Wojna - Starachowice

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
89

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
90
Mobilizacja
powszechna
P
lakaty obwieszczaj¹ce ludnoœci rozpoczêcie
mobilizacji powszechnej na terenie
ca³ego kraju z dniem 31 sierpnia rozwieszone
zosta³y 30 sierpnia 1939 roku. Rezerwiœci
t³umnie udali siê na stacjê. W radiu
grano marsze i piosenki wojskowe. Ze
Starachowic oraz obszaru obecnego powiatu
starachowickiego zmobilizowano w 1939
roku do Wojska Polskiego co najmniej kilkudziesiêciu
oficerów i podchor¹¿ych,
oraz kilkuset szeregowych rezerwy. Wiêkszoœæ
z nich po zakoñczeniu walk wróci-
³a do swoich domów. Czêœæ zmobilizowanych
starachowiczan zosta³a wziêta
w trakcie walk do niewoli niemieckiej,
a czêœæ dosta³a siê po 17 wrzeœnia do niewoli
radzieckiej. Ci pierwsi zaczêli po wojnie
wracaæ do swoich rodzin, zaœ - oficerowie
i policjanci - jeñcy Armii Czerwonej
nie wrócili ju¿ nigdy. Wiêkszoœæ z nich zosta³a
zamordowana wiosn¹ 1940 roku w Katyniu
i Charkowie.

Nieznana liczba zmobilizowanych starachowiczan poleg³a
we wrzeœniu 1939 roku. Autorowi jest znane tylko
nazwisko syna burmistrza Starachowic, W³adys³awa Soko³a,
podporucznika piechoty Kazimierza Soko³a, który
poleg³ 14 wrzeœnia w obronie Przemyœla. Jest pochowany
w kwaterze wojennej na cmentarzu przy ulicy Przemys³awa
w Przemyœlu.
DYMI MG£¥ SMOLEÑSKI LAS
Starachowiczanie, ¿o³nierze Wojska Polskiego,
którzy zostali zamordowani wiosn¹ 1940 roku
w Katyniu i Charkowie.
Czerniewski Aleksander,
kapitan rezerwy, lekarz, * 1897, † 1940 Katyñ.
Kamocki Leon Hipolit,
kapitan rezerwy, aptekarz, * 1882, † 1940 Charków.
Lipko Kazimierz,
porucznik rezerwy, w³aœciciel ksiêgarni, * 1883 , † 1940 Katyñ.
Bartosik Bronis³aw,
podporucznik rezerwy,* 1914, † 1940 Charków.
Kacprzak Franciszek,
podporucznik rezerwy, * 1912, † 1940 Katyñ.
Kuliczkowski Jan,
porucznik rezerwy, urzêdnik starostwa,
* 1896, † 1940 Charków.
Stefanoff Stefan,
podporucznik rezerwy, * 1911, † 1940 Charków.
Stêpieñ W³adys³aw,
podporucznik rezerwy, * 1911, † 1940 Katyñ.
Zelba Feliks,
podporucznik rezerwy, lekarz, * 1911, † 1940 Katyñ.
¯yciñski Gustaw,
podporucznik rezerwy, nauczyciel i kierownik Szko³y Powszechnej
w Rudzie, gmina Brody, * 1915, † 1940 Charków.
Szymczak Tadeusz,
podchor¹¿y rezerwy, sekretarz starostwa powiatowego
* 1911, † 1940 Katyñ.
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
91

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
Komunikat specjalny, nadany przez Polskie Radio rano o godzinie 6.30 dnia 1 wrzeœnia 1939 roku.
A wiêc wojna! Z dniem dzisiejszym wszelkie sprawy i zagadnienia schodz¹ na plan dalszy.
Ca³e nasze ¿ycie publiczne i prywatne przestawiamy na specjalne tory. Weszliœmy w okres
wojny. Ca³y wysi³ek narodu musi iœæ w jednym kierunku. Wszyscy jesteœmy ¿o³nierzami.
Musimy myœleæ tylko o jednym: walka a¿ do zwyciêstwa.
92
PI¥TEK, 1 wrzeœnia
Wczesnym rankiem 1 wrzeœnia 1939 roku Niemcy zaatakowa³y
Polskê bez wypowiedzenia wojny. O godzinie 10 odby³
siê na terenie Zak³adów Starachowickich wiec, na którym przemawia³
leœniczy Zak³adów Starachowickich in¿. Antoni Wyporek,
Prezes Zarz¹du Zwi¹zku Legionistów Polskich w powiecie
i³¿eckim, kapitan rezerwy Wojska Polskiego. W imieniu weteranów
zobowi¹za³ siê do zakupu dla wojska ciê¿kiego karabinu
maszynowego. Pad³o te¿ kilka innych deklaracji pomocy wojsku.
Nastroje by³y bardzo optymistyczne.
Ochotnicy
Po wybuchu wojny do jednostki zaczêli siê ochotniczo
zg³aszaæ ci pracownicy Zak³adów, którzy nie otrzymali innych
przydzia³ów wojennych. 1 wrzeœnia 1939 roku swój akces
zg³osi³o fabryczne ko³o Zwi¹zku by³ych podoficerów zawodowych.
Prezes tego ko³a, plutonowy rezerwy Jan Krzy¿anowski,
by³y podoficer 4. Pu³ku Piechoty Legionów z Kielc, obj¹³
funkcjê podoficera ³¹cznikowego dowódcy jednostki. (By³ pracownikiem
dzia³u planowania produkcji wojskowej. Mieszka³
na Kolonii Robotniczej).

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
Niemieckie samoloty bombowe
przeletuj¹ce nad Starachowicami
w kierunku Radomia.
Rysowa³ Maciej Sarna.
93

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
94
I am sorry to inform you - your country has been
invaded by Germans this morning at 5 o’clock.
LONDYN - BUKARESZT - LONDYN
Naczelny Dyrektor Zak³adów Starachowickich, mgr in¿.
Jan D¹browski, tak wspomina³ moment wybuchu wojny:
„Do Anglii wyjecha³em w koñcu sierpnia 1939 roku dla
za³atwienia spraw zwi¹zanych z moim zawodem in¿yniera
pracuj¹cego w przemyœle. Pobyt w Anglii mia³
trwaæ dwa do trzech tygodni. W otoczeniu moim przewidywano
zbli¿aj¹c¹ siê wojnê - oceniano jednak mo¿-
liwoœæ jej wybuchu na miesi¹ce, nie tygodnie. 1 wrzeœnia
zasta³ mnie w Sheffield. Wyszed³em rano z hotelu
nie czytaj¹c gazet porannych. Dopiero póŸniej zrozumia³em,
¿e - w czasie rozmowy z dyrekcj¹ fabryki -
rozmówcy moi, jak na Anglików, byli tego dnia zbyt niespokojni.
Oko³o godziny 10 jeden z dyrektorów wszed³
do pokoju i powiedzia³ sucho: I am sorry to inform you
- your country has been invaded by Germans this morning
at 5 o’clock. Najbli¿szym poci¹giem wróci³em do
Londynu. Postanowi³em wracaæ do Polski. Lot przez
Antwerpiê by³ ju¿ niemo¿liwy. Wobec tego mia³em zamiar
jechaæ kolej¹. W Bukareszcie znalaz³em siê 15
wrzeœnia, a w cztery dni póŸniej wraca³em t¹ sam¹
drog¹ i 26 wrzeœnia by³em znów w Londynie”.
W³az wyprodukowany w Zak³adach. Jeszcze wiele takich
zabytków s³u¿y nam po dziœ dzieñ w ca³ej Polsce.
Starachowiccy westerplattczycy
Jedne z pierwszych strza³ów pad³y o godzinie 4:47 z pancernika
Schleswig-Holstein na polsk¹ placówkê w Wolnym Mieœcie
Gdañsku - Wojskow¹ Sk³adnicê Tranzytow¹ na Westerplatte
w porcie gdañskim. Du¿¹ czêœæ oko³o dwustu osobowej
za³ogi stanowili ¿o³nierze stacjonuj¹cego w Kielcach 4. Pu³ku
Piechoty Legionów, którzy objêli tam s³u¿bê pó³ roku wczeœniej
w ramach kontyngentu wymiennego. Na Westerplatte odkomenderowano
porucznika piechoty Leona Paj¹ka oraz 67 podoficerów,
starszych strzelców i strzelców. Wœród ¿o³nierzy pu³ku
kieleckiego byli starachowiczanie. Walczyli przez siedem
dni z przewa¿aj¹cymi si³ami wroga. Komunikaty radiowe: Westerplatte
broni siê nadal, dodawa³y si³ Polakom w ca³ym kraju
i mobilizowa³y do wytrwa³oœci w walce z napastnikiem.

