ANTOLOGJIA E PLAGÃVE - Arct

Nën terrorin komunist 

1 

BOTIME QSHRT 

ANTOLOGJIA E PLAGËVE

2 ANTOLOGJIA E PLAGËVE 

Botime të tjera QSHRT : 

1. Rehabilitimi dhe Riintegrimi i Ish-të Përndjekurve Politikë në Shqipëri, 

Tiranë, 2002. 

2. Vlerësimi i Nevojave dhe Memorizimi, Tiranë, 2002. 

3. Manual në ndihmë të mësuesve dhe prindërve, Tiranë, 2003 

4. Aspektet kulturore të vlerësimit dhe trajtimit të traumës, Tiranë, 2003.


3 

ANTOLOGJIA E PLAGËVE 


Përgatitur nga 

Fabian Kati 

QENDRA SHQIPTARE E REHABILITIMIT TË TRAUMËS DHE TORTURËS 

Tiranë 2004


© Qendra Shqiptare e Rehabilitimit të Traumës dhe Torturës 

Tiranë, 2004. 

Botim i QSHRT në kuadër të projektit DANIDA 

Drejtor i projektit: 

Adrian Kati 

Katalogimi në botim Bibloteka Kombëtare Tiranë 

ISBN 99927-842-1-0 

Redaktorë: 

Petrit Bezhani 

Ndue Zef Toma 

Arti grafik: 

Nazmi Hoxha 

Shtypur nga: 

Shtëpia Botuese “Natyra 2001” 

Tiranë. 

Pikturat në kopertinën e parë dhe të fundit: 

Arben Theodhosi 

QSHRT/ARCT 

Rr. Kont Urani, nr. 10 

Tirana, ALBANIA 

Tel: + 355 42 565 22 

Fax: +355 42 354 88 

Faqe web: www.arct.org Email: 

arct@albmail.com


5 

Ky vëllim u kushtohet gjithë atyre të 

persekutuarve politikë që u ekzekutuan, u 

burgosën apo u internuan dhe nuk mundën 

të shkruajnë për “plagët” e tyre…


Falënderime 

Për realizimin e këtij botimi dëshirojmë të falënderojmë 

partnerët tanë RCT – Copenhagen, të cilët nëpërmjet 

programit DANIDA mundësuan këtë publikim. Me këtë rast 

falënderojmë z. Tue Magmussen, për mbështetjen e tij të 

veçantë. 

Gjithashtu, dëshirojmë të falënderojmë grupin e punës me në 

krye z. Agim Musta si dhe anëtarët: Visar Zhiti, Tanush Mulleti 

dhe Enver Lepeneca, të cilët, së bashku, u angazhuan me 

grumbullimin e materialeve. Falënderojmë z. Tomorr Aliko, i 

cili e pasuroi antologjinë me disa materiale plotësuese. 

Së fundi, QSHRT dëshiron të falënderojë edhe të gjithë autorët 

apo familjarët e tyre, për mirëkuptimin dhe ndihmesën e dhënë, 

pa të cilin botimi i këtij libri nuk do të kishte qenë i mundur.


7 

Parathënie 

Me këtë antologji QSHRT (Qendra Shqiptare e Rehabilitimit të Traumës 

dhe Torturës) angazhohet në një cikël botimesh për të mundësuar dokumentimin 

e torturës fizike dhe psikologjike të zbatuar në Shqipëri gjatë viteve 1945- 

1990 nga sistemi komunist. 

Ky botim është nga përvojat e para të këtij lloji në vëndin tonë. Gjatë 

viteve të fundit në Shqipëri janë botuar shumë libra që prekin tematikën e 

persekutimit politik, por ndihej mungesa e një vëllimi sintetizues. Qëllimi për të 

cilin u krye kjo punë voluminoze ishte pra dokumentimi nëpërmjet sintetizimit 

të asaj çka është ndjerë dhe shkruar prej autorësh, që kanë provuar mbi 

shpatullat e tyre çdo të thoshte dhunë komuniste. Së bashku, këto shkrime, i 

japin botimit tonë një vlerë të veçantë: atë të një akuze kolektive ndaj diktaturës 

komuniste. 

I dashur lexues, kriminelët që përmënden nëpër faqet e Antologjisë së 

plagëve janë ende të pa dënuar. Disa prej tyre, tashmë, kanë vdekur të nderuar 

si heronj, të tjerë vazhdojnë të tregojnë historitë e tyre si kalorës që shpëtuan 

vendin nga armiqtë e brendshëm. Ky është paradoksi i madh shqiptar: vendi 

me të kaluarën komuniste më të egër në historinë evropiane të gjysmës së dytë 

të shekullit XX nuk ndjen nevojën të gjykojë përse ndodhi kjo dukuri. Po mbushen 

14 vjet që shteti shqiptar nuk ndjen detyrim për të rehabilituar viktimat e 

komunizmit, ndërkohë që ata e gëzojnë këtë të drejtë në bazë të konventave 

ndërkombëtare që shteti ynë ka ratifikuar. E drejta e tyre për rehabilitim moral, 

mjekësor dhe material është nëpërkëmbur gjatë këtyre viteve të tranzicionit. 

Qindra, ndoshta, mijra prej viktimave të diktaturës komuniste kanë vdekur në 

këto 14 vjet, jo vetëm pa iu plotësuar të drejtat rehabilituese, të njohura nga 

konventat ndërkombëtare, por, ç’është më e keqja, ata kanë ikur gati të përbuzur 

pikërisht për atë çka hoqën. Ndërkohë, Shqipëria po kërkon të integrohet në 

Evropë, gjë që duket e pamundur nëse nuk do të ndahet më parë nga ndikimet 

e komunizmit që janë të integruara brenda mentalitetit shqiptar. Nën këtë 

prizëm, Antologjia e plagëve, veç funksionit dokumentues e atij sintetizues, ka 

dhe një funksion të tretë të rëndësishëm: sensibilizimin e shoqërinë së sotme 

shqiptare lidhur me një të kaluar që është ende e gjallë.


Një prej kritereve themelore të përzgjedhjes së shkrimeve për këtë antologji 

është prania në të e autorëve të persekutuar gjatë periudhës së diktaturës. Ata 

kanë qenë të burgosur, të internuar, të arratisur (dhe natyrisht të dënuar në 

mungesë) apo gjithëkush ishte sistematikisht i goditur si pjesë e “shtresës së 

deklasuar”. Disa prej tyre janë emra të njohur të letrave shqipe, të tjerë kanë 

provuar të shkruajnë me dëshirën për të treguar një të vërtetë të hidhur, pa 

pretendimin e të qenit shkrimtarë të afirmuar. Ky fakt i jep këtij vëllimi – veç 

vlerave të tjera që lexuesi mund të zbulojë në të – një larmi origjinale ku emërues 

i përbashkët bëhet kallëzimi për krimet çnjerëzore që u kryen gjatë periudhës 

në fjalë. Duke qenë se autorët janë shprehur nëpërmjet shkrimesh që ndryshojnë 

për nga stili, u mendua që antologjia të ndahej në dy kapituj. 

Në kapitullin e parë, të titulluar Përvojë jete dhe letërsi, janë përfshirë të 

gjithë ata autorë që kanë përshkruar përvojën e kalvarit të tyre me një frymë 

introspektive, d.m.th. ku veç rrëfimit, le ta quajmë historik, gjejmë dhe reflektime 

të herëpashershme me vetveten. Gjithashtu në këtë kapitull janë përfshirë edhe 

autorët që kanë përdorur gjuhën e letërsisë së mirëfilltë për të shprehur përvojën 

e tyre vetjake, duke ju afruar atij zhanri të krijimtarisë letrare që bazohet mbi 

përshkrimin e ndodhive të vërteta. Duhet thënë se, në ndonjë rast, klasifikimi 

ka qenë i vështirë, sidomos për ato fragmente që janë shkruar në stilin e prozës 

poetike. 

Kapitulli i dytë, i titulluar Dëshmi, përsiatje dhe portrete, përmbledh 

pjesën e autorëve që në shkrimet e tyre kanë zgjedhur të përshkruajnë faktet e 

përvojës së tyre në formën e një dëshmie historike. Si dëshmi janë trajtuar këtu 

dhe shkrimet e guximshme që disa autorë kanë bërë gjatë periudhës së 

diktaturës, duke kritikuar organet e pushtetit dhe vijën politike që ato ndiqnin. 

Një pjesë tjetër autorësh mundohet ta çojë reflektimin drejt një analize të sistemit 

totalitar. Ata shtrojnë pyetje të cilave mundohen t’u japin përgjigje me një 

logjikë eseistike argumentimi. Kjo përsiatje e tyre, natyrisht, ka brenda saj një 

element të fortë përvoje vetjake, pra, herë-herë analiza ndërthuret, në këtë rast, 

edhe me rrëfime ngjarjesh të jetuara drejtpërdrejt. Së fundi, në kapitullin e dytë 

janë përfshirë autorët që kanë zgjedhur të përqendrohen në përshkrimin e disa 

figurave me të cilët ata kanë qenë bashkëvuajtës apo të cilëve iu “delegojnë” 

me modesti të përkryer rëndësinë e dramave të përbashkëta. Përshkrimet e 

portreteve, që marrin zë nëpërmjet këtyre autorëve, bëhen edhe më interesante 

kur personalitetet e përshkruara janë individë që u ekzekutuan nga plotonet e 

pushkatimit, apo që humbën jetën gjatë torturave brenda rrethimesh telash me 

gjemba. 

Sidoqoftë, këta dy kapituj nuk cenojnë aspak integritetin e antologjisë, e 

cila duhet parë dhe lexuar si një e tërë. Një prej vlerave të kësaj vepre qëndron


9 

pikërisht në këtë grumbullim të përbashkët autorësh, të cilët, mes formash të 

ndryshme, na zbulojnë realitetin kriminal të diktaturës komuniste që në 

Shqipërinë e sotme, siç theksuam edhe më sipër, duket se është lënë në harresë. 

Janë gjithësej shtatëdhjetë e dy autorë që na përcjellin mesazhin e tyre të 

fuqishëm të përjetimit të traumës së vazhdueshme nën dhunën e torturave nga 

më çnjerëzoret. Padyshim, numri i autorëve mund të kishte qenë edhe më i 

madh, por arsye të ndryshme kushtëzuese nuk na lejuan gjithpërfshirjen e këtij 

realiteti. Ndoshta, në të ardhmen, do të bëhet e mundur që vepra e nisur të zgjerohet 

më tej. 

Fabian Kati


PËRMBAJTJE 

HYRJE: Dëshmi e hatashme dhe artistike e ferrit të të gjallëve ..................................16 

I. PËRVOJË JETE DHE LETËRSI ..........................................................................25 

BEQIR AJAZI ..........................................................................................................26 

“O ju që hyni këtu, braktiseni çdo shpresë” ..........................................................27 

TOMOR ALIKO ......................................................................................................36 

Në birrucat e kalasë së Gjirokastrës .........................................................................37 

Në të ashtuquajturën “Infermeri e burgut” ...........................................................39 

Antihumanizmi .........................................................................................................40 

SELFIXHE BROJA (CIU)......................................................................................42 

Internimi i dytë ..........................................................................................................43 

MAKENSEN BUNGO ..........................................................................................55 

Fragment nga romani “Këneta e Vdekjes” ............................................................56 

AHMET BUSHATI .................................................................................................67 

Tre muej mes jetës dhe vdekjes ...............................................................................68 

Burgu i ri .....................................................................................................................72 

URAN BUTKA .........................................................................................................83 

Larg njerëzve ...............................................................................................................84 

MARTIN CAMAJ ....................................................................................................98 

Fragmente nga “Dranja” ..........................................................................................99 

DRITA ÇOMO ...................................................................................................... 105 

Pjesë nga ditari ........................................................................................................ 107 

Ata që luftuan.......................................................................................................... 114 

BEDRI ÇOKU ....................................................................................................... 115 

Fragment nga tregimi “Gruaja e një të burgosuri” ............................................ 116 

ASTRIT DELVINA .............................................................................................. 122 

Fragment nga romani “Globi në rrjetë”.............................................................. 123


11 

AT GIACOMO GARDINI S.J. .......................................................................... 128 

Rrëfime ngjarjesh .................................................................................................... 129 

VANGJUSH GAMBETA.................................................................................... 138 

Kulaku ..................................................................................................................... 139 

AHMET GOLEMI ............................................................................................... 149 

Hetuesi në mesnatë ................................................................................................ 150 

AT KONRAD GJOLAJ ....................................................................................... 154 

Gja e pabesueshme ................................................................................................ 155 

Jetë pa kalendar ....................................................................................................... 157 

KOLEC GJERGJI ................................................................................................ 159 

Ëndërr e një nate dimri .......................................................................................... 160 

HENRIK GJOKA ................................................................................................ 164 

Fragmente nga romani “Gjuetia e pullumbave” ............................................... 165 

VENTIGJAR HAMZARAJ ................................................................................ 175 

I mallkuari Beden ................................................................................................... 176 

Në burgun e Vlorës ................................................................................................ 180 

DOM SIMON JUBANI ....................................................................................... 186 

Ora e komedisë ....................................................................................................... 187 

Epilog në Qiell ........................................................................................................ 191 

MITA JAKOVA dhe TUK JAKOVA ................................................................ 198 

Fragmente nga libri “Letërkëmbim i dhimbshëm” .......................................... 199 

VASIL KATI .......................................................................................................... 209 

Malli i pashuar: Duke shfletuar letrat e dërguara nga burgu ............................. 210 

PIRO KUQI ........................................................................................................... 214 

Fragmente nga proza poetike “Netëve” .............................................................. 215 

HALIL LAZE ........................................................................................................ 217 

Koridori 1 ................................................................................................................ 218 

TODI LUBONJA .................................................................................................. 222 

Fragmente nga libri “Nën peshën e dhunës” ..................................................... 223


LIRI LUBONJA ..................................................................................................... 231 

Fragmente nga libri “Larg dhe mes njerëzve” .................................................... 232 

FATOS T. LUBONJA ........................................................................................... 248 

Fragment nga libri “Ridënimi”............................................................................. 249 

PETRO MARKO .................................................................................................. 262 

Krim kundër kulturës universale ......................................................................... 263 

Ne “agjentët”........................................................................................................... 266 

JAMARBËR MARKO ......................................................................................... 271 

Pushteti i shpirtit .................................................................................................... 272 

ZYHDI MORAVA ................................................................................................ 274 

Qefini i hënës .......................................................................................................... 275 

MEHMET MYFTIU ............................................................................................ 279 

Fragmente nga romani “Shkrimtari” ................................................................... 280 

LUAN MYFTIU ..................................................................................................... 291 

Nëna ......................................................................................................................... 292 

Gjygji i Dostojevskit .............................................................................................. 302 

Topi me marmallatë ............................................................................................... 303 

BEDRI MYFTARI ................................................................................................ 307 

Zbritja në Ferr.......................................................................................................... 308 

GJON MARK NDOJ ........................................................................................... 314 

Fragment nga libri “Ndëshkimi i pafajsisë” ....................................................... 315 

SPARTAK NGJELA ............................................................................................. 324 

Fragmente nga libri “Shpella e vrasjes” ............................................................... 325 

GAQO S. PECI ...................................................................................................... 335 

Vetëvrasja e dëshëruar ............................................................................................ 336 

Torba e ushqimeve ................................................................................................. 339 

Kristina .................................................................................................................... 339 

ROZETA PEPELLASHI..................................................................................... 341 

Fragment nga libri “Copëza shpirti” ................................................................... 342


13 

ARSHI PIPA ........................................................................................................... 344 

Në kanal ................................................................................................................... 345 

ARJAN PUTO ....................................................................................................... 349 

Takimi para pushkatimit ....................................................................................... 350 

GANI DEMIR RATKOCERI............................................................................ 353 

Qëndrimi në burgun e Tiranës ............................................................................. 354 

BASHKIM SHEHU .............................................................................................. 357 

Triptik ....................................................................................................................... 359 

KASËM TREBESHINA ..................................................................................... 375 

Fragmente nga romani surrealist “Odin Mondvalsen” .................................... 376 

LEKA TOTO ......................................................................................................... 384 

Fragmente nga libri “Po lexoj vetveten” ............................................................. 385 

ARBEN THEODHOSI ....................................................................................... 395 

Fragmente nga libri-katalog “Rievokim” ............................................................ 396 

Baballarë të pavarrosur ........................................................................................... 398 

PETRIT VELAJ .................................................................................................... 399 

Jetë burgu ................................................................................................................ 400 

MAKS VELO ......................................................................................................... 404 

Kryqet e fshatit ........................................................................................................ 405 

ASTRIT XHAFERI .............................................................................................. 412 

Nata e Vitit të Ri ..................................................................................................... 413 

TRIFON XHAGJIKA ....................................................................................... 417 

Shënime: “Stina mendimi” pa maskë ................................................................. 418 

VISAR ZHITI ........................................................................................................ 421 

Revolta ..................................................................................................................... 422 

II. DËSHMI PËRSIATJE DHE PORTRETE ...................................................... 447 

”Duhet hequr dorë nga rruga e Luigjit të XIV” - pjesë nga “Pro memoria” 

drejtuar Enver Hoxhës (Kasem Trebeshina)...................................................... 448


BEDRI ALIMEHMETI ...................................................................................... 449 

Vrasësve u shtrohet tryeza e darkës! ..................................................................... 450 

PJETËR ARBNORI ............................................................................................. 454 

Letër-Ankesë nga burgu i Burrelit ........................................................................ 455 

Prologu i romancës “Bukuroshja me hijen” ...................................................... 459 

ABDULLA BERBERI .......................................................................................... 462 

Rinia demokratike e rezistencës ............................................................................ 463 

NUREDIN BORIÇI ............................................................................................. 466 

Pleqtë e burgosur, turpi i diktaturës..................................................................... 467 

Kosta ........................................................................................................................ 470 

CAF JONUZ CULAJ ............................................................................................ 472 

Dy portrete burrash prej Malsisë së Madhe ........................................................ 473 

MARIJE GJOKA dhe DOM NIKOLL MAZREKU .................................... 478 

Një motër që shkruan të vërtetën ......................................................................... 479 

Shprehje mirënjohje motrës së dashur Mari ....................................................... 488 

AGIM GANI HAMITI ........................................................................................ 491 

Spaçi .......................................................................................................................... 492 

URAN KALAKULA ............................................................................................. 495 

Portrete të burgosurish .......................................................................................... 499 

Fragmente nga libri “21 vjet burg komunist” .................................................... 504 

Hija e zymtë e burgut të Burrelit .......................................................................... 508 

TANUSH KASO ................................................................................................... 509 

Komisari N ............................................................................................................. 510 

AMIK KASARUHO ............................................................................................. 517 

Fragmente nga libri eseistik “Një ankth gjysmë shekullor” ............................. 518 

MUSINE KOKALARI ........................................................................................ 534 

Shënime në mungesë të një ditari të hollësishëm .............................................. 535 

ENVER LEPENICA............................................................................................ 539 

Takimi me nënën .................................................................................................... 540


15 

MITRUSH KUTELI ............................................................................................. 542 

Pjesë e një kërkese ................................................................................................... 543 

Testament adresuar gruas ...................................................................................... 545 

KLITO LAMAJ ..................................................................................................... 550 

Cilët jemi ne? ........................................................................................................... 551 

MARIA MEDICINA............................................................................................ 553 

A mund të falim? ................................................................................................... 554 

AGIM MUSTA ...................................................................................................... 556 

Gjenerali i zi, Nevzat Haznedari .......................................................................... 557 

Poligonet e vdekjes ................................................................................................. 559 

TANUSH MULLETI ............................................................................................ 567 

Rrënimi .................................................................................................................... 568 

LAZER RADI ........................................................................................................ 572 

Vitet e fundit të Mirash Ivanajt ............................................................................ 573 

SAMI REPISHTI................................................................................................... 584 

Një shok dhe një mësues ...................................................................................... 585 

FATBARDHA SARAÇI ....................................................................................... 589 

Dy portrete grash të persekutuara ........................................................................ 590 

MEHMET SHEHU (TEPELENA) .................................................................. 594 

Xhemil Mustafarai: Njeriu me zemër luani ........................................................ 595 

BARDHYL VUÇITËRNA .................................................................................. 599 

Një kujtim nga fëmirija .......................................................................................... 600 

GJOVALIN ZEZAJ ............................................................................................. 602 

Fragmente nga libri “ Gjenocidi mesjetar në shekullin e XX” ......................... 603 

Portret për Kudret Kokoshin (Visar Zhiti) ........................................................ 615 

Tmerri i 13 janarit 1990 (Viktor Martini) ....................................................................


HYRJE: Dëshmi e hatashme dhe artistike e ferrit të të gjallëve 

LUTJE PËR TË BURGOSURIT 

Krisht, 

ti vetë ke qenë nën pranga 

dhe unë të shoh sërish te çdo i burgosur 

që shkoj ta takoj. 

Jepi forcë dhe nder 

vëllait tënd 

për ta mposhtur kohën 

në burg 

e të ndreqë të keqen! 

Jepu dritë atyre të gjithëve 

derisa të mund të shohin 

ç’ishte gabim në jetën tonë 

që vetëm dashuria 

e ndreq dhe bën vepra 

ndaj mjeranëve, 

mëkatet e të cilëve i kemi të gjithë. 

Amen. 

Çuditërisht në ferrin tonë, sipas një kundërmekanizmi të 

pashpjegueshëm dhe misterioz, shumë kumte dhe lajme të rëndësishme 

zbrisnin atje, shumë më përpara se të përhapeshin lart në atdhe, po kështu 

edhe emri i ndaluar i Nënë Terezës qe thirrur. Ndiehej ajo nevojë, të gjeje 

Krishtin mes të burgosurve, si fillim nga shkaku i vuajtjeve të përngjashme, 

por, duhet thënë se mes të burgosurit politik shqiptar dhe Birit të Zotit, 

ishte dhe një lidhje tjetër, përveç asaj të torturës së njëjtë, të telave me gjëmba 

që s’na i vunë kurorë mbi krye, por përreth trupit të gjithëve: si një rrëke 

gjaku na bashkonte dhe lloji i idealit, kundërshtia ndaj dhunës, dashuria, 

ëndrra për përmirësim, dhe gjithsesi nuk ishin të burgosurit tanë delikuentët,


17 

përkundrazi, kriminelët e vërtetë ishin ata që i mbanin nëpër burgje. 

Urdhëruesit e këtyre, teksa vetë dilnin përsipër ferrit, ku jeta duhej të ishte 

normale, sepse, përgjithësisht, atje përsipër nuk dihej gjë për gjërat më të 

qenësishme, pasi nuk lejohej, që, ndërsa vuanin, të kuptonin për vuajtjen, 

sidomos atë të të tjerëve. Ndërsa qenë të mbyllur në burgun e madh të 

atdheut, duhej të ishin të çinteresuar për burgjet e vegjël në atdhe, për atë 

hartë të krimit, plot me puse të zinj të tmerrit, ku sfilitjet dhe rroposjet e 

gjithfarshme ishin të shumëfishta, me një denduri të tillë marramendëse, sa 

përballja me to kërkonte fuqi mbinjerëzore për t’u përballuar, qetësinë 

sublime të mendimtarit të vetmuar dhe fatin e martirit. 

Dhe pa e ditur, zërit të fshehtë qiellor i bashkoheshin zërat shqiptarë të 

mijëra të tjerëve si një kor i përzishëm heshtjeje, i brendshëm, që ngriheshin 

ndanë baltrave të internimeve, sepse dhe Zoti qe i ndaluar, në fjetoret e 

ftohta, mes dimrit diktatorial, në funde korridoresh në apartamentet e 

ngushta, në rrugët e errëta, në kanale, në shkollat e varfëra, në turnet e treta 

nëpër fabrikat e socializmit, në spitale e reparte ushtarake, në studiot e 

artistëve, mes absurdit të njëjtë të çdo regjimi si mugëtirat, nën fërgëllimën e 

ndonjë qiriri të mbetur, gjunjëzoheshin gratë mbi dyshemetë e vjetra në anë 

të krevatit bashkëshortor, bosh dhe të akullt, luteshin mes frikës që të 

shpëtonin gjallë burrat nëpër burgje, të mos vdisnin, dhe të mendosh pastaj 

që as kufomat nuk ua sillnin familjarëve, po i kallnin pa varr në një asgjëkund 

të frikshëm, të ktheheshin të burgosurit e tyre nga ferri, qoftë dhe përgjysmë, 

sepse i priste gjysmështëpia, aq sa kishte mbetur, punët që s’përfundonin 

kurrë, mbi të gjitha dashuria e paplotësuar asnjëherë. Priste jeta… 

Dhe kështu u krijua një tufan i shtangur, pjesë të të cilit janë ndrydhur 

në këtë antologji si era në shakujt mitologjikë të Eolit, që gjithsesi, e 

ndryshonte klimën e kohës së atëhershme duke i bërë të pasigurta muret, 

sfinksat, parullat, Komitetin Qendror, luftën e klasave, adultet, arrestimet e 

reja, bunkerët, puthjen e parë në gjimnaz, funeralet, realizmin socialist, telat 

me gjemba të kufirit, porositë, edhe pse gjithçkaja ngjante aq solide dhe e 

qëndrueshme si vetë sistemi, ndërkaq nga Hadi i burgjeve, si një lumë i 

nëndheshëm, do të donin të vërshonin vuajtjet e pabesueshme të të ngujuarve 

me dhunë, rënkimet kolektive, përbetimet politike, hakmarrjen imagjinare, 

ëndrrat, deliret dhe ta përmbytnin atë realitet, vorbullat dhe dallgët ndjehen


tmerrshëm në këtë antolgji, me qëllim që të rimëkëmbej një tjetër realitet i së 

ardhmes, më i durueshëm, e pse jo, më i mirë, njerëzor, patjetër. 

- S’të lejoj ta përdorësh fjalën “njerëzore”, - bërtiste hetuesi në 

katakombet e shtetit, - ka fjalë të tjera socializmi, të forta, revolucionare – 

teksa para tij qëndronte i lidhur me pranga njeriu, vetë pafajsia – do të të 

dënojmë rëndë, - vazhdonin klithmat, endeshin si shpendë të zinj grabitqarë, 

- sepse ashtu duam, je caktuar për armik dhe do të punosh si skllav në 

minierat tona, se ti s’e përmbys dot Pushtetin tonë Popullor, te ne udhëheq 

klasa punëtore… - ndërkaq hetuesi skuqej prej klithmave të veta si flamuri i 

idealit të tij dhe hunda i përdridhej si drapër e balli i bëhej i rëndë çekan. – 

Në burg do të të ridënojmë prapë, i pandehur, - mbushnin ajrin britma të 

tjera që dilnin nga goja e drapër-çekanit të përdhjamur, - në burg… 

Vërtet ç’bëhej atje, nëpër burgjet tona, në internime? Si i mbanin robërit? 

A u jepnin për të ngrënë, a qeshnin dot ndonjëherë, menjëherë çmendeshin 

ata? Si duronin ashtu, që kur kishte mbaruar Lufta II Botërore dhe deri më 

tani, të mbyllur, të uritur, pa dashuri, pa liri, pa atdhe, se e kishin përvetësuar 

antinjerëzit? Ç’ishte ajo vikamë që vinte prej andej? Si i çonin në punë, zvarrë? 

Të lidhur? O Zot, pas atyre telave me gjëmba si i shtynte vitet dhe dekadat 

ai popull i burgosur, siç shtynte vagonat me mineral të ferrit? Pse gjithë ato 

drita mbi rrethimet e njëpasnjëshme, sy qikllopikë të verbër, të gjakosur, 

projektorë që derdhnin ujëvara helmesh, harbime të befta ndriçimesh… 

Ç’bëhet atje brenda, vërtet? 

* * * 

Ç’bëhej atje brenda, vërtet? 

“Antologjia e plagëve” është libri më tronditës, që na rrëfen për antijetën 

dhe torturat e saj përbindshore ndaj kundërshtarëve, të mbyllur brenda 

telave me gjemba, të atyre që u ngritën kundër së keqes me fjalën e tyre 

kurajoze dhe ndryshe, me bëmat kryengritëse, por dhe më ëndrrën vepruese, 

madje dhe me heshtjen filozofale, që u ndëshkuan rëndë, pra, thënë ndryshe, 

“Antologjia e plagëve” është antivepra e madhe, që duke pasur si kriter, jo 

vetëm të vërtetën, por dhe artin, dëshmon ndëshkimin mizor që iu bë njeriut, 

gjymtimit të tij shpirtëror e mendor, por edhe fizik, copërlimit tragjik, torturat 

e paimagjinueshme mesjetaro-aziatike që një parti-shtet ushtroi mbi popullin


19 

e tij dhe njerëzit e veçantë e të spikatur, që guxuan të kundërshtojnë dhe kur, 

në gjysmën e dytë të shekullit XX, që, ndërsa Lufta II Botërore mbaroi dhe 

njerëzimi priste t’i përvishej punës dhe paqes, ndodhi çarja e madhe, 

apokalipsi, bota u nda në dy kampe kundërshtarësh dhe ia la vendin një 

lufte të ftohtë, tmerrësisht të ftohtë, akull kufome. 

Ndërsa Shqipëria jonë e vogël u caktua të futej në perandorinë e 

stërmadhe komuniste, krejt ndryshe nga më të mëdhenjtë, ne u bëmë më të 

mëdhenjtë në shtypje, masakruam pa mëshirë vetveten, përsosëm vetëm 

makinën e dhunës, ndërtuam burgje më shumë se fabrika, bunkerë më 

shumë se shtëpi dhe zhdukëm analfabetizmin për të shpikur a shpifur njeriun 

e ri, monstrën dhe vetvetes dhe, teksa mbylleshim e veçoheshim nga bota, 

vazhdimisht prodhonim mjerim të gjithanshëm. 

Po të mbledhësh vitet e burgut të të gjithëve, internimet, del se Shqipëria 

ishte dënuar me shekuj. 

“Antologjia e plagëve” është libri i përbashkët i shumë autorëve, të 

cilët kanë pasur pranga ndër duar, u përzgjodhën aq sa ç’ishte një brigadë 

pune në burg, që teksa i nisnin me policë për në minierat e ferrit, herë pas 

here bie ndokush, janë ata që do të pushkatoheshin ose që do të vdisnin nga 

mundimet e pafundme. Ndërkaq ngrihen hijet e tyre dhe sjellin dëshmitë e 

ferrit. 

Një pjesë e këtyre shkrimeve është shkruar qysh në burg, me alfabete 

të sajuara, mbi thasë çimentoje, letra cigareje, në anët e bardha të gazetave, 

janë fshehur në kashtën e dyshekut, në opinga, gurëve, në kujtesë, duke u 

bërë dhe një ndihmë e madhe shpirtërore, drejtpeshuese e mendjes dhe, 

ç’është më e çuditëshmja, ato krijuan lexuesin e tyre të burgosur, që po të 

zbuloheshin, autor dhe lexues bashkë, ridënoheshin të dy njëlloj, me vite 

shtesë heqje lirie, kurse një pjesë tjetër është shkruar internimeve apo pas 

daljes nga burgjet, pa pasur të drejtën e botimit, ashtu siç u qe hequr dhe të 

drejtën elektorale apo të ushtrimit të profesionit. 

Si rrjedhojë, në këtë antologji u pa e arsyeshme të përfshiheshin dhe 

shkrime nga mërgimi i detyruar politik, nga ata autorë që atdheun e kishin të 

ndaluar, madje përndiqeshin edhe jashtë, u bëheshin atentate dhe veprat e 

tyre konsideroheshin të rrezikshme e ndëshkohej çdo lexues i mundshëm i 

tyre këtu. Asgjë nuk është shpikur, zotëron hiperrealizmi i rëndë, arrestimet,


marrëdhëniet midis të burgosurve, me ata që i torturojnë, torturat pas 

mesnate, përdhunimet, revoltat e mëdha në kampet e Spaçit dhe të Qafë- 

Barit, të vetmet nëpër burgje në të gjithë perandorinë komuniste, me 

pushkatimet, zhdukjet, zhbërjet etj. etj. por gjithsesi, nuk kemi të bëjmë me 

një libër të ftohtë faktesh dhe shifrash, por me letërsi të mirëfilltë, të ashpër, 

altoreliev shkëmbor në terr, ku, mrekullisht, trandet dhe një ndjeshmëri e 

madhe me një si përlagështitje lotësh, brishtësi emocionesh, që ashtu si fijet 

e barit, çajnë mermeret e vdekjes. 

Kështu pra, kjo antologji është një zgjedhje, aq sa ishte e mundur, e 

shkrimeve për torturat dhe vuajtjet, nga vetë ata që vuajtën dhe u torturuan 

nëpër qelira apo humbëtirave, në braktisjen e thellë kriminale, që u bëri jo 

atdheu, por antiatdheu. 

Ndoshta jo të gjithë janë shkrimtarë, por ambicia e parë e kësaj 

antologjie ishte ai i virtyteve artistike, natyrisht jo të gjithë kanë mundur të 

bëhen të njohur në fushën e letrave, por këtu bashkohen vepra dinjitoze dhe 

emra nga më të shquarit, personalitete në kulturën e mbarë vendit, që, pasi 

kanë dalë nga burgjet dhe harrimi i zi e i qëllimtë, janë vlerësuar dhe në 

vende të tjera e gjuhë të ndryshme, në Europë dhe më gjerë. Gjë që dëshmon 

se krimi ndaj tyre ka qenë më se i dyfishtë, sepse janë goditur rëndshëm 

edhe si njerëz, edhe si talente. U janë vërsulur për t’i vrarë më përpara se sa 

vdekja dhe veprave të tyre më përpara se të lindnin. 

Ndërkohë mendoj për mundin dhe dhimbjen që kanë provuar autorët 

e kësaj përmbledhjeje, teksa qëmtonin shkrimet e bashkëvuajtësve, kur termi 

“antologji” nga greqishtja e vjetër do të thotë “zgjedh lule”, kurse ata duhej 

të zgjidhnin plagë me petale gjaku, pra, ky libër i rëndë është një 

“Plagëzgjedhje” letrare, koleksion rubinësh të gjallë, që djegin ende, një pasuri 

mortore me herbariumin e gjetheve të nxirjeve të mishta, çikatriçe në ajër, 

aq sa gjatësia e pambarimtë e telave me gjemba, vraga të zymta në 

ndërgjegjen kolektive. 

Aq më tepër sot, që pasi ka rënë perandoria komuniste dhe diktaturat 

e saj, ata që bënë torturat ose i urdhëruan ato, po i vazhdojnë në mënyra më 

djallëzore duke nëpërkëmbur vuajtjen e të tjerëve ose duke mos e njohur 

atë, nga që nuk i durojnë dot të persekutuarit e tyre, që janë një dëshmi e 

pamposhtur e u kujtojnë mëkatet e mëdha, krimin kolosal, prandaj dhe po


21 

kërkojnë rrugë të tjera shpëtimi e fshehjeje, jo atë të të kërkuarit falje, por, 

sipas ritualit të tyre, edhe atë të revanshit, por shpesh dhe atë të vjedhjes, po, 

po, po kërkojnë të vjedhin persekutimin e atyre që persekutuan, duan të 

bëhen ata që s’ishin, viktima, ndërkohë ishin dhe të tillë, jo vetëm pse këmishat 

e tyre u spërkatën me gjak gjatë torturave, edhe pse gjaku ishte i të tjerëve, 

po tek e fundit, kur merr lirinë e tjetrit, nuk je bërë me dy liri, por ke 

humbur dhe tënden dhe sipas tyre tani, mjafton një dëshmi e blerë në këto 

institutet me ish-të burgosur të dobët që krijon shteti i tanishëm, që më 

shumë u ngjajnë zyrave teknike të burgjeve dhe… duhet harrimi, lumi Lete, 

amnezia kolektive, harrim, sa më shumë harrim. 

Por unë do të doja të shtoja se kjo antologji është vetëm maja e ajsbergut, që 

lundron nëpër terre. Që sikur të shkrijë edhe më, do të na përmbytë, jo vetëm me ujra 

të zinj skëterre, por dhe me gjak. 

Vërtet, përse tërë ato tortura që u ushtruan mbi njeriun? Ç’ishte ai zell 

i çmendur për të rrënuar të tjerët? 

Tortura, në origjinën e saj, është shpikur për të shkulur me çdo mjet të 

vërtetën, që duhej. Inkuizicioni e arrinte të rrëfyerit e saj dhe të gjithçkaje 

tjetër vetëm me këtë mënyrë, me tortura dhe shkallëzim diabolik torturash. 

Komunizmi në themelet e doktrinës së vet ka dhunën si mjet zhvillimi 

shoqëror, luftën e klasave, që, sipas meje, është luftë civile në kohë paqeje, 

kumunitetin, që u provua burgjeve me detyrim vrasës, pra ka krimin e madh 

dhe përligjjen e tij duke i bashkëngjitur ideologjinë, ngritjen deri në filozofi 

të saj, duke i paravendosur profetë mbrojtës të së keqes, Marksin, Leninin, 

etj. 

Shteti i komunistëve shqiptarë, pasi shtetëzoi çdo gjë, mall dhe shpirt, 

nuk e kishte për gjë të shtetëzonte dhe të vërtetat dhe nuk pranonte asnjë 

tjetër, veç së vërtetës së saj. Prandaj ata e zhvasnin të vërtetën e tjetrit, të 

kujdoqoftë, qoftë dhe duke ia nxjerrë gjuhën nga goja me zor fizikisht e, 

pasi ia shtrinin mbi tryezën e hetuesisë, i ngulnin përsipër thikën, po, po 

gjuhës së njeriut, ka ndodhur vërtet. Përgjakej edhe fjala kështu. Ndërkaq 

xhelatët, ashtu siç të zë gjaku, i kapllonte gëzimi dehës që ishin xhelatë, s’kishin 

dhe s’dinin zanat tjetër, përveçse atë të sadistit, hetues, spiunë, gardianë, 

prokurorë, denoncues, kritikë arti të realizmit socialist, anëtar në Byronë 

Politike, udhëheqës, gjykatës, prostituta, të tredhur, komisarë, skuadër


pushkatimi. Në grup ndieheshin më të fortë. Dhe në instinkt, që të lanin 

mëkatet e tyre, u duheshin therorë. Dhe bënin therorë të tjerët, që shoqëria 

e tyre të shlyente mëkatet e saj, që ata i shpallnin si fitore dhe festa. 

Dhe kështu shoqëria bëhej më e keqe, e egër, e pacivilizuar, që shpellat 

prehistorike i zëvendëson me qelitë e Degëve të Punëve të Brendëshme, 

kurse libri duhej të ishte një, i ngjashëm me Kodin Penal. Duke trembur 

dikë apo disa apo të gjithë, në të vërtetë duke trembur kolektivitetin e vetvetes, 

shoqëria absolutisht nuk zgjidhte asgjë të rëndësishme, veçse inkriminohej 

edhe më, kurse shteti besonte idiotërisht se sa më i keq të ishte, aq më i fortë 

do të bëhej. Dhe i dukej kjo dukje. Një shtet human do të vetëndihej si i 

dobët, humbanak. Pra më mirë mosarsyetimi se arsyetimi, dis-humanizmi i 

skajshëm, madje dhe furia e shkalluar për të hyrë në kafkat e të tjerëve, 

qoftë dhe duke i thyer ato. Jo më kot në muret e burgjeve tona ishte shkruar 

me të kuqe se “Ne dënojmë ata që veprojnë keq, që flasin keq, që mendojnë keq” dhe 

për këtë të fundit mjaftonte si provë që ata vetë të mendonin se tjetri po 

mendonte keq. Dëshmitarët gjendeshin kollaj. Rendi i torturave, zoologjia e 

saj e hekurit dhe e korentit, ishin gati, me drita të ndezura dhe sy verbanë të 

tmerrshëm. 

Shpesh e më shpesh krimi ka kaluar më përtej njeriut, edhe te varret, te 

lumenjtë, te kafshët, te zogjtë dhe pemët dhe te ajri e Qielli, në asgjëkundin 

e kudoshëm. 

Ndërkohë njerëzit që zgjidheshin për të bërë tortura, vërtet ishin 

normalë, të paktën kështu dukeshin, jo sadistë, të krehur sipas modës së 

njeriut të ri, flisnin dhe për dashurinë, tregonin historira erotike, por bëheshin 

bisha të papërmbajtura përballë të arrestuarve të tyre, sepse më parë qenë 

të indoktrinuar, po kacafyteshin me armikun dhe pastaj binin po vetë viktima 

të ideologjizimit të tyre makabër. Dhe që të kishin justifikim dhuna e tyre 

dhe ideologjia e saj, deri dhe ato mungesat tronditëse në trutë e tyre, duhej 

që viktima ta meritonte torturën e, ndërkohë, të ishte e pavlefshme, e alibuar 

poshtërsisht, pra, nga njëra anë duhej bërë patjetër depersonalizimi i 

kundërshtarit, përdhunimi i tij, i familjes, zhvleftësimi i plotë si qenie, pra, së, 

pari i duheshin hedhur hekurat, të prangosej si i rrezikshëm, të flakej në 

birucë, pastaj të qethej fare, duhej lënë të leckosej, të shëmtohej, të kishte uri, 

patjetër, ushqimi t’i jepej përtokë si qenit, të bëhej sa më shpejt një e 

neveritëshme, që të mos meritonte asgjë, siç ishte dhe shpirti i torturuesve,


23 

që torturat që do t’i bënin specialistët e së keqes, që mezi ç’prisnin të fillonin, 

të konsideroheshin se iu bënë keqbërësit dhe askujtit njëkohësisht. Ndërkaq 

ndodhte që gjatë etheve të torturave t’u xixëllonte në sy diç estetike dhe 

menjëherë ,të tërbuar, u thyenin gishtrinjtë të arrestuarve dhe u merrnin 

p.sh. unazat e ua jepnin grave të tyre injorante e të përbashkëta, të cilat i 

mbajnë edhe sot si kujtime, jo vetëm të rinisë së tyre plot orgazmë 

revolucionare, por dhe të një triumfi grotesk, të parrënueshëm për ta. Prandaj 

dhe vazhdojnë të hanë me dhëmbët e veshur me flori, të shkulur nga dhëmbët 

e kundërshtarëve. 

Shkrimtari Primo Levi, që përjetoi kampin e Aushvicit, më pas me 

librat e tij u fut aq thellë në botën e torturuesve të vet, sa u sugjestionua dhe 

trembej se mos edhe ai mund të ishte një si ata, s’dihej në ç’rrethanë fatale, 

prandaj nxitoi dhe vrau veten. 

Asnjë vrasës deri më tani s’ka vrarë veten, por vazhdojnë të rivrasin të 

vrarët e tyre. 

Prandaj asgjë nuk duhet të kishte kujtesë. Armiku më i madh i 

totalitarizmit është kujtesa. Diktaturat, qofshin ato naziste, qofshin komuniste, 

sidomos këto të fundit, zhdukin e zhdukin dokumente pafund, dëshmitë, 

kujtesën e shkruar dhe të pashkruar. 

Por çdo aksion ka një reaksion të barabartë me aksionin. 

Vështirësitë titanike rinisnin qysh në ferr kur duhej ruajtur dinjiteti dhe 

normaliteti i mundshëm i njeriut. Nga që e kishe vendosur veten nga e 

drejta, kjo duhej të të jepte forcë dhe guxim e duhej të besoje se ishte e 

mundur të qëndroje edhe mes banalitetit mizor të së keqes. Ndërkaq diktaturat, 

qoftë dhe të vdekura, kanë etjen satanike për ta vazhduar persekutimin dhe 

në brezin tjetër të të persekutuarve, si një trashëgimi e patundshme. Po 

kështu bijtë e persekutorëve ndodh ta konsiderojnë si një të drejtë të tyre 

legjitime të vazhduarit e persekutimit, si një zeje të trashëguar nga babai, 

ushtrimi i së cilës në kushtet pasdiktatoriale shfaqet në format më të rafinuara 

si ajo e keqpërdorimit të bashkëfajësisë, e shpërndarjes së përgjegjësisë te të 

gjithë, që do të thotë te askush, por dhe agresivisht, në përvetësimin në 

mënyrë të padrejtë të historisë, por dhe të së ardhmes, pastaj fare konkretisht 

duke rrëmbyer nga pasuria e përbashkët e dikurshme dhe duke krijuar kushte 

kapitalizmi vetëm për klanin e vetes. A nuk shkruante me mburrje nëpër


libra vetë diktatori Enver Hoxha se në vilën e tij, që e kishte uzurpuar, 

shkelte mbi qilimat e trashë, që ua kishin rrëmbyer klasave të përmbysura, 

kurse bashkëpunëtorët e tij fusnin nëpër gropa njerëz të gjallë, i mbulonin 

me dhe, duke u lënë vetëm kokët jashtë, që të rrëfenin se ku i kishin fshehur 

florinjtë. 

Dhe ne po rrëfejmë vuajtjen tonë, në thellësitë e errëta të së cilës gurët 

e torturuar nga shtypja, nga gërryerjet e dhimbshme e shtresëzimet e rënda, 

befas rrëmbushen me damarë floriri, kurse qymyri i djegieve tona shndërrohet 

nën tokë në diamantë vezullues. 

Por duhet forcuar memorja historike e tragjedisë. 

Duhet të kujtojmë, së pari, për të mos u përsëritur e keqja, prandaj 

rrëfimi i saj, sidomos nga ana e artistëve, është jo vetëm çlirim, por dhe 

ndërgjegje, dhe detyrë, dhe akt që i shërben së vërtetës, historisë dhe së 

ardhmes, sepse kështu transmetohet shpirti i kohëve dhe duke e përhapur 

vuajtjen tani, atë do ta kalosh sa më pak nëpër gjenerata, që të mos ketë 

dhimbje të mëdha kolektive. Paçka se të tjerë, që edhe kishin vuajtur nëpër 

kampet naziste, madje edhe Sartri, i quajtën tradhëtarë ata që nisën të 

denoncojnë gulaget. 

Po a duhet kjo antologji tani te ne? Mos kemi më shumë nevojë të 

bëjmë paqe sa më shpejt me historinë tonë? Të harrojmë… 

Dihet që krimi i pandëshkuar është një krim që vazhdon… 

Sidoqoftë edhe ky botim është një ndëshkim, të paktën artistik, pra 

shumë më bukur, dhe, ndër të tjera, duke qenë një enciklopedi e vuajtjes së 

përtejme dhe guidë e kapërcimit të saj, është dhe sfidë egërshane, 

madhështore, testament kolektiv si i shkruar në lëkura luanësh, që i bën nder 

gjithë letërsisë shqipe, një “Iliadë” e munguar dhe moderne e qëndresës, 

katedrale e një mrekullie të përzishme. 

Visar Zhiti


25 

I 

PËRVOJË JETE DHE LETËRSI


BEQIR AJAZI 

Lindi në Tiranë, më 1920. Studimet i kreu në 

Liceun e Korçës. Qysh në rininë e hershme u bë 

luftëtar për liri dhe demokraci. Beqir Ajazi është 

një prej të burgosurve të parë politik në Shqipërinë 

komuniste. Ai u arrestua më 21 nëntor të vitit 

1944 dhe u dënua me 30 vjet burg, prej të 

cilëve vuajti gjithsej 15 vjet në kampe e në burgje 

të ndryshme si dhe, më pas, 10 vjet i kaloi në 

internime. Beqiri, gjithashtu, është një prej 

pjesëmarrësve në Kongresin e Legalitetit të 

zhvilluar në Herr të Tiranës, më 1943. Ka 

botuar shkrime publicistike qysh para vitit 

1944 dhe, mbas rënies së diktaturës, i është 

rikthyer përsëri këtyre shkrimeve. Këto vitet e 

fundit ka botuar librat: “Nga Shkaba me 

kurorë tek drapëri me çekan” dhe “Në 

internim”.


27 

“O JU QË HYNI KËTU, BRAKTISENI ÇDO SHPRESË” 

“Quamqu’ animus neminisse horret 

luctu refugit, 

icipiam…” 

VIRGILI 

Dita e 21 nëntorit 1944, ishte dhe mbetet për mua një rastësi e çuditshme. 

Më bën të hy në mendime të thella, po atëherë nuk kisha as mend e as 

përvojë nga jeta… 

…Aty ku na rrasën si bagëti, ishte një mizerje e vërtetë, një skëterrë e 

braktisur dhe e lënë në një pocaqi të pazakontë. Të burgosurit ordinerë 

sapo kishin dalë së andejmi dhe të 17 robërit gjermanë që kishin qenë aty, i 

kishin nxjerrë pak më parë, duke i rrasur në një kaush të vogël aty pranë 

banjave. 

Ne, që sapo kishim ardhur nga Shënpali, bëheshim afro 300 vetë… 

Numri i të burgosurve shtohej nga minuta në minutë, në saje të zellit të 

spiunëve pa para, që gëlonin atë kohë në Tiranë. Kjo kategori njerëzish, të 

cilët forca centrifugale e shoqërisë i kishte flakur nga rrethi i vet sepse, duke 

qenë të pa kurrfarë njerëzie, ata ishin krimbur në borxhe dhe ndër vese, u 

shkonin pas partizanëve dhe, me qëllim që të krijonin për veten e tyre njëfarë 

besimi te këta të porsaardhur, sikur gjoja ishin luftëtarë të terrenit të 

brendshëm, kallëzonin këdo. Dhe partizanët hynin, kështu nëpër shtëpitë e 

botës, i përlanin njerëzit si bagëti dhe vinin e i rrasnin në burg. Para se t’i 

rrasnin të gjithë në një kaush robërit gjermanë, e kishin pasur tërë burgun në 

dispozicion dhe, që mund të ngroheshin sadopak në atë çimento lakuriqe, 

pa kurrfarë shtrese e mbulese, ata digjnin ç’të gjenin, si kartona e copa 

katramaje. Kështu, të gjithë muret e kaushave ishin nxirë e bërë posi fundi i 

kusisë. 

Një djalosh me prirje artistike, po që i jepej dhe për pikturë, me një 

gozhdë që kishte gjetur aty-pari, kishte vizatuar me gërvishtje një Skënderbe 

sa faqja e murit. Nuredin Çabej, veç këtij vizatimi, kishte shkruar me shkrim


të bukur artistik mbi të gjitha dyert: “Lasciate ogni speranza, o voi che 

entrate” (“O ju që hyni këtu, braktiseni çdo shpresë”). 

Në këtë ritëm ardhjesh të burgosurish, qysh në mbrëmjen e asaj dite të 

parë, ne ishim aq puqur e ngjeshur ndërmjet nesh, sa që nuk kishim mundësi 

të lëviznim, se për t’u shtrirë, as që bëhej fjalë fare. Me kalimin e orëve, të 

burgosurit që sillnin partizanët aty, u bënë aq shumë saqë rojet e brendshme 

nuk e përballonin dot më trajtimin e gjermanëve. Prandaj ata e hapën derën 

e tyre dhe kështu, gjermanë, gra dhe shqiptarë u bënë njësh. 

Meqë burgu komunist ende nuk po e gjente formën e vet klasike, ata 

na mbanin së bashku, burrat, robërit gjermanë dhe gratë… Aty mes nesh 

ndodheshin dhe nja dy italiane, njëra prej të cilave kishte një djalë rreth katër 

vjeç që e quanin Franko. Ky piciruk, duke fjetur me të ëmën në mes të tërë 

asaj rrëmuje, trembej dhe sidomos, kur dëgjonte takat e këpucëve me thumba 

të trashë që kërcenin nën këmbët e partizanëve. Dritaret e kaushit, që ishin 

vendosur në lartësinë e tavanit, jo vetëm që ishin secila një pëllëmbë të larta 

e po aq dhe të gjëra, po kishin dhe tre lloj telash me trashësi e imtësi të 

ndryshme. Në një kaush të tillë prokurori i Zogut, nuk lejonte kurrë të 

banonin më shumë se 13 vetë, kurse tani që këta kaushë po i merte në dorë 

Enver Hoxha, aty ishim jo më pak se 40 vetë. Si pasojë e kësaj ngushtësie, 

ajri nuk mjaftonte, kështu që ishim të detyruar të gahasnim siç bëjnë pulat 

dhe qentë në verë. 

Kur e pamë se askush nuk po kujtohej se po vdisnim për ajër, djaloshi 

Skënder Dina, djalë i shkathët, i lidhur dhe me trup e muskuj prej atleti, u 

kicërrua në mur dhe arriti të vinte njërin gju në pezul të dritares, nga ku 

pastaj, duke e ruajtur drejtpeshimin e trupit, me një dorë të sigurtë, i shpartalloi 

e i shkuli të tre kafazët e dritareve dhe i hodhi përtokë, si të kishin qenë 

lecka. Që atë çast frymëmarrja jonë u bë disi më e lehtë dhe thamë se kishim 

lindur për së dyti, sepse, duke mos e çarë askush kokën për ne dhe, duke 

mos na pasur askush zyrtarisht në ngarkim, askush nuk mbante përgjegjësi 

nëse do të vdisnim për shkak të mungesës së frymëmarrjes. Sikur të ndodhte 

një gjë e tillë në kohën e Zogut, prokurorit që kishte futur në kaush më 

shumë se 13 vetë nga sa lejonte ligji, si dhe ministrit të brendshëm, u fluturonin 

leckat dhe nuk e di se si ndaheshin me burgimin. Kështu që këtë rrezik të 

sigurtë që po na kanosej, ne e kishim mënjanuar me shpatën e dardharit, 

dhe askush nuk ishte kujtuar për çka kishim bërë. Ishte puna rrumpallë…


29 

* * * 

Fill pasi isha dënuar unë, me 30 vjet burg, e morën tim atë me nja 30 

e ca të arrestuar të tjerë dhe e çuan në gjykatën te kinemaja, prapa ministrive. 

Bilbil Klosi tregohej me të vërtetë i shkathët, se të tridhjetë të pandehurit 

ai i pyeste brenda ditës së parë, i dëgjonte brenda ditës së dytë, si ata ashtu 

dhe mbrojtjen e avokatëve, kurse të pasnesërmen ai i nxirrte dënimet si ato 

simitet e furrës. Dhe dënimet e tij nuk apeloheshin. 

Njëherësh me babëm tim janë gjykuar shumë vetë, po ata që u dënuan 

me vdekje dhe janë ekzekutuar, ishin: Sure Ajazi, Murat Basha, Ibrahim 

Bodinaku, Habib Gega, Mersin Hasa, Nazmi Lumani, Maliq Karahasani, 

Abdullah Kusi, Xhelal Peza, Osman Taraku, Fak Vrapi, Kolë Zefi si dhe 

Hajredin Zogolli. 

Gjoja për t’u treguar si një qeveri që e hante meraku shumë për ligjshmëri, 

të pandehurve u kishin paraqitur të gatshme për të nënshkruar kërkesën e 

klemencës nga ana e Presidiumit të Kuvendit Popullor. Im atë e kishte refuzuar 

këtë manovër qesharake, e bashkë me të edhe Fak Vrapi. Im atë i kishte 

bërtitur Fakut duke e shtyrë që ta nënshkruante atë kërkesë se ishte i ri. 

Mirëpo Faku, kishte thirrur me sa fuqi kishte mu në kinema, duke thënë: 

“Është e kotë z. Sure se kur të rreh kadiu ku po e bën davanë”. 

Kur u kthyen në burg, këta i futën në birucën e vdekjes, në pritje të 

nënshkrimit të vendimit nga ana e Omer Nishanit ose të faljes së ndonjërit 

prej tyre. 

Me datën 7 qershor 1945, duke shikuar nga dritarja e birucës, im atë 

kishte parë aty, para komandës Ymer efendi Zorbën. Me që ky ishte caktuar 

që të shoqëronte të dënuarit me vdekje në vendin e ekzekutimit dhe t’u 

këndonte “telkinin” (lutje e fundit që u këndohet myslimanëve që po ndahen 

nga jeta), im atë kishte ardhë në përfundim se atë ditë ata do t’i pushkatonin. 

Me këtë mendim, ai i kishte kërkuar drejtorit të burgut Janaq Karapataqit 

që të më çonin pranë tij, meqë isha edhe unë në burg. 

Kur më futën në birucën e të dënuarve me vdekje, rastisi të shikoja një 

skenë që rrallë njeriu i bie ta shikojë në jetë: Sikur të më kërkohej që ta 

përshkruaja këtë kaush me dy fjalë, kisha për të thënë se kjo birucë i përngjiste 

krejtësisht një “havre çifutësh”. 

Im atë ishte ulur këmbëkryq dhe më bëri vend që të ulesha aty poshtë 

tij në dyshek. Dikush falej; dikush këndonte Kuran; dikush thoshte uratë me


një rozare të gjatë; dikush skërmitej dhe dikush tjetër qante herë mbytas e 

herë me zë. 

Dua të pohoj, për hir të së vërtetës, se gjatë qëndrimit tim në atë kaush 

të vdekjes, unë nuk pata roje që të përgjonte fjalët që do të këmbeja me 

babën. 

- Të kam thirrur - tha ai - për të të lënë porositë dhe amanetet e fundit. 

U pa hoxha para derës së komandës dhe kjo tregon se neve do të na 

pushkatojnë sot. Tri janë porositë që kam menduar se duhet të të lë: Mos u 

merr me politikën e Shqipërisë se, po të kishte qenë e mundur të nxirrej gjë 

me këtë, do ta kisha gjetur unë… Mos i bjer kurrë njeriu me shpullë. Në 

qoftë se ke mosmarrëveshje me njeri, duroje, duroje, duroje deri sa të mos 

mbajë më ujë orizi. Mundohu fort që mos të arrish në atë pikë, ku s’mbetet 

më vend për durimin. Të gjitha bijat jetime të fisit të Ajazëve, t’i sjellish e t’i 

përcjellish më mirë se motrat e tua. Në qoftë se një mashkull nga fisi nuk ka 

me se të martohet, duhet të mblidhni para rrethas dhe asnjë djalë i fisit tonë 

të mos mbetet pa martuar, për shkak të mospasjes. 

* * * 

Në burg kam njohur dhe kolonel Osman Gazepin. Ishte oficer 

akademist i shkollës osmane. Burrë me karakter të fortë, trim, besnik, po 

shakaxhi dhe qyfyrexhi që nuk e kishte shokun. Me këto cilësi, ai u bë i 

njohur në tërë shoqërinë shqiptare të asaj kohe. Batutat e tij të bëra legjendë 

tregohen ndër mjedise të ndryshme edhe sot e kësaj dite. Shumëkushi e 

mban Osman Gazepin për budalla. Nuk është aspak e vërtetë. Ai ishte 

madje shumë i zgjuar, po kishte maninë që të krijonte ilaritet në mjedisin ku 

jetonte, qoftë dhe duke e ulur pak personalitetin e vet. 

Që ishte trim i vendosur, kam pasur rastin ta shihja vetë. 

… Në burg Osman Gazepi ishte i vjetër dhe njeri pa farë njeriu në 

këtë botë. Një grua që i kishte mbetur, kishte vajtur e rrinte në Fushë të 

Korçës, sepse si nënë dëshmori që ishte, ajo nuk donte ta prishte biografinë 

e saj, duke e quajtur në opinion si gruaja e Osman Gazepit. Kështu që jam 

dëshmitar okular i faktit se ai burrë plak për katër vjet rresht, d.m.th. deri 

kur Enveri, pas prishjes me Titon, filloi e vuri në burg atë kazanin e supës, 

kolonel Osman Gazepi e ka mbajtur shpirtin vetëm me 650 gram bukë të


31 

zezë thatë, pa pranuar asgjë tjetër nga askush. Dhe një njeri me personalitet 

të tillë, nuk mund të jetë apo të ketë qenë as bufon dhe as budalla. 

Shumë rrallë, për të mos thënë kurrë, ai mund të pranonte të shkonte 

për drekë ose për darkë tek ndonjë mik me të cilin kishte shumë muhabet 

dhe që e njihte për njeri serioz. 

Teshat e fjetjes së tij përbëheshin nga dy batanije nga ato fare ordineret, 

të ushtrisë greke, nga të cilat njërën e shtronte si dyshek dhe tjetrën e hidhte 

mbi vete. Sa për jastëkun, këtë ai e kishte hequr fare, duke u bërë, në ditë të 

pleqërisë, një spartan i vërtetë, sepse kokën ai e mbështeste gjithmonë përmbi 

njërën llërë. 

Në një gjendje të tillë Osman Gazepi jetoi plot tetë vjet dhe do t’i 

kishte bërë dhe shtatë të tjerat, nëse nuk do ta kishte ndihmuar një rrethanë 

specifike dhe krejt rastësore. Na erdhi një ditë për inspektim ministri i 

brendshëm i atëhershëm, i tmerrshmi Mehmet Shehu, i cili kudo që shkelte, 

mbillte terror dhe vdekje… Në fillim, ai dëgjoi ndonjë ankesë ose pyeti 

ndonjë të burgosur se si i shkonte jeta. Shumë nga ata që i paraqitën ndonjë 

farë ankese ose ndonjë kërkesë, ai, me qëndrimin e tij të ashpër, i bëri të 

pendoheshin për hapin që kishin bërë, sepse i shau e i bëri rrezil dhe ua 

hodhi fajin atyre vetë. 

Manol Kume, një tregtar i ri, nacionalist dhe demokrat i vërtetë, e 

pyeti se si qëndronte problemi i Kosovës. Unë që i bëja veshët pipëz për të 

kuptuar rregullat e lojës, edhe sot habitem me përgjigjen që i dha Mehmeti: 

- Ti e do Kosmetin se ke hall të bësh tregti të madhe me të, duke blerë 

atje lirë dhe duke i shitur në Gjirokastër, me fitime të mëdha. Ja pra përse e 

do Manol Kumja Kosmetin që të jetë me Shqipërinë, kurse ne që jemi 

komunistë të vërtetë, e dimë se Kosmeti jeton e lulëzon për bukuri në gjirin 

e Marshallit Tito, që e mban atë në pëllëmbë të dorës. 

Pastaj, duke dashur t’i jepte vizitës së tij edhe ndonjë farë humori që të 

mbahej mend për shumë kohë, ai iu kthye Osman Gazepit e me një ton tërë 

ilaritet, i tha: 

- Po ti, kolonel Osman Gazepi, me kë je dhe ç’kërkon nga unë, se 

kërkesat e këtyre të tjerëve i mora vesh? 

- Unë, zoti ministër, jam vetëm me Zogun dhe me rininë - ia priti 

Osmani.


- Po, kur e doje Zogun aq shumë, dhe ai po ashtu ty, si shpjegohet që 

iku e fluturoi, dhe ty të la këtu? 

- Unë, zoti minister, nuk kisha merita të tilla që ai të më merrte jashtë. 

Për këtë jam shumë i ndërgjegjshëm. Po zotrote the që ai fluturoi e iku, mirë 

ka bërë, se ndryshe atij nuk do ia thoshin emrin Zog. Zogu ynë, ashtu si 

fluturoi e iku, po ashtu do fluturojë një ditë dhe të kthehet prapë në çerdhen 

e vet… Po t’i lemë këto, or Mehmet Shehu… Më kanë thënë se je trim, dhe 

vetë dëshiroj që ta besoj një gjë të tillë. Po trimi ama ka dy gjëra: o të vret 

ose të fal! Jam burrë i vjetër, kam bërë tani tetë vjet burg, nga të cilat katër 

të parat vetëm me 650 gram bukë thatë, kurse katër të fundit, veç bukës 

thatë, kam ngrënë dhe një lugë supë burgu. Janë tërë këto vite që rroj këtu, 

i palarë, i pandërruar, i paqepur dhe i paarnuar. Prandaj o Mehmet Shehu, 

faqe këtyre burrave, po të them si burri burrit: ja më vrit, ja më lësho. Dhe 

gjakun ta kam falur me zakon e kanun… 

Mehmet Shehu nuk e zgjati më me të, po doli për dere dhe iku me 

gjithë suitën e tij. 

Afërsisht pas dy muajsh, Osman Gazepit i erdhi lirimi. Për këtë, nuk 

mbeti i burgosur pa u gëzuar. E them me bindje dhe me prova të shumta se 

të gjithë njerëzit e ndershëm dhe seriozë, kishin rënë në pikë të hallit me 

kolonel Osman Gazepin, sepse ai i refuzonte kategorikisht ndihmat e tyre. 

Kështu ai doli nëpër Tiranë me një palë pantallona të ndyra, të arnuara 

si mos më keq, dhe me një batanie të kuqe leshi që e kishte lidhur në fyt me 

tel, dhe hedhur prapa si pelerinë. Si muhabetçi të madh që e njihnin tërë 

Tirana, ai e kalonte ditën me qyfyre e tregime kafe më kafe. Për të fjetur atë 

e mbanin të gjithë përgjegjësit e lokaleve, se e dinin që me florinj të ishte e 

shtruar dyshemeja, ai ishte nga ata që nuk prekte asgjë. 

Pas disa javësh, kur kuriozët e Tiranës filluan ta ndjenin veten të ngopur 

nga muhabetet e Osmanit, filluan të mos ia varin dhe mos të pyesin më për 

të. Nuk e thërrisnin e as që e qerasnin me ndonjë kafe apo çaj. 

Kur e kuptoi se kishte mbetur si kofini pas të vjeli, që s’i duhej më kujt, 

dhe se nuk kishte më jetë tjetër për të në Tiranë, veçse duke u bërë lipsar, 

Osmani i shkretë kishte marrë rrugën në këmbë, për të shkuar një ditë në 

Fushë të Korçës, tek fisi i gruas, me shpresë që të gjente vend sa të fuste 

kokën dhe të vdiste atje.


33 

Nuk e di kërkush se për sa ditë e ka bërë Osman Gazepi në këmbë 

rrugën deri në Elbasan. Ajo që dihet, është se dhe atje ai u bë një personazh 

i njohur për tregime, për humor dhe për qyfyre kafenesh. Si i kishte gjallëruar 

edhe këtu tërë kafenetë dhe dyqanet e zanatçinjve, me ato muhabetet e tij, 

që lidheshin njëri me tjetrin si ato përrallat e njëmijë e një netëve, ai e kishte 

nuhatur se, edhe Elbasani ishte ngopur tashmë me qyfyret e tij, dhe se kishte 

ardhur koha që të shkonte në folenë e tij të fundit, Fushë-Korçë, ku 

shpresonte, se kur të vdiste, do ta kishte dhe ai një varr, si gjithë të tjerët… 

Kështu shkon lavdia dhe kështu i merret kuptimi kësaj jete të rreme. 

Askush nuk ka qenë i zoti as ta gëzojë e as ta kuptojë deri në fund. Ky 

Osman Gazep që kishte hyrë dikur me kalë në Parlament dhe i pat kërkuar 

Ahmet Zogut lejen që “t’i qiste ujë të zi Parlamentit”, ky Osman Gazep, të 

cilit dikur njerëzia ia dinte përmendësh si orarin kur dilte nga shtëpia, ashtu 

edhe itinerarin se nga do të shkonte, ja që, një ditë, askush nuk do e përfillte 

më. Askush nuk e mori vesh se kur ishte nisur nga Elbasani dhe kishte 

marrë rrugën për në Fushë të Korçës. 

Ajo që dihet me siguri, është fakti se kolonel Osman Gazepin e gjetën 

të vdekur në buzë të rrugës automobilistike, pranë Urës së Haxhi Beqarit. 

Mjeku i dërguar atje dhe prokurori, konstatuan se ky kishte disa ditë që 

kishte vdekur, jo nga vdekja natyrale, po se e kishin sosur e mbaruar së 

ngrëni morrat… 

Kështu pra i kishte mbyllur ditët kolonel Osman Gazepi, qyfyret, 

shakatë dhe rromuzet e të cilit përmenden e tregohen gojë më gojë, gati në 

çdo lokal dhe vatër shqiptare. 

Osman Gazepi ishte oficer me akademi dhe ishte trim e besnik. 

* * * 

Duke rënë kur s’të vjen gjumi fare dhe, duke u ngritur kur të flihet, 

nata e burgut është një sfilitje e vërtetë dhe një torturë. Shpesh herë, në 

gjumin e atjeshëm, trupi dhe truri bëjnë të kundërtën e njëri-tjetrit… Kur 

trupi është i lodhur, mendja merr fushat e malet, kapërcen detet dhe, kur 

truri është në gjumë, trupin e detyrojnë të punojë. Kështu që, me kalimin e 

kohës, kjo gjendje bëhet një natyrë e dytë: Pikërisht në një gjendje të tillë isha 

një natë, kur më bëhet sikur një njeri më rri në këmbë aty pranë, ndërsa unë 

isha i shtrirë. U bëj apel forcave të mia për t’u zgjuar. Ngre kokën në drejtim


të atij që më rri para, po nuk e dalloj dot se kush është. Njeriu e afron 

kokën, duke e ulur drejt meje, dhe më thotë: 

- Nuk më njeh se kush jam, more Beqir? 

- Jo, për besë,- i thashë.- Më kujtohesh si fytyrë, po s’të përcaktoj dot. 

- Jam Isufi,- më tha ai. 

- Cili Isuf ? - ia bëra unë. 

Isuf Hysenbegasi, mor jahu! Doktori! 

E vështrova ashtu me kujdes. Ishte rjepur nga veshët, zbardhur e 

zverdhur, si të kishte dalë nga varri. 

- Po si qenke katandisur kështu, more doktor? - i thashë. - Ç’ke pësuar? 

- Kam ndenjur 33 muaj lidhur në tub të nevojtores, - më tha ai. 

Më patën dënuar me vdekje, po tani, ma kthyen, nga vdekja, në burgim 

të përjetshëm. Prandaj sa ma komunikuan, më nxorrën këtu mes jush. 

- Eja, futu këtu ndërmjet nesh, që të pushosh e të flesh, - i thash. 

- Nuk mund të hyj aty se jam plot morra, - ia bëri doktori. 

Nxorra atëherë nga një valixhe e vogël që mbaja te këmbët e dyshekut, 

një palë ndërresa dhe i thashë: 

- Dil atje te dera dhe ndërrohu e lëri teshat e tua aty. 

Kështu erdhi i shkreti dhe u fut ndërmjet nesh. Ai nuk kishte gjumë, 

kishte lindur për së dyti dhe kishte nevojë të fliste me ndokënd, pasi për 

tridhjetë e tre muaj rresht, i kishte zënë goja lesh të shkretit. Hyrja e tij në 

dyshekun tim nuk na ngushtoi fare, megjithëse hapësira ime nuk ishte veç 41 

centimetra. I shkreti doktor, ishte katandisur në përmasat e një fëmije. 

- Tridhjetë e tre muaj, - më tregoi ai - që mbi trupim tim kanë ushtruar 

të gjitha torturat që ka mundur të shpikë mendja djallëzore e njeriut. Edhe 

kur kishin mbaruar së rrahuri, më jepnin një copë bukë thatë e pastaj më 

lidhnin e më varnin prapë në tub të nevojtores. 

Unë e dëgjoja pa e ndërprerë… 

- Të mërzitur nga fakti që nuk po pranoja ato që kërkonin, një ditë më 

futën në fyt hurin e halesë, më thyen disa dhëmbë dhe ma çapëlyen fare 

gojën, duke më çarë buzët në disa vende. I mora mëri vetes dhe nuk doja të 

rroja më, - vazhdoi doktor Isufi - koka ime ishte në një nivel me tubin e 

nevojtores ku më kishin lidhur, atje ku bashkohen tubat ka gjithmonë lagështi 

dhe për pasojë, aty krijohen krimbat e halesë, që janë qendra infeksioni të 

vërtetë. Duke qenë i vetëdijshëm si mjek, se ç’do të ndodhte sikur të


35 

infektohesha nga këta krimba, unë fillova t’i prekja këta me buzët e çara dhe 

prisja të më zinte tartakuti e të vdisja. Mirëpo, të gjitha përpjekjet e mia 

shkuan kot. Nuk më preku asnjë lloj infeksioni. Prandaj të them, me tërë 

sinqeritetin tim, që, me gjithë se jam mjek, shkencës sime as që i besoj më 

fare… 

* * * 

Xhemal Kusi, një burrë zotëri nga Tirana, si rezultat i një sëmundjeje të 

pa kuruar, dalëngadalë e përditë nga një çikë, erdhi duke u paralizuar, deri 

sa më në fund, ngriu e u bë kërcu si nga këmbët ashtu dhe nga duart. 

Me gjithë përpjekjet e doktor Hush Pogut, Xhemali erdhi e u bë si një 

copë mishi që vetëm fliste. Më në fund, doktori bëri një shkresë, ku, duke e 

përshkruar gjendjen e Xhemalit dhe duke i vënë dhe diagnozën, propozonte 

lirimin e tij, mbasi aktualisht Xhemal Kusi nuk ishte më veçse një i vdekur e 

i pa futur në dhé. 

Komandanti i burgut, njëfarë Xhipe Mersini nga Vajza e Vlorës, dhe 

ky ish-xhandar i Zogut në kohë të vet, i solli doktorit përgjigjen që kishte 

ardhur nga Ministria në lidhje me Xhemal Kusin: 

“Për lirimin e Xhemal Kusit, kërkesa nuk pranohet, pasi ai ka qenë 

anëtar i Komitetit Qendror të Legalitetit”!


TOMORR ALIKO 

Ka lindur në qytetin e Libohovës, më 10 korrik 

1925. Në moshën 17-vjeçare aderon në “Ballin 

Kombëtar”. Në vitin 1945, për motive politike, 

arratiset në Greqi, ku inkuadrohet në forcat 

Aleate. Pas 6 muajsh kapet në kufi i denoncuar 

nga rrjetet e spiunazhit. Dënohet me 20 vjet 

burg nga gjykata e diktaturës komuniste. Kryen 

17 vjet burg. Pas vuajtjes së dënimit, internohet 

dhe 29 vjet në Mamurras të Krujës. Lirohet 

nga internimi në vitin 1991, pas përmbysjes së 

sistemit komunist. Ka botuar librat: “Fundi i 

udhës së gjatë”, (1999); “Gjysmë shekulli në 

kthetrat e djallit”, (2000).


37 

NË BIRUCAT E KALASË SË GJIROKASTRËS 

Vetë pamja e jashtme e kalasë të kallte tmerrin. Tuneli kryesor të çonte 

në errësirën e bodrumeve, në sallën e madhe të burgut, ku dergjeshin qindra 

njerëz, mbi të cilët diktatura vepronte pa mëshirë. Ata që vendosnin fatin e 

viktimave ishin oficerët hetues, të dalë nga lufta partizane, me arsim fillor 

dhe ndonjë me të mesme. Një të tillë hetues kisha edhe unë. Trembëdhjetë 

muaj isha në mëshirën e tyre. Çfarë nuk përdorën mbi trupin tim: korrentin 

elektrik, hekurin e skuqur, jelekun, lënien pa ujë, qëndrimin me një këmbë 

deri sa të binte të fikët, pa përmendur shkopinjtë, shqelmat e grushtat. Të 

gjitha këto bëheshin për të pranuar që isha agjent i Asfalisë Greke, edhe pse 

e dinin se Asfalia më burgosi në Janinë. 

Atje ishte Ferri i Dantes, ishte tmerri, skëterra. Kush e ka provuar dhe 

ka mbetur gjallë mund ta tregojë. Dhomat (birucat) 2m me 3m., në tavan 

një vrimë e vogël, ku depërtonte një dritë e zbehtë, dyshemeja me çimento, 

e cila ishte gjithmonë me lagështirë. Shtresë ishte një dyshek me kashtë dhe 

një rrogoz i kalbur. Na jepnin 600 gr. bukë dhe asgjë tjetër. Çdo 15 ditë, me 

leje të hetuesit, lejohej ndonjë ushqim nga familja. 

Nuk më harrohet kurrë nata e 22 gushtit 1946. Ishte mesi i natës. 

Hapet dera dhe futen hetuesi me dy policë. Më vunë hekurat në duar, u 

hapën dyert kryesore, më hipën në një xhips dhe u nisëm. Nuk e dija ku po 

më çonin, po kisha dëgjuar se pushkatonin edhe pa vendime gjyqi. Ndaluam 

buzë lumit, afër varrezave të qytetit, vend i preferuar për pushkatime. 

- Ja të erdhi fundi, - më tha hetuesi. Vetëm një fjalë të shpëton jetën. 

Prano që je agjent i grekëve. 

Hetuesi binte era raki. Nga i dehuri, mendova, pritet gjithçka. I thashë 

xhelatit: 

- Nuk kam qenë dhe nuk bëhem agjent i asnjë shteti. Mos u lodh, 

zbato planin që ke marrë, - vazhdova unë. 

Megjithëse jeta është e dhimbur, njeriu kur është para vdekjes, bëhet 

më i fortë. Mbaj mend që thirra: “Poshtë komunizmi! Rroftë Shqipëria”!


Në ato momente mendoja se këto fjalë i dëgjonte e gjithë bota. Njëri nga 

policët bënte gati automatikun. Hetuesi më qëlloi me shqelm në vend të 

hollë dhe unë mbeta pa ndjenja. 

Nuk di sa zgjati kjo gjendje, vetëm kur hapa sytë dallova drejtorin e 

burgut, i cili më futi në makinën e tij dhe më çoi atje ku më kishin marrë. 

Asnjë fjalë nuk më tha kush për këtë. Tani më dukej vetja tjetër njeri, më i 

guximshëm, më krenar. Jetoja me vdekjen dhe atë e prisja nga momenti në 

moment. Pas kësaj ngjarjeje hetuesin xhahil nuk e pashë më. 

Ditët dhe muajt kalonin. Disa herë përsëriteshin procesverbalet, por 

qëndrimi im ishte i njëjtë. Më provokuan me një spiun, burrë plak, i dënuar 

me burg të përjetshëm. Ia kisha dëgjuar emrin si luftëtar i 1920-ës në Vlorë 

me Selam Musanë. I tregova atij ato që nuk i kisha thënë në procesverbal. I 

hapa zemrën matufit plak edhe për faktin se njeriu ka nevojë të rrëfehet 

para se të vdesë. Kjo m’i shtoi më tepër vuajtjet. Nuk dua t’ia zë me gojë 

emrin se nuk dua që fëmijët e tij të mbajnë turpin e babait të tyre. Pas pesë 

vjetëve e sollën në spitalin e burgut të Tiranës ku isha edhe unë. U drodha i 

gjithi kur e pashë. Për një moment mbulova kokën me batanije, më vinte 

turp ta shikoja. I pafytyri, më erdhi te koka e krevatit, u ul në gjunjë dhe më 

kërkoi falje. E largova duke i thënë: ti je një kufomë për mua dhe e kam për 

turp të merrem me ty. U sëmura më shumë, nuk doja ta shihja me sy, por, 

shyqyr, pas një jave e operuan dhe nuk e prunë më në dhomën time.I fundit 

që më mori në pyetje, ishte një hetues, oficer madhor i Ministrisë së Punëve 

të Brendshme, Thoma Karamelo, besnik i ministrit Koçi Xoxe, i cili dallohej 

nga hetuesit e tjerë për kulturën që kishte. Përfundimisht, procesverbali u 

mbyll dhe mbas disa ditëve më çuan në birucat e burgut të ri të Tiranës, po 

të njëjtat biruca, vetëm se kishin dritare dhe dhoma ishte më e madhe. Këtu 

kalova edhe katër muaj të tjerë, derisa më nxorrën në gjyqin ushtarak. 

E dija se ishte marrë vendimi i dënimit tim nga Sigurimi dhe gjyqi 

ishte krejt formal. Më 30 shtator 1947 dy policë, si më vunë hekurat, më 

hipën në një xhips. Njëri prej tyre, duke më treguar automatikun, më thotë: 

“Ky nesër mbrëma do të këndojë”. Mendova se të gjithë donin gjak. E 

pashë me përbuzje. 

U gjenda në një sallë gjyqi. Prokurori dhe tre gjyqtarë prisnin gjahun e 

tyre. Kishin disa shkresa mbi tavolinë. Si më pyetën për identitetin, lexuan 

procesverbalin. Prokurori vuri në dukje rrezikshmërinë që paraqisja, tradhtinë


39 

ndaj Atdheut, duke i këkuar kështu trupit gjykues dënimin tim kapital. Kryetari 

kërkoi nga unë fjalën e fundit, e cila nuk kishte asnjë vlerë, mbasi çdo gjë 

ishte vendosur. U thashë se nuk kam kryer asnjë krim dhe Atdheun nuk e 

kam tradhtuar asnjëherë. Trupi gjykues dhe prokurori u tërhoqën nja pesë 

minuta.Vendimi ishte: Burg i përjetshëm. M’u duk se u lirova. Më nxorrën 

dhe më shoqëruan për në burgun e vjetër Rep. 313 Tiranë, ku mbas 17 

muajve ndodhem midis shokëve të idealit dhe të vuajtjeve. Isha dobësuar 

aq shumë, sa mezi qëndroja në këmbë. 

NË TË ASHTUQUAJTURËN “INFERMIERI E BURGUT” 

Gjatë gjithë kohës së vuajtjes së dënimit në burgjet e diktaturës (17 

vjet), vazhdimisht kam qenë i izoluar në të ashtuquajturën “Infermieri e 

Burgut”. Mbyllja atje ishte një masë preventive për mos përhapjen e 

sëmundjeve infektive. Gjithashtu, atje na ishte rezervuar dhe “dhoma e 

vdekjes”, në godinën përballë spitalit civil dhe nën mbikqyrjen vigjilente të 

policisë dhe operativave të sigurimit të shtetit. Kjo godinë e vjetër me dy 

kate kishte marrë emrin “Spitali i Burgut”. Në njërën dhomë të katit të 

sipërm, qëndronin policët, inferimieri dhe pastruesja. Dhoma tjetër, e cila 

kishte pesë shtretër prej hekuri, rezervohej për ndonjë të privilegjuar me 

sëmundje patologjike, kurse ata me T.B.C., dergjeshin në bodrumin e katit 

të poshtëm që u emërua “Dhoma e vdekjes”, e pajisur me katër shtretër. 

Muret e asaj dhome kullonin ujë nga lagështia ngaqë ishte gjysmë metër nën 

tokë. Më kanë shtruar tre herë në këtë “Spital”, jo për të më kuruar, por për 

të më shkurtuar jetën e për të më çuar në dynja tjetër. Por jetëgjati nuk bëhet 

jetëshkurtër. U kam lidhur buzën disa bashkëvuajtësve, e ende tingëllojnë në 

veshët e mi amanetet, rënkimet, psherëtimat dhe mallkimet ndaj regjimit 

barbar që u mori jetën. Policëve shpirtligj nuk u bënte fare përshtypje mandati 

që u jepnin familjeve të të vdekurve. “Shkoni kërkojeni nëpër varreza” – u 

thonin. 

…Gjatë gjithë periudhës birucë – burg, kam pasur pranë “Dorën e 

Zotit”, e cila më mbronte, më jepte forcë, guxim dhe shpresë, për të 

përballuar vështirësitë. Dikush, besimin tek Zoti e ka me të dëgjuar, ndërsa 

unë e kam provuar dorën e tij. Fjalët profetike të ish – Kryegjyshit Bektashi,


Dedë Kamber Prushtës, i cili dha shpirt në duart e mia, më shtuan besimin 

se një ditë do të dilja nga burgu. I vura detyrë vetes, të ruaja të freskët 

memorien, të mbaja ditare rreth kalvarit të vuajtjeve dhe fatmirësisht, kësaj 

ia arrita. 

Duke qenë dëshmitar okular i shumë ngjarjeve, kam kujtuar ata që 

dhanë jetën duke rënkuar e psherëtirë në atë “Spital” të mallkuar, Vasil Papanë, 

Shasivar Islamin, Iljaz Demën, Temo Shehun, Hajri Nevirin, Dede Kamberin, 

Muhedin Skënderin, Mirash Ivanajn, Ali Memën, Musa Gjylbegun, Pjetër 

Pirolin, Elez Pajën, Isuf Kurtin, Dalan Bakon, e shumë të tjerë, të cilët vdiqën 

pa ua mësuar dot as emrin. Ja disa vargje që ua kam kushtuar këtyre 

personave, të cilat i kam shkruar në vitin 1954 kur ndodhesha në burgun e 

Tiranës: 

Thellë në shpirt, do ruaj kujtesa trishtimi 

T’kësaj periudhe, që lavdi quhet krimi 

Ku mijëra shqiptarë, i përpiu mjerimi 

Si pasojë, e një epoke, të çmendur tërbimi. 

Kujtoj birucën, një metër nën tokë 

Dyshemenë dhe muret gjithë lagështirë 

Me dhimbje, po shkruaj për ata shokë 

Që dhanë shpirt, duke rënkuar e psherëtirë… 

ANTIHUMANIZMI 

Ishte dhjetor i vitit 1949, në dhomën tonë “spitalore” na sjellin një djal 

të ri. Mbasi e kishin torturuar në birucat e burgut të vjetër, e sollën atje për 

ta operuar. E kishin lënë të dergjej në çimento për 8 ditë në atë dimër të 

ftohtë, vetëm me një rogos të mykur që i kishte shërbyer si shtresë dhe 

mbulesë bashkë. Në birucë, prej rrahjeve të rënda, njëra kokërr (në organet 

seksuale) i qe infektuar dhe anjtur pa masë. Kishte temperaturë të lartë dhe 

dhimbje të forta. Doktori i burgut, Sededini, e kish përcjellë me një diagnozë 

që kërkonte ndërhyrje të menjëhershme kirurgjike. 

Si iu hap kartela, të nesërmen hyri në dhomën tonë një kolos flokë 

verdhë, me bluzë të bardhë, i shoqëruar nga Dr.Shiroka dhe një tjetër, që


41 

bënte punën e përkthyesit. Kolosi ishte një profesor nga Bashkimi Sovietik. 

Si e vizituan, e muarën në dhomën e infermierisë… 

- Ti ke nevojë të operohesh, je i ri dhe kemi për detyrë të të shpëtojmë 

jetën – i kishte thënë profesori sovjetik. 

- Jeta ime është në ndërgjegjen tuaj, prandaj veproni si ta shikoni më 

mirë, jam në dorën tuaj – i qe përgjigjur i sëmuri. 

Kështu u vendos që të operohej. Mëngjesin tjetër, mbasi i bënë nja dy 

inxheksione, e morën për në sallë të operacionit… Kur u kthye në dhomë, 

mbas nja katër a pesë orësh, na tregoi ç’kishte ngjarë. 

Në sallë, së bashku me profesorin sovjetik, kishin qenë një grup 

vëzhguesish që, me sa dukej, bënin praktikë kirurgjikale… Gjatë ndërhyrjes 

nuk kishte pasur dhimbje, por më pas, kur i kishte dalë narkoza, kishte 

dëgjuar profesorin që, me anë të përkthyesit, shpjegonte: “Kjo që përdorëm 

është metoda e profesorit Saborov, është rasti i tretë që po aplikojmë këtë 

gjë”. Ndërsa njëri prej atyre që shikonin, i kishte thënë me zë të ulët shokut 

pranë: “Gjynah”… 

- Shkova si cjapi te kasapi – na tha. - Tek mua bënë një eksperiment. 

Piu nja dy cigare rresht dhe nuk foli më… 

Mbas një kohe shumë të gjatë e dha rasti ta takoja në Tiranë. Ishim 

mplakur, por u njohëm. U ulëm të pimë një kafe. Erdhi muhabeti dhe m’u 

drejtua: 

- Të kujtohet Danishi? 

- Po – i thashë. 

- Kur mësoi ç’u bë me mua atje në spital, refuzoi të operohej… dhe 

kishim të njëjtën diagnozë. Ai më pas u martua dhe lindi dy fëmijë. Kurse 

unë mbeta pa fëmijë… 

Unë u trondita, por e mbajta veten. 

- Mos u mërzit – i thashë për ta ngushëlluar. - Jeta që hoqëm i ka 

këto… Rëndësi ka që mbetëm gjallë.


SELFIXHE BROJA 

(CIU) 

Lindi në qytetin e Gjirokastrës, në vitin 1918. 

Studimet e mesme i kreu në Tiranë. Vazhdoi 

një kurs për studentët e huaj për letërsi në 

Universitetin e Firences. Ka filluar të botojë në 

shtypin e kohës me pseudonimin, “Kolombia”, 

qysh në vitin 1935. Në janar të vitit 1947, 

internohet së bashku me burrin e saj, 

dramaturgun Xhemal Broja, në Kuç të 

Kurveleshit. Internohet për të dytën herë në vitin 

1966, për 5 vjet në Gradishtë të Lushnjes. 

Vdiq në gusht të vitit 2003. Ka botuar librin: 

“Tallazet e jetës”.


43 

INTERNIMI I DYTË 

Në mbasditen e 14 dhjetorit 1966 aktivistë të bllokut na lajmëruan se 

të nesërmen do të zhvillohej një mbledhje e posaçme në bllokun tonë dhe 

se duhej të merrnim pjesë patjetër. 

Im shoq vuri në dijeni se unë isha e sëmurë, ndërsa ai ishte i angazhuar 

me një punë me afat të caktuar dhe qe difiçitar në kohë e nuk mund të vente 

kurrsesi. 

“Përse ishte vallë”? - biseduam të dy. Por unë, e sëmurë dhe im shoq, 

i preokupuar për punën që kishte në dorë, s’e shtymë më tej mendimin ndaj 

mbledhjes. 

Ramë vonë për të fjetur. Ndaj agimit, një trokitje e fortë në portë, na 

zgjoi e trembur. Çdo trokitje në orë të pazakonta, ndjell kurdoherë 

parandjenjë të keqe: e tillë qe edhe përshtypja që na kaploi atij çasti. Për më 

tepër, kjo lidhej edhe me rastin që prej tre muajsh vajza e madhe ndodhej e 

emëruar me punë në Shkodër. Kjo ndarje e parë me të na pati përftuar jo 

vetëm trishtim e nostalgji, por edhe një farë ankthi. Largësia në vetvete, 

ndjell të papritura, për mirë ose për keq, por kur është fjala për prindërit 

më së shumti në shpirtin e tyre gjallon ndjellja e së keqes. Këndej, atij çasti 

edhe ne s’menduam veçse për ndonjë hall të sajin. Mbajtëm frymën dhe 

pritëm që trokitja të përsëritej, ndërsa instinkti i vetëmbrojtjes na ngjalli një 

shpresë të vagëlluar se trokitja mund t’i përkiste fqinjit. Por trokitja e dytë, 

shoqëruar prej thirrjes kobndjellëse “Policia”, asgjësoi çdo iluzion. Im shoq, 

gjysëm i zhveshur, doli për të hapur portën, ndërsa unë me zemër të ngrirë, 

ushqeja iluzionin se mos ishte ndonjë keqkuptim. Por pyetja ogurzezë 

“Xhemal Broja?” e asgjësoi sakaq atë iluzion. 

- Ti dhe jot shoqe internoheni. A ke pjesëtarë të tjerë në familje? – 

komunikoi një zë i ashpër. 

- Time bijë këtu dhe tjetrën me punë në Shkodër, – u përgjigj ai me një 

zë pa ngjyrë.


- Vajzat nuk pëfshihen në këtë masë. Vetëm përgatisni plaçkat sa më 

shpejt, se s’kemi kohë të presim, - shtoi operativi duke na drejtuar një 

vështrim prej kanibali. Ishte rastësi apo i përzgjedhur njeriu me fizionomi 

monstre që mishëronte profilin që përfaqësonte…? Ajo fizionomi mbeti e 

pashlyer përjetësisht në kujtesën time. 

Me një frymë revolte, pyeta: 

- Përse internohemi? 

- Ti, të pakta fjalët, se ajo gjuhë të mori në qafë, - m’u gërmush ai. 

- Paskam folur? Ku e kur…? Nëse ka ligje, të dënohem në bazë faktesh 

e jo shpifjesh apo hamendjesh keqdashëse. 

- Atë e di lagjja që ka marrë vendimin, - u përgjigj ai. 

- Lagjja? - thashë më tepër se e habitur dhe iu drejtova një anëtari të 

kryesisë së frontit, që qëndronte disi i mënjanuar. 

- Ju të lagjes keni kërkuar internimin tonë? Përse? A mos vallë për 

ndershmërinë, korrektësinë tonë, apo për simpatinë dhe respektin që gëzojmë 

prej banorëve? 

Pyetjes nuk iu përgjigj asnjëri prej katër të ngarkuarve për ekzekutimin 

e një urdhëri. 

Ne s’ishim në dijeni se mbledhja e një dite më parë ishte provokuar 

për këtë qëllim. Një i deleguar në atë mbledhje, G.Çuçi (anëtar i Komitetit 

Qendror), që as na njihte dhe as e njihnim, pati parashtruar akuzat e përgatitura 

së larti, të kamufluara si masë e vendosur në bazë blloku, që konsistonin: 

1. Paskëshim qenë edhe një herë tjetër të internuar (ndonëse për atë 

masë internimi të para njëzet vjetëve, me vendim të Komitetit Qendror, na 

ishte njohur pafajsia)! 

2. Unë paskesha shkruar me frymë dekadente (ndërsa ato shkrime, të 

botuara në fletoret apo revistat tona, vetëkuptohet, kishin kaluar në sitën e 

redaksisë përkatëse). 

3. Paskëshim propaganduar rreth Konferencës së Tiranës të vitit 1956 

(aktualisht ishim në vitin 1966), fakt ky që hidhte poshtë këtë akuzë, mbasi 

po të kishin pasur të dhëna të tilla, do të na kishte përfshirë vala e përndjekjes 

me kohë e jo pas dhjetë vjetësh, aq më tepër që pozitat tona qenë të 

lëkundura. 

Lidhur me masën kundër nesh, po hap një parantezë:


45 

Duke qenë se në mjedisin intelektual pati pëshpëritje indinjate rreth 

kësaj ngjarjeje, në përgjithësi e në veçanti për ne të dy, qoftë për reputacionin 

si luftëtarë të vijës së parë për çlirimin nga okupatori, qoftë për konsideratën 

si njerëz me parime të shëndosha morale e qytetare, gjithashtu për kontributin 

e dhënë si letrarë dhe angazhinin në mbarëvajtjen e sektorit të artit dhe 

kulturës, përgjithësisht, për të kamufluar bllofin e parashikuar, dy-tri ditë 

pas ngjarjes, në një konferencë provokuar me intelktualë, i dërguari i Komitetit 

Qëndror M.Myftiu, midis problemesh të tjera, rreth ngjarjes në fjalë u shpreh 

në këtë mënyrë: “Nëse Xhemal Broja desh të ndiqte të shoqen, ne s’kemi 

ndonjë faj!” Kjo deklaratë e një personaliteti të dorës së parë s’kish si të mos 

zinte vend në atë mjedis, por edhe në përhapjen më gjerë. A mund të 

dyshohej se ai gënjente, aq paturpësisht? Për të neutralizuar atë frymë disfate, 

sakrifikuan njërin prej nesh. 

Pas parashtrimit të akuzave të sipërshënuara, u kërkua të diskutohej 

dhe sipas praktikës në raste të kësaj natyre, për t’i dhënë ngjyrën se vendimi 

merrej nga baza (masa) dy-tre elementë të udhëzuar propozuan masën e 

internimit tonë si njerëz të padëshiruar në Tiranë: “Oh, ç’tragji-komedi luhej 

për të mashtruar popullin e tulatur nën trysninë diktatoriale!” Në realitet 

vendimi për internimin tonë qe një akt i Komisionit të Dëbim-Internimeve, 

jo i mbledhjes së një dite më parë. Këtë e bën të qartë caktimi i rrethit ku do 

të shkonim, angazhimi i banesës qysh një javë më parë, i automjeve për 

transport, siç deklaronin vetë shoferët. 

Përsëritja e urdhërit: “shpejtoni, mblidhni teshat se s’kemi kohë të 

presim”, na shkundi nga ajo gjendje hutimi. Vajza 15 vjeçe, e tronditur, e 

përlotur, ende me këmishë nate, pa konceptuar dot arsyen e gjëmës që po 

i binte në kokë, rrotullonte vështrimin nga njëri te tjetri për të gjetur mbështetje 

te prindër zestë. Njëri syresh iu drejtua: “Përmblidh veten, vishu dhe jepu 

një dorë për të mbledhur teshat”. Ai timbër butësie më tërhoqi vëmendjen: 

“Si është e mundur?! Apo ndoshta është prind dhe duke përfytyruar fëmijën 

e tij në rrethana analoge, instiktivisht gjalloi tek ai “njeriu”. Por monologun 

tim të brendshëm ma ndërpreu pyetja e tij: 

- Ku do të qëndrojë vajza? 

- Te vëllai im, te motra, ose atje ku mund ta mbajnë, - iu përgjigja. 

- Shko një herë te tezja, - i thashë vajzës, - pastaj si të vendosni.


