Skýrsla stjórnlaganefndar 2011

VII. kafli
72. gr.
72. gr.
Eignarrétturinn er friðhelgur. Engan má skylda til að láta
af hendi eign sína nema almenningsþörf krefji. Þarf til
þess lagafyrirmæli og komi fullt verð fyrir.
Með lögum má takmarka rétt erlendra aðila til að eiga
fasteignaréttindi eða hlut í atvinnufyrirtæki hér á landi.
Tilurð
Friðhelgi eignarréttarins naut verndar í 17. gr. frönsku réttindayfirlýsingarinnar
frá 1789. Sú grein varð svo fyrirmynd ýmissa stjórnarskrárákvæða,
þ.á m. belgísku stjórnarskrárinnar frá 1831 sem 87. gr.
dönsku stjórnarskrárinnar 1849 sótti fyrirmynd sína til og 50. gr. stjórnarskrárinnar
1874 var sniðin eftir. Ákvæði 1. mgr. hefur verið efnislega
óbreytt frá upphafi, sbr. 63. gr. stjórnarskrárinnar 1920 og síðar 67.
gr. stjórnarskrárinnar 1944. Með síðastgreindu stjórnarskránni var þó
ákvæði 1. mgr. skipt upp í tvo málsliði án sérstakra skýringa. Ákvæði 2.
mgr. á hins vegar rætur sínar í 64. gr. stjórnarskrárinnar 1920 þar sem
fram kom að um heimild útlendinga til þess að eiga fasteignarréttindi hér
á landi skyldi skipað með lögum. Með stjskl. nr. 97/1995 var þessari reglu
skipað í nýja 2. mgr. eignarréttarákvæðisins sem varð 72. gr. Sú breyting
varð að samkvæmt ákvæðinu „má“ með lögum takmarka rétt erlendra
aðila en í eldri ákvæði sagði að um heimild útlendinga „skyldi“ skipað
með lögum. Þá er í núgildandi ákvæði ekki aðeins vísað til réttar erlendra
aðila til að eiga fasteignarréttindi heldur einnig til réttar þeirra til að eiga
hlut í atvinnufyrirtæki hér á landi.
Skýring
Í 1. mgr. 72. gr. er annars vegar að finna þá yfirlýsingu að eignarrétturinn
sé friðhelgur og hins vegar fastskorðaða réttarreglu um að engan megi
skylda til þess að láta eign sína af hendi nema almenningsþörf krefji og að
til þess þurfi lagaheimild og fullt verð að koma fyrir. Lagalegt gildi ákvæðisins
felst fyrst og fremst í síðarnefndri réttarreglu þótt ekki sé hægt að
útiloka að stefnuyfirlýsing 1. málsliðar hafi þýðingu, t.d. við lögskýringu.
Um túlkun ákvæðisins hefur gengið mikill fjöldi dóma. Um þessa framkvæmd
verður að vísa til heimilda.
Hugtakið „eign“ er ekki nánar skilgreint í stjórnarskránni. Dómaframkvæmd
tekur hins vegar allan vafa af um rúma merkingu hugtaksins.
Undir hugtakið falla almennt hvers kyns réttindi með fjárhagslega þýðingu,
þ.á m. kröfuréttindi, höfundarréttindi og ýmis óbein eignarréttindi,
svo sem veðréttur og afnotaréttur. Réttindi sem allir njóta (almannaréttur)
fullnægja ekki þessu skilyrði. Sama á við um réttindi bundin persónu
manna, svo sem ríkisborgararétt, sem eru þannig ekki talin eign í skiln-
195