DZIEWIÊCIU Z WESTERPLATTE
Obroñcy Westerplatte ze Starachowic i obszaru obecnego
Powiatu Starachowickiego.
Anio³ek Eugeniusz, legionista, * 1915 Micha³ów, † po 1941.
Ba³towski Stanis³aw, kapral, * 1915 Ma³yszyn, gmina Mirzec,
† 1988 Starachowice.
Borowiec Piotr, legionista, * 1915 Modrzewie, gmina Paw-
³ów, † 1994 Starachowice.
Derlatka Jan, legionista, * 1915 Mirzec, † 1986 Niemcy.
G³owacki Feliks, legionista, * 1915 Trzeszków, gmina Paw-
³ów, † 1988 Trzeszków, gmina Paw³ów.
Pociecha Marian, kapral, * 1915 Starachowice, † 2001
Starachowice.
Pokrzywka Stanis³aw, legionista, * 1915 Œwiêtomarz,
gmina Paw³ów, † 1999 Sieradowice, gmina Bodzentyn.
Po³eæ Jan, legionista, * 1915 Parszów, gmina W¹chock,
† 1943 obóz jeniecki Stalag VI S Krefeld.
Stopiñski W³adys³aw, kapral, * 1915 Wielka Wieœ.
LEGIONISTA EUGENIUSZ ANIO£EK, ¯onaty od 1934 roku, mieszka³
w Kuczowie. By³ ulubieñcem komendanta Sk³adnicy Tranzytowej Westerplatte,
majora piechoty Stefana Sucharskiego. Po kapitulacji Westerplatte
przebywa³ w niemieckim obozie jenieckim Stalag I A, sk¹d
w dniu 18 listopada 1941 roku zosta³ przekazany jako robotnik przymusowy
do Bartoszyc. Jego dalsze losy s¹ nieznane. Po wojnie zosta³
uznany za zmar³ego. Rodzina ufundowa³a pami¹tkow¹ tablicê w Koœciele
Najœwiêtszej Maryi Panny Królowej Polski przy ulicy Ostrowieckiej
w Starachowicach. W filmie Stanis³awa Ró¿ewicza „Westerplatte”
(1967) w postaæ legionisty Anio³ka wcieli³ siê aktor Andrzej Kozak.
Oczami mieszkañców
Halina Donimirska, studentka II roku Szko³y G³ównej
Handlowej, która w sierpniu 1939 roku by³a w Starachowicach
na praktyce, tak opisa³a pierwszy dzieñ wojny: Pierwszego
wrzeœnia wsta³am wczeœnie. Przed pójœciem do pracy chcia-
³am udaæ siê do koœcio³a, jako ¿e by³ to pierwszy pi¹tek miesi¹ca.
Z domu wynios³am zwyczaj chodzenia w te dni do spowiedzi
i przyjmowania komunii. Nie zasz³am daleko, odezwa³
siê bowiem alarm lotniczy. By³am przekonana, ¿e to jeszcze
jeden alarm próbny, jednak znajduj¹cy siê na drodze ludzie
sk³onili mnie, bym schroni³a siê wraz z nimi do rowu. Nad nami
przelecia³y z warkotem samoloty. Nie zrzucaj¹c bomb na nasze
miasto, przetoczy³y siê z³owrogo w nieznanym kierunku.
Alarm odwo³ano. Dwóch panów, którzy tego ranka ju¿ s³uchali
radia, poinformowa³o mnie, ¿e dziœ o œwicie wojska niemieckie
przekroczy³y polsk¹ granicê w wielu miejscach w powietrzu
i na l¹dzie. A wiêc - wojna! Mieczys³aw Frycz ze Starachowic
zanotowa³ tego dnia: (...) z rana pojawi³y siê eskadry
samolotów w szyku trójkowym na wysokoœci bardzo du¿ej.
Samoloty b³yszcza³y jak srebrne punkty na szafirowym niebie,
które przez ca³y czas wojny by³o czyste, bezchmurne i s³oneczne.
(…) W rannej ciszy ju¿ z dala by³o s³ychaæ ich granie.
(…) Zawy³y syreny fabryczne. Otwar³y siê paszcze bram
fabrycznych, z których rzygnê³y strumienie ludzkie z razu
wolno, póŸniej coraz szybciej. (…) Bombowce s¹ ju¿ nad nami
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
95

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
96
Koœció³ Wszystkich Œwiêtych w Starachowicach. Proboszczem Parafii by³ ks. W³adys³aw Zd¹b³asz.

Luftwaffe nad Polsk¹.
– lecz nie ka¿dy je widzi, gdy¿ lec¹ wysoko. Nasze baterie
przeciwlotnicze, szybkostrzelne kalibru 40 mm posy³aj¹ serie
10 strza³owe w kierunku wroga, znacz¹c drogê sw¹ œwietlist¹
smug¹ czerwonej linii. Nasze baterie strzelaj¹ na wysokoœæ
6 km, podczas gdy wróg leci na wysokoœci 8 km. Widaæ jak
pociski rw¹ siê pod nimi, lecz te p³yn¹ równo i pewnie w obranym
kierunku. Za parê godzin wracaj¹ równie¿ wysoko.
Znów alarm, syreny, otwarte paszcze bram, lawa biegn¹cych
ludzi, huk dzia³, œwietliste smugi pocisków, deszcz od³amków
- cisza i odwo³anie alarmu. 1 wrzeœnia 1939 roku g³ównym
celem ataków bombowych niemieckiej 4 Floty Powietrznej,
operuj¹cej nad terenem po³udniowej Polski, by³o polskie
lotnictwo wojskowe oraz infrastruktura naziemna lotnisk
po³o¿onych na zachód od Wis³y, w rejonach Kraków - Kielce
- Radom - £ódŸ. Obserwowane przez Halinê Donimirsk¹ i Mieczys³awa
Frycza nad Starachowicami bombowce, to prawdopodobnie
samoloty Dornier Do 17Z z I. Dywizjonu 76. Pu³ku
Bombowego, które zbombardowa³y tu¿ po godzinie szóstej
rano lotnisko w Radomiu.
Tadeusz Rek tak opisa³ ten dzieñ: Pierwszego dnia wojny
nie by³o nadzwyczajnych zdarzeñ. Po prostu by³ to dzieñ,
jak ka¿dy inny. Poci¹gi kursowa³y normalnie. Przyje¿d¿a³y na
stacje punktualnie; mo¿na by³o wed³ug nich regulowaæ zegarki
- przekona³em siê o tym osobiœcie, mieszkaliœmy naprzeciw
stacji. Jak zawsze wysiada³o z nich tysi¹ce robotników
i szybkim krokiem pod¹¿ali do zak³adów. Nadal w dzieñ i w nocy
w kierunku Skar¿yska jeŸdzi³y wojskowe transporty kolejowe,
które serdecznie witaliœmy. Sklepy otwierano o ustalonych
godzinach. Pracowa³y, urzêdy, dzia³a³ szpital. Rozesz³a siê
wiadomoœæ, ¿e prze³o¿ono inauguracjê roku szkolnego. Wyczuwa³o
siê jednak dziwn¹, napiêt¹ atmosferê. Rodzice, nie
tylko nasi, nakazali dzieciom aby nie oddala³y siê od domów.
W czasie alarmów lotniczych mieliœmy chowaæ siê do schronów.
Ojciec zakaza³ obserwowanie nieba w czasie nalotów -
od³amki pocisków artyleryjskich by³y groŸne dla samolotów
i dla ludzi - spadaj¹c z du¿ej wysokoœci mog³y raniæ, a nawet
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
97