Ajo si somnambul, na vërtitej nëpër këmbë, si një foshnje që kërkonte 

strehë mbrojtjeje, apo mos donte të bëhej ajo vetë strehë mbrojtjeje për ne? 

- Vishu dhe eja të të përcjell unë, - i tha i njëjti person - Ku e ka 

shtëpinë tezja? 

- Vajza na hodhi një vështrim të trembur, por pas aprovimit tonë u 

largua e shoqëruar prej tij. Ne i besuam “njeriut” të atij çasti. Ndërsa po 

përfundonte ngarkesën, vajza u kthye e shoqëruar prej sime motre, e cila qe 

thyer dyfish prej tronditjes. Duke u ndarë me të, i lamë porosinë e 

dhimbshme: “Amanet Merin”! Por Meri e përcolli këtë porosi me një shprehje 

lemerie të papërshkrueshme. Kuja e saj rrëqethëse, që mund të kishte zbutur 

edhe egërsirat e pyllit, ekzekutuesit e gjëmës i la indiferentë. Kur ajo na u 

hodh ndër krahë sikur s’do të shkëputej më, zëri i ashpër i operativit briti: 

- Shpejt, s’kemi kohë të presim! - ndërsa fqinjës, që pyeti e alarmuar: 

“Ç’ka ndodhur”? - iu gërmush: - Ti futu brenda dhe mbyll gojën”! 

Makina u vu në marsh e ne pridërzezve, na u desh të shkëputim bijën 

prej gjiri përdhunshëm. U ndamë! 

Zhurmën e makinës e neutralizoi shungullima e kujës së saj: “O mami, 

o Babiiii…”! që kapërcente kufijtë e dhimbjes e duke përshkuar thellësinë e 

natës, paralajmëronte një agim të kobshëm. 

* * * 

Mugëtirë e thellë. Në përshkimin e rrugëve të Tiranës përhumbja e 

çasteve të para po i linte vendin një përqëndrimi të ngurtë. Katastrofa tanimë 

po shpalosej me tërë peshën e saj tragjike. “Ku po na çonin? A do të kishim 

forcë për ta përballuar dhe çfarë po na priste? Po vajzat…”? 

Automjeti ndali para sheshit të Kombinatit të Tekstileve. Një varg 

makinash, ndaluar aty pari, na tërhoqën vëmendjen. Ngarkesa e tyre me 

orendi shtëpiake dhe elementë të Sigurimit në shoqërim, na dhanë të 

kuptonim domethënien e kushteve analoge. Ndërmjet personash të 

shpërndarë përreth, ose brenda automjeteve, dalluam edhe të njohur, përbërja 

heterogjene e të cilëve na çorientoi më tepër. Ç’po ndodhte? Çfarë kishte 

dhënë shkak për këtë veprim të pakonceptueshëm? Apo ishte thjesht një 

fushatë, kohë më kohë e nevojshme për t’iu skërmitur popullit dhe mjerë 

kujt i bie numri për të përfaqësuar shembullin? Ndërkaq kurbanet u bënë!


47 

Me sa u informuam më vonë, ajo skërmitje bëri efektin frikëndjellës 

te të dobëtit, aq sa, për ditë me radhë, boshatiseshin rrugët nga kalimtarët, 

duke u strukur që herët nëpër shtëpira. Ndërsa në atmosferën e përgjithshme, 

megjithë demagogjinë e ushtruar rreth kësaj ngjarjeje, fryma e mospajtimit 

dhe e indinjatës e elementit të shëndoshë, mbeti e pathyeshme. 

* * * 

Pasi mbrritën te ai stacion edhe të vonuarit, vargu i makinave, si një 

kortezh i përmortshëm, nisi udhëtimin në drejtim të jugut. Në makinën 

tonë vendosën edhe një të ri, P.Guga me gjithë bagazhin e teshave. Fizionomia 

e tij reflektonte hidhërim të skajshëm. Im shoq kishte njëfarë njohjeje me të 

dhe tani po na bashkonte i njëjti fat. Përshëndetja që këmbyem qe e mjerë, 

e ngrirë, si vetë shpirti ynë, e ngrysur si nata e së ardhmes sonë. 

Atë, në kulmin e forcave mendore dhe fizike, në fazë pjekurie 

profesionale e kulturore, në periudhën kur intimja merr një kuptim të thellë 

e jeta premton shpresa e dritë më tepër se kurrë, pikërisht tani e goditi 

sopata në trung. Ne, të lodhur nga peripecitë e jetës tonë ndër vite, në 

periudhën kur koha mund të ndihmonte vullnetin tonë për t’u vënë melhem 

plagëve të kaluara, kjo goditje do të na rrëmihte më thellë. Të lëshuar në 

prehërin e dëshpërimit të çasteve të para, që të dy palëve na mungonte 

forca për të lehtësuar njëri-tjetrin. Një heshtje e thellë medidative po u bëhej 

strehë mendimeve tona të zymta. 

Mbas disa orësh udhëtimi të ankthshëm, në afërsi të destinacionit, rrethi 

i Lushnjes, grupi u nda në drejtime të ndryshme. Ne u përfshimë në grupin 

prej katër familjesh dhe dy beqarësh. Sektori i caktuar për ne qe një sektor i 

ri, i ngritur në moçalishten më të thellë të rrethit. Në të kaluarën ajo copë 

kënete, e veshur me kallamishte, shushunja, gjarpërinj e mushkonja të pafund 

quhej Shënapremte. Aktualisht emërtohej thjesht “Sektor”, ndërsa të 

internuarit që e popullonin, ndërmjet tyre e kishin pagëzuar “kryeqyteti i 

reaksionit”, mbasi aty shumica përbëhej prej familjeve të ish-funksionarëve 

të lartë, të ekzekutuar ose në arrati, prej fise bajraktarësh, që kishin me dhjetra 

e dhjetra të mbetur ndër luftime, të pushkatuarish me gjyq ose pa gjyq, të 

arratisurish në periudhën e fundit të luftës ose pas luftës etj. Disa prej tyre, 

që qenë vendosur aty ndër të parët, kur bënin krahasim gjendjen e tanishme 

me atë të fillimit kur zhyteshin deri në fyt në llucë për të tharë atë kënetë, me


një lloj ironie na drejtoheshin: “Ju tani keni ardhur si për tebdilhava, s’keni 

përse ankoheni…” Ironi e hidhur! 

* * * 

Kur arritëm qe pothuaj buzëmbrëmje. Secilit i treguan banesën e caktuar. 

Në njërën prej hyrjeve, tek i njëjti apartament, u caktuam tre familje, në fakt 

tre çifte, se, fatmirësisht, fëmijët në përgjithësi nuk përfshiheshin në këtë 

masë dhe mbetën në Tiranë. Çiftin tjetër e vendosën në njërën prej barakave 

të destinuara për gjithë masën e të internuarve, ndërsa dy beqarët, njëri 

arsimtar dhe tjetri ekonomist, ndonëse të dënuar politikë, i vendosën në 

kapanonin që përmblidhte edhe të dënuar ordinerë nga llumi i shoqërisë. 

Prej operativit të zonës morëm udhëzimet përkatëse: 

1. Të paraqiteshim në apel tri herë në ditë. 

2. Përgjigjeshim penalisht po të kalonim kufijtë e caktuar. 

3. Për të shkuar në Lushnje, për çfarëdo nevoje, duhej të pajiseshin me 

leje prej Degës së Brendshme të rrethit. Ndërsa për çdo arsye qoftë për të 

shkuar jashtë rrethit leja duhej të akordohej nga M.P.Brendshme. 

Nën kuriozitetin e përgjithshëm të banorëve, të internuar ose të lirë, të 

cilëve po ju jepej rasti të thyenin monotoninë, me ndihmën e tyre u mbartëm 

në banesat përkatëse. Kur përfunduam ishte errur tërësisht, ndërsa dritat 

nuk funksiononin. S’kishim me vete as llambë, as qirinj e madje as shkrepse. 

S’dinim nga t’ia mbanim. Por pas një çasti dy të rinj ia befën në derë duke 

ofruar ndihmën e tyre për rregullimin e linjës elektrike. Në rrethanat që 

ndodheshim, ajo ndihmë pati për ne vlerë të dyfishtë. Në shkëmbim të 

pyetjeve të para informative, mësuam se njëri kryente masën e dytë pesëvjeçare 

të internimit, tjetri atë të dëbimit. Ishte hera e parë që informoheshim për 

ekzistencën e këtyre masave të shkallzuara. 

- Përse akuzoheni? - pyetëm. Pasi shkëmbyen një nënqeshje të hidhur, 

njëri u përgjigj: 

- Unë për “faje” të gjyshit, ky për “faje” të dajos. 

Në fakt njëri paguante haraç si nip i Mehdi Frashërit, ish-kryeministër, 

i arratisur, tjetri si nipi i Teme Sejkos, ish-admiral flote në periudhën pas 

çlirimit, i ekzekutuar së fundmi. Ndodheshin aty familjarisht duke pritur në 

ankth përmbushjen e afatit të masës, që, në rastin më të mire, do të 

shkallëzohej në masë më të lehtë. Përndryshe, ajo që ishte më e mundshme,


49 

përsëritjen e pesëvjeçarit, që ishte njëkohësisht edhe paralajmërimi i 

pesëvjeçarëve që do të vinin pas. 

- Ekzistojnë raste të tilla? - pyetëm të impresionuar. 

- Vetëm këtu në sektor numërohen me dhjetra familje ose individë, e 

po kështu ndodh në gjithë rrethin e Lushnjes e të Fierit. 

- Ëndrra e tyre e vetme mbetet ajo që t’i shpëtojnë apelit. 

- Po për lirimin a nuk ushqehet shpresa? 

- Lirimi për ne ekziston thjesht si një nocion abstrakt dhe ndofta i tillë 

do të ngelet derisa të mbyllim sytë, - shtoi ai me mllef të papërmbajtur. 

Ky informacion, i injoruar tërësisht prej nesh, na ndolli tronditje të 

thellë. Si është e mundur që një masë administrative, bazuar në “luftën 

klasore”, siç ishin fajësitë e familjarëve, që në shumë raste as i njihnin të 

akuzuarit, apo në bazë shpifjesh, hamendjesh ose origjine klasore, të merrte 

karakter ndëshkimor të pakufishëm e jo rrallëherë të përjetshëm?! A përputhej 

ky veprim me ligjshmërinë e “kushtetutës”, të deklaruar nga më 

“demokratiket”? 

Ishte goditja e parë që pësuam, ende pa i hyrë praktikës që do të 

përshkonim. Të mbërthyer prej një heshtjeje të pavullnetshme, u ndamë me 

ata shokë të rinj vuajtjesh e zhgënjimi, shokë nga më të mirët që mbetën në 

kujtesën tonë: A.Plaku dhe T.Çela. 

Mbetëm vetëm. Vetëm me tronditjen dhe revoltën që s’njihte kufij. 

Ndjenim se në shpirt na ishte këputur diçka që s’do të mund të ngjitej më. 

Kjo ndjesi na mpiu edhe të folmen. Komunikonim nëpërmjet heshtjes. 

Dhimbje për vete, për ata dy të rinj aq të dashur e të çiltër, për shokët e 

familjarët e tyre, për prindërit e fëmijët tanë, për popullin e Shqipërinë e 

shumëvuajtur! 

Ndërkohë na duhej disi të sistemoheshim. Me duar të thyera e shpirt 

të ngrirë u vumë në lëvizje. Si përfunduam afër mesnate, provuam të hanim 

diçka. Por ndonëse të pangrënë prej 24 orësh, s’kapërdimë dot asnjë kafshatë. 

Edhe për të fjetur s’e patëm më të lehtë. Ngacmimi i sitemit nervor na 

kishte krijuar një gjendje ankthi, një gjendje alarmi shpirtëror. Mendimet e 

zymta, që buisnin si dallgë deti në furtunë, përplaseshin në rezistencën e 

vetëdijes, si në një ndeshje për jetë a vdekje. Dhe ne, domosdoshmërisht 

duhet ta fitonim këtë ndeshje. Sado i errët që paraqitej realiteti, jeta duhej


jetuar. Duhej jetuar për dinjitetin tonë, për hir të fëmijëve e të nënës 

halleshumë, por, ca më tepër, për të sfiduar shkaktarët. Nuk do t’i lejonim 

vetes dorëzimin. Kështu, pas natës që na rrethonte, nën rrezet e para të 

agimit, ndjemë se në shpirtin tonë po ndizej shkëndia e jetës. 

U mbështetëm te dritarja dhe, thellësisht të etur, thithëm me tërë 

mushkëritë atë frymë jete që natyra po na dhuronte bujarisht. Ndjemë sikur 

nëpërmjet asaj fryme depërtonte aroma e vajzave, përdëllimi i nënës, afshi 

i ngrohtë i vatrës dhe iu përfalëm me gjithë qenien tonë. 

Gdhiu një ditë si gjithë të tjerat, po asaj dite ne do të hidhnim hapat e 

parë drejt së panjohurës. Dhe ja… përshëndetja e mëngjesit me “apelin”. 

Të radhitur njëri pas tjetrit, ato hije njerëzore, që reflektonin muzgun 

qysh në rrezet e para të agimit, prisnin t’u bëhej apeli. Apeli, numërimi si 

bagëtitë në stallë për të dëshmuar prezencën, me dy rrokje të thjeshta: “Këtu. 

Këtu… këtu… këtu…!” u shpërnda jehona makabër si mohim i dinjitetit 

njerëzor. “Këtu”… tingëlloi mekanisht edhe zëri ynë dhe ajo frymë e 

përzishme e vdekjes së gjalli u shkri në të përgjithshmen e mjerë. 

* * * 

Me vulën e plagëve shpirtërore në ballë, të mundit e të rraskapitjes, me 

paraqitjen e vajtueshme, ajo masë amorfe burrash e grash, të rinjsh e të 

moshuarish, të gjymtuar fizikisht e moralisht, pa të sotme e pa një shpresë 

për një të ardhme më të mirë, me veglat e punës, zhelet dhe ushqimin sa për 

të mbajtur frymën, po zvarritej drejt ndeshjes së përditshme me jetën. Në 

atë aradhë fatzezë u përfshimë edhe ne. 

Na caktuan të fillonim punën në procesin e zhveshjes së misrit, i cili në 

atë periudhë paraqiste më pak vështirësi. 

Vështrimet e të gjithëve shigjetonin në drejtimin tonë si të riardhur. 

Prej ditësh pati qarkulluar fjala se “të goditur për faje të rënda” do të silleshin 

prej Tirane, si të internuar, elementë që përfaqësonin funksione me peshë. 

Kjo ngjarje disi e veçantë në atë amulli rraskapitëse u kishte nxitur fantazinë 

e mpirë banorëve. Supozimet rreth gabimeve ose fajeve, e po ashtu rreth 

funksioneve që përfaqësonim, zhvilloheshin në përmasa hiperbolike. Këndej, 

duke u përballur me një aspekt normal, disi të zhgënjyer, në kryqëzimin e 

vështrimeve të tyre spikaste pyetja: “Këta qenë”?! Megjithatë s’kish arsye që 

të tërhiqeshin prej rrjedhës së kurreshtjes zbavitëse. Dhe pyetjet, nga një


51 

gojë te tjera, po zhvilloheshin dukshëm: “Kush janë? Ç’lidhje kanë midis 

tyre? Ç’gabime mund të kenë bërë? Cili do të ketë qenë drejtor, inspektor, 

ndofta zëvendësministër…”? Shkallët hierarkike i përcaktonte secili simbas 

përshtypjesh të veta. Po kishte edhe disa që urrejtjen e grumbulluar kundër 

kastës pushtetare, shkaktare e vuajtjeve të tyre pa fund, e ndienin se qe në të 

drejtën e tyre ta shfrynin mbi këta myteberë të porsaardhur, paçka se mund 

të ishin peshq më të vegjël. Fundja, si nëpunës të lartë, padyshim që vegla të 

asaj kaste ishin. Mirë t’u bëhej, pra! Ta provojnë një herë zotërinjtë si derdhet 

djersa për të siguruar kafshatën, se mjaft janë mykur nëpër kolltuqe e ndofta 

edhe nëpër makina. Një tjetër ia priste: “A thua do t’i shtrohen punës, apo 

do të punojnë sa për sy e faqe, se kanë rezerva ata, e kanë mjelë mirë 

popullin e shkretë. Do të punojnë që çke me të, si Çeço do të punojnë. Se 

mos i kanë sjellë për tebdil hava këtu”? “Sa për rezerva, - u hodh një tjetër, 

- derisa i kanë sjellë të dënuar, të gjitha do t’ua ketë marrë shteti. Le që me 

sa duket, janë të dënuar me punë të detyruar; le t’i bëjnë bisht po deshën. Pa 

shihni si rrinë, si pula të lagura. Edhe ai atje tej, që shtiret sikur s’do t’ia dijë, 

dengla i ka. Fodullëku s’pi ujë këtu. Shtruar do ta heqin vallen, - dhe ia dha 

të qeshurit me sarkazëm. I papërgjegjshëm për ato që thoshte, iu kthye 

dikujt që i hiqte vërejtjen: “Aq më bën nëse më dëgjojnë. A s’janë edhe këta 

mbështetje e atyre që na katandisën të mallkojmë lindjen? Le ta paguajnë, 

pra, atë pjesë të borxhit që u takon. Për të mëdhenjtë, këta s’janë tani veçse 

limonë të shtrydhur”. Dhe ky mllef i shfryrë vlonte edhe në mendimin e 

shpirtin e sa të tjerëve, frymë që pasqyrohej në vështrimet e tyre që shponin 

si gjilpërë. Ndërsa të një pale tjetër, në të kundërtën, rrezatonte fryma e 

solidaritetit human, që në rrethana të veçanta merr karakter më të thellë. Ajo 

shprehje përzemërsie e heshtur, që thoshte më tepër se fjala, na ndolli shpresa 

për mirëkuptim e mbështetje vëllazërore. Por krahas këtyre dy korrenteve, 

frynte era e tërbuar e opinionit zyrtar që përfaqësohej prej përgjegjësit të 

sektorit, kryetarit të këshillit, sekretarit të organizatës së partisë, e përbërë 

prej katër-pesë vetësh, si dhe prej disa banorëve të lirë, vegla në shërbim të 

tyre. Po ç’përbërje mishëronte ky grupim që përfaqësonte autoritetin zyrtar? 

Në përgjithësi elementë pa kurrfarë horizonti kulturor a të profilit, mbartës 

të mentalitetit tipik të fshatarit të lidhur me pronën, pavarësisht se kjo tashmë 

i përkiste strukturës së sistemit socialist. Ishin të dizpozuar të shkelnin jo 

vetëm mbi ligje morale-qytetare, por edhe mbi ato shtetërore, nëse do të


gjenin shteg, mjafton që t’ia arrinin qëllimit për përfitime vetjake të çdo 

natyre qofshin. Nisur nga këto karakteristika meskine, të zgjedhur kokë për 

kokë nga instanca përkatëse në misionin e tyre të mbikqyrjes së kontigjentit 

të të ndëshkuarve, për të fituar pikë, herë-herë kapërcenin edhe kompetencat 

e tyre të masave disiplinore. Mjerë kush vihej në shënjestër. Përveç këtyre 

kishte edhe disa ish-të internuar ose të dëbuar, që për ndonjë farë lehtësimi 

të masës së dënimit, qenë kthyer në provokatorë a spiunë të mirëfilltë. Për 

këtë si për dhe gjithë mjedisin na informuan menjëherë dashamirësit tanë, 

me të cilët patëm mirëkuptim qysh ditën e parë. 

Të nesërmen me anë telegrami, i bëmë të ditur familjes ku ndodheshim. 

Pas dy ditësh, pa pritur, pamë të hynte në derë i fejuari i vajzës së madhe. 

Me prezencën e tij ndjemë fillin e lidhjes me jetën normale, që na ngjante e 

varrosur përfundimisht. Prej tij u informuam se Merin, motra ime e çoi te 

i vëllai, ku ishte edhe nëna. Njoftimi i ngjarjes së rëndë e të papritur pati për 

ta, sidomos për nënën, peshën e një mandate. Krahas me të keqen tonë 

paraqitej preokupante gjendja e vajzave. Vajza e vogël, Meri, e tronditur 

skajërisht, edhe të nesërmen s’qe në gjendje të shkonte në shkollë. Kokë më 

kokë me nënën, në gjrin e së cilës kërkonte të merrte forcë për të përballuar 

mënxyrën, nëpërmjet lotësh që s’kishin shterje, i drejtohej asaj: “O nënë, a 

ka të keqe më të madhe se kjo? Kjo është barazi me vdekjen”! Dhe nëna, 

duke kapërcyer fuqitë që i premtonte mosha, me fjalën e mençur e të ngrohtë, 

i përgjigjej: “Oh, sa të këqija ka jeta, moj bijë. E keqja s’ka fund kurrë. Po të 

gjitha me kohë e me durim kalohen. Vetëm vdekja s’ka shërim, sepse me të 

merr fund gjithçka, kështu, bijë”. Dhe ajo, ia përpinte fjalën e mençur e të 

ngrohtë, që e ndiente si balsam për plagën e hapur. Dhe prapë i kthehej: “Sa 

e lumtur qeshë dhe sa e mjerë jam, o nënë! Më thuaj, a të shpresoj se do të 

kthehen prapë midis nesh? A do t’i shikoj, a do t’u dëgjoj zërin, do t’u ndiej 

përkëdheljet, këshillën dhe qortimin, nënë, por vetëm t’i kem pranë. Thuajmë 

se do të kthehen një ditë, gënjemë po munde, dhe do të përpiqem të të 

besoj, se pa këtë shpresë e besim, e kam të pamundur durimin. 

Nëna me butësinë që e karakterizonte, duke i lëmuar flokët si atëherë 

kur ishte miturishte, i pohonte: “Kushedi se ç’sjell e nesërmja. Dimë ç’kemi 

kaluar, por çdo të kalojmë, jo. Shpresat s’duhen humbur kurrë. Ti jetën e ke 

përpara. Vetëm durim. Nuk je vetëm. Do ta kalojmë së bashku”.


53 

Pasi u konsultuam bashkërisht, e pamë të arsyeshme që Meri të kthehej 

në shtëpi së bashku me nënën, qoftë për ta ndjerë veten më të pavarur, 

qoftë për t’i dalë përpara ndonjë ndërhyrjeje nga ana e strehimit, së cilës nuk 

i shpëtuam dot. 

Po hap një parantezë: Pasi u nisëm ne, ekzekutuesit e urdhërit i thanë 

motrës sime që shoqëronte Merin se çelësat e shtëpisë do t’i merrnin ata dhe 

- Meri të shkonte t’i merrte te këshilli i lagjes pas dy-tri ditësh nëse do të 

banonte aty. Vëllai im kur u informua për këtë akt të paligjshëm, e çoi 

Merin qysh të nesërmen për të marrë çelësat në dorëzim. Qëllimi i tyre ishte 

që në pjesën e re dhe më komode të shtëpisë të strehonin një familje. Po më 

e keqja ndodhi se duke mbajtur çelësat, pa kurrfarë të drejte, njëri syresh, 

ose në shoqëri të ndonjërit, vunë dorë në bizhuteritë që ndodheshin në 

komo, që ne, të tronditur nga gjëma e papritur, nuk na ra ndërmend t’i 

merrnim me vete ose t’ia dërëzonim motrës që ishte aty. Shkuan edhe ato 

sikurse sa e sa të tjera gjatë peripecive tona. 

Kur u kthye Meri në shtëpi ku secili, porsa ve këmbën në pragun e saj, 

ndjen frymën e intimitetit, ku buzëqeshja e nënës i çel në shpirt pranverën, 

ku prania e babait ndjell sigurinë e mbështetjes, ku dashuria e motrës a 

vëllait rrit besimin e ushqen optimizmin gjatë jetës, ku në çdo skaj të saj gjen 

gjurmë kujtimesh të gëzuara apo të hidhura qofshin, ku edhe orenditë më të 

thjeshta ndjellin intimitet e frymë jete, ajo, kur vuri këmbë në pragun e saj, 

ndjeu vetëm zbrazëtirë. Më kot u përpoq të mbyste ngashërimin. Çdo gjë 

përreth, gjithë atmosfera i fliste për humbjen. Ajo zbrazëtirë e akullt po e 

shtypte, po i depërtonte deri në thellësinë e shpirtit, e kthente në një 

somnambul dhe murmuriste: “Kush m’i rrëmbeu të gjitha? Kush më 

transformoi gjithçka në shkretëtirë, në mjegull, në hije, sikur të ketë kaluar 

vdekja? - Vdekja? - Po, po, vdekja për së gjalli. Ajo vdekje që përtej hidhërimit 

të humbjes, mbjell në shpirt urrejtjen, revoltën, të sfilit me pyetjen pa përgjigje: 

“Përse”? 

Pasi u liruam nga internimi dhe u kthyem në Tiranë, Xhemali ia nisi: 

Korrigjime, hulumtime, skicime për dy drama me temë shoqërore dhe 

përpunimi i një tjetre. Radhazi nuk iu nda studimit e leximit, sidomos lidhur 

me dramaturgjinë. Pas këmbënguljes sime, u mor edhe me përmbledhje 

kujtimesh (punë që mbeti e papërfunduar për arsye të goditjes nga sëmundja 

e rëndë-kancer). U përpoq të mos i shtrohej shtratit. Por kur e kuptoi se


deri aty ishte kufiri i jetës së tij, syrrëmbushur si rrallë herë, duke rrahur 

gjoksin, u shpreh: “Nuk më tremb vdekja. Veçse ndjej një kallo në shpirt, 

një brengë që as varri nuk do të ma tresë. Dhe kjo jo vetëm për vuajtjet e 

zhgënjimin tim e tuajin, por për gjithë shokët e miqtë, të gjithë të persekutuarit, 

për vendin e popullin, para të cilëve ne ish-komunistët që kemi vënë një gur 

në themelet e këtij sistemi të kobshëm, duhet të kërkojmë falje. Ne që 

kontribuam për të sjellë këtë kolerë s’na mbetet veçse një bidon vajguri në 

dorë të drejtohemi në qendër të qytetit e duke i kërkuar falje popullit t’i 

vëmë shkrepsen vetes. Një ndër amanetet e tij qe: “Për një Shqipëri të lirë e 

të bashkuar është i domosdoshëm ndëshkimi ndaj kastës genocidiste dhe 

falja ndaj të penduarve”.


55 

MAKENSEN BUNGO 

Lindi në qytetin e Elbasanit në vitin 1927. 

Ka kryer shkollën Normale të atij qyteti dhe 

Institutin e Lartë Pedagogjik (Fakultetin 

Gjuhë-Letërsi). Ka punuar shumë vite si mësues. 

Në vitin 1946 arrestohet dhe dënohet me 5 

vjet burg për veprimtari antikomuniste. Ka 

botuar librat: “Këneta e vdekjes”- roman 

(1996); “Abaz Kupi” (2000); “Kosova”- 

poezi (2002).


FRAGMENT NGA ROMANI “KËNETA E VDEKJES” 

Qielli ishte ende me yje dhe agimi ishte larg, kur në kamp u shtuan 

fishkëllimat e bilbilave të policëve. Ishte zgjimi. Pastaj policët u dukën në 

çdo barakë, ku qëllonin me forcë dyert, duke bërtitur: 

- Çohuni! Çohuni! Dilni jashtë! Në rresht për dy! 

Të burgosurit, të rraskapitur nga udha e gjatë, nuk ishin ngopur me 

gjumë. Ata të mëparshmit ishin mësuar me këtë lloj zgjimi dhe u ngritën 

shpejt, u veshën dhe dolën jashtë. Edhe ata të pestë dolën në mes të kampit, 

me të tjerët. 

- A do të përballohet dot jeta në këtë lloj kampi? - pyeti Hasani. 

- Këto janë kampet e diktaturës, - tha Sopoti. 

- Jemi në një shtet policor, - shfryu Ahmeti 

Prapa tyre po vinte Daut Burra. 

- E dini, o çuna, pse na zgjuan kaq herët? - pyeti me ironi. Dhe pa 

marrë përgjigje, shtoi: 

- Se gjumi të shëndosh! 

- Plogështia paguhet me kokë, këtu, - vërejti trishtueshëm Sopoti. 

Të burgosurit e Korçës dhe të Durrësit, sa dolën nga barakat, u vunë 

në rresht për dy, në vendin që u kishte caktuar komanda e kampit. Të 

burgosurit e Elbasanit u grumbulluan në një anë të kampit, pranë barakës 

dhe po pritnin se ç’do t’u thoshin. Tek ata shkoi komandanti i kampit, me 

kapter Zenelin dhe dy policë. Me të burgosurit e Elbasanit komandanti 

formoi një brigadë, që u quajt brigada e tretë. Komandant brigade, 

komandanti caktoi një të burgosur ordiner, që kishte vrarë një djalë të ri në 

zënie e sipër. Brigadën e ndau në dy kompani. Në krye të secilës vuri një të 

burgosur, si komandant kompanie, nga ata që kishte rekomanduar komanda 

e burgut, kur i kishte nisur për në punë. Në njërën kompani caktoi Myqerem 

Kolën, që ishte dënuar për defiçit, rreth tridhjetë vjeç. Pasi e kishin mbajtur 

disa kohë në burgun ordiner, e kishin transferuar në burgun politik, ose, siç 

quhej atëherë, në burgun e armiqve të popullit. Në fillim Myqeremi u afrua


57 

me Vullnetin dhe shokët e tij. Por më vonë këta i ndenjën ftohtë dhe pastaj 

nuk i folën fare. E kishin kuptuar se ishte bërë vegël e komandës. Një ditë 

Vullneti u zu me të me fjalë dhe pas dy ditësh, e rrahu keq, sepse Myqeremi 

e kishte ofenduar. Komanda e burgut e dënoi Vullnetin me një muaj në 

birucë. Por megjithatë nuk u kënaq. Ai priste rastin të hakmerrej vetë. 

Së fundi, komandanti u tregoi të burgosurve të dy policët që ishin 

caktuar për të drejtuar dy kompanitë. Pas këtij organizimi, komandanti u 

caktoi vendin se ku do të rreshtoheshin. 

Kapter Zeneli doli pastaj para të burgosurve dhe, duke tundur në ajër 

shkopin që mbante në dorë, bërtiti fort: 

- Shpejt në rresht! Një kokë të shikoj! Vetëm një kokë! 

Të burgosurit po mundoheshin të viheshin në rresht, por nuk po e 

merrnin dot drejtimin. Rreshti ishte i gjatë dhe, në vend që ta ndreqnin, e 

prishnin. Atëherë kapter Zeneli, duke tundur në ajër shkopin, bërtiti me një 

zë të çjerrë: 

- Nuk dini të viheni në rresht ju, ë? Jua mësoj unë! 

Dhe filloi t’i qëllonte të burgosurit me shkopin dhe me grushta me sa 

i mbante krahu. Duke u vënë në rresht, njëri nga të burgosurit, që të mos 

fuste këmbët në një pellg me llucë, u largua pak. Kapter Zeneli e pa e iu 

vërsul duke e goditur fort me shkop, deri sa i dënuari ra në llucë. Pastaj i 

vuri njërën këmbë mbi trup dhe vazhdoi ta qëllojë egërsisht me shkop dhe 

me shkelma. Si e nxorri dufin, i tha: 

- Këtu të rrish, qelbësirë! 

Dhe doli në krye të rreshtit. I burgosuri u ngrit me mundim. Kokën e 

kishte tërë baltë dhe njërën faqe, të çarë, me gjak. 

Të gjithë të burgosurve iu dhanë nga një racion bukë të thatë dhe të 

zezë dhe nga një qepshe me supë. Me to ndër duar të burgosurit u shpërndanë 

në kamp dhe filluan të hanin mëngjesin. 

Ata të pestë u ulën tok. Pranë tyre u ulën Qamil Daja dhe Vasil Lashi. 

Pak më tej u ulën Shaban Flaka me Daut Burrën dhe kushëririn e Sopotit. 

Të dy peqinasit, si gjithmonë, u ulën bashkë, mënjanë. 

Sala e ndau bukën në mes dhe, si e pa që ishte si zhavorr, tundi kokën 

dhe tha: 

- Pse, këtë bukë dotë hamë ne? 

Por Ahmet Kurti ia preu:


- Mos kujton se këtu na kanë sjellë për të na mbajtur me bukëvale? 

Ndërsa të burgosurit hanin mëngjesin, policët me shkopinj ndër duar, 

silleshin rrotull nëpër kamp, për të kapur ndonjë fjalë. 

Në fshatin Vloçisht, që ishte ngritur në faqen e një kodre, pak larg 

kampit, filluan të ndizen dritat e para. Kampi mori emrin e këtij fshati. 

Emër i panjohur më parë, por që do t’i tmerronte gjithë jetën këta të burgosur, 

sa herë ta kujtonin. Do të dridhëronte edhe familjarët. Historia e diktaturës 

do ta përmendte si njërin prej kampeve të parë, ku njerëzit punuan si kafshë 

dhe u trajtuan më keq se skllevërit. Kamp shfarosjeje. 

Kampi ishte i madh. Në ballë të tij ndodhej dera kryesore, e përbërë 

prej dy kanatash hekuri. Pranë derës ishte një truproje, ku qëndronte një 

polic i armatosur me automatik. Brenda në kamp, nga ana e majtë e derës, 

ishin kuzhina, nga oxhaku i saj dilte vazhdimisht tym. Aty pranë ishte depoja 

e ujit, që furnizohej nga një autobot prej një fshati të largët. Pas kësaj vinin 

rresht, njëra pas tjetrës, katër baraka të gjata dhe të larta, të ndërtuara prej 

hekurash dhe të mbuluara anash dhe lart me mushama. Në mes të tyre ishte 

një barakë e vogël, që përdorej si infermieri, ku ishin dy shtretër prej dërrase, 

një tavolinë dhe një stol i vjetër. Në anën e djathtë të derës gjendej një 

ndërtesë e vogël, në derën e së cilës, një dorë e pastërvitur kishte shkruar 

fjalën, bibliotekë. Në mes të saj ishte një tavolinë e vjetër, e mbuluar me 

beze: dy stola qëndronin anash. 

Jashtë kampit, në të djathtë të derës, ishte një ndërtesë e gjatë me dy të 

ndara. Njëra shërbente për zyrat e komandës së kampit dhe tjetra si sallë 

mbledhjesh. Pranë saj ishte ndërtesa ku flinin policët. 

I gjithë kampi ishte i rrethuar me një gardh prej pesë rrathë telash me 

gjemba, i lartë mbi tre metra. Pranë këtij gardhi, nga jashtë, në çdo pesë 

metra ishin ngritur truproje mbi katër metra të larta, në të cilat ditë e natë 

qëndronin policë me helmeta në kokë, me automatikë në gjoks dhe me 

rovole dhe bomba në brez. Te këmbët kishin nga një mitroloz me disa 

krëhëra fishekësh. Në kamp, edhe në natën më të errët, shikohej mirë, sepse 

kudo ishin vendosur llamba elektrike: mbi çdo derë, në çdo cep barake, si 

brenda ashtu edhe jashtë, ndërmjet telave me gjemba, në çdo truproje. Veç 

këtyre, në mes të kampit, mbi një shtyllë të gjatë, ishin vendosur nga të gjitha 

anët katër llamba të mëdha elektrike.


59 

* * * 

Agimi filloi të çukisë errësirën e natës, që zotëronte me një heshtje të 

përmortshme tejetej kënetën e Maliqit. Nga Mali i Thatë filloi të shpërndahej 

lehtë-lehtë e ngadalë një dritë e argjendtë mbi majat e maleve dhe mbi 

kodrat rreth e qark. Yjet e shumtë, lart në qiell, filluan ngadalë të zbehen, 

lehtas. Hëna pa u shqetësuar, si gjithmonë, qëndronte lart në kupën e qiellit 

dhe vështronte në heshtje atë grumbull njerëzish pranë kënetës së Maliqit. I 

mëshironte? Hëna sheh çdo gjë, por nuk flet për asgjë! 

Të burgosurit hëngrën mëngjesin shpejt e shpejt dhe u vunë në rresht, 

për dy. Të burgosurit e Elbasanit pritnin në rresht, me ankth, nisjen duke 

pyetur veten se si do të ishte puna. Me duar në xhepa, se kishin ftohtë. Me 

jakat e palltove të ngritura, që të pengonin sadopak thëllimin e atij mëngjesi 

të akullt. 

Asnjë nga të burgosurit nuk fliste në rresht. Ishte e ndaluar. Ata e kuptuan 

shpejt këtë gjë dhe askush nuk thoshte ndonjë fjalë. 

Rojet, me shkopinj ndër duar, silleshin rreth të burgosurve si ujqërit e 

uritur rreth kopesë, të gatshëm për të qëlluar cilindo, që do të fliste ose do të 

lëvizte pak. 

Në këtë kohë, një të burgosuri, nga kompania e parë, që ishte i moshuar, 

duke qëndruar në këmbë, i ra të fikët dhe u përplas përtokë. Të burgosurit 

përreth, midis tyre edhe Vullneti me Salën, iu afruan që ta ndihmonin, por 

policët u vërsulën mbi ta e i qëlluan me shkopinj dhe me shkelma duke 

bërtitur: 

- Largohuni! Mos e ndihmoni! 

Të burgosurit, së pari, u hutuan, por, kur panë mbi kokat e tyre policët 

e hardallosur, u larguan. 

- Po kjo? - pyeti Sala i habitur. 

- Kjo është diktatura e proletariatit, - iu përgjigj Vullneti. 

Njëri nga policët, duke qeshur, iu afrua të burgosurit dhe e tundi me 

këmbë, por ai nuk u përmend fare. Ai mbeti aty edhe kur të burgosurit u 

nisën për në punë, i shtrirë në tokë, pa ndjenja, në mes të kampit. Njeriu u 

shndërrua në një njollë të zezë, për ata që e shikonin nga larg. 

Policët, që ishin ngarkuar me mbikqyrjen e dy kompanive të Elbasanit, 

dolën para atyre dhe bënë apelin. Të gjithë përgjigjeshin shpejt. Një i burgosur, 

i moshuar, që po fillonin ta linin veshët, nuk u përgjigj menjëherë. Polici


ndërpreu apelin dhe thirri. I burgosuri u zverdh në fytyrë. Doli nga rreshti 

dhe iu afrua policit. 

- Më falni zoti polic, - i tha, - s’dëgjoj mirë nga veshët. 

Aq më bën për veshët e tu, - i tha polici dhe e qëlloi me dy shpulla të 

forta, njëra pas tjetrës. 

E pështyu në fytyrë me inat dhe bërtiti: 

- Qelbësirë! - herët e tjera hapi mirë veshët! 

Si mbaruan apelin, të gjithë policët, sipas kompanive, i raportuan kapter 

Zenelit se të burgosurit kishin dalë në punë, pa përjashtim. 

Zeneli urdhëroi nisjen. Së pari u nisën ata të burgut të Korçës dhe të 

Durrësit. Pas tyre vazhduan ata të Elbasanit. Kompania ku bënin pjesë ata 

të pestë, doli në fund fare. Nisja u bë pothuajse me vrap, që të mbërrinin në 

vendin e punës sa më parë. Mjerë ai që mbetej prapa ose që prishte rreshtin. 

Mbi të kërciste shkopi i policit. 

Njëri nga të burgosurit e Tiranës mbeti prapa. Polici, iu afrua me të 

shpejtë dhe e qëlloi me shkopin që mbante në dorë. Po tjetri nuk shpejtoi. 

- Vrapo! - bërtiti polici. - Vrapo! Ndiq shokët, se të vrava! 

- Nuk mundem, - i tha i burgosuri, - nuk mundem! Jua kam thënë. 

- Vrapo! – i bërtiti prapë polici, duke e qëlluar me forcë. Ti kështu bën 

çdo ditë. Vrapo! 

Dhe vazhdoi ta qëllojë mizorisht. 

I burgosuri nuk u përpoq të mbrohej por, ndërsa polici e qëllonte, i 

tha: 

- Kot qëllon! Unë nuk mund të vrapoj dot, se në hetuesi më kanë 

prerë gishtat e këmbëve dhe poshtë, në shojet e këmbëve, nuk kam mishra, 

por vetëm eshtra… 

Më vonë policët u mësuan me këtë njeri: e rrahën sa e rrahën dhe e 

lanë të rrinte në fund të rreshtit.Në fillim të burgosurit ecën në tokë të thatë. 

Më tej filluan të shkelin në tokë të butë. Po i afroheshin kënetës. Sa më 

shumë i afroheshin asaj, aq më tepër toka bëhej më e butë, më e lagësht, më 

e qullët, - llucë. 

Të burgosurve, që e kishin bërë edhe ditët e tjera këtë rrugë, nuk u bëri 

përshtypje. Ata të burgut të Elbasanit nisën të frikësohen. Në fillim u munduan 

të ruhen, por, kur e panë se ishte e pamundur, ecën edhe ata si të tjerët. 

Këpucët iu mbushën me llucë.Çorapet iu lagën. Pantallonat, deri afër gjunjëve,


61 

iu bënë baltë e gjallë.Tani të burgosurit ecnin nëpër kënetë me vrap. Nuk i 

pengonte vetëm lluca dhe balta, por edhe zhukat e kënetës që u 

ngatërroheshin nëpër këmbë. Megjithatë rojet bërtitnin, kërcënonin, rrihnin. 

Nga të ruheshin më parë këta njerëz? 

- Kush e di sa e gjatë do të jetë rruga, - tha Sala. 

- Mund të jetë e gjatë, se ende nuk po duket vendi i punës, - iu përgjigj 

Vullneti. 

Të burgosurve të Elbasanit, kur u nisën, u dhanë edhe veglat e punës 

me vete: kazma, lopata, karroca dore dhe tokmakë. Më keq nga të gjithë e 

kishin ata që u ngarkuan të marrin karroca dore. Këta në fillim i shtynë si 

zakonisht. Por, kur filluan të ecin nëpër kënetë, ato u mbushën me llucë dhe 

u rënduan plumb. Disa filluan t’i tërheqin nga pas. Të tjerë, i ngarkonin në 

kurriz. 

Të burgosurve, duke ecur herë pas here, diçka u pickonte këmbët. 

Nuk mund të ndalonin, por kur mbërritën në vendin e punës, ngritën 

pantallonat dhe panë të habitur se në mishrat e këmbëve rrinin të varura 

shushunja të madhësive të ndryshme, që të qeta dhe me etje, u pinin edhe atë 

çikë gjak që u kishte mbetur. Sopoti kapi një shushunjë dhe e tërhoqi që ta 

hiqte, por ishte e pamundur.Një i burgosur i tha: 

- Mos u mundo kot! Ajo nuk hiqet. Ajo bie vetë në tokë, pasi ngopet 

me gjak! 

Posa arritën në vendin e punës, të burgosurit e Korçës dhe të Durrësit 

filluan menjëherë punën. Ata kishin ditë që punonin aty dhe në mes të kënetës 

kishin hapur një kanal të gjatë e shumë të gjerë. Thellësia ishte një bojë burri. 

Kur hynin në të, nuk dukeshin më. Në të dy anët e kanalit ishin ngritur 

argjinatura shumë të larta. 

Të burgosurit filluan punën për thellimin e kanalit. Ata gërmonin tokën 

dhe e transportonin dheun në argjinaturë. Duke u thelluar, kanali po mbushej 

me ujë. Këtu të burgosurit punonin zbathur, me pantallona të përveshura. 

Aty ku kishte shumë ujë, edhe vetëm me të mbathura. 

Pranë këtij vendi ishte caktuar sektori ku do të punonim edhe ne. 

Duke punuar, kanali thellohej dhe, duke u thelluar, toka bëhej gjithnjë 

më e butë e më e lagësht. Doli uji dhe vendi ku punonin u bë i gjithi baltë e 

llucë. Puna u vështirësua tepër.


Kur erdhi koha e drekës, policët u ranë bilbilave. Të burgosurit lanë 

punën. Para brigadës së Elbasanit shkoi kapter Zeneli, që i porositi që asnjë 

karrocë të mos mbetej pa u shkarkuar. Të burgosurit u ngjitën në argjinaturë 

dhe u vunë në rresht, për dy. Disa nuk qëndruan dot në këmbë. U ulën në 

tokë deri sa kuzhinierët sollën kazanët me gjellë. 

Policët urdhëruan të burgosurit të vihen në rresht. Dëgjoheshin britmat: 

- Drejtimin! Një kokë të shikoj! Një kokë. 

Kapter Zeneli pa një të burgosur nga ata të Durrësit, që nuk ishte në 

rresht. E kapi për jake të xhaketës, i futi disa shkopinj, e nxorri para të 

burgosurve dhe urdhëroi komandantin e brigadës: 

- Të mos i jepet gjellë! Sot dënohet pa drekë. 

I dënuari shkoi dhe u ul tutje dhe filloi të hajë bukën e thatë në heshtje. 

Kuzhinierët ndanë gjellën. Në fillim morën komandantët e brigadave 

dhe të kompanive. Në enën e tyre ranë disa kokrra fasule dhe nja dy bula 

vaji. Gjella e të tjerëve ishte pa një kokërr fasule: vetëm një lëng i ngrohtë. 

Ata të pestë shkuan larg të tjerëve dhe filluan të hanë drekën. Një pjesë të 

bukës e lanë për darkë. Sala e hëngri të gjithë. 

- Po për darkë ç’do të hash? - i tha Ahmeti. 

- Kam gjellën, - qeshi Sala. 

- Mos e bëj më këtë! Sonte gjithë natën do të të gërryejnë zorrët. 

Ndërsa të burgosurit hanin drekën, si zakonisht, policët kalonin nëpër 

argjinaturë, duke i bërë veshët katër që të mund të kapnin ndonjë fjalë. 

Midis tyre u duk edhe gjeometri. Vajti pranë Qamil Dajës. 

- Të bëftë mirë, avokat! - i tha. 

Puna filloi dhe vazhdoi me vrullin e paradites. Kur u afrua mbrëmja, 

policët u ranë prapë bilbilave dhe duke bërtitur egërsisht e duke shkundur 

në ajër shkopinjtë, i urdhëruan të burgosurit të lënë punën dhe të vihen në 

rresht. Çdo polic bëri apelin e kompanisë së tij. Pasi nuk vuri re ndonjë 

mungesë, kapter Zeneli dha urdhër të nisen. Nisja u bë mes të bërtiturave të 

policëve, të cilët i qëllonin mbarë të burgosurit me shkopinj,që ata të vraponin 

sa më shpejt, që të mbërrinin pa u errur.Të moshuarit dhe të pamundurit,mbas 

asaj pune të rëndë, mundoheshin me të gjitha forcat që të mos ndaheshin 

nga shokët. Por ishte e pamundur për ta të ndiqnin vargun e madh të të 

burgosurve, që ecnin pothuaj me vrap. Atëherë mbi kurrizin e tyre binin


63 

shkopinjtë e policëve. Një i moshuar nuk pati fuqi të ndjekë shokët e tij. Ai 

u shkëput pak nga pak. Polici e qëlloi disa herë me shkop. I burgosuri u 

mundua të shpejtojë, por e lanë fuqitë.shikoi policin dhe deshi t’i thotë diçka, 

po ky iu përvesh me tërë fuqinë. I burgosuri ra pa ndjenja në mes të kënetës. 

Me urdhër të policit, dy të burgosur e morën përkrahësh. 

.- Merreni qenin! - u tha kapter Zeneli, mbasi e qëlloi edhe ai disa 

herë.- Jemi duke shkuar në kamp, pa, po të ishim në punë, i fusja një kokërr 

plumbi, që ta shikonte edhe ky, edhe shokët e tij, se sa i bën lëkura. 

Rruga në kamp ishte e gjatë. Dielli ishte fshehur tej, në horizont, pas 

kodrave. Mugëtira e mbrëmjes filloi të bjerë ngadalë ngadalë. Asnjë lëvizje. 

Mes kallamave dhe llucës së kënetës dëgjohej vetëm zhurma që bënin të 

burgosurit, që vraponin. Në vrapin e tyre të mundimshëm ata linin pas, mes 

kallamishteve, në llucën e trashë të kënetës, një vragë të madhe e të trashë. 

Herë-herë, i trembur nga zhurma e të burgosurve, ngrihej nga këneta ndonjë 

zog dhe fluturonte tej. Larg dëgjohej kënga monotone e bretkocave. 

Ndërsa të burgosurit e tjerë ecnin për në kamp, dy rrathë policësh, të 

armatosur edhe me automatikë, i ndiqnin në heshtje, të gatshëm të qëllonin 

pa paralajmëruar, cilindo që do të largohej nga rreshti. 

Kur mbrritën te dera e kampit, i ndaluan, i numëruan, e i futën brenda 

në kamp. Të burgosurit e Elbasanit i futën të fundit. 

Sipas kompanive, u vunë në rresht për dy, në vendin e caktuar qysh në 

mëngjes. 

Pas apelit, që u bë sërishmi, u dhanë nga një tas me çaj. Ata të pestë, të 

ulur tok, të rraskapitur dhe të uritur, e hëngrën njëherazi copën e bukës, që 

kishin lënë për darkë. Sala e piu çajin thatë. 

Të thashë të mos e haje të gjithë bukën që në drekë! - e qortoi Ahmeti. 

- Në mëngjes do të marr racionin e bukës,- tha Sala për t’u justifikuar. 

Shaban Plaka, që dëgjoi këtë bisedë, nxorri një copë bukë nga trasta e tij, 

dhe ia afroi Salës. 

- Merre!-i tha. - Është bukë fshati. Ma sollën para se të vinim këtu. 

Sala qëndroi me mëdyshje, po Shabani ia la në prehër. I skuqur në 

fytyrë, ai e mori dhe e hëngri si i babëzitur. Ishte e mire, bukë çerepi. 

Mbas darkës, e ndezën nga një. Duhanin pothuaj e pinin të gjithë. 

Edhe ata që nuk e kishin pirë më parë, e kishin filluar. Në tmerret e birucave,


në llahtarinë e torturave dhe në kalvarin e burgjeve, ai ishte bërë shok i 

ngushtë i tyre. 

Të burgosurit u bënë gati të ngriheshin. Edhe ata të pestë me të tjerët. 

Ndërkaq, pranë tyre u gjend kapter Zeneli. Ndonëse i njihte mirë, i pyeti: 

- Nga cili burg jeni? 

- Nga burgu i Elbasanit, - u përgjigj Hasani. 

Me një zë të çjerrë, kapter Zeneli ulëriti: 

- Ulur më jep përgjigje ti mua , more derr i ndyrë? 

Dhe ia veshi në kurriz me shkop. Të pestë u ngritën në këmbë. Kapter 

Zeneli kërcënoi me tërbim: 

- Perëndoi koha juaj, more borgjezë të fëlliqur! Deri tani kemi qëndruar 

ne në këmbë para jush; tani do të na rrini ju në këmbë, qelbësira të ndyra! 

Ata nuk folën. Kapter Zeneli u ktheu kurrizin dhe u largua i qetë. 

- Njerëzit e diktaturës! - tha Sopoti. 

U ngritën të lajnë gavetat në çezmën e vetme të kampit, pranë depos 

së ujit, por atje ishin grumbulluar shumë njerëz. 

Shkuan në barakë. Të burgosur të tjerë kishin shkuar më parë. Dikush 

rrinte shtrirë. Një tjetër pinte duhan ulur mbi shtresa. 

Ndezën edhe ata nga një cigare. Të pështjelluar nga mendime të trishta, 

filluan ta thithnin duhanin fort, thellë, me duf, me urrejtje, në heshtje. Ishte 

një heshtje e gjatë, e madhe, e rëndë, që shtonte në çdo çast te ata urrejtjen 

për diktaturën, që sapo ishte vendosur në vendin tonë. 

Ahmeti, që nuk e pinte duhanin, po rrinte shtrirë dhe po hallakaste 

mendimin për ato që do të hiqnin në atë kamp. Sopoti, për t’i blerë mendjen 

e pyeti: 

- Pse mendohesh? Për vuajtjet që do të heqim këtu? 

Ahmeti tha: 

- A do t’ia dalim mbanë? Jemi përpara një beteje të madhe. 

- Sopoti tundi kokën dhe tha: 

- Dhe të vështirë, bile. 

- Dhe të rëndë, - e plotësoi Hasani. 

- Dhe të gjatë, - tha Vullneti. 

Mbasi mbaruan duhanin, ranë për të fjetur. Por, megjith atë të lodhur 

dhe të këputur, ata nuk i zuri gjumi menjëherë.


65 

Baraka nuk ishte e mbyllur mirë. Por ajri sa vinte dhe bëhej më i rëndë. 

Këtë filluan ta prishin era e rëndë e djersës, pisllëku i teshave dhe kundërmimi 

i këmbëve. 

Një i burgosur, që vuante nga astma, u ngrit nga shtresat e qëndroi 

ulur, duke marrë frymë me vështirësi. Shoku, që flinte pranë tij, u zgjua dhe 

e këshilloi të dalë jashtë për të marrë ajër të pastër. 

- Kam frikë se më qëllon roja. 

- Edhe të qëllon, - i tha shoku. 

- Një i burgosur më tutje filloi të gërhasë. Shoku pranë tij u zgjua nga 

të gërhiturat e pandërprera dhe e lëvizi pak. 

- Po gërhas? - tha i burgosuri që sapo u zgjua. 

- S’ka gjë. 

- Kështu e kam gjumin tani. Më ka mbetur nga torturat në hetuesi 

Një i burgosur nga mesi i barakës, u ngrit nga shtresat, drodhi një 

cigare dhe filloi ta pijë në heshtje. 

- Ç’ke? - e pyeti shoku pranë, që u zgjua kur u ngrit ai. 

- Nuk më flihet 

- Pse? 

- Kur u nisëm, mësova se të mitë i kishin lajmëruar për t’i internuar. 

- Është fati ynë, - tha tjetri.- Por mundohu të flesh. 

Nuk kishte kaluar shumë kohë kur, nga fundi i barakës, u dëgjua një 

thirrje e frikshme. Një i burgosur, duke u rrotulluar në shtrat nëpër gjumë, 

bërtiti me të madhe: 

-Jo! Jo! Ai nuk ka bërë asnjë faj. Mosni! Mosni! Mos e merrni atë. Vij 

unë në vendin e tij! 

Shokët u zgjuan se ai po shikonte një ëndërr tronditëse dhe e tundën. 

Ai u zgjua i hutuar. U ngrit në shesh, shikoi përreth, fshiu sytë dhe, si përblodhi 

veten, tha: 

- O Zot, më ruaj djalin! 

- Pe ndonjë ëndërr? - e pyeti shoku pranë. 

- Si! - e pyeti ai padashur. 

Të burgosurit që ishin afër, u ngritën. Ai shikoi dhe i erdhi turp, keq që 

i zgjoi. 

- Më falni! - u tha. 

Pastaj iu drejtua shokut pranë:


- Më jep një cigare të mbledh veten! 

Duke thithur duhanin, tha: 

- Pashë një ëndërr që më rrëqethi. 

- Ëndërr është, - i tha ai që i dha cigaren- Mos u shqetëso! 

Ai që pa ëndrrën, duke psherëtitur, tha: 

- Sikur erdhën ata të Drejtorisë së Mbrojtjes… me një xhips… Hynë 

në shtëpi… Më arrestuan djalin e vetëm… E lidhën me pranga… duke e 

rrahur me grushta dhe me shkelma, e morën me vete. 

Mori frymë thellë dhe vazhdoi: 

- O Zot, mos të ma gjejë gjë djalin! Ma ruaj, o Zot! 

Të burgosurit përreth thanë: 

- Është ëndërr nga lodhja.-është dita e parë në këtë kamp të mallkuar. 

- Do të mësohemi. Do të mësohemi. 

Më i moshuari ndër ta tha: 

- Mirë, mirë. Flini tani, se nesër do të dalim në punë! 

- Bini! Bini! - tha i moshuari. 

Ranë të gjithë. 

Në barakë ra prapë qetësia. Roja dukej herë pas here te dera e barakës, 

i heshtur si nata. Kampin e kishte pushtuar një qetësi e zymtë. Telat rreth e 

qark kampit shkëlqenin nga dritat e shumta, që ndriçonin kudo. Jashtë, në 

kullat e larta të vrojtimit, me automatikë të varur në qafë, rojet i bënin 

shoqëri hënës, që ecte ngadalë, e heshtur, indiferente. Përballë kampit jetonte 

në qetësi fshati Vloçisht. Banorëve të këtij fshati, që e shikonin këtë kamp 

nga larg, a u shkonte vallë ndërmend se nën ato drita llamburitëse qindra 

njerëz vuanin torturat më lemeritëse?


67 

AHMET BUSHATI 

Lindi në Shkodër më 1929. Është ndër të 

parët që iu bashkuan Lëvizjes Antikomuniste 

të Studentëve Shkodranë. Arrestohet e dënohet 

më 1948 dhe vuan gjithsej 7 vjet burg. Mbas 

daljes nga burgu, punon si punëtor krahu dhe 

më vonë teknik në Krujë. Ka kryer me 

korrespondence fakultetin në degën Gjuhë-letërsi 

si dhe ka studiuar gjuhë të huaja si italisht, 

frengjisht e anglisht. Më 1991 kthehet në 

Shkodër, ku nga viti 1992 deri më 1996 

është kryetar i Këshillit Bashkiak të Shkodrës. 

Është gjithashtu një nga personalitet e shoqatës 

së ish-të përndjekurve politikë. Ka botuar here 

pas here shkrime në shtypin e përditshëm.


TRE MUEJ MES JETËS DHE VDEKJES 

Hetuesi im i ri do të ishte nji burralec e burracak me emnin Ali Xhunga, 

i ardhun në Shkodër prej fshatrave të Përmetit me gradën e ultë të aspirantit, 

gja që e tregonte se edhe në luftë nuk kishte shkue në kohën e duhun, megjithë 

moshën e përshtatshme që kishte pasë. Vinte mjaft i shkurtër nga trupi e kur 

ndodhte që të m’u afronte tue më bërtitë e kërcënue, më vinte të pëlcitsha 

prej inatit që e shifsha një pllambë nën vete. 

Shkurtabiq siç ishte, i ulun në karrigë, u frynte e u ngrefoste si gjel e për 

t’i dhanë vetes randësi, merrte artificialisht poza serioze. Ky hetues karrierist, 

tue mos pasë qenë aty ma injoranti dhe as ma brutali, sikurse dhe as ma 

krimineli, u bante shumë i rrezikshëm për viktimën që i ishte servirë për ta 

hetue, vetëm sepse ishte frikacak e shumë i nënshtruem ndaj eprorëve të tij. 

Po të ndodhte që gjatë hetimit të një të burgosuni atij t’i hynte në zyrë p.sh. 

shefi, ai menjiherë do t’u mpinte e do t’u bante bardh në fytyrë prej frike. 

Simbas meje, atij i mungonte çdo personalitet, qoftë edhe personaliteti 

negativ i kriminelit. Me siguri që ai ishte tipi i një lloji të keq të mercenarit, që 

ishte qenë vu në shërbim të krimit me qëllime përfitimi. Do të ishte hetuesi 

Ai Xhunga ai që për tre muej rresht do të më mbante të varun si Krishtin 

dhe, si të mos mjaftonte kjo, në ndonjë rast, do të më bante edhe tortura të 

tjera, me qëllim që unë domosdoshmërisht të bajsha proces. Proces ose 

vdekje, do të ishte motoja e punës së tij kriminale me mue. Qysh prej ditës 

së parë të hetimit e deri në atë të fundit, ai më pati lanë të brakisun mes 

torturës ma ekstreme e vdekjes, vdekje që, për shumë kohë, do të ishte 

shpresa ime e vetme e nëse unë nuk pata vdekë, ajo qe për një mrekulli të 

pashpjegueshme të fatit tim. 

Kur unë u thirra për herë të parë prej tij, e gjeta tek po më priste i ulun 

në karrige, serioz e me një qëndrim impozant, ashtu si duhet ta kishte mendue 

qysh ma parë. “Ulu”, më tha ftohtë e premë dhe, me qëllim intimidimi, 

vazhdoi edhe për pak kohë të qëndronte i heshtun e gjoja mendueshëm. 

Unë ndërkaq, si zakonisht, kërkova me sy kalendarin për të ditë datë e ditë


69 

dhe shpejt dallova se sipër mbi mur ai shënonte 28 korrik 1948. Mandej ai 

tue tund dorën me autoritet drejt meje, do të më thonte: “Jam i fundit 

hetues që merret me ty. Për të folë, do të flasësh se s’bën, por puna është që 

të mos arrish deri atje, se je i ri e se ke edhe familje, por më në fund ne 

s’pyesim për asgjë fare, as për jetën tënde. Sa ka parë ky vend e çfarë burrash! 

Të çuditet mendja, prandaj mendohu sa s’është vonë”! 

Të nesërmen e asaj dite më thirri përsëri dhe në vazhdim, i zemruem 

nga qetësia e heshtja, ime, la karrigen e m’u afrue tue më folë me ton: “E di 

që ju prisni të vinë këtu anglo-amerikanët e juaj, por ta dini mirë, se edhe 

sikur ata vërtetë të vinë, ne më parë do t’ju therim të gjithë aty, ndër biruca 

ku ju kemi, birucë për birucë e një për një”. 

Kishte një muej që Enver Hoxha ishte prishë me Jugosllavinë e situata 

politike përjashta mund të ishte ngritë, gja që unë nuk do ta dijsha atëherë e 

as për disa muej mbrapa. 

Ditën e tretë Ali Xhunga më priti, si i thonë, me të parat. “U 

mendove”?! - më pyeti dhe unë si përherë iu përgjegja: “Nuk kam për çka 

të mendohem”. U hodh mekanikisht prej karrige dhe pa folë, ashtu i shkurtë 

siç ishte dhe i veshun si gjithmonë ushtarakisht, serioz e me hap të vendosun, 

duel përjashta në korridor, prej kah futi një polic që të më ruente. U kthye 

bashkë me një tjetër ushtarak, të cilin s’e kisha pa asnjiherë dhe as që do ta 

shihsha ma, i cili në këtë rast mbante në dorë gjeneratorin e korrentit. “E 

shikon këtë”, më pyeti Ali Xhunga si me ironi e vazhdoi: “E di ç’është”? 

Dhe unë iu përgjigja me “Po”. “Atëherë ta provoç prapë sot”, tha si me 

nervozitet. Ai oficeri i thatë më rrotulloi ndër veshë fijet e korrentit, ndërsa 

Ali Xhunga me gjenerator ndër duer bani që unë t’u përplasshe disa herë me 

forcë për dysheme, shkumbët më dilshin prej gojës si radhën tjetër dhe 

veshi ende i pashëruem mirë, të rridhte përsëri gjak e të më dhimbte ma 

shumë se herën tjetër. Kjo seancë, sado që e vështirë, nuk vazhdoi gjatë. 

Në mbasdreken e kësaj dite m’u futën si me ngut në birucë Ali Xhunga, 

Ismail Lulo e mbas tyne edhe shurdha, që mbante ndër duer nji litar e stol. 

Kur Ismail Lulo tërhoqi litarin prej duerve të shurdhës, unë mendova se do 

të fillojshin me më ra me të. Nuk dijsha që varja të ekzistonte si torturë. 

Shurdha, me urdhën të Ismail Lulos, nxorri përjashta plaçkat e fjetjes, ndërsa 

ai vetë filloi nga procedura e varjes. Asnjëni nuk fliste. Ismail Lulo, ma së 

pari, më vu zinxhirët ndër duer tue m’i shtërngue sipas pulseve, më mbështeti


për qoshe të murit drejt nën dritare e vetë hipi mbi një stol dhe mbasi 

përshkoi për nën zinxhirë litarin, dy fijet e tij i lidhi bashkë për hekura të 

dritares tue i shtërngue deri në atë pikë, sa ai u tendos plotësisht. 

Ali Xhunga, që deri atëherë kishte qëndrue pa folë e me duer të lidhuna 

mbrapa, tue shikue me seriozitet zbatimin e porosisë së tij, do të fliste vetëm 

kur të bante me dalë: “Tani të shohësh”! Mbas tij duel edhe Ismail Lulo, tue 

më pasë lanë vetëm në brekë e me një këmishë mëndafshi të hollë vere, të 

këputun pullash dy ditë ma parë në hetuesi. Kështu Ali Xhunga po mendonte 

që të realizonte me mue atë që ma pati thanë qysh në ditën e parë: “Nuk do 

të merrem gjatë me ty”. 

I varun në litar e me krye të përkulun anash, vazhdimisht me gojë 

hapët që të mund të merrsha frymë e të shkumbëzueme në atë pikë vape, 

me dhimbje të forta ndër pulse ku randonte gjithë trupi i varun e që nga 

mosqarkullimi i gjakut ndër ta, ishin ajtë e kishin fillue t’i çajshin nga zinxhirët 

që po i pritshin si brisk, me sy të mbyllun vazhdimisht prej lodhjes së madhe 

e pagjumësisë së gjatë, do të ishte pak a shumë gjendja e pamja ime e 

përgjithshme ndër ato ditë. Do të ishte vetëm vdekja, te e cila unë kisha 

mbështetë shpëtimin tim, mbarimin e atyne mundimeve që nuk tregohen 

me fjalë; vdekja si e vetmja shpresë me të cilën unë do të shtyjshe një mal me 

orë të pambarim gjatë shumë e shumë ditëve në vazhdim. Do të m’u dukte 

sikur mbrenda mejet të ishte futë një vetë e dytë që më jepte zemër tue më 

folë: “Sa ma shumë që po të shtohen vuejtjet e sa ma shumë kohë që po 

kalon, aq ma shumë po i afrohesh asaj vdekjeje, ku ti pret me pushue”. 

Në kohë dreke më zgjidhshin për të ngranë një copë bukë me ndonjë 

kokërr domateje e ndonjë herë me dy-tri kokrra fiqsh, që unë ose i shtyjshe 

me zor, ose, edhe nuk i prekshe aspak. Me qëllim që të ngacmojshin dobësinë 

time, shpeshherë bijshin safertasin e shtëpisë, shoqnue jo rrallë me ndonjë 

fryt të kohës. Do të m’i afrojshin pranë derës së birucës, që kur të më 

çojshin në hetuesi, ose kur të dilsha për nevojë, t’i shihsha me lakmi. 

Kur më zgjidhnin, pra, në vakt dreke, problem kisha uljen, sepse kambët 

e mia të ajtuna shumë, deri sipër kofshëve, ishin gri e ba si dy trupa të trashë 

druni, që ma nuk u thyejshin ndër gjuj. Kështu që unë, për t’u ulë, do të 

shkojsha tue u fërkue ngadalë-ngadalë për mur, deri në një pikë kur, pa 

mujtë ma me vazhdue zbritjen, do të rrëzoheshe vetë mbi çimento me 

kambë të shtrime para. S’m’u hante aspak, por për ujë kisha etje të madhe e


71 

ma shumë se për gjithçka, tue përjashtue dhimbjet, kisha nevojë për gjumë. 

Në çdo vakt dreke, sa të kisha shty me zort tri-katër kafshatë buke, mue 

menjiherë do të më zinte gjumi, për të më zgjue e varë Ismail Lulo nja njëzet 

minuta mbrapa. Mbas tri-katër ditësh të para që isha varë, i mbaruem për 

gjumë siç isha e si gjithnjë tue shikue vazhdimisht poshtë, me vete do të 

thosha sa e sa herë: “Mos vdeksha pa fjetë edhe një herë mbi këtë çimento”, 

që aq shumë e lakmojsha me sy. 

Së pari, mue do të më varshin për duersh, por kur, me kalimin e 

ditëve, zinxhirët të më futeshin mbrenda ndër pulse e të shprishshin misht e 

tyne, varjen do të ma kalojshin ndër shpatulla e kur, mbas disa ditësh të tjera 

edhe ato të çaheshin si me brisk prej litarit e të ishin kthye krejt në plagë, 

varjes përsëri do t’i ndërrojshin vend, por jo tue e kapë ndër pulse që ende 

vazhdojshin të ishin mish i gjallë, ose simbas rastit edhe të përthame me gjak 

e qelb përmbrenda, por ndër krahë e për t’u kthye simbas radhës, përsëri 

nga e para edhe pse mandej e mbrapa do të ishin vazhdimisht në gjendje 

plagësh. Vetëm besimi në një vdekje të shpejtë e të sigurtë, më jepte forcë 

për me durue. Nga dhimbjet e pagjumësia, thuejse gjatë gjithë kohës mbrapa 

do të kalojsha në një gjendje të randë aluçinative, tue mos ditë për orë të 

tana se ku ndodhesha e të vinte nga fundi edhe një ditë që unë ma të mos 

merrsha veten as për njeri, por për kafshë. Megjithatë, në mënyrë të rrufeshme, 

vetëdija ime do t’u ndriçonte plotësisht, porsa para meje t’u shfaqte sidomos 

hetuesi Ali Xhunga, që do të kërkonte me përfitue nga ajo gjendje e 

pakontrollueshme nga ana ime. Do të më ndodhte disa here, nga që 

s’ngopsha me frymë, të më kapshin do spazma aq të fuqishme, goja të më 

mbushej me shkumbë e të ndodhesha në atë gjendje, sa nga çasti në çast, të 

pritsha që përfundimisht fryma të më merrej krejt e sidomos në nja tre raste 

them se duhet të vdissha me siguri, në qoftë se nuk do të kishin ndërhy në 

kohë me ndihmë mjekësore. Së paku, në dy raste unë kam pasë aq vetëdije 

sa të kujtoj, ndonëse turbull, një njeri me bluzë të bardhë që vraponte drejt 

meje me një age të gjatë në dorë. 

Gjatë kësaj periudhe Ali Xhungës sikur t’mos i mjaftonte vetëm varja 

ime, do të qëllonte ndonjiherë që të më shtronte edhe në dru e edhe pse 

trupi im ishte gjithë plagë e kundërmonte erë të randë qelbësine, tamam si 

të ishte e një kafshe të ngordhun. Në vazhdim, do të vinte një kohë që, kur 

të më nxirrshin për në W.C. rrugën ta bajsha tue u mbajtë me duer për mur


e tue pushue për çdo hap që hidhsha e kjo periudhë do t’u pasonte nga një 

tjetër, gjatë së cilës edhe pse tue mos qenë ma i torturuem, trupin të mos 

mujsha me e drejtue e vazhdojsha me ecë kamba-duer, d.m.th. me gjuj e 

duer përtokë. Dhe kjo do të vazhdonte për mjaft kohë mbrapa e që, për në 

hetuesi, do të ishin dy policë që më mbajshin për krahësh e do të kishte raste 

që, sidomos shkallëve, të më çojshin peshë. 

BURGU I RI 

“Burgu i Ri”, që, për nga madhësia, vinte i dyti mbas Burgut të Madh 

ishte një godinë dykatëshe. Shumë shpejt do të mësojshim se ajo ndërtesë 

në të kaluemen kishte qenë shtëpi e familjes Çeka e disa të tjerë, kushedi se 

për ç’shkak, do ta quejshin edhe “Burgu i Sumës”, kështu që ai burg, simbas 

rastit, do të quhej, herë Burgu i Ri, herë i Çekës e ndoshta edhe ma shpesh, 

i “Sumës”. 

Mbas portës së hymjes, vinte nji korridor me gjanësi rreth 3 metra, 

mbrenda të cilit ishte sajue një si dhomëz për policin e shërbimit, tue 

shfrytëzue për atë gja dy faqet ekzistuese të vetë korridorit, kurse dy faqet e 

tjera do të përbaheshin prej dy parete hekurash, që shkojshin nalt deri në 

tavan. Mbrenda kësaj dhomëze atë natë të parë na zgjidhën duersh, për të 

na kalue si të shpjeguem në pjesën e mbetun të korridorit, që ishte me dy 

dyer anash e një të tretë në ballë, sipër të cilave përkatësisht shënoheshin 

numrat 1 djathtas, 2 majtas e 3 ajo para. Ndërsa dy dhomat anash, pra, 1- 

shi e 2-shi ishin të ngrituna nga një kambë shkallë e të shtrueme me dërrasa, 

sobat e njohuna të Shkodrës, ajo me numër 3 qëndronte në kuotën e ulët të 

korridorit dhe ishte e shtrueme me çimento, ndoshta një ahër i dikurshëm, 

që u zgjaste sa e gjithë ndërtesa, pra, sa gjatësia e dy dhomave me numër 1 

dhe 2, plus gjanësinë e korridorit. 

Ruzhdi Çobën, Thabit Rusin, Qazim Dervishin, Lec Barbullushin, 

Ruzhdi Bajën e Refik Bushatin, i futën në dhomën nr.1, në atë me nr.2 futën 

Ernest Përdodën e Xhelë Bacin, kurse në 3-shin Remzi e Xhevat Qukun, 

Tomë Sheldinë e mue. 

Kur u futëm tue përshëndetë në dhomë, vërejtëm se menjiherë aty ra 

qetësi e plotë. Siç do ta mësojshim ma vonë, një gja e tillë ngjiste vetvetiu sa 

herë që në një dhomë burgu futeshin të burgosun të rij. Të burgosunit e


73 

dhomës qëndrojshin para jatakëve të tyne të mbështjellun e të mbështetun 

për faqe të të katër mureve të dhomës e tue shikue me vëmendje drejt nesh. 

Nuk ishte e vështirë që ndër ato çaste na të lexojshim ndër fytyra kureshtjen 

e keqardhjen e tyne për ne. 

Hymja në dhomë e çdo të burgosuni të ri, shënonte një ngjarje për të 

burgosunit e saj. Ka disa rregulla të veta burgu, të kthyeme në traditë. 

Ndodhte që në një dhomë i burgosuni i ri të ketë gjetë kushrij a të njohun të 

tij e në një rast të tillë, janë pikërisht ata që ma të parët do ta takojnë atë, ta 

pyesin rreth burgosjes së tij, nëse ka vuejtë gjatë hetimit ose jo, për njerëzit e 

shtëpisë, nëse ka pasë kontakt me ta dhe, shumë shpejt, ky informacion 

transmetohet mandej gojë më gojë nëpër dhomë, tue shue kështu kureshjen 

e të gjithëve. 

…Veç një pjesë të shokëve me të cilët qeshë futë në këtë dhomë, aty 

do të gjejsha edhe Ramadan Sokolin, vëlla i shokut tim, Hodo Sokolit, i cili 

do të më qëndronte afër e do të më drejtonte në atë dhomë burgu me, 

ndoshta, mbi njëqind vetë. Ramadanin e pata gjetë tue lexue “Rilkën”, si 

dhe të angazhuem me mbledhjen e forklorit, punë që e vazhdonte me pasion. 

Apo s’ishte ai burg një minierë e florijtë për t’u eksplorue! Kisha ç’të 

përfitojsha prej Ramadan Sokolit me një dekadë jete ma shumë se unë, me 

një numër të pamatë librash të lexuem. 

…Aty, veç katundarëve të fushës së Shkodrës, malësorëve të Malësisë 

së Madhe e të Dukagjinit, përfaqësues me shumicë do të kishin edhe zonat 

e Mirditës, të Pukës, Tropojës e të Lumës. Ramadani që në Firence kishte 

studiue për flaut e kompozicion, me dellin e tij prej artisti, aty në burg, do 

t’u merrte edhe me pikturë, me gdhendje mbi dru e mbi faqe të alumintash, 

do të prodhonte në miniaturë prej bërthamave të pjeshkëve objekte si 

“pashmangë”, “shporta” etj. që u nxirrshin përjashta si dhurata burgu për 

familjarë e të afërm. Po Ramadani do t’u merrte edhe me qëndisje, pra, do 

të punonte edhe në “gjergjef ”. 

Përmes librave ai merrte e jepte me shoqet e tija të burgosuna, si Drita 

Kosturi e Terezina Pali, që, me dhomë, ndodheshin në hymje prej jasht, e 

quejtun “dhoma e grave” e me të cilat Ramadani do të realizonte 

korrespondencën me anë të nji “kodi”, kod që, për të nxjerrë p.sh. fjalën


“durim”, ai do të vinte me lapës nji pikë të zbehtë nën ma të parën germë 

“d” që të kishte faqja e librit, për të vazhdue me germën “u” që vinte mbas 

saj e kështu me radhë, derisa të dilte e plotë fjala durim, për të vijue në këtë 

mënyrë me të gjitha fjalët që do të kishte një letër e tij. 

Në fund të dhomës sonë të gjatë, kishte një dalje për në banjo, ku unë 

me shokë, mbas një viti e gjysmë që s’ishim la, do të hidhshim për herë të 

parë ujë mbi trupat tanë të krimbtë. Në darkë, një burrë rreth tridhjetë 

vjetëve që aty shërbente si sanitar e si mjek, më tërhoqi pa paralajm e në sy 

të të tjerëve lastikun e brekëve, lëshoi dy-tre grushta D.D.T. aty mbrenda 

dhe u largue tue qeshë. D.D.T.-në na e hidhshin për punë morrash. Personi 

që kreu atë shërbim kishte qenë farmacisti Elez Troshani, të cilin dikur e 

kisha njohë për fytyrë, por që atë natë, kryet e tij i qethun e një fes i vumë 

dosido mbi të, ia kishin tretë gjurmët e pamjes së mire, që kishte pasë kur 

kishte qenë i lirë. 

Të burgosunit që na, gjetëm aty, përgjithësisht ishin të vjetër në moshë, 

ose të sëmurë, të paaftë për punë fizike., ndërkohë që pjesa tjetër e të 

burgosunve, që edhe përbante shumicën, u ndodhte e dalun në kampin e 

punës së Orman Pojanit, zonë e Korçës, prej kah do të ktheheshin në burgun 

e Shkodrës gjatë muejit nandor, kohë kur edhe na do të lëvizshim prej 

Burgut të Ri për t’u bashkue me ta. 

Kjo dhomë burgu, me dritë e me shumë njerëz të mirë, mbas një viti 

e gjysmë biruce të errët, do të më jepte shëndet e gjallni shpirtnore aq shpejt, 

sa të m’u dukte si të isha në parajsë. 

Në një orë të caktueme të mbramjes kishim leximin e detyruem të 

gazetës “Zëri i Popullit”, që zakonisht e kryente Andro Petroviçi, një njeri i 

butë e shumë i sjellshëm, por që fytyrën s’di pse do ta kishte gjithmonë të 

pikëllueme. 

Dy herë në ditë me nga një orë na nxirrshin në oborrin e madh, që 

binte mbas ndërtesës, dalje që na të rijtë do ta shfrytëzojshim për të luejtë 

basketboll me porta të pa shtylla futbolli e të ndamë në dy skuadra, njëna që 

përfaqësonte dhomat 1 e 2 e tjetra 3-shin tonë. 

…Dhoma jonë me nr.3 kishte trajtën e një drejtkandshi, e si të thuesh, 

kryet e vendit në të e kishin zanë, ndonëse afër daljes për në banjë, ma 

pleqtë, që edhe kishin probleme fizike, sikurse ishin ish-ushtarakët Luigj


75 

Mikeli, Hamza Kuçi, Zef Martini, Paulin Prendushi e mbas tyne do ma të 

rij, si Teufik Bekteshi, që vuente shumë herë prej dhimbjesh të forta klavikule 

e në vazhdim Hamid Nurja, Malo Kraja, Malo Cani, Smajl Elezi etj. 

…Qysh natën e parë të ardhjes sime në këtë burg, më patën vendosë 

në mes të Ramadan Sokolit e Pjetër Saraçit, vëlla ma i madh i ish-profesorit 

të historisë, Angjelin Saraçit. Pjetër Saraçi, për të më dhanë kënaqësi mue, 

qysh të nesërmen do të fillonte të realizonte disa prej numrave të tij. 

Simon Harapi do të ishte një ndër ata të burgosun me të cilët unë 

qeshë miqësue qysh në ditët e mia të para. Burgu, si vend i jetës e fateve të 

përbashkëta, do të zhdukte shumë nga diferencat që ekzistojnë mes njerëzve, 

si moshë, kulturë, prejardhje, botkuptim etj. Simoni, njeri i qetë, i matun e 

tepër i rregullt në çdo gja, pjesën ma të madhe të kohës do ta kalonte i 

tërhequn në vetminë e tij dhe unë kisha përshtypjen se ai gjatë asaj kohe, veç 

mendimit për familje, mund të evokonte edhe një të kalueme të tij rinie të 

largët, me të fshehtat që kishte pasë një dashtuni e pastër platonike, që mue 

ma kishte besue. 

Në këtë dhomë burgu u ndodhte edhe Ragip Lohja, vëlla ma i vogël 

i Hysen Lohes edhe ai i burgosun, por që në atë kohë u ndodhte në kamp 

pune. Ragipi dikur kishte përfaqësue Shqipninë në Paris në garën e njëqind 

metrave shpejtësi. 

Edhe Shaqir Omari në atë dhomë ishte, dhe për të thuhej se ishte 

shumë bujar e se i shkonte muhabeti me të gjithë pavarësisht moshës. Meqenëse 

ai kishte shkue jetën nëpër Malësi, kënaqësi të veçantë te ai njeri duhet të 

gjejshin malësorët në veçanti. Në një dhomë me ne, ndodheshin dhe disa 

postrribas të vjetër, ndër të cilët, Isuf Hasani prej Urës së Shtrejtë, që me 

trup vinte i shkurtë e i shëndetshëm, që ishte trim e besnik i sprovuem, si 

dhe i lidhun me disa shtëpi të para në shkodër. 

Njëni ndër ata postrribas që do t’i pëlqente me u ngacmue me Isuf 

Hasanin, do të ishte plaku tjetër. Çelë Murati, që në krye të tyne, kishte zanë 

njënën qoshe të dhomës. Çela, që me trup vinte i hollë e i gjatë e që ishte i 

squet, miqësor e me humor, me Isuf Hasanin do të gjente rastin që pa iu 

fshehë të tjerëve, t’i kujtonte edhe store nga të rinisë së tyne të kahershme, 

gja për të cilën Isuf Hasani ishte edhe ma i gatshëm se Çela. Aty edhe Myrto 

Dani, Bajraktar i Drishtit, një babaxhan i vërtetë e i dashun si zor ndoj tjetër,


i cili për sa kohë që të bisedonte me ndonjë njeri, do t’i qëndronte atij me 

buzë në gaz. Aty gjithashtu edhe Abdullah Saiti, biri i bajraktarit të Rasekut, 

Sait Dulit, heroit të “Kryengritjes së Postrribës”, i përmbajtun e bujar, që 

mbante pranë vetes e ndihmonte një kosovar prej Malësisë së Gjakovës me 

emnin Xhemë Sadria, një trim i vërtetë, siç do të tregojshin ata që e kishin 

njohë qysh ma parë. Aty edhe Nuz Halili, Dervish Nuzi e ndonjë tjetër 

postrribas, kurse Hajdar Tafa, Muho Fetahu, Emin Zyberi, Selim Rraci, 

Shaban Hyseni etj. duhet të ishin ndër dhomat e tjera të burgut, pa folë për 

të tjerë poistrribas që në atë kohë ndodheshin në kamp të Orman Pojanit. 

Diku ngjitë me ta ishte edhe Abdulla Salihi i Pukës. 

…I mirë ose jo, por tip i veçantë në atë dhomë burgu, do të ishte edhe 

njëfarë Gjush Pistullit, që s’pushonte kurrë së foluni, veç kur flinte e që në 

zemrën e tij, fashizmi- edhe pse i dalun modet e i përbuzun prej të gjithëvekishte 

lanë një vatër të pashueme zjarri. Tue gjestikulue me duer e tue nxjerrë 

përjashta do dhambë të mëdhej që kishte, Gjushi do të na u afronte miqësisht 

ne, të rijve e si një prej palkoje, do të thirrte disa herë me za: “ei, ei voi 

giovani”! Ose hera-herë, do të na u drejtonte tue tundë grushtin përpjetë e 

tue na quejtë gjithë entuziasëm: “Gioventú, gioventú”! Kishte raste mandej, 

kur do të na deklamonte edhe vargje nga himni i rinisë fashiste: “Giovinezza, 

giovinezza’ Primavera di bellezza” e sadoqë unë disa herë i kisha thanë: 

“Gjush, fashizmi kudo në botë ka marrë fund një herë e përgjithmonë e se 

na e kemi pasë luftue atë edhe ma parë e se me dalë nevoja e luftojmë 

prap”. Po a mos i hyjshin në vesh Gjushit këto fjalë të mia?! Aspak. Kur s’i 

pëlqente, bante sikur nuk i ndigjonte e, për t’mos prishë qejf e lanë shtegun 

e hapun, u largonte tue qeshë. 

…Një ditë aty në dhomë sollën dy të burgosun që kishin moshën 

tonë, të cilëve u banë vend në hymje të dhomës. Morëm vesht se ishin prej 

Mirdite. Ndër ma të parët shkuem na për t’i takue. Njëni prej tyne quhej 

Ndue Fusha, që kishte një pamje prej zotnie, një pamje fisnike e tërheqëse, 

ndonëse të zbehtë, si turbekuloz galopant që ishte. Qëndrimi i tij i përmbajtun 

e me kurajë, fliste për një djalë me cilësi të mira e nga një shtëpi me emën në 

Mirditë. Po kaq i mirë ishte edhe tjetri, shoku i tij si vëlla, Gjon Marka Ndoj, 

me një natyrë tepër të çelët e komunikuese. Si shumë i shkathët e i lidhun që


77 

ishte me Ndojën, s’iu ndante asnjiherë, ditën as natën, tue i qenë ba, jo 

vetëm vëlla, po edhe motër, simbas nevojës që kishte ai. 

Kur Ndoj kishte qenë gjashtëmbëdhjetë vjeç, në vitin 1945, kishte pasë 

ba një vjetë burg. Me rastin e vrasjes së Bardhok Bibës e kishin arrestue 

përsëri e dënue me vdekje e shpëtue mbrapa prej pushkatimit me 

ndërhymjen e babës së Bardhok Bibës. Nuk do të kalonte shumë kohë e 

Ndoj, për dhimbjen e tanë një burgu të madh të Shkodrës, do të vdiste në 

dhomën nr.3 të të sëmurëve me turbekuloz. 

Më kishin raportue se unë kisha prish rregulloren dhe një ditë për këtë 

gja më çuen nalt në drejtori, tek Shaban Haxhia. Një herë tjetër, për të njajtin 

“faj”, si rast i përsëritun që kishte qenë, më ndërruen dhomë, tue më çue në 

atë me nr.2 e cila edhe pse ishte e naltueme me një a dy kambë shkallë dhe 

e shtrueme me dërrasa e ma me shumë ajër e dritë se ajo me nr.3, mendja, 

prapëseprapë, do të më mbeste te kjo e fundit, si i mësuem që kisha qenë 

me të e njerëzit e saj. 

Në këtë dhomë me nr.2, si shok timin do të gjejsha Ernerst Përdodën, 

i cili qysh atëhere pinte duhan shumë e që për ta ndezë e ndizte pa ra kërkund 

dielli mbi tokë e natyrisht, pa pasë futë gja në gojë e edhe pse fytyrën qysh 

atëherë e kishte jeshile. 

Sidoqoftë, me kalimin e disa ditëve, në këtë dhomë bana disa shokë të 

mirë, mbi të gjithë, Hilmi Kamatën, me të cilin u lidha fort e përgjithmonë. 

Më patën vendosë në mes të Bajram Xhemaliut me fytyrë vrima-vrima, që 

ishte prej Kalasë së Dodës, që deri para pak vitesh kishte mësue në Medresenë 

e Tiranës e që dinte edhe pak anglisht. Mik m’u bë dhe Preng Bibës nga 

Mirdita, një njeri i mirë e mjaft mizantrop, po edhe shumë serioz e i talentuem 

në prodhime objektesh artistike në miniaturë të nxjerrë prej bërthamëve të 

pjeshkëve e celuloidit. Një herë, simbas sugjerimit tim, prej një celuloidi të 

zi, ai më nxorri me mjaft finesë një shqipe me krahë të ngritun gati për 

fluturim, ndërkohë që me sqep tentonte të këpuste zinxhirët që ia kishin 

lidhë kambët. Për kujtim, shqipen me gjithë simbolikën që kishte, unë ia 

dërgova Simes. 

Për rreth dy muej që qëndrova në këtë dhomë, me Bajramin e Prengën 

do të hajshim bashkë.


Në verë të vitit 1951, kur unë ndodhesha në kamp pune andej kah 

Peqini, Preka bashkë me Prelë Tomën prej Nikçit të Malësisë së Madhe e 

me një shok tjetër të tyne prej Dukagjini, ishin arratisë prej burgut të madh 

e dalë në Jugosllavi. Mbas një qëndrimi relativisht të gjatë nëpër kampet 

famëkëqij të Jugosllavisë, ata ishin nda përgjithnjë prej shoqishojt e Preka 

tue pasë përfundue në Amerikë, ku i rekrutuem ma vonë prej forcave ushtarake 

amerikane të “Ndërhymjes së Shpejtë”, një ditë kishte gjetë vdekjen 

përfundimisht në luftimet e Vietnamit. 

Nuk po gjejsha qetësi në vetvete, përderisa të mos kisha zbulue personin 

që më kishte raportue për lëvizje nga dhoma, i cili një ditë mund të raportonte 

edhe të tjerë e për gja edhe ma të randësishme. Për këtë qëllim një ditë 

vendosa të kaloj në dhomën nr.3, ku kisha qenë ma parë e të rrijsha aty me 

një shok timin, Tomë Sheldinë. Ndërsa bisedojshim me Tomën, mbajsha 

vazhdimisht nën vëzhgim çdo lëvizje që ndodhte aty në dhomë. Qëndrojsha 

në pritje që të lëvizte ai person që më kishte raportue në drejtori dy javë ma 

parë e që natyrisht, s’e dijsha se cili ishte. Momenti për të lëvizë ai person 

erdhi, dhe unë e pashë kur ai, tue besue se me Tomën s’e kishim mendjen te 

një lëvizje e tij- dredhoi kah dera e dhomës e rrëshqiti si hajdut jashtë saj. Që 

të mos u kuptonte prej të tjerëve, ai u kthye shumë shpejt në dhomë dhe u 

ul si “engjëll” në vendin e tij ngjitë me derën. Toma më thonte që unë të 

largohesha, mbasi edhe qëllimi ishte arritë, kurse mue nuk m’u dukte e 

mjaftueshme përderisa aty të mos kishte ardhë polici, që t’u provonte prej 

të gjithëve spiunimi nga ana e një të burgosuni, gja që vetëm atëherë do të 

më jepte rast për ta demaskue para dhomës. Polici nga ana e tij, s’i pati lanë 

qëllimisht pak kohë me kalue, hyni në dhomë e kur goja paptritmas më pa, 

u drejtue kah unë tue më shikue si me çudi: “Po ti këtu? Hajde me mua”! e 

më çoi fill e te drejtori i burgut, i cili do të më komunikonte dënimin prej tri 

ditësh birucë. 

…Për ne të rijtë, që për herë të parë ndodheshim mbrenda një ambjenti 

njerëzish me moshë, formim e interesa të tjera do të na bante përshtypje 

sjellja e tyne e përgjithshme, respekti e qëndrimi dashamirës që kishin për 

njëni-tjetrin, ndjenja e tyne kolektive e një fisnikni që ndoshta prej vuejtjes u 

manifestonte prej shumicës aty. Me njëni-tjetrin, na disa herë do të kishim


79 

pasë për objekt të bisedave tona faktin se si njerëzit aty ishin aq të mirë, gja 

që s’e kishim ditë ma parë. 

Në këtë dhomë jo të madhe burgu me nr.2, unë gjeta burra të vjetër 

që respektoheshin prej të gjithëve, si zotnijtë Sheuqet Muka, Shyqyri beg 

Kopliku e të tjerë me ma pak moshë. 

Në këtë dhomë ndodhej edhe Xhelë Baci, që në atë kohë po lexonte, 

“Chefs d’Oeuvres” nga letërsia franceze e që kur t’i pëlqente shumë ndonjë 

prej atyne novelave të zgjedhuna, kishte dëshirë që t’ua lexonte edhe të tjerëve. 

Xhela ishte i talentuem në letërsi, ndonëse shkollën e Fullcit e kishte krye 

shkëlqyeshëm për agronomi. 

Në atë dhomë edhe ish-revolucionari e komunisti i zhgënjyem Gjeto 

Keqi, që s’do ta braktiste asnjiherë humorin e tij prej malësori, që aty lexonte 

edhe në frëngjisht e që siç kemi tregue, vazhdonte me manifestue edhe një 

dell poetik. Shoqninë me mue e deklaronte të lidhun qysh prej “fqinjësisë” 

së birucave që kishim pasë në Sigurim, kur ai, për çdo kundërshtim timin 

ndaj hetuesve, në shej solidariteti me mue, do të m’i binte mbrapa murit me 

grusht disa herë. 

Në atë dhomë përgjegjës do të ishte Pretash Nika. 

Me pogradecarin Todi Ruho qeshë ba mik, i cili ishte njeri i butë e i 

sinqertë e që ndër të tjera, do të më tregonte se si mbas çlirimit, kur ishte 

pasë mbajtë një mbledhje e oficerëve të zgjedhun në Tiranë, mes të cilëve 

edhe ai, që me atë rast kishte pyetë: “Tani që me Jugosllavinë jemi kaq të 

lidhur, çfarë do të bëhet me Kosovën”? Dhe Enver Hoxha që formalisht 

nuk e drejtonte atë mbledhje, i ishte përgjegjë: “Kushdo që të dojë të mirën 

e Kosovës, duhet të urojë që Kosova të mbetet me Jugosllavinë, për kushtet 

ma të mira që ajo do të ketë për ndërtimin e socializmit në vendin e saj”. 

Në këtë dhomë lidha shoqni edhe me tre mirditas, që dikur, në mos 

gabohem, kishin qenë studentë të gjimnazit të Shkodrës e konviktorë të 

“Maleve Tona”, që i kishin emnat: Kolë Skana, Preng Bajraktari e ndue Zef 

Ndoci. 

Ali Taipi prej lagjes Dudas ndodh i burgosun se kishte strehue një 

mikun e tij ballist nga jugu, majorin Bilbil Hajni. Aliu ishte njeri i mirë e 

shumë i dashtun e, pavarësisht moshës disi të vjetër që kishte, do ta shihja 

gjithmonë të qeshun e me humor.


Kolë Ndou, bajraktari i Shalës, ishte burrë i qetë e i mençëm. Pa qenë 

aspak artificial, do t’u dukte mjaft impozant tek rrinte në vendin e tij me 

prestigjin e një njeriu që edhe në fatkeqësi kërkon të ruejë e justifikojë randësinë 

e një parie malesh. Kolë Ndou me një palë mustaqe të mëdha, që anash iu 

zgjatshin drejt, nuk lëvizte kurrë prej vendit të tij dhe dy mesoburra prej 

Dukagjinit, njëni prej të cilëve i gjatë e me emnin Nikë, do t’i qëndrojshin 

vazhdimisht pranë në shej respekti të madh e do t’iu gjindshin për gjithçka, 

pa e lanë me prekë gja me dorë. 

Kolë Ndoun gjithë kohën do ta shihje ndejun kambëkryq, me trup të 

mbajtun drejt e me llullë të ndezun. Po t’i shkojshe për “vizitë”, aq shumë iu 

bante qefi dhe aq shumë të nderonte në atë rast, sa kur u largojshe prej tij, 

do të ndjejshe se ke marrë me vete kënaqësi për një bisedë të ngrohtë. Ndue 

Lala prej Mirdite kishte pasë shkue një jetë të tanë me vuejtje e peripeci. 

Ishte burrë i squet e njerëzor e kishte edhe një mënyrë të qartë e të rrjedhshme 

të të treguemit, sa ngjarjet në gojën e tij merrshin bukuri të veçantë e mue 

më ngjallshin aq kureshtje e interes, sa ndeja me të më jepte vazhdimisht 

kënaqësi. 

Ndoj në atë kohë duhej të ishte rreth pesëdhjetë vjeç burrë. Kishte një 

fytyrë si në rozë të zbardhukët e me do njolla ngjyrë kafe të stamposuna 

nëpër të. Me rastin e vrasjes së Bardhok Bibës e kishin arrestue e dënue me 

vdekje dhe pë tre muej kishte qëndrue nën peshën e randë të atij dënimi. 