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
98
zabiæ cz³owieka. Pierwszego dnia wojny nasza artyleria nie
strzela³a. Co prawda pojawi³ siê jeden samolot, ale podobno
by³ to polski. „Wizyty” nieprzyjacielskich samolotów rozpoczê³y
siê 2 wrzeœnia. Lata³y bardzo wysoko. W ich kierunku strzela-
³y wszystkie dzia³a rozmieszczone wokó³ Starachowic i Wierzbnika.
Mówiono, ¿e nieprzyjaciel prowadzi rozpoznanie.
Zaciemnienie miasta
W godzinach nocnych bierna obrona przeciwlotnicza polega-
³a na wygaszeniu wszystkich œwiate³. Starachowice powinny pogr¹¿yæ
siê w absolutnych ciemnoœciach. Komendanci obrony przeciwlotniczej
i przeciwgazowej budynków mieszkalnych, najczêœciej
gospodarze domu, byli odpowiedzialni za przestrzeganie zaciemnienia.
Wst¹pi³em do Obrony Cywilnej kiedy s¹siad, w³aœciciel kawiarni
w s¹siedztwie, przedstawi³ siê jako przedstawiciel naszego
domu i zaapelowa³ o ochotników, którzy nie mogli s³u¿yæ w wojsku
lub jeszcze nie dostali powo³ania. Przydzieli³ mi obowi¹zki na dzieñ
i noc, poniewa¿ obowi¹zywa³o zaciemnienie (relacja Jerahmela
Singera z Wierzbnika). Ze wzglêdów technologicznych okaza³o siê
to jednak nierealne, gdy¿ Wielki Piec musia³ pracowaæ ca³¹ dobê,
a powstaj¹ca w czasie spustów ³una by³a widoczna z du¿ej odleg³oœci.
Na szczêœcie, we wrzeœniu 1939 roku przestrzeganie zaciemnienia
nie mia³o du¿ego znaczenia, gdy¿ lotnictwo niemieckie
bardzo rzadko prowadzi³o naloty w godzinach nocnych.
SOBOTA, 2 wrzeœnia
Powtórzy³y siê przeloty niemieckiego lotnictwa bombowego
nad Starachowicami. Niemiecka 4 Flota Powietrzna kilkakrotnie
zbombardowa³a lotniska w okolicy Dêblina, oraz lotnisko i radiostacjê
w Radomiu. Mieczys³aw Frycz napisa³, ¿e tego dnia
poza przelotami, na Starachowice (…) z samego rana zrzucono
parê bomb, lecz bez szkód. Ludnoœæ w trwodze opuszcza³a domy,
koczowa³a w lasach lub wyje¿d¿a³a na wieœ, jako w miejsca rzekomo
bezpieczne. Mnie naloty zupe³nie nie przesz³y i zupe³nie
nie zdawa³em sobie sprawy, ¿e one nios¹ ze sob¹ œmieræ. Inaczej
by³o z moj¹ ¿on¹ i w ogóle z kobietami. Ka¿da chcia³a jak
najszybciej uciec na wieœ, panicznie boj¹c siê nalotów.
NIEDZIELA, 3 wrzeœnia
Mieczys³aw Frycz zanotowa³ tego dnia, ¿e praca przy budowie
schronów trwa³a od œwitu do zmroku, a naloty, a raczej przeloty
nad Starachowicami trwa³y coraz czêœciej, samoloty kr¹¿y³y bardzo
nisko. Nasza artyleria rzyga³a ogniem lecz bez skutku a samoloty wroga
zaczê³y lataæ coraz ni¿ej. (Po przyjœciu Niemców okaza³o siê, ¿e
samoloty niemieckie mia³y zakaz bombardowania Zak³adów). Groza
wojny nape³nia³a ludnoœæ przera¿eniem. Szczególnie odczuwano bombardowanie
z powietrza, do czego spo³eczeñstwo nie by³o psychologicznie
przygotowane i psychicznie nastawione. Wierzono w liczeb-

noœæ i si³ê lotnictwa polskiego oraz obrony przeciwlotniczej. Bombardowanie
okolic linii kolejowej, potêgowane z ka¿dym dniem, powodowa³o
uczucie bezbronnoœci i bezsilnoœci, narzekania na rz¹d i naczelne
dowództwo za nieprzygotowanie do wojny. Dotkliwy by³ brak lekarzy,
powo³anych do wojska i sprawuj¹cych opiekê lekarsk¹ w szpitalach
i punktach sanitarnych, a nieobecnych wœród ludnoœci cywilnej.
T³umnie zape³niano koœcio³y i szukano tam pociechy religijnej i duchowej.
Dope³nia³ tego postêpuj¹cy brak ¿ywnoœci, lekarstw i opatrunków.
Wieœci z frontu by³y bardzo niepokoj¹ce. Polska krwawi³a siê ju¿ trzeci
dzieñ, a nasi sojusznicy Francja i Anglia wojny nie wypowiedzia³y Niemcom
i nie sz³y nam z pomoc¹. Naród ogarn¹³ pesymizm. Ka¿dy sarka³,
¿e oszukano Polskê. Dopiero w po³udnie 3 wrzeœnia 1939 roku
g³oœniki radia zabrzmia³y radosn¹ wieœci¹: Anglia i Francja wypowiedzia³y
wojnê Niemcom. Hymny. Marsze. Humor mieszkañcom trochê
siê poprawi³, lecz wieœci z frontu by³y coraz niepokoj¹ce. Najwiêksz¹
depresjê wywo³a³a wiadomoœæ o zajêciu Czêstochowy i Jasnej Góry
przez Niemców. Wiara w „cud” upad³a.
„Boforsy” na stanowisku bojowym.
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
Instrukcja u¿ycia maski przeciwgazowej
znajdowa³a siê wewn¹trz blaszanej puszki.
99