Një vorfni e skajshme e një koncept i rrjedhun prej saj e kishin çue atë 

e shokët e tij dikur që të grabitshin bagëti me forcën e pushkëve, deri edhe 

në viset e largëta të Kosovës e të Çamërisë, me qëllim që të mundësojshin 

mbijetesën e fëmijëve, të grave, pleqve që kishin ndër shtëpia. Me një motiv 

të tillë ata do të justifikojshin çdo grabitje, do të ndiheshin krenarë për guximin 

e treguem në këso rastesh e sa ma i largët që të kishte qenë vendi i aksionit 

të tyne, aq ma shumë nder do të sillshin ndër vendet e tyne, kur të ktheheshin, 

kurse të ramëtë në përpjekje e sipër me armë ndër ato raste, kujtoheshin si 

ata që bien ndër lufta për atdhe. 

Në dhomën nr.1 ku unë isha futë fshehtas nja dy-tri herë, figura ma 

interesante dhe ma e nderueme, përfshi edhe dy dhomat e tjera, do të ishte 

pa asnjë dyshim ajo e sheh Ali Bogdanit prej Bicajve të Lumës. Unë 

personalisht nuk kam pasë rast e mundësi të takohem asnjëherë me të. E 

shihsha me atë trupin e tij modest,- por tepër të proporcionuem- të


81 

mbështjellë mbrenda një xhybeje të gjatë ngjyrë kafe, tue pasë në krye një 

prej atyne fesave të ulët që zakonisht përdornin besimtarët myslimanë në 

kohë lutjesh, shtue edhe një mjekër të butë si mëndafshi e të bardhë si bora, 

që i zbriste hijshëm deri poshtë mbi gjoks e mbi të gjitha një hir që i ndriste 

si me mister në një fytyrë të bukur e me tipare tepër fisnike, tue të ba me 

thanë që ai ishte vetë “Muhameti” i zbritun në tokë. 

Siç do të na tregojshin të burgosunit që ishin në një dhomë me të, ai 

gjithë kohën e shkonte i tretun në meditacione të thella e lutje drejtue Zotit. 

Kultura fetare e sidomos përkushtimi ndaj Zotit, që bashkë me mençurinë 

e prestigjin e tij njerëzor, kishin ba që ai të ishte, si e thamë edhe ma nalt, 

njeriu ma i respektuem. 

Ma i zgjedhuni, ose i dashtuni i tij pa asnjë rival do të ishte Elez Troshani, 

për vokacionin fetar që kishte, si edhe për adhurimnin- si për një shejt- që ai 

ushqente për sheh Alinë. Elezi, i shoqnuem prej një polici, gjithë ditën do të 

punonte si farmacist përjashta burgut dhe me t’u kthyem mbasdreke në 

burg e deri pak para se të binte me fjetë, ai do të kalonte gjithë atë kohë i 

ulun në gjuj e vetëm në gjuj, para sheh Alisë, si para Zotit. 

Studimet fetare, sheh Aliu i kishte krye në Stamboll. Dy djelm prej 

Shistaveci me mbiemnin Ndërgjuti, njëni prej të cilëve me emnin Ragip, do 

t’i qendrojshin vazhdimisht pranë sheh Aliut e do t’i shërbejshin me të gjitha. 

Në dhomën 1 na kishim shokët Ruzhdi Çobën, si dhe studentët Thabit 

Rusin, Rrok Palin, Refik Bushatin, Gjon Ljarjen, Lec Bruçajn etj. në atë 

dhomë edhe plaku prestigjioz Ramadan aga, Dan Hasani, si gjithnjë krenar 

e me autoritet e që gëzonte shëndet të mirë, pavarësisht tetëdhjetave që po 

u afronte. Aty dhe zotnia Zef Haxhia, si dhe Riza Hoti, baba i shokut tim, 

Burhan Hoti, në buzëqeshjen dashamirëse të të cilit mue vazhdimisht do të 

m’u dukte se lexojsha jo vetëm lidhjen time me të birin, po edhe mirënjohjen 

e tij si prind për që s’ia kisha nxjerrë të birin në Sigurim. Aty ishte edhe 

hoxha trim e i respektuem, Hafiz Musa Dërguti, kushrini im Ruzhdi Baja, 

Rasim Hebovija, Qemal Dibra, dentisti Xhabir Dibra, Gani Ymeri, Paulin 

Kel Pali, sikurse edhe ma i vorfni, tuberkulozi, trimi e besniku, shoku i ynë 

atëherë e mbrapa, Mark Lleshi. 

Priftërinjtë ishin më vete. I shifshim fare pak, vetëm kur shkojshim në 

WC. Prej tyne kishin mbetë pa shkue në kamp ata që ishin të sëmurë ose 

krejt të paaftë për punë fizike, si dhe ndonjë që për me justifikue qëndrimin


mbrenda grupit të vogël të puntorisë, mund të bante një punë të 

specializueme në dobi të drejtorisë. Ndër priftërinjve, një i tillë mund të 

ishte patër Leon Kabashi, me të cilin arrinte të komunikonte në mënyrë të 

pakuptueshme prej të tjerëve vetëm Ramadan Sokoli, sigurisht i interesuem 

për punimet në pikturë që ai ndoshta kishte në dorë. Me sa mbaj mend, aty 

patën qenë edhe monsinjor Koliqi, patër Frano Kiri, patër Mark Harapi, e 

patër Gegë Lumaj, si edhe patër Rrok Gurashi, prifti me të cilin qeveria 

komuniste, përmes Tuk Jakovës, vazhdonte,- siç thojshin- pa rezistencë, 

tratativat për shkëputjen e kishës prej Vatikanit. 

Ashtu si e priftënve, diku në anë të asaj ndërtese, ishte edhe dhoma e 

grave, ku ndodheshin Zoja Adile Boletini, si dhe ma të rejat, Drita Kosturi, 

Agime Pipa, Terezina Pali, Vitore Kuka, Ana Daja, Bedrije Ashiku, një 

mirditore me emnin Prendë, që na të burgosunit qytetarë, shokëve tanë 

mirditorë ua quejshin “Prenda e bukur”, sepse me të vërtetë ishte shumë e 

bukur, që me njerëzit e malit, ishte pasë tregue shumë trime e besnike. Do të 

na u dhimbte, kur mbas një vjeti të ndigjojshim se ajo kishte vdekë në burg 

prej sëmundjes së tuberkulozit. 

Si e kemi thanë edhe herë tjera ma sipër, me rastin e vrasjes së Bardhok 

Bibës qenë arrestue shumë mirditas, të cilët, mbas nji gjykimi të shkurtë, i 

sillshin grupe-grupe në burgun tonë. Elez Troshani, që mbrenda burgut 

kryente punën e mjekut e si i tillë, kishte për detyrë që edhe atyne mirditorëve 

t’ua bante dizinfektimin e menjihershëm, njeni ndër ta nji ditë do ta pyeste 

Elezin: “Po shkaf asht kjo mor zotnej”? “Me mbytë morrat”, do t’iu përgjigje 

Elezi me za të naltë dhe ai, mirditori, si me qenë tue folë me vete, do të 

vazhdonte: “Po na kaj marr e kem pasë edhe në vakt të Zogjit (për Zogun)”!


83 

URAN BUTKA 

Uran Butka vjen nga një familje patriotësh. 

Babai i tij Safet Butka vret veten gjatë Luftës 

II Botërore për shkak të dhimbjes që i shkaktoi 

vëllavrasja mes shqiptarëve, duke bërë një apel 

të madh për ndërprerjen e luftës civile. Urani, 

pasi diplomohet në gjuhë-letërsi dhe punon disa 

vjet mësues, për motive politike pushohet nga 

puna dhe detyrohet të bëjë punë të rënda fizike. 

Në vitin 1975, me vendim të Komisionit të 

Internimeve dëbohet nga Tirana dhe internohet 

me gjithë familjen në Tropojë, mandej në 

Martanesh. Është ndër nismëtarët e lëvizjes 

demokratike; një prej themeluesve të Shoqatës 

Kombëtare të ish-të Përndjekurve Politikë të 

Shqipërisë. Zgjidhet deputet. Gjithashtu, ka qenë 

kryetar i Komisionit për vlerësimin e figurave 

kombëtare dhe rehabilitimin e viktimave të 

diktaturës. Ka drejtuar lëvizjen për pajtimin 

kombëtar dhe integrimin e të përndjekurve 

politikë. Ka botuar shumë libra si “Ringjallje”, 

“Gjeniu i Kombit”, “Kthimi i Mid’hat 

Frashërit”, “Safet Butka” etj.


LARG NJERËZVE… 

- Kjo është mbrëmja jonë e fundit në Tiranë,- tha Ema. 

Kishim dalë për të blerë diçka, ndërkohë që bëmë edhe një shëtitje. 

Ajo që na ra në sy menjëherë, ishte zbrazësia. Një gjë e pazakontë në Tiranë, 

ku mbrëmja ishte e veçantë, ndryshe nga çdo qytet tjetër. Këtu, shëtitja e 

mbrëmjes ishte një ritual kolektiv. Një lumë njerëzor me dy krahë, që rridhte 

nëpër bulevard e qarkonte nga sheshi “Skënderbeg” tek sheshi i Universitetit 

e kthim. Në këtë qerthull lëvrinte e pulsonte jeta e kryeqytetit: qytetaria e 

meskiniteti, ambicja e kotësia, bukuria e shëmtimi, veshjet e reja dhe ato 

dalëboje. Zotëronin ngjyrat e errëta, edhe pse ishte verë. Rrjedha njerëzore 

kishte pamjen e një kortezhi zije. Ngjyrat e çelëta quheshin të buta e paqësore, 

s’shkonin me mendësinë e njeriut të ri. Koha kërkonte ngjyra të forta, të 

ndezura, veçanërisht të kuqen. 

Në xhiron e mbrëmjes njerëzit sikur çliroheshin nga pesha e halleve të 

ditës e lehtësoheshin shpirtërisht. Aty shikoheshin e piqeshin me njëri-tjetrin, 

bisedonin shpenguar sidomos për motin dhe sportin (temat e tjera ishin të 

rrezikshme), përcillnin lajmet, thashethemet, qanin hallet… Ky ishte i vetmi 

dëfrim i tyre. Rretheqarku qe spiralja e qytetarëve, ku ngërtheheshin edhe 

intelektualët. Ndërsa elita politike nuk shfaqej atje. Gjithçka vërtitej brënda 

vetes. Një vorbull e përditshme, e lejuar. 

Ishte e diel, ditë kur, zakonisht, shëtitorja mbushej plot e përplot. Por 

ishte thuajse shkretinë. 

- Kam kohë që s’kam dalë,- tha ajo. – Qenka me të vërtetë e 

trishtueshme! 

- Që kur ka nisur “qarkullimi”, ka shteruar edhe shëtitja e mbrëmjes. 

Të gjithë i ka zënë frika, i ka përfshirë paniku. Sikur ka rënë skifteri ndër 

pula,- iu gjegja unë. 

- Nesër do të nisemi. A thua do të kthehemi ndonjëherë? 

Në zërin e saj ndjehej një pasiguri e dhimbshme, e shtrirë në pafundësi.


85 

Ne këtu i kemi rrënjët. Sido që të ndodhë, do të rikthehemi. Kohët që 

vijnë, s’ka sesi të mos jenë më të mira… 

Ia thashë këto fjalë ndoshta për të mos ia thyer përfundimisht shpresën. 

Po punët shkonin si mos më keq dhe vetë e keqja po depërtonte thellë e më 

thellë. Madje edhe brenda njeriut. 

- Do ta përballojë dot nëna? - tha ajo.- Po të mos e kisha Elën në gji, 

do ta kisha lënë këtu me nënën. Do të ishte më ndryshe për të dyja, ndonëse 

e vështirë për mua. Na gjeti ky shtegtim me foshnjë në duar… 

- Nëna është e argasur në vuajtje dhe do të durojë derisa të kthehemi 

ne. Ajo kërkon të rrijë në shtëpi, për ta ruajtur këtë cak për ne, me besim se 

do të vijmë një ditë. Shpresa do ta mbajë gjallë… 

Ema vinte nga një familje qytetare beratase. E ëma e saj, bijë myftiu, 

shoqe e ngushtë e Margarita Tutulanit, e kishte ndihmuar luftën çlirimtare, 

por u zhgënjye nga tjetërsimi i saj dhe abuzimi me pushtetin. I ati, idealist 

dhe njeri me kurajo, nuk shikohej me sy të mire. Po të vëllait, shkrimtar, i 

merrte luga ujë, ndaj arriti t’ia nxirrte të drejtën e studimit për mjekësi. 

Meqenëse mbaroi shkëlqyeshëm, e mbajtën mjeke në Klinikën Universitare, 

ku u specializua për veshkat. Mirëpo, lidhja dhe martesa jonë i shprishën të 

gjitha normat familjare e shoqërore. Atë e thirrën në zyrën e Partisë dhe i 

bënë trysni që të ndahej, po ajo u tregua “mosmirënjohëse”, kur s’pranoi, 

madje e quajti ndërhyrje në familje. Ashtu?! Po për pastërtinë e familjes 

shqetësohej edhe Partia! Ndaj e shpallën heretike dhe e futën në rreth të kuq. 

Ajo ishte e para në listat e qarkullmit të kuadrove, përpiluar nga Komiteti i 

Partisë. Por kishte edhe një lloj tjetër liste, që hartohej nga Komisioni i Dëbim- 

Internimeve. Unë isha objekt i kësaj liste. Si çift ishim nën kujdesin e të dy 

komisioneve, prapa të cilëve qëndronte Sigurimi i Shtetit. Për ne u vendos 

që të dëboheshim nga Tirana dhe të nguleshim diku në skajin më verior të 

vendit. 

- Kam dëgjuar se po largojnë edhe njerëz të tyre, madje me rëndësi,- 

tha Ema. 

- S’kanë më besim as te vetja, madje kanë frikë. Kështu, me një gur 

vrasin disa zogj. Në radhe të parë ne, me “njolla të vjetra”, mandej, ata me 

“njolla të reja” dhe më në fund, “të dyshuarit”, që bëjnë shumicën e 

inteligjencies, të cilën e quajnë edhe shërbëtore, por edhe varrmihëse të 

socializmit.


- Unë s’marr vesh nga këto, sesi më duken. Absurde. Të frikshme. 

Nuk di pse bëhen… 

- Bëhen që askush të mos e ndiejë veten të sigurtë, të qetë, e të 

paprekshëm. Përveç njëshit. Të tjerët të ndjehen si në rrethim, si në luftë. 

Pjesë e shtjellës. Dhe të mos u shkojë mendja për mungesat, për gjithçka që 

u është ndaluar. Madje të jenë mirënjohës. Çdo gjë bëhet, jo për t’ua lehtësuar, 

por për t’ua vështirësuar jetën njerëzve. Tani kanë nxjerrë një parullë tjetër: 

“Kundër rehatisë personale”. Ja, shikoje ku e ke të shkruar! Shkodranët iu 

përgjigjën me humorin e tyre të hidhur: “Ua hoqëm shalat biçikletave dhe u 

ulëm mbi kunj. Mrekullia vetë!” 

Ne qeshëm, ndonëse edhe e qeshura nuk ishte në modë. 

Ndërkohë i ishim afruar shtëpisë, ku na prisnin nëna me Elën. 

Nëna ishte ulur në vendin e vet tek qoshi i divanit. Elën e kishte zënë 

gjumi në prehrin e saj. Kokën e vogël e kishte mbështetur në gjoks dhe 

flokët gështenjë i derdheshin mbi ballë, gjer te vetullat e holla e qerpikët e 

gjatë, të zinj. Faqet dhe buzët e brumta trëndafili, të ngjeshura mbi bluzën e 

zezë të nënës, doçkat topolake mbërthyer te krahët e saj, trupi i imët, zhytur 

në pëqi që ulej e ngrihej nga një frymëmarrje e thellë, gjithë qenia e saj ishte 

ngërthyer tek nëna dhe s’donte të shqitej prej saj. Sikur e kishte ndjerë ndarjen. 

Nëna na ndoqi me sytë e mëdhenj e të trishtë, sikur të na pyeste: “Mos 

keni ndonjë lajm të mirë?” Shamia e zezë i bënte hije ballit të lartë. Vetullat 

e ngritura jepnin kurbën e shqetësimit dhe buzët e shtrënguara, po ashtu, 

tërë tendosjen e brendshme. 

- S’donte që s’donte të shtrihej në krevat,- tha ajo për Elën. – M’u fut 

në gji dhe e zuri gjumi si engjëll i Zotit. 

U ulëm pranë saj. Unë i preka lehtë e lehtë dorën e ligur, të bardhë e të 

dridhshme, me damarë blu përsipër dhe gishtërinj të hollë e të gjatë. 

Këto duar na kanë rritur,- mendova. Të prehej shpirti ta shikoje ashtu, 

si Shën Mëria, me kokën pak të anuar, e druajtur dhe fisnike duke rrëzëllitur 

vetëm dashuri. Në fytyrën e saj prej shënjtoreje u çel buzëqeshja e zakonshme, 

e përmbajtur dhe e ngrohtë. 

- Zoti është i madh,- tha ajo. - Të keni besim. Për të tjerat s’jua kam 

merakun. Do t’ia dilni mbanë. Vetëm për Elën … 

Asaj iu drodh zëri.


87 

- Mos ki dert, - i tha Ema e mallëngjyer. -Posa të mbushë vitin, do ta 

sjellim këtu. Të rrijë me nënoken, si tani. 

Atë natë nuk mbyllëm sy. 

Vëllait të madh i ishin fryrë dhe mavijosur sytë. Të mesmit i varej 

ndonjëherë koka e thinjur, por brofte si i dalldisur: “Qameti u bëftë, ju mos 

ikni!” Nëna, që zakonisht ishte fjalëpaktë, e mbante gjallë bisedën, e cila herë 

ndizej e herë shuhej. Motra, me sy të lëbyrur nga lotët dhe me zë të zvargur, 

bisedonte me Emën. 

Kur ra buria, të gjithë u rrëqethën. Na u duk si një sirenë alarmi. Ishte 

ende natë dhe një qetësi e plotë. Vëllezërit dolën të heshtur për të ngarkuar 

plaçkat. Edhe ne pas tyre. Nëna u çapit me Elën në gjoks deri te porta. Aty 

qëndronte si një sfinks, një kamion i zi, i mbuluar. Në barkun e tij do të 

përfundonim. Iu afruam. Ela flinte. Ema e mori në krahë me kujdes nga 

duart e nënës, që u mbështet pas portës për të mos u rrëzuar. Pak më tutje, 

dy civilë, si dy hije, qëndronin më këmbë. 

- Hipni dhe uluni në mes të plaçkave,- na tha shoferi. 

- Pse, në karroceri do të udhëtojmë? - klithi Ema dhe bëri disa hapa 

pas. – Aty të zihet fryma dhe të mbyt pluhuri. S’janë pak, po treqind kilometra 

rrugë. Mos doni të më mbarojë vajza?! 

Tek porta u dëgjua rënkimi i mbytur i nënës. 

- Vendet përpara janë të zëna, - tha shoferi dhe vështroi nga civilët. – 

Unë vetëm timonin kam, moj motër! 

U ngjita unë i pari. I zgjata dorën Emës, po dora më mbeti pezull. 

Civilët u afruan dhe pashë fytyrat e tyre të ngrira. Një llambë elektrike 

ndriçonte këtë skenë nga maja e shtyllës. 

Ema më zgjati vajzën, mandej u ngjit edhe vetë. U ulëm mbi një deng. 

Nuk patëm kohë as të përshëndeteshim, se ra mushamaja e zezë, siç bie 

perdja në fund të një drame dhe kamioni i mbyllur nga të gjitha anët, u nis. 

* * * 

- Unë s’kam asnjë dijeni, - tha sekretari i lokalitetit të Tropojës. Ishte një 

burrë i gjatë si hosten dhe me sy të kërcyer nga pija. – Për dreq s’është as 

kryetari, por do të vijë, në mos sot, nesër… Më prisni aty jashtë, sa të 

bisedoj me shokët e komitetit të rrethit. 

Hyri në zyrë dhe foli për një kohë të gjatë në telefon.


Ne prisnim në djerrinën përpara ndërtesës. Ishim tmerrësisht të lodhur. 

Ema ishte ulur mbi një valixhe druri dhe mbante në krahë Elën 

gjashtëmuajshe, që ckinjej e grindej pa pushim. Shoferi këmbëngulte t’i 

shkarkonim plaçkat nga kamioni se donte të kthehej. Unë prisja sekretarin 

të na tregonte cakun. Por ai vazhdonte të qëndronte në zyrë. Kështu kaluan 

mbi dy orë pritjeje cfilitëse. Dikur doli. 

- Ti je caktuar mjeke këtu, - iu drejtua Emës, sikur unë të mos ekzistoja. 

- Po ku do të vendosemi, këtë nuk na i thatë?!- ia ktheu ajo. 

- Këtë s’e di ende, - tha ai. -Kryetari i komitetit më tha që t’ju sistemojmë 

në vatrën e kulturës. Sapo të vijë Asllani, do të mblidhemi e do të vendosim. 

- E nëse ai s’vjen? – pyeti ajo. 

- Në fakt, nuk e dinim që ju do të vinit, - dredhoi ai. 

- Unë duhet të kthehem, - tha shoferi. – Kështu e kam urdhërin. 

- A ka hotel këtu? – pyeta unë. 

- Jo. 

- Duhet t’i shkarkojmë plaçkat, - më tha shoferi. - Këtu s’ka vend për 

ju, jo më për mua! 

Civilët kishin zbritur pak përpara në Bajram Curr. 

E ndihmova shoferin. Në tokë, pranë zyrave, u bë një pirg me rraqe e 

orendi të përdorura. Si muhaxhirët! 

Vajza qante. 

Disa fëmijë na u afruan. Një vajzë e hajthme, si ndonja katër vjeç, me 

flokë të verdha e të drejta, iu qas Elës, e nanurisi dhe e puthi. Ela pushoi 

menjëherë. Sytë e saj të bukur e të pafajshëm, shkreptinin përmes lotëve 

dhe buzëqeshjes. Ema i përkëdheli tropojanes së vogël flokët e dylltë. 

- A je? - më tha një djalë shtatë-tetë vjeçar. M’u duk sikur më pyeti: “A 

je gjallë, a lëshon hije mbi dhé, a qëndron fort?” 

- A je burrë?!- më përshëndeti një fëmijë tjetër. 

- Tungjatjeta! A keni nevojë për gjë? - pyeti një djalosh. 

- Faleminderit, faleminderit! 

Bota e madhe, e qashtër dhe burrërore e fëmijëve na gëzoi, na nxori 

nga ajo gjendje e rrënuar. A thua se mirësia dhe burrëria kish mbetur vetëm 

te fëmijët?! 

Ra mbrëmja dhe ne ishim aty. 

Qielli ishte me yje dhe yjet si sy të pikëlluar.


89 

Në zyra hynin e dilnin njerëz, që na shikonin si qenie të rëna nga ndonjë 

planet tjetër. 

Tekefundit, u duk sekretari. 

- Do të banoni në vatrën e kulturës, -i tha Emës. – Është ajo kulla atje, 

përtej zyrave. Përgjegjësi po e ndreq. Ai do t’ju ndihmojë edhe për teshat… 

Natën e mirë! 

Kulla ishte një ngrehinë e lartë njëkatëshe, me dritare të vogla si frëngji, 

pa tavan dhe pa dysheme. Sipër – trarët e zinj, poshtë – trualli prej balte. 

Kundërmonte erë myku dhe vjetërsie. Një raft pa derë, disa çifteli me tela 

të këputur dhe kostume kombëtare të ronitura. Një etazher me libra e 

broshura, kryesisht veprat e Enverit. Dy tavolina shkollore, karrige pa këmbë 

dhe stola të gjatë dërrase. Çdo gjë e kishte mbuluar pluhuri. 

Një llambë e zbehtë, si një yll i këputur, varej në qiellin e zi të kullës. 

Dita e mekur, e përthithur nga errësira, u jepte sendeve përqark, mbuluar 

me një shtresë pluhuri thuajse kozmik, imazhin e një bote tjetër. 

- Nuk e fut vajzën brenda, pa e pastruar, - tha Ema. –Të lutem, një 

kovë me ujë dhe një shkop sa më të gjatë, - iu kthye përgjegjësit, një burri të 

mpakët e të fishkur në fytyrë, me flokë të bardhë e me sy të futur thellë në 

golla. 

Ajo hoqi një pjesë të zhulit, të pluhurit e të rrjetave të merimangave. 

Pjesa tjetër, që s’arrihej, nderej nëpër muret e lartë, trarët e dërrasat e çatisë, 

si një katrahurë me rrjeta të varura piratësh. Dekor i një drame mesjetare. 

Vendosëm sustën e krevatit në mes të gërmadhës. Unë s’kisha dashur 

ta merrnim nga Tirana, po ja që na hyri në punë. Përndryshe, do të shtronim 

përtokë. 

Elën e vumë në mes. Kishim frikë ta vendosnim në karrocën e dorës, 

na trembte tundimi i minjve apo i ndonjë zvarraniku. Teksa ajo flinte, ne 

nuk na zinte gjumi, ndonëse ishim të lodhur për vdekje. Brejtjet e vërshimet 

e minjve, fluturimet e herëpashershme të një lakuriqi nate nëpër kupolën e 

errët të kullës, lehjet e pareshtura të qenve, s’na linin të mbyllnim sy. 

Ndoshta edhe diçka tjetër, që s’po e përcaktonim ende. 

- E gjen dot? – i thashë Emës. 

Ajo ngriti supet. 

- Shiko rreth e qark. 

- Sytë e Enverit, - u përgjigj ajo. - Edhe këtu nuk na ndahet. O Zot!


Portreti i tij ishte varur në murin përballë. Foto e viteve kur kishte bërë 

krimet më të mëdha. Megjithatë, fytyrë e bukur, vështrim i qetë, buzëqeshje 

e ngrohtë… 

- Çfarë force për të dhënë këtë vështrim e këtë buzëqeshje! Forca e 

djallit për t’u shfaqur si engjëll, - thashë unë. - Kryevepër e shtirjes. 

- Ule zërin, - tha ajo. – Edhe muret kanë veshë. 

- Nuk mund ta duroj këtë vështrim. 

U ngrita, vura një tavolinë rrëzë murit, mbi të një karrike dhe u ngjita. 

E përfshiva portretin dhe e shkula nga vendi. M’u duk sikur, për një çast, e 

shkula nga froni. 

- E hoqe, po gjurma mbeti, - tha Ema. – Shikoje hijen në mur. 

Gjurma ishte e thellë si një hon. 

- Do të bjerë menjëherë në sy, - tha ajo. – Mos do që të të futin 

brenda? Po unë me vajzën ku të mbytemi pastaj? 

Qëndrova një copë herë në mëdyshje. Si një shtatore me portretin në 

dorë. Ajo më ndiqte me sy… Më në fund, e vendosa në vend. Zbrita 

poshtë, mora një çarçaf të Elës dhe ia hodha përsipër. Megjithatë vështrimi 

i tij zhbirues më bëhej sikur përshkonte edhe pëlhurën… 

* * * 

E nesërmja qëlloi e diel. 

Kërkova një bojaxhi, por më thanë se kishte ikur në Fierzë. Atëherë 

gjeta një kovë me gëlqere e një furçë dhe leva me të bardhë muret e 

brendshme të kullës. 

Elën e vendosëm në karrocë nën hijen e një shege, përballë derës. Ema 

e kqyrte herëpashere, lante e shplante me ujët që ia sillja me kova nga një 

çezmë larg dhe kthehej përsëri te vajza. 

- Çikë apo çun e ke? - u dëgjua një zë gruaje. 

- Çikë,- iu përgjigj Ema. 

- E paç me jetë! Si dritë qenka, marshalla! 

- Ua, Teuta! 

- Po si je, moj doktoreshë? 

Ato u përqafuan fort. 

- Ky është im shoq, Bajrami. E mban mend? 

- S’më kujtohet…


91 

- Kam ardhur shpesh në spitalin e Tiranës, kur Teuta ishte e shtruar 

atje, - tha ai. 

- Ah, po. Ju prisnit te dera gjatë çdo seance dialize. Madje m’u hodhët 

në qafë kur ju thashë se Teuta kishte shpëtuar… 

- Ju jemi mirënjohës për jetën e saj. 

- Urdhëroni brenda, megjithëse rrëmujë… 

- Kemi ardhur t’ju marrim në shtëpinë tonë. Kemi vend boll. S’keni 

pse të rrini këtu,- tha Teuta. 

- Faleminderit shumë, por ne këtu na kanë caktuar dhe këtu do të 

qëndrojmë,- iu përgjigj Ema. - Do të përpiqemi të rregullohemi disi. 

- Jo, moj doktoreshë, punë që s’bëhet. Bile, duhet t’ju kishim marrë 

qysh mbrëmë. Po u përhap fjala se kishin prurë disa të internuar nga Tirana 

dhe kurkush nuk guxoi të dilte. Sot më dëftoi doktor Ganiu, që e kemi 

komshi, se ka ardhë një mjeke për veshkat. Cila? - e pyeta. – Ema, - më tha. 

- U nisa fill e këtu. 

Teutën mund ta merrje për tridhjetë deri tridhjetë e dy vjeçe. E gjatë si 

selvi, flokëzezë dhe sykaltër si Valbona, një çudi e natyrës. Një vit më parë 

ish bllokuar papritur nga të dyja veshkat. Dhjetë ditë pa urinuar. Azotemia 

në kulm. E prunë urgjentisht në Tiranë. Atë mbasdite Ema ishte mjeke roje. 

I bëri menjëherë analizat dhe e futi në dializë. Seanca e parë zgjati tetë orë 

dhe Ema qëndroi vetë tek aparati. Për shtatë ditë rresht, e lidhur te veshka 

artificiale. Thuajse ishin humbur shpresat. Ditën e tetë, veshkat iu zhbllokuan 

dhe e rimorën funksionin. Ema nuk iu nda për asnjë çast, derisa u rikthye në 

jetë. 

- Si je tani me shëndet? - e pyeti. 

- Ndjehem shumë mire, doktoreshë. Tash kam ndërprerë edhe ilaçet. 

- Si kokërr mollë je, - i tha duke qeshur Ema dhe e përqafoi. 

- Hajt, nisemi për shtëpi bashkë me çikën dhe burrin, - tha Teuta. - 

Bajrami gjen një karrocë dhe i bie teshat. 

- Nuk mund të vimë, - ia ktheu Ema. 

- Po a doni ta humbni çikën? Këtu s’ka asnjë kusht, bile as ujë s’ka. Në 

këtë kullë ka gjysëmshekulli që s’banon njeri. Qysh në kohën e luftës. U 

vranë krejt meshkujt dhe fisi u shua. Tash vetëm gjarpërinj ka. 

U bë një heshtje e rëndë.


- Teuta! - e theu mundimshëm heshtjen Ema. -Nuk duam t’ju sjellim 

telashe as ty as Bajramit. Ne… jemi në rreth të kuq… 

- Ani, kjo s’na tut aspak, - foli Teuta. 

- Unë punëtor jam, - tha Bajrami. - Në më heqshin nga Fierza, diku do 

të punoj. Teuta në shtëpi ndodhet. Për ne nder është, s’është marre. 

S’kisha folur deri atëherë. Më preku mirësia e tyre, por edhe më erdhi 

shumë mirë që burrnia kishte mbetur ende gjallë. 

- Ju falënderoj me zemër, por unë s’vij dot. Ema të bëjë si të jetë më 

mirë. 

- Unë s’ndahem nga ti, - s’u përmbajt ajo. 

- Fjala nuk është për ndarje, po për të siguruar vajzën. 

Rreziku për jetën e vajzës e theu atë. 

* * * 

Të hënën në mëngjes u nis nga shtëpia e Teutës për në spitalin e krahinës, 

ku i thanë se s’dinin gjë mbi emërimin e saj atje. Shkoi në zyrat e komunës. 

Kryetari e priti ftohtë, madje s’i dha as dorën. 

- Nuk është vendosur se ku do të punosh, - i tha. – Do të presësh. 

- Kush do ta vendosë? - pyeti ajo, por s’mori përgjigje. Ai nisi të fliste 

me një tjetër, duke i dhënë të kuptonte se biseda kish mbaruar. 

Kur erdhi te kulla, ishte e mërzitur dhe nervoze. Flegrat e hundës i 

dridheshin lehtë dhe buzët i kishte të shtrënguara, të zbehta. 

- Mos u mërzit, është lojë nervash. Na duhet ta përballojmë me qetësi. 

- Nuk më shqetëson shpërfillja që shkon deri në poshtërim, por kjo 

gjendja pezull… 

- Kurrkush s’e ndien veten të sigurt për vendin e punës, për vendin e 

qëndrimit, për vendin e vdekjes. Gjithçka pezull. Gjithkush – as në qiell e as 

në tokë. Vetëm kështu mund t’i zotërojnë e t’i drejtojnë shprirtrat atje ku 

duan. 

- Unë s’kërkoj asgjë, veçse të punoj, kudo që të jetë. Ti e di dobësinë 

time për profesionin. A thua të ma heqin të drejtën e ushtrimit? 

- Këta ta heqin pa mëdyshje edhe të drejtën për të jetuar. Duhet të jemi 

të përgatitur për gjithçka… Për ty, - shtova që ta qetësoja disi, - s’kanë shkak 

për ta bërë këtë… Pastaj jemi bashkë, kemi edhe Elën… Si the ti, kur u


93 

mblodhën të dyja familjet në Tiranë: “Me ty do të vij edhe në fund të 

botës”. 

Ajo më përqafoi dhe ia ndjeva lotët mbi sup. 

- Më fal, - tha me zë të njomur, - po tregohem egoiste… Po për ty 

ç’do të bëhet?! 

Qëndruam pezull një javë. Në fund të saj, na njoftuan se duhej të 

udhëtonim për në Fierzë. Atje na kishin caktuar. Tashmë na këndonte gjeli 

në majë të mushkës… 

Siç mora vesh më vonë, ishte bërë një gurgule e madhe në rreth dhe në 

qeveri: Ç’na i keni dërguar këta të deklasuar? Tropoja është rreth i pastër 

kufitar. Ata mund të kalojnë nga çasti në çast kufirin! Kush e mban 

përgjegjësinë, pastaj?… Ishin mbledhur komisionet në Tiranë dhe kishin 

udhëzuar: “Sa të gjejmë vendin e përshtatshëm, zhvendosini në pjesën më të 

brendshme të rrethit, sa më larg kufirit”. 

Fierza ishte skaji më i brendshëm. 

Ngarkuam përsëri rraqet në një kamion. E vetmja që na përcolli ishte 

Teuta. Bajrami ndodhej në punë. Ajo mbante në krahë Elën, pas së cilës 

ishte dhënë shumë ato ditë. Ela e kish qarkuar me doçkat e vogla në qafë 

- Ku-ku, ku-ku..!- mërmëriste Teuta. 

- Mos u ligështo! - i tha Ema. Afër do të jemi. Sa të rregullohemi, do 

t’ju ftojmë të vini. 

- Do të vijmë, patjetër. 

Në Fierzë na vendosën në një nga pallatet e punëtorëve të Zonës B. 

Në një dhomëz në hyrje të ndërtesës, që shërbente si vendroje. Përballë wcve. 

As sustën nuk e nxinte. Për raftet e orenditë e tjera, as që bëhej fjalë. Ato 

i lamë në korridor, ku një nga një bënë këmbë. Brenda vendosëm një krevat 

tek, një tavolinë të vogël dhe karrocën e vajzës. Bëmë një prag me beton 

poshtë derës, nga depërtonte urina dhe era e qelbur e wc-ve pa ujë. Zhurmave 

të pandërprera të punëtorëve, që punonin me tre turne, s’kishim ç’t’u bënim. 

Njeriu përshtatet me gjithçka. E gjen arsyen dhe vullnetin për të jetuar, 

në çfarëdo rrethanash qoftë. Edhe kur jeta bëhet e padurueshme. 

Ema interesohej çdo ditë për punën. Makar të fillonte ajo një herë. Na 

ishin mbaruar edhe ato pak para, që kishim marrë me vete. Na ishte sosur 

durimi.


- Pasnesër do të filloj në spital, - ma dha sihariqin. – Kështu më thanë 

në komitetin e rajonit… Nesër bëhet një mbledhje me rëndësi. Më porositën 

që të jemi patjetër të dy. U thashë që njëri s’mund të vinte, ngaqë s’kemi ku 

ta lëmë vajzën, sepse nuk na e pranojnë në çerdhe pa qenë në marrëdhënie 

pune. Po është urdhër i prerë, më thanë. 

* * * 

Salla e madhe e Këndit të kuq, siç thirrej, ishte mbushur plot e përplot 

me punëtorë të Zonës B, mjekë të spitalit dhe arsimtarë të shkollës 12- 

vjeçare. Mezi gjetëm një vend andej nga fundi. Vajzën e kishim marrë me 

vete. Në orën e caktuar nisi mbledhja. Në presidium u ulën autoritetet vendore 

dhe i deleguari, sekretari i Komitetit të Partisë për kuadrin, një burrë i vogël 

nga trupi, por mjaft i aftë, siç thoshin. Ishte nga Vlora, kushëri i shokut 

Hysni. Në sfond, shkëlqente në vaj një portret i madh i Enver Hoxhës, 

vepër e sapombaruar e një piktori të njohur, që e kishin sjellë për riedukim 

në Fierzë. Rreth e qark mureve citate të Enver Hoxhës. 

I deleguari foli me pathos për situatën. Gjindja u elektrizua. 

- Me leje, -tha një punëtor i veshur me kominoshe, ulur në rreshtin e 

parë. – Kam një pyetje. Ju folët drejt për vigjilencën dhe luftën e klasave, 

por ama na sillni në qytetin tonë të ri socialist, armiq të partisë. Bile, i vini në 

punë të zgjedhura, i strehoni në pallatet e punëtorëve… 

E kuptova që kjo mbledhje ishte kurdisur për ne. Pas diskretitimit 

publik, zakonisht vinte arrestimi publik. Kësaj here, kurbani duhej të isha 

unë. 

- Po më arrestuan, - i thashë me zë të ulët Emës, - mos e lësho veten. 

Nisu menjëherë për në Tiranë. 

Asaj i iku fytyra. 

- Kjo është vigjilencë, - iu drejtua punëtorit me kominoshe kryetari i 

komitetit të partisë së rajonit. – Kështu bëhet realisht lufta e klasave! 

- Me leje,- u ngrit një punëtor tjetër me kasketë. – Dua t’i bëj disa 

pyetje asaj shoqes atje, - dhe iu drejtua Emës. – Përse ke ardhur këtu? 

Ajo ma dha mua vajzën dhe u ngrit në këmbë. 

- Për të punuar. 

- Pse iu kanë dëbuar nga Tirana, thuaja klasës punëtore!


95 

- Atë e di qeveria. Mua s’më kanë thënë gjë. Di vetëm që më kanë 

qarkulluar, si shumë të tjerë. 

- Çfarë lidhje familjare ke me nënën e së shoqes së Beqir Ballukut? 

Ç’lidhje ka yt shoq me Petrit Dumen? Këto, pse s’i thua?! 

- Uuuuuu, - u dëgjua në kor reagimi i masës së njerëzve. 

- Asnjë lidhje, - iu përgjigj ajo. – Përkundrazi… 

Donte të shpjegohej, të kundërshtonte, por në grykë i qe mbledhur një 

lëmsh i fortë. Ndjente një dëshirë të thërriste që ta dëgjonin të gjithë, një 

ngasje për të thyer diçka, një zëmërim të mbledhur prej kohësh që kërkonte 

të shpërthente. Por s’po dilte dot nga vetja. 

- Po i ati që ka qenë eksponent i Ballit Kombëtar, këtë përse nuk e 

thua? - këmbënguli punëtori me kasketë. Fytyra i ishte skuqur dhe sytë i 

shkrepëtinin. Krahun e mbante nderur si një pushkë, me gishtin e këmbëzës 

drejt Emës. 

Ia ngjesha në krahë vajzën, që filloi të qante. 

- Pse i bini në qafë kësaj? - thashë. – Ja ku më kini mua! 

- Përgjigjju pyetjes! – u dëgjuan njëherësh disa zëra. - Ky është gjyqi i 

klasës. 

- Është e vërtetë që im atë ka qenë eksponent i Ballit, por ka qenë 

patriot, ka qenë antifashist dhe i internuar në Itali. U vetëflijua për të ndalur 

vëllavrasjen… 

- Uuuu…u! 

- Po ky është kulmi, o shoku sekretar! Ky po na i bën ballistët patriotë 

e luftëtarë antifashistë. Sipas tij, Shqipërinë e paskan çliruar ballistët! Kjo 

është në kundërshtim me vijën e partisë dhe veprat e shokut Enver, - tha i 

indinjuar drejtori i shkollës, një burrë i shkurtër, me flokë, vetulla e qerpikë 

të verdhë në të bardhë dhe me preka në fytyrë. 

- Këlysh ballisti, - klithi kryetari i rajonit të Fierzës. – Ti nuk e ke vendin 

këtu, po në Spaç për të nxjerrë bakër! 

- Armik i partisë! Armik i popullit! – u dëgjuan zëra në sallë. 

Vajza qante me dënesë. Ema, që e kishte humbur, s’bënte asnjë 

përpjekje për ta qetësuar. Ishte ngritur në këmbë dhe ndiqte me tmerr atë që 

po ndodhte papritur. Thirrjet nga të gjitha anët, vapa dhe tymi i duhanit, po 

i zinin frymën.


- Ku jemi këtu, në mbledhje apo në çerdhe?! - u ngrit përsëri punëtori 

me kominoshe. – Nxirre jashtë atë gërnjare! - iu drejtua Emës me një zë të 

ndryshkur. 

- Jepi pak gji, - i thashë unë. 

- E provova, po më është prerë qumështi. 

Ajo ishte topitur. Fytyra i kishte marrë ngjyrën e një meiti. 

- Me leje, kam një propozim, - tha burri me kasketë. Tiparet e fytyrës 

së tij, nën vetullat e ngritura kërcënueshëm, kishin marrë një pamje të 

frikshme… - T’i bëjmë shëmbull këta. T’i djegim mu këtu përpara sheshit. 

Të bëjmë një turrë me dru dhe t’i djegim të gjallë… 

U bë një heshtje e thellë. 

Nuk u besova veshëve. Kërkohej linçimi ynë. O tmerr! Ku ishim kështu? 

Në mesjetë? E vetmja që më doli parasysh atëbotë, ishtë nëna… Sytë e saj të 

mëdhenj e të kthjellët më vështronin qetësisht. Mbulova me një shikim sallën 

që kishte nisur përsëri të zjente duke kërkuar ndëshkimin tonë. Kjo s’ishte e 

rastit. Disa muaj më parë, të njëjtën gjë kërkuan edhe për Beqir Haçin në 

Tiranë. “Ta djegim mbi një turrë drush në mes të Pazarit të Ri, borgjezin që 

u mëson gjuhë perëndimore të rinjve tanë.” Ndjeva çmëndurinë të më prekte. 

- More, ç’bëhet kështu! – e ngriti zërin një mesoburrë, me flokë të 

thinjura. – Unë jam nga Kolonja dhe e njoh mirë këtë familje. Partia dhe 

shoku Enver e kanë vlerësuar. Gjyshi dhe xhaxhallarët e këtij kanë dhënë 

jetën për Shqipërinë. 

- Uuu…u! 

- Dale, dale! – e zbuti pakëz i deleguari. – Partia nuk djeg njerëz, djeg 

sëmundjet e tyre. 

- Si thua ti, - iu drejtua kolonjarit punëtori me kominoshe- t’i mbajmë 

këtu në Fierzë? Po sikur të sabotojnë, sikur të hedhin në erë digën e 

hidroçentralit, ç’bëhet?! 

- Ka të drejtë, - tha kryetari i rajonit. - Të mos i pranojmë në Fierzë. 

Ky është zëri i masës. Qeveria t’i çojë ku të dojë, por jo këtu. 

- Epo, mirë, - i vuri vulën sekretari që ishte ngritur më këmbë. Trupi i 

vogël i dilte mbi tavolinën e mbuluar me beze të kuqe dhe sytë e 

përshkënditur i kishin marrë një refleks të kuq. – Përderisa ju mendoni 

kështu, kështu do të bëhet. Klasa punëtore vendos, ajo është në pushtet. 

Kush është dakord me këtë vendim?


97 

Të gjithë ngritën duart lart. 

Atëbotë ktheva sytë nga Ema. Ajo mbante shtrënguar në gjoks 

instinktivisht vajzën e cila kishte pushuar së qari, po lotët i vareshin ende 

poshtë qepallave, si pika të dridhshme vese. Emës i dridheshin lehtë 

gishtërinjtë prej ankthit, që siç dukej, ishte shkarkuar tek duart. Tërë qenia e 

saj ishte e zbehtë, gati e tejdukshme, si një gjethe e zverdhur, e mbetur ende, 

ndoshta rastësisht, mbi një degëz peme dhe dridhej nga era e akullt e dimrit. 

* * * 

Këtë radhë s’kishte nevojë për kamion. Me një boçe plaçka në dorë 

dhe me vajzën në krahë, u nisëm me linjën urbane për në Bajram Curr, ku 

do të qëndronim përkohësisht, derisa të vendoste qeveria. U sistemuam në 

hotelin e vjetër të qyetit. Për të përballuar jetesën, Ema punoi për disa kohë 

në poliklinikë. E përkohshme. Gjithnjë pezull. Në pritje. Por kjo zgjati shumë. 

Në fakt, nuk ishte e lehtë. Udhëzimi i Komisionit qendror, pasi s’na pranuan 

në Fierzë, ishte i prerë: të vendoseshim përfundimisht larg kufijve dhe larg 

qendrave të banimit. E kishte firmosur vetë shoku Hysni! Mirëpo ishte 

shumë e vëshirë të gjendej një vend i tillë, në mos e pamundur. Larg kufijve 

dhe larg njerëzve! Kjo e dyta e ngatëronte keq çështjen. Komisioni i Dëbim- 

Internimeve punonte intensivisht mbi harta dhe të dhëna. Shoku Manush e 

kish vrarë gjumin. Më në fund u gjet teqeja e Martaneshit, e tjetërsuar në 

spital rural. Larg fshatrave. Rrëzë një shkëmbi, krejtësisht e vetmuar dhe 

rretheqark me varre pa emër. 

Larg, shumë larg kufijve… 

Dhe larg njerëzve.


MARTIN CAMAJ 

Lindi në Dukagjin më 1925 dhe u shkollua 

në Kolegjin Jezuit në Shkodër. Poeti Pano Taçi, 

i burgosur politik, tregon se Martin Camaj 

mori pjesë në Kryengritjen e Postribës dhe kur 

u burgos janë njohur bashkë. Me t’u liruar 

arratiset në Jugosllavi. Më pas shkon në Itali, 

ku vazhdon studimet dhe laurohet. Karierën 

akademike e zhvillon në Gjermani ku emërohet 

profesor në katedrën e Albanologjisë, në 

Universitetin e Munihut. Gjatë periudhës së 

emigrimit politik ka botuar poezi, tregime e 

romane duke u bërë një prej shkrimtarëve më 

të njohur të diasporës si dhe një ndër autoritetet 

e shquara të krejt letërsisë shqipe. Vdiq larg 

atdheut, në Munih, në vitin 1992. Për këtë 

antologji kemi shkëputur një pjesë nga proza 

e tij metaforike kafkiane e titulluar”Dranja”, 

ku mishërohet ankthi dhe vuajtja e të qënit 

larg atdheut.


99 

FRAGMENTE NGA “DRANJA” 

NJË THIRRJE E PAPRITUN NË TELEFON 

“Kemi pru një breshkë nga vendi yt - më tha dikush në telefon larg si 

prej një kontinenti tjetër - Desha të pyes, çka ha ky dreq”? 

“Dranja”? Më shpëtoi fjala. 

Ai nuk më mori vesh dhe qeshi gazakeqas. 

“Puna ashtë se ajo ban grevë uje - shpjegoi - e s’dimë çka të bajmë me 

të”! 

“Lëshonje të lirë! Le të shohë ndër vneshta e përroje të thata druj fiqsh 

mbi krye, therra gjithfarësh, mure të rrëzueme, laknishte - njeha unë- dhe 

bani asaj një shtëpi me një vijë uji përpara”. 

“Breshkë ashtë ajo - tha si në përbuzje - të ndërtojmë për atë një 

pallat? Çka ha, më thuej”! 

“Me krypë”? 

“E kam përnjëmend - ia prita- vetëm ai që ka lindë në kërthizën e 

dheut, si ajo, ndien sa largohet vendi se rruzulli ka trajtën e një kupe, si 

rrashta e breshkës e se rruga e kthimit ashtë tepër e pjerrët për të”. 

“Si? Thue se ka mall për vend”? E u ndërpre lidhja. 

Tash sa mot, për të parën herë, ndjeva diçka si me qenë tue u ngjallë 

një frymë mbrenda rrashtës së breshkës kundruell, dhe zemra nuk më ndillte 

mirë. 

BOTA E NJË GJUHE 

Plasi dielli nga reja, vetimë, në rrashtën e Dranjes mes librash. U ndez 

anekand vendi flakë, bimësia jashtë, shqimthi i derës, mbrendë balli i votrës 

e unët që ishin fikë në të.


Currila të dlirun, rrezet tingëlluen ndër kthina të ashtit, thellë, dhe lindën 

fekse, përmbas, në mur trajtash të mbytuna shqim në dritë, gjithçka në 

miniaturë, gjithçka dyfish: krena gjarpijsh me qindra gjuhë përjashta - në një 

anë, e në tjetrën – barna secila me emnin e vet e shëruese, fije e fije të 

panjehuna, duer mbas duersh me gishta të kallun flakë. Rrashta e tanë dukej 

si me qenë në diell. 

Shikue përjashta, mbarë ashti kish shembllesë grueje, ngërthye me fjalë, 

sa mizë për kërcunë, në krye e në tru që i rridhnin asaj vijë e vijë, gjak 

dragojsh nëpër gjuhë. Ngadhnjim, ngadhnjim i frymës së ashtit, ngadhnjim! 

Por përmes asaj drite shihej se përmbrenda rrashtës, mbrendë në anin 

e grues, kalbej fara e kuptimit të fjalëve në gjumë para se me u zgjue. Andaj 

nuk kishin as tinguj. 

PLOGËSIA NË GJAK 

Te sosja e marsit pritja sivjet diçka ogur të mirë. Por erdhën vetëm 

plaçkat e reshën borën mbi kripin e majës së malit. “Shiko ma mirë jashtë”! 

Më tha njëna sojsh. “Na bajmë detyrën tonë: na s’dalim kurrë në pension”! 

Vërejtën të tria plakat bashkë. 

Kundrova një vend aty ku mbaron pylli e nis rrëpina e naltë. Aty, rrinin 

në kambë me veshë të curatun, drej e dhi të egra bashkë. Ende lesh-galme, 

bartnin durueshëm mbi krahë, zijën që u kish lanë ndër tufa rrungaja e borës 

në atë dimën. 

U solla dhe këqyra në lëpizë mes kartash: në vendin e rrashtës varej 

vetëm piktura e saj. A ishte loja e dritës? Ndërdyzash, ndija si ulej ngadalë 

plogësia në gjak. Qëndrimi mes dritës e hijes, për një timtë në kalimin e së 

dytës stinë, thashë, asht ligj. 

Jashtë, te rranza e malit pritnin vetëm dhitë e egra me i qitë dikush në 

kullosë. Në shpinë u vezullonte drita e larme, vetëm bardh e zi. Gjithë 

marsin atje mbetën të ngrime ndër sytë e mi. 

HUTIMI NË MUZG 

Lëmoja rrashtën e Dranjës, pse nuk dija çka me ba me gishtat e mi, 

me lamshin e ideve përpara, në letër përzieshëm, thnegla të zeza në palaré.


101 

Një, dy, tri, njeh vështirësitë maje gishtave. Mbas rënimit, në muzg, vjen 

hutimi. 

Rrashta, fyell përmbrenda, përgatitë me qenë fole thneglash, përjashta 

hera-herë merr trajtën e kresë së macës me një rreth ari në fyt, shtazë 

shtëpie e lidhun për votër të ngrohtë, jo për njerëz. Hutimi u prin brengave 

përpara rrugës që shkon në shkamb. 

Rrashta plot e përplot kujton dhimbjen e kresë, meduzën, në vend të 

flokëve, gjarpij të gjithë verbuem. Nesër lirohemi sish. 

FRYMA E ASHTIT TË SAJ NDËR LIBRA 

Nuk ashtë e para herë kjo që rrashta e breshkës po sos ndër libra. Deri 

ngjyra e zverdhët përkon me ta, as me qenë dheu ku ajo jetoi e treti. Fryma 

e saj pranon çdo ndeshtrashë në këtë rreth, jo vetëm pluhnin përmbi asht, 

harresën njerëzore, si mbi çdo libër të mirë, por edhe zjarmin. 

Ajo e ka vendin në lëpizë, aty ku ashtë, si plak gjak-mardhun në kandin 

ma të mirë pranë zjarmit. Rrashtës i merr vrull fryma ndër letra të reja e të 

vjetra, si plakut në votër që pos kurmit i ngrohet edhe fjala e urtë në gojë. 

Për nderim, në kothrën e breshkës nuk shtihen pena, as lapsa apo 

mjete tjera shkruese. Shumë-shumë mundet me hy në punë për ndonjë 

shërbim të lehtë, me mbajtë hapët një libër të madh që të mos e mbyllë era. 

Le të jetë stolisje, vepër arti, vetëm për kënaqje të synit. 

Për të thye monotoninë e raftit me shumë libra, mund t’i vihet pranë 

një kandeler. 

KOHA E RE 

Me kohë e humba besimin në ashtin e Dranjes si im atë në shpatullën 

e berrit që, mbasi e këqyri me vjet, nuk i zbuloi ma të ardhmen. Më doli 

edhe sysh, që, e harrova fare. Ndonjëherë e pashë në andërr si, e sjellun 

mbrapsht në shpinë, notonte nëpër ujna. Në të nesërmen s’më kujtohej as 

andrra, gjasend i ramë në borë. 

Erdhi një herë një filozof dhe i ra shikimi mbi librin e logjikës mbi 

lëpizë. Broshurë, pa siprinë lëkure ose kartoni, ishte përkulë dhe kishte fshehë


krejtësisht rrashtën e Dranjes me vjete. Ashti, kur e çoi librin i hueji, dukej si 

i mbrojtun, fëmijë i marrun në gji prej së amës. 

Filozofi nuk ia vuni mendjen breshkës, po mori me lexue librin. E 

nëma fatin: “E shkreta frymë e Dranjes! Sa paska vuejtë nën këtë shkrim me 

letër të vjetrueme ose të cilësisë së dobët”! 

“As njëna, as tjetra, - ma priti ai. - Si doracak logjike, letra i asht përdorue 

tepër, tue shkue dorë më dorë”! 

“Gja për t’u bindë - vërejta tue fshi me mangën e këmishës rrashtën - 

si i ka qitë puna bashkë një libër të tillë e ashtin e një breshke”! 

Ai heshti. Thashë ndërmend se ai nuk merret me frymorë dhe u solla 

me shikue. Askush nuk ishte në dhomë. 

MBAS ZBULIMIT TË DYTË 

Mbas zbulimit të dytë, e qita rrashtën në dritare, para njerëzve të diellit. 

Mbi siprinën e saj m’u shfaqën imtësi të pagjurmueme ma parë: varze me 

thepa të vegjël gurësh, rava si të preme me thikë, anash vende-vende therra 

murrizi të nguluna tejpërtej, skaje dikund të holla, dikund të trasha në pjesën 

e nënbarkut. Përmbrenda, në thellësi, vrojta leskërza prej botës së verdhë 

dhe të kapun për asht, mbetje të thata lëkure, si cipë pergamene. 

Mbrendë kishte edhe diçka tjetër: ndeshtrasha e ngjarje me shumicë, 

fare të painventarizueme. Fytyra njerëzish që s’munda t’u ndih, të rij të vjetër 

ndër rrugë të gjata, të gjata prej viseve prej kah vinte Dranja deri në pakufi. 

Gjithçka kishte mbrendë, gjithçka! Si kënaqjen, mbas sa motesh me u shprehë 

përngeshëm në gjuhën time. 

Thellë, krejt në fund të shpellës së ashtit, e kapun qëndronte hija e malit 

e ngrime që nuk kisha pasë kohë me e këqyrë çdo mbramje tue pa prej 

majes, pingul, mbi fusha e lumej. 

ZANE TË PATHANA 

Kisha harrue ma se një herë se në kothren e Dranjes, e lëmuet përjashta 

gjarprojnë përmbrenda kthina e vende gunga-gunga. Zbulova se tue i ndërrue 

vend, simbas kohës së ditës e motit, delnin në pah hije dhe ngjyra të tjera.


103 

Por se do të vinte dita me ndëgjue në të edhe zane, kjo nuk më kishte shkue 

kurrë ndërmend. 

Vjeshtë. Era e mollëve, e pjeshkëve dhe e rrushit erdhi prej kodrave të 

ndrituna. Mandej përmbrenda ashtit plasi një za, klithmë shurdhuese! Nuk 

ishte fryma e Dranjes, por e një anze që pahiri kishte humbë udhën për në 

kodra, ndër pemë, dhe ishte burgosë në të. Ushtonte cingrima sa për nandë 

bletë së bashku në zgjue. Dhe mori kaq jeh, sa që afër me vesh në grykë, 

shungullonte si bri kau binjok, zamare dyfejshe, apo gocë deti që fryhet prej 

bulshijsh të fuqishëm mes ujnave e brigjeve shkambore të Veriut, në kushtrim. 

Kaq i fortë ishte zani! 

Ta kishte pasë Dranja, thashë, gjithë atë britmë për së gjalli, kushedi sa 

larg do të na kishte shkue deri sot mue e asaj nami. 

TË HUEJUNIT 

Erdhi moti i lig për zotin e rrashtës. Ai, për me tretë të keq, i vuni 

përherë veshin ashtit për të ndie përsëri klithmën e sirenave të gurueme në 

mal, kur ky ishte det. Por kot. Ndëgjonte vetëm ushtimën e thatë të ernave 

të vjetra me emna të caktuem qysh prej së lashti simbas tingullit, vrullit e 

drejtimit. Vetë njënës s’i ra për fije, frymës që i plasi buzën atij dhe vërviti 

zogun e borës kryepicingul në vezullin e qelqit kundër dritares së mbyllun, 

ku la dy pika gjaku. 

Një emën ere, me një rranjë fjale që don me thanë edhe gjak, s’e kishte 

asnjë fjalor. 

Mandej erdhi marimanga dhe endi natën mbi rrashtë një lëmazë të 

bardhë si me dashë ta mbrojë prej frymës së keqe. Tue këqyrë, i dukej të 

zotit si me i pasë vu sytë ag. 

Ai, me atë fill, vendosi me u nda prej atij ashti përgjithmonë. 

SHLIRIMI 

Vagonat në hekurudhë rridhnin vistër në largësi, një herë tue marrë 

trajtën e një rreshti breshkash të drojtuna në ecje për mos me lëndue barrën 

e vezëve në bark, e mandej atë të një gjarpni të shkëlqyeshëm nëpër fushën 

e hapët në borë, drejt tunelit të diellit në lindjen e ditës.


Ishte tue ardhë pranvera. Dhe ftoni i egër, me lule si fshikëza të kuqe 

në trup, i shtangoi rrezet në ajrin e ngritë. 

Aty për aty, fill mbas dëshirës së flakët buloi edhe fjala e preme me u 

nda prej frymës së Dranjes përjetë. 

DHE E SHTINA NË STRAJCË 

Dhe e shtina në strajcë. Malli kishte fillue para shtegtimit; vendi nuk i 

përngjante vendit, as njeriu njeriut. Ku me zatetë? 

Pamë monumente arti, ishuj të qetë, kodra përherë në blerim e askund 

nuk thamë: këtu do të mbesim! Dita shkelte ditën dhe fleta fletën e librit të 

pakryem. Në një muzg hymë në mbrendësinë e një pllasi të lashtë. 

Harqe gjithkund, vrangull, enë mjedis mungullonte bimësia e Mesdheut. 

Atje ku mbaronte rreshti i shtyllave gotike, në gjysmë-terr, përzihej eratim 

trumze me avull që lëshonte në vapë statuja e grues me gjymtyrë foshnje. 

Aty mbi kryet e saj, nën tjegullat me lëmashk, e fsheha rrashtën e Dranjes. 

Mandej ika andej, me krismën ndër veshë të dyerve hekuri që mbas meje u 

mbyllën. 

Në atë timtë kohe, përjashta, u solla e këqyra reliefet e tyne, mesjetën 

time të kryeme. Përpara, mbi vetminë e gjanë e të hapun krah me det, 

qëndronin nalt pezull shkëndija, madrigalet e mia, varg.


105 

DRITA ÇOMO 

Lindi në Tiranë, më 1958. Në nëntor të vitit 

1960, në moshën dy-vjeçare, internohet për 

shkak të dënimit politik të nënës së saj, Liri 

Belishovës. Babai, Maqo Çomo, u dënua dhe 

ridënua nga regjimi komunist. Një pjesë të 

fëmijërisë dhe të adoleshencës Drita e kaloi e 

internuar në Kuç të Vlorës, më pas në 

Progonat të Kurveleshit. Së fundi e internojnë 

në Cërrik, ku edhe mbaroi shkollën e mesme, 

por për arsye të sëmundjes së pashërueshme si 

dhe të një keqdashjeje politike, u pengua në 

mbrojtjen e maturës. Sëmundja avancoi dhe, 

më 19.02.1981, në moshë fare të re, vdes në 

spitalin onkologjik të Tiranës. Në momentet 

tragjike të ditëve të fundit të jetës nuk iu lejua 

të kishte pranë as nënën, dhe deri në grahmat 

e vdekjes ajo mbeti e vetme.


22 vjet 

Sa pak… 

Sa pak për të njohur kaq shumë 

dhimbje… 

do të shprehej në një poezi të saj me një 

dhimbje që vjen duke u intensifikuar, 

S’i t’i durosh për tërë këta vjet 

Buzë hekurash, të shkurtrat takime… 

ku pesimizmi ndërrthuret edhe me mirësinë 

…Në sy pranvera vend ka zënë 

Ndodh që rrugës qesh me fëmijë të 

bukur 

Dhe e di që kurrë s’do bëhesh nënë… 

dhe që përfundon me një vizion shpresdhënës 

…Gëzohem që dua dhe që më duan 

Për një copë diell, për diçka të bukur. 

Drita, në errësirën e pafundme të humnerës 

ku ndodhej, duket se diti të nxjerrë një “parajsë 

nga ferri”. Ajo mbajti një ditar me tepër vlerë. 

Pas vdekjes, pjesë nga ky ditar, që mundi t’u 

shpëtojë kthetrave të Sigurimit, u botua në 

vitin 1997 në librin me titull “Dritë që vjen 

nga humnera”.


107 

PJESË NGA DITARI 

SHKËPUTUR NGA LIBRI “DRITË QË VJEN NGA HUMNERA” 

E premte, 1.X.76 

Të martën u nisëm me gjyshen për të shkuar te babi dhe daja. Gjetëm 

vetëm dajën. Babin e kishin hequr që andej. Ku është? Nuk na përgjigjen. 

Askujt s’i intereson në se ti shqetësohesh. Të gjithë janë të shurdhër. “Nuk 

përgjigjemi”- të përgjigjen. 

Nuk kam për ta harruar atë mbrëmje, kur unë prisja para derës së 

burgut, në errësirë dhe pak më tej, një grup policësh bisedonin me zë të ulët. 

Befas më zuri veshi disa fjalë: “arkivoli… më duket se do ta nxjerrin sonte…” 

Një tmerr i ftohtë më pushtoi tërë trupin, ndjeva të dridhura dhe desh 

m’u zu fryma. “O Zot i madh, vetëm kjo jo, vetëm kjo jo!”. Tërë atë ditë 

nuk kisha nxjerrë pikë loti dhe isha përpjekur të tregohesha sa më e qetë. Që 

në çastin e parë mendova vetëm një variant: e kanë arrestuar për t’i bërë 

gjyq tjetër. Gjatë gjithë kohës kisha menduar për këtë dhe gati e kisha harruar 

që ishte thjesht një supozim imi. Vetëm në atë çast e kuptova se, sado e 

tmerrshme të jetë diçka, ajo kurrë nuk është absolutisht e tmerrshme; 

gjithmonë ekziston diçka që mund të jetë edhe më e tmerrshme. Nuk isha e 

zonja të mendoja për asgjë. Në gjithë qenien time rrihte si çekan vetëm një 

mendim: “Vetëm të jetë gjallë, vetëm të jetë gjallë, o Zot, vetëm…” 

Përsëri më përcollën: “Eja nesër në orën 7”. U kthyem përsëri me 

gjyshen në rrugën e errët, duke ecur kuturu, duke u penguar gati në çdo hap 

dhe pa qenë në gjendje të thoshim asnjë fjalë. Nuk shihja asgjë dhe nuk 

dëgjoja asgjë, vetëm ai mendimi i tmerrshëm vërtitej në trurin e lodhur… 

Shkuam në Degën e Brendshme dhe kërkuam shefin. Ai refuzoi të më 

takonte. Atëherë, e pafuqishme siç isha në shqetësimin tim, më hipi një 

këmbëngulje e çuditshme. “Do të pres deri sa të dalë, thashë- dhe do ta 

ndaloj këtu përjashta”. 

S’di sa zgjati ajo pritje e ngrirë. Dikur, një burrë i hollë, me kostum gri, 

doli. “Më falni, ju jeni kryetari i degës”? “Jo, unë jam nënkryetari”. Më dha 

dorën, u futëm në dhomën e pritjes. U soll mirë, por përgjigje nuk më dha.


E kotë çdo përpjekje. Sidoqoftë, nga biseda munda të kuptoj se ajo më e 

tmerrshmja nuk kishte ndodhur. Ishte gjallë - dhe kjo ish kryesorja. Gjallë. E 

ç’rëndësi kishin të tjerat para kësaj? 

Të nesërmen shkuam në Tiranë. Shkova në Ministri dhe e njëjta përgjigje. 

“Është shumë mirë. E kemi ne. Tani për tani nuk të themi se ku ndodhet. 

Eja pas një muaji. Le që ai mund të kthehet prapë atje ku ishte”. 

Dhe tani - një pritje e ftohtë, pasive. Ç’do të ndodhë? 1 

E premte, 16.IX.77 

Të martën mbasdite u nisa me Bulen për në Lezhë - morëm telegram 

se të nesërmen bëhej gjyqi i dajës. 2 Telegramin e morëm në drekë, kështu që 

u detyruam të shkonim me taksi deri në Tiranë. Që andej me tren për në 

Laç dhe nga Laçi në Lezhë me autobuz. Arritëm vonë, kështu që atë natë 

shkuam drejt në hotel. Të nesërmen shkuam që në mëngjes në prokurori. 

Kur po dilnim nga hoteli, Bulja u pengua në shkallën e fundit dhe u rrëzua 

e tëra. 

I dridhej tërë trupi. Gjyqi filloi rreth orës 8.00. Në sallë na priste Sokoli. 

Aq i edukuar dhe me atë seriozitet të parakohshëm, si gjithmonë. 

Kishte shumë njerëz. Salla ishte e vogël dhe shtynin njëri-tjetrin, hipnin 

mbi stola, shtrëngoheshin… Dikur ai erdhi, me prangat në duar, në mes dy 

policëve, i zbehtë, me sy të hapur jashtë mase. As që mund ta njihja. Tjetër 

njeri. Sytë i lëviznin çuditërisht shpejt, sikur kërkonte dikë, një mbështetje, 

një shikim të ngrohtë, ose përkundrazi, sikur nuk guxonte të shikonte askënd 

drejt në sy. Një damar i pulsonte në qafë, si një fragment ankthi. Dikur pa të 

birin dhe sytë iu qetësuan një çast, pastaj qetësia u duk se e pushtoi ngadalë 

të tërin… 

Gjyqi i një njeriu. Ishte hera e parë që asistoja në një gjyq. 

Ai fliste. Herë i pushtuar nga ai shqetësim i çuditshëm, gati mbytës, 

herë i fundosur i tëri në apati. 

E kisha kaq të vështirë ta njihja. Ky ishte ai Agroni, që unë e doja aq 

shumë, ai mjeku që bënte kilometra të tëra për t’u shkuar në ndihmë 

fshatarëve, ai që tërë malësorët e mbanin në gojë? 

Gjyqi mbaroi rreth orës 12.00. 3 

Më 16.30 u dha vendimi.


109 

Pastaj ne shkuam në degë dhe kërkuam që ta takonim. E takuam rreth 

një çerek ore në korridor, më këmbë. Tani dukej i qetë, buzëqeshte dhe 

fliste gati normalisht .Ikëm. Edhe S. ishte i tronditur dhe i hutuar. Si do ta 

durojë. Gjithë jetën. 

Në darkë erdhën të tre fëmijët në hotel, iu lut Bulja Sokolit, se donte të 

takonte gocat. Të dyja aq të mira, aq simpatike, aq të edukuara. Me atë zë të 

butë dhe të ëmbël, mishërim i pafajsisë dhe pastërtisë njerëzore. O Zot, 

mendova. Përse? 

U ndamë ashtu shpejt e shpejt. Erdhi sportelistja e hotelit dhe na tha se 

nuk lejohej të rrinin fëmijët brenda. I përcolla. Jashtë bënte freskët dhe ishte 

natë, kështu që u ndamë. Kushedi se kur do të takohemi prapë. 

E premte, 7.X.77 

Sot morëm letër nga babi. Dy letrat e para që na kish dërguar akoma 

s’i kemi marrë. Kjo është e treta. 

Dhjetë vjet. Përsëri nga e para. Akoma nuk e dimë motivacionin e 

dënimit. Po kjo as që ka rëndësi. Përsëri nga e para. Loja “mos u nxeh”. 

“Liria është nga pasuritë më të shtrenjta që mund t’u ketë dhënë qielli njerëzve. Të 

gjithë thesarët që fshihen në gjirin e tokës dhe në thellësitë e detit nuk mund të krahasohen 

me të” (Servantes). 

E diel, 26.II.78 

Po bëhen rreth dy muaj që nuk mbaj ditar. Le të mbetet kjo periudhë 

heshtjeje si kujtim i varfërisë. Titi u kthye nga ushtria dhe akoma nuk ka 

gjetur punë. Unë gjithashtu jo, ndërsa rroga e mamit nuk na mjaftonte as 

për ushqim. Kështu që nuk kisha mundësi të blej fletore. Para tri ditësh, më 

në fund, fillova nga puna dhe fletoren e fitova me “djersë”. 

Punoj në komunale, punëtore lulishteje. 

Këto dy ditë na kanë përdorur si punëtore transporti, shpërndajmë 

drutë nëpër qytet me zuk ose me zetor. Lodhem ca, po dikush i pat thënë 

mamit se puna do të më kalisë dhe, siç duket, dashur pa dashur, po zbatoj 

porosinë e tij. Shoqet e punës i kam relativisht të shkuara në moshë. I vetmi 

njeri, me të cilin mund të argëtohem, është një jevg rreth 30 vjeç, simpatik, 

po shumë i zi, që tërë ditën këndon, bërtet dhe bën shaka. Është edhe një


grua gazmore, ca më e re se të tjerat dhe po aq e bardhë sa ç’është i zi ai i 

pari, lashe në tërë kuptimin e fjalës. Po ajo tani është me raport. Shoferja e 

zukut është grua, nga fshatrat e Sarandës, ka rreth një vit që është martuar në 

Cërrik, kështu që kurioziteti i banorëve tashmë është shuar. 

Po këto ditë prezenca ime e bëri përsëri zukun objekt vëmendjeje. 

Ç’të shkruaj tjetër? 

Kam kohë që mësimin e anglishtes dhe leximin e dispensave të letërsisë 

i kam lënë. Kam lexuar ndonjë gjë që më ka rënë në dorë. Tani, natyrisht 

nuk më mbetet fare kohë. 

Nga fundi i janarit, më në fund, mamin e lejuan dhe shkuam të dyja 

për takim te babi e daja. Kisha kaq kohë pa e parë dhe me kishte marrë 

shumë malli. Po, për përshtypje të tilla as që mund të shkruash... 

E martë, 13.II.79 

Dje ishim me mamin te babi dhe daja. 

Na lajmëruan që të shtunën. Të dielën unë shkova në Elbasan për të 

blerë ushqime, u nisa me autobusin e mëngjesit dhe u ktheva me të orës 

11 30 . Nga daja nuk shkova fare. Pjesën e kohës që më mbeti e lirë e kalova 

në bibliotekë. 

Për Burrel u nisëm me gaz, më 6 të mëngjesit. Na shoqëronin dy 

çuna. 4 Rruga ishte e gjatë dhe e mërzitshme. Ishte zagushi, mamin e zuri 

makina dhe volli. Kurse unë mendoja se ç’mund të bënim gjatë një ore dhe 

përpiqesha të kujtoja se ç’gjëra kisha dashur t’u them gjatë gjithë kësaj kohe. 

Po na lejuan të takohemi vetëm 10 minuta me dajën dhe gjysmë ore me 

babin. Këtë na e komunikuan në çastin e fundit, ishte diçka e papritur dhe 

mendimet u shpërndanë fare. Çdo gjë që thoshim më dukej se nuk ishte ajo 

që duhej. Sikur na e merrnin kohën kot. Minutat ikën shpejt, shumë shpejt 

dhe në fund pata përshtypjen se nuk kishim folur për asgjë, bile as nuk e 

kishim puthur njëri-tjetrin aq sa duhet. Pastaj më dukej vetja si një fëmijë që 

i kanë premtuar një lodër dhe e kanë gënjyer. 

Prapë rrugë e gjatë dhe e lodhshme. Një interval i shkurtër ndërmjet 

dy lodhjeve të gjata, të gjata. Ky është babai në jetën time. Babai im i mirë, 

i fortë. 

Tani çdo gjë më dukej e huaj, pa kuptim, gati qesharake. Njerëz në 

rrugë, fëmijë që luajnë, autobusë punëtorësh, djem që pijnë cigare dhe takohen


111 

me vajza. Gazeta, fjalë … Dhe babai im atje. 18 vjet rresht. Babai im. Thua 

do të kalojnë ditë dhe unë do të kthehem prapë në jetën time të zakonshme? 

Në shqetësimet e mia të vogla, boshe, në vuajtjet e mia qesharake. Ka çaste 

që më vjen turp nga vetja. 

E hënë, 19.II.79 

Të shtunën Kina sulmoi Vietnamin. Këto dy ditë kanë qenë të mbushura 

me diçka që nuk e di si ta shpjegoj, me diçka të madhe, jo të zakonshme. 

Provoja një ndjenjë që i ngjante ankthit. Ishte hera e parë që kërkoja në 

radio lajme dhe jo muzikë. Në jetën tonë të vogël, monotone, befas lindi 

një interes. 

Që kur shkuam te babi nuk e ndiej veten mirë. Kam dhimbje në pjesë 

të ndryshme të trupit, gati në tërë organet e brendshme, më dhemb beli dhe 

veshkat, veçanërisht në darkë nuk di si të rri. Sot në mbrëmje më zuri kolla 

dhe… Vura termometrin, 37 0 . 

E martë, 27.XI.79 

Të dielën isha me Bulen 5 në Tiranë, takuam dajë Bardhylin. 6 Na lejuan 

vetëm 10 minuta përmes një dere me hekura. Ai mbështeti faqen te hekurat 

dhe ne u puthëm, pastaj i mbështetëm ne faqet te hekurat dhe na puthi ai. 

Bulja mezi e bëri rrugën. Mbaruam punë rreth orës 10 00 , e çova Bulen te 

treni dhe vetë dola nëpër Tiranë se kisha për të blerë ca gjëra. Kur u kthyem, 

gjetëm në shtëpi Sh., fjeti aty atë natë. Piu pak me dajën dhe filloi të këndojë 

këngë të vjetra, që këndoheshin në kohën e rinisë së tij. Këndonte me pasion 

dhe fliste me pasion për ato vite. Ida, Ledi dhe Laura e rrethuan, e shikonin 

në sy dhe e shoqëronin si mundnin. Në shtëpi u ktheva sot pasdite. 

E enjte, 13.III.80 

Sot morëm letër nga babi. Më uron ditëlindjen. 20 vjet që e urojmë 

njëri-tjetrin me letra. Vetëm për një gjë më vjen keq, shkruante. Për shëndetin 

e Dritës. 

Sa i çuditshëm dhe i pabesueshëm të duket fakti që nuk do të jetosh si 

të gjithë të tjerët. Ku qëndron ajo diçka që të bën të ndryshosh, ku është 

fshehur? Ajo që i vë të ardhmes një pikëpyetje të madhe, që të bën ta ndiesh 

veten kalimtar krejt të rastit në botë, të përkohshëm, që të bën t’i shohësh të


gjithë si i huaj. Ajo që i bën të afërmit të vuajnë për ty dhe të të trajtojnë në 

mënyrë të veçantë, butësisht, ajo që i bën edhe njerëzit e huaj të të shikojnë 

me keqardhje dhe kureshtje. E pra, në pamjen e jashtme nuk ndryshon 

aspak nga të tjerët. Megjithatë, je ndryshe. Morbus Hodgkin. Nga mbiu kjo 

kërpudhë në qënien tënde. Nuk të ndahet gjersa të vdesësh... 

E hënë, 17.XI.80 

Nuk di ç’do të bëj në të ardhmen. Po çdo histori ka për të rrjedhur e 

ngjashme. As që ia vlen. Bile edhe shoqëria e dikujt në rrethana të tilla mban 

një dozë ulje dinjiteti, le pastaj që ka dhe gjëra të tjera. Ja që u dashka të 

jetosh fare vetëm. Të marrësh vendime të tilla që 22 vjeç… Ndoshta është 

diçka absurde, koha do ta tregojë, po sidoqoftë unë kurrë nuk kam për t’u 

shthurur, as kam për t’ia lejuar vetes të mbyll sytë për ndonjë gjë. I betohem 

vetes... 

E martë, 27.I.81 

Mbrëmë tërë natën ka fryrë erë. Sot është ditë e kthjellët dhe me diell. 

Sa e dua diellin. Veten e ndiej më mirë. Dje i kisha leukocitet 2000. Edhe 

oreks kam. Porositim një herë në dy ditë nga një pulë, na e pjek Ga. 7 , na ka 

ndihmuar shumë. Hamë bashkë me V. 8 , nganjëherë edhe me I., pimë nga 

një gotë verë. Ç’të bëjmë tjetër. 

Mbrëmë dhe sot kam bërë punëdore, shqepa shallin e kuq. 

E ardhmja s’dihet, ajo i del njeriut përpara si mjegulla e vjeshtës që ngrihet nga 

këneta: plot zogj fluturojnë mbi të poshtë e lart duke llapashitur krahët, pa e shquar 

njëri-tjetrin; pëllumbi s’e sheh skifterin dhe as skifteri s’e sheh pëllumbin… Kështu asnjëri 

nuk e di nëse e ka afër apo larg ditën e vdekjes…” (Gogol). 

E premte, 30.I.81 

Të mërkurën i kisha leukocitet 3100 dhe dje 4000. Veten e ndiej më 

mirë. Mbrëmë zbrita shkallët me V. pas kaq ditësh. Edhe oreks kam. 

Pardje më telefonoi G. Sikur nuk ishte mirë. I nisa kartolinë Titit për 

ditëlindje. Mbush 25 vjeç, po thotë që ta festojmë, kur të shkoj unë. Mbrëmë 

fola në telefon me mamin.


113 

E hënë, 9.II.81 

Të shtunën fola në telefon me G. Biseduam vetëm për sëmundjen 

time dhe nuk i thashë dot asgjë tjetër, as e pyeta si është. 

Dje kam qenë jashtë mase e këputur. Kam pengesë në frymëmarrje, 

nuk ngopem dot me frymë dhe pulsi më rreh shumë shpejt, sidomos kur 

ngrihem. Edhe oreksi sikur më iku… 

Ky është shënimi i fundit në ditar. Pas 10 ditësh, më 19 shkurt 1981, Drita 

Çomo mbaroi. Nuk kishte pranë as nënën, asnjë të afërm – diktatura nuk i lejoi! Ditët 

e fundit mbahej me oksigjen; natën vonë duke u gdhirë 19 shkurti për një kohë oksigjeni 

i mungoi dhe pas kësaj ra në koma. Rinia e saj e pajetuar u mbyll në vetmi. Çfarë do të 

thoshte për të fundit herë? 

Shënime 

1 

Babanë, Maqo Çomon, pas 16 vjet ( 7 në ishullin e Zvërnecit dhe 9 në burgun e 

Burrelit) e kishin shpënë në hetuesinë e Ministrisë së Brendëshme dhe, pas afër një viti 

hetuesie e dënuan përsëri me 10 vjet për agjitacion e propagandë. Dënimi i të burgosurve 

politikë për herë të dytë e të tretë praktikohej nga diktatura për të mos i lënë të dilnin gjallë 

nga burgu “kokëfortët”. Periudhat e hetuesisë që zgjatnin shumë muaj dhe gjatë të cilave të 

arrestuarit ishin plotësisht nën pushtetin e pakufizuar të hetuesve mizorë, krejtësisht të 

izoluar, pa asnjë lidhje me familjarët, pa avokat, ishin tepër të vështira edhe për njerëzit e 

familjes, që jetonin në ankth, pa marrë asnjë lajm. 

2 

Telegramin e bënte Vala, e shoqja e Agronit. 

3 

Gjyqi i Agron Belishovës ishte një nga gjyqet më të shëmtuara të diktaturës. Pas 6 

muaj sfilitës në qelitë e hetuesisë e dënuan me 10 vjet burg për agjitacion e propagandë. 

Këtë mjek të aftë e të ndershëm që kishte punuar 17 vjet me vetmohim! Edhe pas burgut 

e syrgjynosën në zonat më të thella, larg familjes. Të tre fëmijët i rriti me shumë sakrifica e 

shoqja, Vala. 

4 

Për 12 vjet nënën e Dritës nuk e lejuan të takonte të shoqin dhe pastaj gjatë 15 

vjetëve e çuan vetëm 4-5 herë me masa të rrepta e absurde sigurimi (me gaz të Ministrisë së 

Brendshme dhe dy oficerë sigurimi) 

5 

Makbule Belishova, gjyshja e Dritës 

6 

Bardhyl Belishova-atëherë qe shtruar në spitalin e burgut të Tiranës 

7 

Garentina Memisha 

8 

Vjollca Telaj (Suparaku)


ATA QË LUFTUAN * 

“Kërkoj tre ditë kohë”, - tha antari i Byrosë Politike. “Këto janë akuza 

kaq të rënda, kërkoj tre ditë kohë që të përgatitem për t’u mbrojtur…që…t’i 

hedh poshtë.” Zëri i tij nervoz dhe i lodhur befas u bë prapë i fortë dhe 

tingëllonjës. “Si është e mundur të mos i jepen komunistit tre ditë kohë për 

të mbrojtur veten, për të hequr baltën nga vetja?” 

Po ja që ishte e mundur. Nuk i dhanë asnjë ditë afat. Atëherë ishte 

fillimi. Kishte vetëm tre vjet që kishte mbaruar lufta dhe në bardhësinë e 

ëndrrave të tyre akoma nuk kishin hyrë shumë gjëra. Deri atëherë çdo gjë 

kishte qenë e qartë, e bardhë ose e zezë, çdo gjë e ndante gryka e pushkës. E 

ardhmja deri para pak kohe kishte qenë në përfytyrimin e tyre diçka e kthjellët, 

e pastër, e mbuluar me dritë. Po ditët kalonin dhe në botën e tyre kishin 

filluar të shfaqeshin, ashtu si pa u kuptuar, shumë gjëra që ata gati nuk i vinin 

re, ose nuk donin t’i shikonin. Vetëm ata prej tyre, që rrethanat i përplasnin 

befas në bankën e të akuzuarit dhe që e shikonin veten befas të veçuar nga 

të gjithë shokët, hapnin sytë të habitur dhe pyesnin: “Si është e mundur?” 

Ditë dhe netë të tëra kjo pyetje trokiste në trurin e tyre pa pushim. Fati 

i tyre paskëtaj u dukej si një përqeshje për gjithçka të mirë dhe të drejtë për 

të cilën kishin luftuar e jetuar. Dhe atyre u lindte dëshira që të ulërinin deri në 

kupë të qiellit: 

“Si është e mundur?” 

Po tani ishte fillimi. Kjo ishte tragjedia e parë dhe më e dhimbshmja 

nga të gjitha, ndoshta ngaqë ishte e para, ose ndoshta ngaqë njeriu që u 

sakrifikua ishte një ndër më të ndershmit, më të zotët dhe më të denjët për 

të jetuar ndër tërë ata që e sakrifikuan. 

Mbledhja mbaroi vonë. Në makinë ai deshi të shikojë orën dhe vuri re 

se ajo kishte mbetur 8 pa dy minuta. Kjo duhej të kish ndodhur atëherë kur 

ai kish përplasur grushtin në tavolinë dhe kish bërtitur: “Si është e mundur…” 

Tridhjetë vjet më vonë, futur në portofolin e tij të vjetër prej lëkure, ajo orë 

do të tregonte gjithnjë 8 pa dy minuta. Iu përftua ndjesia se koha kishte 

ndalur në vend. Jo koha ecte, po për atë… 

* 

Drita e ka shkruar këtë fragment për Nako Spiron, që u likujdua më 20 nëntor 1947. 

Drita kish dëgjuar shumë për të nga e ëma, që kish qenë bashkëshortja e bashkëpunëtorja e tij.


115 

BEDRI ÇOKU 

Lindi në Fier më 1949. Bedri Çoku së bashku 

me dy vëllezërit e tij, Esatin dhe Çaushin si 

dhe me babanë e tyre Azem Çokun kanë bërë 

gati një shekull burg, nga Burreli në Spaç, 

nga Qafë-Bari nëpër kampet e ndryshme të 

punës të shpërndara nëpër gjithë Shqipërinë. 

Në vitin 1973, gjatë revoltës së të burgosurve 

në Spaç, Bedriu ngriti flamurin kombëtar, të 

cilit i qe hequr ylli komunist. Ridënohet dhe 

vazhdon kalvarin e vuajtjeve deri në ditët e 

fundit të regjimit. Mbas rënies së diktaturës, 

Bedriu Çoku, mbas një “shkolle të gjatë” 

eksperiencash të hidhura, por të vlefshme, fillon 

të studiojë ligjin dhe arrin të mbarojë Fakultetin 

Juridik. Gjithashtu, gjatë kësaj periudhe, ka 

botuar dhe tregimet e veta të shkruara në burg.


FRAGMENT NGA TREGIMI 

“GRUAJA E NJË TË BURGOSURI” 

Hyra në vorbullën e kësaj ngjarjeje fare rastësisht. E them këtë sepse, 

po të mos isha kthyer në WC-në e qytetit, s’do ta kisha gjetur letrën, e cila u 

bë shkak që të ndiqja nga mbrapa burrin e botës për të mësuar cili ishte dhe 

ku banonte ai. Ja çfarë përmbajtje kishte letra: 

Nadire, 

Do të habitesh nga kjo letër, pa emër, pa datë. S’ka gjë merre pa u shqetësuar, me 

guxim!… Do të shohësh se prapa kësaj letre shtrihet një dorë e ngrohtë, miqësore, paçka 

se është pak e rreshkur dhe e ashpër, ama, është dorë burri... Kam për të të thënë diçka 

shumë të rëndësishme nga miku yt i hershëm, njeriu më i dashur i viteve të rinisë sate. 

Amanetin, thotë populli, s’e tret dheu. Përsa të njoh nga bisedat me mikun tim të 

shtrenjtë, njëkohësisht bashkëshorti yt, kam bindje se cilësitë e tua morale, vlerat shpirtërore, 

me siguri në këtë rast, do të ringjallen edhe një herë në vlerat e tyre të vërteta. Të lutem 

Nadire, më jep mundësinë që të çoj në vend amanetin e shokut, mikut tim të çmuar! 

Pres me padurim takimin me ty 

Të fala vëllazërore 

Letrën e gjeta poshtë WC-së, palosur katër herë. E lexova dhe u turra 

menjëherë prapa njeriut që më pat liruar vendin (fatmirësisht fizionominë e 

tij e kisha ende para syve). Sa mund të ecë njeriu për dy-tre minuta. Ai kishte 

veshur pallto të madhe, gri, me arna në të dy bërrylat… edhe kapelen ashtu 

e kishte, gri, por me strehë të madhe… Dhe, kur e arrita, e pashë nga afër, 

s’m’u duk më i moshuar se rreth nja dyzetepesëvjeç, ndonëse mustaqet e 

mbushura i kishte pothuajse tërësisht të thinjura. Ai ecte rëndë, por hapin e 

hidhte të sigurtë. Fytyra e tij më ngjalli një lloj respekti mistik, ngaqë ishte 

tepër serioz. Që në vështrimin e parë ndjeva simpati. Se ç’kishte një mënyrë 

të vështruari, sikur asgjë dhe asnjeri s’i ngjallte interes, sikur ndërmjet tij dhe 

gjithësisë ekzistonte një lidhje, e cila fillonte qysh nga fillimi i lëvizjes së parë 

dhe të çonte në përjetësi. M’u mbërthyen gjunjët kur, ai, papritur, u kthye 

një çast nga unë, m’u afrua dhe kaloi përngjit meje, si një shpirt-hije. 

Qëndrova pa lëvizur derisa mora veten. Pastaj e ndoqa prapa për më tepër


117 

se gjysmë ore. Ai bëri disa ndalesa të shkurtëra nëpër dyqane manifakturash 

e kinkalerish, takoi me nja dy persona të moshuar, pastaj hyri në rrugën 

“Luigj Gurakuqi” nga ku, edhe për pak më humbi nga sytë, sidomos kur u 

fut në disa rrugica, që s’i kisha shkelur ndonjëherë. E pashë sërishmi teksa 

ndaloi përpara një ndërtese të madhe e të rrethuar me kangjella. Aty, disa 

here, futi duart në xhepa për të nxjerrë, me siguri, atë çka ndodhej rastësisht 

në duart e mia. Dhe pasi u bind që s’e kishte atë që kërkonte, nxorri kutinë 

e duhanit, drodhi një cigare, e ndezi, e thithi disa herë dhe po me atë qetësi, 

hodhi një vështrim të ftohtë nga ndërtesa dhe iku. Mori majtas, në një rrugicë 

me bërryla dhe u zhduk. Qysh nga ajo ditë, atë njeri, rastisa ta shoh edhe dy 

herë të tjera, mirëpo të dyja herët më humbi nga sytë. Atë sikur e përpinte 

dheu. 

...U interesova dhe mësova se, në shtëpinë e madhe me kangjella, 

s’banonte asnjë femër me emri Nadire. Në atë shtëpi banonte një nëpunës 

i një ministrie të rëndësishme të asaj kohe, i cili kishte dy djem dhe dy vajza, 

të katërt me studime të larta në Universitetin e Tiranës. Brodha shumë dhe 

pyeta shumë aty rrotull, derisa më në fund, mësova se gjendeshin dy gra me 

emrin Nadire: njëra ishte plakë dhe banonte në krahun e majtë të rrugës 

“Isa Buletini”, kurse tjetra, tre pallate më tutje, por ajo ishte nxënëse në 

liceun artistik. Kështu që, asnjëra s’mund të ishte Nadirja e letrës që kërkoja 

unë. 

M’u mbush mendja se ajo letër s’kishte të bënte fare me ndonjë Nadire 

që banonte në atë pjesë të Tiranës. Madje, hoqa dorë edhe nga iluzioni se 

njerëzit që lidheshin me letrën mund të ishin të atillë, siç do të kisha dëshiruar 

unë, pra, kundërshtarë të regjimit tonë komunist. Nadirja e letrës mbeti 

vetëm një simbol i një gruaje të pafatë. Kurse letrën që bënte fjalë për të, 

megjithatë, unë vendosa ta fus në kutinë e sendeve të mia të çmuara. 

Në atë kohë ndodhi çudia. Unë, që s’ia kisha treguar kurrë gruas kutinë, 

atë çast, si me urdhër të perëndisë, vendosa që atë letër, para se ta fusja në 

kyç, t’ia tregoja sime shoqjeje. Edhe ajo, kur e lexoi, u mrekullua nga 

përmbajtja. Edhe ajo si unë, po atë përshtypje pati: letra u përkiste njerëzve 

të përmbysur nga sistemi komunist. Madje ajo shkoi edhe më larg, shtoi 

diçka që mua më pëlqeu pamasë, sepse, përveç zgjuarsisë, ajo tregoi edhe 

mentalitetin e saj për kundërshtarët e regjimit kur tha se, një letër të tillë veç


ata njerëz e shkruajnë kështu, sepse ata, në të vërtetë, kanë qenë shtresa më e 

virtytshme, më patriote e kombit tonë. Vetëm idealistët mund të shkruajnë 

në këtë mënyrë, njerëz që e vlerësojnë njëri-tjetrin nga virtytet dhe jo nga 

përkatësia politike siç po bëjnë këta sot. Dhe jo vetëm kaq, ishte pikërisht 

gruaja ime ajo, që rastësisht, zbuloi Nadiren e shumëkërkuar të letrës. 

...Dhe ndodhi fare rastësisht, një ditë në merkato, teksa ime shoqe 

merte furnizimin e ditës me ushqime kur aty, mrekullisht, në rreshtin e grave, 

njëra përmendi emrin e shoqes para vetes, të cilën e quanin Nadire. Qysh 

nga ai çast ime shoqe nuk e largoi vëmendjen nga “Nadirja” derisa gjeti 

rastin dhe hyri në muhabet me të…Gruaja më tha gjithashtu, se kur qenë 

ndarë, atë e shoqëronte një djalë, rreth të tetëmbëdhjetave, veshur e mbathur 

përbukuri, njëlloj siç vishej rinia e kohës. Ndërsa Nadiren ma përshkruajti si 

një grua të thjeshtë, të përzemërt, me pamje simpatike, pak e dobët, por që 

e re duhet të kishte qenë e bukur. Kaq. Më tepër nuk dinim. Megjithatë na 

lindi shpresa se, hë për hë, kishim gjetur një Nadire, e cila mund të ishte ajo 

që ne po kërkonim. 

...E sajova një të dielë që gruaja të shkonte për vizitë në shtëpinë e 

Nadires, të cilën e kishte njohur në merkato, kurse vetë dola për të takuar 

disa shokë të mi, me të cilët takohesha rregullisht ditën e dielë për të 

shkëmbyer me ta, lirshëm, pikëpamjet dhe mendimet që kishim për situatën 

e krijuar në Shqipëri. Ishim të gjithë, pak a shumë, “nolistë”, për një Shqipëri 

vërtet demokratike, ndaj, gjatë luftës kishim mbështetur pa rezerva Lëvizjen 

Nacionalçlirimtare, duke kujtuar se kjo, për kohën, ishte lëvizja më progresive. 

Me një pjesë të tyre isha njohur në shkollën tregtare të Vlorës, ndërsa me të 

tjerët, gjatë luftës për çlirimin e vendit. Atëherë mendonim se e keqja vendit 

i vinte nga shtresat e pasura, sidomos nga bejlerët dhe agallarët, pa e ditur 

se, komunistët me të cilët ne u bashkuam, po të merrnin pushtetin, do të 

shkatërronin edhe shtresën e mesme, e cila përfaqësonte pjesën më të madhe 

të popullsisë, siç ishin tregtarët dhe bujqërit, të cilët brez pas brezi, kishin 

zhvilluar tregtinë dhe bujqësinë me djersën e tyre të ballit. Ishim disa nga 

shokët që, pavarësisht se patëm luftuar krahpërkrah me komunistët, por 

regjimin që vendosën ata pas çlirimit, nuk e mbështetëm, pasi nuk ishim 

dakord që të varrosej nacionalizmi shqiptar e të cilësohej ai si një e keqe për


119 

popullin tonë. Përkundrazi, ishte nacionalizmi ai që e kishte mbajtur në këmbë 

këtë popull e për të përballuar me heroizëm rrebeshet e kohës. Varrosja e 

nacionalizmit ishte vetëvarrosja e Shqipërisë dhe e shqiptarëve. Eliminimi i 

shtresës së mesme ishte shkatërrimi i palcës së kombit, pra, zhvillimit, 

inteligjencës, dinjitetit të kombit. 

Kur u kthye gruaja nga vizita, e prita tek porta. E kuptova që në fytyrë 

që ajo kishte për të më thënë diçka të mirë, sepse i qeshte nuri. 

- Ajo është, - më tha, - me një eufori që mezi e kishte mbajtur. E kishte 

burrin në burg… Tamam siç e menduam ne! 

Pastaj ajo më tregoi fill e për pe çdo gjë rreth Nadires. Më tha se 

jetonte me të dy djemtë e saj në një dhomë të varfër… edhe pse varfëri, 

rregulli dhe pastërtia në dhomën e saj ishin për t’u admiruar. Rriste dy djem 

si pëllumba, i vogli katërmbëdhjetë vjeç, i madhi tetëmbëdhjetë, të cilin 

gruaja e kishte parë atë ditë në merkato, duke shoqëruar të ëmën. I tregoi 

për të shoqin, që kishte shumë vite në burg dhe kishte ende shumë për të 

vuajtur. Në shumë pikëpamje, sipas sime shoqeje, Nadirja ishte një grua 

zonjë, por siç këmbënguli ajo, ndonëse e kishte pritur shumë mirë, me të 

gjitha cilësitë e një gruaje nga një derë e mirë, Nadirja vuante nga një brengë 

e heshtur në shpirt, brengë të cilën nuk e shprehte me gojë, por gruaja 

thoshte se e pat kuptuar nga mënyra si e tregonte gjendjen e saj pa burrë, pa 

shtëpi, duke punuar sa i binte bretku në një ndërmarrje ndërtimi. Kush do 

t’i jepte punë të lehtë një gruaje të një të burgosuri politik? M’u dhimbsën 

gruaja me djemtë dhe sytë m’u mbushën me lotë. Po sa familje të tjera 

vuanin si kjo në Shqipëri vetëm e vetëm sepse nuk ishin në një mendjeje me 

komunistët! 

E lamë me mirëkuptim që gruaja ta vizitonte herë pas here, dhe me 

këtë rast, t’i çonte ndonjë ndihmë të vogël në formë peshqeshi. Dhe kështu 

u bë. 

Ime shoqe u miqësua me Nadiren e djemtë e saj, kështu që për mua 

ishte e lehtë tani të shkoja për vizitë te ata. Por kjo ndodhi pas dy javësh, pasi 

ne shfrytëzuam festën e Bajramit, natyrisht që patëm edhe mundësinë të 

merrnim me vete të gjitha harxhet e festës me arsyetimin e thjeshtë: ta festonim 

bashkërisht! Ata u gëzuan shumë kur na panë.


Djali i vogël ishte një xhevahir i rrallë: i urtë, i zgjuar, i pashëm. Pyetjet 

e tij, hera-herës, ishin interesante, të zgjuara dhe befasuese për moshën e vet, 

por edhe mënyra se si përgjigjej, nganjëherë, të ngjallte entuziazëm. Më 

mallëngjeu kur filloi të fliste me krenari për të atin, ndonëse ai e kishte lënë 

në bark, kur i patën hedhur hekurat. Kurse i madhi se ç’kishte një heshtje, 

me sa kuptova, jashtë natyrës së vet, një heshtje, një heshtje të imponuar, 

sepse ndryshe, tjetër gjë, shprehnin sytë e tij të ëmbël e të zgjuar. Ai rrinte më 

tepër si i ndrojtur, por jo aq nga mosha, pak a shumë, e pjekur, se sa nga një 

lloj ngërçi gati të përhershëm shpirtëror. Për sytë e mi, njëfarësoj të sprovuar, 

padyshim që nuk e pata të vështirë të konstatoja se ai djalë, duke qenë më 

shumë i lidhur me të ëmën, natyrisht edhe me problemet e hallet familjare, 

të përjetonte në sytë e tij të bukur edhe atë diçkanë, e cila endej edhe në sytë 

e nënës së vet. 

Sapo ndjeva që atmosfera u ngroh dhe nisën bisedat e zakonshme, 

atëherë vendosa që të nxirrja letrën e t’ia tregoja Nadires. Nuk i thashë asgjë. 

Ajo e mori me majat e gishtave pak e hutuar dhe e trembur. E lexoi me një 

frymë. Të gjithë po shikonim nga ajo se si po ndryshonte fytyra e saj. 

- Për ty është? - i thashë i paduruar, si një axhami. 

Ajo nuk më ktheu përgjigje, veç lexonte letrën, me siguri, përsëdyti, 

përsëtreti, derisa psherëtima e buzëve të saj pushoi. U mbush thellë me 

frymë, psherëtiu dhe tha: 

- Po, po!… Për mua është shkruar… dhe filloi të murmuriste nëpër 

dhëmbë, vetmevete, duke parë nga unë më tepër me sytë e ballit se sa me të 

mendjes, çuditërisht si tjetër njeri, pa ankth në zemër, me ca sy të mëdhenj, 

të pastër, të qëruar nga ajo cipëza e trishtimit, të cilën ime shoqe ia kishte 

dalluar që në takimin e parë. 

- Po si ndodhet kjo letër në dorën tuaj? - Pyeti sikur atë çast zbriti nga 

një planet tjetër. 

- Fare rastësisht… e gjeta rastësisht… Dhe kjo letër, pastaj, na nxiti 

mua dhe time shoqe që t’ju kërkonim, t’ju njihnim… Ka disa muaj… Por 

… a ju ka takuar ky njeri? 

- Patjetër! Erdhi. Më takoi… 

- Ishte i jashtëzakonshëm…Ai njeri… me siguri …ndonjë i liruar nga 

burgu. 

- E paskët njohur ju atë?


121 

- Jo! Vetëm sa e kam parë… E kuptova që atij i kishte rënë letra dhe e 

ndoqa nga prapa, derisa u gjenda edhe përballë tij, por letrën nuk ia ktheva, 

pasi kisha shumë dëshirë të njihesha me ju, me njerëzit që vuajnë nga diktatura 

komuniste. Kam falënderuar disa herë Zotin, që ma dha mua mundësinë… 

të ndodhem sot këtu, në familjen e një martiri, i cili po dergjet në burg, 

vetëm e vetëm se është shqiptar i vërtetë, është antikomunist, antiserb, antirus, 

antigrek dhe lufton për Shqipërinë e vërtetë demokratike, Shqipërinë e Madhe, 

për Shqipërinë e shqiptarëve e jo, të qeverisin të huajt, me njerëzit e pakicave 

të huaja në Shqipëri. Zoti i ndihmoftë idealistët shqiptarë! ... 

Shkurt 1986 - Spaç, Mirditë.


ASTRIT DELVINA 

Astrit Delvina ka lindur në Delvinë më 1920 

në një familje patriotësh. Studion në Bolonjë të 

Italisë për mjekësi, por pasioni i tij i vërtetë 

ishte të shkruarit. E arrestojnë për here të parë 

kur punonte si gazetar dhe i konfiskojnë 

romanet “Sykuqi”, ku goditej Sigurimi i 

Shtetit, dhe “Bijtë e Tantalit”. E arrestojnë 

përsëri, mbasi qe liruar, dhe akuzohet për një 

roman tjetër me titull “Edhe varreza nuk ka 

qetësi”. Përfundon në burgun e Spaçit. Pas 

burgut e çojnë në internim, në Myzeqe. Vdiq 

në Tiranë më 1990. Janë botuar deri tani disa 

romane të tij si “Ëndrra me ngjyra” dhe 

“Globi në rrjetë”. Vepra të tjera të autorit 

kanë mbetur ende vetëm si dorëshkrime të 

shpërndara nëpër shokë, ndërsa një pjesë e tyre 

duhet të ndodhet dhe në arkivin e Policisë 

Sekrete.


123 

FRAGMENT NGA ROMANI “GLOBI NE RRJETE” 

- Unë nuk besoj se bota do të shpëtojë nga një ideologji. 

- Ideologjia e drejtë është drejtim dhe shtytje për veprim – m’u përgjigj 

ai pa më lënë të vazhdoj më tutje. 

- Jo të gjitha drejtimet dhe veprimet çojnë gjithmonë atje ku duhet. 

Materializmi dialektik është e vetmja filozofi e aftë të udhëheqë dhe të 

parashikojë ecurinë e dukurive. 

- E vetmja, e vetmja – u përgjigja. Ç’është ky absolutizëm i një rryme 

filozofike që pretendon të jetë çelësi unik i miliona problemeve të ndryshme 

që janë dhe që do të vinë? 

- Ashtu ë? – pyeti me ironi dhe zemërim Faredini dhe që atë ditë rrinte 

ftohët me mua. 

Ora 20.30 

Ngrihem ngadalë dhe përgatis çajin. Mendo si unë që të të kem shok, 

ose po nuk mendove si unë ose si ne, ti nuk je në rregull. Pi çaj dhe me bien 

në mend fjalët e Faredinit i cili u bë i madh me pozitë dhe pas ca kohësh u 

flak tutje si tradhtar i idesë që kishte përqafuar me aq zell. Kishte dale, si i 

thonë, nga binarët, u akuzua si oportunist, revisionist, dhe në art si modernist. 

Ky ishte shoku i shkollës që më thoshte vazhdimisht kur takohej me mua, se 

arti është i partishëm dhe duhet t’i shërbejë ideologjisë dhe politikës. Dhe 

unë i thoja: - Ka kush i shërben ideologjisë, artin lëreni rehat. Arti nuk duhet 

të bëhet llustraxhiu i politikës dhe i ideologjisë. Nëse ideologjia, ta zëmë, 

është e përsosur (a ka të tillë vallë në një botë ku ato që nuk dihen janë si 

oqean, dhe ato që dihen janë si një pikë uji), atëherë ç’nevojë ka ajo të ndikohet 

nga arti? Do të ishte njësoj si t’i shtonim makinës një rrotë të pestë ose si t’i 

shtonim diçka një skulpture të përsosur. Nëse ideologjia është e mangët, a 

duhet vallë arti t’i plotësojë mangësitë e tij dhe nëse ai e bën këtë, a është kjo 

një etikë e shëndoshë. Vetëm shkenca është filli i Arianës në labirintet e jetës.


- Ti je idealist – më thoshte Faredini . - Ti je nën ndikimin e filozofisë 

borgjeze edhe pse hiqesh si antiborgjez. O me ne, o kundër nesh, nuk ka 

rrugë të mesme, sepse të mesmes ia kemi zënë shtigjet! 

- Janë shtigje që të çojnë në gabime dhe greminë – ma preu ai shkurt, 

me një ton plot zemërim. - Socializmi është rendi më i përparuar që ka 

arritur një pjesë e njerëzimit, ai që i kundërvihet është tradhtar. 

- Tradhtar? – u habita unë. “Tradhtar sepse nuk mendoj si ju, do të 

ishte më e drejtë të thoje disident, apo më mirë asnjanës”. 

- Asnjanësi është më i rrezikshëm, sepse paralizon frymën revolucionare 

të masave. 

- Si? Unë nuk të dëmtoj, nuk të luftoj, nuk të shaj, njëkohësisht nuk 

ndihmoj as armikun tënd dhe për këtë qenkam më i rrezikshëm se armiku? 

Kjo s’ka vend ku ta vesh. 

- Ti duke ndenjur asnjanës, indirekt ndihmon borgjezinë. 

- Po, le ta zemë se është kështu, po unë mund të them pa frikë se 

gaboheni; se tërthorazi u ndihmoj edhe juve. Nëse ndihmoj borgjezinë se 

nuk bëhem me ju, atëherë ju ndihmoj edhe ju, se nuk bëhem me borgjezinë. 

Një komunist më pak për borgjezët dhe një borgjez më pak për komunistët. 

- Këto janë sofizma – ma ktheu ai me përbuzje, “ti hiqesh antiborgjez, 

por bën jetën e borgjezit, kur shokët luftojnë maleve okupatorin, ti rri në 

qytet, dëfren, vishesh mirë, ha mire, pa çarë kokën për hallet e popullit dhe 

pa u bërë merak se vendi është i okupuar. Ti nuk je as patriot”! 

- Ti do, - i thashë i nxehur edhe unë - të shfrytëzosh patriotizmin e 

njerëzve për hesapet e tua. Borgjezët i durojnë njerëzit asnjanës dhe nuk u 

bien në qafë, ndërsa ju nuk i duroni. Ju thoni se ai që nuk merret me politikë, 

do të krijojë kushtet që politika të merret me të. 

- Unë të them edhe njëherë, përsëriti ai me vetulla të ngërthyera, ndërro 

rrugë derisa nuk është vonë. 

- Kam edhe unë idetë e mia, lum miku, - i thashë - unë jam me atë që 

nuk ka ardhur akoma. 

- Unë të dola borxhit, - ia bëri me qetësi të shtirur dhe iku pa 

përshëndetur. 

Kanë kaluar 30 e ca vjet që atëherë. Shpesh pyes veten: “Çfarë më 

shtyri të jem asnjëanës”? Frika? Egoizmi? Mungesa e një ideali? Dhe thellë


125 

brenda meje i admiroja të rinjtë komunistët që hidheshin në flakë për lirinë 

e atdheut dhe për idealet e tyre pa marrë parasysh asnjë rrezik, duke flijuar 

edhe jetën e tyre, duke u rezistuar torturave çnjerëzore të nazi-fashistëve – 

dhe ndjehesha i dërrmuar. 

Rrjeta e globit më kishte ndarë dysh. Ky dyfishim i personalitetit 

formonte dramën më intime. Rini heroike? S’ke ç’i thua. Edhe unë nuk e 

doja fashizmin, por bëja një rezistencë pasive, që nuk i kënaqte shokët e mi 

të shkollës. Ato i çmonin aftësitë e mia, por thonin: “Se nuk ka fuqi të dalë 

nga orbita e klasës së tij”. Unë isha kundër mentalitetit borgjez dhe ata 

thonin që ky shan borgjezët që ata të përmirësohen dhe jo të zhduken. Por 

një gjë më ngushëllonte; kisha një mosbesim instinktiv kundër ideve të tyre, 

unë nuk kisha rrezik të humbja pasuri e pozitë, babai më la të varfër. Unë 

guxoja të mendoja ndryshe për botën edhe jetën, ndoshta shumë-shumë 

para kohe dhe prisja erën time, unë vija në diskutim edhe analizë çdo problem 

moral, shoqëror, politik, ideologjik dhe ato që shihja në këtë mikroskop 

elektronik të mendimit më paralizuan çdo simpati dhe miratim çdo dashuri 

për të vepruar. Atëherë unë shkruaja kundër bejlerëve dhe ata thonin: “Gjynah 

ky djalë, na u bë i kuq!” Të kuqtë thonin: :”Gjynah, ka vlera por ç’e do, s’e 

lenë lakrat që ka në kokë të gjejë rrugën e drejtë”. Djall o punë! Të gjithë, të 

gjithë pa përjashtim flasin për rrugë të drejtë, mburrin ideologjinë e tyre, 

mendojnë se ata e kanë çelësin që hap dyert e parajsës mbi tokë për popujt 

e varfër e të shtypur, të gjithë pretendojnë se i hoqën llauzit të gjorë zgjedhën 

nga qafa dhe i vënë dy të tjera. Liria është si Profeci; merr mijëra trajta, 

përcaktohet me lloj-lloj përkufizimesh. Të gjithë janë miq të popullit dhe 

bëjnë garë kush t’i pëlqejë më shumë dhe kur bëhet martesa udhëheqëspopull, 

fillon jeta bashkëshortore, që çvishet dalngadalë nga çudirat e para. 

Duartrokitjet e masave nuk përfaqësojnë gjithmonë dashuri për ata ose ato 

për të cilët duartrokasin. 

Mbush një gotë me konjak dhe e kthej me një frymë. Me një gotë më 

kthjellohen idetë, me dy më errësohen. Ndez radion Rai Uno, ka një emision 

mbi vrimat e zeza. Dëgjoj i mahnitur këtë llahtar të universit, për këta yje të 

zinjë titanik, të padukshëm që si përbindësh kozmikë, përpijnë trupat qiellore 

që hyjnë në sferën e tërheqjes së tyre, duke shtuar kështu masën dhe forcën 

e rëndesës. Peshkatarët e yjeve, që kthejnë mbrapsht edhe dritën, e ndofta 

me kohë këto merimanga në rrjetat e tyre do të përpijnë dalëngadalë të


gjithë yjet e universit duke e kthyer gjithësinë në një shkretëtirë të llahtarshme! 

Po atëherë nuk do të ketë asnjë sy që t’i shohë këto lemerira. Fik radion dhe 

rri përballë dritares me perdet e ulura. Rrugëve zhurmojnë ende zetorët e 

ngarkuar me jonxhë edhe miser. Filloj të këndoj ulët disa këngë humoristike. 

Konjaku e ka bërë efektin . Im atë pinte shumë. Po ti pse nuk pi, më pyeti 

një ditë Orhani, një shok, shkolle edhe ai “asnjanës” si unë. “Yt atë e pinte 

me gjyma”. 

- Si duket, im atë, - i thashë - e ka pirë edhe racionin tim të alkoolit që 

më takonte në jetë. 

- Bëri mirë për ty edhe keq për vete, - përfundoi Orhani. 

Zhytem përsëri në të kaluarën. Ishte viti 1950. Lufta e Koresë. Dalja 

në skenë e disqeve fluturuese. Sfera të ndritshme që vinin e iknin me shpejtësi 

të llahtarshme, që qëndronin në hapësirë pezull dhe pastaj zhdukeshin nga 

sytë menjëherë, flitesh se mos ishin armë të reja të superfuqive. Të tjerë 

thonin se ishin anije kozmike që vinin nga planete të tjera. Për këto dukuri u 

krijua edhe shkenca e re që quhej Ufologjia, term ky që u krijua duke marrë 

gërmat e para të këtij emërtimi. “U.F.O. (un-known flying object)”. Objekte 

të panjohura fluturese. Po pse nuk ulen në tokë dhe të bien në kontakt me 

ne, këta jashtëtokësorë? 

Pyeta një ditë Orhanin, tre javë para se të burgosej, i akuzuar për 

agjitacion e propagandë, gjoja se kishte thënë që amerikanët bëjnë luftë të 

drejtë në Kore, me që ishin koreanët e veriut komunistë, që kishin sulmuar 

Korenë e Jugut, ku ndodheshin trupat amerikanë. 

- Sepse, - thashë - kanë neveri të takohen me ne. 

- S’është çudi që të kenë parë edhe zhvillimin e Luftës së Dytë Botërore. 

Dy muaj pas arrestimit të Orhanit, më burgosën edhe mua të akuzuar 

për agjitacion e propagandë kundër partisë dhe popullit dhe për simpati 

ndaj perëndimit. Në atë kohë ishte hedhur edhe një bombë kundër 

Ambasadës Sovjetike, dhe mëse 30 vetë u pushkatuan pa gjyq, aq sa Ministri 

i Drejtësisë dha dorëheqjen. 

- Ti ke thënë se … - vazhdonte të akuzojë hetuesi. 

- Jo s’është e vërtetë. 

- Kemi fakte, edhe dëshmitarë. 

- Nxirrini.


127 

- Ti ke folur me N, me O, me F. në datën kaq e aq… ke thënë, të ka 

thënë…. 

- Jo, ai gënjen, kemi folur, por jo për këtë. 

- Shiko se luan me kokën, armik i vendosur. 

- Nuk jam armik. 

Britje, kërcënime, roja që më ve prangat e më çon në birucë. 

Pastaj gjyqi. 

Pastaj dënimi, pesë vjet heqje lirie për agjitacion e propagandë dhe 

tentativë arratisjeje. Jeta në kampe, si argatë me punë të detyruar, pastaj 

ushtroj profesionin tim. Lirimi nga burgu, të tjera halle. Nuk më çojnë në 

profesionin tim. Punëtor në rruga-ura, punëtor asfaltimi. Shtroj rrugët e 

Tiranës dhe shkatërroj rrugët e jetës time. Rri ca kohë te motra dhe nuk gjej 

qetësi as atje...


AT GIACOMO GARDINI 

S.J. 

Misionar i devotshëm dhe pse në moshën 87- 

vjeçare, Atë Gardini u kthye përsëri në Shqipëri 

për të vazhduar punën e ndërprerë me dhunë 

nga diktatura komuniste. At Giacomo Gardini 

lindi në Pordenone të Italisë më 1905-ën. Mbasi 

hyri në shoqërinë jezuite, ku u përgatit si klerik, 

më 1930-ën vjen në Shqipëri dhe kalon disa 

vjet duke dhënë mësim. Në vitin 1936 

shugurohet prift dhe vazhdoi të shërbente në kishën 

katolike shqiptare. Arrestohet e burgoset në verë 

të 1945-ës. Mbasi vuan 8 vjet burg dhe 2 vjet 

internim, lirohet e i bëhet e mundur të rikthehet 

në Itali. Shpirtërisht nuk u shkëput asnjëherë 

nga Shqipëria megjithë vuajtjen e pësuar. Në 

vitin 1986 botoi në Itali librin “10 vjet burg në 

Shqipëri”, ndërsa mbas rihapjes së kishave At 

Giacomo Gardini rikthehet në Shqipëri për të 

shërbyer përsëri. Misioni i tij fetar vazhdoi deri 

në vitin 1996, vit në të cilin ndëroi jetë.


129 

RRËFIME NGJARJESH 

FRAGMENTE NGA LIBRI “DHJETË VJET BURG NË SHQIPËRI” 

Arrestimi e procesi: Në burgun e vjetër të Shkodrës 

Mbasi mora “shpërblimin e merituem”, me vendimin përmbarues 

(28 gusht 1945), më transferuan në burgun e vjetër të Shkodrës, i quejtun 

Burgu i Madh, që gjëndesh mbas Prefekturës. Kishte qenë ndërtue në kohën 

e turqve, kur sundonte Porta e Naltë: një ndërtesë me përmasa mesatare 

dhe e tmerrshme përsa i përket rehatisë: me të vërtetë allaturka! Ishte 

katërkandshe me dy kate: në një anë gjëndesh drejtoria e trupi i policisë, në 

tri anët e tjera, të burgosunit. Kishte dy ose tri dhoma për të smundët e disa 

qeli përgjithsisht të vendosuna në nënshkalla, për me veçue të burgosunit 

ma të rrezikshëm ose të nënshtruem regjimit të rreptë. 

Përmbrenda, një oborr prej 25x8 metra, në qendër me një pompë 

dore për me nxjerrë ujin nga pusi. Banesat ishin të përbame nga katër dhoma 

të mëdha e të kqija me dysheme dërrasash. Çdonjëna mund të zinte, të 

shtrimë për tokë, në katër rreshta 40 deri 60 njerëz. Natën, sidomos në 

kohën e grumbullimit ma të madh, dukesh si qilim trupash e një pështjellim 

kambësh të kryqzueme. Nën at qilim rrijshin në pritë koloni të denduna 

parazitësh. 

Nga oborri i vogël, në katin e poshtëm, ishin nevojtoret, të vendosuna 

në një rruginë pa dritare, pa ujë, me pesë ose gjashtë “vende” allaturka, 

dmth biruca të thjeshta në dysheme që çojshin ndysinat drejtpërsëdrejti në 

hendek; prandaj era e qelbësisë ishte e padurueshme. Në anët e oborrit, nën 

shkallët për në katin e sipërm, dy biruca shërbejshin për banjo e po ashtu 

me ndëshkue të pandëgjueshmit, tue i rrahë me shkop ose tue u lëshue kova 

me uj të ftohët, ose tue i ba me ndejtë gjithë natën me krye ulun nën shkallë 

e me kambët e zhytuna në ujë deri në gjuj, ndëshkim të cilin edhe unë kam 

pasë rastin me e provue. 

I vetmi vend për pastërtinë e mëngjesit ishte për të gjithë pompa e ujit 

midis oborrit. Gati çdo ditë na qitshin me shëtitë rrotull për një orë mbrenda 

oborrit të vogël nën mbikqyerjen e rojeve të armatosuna. Pa radio, pa


informata. Kontrollimet ishin tepër të rrepta. Çdo thyemje e rregulloreve 

ose një dyshim i thjeshtë, shkaktue, ndoshta, nga një spiun rrenacak paguheshin 

me të rrahuna shkopijsh sa me ta zhgulë çdo fije vullneti. Ushqimi përbahesh 

prej 700 gram buke, së shumti bukë misri e ujë te pompa. Këto ishin 

elementet e zakonshme të krejt jetës sime si i burgosun. Ndonjë përmirësim 

i vogël u ba, si kam me tregue ma vonë, por baza mbeti e njëjta. 

Si e kam theksue ma parë, ambienti ishte krejtësisht i fëlliqun nga 

parazitët: çimra e pleshta, por ma të tërbuem ishin morrat, aq sa askush nuk 

ia dilte me u shporrë sish edhe pse u kujdesonte për pastërtinë. Faqet e 

mureve ishin krejt të mbulueme me njolla të kuqe. Për fat të mire, amerikanët 

furnizuen krejt aleatët - e ndër këta ishin përfshi edhe shqiptarët - sasina të 

mëdha DDT. Përveç popullsisë, diçka mbeti edhe për ne “armiqt e popullit”. 

Një ditë prej ditësh në dhomat tona gjithçka, dërrasa, petka e na lakuriq, 

kaluem e rikaluem nëpër një mjegull pluhuni kundra insekteve. Mandej na 

urdhnuen që për tri ditë e për tri net të mos prekshim kurrgja. Asht e lehtë 

me përfytyrue se si e kaluem at stuhi që të merrte frymën! Megjithëse ishim 

në rrezik helmimi në atë ambient të mbushun plot e përplot me njerz, prap 

se prap u dezinfektuem nga parazitët e të gjithë mbetëm të kënaqun. 

Amerikanët, mandej, së bashku me DDT dërguen furnizime, miell 

gruni të bluem shum imtë. Fati deshi që edhe të burgosunit, për pak kohë, 

të kishin një farë fitimi nga ai bollek. Mbërrijshin edhe në burg disa franxholla 

të buta e të bardha, që të knaqshin vetëm me i pa. Disa ndër të burgosunit, 

sidomos malësorët, të cilët nuk kishin pa kurrë një bukë të tillë, u hudhën 

me e hangër me grykësi. Por mbas disa ditëve njëni i thotë tjetrit: “Tash pesë 

ditë kam mujtë me dalë për vete”. E tjetri: “E unë tash gjashtë!” Fjala në 

besim kaloi gojë në gojë, e duel se një numër i madh të burgosunish u 

gjindte në të njëjtat kushte. Mund të plaste një lëngatë e vërtetë. 

Drejtoria, e informueme, mori menjëherë masa të rrepta. Të nesërmen 

në nadje mbërriti në oborr një damizhan voji të trashë e filloi dhanja atypëraty. 

Masa e vojit ishte një gotë, që porsa u shkullonte nga njëni, u mbushte 

menjiherë për tjetrin. Kura, sigurisht rrëjsore, e bani punën e vet. Në at çast 

ishim ma se 500 vetë, ndërsa nevojtoret ishin ato që kam përshkrue. Tue pa 

se ajo bukë e bardhë “na bante keq”, drejtoria e burgut urdhnoi racionin e 

zakonshëm me bukë misri.


131 

Fusha e përqendrimit: Në ndërtimin e burgut të Vlorës 

Popullsia e kampit të Tepelenës mund të mbërrinte rreth 1500 - 1700 

vetë, ose edhe ma tepër. Po të mendohet se operacioni-internim kishte fillue 

qysh më 1945, në kohën për të cilën baj fjalë (1952-’53), djemtë tashma 

kishin mbërritë moshën 16-17 vjeçare, e prandej ishin ba krah i vlefshëm 

për punë. E njimend ndodhte që të thirreshin shpesh për punë të përngutshme 

ose për punë të domosdoshme. 

Mbas Pashkëve të 1952-it - që, si tash, për ne qe një festë e madhe - 

mbërriti në kamp lajmi me u gjetë gati me u nisë për një mision pune. U 

pregatitën lista personash fizikisht të aftë për punë; u mblodhën ato pak 

tesha, u banë përshëndetjet e madje pikoi ndonjë lot. U nisëm rreth 170 

vetë. Grupi u ndal në periferinë e Vlorës, rranzë kodrave të gjelbërta plot 

ullishta. Banesat tona ishin baraka druni, me kate shtretnish, bile të bame me 

njifarë shije. Të gjitha të hymet të çojshin kah një shesh i madh që përdoresh 

si oborr dhe si magazinë materiali ndërtues. U rregulluem si deshëm, simbas 

miqësis, farefisnisë, moshës, si me qenë në familje. Nga oborri syni mundte 

me u endë mbi zonën e hapët detare që nga Arta zbret teposhtë, deri sa me 

përqafue Vlorën e limanin e saj deri në Kaninë; ma larg dukej ishulli i Sazanit, 

thue se ishte vu si roje për krejt zonën. Nga deti frynte një ajr i pastër e i 

freskët, të thuesh një mrekulli! 

Dita e nesërme mbas mbërritjes sonë qe krejtësisht e zanun me 

organizimin e punës; ndamje në grupe me përgjegjësit përkatëse, liri e 

kufizueme me shkue në qytet, norma disiplinore në mbrendinë e kampit, 

ndëshkimet e mundshme. Mandej u ndanë veglat e punës. U gëzova fort 

kur pash se si drejtor punimesh ishte një italian, inxhinieri Ugo Monai - një 

friulan nga Tricesimo (Udine). Puntorët e dojshin inxhinierin për mirësjelljen 

e shpirtmirësinë e tij, kurse superiorët e çmojshin për aftësin e tij. Gjatë tanë 

vjetve ai qe, veçanisht për ne priftnit, përnjimend një engjëll i rojës. 

Zona që u shtrinte përpara fushimit tonë dukej si një fletë krejt e 

vizatueme: pjesërisht me hulli të gërmueme në tokë, pjesërisht të rravijëzueme 

me kunja. Ishte projekti i një ndërtese pak a shumë të ndërlikueme e vendi 

ku ndodhesh nuk na u njoftue qartë. Mirëpo, për ne që - si thuhet shqip – 

“kishim shijue njëfarë çorbe” - nuk qe vështirë me kuptue se aty do t’u 

ngrehte një ndërtesë e madhe burgu. Unë tashma isha i mbajtun si gjysmë 

kryemjeshtri, prandej m’u besue një sektor veçanisht i randësishëm e delikat


në atë sistem burgu: lokale për të burgosunit nën proces ose të dënuem me 

vdekje. 

Forma e parapame ishte ajo e një ndërtese prej 10x8x35 metrash me 

nji hymje të vetme, pa dritare anash, porse me bira dritëzash në çimento 

mbi tavanet, nga të cilat hynte pak dritë e ajr. Pjesa e mbrendshme ishte e 

përbame nga një rruginë e ngushtë që shkonte nga një anë në tjetrën. Gjatë 

dy anëve të korridorit punoheshin qelitë, madhësije të ndryshme, disa në 

forma ma tepër se të çuditshme: ndoshta ishin shestue për ... të torturue. 

Në atë kantjer, njeriu punonte me vullnet të mirë; ushqimi nuk ishte i 

shijshëm, por i mirë e i mjaftueshëm. Edhe rojet tona e kishin marrë vesh se 

të internuemit nuk ishin të burgosun që kryejshin dënimin, aq ma tepër 

mbasi pranë nesh ishin marrë në punë punëtorë të lirë që merrshin një rrogë 

të rregullt. Megjithatë, duhesh të kalonte shumë kohë përpara se ne të na 

njihesh e drejta me pasë, përveç pjatës me çorbë, edhe një farë shpërblimi 

për punën e bame. 

Punojshim kush tue gërrye, kush tue mbushë themelet, kush tue bajtë 

gurët, kush tue pregatitë gëlqeren: nga toka nuk vonoi me u dukë trajta e 

krejt ndërtesës e edhe me u ngritë nalt gati një metër. Ndërkaq në ullishtat që 

mbulojshin kodrat, kishin fillue të piqeshin ullijtë, të cilët ngacmojshin 

vazhdimisht shijen e puntorëve që punojshin papushim. Porsa binte nata, 

hije tinzake largoheshin nga barakat e tue rrëshqitë nën pemët, kthejshin plot 

me “frytin e vjedhun”... Hangrëm ullij, të pregatitun në njëmijë mënyra, deri 

vonë në vjeshtë, me ndërgjegjen se nuk kishim ba kurrgja të keqe. Natyrisht 

më jepshin edhe mue me urimin tradicional: “Të baftë mirë!” e me 

buzëqeshjen e njeriut që e ndien veten të qetë, kur e ndan hajnin e vocërr me 

priftin! 

Si kam thanë edhe ma sipër, në atë kohë, përveç ushqimit të përditshëm 

nuk na jepshin as petka, as këpucë, as të holla; e të pakët ishin ata që mundshin 

me marrë të holla nga burime të tjera. Unë mandej ma pak se të gjithë. Por 

një ditë më thirrën në drejtori sepse nga Italia më kishte mbërritë një çek 

prej pesë dollarësh. Me marrë të holla, në dollarë, e nga Italia e shkundun! 

Kjo ishte arsye ma se e mjaftueshme dyshimi. Por ma e keqja ishte se çeku 

kishte ardhë prej Vatikanit. “Ani ma - pyeti drejtori - të holla nga Vatikani? 

Kush t’i dërgon? E me çfarë qëllimi?” Kërkova nëse mund ta shihsha 

dokumentin, sepse vetëm kështu do ta merrsha vesh se kush ishte dërguesi.


133 

Përsa i përket arsyes, thash se ishte e qartë, tue tregue veshmbathjen time 

elegante! Me kaq biseda mori fund. Nuk di se sa më patën dhanë në monedhë 

shqiptare; sidoqoftë nuk ishte shumë që do të kishte mujtë me ushqye çfardo 

dyshimi. 

Një vit e gjysmë ma vonë, gjithnjë për çështje ndihmash në të holla, më 

ndodhi një tjetër rast që mund të kishte rrjedhime shumë ma të randa. E 

afërmja e një të internuemi më dërgonte herë mbas here prej Tirane nga 

njëqind lekë (që kishin vleftën pak ma tepër se një liretë italiane), tue thanë se 

ishte ndihma e dikujt që s’dëshironte me iu zbulue emni. Unë e merrsha për 

të mirë këtë kërkesë, e ndër kushtet në të cilat gjendesha, ajo ndihmë sado e 

vogël, nuk më bante keq; por dëshproheshem se nuk mujsha me e falënderue 

bamirësin e panjoftun. 

Një ditë më thirrën në komandën e policisë e në të vërtetë më morën 

në një proçes-verbal serioz. Ia filluen me më pyetë për gjana që kishin ndodhë 

dhe u munduen me zbulue se cilët ishin miqt e mi kur jetojsha në Shkodër. 

I ngushtuem e i mërzitun më shkuen ndërmend vëllaznit jezuitë ose miqt, të 

cilët e dijsha se ishin larg e jashtë rrezikut. Ndër tjerë përmënda edhe emnin 

e Atë Pietro Palladinit, i dëbuem prej Shqipnisë me italianë të tjerë më 1946. 

Kishim qenë miq të ngushtë e ai atëherë gjendesh n’Itali. “E Atë Palladini - 

pyeti menjiherë oficeri - a të kujton gjithnji, të ndihmon drejtpërdrejt apo 

nëpërmjet personash të tjerë?” I u përgjegja se nga ai nuk kisha drejtpërdrejt 

as letër, as ndihma. - “E nga të tjerë?” - insistoi ai. I tregova atëherë për 

ndihmën e papritun që më vinte prej Tirane nga një i panjoftun. Në mënyrë 

që të hiqsha dyshimin, i vuna në dukje edhe shumën e vogël dhe se e merrsha 

rrallë. “Mjafton me kaq”, përfundoi oficeri, e më lëshoi. Ma vonë, kur u 

ktheva në Itali, mora vesh nga Atë Pietro Palladini se në fakt ai i paska pasë 

dërgue herë mbas here të panjoftunit në Tiranë ngjyra tepër të kërkueme 

aso kohe në Shqipni, në mënyrë që me fitimin e shitjes, të ndihmonte mue e 

ndonjë jezuit tjetër shqiptar nevojtar. Porse njeriu në të cilin Atë Palladini 

kishte besim, përfitonte ma shumë për xhepin e vet. Policia e kishte zbuluar 

lojën dhe e kishte arrestue. Gjatë proçesverbalit kishte dalë edhe emni im. 

Për këtë gja më thirrën në komisariat, por tue qenë hjekë çdo përgjegjësi e 

imja, nuk pata ma asnjë trazim.


“...I shtrënguem me ba tulla argjili” 

Puna në Vlorë kishte shkue përpara gjithë verën tue lanë përgjegjësat të 

kënaqun; por vjeshta e shtyme, koha tashma e ashpër e sidomos natën, 

shinat papushim filluen me e paralizue kantjerin. Kremtuem Krishtlindjen 

tue mbledhë bashkarisht ndonjë send të vogël që kishim ble, dikushi kishte 

shkue deri në Artë e kishte mujtë me gjetë venë mjaft të mirë. Mbas kaq 

kohe “krezhmimi”, festimi pruni në kamp një gjallnim të jashtzakonshëm e 

madje na bani me këndue kangë të thjeshta të maleve e ato që atëherë ishin 

të njoftuna në qytet. Ishte Krishtlindja, e për pak orë edhe na e harruem 

gjendjen tonë. 

Veçse ishte e qartë se nuk do të vazhdonte kështu për krejt dimnin. E 

njimënd, aty kah gjysma e kallnorit, erdhi urdhni me u nisë. E njëjta punë 

ngarkimi të zheleve tona mbi automjetet e përmbi to edhe na, të ndamë në 

grupe; e njëjta nisje në mesnatë me të ftohtin therës të gjysmës së kallnorit e 

mbërrijtja në Tiranë, kur ishte ba mëngjes. Na shgarkuen ndër oborret e 

gjana të një furre tullash, me na futë ndër dhomat e mëdha krejt bosh, ku 

pritëm agimin. Kur ma në fund dyert u hapën, secili u lëshue turravrap me 

krye dikund nevojën... Mandej na prunë të njëjtën garuzhdë çaji të ngrohtë e 

mbas saj filluem me i pastrue e rendue banesat e reja. 

Fabrika paraqiste gjanë ma të mirë që mundte me u pregatitë aso 

kohe. Të shoqnuem nga përgjegjësit, vizituem repartet e ndryshme. Ata na 

treguen të gjitha fazat e punimit: u mblidhte dheu, u sitte, u ngjeshte, e i 

kthyem në format e dëshirueme, bahesh në lehe, mandej në furrat e pjekjes, 

nga të cilat dilte materiali i kryem. Në atë kohë e në atë vend çdonjëna, prej 

këtyne fazave kërkonte të punohesh pa ndërpremje e habina. Në kohët e 

para punojshim krahas me punëtorët që gjendeshin aty prej shumë kohe; 

por, mbasi u praktikuem, krejt përgjegjësia e fabrikës kaloi në duert tona. 

Punojshim vetëm ditën, përveç fazës së pjekjes që duhesh me u krye edhe 

natën, mos me e lanë me u shue zjarri. Pjekja e tullave, ushqye me sasinë e 

caktueme të zjarrit, duhesh të kalonte prej sektori në sektor, për ta përfundue 

procesin e pjekjes. Furra ishte një ndërtesë vezake e ndame në dhoma. Skuadra 

punëtorësh i mbushëshin vazhdimisht dhomat me tulla të teruna e të 

papjekuna. Mbas pjekjes, skuadra të tjera punëtorësh i nxirrshin jashtë e 

kështu vazhdonte tanë proçesi.


135 

Të gjithë sektorët bajshin një punë mjaft të randë, por kjo fazë e 

fundit ishte veçanërisht e vështirë. Ambienti kishte një temperatyrë shumë të 

ngritun, ajri ishte i mbushun me pluhun e hi që hyjshin prej gjithkah, tullat e 

vrazhda e të kuquna në zjarm duheshin kapë me dorë. Dilshim të këputun 

e të mbuluem me djersë që rridhte rrkajë në krejt trupin tonë, me gojën e 

birat e hundës plot pluhën, e duer të rjepuna. Një mundim vërtetë i 

tmerrshëm! Pikërisht në këtë vend qesh caktue edhe unë nga fillimi e aty 

vazhdova për disa muej. 

Veçse due të shtoj se nuk qe gjithçka negative. Ndër vjetët e maparshëm 

kisha punue për shumë kohë i zhytun në ujë e si rrjedhim më patën kapë një 

varg reumatizmash. Shpesh ndiejsha dhimbje të forta, të cilat më pengojshin 

nganjiherë edhe me qëndrue drejt. Mirëpo kjo “kurë” e kundërt, si puntuer 

i caktuem ndër furra, qe për mue një prekje shëruese e mrekullbase. Si mos 

të shoh në këtë një mbarshtrim të Perëndis? Ai i Lumi m’u gjet pranë edhe 

në mënyra të tjera... 

Lirimi 

Marrëveshje me Italinë sa i përket Traktatit të Paqes; rivendosja e 

lidhjeve miqësore e tregtare; vendimi se të gjith italianët e burgosun ose 

ndër kampet e punës e të përqëndrimit duhet të pregatiteshin për t’u 

riatdhesue. M’u ba se isha në andërr! E mund të ishte e para herë, në dhjetë 

e ma tepër vjet që andrrojsha lirimin, sepse në shpirtin tim kishte shkue tue 

u rranjosë gjithnjë e ma tepër bindja se nuk do të dilsha kurrë ma prej andej. 

Lajmuesi im më shikonte me buzëqeshje e trishtim; më bani përgëzimet 

e veta e tue u largue shtoi: “I lumi ti që po shkon, kurse ne po mbesim në 

baltë”. Nuk thashë asnjë fjalë, tue mendue se urtësia nuk asht kurrë e 

teprueme; u kufizova me e falënderue, tue shpejtue hapat në rrugën e kthimit. 

Përshkova qytetin gati tue vrapue, pa mujtë me iu largue shikimit të disa 

njerëzve që më njifshin e dëshirojshin me më përgëzue, ose, së paku, me më 

ndalë me e komentue ngjarjen. Por atë ditë ish me të vërtetë përngut, e 

mandej e dijsh fare mirë se disa fjalë janë si disa lloje farnash të hedhuna nga 

era që bajnë udhtime të gjata për të zanë ma vonë rranjë, qoftë edhe në 

majën e një kumbonareje! 

Kur mbërrijta në sektorin tim, gjeta se lajmi kishte depërtue para meje 

e krejt rrethi i të internuemve vlonte në kureshtje. Më rrethuen e shprehën


njëmijë përgëzime, por nuk ishte e vështirë me pa ndër sytë e tyne edhe një 

hije trishtimi. Vuejshin nga mendimi i ndamjes, dhe e ndiejshin se do të 

humbshin edhe atë pak ngushllim shpirtnuer që shërbimi im u kishte sjellë. 

Kërkojsha me e çdramatizue çështjen e me u dhanë zemër me besim se 

Zoti nuk do t’i braktiste. Por në shpirtin tim edhe unë isha i mallëngjyem e 

i trishtuem. I desha me zemër e ata më deshën njisoj. Kjo dashuni e anasjelltë 

më bani me e ndie veten si anëtar familjeje... Qava edhe unë e besoj se nuk 

rrej se po të kisha pasë mundsi, do të kisha hjekë dorë nga kthimi në atdhe, 

mjaft që të mujsha me ngushëllue atë masë njerëzore të shumë vuejtun. 

Në kamp, pra, përgëzime e lot; mandej, si e do zakoni shqiptar, vizita 

në mbramje, qitje cigaresh, kafe, një gotë raki e, për gratë, edhe karamela. 

Një luks i vërtetë! Kuleta u zbraz, mirëpo zakoni i vendit në ketë rast u 

plotsue me nder. 

Mandej në një mbramje vonë, kur tashma ishim tue krye kuvendimin, 

ndëgjuem një trokllitje në derë: me një pamje tepër të butë, u duk përpara 

rreshteri, përgjegjës i sektorit, i shoqnuem prej tre civilësh. Si për instinkt 

mbetëm gojëmbyllun, pak të shqetësuem, por menjiherë morëm frymë kur 

një nga të tre, në një italishte mjaft të ngathët, na lajmoi se “pushteti” dëshironte 

që kthimi ynë në Itali të ishte i dejë, e prandej kishte dhanë urdhën të visheshim 

me rroba të reja. U bani shej dy të tjerëve (një rrobaqepës e një këpuctar) 

me ba detyrën e tyne, d.m.th me na marrë masat për petka, të linta e këpucë. 

Përshëndetën e shkuen. Na shikuem njëni-tjetrin ndër sy, pa thanë kurrgja; 

por me atë shikim na thamë një mori sendesh. 

Ndërkaq po afrohesh dita e nisjes: duhet të ishte rreth natës së 20 

shtatorit. Nuk e mbaj mend se çfarë mjet transporti na dhanë. Mbaj mend 

vetëm se të gjithë të internuemit ishin grumbullue rreth nesh e na 

përshëndetshin me lot ndër sy. I kishim dhanë dikujt një send, dikujt një 

tjetër: gjithçka kishim. Me vete merrshim vetëm zemrën, edhe atë të 

thërrmueme prej vuejtjesh... 

Ndërsa valëviteshin shamijat, automobili u nis e muer rrugën drejt 

Durrësit. Në ndejsen e gjanë mbrapa, rrijshim katër: unë, Mario Verde, 

napolitan, Nino Tagliani, ferraras e Luigi Maucerri, siciljan; përpara, pranë 

shoferit një “engjëll roje” i pandamë, i cili gjatë tri ditëve që kaluem në 

Durrës në pritje të anijes, kurrë nuk na u largue, as ditë as natë. I njerëzishëm 

pa masë, na çonte në postë me u dërgue familjeve telegrame, na ftonte në


137 

kafe me pi një raki, na çoi me shëtitë gjanë e gjatë nëpër qytet, tue bisedue 

mbi njëmijë çështje, e gjithmonë tue vu re se çka po thojshim. Edhe kudo 

hyjshim, menjiherë na rrethojshin gjindët që u interesojshin për ne, e të cilët, 

sigurisht, nuk kishin ardhë aty rastsisht. 

Në mbasdreken e 24 shtatorit u drejtuem kah limani. Pash menjiherë 

një anije që mbante flamurin italjan, e zemra filloi me më rrahë fort. Gjetëm 

aty tue na pritë edhe nandë italjanë të tjerë që unë nuk i kisha takue kurrë. 

Ishin të gjithë profesjonistë që kishin punue dhe ma përpara në Shqipni. Me 

ardhjen e komunizmit ata kishin qenë mbajtë për arsye të ndryshme, e nën 

maskën e fajeve, por, në të vërtetë për të vazhdue me ushtrue profesionin e 

tyne në shërbim të shtetit. Edhe ky takim qe një gëzim i madh. Dikur vonë 

mmërrijti një oficer i policisë: kishte në dorë një fletë e, tue thirrë secilin me 

emën, e bante me hipë në shkallën që çonte nalt në anije. Erdhi radha ime, iu 

përgjegja thirrjes, e me kambët që pak më dridheshin, hipa në ato shkallë që 

më çuen në anije. Më doli një fshamje, që u shndërrue në urim “Kjofsh 

bekue o Zot”. Kapiteni i anijes që na priti në fund të shkallave... Me një 

shtrëngim dore më trimnoi: “Zemër, o Atë, tashti këtu komandoj unë!”... 

Ishte 24 shtator, 50- vjetori i lindjes sime...


VANGJUSH GAMBETA 

Ka lindur në Korçë, më 1929. Mbaroi shkollën 

e mesme në vëndlindje. Gjatë viteve 48’-52’ 

vazhdon studimet e larta në Kiev të ish- 

Bashkimit Sovietik, në degën e ekonomisë. 

Mbas kthimit në Shqipëri, i apasionuar mbas 

gazetarisë fillon të punojë në të përditshmen 

“Zëri i Popullit”, ku më vonë bëhet dhe zv. 

kryeredaktor. Zhvillimet politike në Shqipëri, 

sidomos ato mbas prishjes me Bashkimin 

Sovietik, e bëjnë Vangjushin gjithnjë e më të 

tërhequr. Kështu, në vitin 1975, vjen për të 

goditja politike. Internohet në Derjan të Matit, 

ku qëndroi deri në përmbysjen e diktaturës. 

Rikthehet në Tiranë ku është një prej 

themeluesve të “Partisë Republikane”, së bashku 

me Petro Markon e Sabri Godon. Gjatë 

periudhës 1991-92 punoi si kryeredaktor i parë 

i gazetës “Republika”. Më pas u tërhoq nga 

jeta publike i zhgënjyer prej zhvillimeve politike 

si dhe për arsye moshe.


139 

KULAKU 

Në mes të rrugës për të zbritur nga zyrat e kooperativës në shitoret 

ishte shkolla e fshatit. Në oborrin e madh të shkollës kishte vend edhe për të 

vegjëlit, që të loznin me top, edhe për të rinjtë e fshatit e për mësuesit, që të 

loznin volejboll. Para fillimit të mësimit dhe gjatë pushimit të madh, shpesh 

edhe pasditeve, oborri gumëzhinte nga zërat gazmorë. Kur binte rruga, 

shpesh ndalonin këtu edhe nëpunësit e kooperativës, fshatarë dhe kalimtarë 

të rastit, si në një pikë pushimi për t’u shlodhur pak, ose për të kaluar një 

copë herë në atë ambient gazmor. 

Ndalonte shpesh herë edhe Petrua. Shikonte fëmijët se si bridhnin, si 

ndiqnin njëri-tjetrin ata që s’kishin top, se si ndjekësi, kur nuk e arrinte dot të 

ndjekurin, ia vërviste me çantën e librave kokës. Të gjithë ishin të qeshur. 

Vetëm rrallë e tek ndonjë, që e pësonte nga shoku i tij, qante e grindej. 

Qeshnin edhe spektatorët e rastit me ngjarjet e vockla të oborrit të madh të 

shkollës. 

Vetëm Petrua, kur ndodhej aty, qëndronte i vrenjtur e i menduar. Ç’bënte 

vallë Arturi tani në oborrin e shkollës së tij në Tiranë? I tërhiqte vëmendjen 

edhe një djalë rreth dymbëdhjetëvjeçar, që qëndronte, si edhe ai, i vrenjtur, 

i menduar, si i ngurosur. Ai nuk përzjehej me shokë, askujt nuk i fliste. As 

atij askush nuk i fliste. Çanta e tij asnjëherë nuk kish fluturuar, asnjëherë nuk 

kish rënë në tokë e të baltosej. Ajo qëndronte në dorën e tij, të dy duart i 

kish gjithmonë të lëshuara drejt poshtë, si të një ushtari të vogël në qëndrimin 

“gatitu” 

“Po Arturi, vallë, kështu qëndron në oborrin e shkollës?” – pyeti veten 

Petrua, duke mos ia shqitur sytë djaloshit dymbëdhjetëvjeçar. 

Ishte i bukur. 

“Edhe Arturi im është i bukur, por është edhe i shkathët” – mendoi 

Petrua. “Ky, me sa duket, do të jetë ndonjë handikapat. I shkreti! Këtu, 

kuptohet, askush nuk është interesuar për ta shpënë në shkollën e tyre në 

Tiranë”.


Binte në sy jo vetëm se ishte i bukur, flokëverdhë e sybojëqielli, me 

fytyrë të ëmbël e pakëz të zbehtë, por edhe i veshur bukur e pastër. 

Petrua kishte dëgjuar nga fshatarët një shprehje ngushëllimi shumë 

kuptimplotë: “Mos të rëntë që ta harrosh!” Mos të gjettë ndonjë e keqe më 

e madhe, që të harrosh të keqen më të vogël që të ka ndodhur më parë. 

Fatkeq Arturi, por ai është shëndoshë si molla. 

“Mos të rëntë që ta harrosh”, - ngushëlloi veten Petrua. Pastaj iu afrua 

një fshatari që e kish njohur në mbledhjen e një brigade dhe e pyeti: 

- Ai çuni atje pse rri gjithmonë i vetmuar, mos është gjë i sëmurë? 

- Jo. 

- Mos është i mangët nga... si të të them, i pazhvilluar? 

- I pazhvilluar? Është më i zgjuari nga të gjithë këta që sheh këtu. Kur 

ishte më i vogël ishte shumë i zhdërvjelltë dhe gjithnjë i ngacmonte të tjerët. 

Por më vonë, kur u grind njëherë me shokë, i thanë: “Ikë, mor kulak!” dhe 

e përjashtuan nga loja. Ai vajti në shtëpi duke qarë. E di mirë, e kam në 

lagje. Nuk di si ia shpjeguan prindërit, por e di që tri ditë nuk vajti në 

shkollë. Që nga dita e katërt, ja, qëndron kështu i vetmuar, siç e sheh. 

- Si e quajnë? 

- Shkëlzen. 

- Paska dhe emrin të bukur. 

Petrua pyeti për emrin se kishte në lagje një mësuese, Lumen. 

- Moj Lume, më ka bërë kureshtar një nxënës në oborrin e shkollës që 

rri gjithnjë i veçuar. Më duket i ngathët, i pazhvilluar. A është në gjendje ai të 

ndjekë mësimet? Shkëlzen e quajnë. Të kujtohet? 

- A është në gjendje të ndjekë mësimet? He... Po të them vetëm kaq: 

kur kam mësim në klasën e tij, unë përgatitem në mënyrë të veçantë dhe 

përgatitem vetëm për Shkëlzenin. Ai bën ca pyetje, që e vë mësuesin në 

gjendje të vështirë... 

- Çudi! 

- Nuk është çudi, është talent. Por ti e kupton... çështje biografie. 

- Shkëlzeni dymbëdhjetëvjeçar kulak? 

- Mos qesh! Gjynaje të prindërve... 

- I kujt është ky djalë? 

- I atij që e hoqën disa ditë më parë nga furra, se kulaku nuk duhet të 

punojë në furrë...


141 

Punëtor furre ishte një post i privilegjuar. Aty nuk mund të punojë 

kulaku. Le të punojë kafshar, si i vëllai. Dhe të dy vëllezërit kafsharë ishin 

ndër punëtorët më të mirë të kooperativës. 

Ditën dhe natën, në mes të vapës dhe në acar e furtunë, kur duheshin 

shpënë me kafshë për në sektorët e tjerë helme a farë për mbjelljet, 

medikamente për blegtorinë, në çdo rast urgjent, kur kafsharët e tjerë pyesnin 

“sa ditë punë do të më japësh?”, këta të dy kishin në majë të gjuhës fjalët: 

“mirë, po vete unë”. Ishin edhe zanatçinj të mirë. I deshe zdrukthëtarë a 

mekanikë, punëtorë ndërtimi a furrtarë, hidraulikë a mullixhinj, çdo gjë u 

zinte dora. Vetëkuptohet, për ato punët e vogla e pajisjet e thjeshta që mund 

të kish një kooperativë e varfër. 

Kurrë Petrua, si ekonomist sektori, nuk ishte grindur me ta për ditët e 

punës, siç thoshte rëndom me shumë të tjerë. E megjithatë, ata merrnin 

shumë ditë punë. Dhe askush nuk kishte protestuar ndonjëherë pse ata marrin 

kaq shumë. Kur shpërndaheshin lekët e ditëve të punës, fshatarët diskutonin: 

- Ata? Ata po! Ikanë hallall. Punojnë, jo shaka. 

- Megjithatë nuk e kuptoj si mund të jetojnë vetëm me të ardhurat nga 

ditët e punës. Në listat e sektorit ata nuk kanë asnjë krah pune në ndonjë 

ndërmarrje shtetërore, - ndërhyri Petrua. 

Askush nuk u përgjigj. Kur Petrua bëri të largohej për në zyrë, e ndoqi 

një fshatar, një mësues vendas kinse kishte për të sqaruar diçka për ditët e 

punës të antarëve të familjes së tij. Duke ecur i tha: 

- S’kanë krahë pune në ndërmarrje, por nusja e Xhelalit është 

rrobaqepëse, ka maqinën e saj në shtëpi dhe qep me hak për vajzat dhe 

gratë e fshatit. Rrobaqepësinë e kooperativës ngjitur me zyrën e ke. Ke parë 

ndonjë femër të vejë aty për ta qepur ndonjë gjë? Të gjitha venë tek ajo, në 

shtëpi. Në fshat të gjithë këtë e dinë, por askush nuk flet. Nuk duan t’i bëjnë 

keq. Ti e di kur askush nuk ka të drejtë të punojë privatisht, ndihet se ç’mund 

t’i bëjnë kulakut, po t’i shkrepë ndonjërit për t’i bërë keq. 

- Por edhe meshkujt janë punëtorë në atë shtëpi. Kam vënë re dynymshin 

e tyre. E punojnë bukur. Pëllëmbë pa shfrytëzuar nuk lënë. 

- E si të jetojnë ndryshe? Ata nuk vjedhin, se janë kulakë. Nuk ua 

mbulon dot njeri, po t’i kapin, si të tjerëve. 

- Po përse është shpallur kulak Xhelali, i ati i Shkëlzenit? Pastaj kur? Ai 

është i ri!


- Nuk është shpallur kulak Xhelali, por i ati i tij, Hyseni. Por kur dhe 

pse nuk e di. Kam qenë i vogël, nuk e mbaj mend. 

- E cili është ky Hysen? 

- Nuk e ke vënë re? Është ai plaku që zë radhën i pari para furrës për 

të blerë bukën. Por si shumë kureshtar qënke bërë për këtë histori! 

- Ekonomisti i sektorit, - u nxitua t’i përgjigjej Petrua, - e ka për detyrë 

të njohë familjet kooperativiste. Neve na kërkojnë lloj-lloj listash për gjendjen 

ekonomike të kooperativistëve: sa krahë pune kanë, sa ditë punë kryejnë, sa 

kanë nëpër ndërmarrjet shtetërore... Këto i duhen qendrës për të bërë 

studime... 

- E di, e di. Por mos harro se unë jam i deleguar i komitetit, prandaj 

kot po më arsyetohesh, madje edhe unë kot të pyeta. Unë e kuptoj kureshtjen 

tënde. 

Petrua pa në fytyrën e mësuesit një farë pakënaqësie: nuk i ishte përgjigjur 

sinqerisht. U përpoq ta ndreqte gabimin, aq sa mund të ndreqej. 

- Të them të drejtën, e di pse? Unë kam punuar shumë vjet gazetar. 

Dhe kur njeriu punon për një kohë të gjatë në një zanat, jo rrallë i shfaqet një 

sëmundje, që quhet idiotizëm profesional. Gazetarit ia do puna të pyesë 

gjithmonë: kur ndodhi, si ndodhi, pse, kush, ku, e të tjera. Idiotizmi profesional 

i gazetarit fillon atëherë kur ai pyet, edhe kur përgjigjia nuk i intereson aspak. 

Unë vuaj nga kjo sëmundje, prandaj po të bëj edhe një pyetje: më the se ke 

qenë i vogël, nuk e mban mend. Të pyes ndonjë të moshuar. Po cilin? 

- Mehmetin në lagje e ke. Ai me siguri e di. 

Qeshën të dy. I shtrënguan dorën njëri-tjetrit dhe u ndanë. 

Sa herë Petrua kalonte përpara oborrit të shkollës dhe shihte Shkëlzenin, 

i nxitej më tepër kureshtja për të mësuar se përse është dënuar nga shoqëria 

fëminore i bukuri, i zgjuari, dymbëdhjetëvjeçari Shkëlzen, nipi i Hysenit. 

E gjeti rastin të pyesë edhe xha Mehmetin në shtëpinë e tij, në një nga 

ato vizitat që i bënte jo dhe aq rrallë, sigurisht, pas perëndimit të diellit. 

- Kulak nuk është shpallur Hyseni, por i ati i tij Destani. Po pse më 

pyet? 

Petrua u turbullua aq shumë nga ky zbulim i ri (jo i ati, jo gjyshi, por 

stërgjyshi i Shkëlzenit!), sa iu mbyll goja e s’po përgjigjej. 

- Ç’mendohesh? Të thashë pse më pyet?


143 

- Po ta them troç: e shoh shpesh në oborrin e shkollës atë fëmijë dhe 

më vjen keq. Është një talent i rrallë, më tha Lumja, e bija e Ibrahimit. Po ta 

kish rrugën e hapur, ai mund të bëhej një shkencëtar i mirë. Dhe talentet nuk 

janë vetëm bij të baballarëve, por edhe bij të kombit dhe të atdheut të vet. 

Ai sot është i shkëlqyer, por është në një moshë që e kupton se birit të 

kulakut askush nuk mund t’i japë bursë. Ka rrezik që atij t’i fiket dëshira për 

dije, se është i bindur që edhe po të mbarojë shkollën e mesme, të nesërmen 

brigadieri do t’i japë lopatën për të pastruar kanalet vaditëse. Familja humbi 

një rrogë, kurse Shqipëria një talent. Po të nxjerrim rezultatin, kush fitoi e 

kush humbi? Përse duhet të fiket një talent, vetëm se është i biri i Xhelalit, 

Xhelali i biri i Hysenit dhe Hyseni i biri i Destanit? 

Mehmeti u nxeh. 

- Po më flet sikur fajin ta kisha unë. Fajin e ke ti dhe shokët e tu. Ti je 

njeri me shkollë të madhe, ke qenë gazetar. Ti duhet të ma shpjegosh mua 

përse dhe jo unë ty! 

Kjo ishte një goditje për Petron. Ai u zverdh, uli kokën. Xha Mehmeti 

kishte të drejtë. Edhe Petrua kishte fajin e tij, pjesëzën e tij të fajit, sado të 

vogël, për fatin e Shkëlzenit. Por xha Mehmeti e teproi, e akuzoi dhe shpejt 

u pendua. Ngriti gotën e rakisë dhe tha: 

- Për shëndetin e djalit tënd! Më tha se e ke moshatar me Shkëlzenin. 

Ata do ta gëzojnë jetën e tyre. Unë e ti e hëngrëm çairin. Gëzuar! Për jetën 

e tyre! – Uli gotën dhe shtoi: - Meqë të pëlqejnë historitë e fshatit, pse nuk 

vete te Hyseni e të bisedosh vetë me të? 

- Unë të vete në shtëpi të kulakut? Ç’po më thua, xha Mehmet? 

- S’të paska dalë frika. Hyseni s’ka frikë. Po t’i vesh, do t’i bëhet qejfi. 

- Hyseni s’ka pse të ketë frikë. S’kanë ç’i bëjnë më. Unë, po më hoqën 

nga puna, ngordh për bukë. E provova tre vjet pa punë. Unë s’jam as 

qytetar, as fshatar, s’kam as dynymësh. 

- Hysenit të gjithë i venë dhe të gjithë e dinë që i venë, përveç disave që 

kanë ndonjë inat të vjetër, por jo se është kulak. Ai gjithnjë më pyet për ty. 

Shko një natë. Asgjë nuk do të ndodhë. 

“Të vete, apo të mos vete? Kjo është çështja!” – mendoi Petrua për 

disa ditë me radhë. 

Rasti erdhi i papritur.


Për mbledhjen e radhës së shtabit të kooperativës kryetari kishte 

urdhëruar që të thirreshin edhe përgjegjësit, ekonomistët dhe llogaritarët e 

sektorëve. Ishte pragu i 1 Majit. Dhe, si zakonisht, dy herë në vit, për 1 Maj 

dhe për Vitin e Ri, do të pritej e do të shpërndahej mish për familjet, sipas 

frymëve. Por librat e familjeve, shpjegoi kryetari, janë vjetëruar. Këto dy 

vjetët e fundit janë larguar shumë krah pune në ndërmarrjet shtetërore. Nuk 

dimë sa kanë shkuar ushtarë dhe sa janë kthyer nga ushtria, sa vajza janë 

martuar jashtë fshatit, sa nuse kanë ardhur nga fshatra të tjerë, sa janë lindur 

e sa kanë vdekur. Duhet të përpilohen libra të rinj të familjeve. 

- Ky është problem i madh, - tha kryetari - për Vitin e Ri shumë 

kooperativistë më janë ankuar. Dikujt nuk iu dha 300-gramëshi për djalin e 

kthyer nga ushtria. Një tjetër mori 600 gram më tepër, megjithëse një djalë 

i kishte shkuar në Krastë dhe një vajzë e kish martuar jashtë fshatit. Kështu 

krijojmë pakënaqësi në masat dhe njerëzit flasin poshtë e përpjetë se fajin e 

ka kryetari, e ka pushteti. 

- Pastaj kryetari shpjegoi se krijimi i librave të rinj e të saktë të popullësisë 

banuese aktualisht në fshat është një problem i madh për të studiuar gjëndjen 

social-ekonomike të fshatit. Ai u kujtoi të pranishmëve se së shpejti sektori 

i parë do të bëhet fshat-model për të gjithë zonën. 

Ka shumë të ngjarë, vazhdoi kryetari, që numri i popullsisë banuese në 

fshat të ketë zbritur. Atëherë duhet bërë llogari e saktë nëse mund të 

shpërndajmë për këtë 1 Maj jo 300, por 400 gram mish për frymë. Sa krerë 

duhet të presim? Këtë llogari duhet ta bëjë veterineri. “Dëgjo, ti, veteriner, 

mos bëj muhabet aty, se të nxorra jashtë!”. Pra, 400 gram për frymë. 

Ky do të jetë një gëzim i madh për kooperativistët dhe një sukses për 

kooperativën. Sepse, siç kish dëgjuar kryetari në mbledhjen e shtabit të rrethit, 

në disa kooperativa do të shpërndajnë nga 200 gram për frymë. Kooperativa 

jonë është ndër të përparuarat e rrethit. 

- Ky është një problem shumë i rëndësishëm, - përfundoi kryetari, 

prandaj brenda një jave, duke filluar që sot, ekonomistët e sektorëve të 

përpilojnë librat e rinj të familjeve dhe një pasqyrë përmbledhëse ta dorëzojnë 

në degën e planit. Librat e rinj të përpilohen jo duke pyetur njerëz të rastit 

dhe as në zyrë. Ekonomistët të venë shtëpi më shtëpi dhe të verifikojnë 

gjendjen në vend.


145 

Petrua mënjanoi kokën nga e djathta, ku ishte ulur përgjegjësi i sektorit 

dhe e pyeti: 

- Edhe unë? 

- Pusho! Prit! 

Të dy, në mënyrë të pavarur, dyshuan se mos kryetari do të shtonte: 

“Në sektorin e parë me këtë punë të merret llogaritarja!” Por kjo nuk ndodhi. 

Pas pak, si kishin dalë nga mbledhja, kryetari thirri përgjegjësin e sektorit. 

Të dy, përgjegjësi dhe ekonomisti i sektorit panë njëri-tjetrin në sy dhe thanë: 

-? 

-? 

Mos thotë kryetari që ekonomisti të ngarkohet me ndonjë punë tjetër 

të rëndësishme dhe regjistrimin shtëpi më shtëpi ta bëjë llogaritarja? 

Kur u kthye nga zyra e kryetarit, përgjegjësi i tha Petros: 

- Asgjë të re nga fronti i kryesisë. Më pyeti për një problem tjetër 

shumë të rëndësishëm: si po zhvillohet misri i mbjellë në kubikë? Prandaj ti 

merr librin e familjeve dhe zhduku nga zyra. Fillo nga lagjia e poshtme. Mos 

u kthe as për drekë në mensë. Jam i bindur se nuk do të të lënë të shkosh në 

kohën e drekës, pa ngrënë në ndonjë shtëpi 

Petrua u nis i gëzuar, se kishte fituar të drejtën të hynte jo më si ilegal, 

por me detyrë zyrtare, shtëpi më shtëpi. Dhe ky ishte për të një problem me 

të vërtetë shumë i rëndësishëm. 

Njëqindetetëdhjetë pjesëtuar për 7 bëjnë afërsisht 26. Pra, ai duhet të 

regjistrojë 26 familje në ditë. Në pasdreken e ditës së parë, kur kishin mbetur 

vetëm dy orë ditë, kishte regjistruar vetëm 12 familje. Pak. Shumë pak. Por 

nuk i kish rezistuar dot mikpritjes matjane. Në çdo shtëpi një kafe, madje 

dy, sipas zakonit të vendit (sa shumë kafe pinë matjanët!), pastaj gota e 

rakisë, me ndonjë meze të vogël për ta shoqëruar. Pastaj, aty ku e zuri dreka, 

i shkuan dy orë. Vendosi ta ndërpriste regjistrimin e të ngjitej sipër. Tek salla 

e brigadës së dytë takoi shefin e planit. 

- E fillove regjistrimin? Shumë mirë! Si të vajti sot? 

- Keq, shoku shef. Në disa shtëpi nuk gjeta asnjë njeri. 

- E di, e kam bërë vetë këtë punë, kur isha ekonomist sektori. Kështu 

si ke filluar nuk e mbaron dot brenda javës. Pastaj ka ende dhe dy orë dite. 

Apo të mori uria, se s’ke ngrënë drekë? 

- Të them të drejtën, më mori, s’kam ngrënë, - gënjeu Petrua.


- Nesër, kur të hysh në një shtëpi, regjistroje tërë fisin, sipas mbiemrit. 

Kushdo i di ndryshimet në fisin e vet. 

- Por kryetari tha shtëpi më shtëpi... 

- Atë e di unë! – tha shefi me zë të lartë. – Ja, tani kthehen njerëzit nga 

puna. Mund të regjistrosh dhe nja dy shtëpi këtu afër. Natën e mirë! 

Këtu afër. Pikërisht këtu afër e kishte shtëpinë dhe Hyseni. Petrua e 

kish menduar vetë që kur vendosi të ngjitej nga lagjia e poshtme, që perëndimi 

i diellit ta gjente afër shtëpisë së Hysenit. Kjo punë nuk mund të lihej për 

nesër. Ku i dihet? Urdhëri i dytë gjithnjë anullon të parin. Aq më mirë që ky 

plan përputhej edhe me urdhërin e shefit të planit. 

Pasi regjistroi tri familje, me të perënduar dielli, me librin e familjeve 

nën sqetull, ai trokiti në shtëpinë e Hysenit. Derën e hapi i zoti i shtëpisë. I 

qeshi fytyra. 

- Urdhëro brenda! 

- Kam ardhur për regjistrimin e ri të familjes... 

- Po, po, më ka folur Mehmeti. 

Më futi në dhomën e miqve. Filloi kafja dhe rakia. Hyseni doli nga 

dhoma. Dëgjohej që në dhomën tjetër diçka bisedoi me një grua. 

Kur u kthye, Petrua i tha: 

- Ulu Hysen, të mbarojmë punë shpejt, se po erret dhe unë kam një 

copë rrugë deri në dhomën time. 

- Ti e di vetë punën tënde, por ne nuk e kemi zakon të nxjerrim mikun 

nga shtëpia pas perëndimit të diellit. Do të flesh këtu sonte dhe nesër, me të 

gdhirë, do të dalësh. Të çoj unë herët. 

Biseduan për kubikët dhe për mbjelljen e misrit, për dynymshin dhe 

lopën e oborrit, si prolog për të hyrë në temë. Vetëm pas dreke Petrua hapi 

librin e familjeve dhe filloi regjistrimin. 

- Emri i kryefamiljarit? 

- Hysen. 

- Emri i babës? 

- Destan. 

- O Hysen, po kur dhe pse është shpallur kulak Destani? 

- Edhe të vdekurit regjistrohen. Ai ka vdekur në vitin 1965. Kulak u 

shpall më 1951. Atëherë u tha se dy ishin arsyet: Destani paska qenë kryeplak


147 

katundi më 1917, në kohën e Austro - Hungarisë, dhe e dyta se një nip i tij 

më 1939 u arratis si zogist. 

- Vetëm për këto? 

- Se ç’ka bërë Destani më 1917 unë nuk e di, se atëherë s’isha ende 

lindur. Kurse nipi, kur u arratis, jo mua që nuk më mori leje, por mendoj se 

as Destanin nuk do ta ketë pyetur. 

- Por mua, disa ditë më parë, ma kanë treguar ndryshe këtë histori. 

- Si? – pyeti i habitur Hyseni dhe e lëshoi filxhanin e kafesë mbi postiqe. 

- Sikur, në kohën e luftës, një grup partizanësh me një komandant të 

njohur në këto anë, erdhi këtu në fshat për të kaluar një natë. Ata të këshillit 

i paskan thënë Destanit që komandantin me nja dy shokë ta prisnin në 

konakun e tij. “Jo” – paska kundërshtuar Destani. “Nuk do të hyjë ai burrë 

në konakun tim!” Ata të këshillit i paskan shpjeguar se kishin menduar ta 

shpinin tek ai, se ishte një konak i kamur, një derë e mirë, që kish ç’t’i shtronte 

në sofër. “Është nder i fshatit” – i paskan thënë. “Ah! Nder i fshatit? Konak 

i kamur? Ashtu qoftë!” – paska turfulluar Destani dhe paska urdhëruar 

përnjëherësh njerëzit e konakut, që të nxirrnin nga hauri një berr të mirë, të 

përgatitnin bukë e raki e meze. “Merrini, hajini e pijini ku të doni, në konakun 

tim jo! Nderin e fshatit mbajeni ju!” Kështu me kanë treguar. 

Hyseni u shqetësua. Përse po ia tregonte Petrua këtë histori? Nuk dinte 

ku t’i shtinte sytë, ku t’i vinte duart. Lëvizte e ndreqte jastëkun ku mbështetej. 

I shtrinte këmbët, pastaj i mblidhte përsëri këmbëkryq. 

Petrua mendoi: “Ndoshta nuk bëra mirë që e hapa këtë temë për dy 

ngjarje që paskan ndodhur, e para 70 vjet më parë, dhe e dyta 40 vjet më 

parë? Jo! Mirë bëra! Ngjarjet 70 - vjeçare, që as mund të verifikoheshin në 

vitin 1951, u përdorën si prova për të dënuar katër breza”. 

Pllakosi heshtja. Të dy i shtinë sytë në qoshen tjetër të dhomës, ku e 

kishte zënë gjumi në një postiqe Shkëlzenin e vogël. Mos ishte vallë duke 

parë ndonjë ëndërr? Ëndërr të frikshme? Shokët po i thonë “Ikë, mor 

kulak”? Apo ëndërr të gëzueshme se shokët po e zgjedhin komandant çete, 

si nxënësi më i dalluar? Petrua e shihte dhe mendonte: “Si do ta vlerësojë 

vallë këtë gjëndje Shkëlzeni kur të rritet, më tepër si një turp të neveritshëm, 

apo më tepër si një krim të përbindshëm?


Ishte fillimi i viteve 80. Djaloshi i talentuar dymbëdhjetëvjeçar e kishte 

të mbyllur rrugën e së ardhmes, vetëm sepse quhej Shkëlzen Xhelal Hysen 

Destan Preni.


149 

AHMET GOLEMI 

Ahmet Golemi ka lindur në Tiranë, në vitin 

1936. Mbasi kreu studimet në Institutin e 

Lartë të Fiskulturës ka punuar si mësues i 

edukimit fizik dhe trajner boksi. Në vitin 

1978 u dënua me 5 vjet burg për agjitacion e 

propagandë. Ka botuar librat: “Humbja e 

parë”; “Përbindëshi i bardhë”; “Fundi i 

dorezave të zeza”; “Pasionet” si dhe shumë 

tregime në shtypin e kohës.


HETUESI NË MESNATË 

…Nimeti u përpoq të ngrihej për të bërë ecejakjen e zakonshme, që 

lehtësonte disi barrën e trurit, por u kujtua që s’i lejohej kjo pas ndërrimit të 

rojeve të natës. Pyetja se, përse mundet ta thërriste në mesnatë, e kishte 

torturuar gjatë dhe po vazhdonte ta torturonte të tërin. “Përse në mesnatë”, 

çoi nëpërmend kushedi për të satën herë. Nga ata që kishin hyrë në qelinë e 

tij, kishte mësuar se ligji kushtetues e përcaktonte hetuesinë për 75 ditë dhe 

se presionet fizike dhe psiqike të hetuesit dënoheshin rëndë me ligj. “Profka” 

shfryu dhimbshëm dhe ia nguli përsëri shikimin e lodhur derës. 

Hapja e derës së rëndë e gjeti në këmbë, siç e donte rregulli. Gardiani 

i hodhi një vështrim keqardhës, ndërsa ai donte t’i ankohej për këtë lloj 

hetuesie, jashtë çdo rregulli të arsyeshëm. Por goja s’iu hap. Edhe ky, si të 

tjerët, mendoi. Një detal në ingranazhin e madh që merrte nëpër këmbë 

dhe shtypte shpirtëra e jetë njerëzish të pafajshëm. Por mënyra sesi ia vuri 

hekurat në duar, e preku. Më njeh, ose paska zemër njeriu, mendoi përsëri. 

Shoku i birucës u mblodh edhe më krupsull nën batanijet e holla. 

Pas hapjesh e mbylljesh dyersh me dryna përgjatë korridorit gjysmë të 

ndriçuar, nga kati i parë në të dytin, u gjendëm në dhomën e hetuesit. E 

priste vetë i dytë. Shikimi i tij i mprehtë, si i gjuetarit, e barte përbrenda 

dozën e padurimit. Zgjati duart nga gardiani, që, sipas rregullit, t’i hiqte 

hekurat, por ai kokulur mbylli derën. Dhoma ishte po ajo. E zbrazur, thuajse 

nga orenditë. Ishte si e bërë me qëllim për të t’i zhveshur mendimet dhe të 

dilje shpejt atje ku dëshironin pyetjet provokuese të njeriut shpirtkazmë. 

Rafti në të djathtë, i marrë diku nga ndonjë bastisje shtëpie nga sigurimsat 

vite më parë. Në të majtë, në qoshe, një dollap i vogël hekuri bënte punën e 

kasafortës. Sipër saj një radio e pasluftës. (Një nga këto e kishin pasur në 

shtëpi). Edhe radioja si peng i ndonjë bastisjeje tjetër. Në vijim, dritarja me 

hekura. Flitej se ishin vendosur në të gjitha dhomat-zyra, pas hedhjes nga 

dritarja të një të pandehuri, që s’kishte mundur të përballonte dot torturat. 

Pranë saj një karrige ku, zakonisht, uleshin dëshmitarët. Në murin përballë,


151 

fotografia e kryeministrit satrap. Poshtë tij, karrigia tjetër, ku ulej viktima. 

Edhe kjo me këmbë të betonuara. Një i pandehur, pasi kishte humbur 

durimin, e kishte rrëmbyer atë dhe ja kishte vërtitur hetuesit në kokë, i kishte 

marrë pistoletën dhe kishte tentuar të dilte jashtë. Që atëherë karriget dhe 

tavolinat ishin me këmbë të futura në beton, ndërsa hetuesve u ndalohej të 

mbanin armën gjatë procesit hetimor. 

Mesnata kishte ardhur me kohë dhe hetuesi vazhdonte të qëndronte 

në këmbë. Lëvizte me padurim rreth Nimetit, pa folur. Në vendin e tij të 

ndejtjes krekosej një koleg i tij, i mbajtur, me kostum dhe i kollarisur. Fytyra 

e zeshkët e hetuesit, me sy që i lëvrinin si të djallit, dukej si e lodhur. Së fundi, 

vendosi të pyesë. Kërkonte qiqra në hell. Por s’ishte aty qëllimi. Ndryshe 

s’do të qe munduar të prishte gjumin. Nimeti e kuptoi se pyetjet e tij anësore 

ngjasonin me goditjet manovruese që jep boksieri, për ta çorientuar 

kundërshtarin, dhe kur ta shihte të nevojshme, lëshonte goditjen vendimtare. 

Pastaj, me një pamje të sforcuar për t’u futur kinse me njerzillëk në trurin e 

rraskapitur të të pandehurit, pyeti me një artikulim të shtirë intimiteti të zërit, 

që në veshët e Nimetit vinte i pështirë: 

- Po, mirë, fundja na fol për atë intelektualin, shkrimtarin e njohur që 

ke shoqëri. Pastaj hetuesi bëri me të dyja pëllëmbët e hapura shenjën e 

pushimit të lojës së basketbollit, gjithçka shkon për së mbari në favorin 

tënd. 

“Kopuk- shfryu njëhershëm brenda vetes Nimeti. - E di ku kërkon të 

dalësh. Keni kohë që i jeni qepur për ta shtënë në dorë. Po kurrë s’jua shtroj 

si meze në tavolinën tuaj të urryer. Mediokër dhe pervers, ja çfarë je ti dhe 

skorta jote. Kushedi sa vetë ka marrë në qafë me shpirtin e zi demoniak! E 

di që do të më marrësh edhe mua, po atë që kërkon, s’e shes kurrën e 

kurrës, sikur të më lironi që tani…” 

- Mirë, e shoh që s’do të rrëfehesh me zemër në dorë - ia ndërpreu 

mendimin hetuesi dhe duke iu afruar, nisi t’ia shtrëngonte hekurat deri në 

zero. 

Ai ndjeu se si ato po i shtrëngonin shpirtin e fytin. E vetmja gjë që i 

vinte në ndihmë në ato çaste, ishte neveria, që shtohej me dhimbjen. 

- Bjeri! - klithi tjetri si nëpër gjumë.


Hetuesi mblodhi duart grusht dhe tentoi të godiste. Sytë e çakërdisur 

ishin ngulur te fytyra e rreshkur nga dobësimi e të pandehurit, si të deshte ta 

hipnotizonte atë. 

- Bjeri, mos ngurro! - kumboi më fort, në formë urdhëri, tjetri që ishte 

ngritur në këmbë. 

Instinktivisht hetuesi ngriti grushtin e majtë, por përsëri u step. Në 

vend të goditjes lart, Nimeti ndjeu dhimbje të padurueshme që i erri 

vështrimin. Shkelmi i djathtë kishte goditur fort te hekurat dhe ato në çast 

bënë të tyren. Pas një pauze, kur vështrimi iu qartësua, ndjeu në hundë shfrimin 

e frymës së qelbur të hetuesit. Shtrëngoi nofullat dhe ktheu kokën nga ana e 

derës. 

- Mua s’më ka rezistuar T.A. njëqindenjëzet kile dhe jo ti! - bërtiti tërë 

mllef hetuesi dhe rigjuajti më me forcë me shkelm te hekurat. 

Në fillim Nimeti tentoi të mbështetej te muri, por vetëdija iu errësua 

dhe u përplas keqas në dysheme. Kurse hetuesi, si të qe i ngopur nga ndonjë 

torturë e mëparshme, hapi derën e veshur përbrenda me pambuk, për të 

humbur tonet e larta të gulçimave dhe urdhëroi prerë: 

-Merreni! 

Gardiani, që rrinte si i mpirë pas derës, hyri me ngathtësi. U ul ndër 

gjunjë dhe e ngriti të pandehurin me një mënyrë të tillë, sikur ky ishte për të, 

një i njohur. E tërhoqi ngadalë pranë vetes, ia kaloi krahun përmesi, ndërsa 

krahun e tij të mpirë, e mbështeti te supet dhe doli në korridor. Kishin 

përshkuar ashtu disa metra kur dëgjoi: 

- Do të shihemi përsëri në mesnatë, i dashur! Kjo ishte vetëm një 

nxemje… 

I pari ktheu kokën gardiani. Pas tij, me lëvizje prej somnambuli, Nimeti 

pa nga njeriu që klithi. Deshi të reagonte, të shprehte diçka, por s’mundi. 

Nofullat vazhdonte t’i kishte si të mpira nga shtrëngimi i fortë, ndërkohë 

dëgjoi kërcitjen e dhëmbëve të gardianit. Gjesti i tij njerëzor, e lehtësoi paksa. 

Iu duk se qe përgjigja për çka kërkoi hetuesi. Zbritën shkallët dhe kur 

qëndruan para birucës, ai i foli me të butë. 

- Prit të t’i liroj,- dhe kur hekurat i mbetën në duar, shtoi: 

- Shko, shko dhe freskohu! 

Nimeti shtyu hapat drejt banjës. Vetëm atëherë kuptoi arsyen që e 

kishte shqetësuar gardianin. Nga plagët e hapura rridhte gjak.


153 

Në qeli u shtri i dërrmuar dhe dënesi. E më pas u ndie më i qetë. 

Lehtësimin shpirtëror ia shtonte dhe fakti që s’kishte nxjerrë nga buzët emrin 

që po i kërkohej. 

Ndërkaq u hap deriçka përgjuese te dera dhe në kuadratin e vogël, u 

shfaq fytyra e imët dhe ezmere e hetuesit. 

- Sonte shpëtove paq. Po kujtohu mirë, se kemi kushedi sa takime të 

tjera së bashku- foli ai me një zë si fishkëllimë gjarpëri.


AT KONRRAD GJOLAJ 

O.F.M. 

Lindi në Velipojë (Shkodër) në vitin 1918. 

Në përgatitjen e tij si klerik, ka ndikuar 

meshtari me origjinë gjermane Dom Alfons 

Tracki. Mbasi kryen Kolegjin Françeskan dhe 

studimet e larta në Romë, më 1943 emërohet 

profesor në gjimnazin françeskan Shkodër. 

Mbas mbylljes së gjimnazit nga regjimi 

komunist shërben si famulltar në Mal Kolaj. 

Në vitin 1947 arrestohet e torturohet deri më 

1950. Më 1958 arrestohet për të dytën herë 

dhe dënohet me 25 vjet burg, të cilat i kalon 

pothuaj tërësisht në Burgun e Burrelit. Mbas 

rihapjes së kishave, shërbeu si famulltar në Lezhë 

deri sa vdiq, në vitin 2000.


155 

GJA E PABESUESHME 

Mbasi foli gjatë, drejtori vuni në dukje se Viktori do të nisej për një 

përgjigje që i vëllai, Njaci, i kishte kthye operativit. Viktori i tha: Po unë nuk 

jam Njaci… atëherë drejtori iu përgjigj: nuk kam çka të baj ma, nisu! 

Viktori u suell nga unë e tha: ty nuk të duket e papritun që dikund po 

të çojnë, se ti ke thanë në gjyq, se kockat e mija e të komunistëve, mos u 

bajshin kurrë bashkë! Unë qesha, dhe i thashë: po tash ku po na çoni, po na 

nisni për Pekin? Drejtori më ndëgjoi dhe u përgjigj: tëju çojnë ku të duen, 

unë ju hoqa qafe! Po, atje ku të shkoni të keni kujdes. 

Atë natë na futën të dyve në një dhomë izolimi. Prej hallit se ku po na 

çojnin, nuk na mori gjumi gjithë natën. Viktori kishte 8 vjet që i ishte paralizue 

kamba. Mjekohej me ilaçe speciale, që i binte i vëllai prej jashtë shtetit. Dukej 

se kishte përmirësim. 

Në një soj kohe më pyeti: a ke qejf me e pa Viktorin tue ecë, si ka pas 

ecë kur ka kenë i ri? U çue në kambë, dhe eci krejt në rregull. Unë mbeta i 

habitun. Një gja e pabesueshme, ai ishte shti i smurë vite të tana. E porosita 

me u ruejtë prap e me vazhdue lojën edhe në Burrel, mbasi me të kuptue 

këta, u sheh edhe sherrin. E porosita kryesisht mos me u besue shokëve, 

mbasi nuk po njihen njerëzit. 

Në mëngjes herët na hypën në makinë, dhe të shoqnuem me tre polic 

na nisën në Burrel. Rruga kaloi e qetë e pa incidente. Hymë në zonën e 

burgut. Na muerën dy policë në një dhomë. Aty filloi, si zakonisht, 

shpartallimi i plaçkave me kangën: “Këtu i thonë Burrel, ku hin e nuk del”!. 

Mbas kontrollit na ndane me Viktorin ndër dy dhoma izolimi. Kah ora 8 e 

mëngjesit, më mori një polic e më çoi në një zyrë. Aty ishte operativi i 

burgut, i cili më pyeti: “Si je efendi? U tregoi tjerëve se jam prift. U suell e 

më tha: po ku e ke shokun tjetër? Unë i tregova se asht pushkatue. Ai tha: 

mos bre, na paska fikë, një qelbësirë prifti më pak. Kjo ishte pritja në 

burgun e famshëm të Burrelit.


Më çuen në dhomën nr.2. Aty ishte përgjegjës Gjon Perjaku. Dhoma 

kishte nevojtoret mbrendë, pak vështirë me u ambjentue. Aty gjeta mjaft 

prej inteligjencies së vjetër, njerëz me kulturë të gjanë, me dinjitet, me bagazh 

dijesh dhe eksperiencë. Me gjithë ata vjet burg,prap se prap ishin superior 

kundrejt personaliteteve të kohës së sotme. Habitej njeriu nga kultura me 

një horizont aq të gjanë njohunish. Njerëz shumë të sjellshëm, dhe aq të 

njerzishëm, sa atë edukatë ua kishin imponue edhe të rijve. Komunikohej 

vetëm me fjalën zotni. Qarkullonin tekste metodash gjuhësh të hueja, të 

kopjueme me dorë, punë vitesh me radhë. Aty mund të kuptojshe se çfarë 

brezi intelektualësh ka humbë sot Shqipnia. 

Mendoni se ky burg i paharrueshëm ka 10 dhoma me nga 60 vetë, 

edhe 12 biruca me nga 20 vetë. Kush ishin këta? Këta ishin ndër burgje qysh 

në periudhën e luftës,mbajtë ndër burgjet e maleve, dhe në 1946 ishin sjellë 

në Burrel. Aty gjejshe inxhinierë, mjekë, bankjerë, doktorë, profesorë të 

lauruem ndër universitetet ma të njoftuna t’Evropës dhe të Amerikës, 

ushtarakë akademikë, politikanë të aparateve shtetnore, diplomatë, 

kryeministra, ministra, artista, shkrimtarë, shkencëtar të njoftun, gazetarë, 

publiçistë, klerikë të të gjitha besimeve, studentë të shkëlqyeshëm, që tue u 

konsiderue kriminelë, trathtarë dhe armiq të komunizmit, gati të gjithë janë 

eliminue, zhdukë si mos t’ishin kenë kurrë. Vetëm tue njoftë një pakicë të 

këtij brezi intelektualësh të papërsëritshëm, mujshe me kuptue madhështinë 

e asaj periudhe, kur Shqipnia kishte vendosë me mend, zemër e shpirt me 

kenë evropianë. Kthesa nga Lindja asht tragjedia ma e madhe e kombit 

tonë në shekullin XX. Ai brez intelektualësh nuk përsëritet kurrë ma. Na 

jemi i vetmi komb që kemi vra vetveten me dorën tonë. Vetëvrasja dënohet 

praj Zotit e prej robit, prandaj nuk kishte me e dëshirue edhe ndonjë dënim 

tjetër, për këtë akt vetëvrasje historike, mbasi atëherë nuk mbetej tjetër, veç 

me dalë faret krejt edhe si njerëz. Mos e premtoftë Zoti! 

Më pati ba përshtypje një herë një oficer madhor i Enver Hoxhës, që 

ra në burg në kohën e hjekjes së gradave. Ai nuk ishte kenë dakord, dhe e 

prunë të dënuem në Burrel. Ditët e para po merrte një tas me supë (kështu 

thirrej langu që solli mbrendë kuzhinieri), ky e shikoi dhe u suell me i kërkue 

pak makarona një fshatarit, që i kishte përgatitë ma përpara, prej atyne që i 

kishte sjellë shtëpia. Oficeri desht me trashue pak ujin e turbullt që kishte në 

tas. Fshatari i tha: “Ty nuk të jap asgja, se ju i keni ba këta burgje të tmerrshme”!


157 

Oficeri, që dikur kishte kenë Zv./minister, iku pa za. Ma vonë ky oficer më 

pati thanë se nuk kishte dijtë kurrë se çka asht ba ndër këto vende. Kjo ishte 

e vërtetë, mbasi shumica, me të vërtetë nuk e kanë dijtë, dhe asht me të 

ardhë keq për ta, por për disa që i kanë mendue se si me i ba, asht me të 

ardhë keq se nuk i kanë provue në vete. 

JETË PA KELENDAR 

Asnjë shenjë nuk kishim me kuptue në cilën kohë të ditës jemi. Vorfnia 

ishte e gjithanshme. Jetohej vetëm me të kaluemen e vetvetes, dhe pa asnjë 

shpresë për të ardhmen. Jetë e kotë, pa asnjë kuptim dhe vazhdimësi. E 

vetmja gja asht pleqnia e shpejtë dhe e pakuptueshme. E keqja asht se na 

mendojmë se jemi, kurse në realitet na jetojmë në llogari të tjetërkujt; bile, 

edhe pa mend në krye. Kujtohemi vetëm kur shikojmë thinjat e rrudhat, 

atëherë dëshpërohemi, e pyesim veten, pse të jetojmë, e deri kur ma kështu? 

A vlen ajo jetë që kalon 10, 15 vjet burg, e ndoshta 20 e 25? Ikin vitet, 

fluturojnë me ta edhe andrrat, dëshirat e dikurshme harrohen, të rijtë kujtojnë 

iluzionet, se si mendonin me dashtë dhe me krijue familje, me vazhdue 

shkolla, pra mendojshin me kenë, dhe mbas 13-14 vjetësh burg, kujtohemi 

se iku gjysma e jetës, pra vjen koha e zymtë që sjell pleqninë, ndoshta një 

ditë lirohemi, e të ndjekun prej luftës së klasave, përjashtohemi pothuajse 

prej të gjitha mundësive të jetës. Pra, ne jemi njerëzit e dënuem prej fatit. 

Kjo psikozë lodhi mendjen e qindra djelmve të rij, që tue e konsiderue 

veten të ndamë nga jeta përgjithmonë, kryen vetëvrasje të vullnetshme. U 

pastë dhanë Zoti mundësi mos me humbë shpirtin! 

Pesimizmi asht shumë i rrezikshëm, sidoemos kur shpresa për të 

ardhmen asht e pakët ose hiç. Kishte shumë djalmoça që nuk u shkonte 

mendja se do të liroheshin, sidoemos kur filluen rindërtimet mbrenda burgut. 

Ajo asht koha ma e tmerrshme, ku vetëvrasjet quheshin shpëtim. 

Edhe u liruem, më thotë një njeri. Ne nuk na merr kush për me krijue 

një familje si duem na, pa shkollë, pa punë, pa pasuni, pa perspektivë, pa 

rreth shoqnor, pa pozitë, njerëz me punë të rëndomta, gjithmonë me llaç e 

tulla, të përbuzun dhe të nëpërkambun, të kqyrun shtrembët, të frikshëm 

me ndërrue dy fjalë, të dënuem me vulë, bile edhe në letërnjoftim me seri të 

veçantë, të ndamë nga gratë dhe familjet, me mijëra e mijëra vetë me emnin:


“I DËNUAR POLITIK” 

Ky asht emni i ma shumë se një gjysmë milioni shqiptarëve në 47 vjet. 

Me këtë emën nuk ke kenë anëtar i shoqnisë socialiste. “Çfarë rreziku”!


159 

KOLEC GJERGJI 

Ka lindur në Dukagjin të Shkodrës, në vitin 

1941. Babanë ia ekzekutuan komunistët qysh 

në vitet e para mbas mbarimit të luftës. Koleci, 

i mbetur jetim, mbasi mbaron shkollën fillore 

në vendlindje, shkon në Tiranë për të kryer 

shkollën e mesme si dhe për t’i shpëtuar, në një 

fare mënyre, përndjekjes politike. Mbas 

mbarimit të së mesmes, arrin të fillojë edhe 

studimet e larta në degën e kimisë, në 

Universitetin e Tiranës, por, ndërsa përgatitej 

për provimet e vitit të dytë, në fakultet zbulohet 

“prejardhja” e tij familjare. Përjashtohet 

menjëherë nga universiteti dhe qysh atëherë nuk 

do t’i shpëtonte dot më “luftës së klasave”. Në 

vitin 1969 arrestohet dhe dënohet me 13 vjet 

burg, që i vuajti pothuaj tërësisht. Pas vendosjes 

së pluralizmit në Shqipëri, ka botuar disa libra, 

që marrin shkas nga eksperiencat e vuajtjes së 

tij gjatë viteve të regjimit diktatorial.


ËNDËRR E NJË NATE DIMRI 

…Kapanonët ku flinin gati dyqind vetë, ishin disa sajime të llogaritura 

si për të torturuar të dënuarit. Ca karakatina dërrasash ku hynte si të donte 

era e të ftohtit. Ndonjëherë gjatë natës, sipër batanijeve tona binte edhe 4-5 

cm borë, që hynte e shtyrë nga era nëpërmjet lloj-lloj të çarave si dhe tavanit 

nga ku natën numronim yjet. Ndërsa në verë merreshin masa të rrepta që të 

dendësohej sistemi rrethues dhe të mbulohej mirë çatia që të mos përfitonim 

fresk, përndryshe nuk do të shtohej si në inkubator me dhjetë e me njëzetë 

fish numri i tartabiqeve që mbanin dërrasat dhe që bëheshin për ne më të 

rënda se sa dhe vetë hekurat e shkopinjtë që përdornin gjatë ditës policët. 