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
100
Ofiarna s³u¿ba kolejarzy
Linia kolejowa Skar¿ysko–Rozwadów by³a we wrzeœniu
1939 roku wa¿n¹ arteri¹ komunikacyjn¹ dla Wojska Polskiego.
Szlakiem tym zaplanowano przewozy koncentracyjne jednej z dywizji
piechoty. By³a to stacjonuj¹ca na wschodnich Kresach
Rzeczpospolitej, w garnizonach Tarnopol, Z³oczów i Brze¿any
w województwie tarnopolskim, 12. Dywizja Piechoty. Zabezpieczeniem
ci¹g³oœci ruchu kolejowego zaj¹æ siê mia³o wojsko i pracownicy
Polskich Kolei Pañstwowych. Wojska kolejowe by³y gotowe
i rozmieszczone na liniach koncentracyjnych przewozów jeszcze
przed wybuchem wojny. Liniê Skar¿ysko - Rozwadów zabezpiecza³a
Kompania Mostów Kolejowych nr 13 (dowódca kapitan
Zdzis³aw Sroczyñski). Kompania zosta³a zmobilizowana
w dniach 24-27 sierpnia w Legionowie przez 2. Batalion Mostów
Kolejowych. Oko³o 28 sierpnia kompania przyby³a do Skar¿yska-
Kamiennej, które stanowi³o jej podstawê operacyjn¹. Z chwil¹
wybuchu wojny kompania wyruszy³a na liniê kolejow¹, czterema
plutonami obsadzaj¹c przydzielone odcinki. Mo¿na przypuszczaæ,
¿e jeden z plutonów tej kompanii obs³ugiwa³ rejon Starachowic.
Do zadañ kompanii nale¿a³o usuwanie zniszczeñ na szlakach
kolejowych, zw³aszcza na wiêkszych mostach, wiaduktach
i przepustach kolejowych. Do obs³ugi torowisk na linii Skar-
¿ysko–Rozwadów Oddzia³ Drogowy Polskich Kolei Pañstwowych
w Tarnowie mia³ zmobilizowaæ Kompaniê Robocz¹ Drogowo-Kolejow¹
nr 172. Kompania mia³a byæ rozlokowana poszczególnymi
plutonami na wa¿niejszych stacjach tej linii. Mog³a
odbudowaæ w ci¹gu doby do czterech kilometrów toru oraz
sieci sygnalizacyjnej, a tak¿e mniejsze, do 20 metrów, mostki.
Kompania rozpoczê³a mobilizacjê 31 sierpnia. Nie znalaz³em
informacji, czy przyby³a na przydzielony jej odcinek. Przed sabota¿em
ochronê linii kolejowej zapewniæ mia³y kompanie ochrony
linii kolejowych. Plan mobilizacyjny przewidywa³ sformowanie
na odcinku linii Skar¿ysko–Rozwadów dwóch plutonów ochrony.
W Ostrowcu Œwiêtokrzyskim Komenda Powiatowa Policji
Pañstwowej w Opatowie mia³a zmobilizowaæ spoœród personelu
Policji Pañstwowej 4. pluton Kompanii Ochrony Linii Kolejowych
nr 32, natomiast Komenda Powiatowa Policji Pañstwowej
w Sandomierzu – 5. pluton tej kompanii.
Stacja kolejowa w Wierzbniku z perspektywy kamienicy przy ulicy Pi³sudskiego.

WOJSKO GENERA£A PASZKIEWICZA
Struktura organizacyjna
i obsada dowódcza 12. Dywizji Piechoty
Dowództwo dywizji (Tarnopol)
dowódca dywizji - genera³ brygady Gustaw Paszkiewicz
(1893-1955)
dowódca Piechoty Dywizyjnej
pu³kownik dyplomowany Seweryn £añcucki (1890-?)
dowódca Artylerii Dywizyjnej
pu³kownik Tadeusz Rawski
51 Pu³k Piechoty Strzelców Kresowych (Brze¿any)
dowódca pu³ku - podpu³kownik dyplomowany August
Emil Fieldorf (1895-1953)
52. Pu³k Piechoty Strzelców Kresowych (Z³oczów)
dowódca pu³ku - podpu³kownik dyplomowany Jan
Gabryœ
54. Pu³k Piechoty Strzelców Kresowych (Tarnopol)
dowódca pu³ku - podpu³kownik Franciszek Pokorny
12. Kresowy Pu³k Artylerii Lekkiej (Z³oczów, Tarnopol)
dowódca pu³ku - podpu³kownik Józef Kuberski
12. Dywizja Piechoty z Podola
Koncentracjê 12. Dywizji Piechoty zaplanowano w rejonie
Koñskich. 1 wrzeœnia 1939 roku Sztab Naczelnego Wodza
zmieni³ miejsce koncentracji dywizji na rejon Skar¿yska-
Kamiennej. Przewozy koncentracyjne dywizji mia³y zostaæ wykonane
lini¹ kolejow¹ Tarnopol - Lwów - Przemyœl - Jaros³aw
- Sandomierz - Ostrowiec Œwiêtokrzyski - Skar¿ysko-Kamienna.
Dywizja zosta³a w³¹czona w sk³ad Armii Odwodowej, zwanej
te¿ Armi¹ „Prusy”. Dowódc¹ Armii Odwodowej by³ genera³
dywizji Stefan D¹b-Biernacki. Zwi¹zki taktyczne tej armii koncentrowa³y
siê w ramach dwóch zgrupowañ: Pó³nocnego, w rejonie
Piotrkowa Trybunalskiego, i Po³udniowego, w rejonie
Skar¿yska-Kamiennej. Dowódc¹ Zgrupowania Po³udniowego,
w sk³ad którego wesz³a 12. Dywizja Piechoty, zosta³ tymczasowo
wyznaczony dowódca Grupy Operacyjnej Kawalerii Nr
1, genera³ brygady Rudolf Dreszer. 3 wrzeœnia 1939 roku
genera³a Dreszera zast¹pi³ genera³ brygady Stanis³aw Skwarczyñski,
dotychczasowy dowódca Korpusu Interwencyjnego,
przewidzianego na wypadek puczu do akcji zbrojnej w Gdañsku,
a póŸniej dwudniowy dowódca Grupy Operacyjnej „Wyszków”.
Zgrupowanie w rozkazach wystêpuje równie¿ pod
nazw¹ „Korpus Interwencyjny”. Zgrupowanie otrzyma³o zadanie
zamkniêcia szlaków wiod¹cych przez Góry Œwiêtokrzyskie
w kierunku na Radom i Dêblin. Ruchem transportów kolejowych,
wioz¹cych jednostki Zgrupowania, kierowa³ komen-
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
101

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
102
12 Dywizjê Piechoty przewieziono kolej¹ a¿ z Podola!
dant stacji wy³adowczych urzêduj¹cy w Skar¿ysku-Kamiennej,
podlegaj¹cy bezpoœrednio Sztabowi Naczelnego Wodza.
Posiada³ on rozkazy wy³adowcze dla dowódców dywizji, wskazywa³
miejsca wy³adunków, oraz kierowa³ oddzia³y do wyznaczonych
rejonów zakwaterowania. Tajnoœæ przewozów wojskowych
zapewnia³o oznaczenie wszystkich transportów szyfrem
numerowym, a zwi¹zków taktycznych - kryptonimami.
Organa wojskowe by³y w stanie ustaliæ zawartoœæ i przeznaczenie
transportów, natomiast kolejnictwo mia³o do czynienia
wy³¹cznie z numerami i kryptonimami. Transporty 12. Dywizji
Piechoty nosi³y kryptonim „Andrzej”.
Pierwszy transport kolejowy oddzia³ów 12. Dywizji Piechoty
przejecha³ przez Starachowice w kierunku Skar¿yska 3
wrzeœnia 1939 roku. Tego dnia przejecha³y jeszcze dwa nastêpne
transporty, które wy³adowa³y siê w Skar¿ysku. Jednak-
¿e ze wzglêdu na zniszczenia spowodowane nalotami niemieckiego
lotnictwa na skar¿yski wêze³ kolejowy genera³
Skwarczyñski 3 wrzeœnia po po³udniu postanowi³ czêœæ transportów
wy³adowaæ na nieuszkodzonych stacjach wczeœniejszych
- w W¹chocku i Wierzbniku, a wy³adowane oddzia³y
skierowaæ marszem pieszym w rejon Skar¿yska.
Harcerki do¿ywiaj¹ ¿o³nierzy
Starachowicki Oddzia³ Polskiego Czerwonego Krzy¿a zorganizowa³
na stacji kolejowej w Wierzbniku punkt do¿ywiania. Panie
z Polskiego Czerwonego Krzy¿a oraz harcerki dy¿urowa³y na peronie
przy kioskach z ¿ywnoœci¹, napojami i trafik¹ (artyku³ami tytoniowymi),
które rozdawano bezp³atnie ¿o³nierzom z przeje¿d¿aj¹cych
transportów. Jedn¹ z nich by³a uczennica szóstej klasy Szko-
³y Powszechnej Nr 2 w Starachowicach, jedenastoletnia Jadwiga
Jasiewicz, matka œp. profesora Lecha Kaczyñskiego, Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej. Tak wspomina te chwile: Po wybuchu
wojny ja z grup¹ kole¿anek rozdawa³yœmy chleb i kawê ¿o³nierzom
jad¹cym na front. Trwa³o to krótko – na stacji w Wierzbniku,
gdzie pracowa³yœmy, wybuch³a bomba [lotnicza, by³o to 2 lub 3
wrzeœnia 1939 roku – przypis autora] i mamy pozabiera³y nas do
domu. Straszny to by³ dla nas wstyd.

Cz³onkowie wierzbnickiego “Strzelca”.
Produkcja wci¹¿ trwa
Przez pierwszych kilka dni wojny Zak³ady Starachowickie
stara³y siê kontynuowaæ produkcjê. Poniewa¿ jednak alarmy
lotnicze od pocz¹tku wojny powtarza³y siê niemal bez przerwy,
przerywanie pracy i chowanie siê pracowników do rowów przeciwlotniczych
zdezorganizowa³o pracê w fabryce. Brak informacji
o produkcji Zak³adów Starachowickich w czasie dzia³añ
wojennych. Wiadomo jedynie, ¿e w nocy z 3 na 4 wrzeœnia do
Zak³adów Starachowickich uda³ siê Mieczys³aw Olszañski,
dyrektor Pañstwowej Fabryki Amunicji nr 1 w Skar¿ysku, wchodz¹cej
w sk³ad koncernu Pañstwowe Wytwórnie Uzbrojenia,
wraz z kapitanem s³u¿by uzbrojenia Micha³em Michno, starszym
rzeczoznawc¹ wojskowym. Zamierzali sprowadziæ ze
Starachowic do Skar¿yska monterów do remontu zacinaj¹cych
siê z powodu niewprawnej obs³ugi czterech armat przeciwlotniczych
„Bofors”, stanowi¹cych uzbrojenie dwóch fabrycznych
plutonów, oraz „wydostaæ” dwie dalsze armaty i amunicjê do
nich. Uzgodniono, ¿e w zamian za dwie dodatkowe armaty „Bofors”
dla fabryki amunicji w Skar¿ysku, Zak³ady Starachowickie
mia³y otrzymaæ 10 karabinów maszynowych wz. 30 systemu
Browninga z Pañstwowej Fabryki Karabinów w Warszawie,
wchodz¹cej w sk³ad Pañstwowych Wytwórni Uzbrojenia (relacja
in¿. Witolda Kazimierza Wierzejskiego, cz³onka Zarz¹du
Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych). Brak informacji,
czy karabiny maszynowe dotar³y do Starachowic.
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
103

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
104
Strzelcy maszeruj¹ na... wschód
Zwi¹zek Strzelecki by³ paramilitarn¹ organizacj¹ spo³eczno-wychowawcz¹
zrzeszaj¹c¹ pozaszkoln¹, przedpoborow¹ m³odzie¿, g³ównie
wiejsk¹ i rzemieœlnicz¹. Prowadzi³ dzia³alnoœæ w zakresie wychowania fizycznego
i przysposobienia wojskowego. Podlega³ Ministerstwu Spraw
Wojskowych. W 1939 roku siedziba zarz¹du w Starachowicach tej paramilitarnej
organizacji znajdowa³a siê w budynku nale¿¹cych do Towarzystwa
Starachowickich Zak³adów Górniczych Zak³adów Ceramicznych „Rogalin”,
przy ulicy Marsza³ka Pi³sudskiego w Wierzbniku (obecnie Przedsiêbiorstwo
Topienia Bazaltu Sp. z o.o.). Na czele zarz¹du
sta³ prezes – in¿. Ignacy Kukliñski. Ju¿
3 wrzeœnia 1939 roku ze Starachowic
wymaszerowa³a na wschód,
w kierunku Solca nad Wis³¹, umundurowana
i uzbrojona grupa kilkudziesiêciu
cz³onków starachowickiego
Zwi¹zku Strzeleckiego.
Prawdopodobnie
wymarsz ten nast¹pi³
na skutek rozkazu
komendanta
g³ównego Zwi¹zku
Strzeleckiego.
Wykaz cz³onków Zwi¹zku Strzeleckiego,
którzy 03.09.1939 roku
wyszli z miasta (niepe³ny).
ZWI¥ZEK STRZELECKI
B³¹dziñski Stefan
Chodorek Wojciech
Ciszek
Æwik Henryk
Derlatka - zgin¹³ ko³o Solca (?)
Dybowicz Wac³aw
Ginter Karol ze Starachowic
Gomó³ka Edward
Górniak W³adys³aw
Kycia z Wierzbnika
Krzysztofek Mieczys³aw
Maklas
Mazurek
Pietrusiñski Saturnin
P³usa
Przydatek Edward z Wierzbnika
Skorotek
Sokó³ Stanis³aw
Szmidt
Turbiarz Czes³aw
Urban Kazimierz z Wierzbnika
Wiœniewski
Wiœnios Antoni
Ziêba
Ziomek Tadeusz – ranny 19 IX

PONIEDZIA£EK, 4 wrzeœnia
4 wrzeœnia znaczne si³y niemieckiego lotnictwa bombowego
zwalcza³y transport kolejowy oraz przemieszczenia
wojsk polskich ku frontowi, na wprost niemieckiej 10. Armii,
a wiêc na wschód od linii Kielce - £ódŸ. Rozkazy nakazywa³y
unikania powodowania wiêkszych zniszczeñ w infrastrukturze
kolejowej podczas bombardowania wyznaczonych celów.
Samoloty niemieckie atakowa³y te¿ punkty wy³adunkowe wojsk
na na liniach kolejowych. Szczególnie silnie obrzucono bombami
miejsca wy³adunku wojsk w rejonie Skar¿yska-Kamiennej,
ale niemieckie samoloty zaatakowa³y równie¿ stacjê kolejow¹
w Wierzbniku, na której tego dnia wy³adowa³o siê kilka
transportów wojskowych 12 Dywizji Piechoty.
Luftwaffe z zaciek³oœci¹ zwalcza³a transport kolejowy.
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
Bomby na transporty
Mieczys³aw Frycz zanotowa³: (…) Znów samoloty, dzia-
³a, alarmy. Schronów przybywa³o, lecz nikt w nich siê nie chroni³.
Ka¿dy ucieka³ dalej. W tym dniu by³em na Hucie i budowa³em
schrony za rzek¹. Oko³o po³udnia z dala od strony pó³nocno-wschodniej
da³ siê s³yszeæ wyj¹tkowo silne warkot
motoru. Wskoczy³em do schronu, którego wierzch jeszcze nie
by³ skoñczony i zauwa¿y³em ze zgroz¹ samolot o 3-ch motorach
lec¹cy w tym kierunku, na wysokoœci oko³o 400 m, który
rzuci³ parê bomb na Wierzbnik i stacjê kolejow¹. W oddali widzia³em
wysoki pióropusz dymu z grudami, którym towarzyszy³y
detonacje, dzia³o siê to w odleg³oœci 500 m, a samolot
jest ju¿ nade mn¹. Oderwa³o siê coœ z samolotu, widzê jak to
coœ leci wprost na mnie i pad³o z hukiem niedaleko. Bomba
wyrwa³a lej œrednicy 5 m, a g³êboki 2 m. Uchodz¹c, jeszcze
¿egna³ nas rechotem karabinu maszynowego. Oby³o siê bez
ofiar. Teraz poczu³em, ¿e jest wojna. Pobieg³em na teren kolejowy
skontrolowaæ straty. W Wierzbniku rzucono coœ 3 bomby,
lecz bez wiêkszych strat, na stacjê kolejow¹ pad³y 3 bomby
tj. na trzy tory, zupe³nie je rozrywaj¹c. Bomby by³y zdumie-
105