Tartabiqet na dukeshin sikur ishin të dërguara të komandës dhe shpesh 

mendonim “se mos po atakojmë komandën, në qoftë se i vrasim” prandaj, 

në bazë të një praktike që kishin përdorur të dënuarit para nesh, edhe ne 

mësuam t’u shpëtonim atyre duke u futur nëpër ca thasë të gjatë. Këta thasë 

i lidhnim te koka dhe pastaj shtriheshim duke bërë të mundur të mbuloheshim 

plotësisht. Deri sa të mësoheshim me atë mizëri që nxinte sipër çarçafëve, 

në kërkim për të pirë gjak nga ne, nuk qe lehtë të na zinte gjumi. Duhej disa 

kohë sa të ndjeheshim të sigurtë se s’kanë ç’na bëjnë këto “të dërguara të 

komandës”. Komanda, nga ana e saj, herë pas here lëshonte urdhëra që 

ndalonin futjen në thasë, sepse, sipas tyre, nuk identifikohej kollaj se çfarë 

mund të kishte thesi brenda. Mund të ndodhte që thesi të qe i mbushur me 

diçka tjetër dhe i dënuari mund të dilte, duke mos u kuptuar se po përgatiste 

të arratisej nga burgu. Kështu, të dënuarve u interesonte shpesh të vinte sa 

më parë dimri, për të fjetur pa këto telashe… 

…Komanda jonë dhe tërë administrata e saj, e dinin nga një qind 

burime të shkruara e të thëna se në qoftë se të dënuarve u krijohej sadopak 

mundësia për të qenë të lidhur me lirinë, kjo realizohej vetëm nëpërmjet 

ëndërrave. Të dënuarit, tërë ditën me mendjen te liria, duke e përfytyruar 

çdo çast veten jashtë telave, dhe në atë përpjekje për të mos e besuar të


161 

keqen që i kishte gjetur, tërë natën truri ua riprodhonte, si në ato repleit që 

hasen në programet televizive… Prandaj të dënuarit, sapo vinte ora e gjumit, 

vraponin të mbulonin kokën, duke uruar bile njëri-tjetrin të shihnin sa më 

shumë ëndërra të mira. Netët e dimrit ishin me bisht, siç i thonë fjalës, sepse 

qysh në orën pesë mbasdite, ndalohej qëndrimi jashtë i veshur, dhe derisa 

dilte mirë dita, ishe i detyruar të qëndroje mbyllur, për të evituar “rrezikun e 

ikjes” se, siç thotë një fjalë popullore, “më mirë ja ku është, sesa ku humbi…” 

…Dymbëdhjetë deri katërmbëdhjetë orë, qindra prozhektorë rrinin 

ndezur…harxhohej aq energji për ndriçimin, sa, ndoshta, do t’i mjaftonte 

një qyteti të tërë… Shumë fshatarë nga majat e maleve, shtëpitë e të cilëve 

ndriçoheshin ende me qirinj ose pisha, mund ta kishin zili atë mjedis tonin, 

gati me ditë të përjetshme, por kullat e tyre të thjeshta ne na dukeshin si të 

fildishta dhe do të ishim gati, secili, të ndërronim atë mjedis me kasollen më 

të mjeruar… 

…Ndryshe nga sa ngjet me disa që në shkëmbim të një shume ose të 

një gjëje të bërë me paramendim që i çonte në humbjen e lirisë, të burgosurve 

politikë ua merrnin lirinë arbitrarisht. Ashtu siç ndodh shpesh që një dashuri 

për prindin, për fëmijën a gjë tjetër, siç thonë plakat, e rrëmben syri i keq, 

ashtu edhe me këta të dënuar kishte ndodhur që të humbisnin lirinë pse e 

deshën shumë. Të dënuarit, si dhe gishtat e dorës, ndryshonin nga njëritjetri. 

Kishte mes tyre që sapo zbardhte e derisa ngrysej dita veçse lëviznin, 

ecnin, vraponin… duke bërë aq rrugë sa thuajse do t’u duhej të shkonin në 

fund të botës, duke kujtuar, ndoshta, se po shkonin të kapnin lirinë… 

…Në kërkim të lirisë, që shihej se e gëzonin miu e miza, qeni e gomari, 

zogu e pula, deri edhe vetë vrasësit e rrëmbyesit e lirive, të dënuarve u 

punonte aq shumë mendja për të, sa preferonin t’u vinte dhe në formë 

gënjeshtre. Ai që thoshte se do të na falin, se ka amnisti, se do të hapen 

burgjet politikë, gënjente më shumë se të tjerët, por ja që ishte i shenjtë për 

të dënuarit dhe shumë i kërkuar prej tyre. Po liria ishte vetëm ëndërr, e cila 

fillonte sapo mbuloje kokën e derisa binte bilbili për zgjim. Netët e gjata të 

dimrit i kishte falë zoti për këtë punë. E habitshme sa shpejt vihej qetësia 

pas hyrjes në fjetore: dikush bënte kryq, disa thoshin uratë ose këndonin


syre, veç kur këputeshin në gjumë, në atë gjysmë vdekje të bekuar. Vetëm 

një pakicë aty-këtu, ndenjur me kokën mes dy duarve, s’dihej se çfarë i 

bënte të mos shtriheshin menjëherë, deri në mesnatë, sikur ruanin të tjerët në 

vend të engjëjve. Këta kishin kusur të dëgjonin gërhitjet e shokëve rënë në 

kimet pas lodhjes së ditës e deri te bisedat nëpër gjumë e gajasjet e dikujt, që 

dukej se hante darkë në tryezën e shtruar me tërë të mirat për miq e shokë. 

“Kujdes, do ma thyesh gotën” u dëgjua dikush që i thoshte në ëndërr shokut 

të tavolinës me të cilin i dukej se po pinte. “Gëzuar lirinë, dhe të shkuara e të 

paharruara” - qe fjala e fundit që dëgjuan nga ai. Pastaj u çua, ashtu ndenjur, 

duke qeshur me sy hapur, duke kruar kokën, si për të thënë: “tani të ecim”! 

Seç kërkonte poshtë jastëkut e nëpër dyshek dhe ashtu, somnambul, vuri 

vetëm kapelen në kokë, futi rrobat në një këllëf jastëku dhe filloi, duke 

folur me vete, të zbriste dy a tre shkallë, që përdoreshin për t’u ngjitur lart, 

në krevatin e drunjtë. Duke u kalamendur nëpër kapanonin gati 60 metra të 

gjatë, midis dy radhëve të krevateve, te të cilët mbështetej heraherë, me 

jastëkun në krah, i dukej se po u binte rrugëve të qytetit të tij, që po i 

përshëndesnin lirimin. Disa të dënuar u zgjuan, u ngritën përgjysmë, hodhën 

xhaketat krahëve, vunë kapelet në kokat e qethura dhe ruheshin mos lëshonin 

zë, se kjo, ndoshta, do ta dëmtonte rëndë shokun që i hidhte këmbët çrregullt, 

si në ndonjë valle të pamësuar, hapte e mbyllte sytë në mënyrë të çuditshme, 

lëvizte thuajse nuk i punonte kollona vertebrale. Roja e kapanonit mbylli 

paraprakisht derën dhe, i trembur për vete, u ngjit në krevatin e një të zgjuari. 

- Gëzuar liria - tha shoku ynë somnambul - ra diktatura. 

Kjo fjalë e fundit i bëri njerëzit të mbyllnin veshët. 

-…Vëllezër, në e humbshi prapë lirinë, haram ju qoftë… Mblidhuni te 

sheshi, betohuni se do ta doni njëri-tjetrin dhe bashkërisht të ngremë mure 

të lartë që të mos hyjë diktatura mes nesh më…- dhe ecte duke u kthyer 

nganjëherë edhe mbrapa, si për të mos humbur krevatin ku ishte më ngrohtë 

sesa përgjatë korridorit, gjysmë lakuriq, po prapë e joshte liria dhe kthehej… 

Punoni për vete, se boll punuam për shejtanin… E mjera Shqipëri është 

bërë si ndonjë baule, që duket se s’ka brenda asgjë nga paja e nusërisë… 

Ndërkohë disa i thanë rojes me zë të ulët: luaje pak, se po i ftohet edhe 

krevati e s’do ta ngrohë dot më… Roja tërë frikë iu afrua pak nga sipër dhe 

u orvat me një prekje të lehtë ta kthente mbrapsht, por ai e shtyti, duke i


163 

thënë: mos më prek, jam i lirë, shko e lutju zotit të të falë për ato që ke 

bërë… Roja i tha përsëri me frikë e me të mirë se këto raste mbarojnë keq, 

por ai u bë edhe më i fortë, dhe u duk se po hynte aq shumë në rrjedhë, sa 

dukej se ishte i vetëdijshëm për ato që thoshte. 

- Bën mirë që frikohesh - i tha rojes - po unë s’marr hak, veç për të 

vjedhur mos më vidh!- Dhe u ul të merrte jastëkun që i ra nga dora. - Po më 

more gjë, do t’i numëroj të gjitha… - dhe kruante kokën e shihte nga krevati. 

Të dënuarit sapo vinte e zgjoheshin dhe çoheshin përgjysmë. Një mik 

i tij e largoi rojen dhe iu afrua të bënte të vetën, por nuk e kishte të lehtë. 

- Shkoni nëpër shtëpi, shokë e vëllezër, s’ka fole që të ngrohë për ju… 

Poshtë diktatori! - ngriti zërin ai - Tani jemi të lirë, kemi kur takohemi, 

shkojmë pra… dhe nisi gati të nxitojë. 

As kapja me dorë s’bënte më punë, i kishte hipur një fuqi që të flakte 

si leckë. “Unë kam ndenjë urtë se ashtu duhej, po kam fuqi sa për shtatë” 

thërriste, po s’po hapte dot derën, dhe u kthye përsëri si për të marrë çelësin. 

Kërkoi e kërkoi në këllëf të jastëkut derisa i doli gjumi dhe e pa veten të 

rrethuar nga shumë të dënuar, të cilët e ndihmuan të kthehej në krevat, e 

mbuluan edhe me mbulesat e tyre që t’i pushonin të dridhurat që e kishin 

kapur. Ndërkohë roja e brendshme, shoqëruar me ushtar dhe policë, hynë 

vrullshëm në fjetore dhe kërkonin të dinin se ç’kishte ndodhur, derisa u 

përcollën me shpjegimin se një i sëmurë i trembur në gjumë zgjoi dhe të 

tjerët. 

Të nesërmen në kamp hynë shumë nga ata të komandës, të cilët e 

hetuan ngjarjen deri në fund dhe, pasi thirrën shumë dëshmitarë, nga të cilët 

ç’thoshte njëri, s’thoshte tjetri, vendosën kalimin e tij në organet e hetuesisë, 

për t’iu dhënë gjyqit e për t’u ridënuar përsëri për “agjitacion e propagandë”.


HENRIK GJOKA 

Henrik Gjoka ka lindur në Tiranë, në vitin 

1951. Duke pasur babanë dhe dy 

xhaxhallarë në burgjet e diktaturës 

komuniste, iu mohua e drejta për të studiuar 

në universitet. Kjo do të ishte edhe përplasja e 

tij e drejtpërdrejtë me realitetin e “luftës së 

klasave”, ose dënimi i tij i parë. Në vitin 

1981 vjen arrestimi dhe dënimi për motive 

politike. Mbas lirimit, në vitin 1986, tenton 

të arratiset nga Shqipëria, por kapet në kufi 

dhe dënohet përsëri, kësaj radhe me 13 vjet 

burg. Del përfundimisht nga burgjet e 

diktaturës në vitin 1991 dhe vendos të largohet 

nga Shqipëria. Sot jeton në Francë. Ka botuar 

në shqip romanin “Gjuetia e 

pëllumbave”(1997).


165 

FRAGMENTE NGA ROMANI 

“GJUETIA E PULLUMBAVE” 

Ashtu i shtrirë përmbys siç ishte, Ai mundohej të hapte sytë, por diçka 

ngjitëse nuk ia linte qepallat t’i lëviznin. Në atë pjesë të fytyrës mbështetur 

përtokë, ndonëse e kishte të mpirë, ndjeu një dhimbje të hidhur… Provoi të 

lëvizë gishtërinjtë që i preknin fytyrën. Ata lëvizën pak. Atëherë, po të ishte 

se kjo kokë e ngjitur me supet, ishte vërtet e tija, Ai do ta lëvizte dhe atë. Së 

pari, duhej të hapte sytë e të shihte se ku ishte… 

Pamja që iu zbulua përpara qe krejt e panjohur. Fytyra i dergjej në një 

pellg gjaku, aroma dhe efekti ngjitës i të cilit e bënë që të ndjente një peshë 

të rëndë në stomak. Ndjeu se do të villte dhe kjo e tronditi. Në atë pozicion 

në të cilin ndodhej, Ai mund të shihte vetëm nën një kënd të ngushtë. Duhej 

të lëvizte kokën që të shihte më shumë. Mblodhi të gjitha forcat që ta lëvizte 

atë, e kur kjo filloi t’i bindej, një tjetër dhimbje therrëse si një thikë e ngulur 

në qafë, bëri që Ai të humbë ndjenjat… 

Ai kurrë nuk e mësoi sa kohë kish qëndruar ashtu i shtrirë përtokë, 

herë i përgjumur, herë pa ndjenja. Nuk e mësoi kurrë këtë, pasi kish jetuar 

në një botë të çuditshme ndjesish e përfytyrimesh. Por, i kujtohej ashtu si 

nëpër ëndërr, tek e tërhiqnin zvarrë nëpër disa shkallë. I kujtohej që koka t’i 

përplasej nëpër to, e gjaku që i kish zënë hundët e s’e linte të mbushej me 

frymë. Po pastaj? Asgjë. 

Kur u përmend, Ai vuri re se ishte i vetmi objekt në atë vrimë. Ishte 

edhe një bidon i vogël plastik në një qoshe pranë derës. Ajo derë aty në mes 

të murit, iu duk se nuk ish hapur që nga koha që ishte vënë atje. Dukej si një 

vizatim i bërë keq nga një fëmijë i patalentuar. Kundrejt saj, pranë tavanit, 

ndodhej një frëngji e vogël me hekura të kryqëzuar e brenda tyre një rrjetë 

teli. Ktheu vështrimin në anën tjetër dhe përsëri vështroi me vëmendje atë 

derë të panjohur, dru e hekur përzier. Lëvizi ngadalë vështrimin mbi të e 

befas u rrëqeth. Në mes të gjerësisë së saj, në lartësinë e një njeriu, vështronte 

një sy. Pranë syrit, një kurriz hunde. Syri kishte ngjyrën e…ngjyrën e dheut.


Lëshonte brënda një vështrim të ftohtë e mizor, një vështrim rrëqethës. I 

shtrirë përtokë siç ishte, Ai ngriu i magjepsur. 

Mbylli sytë; ndoshta ishte një iluzion optik. Në memorien e tij ruante 

vetëm copëza ngjarjesh, britmash, fytyrash, copëza fytyrash. Ndoshta kjo 

ishte njëra nga ato. Ndoshta ishte një ëndërr… Ai do të donte aq shumë të 

ishte një ëndërr… 

Ra në një gjumë të thellë. Për shkak të hundëve të bllokuara nga gjaku, 

Ai merrte frymë thellë me gojë. Buzën e sipërme e kishte të fryrë dhe të 

mavijosur. Edhe në gjumë ndjehej i dëshpëruar si gjatë tërë jetës së tij. U 

gëzua vetëm kur pa Nënën t’i afrohej, veshur në të zeza, e heshtur, me një 

trishtim të zi në sy, që ashtu si gjithmonë, e pyeste birin e saj për diçka. Ai 

mund të rrinte tani me Nënën e tij. Ç’fat i madh! Mund t’i afrohej asaj fare 

pranë, të mbështeste kokën në prehërin e butë, kokën e gjakosur që i dhimbte 

aq shumë. T’i ankohej Nënës së tij, se e kishin masakruar e torturuar mizorisht. 

T’i tregonte për ata që e kishin goditur birin e saj, që e kishin fyer. Për atë 

mësuesin e fshatit. Ai bënte përpjekje të fliste, por asnjë fjalë nuk i dilte nga 

goja. E shihte Nënën në sy e me shikim i lutej që ajo ta justifikonte aktin e tij, 

braktisjen që i bëri… Po ai portokalli që i pati lënë asaj mbi tryezë natën e 

fundit, kish qenë i ëmbël apo i thartë? Nëna i fërkonte këmbët e ftohta e 

heshte. Pas pak, ajo u tërhoq në një qoshe e filloi të lutej me duar e ngritura 

lart, sikur kërkonte ndihmë nga qielli, e lotët filluan të rrjedhin mbi faqet e 

vyshkura. Papritur lotët u shndërruan në pëllumba të bardhë e fluturuan 

nëpër dhomë duke flladitur fytyrën e tij. Ai zgjaste duart e mundohej t’i 

prekte ata. U ngazëllye kur dalloi mes tyre mikun e tij të vogël, të cilin nuk e 

kish parë që në fëmijërinë e hershme. I vërshëlleu disa herë, u mundua t’i 

japë të njohur atij që dikur mbyllte krahët e bardhë e rrëzohej poshtë qiellit 

për të qëndruar mbi supin e tij. Befas mbiu një zog i madh, i zi, i cili u vërsul 

mbi pëllumbin e tij. Tek pa pendët e bardha të bien përtokë, Ai u hodh mbi 

zogun vrasës; por ishte e pamundur që t’ia shkulte nga kthetrat mikun e tij të 

vogël, të pafajmë. Duart iu përgjakën tek e mbërtheu atë për fyti, e vështroi 

me egërsi e revoltë dhe…befas u shtang. Sytë e grabiqarit ishin të njohur! 

Ata kishin ngjyrën e dheut! 

U përmend i mbytur në djersë. Dëgjoi një zhurmë të vinte nga dera, 

që për çudinë e tij, tani po hapej. Ajo derë, që Ai kish menduar se nuk hapej 

kurrë. Nëna dhe pëllumbat ishin zhdukur, ish zhdukur dhe ai zogu i zi, zogu


167 

vrasës. Po sytë e tij ishin ende aty dhe po e vështronin tani nga zgavra e një 

fytyre njeriu. Nga dera e hapur, kërceu brenda një mace e madhe, e cila së 

bashku me njeriun vështronte si e mahnitur atë që dergjej i shtrirë përtokë. 

Ai hapi sytë sepse dikush e preku me një send të fortë, që mund të kish 

qenë një majë këpuce. E pa me vëmendje atë fytyrë, pa në të atë pjesë të 

hundës së shfaqur tek vrima e derës dhe atë syrin ngjyrë dheu. Një zë i butë 

e cinik foli sakaq: 

- U bë një kohë e gjatë që rri shtrirë e vetëm fle. Kjo na ka penguar që 

të njihemi. Prezantimi këtu është mjaft i rëndësishëm pasi do ta kalojmë 

bashkë këtë dimër. Këtej nga anët tona bën shumë ftohtë, por unë nuk do 

të të lë që ta ndjesh. Duhet të ngrihesh e të hash që të marrësh veten, kemi aq 

shumë gjëra për të bërë bashkë. Në korridor ka ardhur një supë që s’e ke 

parë as në ëndërr. Ha, pastaj shko në nevojtore. Ke kohë që nuk ke vajtur 

atje. Nuk e kuptoj këtë tipin tënd. Jeta vazhdon. Kam pasur këtu nga ata që 

u dënuan me pushkatim, por supën e kullufisnin deri ditën e fundit, sikur do 

shkonin në botën tjetër për të punuar me kazmë. Këtu në këto mure fillon 

një jetë e re për ty, e cila nuk është më pak interesante se ajo jashtë tyre… 

Pasi ndjeu derën të mbyllej, Ai hapi sytë ngadalë me një kujdes të 

çuditshëm, me ndjenjën e atij që ka kaluar një rrezik, por që nuk ndjehet 

akoma i sigurtë. Kjo ndjenjë e bëri t’i dhëmbë diçka brenda shpirtit. Atë 

supën e mallkuar që i ofruan nuk pranoi ta marrë, as në nevojtore nuk 

shkoi, por natën urinoi në atë bidonin e vogël plastik, që, për djall, nuk ishte 

i mjaftueshëm. Pjesën tjetër nuk e mbajti dot e ajo u derdh përtokë. 

Kjo ishte e para natë që Ai kalonte në atë qeli. E para që Ai futi në 

llogarinë e tij, sepse kohën tjetër, natë apo ditë, nuk e qartësonte dot se si e 

ku e kish kaluar. Bëri përpjekje të qartësonte mendimin rreth kësaj pike që 

i dukej më e rëndësishmja, por më kot. Kish nevojë të dinte sa ishte data. 

Pastaj, do t’i mjaftonte të sillte në kujtesë ditën që la shtëpinë, sepse pikërisht 

në mesnatën e kësaj dite ishte kapur. Po si mund ta dinte sa ishte data atë 

natë?! E tërë kjo analizë e lodhi dhe vendosi që të mos mendojë më për të. 

Ç’rëndësi kishin tani datat, koha, vitet! A nuk i ngjante kjo vrimë nën tokë 

një varri të vërtetë?! Cili i vdekur kish treguar për varrin ku e kishin shtënë?! 

Askush! I erdhi habi nga ky mendim që i kaloi nëpër mend e përsëri u 

ngatërrua në analizën e ngjarjeve të fundit. Ndoshta, të gjitha këtyo që po 

ndodhnin tani rreth tij nuk kishin të bënin me jetën e të gjallëve. Ndoshta Ai


ishte i vdekur! Mund ta kishin vrarë atë natë kur po ngjitej nëpër mal… 

Kishte qenë një natë shtatori… 

… Ai u arrestua pikërisht në një natë të tillë, me shi të rrëmbyer. Kohët 

e fundit, muzerja në jetën e përditshme i dukej më e zezë se kurrë. Politika e 

ndyrë, hipokrizia, maskat me të cilat një pjesë e madhe shëmtonin ambjentin, 

kudo që ato ndodheshin, në punë, shkollë, në rradhat e ushqimit, televizion 

e kinema, kongrese e konferenca; nuk e revoltonin më si më parë, por i 

ndillnin krrupë. Edhe grindjet që ndodhnin nëpër plazhe e stadiume, rrahjet 

në qendra pune, armiqësitë mes fqinjësh, tani nuk i dukeshin më të rastit. 

Njerëzit e mirë bëheshin çdo ditë më të mirë, të liqtë bëheshin më të 

rrezikshëm, si metastazat e kancerit. Ata që kishin fshehur veset e tyre nën 

lëkurë për vite me rradhë, të lodhur nga ky stërmundim, i kishin nxjerrë ato 

në sipërfaqe e ishin shëmtuar fatalisht. 

Ai ish përleshur me inkuizitorët tërë jetën, por kurrë nuk e kishte 

përkrahur ndokush. Më të guximshmit ia shprehnin simpatinë fshehur. Ndërsa 

dashamirës që e njihnin prej vitesh, tundnin kokën me hidhërim. 

Më e çuditshmja ishte se Ai kurrë nuk e kishte menduar burgun si një 

shqetësim. Ndoshta nga fakti se i ati me të vëllezërit kishin kaluar vite të tëra 

në burgjet e kampet e përqëndrimit. Ndoshta ngaqë Ai kurdoherë e kish 

parë vendin si një burg të madh, e brenda tij, plot të tjerë më të vegjël, më 

specialë. Vrima të ferrit të mbushura me errësirë. 

Tek nisej për në kamp, i dukej sikur shkonte drejt një infiniti, me një 

rrokullisje të ngadalshme mbi një rruzull mbuluar me tela me gjemba, ku 

çdo qenie tokësore ishte e destinuar të gjakosej, të vuante, por kurrsesi të 

vdiste. Vetëm pëllumbi im i bardhë, mendonte Ai, do mund të fluturonte 

mbi atë “Ferr”. Në atë udhëtim, herë i dukej sikur e kish nisur që me lindjen 

e tij, herë sikur vetëm pak çaste më parë kish kërcyer në atë furgon e po 

habitej me prezencën e tij atje. Ndoshta për shkak të errësirës së asaj kutie 

metalike, ndoshta sepse Ai vetë mendonte nganjëherë se nuk ndodhej atje, 

por vetëm shqetësohej e hidhërohej për skeletin e tij... 

…Autoburgu mbërriti përpara portës së kampit dhe u ndal. U bënë 

disa formalitete e shakatë e rastit, ashtu si i kishin hije vendit, pastaj oficeri i 

rojes hapi portën.


169 

- Pa të shohim se ç’mall na ke sjellë sot! Oficeri zuri vend para derës së 

furgonit e dy policë i ndenjën pranë. 

- Atë që më dhanë, - ngriti supet shoqëruesi i mallit. 

Ndërkaq dera u hap dhe drita u suI brenda si një mace e bardhë që 

çorri sytë e atyre të cilët rrinin akoma të strukur pranë njëri-tjetrit. Ata lëviznin 

ngadalë, si të zgjuar nga një gjumë letargjik e kërcyen poshtë një nga një. 

Ishin vetëm katërmbëdhjetë. 

- Kush është me ty? - Pyeti nënoficeri i rojes minoritarin me një ton 

shumë familjar, duke iu drejtuar atij me emër. 

- Vetëm një, ky këtu. - u përgjigj tjetri me të njëjtin ton. 

- Mirë, merre atë e rrini aty mënjanë! 

Pastaj, së bashku me një të burgosuri cili mbante ca letra nëpër duar, 

rreshtoi ordinerët në kollonë për një. Erdhi dhe një i burgosur tjetër që 

mbante veshur një bluzë si ato të mjekëve, ose infermierëve. Mjek nuk 

mund të ishte sepse bluza ishte mjaft e pistë dhe e zbërthyer për shkak të 

barkut si fuçi birre. Në fakt, ky na ishte ndihmës-mjeku i kampit; llogaritar 

para se të abuzonte në detyrë e të vidhte nga fondi i ndërmarrjes ku punonte. 

Zanatin për medicinë e kish mësuar në ushtri dhe e ushtronte edhe në zbor. 

- Zbërthejini ato xhaketa e triko çfarë të keni dhe zbuloni barkun! -- 

Urdhëroi me ton Fuçia. Pastaj filloi t’i kontrollojë ordinerët një nga një, e, 

duke shtrembëruar fytyrën u kthye nga nënoficeri i rojes: 

- Duhet të dezinfektohen që të gjithë! Janë plot morra! 

Tjetri psherëtiu njëherë pastaj dha urdhër: 

- Hapini trastat dhe lëshojini përtokë të gjitha çfarë keni. Zbrazni dhe 

xhepat. Papritur u kthye nga ata të dy që rrinin mënjanë me trastat ndër 

këmbë e tha: 

- Shkoni ju. Merre atë dhe shko! - Iu drejtua minoritarit, gjithë me atë 

tonin familjar. 

Anash oborrit kish dëborë. Dukej do ta kishin pastruar me lopata atë 

ditë, sepse ato ndodheshin akoma të ngulura në pirgun që formonte një si 

vargmal të vogël, të ngrirë. Në fund të tij ishte një grumbull qymyri dhe një 

lopatë e flakur mbi të. AI ecte pas minoritarit dhe vështronte përreth me 

kureshtje. 

- Kemi 25 vjet që njihemi, - foli minoritari duke u kthyer nga Ai. - Me 

cilin?


- Me nënoficerin. Kur erdha në Spaç për të parën herë, ai sapo ishte 

veshur polic këtu, nuk kishte eksperiencë fare, e rrinte si pulë. Ishte liruar 

nga ushtria një muaj më parë, e, si duket kishte akoma ndjenjën e inferioritetit 

që ka ushtari ndaj eprorit. Më vonë filloi të çelet pak nga pak, të mëson 

puna vetë. Por ka qenë jo i keq... 

Atje ku mbaronte oborri, fillonin ca shkallë të pjerrëta të bëra me 

shufra hekuri. Djathtas tyre ishin birucat e ndëshkimit. Pikërisht atë çast kur 

vunë këmbën në krye të shkallëve, Ai pa kampin e “Armiqve”. Pamja që iu 

shfaq e bëri të ndalojë i shtangur e disi i magjepsur. “Ja një Kamp i vërtetë 

Përqëndrirni, një Gulag i vërtetë, real, kaq fare pranë meje. Madje unë jam 

brenda në të!” 

... Dy javë pas mbërritjes së tij në kamp, AI mori një telegram që e 

shndërroi atë nga një qenie e trishtuar dhe e vrarë, në më të lumturin e atyre 

maleve! 

“ Do të vi në takim në datën 23 shkurt. Nëna”. E puthi telegramin si 

i marrë e lotët i rrodhën nëpër faqe. Pra, pas katër ditësh do të vinte Nëna 

e tij. Do të vinte aty mes malesh, do kalonte mes pyjesh e luginash, mbi 

dëborën që shkrihej. E gjora Nënë.- 

Nëna dhe Vëllai vendosën të shkojnë në kampin e përqëndrimit, 

menjëherë sapo mësuan se Ai kishte mbërritur atje. Kërkuan leje në Drejtorinë 

e PB të rrethit e pritën përgjigje. Ndërkohë po bënin përgatitjet e nevojshme, 

ushqime, veshmbathje, libra. Por përgjigjia u erdhi negative; lejohej vetëm 

një njeri të shkonte. Vëllai nguli këmbë e tha se, si herë e parë që ishte duhej 

të shkonin të dy, më pas... Pastaj në atë dimër të marrë, në Veri bën ftohtë. 

- Shtroju punës djalë i mbarë, se nuk të kanë prurë për vakanca këtu!- 

- i tha operativi i zonës që merrej me të internuarit. - Nëna Ie të shkojë të 

shohë të birin,se e meriton, ka bërë vepër të lavdërueshme. Ose shko ti, por 

në asnjë mënyrë të dy. Dhe mos pandehni se do u japim leje sa herë që të 

kërkoni! 

Atë natë, Nëna dhe Vëllai biseduan të dy, të, ulur pranë sobës. Dimri si 

po dukej po bënte sulmin e fundit dhe i ftohti po ndihej më i thatë e më i 

vrazhdë. Tek punoje jashtë në fushë, era të fshikullonte fytyrën e veshët i 

ndjeje sikur të digjnin nga thellimi. Radioja njoftonte se në Veri kishte debate 

e temperatura kish rënë përsëri.


171 

- Mos shko të lutem; i thoshte Vëllai. Prit të vijë pranvera e udhëtimi 

bëhet më i lehtë për ty. Lermë mua të shkoj këtë radhë. 

- Dua të shkoj se nuk pres dot më. Tani që e mësova ku është, dua të 

shkoj ta shoh me sytë e mi që të qetësohem. Do qetësohet dhe Ai. Secili do 

t’i nënshtrohet pastaj fatit të tij, Ai atje e ne këtu. Por tani në fillim është e 

domosdoshme që ta shohim njëri-tjetrin. Ti mos u shqetëso, makina 

transporti ka plot; do fle një natë në Tiranë tek ime bijë e të nesërmen do 

nisem për në kamp. çdo gjë do shkojë mirë, me ndihmën e Zotit. Mos u 

mërzit. 

* * * 

- E para herë është që e bën këtë rrugë? - Dëgjoi ajo si nëpër ëndërr 

zërin e shoferit që bubulloi. 

Nëna hapi sytë. 

- Po, e para herë që vij në këto anë. 

- Vitin e parë e ka djali apo të dytin? 

- Të parin e ka, tani e ka filluar. Është dënuar trembëdhjetë. 

Shoferi bëri një lëvizje si të ishte befasuar. Manovroi me timonin sepse 

një makinë tjetër po vinte kundrejt tyre dhe rruga ishte e ngushtë e nga njëra 

anë humnerë. Pas pak pyeti me një zë që tingëlloi ashpër: 

- Si trembëdhjetë?! E paske të burgosur domethënë! Pse më tha ajo 

kurva e banakut që e ke djalin ushtar në Spaç?! 

- Unë nuk kam folur me të! - Nëna u zbeh. Shoferi tundte kokën me 

kërcënim, sikur dikush ta kish mashtruar për diçka të rëndësishme, ta kish 

poshtëruar fare. 

- Shoferi që më pruri në Rreps, ai bisedoi me të; ndoshta ajo e ka 

marrë me mend vetë. 

Po ç’punë iu prish ju kjo? 

- Përse është dënuar djali? - Pyeti shoferi me ton të keq. 

- Për arratisje! 

- Aha, tani e kuptova mirë! Nuk qenka dënuar as për vjedhje të paktën; 

por për politikë, armik, domethënë armik i popullit! 

Fytyrëdruri po turfullonte tani. 

- Djali im nuk i ka bërë ndonjë të keqe popullit! As ndokujt tjetër. 

Askujt. Asnjë të keqe në jetën e tij. Por këto punë kështu janë....


- Sepse nuk ka patur kohë të bëjë! Sepse ia prenë krahët, ia këputën, 

populli me Partinë e Punës... - Hungërima vazhdoi gjatë. 

Nëna e kuptoi me kë kish të bënte. Iu lut Zotit që ta qetësonte atë 

kafshë e të mbërrinte sa më parë që të ish e mundur në kamp. Ku e pati atë 

fat të lig që pikërisht me një tip të tillë të udhëtonte për atje atë pasdite të 

akullt dimri. Makina ecte ngadalë në rrugën e gropëzuar e pas pak u ndal. 

Ishte aty pranë një çezme, një tub që dilte nga një mur i vogël betoni e vendi 

aty zgjerohej për tu ndërruar makinat. Shoferi zbriti e Nëna kujtoi se do i 

hidhte ujë makinës; por ai erdhi nga ana e saj dhe hapi derën. 

- Zbrit, ulu poshtë! 

- Këtu është kampi? - Pyeti e gjora e vështroi përreth. 

Shoferi mori të dy çantat e saj e i uli përtokë. Nëna zbriti pas tyre. 

- Kampi është atje tej, - e bëri shenjë me kokë nga një qafë mali, - por 

kjo makinë është makinë e popullit, e nuk mund të pranojë brenda armiqtë 

e tij! 

Tha këto fjalë të ndyra kafsha e kërceu në kabinë; u nis me një rrapëllimë 

si mallkim e sharje që binin nga qielli... 

Sa ftohtë që bënte e sa vend i frikshëm që ishte! Nëna u ul pranë 

çesmës mbi atë mur të vogël betoni, por u ngrit sakaq sepse ishte akull i 

ftohtë. Me shallin e leshtë që kishte mbështolli kokën e u ndie pak më mirë. 

lu kujtuan fjalët e shoferit që e pati prurë deri në Rreps dhe filloi të shqetësohej. 

Akoma nuk e besonte atë që i kish ndodhur me tjetrin, me gërdallën e 

shëmtuar e injorante. Ndofta ishte anëtar Partie - mendoi Nëna. Me atë 

peliçe të arnuar dhe anëtar Partie. Mortja që s’e ha! 

Këmbët iu bënë akull e filloi të ecë duke u munduar të ngrohej pak. 

Era nuk e rrihte atë kënd, fatmirësisht, por ajri ishte si i ngrirë e të çponte 

hundët tek e thithje. Nëpër muzg, malet përreth dukeshin si mumje gjigande 

të frikshme. 

... Kampi ishte kredhur në errësirën e natës e Ai qëndronte i mbështetur 

tek parmaku i betonit poshtë kumbullës. Kish ngulur të dy bërrylat mbi 

bordurën, si për të garantuar më mirë kokën të vënë mes duarve; dhe sytë 

e lodhur i mbante përtej përroit, lart, në majë të shkallëve. Tek ai kënd atje, 

tashmë i ndriçuar nga dritat e rrethimit. Ai kish shpresuar tërë atë ditë të 

dëgjonte emrin e tij ta thërrisnin për takim.


173 

Ai u shkund nga vegimet. Korrieri kaloi pranë tij e i tha se kishin 

mbaruar takimet për atë ditë; por Ai nuk dëgjoi asnjë fjalë. Tre të burgosur 

po e vështronin që lart nga terraca e plepit e bisedonin për të. 

- Kishte takim sot, por nuk i erdhën, - tha njëri. 

- Ka ecur tërë ditën aty poshtë, nuk erdhi as në mensë të hajë. 

- Ka shpresuar të hante ndonjë copë byrek në vend të asaj supe të 

qelbur të kazanit. - Vazhdoi i pari dhe nuk i hiqte sytë nga Ai aty poshtë. 

- Jo për byrekun, - u hodh tjetri që kish qenë mësues, - por ditën e 

takimit të mbysin emocionet e nuk të shtyhen këmbët nga mensa; s’ke as 

oreks, asgjë. Sidomos në takimin e parë... 

- Po atëherë pse, pas takimit vë thesin përpara e ha si kalë? - U hodh ai 

që pati nisur bisedën i pari. 

- Kush ha si kalë? - Iu kthye atij mësuesi. 

- Ti, unë. Të gjithë! 

- Ti ndoshta, por jo unë! 

- Edhe ti ashtu bën, të gjithë ashtu bëjmë! - Nuk tërhiqej i pari. 

- Të thashë që unë nuk bëj ashtu, s’jam malok injorant si ty! Unë kam 

qenë profesor kurse ti i ke rënë kazmës në kooperativë që pesë vjeç! 

- Çfarë profesori ke qenë ti, në shkollë fillore fshati! 

- Aty më çuan për shkak të biografisë, ti e di mirë historinë time apo 

jo! 

- Nuk ka ç’më duhet historia tënde, unë nuk jam historian! Këtu jemi 

të gjithë njëlloj! Flemë në një barrakë, hamë në një mensë, dhjesim në një 

vrimë! 

- Mos më fol mua me këtë gjuhë të thashë! Nuk jam shoku yt, as kam 

qenë kurrë! 

Mësuesi u bë si spec i kuq e po dridhej nga inati. I treti që po zbardhte 

dhëmbët duke parë si po acaroheshin dy shokët e tij, ndërhyri me ton të 

butë për të shuar zjarrin: 

- Po ç’mutin keni që grindeni për gjëra të kota! Ne po bisedonim për 

atë aty poshtë që pret të bëjë takim me familjen në mes të natës! 

Gardiani u afrua ngadalë pranë tyre. 

- Pse pëllisni ju, po ndani postet në Qeverinë që do krijoni? Hajde, 

shkoni në sallën e televizionit ose në krevat! Mos tu shoh më këtu!


* * * 

Trupin e Nënës, të ngrirë, e çuan në spitalin më të afërt të krahinës. 

Sipas mjekut, zemra e saj kish pushuar dy-tre orë pas mesnate. Kish qenë 

rreth 7-të e mëngjesit, kur e gjeti një shofer aty pranë çesmës. Ai kish pandehur 

se ajo po flinte kur e pa së largu; ndonëse nuk ishte temperaturë për të fjetur 

jashtë. Por meqënëse ajo nuk lëvizi e as u zgjua nga rrapëllima e makinës, ai 

e ndali atë pranë saj. Ajo rrinte ulur mes dy çantave, e mbledhur grusht, me 

kokën të mbështetur mbi gjunjë e me shallin e leshtë të hedhur mbi kokë e 

supe. Shoferi iu afrua pranë dhe e preku me një gisht; ajo ishte e ngrirë si të 

prekje një gur. Atëherë ai kërceu në makinë për të lajmëruar në qendrën e 

fshatit. 

Mes dokumenteve të gjetura në çantën e saj ishte dhe leja e drejtorisë 

së Punëve të Brendshme që e lejonte të largohej nga kampi i internimit për 

një afat 72 orësh. Kjo vlejti për të lajmëruar menjëherë organin përkatës. 

... “sa mirë që u qetësove moj e mjerë! Nuk ke më psherëtima në 

kraharorin tënd. I kam ndjerë ato që kur mbaj mend ekzistencën time mbi 

këtë tokë të mallkuar. E ato nuk rreshtën kurrë. Nuk e di kur e ke nxjerrë 

psherëtimën tënde të fundit. Sa keq që nuk t’u ndodha pranë! Na ndanë 

Nënoke, na ndanë këta varrmihës, këta varrmihës të ndyrë. Ti e di Ferri do 

t’i djegë e përvëlojë këta. Ndërsa ty nënokja ime, që tani po të presin engjëjt 

në krahët e tyre. Po të mbështjellin me mëndafsh të bardhë, mëndafshin e 

paqes, e po të marrin në banesën e tyre. Mirupafshim Nënoke...”


175 

VENTIGJAR HAMZARAJ 

Lindi në Vlorë më 1923, në një familje të 

njohur për tradita atdhetare. Babai i tij 

Myqeremi ka hyrë në histori si luftëtar e 

atdhetar që nga lufta çlirimtare e 1920-ës. 

Ventigjari kreu shkollën e mesme në Metz të 

Francës dhe shkollën e lartë për Inxhinieri 

Ndërtimi e vazhdoi në Itali, por nuk e mbaroi. 

Më 1946 u dënua me 30 vjet burg, nga të 

cilat vuajti 10 vjet. Tërë jetën e kaloi në vuajtje 

si punëtor. Ka lënë shumë dorëshkrime me vlerë 

historike. Vdiq në vitin 1999.


I MALLKUARI BEDEN 

Ishte i ndëtuar me baraka. Shtylla druri të ngulura në tokë dhe veshje 

me rrogoza në faqet anësore; ndërsa mbulesa ishte bërë me llamarinat e 

fuçive të ndryshme të bitumit. Gjatësia e barakave varionte nga 40 m deri 

në 60 m. Një rrugicë e ngushtë rreth 80 centimetra shërbente për kalim. Në 

të dy anët e kësaj rrugice ishin ndërtuar dy kate dysheme në të gjithë gjatësinë 

e barakës dhe që shërbenin si krevate për të fjetur. Lartësia ndërmjet këtyre 

dyshemeve ishte e atillë sa që nuk mund të ngriheshe në këmbë sepse goditje 

kokën në dyshemenë e sipërme ose në llamarinat e mbulesës. Në muajt e 

asaj vere, ato llamarina nxeheshin aq shumë sikur të ishin një furrë e vërtetë. 

Nevojat personale kryheshin mbi një gropë të hapur prapa një barake. Mbi 

këtë gropë ishin hedhur disa dërrasa të veçuara, rreth dy metra larg njëra 

nga tjetra. Duhej një kujdes i madh kur shkoje mbi to, sepse lëkundeshin 

dhe ishin gjithmonë të lagura nga urina. Sikur të shkisje, bije drejt e në fekale 

ku dukeshin miliarda krimba me bisht që ushqeheshin atje. Ishte një pamje 

që të kallte krupën. 

Fillimisht ndihej një farë turpi kur kryeje nevojat personale hapur, në 

prani të shumë vetave, dhe shumë të burgosur merrnin me vete ç’të gjenin, 

ndonjë copë letre ose rrecke për ta mbajtur para pjesëve intime. Me kalimin 

e kohës, uria, lodhja deri në palcë, dobësimi fizik ekstrem, rrahjet e policëve, 

bënë që edhe ky turp të mos ndihej më. Asgjë nuk të bënte më përshtypje, 

vuajtja ua ndryshoi natyrën njerëzve. Pak nga pak u krijua një farë bindjeje 

se aty na kishin sjellë për të vdekur, kështu që nuk kishte më kuptim të 

turpëroheshim. A ndjejnë turp kufomat? Bile, ndodhte që të bëhej muhabet 

me njëri-tjetrin duke kryer nevojën, ashtu normalisht pa bërë përshtypje. 

Aty shikoje se si u varej lëkura nga dobësia njerëzve, sidomos atyre në moshë 

pak a shumë të kaluar, lëkura e tyre ishte më pak elastike, ndërsa tek të rinjtë 

ky fenomen nuk ndodhte, edhe kur arritën të bëhen kockë e lëkurë.


177 

Policët që bënin roje brenda kampit, ishin të pajisur me shkopinj të 

trashë e me nyje në vend të armëve dhe, për t’u zbavitur, herë pas here, 

ndonjë të moshuari që shkonte për në nevojtore, i jepnin disa të goditura. 

Natyrisht, jo të gjithë policët e praktikonin këtë metodë, kishte që nuk rrihnin, 

veçse ishin të rrallë, shumica e tyre ishin bisha të egra. Baraka kishte vetëm 

dy porta të ngushta: një në fillim për të hyrë dhe një tjetër në fund për dalje. 

Në të dy anët e daljes së portës rrinin të fsheh egërsira që godisnin papritmas 

me shkopinj. T’i shikoje se si zgërdhiheshin, kur rrëzonin përtokë me një 

goditje në kokë ndonjë fatkeq. Qeshnin dhe i mburreshin njëri-tjetrit për 

këto trimërira. Një ndër ata që e ka pësuar më keq, që e kanë rrahur më 

shumë, ishte Razi Murati nga Qishbardha e Vlorës, të cilin e thërrisnin “bej”. 

Zgjimi bëhej kur fillonte të agonte. Orë nuk lejohej që të kishte njeri, askush 

nuk duhej të dinte sa ishte ora. Sikur të ndodhte të pyesje ndonjë polic, 

fillonin telashet: “Pse pyet për orën”? Çfarë ke ndërmend të bësh? Çfarë do 

të marrësh vesh? etj. Dhe mund ta pësoje keq. Njerëzit filluan të orientoheshin 

me diellin, dhe kishte mjaft veta që i afroheshin shumë orës së saktë, 

veçanërisht ata që kishin qenë barinj. Për një farë kohe në mëngjes na jepnin 

një lugë uji të ngrohtë me pak sheqer dhe këtë e quanin çaj. Më vonë na e 

hoqën me pretektsin se me sheqerin do të bënin hallvë kur të fillonte Kongresi 

I i Partisë Komuniste. 

Meqenëse u hoq dhe ajo lugë uji i ngrohtë, atëherë menjëherë pas 

zgjimit do të shkoje të viheshe në rresht për dy në brigadën e punës ku ishe 

efektiv. Jo të gjithë ishin të shpejtë për t’u çuar e veshur. Për ata që vonoheshin 

druri ishte gjithmonë në veprim, si nga policët ashtu dhe nga komandantët 

e kompanive dhe brigadave. 

Ishte kategorikisht e ndaluar të shkoje nga një kapanon në tjetrin ose të 

komunikoje me të burgosur të tjerë që nuk ishin të skuadrës ose kompanisë 

në të cilën bëje pjesë. Ky ishte urdhri, por në fakt ishte vështirë për policët 

ose edhe për spiunët ta zbatonin sepse duke shkuar në nevojtoren e përbashkët, 

ose duke shkuar apo ardhur në ditë me shi nga puna, rreshtimi prishej. 

Edhe në sheshin në mes të kampit mund të takonim njëri-tjetrin kalimthi 

për pak çaste, sa për të shkëmbyer dy fjalë. Skuadrat e punës ishin të përziera 

me të dënuar politikë dhe ordinerë. Në secilën duhej të kishte një informator 

të komandës, që përgjithësisht ishte i burgosur për faje ordinere. Rrallë


ndodhte që edhe ndonjë i dënuar politik, ndonjë injorant dhe pa karakter ta 

kryente këtë punë të ulët. 

Në skuadrën ku punoja kishte edhe njerëz të mirë, sikundër ishin Injac 

Sereqi e Karlo Suma nga Shkodra, Selaudin Peshkëpia e Nazif Deromemaj 

nga Vlora, Qamil Sefa nga Lushnja, si dhe ndonjë tjetër që nuk më kujtohet 

emri, me të cilët mund të bisedoje ndonjë gjë të thjeshtë pa frikë. Komandant 

i brigadës sonë ishte një i burgosur ordiner nga Shkodra, quhej Xhevdet G. 

Njeri shumë i keq, për një lugë supë mund të bënte çdo lloj poshtërsie. 

Një ditë ky fëlliqësirë goditi një të quajtur Zef (mbiemrin nuk e mbaj 

mend) dhe meqë ky reagoi, në ndihmë të Xhevdetit, vajti Kapter Hodo 

Halimi, roja i brigadës Niazi dhe një ndyrësirë nga Vlora i quajtur Baçe J. Të 

katër filluan ta goditnin me shkopinj sa i thyen kockat dhe e rrëzuan përtokë. 

Pastaj filluan ta mbulonin dheun e gërmuar të kanalit dhe qeshnin. Si duket 

Zefit nuk i kishte dalë shpirti dhe këta kënaqeshin kur ai përpëlitej dhe lëvizte 

dheun e hedhur. Ne shikonim nga larg këtë skenë makabre të pashembullt, 

që kryenin njerëzit e rendit më të përparuar në botë. 

Nuk mund të përshkruhet urrejtja jonë kur ndodhnin akte të tilla: për 

njerëzit që i kryenin dhe sidomos për ata që i urdhëronin Enver Hoxha e 

Koçi Xoxe; si dhe për bashkëpunëtorët e tyre. Gjatë punës çdo dy ose tri 

orë na bënin dhjetë minuta pushim, pastaj sillej dreka me kazanë, që ishin të 

bëra me gjysma fuçish.Kuzhinierët që e sillnin pranë vendit të punës, ishin të 

burgosur. Gjella ishte gjithmonë supë: me oriz, me makarona ose me fasule. 

Në të rrallë na jepnin ndonjë kockë të zjerë, se mishin e hanin policët, 

ata që ishin komandantë si dhe kuzhinierët që ishin të gjithë informatorë të 

komandës. Kur fillonte të perëndonte dielli, lihej puna dhe na kthenin në 

kamp. Sa orë punohej? Nuk e morëm vesh kurrë. Ajo zgjaste sa kishte dritë, 

10 orë deri 12 orë pune rraskapitëse. 

Pas kthimit në kamp, binte bilbili për mbledhje. Komandanti i kampit, 

një i quajtur Haxhi Pela nga Roskoveci, ishte zgjedhur për këtë punë sepse 

ishte nga më mizorët dhe nga më injorantët. Kishte një urrejtje (ndoshta 

urdhër) për intelektualët, sidomos për profesorët. Kur mungonte uji në 

kamp për supën e darkës, bërtiste: “Profesorët në rresht”. Të shkretët 

profesorë çoheshin dhe merrnin bidonat e rëndë metalikë që kishte sjellë 

dikur U.N.R.A. me karburante, dhe të shoqëruar me policë të armatosur 

bënin disa kilometra rrugë për t’i mbushur me ujë në një burim. Më pikonte


179 

në zemër kur shikoja mikun e shokun tim të paepur, Bego Gjonzeneli, me 

trupin e tij të vogël, me bidon në krah pas gjithë asaj pune prej skllavi që 

kishte bërë në kanal. Në këto mbledhje të darkës, na lexohej nga gazeta, 

ndonjë artikull që i pëlqente komandantit. Pas leximit të gazetës, një inxhinier 

italian i burgosur, i quajtur Ugo Monai, lexonte realizimin ditor: sa metër 

kub ishin gërmuar nga secila brigadë. I gjithë kampi rrinte i ulur përtokë. 

Pas Ugos, komandantët e brigadave, që sikundër e kam thënë, ishin të 

gjithë, pa përjashtim, informatorë, jepnin emrat e fatkeqve që, sipas tyre, 

nuk punonin si të tjerët, ose që gjatë punës kishin thënë ndonjë fjalë që 

komandantëve nuk u kishte pëlqyer. Mjerë ata që u dilte emri për këto gjëra. 

E fillonte të rrahurit vetë komandanti, e vazhdonin policët roje brenda kampit 

që thërrisnin edhe spiunët për t’i ndihmuar. Këta tregoheshin edhe më të 

zellshëm para tyre. 

Një terror i vërtetë. Çdo ditë, çdo natë, vazhdimisht terror. 

Në mes të kampit kishin ngulur dy shtylla druri për të lidhur të burgosurit 

nga duart dhe nga këmbët, një farë kryqëzimi por me këmbë të hapura. Ky 

dënim përdorej për ata që ishin raportuar në komandë për biseda politike. 

Kush dënohej për t’u lidhur në shtylla, e kishte vështirë të shpëtonte gjallë. 

Në kamp nuk lejohej asnjë takim me familjarët, asnjë ushqim nga jashtë. 

Asgjë, me përjashtim të duhanit dhe të ndonjë dore kripe, që ishin të lejuar 

të na jepnin vazhdimisht kuzhinierët. 

Kampi ishte i rrethuar me tela me gjemba deri në lartësinë 4metra dhe 

mjaft i gjërë e i pleksur. Askush nuk duhej të afrohej pranë rrethimit, afër të 

cilit në lartësinë 2-3 metra ishin ngulur disa tabela druri të vogla që tregonin 

se deri tek ato mund të afroheshe. Po të tejkalohej tabela, rojet hapnin zjarr. 

Mbi lartësinë e telave me gjemba dilnin kullat prej druri ku qëndronin rojet 

me mitraloza dhe automatikë, gjithmonë gati për të goditur me plumb. 

Brenda kampit, po me tela me gjemba, kishin rrethuar një sipërfaqe të vogël, 

ku ishte vendosur një çadër në mes, për ata të izoluar që dënoheshin pa 

bukë. Haxhi Pela kishte vendosur dënime të ndryshme: rrahje në çadër, në 

shtylla ose me vdekje. Si t’ia donte qejfi, ishte vetë zot, vetë shkop. I kishin 

dhënë kartë të bardhë për jetët tona. Ky katil arriti një ditë të na thotë: 

“Mbase ju doni të vdisni, por ne nuk ju lemë deri sa të mbaroni kanalin, 

pastaj do t’i qërojmë hesapet me ju mutër, armiq të popullit”.


Mendoni për një çast gjendjen tonë shpirtërore, kur dëgjonim ato fyerje 

nga këta injorantë të pashpirt e të paskrupull dhe s’kishim mundësi të 

përgjigjeshim. Si i kishin zgjedhur ato fytyra! Njëri më i keq se tjetri. Gati të 

gjithë vrasës e xhelatë, punë që kryenin me zell e me kënaqësi të madhe. 

Edhe bishat e egra kur ngopen, nuk sulmojnë më kot, kurse këta kanibalë 

nuk u ngopën kurrë me gjakun dhe vuajtjet e të burgosurve politikë. 

NË BURGUN E VLORËS 

Nga fundi i dimrit të vitit 1951 ndodhesha në dhomën e shtruar me 

pllakë guri që është edhe sot në qoshen e burgut të vjetër në katin përdhes të 

pjesës jugore. Aty, të vendosur në dy rreshta përballë njëri-tjetrit, ndodheshin 

me sa më kujtohet, Fatos Kokoshi, Izet Bushi, Ilmi Xhaferi, Pavllo Llazari, 

Simoli Koka, Gugo Dhrako, Shefqet Gjoleka, Shyqyri Allushi, Bexhet Shehu, 

Nysret Llupa, Shaqir Meta, Selman Beqiri, (nga Velça) Islam P. dhe ndonjë 

tjetër që nuk më kujtohet, gjithsej rreth 17-18 veta. 

Për të kaluar kohën, luanim herë pas here domino. Zakonisht bëheshim 

katër veta: Unë, Shyqua, Bexheti dhe Ilmiu. Duke qenë se dyshonim për një 

informator në dhomë, bisedimet politike në adresë të komunistëve nuk i 

bënin hapur. Një ditë duke biseduar, druajta se mos thoshim gjëra që mund 

të raportonte spiuni që dyshonim dhe u thashë shokëve: “më mirë hajdeni 

të lozim domino, sepse mund të na shpëtojë ndonjë fjalë dhe na raportojnë”. 

Ashtu bëmë, e lamë muhabetin dhe filluam lojën. Pas disa ditësh në një 

mëngjes të ftohtë janari, më thërret polici në dhomë dhe më shpie te hekurat 

e portës së madhe. Aty më lidhën duart me hekura dhe dy policë më shpunë 

në ndërtesën që ishte nga ana tjetër e rrugës (ish-pronë e familjes Xhyheri) 

që u shërbente si komandë. Më futën në një dhomë ku ndodhej operativi i 

sigurimit për burgun, një nëntoger nga fshati Libofshë i Lushnjes i quajtur 

Naun Tiko. Pasi u tha të largohen policët, Nauni m’u drejtua: 

- Ti ke thënë: “Hajde lozim domino se mos themi ndonjë fjalë dhe na 

kallëzojnë”. 

- Nuk është e vërtetë, unë nuk kam thënë asgjë. 

- Ah, qen bir qeni, unë ty do të të … nënën po nuk më the për cilin 

dyshoni. 

- Nuk dyshojmë për njeri, të gjithë jemi të dënuar njëlloj, për politikë.


181 

- Ah, armik i poshtër, ti o do më thuash njeriun që dyshoni dhe që ju 

maskarenj e quani spiun ose unë do ta marr shpirtin. Pa më thënë emrin, ti 

nuk deli gjallë këtej. Filloi të më shtrëngonte vidën e hekurave me inat. 

Ndjeja një dhimbje të madhe në kockat e duarve dhe njëkohësisht ndjeva 

që forcat po më linin, po më binte të fikët. Kur erdha në vete, ndjeva që 

Nauni po më godiste me shqelma në brinjë. Ndërkohë i kishte liruar pak 

hekurat. Më çoi në këmbë dhe rifilloi me pyetjet e para. Donte me çdo 

kusht të dinte nëse ne ja kishim zbuluar spiunin. Në fakt ne të gjithë ruheshim 

nga Islami, që herë pas here e thërrisnin në komandë, po unë me që thashë 

në fillim, se nuk dyshoja për njeri, vendosa të mbaja deri në fund atë qëndrim, 

më tepër për inat, sepse tek e fundit edhe mund t’i thoshja që dyshoja për 

Islamin. 

E ndjeja veten të drobitur, sikundër e ndjen njeriu kur ngrihet nga 

shtrati pas një sëmundjeje. Nuk e di sa zgjati kjo hetuesi ditën e parë. Më në 

fund Nauni thirri policët dhe më futën në birucën nën shkallë. 

Ishte një birucë e vogël, e errët, që mbante era myk. Duart më dhimbnin 

nga hekurat dhe ndjeja shumë të ftohtë. 

Kur të burgosurit i nxorrën në oborr sipas orarit të zakonshëm, 

fshehurazi nga polici erdhi një shok i dhomës pranë portës dhe më pyeti 

përse po më torturonin dhe nëse kisha nevojë për gjë. I thashë shkakun dhe 

i kërkova ndonjë gazetë të vjetër e një shkrepse për të bërë pak flakë që të 

ngrohja duart që kishin filluar të enjteshin nga hekurat dhe të ftohtit. Më 

suallën mjaft gazeta të vjetra, të cilat fillova t’i ndizja njerën pas tjetrës gjatë 

gjithë natës. Minjtë, që kishin shtëpinë e tyre, nuk më linin të qetë duke më 

kaluar nëpër këmbë e nëpër trup. Ishte diçka e pështirë. Kështu kaloi nata e 

parë. Në mëngjes kur hapen portat e dhomave të sipërme për të dalë në 

oborr të burgosurit ordinerë nga përplasja e këmbëve të tyre me nallane 

druri mbi bazamakët e shkallës së vjetër prej dërrsave, shkundej pluhuri dhe 

bashkë me të binte ndonjë copë shtrat merimange mbi kokë. Duke qenë i 

lidhur dhe i mbledhur kruspull për mungesë vendi në atë të ftohtë, në një 

birucë të qelbur e me lagështirë, me minjtë që nuk më linin të qetë, ishte 

pothuajse e pamundur të mbyllje sy. Të nesërmen, operativ Nauni nuk më 

mori në pyetje, ndoshta për presion psikologjik apo kishte punë të tjera, 

por të ftohtit më kishte hyrë në palcë dhe unë vazhdoja të digjia herë pas


here gazeta, natyrisht fshehurazi, në mënyrë që polici të mos e diktonte 

dritën që bënte flaka. 

Ditën tjetër Nauni filloi nga puna me mua. Përsëri shtrëngimi hekurave, 

përsëri humjbje e ndjenjave dhe për të ardhur në vete ishin shqelmat. Humbja 

e ndjenjave ishte diçka e veçantë që nuk e kisha provuar më parë. Të jepte 

një lloj prehjeje, një lloj qetësie trupore dhe shpirtërore. Mendoja kur vija në 

vete se vdekja, më në fund, qenka e ëmbël. Ndoshta kjo qe dhe arsyeja që 

unë nuk iu përgjigja më Naun Tikos, me gjithë goditjet, sharjet, kërcënimet 

për pushkatim. Përsëri më ktheu në shoqërinë e minjve dhe të merimangave. 

Të ftohtit vazhdonte dhe gazetat për djegie, po mbaroheshin. Ishin gazetat 

e fundit që kishte Izet Kallarati. Ndërkohë Shyqyri Allushi (vëlla i Hysni 

Lepenicës) më dërgoi një palë pantallona të reja prej shajaku të trasha. Ato 

më ngrohën, sikur më ridhanë jetë. Shyqua më shpëtoi nga të ftohtit. Si nuk 

i ra ndërmend t’i kishte dërguar më parë, do ta kisha ndjerë të ftohtit më 

pak. 

Pasi kaluan edhe tri ditë nga hetuesia e dytë, më rimori prapë në pyetje. 

Ishin pothuajse të njëjtat pyetje dhe përgjigje. Atij i ranë në sy pantallonat e 

leshta. 

- Ti nuk kishe këto pantallona, kush t’i dha? 

- Këto janë pantallonat e mia dhe këto kam pasur. 

- Nuk është e vërtetë, nuk i kishe kështu pantallonat, t’i kanë dhënë. 

- Këto janë të miat dhe këto kam pasur, ti mund të thuash edhe për 

pallton që nuk është kjo që kisha. 

- Jo për pallton jo, mor maskara, them për pantallonat, dhe filloi të më 

godiste kërcinjëve me majat e çizmeve. 

Shajaku i trashë i zbuste goditjet. Përsëri shtrëngim i hekurave dhe 

prapë humbje ndjenjash. 

Mënë fund, pasi kishin kaluar gjashtë ditë, më nxorrën nga biruca nën 

shkallë dhe më në fund u riktheva pranë shokëve në dhomë pasi kisha thyer 

rekordin e ndejtjes në atë birucë. 

E ndjeva veten shumë të pafuqishëm ditët e para, pasi dola nga biruca. 

Pagjumësia, të ftohtit, dhimbja e duarve nga hekurat, humbja e shpeshtë e 

ndjenjave, goditjet më kishin dobësuar fizikisht. 

Kur e rimora veten e pyeta doktor Jani Melon (që ishte dhe ai i burgosur) 

se çfarë ishte shkaku i humbjes së ndjenjave. Më shpjegoi që shtrëngimi i


183 

hekurave jepte dhimbje që ndikonte në sistemin nervor, i cili dobësonte 

qarkullimin e gjakut, që duke mos furnizuar plotësisht trurin, shkaktonte 

anemi cerebrale që, po të zgjatej, shkakton edhe vdekjen. 

Kështu ma punoi Naun Tikua, ky kriminel i ndyrë që kur futej në 

dhomat e burgut i përngjante një bishe të egër që i vërsulet gjahut pë ta 

shqyer. Një ditë ky ndyrësirë erdhi në dhomën tonë dhe ne u ngritëm në 

këmbë sipas urdhërit, me përjashtim të Shefqet Gjolekës nga Kuçi, që ishte 

i sëmurë. 

Kur hyri Nauni, ky ishte tulatur dhe me kokën mbuluar, nuk ndjeu, as 

nuk e pa. Pa një, pa dy, kjo bishë e qëlloi me shqelma. Xha Shefqeti, që 

ndoshta ishte në gjumë, u tromaks, ky e kapi për gryke, e ngriti dhe e përplaste 

pas murit. Plaku bërtiti “Amani i thoni që jam sëmurë”. Nauni i shtrëngoi 

fytin me forcë, sa xha Shefqeti vdiq. E mbyti ky, apo sëmundja? Një Zot e 

di. 

Të burgosurit ordinerë i nxirrnin në oboor veçmas nga ne, në orar të 

ndryshëm. Për të mbushur ujë në çezmë atyre u duheshe të kalonin para 

dritareve të kaushit tonë, por ishte urdhër i prerë që të mos flisnin me ne. U 

thoshin se ne ishim armiq, kurse ata ishin ndryshe. Një ditë Murat Traga pa 

nga dritarja një njeriun e tij që e kishin burgosur dhe e pyeti përse e kishin 

arrestuar. Në atë kohë polici e pa që bisedoi e shau dhe e raportoi te Nauni. 

E thirrën Muratin te hekurat dhe pas ndonjë ore u kthye duke hequr këmbët 

zvarrë. Ai kishte trup të madh dhe të fortë por Nauni e kishte rrahur me një 

shufër të trashë të hekurt. Por çfarë të rrahuri! Gjithë trupi i dhimbte. Kurrizin 

e kishte vija-vija, si të zebrave dhe u desh shumë kohë, t’i shëroheshin ato 

plagë. 

Nauni praktikonte këtë dhunë për të terrorizuar të burgosurit dhe të 

rekrutonte për informatorë më të dobtit, më frikacakët. Kishim në dhomë 

një boshnjak, e quanin Abdul Hoxha. Ishte njeri i thjeshtë e i sjellshëm, por 

duke mos pasur familjen në Shqipëri, nuk kishte askush ta ndihmonte. 

Fillimisht u shty me ca para që kishte kur e arrestuan, por mbas ndonjë viti, 

ato u mbaruan. Një ditë Abdulin e thirrën në komandë ku ishte Nauni. Kur 

më vonë u kthye në dhomë, Abduli ishte zbehur dhe dridhej i tëri sikur ta 

kishin zënë ethet. U mbulua me teshat që kishte dhe nuk fliste. E pyetëm se 

çfarë kishte pësuar, por ai thoshte se nuk kishte gjë. Rrinte shumë i mërzitur 

dhe nuk fliste fare. Dyshuam, menduam që Avdulin e kishte thyer, e kishte


detyruar të bëhej informator. Pas nja dy-tri ditësh atë e bënë kuzhinier të 

burgut. Qysh nga ajo ditë ai futej në kaush vetëm për të fjetur dhe nuk 

bisedonte më me njeri. Mundet që ai kishte pranuar nga e keqja, por natyra 

e tij nuk e lejonte të bëhej spiun, nga kjo arsye ai preu çdo kontakt me 

njerëzit dhe nuk raportoi njeri. 

Këto që thashë janë supozime të nxjerra nga ndryshimi i menjëhershëm 

i Abdulit pasi e thirri Nauni, për të nuk patëm asnjë fakt, kurse Islami u bë 

maskara. Veç një gjë është e vërtetë, që në përgjithësi, spiunët nuk i linin gjatë 

në burg. Si duket u duheshin për të shërbyer më mirë jashtë. Natyrisht këta 

individë ishin tepër të rrallë në burgun e Vlorës. Një ndër ta ishte dhe Sh.M. 

që na kishte edhe pseudonimin “Shelgu”. Ky njeri kishte muhabet edhe me 

disa nga shokët tanë te të cilët ne kishim besim si Meçani dhe Qendrua që 

bënin llogo me “Shelgun”. Meqenëse ishte i moshuar e thërrisnin xha Sh. 

Ky u thoshte shokëve tanë: “Unë jam informatori i Drejtorisë, por jam 

bërë për të mbrojtur ata që e vlejnë, unë u jap ata që nuk ngrenë peshë dhe 

nuk i kanë në shenjestra, nuk u bëjnë gjë. E shumta mund të rrahin pak 

ndonjë si për shembull Spiro Nini, Ramadan Sheri ose Qerim Gunbardhi 

etj. Këta unë i harxhoj që të shpëtoj nga rreziku të tjerët. Këto gjëra ky plak 

palaço i thoshte pa pikë turpi. Ndodhte që ndërmjet spiunëve të kishte 

rivalitet se kush do ishte më i besuari i Drejtorisë. Ja se çfarë u kishte treguar 

një ditë Sh.M. Meçanit dhe Qendros: 

Kur vajtëm në Beden, pas dy javësh më thirri komandanti i kampit, 

Haxhi Pela e më tha: Ti ke pasur lidhje me Drejtorinë në Vlorë.- Si urdhëron, 

ishte përgjigjur- Po këtu pse nuk je lidhur me ne? - Prisja të më thërrisnit ju. 

Mirë, ne duam të na thuash se kush është i rrezikshmi i burgut të Vlorës. I 

burgosuri ishte përgjigjur po. Po këtu pse me terrorist ju. Oh, ajo është e 

kollajtë fare, më i rrezikshmi është z.Rr. (Ky z.R. ishte një spiun i fëlliqur nga 

fshatrat e Himarës). Nuk e njohim, tha Haxhi Pela. Kur të dalim nesër për 

në punë, unë do të dal me të. Dhe ashtu bëri. Z.Rr. e ndaluan tek por kur 

shkuan për në punë në mëngjes, kur u kthyem e gjetëm të gjakosur e të 

lidhur tek shtyllat, e kishin rrahur për vdekje, por nuk ngordhi. 

Neve u kënaqëm kur e pamë Z.Rr. ashtu, por nuk e kuptonim se si 

kishte ndodhur që të torturonin një njeri të tyre. Kur xha “Shelgu” tregoi 

historinë, e morëm vesh kush ia kishte bërë atë rrengë. Megjithatë “Pushteti


185 

popullor” i shpërbleu të dy. Xha “Shelgu” filloi punën si kuzhinier, kurse 

Z.Rr. u lirua pas disa muajve, megjithëse ishte dënuar si agjent i Greqisë. 

Çfarë njerëzish kemi hasur nëpër burgje e nëpër kampe! Lloj-lloj 

natyrash. Kishte nga ata që nuk u trembej syri nga vdekja: kishte nga ata me 

karakter të hekurt, që asgjë nuk mund t’i përkulte. 

Kishte injorantë të ndershëm, kishte intelektualë servila, kishte njerës 

besnikë të zakonit, kishte njerëz llafazanë e ngatërrestarë; kishte nga ata që e 

mposhtnin urinë si dhe nga ata që për një lugë supë të bënin gjëmën. 

Burgu atëherë ishte një shkollë e madhe, një përvojë e madhe, një 

provë e fortë për natyrën dhe karakterin e njeriut që në kushte të caktuara e 

zbulon veten në tërë lakuriqësinë e brendshme deri thellë në shpirt. 

Te i burgosuri natyra i zhvillon dhe nuhatjen, që ndoshta më parë e ka 

pasur vetëm në formë latente. Ndoshta që për një gjest të pamatur, një fjalë 

të papeshuar, një lëvizje pavend, të diktojë njeriun e rrezikshëm, informatorin 

e pazbuluar që të gjurmonte. Çfarë ishte? Instinkti vetmbrojtjes? Parandjenjë? 

Në burgjet dhe kampet e atëhershme mund të shtireshe për pak kohë, 

por jeta e vështirë t’i zbulonte të gjitha duke u hequr pak e nga pak kallain, 

dilte më në fund bakri. 

Në verën e vitit 1950 shpunë disa të burgosur jo me dënime të rënda 

për të punuar në hekurudhën Peqin-Elbasan. Ndërmjet tyre edhe Shyqyri 

Sharrën, që ishte i dënuar me 5 vjet burg më 1946 dhe i ngelej edhe një vit 

për të bërë. Morëm vesh që Shyqyriu kishte vrarë veten në një mënyrë 

tronditëse. Një natë kur të gjithë flinin, Shyqua kishte marrë brisqet dhe 

kishte hapur barkun. Dy brisqe ishin thyer, me të tretin kishte prerë zorrët, 

bile një copë e kishte hedhur poshtë. 

Për të gjithë mbeti një enigmë vetvrasja e Shyqos, pothuajse në prag të 

lirimit. Krizë nervash? Depresion psikik? Nuk e morëm dot vesh. 

Këto janë vetëm disa fragmente të shkurtra nga jeta në burgjet dhe 

kampet komuniste.


DOM SIMON JUBANI 

Lindi në Shkodër në vitin 1927. Në moshën 

16-vjeçare hyri në shkollën Apostolike për t’u 

bërë jezuit. Mbas mbylljes së shkollave fetare 

katolike vazhdoi gjimnazin e shtetit. Në vitin 

1957-58 mori “Urdhënat e Meshtarisë” dhe 

shërbeu në Mirditë si famullitar. Arrestohet, 

dënohet e ridënohet dhe bën gjithsej 26 vjet burg. 

U lirua më 13 prill 1989. Me 4 nëntor 1990 

në kapelen e djegun të varrezave të Rrëmajit 

kremtoi të parën meshë katolike publike përpara 

qindra besimtarëve. Për kontributin e tij, në vitin 

1991, Universiteti i San Franciskos në Kaliforni 

i akorditoi diplomën “Doktor honoris causa” 

në shkencat humane. Në vitin 1996 shteti i 

Miçiganit e nderoi me diplomën me motivacionin 

“Nismëtari i lirisë së fjalës dhe shtypit katolik”. 

Dom Simon Jubani është i pari shqiptar, mbas 

rënies së komunizmit, që thirret në audiencë nga 

Papa Gjon Pali II.Është autor i dy librave me 

kujtime.


187 

ORA E KOMEDISË 

Mos mendoni se në burg gjithçka ishte tragjedi. Kudo e sido të ndodhet 

njeriu, në jetën e tij, pranë e pranë tragjedisë, ka gjithmonë diçka kronike. 

Kështu edhe në burg, shumë njerëz vuejshin prej kompleksit të inferioritetit. 

Tue mos pasë lexue kurrë një rresht në jetë të tyne, kishin çaste kur, për t’u 

barabitë me njerëzit e kulturuem, me të cilët rrijshin gjithë ditën në të njëjtën 

kuti sardelesh, fillojshin me kujtue tituj librash e me citue autorë, që as në 

andërr s’i kishin pa. E njëkaq ua shtrembnojshin emna e fjalë, sa ishte e 

pamujtun mos me u shkri tue qeshë. Mandej fillojshin edhe me shkrue libra. 

E, si i kishin krye, m’i jepshin mue, tue shpresue se do t’i radhitshe ndërmjet 

autrorëve ma në za të letërsisë botënore, natyrisht aty diku ndërmjet Shekspirit 

e Molierit! Shkrimet u ngjanin si dy pika ujë autorëve. Kishin aty-këtu ndonjë 

perlë, vjedhë prej thesareve botënore e qepë me spangon e burgut në rreshtat 

e shkrimit. Si ia hiqsha këto stoli, vepra tingëllonte si hartim i keq 

gjimnazistësh. Ua thojsha këtë e ata tërboheshin. Kujtojshin se ua baj prej 

zilisë e se veprat e tyne, kur të delshin prej burgut, do të shndritshin në 

vitrinat e librarive botënore, ku, medet, ajo pjesë e tragjedisë që ka mujtë 

me u shtypë, shitet me gjysmë çmimi, sepse njerëzve të ngopun të perëndimit 

nuk u pëlqejnë historinat e martirizimit. As para e as mbas buke! Njënit, si ia 

pata lexue kryeveprën, i pata thanë se ishte nën nivelin intelektual të kalit të 

Skandërbeut! Një tjetri, se jetonte vetëm për me hangër! 

Pjetri më thonte se operativi nuk i lexonte letrat e katundarëve, sepse, 

katundar edhe ai vetë, nuk i kuptonte marrinat e tyne. Mirëpo katundarët 

me opangë të trasha, mendtë i kishin aman sa të holla. Po kallëzoj vetëm 

këtë shembull: një mik i imi prej Bushati, kishte marrë një ditë letër nga e 

shoqja. Ndër të tjera, i shkruente: “Ti je njëqind herë ma mirë se unë, aty në 

burg, sepse ata 600 gram bukë plot me dhe, guraleca e mbeturina të tjera, 

që ty të bien në sqep pa pare, mue më duhet me i fitue tue punue si shaka në 

shi e në diell, tue më shkue djersa për lug të shpinës. Ti pushon gjithë ditën 

aty në birucë, ndërsa unë kam mall për një ditë pushimi, sepse edhe n’e diele


na e marrin shpirtin me punë angarie e me konferenca pa fund”. Një pohim 

kësisoji pa masë. Don me thanë se ata që quheshin të lirë, na kishin lakmi ne, 

që ishim ndër pranga. Bukuri. Një komedi e tillë na shkonte për shtat që 

ç’ke me të, edhe pse i bante krejt të pavlefshme kërcënimet e drejtorit të 

burgut, i cili ndër të tjera, na thoshte: “Sillu mirë, se përndryshe ta dërgoj 

familjen prej kooperative, në kamp të përqendrimit e në se vijon me u sjellë 

keq, edhe në birucë të burgut”. Letra e katundares prej Bushati, na tregonte 

se kjo shkallë të çonte shi në parriz, aty ku na kishin mbërritë prej kohësh. 

Burime të tjera krijimtarie për komeditë tona ishin shtypi e radioja. 

Fillojshin me gazetën “Zëri i rinisë” që kishte marrë mbi vete me zgjidhë 

hallet e të rijve. 

Vijoshim mandej me lexue, simbas mënyrës sonë, organet e tjera të 

shtypit: 

I burgosuni I: Na akuzojnë se nuk kemi vetura! 

I burgosuni II: Po ç’na duhen veturat neve, që e duam njëri-tjetrin aq, 

sa na pëlqen të udhëtojmë të gjithë së bashku, kolektivisht, ndër autobusa, 

madje na pëlqen edhe më shumë të shtegtojmë në makina të hapura fare, në 

kamiona, sepse kështu ngopemi jo vetëm me njëri-tjetrin, por edhe me ajër. 

I burgosuni III: Ndërsa ata që jetojnë në perëndim nuk e duan njëritjetrin. 

Prandaj udhëtojnë secili për hesap të vet, në vetura personale. Pastaj, 

të gjorët, e kalojnë gjithë ditën në radhët e dyqaneve, për të blerë prasët apo 

purrijtë e importuar nga Shqipëria. 

I burgosuni I: Njerëzit atje s’bëjnë tjetër, veçse të kërkojnë ndër plehra… 

Nganjëherë unë s’e mbajshe ma vete e delsha jashtë tekstit. Një ditë i 

thashë drejtorit: “Pse nuk na dërgoni edhe ne, për dënim, në botën 

kapitaliste? Me ç’a shkruejnë gazetat tueja, atje kemi me vuejtë ma keq se në 

Burrel”! 

Në raste të tilla, për mue hapej perdja e tragjedisë. Sepse, more zotni, 

nuk duhen harrue kurrë fjalët e urta të popullit, që thotë se gazi i tepruem 

shpesh del vaj e për ma tepër shton edhe “goja llap e shpina dap”! Mbas 

këtij soj gazi, për mue fillojshin torturat deri në atë gradë, sa përfundojshe si 

Feniksi: hi e pluhun. Por kur hapej përsëri dera e hatashme e birucës, për me 

spastrue hinin tem, si Zogu Mitologjik unë çohesha rishtas në kambë prej 

pluhnit, gati për një komedi të re! Sekreti? Lutja, zotni. Ishte ajo që më jepte 

jetë, kur më kishin braktisë edhe forcat e fundit fizike! Besoni me gjithë


189 

zemër e lutuni e keni me e pa si shndërrohet njeriu në Feniks! Madje në 

diçka ma hyjnore: në një të vdekun, që ngjallet në të tretën ditë, për me u 

ngjitë mandej ndër rrathë të epra, ku s’ka ma burgje as pranga! 

Një burim tjetër për komedi ishte dhe radioja, që shërbente për të na 

edukue, sepse edhe vetë burgu quhej “Reparti i edukimit”. Kështu fjala e 

lemerishme burg, zhdukej nga fjalori e bota nuk mund të ankohej se Shqipëria 

kishte burgje, e aq ma tepër se nuk kishte kurrnjë pëllëmbë të këtyne trojeve, 

ku të mos ishin hapë vorre, për të kallë brenda trupa kockë e lëkurë të 

burgosurish e të internuemësh, që janë dëshmorët e vërtetë të luftës për liri. 

Për të na edukue pra, e çojshin në kupë të qiellit altoparlantin e Radio- 

Tiranës, prej të cilit patëm fatin të ndigjojmë lajmet ma gazmore të jetës 

sonë. Skena e parë e asaj që pritshim me padurim, ishte lajmi se Mehmet 

Shehu, mbas një krize të randë nervore, kishte vra veten. Kulmi i komedisë 

mbërriti me vdekjen e Enver Hoxhës. Gazi që prodhoi ky kulm duhet 

shenue në analet botënore të historisë së gazit, sepse nuk ka komedi tjetër që 

të ketë shkaktue kund një gaz ma të tërbuem, ma të tmerrshëm, ma ulurues 

se ai që shpërtheu në birucat e burgut. Më ushton ende në veshë zani i 

shokut tim të mjerimit, të ndjerit Ded Begeja, që naltohej mbi gjithë të 

tjerët, në një dalldi çmendunie, prej gëzimit. Madje edhe në fytyrën e policit, 

që hapi sportelin me pa se çka po ndodhte, lexohej gatishmëria me ia plasë 

gazit, sepse edhe ai i mjeri ishte në një farë mënyre, skllav, si na. Na ruente 

ne, sepse ishte ma kollaj se me ruejtë arat e kooperativës. Shpesh hante në sy 

tonë bukë me arra, që i kishte vjedhë e shoqja ndër pemishte të kooperativës. 

Dëfrehesha prandej tue u tallë miqësisht me policët, të cilëve, kur isha 

në qejf, u thojsha: “Mirë unë, që rri këtu sepse flas e jam kundër komunizmit 

e komunistëve, po ju çfarë krimi keni ba, që ju kanë dënue me më ruejtë 

mue 12 orë rresht? E kur ju merr uja, hani ma keqas se unë, një copë bukë 

gur e dru me arra ose me mollatarta të vjedhuna prej grave tueja në 

kooperativë. Çka më dhimbeni, bre qyqarë: unë jam i dënuem me burgim 

të përkohshëm, kurse ju me burgim të përjetshëm”! 

Ndër regjimet diktatoriale, ma mirë se kushdo, jeton ai që rebelohet, 

që nuk i dhimbet jeta. Të tjerët, që nga më i randësishmi, deri te ma i mbrami 

shërbëtor i diktatorit, jetojnë të gjithë në ankth, pa e dijtë se kë kanë mik e kë 

armik, tue pritë kur po ngrihet trekambëshi e po bahet gati stoli. E sigurisht 

s’i bjen kurrë ndërmend me marrë pjesë ndër komedinat që kemi luejtë


gjithë zell e qejf në birucat e burgut. Sepse, qyqarët, lejnë e vdesin në skenën 

e tragjedisë. 

Një skenë tjetër e komedisë së birucës hapej kur vijshin inspektorët e 

burgjeve nga Tirana. Të gjithë shokët e dhomës i mbajshin sytë te unë, për 

me marrë zemër, sepse nuk dihej se çka do të shestojshin miqtë e 

padëshirueshëm. Atëherë unë bahesha gati me shfrye, për mos me plasë. 

Ata që vijshin prej Tirane, kishin veshë me këtë rast kostumin e së dielës. 

Ecshin me kranari të parët, e mbas tyne bisht, vinte karvani i autoriteteve të 

Burrelit me uniformat ushtarake. Gërsitshin çilcat e dryjtë, hapeshin me 

kërcëllimë dyert dhe mysafirët dukeshin në kornizën e tyne me fytyra të 

ngërdheshuna, sepse në hundët zyrtare përplasej menjëherë e pa pikë respekti, 

era që delte nga zhelet tona të ndyta e sidomos nga qypat në qoshe të 

dhomës, përplot me prodhimet e emocioneve të rastit. Në një skenë të 

mbushun kësisoj me aroma, i madhi nga Tirana merrte fjalën para 30 

zhelanëve, mbështjellë me jorganin e Stalinit, domethanë me do si mallota 

të randa, sepse të mbushuna me pambuk të keq, që për eufoni i quejshin 

peliçe. “Kemi ardhë edhe për ligjëshmëni. Prandaj, në se ka kush ndonjë 

ankesë, në se i bëhet ndonjë padrejtësi, ne jemi gati ta dëgjojmë”! 

30 zhelanat shikojshin me sy gati të shuem atë që kishte ardhë për me 

u dalë zot. Ndër zhelet e peliçeve mshehshin varrët e tmerrshme, të pathame 

të hetuesisë, që thershin si paralajmim. Jo, ata nuk kishin asnjë ankim, nuk u 

ishte shkelë asnjë e drejtë! Mund të bajshin be të dlirtë. E si mund t’u shkeleshin 

të drejtat, në një kohë kur nuk gëzojshin kurrfarë të drejte? Atëherë ata ia 

ngulshin sytë e tyne dom Simonit, si të dojshin me thanë: “Fol,pra, ti për 

ne”! E natyrisht domi nuk kishte si mos me iu përgjigjë atyne syve, që lirinë 

e kërkojshin pikërisht në fjalën e priftit, i cili për ta përfaqësonte Krishtin. U 

çojsha, atëherë, e t’ua fillojesha litanive të mëdha: “Ju këtu po na flisni për 

ligje. Për cilat ligje? Të shkruemet a po të pashkruemet? Se na këtu trajtohemi 

simbas ligjeve të pashkrueme, se ky s’asht burg, po institucion çfarosjeje, se 

nuk asht aspak gja e vështirë me kuptue, që na jetojmë nën nivelin e 

shtazëve…” Natyrisht, nuk mërrijta kurrë me i përfundue litanitë, sepse ai 

shoku, që kishte ardhë me mbrojtë drejtësinë e lidhun në hekura, jepte urdhën 

që të më bajshin me vallëzue. Kështu komedia e burgut, për mue e për 

shumkënd, kishte gjithmonë fund tragjik!


191 

EPILOG NË QIELL 

Po tashti, o Zot, kah t’ia mbaj? 

Kishte krye, ma në fund, edhe nata e vetme, e tmerrshme. Rrijsha mbi 

vetvete, shtri në arkivol, vendosë pikërisht më atë kapelë ku pata le për së 

dyti, rrethue prej selvive e çinarëve. Kisha vdekë, pra, ma në fund. Për 

kënaqësi të atyne që më patën halë në sy e për idhnim të madh të dashamirëve. 

E kisha krye këtë shtegtim, që për mue nuk pati pak ferra, ndonëse as lulet 

nuk munguen, përderisa Zoti më ruejti sa me pa pranverën, madje me ia 

çelë unë vetë derën ma së pari. Kufoma ime rrinte aty pa lëvizë, gja e 

pazakontë për mue. Rreth saj parakalojshin qindra njerëz. Më duket se kjo 

quhet “me ba homazhe”, don me thanë me e nderue të vdekunin. Po unë 

nuk kisha ma kurrfarë nevoje për nderime. Më duhej ndonjë kokërr uratë, 

për me ma ba ma të kollajshme mbërritjen te caku i mbram. Ndonjë “Epja, 

o Zot”. Po kurrkujt s’i binte as nëpër mend se shpirti ka nevojë për lutje. 

Shumica çiçillojshin vesh më vesh punët e mia sa kisha qenë gjallë. Ndonjë 

madje qeshte nën mustakë. 

Në rreshtat e parë, si zakonisht e si për ironi të fatit, gjithmonë lojcak 

me mue, autoritetet ma të nalta komuniste të vendit. Ta pret mendja se ishin 

aty për me qa për vdekjen time? Sa kisha dashtë me u çue atë çast prej 

arkivolit. E dojesha me luejtë e s’mujshe sepse, simbas zakonit, kambët m’i 

kishin lidhë me lidhësat e këpucëve, për mos me u çue lugat. Dhe s’e kishin 

pasë keq, për besë. Trupi im ishte mbytë përsëri me djersë të ftohta në 

përpjekjen e kotë me uluri: “Çka? Ju kujtoni se kam vdekë? Jo more zotni! 

Deshta vetëm me qeshë paksa me këtë melodramë që po luhet rreth arkivolit 

tim”. Po ishte e kotë. 

Tashma isha pezull ndërmjet tokës e qiellit. Ende nuk e dijsha ku jam 

e ku do të shkoj. Prandej kënaqësia që më falte mendimi se e kisha krye 

rrugën tokësore, turbullohej pikërisht nga një mendim tjetër, ma i zorshëm: 

duhet të fillojsha shtegtimin e fundit për amshim. Sapo trupi im i vdekshëm 

të zdrypte në dhe të zi. E deri atëherë shpirti do të sodiste, jo pa dhimbje, 

atë kllef, brenda të cilit ishte endë për shtatëdhetë e sa vjet nëpër rrugët e 

botës, tek fillonte me u prishë e me lëshue erë stërvine. Si çdo coftinë. 

Shpirt e trup ishin ende të lidhun së bashku me një vjegzë të brishtë, që do 

të këputej së shpejti. Si vjegza që e mban bushiqin fluturak lidhë për fill të


penit. Sa tragjike, aq qesharake më dukej ceremonia, me ipeshkvij e meshtarë 

që çojshin meshën për shpirtin tim aty, ku kisha kremtue sa e sa herë. Mandej 

predku, me fjalë që kisha pasë ma kënaqësi me i ndie sa isha gjallë. Flitëte e 

flitëte predikatari, tue u paraqitë besimtarëve një dom Simon që s’kishte 

kurrgja të përbashkët me të vërtetin, me atë që kishte mbetë prej meje e që 

gjindej as në qiell as në tokë. Në vend që me theksue se u prina shkodranëve 

drejt elterit të meshës së parë të mbaspersekutimit, s’prani tue vu në dukje 

se jam rritë jetim. Nuk po e merrsha vesh a ishte meritë kjo, apo u donte me 

më ardhë marre se isha rritë pa babë. Mendova me keqardhje: “ma shumë 

anmiq ban kur kryen një heroizëm, se kur përdhosesh me ndonjë poshtërësi”. 

Po mandej më mori gazi: mbas pak, kur të shkëputesha përfundimisht prej 

korpit tim, s’do të kisha as miq e as anmiq. E nuk do të isha ma as jetim. E 

marrja e merita do të peshoheshin në një kandar, që s’gabon. Hej bela, bela! 

Mbeta tanë jetën reaksionar: me të huejtë e me të mitë. 

Salikimet mbaruen. Kumbona, shi ajo që e kishin nxjerrë prej dheut 

për me kumbue në Meshën e parë të mbas-salvimit, ramë në njënën anë, 

përmallshëm e përvajshëm. Kumbi ushtoi nëpër selvitë, që lëshuen pika të 

blerta loti. Në vorrezë u përhapën tingujt përqethës së “Dies irae”. Kori nisi 

me këndue himnin e vdekjes, të amshimit, të zemrimit të Hyut. Një kokërr 

e madhe loti u shkëput prej shpirtit tim fluturak e ra mbi fytyrën time të 

ngrime, pak para se të mbulohej përgjithmonë me kapakun mortor. S’pashë 

se kjau kush tjetër. M’u kujtue thanja e çuditshme, ndoshta e vërtetë, që 

përsëritet sa herë vdes ndonjë rregulltar: “mblidhena pa u njoftë, jetojmë pa 

u dashtë, vdesim pa u kja”. Punë e madhe! Kjajsha unë vetë për vetvete. 

Kështu kam ba gjithë jetën: kam qeshë për e me vetvete e kam kja për e me 

vete! Tashti, fundja, ishte loti i mbram. Mbrapa vinte… Pikërisht ajo që 

vinte mbrapa kishte fillue me më shqetësue tashti, ndonëse shpirti im ishte i 

lehtë, i lehtë, i lehtë. Në zemër kisha marrë Shëlbuesin tim, pak minuta para 

se goja ime, me dhambë të thyem ndër burgje për ta dëshmue, ishte mbyllë 

përgjithmonë. 

Vargani i gjatë i klerit, me paramente bojë vjollcë, kinse për jazë time, 

u shtrëngue rreth arkivolit për herë të fundit. Krisi çekiçi mbi gozhdat e 

kapakut e unë nuk e pashë ma vetveten. U zhduka, si mos të isha kenë 

kurrë. Tashti, po, kisha vdekë me fund. Katër burra e çuen peshë arkivolin 

e u nisën, të ndjekun prej turme, për te gropa e hapun ndërmjet vorreve të


193 

thjeshta të Rrëmajit. Më erdh inatë: a s’kam aq, sa me meritue të varrosem 

në katedrale, pranë e pranë me ipeshkvijtë e me kardinalin e parë? - thashë 

me vete. Por mandej më mori gazi. Tashti s’kishte pikë randësie se ku do të 

pushojsha. Madje duhej të isha edhe ma i kënaqun që po më takonte me 

fjetë gjumin e fundit diku pranë doktor Shirokës së madh. Do të më 

ndihmonte me u çue i pari në ditë të Gjyqit të mbram, edhe po të më 

mungonte ndonjë kockë e randësishme. 

Në vorrezë u ndie zhurma e përvajshme e dheut që i bie të vdekunit 

mbi fytyrë. Lopatat lëviznin me shpejtësi. Ndërsa më mbyllshin përgjithmonë 

në gropë, të gjallët mendojshin për punët që i pritshin aty, mbas dere, ku 

rrinte gjithnjë në pritë pamgopësia njerëzore për jetën e gjithsa përmban. 

Ma në fund mbi vorr tim u ngrit një stom dheu e u ngul një kryq i 

thjeshtë druni, ku ishte shkrue: “Pax: këtu pushon dom Simon Jubani”. 

Pushon? Jo more zotni! Gabim! Pushimi ishte i largët. Ndjeva se po 

fluturojsha drejt naltësive. Isha i rrethuem prej reve puplake, që lëviznin 

shllunga-shllunga si leshi rudë i deleve peshtarake. S’di prej ç’skaji të kujtesës 

më doli kjo frazë, që e kisha mësue dikur përmendsh nga një antologji 

shkollore. Më duket se e kishte shkrue Luigj Gurakuqi. Kam me e takue në 

Parriz- mendova me kënaqësi. O ai, o kurrkush! Pata po atë ndjesi, që e 

kisha provue sa herë fluturojsha me avion. Ma në fund, mbërrita. Retë 

lëvizën me shpejtësi e formuen para mejet një portë madhështore: ishte 

dera e Parrizit, që shndrritëte si ar nën rreze të panjoftuna. Ishte e mbyllun. 

Me që ishte pa reze e s’kisha si me lajmue se kisha mbërritë, pa dashtë 

lëshova zanin, si kisha ba sa herë në prag të kullave të Mirditës sime. “A don 

miq, o i Zoti i shtëpisë”. Më mori prapë gazi. Po mandej u bana menjëherë 

serioz. Dreshta se po ma merr për të keq Shën Pjetri, që nuk vonoi e ma 

çeli. I kallëzova shkurt e shkurt kush isha. Dhe s’e pata vështirë, për besë, 

sepse më ushtojshin ende në veshë fjalët që ishin thanë për mue në vorrezë.- 

A…a…a…?- më tha- je ti ai prifti që s’ka ndejë një minut rehat! Tashti ti, tue 

kenë meshtar, e di se në Parriz nuk hyhet pa i peshue njëherë mirë e mirë 

punët që ke ba në atë jetë. Mandej të shohim kah po randon kandari. Sh’Pjetri 

hapi përgjysmë kapakun e derës madhështore e më la me ba vetëm një hap 

mbrendë. Mendova se tashti do të kisha punë me Sh’Mëhillin. Kisha predikue 

sa herë për të e për kandarin e tij të amshuem, prej të cilit varet në se do ta 

shohim apo jo fytyrën e Zotit. Kur, çka me pa more zotni! i mjeri unë i


mjeri. Po shoh tue m’u afrue me kandar në dorë, as ma pak as ma shumë, 

se Enver Hoxha, dora vetë. Ishte veshë krejt me të bardha e kishte një palë 

krahë të mëdhej, tamam njashtu si i kanë kryengjujt ndër figure. Më hyni 

hataja, më hyni. Brita tue m’u marrë goja:- Sh’Pjepër (pa dashë kisha kujtue 

Pjeprin), bre, po ky s’asht Sh’Mëhilli. A e dini, bre, kush asht ky. S’asht 

arkangjull, asht dreqi vetë. Asht shejtan! Shejtan! Shejtaaaaaan! Ushtoni zani 

im, si ai i një shpirti të bjerrun në hapësinën pa fund të qiellit. Deri unë vetë 

u tremba prej atij za lugati. Korpin ma kishte ba copa-copa njai që po vinte 

drejt meje me kandar në dorë. Tashti do të ma coptonte edhe shpirtin e 

njashtu edhe do të ma hidhte me u pjekë në zjarm të ferrit. Prej tij nuk 

pritsha kurrfarë mëshire, e natyrisht, as kurrfarë drejtësie. Shën Pjetri mbylli 

veshët me dorë për mos me ndigjue britmën time të marrë. Si pata pushue, 

hoqi duert e më tha: “Na qitët sharrën në krye, ju meshtarët e Shqipnisë! 

Keni mbetë krejt mbrapa! Jeni të vjetruem, të vjetruem! Të mykun! 

Sh’Mëhillin e ka thirrë i madhi Zot për një punë urgjente. Me ty tash po 

merret njëky, që asht zëvendësi i tij. E sa për çka po na thue ti, mos u tut 

aspak. Ka hy rregullisht në Parriz, simbas të gjitha rregullave të Kishës nanë 

Katolike e apostolike, sepse, more zotni, dy sekonda para se me vdekë, ka 

thanë se asht pendue e se, tue i ra mohit Marksit, Engelsit, Leninit e Stalinit, 

asht kthye me mend e me zemër në fenë e Krishtit. Mandej, një të ardhë 

këtu, asht sjellë në mënyrë shembullore. S’len shpirt për be me hy në Parriz. 