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
106
waj¹co celne, na ostatnim torze trzecim sta³y puste
wagony, które zosta³y z góry przestrzelone
i podrzucone. Szkody na dwóch torach PKP usunê³y
szybko brygady techniczne Obrony Narodowej
PKP, a trzeci tor brygada Zak³adów.
SZPIEG
Piotr Kromer by³ najprawdopodobniej pracownikiem wspomnianej
brygady technicznej Zak³adów. Jego relacjê spisa³ i opublikowa³ pan Aleksander
Pawelec:
Przed wojn¹ pracowa³em w Zak³adach Starachowickich jako robotnik.
We wrzeœniu 1939 roku powo³ano mnie do oddzia³ów samoobrony, dano
reklamacje do wojska. Mnie i innym powiedziano, ¿e do armii nie pójdziemy,
¿e bêdziemy pracowaæ na zapleczu przy naprawie torów kolejowych.
Byliœmy ubrani po cywilnemu, dostaliœmy na wyposa¿enie tylko maski przeciwgazowe.
Przeszkolenie dotyczy³o sposobu obrony na wypadek ataku
gazowego. Do domów nie wolno nam by³o wracaæ, spaliœmy w zabudowaniach
fabrycznych, ¿ywnoœæ kupowaliœmy w otwartych jeszcze sklepach.
Naloty niemieckich samolotów nie przynosi³y wiêkszej szkody. Jednego nie
pamiêtam, którego dnia, nadlecia³ samolot od strony pó³nocnej i zrzuci³ trzy
bomby w okolicy stacji PKP w Wierzbniku. Jedna z nich trafi³a w tor fabryczny
i ten naprawiliœmy. By³ przy tym mistrz Derlatka. Jak skoñczyliœmy, nadjecha³
poci¹g od strony Ostrowca. By³o na nim widaæ œlady po bombach,
a wewn¹trz znajdowa³y siê te¿ zabite konie. Po chwili znów powtórzy³ siê
nalot i ponownie musieliœmy naprawiaæ uszkodzony tor. Nastêpnego dnia
skierowano nasz¹ grupê remontow¹ do ochrony torów fabrycznych na Majówkê.
Tam by³o biuro, w którym nie by³o ju¿ urzêdników. Dostaliœmy polecenie,
aby jeden z nas trzyma³ siê blisko telefonu, a reszta patrolowa³a. Z mojej
grupy, licz¹cej pocz¹tkowo dwunastu ludzi, czterech siê gdzieœ zapodzia³o.
Ja by³em grupowym. Podczas nastêpnego nalotu zobaczyliœmy obcego,
podejrzanego cz³owieka, przebranego za ksiêdza, który dawa³ znaki
œwietlne samolotom. Ja tych znaków nie zauwa¿y³em, powiedzia³ mi o nich
jeden z mojej grupy. Powiadomiliœmy kogo nale¿a³o, by³a potem odpowiedŸ,
¿e osobnika tego ujêto jako szpiega.

Pierwsze eszelony wojskowe
Przed œwitem 4 wrzeœnia na stacji kolejowej w Wierzbniku
wy³adowa³ siê pierwszy transport wojskowy 12. Dywizji Piechoty
- dowództwo 12. Kresowego Pu³ku Artylerii Lekkiej ze
Z³oczowa (dowódca podpu³kownik Józef Kuberski), oraz 5
bateria armat 75 mm tego¿ pu³ku (dowódca kapitan Józef
Wartanowicz). Osobisty nadzór nad wy³adunkiem obu oddzia-
³ów sprawowa³ przyby³y tam o œwicie pu³kownik Tadeusz Rawski,
dowódca Artylerii Dywizyjnej 12. Dywizji Piechoty. Sk³ad
poci¹gu, który przywióz³ te oddzia³y, by³ typowym sk³adem do
transportu jednostek dywizji piechoty, oznaczonym jako typ
„Pomorze”. Sk³ada³ siê on z parowozu i piêædziesiêciu siedmiu
wagonów: osobowego, trzydziestu siedmiu towarowych, oraz
dziewiêtnastu platform. Kolejnoœæ wagonów sk³adu by³a nastêpuj¹ca:
parowóz, wagon s³u¿bowy, po³owa wagonów krytych
dla ludzi, po³owa platform, po³owa wagonów krytych dla koni,
wagon osobowy, wagon dla warty, druga po³owa wagonów koñskich,
druga po³owa platform i druga po³owa wagonów dla ludzi.
W sk³ad przepisowego wyposa¿enia wagonów do przewozu
ludzi wchodzi³y deski na prycze do spania, stojaki na karabiny,
latarnie i dr¹¿ki ochronne, a do przewozu koni - latarnie
i dr¹¿ki. Oficerem wy³adowczym 12. Dywizji zosta³ wyznaczony
major Jan Jaworski, oficer sztabu dowódcy Piechoty Dywizyjnej
12. Dywizji, pu³kownika Seweryna £añcuckiego. Oficer
ten urzêdowa³ na stacji kolejowej w Wierzbniku. Rampa kolejowa
na stacji wierzbnickiej nie jest zbyt d³uga, st¹d wy³adunek
oddzia³ów musia³ trochê trwaæ. W ci¹gu dnia 4 wrzeœnia przez
Starachowice przejecha³o jeszcze osiem innych transportów.
Jeden z nich, wioz¹cy III. batalion 54. Pu³ku Piechoty Strzelców
Kresowych z Tarnopola (dowódca major Roman Gutowski),
wieczorem oko³o godziny 20 drugiej dotar³ w rejon Skar-
¿yska. Z powodu zniszczeñ na stacji w Skar¿ysku eszelon zosta³
cofniêty do Wierzbnika, gdzie nast¹pi³ wy³adunek.
4 wrzeœnia w Wierzbniku wy³adowa³o siê
dowództwo 12. Kresowego Pu³ku Artylerii Lekkiej.
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
107