Sidomos shpirtëat e shqiptarëve, që ti e di mirë se janë të krymbun në vese. 

Aq sa Shën Mëhilli e ka emnue, as ma pak as ma shumë, se zëvendës të 

vetin. E ma të shumtën, tue kenë gjithnjë Sh’Mëhilli i zanun me mbeldhjet e 

partisë, ky i peshon shpirtërat. E deri tashti, keq po më vjen me të thanë, po 

tanë bashkvëllazrit tu t’i ka rrokullisë në fund të ferrit, sepse, po na thotë se 

qenkan ngatërrue me politikë, gja që përban mëkat të randë për një meshtar, 

i cili duhet me shikjue vetëm punët e shpirtit., sepse s’ka pluralizëm: këtu 

sundon Ati i gjithpushtetshëm, Krijuesi i qiellit e i dheut. Ai që sheh gjithçka. 

Atë nuk mundet me e rrejtë kurrkush! - Kështu briti i Sh’ Pjetri- kështu- e 

më shikjoi në dritë të synit, si me dashtë me më thanë: Boll tashti, hip në 

kandar e mbaro punë, se presin të tjerët e po na bahet te dera e Parrizit 

radha edhe ma e gjatë se ndër dyert e kasapëve tuej në kohë të komunizmit”. 

Shikova kandarin, atë që e mbante, derën e Parrizit gjysmë çelë e ia mbatha


195 

në pika të vrapit. Si kisha dalë jashtë, me kambët që më humbojshin ndër 

retë e bardha, mendova me tmerr: “Po tashti kah t’ia mbaj”? 

S’kisha mbarue mirë këto fjalë, kur më doli gjumi. Isha ba ujë e mbytun 

në djersë. Shyqyr Zotit, kisha qenë në andërr. E tanë fajin e kishte mbledhja 

ku kisha marrë pjesë një ditë ma parë. Ishte një takim që e kisha pritë aq 

shumë, me aq dëshirë. S’kishte shumë kohë që ishte hapë Kisha, kur filluen 

me ardhë në Shqipni misionarë e personalitete të ndryshme të Kishës sonë. 

Disa me ndejë përgjithmonë me ne e me na ndihmue të çohemi në kambë, 

të tjerë me na shërue pak nga pak plagët e shpirtit e me na vu në korrent të 

ngjarjeve që kishin ndodhë në Kishë, më sa na, si po na thonë, kishim mbetë 

në kohë të testamendit të Vjetër… Kjo nuk më shqetësonte aspak. Si njeri 

i Kishës, unë e kisha ndie veten gjithmonë në kohë të Testamendit: të Vjetër 

e të Ri. Atë kisha dëshmue e atë edhe mbrojtë, deri me gjak. Prandaj e 

ndiejsha veten bash të kohës, sepse Ungjilli s’njeh kohë e ngjarjet tjera, edhe 

ato kishtare, sado të randësishme qofshin, nuk munden kurrë me e tejkalue 

Ungjillin, që na asht dhanë për amshim. 

Gjithsesi, me folë fjalë të reja e me u rinue shpirtnisht nuk asht kurrë 

keq. Çdo njeri me mend në krye duhet me i lexue shenjart e kohës, me ecë 

me kohën, përndryshe s’i mbetë tjetër, si po na thonë, veçse me hy me 

kambët e veta në një muze e me ndejë ngri aty, pranë brandavekëve e fesave 

tonuzë. Në e pranojshin madje. Se shumëkush asht jashtë çdo kohe, sa 

bahet qesharak edhe me e vu në mjedis të qypave të thyem e mumjeve në 

muzenë arkeologjik. 

Shkova pra, shend e verë, veshë e ngjeshë, në kostum të zi, me kolarino 

të bardhë e t’u ula shi në radhë të parë, si më takonte. Lektori ishte jezuit. Aq 

ma mirë, isha shi nxanës i jezuitëve. Salla u mbush plot, pak pse njerëzit 

s’kishin çka me ba tjetër, pa punë siç kishin mbetë, e pak pse kishin etje me 

pa eme ndie çka ishte ba në botë, kur na ishim jashtë bote e çka kishte 

ndodhë në Kishë, kur na ishim në ferr. Bukuri, takimi filloi me faqe të 

bardhë. Lektori na njoftoi me koncilin II të Vatikanit, tue na porositë me e 

përvetësue sa ma parë, në se dojshim me shkue në përkim me Kishën 

Universale. Foli shkurtimisht për dokumentet kryesore të Koncilit, për 

gjendjen aktuale të Kishës Katolike në Botë, për papninë e Gjon Palit II, për 

të ardhmen tonë e të Kishës sonë. Dëgjuesit rrijshin ngri, tue ia marrë vesh 

fjalët gjysma-gjysma, sepse ai flitëte italisht e kishte pranë një përkthyes që


edhe ai bash mirë s’i kuptonte termat kishtare që po i ndigjonte për herë të 

parë. Madje edhe ata që dijshin italisht, e ndien veten krejt të vjetruem. Kjo 

do të ishte se çka kishte me qenë, përderisa pak po kuptojshin prej çka po 

thohej. 

Ma në fund u kalue te pyetjet. Ajo që u kishte mbetë në mend të 

gjithëve, ishte çështja e shëlbimit. Prandej pyetja e parë ishte: “Ç’ka duhet 

me ba njeriu për me u shëlbue? - dhe - A mund të shëlbohen edhe ata që 

kanë ba krime të randa, si Enver Hoxha, bie fjala”? 

Sa për pyetjen e parë, nuk kisha nevojë me ndigjue shumë sqarime, 

sepse sqarimet ua kisha dhanë vetë sa herë atyne që më kishin pyetë. Tue u 

mbështetë në Ungjill, merret vesh. E sa për pyetjen e dytë, më tha mendja se 

jezuiti po i përgjegjej me dy fjalë të vetme atij qyqar që kishte ba një pyetje 

kaq të marrë. “Ferri asht ba shi për Zotmohuesit”! Po jo more zotni, jo. 

Unë paskam mbetë me tamam ndër lopë! “Në qoftë se ai asht pendue në 

çastin e fundit- tha jezuiti- mundet edhe me qenë i shëlbuem. Madje ndoshta 

tashti gëzon lumninë e Parrizit”! 

Më kapën do të dridhuna, që aman o Zot. Për sherr atë ditë, pikërisht 

për mos me u dukë tepër i vjetruem, kisha vu në gojë edhe protezat e 

dhambëve, të cilat nuk mund t’i duroj fare. Ato të shkreta filluen me më 

shtrëngue në një farë feje, sa m’u duk se isha tue luejtë mendsh. I hoqa, i 

shtina në xhep e, si e ndjeva gojën pa pranga, çova menjëherë gishtin e bana 

pyetjen: “Padre, ju po na thoni këtu se Enver Hoxha ndoshta-ndoshta na 

pret në Parriz. Në qoftë se ai ka shkue në Parriz, unë ku kam me shkue? Se 

dom Simoni e Enver Hoxha në një vend bashkë s’mund të rrinë. Përndryshe 

Parrizi i Enver Hoxhës kishte me qenë ferri i dom Simonit. A e sheh këtë 

gojë pa dhambë. Ai m’i ka zhgulë të tanë. E çka ka me zhgulë ma, në 

ndejsha me të në Parriz? Se ai veç me zhgulë mendon. Atëherë Parrizi kishte 

me qenë vend dënimi e jo shpërblimi për ata që e kanë la me gjak flamurin, 

për mos me e ndërrue! Jooo, more zotni, në daç më fal, në daç më vra, unë 

në atë soj Parrizi që po na thoni ju, s’kam punë as sot, as kur të më dalë 

shpirti”! 

Në sallë plasi gazi. Natyrisht, shumica ishin në një mendim me mue, 

prandej e vulosën me duertrokitje të stuhishme atë që kisha thanë. 

Por mue s’më bahej vonë për duertrokitje, as për brohoritje. Më kishte 

hy keqas në krye ideja se do të mund ta gjejsha shi në derë të Parrizit, atë që


197 

kishte rjepë për së gjalli. Apo s’po din me u shti. Thue të jetë i zoti deri me 

rrejtë Atin e gjithpushtetshëm? Si rrejti popullin e vet? E nëse asht ashtu, 

atëherë nga ka me ia mbajtë i ngrati dom Simon? S’mjafton burgu, po u 

dashka me shkue edhe në ferr për faj të atij, që mësuesi im jezuit, i cili po ia 

kalueka edhe vetë Perëndisë për dhimbje e mëshirë, m’ia hapi dyert e Parrizit, 

tue m’i mbyllë mue e mbarë shokëve të mi. Hej bela! Çka më gjeti. Zemër 

dom Simon- i thashë vetes ndërsa po hapsha derën e shtëpisë, që për tash 

m’u duk tamam parriz- zemër pra. Së pari s’ke vdekë ende. Së dyti, Zoti i 

madh e i gjithpushtetshëm s’mundet me ba gabime kësisoji. Në fund të 

fudnit, e sqarojmë, se gojën ai na e ka falë shi për me folë! Kështu, tue u 

mundue me qetësue disi veten, rashë i këputun në shtratin tim të fortë. E 

pashë andërr se kisha vdekë! Njatë andërr që ju kallëzova. 

Po tash kah t’ia mbaj? Pyetja m’i rrihte tamthat edhe mbasi më kishte 

dalë gjumi e andrra ishte davaritë. Çuditërisht më erdhën në buzë fjalët që 

Shën Pjetri i pati thanë Krishtit: “S’kam ku shkoj larg tejet, o Zot! Vetëm ti 

ke fjalë jete së pasosun”!


MITA JAKOVA dhe TUK JAKOVA 

Mita Jakova lindi në Korçë më 1925. 

Shkollën fillore dhe unike e kreu në qytetin 

e lindjes. Vazhdoi studimet në Liceun e 

Korçës ku vendos të inkuadrohet në lëvizjen 

Nacionalçlirimtare dhe, më pas, merr pjesë 

në formacionet e Brigadës së Parë Sulmuese. 

Tuk Jakova lindi në Shkodër më 1914. 

Shkollën fillore dhe unike e kreu në 

vëndlindje, ndërsa studimet e mesme u 

detyrua t’i ndërpresë për arsye ekonomike. 

Punoi si marangoz në punishtet e qytetit të 

tij. Gjatë kësaj kohe u bë një nga 

pjesëmarrësit kryesor të grupit komunist të 

Shkodrës. Më pas mori pjesë në Luftën 

Nacionalçlirimtare si komisar i Brigadës 

së Parë Sulmuese. 

Menjëherë pas mbarimit të luftës, në dhjetor 

të vitit 1944, Mita me Tukun martohen 

dhe nga kjo martesë lindën katër fëmijë, dy 

djem dhe dy vajza. Tuku, në vitin 1951, 

ndërkohë ishte anëtar i KQ dhe i Byrosë 

Politike, bie në konflikt me pushtetin dhe 

përjashtohet nga Byroja Politike. Më pas, 

për kundërshtimet e tij përjashtohet edhe 

nga KQ. Në qershor të vitit 1955 familja 

dëbohet nga Tirana dhe vendoset në qytetin 

e Beratit. Tuku punon përsëri marangoz 

ndërsa Mita që fillimisht punoi si arsimtare, 

mbas pak kohësh, detyrohet të punojë edhe 

ajo si punëtore. Në nëntor të 1956-ës iu 

komunikohet masa e parë e internimit. Një 

vit më pas Tukun e arrestojnë dhe e dënojnë 

me 20 vjet heqje lirije. Më 1959 Tuk 

Jakova vdes në spitalin e burgut, në 

rrethana misterioze. “…E kanë gabim 

që veprojnë kështu dhe ecin në kundërshtim 

me zhvillimet botërore” qenë fjalët e fundit 

të Tukut… 

Mbas 27 vjetësh, në janar të vitit 1983, 

Mitan dhe fëmijët e saj, tashmë të rritur, 

sëbashku me nipërit dhe mbesat, i pret një 

masë e dytë internimi. Kalvari i internimeve 

u mbyll vetëm në vitin 1990, kur në 

Shqipëri u hoq përfundimisht masa e 

internimeve. Po atë vit Mita u rikthye në 

Tiranë ku edhe jeton aktualisht.


199 

FRAGMENTE NGA LIBRI 

“LETËRKËMBIM I DHIMSHËM” 

Shumë e dashur Mita! 

Kjo është letra e parë që po të shkruaj nga burgu siç të kanë thanë edhe 

ata shokët e degës aty, unë u dënova me 20 vjet burg. 

Lutem të mos mërzitesh, por shiko punën, shiko fëmijët dhe shëndetin 

tënd. Për mua mos ki marak, jam mirë, nuk po mërzitem, dhe po jetoj me 

shpresën se do më dërgojnë në ndonjë vend për të punuar profesionin tim. 

Kështu nuk do të bie më në qafë për lekë, se do i fitoj vet me punën time. 

Por tani për tani (siç thonë) jam në burgun e vjetër të Tiranës në pritje për t’u 

sistemuar në ndonjë qendër pune. Në qoftë se do ndryshoj adresën do të 

shkruaj menjëherë. 

Të fala e përqafime, Tuku! 

27. IV.1958, Burgu i vjetër. 

Shumë i dashur Tuk 

Sa shumë e kam pritur këtë letrën tënde të parë nga Burgu! Tani porsa 

e mora dhe po të përgjigjem. 

Kam shumë për të të shkruar, aq sa ke pasur edhe ti për të më shkrojtur 

mua. Por a mund të shkruhen në letër të gjitha ato që kemi ndjerë dhe 

menduar për njëri-tjetrin pas 3 janarit? Megjithëse letra e jote ishte vetëm 

prej disa rreshtash, mua ajo më gëzoi shumë për faktin se ti fillove të më 

rishkruash. Unë tani po filloj të numëroj ditët përsëri, deri sa prap e prap të 

marr letra nga ti. 

Xhan i Mitas! Sa shumë të dashura dhe të shtrenjta do të më jenë mbas 

këtej letrat e tua!!... 

Mos ki gajle për mua! E kuptoj shumë mirë detyrën e madhe që më 

takon në jetë, të rrit dhe të edukoj për një kohë të gjatë e vetme fëmijët tanë. 

Dhe se e kuptoj këtë detyrë dhe detyrat e tjera shoqërore, prandaj do të gjej 

forca për të mposhtur dhimbjen dhe për të kapërcyer çdo vështirësi.


Edhe ti mos u mërzit! Ishalla caktohesh sa më shpejt në ndonjë vend 

pune. Ti e don punën dhe ajo mbas këtej do të jetë shoku më i mirë për 

mos të lënë të mërzitesh. 

Për këtë gëzohem unë, që të fillosh të punosh dhe jo se nuk do të më 

biesh më në qafë për lekë siç më shkruaje. Sigurisht mbas kaq muajsh do të 

kesh nevojë për ndonjë send veshmbathje ose gjë tjetër. Më shkruaj të lutem 

pa asnjë ndrojtje. Fëmijët janë të gjithë mirë. Sot mora letër nga Vjosa. Më 

shkruante sa shumë përgatitje po bënin në shkollë për 1 Majin dhe me sa 

gëzim e priste atë ditë, sepse pas kaq vjetësh po e festonte përsëri në Tiranë. 

Notat e simestrit III-të i kish pasur përsëri të gjitha pesa. Po kështu i pati 

dhe Besniku, ndërsa Agimi e pati përsëri 4 në gjuhë megjithëse ka përparuar 

mirë në gramatikë. Jam e preokupuar si do dalë në provimet për të marrë 

dëftesën e lirimit. Do të shkruaj përsëri për këtë. Bujana po si Bujana. Të 

kujton shumë e flet shumë xhevahire. 

Fëmijët me mua sillen shumë mirë dhe nuk më mërzisin. Nëna ka 12 

ditë që ka shkuar. Kështu që mua më duhet të kaloj çdo dëshpërim vetëm. 

Pse vetëm? Unë kam fëmijët, po ti? 

Shkruamë Tuk sa herë të lejohet. Edhe unë do të shkruaj. Kur të 

sistemohesh pres të të shoh. 

Fëmijët të puthin. 

Të përqafoj me mall, e jotja, 

Mita 

Berat, 6. V. 1958 

Fort e dashur Mita! 

Me gjith që para një jave të kam dërguar një letër si përgjigja të letrës 

tënde të parë që mora këtu në burg, sot po të shkruaj përsëri. 

Asht 24 Maji - Kjo ditë për ne ka qenë gjithnjë shumë e dashtun. Çdo 

vit kjo datë, na përtrinte kujtimet e paharrueshme që na lidhin ne të dyve. 

Unë po i shmangem anës romantike të kësaj date, (megjithqë më pëlqente 

të shkruanja dhe çka të shkruaja) e po ndaloj pak ke realiteti aktual i jonë. 

Në jetën time familjare, 24 Maji koinçidon me çaste lumturie dhe 

dëshpërimi. Një proverb i urtë popullor thotë: “Jeta nuk asht gjithmon 

shesh me lule”, pra ajo ka gëzimet dhe hidhërimet e veta. Duke u nisë nga


201 

ky realitet të këshilloj të jesh e durueshme dhe të qëndrosh e fortë përmbi 

dëshpërimin, sepse ne kemi detyrime ndaj fëmijeve tanë e ti, duhet të jesh 

për ta, edhe Baba edhe Nanë, e t’i bësh ballë jetës e vetme, për aq kohë sa 

do jemi të ndarë. Shumë më ka gëzuar në këtë drejtim fjala jote që ke 

shkruajtë se: “e kupton detyrën që të ra në jetë”. 

I kam dërguar edhe nanës një letër dhe e porosita të vijë të më shikojë 

bashkë me Vjosën. Gjithashtu e porosita në qoftë se do ketë mundësi të më 

sjellë dhe ndonjë ushqim të thatë për të ngrënë, se tani kemi hy në normën 

e burgut dhe nuk e kemi ushqimin siç e kemi pasë. 

Përsa u përket plaçkave që kisha me vehte, kam ndalë: dyshekun, 

jorganin (pa çarçaf e pa krevat), jastëkun, bizhamet e reja, kostumin gri, 

zhaketën e vjetër, pantallonat qillota, mushamanë lëkure, cigaret, sandalet, 3 

këmisha, 3 palë të mbathura, 2 kanotjere, fanelën e leshtë, kokoren, kapelen 

e bardhë, jelekun, peshqirin, shahun, dhe 5 libra. Të gjitha të tjerat më premtuan 

se do t’i nisin ty, prandaj të lutem në qoftë se i ke marrë dhe në rast se jo, 

atëherë kur t’i marrësh më bëj një listë çfarë ke marrë, se unë e kam inventarin 

e tyre. Gjithashtu në qoftë se na kanë ba ndonjë konfiskim dhe në rast se po 

atëherë më njofto se çfarë. 

Unë me shëndet deri tashti nuk jam keq. Më shkruaj si je ti me shëndet, 

si vete me duhanin, si janë fëmijët e sidomos Bujana si u ba. Kur të marrin 

dëshmitë kalamajtë njoftomë si dollën me mësime. Puthi kalamajt për mua. 

Të puth me madh 

I joti Tuku 

Tiranë, Burg i vjetër, 24.V.1958 

P.S. Sot i mora 500 lek që më kishe dërguar. 

Faleminderit! 

Tuku 

Tuk i dashur! 

Sot mora letrën e II-të të dt. 17.5.1958. Besoj se tani do ta kesh marrë 

letrën që të nisa para kësaj dhe do të jesh qetësuar për shëndetin tonë dhe 

gjithçka që të shkruaja. Para pak ditësh të nisa edhe 500 lekë duke menduar 

se u bë gjatë që s’të kam dërguar.


Kur të më shkruash, përsëri, pres një letër të gjatë, ashtu siç më premtove. 

Nga kjo e sotmja kuptova se je mërzitur dhe dëshpëruar. Të dua shumë 

Tuk! Mos u mërzit e mos u dëshpëro çfarëdo rrethanë që të jesh! Mundohu 

të kapërcesh çdo gjë me durim, urtësi. Kur të të kap mërzija dhe dëshpërimi, 

kujtomë mua, kujto fëmijët! Unë kam vendosur seriozisht të mos 

dëshpërohem. Mos kujton se e bëj këtë, sepse s’kam përse? Përkundrazi! 

Gjatë muajve të fundit kam kaluar momente të ndryshme. Herë-herë kam 

qarë hallet me veten time (sepse s’kam kujt) dhe pastaj, po vetë, si një person 

i dytë, jam kthyer e i kam dhënë kurajo vetes sime, duke përdorur të gjitha 

ato çka unë di nga fatkeqësitë e njerëzve dhe vullneti e kurajua e tyre për t’i 

kapërcyer. 

Tani unë do të mendoj për punën, si ta kryej në të ardhmen sa më 

mirë, si të edukoj më mirë fëmijët dhe t’u plotësoj nevojat e tyre brenda 

mundësive, do të mendoj shumë edhe për ty që ndonse larg të të jem 

gjithmonë afër me forcën, vendosmërinë, enthuziazmin për jetën, dashurinë 

për punën, kujdesin për fëmijët, dashurinë dhe besnikërinë e këto të gjitha t’i 

transmetoj edhe tek ty. Më kupton Tuk? Kështu pra. Edhe ti kudo që të 

jesh, mejto se e ke detyrë të jesh ashtu! Kur të të kërkohet punë, mos kurse 

forcat! Këtë e di, po ashtu kot ta shkrojta. 

Gjatë muajve të fundit, kam lexuar mjaft libra, ndërmjet të cilave “Një 

hero i kohës sonë” të Lermontovit, “Rruga e mundimeve” (triollogji e 

Aleksej Tolsojt) deri tani përkthyer në shqip vetëm vëllimi i parë “Motrat”, 

“Xha Gorjoj” të Balzakut, “Stuhi në Gang” të Tagorës, “Sikur të isha djalë” 

të Stërmillit, “Lulja e Kujtimit” të Postolit, disa pjesë të zgjedhura kineze etj. 

Do të duhesh një bisedë e gjatë për të të treguar përshtypjet për secilën, 

sidomos për të parat. Kur lexova “Stuhi në Gang” (për të cilin në një letër 

më ke shkrojtur se e ke lexuar dhe të ka pëlqyer shumë) sa herë unë rilexova 

ato pjesë që më bënin përshtypje, dhe me fantazinë time donja të gjeja edhe 

përshtypjet e tuaja. Komolo u bë për mua e dashur, e urtë dhe me të gjitha 

cilësitë e mira që e ka veshur autori, aq sa ç’është për të gjithë ata që e njohin 

dhe jetojnë me të në roman. Në qoftë se mundet dhe ke nevojë për libra, 

më shkruaj të të dërgoj. Shkruam edhe për çdo gjë që ke nevojë. Jemi në 

ditët e fundit të vitit shkollor. Këto ditë kemi mjaft punë. Në dt. 24.V. u 

japim fund mësimeve. Pushimet i filloj andej nga 5 qershori. Ditët e para të 

pushimeve do të merrem me rregullimin e shtëpisë, sepse nuk i kam bërë


203 

akoma punët e verës. Pastaj do të shkruaj si do t’i rregulloj pushimet. Fëmijët 

do të shkruajnë mbasi të marrin përfundimet. Po të dërgoj fotografinë e 

Vjosës që ka dalë enkas për ty. E pres të vijë me 4 qershor. Të gjithë jemi 

mirë me shëndet. Unë kam filluar të kthej nga pak. Të gjithë të puthim e të 

përqafojmë. 

Mita e jote 

Berat, 20.5.1958. 

Shumë e dashtun Mita! 

Të kam nisë dy letra, kjo asht e treta dhe jam duke pritë ndonjë përgjigje 

nga ti. 

I kam shkruar edhe nanës e Vjosës nga një letër ku i thërrisnja të vinin 

për të më parë, por ato nuk po duken e unë jam bërë merak. Sot po i 

shkruaj edhe Franit. 

Në letrën tënde të parë që mora më porosisje të shkruaja se për çfarë 

kam nevojë edhe unë po të përgjigjem. 

Në radhë të parë dëshiroj të vish të më shikosh me rastin e pushimeve 

në qoftë se të japin leje. Po të vish merr edhe Vjosën, dhe më sjell këto 

gjana: 

Sallam të thatë, djath dhe pak sheqer, një bukë të gatuar, një rrogos, një 

krehër të vogël, një pastë dhëmbësh, një sapun, ca pulla poste, një laps 

kopjativ, zarfe e letër dhe pak cigare. Siç e shikon këto janë gjëra që kushtojnë, 

prandaj shit atë kostumin tim të hollë. Në rast se nuk vjen ti dot, atëherë m’i 

nis me pako. Në rast se do vije, do të jepja me vehte ca plaçka që kam unë 

këtu si p.sh. kostumin gri, pallton e lëkurës etj. se nuk kam ku i le, e po 

prishen. 

Ti mos u mërzit xhan, por vazhdo të qëndrosh e fortë dhe e durueshme 

se kështu ma bën qejfin dhe unë të dua më shumë. Edhe unë nga ana ime 

po përpiqem të mos mërzitem. Me shëndet deri tashti nuk kam qenë keq 

dhe nuk kam ankuar as nga dhimbje e kokës, as nga kurrgja…Më duket po 

mësohem me klimën e burgut. 

Më shkruaj si e kalon dhe si dolën kalamajt me mësime. Fëmijët puthi 

për mua.Të puth me mall 

I joti Tuku


Burgu i vjetër, Tiranë. 

5. VI.1958 

P.S. Harrova me të porositë edhe për ndonjë libër të ri (roman). 

Shumë i dashur Tuk! 

Të kam shkruajtur letër plot dy javë si sonte. Gjatë kësaj kohe nuk 

kam marrë ndonjë letër nga ti. Nuk di se si je me shëndet dhe si e kalon 

kohën në përgjithësi pas 24 majit (dt. e letrës se 3-t që kam marrë). A u 

rregullove me punë? Kjo ashtu si ty, edhe mua më preokupon. Vazhdi-misht 

e kam mendjen tek ti, për ushqimin, fjetjen. Kam merak mos mërzitesh etj., 

etj. Sa herë gatuaj ndonjë send të mirë për të ngrënë më ngec në grykë. Po 

Tuku them, çfarë ha sot? Më ther në zemër që jam larg e s’kam mundësi të 

të shoh shpesh dhe të të sjell gjë për të ngrënë. U bë kaq kohë që kur u 

dënove dhe s’ke parë njeri të afërt të vijë të të shohë e të të sjellë ndonjë gjë. 

Kushedi sa e ke pritur Nanën dhe Vjosën. Nana asht në Durrës dhe s’ka 

mundësi të vijë të të shohë dhe ti e di që ajo s’di nga të vijë po se shpuri njeri. 

Kështu mbeti pa ardhur edhe Vjosa. Ajo plasi së qari kur erdhi që s’kish 

pasur mundësi të të takonte. Pushimet i fillova që më 5 qershor. Gjatë këtyre 

ditëve lava dhe pastrova shtëpinë. Dhe kur bie të fle në dhomë e shtrat të 

pastër, prap mendja më shkon tek ti. Po Tuku vallë ku fle? Si fle? Dhe prap 

më ther në zemër. Jeta qenka çudi! Të mendoj ty në ç’rrethana jeton dhe unë 

prap mundohem të jem e rregullt në jetë (aq më shumë tani që jam e ngeshme 

të kem sa më në rregull shtëpinë, fëmijët etj. Këto i bëj për vete që të humb 

mendjen dhe për fëmijën që t’u influencojë mirë ambienti familiar… 

…Kam kërkuar leje të vi të të shoh dhe të rri disa ditë në Tiranë, por 

nuk kam marrë ndonjë përgjigje. Po vazhdoj të pres. Në qoftë se do vijë do 

të të sjell edhe fëmijët. S’di si do t’ia bëj Bujanës. Edhe fëmijët të kujtojnë 

shumë. Po na rriten fëmijët Tuk! Gëzohem kur i shoh të katër si pëllumba. 

Gimi e don shumë punën. Pa punë mërzitet. Filloi prap të merret me ato 

veglat e ndërtimit, të cilat i fshin dhe i vajis me kujdes. Një ditë më tha me 

plot seriozitet: - Moj Mami! Sikur të më gjeje ndonjë punë deri sa të hapen 

shkollat, edhe kaloja kohën edhe merrja rrogë e të ndihmoja ty. I thashë se 

ti je i vogël, mor bir, dhe se detyra jote është të mësosh dhe të bëhesh i mirë.


205 

- Pse, m’u përgjegj, Babi ishte edhe më i vogël se mua kur filloi të 

punonte që të ndihmonte nënën Çi... Mu desh të bëja një shpjegim të gjatë. 

Mbasi e shoh që mërzitet mendoj ta dërgoj disa ditë në Durrës. Edhe ai ka 

qejf. Kohët e fundit të kam parë çdo natë në ëndërr dhe vazhdimisht sikur 

papritur vjen. Kështu më shumë më shtohet malli. 

Po të dërgoj 500 leke (pesëqind). Kam 1 muaj që s’të kam dërguar. E 

ç’të bajnë ty 500 lekë në muaj? Po të shkoj në Tiranë e të shes gjë do të 

dërgoj prapë. Më shkruaj Tuk për çdo gjë. Letrat i pres me padurim. 

Të puth me mall e dashuri 

Mita jote 

Berat, 5.6.1958 

Shumë e dashur Mita! 

Letrën tënde nr.2 të 10 dhjetorit e mora. Më erdhi keq që nuk kishe 

marrë ende letrën time të 5 nëntorit. Ndoshta do ta kesh marrë deri tani. 

Letrat tuaja si gjithnjë më gëzojnë shumë sepse aty mësoj mbi gjendjen tuaj. 

U gëzova që ishit mirë dhe në anë tjetër më erdhi keq që e detyruar 

nga nevoja kishe filluar të punosh orë suplementare. Më preokupon çështja 

e shëndetit tënd sepse fizikisht nuk je dhe aq e përshtatshme për të përballuar 

një volum pune të dyfishtë. Në të vërtetë kjo inisiativë e jotja është një 

inisiativë fisnike, që nga pikpamja e obligacionit për familjen arrinë deri në 

heroizëm dhe si e tillë mua nuk më mbetet veçse ta përgëzoj me mirënjohjen 

më të thellë, por në qoftë se kjo (pavarësisht nga gatishmërija e jote për 

sakrificë) dëmton sadopak shëndetin tënd, mua dhe fëmijëve i kushton 

shtrenjtë. Për këtë jam i shqetësuar dhe me këtë rast dëshiroj të theksoj edhe 

një herë se për mua nuk duhet të bëhesh merak, mbasi kam mundësi të rroj 

edhe në këto kondita të burgut, dhe në qoftë se ti këtë sakrificë je e detyruar 

ta bësh edhe për mua, duhet të dish se me këtë nuk më nderon, por më ven 

në një pozitë të pandershme, të ngjashme me pozitën e një krimineli ndaj 

gruas dhe fëmijve të tij. Prandaj të lutem të kesh kujdes shëndetin, duke ju 

përmbajtë vetëm asaj mase në punë, që nuk i kalon fuqitë tuaja fizike. Më 

kuptove?! 

Kam marrë nga Frani një kartolinë për vitin e ri. Kishte ardhë në Tiranë 

me djalin se e kish pasë të sëmurë dhe i kish ardh keq që nuk kishte pas 

mundësi me ardhë me më taku. Dua t’i kthej përgjigjen më 20 janar, prandaj


ti mos u mërzit që nuk do të shkruaj ty në këtë datë. Megjithëse vonë po ju 

uroj vitin e ri. 

Puthi fëmijët për mua 

Ju përqafoj të gjithëve 

Të puth 

I joti Tuku 

Burgu i vjeter Tiranë, 5 janar 1959. 

Shumë i dashur Tuk! 

Sot është 5 shkurt edhe ti do më kesh shkruajtur. Besoj se dhe do jesh 

ulur të më shkruash me gëzim, mbasi t’u bë 1 muaj që je ndarë me letrat e 

mia. 

Dëshiroj që gjatë kësaj kohe të kesh qenë mirë me shëndet dhe mirë 

qofsh gjithnjë. Kohën e fundit ka bërë mjaft ftohtë dhe unë kam qenë në 

merak mos kushedi je ftohur! Sa herë më ka shkuar mendja tek ty kur rri e 

ngrohem pranë zjarrit! 

Ne të gjithë kemi qenë mjaft mirë. Dru kemi pasur dhe brenda nuk e 

kemi ndjerë të ftohtit. Edhe jashtë kemi qenë të veshur si unë, ashtu edhe 

fëmija. Pra për ne mos ki merak fare. Bujana ka për të mësuar edhe 4 

shkronja e pastaj do të shkruajë letër me dorën e saj. Ajo edhe tashti është 

në gjendje të shkruajë dhe ka shumë dëshirë por unë i thashë t’i shkruash 

Babit atë ditë kur të kini festën e abetares (d.m.th. kur të festojnë mbarimin 

e abetares). Kështu e kemi lënë. Fëmijët e tjerë s’të kanë shkruajtur për fajin 

tim. Unë zakonisht të shkruaj në darkë, atyre atëherë u flihet, harroj t’ju 

them që në drekë. Unë haraqe kam qenë Tuk, po tani jam bërë fare. Nuk 

shkoi dy javë që bleva ombrellën 750 lekë dhe duke psonisur s’di fare se ku 

e lashë. Pas disa ditësh kur filloi përsëri shi, kërko ombrellën s’ka! E ku 

s’pyeta për të. E shava veten sa munda, po ombrella iku. Sa herë që fëmijët 

marrin vesh që të kam dërguar letër u mbetet hatri që s’i lajmëroj. Agimi po 

vazhdon të përmirësohet. Po të dërgoj një pako shumë të vogël 1 palë 

çorape leshi, 1 kg sheqer, 100 gr kafe, 5 kuti cigare, 1 pastë dhëmbësh, 1 

sapun tualeti dhe vëllimin e ll-të të romanit “Lufta dhe Paqja”, E lexova dhe 

unë. S’po të shkruaj asgjë për të, lexoje dhe shijoje vetë. Po të dërgoj në një 

kuti kompesatoje se ndryshe nuk i pranon posta. Ruaje këtë kuti dhe kur të


207 

vi në fund të marsit (në qoftë se do më japin leje) ma kthe që të ta dërgoj 

ndonjë herë tjetër. 

S’di sepse po më mbyllen sytë sonte, duket se kam tre netë që fle vonë 

duke lexuar “Lufta e paqja”. Duke e lexuar atë harroja se të nesërmen më 

duhesh të çohesha herët e të shkoja në punë. Po e Ie me kaq pra. 

Natën e mirë xhan! Të dërgoj të puthura e përqafime, Mita e jote… 

Letra nr. 8. Berat, 5.1.59 

P.S. Po të dërgoj edhe 4 zarfa e letër që m’u ndodhën në shtëpi. 

M. 

… Tuk shpirt! 

Kësaj here u nisa për të takuar ty më e gëzuar se herët e tjera. Sepse 

nuk do të vija për të fjetur në hotel, por do të shkoja ke nana në Durrës, e 

të nesërmen do vinim të dyja tek ti. Nanën nuk e gjeta në shtëpi. Ajo kishte 

shkuar në Tiranë, tek Kola, mbasi Filipi familjarisht ishte për pushime në 

Dardhë. Ndejta nja 2 orë në Durrës tek Teze Toninja dhe pastaj u nisa për 

në Tiranë, Besnikun e çova ke nana ta lajmëronte që erdha dhe e prisja në 

hotel. Ajo nuk erdhi atë mbrëmje, por të nesërmen, të ejtën më 20 gusht. 

Kisha blerë të gjitha ato që kisha menduar dhe u nisëm për të takuar ty. 

Xhani i Mitës! A mund të të shpreh se sa u shqetësova kur mësova për 

shëndetin tënd? Isha në rrugë dhe më duhesh ta mbaja veten përpara një 

dhimbjeje të re, të pa- provuar deri tani, por po të them se që në atë çast 

edhe tashti më është bërë një si lëmsh në fyt që më bën të marr frymë me 

vështirësi. 

Është e tepërt të të shkruaj se sa përpjekje kam bërë atë ditë që të lija 

diku ushqimet që të kisha pregatitur (më mbajtën vetëm duhanin, 6 letra 

cigare, 1 kuti cigare dhe 1 kg sheqer) ose mbasi s’qe e mundur, në asnjë 

mënyrë të të shihja, të paktën të siguroja dy fjalë nga dora jote. Më thanë se 

ishe mirë e për këtë duhet të isha e qetë, por ti xhan më kupton: “a mund të 

më qetësonin mua këto fjalë?” 

I dashur Tuk! Sikur të ishte puna për të bërë çdo sakrificë ose për të 

kaluar çdo vështirësi, çfarë s’do kisha bërë për të qenë qoftë edhe një minutë, 

mbi kokën tënde. Po në të tilla raste njeriu është i pafuqishëm. Megjithatë në


imagjinatën time dëgjoja zërin tënd që më thërriste dhe unë me mendje e 

me shpirt isha aty te koka yte xhan! Më dukesh sikur t’i përpiqesh e më 

kërkon vetëm ujë. Unë nuk të jepja se të bënte keq, por të lagja buzët e thara 

me një pecetë të lagur e një tjetër ta vija mbi ballin e nxehtë. A e ke ndjerë ti 

pra se sa afër më ke pasur në ato çaste të vështira? Ndofta ti e ke pasur me 

të vërtetë jo shumë vështirë dhe je mirë. Ashtu do dëshiroja me gjithë zemër, 

pavarësisht në se mua më shkon mendja për të keq. 

Duke u kthyer kësaj here pa të takuar unë ndjeva se sa të lumtura më 

bëjnë, qoftë edhe ato pak minuta që të shoh shëndosh përtej hekurave. Nuk 

e di a e ndjen, a më kupton, se sa i shtrenjtë është shëndeti dhe jeta jote për 

mua e për fëmijët dhe në qoftë se ti e di mirë këtë dhe na don shumë, të 

lutem jeto i shëndoshë për ne, që të duam shumë. 

Kërkova në Ministri që të vij të të shoh porsa të dalësh nga spitali dhe 

për këtë nuk më kundërshtuan. 

Fëmijët i gjeta fare mirë. Ata më pritën shumë të gëzuar, por menjëherë 

u mvrejtën kur më panë që u ktheva me ushqimet. M’u desh të tregohesha 

gjakftohtë dhe t’i qetësoja se ti ishe mirë. 

E ç’të të shkruaj tjetër. Uroj, uroj qindra herë, që ti të jesh mirë dhe kjo 

letër të të gjejë shëndosh! 

Të puth fort. 

Mita jote që të don fort 

Më shkruaj gjatë për shëndetin 

Berat 21, gusht 1959 

Fatkeqsisht kjo letër mbeti e pamarrë nga Tuk Jakova. Ai vdiq papritur, më 26 

gusht 1959, në spitalin e burgut. Versioni zyrtar që iu komunikua Mita Jakovës qe se 

vdekja u shkaktua nga apendisiti, por kjo vdekje mbetet ende një enigmë e pazgjidhur.


209 

VASIL KATI 

Vasil Kati lindi në Labovën e Kryqit 

(Gjirokastër), më 1920. Mbasi mbaroi 

shkollën fillore në vëndlindje, shkoi për të 

vazhduar studimet në Liceun e Shkodrës, ku 

bie në kontakt me pjestarët e grupit komunist 

të këtij qyteti. Gjatë viteve të luftës, kthehet në 

zonën e Gjirokastrës dhe meret me organizimin 

e luftës partizane. Mbas luftës, Naku Spiru, 

ministër i ekonomisë gjatë asaj periudhe, e thërret 

në Tiranë si bashkëpuntor dhe qysh atëhere 

profesioni i tij bëhet makroekonomia. Shkon 

në Moskë si përfaqsues i Shqipërisë në KNER 

dhe më pas në Pekin. Në vitet ’60 është ministër 

i tregtisë së jashtme dhe zv/ministër i tregtisë. 

Goditet nga Enver Hoxha më 1975-ën 

sëbashku me grupin “armiqsor” të ekonomisë. 

Dënohet me 15 vjet burg dhe lirohet më 1990, 

në prag të shëmbjes së diktaturës. Ka 

shkruajtur librin me kujtime “ Në dallgët e 

jetës”. Vdiq në vitin 2002.


MALLI I PASHUAR: 

DUKE SHFLETUAR LETRAT E DËRGUARA NGA BURGU 

…Më sollën në një vëndbanim të ri. Pas një izolimi të plotë prej 

gjashtëqind e nëntëdhjetë e nëntë netësh e ditësh. Ndodhem disa kilometra 

larg jush, më thonë disa bashkëvuajtës dashamirës. Më duket sikur vinj nga 

pjesa e prapme e hënës. Nuk di si jeni. Më njoftoni urgjentisht shëndetin… 

Mundohuni të vini në takim, por duhet të frenojmë emocionet dhe 

mospërmbajtjen. Ndryshe, do të na shtohen traumat e streset dhe do të na 

krijojnë shqetësime e hidhërime të tjera… 

Ballsh, shtator 1977 

(Fragment nga letra e parë dërguar nga burgu) 

…Që tej në horizont iu dallova. Ju thosha në letër që të mbaheshim, 

por, mua, të parit, nga mallëngjimi m’u errën sytë dhe veshët më gjëmuan. 

U puthëm e u përqafuam si asnjëherë tjetër. Gojët të hapura, po fjalët nuk 

dilnin. Vetëm zemrat merreshin vesh. 

U shqetësova shumë që nuk erdhi dhe NËNA. Ju më thatë se ishte e 

sëmurë. Unë s’e besova. Le të më shkruajë dy gisht letër, se ia njoh shkrimin. ∗ 

Ata pak minuta na u kthyen në sekonda. Na u duk e pabesueshme që 

burrin ta takojë gruaja dhe fëmijët të takojnë të atin. Të përshkruash këto 

çaste do të duhej pena e ndonjë gjeniu. Fëmijët që i lashë si lule prilli, m’u 

dukën sikur u ngjanin ngjyrave të kuqreme të stinës pa gjethe. Po konsumojnë 

vitet më të bukura të jetës në kushte të rënda, por jeta duhet jetuar në të 

gjitha rrethanat. Vogëlushi, që e shtyja me karrocë, vraponte dhe m’u fut në 

gji. Atje e kish folenë, si dallëndyshet që s’e harrojnë kurrë… 

Ballsh, tetor 1977 

...Disa bashkëvuajtës më thonë se Nëna është shumë sëmurë. Më thoni 

të vërtetën, si është gjëndja e saj. Mora vesh që sa dëgjoi vendimin e dënimit 

* 

Në momentin e shkrimit të kësaj letre Nëna e Vasil Katit nuk ishte më gjallë. Ajo kishte 

vdekur në internim, në Ndërnenas të Fierit, pak kohë më parë, në muajin korrik të 1977-s.


211 

tim humbi ndjenjat. Jam në merak shumë të madh . . .Të jesh kaq afër dhe 

Nëna të mos shohi djalin dhe djali Nënën! 

Ballsh, nentor 1977 

…Që së largu e kuptova, që do të më njoftonit lajmin e zi. Dukeshit 

që në ecje. Ju merreshin këmbët. S’ka pikëllim më të madh se të marësh 

lajmin e një fatkeqësie të tillë kur je i mbyllur burgjeve. Për ca minuta 

ngushëlluam njëri-tjetrin me të qara e lotët nuk na pushonin. Ju ikët dhe 

mbeta i vetëm me pikëllimin. 

Ajo sakrifikoi jetën duke mos u ndarë nga ne. Megjithëse i thanë të 

qëndronte larg për të shmangur internimin, ajo zgjodhi vet-flijimin dhe ndëroi 

jetë në internim. 

Ishte virtuoze e fisnike. Ashtu siç ecte ngadalë ashtu dhe fliste gjithmonë 

e qetë. Ishte e dashur dhe gjithmonë e ëmbël me të gjithë. Të vështirë shumë 

e kishte të thoshte Jo-në. Na rriti ne dhe fëmijët tanë në “folenë” e saj që e 

mbajti të ngrohtë e të pastër. A ju kujtohet si ua mbante çantat dhe librat e 

shkollës në sepetin e nusërisë? A ju kujtohet kur ju thoshte që shkronjat tuaja 

të para do t’i mbante në zemër si hajmali? Po kaq e përkujdesur kishte qënë 

dhe me ne. Djali i madh shkoi të ndihmonte Babanë e mërguar. Një djalë 

tjetër i vdiq i mitur në kraharor. Ndërsa ne, tre të tjerëve, na bëri të shkollohemi 

me arsim të lartë. 

Jeta e saj bashkshortore qe e shkurtër. Babai ynë që ndoqi kurbetin për 

të na shkolluar nuk mundi të kthehej më në atdhe. Pas luftës, kur u punësuam 

në kryeqytet, ajo me zor u shkul nga fshati. E merte malli për gurët e shtëpisë. 

Qe mësuar ta zgjonin gjelat. Donte të jetonte mes blerimit dhe cicërimave 

të zogjëve, të dëgjonte gurgullimën çplodhëse të burimeve të kulluara dhe 

blegërimat e bagëtisë. Qe krenare që jetonte mes natyrës e rrethuar nga 

bukuri qytetrimesh të lashta dhe mesjetare. Në kodrën përkarshi shtëpisë 

shihte kalanë më shumë se dymijë e pesëqind vjeçare, ajo vinte çdo të djelë 

në kishën bizantine më shumë se njëmijë vjeçare. Relikat e rralla të mbetura 

qysh prej kohëve mitologjike pranë Labovës së Kryqit së bashku me natyrën 

magjepëse përreth ia kishin fisnikëruar shpirtin. Në Tiranë ndihej e huaj, por 

ne, kur u nisëm, menduam se Shqipëria e tërë do fisnikërohej. 

Të sëmurë e internuan dhe nuk mundi më të shikonte djemtë e saj...


Tani prehet e qetë, larg së keqes. Varrin e saj duhet ta rrethoni me 

dafina. Do të vij mbase një ditë që do të mund ta dërgojmë në varrezat e 

fshatit ku lindi, ashtu siç qe dëshira e saj. 

Shkëlqimi i shpirtit të Nënës s’ka për t’u shuar kurrë nga sytë e mi... 

Ballsh, dhjetor 1977 

…Në çdo ditëlindje tuajën mundohem t’ju vizatoj portretin. Malli i 

pashuar shtyn lapsin dhe ai bindet. Do të doja t’ju dërgoja buqeta me lule, 

por lulet nuk i gjej dot këtu… 

Emrat tuaj i shënoj përditë në pëllëmbë të duarve. Pastaj i shoh dhe 

më duket sikur fjalosemi bashkarisht. 

Vitet shkojnë, por ne na duken njësoj, dita me natën na duket gjithnjë 

njësoj, po ashtu dhe dimri me beharin. Ngrica nuk po shkrin. 

Ndonjëherë kam zili zogjtë, që bien netëve në gjumë midis degëve. 

Mundohem të mbyll sytë, por gjumi s’më zë. Ju mendoj juve, fëmijët e 

mi…të mirë e të virtytshëm. Ruajeni shpirtin të pastër, se ai jua lehtëson 

trupin e këputur nga lodhja, ndikon dhe në zbutjen e dëshpërimit, të 

hidhërimit e të çdo të keqeje që po vuani. Në vegjëli u ngjanit lastarëve të 

njomë të thanës, tani degëve të forta të shkozës. Para shtateve tuaj unë mbeta 

vetëm si fotografi, por Nënën tuaj dhe gruan time, që ndoqi shëmbullin e 

Onfalias dhe Laudamias të lashtësisë, e kini mburojë. Edhe pse me vitet që 

më rëndojnë mbi supe, do të mundohem të mos digjem si duhani, që të 

mblidhemi prapë së bashku, si lozet e hardhisë, që kacaviren me njëratjetrën… 

Zejmen, shkurt 1982 

Shumë të dashurit e mi, 

Shpirtrat, sado larg njëri-tjetrit, bashkëbisedojnë. 

Kështu që dashurinë dhe dhimbshurinë familjare do t’i ruajmë, si daljen 

e përditshme të diellit. Dëshirojmë që mbrëmja t’i ngjajë mëngjesit, Afërditës, 

dhe jo mjegullnajave që s’lënë gjurmë. 

Ngandonjëherë, ëndërroj me sy hapët, sikur natyra të formonte ylbere 

shumëngjyrësh. Një këmbë ta hidhte tek ju e një tek unë. Kështu do të 

krijohesh një urë lidhjeje.


213 

Vogëlushit i uroj nga zemra ditëlindjen, që po afron. T’ia festoni, sikur 

s’na ka ndodhur gjë, për ta mbajtur mend për mirë, në jetën pa telashe. Në 

çdo hap që do të hedhë, të marrë shembull nga alpinisti, që, për t’iu ngjitur 

shkëmbit, i ngul piketat me shumë kujdes. Ca e nga ca, kanë për t’i pëlqyer 

dhe veprat e poetit plak dhe të verbër të lashtësisë, ku përshkruen vështirësitë 

e heronjve të asaj kohe. Ka për të kujtuar edhe dhimbjet e së kaluarës. 

Në fotografi ngjanit si buketë manushaqesh. Si vesa e mëngjesit, që 

nuk lë të fishket bima. Natë e ditë i mbaj në gji. Dua të rrini ngrohtë… 

Nuk është e thënë që e ardhmja jonë të mbulohet nga retë. Do të ketë 

kthjelltësi. Si kaltërsia e lartësive. Edhe fëmijët do t’u ngjajnë zambakëve të 

freskët dhe jo trëndafilave të fishkur. Lumturia nuk është kurrë absolute, me 

gjithë bukurinë e vet ajo thyhet here - herë. Edhe në qiellin e kthjellët, dalin 

grumbuj resh ndonjëherë papritmas. Por mes mjegullnajave gjen korridore 

të pazëna. Disa mendimtarë shprehen: 

Ku ka dhimbje, do të ketë dhe gaz. Le të shpresojmë… 

Qafë-Bar, mars 1985.


PIRO KUQI 

Piro Kuqi ka lindur në Tiranë, më 25 maj 

të vitit 1942. Ka kryer shkollën e mesme të 

përgjithshme dhe një kurs të lartë për gjuhën 

frënge.Në vitin 1960 është dënuar me 4 vjet 

burg për “agjitacion e propagandë.” Më pas, 

për motive politike iu hoq e drejta e botimit 

dhe u pa gjithmonë si njeri “i dyshimtë” nga 

regjimi komunist. Ka shkruar dhe botuar 

poezi, tregime dhe ka punuar me përkthime 

letrare. Ndër veprat e Piro Kuqit, mund të 

përmendim: “Botë e përgjakur” (1998); 

“Blatimi” (2001); “O sa lule, o sa ngjyra” 

(1998).


215 

FRAGMENT NGA PROZA POETIKE “NETËVE” 

Shpesh herë zgjohem netëve. Dua të fle. Kujtimet më buisin në kokë. 

Shikoj draprin e hënës. Ajo varet si një hajmali në gjoksin e qiellit. Jam 

vetëm me hënën përballë, kaq larg e kaq afër njëri-tjetrit. Dua të zgjas dorën, 

të rrëmbej draprin e saj dhe të korr kujtimet. Pastaj të fle, të fle… 

Por, duke kaluar nëpër llagëmin e thellë të natës, vjen frymëzimi. Ai 

vjen tek unë në mënyrë tinzare, prek si me shkop magjik, kujtimet dhe ato 

hedhin valle para syve të mi. Dua të thërras në ndihmë, megjithë mushkëritë 

e mia, gjumin, harrimin. Po ndjej një shtrëngim në gjoks. 

O Zot! Përse u dashka të rijetoj ato që kam jetuar? Përse u dashka të 

vuaj sërish ato, që i kam vuajtur njëherë? Mbyll sytë. Po vallja e kujtimeve 

sillet rreth meje më kryeneçe dhe ironike. Ajo ironizon dëshirën time për 

gjumë, për harrim. Ajo më sugjeron vetëm një zgjidhje: të kap stilolapsin 

dhe të shkruaj. Kujtimet nuk duan të vdesin. Në botë çdo gjë vjen një 

moment dhe vdes. Për mua ky është një moment dhe vdes. Për mua ky 

është i vetmi ngushëllim. Po kujtimet, duke mos pranuar vdekjen, mohojnë 

këtë ngushëllim. Ndez dritën. Shikoj pezhishkat e merimangave të varura 

nëpër qoshe. 

Vetë nata është një merimangë e madhe dhe unë përpëlitem në 

pezhishkën e saj. Siç duket kujtimet e dinë këtë, prandaj më nxisin t’i hedh 

në letër, që të mos vdesin bashkë me mua. Unë orvatem të shkruaj. 

Hajmalia e hënës që varet në gjoksin e qiellit, sikur varet dhe në gjoksin 

tim. Kujtimet braktisin vallet dhe vërshojnë mbi letrën e bardhë. Unë dua 

që të kenë durim, të mbajnë radhë, ashtu siç kishim durim në burg, kur na 

numëronin rojet, kur ktheheshim nga puna rraskapitëse, ashtu siç mbanim 

radhë me tasin në dorë përpara kazanit me lëtyrë. 

Po kujtimet vërshojnë. 

Letra e bardhë shtrihet para meje si një shkretëtirë e pafund. Sa më 

shumë e shikoj, aq më shumë bindem, se ajo më kundërvihet. Ajo ngulmon 

që të mbetet ashtu siç është, e bardhë. Që ta mposhtësh atë duhet durim


dhe vullnet. Përse u dashka në këtë shkretëtirë të bardhë të mugullojnë 

kujtimet e mia? 

Unë ndodhem midis kujtimeve të mia dhe letrës së bardhë. Dhe kjo 

ndodh netëve, kur jam i vetmuar dhe askush s’mund të më vijë në ndihmë. 

Kujtimet kanë forma të ndryshme, po të gjitha janë kokëngjeshur. 

Disa marrin formën e njerëzve që kam njohur. Disa formën e sendeve. Ja 

një kujtim në formën e prangave. Unë instinktivisht fërkoj kyçet e duarve. 

Ndjej ftohtësinë e metalit. Mendoj, ato janë farkëtuar nga njeriu për të 

mposhtur njeriun. Njeriu lufton me hekurin, triumfon mbi të, i jep atij formën 

që dëshiron, që pastaj ta përdorë kundër tij: hekuri të triumfojë mbi njerinë? 

Mos vallë hekuri që rrihet e farkëtohet nga njeriu shndërrohet në pranga, që 

të hakmerret kundër tij, duke ia shtrënguar kyçet e duarve deri sa t’i kërcëllijnë 

dhëmbët? 

Ja, pra se çfarë mendime më sjellin në kokë këto kujtime, që më vizitojnë 

netëve, ndaj nuk i dua, nuk i dua. Kjo, nuk varet nga dëshira ime. Atëherë, 

çohem nga shtrati, shkoj në aneks dhe hap rubinetin e çezmes për t’u freskuar. 

Po ujë s’ka. Harroj, që ujët vjen me orar. Mendoj të dal përjashta, në ajrin e 

pastër të natës, ku do më daraviten dhe kujtimet e padëshiruara. Po jashtë 

lehin qentë.


217 

HALIL LAZE 

Ka lindur në Golëm të Gjirokastrës, më 10 

gusht 1943. Është diplomuar në fakultetin 

histori-gjeografi të Universitetit të Tiranës, më 

1965. U arrestua më 1975 dhe u dënua me 

8 vjet burg për agjitacion e propagandë. Gjatë 

viteve të pluralizmit ka dhënë një kontribut 

të madh në shtypin e kohës. Vdiq më 31 

gusht 2001.


KORRIDORI 1 

Përsëri më zuri gjumi. Aroma e vjetër e ilaçeve gjysmë të skaduara dhe 

bardhësia e bluzave të bardha të japin thuajse gjithmonë ndiesinë e gjumit. 

Ndoshta rikujtimi i ditëve dhe netëve të stërmundishme në birucat e Krujës 

më kishin lodhur dhe qepallat e rënduara nga ndiesitë e një kohe të shkurtër 

nuk i kishin rezistuar tundimit. Afër kokës kisha motrën të ulur në një stol. 

- Ke kohë që ke ardhurt? - e pyeta ende i pazgjuar mirë. 

- Kam ca. Nuk të zgjova se bëje një gjumë shumë të rëndë.Mezi 

mbusheshe me frymë. 

- Nuk e kam nga sëmundja se sa nga ato që kujtoj. Gati-gati më dukej 

se isha përsëri në birucat e Krujës. 

- Lëri kujtimet, të keqen motra. Je i sëmurë nga zemra dhe ato kujtime 

të trishtueshme nuk të bëjnë mirë. 

Motra, si zakonisht, fliste qetësisht dhe tepër e vendosur për ato që 

thoshte… 

Kur më arrestuan, ajo ishte studente në vitin e dytë të Fakultetit Histori- 

Gjeografi. Arrestimi im qe një grusht shumë i rëndë për një studente jetime, 

pa asnjë përkrahje në Tiranë. Fisin e babait e kishim të lidhur me luftën dhe 

asnjëri nga ata nuk do të “guxonte” të ndihmonte një vajzë të çiltër e të 

qeshur, por tepër krenare për të kërkuar falje, kur nuk kishte pse të kërkonte 

për vëllain që e kishin arrestuar pa bërë as edhe një krim. 

Vazhdimisht në birucë mendoja për motrën në se do të kishte forca të 

vazhdonte fakultetin. Ky ishte një merak i madh dhe i përhershëm. Më qe 

kthyer në një ankth që më mbante gjithmonë pezull. 

Por në jetë nuk ka vetëm njerëz të këqinj e shpirtkazmë. Ka edhe 

njerëz të mirë. Shumë të mirë. 

Shokët dhe shoqet e saj studentë i qëndruan shumë afër dhe u bënë 

shkaktarët kryesorë që ajo të mos trishtohej e të ligështohej, deri në atë 

shkallë sa të ndërpriste studimet. Edhe pedagogët, e veçanërisht Vasil Naçi, 

u treguan mjaft të mirë me të dhe ajo arriti të mbarojë fakultetin.


219 

Lajmi që më erdhi në burg se Luti kishte mbaruar fakultetin, për mua 

ishte me të vërtetë një ngjarje mjaft e gëzueshme, edhe pse për motrën fill 

pas mbarimit të studimeve, filloi kalvari i vuajtjeve. 

E emëruan mësuese në një fshat të largët të rrethit të Krujës. 

Rruga tepër e lodhshme: me këmbë, me karroca, me kamionë, 

ndonjëherë edhe me ndonjë taksi, ishte sidoqoftë torturë për një vajzë të re, 

që mbante në shpirt brengën për çfarë po ndodhte me ne të dy në një kohë 

të çmendur, që shkonte drejt absurdit në gjithçka. Por ajo duhej të shkonte. 

Duhej të përballej me jetën dhe me Diktaturën e Proletariatit. 

Përndjekja e femrës nga institucionet komuniste, është një nga kapitujt 

më të errët të Diktaturës, është ana e prapme e një skizofrenie ideologjike të 

pashembullt në tokën tonë, ndoshta në të gjitha kohët. 

Familja jonë kishte derdhur gjak për Shqipërinë dhe ne duhej të 

qëndronim në këmbë. Ajo duhej të ndeshej me jetën. Të ndeshej ashpërsisht 

dhe të mbijetonte. Duhej që të punonte që të më mbante edhe mua në burg 

me një paketë cigare, me një lugë sheqer. Duhet të mbijetonim. 

Tashti rri pranë krevatit tim spitalor dhe me merakun e përjetshëm të 

motrave për vëllezërit, shqetësohet e brengoset për shëndetin tim, për jetën 

time… 

Jeta e kishte sjellë që ajo të më kishte vetëm mua. Për atë unë isha edhe 

vëlla, edhe baba, edhe gjithçka që i mungonte në jetë. 

Për fatin e saj të keq, kur ishte në moshë për t’u martuar e për të krijuar 

familjen e saj, unë isha në kampin e Spaçit dhe ajo nuk mund të gjente dot 

një bashkëshort të nivelit të kërkesave të saj. 

Në fundin e viteve ’70 dhe fillimin e viteve ’80, lufta e klasave kishte 

marrë përmasa të llahtarshme dhe tepër kërcënuese. As edhe një djalë me 

biografi të mirë nuk mund të bënte një gabim fatal për t’u martuar me 

motrën e një të dënuari politik. Kjo konsiderohej si një mëkat i madh dhe 

ndëshkohej nga rojtarët e “virgjërisë” së “klasës”. 

Kështu që ajo mbeti në një apartament në Tiranë vetëm me nënën… 

Gjatë gjithë kohës që kishim kaluar bashkë, isha munduar ta trajtoja si 

shok, si vëlla e si motërz të vogël. 

Nga paudhësitë e mia në shkollën e mesme, që mbante emrin e heroit 

të Popullit Asim Zeneli, xhaxhait të saj (ishim vëllezër me nënë), ajo shpesh,


kur më nxirrnin para shkollës për të më tërhequr vërejtjen, apo kur më 

thyenin notën e sjelljes, qante dhe nganjëherë nuk hante as bukë, por nënës 

dhe gjyshes nuk iu tregonte kurrë se çfarë më kishte ndodhur mua. 

U rritëm bashkë me mendimin dhe vendimin (e pashkruar) që të 

ndihmonim njëri-tjetrin deri në fund të jetës sonë. 

Unë bëra të pamundurën për ta larguar nga qyteti i gurtë i Gjirokastrës 

(edhe pse e doja shumë dhe për të ruaj kujtimet më të mrekullueshme), për 

t’i krijuar mundësinë motrës që të vazhdonte universitetin në shtëpi (jeta e 

konviktit për femrat ka qenë shumë e vështirë, një ferr i vërtetë) dhe të 

sistemohej përgjithmonë në kryeqytet. 

Nuk do të doja kurrë që ajo, në qytetin ku babai i saj kishte qenë 

Kryetar i Komitetit Ekzekutiv, të merrte vesh se të atin e kishin vrarë tradhtisht 

shokët e tij të punës dhe të luftës. Ajo ishte tepër e brishtë për të përballuar 

një dramë të kësaj përmase. 

Isha tepër i ri, kur nëna ime u martua me Sherif Zenelin, vëllain e 

madh të heroit të Popullit Asim Zeneli. Ai më mori në shtëpi dhe më trajtoi 

si djalin e tij (deri atëherë nuk kishte fëmijë). 

Mbaj mend se një ditë vjeshte apo dimri në Gjirokastër erdhi Enver 

Hoxha, “njeriu më i fuqishëm i Shqipërisë”, njeriu që komandonte partinë, 

shtetin, ushtrinë dhe sigurimin. 

Sherifi ato ditë nuk ishte i qetë. Në shtëpi vinte vonë dhe shumë i 

mërzitur. Një natë dëgjova një grindje të gjatë me Komandantin e Divizionit 

të Gjirokastrës, Riza Veipin, që flinte ngjitur me dhomën time. Rizai ishte 

një burrë shumë i urtë dhe i dashur. Ai e donte dhe e respektonte shumë 

Sherifin. Gjatë grindjes së tyre dëgjova të përmendej disa herë fjala 

KOMANDANTI (Enver Hoxhës i flisnin Komandant). 

Rizai përsëriste vazhdimisht: 

- Nuk flitet me Komandantin ashtu si fole ti… 

Nuk kaluan shumë kohë nga ajo natë dhe Sherifin e vranë në një ditë 

kur kishte dalë për gjah (e kishte pasion) me shokët e tij vrasës. 

Skena e vrasjes së tij ishte me të vërtetë një skenë shekspiriane. 

I kishin ngritur një kurth tipik komunist, ata që mund të vrasin edhe 

nënën e babanë e tyre, pa iu dridhur dora, veç të zbatonin urdhërin e shefave 

të tyre, që edhe ata do të vriteshin më vonë me urdhër të shefave të tjerë e


221 

kështu me radhë. Edhe fantazitë më të begata janë piktura të dobëta në 

krahasim me atë se çfarë ndodhi në atë kohë të çuditshme, një kohë e 

pakohë do ta quaja. E goditën dhe e braktisën në mes të shiut, pyllit dhe 

errësirës. 

Është për t’u habitur, por nga fundi i viteve ’70, në revistën e Ministrisë 

së Punëve të Brendshme “Në shërbim të popullit”, u botua një shkrim me 

titull “Vrasje apo vetëvrasje”, që përshkruante hollësisht vrasjen e Sherifit në 

gjah, dhe paturpësisht, autori anonim gënjente, duke thënë se e kishte vrarë 

pa dashje një shoku i tij, dhe pas një ekspertize të kujdesshme dhe pas 

hetuesisë (askush nuk bëri hetuesi nga vrasësit), u vërtetua që vrasja ishte 

bërë krejtësisht pa dashje. 

Disa ish-kuadro të lartë të Sigurimit të Shtetit, që kryenin edhe ata 

vuajtjen politike në Spaç, më sqaruan se e gjithë kjo maskaradë, ishte bërë 

për të çuar në vend një vendim, sipas të cilit, pas publikimit të një vrasjeje, 

po të mos kishte kundërshtime dhe padi, çështja mbyllej dhe arshivohej. 

Shokët e burgut më porositën që të mbyllja gojën në qoftë se doja të 

dilja i gjallë nga skëterra e Spaçit. 

Aty në galeritë e errëta të Spaçit m’u bënë të qarta, më se të qarta, gjithë 

ato pengesa, gjithë ai mllef e inat i verbër i pushtetarëve ndaj familjes sonë. 

Gjithmonë më kishte bërë përshtypje se si kishte mundësi që ata servilë 

të qelbur, që dridheshin edhe para një nëpunësi të thjeshtë të komitetit, të 

më thyenin notën e sjelljes e të më përjashtonin disa ditë nga shkolla, mua që 

në shtëpi më vinin për vizitë gjithë udhëheqësit e partisë e të shtetit (me 

përjashtim të Mehmet Shehut, që Sherifin e kishte shok gjahu dhe vartës 

direkt). 

Përveç fasadës mashtruese të festave dhe ceremonive zyrtare, kudo 

familjen tonë e priste një ftohtësi akulli; në të gjitha zyrat dhe institucionet 

shtetërore, ajo ndihej keq, se të tilla rrethana i krijonin mercenarët fanatikë të 

provincës, sigurisht, me urdhër të posaçëm nga lart. 

Nënën e lanë pa punë. 

Odiseja, herë shfaqej, herë fshihej pas kuintave të një teatri absurd.


TODI LUBONJA 

Lindi në qytetin e Korçës më 13 shkurt 1923. 

Kreu gjimnazin e Tiranës, më 1942. Në 

korrik të po këtij viti u hodh në ilegalitet dhe 

më pas u inkuadrua në formacionet partizane 

deri në çlirimin e vendit nga nazi-fashizmi. 

Punoi në punë të ndryshme shtetërore dhe 

partiake. Është diplomuar në Fakultetin e 

Histori-Filologjisë të Universitetit të Tiranës. 

Më 26 qershor 1973, ndërsa ishte drejtor i 

RTSH-së, u dënua nga pleniumi i IV-t për 

“liberalizëm” dhe u shpall “armik i popullit”. 

Një vit më pas, u arrestua dhe u dënua (mars 

1975) me 15 vjet burg. Dënimin e vuajti 

tërësisht në burgun e Burrelit. U lirua më 

qershor 1987 meqënëse përfitoi 2 vjet prej 

amnistisë. Ka botuar: “Nën peshën e dhunës”; 

(1993, ribotim 1998); “Ankthi pafund i 

lirisë” (1994); “Pse hesht shtëpia e muzikës” 

(2002).


223 

FRAGMENTE NGA LIBRI 

“NËN PESHËN E DHUNËS” 

Në dhomën Nr.1 të “Mesit” 

Mbas shumë vjetësh, isha i burgosuri i parë që futesha aty, i destinuar 

për në “Mes” dhe duket, komandantit ende nuk i kishte ardhur ndonjë 

udhëzim se si do të trajtoheshin ata, që, si unë, do të më pasonin për të 

vuajtur këtu dënimin. Më vonë, siç vura re, me ndryshimet që ndodhën në 

“pritjen” e të porsaardhurve, e kuptova se Idajeti e kishte marrë 

“protokollin” nga Ministria e Brendshme. 

Hyra në dhomën nr.1 të “Mesit”. Më lanë në mes të të burgosurve 

dhe u larguan. Dhoma që do të mbante brenda pesë vetë, ishte shumë e 

vogël, aq sa me vështirësi u fut në të tjerëve dysheku im i mbushur me 

kashtë. Bashkëvuajtësit e mi i takova duke i vështruar me dashamirësi dhe 

me shumë keqardhje. Mbi fytyrat e tyre kishin lënë gjurmë të dukshme 

vuajtjesh vitet e rëndë e të gjatë të burgut. Bardhylin dhe Dilon i njoha, 

kurse dy të tjerët nuk po i njihja. Njëri, “më plaku”, me flokët krejt të 

thinjura më shikonte dhe buzëqeshte. U përqendrova dhe pas pak e njoha: 

“Ti je Halim? i thashë. Ishte Halim Xheloja, ish-gjeneral i Sigurimit të Shtetit 

të Ushtrisë. Duhej të kishte atëherë 8 a 9 vjet burg. Ishte i buhavitur, në 

fytyrë pothuaj krejt i transformuar. E përshëndeta edhe një herë, tashmë si 

të njohur prej kohësh. Tjetri ishte Ahmeti, të cilin jashtë e kisha takuar një 

herë kur fluturoi Tereshkova në kozmos, por nuk e mbajta mend. 

Kur unë u futa në “mesin” e burgut, dy dhoma ku banonin të burgosurit 

e tjerë i kishin mbyllur për sa kohë të përfundonte ky “operacion”, që më 

kishte mua për objekt. Rashë i këputur në dyshek me dëshirën për t’u shprehur 

sado pak. Mendova se shokët e jetës do t’i takoja kur t’u hapnin dyert. Kur 

ia behën ata, të burgosurit. Në këtë ndarje të veçantë të burgut më 17 mars 

1975, ditën kur më çuan atje ndodheshin 14 të burgosur. E izoluar me 

porta të hekurta nga të dy anët e korridorit kjo pjesë e burgut kishte tri 

dhoma gjumi, një mensë që ndodhej përkundruall. Në atë kohë dyert e


dhomave mbaheshin ditë e natë të hapura, domethënë pa lloz e pa çelësa. 

Në këtë regjim burgu, ditën, të burgosurit shkonin në mensë ku luanin shah, 

tavull, domino apo lexonin në dhomat e tyre, kuvendonin me njëri – tjetrin. 

WC-të fatlumurisht përdoreshin sipas nevojës, lirisht ditën dhe natën. Por 

ky regjim, të cilin e kam kujtuar kaq herë me nostalgji, nuk do të vazhdonte 

gjatë: vetëm afro 6 muaj, pasi mbërrita unë në atë mikrobotë. 

Pas shumë vjetësh isha i burgosuri i parë që vija midis atyre. I kisha 

njohur më parë. Ishin të gjithë të burgosur të viteve 60. Në dhomën pranë 

dyshekut (të pesë dyshekët ishin vendosur njëri pas tjetrit, se kaq ishte gjatësia 

e dhomës dhe dërrasa e shtruar në lartësi rreth 35 cm) erdhi dhe u ul Xhavid 

Qesja. Kishim qenë të njohur prej kohësh. Shokët e dhomës i bënë vend atij 

me dashamirësi. Ai ishte internuar në Zvërnec që më 1958, (Zvërneci i Vlorës 

ka qenë transformuar në një kamp të internuarish për ish-kuadro të vjetra të 

Partisë e të shtetit, të dënuar për veprimtari kundër udhëheqjes së Partisë. 

Regjimi i këtij kampi ka qenë i rreptë, gati burg). Pasi u mbajt atje plot 9 

vjet, Xhavidi u dënua me 10 vjet burg e pastaj përsëri me plot 10 të tjerë, 

duke qenë brenda në burgun e Burrelit. I kishte ruajtur tiparet e fytyrës, 

vetullat e zeza, hundën e mprehtë; kishte ruajtur zakonet, lëvizjet e gjymtyrëve 

përgjithësisht të ngadalshme, të folurën me fraza korrekte e fjalë të shkoqura. 

Por, dobësimi i tepërt dhe mplakja e parakohshme e kishin transformuar 

gati krejt, sa për të mos e njohur. E dija se ai ndodhej në burg dhe, ndoshta, 

kjo më ndihmoi ta njihja. Në ato ditë porsa kishte dalë nga një grevë urie 21 

ditëshe dhe ndjehej tepër i leqendisur. 

Erdhi koha për të shkuar në mensë. Ishte orari i drekës. Në të dalë të 

dhomës takova Koço Tashkon, i cili vinte të më takonte. Kishte marrë 

pamjen e një plaku tepër simpatik, me mustaqe që i shkonin me atë fytyrë 

ngjyrë rozë, të qëruar, pa asnjë rrudhë, me flokë krejt të bardhë. U përqafuam 

me dashuri e buzëgas si atëherë në kohën e Rezistencës, pioner i së cilës 

kishte qenë ai. Takova pastaj me radhë: Maqon, i mbajtur çuditërisht mirë; 

Vangjel Lezhon, maturantin e normales së Elbasanit (kur unë punoja atje); 

Zijain që e thërrisnin dajë, i avashëm e babaxhan; Gjinin kokoroç e rondokop 

si gjithnjë; Femiun e gjatë, i dobësuar sa mezi e njoha; Pandeli Varezin, grekun 

e qetë e të mençur; Miço minoritarin rrëmujaxhi dhe Kadriun që i ngjante 

më shumë se më parë Frankeshtejnit. 

* * *


225 

U ulëm shtrëngueshëm në tavolinat e mensës, të vendosura së gjati, 

njëra pas tjetrës, që të mbuluara me mushama përbënin, si të thuash, një 

tavolinë të vetme. 

Duke ngrënë, krisi muhabeti. Kisha të bëja me të burgosur të regjur. 

Isha i gatshëm t’u tregoja çdo gjë pa rezerva jo vetëm se s’kisha ç’të fsheh, 

por mendoja se në atë mjedis nuk kisha përse të rezervohesha. 

Kur dolëm në ajrim, që do të thoshte një orë në ajër në oborrin e 

burgut, të gjithë të burgosurit e të tri dhomave njëri pas tjetrit, vinin të më 

shoqëronin dhe më kërkonin hollësira për ngjarje të ndryshme, që i kishin 

përjetuar duke qenë brenda. Më pas, të njohurit bënin njëfarë “autobiografie 

të shkurtër” të arrestimit e të burgimit të tyre. Kjo ishte në etikën e prezantimit. 

“Lulja”, macja jonë e dashur 

E vetmja kafshë që kam mundur ta shoh nga afër dhe ta prek e ta dua 

është macja. Përveç asaj kam parë nga larg mbi tarracën e burgut qenin e 

zi-ujk, që përdorte komanda për të ndjekur të burgosurit, që përpiqeshin të 

arratiseshin, Në historinë e këtij burgu, gjatë regjimit të E.H. ka pasur vetëm 

një tentativë arratisjeje; tretë të burgosurit që përfituan nga organizimi i 

kontrollit, që quhej apeli dhe bëhej tri herë në ditë, goditën me grushta 

oficerin e rojës dhe ata që e shoqëronin, i morën çelësin e derës së jashtme 

që të çonte në oborr dhe, pasi i mbyllën brenda në dhomën ku i lanë shakull, 

u kapën pas një peniciline që ishte mbi derën e hekurt dhe kërcyen në tarracë. 

Njëri prej tyre u hodh nga lartë mbi rojën që qëndronte poshtë, me qëllim 

që ta paralizonte duke i a marrë automatikun, por roja qëlloi dhe e vrau atë 

djalë guximtar. Tjetri, Dhori ish-boksier që u theu nofullat oficerit të rojës 

dhe shokëve të tij, u qëllua në përpjekjet për të kaluar telat e rrethimit, u 

plagos në thembër të këmbës dhe u kap. Ademi, që përfundoi i sëmurë 

psiqik në burg e që ishte trupgjatë, u kap nga zëvendësprokurori i rrethit, që 

kishte kobure në dorë. Pas kësaj ngjarjeje të jashtzakonshme, trupa e oficerit 

të rojës që hynte në burg tri herë në ditë, kyçej renda nga një rojë e jashtme 

dhe nuk merrte çelësat me vete. 

Po kthehem tek macja dhe banorët e përhershëm të burgut, minjtë. 

Në 13 vjetët e burgut pashë tri mace dhe shumë minj. Macet na u bënë 

shoqe të pandara. Të gjithë të burgosurit i donin ato, i afronin, i përkëdhelnin.


Momenti më i këndshëm ishte kur macja me përpjekjet e veta dhe ndihmën 

e të burgosurve çante rrethimin dhe takonte maçokun, të dashurin e saj, 

mbarsej dhe pastaj pillte. Disa të burgosur, me këtë rast kishin një mobilizim 

e shqetësim të jashtëzakonshëm: kërkonin dhe gjenin kuti kartoni, lecka për 

të sajuar një strehim sa më të përshtatshëm për të vegjëlit në depon ku 

mbanin rrobat. 

Takimi i parë i të burgosurve me të vegjëlit ishte tema qendrore e 

bisedimeve të ditës dhe kur ata hapnin sytë e fillonin të lëviznin. “Komandanti 

i nëndetëses”, Lipa, i merrte në kuzhinën e ngrohtë. Aty ne kemi parë 

spektakle të çuditshme të maces, duke i mësuar këlyshët e saj si duhet të 

vëzhgojnë, si të lëviznin për të zënë pozicionet më të përshtatshme, si duhet 

të hidhen me vrull mbi miun dhe si duhet të lozin pastaj me të. Kulmi ishte 

kur mackat fillonin e dilnin në korridor, ku ne linim opingat e këpucët, e 

hidheshin e përdridheshin mbi to, luanin me lidhëse, kërcenin, luanin me 

njëra tjetrën. Të gjitha këto i bënin për të mësuar si do të vepronin kur të 

kapnin minjtë, punë aq e dobishme sepse “kur mungon macja, minjtë bëjnë 

kërdinë”. 

Macja më e bukur e burgut ishte Lulja. Ia vunë të burgosurit këtë 

emër, sese nuk mund të gjendej ndonjë emër tjetër që t’i përshtatej asaj më 

shumë. Lulja ishte jashtëzakonisht e bukur: me pulla shumëngjyrëshe, të 

bardha, të verdha, okër, kafe, kafe në të kuqe. Ajo ishte po aq e dashur me 

ne sa ç’ishim ne me të. E përkëdhelnim, ngjitej nëpër pantallona e xhaketë, 

mbi supe, kalonte në supin tjetër, zbriste e ngjitej prapë, pa bërë zë e pa 

nxjerrë thonjtë. 

Fati tragjik i Lules na tronditi e na dëshpëroi të gjithëve. Atë e vrau 

duke e përplasur në hekurat e portës një roje, Ramazan L. sepse Lulja e 

gjorë, pa ditur se me kë kishte të bënte, i hëngri Ramazanit një mëngjes 

qoften…. 

Kur e mora vesh m’u duk se Lules ia kishin prerë kokën në në gijotinë. 

Roja ishte në pamje nga ata njerëz që janë të prerë për të bërë punën e 

xhelatit. Sa herë e shihja, për çudi, më kujtoheshin ca filma me xhelatë. Po 

nëpër filma, ata që luanin rolin e xhelatit, duhej që të makioheshin, që t’u 

nxinte fytyra, t’u zbardheshin dhëmbët dhe e bardha e syve, në kontrast me 

fytyrën e errët, t’ua nxirrte sytë e zgurdulluar. Ramazani ynë nuk ishte nevoja 

të kalonte në ofiçinën e makiazhit të filmit, se ishte tipik xhelat. Më shumë se


227 

për çdo gjë, unë do ta kujtoj atë si vrasësin e Lules, që ne të gjithë e shikonim 

me dashuri. 

Kur macja duhej të dilte jashtë mureve të burgut, ne të gjithë ishim të 

preokupuar dhe kur ajo nuk kthehej në kohë, e kuptonim se takimi me 

maçokun e dashur ishte realizuar. Por ndodhte që macja vonohej një ditë, 

dy, tri. Atëherë në burgun e “Mesit” jepej alarmi. Pyesnim njëri-tjetrin ç’u bë 

macja, edhe pse e dinim se asnjëri prej të burgosurve nuk mund të delte të 

kërkonte macen. Pikërisht kur fillonim ta ndjenim se vonesa disi po teprohej, 

ndodhte që macja jonë e dashur, pa pritur, dukej në tarracën e burgut. Ishte 

i privilegjuar i burgosuri që shihte i pari të vinte macja dhe e pamundur të 

mos bërtiste: “Macja!” – për habinë që provonte dhe si për të paralajmëruar 

shokët. 

Ajo me ngadalë, disi e lodhur nga shtegëtimi, fillonte të zbulonte vendin 

nga do të zbriste për të ardhur tek ne në oborr në kohën e ajrimit. Por 

qeveria nuk kishte çarë kokën për macen. Ajo ishte preokupuar për të 

burgosurit, prandaj kishte ngritur mure kalaje me tela përsipër, ashtu siç 

kishte bërë edhe në buzë të tarracës e rreth e qark. “Macja!” – thërrsnin të 

burgosurit si të ishin duke përshëndetur një ngjarje me rëndësi të madhe. 

Ne e dinim vendin e përshtatshëm nga lëshohej macja dhe grumbulloheshim 

atje. Fillonte dialogu me të shumëpriturën tonë: “Mace! Hajde!”. E ndillnim 

me një zë dhe ajo fillonte të mjaullinte atje sipër, derisa si papandehur lëshohej 

poshtë duke prekur dy herë lehtas suvanë e murit deri sa vinte këmbët në 

tokë, ku e pritnim gati me “urra!”. 

Gëzoheshim shumë kur macja fillonte të ecte ngadalë në mes nesh e 

na vështronte sikur donte të na përshëndeste. Macja, mikesha jonë e mirë 

dhe e vetmja ishte përsëri midis nesh. 

Çdo sektor i burgut kishte mace. Për “fat të mirë” në burg kishte 

shumë minj dhe hartuesit e rregulloreve, që nga njerëzit jashtë serie të Ministrisë 

së Brendshme duhet të kenë qenë nga ata më skeptikët e nga më të fantaksurit, 

i kishin lejuar macet pa supozuar se ato mund të ishin ndërlidhëset tona më 

të mira me botën që na rrethonte. 

Burgu kultivon në disa raste edhe disa aspekte të egërsisë njerëzore. 

Atje ishim të detyruar të bashkëjetonim edhe me disa njerëz që nuk i donim. 

Këtu nuk është fjala për diferencimet sipas pikëpamjeve politike, filozofike 

etj. Këta të paktë individë, burgu i zhveshi lakuriq dhe rezultonte se,


pavarësisht nga përgjegjësia që kishin pasur, nuk përfaqësonin veçse interesa 

vetja, për t’u shprehur me delikatesë. Duket e çuditshme, por është e vërtetë 

që edhe qentë nuk ishin më besnikë ndaj njerëzve të Sigurimit të shtetit sesa 

këta ndaj zotërinjve që u shërbenin. Edhe pse ishin dënuar me nga 25 vjet, 

tre ish punonjës të Sigurimit të Ministrisë së Brendëshme, ishin më të 

neveritshmit, njerëz që përpëliteshin në mes të ekzistencës dhe mosekzistencës 

së tyre. Mua më dukej se dashuria për macen ishte edhe si një kompensim 

ndaj asaj lodhje e mërzie që na shkaktonte vetë prania e këtyre njerëzve. 

* * * 

Dallëndyshet 

Dimri dyfishonte mundimet e jetës në burg. Si brenda dhe jashtë bënte 

njëlloj ftohtë. Kur binte shi, detyroheshim të dilnim në oborr ato dy orë në 

ditë që na jepnin, që të mund të merrnim pakëz ajër. Pranonim ndaj dy të 

këqijave të lageshim nga maja e kokës deri në majë të gishtërinjve me qëllim 

që të kishim mundësinë të thithnim ajër të pastër. 

Të gjithë njerëzit e presin pranverën me padurim, kudo që të ndodhen. 

Ajo u jep kënaqësinë e vështrimit të veshjes së re e të bukur që merr natyra 

mëmë. Në këtë stinë njeriu ndjehet më mirë me shëndet, mushkëritë i 

mbushen me ajër, dhe muskujt e trupit arrijnë kulmin e elasticitetit. Ne të 

burgosurit e ndjenim thellë kënaqësinë e ardhjes së kësaj stine të bukur, 

sepse e dinim që do të na çlironte nga e ftohta e lagështia e madhe e dimrit 

dhe do të na lehtësonte nga veshjet e trasha e të rënda, që ishim të detyruar 

t’i mbanim për herë në trup si brenda dhe jashtë. 

Pranvera vinte në burg bashkë me dallëndyshet. Duket se ky vend 

kishte qenë prej kohësh stacion i kolonive të dallëndysheve që shtegtonin 

çdo vit. Ne e dinim se ato çdo mars, më saktë në dhjetëditorin e fundit, 

zbrisnin në territorin e burgut dhe brenda tij në këndet e qeta, fillonin të 

ndërtonin çerdhet e tyre. Ishte me fat ai i burgosur, i cili krejt rastësisht 

kapte në fluturim me një vështrim të rastit dhe të rrallë fluturimin e 

dallëndyshes së parë. Atëherë me esklamacion e zë të lartë u komunikonte 

të gjithëve këtë eveniment, i cili përsëritej vetëm një herë në vit. Pas kësaj 

bëhej “regjistrimi”, shkruhej data e mbërritjes në derën e bibliotekës së burgut 

në oborr, në qoftë se këtë nuk e kishte bërë më parë ndonjë turn tjetër i 

njëshit, në krahun tonë të djathtë, që bënte ajrimin në të njëjtin oborr.


229 

Për ne që ishim mbyllur dhe që e kishim humbur kontaktin me zogjtë, 

si me shumë gjallesa të tjera të natyrës, format aerodinamike të dallëndysheve 

në fluturimet e tyre sa të guximshme aq edhe të bukura, ishin të mahnitshme. 

Po shumë interesante ishte edhe puna e tyre e palodhur për ndërtimin e 

çerdheve për të vegjëlit që do të vinin më pas. 

Tregonin se vite të shkuara në burgun e Burrelit kishte qenë një ishoficer 

gjerman, i cili gjithë kohën e kalonte duke vizatuar dallëndyshe nëpër 

pozicionet më të ndryshme të natyrës së fluturimeve. Albumet e tij i ruante 

me dashuri e mori me vete kur u lirua e u kthye në atdheun e tij, në Gjermani. 

Tek ne në burg vinin koloni të ndryshme dallëndyshesh, të cilat 

dalloheshin sepse disa ishin me gushë të bardhë dhe të tjerat të zeza. Edhe 

krahët, ato që ishin të bardha në gushë, i kishin bardh e zi. Të gjitha 

dallëndyshet ishin shumë të bukura, sidomos kur hapnin krahët tepër elegantë, 

me linja të shtrira dhe të mprehta. 

Gjëja më madhështore në atë cikël të jetës që kalonin ato midis nesh 

ishte kur ndërtonin çerdhe për të vegjëlit. Pas mbarimit të tyre, ia behnin 

dallëndyshet e vogla që sapo vrojtonin botën, ndërsa nxirrnin jashtë çerdhes, 

në buzët e saj në gjysmë harku, kokat e tyre të vogla. 

Në burg kolonia e madhe e dallëndysheve dërtonte me dhjetra çerdhe 

dhe secila prej tyre na vështronte ne të burgosurit me habi poshtë në oborr. 

Në çdo çerdhe çelnin gjashtë zogj. Ne ndaleshim të gjithë dhe i vështronim 

ato të ndërtuara nën strehën e burgut. Edhe ato na vështronin krejt të habitura, 

sepse, me siguri, në botën e tyre të qytetëruar nuk duhet të njihet dhuna e 

burgut. 

Kur ndodha një herë i ndëshkuar në një birucë dëgjova një bisedë 

midis përgjegjësit të turnit të rojeve, Mustafa L. dhe një të burgosuri, i cili 

merrej me pastrimet. Në disa biruca, dallëndyshet kishin ndërtuar çerdhet e 

tyre. Mustafai hyri brenda tek njëra dhe vuri re se vende-vende kishte glasa 

dhe urdhëroi të burgosurin të bënte pastrimin dhe të prishte çerdhen. I 

burgosuri shtangu në vend dhe i tha rojes: “Jo zotni Mustafë. Në asnëj vend 

të botës nuk i prishnin çerdhet e dallëndysheve!”. Mustafa, pa menduar, me 

kapadaillëk, ia priti të burgosurit: 

-Hë, more ku e di ti? 

-E di – iu përgjigj i burgosuri, se po të ishte ndryshe, dallëndyshet nuk 

do të hynin kurrë nëpër vende ku ka njerëz e të ndërtonin çerdhet e tyre!


-Ej! – tha si me çudi roja dhe anulloi urdhrin. Sa kohë që qëndronin në 

këtë stacion – burg ne i shoqëronim me kënaqësi të madhe dallëndyshet. 

Ato sillnin në jetën tonë tepër monotone ndjenja të paprovuara më parë. 

Sado dashamirës i natyrës, njeriu në jetën e lirë, i shpërqendruar ashtu siç 

është, nuk përqendrohet me vëmendje në hollësirat e jetës së shpendve, 

sidomos të zogjve. Ndryshe është jeta e burgut ku njerëzit janë të etur për 

pak variacion. 

Nuk di të tregoj ndarjen me to. Më duket se nuk ka pasur ndarje. Ka 

shumë të ngjarë që ato e linin bazën e tyre që herët në mëngjes e largoheshin 

fshehurazi, si për të mos na lënduar neve që na mbante brenda dhuna, për 

t’u takuar përsëri pas një viti brenda datave 23-28 mars, ku si ato edhe ne e 

dinim se do të asistonim në gjënë më të bukur të natyrës, në atë të ripërtëritjes.


231 

LIRI LUBONJA 

Është bashkëshortja e të burgosurit politik Todi 

Lubonja dhe e ëma e shkrimtarit dhe gazetarit 

të njohur Fatos Lubonja, gjithashtu i burgosur 

politik. Liri Lubonja ka rrëfyer me mjeshtëri 

në librin “Larg dhe mes njerëzve” persekutimet 

dhe torturat e saj gjatë viteve të internimit.Një 

grua që dëshmon për vuajtjet e grave në sistemin 

socialist, për të cilin ajo vetë kishte luftuar.


FRAGMENTE NGA LIBRI “LARG DHE MES NJEREZVE” 

(kujtime internimi 1973-1990) 

Arrestimet 

25 korrik 1974. Trokitën. Përgjumësh pashë orën: ishte 6 e mëngjesit. 

Kush mund të vinte kaq herët?! Jo pa shqetësim u vesha e dola të hapja 

portën. Ishte një i panjohur, i cili më tha:- Desha pak Fatosin. – Kush jeni 

ju? – e pyeta.. M’u përgjegj se vinte nga dega e brendshme. Ngriva në vend 

e m’u tha pështyma në gojë. Fatosin? – pyeta me habi dhe drithërimë. Ai si 

me të butë e ngadalë tha: - E duam vetëm ta pyesim për diçka. 

Vajta zgjova Fatosin. Duke veshur pantallonat kadife bezhë në kafe 

dhe këmishën foli: - Ç’të ketë ndodhur?! U ra flokëve me duar sa për t’i 

shtruar dhe doli nga porta. Isha e tronditur. Për Todin megjithëse më dukej 

absurde dhe nuk doja ta pranoja, isha përgatitur shpirtërisht edhe për burgun, 

madje që në Tiranë, por asnjëherë nuk më shkonte ndërmend se do të vinin 

dorë edhe mbi djemtë. Këtë nuk mund ta duroja. Fatosi në burg! Edhe po 

ta kisha shkuar në mendje këtë, do të më ishin futur drithërimat e ngjethja. 

Kisha thurur për të ëndrrat më të bukura e më të mira. Nuk ishin as për 

pasuri, as për ofiqe. Ato ishin krejtësisht intelektuale, të lidhura me disa 

predispozita të tij e pak edhe me ëndrrat dhe dëshirat që nuk kisha arritur t’i 

realizoja unë vetë në jetë. Te Fatosi gjeja shumë gjëra të përbashkëta me 

vëllain tim të madh, Fiqretin, një intelektual i vërtetë, që kishte qenë gjithnjë 

udhërrëfyes dhe frymëzues për mua. 

Mbetëm në dyert e degës së brendshme. Në mëngjes zv. Kryetari na 

tha se do të vinte me trenin e drekës; kur nuk erdhi me të, na foli për të 

darkës, kurse të nesërmen në mëngjes, pa gjë të keq, na tregoi të vërtetën: - 

E mbajtën, e arrestuan. Ishte goditja më e madhe që kisha pësuar. U 

helmuam, u vrerosëm të gjithë. Po ç’mund t’i thuhej Anës, e lidhur aq shumë 

me Fatosin, që e kërkonte vazhdimisht babain e saj? Zanën me Gimin e 

vajzat i nisëm për në Tiranë. Jetonim dhimbjen për djalin që për mua nuk qe 

e vetme. Mendime ogurzeza, frika për Todin nuk më ndaheshin…por ato 

dy ditë nuk fola asnjëherë për to. Todi vetë duhej ta kishte më të rëndë.


233 

Kishim harruar se duhej ngrënë, megjithëse ai ishte diabetik, por në një çast, 

me mllef e revoltë bëra një si thirrje: - Duhet të mbijetojmë dhe e mblodha 

veten e shtrova drekën. 

Më 27 korrik shkova në punë, si çdo ditë. Në orën 12 Abdullai më 

dha librin e regjistrimit të kartelave, fletë-hyrjet dhe daljet e më nisi për në 

shtëpi. Për herë të parë e bënte këtë. Todi erdhi si gjithnjë mbas ores 3, i 

lodhur e i rraskapitur nga ajo punë e rëndë që bënte dhe që e kishte shkrirë 

fare. Po përgatitetj të pushonte në shtrat kur trokiti porta. Ishte Hysniu, një 

punonjës i ndërmarrjes së tij, i cili më tha se Todin e kërkonte drejtori. 

Drejtori në këtë orë? – pyeti me habi e dyshim Todi e filloi të vishej, ndërsa 

unë dola për t’i thënë Hysniut se Todi po dilte e të mbyllja portën. Por jo, 

ajo duhej të rrinte hapur, ndaj ai më kërkoi një gotë ujë. Nuk arrita të marr 

gotën kur një “njësit” i tërë hyri brenda. Hysniu ishte zhdukur. Detyrën e 

kishte kryer mirë. Kryetari i degës, Mithat Bare me kapadaillëk e me një 

kënaqësi që nuk e fshihte, foli me zë të lartë: - Todi Lubonja, je i arrestuar! 

Për atë apartament të ngushtë, gjashtë burrat e ardhur si dhe një grua, kryetarja 

e këshillit të qytetit, ishin shumë. Një invadim i vërtetë. Fërkimi i parë me 

kryetarin ndodhi kur unë po i paketoja Todit në një letër ilaçet e diabetit dhe 

furçën e dhëmbëve. Çfarë naiviteti?! E ku lejohej të pajisej i arrestuari me 

mjete të tilla “luksi”! Kështu iu duk edhe kryetarit ky veprim i imi, sepse u 

zemërua dhe më turfulloi. Todi, i inatosur, ndërsa mbathte këpucët, i tha i 

zemëruar: - Pse i flet ashtu! Kryetari nuk qe mësuar ta kundërshtonin, sidomos 

në raste të tilla, prandaj duket se i hipi gjaku në kokë, m’u kthye përsëri e më 

tha gjithë nerva: - Shpejt vish edhe ti këpucët, se do të vish me ne.Ç’ishte 

kjo? Për t’i dhënë dhe një goditje, të tretën, Todit që sapo e merrnin, mbasi 

kishin arrestuar Fatosin, apo për të më futur frikën? E kuptoja se nuk po 

më arrestonin, përndryshe, kur hyri në portë dhe “proklamoi” arrestimin e 

Todit, do të kishte ndjerë kënaqësi më të madhe, po të kishte dy. Pse duhej 

të shkoja me ta, kur në shtëpi nuk kishte njeri tjetër, veç tyre? Të vërtetën e 

mësova vetëm kur shkova në Burrel, në burg e u takova me Todin. Gjatë 

hetuesisë Todit i kishin thënë: “Edhe Lirinë e kemi arrestuar”. Një presion 

psikologjik i rëndë, goditje ndaj të arrestuarit, i cilit gjatë hetuesisë është 

krejtësisht i izoluar, pa asnjë lidhje me familjen. Në Burrel Todi më tregoi se 

si, kur e nxirrnin nga qelia, u hidhte sytë fshehurazi këpucëve, sandaleve,


pantofleve të grave, të rreshtuara në korridor e mundohej të gjente të miat 

midis tyre. 