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
108
WTOREK, 5 wrzeœnia
Rano 5 wrzeœnia, oko³o godziny 9, do stacji kolejowej
w Wierzbniku dotar³ kolejny transport wojskowy - dowództwo
II dywizjonu 12. Kresowego Pu³ku Artylerii Lekkiej (dowódca
major Edward Sternik), oraz 4. bateria armat kalibru 75 mm
tego dywizjonu (dowódca porucznik Rudolf Voelpel). Osobisty
nadzór nad wy³adunkiem ponownie sprawowa³ pu³kownik
Tadeusz Rawski, dowódca Artylerii Dywizyjnej. W tym samym
czasie wy³adowywa³a siê na stacji kolejowej w pobliskim W¹chocku
6. bateria (dowódca porucznik Mieczys³aw Chiliñski)
z tego¿ dywizjonu. W trakcie wy³adunku nast¹pi³ nalot niemieckich
samolotów. Jedna z bomb trafi³a w platformê z dwoma
przeciwlotniczymi lekkimi karabinami maszynowymi. Pu³kownik
Rawski oceni³, ¿e wiêkszych strat uda³o siê unikn¹æ dziêki
dobrej OPL czynnej Zak³adów Starachowickich – dzia³ przeciwlotniczych
75 mm (…). Ta sama OPL umo¿liwi³a przemarsze
za dnia szos¹ Wierzbnik – W¹chock.
Heinkle atakuj¹!!!
5 wrzeœnia, miedzy godzin¹ 11.00 a 13.10, szeœæ samolotów
bombowych Heinkel He 111P z 1. Eskadry 4. Pu³ku
Bombowego zbombardowa³o cele w rejonie Wierzbnik - Ostrowiec
Œwiêtokrzyski. Od godziny 15.00 III. Dywizjon 4. Pu³ku
Heinkel 111 P w akcji.
Bombowego wys³a³ w powietrze 24 samoloty bombowe Heinkel
He 111P z 7., 8. i 9. Eskadry (l¹dowanie nast¹pi³o od godziny
17.43). Formacja pod¹¿y³a do rejonu Chmielnik - Po³aniec
- Sandomierz - Ostrowiec Œwiêtokrzyski - Wierzbnik. Byæ
mo¿e przelot jednej z eskadr tego dywizjonu nad Starachowicami
opisa³ Mieczys³aw Frycz: (…) alarmy, strza³y. Praca
w Zak³adach zupe³nie usta³a. Wszyscy w trwodze uciekli jak
najdalej od Zak³adów. Samoloty lata³y nad g³owami, a dopiero
przed wieczorem pad³y znów bomby na tor PKP, szosy
i parkan Zak³adów przed portierni¹ Wielkiego Pieca. Pobieg³em
na miejsce zniszczenia. Naliczy³em lei 9. By³y ró¿nej

œrednicy i ró¿ne robi³y zniszczenia. Tor PKP uszkodzony w dwóch miejscach.
Nie zd¹¿y³em siê napatrzyæ zniszczeniu, znów warkot niespodziewany.
Leci nad g³ow¹ siedem bombowców niemieckich. Œciga ich
morze czerwonych pocisków. Setki pocisków leci obok, lecz ¿aden nie
celny. O ucieczce dalszej z terenu Zak³adów Huty nie by³o mowy. Wlaz³em
pod drewniany okap szopy i czeka³em kiedy zaczn¹ padaæ bomby.
Samoloty przelecia³y nie zrzucaj¹c ani jednej. Zmrok nadchodz¹cy zwiastowa³
spokój kilku godzinny. Od tej pory i ja ucieka³em od miejsca pracy.
10 kilometrów na pó³nocny zachód od Sandomierza (na zachód od
Opatowa) jeden He 111P z 8. Eskadry 4. Pu³ku Bombowego zosta³ zestrzelony
przez polsk¹ artyleriê przeciwlotnicz¹. Obserwator Unteroffizier
(kapral) Walter Kruse i mechanik pok³adowy Unteroffizier (kapral)
Martin Biernat polegli, a pilot Gefreiter (starszy szeregowiec) Oskar
Rothe i radiooperator Obergefreiter (brak polskiego odpowiednika stopnia)
Arnold Ziehe zaginêli. Byæ mo¿e jeden z zaginionych niemieckich
lotników zosta³ wymieniony w relacji Antoniego Kucharczyka i Piotra
Lecha, zacytowanej przez pana Aleksandra Pawelca w jednym z artyku³ów.
Wed³ug niej 6 wrzeœnia od strony wschodniej do Wanacji dotar³
niezidentyfikowany pododdzia³ Wojska Polskiego. Byli to krañcowo
zmêczeni piechurzy w rogatywkach, uzbrojeni w karabiny i jedn¹ armatê.
Mieli z sob¹ jeñca, lotnika pojmanego podobno w okolicach £agowa: Pojmany
nie wygl¹da³ na strapionego sytuacj¹ w jakiej siê znalaz³, fura¿erkê
Tzw. ³ódka, czyli podajnik na cztery pociski do 40 mm „Boforsa”.
zatkn¹³ za naramiennik i œmia³o spogl¹da³ w oczy przygl¹daj¹cym siê mu
Polakom. W 7. Eskadrze pocisk przeciwlotniczy bezpoœrednio trafi³ w lewy p³at samolotu He 111P, podczas gdy prawy silnik Heinkla
wysiad³ po ostrzale polskiej piechoty. Mimo tych uszkodzeñ za³oga w sk³adzie: Oberleutnant (porucznik) Eduard Jakob, Feldwebel
(sier¿ant) Jung, Unteroffizier (kapral) Tittel, Feldwebel (sier¿ant) Druschke wyl¹dowa³a pod Czêstochow¹, a wiêc na terenie opanowanym
ju¿ przez niemieckie wojska l¹dowe.
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
109

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
Strzelcy Kresowi 51 P.P.
PóŸnym popo³udniem na stacji w Wierzbniku wy³adowa³
siê transport z I. batalionem 51. Pu³ku Piechoty Strzelców Kresowych
z Brze¿an (dowódca kapitan Marian Krupnicki).
W nocy na stacji w Wierzbniku wy³adowany zosta³ transport
z II. batalionem 51. Pu³ku Piechoty Strzelców Kresowych (dowódca
major Feliks Pa³osz). Szeœæ innych transportów wojskowych
12. Dywizji przejecha³o 5 wrzeœnia przez Starachowice
w kierunku zachodnim. Ponadto, prawdopodobnie 5
wrzeœnia, i prawdopodobnie na stacji w Wierzbniku, wy³adowa³
siê transport z 1. bateri¹ armat 105 mm 12. Dywizjonu
Artylerii Ciê¿kiej ze Lwowa. Znane autorowi Ÿród³a s¹ w tej
sprawie niejednoznaczne.
Niemcy w Kielcach. W g³êbi widaæ Pa³ac Biskupi.
110
Potok uciekinierów
5 wrzeœnia Niemcy zajêli Kielce. Wœród mieszkañców
Starachowic zacz¹³ pojawiaæ siê niepokój. Na okolicznych
drogach coraz czêœciej pojawiali siê uciekinierzy z terenów
zachodnich. Uciekinierzy i ewakuacje by³y nieod³¹cznym
sk³adnikiem krajobrazu wojennego. Pocz¹tkowo niewielki strumyk
uchodŸców z czasem zamieni³ siê w potok samochodów,
furmanek, bryczek, wózków i pieszych objuczonych dobytkiem
i zd¹¿aj¹cych na wschód, za Wis³ê. Do Starachowic nap³y-
Uciekinierzy.