Nuk munda ta përcjell Todin as te porta. Ndërsa mbathja këpucët, ata 

e kishin nxjerrë. Ishte i veshur me një kostum tepër të hollë, të vjetër, me të 

cilin shkonte në punë atje te pllakat. Nuk patëm kohë të mendonim se qelia 

e ftohtë edhe në verë donte një rrobë më të ngrohtë. Nuk ishte vetëm 

çështje kohe në fakt, por edhe përvoje. Me atë kostum Todi kaloi edhe 

dimrin në qeli. Pranimi ose jo i rrobave, si edhe i ushqimeve, bënte pjesë në 

“strategjinë”, presionin, që përdorej ndaj të burgosurve. 

Mbeta kështu e vetme midis atyre shtatë të huajve që sapo e kishin 

filluar operacionin. Me një tonë deklamativ, që nuk shkonte fare në ato 

momente, kryetari m’u drejtua: - Liri Lubonja, nën përgjegjësi penale, më 

thuaj nëse keni në shtëpi armë, material tjetër dhe libra të verdhë! E 

kontraktuar nga e gjithë sjellja e tij, u përgjigja: “Nuk kam asgjë nga këto. 

Më jepni të firmos dhe ikni.” Ai u inatos edhe më fort: - Si the?! Të ikim?! 

Ai e dinte mirë punën e tij, kurse unë nuk kisha parë ndonjëherë si bëheshin 

arrestimet e kontrollet në shtëpi. As nuk e dija se duhesh hapur e shpalosur 

gjithçka: që nga veshjet më intime, të cilat i ngrinin një nga një në mes të tërë 

atyre burrave e deri te gërmimi i vazove të luleve në ballkon. U kalua nëpër 

duar çdo gjë që emërtohej letër që u gjet nëpër sirtarë komodinash, dollap. 

Dy fotografi tërhoqën vëmendjen e atij që i zuri në dorë i pari. Prej tyre 

vështronin dy burra të shkuar në moshë, fisnikë- njëri me mjekër e mustaqe. 

Duket se ishin të ndryshëm në veshje e në pamje nga ata që qe mësuar të 

shihte, ndaj për të treguar zellin e tij të madh në punën që po bënte, ia kaloi 

shpjet hetuesit Koço Josifi, i ardhur nga Tirana, i cili me gjestin që i bëri me 

dorë, la të kuptohej që Konstandin Kristoforidhi dhe Bajram Curri nuk 

përbënin ndonjë material kompromentues. Unë i mbaja ata në komodinë 

me shumë respekt ndaj babait të Todit, i cili ishte përkujdesur për t’i 

mirëmbajtur ato kartolina sa qe gjallë, duke u ngjitur edhe një karton nga 

mbrapa. Edhe dy flakonë ilaçi “Viks” i tërhoqën vëmendjen Hekuranit, 

ndaj ia drejtoi përsëri hetuesit, i cili, pa ia zgjatur, i bëri me shenjë t’i linte në 

vend. 

Kryetari, i cili erdhi te ne për të arrestuar Todin, mbasi më tregoi se 

ishte nga Kuçi dhe më pyeti për datëlindjen, u mendua pak e më tha: - Jam 

një vit më i vogël se ty dhe kam dalë në luftë një vit përpara teje. Në atë hall


235 

që isha, m’u kujtua një shok i yni, kur punonin me Todin në Zërin e Popullit, 

i cili më kishte thënë një herë për të më ngacmuar:- A e di pse është ndarë 

Fterra nga Vlora dhe është bashkuar me Sarandën? Sa herë hipnin në autobus 

në Vlorë, kuçiotët u thonin fterriotëve: Andej nga fundi ju, se keni luftuar 

më pak se ne. Fterriotët nuk e duruan këtë, ndaj një ditë kërkuan të 

shkëputeshin. Fterra ishte fshati i lindjes të babait dhe vëllait tim të madh, 

Fiqretit. Unë deri në 1971 nuk e kisha parë ndonjëherë, por e doja këtë 

fshat. Një gjë e largët, por që e ndjeja timen. Atëherë ne kishin qeshur, por 

si t’ia bëja unë tani? T’i thoja kryetarit se kisha marrë pjesë në luftë që në 

fillim, se më 1944 kisha përfaqësuar rininë e Tiranës në Kongresin e parë të 

Rinisë Antifashiste e se isha mbajtëse e Medaljes së Kujtimit as që ia vlente, 

por, kur më kërcënoi se edhe shtëpinë do të ma merrnin, për herë të parë 

“trokita” edhe unë asaj “gropës së labit”, duke i thënë: - Sa për të pasur një 

dhomë për të jetuar, kam luftuar edhe unë. Thua se ata që nuk kishin luftuar 

nuk duhej ta kishin. Por në atë çast m’u duk se ajo qe gjuha që duhej të 

përdorja me të. 

Me që armë nuk u gjetën, iu kthye librave të verdhë. U fola me bindje 

se nuk kishim të tillë, pastaj, shtova: - Kë quani ju libra të verdhë, kjo varet. 

Ai tundi kokën me zemërim dhe shtoi: - Ëëëë! E di mirë ti se kush është 

libër i verdhë. E dija vërtet mirë, prandaj dhe e pyeta. Kisha një histori me 

punën e “librave të verdhë”. Kthehesha nga Bashkimi Sovjetik në shtator të 

vitit 1955. Punonjësi i tyre në doganën e Durrësit, që bënte kontrollin, gjeti 

midis librave të mi “Aventurat e Tom Sojerit” në italisht. Nuk di a ishte fjala 

“aventurat”, apo gjuha italiane që e vuri në dyshim. E ndau nga të tjerët 

duke thënë: - Këtë do ta mbaj, do të ta kthej më vonë. Por në vend të librit, 

më dërgoi kritikën: Gruaja e Todi Lubonjës të lexojë libra të verdhë (?!) Kur 

Tom Sojeri u botua në shqip desha t’i dërgoja një kopje atij me një shënim 

të vogël. Nuk e di sa merrte vesh ky kryetari i Lezhës nga letërsia, por duket 

se unë isha më e zemëruar se ç’duhej në raste të tilla, përderisa kryetarja e 

këshillit më vuri dorën në sup e më këshilloi të mos nevrikosesha. 

Ndërsa në dhomën ku flinte Gimi mblodhën të gjithë librat, hetuesit e 

Tiranës shfletonin çdo gjë që gjenin në dhomën e gjumit, ndër komodinat: 

fletore, shënime, letra. Të hollat që gjeti Koçua i numëroi gjoja si me 

indiferentizëm. Ishin 800 lekë të reja gjithsej, të cilat i kishte sjellë Fatosi nga 

disa sende që kishim shitur në Tiranë. Në nja dy dosje (kështu i emërtuan në


procesverbal) mblodhën ato gjëra që me sa duket ishin “kompromentuese” 

thuajse të gjitha të miat, me përjashtim të një dorëshkrimi për vitet e luftës të 

Todit. Pra morën me vete: skeda të punës sime në Institutin e Historisë që 

përfshinin periudhën nga Lidhja e Prizrenit, 1879 deri në revolucionin e 

qershorit 1924, një fletore me të dhëna për lulet (dozimi i plehut, dheut, 

tokës, rërës etj.), një fletore me shënime nga Kongresi I i Rinisë Antifashiste 

Shqipëtare të 8 gushtit 1944 dhe disa shënime që kisha mbajtur nga tetori 

1973, kur fillova punën në magazinën bujqësore. Florian Kolanecit, hetuesit 

tjetër të Tiranës, në këto shënime iu duk se gjeti “çelësin”, ndaj thuajse i 

rrëmbeu. I kisha shkruar me kujdes të madh e me një bindje që një ditë do 

të lexoheshin prej tyre. Midis rreshtave mund të lexoja vetëm unë. Ata nuk 

mund të gjenin në të veçse një realitet punëtorësh të përshkruar siç qe e si 

mund ta shikonte një njeri që për herë të parë e jetonte ashtu direkt, të 

pasheqerosur. Por kryehetuesi Hasnedari, me atë “mençurinë”, ligësinë, 

predispozitën e tij kishte “kapur” një ironizim. Kështu e cilësoi, duke më 

tundur kokën me kërcënim e duke skërmitur, pjesën ku flisja “për fushatën 

e kursimeve në shëndetësi”. Ç’t’i bëja unë nëndrejtoreshës së spitalit të Lezhës 

e cila, kur doli problemi i shtrimit tim në spitalin e Tiranës për diagnostikimin 

e një subflebriliteti të zgjatur më thoshte: - Nuk do të shtrohesh në Tiranë, 

por në Shkodër, sepse të ka kap fushata e kursimeve (?!) 

Më në fund kontrolli mbaroi. Mbushën një procesverbal dhe futën në 

dhomën e Gimit, veç të gjithë librave, fotografive, letrave të shkruara që i 

mbanim te komodinat edhe orenditë më me vlerë të shtëpisë që, sipas 

gjasës, u takonte të konfiskoheshin, përveç lavatriçes. Pastaj, me shumë 

solemnitet e “vulosën” atë me spango e dyll. Them e “vulosën” në thonjëza 

sepse më pas, kur na hoqën nga shtëpia, konstatuam se ata të degës kishin 

hyrë aty sa herë kishin dashur. 

Gjatë kontrollit pas derës së dhomës, në një gozhdë, qe varur përparësja 

ime e shtëpisë. Në xhepin e saj kisha filmin e sapo mbaruar. Kur ata nuk 

lanë xhep pa kthyer në rrobat që qenë në dollap, unë ndjeja një si ngazëllim 

në shpirtin e vrarë. Atë ata nuk do ta gjenin, nuk do ta merrnin e ta prishnin 

filmin me atë çnjerzillëkun, egërsinë e tyre. Ato fotografi që kush e di se kur 

do t’i bënim përsëri, ashtu së bashku, do të shpëtonin. Edhe vetë habitesha 

me atë ndjenjë të veçantë që më kishte pushtuar, ndërsa ata të shtatët 

vërtiteshin nëpër shtëpi. E quaja një si revansh mbi ta. Ndërkohë, nga banjoja


237 

– duket atje i kishte rënë “ndarja e punës” – zv.kryetari po nxirte, duke e 

mbajtur prej një këmbe, furnellën e vajgurit, të cilën e lëshoi në mes të 

korridorit. Po ajo ç’provë fajësie mund t’u jepte? E kuptova menjëherë: nuk 

qe e pastër dhe një merimangë kishte thurur një rrjetë mbi të. Ja arsyeja pse 

e kishte nxjerrë. Duhej të provonte se ne, veç të tjerave, nuk dinim edhe 

ç’ishte pastërtia. E pashë me indiferentizëm. Asnjë tjetër nuk foli dhe 

zv.kryetari e çoi përsëri në vend. 

Sipas urdhërit të kryetarit, u nisa për në degë. Desha t’i vija çelësin 

portës, por jo. Në shtëpi ndejti zv. Kryetari. Erdhi dhe një i dytë (i teti), që 

duket se duhej për ta shoqëruar. Do të zinin me “presh në duar” ata që do 

të na vinin. 

Në atë dhomën e vogël plot bishta cigaresh, e caktuar për pritjen e 

popullit në degë, të merrej fryma nga kutërbimi i duhanit të ndenjur, tymosur 

gjatë ditës, ndaj kur hyra desha të hapja dritaren. Mirëpo nga jashtë më 

erdhi një urdhër plot arrogancë për ta mbyllur. Ai Floriani ishte ulur në 

bordurën e lulishtes përpara degës me një njeri, të cilit i fliste papushim. 

Nuk u mjaftua me ulërimën, por erdhi në dritare duke vazhduar të më 

thërriste. M’u duk sikur desh të më nxirrte inatin për një fjalë që i kisha thënë 

gjatë kontrollit. Së bashku me Koçon, po kontrollonin dollapin ku edhe 

“zbuloi” ato shënimet e mia. Atje i tërhoqi vëmendjen një kuti e vogël 

katrore. Nuk e di pse hezitoi ta hapte, por unë, qëllimisht, për ta ofenduar, 

sepse ai zelli i tij i madh ishte i padurueshëm, e mora kutinë në dorë e i 

thashë: - Mos u tremb, është një telekomanduese televizori – dhe nisa ta 

hapja. Koçua, i regjur në ato punë, ngriti kokën, më pa në sy e nënqeshi 

paksa, kurse Floriani, gjithë zemërim, m’u përgjigj: - Nuk kam frikë, jo. 

Po prisja në atë dhomë të vogël duke menduar ç’kishte ndodhur gjatë 

ditës dhe çfarë do të thoshte Gimi në telefon në orën 8. Ai kishte shkuar në 

Tiranë të interesohej për Fatosin. A do të më lejonin të shkoja? 

“Shfaqja” me mua kishte marrë fund. Pas ndonjë ore më thanë se 

mund të ikja. U nisa për në PTT. Gimi më tregoi se sapo ai dhe Zana kishin 

mbërritur në apartamentin e Fatosit në Tiranë, kishte pllakosur kontrolli që 

e kishte përmbysur. Kishin arrestuar vëllanë e kunatin e Todit. Nga Fatosi 

asnjë lajm. I thashë: “Edhe babën e morën sot”. 

* * *


Të dënuar 

Në vitet ‘60 kisha lexuar në Tiranë një libër, italisht, “La morte civile”. 

“Vdekja qytetare” e kishte quajtur autori atë fenomen që ndodhte në vendet 

socialiste me kuadro të partisë apo të shtetit, që e pësonin e dënoheshin nga 

partia, përshkruhej një “vdekje” e tillë e një gruaje në Rumani. Që atëherë 

më kishte bërë përshtypje shumë të thellë, gati e kisha përjetuar si një gjë 

timen atë ngjarje, ndoshta edhe pse ajo kishte qenë grua. Edhe te ne kishin 

ndodhur “vdekje” të tilla, por, me përjashtim të ndonjë të njohuri, i cili na 

ishte dhembur, të tjerat i kishim jetuar zbehtë. Pse kishte ndodhur kështu? 

Tani këtë pyetje po ia bëja shpesh vetes dhe ajo sikur përmbante edhe një 

ndjenjë faji e qortimi. A ishte një- farë mirëqënieje si dhe puna e përditshme 

ajo që na bënte të mos merreshim me të tjerët? Kur ishte krijuar ai Komisioni 

i dëbim-internimeve ekzistencën e të cilit ne e mësuam vetëm më 1974? 

Herë pas here dëgjonim rastësisht se X ose Y i internuar punonte këtu ose 

atje, por shtohej se fëmijët e tij mësonin në shkolla e se jetonin pa përgjegjësira 

e pa probleme. Në pamjen e jashtme kjo ishte një goditje e butë, bile e 

pranueshme. Por në të vërtetë nuk paskësh qenë kështu. 

Ajo “vdekje” e njeriut të gjallë ishte vërtet absurde, e shëmtuar, e pa 

pranueshme. Si kthehej ashtu në një njeri të huaj, të panjohur kurrë, i afërmi 

yt? Ja, më kaloi përbri në trotuarin e rrugës kryesore ai. Kush e di pse kishte 

ardhur në Lezhe. Kur u afrua jo vetëm që nuk m’i hodhi sytë, por ktheu 

kokën në anën tjetër. Nuk kishe kohë as të habiteshe. Deri këtu? Si në përrallat 

apo tregimet fantastike ti ishe kthyer papritur në një qenie të padukshme për 

ata që nuk donin apo kishin frikë të të shikonin. Të parët që nuk më dallonin 

më ishin njerëzit e zyrave, intelektualët. Edhe unë fillova të mos i dalloja. 

Sesi më dukeshin, si të mjerë, të përpëliteshin e vuanin kur më shikonin në 

rrugë që larg. Nuk kisha pse çuditesha. A nuk kisha dëgjuar atë refrenin në 

portën e hetuesisë: “Shyqyr nuk është për politikë”. Një e dënuar për vjedhje, 

kreu burgun e u kthye në lagjen tonë. Me çfarë dashamirësie, përzemërsie e 

takuan të gjithë fqinjët, në një kohë kur ndonjëri prej tyre Anën 3-vjeçare e 

shtynte që të mos hynte në shtëpi. Në gjithë atë rrugë të gjatë për të shkuar 

në magazinë ndodhte që nuk këmbeja as edhe një vështrim, e jo më 

përshëndetje me njeri. Por kjo ishte më e mirë sesa kur, papritur, mbi ty 

lëshoheshin disa vështrime kureshtare. Qenë të ardhur në qytet, të cilëve 

shoqëruesi lezhjan nxitonte t’u tregonte se ajo gruaja atje ishte e shoqja e …


239 

Një ditë, meqë i kisha shumë afër vëzhguesit, se si më hipi e i pyeta:” – E, si 

ju dukem, si kafshë zooparku? Nuk e prisnin. Diç pëshpëritën të turpëruar 

e vijuan rrugën. 

… Të rriturit, megjithëse jo aq lehtë, me logjikën e ftohtë e kalonin më 

kollaj, por si i bëhej Anës që, nga natyra, ishte një fëmijë tepër e ndjeshme, e 

dashur, e shoqëruar me njerëzit e sidomos me fëmijët? Kur mund ta kuptonte 

Ana se brenda çerdhes, kujdestarja sillej me të si me të gjithë fëmijët, kurse 

jashtë saj, si gjithë qytetarët. Me britma gëzimi Ana, në mes të rrugës apo në 

dyqan i lëshohej nga pas duke e thirrur Teta…, por teta në rrugë tjetërsohej 

aq më shumë kur Ana ishte me ne. Kështu i ndodhte edhe me shokët e 

shoqet, kur këta ishin të shoqëruar me prindërit. Dhe të keqen Ana e gjente 

te mami e gjyshja, që vraponin ta kapnin e pastaj ta mbanin fort për dore. 

Zemërohej, egërsohej, fillonte të qante e na kafshonte dorën që ta lëshonim. 

Edhe na shante: “gjyshja keçe mandaleçe” ose “mami keçe mandaleçe”. Na 

pikëllonte, por ç’të bënim? Vetëm kur mbërrinim në shtëpi, qetësohej, 

kërkonte të falur që na kishte sharë, kthehej në një fëmijë të dashur e të mire, 

pa e ditur që edhe ne ishim të dënuara si ajo. 

Kur Xhija, kujdestarja e çerdhes më tha:” Vajza t’asht ny pak”, unë nuk 

e kuptova. Jo për punë të dialektit, por sepse atë lloj të “nymi”, pra ishte 

fjala për morrat, thuajse e kisha harruar. Megjithëse u përpoqa ta gjeja 

shkakun, nuk arrita. Jashtë çerdhes Ana nuk shoqërohej me asnjë fëmijë. As 

që më shkonte nëpër mend se kjo nymje mund të bëhej fare kollaj tamam 

atje. Duket se vazhdoja t’i idealizoja këto institucione, ku prindërit i dërgonin 

fëmijët nga nevoja. Në çerdhen e vjetër, ku qe drejtoreshë Syri, ky qe një 

episod, por kur Ana kaloi në çerdhen e re, te drejtoreshë Drania, u kthye në 

një traumë për Anën, e na nxiu jetën edhe ne. Ndaj edhe po shkruaj për të. 

Një natë më parë Zana, me porosi të kujdestares, ishte marrë mëse një 

orë me pastrimin e kokës së Anës. Një gjendje tensioni, nervozizmi e 

pështirosjeje na kishte pushtuar. Të nesërmen zbrita unë me Anën. Ishte ditë 

e ftohtë shkurti. Nxitoja se duhej të shkoja në nagazinën e Shëngjinit. Në 

hyrje të çerdhes priste drejtoresha e ngarkuar ku s’vete me autoritet e seriozitet. 

Shpupuriti flokët e Anës e me një tërsëllim të madh më tha: - Nuk e pranoj, 

është e papastër. I tregova si e kisha punën, por me arrogancë m’u përgjigj 

se asaj nuk i duhej dhe mbylli derën. U nisa drejt stacionit dhe në autobus,


duke e shtrënguar fort Anën që qante duke përsëritur: “Nuk ka Ana mola”, 

për herë të parë, mbas gjithë atyre që na kishin ndodhur, lotova. Ajo mungesë 

ndjeshmërie ndaj Anës më kishte prekur thellë. Si ishte e mundur që njerëz 

të tillë merreshin me fëmijët e i lëndonin në atë mënyrë? 

Punëtorëve u tregova ç’më kishte ndodhur. Jupi shpejt ndezi një zjarr, 

pranë të cilit ulëm Anën, që vazhdonte të lotonte e t’u thoshte: “Ana nuk ka 

mola”. Ata e morën me të mirë e i përsëritnin: “Jo,jo, Ana nuk ka mola”. 

Pastaj Jupi vajti i bleu një çokollatë në qytet. Në orën 12, më thanë: - Ik në 

shtëpi. Edhe po të vijë Abdullai, i themi ne. Po të mos kishte bota njerëz të 

tillë të mirë, si do t’i vinte halli! 

* * * 

Ana 

Ana kaloi nga çerdhja në kopësht. … Mirëpo sa më shumë rritej, jeta 

i bëhej më e trazuar e më e komplikuar. Kjo nuk kishte të bënte me 

privacionet e mëdha, të vazhdueshme me të cilat po rritej. Ishte një shqetësim 

më delikat, më i dhimbshëm që prekte, helmonte shpirtin, botën e pastër e 

të gëzuar të fëmijës dhe e kthente atë në goditje traumatike të herëpashershme. 

Babai, pastaj gjyshi dhe Mimi (Gimi) ikën e nuk po ktheheshin. Ana e vogël 

nuk mund ta shpjegonte këtë. Pyeste pa pushim: - Ku janë, pse nuk vijnë? - 

Në Tiranë, në punë – i përgjigjeshim; e ajo i përsëriste Tetisit: - Babi është në 

Ranë, gjyshi në Ranë, Mimi në Ranë…Kur nga dritarja e kuzhinës prej nga 

kundronte “botën që e rrethonte” nuk pa nja dy ditë kalin e spitalit që 

kulloste zakonisht në rrethojën me kangjella, i thirri Tetit me keqardhje: - 

Iku kali në Ranë. 

Kur u rrit edhe ca, filloi të pyeste me shqetësim - Gjyshe, si është babi 

im? Unë, pa asnjë mëdyshje, në çast e me forcë i thoja: - Shumë i mirë, për 

ty është më i miri në botë. Kënaqej dhe qetësohej. 

… Një ditë Ana erdhi nga kopshti e shqetësuar dhe e pezmatuar. Fytyra 

e saj ishte mbushur me dëshpërim e habi. “Pse, babi Tosi, gjerman është?” 

“Si mund të jetë gjerman babi Tosi, a nuk është djali im? A është gjyshja 

gjermane?” Ana dëgjonte dhe përpiqej të besonte këtë e jo atë që i kish 

thënë shoqja e saj më e ngushtë e kopshtit, kur ishin grindur. Shoqja e Anës,


241 

Gresa, na hapi vërtet punë. Sharjes “gjerman” mbas disa ditësh i shtoi edhe 

një “armik”, “burg” etj. 

Ana duhej të mësohej, të familjarizohej me “gjermanët” ndryshe do ta 

kishte keq. Ne bënim çmos, me një lloj moskokçarjeje, buzëqeshjeje kur 

ankohej, t’u tregonim vajzave se nuk na bënte përshtypje, nuk pyesnim për 

ato sharje. Një rrugë tjetër që përdora, nuk pati sukses. Po i flisja Anës se 

kishte gjermanë të mirë bile disa prej tyre vinin dhe në Shqipëri për punë, si 

miq. Ana hapi sytë dhe u kthye nga Tetisi – Ua, çfarë thotë gjyshja, fjalë të 

turpshme (?!) 

Duhet të dije ç’ndodhte në kopsht për të kuptuar këto reagime. Një 

ditë Ana nuk donte të shkonte më në kopsht e më tregoi arsyen. “Mua 

zojush Reti më bën gjithnjë gjermane” më tha atë ditë. “Pse mua nuk më 

cakton zojusha asnjëherë të recitoj vjersha?” pyeste me interesim. Ne i 

përgjigjeshim se nuk recitonin vjersha të gjithë fëmijët, por Anën kjo nuk e 

bindte ndaj vazhdonte të këmbëngulte: “Unë, unë pse nuk recitoj?” Ana 

kishte të drejtë të mos besonte. 

… Por sa të rënda e të dhimbshme qenë për Anën vizitat e ndarjet në 

burgje. Në korrik 1975 takoi gjyshin në Burrel. Kishim shkuar të katra. Ana 

cicëronte vazhdimisht, i recitonte e këndonte këngë gjyshit, kurse Teti e 

mpirë, edhe ngase e zinte shumë makina, përgjigjej vetëm me “po” ose 

“jo”. Mbaruam takimin dhe kur u përshëndetëm, për t’u ndarë, Ana qau e 

thërriti me të madhe. Nuk ndahej nga Todi, e tërhiqte prej mënge dhe i 

thoshte “Hajde me ne në shtëpi.” 

Si i priste takimet me babin. E shikonte nga larg që i afrohej portës së 

madhe të hekurt, përplaste duart gjithë gëzim duke bërtitur: - Erdhi babi.- 

Kalonte pastaj në krahët e tij përmes sportelit. Po Tetisi? Ajo ulej në gjunjë 

në një qoshe e as nuk fliste, as nuk lëvizte. Kishte frikë nga ushtarët dhe 

policët, që silleshin aty rrotull? Pastaj babi për të ishte aq abstrakt. Ajo qe 

vetëm një muajshe kur u arrestua Fatosi. Thirrjet tona, kritikat e Anës nuk e 

lëviznin nga këndi që kishte zënë. Në ndarje vetëm Ana derdhte lot. Qenë 

lot dhimbjeje, por çuditërisht të bukur. Nuk i rridhnin faqeve, ashtu si rrëke, 

por i dilnin si sumbulla nga sytë e, meqë ajo mbante kokën ulur, binin njëri 

pas tjetrit mbi tokë. Nuk fliste aty, por rrugës pyeste me atë naivitetin e 

fëmijës: - Pse nuk vjen me ne babi, nuk e lenë ata xhaxhat? Më pas arriti vetë


në konkluzioin se ata nuk mund të ishin “xhaxha” për të, ndaj, pyeste: Nuk 

e lenë ata oficerët? 

Më 20 tetor 1976 Ana, që nuk kishte mbushur 4 vjeç, kaloi provën e 

saj të parë të madhe”: Zbriti në këmbë nga Spaçi, në Rreps. Qenë 7 km. 

Ana ecte e zënë për dore me gjyshen, pyeste për ngjyrën e lumit, që, për 

shkak se mblidhte mbeturina, vinte si në ngjyrë okër, recitonte e pyeste me 

frikë: “Do të vijë nata?” Tetisi në qafën e mamit ishte e kënaqur. “Kështu të 

vijmë gjithmonë, pa makinë”, thoshte. Në Rreps pyetjet e Anës për natën u 

shtuan, por, më në fund, një makinë që erdhi me trupa nga Oroshi na ngjiti 

në Shpal. Aty u ulëm buzë rrugës e pritëm. Vajzat, të lodhura, zuri gjumi. 

Një udhëtar hoqi xhaketën e i mbuloi. Një tjetër makinë, që zbriste nga 

Fushë-Arrëzi, na mori e na shpuri në urën e Matit. Ishte bërë natë kur u 

nisëm për në Lezhë. Të nesërmen në kopsht Ana nuk lëvizte nga karrigia e 

nuk luante me fëmijët e tjerë: “Më dhembin shputat” i qe ankuar edukatores. 

Tabanet e këmbëve na dhimbnin ne e jo më Anës. Luanin me njëra- tjetrën, 

Teti kërcënonte Anën: - Do të fus në burg. – Pra Teti e ditka burgun! Kur e 

pyetëm ç’do të thoshte burg, Ana na e ktheu: - Pse nuke dini ju? Ne iu 

përgjigjëm se nuk e dinim, kurse ajo tundi kokën e na tha: - Aa ç’jeni ju! 

Një herë qeshë ulur me Anën te vendi ku shkruhej “Ndal”, përpara 

portës së madhe të burgut të Burrelit. Erdhi një kamion Zis e Ana pyeti: - 

Me çfarë i bien ushqimet këtu në burgun e gjyshit? Atje te babi i çonin me 

kamion. Për herë të parë Ana foli për burg të babit e të gjyshit. Po rritej, po 

bëhej e madhe, siç kishte qejf të thoshte. Tani Ana nuk fliste më për “Ranë” 

e “punë” për babin e gjyshin, por pyeste me insistim: - Po ç’kanë ba? Pse i 

kanë futë atje? E gjyshja i përgjigjej gjithnjë, shkurt, prerë: Asgjë s’kanë bërë. 

Të internumt 

Megjithëse shumica e banorëve të ish-kampit të të burgosurve nuk 

ishin më të internuar, fshatarët na përmblidhnin të gjithëve me një emërtim: 

Të internumt. Disave nga të liruarit ky emërtim nuk u pëlqente më. Siç e 

kam thënë tashmë, shumica jetonin në zyrat e komandës dhe anekset. Kampi 

ndodhej pas tyre. Vetëm porta e tij e madhe e hekurt rreshtohej me dhomat 

ku jetonin familjet. Mbas mbylljes së kampit, të gjitha ambjentet e tij, bashkë 

me zyrat, ishin kthyer në magazina, por në 1975-ën, kur një fshesë e madhe 

“pastroi” kryeqytetin, zyrat u mbushën me njerëz.


243 

Vargun e dhomave, ish-zyrave, ku ishin rreshtuar familjet e hapte Meli. 

Ajo së bashku me motrën e saj të madhe, Hajrien, kishin qenë martuar me 

inxhinierë italianë mbas çlirimit. Kishin pasur edhe nga një fëmijë. Megjithëse 

nuk mbanin lidhje me burrat, të cilët ishin riatdhesuar në Itali, i kishin internuar. 

Njëri nga burrat, përpara se të ikte, kishte bërë edhe burg, i dënuar me 

grupin e “sabotatorëve” të Maliqit. Për të mos i lënë vetëm motrat, i kishte 

ndjekur pas edhe vëllai, Zeneli, të cilin të gjithë e thërrisnin Daja, siç e thërrisnin 

dy nipërit, Boxhi dhe Fredi! Kur kishin qenë të rinj ai dhe e motra e vogël 

Meli, të cilën e kisha takuar në Lezhë, kishin qenë partizanë. Rridhnin nga një 

familje e kamur (i ati kishte qenë ushtarak i lartë në kohën e Zogut, pronar 

tokash). Një jetë e tërë me persekutime ajo e tyrja. Tregonin që në internimin 

e parë, në vitet 50, diku nga Fieri, kishin fjetur ca kohë nën një urë. Në 

Fishtë, në mbarim të pesëvjeçarit të pare, ua kishin hequr internimin pa të 

drejtë kthimi në Tiranë apo në ndonjë qytet tjetër. Fredi, djali i motrës së 

madhe, Hajries, qe dashuruar dhe martuar me një vajzë zadrimore, e bija e 

një komunisti, ofiqarit të gjendjes civile të kooperaticës së bashkuar. Kjo 

lidhje me të internumt nuk qe pranuar nga familjarët e vajzës. Flitej se kishte 

pasur kërcënime me thika ndaj, për të shuar sherret, qe aprovuar largimi i 

tyre për në Rrilë, sektor i femrës. Hajria vinte shpesh në Fishtë te i vëllai dhe 

motra e fliste shumë për të mirat e avantazhet e Rrilës. Njeriu i gjorë! Kur 

mësohet me pak, kënaqet lehtë. 

Meli me Boxhin e kishin çezmën nën shkallët e tyre. Herë e njihnin si 

privilegj, herë fatkeqësi. Veç dy dhomave, shfrytëzonin edhe ndonjë ambjent 

të ish-kampit sidomos kopshtin në të cilin rrisnin perime shumë të mira dhe 

pula. 

Në një dhomë të madhe ngjitur me ta jetonte Xhevrija. E kishin prurë 

nga Procesti i largët, fshat kufitar i Peshkopisë, me djalin e vogël 12-13 

vjeçar dhe me nusen e djalit të madh, Rushen që kishte 2 vajza të vogla. Dy 

djemtë e mëdhenj, Hasanin dhe Selamiun, i kishin burgosur sepse një mik, 

që u kishte shkuar nga Tirana, ishte arratisur në Jugosllavi. Nga sa tregonin 

Xhevrija dhe nusja, kishte qenë një ngjarje tepër tronditëse. Djemve në hetuesi 

u kishin kërkuar të pranonin se kishin ndihmuar atë mikun tiranas që të 

kalonte kufirin. Njëri prej tyre, më i vogli, e kishte “munduar” shumë hetuesin, 

sepse nuk kishte dashur të pranonte në asnjë mënyrë. Këtë e kishte thënë 

hetuesi vetë më pas. Në gjyq i kishin dënuar rëndë që të dy: me 16 dhe 14


vjet burg. Familja aty në Fishtë jetonte me një pension koprative prej 110 

lekësh të Xhevrijes dhe të ardhurat e nuses, punëtore bujqësie e sektorit të 

Grumbullimit. 

Në dhomat pas Xhevrijes kish jetuar në një ambient më të gjerë Enver 

Paçrami. E kishin hequr nga Tirana ku kishte qenë magazinier pse ishte i 

vëllai i Fadil Paçramit. Në Fishtë ai dhe djemtë kishin punuar në bujqësi. 

Përpara se të shkonim ne në Fishtë, e kishin dënuar me dhjetë vjet burg për 

agjitacion e propogandë. Nga sa thuhej, akuzat kishin qenë se shante 

marmalatën, ujin e pijshëm, shikonte në televizor Jugosllavinë. Dy nga 

dëshmitarët, ish-të internuar, kishin parë shpesh televizor në shtëpinë e tij 

stacionin e Malit të Zi. Edhe ndonjë i internuar tjetër nën presionin e frikës 

dhe shpresës për falje, kishte pranuar të depononte për marrëzirat e tjera. E 

shoqja, grua tepër e shkathët, mbas shumë përpjekjesh kishte arritur të shkonte 

me të dy djemtë në Durrës te njerëzit e saj. Në atë hyrje vendosën familjen 

e Fadilit dhe, pas saj, në një dhomë të vetme, Zanën me vajzat. 

Mbas kuzhinës e mensës vinte dhoma e Netës. Kjo ishte një grua 30- 

35 vjeçare e cila sapo fliste e kuptoje se ishte korçare. 

Më habiti mënyra se si e tregoi arsyen pse e kishin internuar. Ndryshe 

nga disa të tjerë, që flisnin mbyturazi, sikur përtypeshin, ajo ma tha me zë të 

plotë në dialektin e Zadrimës një fjalë që nuk më thoshte asgjë se nuk e 

kuptoja. Pasi e dëgjova 3 herë, një tjetër, që ishte aty, ma përktheu: 

“prostitucion”. Neta jo vetëm nuk iu zemërua, por përkundrazi, e ndjeu 

veten të lehtësuar që më në fund unë u sqarova. Mos kisha të bëja përsëri 

me një grua tjetër që gëzohej se “shyqyr nuk ishte për politikë?” 

Neta kishte qenë e martuar. Kishte një djalë 13-14 vjeçar, të cilin e 

kishte lënë te i vëllai në Korçë. Puna e të shoqit qëndronte në mjegull. Ajo 

vetë thoshte se kishte vdekur, ndonjë tjetër, që qe grindur me Netën, thoshte 

se ai e kishte ndarë. Aty në Fishtë ishte lidhur me një shofer zadrimor, baba 

i 4-5 fëmijëve, i cili kishte një grua që e lavdëronin të gjithë. Nika hynte te 

Neta pa teklif, si në shtëpinë e tij. Disa nga ish-të internuarit (edhe Netës pas 

pesëvjeçarit të parë ia kishin hequr masën e internimit) tregonin historira për 

të.... 

Disa kohë më parë i vinte ndonjë telegram me të cilin e njoftonin se e 

kishte babanë të sëmurë. Neta merrte leje dhe shkonte për ta parë. Kishte


245 

ardhur edhe një telegram që e njoftonte se i ati kishte vdekur. Por, pas ca 

kohësh, i kishte ardhur një telegram i dytë që përsëri i njoftonte vdekjen e të 

atit. Ata që tregonin këto histori thoshin me bindje se Netën në këto raste e 

merrnin dhe e çonin nëpër biruca për të zhbiruar gratë e arrestuara. 

Kur shkuam ne, Neta nuk e fshihte miqësinë me disa punonjës të 

Degës, përkundrazi, përpiqej ta bënte të njohur. Kujdesej t’u siguronte biba 

të mira dhe ndonjërin prej tyre e thërriste me shkurtimin përkëdhelës Golka 

(ishte hetues ky). Në fund, i kishte thënë Zanës, si në kofidencë, se Hekurani 

(shef i sigurimit në atë kohë) e kishte porositur në mënyrë të veçantë të 

“kujdesej” për “Lirinë dhe Zanën”. 

Neta punonte si bareshë në tufën e lopëve të Grumbullimit së bashku 

me një vajzë tjetër. Ishte një punë e privilegjuar jo vetëm pse kishte një pagë 

të mirë e të qëndrueshme, por edhe pse gëzonte disa përfitime. Tufa e 

lopëve krijohej nga bagëtitë që i dorëzonin kooperativat shtetit, si detyrim 

të planit të mishit. Destinacioni i saj qe vënia në majmëri për konkurrim për 

tregun e Lezhës. 

Kur lindnin lopët, qumështin e merrnin bareshat. Në fillim, dikush 

kishte dashur t’i futej në pjesë, por ishin zënë keqas me Netën, duke larë 

njëri-tjetrin me kovat e qumshtit. Që atë ditë nuk kishin folur më. Atyre me 

të cilët kishte miqësi, apo që donte të lidhte, Neta u dërgonte një tas qumësh 

ose kos. Ajo tregonte duke qeshur se si vepronte kur i shkonte mendja për 

mish: i vinte syrin lopës më të mirë, e lëshonte në jonxhë e, kur ajo fryhej, 

rrëzohej e fillonte të përpëlitej, i fuste thikën. Lopa e dëmtuar shkonte në 

thertore në Lezhë si plan mishi e Neta, sipas së drejtës së dhënë, merrte falas 

një copë mish e të gjitha të brendshmet. Copa të plëndësit shpërndaheshin 

nëpër sektor. Edhe ky zanat i kasapit, që kishte fituar aty, ma shtonte ndjenjën 

e mospranimit që më ngjallte ajo femër. 

Në verë i erdhi për pushime i biri, i cili ndiqte vitin e parë të shkollës 

bujqësore të Korçës. Një ditë u afrua te gardhi ynë e më thirri. Donte një 

fjalor italisht-shqip që të mësonte italishten, Të gjitha pikëpyetjet dhe rezervat 

që kisha ndaj së ëmës sikur më kaluan automatikisht edhe te i biri, i cili në 

fakt duhej të quhej fatkeq me babanë e vdekur dhe nënën të internuar aq 

larg. Kështu që pa ia hapur fare “portën” prej purtekash i thashë se gjuha 

nuk mësohej me fjalorë e se nuk kisha një të tillë. Më pas e kujtova me 

keqardhje gjestin tim të zhveshur nga dashamirësia, mirësjellja e dëshira për


ta ndihmuar. Qe viktimë mosbesimi edhe ai. Ky mosbesim ndaj njerëzve, 

instinkti i vetëmbrojtjes, mos po na shkatërronte e tjetërsonte? 

Më tutje, pas portës së madhe të hekurt, që të fuste në kamp, ishte një 

ndërtesë e veçantë. Aty banonte familja e Gjonit. Edhe ajo e internuar më 

1975. Të dy, burrë e grua, kishin qenë punëtorë të dalluar në kombinatin e 

tekstileve. Roza, grua e gjallë, e palodhur në punë, atë ditë që qe nisur për 

internim kishte lënë një fotografi të sajën midis punëtorëve më të mirë të 

qytetit të Tiranës, në tabelën e emulacionit të Bashkimeve Profesionale. Nga 

sa flitej, kishte qenë kandidate për Heroinë e Punës Socialiste, por letrat e 

njëpasnjëshme, që kishin shkuar nga Mirdita në “shtet” nuk e kishin lënë. 

Përmbajtja e këtyre letrave duket se ishte: “si mund të jetonin ata në Tiranë, 

në kryeqytet, kur dihej se i ati i Gjonit kishte ndihmuar diversantët!?” Disa 

thonin se kishte qenë tamam diversant e jo vetëm ndihmës i tyre. Familja e 

kishte versionin e saj për vrasjen e tij në një përpjekje të bandave me forcat 

e ndjekjes në ato vite të para të pasçlirimit. Ndaj u erdhi mandata e internimit. 

Nënën e Gjonit, bashkëshorten e “diversantit”, e kishin kursyer, por ajo nuk 

mund të jetonte në Tiranë në moshë të thyer, e vetme, pa të ardhura, ndaj 

kishte ndjekur të birin. Ishte grua e urtë, pa fjalë, por shumë e fortë. Bënte 

punët e shtëpisë, gatuante për familjen dhe të gjithë kohën e lirë, edhe në 

piskun e vapës, megjithëse vuante nga tensioni i lartë, e kalonte në kopshtin 

që kishin pranë çezmës e ku ajo prodhonte zarzavate të mira e me bollëk. I 

flisja për të këqijat e diellit, por nuk e la punën në kopsht veçse kur u sëmur 

për disa ditë. Kështu përpiqej t’i vinte në ndihmë të birit, që kishte pesë 

fëmijë. Dy të vegjëlit kishin lindur në internim. Vajzat e mëdha kishin mbaruar 

me rezultate të shkëlqyera të mesmen bujqësore të Blinishtit, por asnjë lloj 

pune, veç shatit, nuk ishte gjendur për ndonjërën prej tyre. E madhja, Kristina, 

filloi në gjysmë ilegalitet të qepte në makinë jo vetëm për familjen dhe të 

internuarit, por edhe për fshatarë përreth. Kërkohej si rrobaqepëse, sidomos 

nga vajzat që bënin pajën për martesë. Këshilli e kërcënone herë pas here 

me sekuestrimin e makinës, por nuk ia hoqën. Bile, kryetari i fundit, një djalë 

i ri, erdhi rrotull për të qepur një palë pantallona për vete. E dyta, Angjia, 

punonte në fushë në krah të sëmës, kurse e treat, Leta, vajzë e zgjuar, që 

mësonte shkëlqyeshëm, u bë shoqja më e ngushtë e Anës. Mësonin në një 

klasë, ishin moshatare. Në atë shtëpi kishte jetuar edhe Ylvia, e internuar nga 

Tirana më 1975 me të birin, Shpëtimin, meqë e bija, teknike ndërtimi, ishte


247 

dënuar për agjitacion e propogandë. Edhe kur ajo qe liruar nga burgu e qe 

kthyer në Tiranë, së ëmës, e aq më pak të vëllait, nuk u kishin dhënë të 

drejtën të ktheheshin. Vetëm kur doli në pension, Ylvia, shkoi te e bija në 

Tiranë, kurse Shpëtimi, megjithëse bëri aq shumë përpjekje, mbeti aty “qytetar 

i lirë” rreth 14 vjet. 

Çifti i ri, Luti me Lidën, jetonin bri nesh. Luti kishte qenë mundës, i 

mirë bile. Tregonte se do të nisej në një takim ndërkombëtar, kur e kishin 

internuar. E shoqja ishte nga një familje e lidhur me luftën Nacionalçlirimtare. 

E keqja duket se u kishte ardhur nga një vëlla i Lutit që qe dënuar rëndë me 

burgim. 

Të gjithë, mbas pesëvjeçarit të parë të internimit, qenë deklaruar 

“qytetarë të lirë” nga Dega, por pa të drejtën e kthimit në Tiranë, apo 

vajtjen në ndonjë qytet tjetër. Nga sa tregonin, “Taras Bulba”, kur kalonte 

andej, e kishte merak t’i porosiste që nuk duhej t’i gënjente mendja e të 

largoheshin, sepse do t’u zihej edhe kjo shtëpi që kishin në Fishtë (!) e do të 

mbeteshin rrugëve.


FATOS T. LUBONJA 

Shkrimtar dhe gazetar i shquar. U dënua dhe 

u ridënua në burgjet e diktaturës, ku kaloi 

gati 17 vjetë të jetës. U njoh pothuaj prej të 

gjithë të burgosurve politikë për qëndrimin e 

tij dinjitoz gjatë periudhës së vuajtjes së dënimit. 

Lirohet në mars ’91 nga burgu i Burrelit me 

kontingjentin e fundit të të dënuarve politikë. 

Qysh prej asaj kohe është aktivizuar në jetën 

publike duke ndjekur me pasion të lartë 

intelektual zhvillimet e tranzicionit shqiptar. 

Prej vitit 1994, së bashku me një grup 

bashkëpuntorësh, boton revistën e 

përtremuajshme kulturore “Përpjekja”, që është 

vlerësuar si brenda ashtu dhe jashtë Shqipërisë. 

Për këtë si dhe për impenjimin e tij intelektual 

i janë dhënë shumë çmime ndërkombëtare. Ka 

shkruar libat: “Ploja e madhe”; “Në vitin e 

shtatëmbëdhjetë” dhe “Ridënimi”. Veprat e 

tij janë përkthyer edhe në gjuhë të tjera, ndërkohë 

që është vazhdimisht I pranishëm në shtypin e 

përditshëm me ese dhe artikuj të ndryshëm.


249 

FRAGMENT NGA LIBRI “RIDËNIMI” 

Fjala “pushkatim” ishte tepër e përdorur nëpër kampe burgje dhe e 

zbatuar disi emocionalisht, pasi historirat që tregoheshin më shumë aty ishin 

ato të gjyqeve që kishin përfunduar me vdekje-pushkatim. Por, kur e dëgjova 

në sallën e gjyqit, më tingëlloi tjetërsoj. M’u shfaq me konktretësinë e një 

gjëje të hekurt e vrastare: ndjeva tmerrin e saj të më depërtonte deri në 

angrra e të ma shkundullonte trupin. 

Kisha dëgjuar me dhjetra historira mbi qëndrimet në gjyq të atyre për 

të cilët prokurori kishte kërkuar vdekje-pushkatim. Në shumicën e rasteve 

mbizotëronte ligështimi dhe shprehja e pendimit të thellë, gjë që kishte filluar 

qysh me thyerjen në hetuesi. Pastaj vinin rastet e atyre që u kishin rezistuar të 

gjitha torturave në hetuesi, por ishin thyer mu pasi u ishte dhënë pretenca 

me vdekje. Më të pakta ishin rastet e të thyerve në hetuesi që, pasi dëgjonin 

pretencën me vdekje, mohonin fajësinë. Dhe, më në fund, rastet më të rralla 

ishin rastet e atyre që kishin mohuar në hetuesi dhe vazhdonin të mohonin 

gjer në fund. Gjithnjë më kishin intriguar këto historira sepse qëndrimi 

përpara vdekjes më dukej se ishte prova më e madhe që mund të kalojë 

njeriu në jetë. Por provë e kujt, e forcës shpirtërore apo e pandjeshmërisë?- 

pyesja shpesh veten pasi jo rrallë ata më të hollët e më të ndjeshmit ishin 

treguar edhe më të thyeshmit... 

Tani, që po jetoja realisht njërën prej këtyre provave, këto lloj 

mendimesh, ashtu si fjala “pushkatim” e dëgjuar nëpër burgje, nuk kishin 

asnjë jehonë në shpirtin tim. Çfarëdo që të thoshte Fadili apo Vangjeli unë 

do të mund ta gjykoja vetëm pasi gjithçka të kishte mbaruar. 

* * * 

Të nesërmen dera e qelisë sime u hap rreth orës tetë e gjysmë- nëntë të 

mëngjesit... “Më në fund!” thashë me vete. Tashmë hekurat m’i vinin sa për 

formë. Kur hyra në sallën-dhomë gjeta në fund të saj kureshtarët e parë dhe


më shumë se gjysmën e tanëve. Ishin edhe Fadili me Vangjelin. Shpejt u 

bëmë të gjithë. 

Po prisnim në heshtje. Trupi gjykues hyri, por, për çudi, nuk kishte atë 

hijerëndësinë e dhënies së një vendimi. Kryetari, pa shumë ceremoni, iu 

drejtua Fadilit dhe i tha: 

- Fadil Kokomani! 

Fadili u ngrit dhe mbeti në pritje. 

- Fjalën e fundit- shtoi kryetari. 

Duket se edhe Fadili nuk e priste këtë. 

- I thashë dje ato që kisha për të thënë- iu përgjigj. 

- Mirë, ajo ishte mbrojtja. Trupi gjykues e gjykoi çështjen dhe tani, 

përpara se të marrë vendimin, kërkon fjalën e fundit. Çfarë kërkon nga 

trupi gjykues? 

- Unë nuk mbaj asnjë përgjegjësi morale, historike - ishin fjalët e fundit 

të Fadilit. 

Kryetarit kjo sikur i doli nga skema, megjithatë i tha Sadikut: - Shënoje! 

- Xhafer Xhomo, - iu drejtua pastaj Xhafës. 

- Kërkoj vetëm drejtësi - tha Xhafa prerë. M’u duk një fjalë e gjetur. 

- Vangjel Lezho. 

- Kërkoj drejtësi në masën e dënimit - tha Vangjeli duke luajtur gjer në 

fund gurin e shpresës. 

- Beqir Alia. 

- Kam besim se trupi gjykues do të vendosë sa më drejt. 

- Fatos Lubonja. 

- Kërkoj drejtësi. 

- Dhimitër Stefa. 


- Muho Bala. 


- Petrit Orieti. 


- Robert Vullkani. 

- Drejtësi - tha dhe Roberti me një zë më të mekur se të tjerët. 

- Trupi gjykues tërhiqet për të marrë vendimin - tha kryetari dhe doli 

në krye të të pestëve.


251 

Na morën dhe na çuan përsëri në qeli. 

* * * 

Pas ndonja dy-tre orësh dera e qelisë u hap përsëri. Përsëri më vunë 

hekurat dhe përsëri bëra të njëjtën rrugë që e kisha bërë aq shpesh ato nëntë 

ditë. 

Teksa zbrisja shkallët për tek dera e urës tunel pashë Xhafën që po e 

sillnin nga poshtë. Ky takim po më ndodhte për herë të parë, sepse deri atë 

ditë, kur na sillnin në sallën e gjyqit, nuk na përplasnin kurrë njëri me tjetrin 

nëpër shkallë. U befasova kur e pashë me sytë anash lart në një pikë të 

tavanit, kurse trupi i kalamendej sikur t’ia merrte era. Dukej se pa mbështetjen 

e policit shoqërues nuk mund t’i ngjiste dot ato shkallë. 

Kur hyra në sallën e gjyqit pashë se ajo ishte rrëmbushur me civilë nga 

ata që kishin asistuar në seancën e djeshme. Nuk kisha asnjë lloj shqetësimi 

se sa do të ma linte gjykata 20 vjetëshin e kërkuar nga prokurori. As për 

Fadilin nuk kisha ndonjë shpresë. I vetmi shqetësim ishte shpresa se mos 

Vangjelit i kthehej me jetë. 

Më në fund kryetari dhe ata që e ndiqnin nga prapa hynë me një pamje 

më solemne. U ngritëm të gjithë në këmbë. 

Kryetari filloi të lexonte: 

VENDIM 

NË EMËR TË POPULLIT 

Gjykata e Lartë e përbërë prej: 

Sofokli Kongo, KRYETAR - anëtar i Gjykatës së Lartë 

me anëtarë: 

Met Rreli, Ndihmësgjyqtar - anëtar i Gjykatës së Lartë, 

Luftulla Ceka, Ndihmësgjyqtar - anëtar i Gjykatës së Lartë, 

të asistuar prej Sekretarit Sadik Memo, me pjesëmarrjen e prokurorit 

Skënder Breca, më datë 10,12,14,15,16,17 e 18 maj 1979 mori në shqyrtim 

në seancë gjyqësore me dyer të mbyllura çështjen penale Nr.4 që u përket të 

pandehurve: 

1. FADIL KOKOMANI, i biri i Hysenit dhe Hatixhes, i datëlindjes 

1933, lindur në Durrës, banues në Tiranë, me origjinë shoqërore qytetar i 

mesëm, me gjendje shoqërore nëpunës, gazetar, me arsim të lartë, i


çkurorëzuar, ka një fëmijë, i përjashtuar nga Partia, me kombësi e shtetësi 

shqiptare, i dënuar dy herë për krime kundër shtetit, vuan dënimin në repartin 

e Riedukimit Nr. 303 Spaç, i arrestuar më datën 23.2.1979. 

2. VANGJEL LEZHO, i biri i Dhimitrit dhe Emilisë, i datëlindjes 

1932, lindur në Fier, banues në Tiranë, me origjinë shoqërore qytetar i mesëm, 

me gjendje shoqërore nëpunës, gazetar, i martuar, ka një fëmijë, i përjashtuar 

nga Partia, me kombësi e shtetësi shqiptare, i dënuar dy herë për krime 

kundër shtetit, vuan dënimin në repartin e Riedukimit Nr.303 Spaç, i arrestuar 

me datën 23.2.1979. 

3. XHAFERR XHOMO, i biri i Hasanit dhe i Myzaferes, i datëlindjes 

1932, lindur në Leskovik të Kolonjës, banues në Tiranë, me origjinë 

shoqërore fshatar i pasur, bej, me gjendje shoqërore nëpunës, zooveteriner, 

me arsim të lartë, i pamartuar, i paorganizuar, me kombësi e shtetësi shqiptare, 

i dënuar një herë për krime kundër shtetit, vuan dënimin në repartin e 

Riedukimit Nr.303 Spaç, arrestuar me datën 23.2.1979. 

4. FATOS LUBONJA, i biri i Todit dhe i Lirisë, i datëlindjes 1951, 

lindur dhe banues në Tiranë, me origjinë shoqërore nëpunës i lartë, me 

gjëndje shoqërore nëpunës, me arsim të lartë, i martuar, ka dy fëmijë, i 

paorganizuar, me kombësi e shtetësi shqiptare, i dënuar një herë për agjitacion 

e propagandë kundër pushtetit popullor, vuan dënimin në Repartin e 

Riedukimit Nr.303 Spaç, arrestuar me datën 23.2.1979. 

5. BEQIR ALIA, i biri i Aliut dhe i Merjemes, i datëlindjes 1927, 

lindur në Shkodër, banues në Fier, me origjinë shoqërore tregtar i mesëm, 

me gjendje shoqërore nëpunës, inxhinier gjeolog, me arsim të lartë, i martuar, 

me dy fëmijë, i përjashtuar nga Partia, me kombësi e shtetësi shqiptare, i 

dënuar një herë për krime kundër shtetit, vuan dënimin në Repartin e 

Riedukimit Nr.303 Spaç, arrestuar më datën 23.2.1979. 

6. MUHO BALA, i biri i Ademit dhe i Bedries, i datëlindjes 1932, 

lindur dhe banues në fshatin Golem të rrethit të Shkodrës, me origjinë 

shoqërore fshatar i varfër, me gjendje shoqërore punëtor, me arsim të mesëm 

të pambaruar, i çkurorëzuar, ka një fëmijë, i përjashtuar nga Partia, i dënuar 

një herë për krime kundër shtetit, vuan dënimin në repartin e Riedukimit 

Nr.303 Spaç, arrestuar më datën 23.2.1979. 

7. DHIMITËR STEFA, i biri i Nikollës dhe Vasillos, i datëlindjes 1934, 

lindur në fshatin Grazhdan të rrethit të Sarandës, banues në Fier, me origjinë


253 

shoqërore fshatar i varfër, me gjendje shoqërore nëpunës, inxhinier gjeolog, 

me arsim të lartë, i çkurorëzuar, pa fëmijë, i paorganizuar, me kombësi 

greke, me shtetësi shqiptare, i dënuar një herë për krime kundër shtetit, 

arrestuar më datën 23.2.1979, vuan dënimin në Repartin e Riedukimit Nr. 

303 Spaç. 

8. NUREDIN SKRAPARI, i biri i Nuredinit dhe Xhevries, i datëlindjes 

1943, lindur në Lushnje, banues në Qytetin Stalin, me origjinë shoqërore 

fshatar i pasur, i cilësuar kulak, me gjendje shoqërore nëpunës, inxhinier 

gjeolog, me arsim të lartë, i paorganizuar, me kombësi e shtetësi shqiptare, 

i dënuar një herë për krime kundër shtetit, vuan dënimin në Repartin e 

Riedukimit Nr.30 Spaç, arrestuar më datën 23.2.1979. 

9. ROBERT VULLKANI, i biri i Sotirit dhe Meropit, i datëlindjes 

1934, lindur dhe banues në Tiranë, me origjinë shoqërore punëtor, me gjendje 

shoqërore nëpunës, gazetar, me arsim të lartë, i çkurorëzuar, ka një fëmijë, i 

përjashtuar nga Partia, me kombësi e shtetësi shqiptare, i dënuar një herë 

për krime kundër shtetit, vuan dënimin në Repartin e Riedukimit Nr. 303 

Spaç, arrestuar më datën 23,2,1979. 

10. PETRIT ORIETI, i biri i Fuatit dhe i Darovisë, i datëlindjes 1941, 

lindur në fshatin Gusmar të Tepelenës, banues në Tiranë, me origjinë 

shoqërore fshatar i varfër, me gjendje shoqërore punëtor, me arsim dy 

klasë të mesme, i çkurorëzuar, nuk ka fëmijë, i paorganizuar, me kombësi e 

shtetësi shqiptare, i dënuar dhjetë herë për vjedhje të pasurisë socialiste, 

qytetare, sjellje të padenjë në shoqëri dhe një herë për agjitacion e propagandë 

kundër shtetit, vuan dënimin në Repartin e Riedukimit Nr. 303 Spaç, i 

arrestuar më datën 23.2.1979. 

Në vazhdim ai filloi të numëronte akuzat dhe dënimet që kishte kërkuar 

prokurori për ne si dhe ato çfarë kishim kërkuar ne në fjalën e fundit. Ishin 

gjëra që qenë përsëritur aq shumë sa që fjalët më parakalonin pa lënë ndonjë 

gjurmë. Megjithatë, prisja me kureshtje se çfarë ndryshimi do të kishte analiza 

e gjykatës në krahasim me atë të prokurorit, sepse, sipas zakonit, ajo duhet 

të ishte pak më e butë. Por kryetari vazhdoi të lexonte: 

... Nga provat e shyrtuara rezultoi e vërtetuar plotësisht se të pandehurit... 

duke qenë armiq të vjetër të partisë dhe të shtetit, njerëz të degjeneruar 

politikisht... u grupuan në një organizatë kundërrevolucionare, që kishte për


qëllim rrëzimin e pushtetit popullor... Organizatorët, frymëzuesit dhe 

drejtuesit e saj kanë qenë të pandehurit Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho. 

... Të dy këta armiq të tërbuar... 

Shpresa ime se Vangjeli mund të veçohej nga Fadili po venitej nga 

radha në radhë. Emrat e tyre ishin gjithnjë bashkë, madje asnjëherë ndaras, 

siç i kishte vendosur ndonjëherë prokurori duke veçuar Fadilin si 

kryefrymëzues. 

Kur mbaroi gjysma e leximit të vendimit nuk kisha më asnjë shpresë 

për Vangjelin. Teksi i vendimit ishte një kopje e aktakuzës. Edhe Vangjeli 

ishte i humbur. Nuk kishte çfarë të dëgjoje më. Megjithatë, kur ai mbërriti te 

fjala “VENDOSI”, përsëri i thirra vëmendjes. 

... Të deklarojë fajtorë të pandehurit Fadil Kokomani, Vangjel Lezho 

për krimin e krijimit të një oraganizate... të deklarojë fajtorë të pandehurit e 

tjerë për pjesëmarrjen në një organizatë... në bazë të dispozitave përkatëse 

të kodit Penal i dënon si vijon. 

Fadil Kokomani... me vdekje me pushkatim... 

Vangjel Lezho... me vdekje me pushkatim. 

Pastaj dënimet tona që fillonin me 23 vjet për Xhafën dhe mbaronin 

me 16 vjet për Robertin. 

Kryetari mbështeti të dy duart në tryezë dhe hodhi shikimin nga ne. U 

duk sikur diçka kishte mbetur pa thënë. Ndëjti ashtu një çast dhe pastaj iku 

në krye të trupit gjykues pa folur. 

Policia filloi shpejt të na merrte një nga një për të na kthyer në qelitë 

tona. E nisën nga rreshti i fundit. Fadilin dhe Vangjelin do t’i linim aty, pasi, 

që nga e djeshmja, ata i linin të dy për fund. 

Të parin morën Petritin që ishte në rreshtin e fundit. Duke dalë nga 

dera ai ktheu kokën nga Fadili dhe Vangjeli dhe u tha: 

- Fadil, Vangjel, mos u mërzisni! 

Kjo e folur në atë heshtje varri dhe tmerri tingëlloi si një sfidë. 

Unë kisha edhe pak çaste për të qëndruar aty me Fadilin dhe Vangjelin. 

Gjëja e parë që bëra ishte kërkimi me sy i të dyve. Vangjeli kishte mbetur si 

i ngrirë dhe i kontraktuar i tëri, me një fytyrë të nxirë deri në tmerr. M’i kalli 

sytë e zhgabërruar me një forcë dhe përqëndrim të pazakontë. Kishte në ata 

sy dhe në krejt pamjen një habi të përzier me një frikë të patregueshme, 

kishte edhe zhgënjimin për shpresën që i kisha dhënë se mund të mbetej


255 

gjallë. Pastaj e hodhi vështrimin nga Fadili. Për habinë time Fadili kishte një 

fytyrë shumë të çelur, të çelur nga tensionet dhe makthet e vdekjes. U pa sy 

ndër sy me Vangjelin dhe i buzëqeshi. Vangjeli nuk reagoi fare ndaj saj. 

Ndërkaq policia po afrohej të më merrte. Vangjeli e ktheu përsëri vështrimin 

nga unë. Ishim shumë afër njëri-tjetrit dhe krejt ballëpërballë. M’i kalli edhe 

një herë sytë në ninëz të syrit. Kësaj here ngulmimi i vështrimit të tij në sytë 

e mi m’u duk se donte të më transmetonte jo vetëm tmerrin dhe frikën e 

vdekjes, po dhe habinë dhe dhimbjen që ndjente. M’u duk diçka më shumë. 

Sikur nëpërmjet atij shikimi nxitonte të më transmetonte amanetin për vajzën 

dhe për gruan, amanetin se mos i harronim në ditën e lirisë për të cilën 

kishim biseduar aq shumë dhe jo vetëm kaq. M’u duk sikur nëpërmjet 

portave të syve ai donte të derdhte vetë jetën e tij brenda meje. 

Ktheva edhe një herë kokën nga Fadili. Fytyra e tij mbetej e kthjellët, 

pa asnjë shënjë tmerri. Ai i buzëqeshi Vangjelit përsëri me dashuri. 

Më ka mbetur enigmë ajo buzëqeshje dhe ajo kthjelltësi. M’u duk sikur 

ajo shprehte edhe njëfarë çlirimi nga frika se mos shkonte në varr pa shokun 

e tij, sikur ishte i lumtur që, së paku, nuk do ta përjetonte i vetëm tmerrin e 

vdekjes. Por bashkë me egoizmin e përbindshëm njerëzor, në atë shprehje 

ndjehej gjithashtu që ai e donte Vangjelin në ato çaste më tepër se kurrë, 

sikur e shikonte dhe dhëmbshuri dhe dashuri si një vëlla të vogël paska të 

trembur përpara golles së errët ku po drejtoheshin; sikur ndjente 

përgjegjësinë për ta ndihmuar në përfundimin e rrugës që kishin nisur së 

bashku dhe që tani kishte arritur në fazën e saj më të vështirë. 

Dhjetë ditë pas vendimit, një të hënë në mëngjes, hapën derën dhe më 

thanë të merrja ç’kisha në komodinë. Më në fund po ikja prej asaj qelie që 

më kishte rrasbitur e tretur aq shumë. 

Në oborrin ku kisha ardhur para pesë muajsh u gjeta së bashku me 

katër të ridënuar nga “organizata” jonë: Beqirin, Dhimitrin, Nuredinin, 

Robertin dhe tre nga organizata tjetër, Bardhoshin, Sarandi Lulon dhe Ernest 

Krajën. Aty pranë na priste autoburgu. Nga porta e kaushit sollën edhe disa 

të dënuar për herë të parë, kryesisht mosha të reja, që do të udhëtonin së 

bashku me ne. Na lidhën dy nga dy për duarsh dhe na futën rrasur e plasur, 

së bashku me dengjet e teshave të atyre që ishin dënuar për herë të parë, në 

kafazin prej llamarine të autoburgut. Ky ishte një klub i mbyllur nga të katër 

anët, me ca si ndënjëse të hekurta rretheqark dhe një kovë për të vjellë në


mes. Pak ajër dhe pak dritë mezi futej nga një si kapak i vogël, i hapur në 

tavan. E dinim se udhëtimi ishte një torturë, por s’na bënte përshtypje pasi 

më në fund po takoheshim me njëri-tjetrin dhe mund të flisnim e të flasim 

lirisht. 

Nuk kishim as kureshtjen më të vogël për të biseduar me të rinjtë apo 

për të parë nëpër atë dritarezën e vogël që ishte mbi derë. Biseda kryesore 

sillej rreth fatit përfundimtar të Fadilit, Vangjelit dhe Xhelalit. Roberti dhe 

Sarandi kishin qenë në birucat afër me të tyret në katin e parë. Ata kishin 

kaluar ato net thuajse pa gjumë dhe ishin të sigurtë se nuk kishin dëgjuar të 

vinin t’i merrnin për t’i pushkatuar. Edhe atë ditë, në mëngjes, kishin dëgjuar 

t’i nxirrnin lidhur me litar për në nevojtore. Akoma kishin një shpresë se 

ndoshta nuk i pushkatonin. Sarandi tregonte për gjyqin e tyre, sesi Xhelalit 

nuk i besohej kur iu dha me pushkatim... dhe kishte kërkuar ndonjë orë të 

përgatitej për fjalën e mbrojtjes. 

- Ndoshta kanë dashur t’i trembin dhe ua fal jetën Presidiumi - tha ai 

një mendim që mbeti pa koment. 

- Kam shpresë se Vangjelin nuk do ta pushkatojnë,- i thashë Robertit 

që e kisha në krah. 

- Kurse unë kam pak shpresë,- më tha ai. 

- Pse?- e pyeta. 

Do ta tregoj më vonë. 

Kishte momente kur disa pyetje që drejtonin mbeteshin pa përgjigje, 

kur biseda ngecte dhe ndjeheshim si të huajtur ndaj njëri-tjetrit. Atëherë 

zbulonim, befas, që ajo ngjarje sikur na kishte shtypur e dhënë një formë 

tjetër dhe çmeriteshim tek konstatonim te vetja dhe te njëri-tjetri trajtat e 

reja që kishim marrë. 

Pas çerek ore udhëtim e morëm vesh se po shkonim drejt veriut, 

sepse autoburgu mori rrugën e Fushë-Krujës. Kishim pothuajse bindje se 

do të na dërgonin në burgun e Burrelit, por, kur të rinjtë që qenë te dritarja 

e vogël na thanë se kishim hyrë nën harqet e urës së Zogut, u bë e qartë se 

po na rikthenin në Spaç. Kjo ishte zgjedhja më e rëndë. Biseda u spostua. 

Nuk po përfitonim as të vetmen të mirë që kishte ridënimi, largimin nga 

Spaçi. Do të duhej të futeshim përsëri në minierë për vite e vite të pambarimta. 

Mali i minierës filloi të na minëzohej kërcënueshëm.


257 

Kur arritëm përpara portës së hekurt të Spaçit, autoburgu ndaloi pa e 

shuar motorin. Ndërkohë që hapej dera Bardhoshi nxorri jashtë shqetësimin 

që na kishte kapluar të gjithëve: 

- Për kokë të mëmës këtu na kanë sjellë për të na bërë gropën. Ma ka 

thënë hetuesi që asnjëri nga ne nuk do të shpëtojë gjallë. 

Autoburgu u fut brenda kampit në zonën e ndaluar, ku bëhej kontrolli 

i “mishit”. Dolën një nga një të kërbunjur dhe filluan të çmëpiheshim në 

pritje të kontrollit. 

Pas pak na u afrua roja i brendshëm që, për koincidencë, ishte po ai, 

Pjetër Leka, që më kishte përcjellë para pesë muajsh pasi më kishte bërë 

kontrollin. U avit për nga ne dhe, me atë dhëmbin e tij të hirtë prej metali, 

filloi të na pyeste se sa vjet ishim ridënuar. 

Poshtë dëgjohej zhurma e të burgosurve, të cilët sigurisht tashmë e 

kishin marrë vesh ardhjen tonë dhe ishin grumbulluar tek fusha në pritje që 

të zbrisnim e të na takonin. Disa koka më guximtare dhe më të paduruara 

u futën tek dera e vogël për të na parë dhe përshëndetur. 

Mirëpo diçka nuk po shkonte. Ndonëse kontrolli kishte mbaruar dhe 

të rinjtë tashmë kishin zbritur, vazhdonin të na mbanin aty. Kaluam kështu 

ndonjë gjysmë ore në pritje kur, papritur, na urdhëruan të hipnim përsëri në 

autoburg. Këtë e pritëm me gëzim se na u ringjall shpresa se ndoshta prej 

aty na çonin pë burgun e Burrelit. Megjithatë nuk ishte e lehtë që, pas asaj 

lodhjeje, të udhëtoje përsëri. Sapo hyra në kabinën e llamarintë më tmerroi 

era e kovës së të vjellave. E ndjeva se nuk do të shpëtoja dot nga kjo torturë 

në rrugën e kthimit. Megjithatë, teksa u nisëm, mbizotëroi ndjenja e lehtësimit, 

mendimi se Spaçi nuk na kishte pranuar ngase mund të ishin ankuar 

dëshmitarët të cilët ishin kthyer aty para nesh. 

Autoburgu filloi të ecte më me shpejtësi nga sa erdhi dhe kjo e bënte 

edhe më të rëndë marramendjen nëpër kthesat e rrugës. 

Edhe një herë e humbëm shpresëm e burgut të Burrelit kur, pasi kaluam 

urën e Zogut, vazhduam drejt për në jug. Kishte mbetur Tirana dhe Ballshi. 

Kjo do të përcaktohej 50 km më tej, në Fushë-Krujë. 

Kur mbërritëm atje, unë gjendesha me kokë në kovën e të vjellave. 

Kisha një copë rrugë që s’bëja punë tjetër veçse shtrëngohesha të nxirrja 

gjithë ç’kisha brenda dhe, meqë stomaku ishte bosh, tortura bëhej edhe më 

e rëndë. Megjithatë kthesa që morëm për Tiranë sikur më bëri esëll. Çfarë


po ndodhte? Përse përsëri në Tiranë? Një ankth i ri na pushtoi të gjithëve. 

Mos vallë kishim ndërruar mendje? 

* * * 

Përsëri u hapën të njëjtat dyer, ngjita të njëjtat shkallë, që kisha ngjitur 

kur më kishin sjellë para pesë muajsh dhe u gjeta përsëri në birucën time. 

Ajo ishte ashtu siç e kisha lënë; katër batanijet në qoshen e djathtë dhe 

pagurja e urinës gjysmë e mbushur. Udhëtimi deri në Spaç m’u duk sikur 

kishte qenë ëndërr. 

Pasi mbarova edhe shërbimet e darkës në ËC, sapo u ktheva në qeli, 

rashë menjëherë të flija. Ndjehesha aq i lodhur nga troshitja me autoburg sa 

atë natë më zuri gjumi si asnjëherë tjetër. 

Të nesërmen, ditë e martë, prisja me ankth se çfarë do të ndodhte. 

Hamendjet lindnin njëra pas tjetrës dhe derdheshin e humbisnin në një 

humbellë të zezë. Kjo u bë edhe më e errët kur askush nuk na thirri atë ditë. 

Edhe e mërkura kaloi po ashtu. 

Të enjten paradite diçka ndjeva se po lëvizte andej nga hetuesia e vjetër. 

U rrasa me sy e veshë te dera dhe, pas ndonjë ore pritjeje, dëgjova të më 

vinte nga korridori një zë pak si i ngjirur burri që m’u bë si një i njohur. 

- Do të të jap listën që të m’i sjellësh me radhë. 

“Kjo duhet të ketë të bëjë me ne. Vetëm ne jemi shumë këtu”- thashë 

me vete. 

Pas disa minutash dëgjova të afrohej, që nga korridori tjetër zhurma 

karakteristike e tërheqjes së zhargave, kombinuar me hapat e gardianit 

shoqërues. Hapa shpejt rrezen time. Pashë të parakalonte përpara një xhaketë 

kafe dhe një kaki. U futëm për në hetuesinë e vjetër. 

Po prisja. S’kaluan dy-tre minuta dhe çifti i hapave u kthye për nga 

kishte ardhur. Po të sillnin një tjetër do sigurohesha thuajse plotësisht se kjo 

kishte të bënte me ne. Dhe vërtet, pas disa minutash përsëri u dëgjua e njëjta 

zhurmë. Përsëri më parakaloi një xhaketë komande kafe e shpëlarë, që m’u 

bë si e Beqirit. 

Edhe ky mbaroi punë shumë shpejt dhe u kthye. 

Kjo shpejtësi ma rriti ankthin. Kaq shpejt mund të jepej vetëm ndonjë 

akuzë e re.


259 

Nuk di a isha i pesti apo i gjashti kur u hap dera ime dhe m’u shfaq Ali 

Balla me hekurat gjermane në dorë. U ktheva me duart prapa shpine. E 

ndjeva se isha i zbehtë në fytyrë. Ai më futi hekurat e m’i shtrëngoi pa thënë 

asnjë fjalë. 

Kapërcyem korridorin e qelive, u futëm në atë të hetuesisë së vjetër 

dhe aty ai më ktheu djathtas në një nga dhomat e para. Vetë qëndroi jashtë, 

në pritje. 

U ndodha përballë një fytyre që e njoha menjëherë. Ishte nëndrejtori i 

Sigurimit të Shtetit, Kapllan Sako. Nuk mund ta harroja ditën e parë të 

arrestimit tim të parë dhe fjalët e tij të para: “Të kemi marrë të të pyesim se 

cilat janë pikëpamjet e tua politike”. 

Qysh prej atëhere nuk e kisha parë më. 

Kapllani po më priste në këmbë. Vura re se pak kishte ndryshuar. Po 

ai, i hollë, i mprehtë, gjysmë i thinjur, tipik njeri i Sigurimit që nga veshja deri 

tek krehja e flokëve. Një person tjetër me fytyrë shumë të zezë, që nuk e 

njihja, ishte ulur prapa tryezës së punës. Në qoshen e kësaj tryeze, afër meje, 

më zuri syri një fletë të bardhë formati. 

- Ti je Fatosi? - më foli Kapllani. 

- Po - iu përgjigja. 

- A më njeh mua? 

-Po. 

- Ku jemi parë? - shtoi ai, mosbesues në e mbaja mend. 

- Në korrik të ‘74-ës - iu përgjigja. 

I erdhi mirë që e mbaja mend. 

- Pse mbajte këtë qëndrim në gjyq? - më tha. - Nuk e prisnim këtë prej 

teje. 

- Nuk kam bërë gjë - i thashë.- Nuk mund të pranoja gjëra që s’i kam 

bërë. 

Nuk kisha ndërmend aspak të përleshesha me të, sepse mendimi i 

vetëm që kisha në kokë ishte se këta tani po përgatisin një dënim tjetër, nga 

i cili duhet të ruhesha shumë. 

- Domethënë gjykata jonë popullore të paska dënuar kot ty?- e ngriti 

zërin ai.


“Ky duket sikur e beson edhe vetë atë që ka kurdisur”- thashë me vete 

i çmeritur sesi e përmendi ai fjalën “gjykata popullore”, sikur të ishte diçka 

e shenjtë, gati vetë populli. 

- Aty janë dosjet. Le t’i hapim përsëri- iu përgjigja me një dukje 

vendosmërie. 

Ai heshti një çast, nuk deshi ta zgjaste këtë muhabet dhe si 

kundërpërgjigje më tha: 

- Po të thuash, “Do ta kem Fadil Kokomanin shokun tim më të 

ngushtë”, di ti? 

E ndjeva që kjo fjalë më kishte hapur punë. 

- E kam thënë në kuptimin moral- iu përgjigja.- sepse mbajti një 

qëndrim si burrat. 

Ai sikur u mrrudh nga kjo përgjigje. 

- Çfarë burri, more, çfarë burri?- foli duke shtrembëruar fytyrën dhe 

në atë çast iu afrua asaj fletës së bardhë në cepin e tryezës dhe e tërhoqi me 

vrull: 

- Ja, ja ku e ke shokun tënd më të ngushtë. 

Nuk di sa ma orientoi gishti i Kapllanit vështrimin për andej e sa u 

orientova vetë. Nën atë fletë të bardhë kishte pasur disa fotografi të bëra 

natën, me blic, të gjitha së bashku sa formati i fletës që i kishte mbuluar. U 

tërhoqa fillimisht nga njëra prej tyre ku pashë sytë e Fadilit, Vangjelit dhe 

Xhelalit që po më shihnin me një vështrim më shumë si të hutuar e të çmeritur 

sesa të frikësuar. Ishin ulur në një ledh me duart të pranguara prapa dhe të 

përshkuar të tre së bashku me një litar. Ishin fotografuar disa çaste para 

pushkatimit. 

Kapllani vazhdonte të bërtiste me histeri: “Këtu e ke vendin”! “Këtu e 

ke vendin, po erdhe edhe një herë te kjo derë”!- dhe drejtoi gishtin për tek 

njëra nga fotografitë. M’u shfaq një fytyrë e buhavitur, e zaptuar nga një 

pllaskë gjaku që hapej nga lulja e ballit dhe mbulonte sytë, një pjesë të hundës, 

të faqeve e pastaj zgjatej me tre-katër currila gjer poshtë në gushë. Mezi 

njoha se ishte fytyra e Fadilit. Nuk di çfarë drithërime e çuditshme më 

përshkoi. Ajo pamje m’u duk një gjë e frikshme, gati-gati e huaj. Diçka të 

ngjashme kisha ndjerë në fëmijëri kur shihja fotot e diversantëve të vrarë të 

ekspozuara në stendat e Ekspozitës së Ministrisë së Punëve të Brendshme.


261 

Kapllani vazhdonte të ulërinte se edhe unë do të meritoja plumbin 

ballit, edhe mua do ma shkërdhenin kokën po të vija prapë në atë derë. 

Aq i hutuar dhe aq nën trysni ndjehesha sa nuk pata mundësi të 

përqëndrohesha mbi pamjen e Vangjelit dhe të Xhelalit të vrarë. Syri më 

rrëshkiti vetëm tek fotografia tjetër e madhe poshtë, ku ishin të tre trupat të 

shtrirë ngjitur njëri me tjetrin, të vdekur dhe çuditërisht m’u fiksua ajo xhaketa 

gri e Pirros që e kishte Fadili në trup gjatë gjithë gjyqit. 

Nuk e di se si e ngrita kokën pa thënë dot asnjë fjalë. 

- Ti të thuash “Do ta kem shokun më të ngushtë Fadil Kokomanin”! 

- shfryu edhe njëherë Kapllani. 

- Po çfarë të them? - iu përgjigja. 

- Të rrojë Partia, të thuash, të rrojë Partia. Roje merre! - iu drejtua 

Aliut. 

Ika në heshtje. Më futën përsëri në qeli dhe aty, krejt i dërrmuar, fillova 

të vërtitesha parreshtur. 

Pllaska e gjakut mbi fytyrën e Fadilit s’më ndahej nga mendja; bashkë 

me të edhe ajo ndjenjë që pata kur i pashë të vdekur. Përse isha tëhuajtur aq 

shumë? Përse më kishte kapluar ndjenja fëminore e frikës ndaj të vdekurit? 

Pastaj më shfaqej Kapllani. Si ishte e mundur t’i dukej normale që, fill pas 

vrasjes së miqve dhe ridënimin tim, të kërkonte të them “Të rrojë partia”? 

A luante teatër vallë, apo i ndjente vërtet ato që thoshte? Pastaj më shfaqeshin 

sytë e Xhelalit, Fadilit dhe Vangjelit, ai vështrim i tyre, më shumë i hutuar e 

i çmeritur sesa i tmerruar. Nuk donin ta besonin atë që po ndodhte. Dhe 

prapë fytyra e Fadilit të vdekur. Përpiqesha të çlirohesha nga mbresa e parë 

që më kishte ngjallur ajo pamje dhe të përjetoja ndjenjën e keqardhjes, por 

nuk arrija. Një marramendje që s’po mundja ta frenoja filloi të m’i 

pështjellonte skenat që kisha përjetuar ato muaj, pa më lënë më të ndalesha 

në njërën prej tyre. 

Rashë të flija me shpresën se, kur të zgjohesha, do t’i shihja më kthjellët 

të gjitha ato që kishin ngjarë... dhe në ëndërr i pashë të tre gjallë, mbështjellë 

me kapotat e murme të burgut, duke ecejakur me të shpejtë, për të ngrohur 

këmbët, tek sheshi përpara berberhanës së Spaçit.


PETRO MARKO 

Lindi në Dhërmi më 1913. Filloi të shkruante 

në moshë fare të re. Më 1936 filloi botimin e 

revistës “ABC”, që u mbyll pas pak kohësh nga 

autoritetet zogiste. Niset vullnetar në Luftën e 

Spanjës ku u inkuadrua në brigadat 

internacionale. Gjatë kësaj periudhe, në Madrid, 

punoi, gjithashtu, për nxjerrjen e revistës 

“Vullnetari i lirisë”. Më 1940 u kthye në atdhe, 

por më 1941, gjatë pushtimit fashist, e arrestojnë 

dhe e internojnë në ishullin Ustika të Italisë. 

Rikthehet përsëri në Shqipëri më 1944 dhe në 

muajt e fundit të luftës mori pjesë në formacionet 

partizane. Mbas luftës punoi si kryeredaktor në 

gazetën “Bashkimi”. Më 1947, arrestohet dhe 

burgoset. U lirua mbas dënimit të Koçi Xoxes, 

por persekutimi e ndjek përsëri. Për tetë vjet iu 

ndalua e drejta e botimit. Edhe kur kjo e drejtë 

iu rikthye, “syri vigjilent” i censurës do të ishte 

tejet i vëmëndshëm ndaj veprës së tij letrare. Si 

një prej figurave më të rëndësishme të letërsisë 

shqipe, vepra e tij është e mirënjohur. Vdiq në 

Tiranë më 1991.


263 

KRIM KUNDËR KULTURËS UNIVERSALE 

Jam i varur nga duart, lidhur me zinxhirë të rëndë që më rëndojnë mbi 

supe dhe qëndroj në majë të gishtërinjve të këmbës. Një torturë e panjohur 

për trupin tim as në burgun e regjimit të Mbretit Zog, as në atë të okupatorit 

fashist. Kjo ishte një torturë që më bëhej në pranverën e 47-s në Shqipërinë 

time, për çlirimin e së cilës kisha kushtuar tërë ëndërrat e rinisë sime. Në 

haluçinacionet e mia gjatë torturës, për çudi shkruaja një roman që titullohej 

“Universi im”. 

Zakonisht dera e birucës hapej dhe hetuesit kërkonin me këmbëngulje 

të njëjtën gjë: të pranoja dhe të firmosja “veprimet” e mia dhe të shokëve, 

të paqena. Ata përsërisnin: Ky është interesi i Partisë! 

Në një ditë të tillë u hap dera dhe rojet shtynë brutalisht në birucënn 

time një plak si Ghandi. Ai nuk ishte leckë, ai ishte njeri. Ngriti kryet ashtu 

siç ishte përdhe i shtrirë, më pa dhe shqiptoi: 

- Petro Marko këtu? Unë shpresoja te ju. Kam dashur t’ju drejtohem 

me një letër, që të sqaroni lart pozitën time. Jam i pafajshëm. 

E pyeta: 

- Kush jeni ju? 

Ai e fliste shqipen me theks të huaj. 

- Jam profesor Zuberi… 

Si e njoha profesor Zuberin, gjeologun me famë botërore. 

Një ekip i përbërë nga Nako Spiro, gjeologu ynë i shquar Andrea 

Xega, unë gazetari dhe i madhi Zuber, që asokohe ishte këshilltar për 

gjeologjinë pranë qeverisë, shkuam në Shkodër për të kërkuar në Kopklik, 

nëse kishte burime uji të pijshëm. Andrea Xega më foli gjatë dhe me shumë 

respekt për personalitetin e madh e me famë botërore të gjeologjisë, Zuberin. 

Lenini, me sa më kujtohet sot, tha Andrea, e mori Zuberin në Baku 

për studimin e vendburimeve të naftës. Në birucën e përbashkët vetë Zuberi 

më tregoi sesi në Baku i kishin ngritur një bust në shenjë mirënjohjeje.


Gjithmonë e them, me aq sa më kujtohet sot, e angazhoi këtë gjeolog me 

aftësi të jashtëzakonshme Shoqata e Madhe e Naftës Anglo-Persiane, për të 

studiuar në Lindjen e Mesme vendburimet e naftës. Ai punoi, zbuloi në 

zonat naftëmbajtëse më të pasura në botë. Bëri hartën gjeologjike. Këto m’i 

tregonte ai vetë në ditët e netët e rënda të birucës, ku flisnim me një fije zëri. 

Ai herë pas herë murmuriste me vete diçka, i shtrirë në çimento, gati i 

zhveshur. Më thoshte: 

- Jam duke dhënë leksion në auditor. 

Anglo-Persiania, pasi përfundoi Zuberi hartën për Lindjen e Mesme, 

e dërgoi në Shqipëri, në kohën e Zogut. Zuberi studioi terrenin shqiptar 

pëllëmbë për pëllëmbë dhe bëri hartën e parë gjeologjike të Shqipërisë. 

Zbuloi ekzistencën e naftës në nëntokën e Kuçovës dhe të Patosit. Nën 

mbikëqyrjen e tij puset e parë dhanë naftë. Pasi nafta e Kuçovës përmbante 

në një përqindje të madhe squfur, siç më tregonte vetë Zuberi, anglo-persianët 

ia shitën Musolinit. Zuberi krijoi Muzeun e parë gjeologjik në Kuçovë. 

Habitesha me kulturën e gjërë të këtij njeriu të madh, katandisur sa një grusht. 

Ja dita e tij në birucë: Orë të tëra ai fliste pa mbarim për probleme të 

specialitetit të tij. Orë të tëra ai i lutej Zotit si katolik polak që ishte. Ai lutej 

në polonisht. “më vjen keq, më tha një ditë, që nuk arrita të mbaroja një 

studim, që do të më vërtetonte nëse puset vajgurore të Transilvanisë rumune 

kanë lidhje me puset e Kuçovës”. 

Burgu natën gjëmonte nga klithmat therëse të atyre që torturoheshin. 

Thonë se aso kohe banorët e asaj zone braktisën shtëpitë. 

Zuberi mendonte. Ai më tha: “Këto krime që kanë përfshirë njerëzit e 

kulturës e të shkencës, njerëz të pafajshëm (ishte fjala për Andrea Xegën, 

Mirash Ivanajn, Dhimitër Paskon, Dhimitër Dhespotin, Dr. Irfan Pustinën, 

Arshi Pipën, Dr. Kadri Kërçikun e shumë e shumë të tjerë, një listë e gjatë e 

inteligjencës shqiptare) mendoj, kanë një qëllim: të mbetet në pushtet 

injoranca. Unë mendoj edhe më larg. Unë besoj se një nga udhëheqësit 

është agjent që vepron kundër Shqipërisë”! 

Një tjetër ditë nga të panumërtat, të gjatat ditë të birucës, Zuberi pasi 

u kthye nga hetuesia në një gjendje sa nuk e mbanin këmbët, më tha: “Më 

torturojnë, duan me çdo kusht të pranoj se jam agjent. Duan medoemos të 

them qëllimin tim, se pse nuk kam shënuar në hartën gjeologjike të Shqipërisë


265 

vendburimet e floririt. Unë them: ka pak flori, por duhen njëzet herë më 

shumë vlera në ar për të nxjerrë atë sasi minimale që ekziston nën tokë. Për 

cilin shtet, zoti gazetar me pranga, mund ta kem ruajtur unë atë sasi qesharake 

floriri”?! 

Ishte tepër e dhimbshme të shikoje atë burrë të moshuar, katandisur 

në skelet. I binte gjoksit të tij të thatë me pëllëmbë dhe thoshte: - Dua të 

jetoj, dua të kthehem në Poloninë time…! 

Edhe pse vuaja në tortura, ndjeja një përgjegjësi morale si shqiptar, për 

këtë shtetas polak me vlera kulturore universale, që trajtohej barbarisht. 

Akoma sot e kam tronditjen që pata për fundin e tij tragjik. Profesori i 

shtrirë në çimenton e ftohtë, murmuriste, ose lutej e jepte leksion… Hapet 

dera dhe hyn një roje trupmadh. Pyet: 

- Ç’është ky, ç’është kjo paçavure? 

I them: 

- Është gjeolog. 

- Ç’është gjeologu? 

U përgjigj vetë Zuberi, thuajse pa zë. 

- Është njeriu që merret me zbulimin e pasurive të nëntokës. 

Roja qeshi me të madhe, iu afrua, i këputi një shkelm në qafë me 

këpucën e rëndë ushtarake dhe po duke u zgërdhirë i tha: 

- Shko nën tokë dhe na gjej ca pasuri 

I mbylla sytë. Dera u përplas dhe u mbyll përsëri me lloz. Nuk guxoja 

të hapja sytë. I varur siç isha, lidhur me zinxhira, nuk bëja dot asnjë lëvizje në 

ndihmë të profesorit. Kur hapa sytë pashë se ai qëndronte i palëvizur me 

duar dhe këmbë të ndera dhe një curril i hollë gjaku i rridhte nga buzët. 

Zuberi i madh kishte dhënë shpirt. 

M’u kujtua vjersha “diamant” e Antonio Maçados kushtuar poetit të 

madh spanjoll Federiko Garsia Lorka, të cilin e vranë fashistët. Titulli i vjershës 

është “Krim në Granadë”. Lotët më rrodhën mbi fytyrën e tharë. Mendova 

t’i kushtoja Zyberit një vjershë me titull: “Krim në Tiranën e tiranëve”. Një 

vjershë që s’e shkrova kurrë, një vjershë që s’do të botohej kurrë. Një vjershë 

që mbeti e shkruar në shpirtin tim. 

Pas shumë vitesh, nga studentët tanë që ktheheshin nga Polonia mora 

vesh se qeveria polake ishte interesuar për fundin e Zuberit. Nuk e di se


ç’përgjigje ka marrë. Studentët më thanë se në Bratislavë fakulteti mban 

emrin e birit të shquar të Polonisë Zuber. 

NE “AGJENTËT” 

Në kujtim të Hasan Reçit 

Jetova 22 qershorin dhe m’u duk sikur në krahun tim kisha Hasan 

Reçin dhe qindra shokë të tjerë që s’kanë as varr, sepse diktatura e Enver 

Hoxhës i eliminoi njërin pas tjetrit në mënyrën më kriminale, duke i damkosur 

me epitetin më poshtërues “agjentë”. Entuziazmi i masave që nga Rinasi e 

gjer në sheshin “Skënderbej”, ku simbolikisht u ngrit edhe tribuna, përpara 

monumentit të Heroit tonë legjendar Skënderbeut, për Sekretarin e Shtetit 

Amerikan Xhejms Bejker, më kujtoi entuziazmin e kryeqytetasve ditën e 28 

nëntorit 1944, ditën e çlirimit, kur partizanët fitimtarë sollën lirinë dhe 

demokracinë,për të cilën kishin luftuar. I emocionuar edhe me lot në sy, m’u 

shfaqën të ringjallur, “agjentët” në ballë të manifestimit, viktimat e viteve të 

para pas çlirimit. Persekutime të pashembullta vuajtën familjet, fëmijët dhe 

deri nipërit e tyre për katër dekada me luftën çnjerëzore të klasave.Unë flas 

sot vetëm me ty, i dashur vëlla Hasan. Duke parë ata qindra mijëra manifestues, 

ty të vendosja në imagjinatë në ballë të tyre, hero i demokracisë. 

Cili është Hasan Reçi? Është luftëtari i radhëve të para midis plejadës 

së shquar antifashiste: e njoha në vitet 30 me Mustafa Gjinishin, Demir 

Godellin, Bedri Pejanin, Bedri Spahiun, Muharrem Pirdenin, Zef Malën, 

Vasil Shanton, Tajar Zavalanin, Riza Cerovën, Asim Vokshin, Hamit Shijakun, 

Sinan Gjonin, Uan Filipin, e shumë të tjerë që diktatura në përgjithësi i eliminoi, 

por ideali i tyre shpërthen sot me demokracinë. Hasan Reçi u dënua me 

vdekje në vitin 1935 në lëvizjen e Fierit. Nga Parisi, Seksioni Ballkanik i 

Kominternit, në grupin shqiptar të të cilit bënin pjesë Llazar Fundo, Halim 

Xhelo, Koço Tashko, Omer Nishani etj., me anën e shtypit trumbetuan në 

Evropë dënimet e rënda që dha regjimi për lëvizjen e Fierit. U detyrua ajka 

e kulturës evropiane si Anri Barbys, Romen Roland etj., të ndërhyjnë për të 

shpëtuar nga pushkatimi dhjetra pjesëtarë të kryengritjes. Regjimi e ndjeu 

këtë presion, u fali jetën të dënuarve me vdekje, duke u shndërruar dënimin 

me burgim të përjetshëm, përveç 11 xhandarëve që u pushkatuan dhe për


267 

të cilët Halim Xhelo revolucionar i kushtoi një vjershë, botuar në “Liria 

Kombëtare”, në Gjenevë, organ i Konaresë. 

Kominterni botoi një kartë-postale për Riza Cerovën, i cili u arratis 

dhe u vra nga ndjekësit. Gjithashtu një e tillë (kartëpostale), u vu në qarkullim 

nga Kominterni me portretin e Hasan Reçit. Në Spanjë vullnetarët shqiptarë 

në revistën e tyre “Vullnetari i lirisë”, botuan një fotografi të baterisë që 

komandonte Hulusi Spahiu dhe që e emëroi “Bateria Hasan Reçi”. 

Me pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste, gjithë revolucionarët 

shtrënguan radhët për të krijuar rezistencën. Ishin hedhur hapat për krijimin 

e Çetës së Pezës. Në kohën kur në Mal të Zi plasi kryengritja kundër 

okupacionit fashist italian, aeroplanët luftarakë ngarkoheshin me bomba në 

depot e fushës së aviacionit tonë. Hasan Reçi, si një nga udhëheqësit e 

rezistencës, bashkë me të riun revolucionar Hamit Shijaku, menduan të 

zbulonin depot e obuseve për t’i asgjësuar, në ndihmë të popullit malazez 

në kryengritje. Aksioni u zbulua dhe ata u arrestuan. Isha në burgun e Tiranës, 

kur sollën të lidhur Hasanin dhe Hamitin. U bë një gjyq i shpejtë. Të dy u 

dënuan me vdekje. Për Hasanin ky ishte dënimi i dytë me vdekje. Si figurë 

shumë e njohur, personalitet i rezistencës, nuk u ekzekutua, për të mos 

revoltuar masat, por dënimi iu kthye në burgim të përjetshëm. Ishim të 

lidhur me pranga këmbë e duar në vaporin që na shpinte drejt ishujve dhe 

burgjeve të Italisë. Në Bari Hasanin ata e ndanë nga ne dhe e çuan në 

segregacion në burgun “Santo Stefano”, burg nga i cili askush nuk kthehej i 

gjallë. 

Hamit Shijaku u var. Hamit Shijakun shteti diktatorial e bëri dëshmor 

por kurrë “Hero të Popullit” siç e meritonte. Unë mendoj se arsyeja është te 

Hasan Reçi, me të cilin kreu aksionin: Hasan Reçi për diktaturën u cilësua 

“agjent”. 

Kur Italia e Jugut u çlirua nga armata e 8-të aleate e Mesdheut, u 

çliruan dhe gjithë të burgosurit politikë, italianë dhe me kombësi të huaj. 