wali uciekinierzy z zachodniej Polski, tu do³¹czali do nich miejscowi.
Has³o „za Wis³ê” by³o powszechne. Do tej wêdrówki
przyczyni³ siê w powa¿nym stopniu apel radiowy, wzywaj¹cy
mê¿czyzn „za Wis³ê”. Oprócz ludnoœci cywilnej ewakuowa³y
siê urzêdy, administracja gospodarcza, a nawet s³u¿by publiczne,
jak stra¿ po¿arna. Uciekinierzy i ewakuacje by³y, niestety,
nieod³¹cznym sk³adnikiem krajobrazu Wrzeœnia. Ten exodus
by³ prawdziwym problemem dla wojska, hamowa³ jego ruchy
i mo¿liwoœci manewru. Drogi z uchodŸcami sta³y siê celem
ataku lotnictwa niemieckiego i przysparza³y ofiar. Wieœci od
uciekinierów o klêskach ponoszonych przez nasze wojsko
potêgowa³y krytykê rz¹du i naczelnego dowództwa.
Ewakuacja do Kowla
i zamkniêcie Zak³adów
Rankiem 5 wrzeœnia rozpoczêto ewakuacjê Zak³adów.
Ewakuacji podlega³a ta czêœæ Zak³adów, która mia³a zostaæ
uruchomiona w Kowlu, czyli przede wszystkim linia produkcyjna
armat przeciwlotniczych kalibru 40 mm „Bofors”. Na
wagony kolejowe za³adowano przede wszystkim czêœci armat,
które mog³y byæ u¿yte do monta¿u, i jako czêœci zamienne.
Ewakuowano tak¿e niektóre obrabiarki specjalne, s³u¿¹ce
miêdzy innymi do bruzdowania luf, oraz przyrz¹dy weryfikacyjne.
Z wydzia³u amunicji przywieziono na bocznicê kolejow¹,
a nastêpnie za³adowano
do wagonów
pewn¹ iloœæ wype³nionych
pocisków do ró¿-
nych dzia³, a szczególnie
kalibru 40 mm
do armat „Boforsa”.
O godzinie siedemnastej
wyjecha³ ze Starachowic
do Kowla poci¹g
specjalny z³o¿ony
z 20 wagonów za³adowanych
maszynami
i 150 pracownikami.
Kierownictwo fabryki „Boforsy” na stanowisku bojowym.
wyjecha³o chwilê póŸniej
w niewielkiej kolumnie samochodów osobowych i ciê¿arowych.
Zak³ad zosta³ zamkniêty. Wieczorem 5 wrzeœnia obrona
przeciwlotnicza nieczynnych ju¿ zak³adów straci³a sens.
Broniæ mostów na... Wiœle!
4 wrzeœnia oko³o godziny 23 przyby³ do Dowództwa Obrony
Przeciwlotniczej Kraju genera³ dywizji Tadeusz Piskor,
dowódca zaimprowizowanej do obrony Wis³y Armii „Lublin”,
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
111

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
celem omówienia obrony przeciwlotniczej mostów na Wiœle.
Na skutek tej rozmowy dowódca Obrony Przeciwlotniczej Kraju,
pu³kownik dyplomowany W³odzimierz Ludwig, wyda³ 5
wrzeœnia o godzinie 3 rozkaz reguluj¹cy drogi odwrotowe dla
artylerii przeciwlotniczej z lewego brzegu Wis³y na poszczególne
mosty na Wiœle. Miêdzy innymi, fabryczne plutony artylerii
przeciwlotniczej z Pionek mia³y wycofaæ siê na most w Maciejowicach,
z Radomia – na most w Dêblinie, ze Skar¿yska
– na most w Pu³awach, z Ostrowca – na most w Annopolu,
a ze Starachowic – na Stalow¹ Wolê. Do Starachowic rozkaz
ten dotar³ za poœrednictwem oficera ³¹cznikowego ze sztabu
3 Dywizji Piechoty Legionów. Noc¹ obydwa plutony zjecha³y
ze stanowisk, a œwitem 6 wrzeœnia odjecha³y w kierunku Dêblina.
Pluton nr 1004 [209] i zaj¹³ stanowiska bojowe w miejscowoœci
Kamieñ. Jego dalsze losy s¹ nieznane, podobnie
jak plutonu 1005 [210].
Rajza na Wo³yñ
112
Starachowiczanin Ryszard Fruner zgin¹³ 11 wrzeœnia 1939 r.
w czasie ewakuacji pracowników Zak³adów.
„Rajza” lub „uciekinierka” to popularne wówczas okreœlenia
exodusu, jaki dotkn¹³ czêœæ ludnoœci Starachowic. Starachowiczanie
kierowali siê przede wszystkim do Kowla w województwie
wo³yñskim, gdzie mia³a zostaæ uruchomiona sta-
Ryszard Fruner.

achowicka fabryka. Czêœæ pracowników Zak³adów otrzyma³a polecenie s³u¿bowe
stawienia siê w kresowym Kowlu, gdzie ewakuowano czêœæ fabryki. Uchodz¹c zabierali
z sob¹ ca³e rodziny i dobytek. Wielu mieszkañców wypêdzi³ z domu jednak strach
przed okrucieñstwem Niemców, o którym kr¹¿y³o mnóstwo opowieœci, a szczególnie
po wydarzeniach w Wanacji. Trudy wojny, a szczególnie bombardowania dróg i linii kolejowych
przez niemieckie lotnictwo sprawi³y, ¿e czêœæ starachowiczan ju¿ nigdy nie wróci³a
z powrotem. Za przyk³ad wrzeœniowych losów starachowiczan mo¿e pos³u¿yæ historia
rodziny Frunerów z Koloni Robotniczej. G³owa rodziny, Henryk Fruner, oraz syn Ryszard
Fruner pracowali w Zak³adach Starachowickich. Obaj otrzymali karty ewakuacyjne,
polecaj¹ce zg³osiæ siê im w Kowlu. Ryszard, zapalony harcerz, by³ gor¹cym orêdownikiem
tej wyprawy. Na „rajzê”, jak wtedy mówiono, wyruszy³a ca³a rodzina, to znaczy rodzice
wraz z dzieæmi: Ryszardem lat 18, Leokadi¹ lat 15 i Witoldem lat 13. Wraz z nimi wyruszyli
s¹siedzi, pañstwo Kmieciakowie z trójk¹ dzieci, w tym Franciszek Kmieciak, harcerz,
kolega Ryszarda. Szli na piechotê, Ryszard prowadzi³ swój rower. Za Bugajem Leokadia
cofnê³a siê do domu, gdy¿ nie chcia³a wêdrowaæ. Ryszard wróci³ siê po ni¹ i poszli
dalej. Noc z 10 na 11 wrzeœnia rodziny spêdzi³y w Niedrzwicy Koœcielnej (powiat lubelski).
Rano wyruszyli w dalsz¹ drogê, lecz nied³ugo potem nast¹pi³ nalot. Ryszard, który sta³
trzymaj¹c rower pod drzewem przydro¿nym, zosta³ trafiony od³amkiem bomby lotniczej
w plecy. Rana by³a œmiertelna - wyrwa³a mu czêœæ pleców - zgin¹³ na miejscu. Franciszek Grób Ryszarda Frunera na cmentarzu w Niedrzwicy Koœcielnej.
Kmieciak zosta³ ranny w nogê. Na drugi dzieñ odby³ siê pogrzeb w koœciele w Niedrzwicy
Koœcielnej. Obecny by³ ksi¹dz, grabarz i ojciec, gdy¿ zrozpaczona i mdlej¹ca matka nie by³a w stanie wzi¹æ udzia³u w pogrzebie. Rodzina
siê rozdzieli³a: ojciec wraz z najm³odszym synem poszed³ dalej, do Kowla, zaœ matka z córk¹ wróci³y do domu. Ojciec z synem wrócili do
Starachowic dopiero na Bo¿e Narodzenie 1939 roku. Ryszard Fruner spoczywa na cmentarzu parafialnym w Niedrzwicy Koœcielnej.
Mogi³¹ opiekuje siê Towarzystwo Przyjació³ Niedrzwicy Koœcielnej. Wiêkszoœæ robotników uda³a siê w tê d³ug¹ podró¿ pieszo. Lepiej
sytuowani pojechali w³asnymi motocyklami. Stanis³aw Kryj z Koloni Robotniczej, mistrz na Wydziale Mechanicznym, pojecha³ swoim
angielskim motocyklem marki „Sunbeam” wraz z siedemnastoletnim synem. Wraz z nimi swoim motorem pojechali bracia Kazimierz
i Józef Dryjowie (relacja Roberta Kryja ze Starachowic).
STARACHOWICKI WRZESIEÑ
113

STARACHOWICKI WRZESIEÑ
Popularna „setka”, czyli mapa w skali 1:100 000 opracowana przez
Wojskowy Instytut Geograficzny. W takie mapy wyposa¿eni byli nasi ¿o³nierze w 1939 roku.
114