Aleatët i grumbulluan në një kamp afër Barit të gjithë shqiptarët e çliruar. 

Komanda aleate mësoi se midis të çliruarve ishte dhe luftëtari i dëgjuar 

Hasan Reçi. Ai fliste mirë anglisht sepse kishte kryer shkollën teknike amerikane 

të Tiranës. Hasani mori kontakt me komandën e lartë aleate anglo-amerikane, 

me qëllim që ajo të ndihmonte Luftën Nacionalçlirimtare të popullit shqiptar. 

Marrëveshja u bë dhe Hasani me një përfaqësues amerikan dhe një anglez u


nisën me nëndetëse për Shqipëri. Ata dolën në Karaburun. (Këto pas çlirimit, 

kur u takuam, m’i tregonte vetë Hasani). Ranë në kontakt me partizanët e 

parë. Zhgënjimi i tij i parë: Komandant ishte një ish-toger i Mbretërisë, i cili 

në lëvizjen e Fierit kishte torturuar kryengritësit. Më së fundi grupi arriti 

shtabin në Odriçan. Nga koalicioni antifashist anglo-ruso-amerikan në shtab 

ishte vetëm i dërguari sovjetik, majori Ivanov. Hasani paraqiti të dërguarit e 

Shtabit të Mesdheut, komunikuan me qendrën me anë të radiotransmetuesve, 

duke informuar se Shtabi i Luftës Nacionalçlirimtare po priste me gëzim 

misionet anglo-amerikane, të cilat nuk vonuan- siç e dimë- të vijnë. Për 

popullin shqiptar, i cili dha gjithçka për luftën çlirimtare dhe për një pushtet 

demokratik me koalicionin anglo-ruso-amerikan qe garancia e fitores. 

Misioni ushtarak shqiptar u vendos në Bari të Italisë. Filluan ndihmat 

aleate në armë dhe veshmbathje. Të plagosurit partizanë mjekoheshin në 

Bari. Midis tyre edhe Heroi i Popullit Zylyftar Veleshnja, partizania Liri 

Belishova etj. 

Hasan Reçi u inkuadrua në brigadat partizane, nuk më kujtohet në 

cilën. Shtabi i Luftës Nacionalçlirimtare dërgoi Bedri Spahiun, Ramadan 

Çitakun dhe Frederik Nosin në Kazerta të Italisë, pranë Shtabit të Mesdheut. 

Në marrëveshjet që u arritën ishte dhe riatdhesimi i të gjithë shqiptarëve, 

dorëzimi i gjithë bashkëpunëtorëve me okupatorin. 

Kur u ktheva nga Italia në tetorin e 44-ës me 200 vullnetarë, midis të 

cilëve edhe piktori i talentuar, patrioti dhe miku im i dashur Nexhmedin 

Zajmi, në Tiranë u takova shumë i përmalluar me Hasanin, i cili më vinte 

shpesh në zyrat e gazetës “Bashkimi”, ku unë isha kryeredaktor. Ai, “gjiganti”, 

siç e quanim ne, shokët, u caktua me një përgjegjësi qesharake: përgjegjës i 

konvikteve pranë Ministrisë së Arsimit. Me mua fliste lirisht me një revoltë 

që rritej nga dita në ditë: “Më thuaj çfarë po ndodh kështu, kush është ky 

Enver Hoxhë, kush e ngriti, kush e mban dhe për ç’qëllime?! Ç’është ky Tito 

për Shqipërinë, që hyn në jetën tonë pas luftës së popullit njëlloj si Musolini?! 

Portreti i tij dhe i Enverit në çdo zyrë! Kam përshtypje se në udhëheqje ka 

tradhti. Kjo nuk është “qeveri demokratike”, por sistem terrorist skllav, 

totalitar. Ti kupton gjë? Unë jam i revoltuar. Më vjen keq se vijnë te unë 

qindra fshatarë të Tiranës dhe më thonë: “Hasan, na ndihmo. Kemi ardhur 

me torba bosh. Ty të besojmë”. Ç’t’u them?


269 

Edhe unë diçka po kuptoja se shumë luftëtarë, komunistë e demokratë, 

ata që populli i deshi se kishin dhënë prova, ata pikërisht po skartoheshin 

një e nga një, po goditeshin e po ekzekutoheshin, kjo duke filluar që me 

themelimin e Partisë me “krahët” dhe urdhërat “sllave” të Titos nëpërmjet 

Popoviçit dhe Dushan Mugoshës, miq dhe mbështetës të Enver Hoxhës. 

Na hëngri sinqeriteti: ne vetëm dyshonim, po kurrë nuk arrinim të besonim 

se vërtet në udhëheqje ekzistonte “një njeri”, i cili po tradhtonte luftën dhe 

besimin e popullit, duke arritur të copëtojë Shqipërinë për interesa personale, 

për pushtet vetjak pa mëdyshje. Ndarja e egër me aleatët perëndimorë qe 

krim historik. 

E tërë kjo ishte makiavelike (dyshimet tona i vërtetoi e sotmja). Eliminimi 

fizik i qindra shokëve të ndershëm e me vlera mori proporcione të 

pabesueshme. Maji i 47-ës ishte kulmi i represionit gjakatar. Arrestoheshin 

komunistët e grupeve, të vjetrit, intelektualë e patriotë. Më kujtohet thënia e 

një të njohurit tim që kishte studiuar në Francë, i cili u takua me mikun e 

vjetër, Enver Hoxhën në dyqanin “Flora”. “Ç’kërkon ti këtu, me komunistët”? 

e pyeti. Enveri iu përgjigj: “Jam futur mes tyre, do t’ju bëj… nënën”! 

Dhe kështu ka ndodhur. 

Hasani dhe tërë ata që përmenda më lart e shumë të tjerë, midis tyre 

edhe unë, mbushëm burgjet në vitin 1947. Hasan Reçi u dënua me vdekje 

për të tretën herë. Por kësaj radhe “e treta e vërteta”. I tërë aktiviteti i tij 

patriotik e revolucionar lidhur me ëndrrën e popullit për një Shqipëri 

demokratike e një çlirim kombëtar, të lidhur e të mbështetur në aleancën jo 

vetëm me lindjen, por edhe me aleatët anglo-amerikanë, u quajt tradhti e 

lartë. 

Në katin e parë të Burgut të Ri, karshi birucës sime ishte në izolim 

edhe Hasani. Para ekzekutimit shkëmbyem dy fjalë: “Amanet vajzën, është 

7-muajshe, po dole i gjallë këtej”! 

Bashkëkohës, ju drejtohem dhe ju pyes: Kush është mendja djallëzore, 

e përbindshme që shtypi pa mëshirë popullin shqiptar, që e izoloi nga bota, 

nga jeta, që poshtëroi dhe zhduku bijtë e tij më të mirë dhe mbi këto 

gërmadha ngriti për gjysmë shekulli lavdinë e tij personale? Dosja e “autorit” 

të tragjedisë gjysmëshkullore është e “hapur”. Unë shoh se së shpejti dielli i 

lirisë do t’u ndrijë në ballë atyre, mbi të cilët në këtë gjysmë shekulli u hodh 

vetëm baltë, siç u hodh baltë mbi të gjithë popullin shqiptar.


Hasan Reçi, vëlla, dhe tërë ju shokë pa varre! Ti Galip, Uan, Sinan, 

Spiro, Kolë e ju të tërë me radhë, më besoni, shpirti m’u lehtësua sot, që 

erdhi dita të mund të shkruaj për ju këto radhë, falë demokracisë dhe lirisë 

së vërtetë që po agon! 

Brezi i ri do të shkruajë “historinë e vërtetë”.


271 

JAMARBËR MARKO 

Ka lindur në Tiranë më 1951. Më 1974 

mbaroi studimet e larta për gazetari në 

Universitetin e Tiranës, por një vit më pas 

arrestohet dhe dënohet me 7 vjet heqje lirie për 

agjitacion e propagandë. Ky dënim ishte një 

goditje jo vetëm për Jamarbërin që kishte filluar 

të shprehte hapur pakënaqsinë ndaj regjimit, 

por mbi të gjitha synonte të godiste babanë e 

tij, shkrimtarin e madh Petro Marko. U lirua 

në vitin 1979 dhe punoi si puntor krahu në 

një brigadë mirëmbajtjeje në Kinostudio. Pasioni 

i tij ka qënë dhe mbetet poezia, të cilën nuk 

ka pushuar kurrë së shkruari. Këto vitet e 

fundit ka botuar dy vëllime me poezi që janë 

vlerësuar mjaft si prej kritikës ashtu dhe lexuesit. 

Shkrimi i shkurtër që kemi zgjedhur për këtë 

antologji është bërë më 1984 por botohet për 

herë të parë dhe përbën një veçanti në 

eksperimentimin e prozës poetike të Jamarbër 

Markos.


PUSHTETI I SHPIRTIT 

U dashurova me rrugën time, në horizontin e së cilës dukeshin qartë 

shenjat e një të ardhmeje pak madhështore. E megjithatë fasadës që shihja i 

dhashë një hije madhështie. Ahere unë e ruaja ende në vete lypësin e lavdishëm 

të lumturisë. M’u desh kështu të nxirja nga mjergulla e brëndëshme armurën 

e lashtë të një marshimi fitimtar. Ishte si një dashuri e fortë, e mbërthyer me 

tërbim në lëvizjet e përgjithshme të asaj kohe. Kali im nisi fluturimin me 

ushtrinë e pafundme të dëshirave, studimeve dhe manovrimeve, atë të 

kafshëve dhe insekteve, mbi të cilët llamburisnin armura të tjera të 

panumërta... 

Nën ujin e mospërfilljes, shpatat tona sikur kujdeseshin të mos dilnin 

në sipërfaqe. Herë-herë rrathë të habitur lëkundnin njollat e turbullta të 

hutimeve tona, që lundronin drejt brigjesh të vdekura. Pati dhe perëndime 

dielli që i kalova nën patkojtë e ftohtë të kalit tim. 

Koha kaloi. U duk se dashuria për një konstruksion të ri i la prapa 

ndjekësit. Mbeta vetëm. Vetëm me fitoren? Në fasadën e lartë të mrekullisë 

u vendosa si një figurë kalorësi. Simbol për ata që presin të hyjnë në 

konstelacionin tim. Por pasioni s’ka se ku shkon më kur ëndrrat bëhen nyje 

të nevojshme krahasuese. Them se pavarësia është e lidhur edhe me riparimin 

e karaktereve. Deri këtu arriti dashuria ime... Pastaj shpata m’u tret nën 

dritën vezulluese që shoqëron hyrjen e atyre që mbajnë mbi shpinë detyrimin 

për t’u kuruar...dhe kjo ndodhi për të mirën e arsyes, që, më duket se fitoi 

mbi ndjenjën time. 

Këta njerëz tani vijnë të heshtur. Paraqesin dokumentet dhe kalojnë në 

kombinacione aparaturash që kontrollojnë rregullsinë e një perfeksioni bosh. 

Në raste të veçantë ata kthehen përsëri. Por kësaj radhe njihen nga veshjet 

me viza të institucioneve ku kanë fituar të drejtën të punojnë. Koncepti i 

kohës tashmë është zhvendosur në një shkallë të shkëlqyer... 

Unë mbaj në duar diagramet e organizimit të mendimeve të tyre. 

Radiografitë lënë të duket si heshtja ashtu dhe bindja. Dashuritë e tyre të


273 

vogla eliminohen nën efektin e dashurisë së madhe. Ndjeshmëria goditet 

dhe diferencimi i bazuar në qetësinë e shtirur shpirtërore i bën ata të aftë t’i 

rezistojnë ndikimit nga gjithë e kaluara e njerëzimit. Veprimtaria e tyre është 

një përsosmëri koordinimi e mjekësisë me politikën. Në radiografi të veçanta 

kam parë edhe njolla të padeshifrueshme, por një aparat special i sallës së 

fundit i eliminon ato. Në këtë pikë, më kënaq rënia e mosbesimeve që 

mbush togun e plehrave; asgjësimi i tyre është detyrë e një reparti të jashtëm 

pastruesish. 

Kështu togje me copëza karakteresh digjen larg institucionit, por 

megjithë sasinë e jashtëzakonshme të tymit, në ajër thithet lirisht çasti. 

Para disa minutash, ndërsa sodisja mrekullinë e këtij vigani, më mahniti 

një peshë e padukshme diku brenda vetes. Dita e zakonshme e punës ka 

hyrë në ritnmin e saj maksimal. Pas pak do të fillojë pakësimi, por do të 

ndjehet lehtë vetëm në memorjen automatike. Sidoqoftë, diçka nuk më 

bindet. Një mekanizëm i heshtur, si krah i zi shpendi, prek muret bosh të 

kujtesës time të sakatuar. 

Kush troket në xhamat e trashë të heshtjes sime? Të gjitha shigjetat 

tregojnë normalitetin e rezatimit që pret perfeksion, që çon më tutje. Asnjë 

defekt? Zemra ime në ekranin e madh pulson çastin. Pastaj një fytyrë që 

përthyhet në peshën e atmosferës. Nuk kujtoj më as momentin. Di se në 

mëngjes dikush m’u afrua, ndryshe nga të tjerët. Dua të më ndihmoni. Jemi 

... Dokumentet në rregull... Si gjithë të tjerët edhe ti do të ekzaminohesh ... 

Po... 

Zëri, për një çast vjen i qartë, pastaj humbet në vrullin konstant të 

makinerive. Një njeri i afërt ose më shumë... Më shumë? Si gjithë të tjerët. 

Ndoshta nëna. Me unazën e vjetër sa bota. Me sytë. Në të çarën e shpirtit, 

avujt e dyshimit kondensohen në fytyra. Fytyra që po më qarkullojnë bashkë 

me frymëmarrjen. 

Njeriu im. Vrapoj në sallën e pritjes. Të ulur, ata presin çastin. Fytyra të 

panjohura. Me hallet, dëshpërimin... Ndoshta motra. Kujtesa bën përpjekje 

të kota. Dyshimi gurgullon në rrjedhën e fortë. Ndoshta ka kaluar pak kohë 

më parë. Vrapoj në sheshe, rrugë dhe qoshe. Asnjë fytyrë nuk dalloj dot më. 

Të gjithë drejtohen me qetësinë vdekjeprurëse drejt fasadës ku ëndërronte 

kalorësi i lashtësisë. 

Tiranë 3. 7. 1984


ZYHDI MORAVA 

Zyhdi Morava lindi në fshatin Grace të 

Devollit, më 14 mars 1946. Internohet prej 

Tiranës në fshatin Yrshek për motive politike. 

Për të njëjtat motive dënohet në vitin 1978 

me 8 vjet burg. Dënimin e vuajti në Spaç. Pas 

përmbysjes së diktaturës komuniste fillon të 

punojë për krijimin e sindikatave të pavarura. 

Gjithashtu ushtron profesionin e gazetarit dhe 

shkruan vazhdimisht në gazetën 

“Sindikalisti”. Mbas vitit 1991 ka botuar 

shumë libra si në gjininë e poezisë ashtu dhe të 

prozës.


275 

QEFINI I HËNËS 

Po atë ditë që na dhanë dënimin me vdekje, secilin në qelinë e vet, na 

lidhën duar e këmbë dhe në kokë na vunë nga një skafandër. Të gjitha këto 

masa merreshin që ne, pushtuar nga dëshpërimi, mos vrisnim veten duke 

goditur murin me kokë a në ndonjë tjetër mënyrë. E ndërsa rrinim ashtu, 

kruspullosur e të lidhur, nëna jonë dhe ajo e Gencit, rropateshin në dyert e 

Gjykatës së Apelit, në atë të Gjykatës së Lartë dhe më në fund, me shpresa 

thuajse të shuara, si dy rrëkeza që regëtijnë nën tokën e përtharë, ndaluan 

rrjedhën në portën e madhe e të rëndë që ruhej nga ushtarë të armatosur të 

Presidiumit të Kuvendit Popullor. Dhe në këmbët e “perëndive” që kishin 

në dorë jetët tona, hodhën lutjet e tyre prej nëne, qanë, u përdëllyen, kërkonin 

të na falej jeta. 

Zot, luteshin ato në heshtje, Zot i madh e i dashur, mbushjua mendjen 

KËTYRE, që t’ua falin jetën bijve tanë. 

Dhe përgjigja erdhi. Por jo nga Zoti. Erdhi nga ATA. 

- Djemtë tuaj janë armiq të rrezikshëm të Partisë e të shtetit. Ata që 

deshën vdekjen tonë, do dënohen me vdekje. Po Partia jonë e ka zemrën të 

madhe. Presidiumi i Kuvendit Popullor, vendosi t’i falet jeta Bedri Blloshmit, 

për të vuajtur 25 vjet burg. 

Kur më komunikuan përfundimisht dënimin me vdekje, mbaj mend 

se ndjeva në gojë shijen e saj, diçka mes shijes së dheut e tabutit. E prapë 

gjeta fuqi të pyes: 

- Po Bedriu? 

- Ja hoqën vdekjen. Po më keq akoma. Do të vdesë në burg.U dënua 

me 25 vjet. 

Dhe vazhduan: 

- Po zgërdhihesh? 

Vetëm atë çast kuptova se pata buzëqeshur. Buzëqeshje që ma dhuroi 

jeta e tim vëllai. Kush ka jetë, ka dhe shpresë.


Na morën po atë natë. Më mirë të them, në mesnatë. Në fillim më 

hoqën skafandrën. Rotullova kokën si për të shmpirë qafën e lodhur. Pastaj 

më hoqën zinxhirët e më vunë prangat në duart e lidhura pas. Në korridor 

të burgut pashë Gencin. Ishte ligur e dobësuar si të qe zokth. Sytë e tij të 

përlotur më shihnin si të më kërkonin diçka, si të gjenin shpëtimin tek unë. 

Na i veshën këpucët. Hodha sytë nga biruca e Bedriut. Ai s’ndihej i gjallë. 

Mos vallë flinte? Po si i flihej atë natë, si?! Çastin kur na zunë nga krahët, 

Genci para e unë më pas, thirra: 

- Lamtumirë shokë! Vëlla, lamtumirë! 

Dhe zemra m’u tkurr. S’ia dëgjova zërin për të fundit herë, vëllait, të 

dashurit, të mirit, trimit, të voglit. Nga qelitë rrotull, m’u përgjigjën mjaft 

zëra: 

- Kurajo, Vilson! 

Dhe i papërmbajtur, ulëriva: 

- Bedriiii…! 

Po Bedriu heshtte. Pse kështu, o Zot, pse? Ç’i kishte ndodhur? 

(Atë natë, më tregonte Bedriu kur ishim në Spaç, atë natë e dija që do 

t’i merrnin. Ndaj kisha vendosur të mos flija. Të paktën t’i jepja lamtumirën 

e fundit Vilit, vëllait që aq shumë e kam dashur. Po s’pata forcë të rezistoja. 

Në gjellën e darkës, ata kishin hedhur ilaç për gjumë, bile me doza të mëdha. 

Në mëngjes, kur po më nxirrnin për në banjë, duke u dridhur, hodha sytë 

nga vendi ku duhej të ishin këpucët e Vilit. Ato mungonin. Kishin ikur me 

vdekjen. Më ra të fikët). 

Na futën në autoburg. Burg lëvizës. I mbyllur hermetikisht. Me Gencin 

ishim sup më sup. Dridhej. I dobësuar dhe i trembur më dhimbej. Doja t’i 

jepja kurajë, po ç’t’i thosha? A mund të ngushëllohet njeriu në prag të vdekjes? 

Ndjeja herë pas here të mbështetej pas meje. Kjo ndodhte sa herë autoburgu 

merrte ndonjë kthesë. Ndjeja ngrohtësinë e atij trupi të rëzbitur, ndjeja jetën 

e tij, atë jetë që, pas pak, do fikej si fikja e shkrepses së ndezur kur i fryjmë 

pasi kemi ndezur cigaren. Edhe imja. Pse kështu? Ç’të keqe patëm bërë? 

Autoburgu ndaloi. Na zbritën zënë përkrahësh. Gjëja e parë që më 

zunë sytë ishte Shkumbini. Me një ndriçim të argjendë vjedhur nga hëna, 

ikte disi nervoz e përbuzës duke krijuar luspa ndriçuese aty ku rrjedha e tij 

ndeshte me gurë të nënujshëm.


277 

Qe natë vere me hënë të plotë, nata e 17 korrikut të vitit 1977. Asnjëherë 

s’më qe dukur më e bukur dhe më e ndritshme hëna se atë natë. Një urë e 

drunjtë lidhte brigjet e lumit. Kaluam mbi atë urë nën të cilën Shkumbini 

rridhte me një rënkim të lehtë, si t’i vinte keq për jetët tona aq të reja që 

shkonin për t’u shuar ca më tej. Doja t’i bëja një dhuratë për ato ditë të 

bukura që më pat falur verës, kur lahesha në ujërat e ftohta të tij, vjeshtës me 

pasqyrimet e zbehta të drurëve në rrjedhën e vet dhe pranverës me 

gjelbërimin e gjethuar të shelgjeve e të rrepeve rritur pranë tij. Po ç’t’i jepja? 

S’kisha asgjë. Para meje policë nga ata të skuadrës së pushkatimit. Pas meje 

vinte Genci i heshtur e meit si drita e hënës. Pas tij prapë policë të skuadrës 

së pushkatimit. Ndala hapin vetëm një çast dhe shumë shpejt nxorra prej 

këmbës njërën këpucë, të cilën pa u vënë re e flaka në rrjedhën disi rënkuese 

dhe ankuese të Shkumbinit. Nga kjo, u gëzova si çilimi. Ç’të të jepja tjetër, 

miku im i vjetër, ç’të të jepja tjetër? 

E lamë urën e drunjtë e zumë t’i ngjiteshim një të përpjete të fortë, një 

shtegu të hapur rishtas, mes shkurreve të mareve, dafinave e drurëve të tjerë 

të egër prej nga, pas vapës së ditës çlirohej bujarisht aroma e gjetheve të 

njoma të luleve të egra çelur rrëzë shkurreve, atje ku i shihte dielli. Genci 

bariste me vështirësi, kokulur, më i heshtur se vdekja. Edhe unë s’e kisha të 

lehtë. Veç drobitjes së përbashkët me Gencin, kisha një këmbë të zbathur. 

Më çirrej nga shkurret e më çahej nga gurishtet. Po ç’rëndësi kishte? A nuk 

do të vdisnim pas pak? 

Urdhëruan të ndaleshim diku, mjaft larg nga lumi që rridhte ndanë 

rrugës nacionale, te përroi i Firarit. Na vendosën buzë një grope jo aq të 

thellë, të cilën dukej se e kishin hapur po atë ditë. Me shpinë nga ajo dhe me 

fytyrë nga policët që u rreshtuan me armët gati. Tytat e pushkëve vetëtinin 

nën dritën e hënës e dukeshin si gjarpërinj drejtuar mbi ne, të ftohtë dhe 

helmues. 

- Sikur të ndodhë ndonjë mrekulli! - më pëshpëriti Genci. 

E pashë butë dhe i buzëqesha. 

- Skuadra, armë gati! 

Grykët e pushkëve u drejtuan mbi ne si sy përbindëshash. Sa shumë e 

sa bukur ndrinte ajo hënë e heshtur! Ç’bënte hëna ato çaste? Po Diana? Mos 

vallë e ndjente se po i largohesha përngahera dhe shkulte flokun e zi e


logorinte me gjysmë zëri në dhomën e saj, në dhomën tonë? 

- Skuadra, gati për zjarr! 

Ç’ishte ajo qetësi aq e çuditshme? Si nuk pipëtinte një zog që t’i gëzohej 

hënës ndriçuese, si nuk bulkonte një bulkth? 

Si vallë nuk shushërinin gjethet e shkurreve? Mos vallë vdekja vjen kaq 

heshtas? 

Na u afrua prokurori, ai që me dëshirë të vrullshme e këmbëngulje të 

veçantë kishte kërkuar vdekjen tonë. Ndaloi pranë Gencit. I tha: 

- Dëshirën e fundit. 

Genci ngriti sytë e këputur dhe me një zë të mekur, iu përgjegj: 

- Do të doja t’i lija dikujt amanet djalin tim të vogël për të cilin shpirti 

s’do të më bjerë rehat, po këtë nuk mund t’jua kërkoj juve, vrasës të ndyrë 

e të mallkuar. 

Kurrë s’e pata parë më trim. Prokurori, si të qe shurdh, erdhi pranë 

meje, e me të njëjtin ton përsëriti: 

- Dëshira e fundit. 

- Të shkretët ju, u thashë, të shkretët ju, që s’e kuptoni se jeni më 

jetëshkurtër se ne që do të na vrisni pas pak…! 

Prokurori gjithnjë i shurdhër edhe ndaj fjalëve të mia, doli qetësisht 

nga hapësira e krijuar mes nesh e skuadrës së pushkatimit, si të dilte nga 

kafeneja. Dhe erdhi mizorisht urdhri: 

- Zjarr! 

Që solli në trupat tanë më parë plumbat se krismat. Dhe ne u këputëm 

brenda në gropë, aq pranë, siç kishim qenë në jetë, në shpirt e në ëndrra. 

Rastësisht dora ime preku atë të Gencit. Ajo dridhej si ta kishte zënë cërma. 

Regëtiu pak dhe heshti. Drita e hënës më binte në fytyrë. Kurrë s’e pata parë 

aq të bollshme e aq të ndritëshme. U dëgjua dhe një krismë. Ajo hije ishte 

prokurori që shtiu mbi trupin e pajetë të Gencit. Nuk di në lëvizi ai apo 

hëna, por unë e pashë në dritën e saj Dianën që bridhte zbathur brigjeve të 

Shkumbinit, e flokëshpleksur deri në llahtari, thërriste emrin tim. Më përtej, 

te rrapi i madh i Bërzeshtës, nëna ime fshinte me cepin e shamisë së kokës 

sytë e diç i thoshte dritës së hënës, që pas një krisme tjetër, u shndërrua në 

qefin, më mbështolli butë e më hodhi larg, shumë larg, në një vend pa 

kthim që kishte emrin SAHARA, atje ku shkretëtira e shkretë mbeti shkretë…


279 

MEHMET MYFTIU 

Lindi në Tiranë më 1930. Gjatë luftës, si 

pjesëmarrës në lëvizjen Nacional-Çlirimtare, 

arrestohet, torturohet dhe internohet në kampin 

nazist të Prishtinës. Bëhet anëtar i PKSH-së 

dhe gjatë viteve 1950-53 punon si gazetar. 

Mbasi i drejton një letër KQ të PPSH-së, ku 

denoncon si të TURPSHËM arrestimin e 

shkrimtarit Kasëm Trebeshina, iu anullua e 

drejta e studimit për në Institutin “Maksim 

Gorki” - Moskë, përjashtohet nga PPSH-ja 

dhe internohet në Shtyllas të Myzeqesë. Një 

rehabilitim i përkohshëm bëri të mundur që 

Mehmeti të përfundojë Istitutin e Lartë 

Pedagogjik dhe të punësohej si arsimtar. Më 

1961 boton romanin “Leka”, por më 1964 

dorëshkrimi i romanit “Shkrimtari” cilësohet 

nga censura si reaksionar dhe Mehmeti bie 

përsëri nën “darën” persekutuese. I hiqet e drejta 

e botimit dhe punon si cigareshitës për 26 vjet. 

Mbas vitit 1991 shkrimet e tij fillojnë të 

botohen përsëri.


FRAGMENTE NGA ROMANI “SHKRIMTARI” 

Pjesa e parë 

… 

XI 

Rrugës po mendonte për letrën që i kishte dërguar Hyseni Qeverisë 

Shqiptare, ku kishte kërkuar ta lejonin të largohej në Perëndim. Kjo kërkesë 

atij i ishte dukur e habitshme, krejt e paarsyeshme dhe e kishte këshilluar 

shokun mos ta dërgonte në asnjë mënyrë duke e paralajmëruar se mund të 

ndodhte dhe ndonjë e papritur, se edhe mund ta arrestonin. Hyseni kishte 

ngulur këmbë në të tijën duke qenë i bindur se ligjërisht nuk mund të merrnin 

asnjë masë administrative. Besniku kishte buzëqeshur hidhur dhe i kishte 

thënë se ligjet Qeveria i zbatonte sipas interesit të vet. Pastaj i kishte kërkuar 

që ta shtynte dërgimin e letrës një javë. Shoku kishte pranuar… 

Pasi Besniku nuk kishte mundur të bënte asgjë për të penguar përplasjen 

e Hysenit me shtetin, i kishte thënë që, nga ana e tij, ishte i lirë ta dërgonte 

letrën. 

Kishte tri javë që Hyseni e kishte postuar letrën dhe nuk kishte ndodhur 

ndonjë gjë, prandaj dhe Besnikut i ishin larguar mendimet e këqija. Arriti në 

shtëpinë e shokut, hapi portën dhe si gjithmonë, thirri në derën e sallonit: 

- Hys! O Hys! 

Një hop s’u dëgjua kush. Një heshtje e madhe mbretëronte në shtëpi. 

Pastaj dikush lëvizi në dhomën matanë. Dyshemeja kërciti. Sabrija u duk me 

fytyrë të vrarë. Ajo iu afrua ngadalë dhe pëshpëriti: 

- Më trembe! Ç’thirre kështu?! 

Besniku buzëqeshi me dashamirësi dhe i foli: 

- S’e paskam ditur. Paske zemër pule. Po flije kështu?!… Më dukesh e 

përgjumur. 

- Nuk flija, por hallet – psherëtiti ajo. 

Besniku u merakos: 

- Pse, ç’ka ndodhur? 

- S’e di ti?! – u habit ajo.


281 

- Jo… – tha Besniku duke ndjerë diçka të keqe. 

- E arrestuan Hysenin … – tregoi ajo si në të qarë 

Besniku u pre. Zemra iu ngushtua. Hyri në dhomë i heshtur. E bija, 

pesë vjeçe, po hante bukë dhe as nuk e çoi fare kokën që të shihte se kush 

erdhi. Ishte mekur. Në faqet e zbehta dukeshin gjurmë lotësh. Qoshja e 

oxhakut ishte bosh. Çiltja nuk ishte zhubrosur. Dukej se aty nuk ishte ulur 

kush. 

...U ul në karrige i trishtuar dhe pyeti me dhimbje: 

- Kur kështu?... 

- Parmbrëmë. Të gjithë po përgatiteshim për festën e vitit të ri dhe atë 

e muarën. 

Belbëzoi ajo dhe nuk u përmbajt. Lotët i rrodhën nëpër faqe. Ktheu 

kokën dhe u përpoq të qetësohej. E bija mbaroi së ngrëni dhe rrinte si e 

ngrirë. Në shtëpi, qetësi e dhimbshme. Në vatër s’digjej zjarr. Hyseni gjëndej 

në burg. Gruaja dhe vajza 

dukeshin të shkreta dhe të vetmuara. Besniku rënkoi i pikëlluar dhe 

foli: 

- I thashë mos e dërgo letrën se do të të arrestojnë. Por s’më dëgjoi. 

Pastaj edhe sikur ta lejonin të shkonte në Perëndim, ai nuk duhej të pranonte 

se do të shkatërrohej. U përpoqa të këshilloheshim edhe me shokët e partisë, 

por ata nuk më pranuan në takim. 

Sabrija u kthjellua pak dhe foli: 

- Edhe unë e luta mos ta dërgonte letrën, mos të bëhej budalla se nuk 

e shpinte njeri në Perëndim. Sikur ma ndjente zemra të keqen. Atë e arrestuan, 

unë mbeta qyqe në shtëpi. Vjehrri iku. Mori dyshekun në krah dhe sigurisht, 

ka fjetur në dyqan. U largua mbrëmë se gjoja nuk mund të flinte në shtëpinë 

e reaksionarit. Desha të vija në shtëpinë time se kisha frikë të flija fillikat, por 

im vëlla nuk më pranoi. Ti hajde tha, po e bija mos të shkelë pragun. 

Asaj prapë iu mbushën sytë me lot, fjala iu pre. Ktheu kokën sa u 

qetësua dhe shtoi: 

- Bile m’u mblodhën dhe më kërkonin ta ndaja. I ra një e keqe atij dhe 

unë t’i kthej shpinën! Më thoshin se më ka tradhëtuar dikur. Po ta braktisje 

atëherë, kisha njëfarë të drejte. Por ata atëherë nuk më lanë, më detyruan të 

kthehesha prapë këtu, kurse tani ngulnin këmbë: Lëre!


“Hyseni nuk është njeri i keq. Ti e njeh më mirë nga unë. Veç i merr 

koka erë nga kjo letërsi e mallkuar. Edhe ata shkrimtarët janë vërtetë të liq. 

Kur e shohin se është dhe nevrik, pse i bien në qafë?! Ai është i sinqertë dhe 

i thotë troç mendimet e veta, por sot nuk duhet ashtu. 

Mbrëmë më bëhej nata e gjatë fort, sikur nuk do të zbardhej kurrë. 

Tani më mori frika se u err. Nuk e di se si do ta kaloj edhe sonte vetëm. 

Mbeta kërcure me çupën. 

Ajo heshti një hop e dërmuar pastaj shtoi: 

- Shyqyr që erdhe. Tek ti më shkonte mendja. Besniku, thosha me vete, 

nuk do ta braktisë. 

Besniku u dëshpërua thellë nga fjalët e Sabrijes. E tronditi fakti që i jati 

kishte braktisur shtëpinë dhe kishte vajtur me dyshek në krah të flerë në 

dyqan. U revoltua nga sjellja e vëllait të Sabrijes dhe e vështroi me dhimbje 

vajzën e vogël. Ai e kuptoi se bota po i shfaqej e pamëshirshme. 

Në oborr u dëgjuan këmbë. E zonja e shtëpisë ngriu. Psherëtiti e 

tronditur: 

- Kush është kështu?! Kush mund të vijë në këtë orë?! 

Vështroi në dritare dhe foli e shqetësuar: 

- Vjehrri.. Më prit një minut… 

Ajo doli. Dikush eci në sallon dhe u futën në dhomën ngjitur. 

Plakun e kishte vrarë shumë burgosja e të birit. Ai ruante për njerëzit e 

qeverisë po atë nderim që kishte pasur në luftë dhe besonte se ata nuk e 

kishin arrestuar kot Hysenin. Ishte zemëruar me të birin dhe e kishte nëmur. 

...Pyeti ngadalë se kush ishte brënda. U fut në dhomën tjetër. U ul në 

karrige i këputur. Ktheu vështrimin e vrarë nga e reja dhe i tha: 

- Ke marrë vesh gjë? 

- Jo… psherëtiti ajo dhe sytë iu përlotën. 

Plaku uli kokën, rënkoi dhe foli me zë të ulët, të dredhur: 

- Ç’dite ia arrita! Më turpëroi në pleqëri. S’takohem dot në rrugë me të 

njohur dhe far e fis. Më skuqet faqja. Sikur më godasin në lule të ballit kur 

më pyesin për Hysenin. Pleqëri e mallkuar! 

“Oh, si nuk u gjet një sahat i bardhë në luftë dhe s’e mori një plumb. 

Oh, djalë, djalë, kur s’të qava!


283 

Atij iu drithërua trupi. Iu ligështua zemra, iu përlotën sytë. Ngriti duart, 

mbuloi me pëllëmbë fytyrën, uli kokën dhe për çudi, ashtu si nuk kishte 

bërë kurrë në jetën e tij të gjatë, ia plasi vajit. 

…Pëshpëriti prapë thellë, u ngashërye dhe dukej se ishte gati prapë të 

qante. Pastaj i tha Sabrijes që do të flinte në dyqan dhe doli. Nga dritarja 

Besniku vuri re se shkonte i kërrusur dhe fshinte lotët. 

Ai ishte prekur shumë nga fati i familjes së shokut. I dhimbej Sabrija 

që do të flinte vetëm me frikë në zemër. Para syve i mbeti fytyra e ngrysur 

e vajzës së vogël dhe babai i mjeruar… 

Ai ishte i bindur plotësisht se Hyseni ishte i ndershëm, shumë i talentuar 

dhe megjithë kërkesën e gabuar për të vajtur në Perëndim, e donte 

Atdheun… 

Arriti në shtëpi dhe hyri në dhomë. Aty gjëndej si dhe më parë krevati, 

tavolina, karrigia dhe kishin ndryshuar vetëm portretet e varura në mur. Në 

vend të fotografisë së Gorkit, poshtë së cilës ishte shkruar: “Fjala njeri 

tingëllon krenare”, ishte vënë një vizatim i Hamletit me shprehjen: “Të rrosh 

apo të mos rrosh – Kjo është çështja.” Te tavolina ndodhej portreti i 

Ljermontovit, në vend të atij të Majakovskit. 

Besniku u ul në tavolinë dhe filloi të shfletojë një vëllim me poezi të 

Hysenit, që i ndodhej aty. Në këto çaste revoltimi dhe keqardhjeje iu paraqit 

vepra në një dritë të shkëlqyer, sikur ajo shprehte saktë të vërtetën e jetës, 

bile ishte gjeniale, ashtu si deklaronte vetë autori. Lexoi i entuziazmuar baladën 

e çimkave. Aty përshkruhej se dikush i vinte zjarrin shtëpisë për të çfarosur 

çimkat, që simbolizonin meskinët. Në ato çaste truri iu ndez nga një flakë e 

turbull që ia errësoi shikimin e qartë mbi botën dhe iu duk se këtu shoku 

kishte arritur kulmin e së vërtetës. 

…Si u kënaq me këto përfytyrime, iu kujtua prapë Hyseni. Rënkoi 

plot hidhërim dhe dëshironte të bënte diçka në mbrojtje të shokut. Befas i 

erdhi në mendje t’i shkruante një protestë KQ të Partisë për burgosjen e 

Hysenit. I pëlqeu dhe u ndez nga kjo ide, pavarësisht nga konsekuencat që 

do të kishte. Parashikoi gjer burgim për shkak të kësaj proteste, por nuk u 

tremb. Nuk mund të heshtte, kur ndodhej në burg shoku i tij poet. E shkroi 

dhe të nesërmen e postoi qysh në mëngjes.


XIII 

Dera e rëndë prej hekuri u tërhoq me zhurmë. U mbyll. Shuli u shty. 

Besniku i mbetur vetëm hodhi sytë përreth. Ndodhej në një birucë të vogël 

prej çimentoje, gati krejt nën dhe, që ishte e zhveshur, e ftohtë dhe shumë e 

pastër. Nga frengjia e ngushtë me hekura të kryqëzuara, që ishte puq me 

tavanin, vinte pak dritë. 

Atje lart e kishin kërcënuar me inat se do ta futnin në një vend të 

tmerrshëm. Kishte kaluar shumë dyer të mbyllura me shula të trashë, pastaj 

polici kishte hapur njërën prej tyre, kishte zbritur dy-tre shkallë dhe kishte 

thirrur: “Brenda!”. 

Besniku qeshi me vehte dhe foli si me shaka: “Këtu qenka tamam 

dhomë pritjeje!” dhe fërshëlleu për t’i dhënë vetes kurajo. E hoqi pallton, e 

hodhi në çimento dhe desh të ulej, kur vuri re një fletë që ishte ngjitur te 

dera. U afrua dhe lexoi rregulloren e birucës. 

Aty urdhëroheshin të arrestuarit të mos këndonin, të mos fërshëllenin, 

të mos flisnin me zë të lartë, të mos goditnin muret, me një fjalë, të mos 

bëhej aty asnjë lloj zhurme. Besniku e kuptoi se e kishte thyer rregulloren 

duke fërshëllyer dhe tha me vete: “Duhet bindur tamam si në ushtri.” 

Pastaj u ul dhe padashur, përfytyroi veten dhe botën. Gjëndej aty nën 

tokë, i mbyllur mes muresh të trasha, ku nuk hynte rrezja e diellit. Sipër tij 

ishte bota e lirë me të cilën po priste çdo lidhje, për të cilën tani ishte i huaj. 

Aty sipër kryqëzoheshin rrugët, ndodhej çezmja, furra, dyqanet, shtylla dhe 

selvia e gjatë. Pak më tutje shtëpia e tij. Dielli i mëngjesit e ndriste plot 

shkëlqim qytetin e lindjes. Njerëzia ecte me gjallëri dhe qejf, se ende nuk 

kishte filluar zhegu i mesditës. Atë ditë ai ishte ngritur herët atje lart dhe 

kishte marrë të lexonte një libër, duke parandjerë një ngjarje të hidhur. Pas 

pak vërtetë e kishin marrë në degën e brendshme. 

Dhe ja tani ndodhej në birucë. Nuk kishte aty as njerëz, as shtëpi, as 

rrugë, as makina, as diell. Ishte i vetëm mes katër mureve. “S’ka gjë – Mendoi 

ai si me shaka – Do të pushoj pak. Këtu qenkam shumë freskët. U lodha 

jashtë”. Dhe sikur të pyeste veten si kishte ndodhur që ishte brenda, iu 

përfytyrua ngjarja e djeshme në gjyq. 

Ai kishte vajtur në gjyqin e Hysenit i qetë, thuajse i gëzuar dhe kur ishte 

takuar me Mihailin dhe Telhanë, kishte filluar bisedën me ta, sikur nuk pritej


285 

asgjë e jashtëzakonshme, sikur nuk kishte asnjë kontradiktë mes tyre, sikur të 

kishin ardhur aty për një qëllim të njëjtë. Ai ishte sjellur sikur të ishte ende në 

kampin e pushimit Qafshtamë, nga ku ishte kthyer dy-tre ditë më parë, pasi 

kishte ndenjur gjithë qershorin. Në ato çaste fytyra i shkëlqente, sytë i ndrisnin 

me hare, fliste lirshëm, me zë gazmor, lëvizte duart vazhdimisht. Kur biseda 

ngecte, pyeste me interes për gjëra të parëndësishme. Kjo sjellje i kishte 

çuditur Mihailin dhe Telhanë dhe u ishte dukur krejt e pakuptueshme dhe e 

paarsyeshme. Por, kur Hyseni, me duar në hekura, i shoqëruar nga rojet, 

ishte ngjitur në katin e dytë, krejt pamja e Besnikut ishte transformuar në 

mënyrë të rrufeshme. E kishte prekur pamja e zymtë dhe e zemëruar e 

shokut dhe i kishte ardhur turp nga vetja që fliste dhe qeshte me Mihailin 

dhe Telhanë, të cilët, në një farë mënyre, ishin shkaktarët kryesorë të burgosjes 

së Hysenit. Ishte turbulluar dhe fytyra i ishte ndezur gjithë zemërim. 

Gjyqi kishte filluar shpejt. Mihaili dhe Telhai ishin futur brenda. Besniku 

kishte mbetur jashtë në sallon, se do ta thërrisnin si dëshmitar. 

Gjatë gjithë kohës që zhvillohej gjyqi me dyer të mbyllura, ai ishte 

vërtitur në korridor duke kujtuar gjithçka që lidhej me Hysenin dhe shpirtin 

ia kishte pushtuar indinjata. Kishte ardhur gati po në atë gjendje të asaj nate 

kur kishte shkruar protestën. Njëfarë qetësie shpirtërore, që i ishte krijuar në 

kampin e pushimit, po i zhdukej pa gjurmë. Ishte shfaqur prapë Besniku i 

trishtuar. I tillë ai do të paraqitej para gjyqit. 

I kishte buzëqeshur shokut me dashuri dhe pastaj i kishte hedhur sytë 

trupit gjykues. Kryetari i gjyqit, në mbështetje të preocedurës penale, i kishte 

kërkuar të thoshte të vërtetën dhe ai ishte përgjegjur: 

- Unë vetëm të vërtetën di të flas! 

Kryetari kishte filluar nga pyetjet. 

Besniku ishte përgjegjur me një farë arrogance dhe, mes të tjerash, 

kishte deklaruar se nuk e pranonte realizmin socialist si metodë artistike, se 

kishte vetëm realizëm në letërsi, se veprat e letërsisë sovjetike, me përjashtim 

të atyre të Gorkit, Shollohovit, Majakovskit dhe të ndonjë tjetri, ishin kartë 

pa vlera, se nuk kishte letërsi shqipe bashkëkohëse, se Hyseni ishte poet i 

vërtetë, se burgosja e tij ishte e padrejtë dhe do të dënohej nga pasardhësit. 

Kryetari i gjyqit i kishte prerë fjalën duke i rënë ziles dhe i kishte tërhequr 

vërejtjen:


- Përgjigjuni vetëm për ato që ju pyesim! Këtu nuk jemi në konferencë, 

por në gjyq. 

Ai ia kishte pritur me arrogancë: 

- Unë vetëm kështu di të flas! 

Atij i ishte dukur se trupit gjykues i kishte shkuar një drithmë, se ata 

ishin habitur dhe se kishin ndjerë forcën e drejtësinë e tij. Kryetari i kishte 

përfunduar pyetjet. Seanca kishte mbaruar dhe Besniku kishte dalë nga salla 

e gjyqit i ndezur flakë e plot zemërim. Duart i dridheshin. 

Telhait dhe Mihailit nuk i ishte përgjegjur thjeshtë, ashtu si para fillimit 

të gjyqit, por me rreptësi e nervozitet. Në ato çaste i pat ardhur keq që 

Hyseni nuk kishte folur në gjyq, siç e kishte zakon, me nervozizëm, nuk 

kishte shfryrë fare, por fjalët i kishte pasur të paka dhe të përmbajtura. 

…I vetmuar aty në qeli, i mbyllur, i shtrënguar dhe i shtypur nga muret 

e trashë prej betoni, nga frengjia me hekura të kryqëzuar, dera e rëndë, e 

siguruar nga jashtë me shula dhe dryj të mëdhenj, i ruajtur rreth e qark nga 

plolicët, ai po thellohej në vete për të kuptuar shkaqet e këtij realiteti dramatik, 

për të kuptuar thelbin e karakterit të vet. E ndjeu gjallë në brendësi patosin 

që kishte pasur gjatë luftës për çlirim dhe mendoi se ai nuk do t’i shuhej 

kurrë gjer në vdekje, se i kishte dhënë dhe do t’i jepte gjithnjë kuptim jetës së 

vet. Po nuk mund të mohonte se kishte pasur kontradikta me komunistët, 

me shokët bashkë me të cilët kishte luftuar, sidomos me disa prej tyre, që 

ishin bërë krejt të ndryshëm nga ç’kishin qenë gjatë luftës. Por në këto çaste 

mendoi se i kishte zmadhuar ca të metat e tyre dhe se, më tepër, kishte 

kishte keqkuptime. Ishte gati i bindur plotësisht se me Aliun e të tjerë ia 

kishte kushtuar jetën komunizmit. Kujtoi me dëshirë të madhe ato ngjarje 

dhe ato persona që e lidhnin ngushtë me Atdheun e socializmin dhe tha me 

zë gati të ekzaltuar: “Unë jam ushtar i komunizmit dhe i tillë do të mbetem 

gjer në vdekje!” 

Atij nuk iu kujtua asgjë në jetë që të ishte në kundërshtim me këto fjalë 

dhe iu duk se as kishte pasur kurrë të tilla. 

Përjashta u dëgjuan këmbë. Llozi lëvizi. Roja bërtiti: 

- Dil! Para! 

Shkundi mendimet, doli nga biruca dhe iu ngjit shkallëve.


287 

Koloneli hetues, një burrë dyzet e ca vjeç, shtatshkurtër, ballëngushtë, 

me sy të futur, me vështrim të ftohtë dhe të mprehtë, me hundë të madhe, 

kishte pamje të rreptë dhe të egër. Atij ia dhanë lajmin e arrestimit të Besnikut, 

kur po bisedonte në birucë me një diversant, që e kishin hedhur me parashutë 

dhe që, së shpejti, do të dilte në gjyq të hapur. Herë me kërcënim, herë me 

zgjuarsi e dhelpëri, herë me dëshmitarë e kishte detyruar diversantin t’i pohonte 

vetë krimet ndaj shtetit dhe tani ishte i sigurtë që gjyqi do të dilte me sukses, 

se i pandehuri do të shkaktonte reaksion dhe shumica e popullit do ta 

mirëpriste pushkatimin e tij. Si përfundoi bisedën me të, doli i kënaqur, por 

tek i afrohej zyrës, ndryshoi. Atij iu kujtua sjellja e Besnikut në gjyqin e Hysenit. 

Kurrë nuk kishte pandehur që të ndodhej në Shqipëri një djalë që të kishte 

aq guxim dhe të tregohej aq i marrë, sa të shprehej aq lirisht dhe me aq 

arrogancë. Hetuesi ishte i bindur se Besniku u reklamonte me mburrje letrarëve 

dhe të rinjve pikpamjet e veta. 

…Hetuesi hyri në dhomën e hetimit, u ul në tavolinë dhe qëndroi me 

bërryla të mbështetur në të, pak i kërrusur, duke vështruar nën vetulla në 

mënyrë të frikshme dhe kërcënuese. 

Te dera u shfaq Besniku. Hyri sikur aty të mos ishte në zyrën e sigurimit, 

thuajse prapa nuk e ndiqte polici. Sytë e tij vështronin qetë, drejt. Ngjyra e 

fytyrës nuk i kishte ndryshuar, bile dukej i çlodhur. Asnjë shenjë frike nuk 

shprehej në tiparet e tij. Kjo e zemëroi hetuesin dhe sapo i arrestuari u ndal 

në mes të dhomës, e urdhëroi me ashpërsi: 

- Ulu aty, maskara! 

I arrestuari ndenji pranë tavolinës, aty ku e urdhëruan. Vështroi hetuesin 

dhe priti. 

- Ç’na përrallise ashtu në gjyq?! – Pyeti hetuesi me egërsi dhe shtoi – 

Këtu hape gojën, në je trim! 

Besniku u përgjegj thjeshtë: 

- Ato që kisha shkruar në dëshmi këtu në hetuesi. Ju e dinit çfarë do të 

flisja. 

Koloneli i bërtiti i zemëruar dhe me zë të lartë: 

- Jo, nuk ishin ato, maskara! I zgjerove dhe i zbukurove. Ti të thuash në 

gjyq se nuk je dakord me arrestimin e të pandehurit, se arrestimi i tij ishte i 

padrejtë?! Kush je ti? Kush të pyet ty? Ku jemi këtu? 

- Ju e dinit se ai ishte mendimi im – tha thjeshtë i arrestuari.


- Shiko, shiko, bukuroshi! – u revoltua edhe më keq hetuesi. – Kujton 

se është në bulevard dhe po u mburret si gjeli në pleh shokëve të vet. Këtu 

je në hetuesi. E ke të qartë?! Unë të ngre nga ajo karrige, ku je ulur dhe lëviz 

dhe të mbërthej në atë karrige aty! 

Ai shënoi me gisht në mes të dhomës një karrike hekuri të ngulur në 

çimento dhe shtoi: 

- Këtu t’i masësh fjalët se ta masin kokën me penj. Do të marrim leje 

ty ne se ç’të bëjmë. Të duket se ç’është Hyseni. Ai është aventurier, vagabond, 

që tradhton gruan dhe fëmijët dhe prish qetësinë familjare. Është 

mendjemadh sa kujton se arriti qiellin me dorë. Do ta lëmë ne atë të shkruaj 

vjersha se paska shkuar kot gjaku i dëshmorëve, sipas teje, ta dërgojmë 

edhe në Perëndim me aeroplan special. T’i japim edhe valutë me vete. Tani 

është penduar edhe ai vetë për marrëzitë e tij, por s’i bën fajde. E hedh lotin 

kaq. 

Besniku u vrejt. Kur e kërcënoi hetuesi, uli kokën dhe heshti pa 

kundërshtim. Mendoi se duhej të ishte i bindur dhe se nuk ishte rasti të 

ngatërrohej më keq, por vendosi t’i tregonte më vonë se nuk trembej nga 

karrigia e hekurt. Kur hetuesi i tha se Hyseni kishte qarë, u çudit, u zbut dhe 

i foli: 

- E shihni se nuk është armik?! 

Hetuesi e akuzoi: 

- Ai gënjehet, ka inat me shkrimtarët, revoltohet dhe nuk sheh qartë, 

po ti pse e mbron dhe e nxit?! Ti je fajtori! Hetuesi i nguli vështrimin e 

rreptë, sikur t’ia kishte kuptuar qëllimet e fshehta dhe vijoi: 

- E kishe bërë planin dje, ishe përgatitur mirë. Na e hodhe. Na fliste 

maskarai, sikur të ishte Gjergj Dimitrovi! Po mos ki gajle, do t’i biesh kokës 

me grushta për ato që bëre. 

Ai hapi sirtarin e po nxirrte letër, që të zhvillonte hetimin e të arrestuarit, 

kur hyri një polic dhe i tha: 

- Të kërkon ministri në telefon. 

…Doli. Shkoi në zyrën e tij lart, mori telefonin dhe foli me zë të butë, 

të ëmbël: 

- Urdhëro, shoku ministër… 

- E muarët Besnikun? 

- Si urdhëro. Tani po e pyesja.


289 

- Ç’thotë? 

- S’i bën përshtypje fare që e arrestuam dhe mendtë i ka në hava. Mua 

më duket më i rrezikshëm se Hyseni, se është i ndërgjegjshëm për rrugën e 

tij dhe diçka bluan në vete. Kam të dhëna të sigurta që nuk i rri goja rehat. 

- U konsultuam edhe me Komitetin Qëndror dhe vendosëm ta 

internojmë në Shtyllas. Ai është gabuar se nuk ka ndonjë bazë të ngrihet 

kundër Partisë. Atje, besojmë, do t’i vijnë mendtë. 

- Si urdhëron, shoku ministër – pranoi koloneli. 

Uli telefonin dhe zbriti në zyrën poshtë. Nga ato pak fjalë, ai e kuptoi 

se ministri nuk e kishte shumë inat Besnikun, prandaj i iku zemërimi i madh. 

U zbut duke qenë i bindur se ata atje lart, e shikonin shumë më thellë 

problemin. Hyri në dhomën e hetimit sikur të ishte njeri tjetër. Lëvizjet nuk 

i kishte aq të rrëmbyera, nuk vështronte aq egër. U ul në tavolinë, u mbështet 

në karrige dhe tha me zë më pak të vrazhdë: 

- Do të internojmë .. Nuk të rri goja rehat ty.. Llap. 

- Mirë… – pranoi Besniku gjakftohtë. 

Fytyra e tij nuk shprehte as hidhërim, as tronditje. 

Hetuesi e qortoi: 

- E ta dish se na ke dëmtuar shumë. Të të vijë turp. Je nga një familje 

lufte. Vetë ke qenë partizan. Radiot perëndimore do të çajnë veshët. 

- Nga kjo pikpamje pranoj se kam bërë gabim – tha sinqerisht Besniku. 

- Kështu pra, të mendosh një çikë. Nuk je i vogël. E kemi ngritur 

republikën me gjak dhe e mbrojmë me gjak, kurse ty të merr koka erë. 

Shko! Nesër do të të nisim. 

Besniku u ngrit të ikte. Tek dilte, u ndal në mes të dhomës dhe e pyeti 

me zë të butë: 

- Mund të them një fjalë?! 

- Po – pranoi koloneli. 

- Si ju quajnë, ju lutem? 

- Abaz – Mezi iu përgjegj nëpër dhëmbë ai. 

Besniku iu afrua te tavolina dhe i foli: 

- Shoku Abaz, duhet të dini se unë kam qenë komunist dhe kam parë 

që i vogël vdekjen me sy. Si në këtë karrige të lëvizshme druri të zgjidhur, si 

në atë karrige hekuri të palëvizur, të lidhur, unë jam njësoj.


Hetuesi dhe i arrestuari u panë në sy pa lëvizur qepallat. Pastaj kolonel 

Abazi, që e kuptoi se këto fjalë ishin përgjigje për kërcënimin që i kishte 

bërë, u skërmit dhe tha: 

- Ke kokë të fortë. Po ajo të mori në qafë. Dije prej meje. 

Dera e birucës u tërhoq, u mbyll, shuli u shty dhe Besniku u ndodh 

prapë vetëm, mes mureve të trashë, ku nga frengjia e vogël, mes hekurash 

të kryqzuar, vinte pak dritë. Njolla e bardhë e reflektimit të rrezeve po 

zhdukej. Sigurisht, dielli po perëndonte. 

Ai e ndjeu veten të shqetësuar. Më parë nuk e merrte me mend se ç’do 

të ndodhte me të. Tani e dinte se do ta internonin. U suall në birucë duke u 

përpjekur të përfytyronte jetën e atjeshme, por nuk arriti dot. Nuk kishte 

parë ndonjëherë se si jetonin të internuarit në Shqipëri. Po e kishte të qartë se 

jeta e tij po merrte një drejtim krejt tjetër nga ajo e gjertanishmja. 

…Mendoi se kohët e fundit i dukej disa çaste e kotë bota, gëzimi i 

fëmijëve. I vlerësonte si boshe shumë probleme të shoqërisë dhe e quante 

veten të huaj mes njerëzve. Kishte raste, kur nuk e kënaqte as nëna, as dielli, 

as gjithë natyra. Nxitoi hapat i tronditur nga këto mendime, kur roja hapi 

dritarëzën dhe pyeti: 

- Pse lëviz kështu? 

- Mos është e ndaluar?! – pyeti i burgosuri. 

- Jo…Jo… – u përgjegj roja dhe mbylli dritarëzën. 

Besniku qëndroi. Mendimet i lëvrinin në kokë. 

Tani gjendej mes katër mureve, larg atyre gjërave që i dukeshin bajate. 

Larg njerëzve, zhurmën e të cilëve në një moment e përbuzte. Ata ndodheshin 

atje lart, sipër tij, në jetën e tij dhe nuk kishin asnjë lidhje me të. Ndjeu 

shtypje në gjoks. Përfytyroi prapë veten duke ecur si hije nëpër rrugët e 

qytetit dhe duke përsëritur me vete shprehjen e famshme: “Të rrosh apo të 

mos rrosh – Kjo është çështja.” Iu afrua frëngjisë dhe foli me vete: “Dua 

diell! Dua jetë! Dua të dëgjoj zëra njerëzish të lirë!” 

U tremb. Ktheu kokën se mos e dëgjonin. Heshti. Asnjë njeri nuk 

ndodhej pranë tij. Ishte vetëm mes mureve të trashë, i ndarë nga bota dhe 

po fillonte një jetë të vështirë.


291 

LUAN MYFTIU 

Lindi në Berat, më 1933. Në moshë të vogël 

mbeti jetim. I ati, patriot i nderuar dhe mbështetës 

i “Ballit Kombëtar”, dënohet me pushkatim në 

1945, më pas, i falet jeta. Vdiq bas pak vitesh 

në burgun e Burrelit. E ëma, dhe ajo nuk arriti 

të dilte gjallë prej psikiatrisë, ku u flak pa mëshirë. 

Luani vazhdoi, mes vuajtjesh që e ndoqën dita 

ditës, shkollën pedagogjike në Berat. Fillon punën 

si mësues, por dita e arrestimit erdhi dhe për të. 

Ishte viti 1975. “Ç’kam bërë?” do të pyeste Luani 

hetuesin. “…Je mish i therrur që ne mbajmë në 

frigorifer, kur na duhet të marrim, të dënojmë që 

të shohin ata të rinjtë që këndojnë kanconeta” iu 

përgjigj hetuesi. E dënojnë 10 vjet dhe dërgohet 

në Spaç. Mbas vitit 1990 vjen në Tiranë ku 

merr pjesë aktive në lëvizjen demokratike. Ka 

shkruar shumë duke lëvruar gjininë e tregimit, me 

të cilin merret sot me pasion. Ka botuar një ese 

me titull “Nën territorin komunist”. Ka përkthyer 

“Aforizma të papërshkruara ndonjëherë” të Oscar 

Wilde si dhe “Net të bardha” të Dostojevskit.


NËNA 

Nuk di si duhen fëmijët prej nënave të tyre, por imja ka pasur për mua 

një dashuri të çuditshme. Ajo mbante në gisht një unazë të veçantë për të më 

mbrojtur nga ndonjë mallkim i fshehtë i zemrës së saj, kur unë bëja ndonjë 

nga ato veprimet që e lëndonin. Por dashurinë e saj kurrë nuk ma zbulonte, 

si të donte të mos cenonte lirinë time. Ajo i fshihte vështrimit tim të etur 

kujdesin e saj të tepëruar. Veç unë e diktoja dobësinë e saj për mua, sa herë 

që duhesha të qortohesha për një veprim ku prekej sedra ime. Si një luaneshë 

e butë, ajo donte të rriste një këlysh krenar, prandaj me një indiferencë të 

shtirë i zhdukte pasojat e sjelljeve të mia të ndëshkueshme. Ndoshta, kjo 

mbretëreshë bukurie nëpërmjet meje donte të vendoste pushtetin e krenarisë 

së saj në ambientin e kulturuar, ku kish qenë nuse. Nuk di përse bukurinë 

mahnitëse të shpirtit të saj unë e shihja të pikturuar nëpër ikonat e kishave të 

qytetit, të cilat i vizitoja gati çdo të diel. Duke shkelur me kujdes nëpër 

rrugicat e tyre, të shtruara me zaje të bardhë, nga ku gëlonte një bar i gjelbër 

që dukej sikur përtërihej nga tingujt e këmbanave, unë hyja në kishë me 

zemrën gjithë drithërimë nga një ndjenjë e pakuptueshme. Prapa tymit të 

temjanicës sodisja nurin e bukurisë së nuseve dhe vajzave elegante, që kishin 

ardhur t’i luteshin Zotit t’u falte mëkatet, trishtimin e ëmbël të pikturave 

murale, madhështinë e heshtjes dhe magjinë e zërave hyjnorë të korit të 

fëmijëve. Më dukej sikur vetëm aty e zbuloja parajsën e dashurisë së 

pashprehur të nënës. Ndihesha aq i dehur nga një pasion i çuditshëm, sa më 

dukej sikur tërë ceremonia fetare zhvillohej enkas për mua. Dhe kisha një 

nevojë t’i falënderoja të gjithë ata që vinin të faleshin në kishë. Kështu u 

krijua në atë moshë një lloj lidhjeje e fshehtë midis meje dhe kësaj shtëpie të 

Zotit. Edhe sot nuk di të them si i lexoja kuptimet e tingujve të këmbanës, 

sepse mbaj mend që, kur ato lajmëronin për ndonjë vdekje,unë vrapoja me 

lotë në sy tek nëna, e cila për çudi, asnjëherë nuk më pyeti për shkakun e 

ngashërimeve të mia, kur hidhesha në krahët e saj i lumtur që ajo ishte 

gjallë… edhe ajo sikur nuk donte që unë ta shfaqja haptas dobësinë time për


293 

të! Asnjëherë nuk u ankua për hallet dhe shqetësimet, kur tim atë e arrestuan 

komunistët dhe asaj i duhej dy herë në ditë të qëndronte kokulur para portës 

së burgut me shpresën se mund t’ia pranonin ushqimet, që kish përgatitur 

për të shoqin. Kjo qenie që mishëronte dhimbshurinë, tani qe pushtuar e 

tëra nga ndjenja e detyrës. Një rrudhë zemërimi, që përpiqej të mbinte në 

mes të vetullave të saj, nuk e prishte dot harmoninë e asaj qenieje që lumturinë 

e gjente vetëm në paqe. Të ketë pasur rol bukuria në atë butësi që të bënte 

për vete? Unë e adhuroja dhe, i magjepsur, isha xheloz, në heshtje, tek shihja 

që edhe femrat hutoheshin përpara saj. Ndoshta kjo xhelozi kish krijuar 

edhe një lloj armiqësie me tim atë, e cila më shtynte të bëja ca gabime që 

isha i sigurt se do ta zemëronin për të parë se si do të më mbronte në çdo 

rast, pa pyetur për trishtimin që i shkaktoja tim eti. Tani që kishte rënë në 

burg, më dukej sikur këtë e kish kërkuar vetë, i dëshpëruar që s’ia kisha 

njohur dashurinë që kishte pasur për mua, dhe, aq sa më vinte keq për të, po 

aq e dënoja për këtë hakmarrje të pamëshirshme ndaj meje. Gjithçka që 

ndodhte me mua, unë e peshoja sipas mënyrës sime. Komunistët më dukeshin 

ca lodra në duart e fatit tim, të cilët vepronin vetëm si t’u thoshte ai. 

Tani e shihja nënën për ditë e më të përhumbur, ndërsa natën, kur e 

shtrëngoja midis krahëve të mi të dobët, ajo rrallë kujtohej që më kishte 

pranë. Një ditë e kapa në befasi duke qarë. I kishin dënuar vëllanë e vetëm 

me vdekje! Ai ishte kopja e së motrës nga shpirti, sikur t’i zbresim një 

shkreptimë rreptësie (kur prekej në sedër) që i kish mbirë, ndoshta, nga 

ndjenja e përgjegjësisë për familjen, që i kish rënë mbi supe qysh herët. I 

zgjuar e me një intuitë të hollë, por pa kulturën që ia kërkonte intelekti, ai 

ruante si thesar krenarinë e trashëguar nga i ati, kryengritës antiturk, i cili, me 

pastërtinë e ndjenjave të tij patriotike, kish fituar edhe simpatinë e atyre që 

duhej të urrenin. Ky vëlla i dhembshur e donte marrëzisht të motrën. Bukurisë 

së saj marramendëse i qëndronte si një kurorë lulesh fisnikëria e të vëllait, 

ashtu si zbukurohej kokëkrisja e tij e ëmbël prej nurit engjëllor të së motrës. 

Ata duheshin e krenoheshin me njëri-tjetrin, ashtu siç qenë sjellë, kur ishin 

fëmijë. 

Kush do t’ia mbronte nënës sime tani bukurinë nga gjithë ato shigjeta 

që kjo bukuri padashje tërhiqte drejt saj? Komunistët i vranë vërtet vëllanë, 

duke mos i treguar as gropën, ku ia flakën kufomën. Madje, atyre nuk u 

erdhi mirë, kur ajo e qau. Komunistët kishin shumë frikë nga lotët që


derdheshin nga keqardhja për viktimat e tyre. Nëna ime qante fshehurazi, 

por jo nga frika. Madje, ajo sikur nuk donte të qante. Ajo s’mund ta pranonte 

që i vëllai kish vdekur, kur mendonte se ai vetëm mirë u kish bërë të tjerëve! 

Ajo qante fshehurazi për poshtërimin që i kishin bërë vëllait të saj. Ata i 

kishin rrëmbyer krenarinë nënës, ndaj gjysma e qenies së saj kish vdekur. 

Gjysma tjetër vraponte pas kujtimeve të tij, me qëllim që të mos ndihej e 

vetmuar. 

Ndërkohë të ardhurat shteronin dhe nevojat rriteshin çdo ditë.Filloi 

shitja e sendeve me vlerë për një copë bukë. Ditët shtyheshin me zor dhe 

uria nisi trokitjet e para në derën tonë! 

Nëna po largohej çdo ditë prej nesh, si ai kapiteni që nuk u afrohet 

pasagjerëve që do të mbyten, kur anija po mbushet me ujë, i terrorizuar nga 

klithmat e ndërgjegjes që s’është në gjendje t’i ndihmojë. Gjithmonë e menduar 

kryente mekanikisht detyrat si grua dhe si nënë! Ata, të cilët dje e respektonin 

për fisnikërinë e saj, tani që kishin marrë pushtetin, e këshillonin me përçmim 

ta ndante burrin e të martohej, pasi i shoqi nuk do ta nxirrte më kokën nga 

hekurat e burgut! E revoltuar dhe e fyer, ajo ua përplaste në fytyrë gjithë sa 

menodnte për harbutërinë e tyre, ndërsa netët, e tronditur, i gdhinte pa 

gjumë. Unë përpiqesha t’i qëndroja pranë, duke iu futur natën në gji, por 

ajo, ndonëse nuk i harronte përkëdheljet, sikur më lutej të mos e besdisja. 

Një natë më tha të mbaja vesh se mos dëgjoja zhurma këmbësh në tavan 

dhe, kur unë e sigurova se nuk kish të tilla zhurma, veç heshtjes së plotë të 

natës, ajo qeshi nën zë si për të më thënë se kish bërë një shaka, ndërsa pashë 

në dritën e hënës që hynte nga dritarja, dy pika loti që vezulluan në sytë e saj, 

të mbushur me një dritë jo të zakonshme. Atëherë nisa të kërkoj si nëpër 

terr dashurinë e nënës, që nuk e kuptoja përse po ftohej çdo ditë. Ç’të qe 

kjo e keqe që më kish përzënë nga zemra e saj? Ndiqja i hutuar psherëtimat, 

lëvizjet, madje dhe ngjyrat e zërit të saj, por nuk arrija dot në një përfundim. 

Nuk gjeja dot një shkak që ta kish zbehur dashurinë e saj për mua. Atëherë 

e tepëroja me çamarokllëqe që ta meritoja një qortim prej saj. Por jo! Atë 

sikur e rëndonte dashuria ime që ajo e ndiente sesa shumë po më vriste. 

Atëherë e hodha poshtë atë sedrën dhe krenarinë, me të cilat e fshihja 

dobësinë për të, duke menduar se do ta fyeja në atë kërkesën e hershme të 

shpirtit të saj për mua, por ajo vetëm për një çast shqetësohej, pastaj bëhej 

indiferente. Ajo kërkonte tani një pakt të ri, të cilin, unë s’mund ta pranoja:


295 

ta lija të qetë! Po si mund ta lija unë vetëm, kur e shihja sesa vuante? Kurse 

ajo, ndoshta, donte të më mësonte me mungesën e saj?! Ah, sa herë e pata 

përfytyruar veten të vdekur për të shijuar lumturinë që më jepte dhembshuria 

e shprehur në lotë e klithma! Vonë e kuptova se kisha pasur një dashuri të 

sëmurë për nënën. Vallë, e kishte ndjerë zemra e saj këtë? E kishte ndjerë sa 

e egër ishte dashuria ime që ajo vetë e kishte mbjellë? Ajo vetë më kish 

mësuar që ta trajtoja mizorisht. Në shkollë vija për të; rrobat e reja i vishja 

për të, haja e pija për të dhe gjumë flija vetëm për hatër të saj. Ajo i kryente 

gjithë detyrat që më jepte mësuesja për t’i bërë në shtëpi, ajo më shfajësonte, 

kur endesha rrugës e nuk shkoja në shkollë, ajo m’i mbulonte kudo e 

kurdoherë prapësitë. Dhe kurrë nuk ankohej, kurrë nuk më tregonte se 

ç’kish bërë për të më mbrojtur, njëlloj si të ishin gabimet e saj dhe ajo duhej 

t’i paguante. 

Një herë fëmijët e lagjes që vinin shpesh në shtëpinë tonë, kishin nxjerrë 

në oborr gjithë pajën e saj prej mëndafshi, blerë në Itali dhe, të veshur me to 

si aktorë, loznin teatër. Nga banaku i verandës një fëmijë tjetër kishte rrëzuar 

pa dashje një qyp me pekmez rrushi si ndonja 30 kg dhe kish nisur të qante 

nga frika e ndonjë ndëshkimi. Erdhi nëna: të gjithë ngrinë. Rrobat e saj ishin 

ndehur mbi trëndafilat e kopshtit, ndërsa pekmezi kish ndotur gati gjithë 

shtëpinë. Ajo qeshi, pyeti për mua, më gjeti, më futi në një dhomë e, pasi më 

zhveshi, më kontrolloi me kujdes se mos isha vrarë, kur kish rënë qypi. Pasi 

u sigurua që s’kisha pësuar gjë, mori frymë e lehtësuar, mblodhi në oborr 

teshat e saj dhe nisi të lante shtëpinë pa na bërë një qortim dhe pa i trembur 

fëmijët e lagjes për të ardhur përsëri. Dhe unë përpiqesha ta ndihmoja në 

ndonjë punë, por pa i rënë në sy se atë punë e kisha kryer unë.. Ajo, sigurisht 

që, e kuptonte por edhe ajo nuk më falënderonte, përderisa e dinte që kjo 

gjë nuk do të më jepte kënaqësi. 

Ishte kohë lufte dhe babai ynë, i ngarkuar me detyra të ndryshme, 

vinte rrallë në shtëpi. Por ne nuk rrinim vetëm, sepse nëna jonë merrte në 

shtëpi shpesh gra të vafëra e pa njeri dhe i partonte (në të parë), siç venë 

nuset për herë të parë tek prindërit e vet, dhe u shërbente për shpirt një 

muaj të tërë. Në fund i përcillte me pesëqind të mira duke u premtuar se do 

t’i ftonte përsëri vitin tjetër. Ne çuditeshim se me çfarë devotshmërie e 

kryente ajo këtë bamirësi.


Tani veç heshtjes ajo kish nisur të rrinte edhe pa ngrënë, por ne nuk e 

kuptuam dot kurrë arsyen e “grevës” së saj të urisë. Mos donte, vallë, të na 

e linte neve racionin e saj të bukës që jepte shteti aso kohe për çdo frymë? 

Apo uria e ndihmonte t’i ndiente më pak dhimbjet shpirtërore! Ato ditë 

komunistët kishin dënuar me vdekje edhe nipin e saj, të cilin e kishte mbajtur 

pranë, se ishte kopja e të vëllait, për të cilin s’besoj se ka pushuar së qari deri 

sa i shkoi pranë. Mos, vallë, në ato net pa gjumë bisedonte me të nipin, që 

priste nga çasti në çast ta rrëmbenin, siç e rrëmbyen hienat që nuk u ngopën 

50 vjet me gjak të pafajshëm? Si mund të vritet një fëmijë që s’i ka djersitur 

mirë qimja në faqe? Një fëmijë që s’kish vrarë një flutur e s’kish trembur një 

zog? Ndoshta ajo e ndiente që ky ishte fundi i botës dhe s’kishte përse të 

përpiqej të jetonte. Ndërsa unë i kërkoja me kokëfortësi dashurinë e saj! Sa 

shqetësime duhet t’i kem dhënë së gjorës duke i kërkuar të bënte një gjë që 

s’mundej! Ah, nënë, sa shumë t’u desh të duroje. Ata, të cilëve ti u kishte 

mbrojtur jetën, tani s’të jepnin as punë të rëndomtë për të mbajtur fëmijët e 

tu me frymë. Tani ti duhej vetëm të luteshe: edhe gardianit të burgut, edhe 

furrxhiut, edhe mjekut për një vizitë, edhe miqve të tët shoqi, që bënin tani 

sikur nuk të njihnin! Ti i zbrite me fisnikëri këto shkallë të poshtërimit dhe 

tregove një tjetër bukuri, që ndoshta, vetes nuk ia njihje. Ti i lave këto shkallë 

me lotët e krenarisë së fyer dhe kushedi ç’marrëveshje të fshehtë bëre me 

vdekjen, e cila vulosi në ballin tënd indiferencën. Ç’të vrau më shumë, o 

nënë? Absurditeti i sakrificës, apo mosmirënjohja cinike e njerëzve? Falmë, 

nënë! Ti duhej të largoheshe nga kjo jetë! Mos, vallë, ftohtësia jote qe një 

mënyrë për ta bërë më pak të dhimbshme ndarjen? Sa shumë duhet të kesh 

vuajtur për t’i këputur vetë këto fije të forta të dashurisë sonë! 

Po ne si s’u zemëruam një herë me këtë braktisje që na bëje çdo ditë? 

Mos vallë e ndjenim se në ç’hall ishe? Apo ti në çastet e zgjimit derdhje aq 

dashuri mbi ne, sa të na mbante zemrat ngrohtë për sa kohë ti do t’i vidheshe 

nga halli dashurisë sonë. Si u zhduk ëmbëlsira në buzëqeshjen tënde të zgjuar? 

Ku iku ajo ironia dashamirëse, me të cilën na detyroje ta braktisnim të keqen, 

pa e ndier veten të fyer? 

U rrëzove, nënë! 

Asnjë katastrofë nuk mund të dëmtonte shpirtin tonë në atë moshë 

më shumë sesa kjo rënia jote. Ne humbëm përgjithmonë dëshirën për të 

ndërtuar në jetë diçka të bukur, në shëmbëlltyrë të lumturisë!


297 

A e dije ti këtë?!… 

Falna, nënë, nëse të kemi bërë të vuash edhe pas vdekjes! 

Ti s’mund të largoheshe pa klithmë! Nuk mund të rrijë pa u treguar 

xhelatëve fytyrën e tyre të vërtetë! Ta kërkonte nderi i vëllait, lotët e jetimëve, 

vepra e mirë e burrit tënd, që po shkelej me këmbë birucave të Sigurimit! 

Shpirti yt i dhembshur nuk mund të pranonte të talleshin me fisnikërinë e tij 

disa rrugaçë që ambicia për pushtet i shndërroi në lypsarë mosmirënjohës 

në vrasës të pabesë, kurse instinkti kriminal i harbutërisë i shtyu të besojnë se 

ishin madje perëndi! Dhe krenaria jote e fyer vrapon që nga errësirat ku e 

kish flakur terrori komunist duke shpërthyer si një rrufe që godet mbi kokën 

e një gjarpri. Ti klithe në zyrat e tyre: “Harbutë…! Katilë…!” Dhe nuk 

dëgjove telefonat që ulëritën dhe dyert që u përplasën e nuk pe se si i zbrite 

shkallët e si t’u vunë hekurat në duar, si të hodhën horrat në qeli e si të prunë 

të lidhur në shtëpi! 

Dhe ne të gjetëm vetëm, pa njeri, lidhur duart mbrapa me hekura 

gjermane, këmbëkryq e flokëlëshuar,e bukur si një xhinde përmbi raftin e 

madh që ndodhej sipër shkallëve. Ti heshtje dhe ne nuk e mësuam dot se 

kush të kishte ulur aty. Dhe pse aty? Ca thanë e sollën dy policë, ca që me ta 

kish pasur dhe civilë, të tjerë që paskësh qenë aty edhe një grua, por nuk 

tregonte kush që e kish parë, kur erdhi. E pyetëm nënën vetë, por s’donte të 

përgjigjej. Qëndronte me kokën ulur, sikur të ishte fajtore, me sy të palëvizur, 

mbërthyer në një pikë dhe dukej sikur lutej që ne ta mëshironim duke na 

thënë me heshtjen: “E bëra unë tani këtë”! Ky çast mbeti në kujtesën tonë si 

një shuplakë e parë që na dha komunizmi! Iu afrova një çast dhe e putha në 

faqe; ajo u ngërdhesh në përpjekjen për të skicuar me mundim një buzëqeshje, 

duke kthyer anash kokën si e turpëruar, ndërsa hekurat u përplasën në dërrasë 

bashkë me duart e saj të bardha. Iu mblodhëm rrotull të shihnim ato gozhdë 

të përkulura si unaza rreth duarve të saj të enjtura. Papritur u dëgjua zhurma 

e këmbëve të një polici që po ngjiste shkallët, i cili, i skuqur në fytyrë, na tha 

të mos ia hiqnim hekurat nënës, sepse vetëm kështu do ta lejonin që ajo të 

qëndronte pranë nesh. 

Ç’të qe vallë? Ëndërr? Apo një forcë misterioze na jepte këtë ndëshkim 

për të na detyruar ta çmonim më tepër vlerën e nënës sonë? U deshën vite 

të bindeshim që kjo qe një përmbysje që duhej përballuar me shumë dhimbje! 

Ndërsa ne po mendonim se si do ta ushqenim e si ta shpinim në banjë, ajo


që duket e kuptoi hallin tonë, pasi lëshoi një rënkim të pakontrolluar, na 

buzëqeshi me përkëdheli dhe na kërkoi t’i shpinim pak bukë. 

Njëri prej nesh i hoqi hekurat, me kujdes, kurse ajo me duart e lira tani, 

mbërtheu jelekun e hapur në dy sustat e para. Pastaj nisi të hajë e uritur, 

ashtu, e druajtur, si të ishte vetë një e huaj në shtëpinë e saj! Tronditja e 

madhe na i kishte trembur lotët dhe unë çuditem sot se ku e gjenim forcën 

që të tregoheshim aq të vëmendshëm ndaj saj! Sa kohë që njeriu është mbret 

i lumturisë, nuk i përfill ata që ia dhurojnë, por, kur viktimat që sakrifikohen, 

ngrejnë krye, ai bëhet menjëherë lypsar dhe u lutet ta mëshirojnë! Ne nuk e 

kishim kuptuar ende se pa dashurinë e nënës asgjë nuk do të na hynte në sy! 

Ne e quanim këtë lumturi një të drejtën tonë, kurse dhembshurinë, një detyrë 

të saj. Tani e ndienim se dashuria e çdo nëne nuk ishte diçka tokësore! Tani 

që na mungon mbetëm përpara saj të mahnitur! Tërë jetën do të luftonim 

tani për të merituar një shkëndi dashurie që t’i ngjante asaj të nënës! Por më 

kot… Ne do të mbesnim njerëz të vërtetë, sa kohë do të qëndronte brenda 

nesh vlaga e dashurisë së saj, jehona e klithmave të ëmbla të dashurisë së 

nënës! Çudi! Kujdesi ynë për të, e mundonte më shumë! “Luanesha” tundi 

krifën dhe u ngrit në këmbë. Ne s’ishim në ëndërr: kishim fituar përsëri atë, 

që desh na iku përgjithmonë! 

U zhytëm prapë në mbretërinë e dashurisë! Ishim përsëri njerëz! Unë 

fjeta atë natë si më parë me të, duke derdhur edhe në gjumë lotë lumturie! 

Edhe ajo qau bashkë me mua, por shtirej sikur merrte shkak prej lotëve të 

mi! Dhe më gënjeu, e gjora, duke më lënë përshtypjen se i kishte lotë 

gëzimi, ndërkohë që e ndiente se ishte nata e fundit që flinte me ne! Kur u 

gdhi, ne ia vumë hekurat përsëri në duar, ashtu si na mësoi ajo. Pastaj shkoi 

e u ul tek vendi, ku e kish lënë policia. Dhe na vështronte e qeshur, si të 

donte të na thosh: “ja, sa mirë, asgjë s’ka ndodhur”! Dhe ne vërtet po na 

dukej sikur e gjithë kjo s’ishte veç një lodër! Megjithatë, pasi kryenim me 

ngut porositë që na jepte veçmas ndonjë i afërt, që kish guxuar të vinte në 

shtëpinë tonë, ktheheshim tek nëna menjëherë për t’u siguruar që ndodhej 

aty. E bukur si një zanë pylli, ajo rrinte e qetë me kokën lart, ashtu si kemi 

dëgjuar që rrinë trimat para skuadrave të pushkatimit. I kishte rënë një nur i 

veçantë dhe dukej sikur ishte bërë nuse! Dasmorët ishim vetëm ne që s’dinim 

ç’të bënim me të! Kurse “krushqit” nuk po dukeshin për ta mbyllur në 

“kafaz”!


299 

GJYQI I DOSTOJEVSKIT 

I mbetur jetim nga të dy prindërit qysh në fëmijërinë time të hershme, 

asnjëherë gjatë jetës nuk dita si t’i ndërtoj tamam marrëdhëniet e mia me të 

tjerët. Mbeta, si të thuash, njëlloj lypsari i dashurisë njerëzore, sepse jetimi, 

pa e kuptuar, do të kërkojë tërë kohën të mbushë në shpirt atë mungesë, që 

i ka krijuar humbja e prindit. Dhe sa më shumë rritesha, aq më tepër e 

ndieja veten si një barkë në një det me tallaz. 

Nuk e di se si më ra në dorë një libër i F.M. Dostojevskit dhe që nga 

ajo ditë unë jo vetëm mbeta rob i tij, por më dukej sikur nuk kisha më atë 

etjen e parë për të rrëmbyer ndonjë këshillë nga të tjerët. Madje sikur një zë 

i fshehtë më thosh që të tjerët duhej të këshilloheshin me mua. E ku mund 

ta merrja dot unë me mend se sa shtrenjtë do ta paguaja ndikimin e tij, 

sidomos duke e lexuar atë kolos në një moshë, ku përvoja të pengon të 

ndash ëndrrën nga realiteti. Se gjenitë janë të dobishëm, aq sa jemi ne të aftë 

të ushqejmë shpirtrat tanë me nektarin e tyre. 

Megjithatë unë s’jam i penduar që e lexova me pasion këtë autor, kur 

mendoj se pa të kushedi ku do të kishte përfunduar anija ime, në kushtet e 

një diktature që shkatërronte edhe bijtë e saj. A nuk i dëmtojnë ndonjëherë 

edhe vetë prindërit fëmijët e tyre, duke u plotësuar çdo tekë e duke i bindur 

se si ata nuk ka të tjerë në botë? E ç’faj t’i vë unë Dostojevskit pse s’pata 

njeri të më mësonte që s’duhej ta lexoja në atë moshë dhe në kushtet e një 

sistemi shoqëror, që të dënonte edhe po t’i doje e po të të donin njerëzit pa 

lejen e partisë? 

Në fillim po çuditesha edhe me veten time. Si është e mundur që nuk 

u zemërohesha atyre që më ironizonin, apo atyre që më shihnin me 

mospërfillje, ngaqë u dukej se qëndroja më poshtë se ata? Si më vinte keq 

edhe për ata që i përbuzte gjithë njerëzia, madje kur për këtë keqardhje 

pësoja fyerje nga ca njerëz krenarë? Të gjithë më dukeshin të mirë, aq sa 

edhe të liq. Rrija natën pa gjumë për të gjetur se cili ishte më shumë i mirë se 

sa i lig. Dhe, duke i parë të tjerët me këtë sy, u bëra i mirë për të gjithë, 

ndonëse e ndieja se asnjëri nuk më donte e çmonte, siç mendoja unë. Me një 

fjalë, Dostojevski më kishte futur në një hall të madh, të cilin asnjë s’e ka 

zgjidhur dot deri më sot në botë; si t’ia bësh që të të duan të gjithë? Po a ka


mundësi të të duan të gjithë? E pse u dashka që të të duan të gjithë, nëse ke 

forca që t’i duash ata? 

Më ishte fiksuar ideja që në botë mund të arrihet gjithçka me anë të 

forcës së dashurisë. Bile, me anë të saj mund të detyrosh edhe ata që të kanë 

bërë keq të pendohen dhe të të adhurojnë që i shpëtove nga kthetrat e 

urrejtjes. 

Por, kur përfytyroja tim atë të pushkatuar pa faj prej komunistëve dhe 

nënën e gjorë që vari veten me shallin e nusërisë së saj kur ia vdiqën në 

tortura të vëllanë dhe nipin, më shëmbej e gjithë kalaja e ngritur dhe jetoja 

me javë të tëra i heshtur, duke parë çdo njeri si bartës të së keqes e ligësisë, 

aq sa edhe Dostojevski më dukej si një sabotator i madh, që synon të 

justifikojë djallin për të akuzuar engjëjt. Dhe përpiqesha pa mundur dot të 

hyja në universin e veprës së tij, në atë botë të pafund yjesh, që ka ligjet e 

gravitacionit të saj. Dhe në atë errësirë bëhesha i zakonshëm, shkëputesha 

prej tiranisë së Dostojevskit dhe nisja t’i doja dhe t’i urreja njerëzit siç bënin 

të gjithë. Por me kalimin e kohës e ndieja se më duhej të sillesha me të tjerët 

si hipokrit. Sepse në diktaturë as mund të duash as mund të urresh kënd siç 

dëshiron nëse kjo bie në kundërshtim me peshoren që ka vënë shteti për t’i 

dashur, a për t’i urryer njerëzit. Ndaj m’u desh të largohem prej njerëzve, 

me qëllim që t’i doja apo t’i justifikoja, duke i soditur. Mirëpo përsëri s’më 

linte të qetë një pyetje: po ata që meritojnë të urrehen? Duke u përpjekur të 

zgjidh këtë çështje më ndihmoi Dostojevski, duke më këshilluar të mos 

merresha me ta, për sa kohë nuk kisha mundësi t’i ndreqja. Kështu të paktën 

nuk u armiqësova me ata që nuk më kishin faj për mjerimin tim, ndonëse 

silleshin me mua siç donte shteti. 

Dikur pata edhe një lloj iluzioni sidomos kur komunistët e zbusnin 

egërsinë e tyre, por me kalimin e kohës, u binda se kjo ishte vetëm një 

taktikë e tyre, mbasi këtë zbutje ata e bënin jo nga zemergjërësia, por nga 

frika që kanë të gjithë tiranët kur u vete skllevërve thika në kockë sa të thonë 

për atë që vdes: “Shpëtoi”. Nga kjo klimë përfitonin edhe ata që ishin caktuar 

si “kurbanë” të cilët e pranonin këtë lloj amnistie të përkohshme, ndonëse e 

dinin që do të “thereshin” më vonë. Por është për t’u çuditur me njerinë, i 

cili edhe kur e di ç’e pret nuk e pranon të keqen për vete! Kështu hodhëm 

vallen në gojë të ujkut, ashtu siç thoshte komunizmi edhe për veten e tij. Të


301 

gjithë kurbanë që shpresonin se nuk do të na vinte kurrë radha për t’u 

sakrifikuar. 

Kështu ndodhi që në një nga këto periudha të zbutjes hileqare, të 

caktohesha mësues në një fshat të largët, meqë sapo kisha mbaruar shkollën 

pedagogjike, të vetmen shkollë të mesme që kishte në atë kohë qyteti ynë. 

Ishte vërtet një lumturi të kishe ku të ndërtoje atë botë me bukuri mahnitëse 

që të frymëzonin konstruktorët e mëdhenj të shpirtrave njerëzore, siç ishte 

në rastin tim F.M.Dostojevski. Tani unë i eturi për një grimë dashuri 

prindërore do të bëhesha prindi i dytë për krijesa të pafajshme që vegjetonin 

në një shkëmb të ashpër siç ishte diktatura komuniste. Tani askush nuk mund 

të më ndalonte që brenda atij programi sakatues të ngrija kosheren e dashurisë 

njerëzore ku fëmijët të ndienin se sa e madhe është bota e mirësisë. 

Dhe çudi! Sa shumë e ndien shpirti njerëzor sinqeritetin dhe fisnikërinë! 

Por komunizmi, i cili ngrihet mbi urrejtjen nuk mund të durojë që njerëzit ta 

duan njëri-tjetrin. Sepse dashuria njerëzore ngrihet mbi lirinë, prandaj 

komunizmin e tmerron dhembshuria, keqardhja, vëllazërimi, prandaj ai 

dënonte çdo predikator të mirësisë dhe bujarisë. 

Pikërisht kur kisha arritur apogjeun e mendimit të mirë të të tjerëve 

ndaj meje, madje dhe të atyre që nuk e kuptonin pse duhej të të shihnin me 

sy të keq, vjen befas një urdhër i prerë që të më vihen “hekurat” në duar. 

Duke mos dashur ta lodhim lexuesin me historitë e frikshme të 

rrëmbimit që më bëri Sigurimi i shtetit, si u përpoq ai të më detyronte të 

pranoja fajësi, që as e kisha imagjinuar nuk mund të rri pa treguar shkurt një 

nga episodet e hetuesisë sime tragjike, por që edhe mua sot se si më bën gati 

për të qeshur. 

Ishte një natë e errët kur më thirrën, si zakonisht, për të më pyetur për 

fajësitë e mia të pakryera ndonjëherë. Veç kryetarit të Degës, ndodheshin në 

dhomë dhe disa oficerë të Sigurimit. Dukeshin sikur kishin një etje të veçantë 

për të shqyer dikë ndaj e kuptova që do ta kisha të vështirë t’i përbuzja duke 

heshtur. 

- Fol! - klithi kryetari që kish hipur majë tavolinës për të më ngritur 

peshë nga flokët. 

- Përse më keni marrë? Unë s’kam bërë gjë! - belbëzova. 

- Si? - ulëriti si bishë. - S’ke bërë gjë? Pse ç’kujton ti kur të bësh do të të 

arrestojmë ne?!…


- Po si, pa bërë gjë?!- desha të ngul këmbë unë. 

- Ta pret mendja! Pse quhemi Sigurimi i Shtetit që të presim sa të bësh 

ti ndonjë porçkë, pastaj të të vemë hekurat. Dhe iu kthye shokëve: 

- Ne na kanë thënë se është burrë i zgjuar, ky po na del kërriç gomari! 

- Kur s’kam bërë faj, për ç’ju hyn në punë arrestimi im? - pyetja jo me 

zemërim. 

- Po si thua zotrote të arrestojmë djemtë tanë që këndojnë kanconeta 

italiane nëpër pikniqe?!… Dhe më kapi prej mjekre duke më ngulur sytë. 

- Pa shikomë pak në sy? Dhe përgjigjmu shkurt: Na do ti ne?!… 

- Si? - më doli nga gryka papritur. 

Kryetari u ngrit dhe nisi të lëvizë nëpër dhomë. 

- Të pyeta: Ti na do ne?!… 

- Po ju… më doni… mua? - belbëzova. 

- Si?!…Ne të duam ty?!… ulëriti, pastaj lëshoi një grusht mbi mua i cili 

pasi më rrëzoi për tokë u përsërit dhe atje disa herë. Ndieva dorën të lagur. 

Duket hekurat gjermane më kishin çarë ndonjë venë. 

Më ngritën dhe më vunë në karrige si ndonjë lodër fëmijësh dhe ndërsa 

njëri prej tyre më ndali gjakun me diçka ngjitëse, kryetari vijoi i qetë. 

- Mos na kujton se jemi ai prici Meshkin i Dostojevskit tënd? 

- E di që s’mund të jeni ai zotëri! 

- Po si guxon të na thuash nëse të duam? 

- Desha të them që meqenëse nuk jam marrë fare me ju. 

- Si s’je marrë fare me ne? - klithi përsëri. Ç’do të thuash? Që ke pasur 

të drejtë të merreshe, por s’ke dashur? Pse s’je marrë dhe pse s’ke dashur? 

Pse s’je marrë dhe pse s’ke dashur të merresh me ne? 

- E dija se ç’më gjente! Por arsye kam pasur… 

- Si? Si? Ke pasur arsye për të na urryer? 

Dhe kur unë i binda se sa të drejtë do të kisha pasur të merresha me ta, 

kryetari thirri: 

- Dëgjo këtu. Bëj shyqyr që ke në krye të shtetit ca largpamës se për 

ideal të partisë unë ta hap kafkën me bisturi dhe t’i ha trutë me me lugën e 

kafesë! Dhe iu drejtua shokëve të tij: “Kurse ju më thoni mua ta dënojmë 

këtë vetëm dhjetë vjet burg? Ky po na mbush mendjen neve se qenkemi 

burra të poshtër! Dhe klithi: “Hiqmani sysh”!


303 

Pas dy muajsh më nxorrën në gjyq. Kur të gjithë prisnin të dëgjonin se 

ç’krime kisha bërë, u dëgjua zëri i prokurorit: 

- E ke lexuar Dostojevskin?! 

- Po! - gjegja shkurt. 

- Pse e ke lexuar? - vijoi i parapërgatitur njeriu i drejtësisë. 

- Si mësuese letërsie, duhet të dija diçka për të! - thashë. 

- Që të ruaje nxënësit nga ndikimi i tij? - pyeti me ironi prokurori. 

- Ndoshta! Po! - thashë. Dhe për këtë! Fëmijët duhet të dinë!… 

- Po ti vetë, ç’ndikim ke pasur prej tij? Ç’ke kuptuar në veten tënde? 

- Këtë po pres të ma thoni ju! - thashë jo pa ironi. 

- Kurse ne e presim prej teje. Ç’ndikim ke pasur prej atij maskarai? 

Dikush qeshi nën zë në sallë. Unë ndërhyra menjëherë. 

- Kam kuptuar që nën ndikimin e tij i dua njerëzit thjesht vetëm si 

njerëz! 

- Po ne si i duam? - ia priti prokurori. Mos vallë i duam si kafshë? 

- Jo zotëri nuk thashë ashtu! Ju i doni njerëzit, por jo njëlloj. Ju s’mund 

të doni komunistin njëlloj me kulakun apo armikun e klasës! Dhe më erdhi 

ndërmend një sentencë e Dostojevskit: “O Zot! Na shpëto nga vetja jonë”. 

Dënimi për dhjetë vjet burg m’u dha mbasdite. 

TOPI ME MARMELATË 

Kur në kampin e “riedukimit” mbaronte rituali i përjavshëm i 

arrestimeve, befas aty binte një nga ato heshtjet e frikshme, në të cilat ankthi 

i së panjohurës bëhej gati po aq mundonjës sa dhe ai i frikës nga vdekja. 

Dhe, meqë shpesh ridënoheshin kështu ata që ishin më të përmbajtur, 

kuptohet ç’parandjenin për veten ata që e mallkonin komunizmin edhe në 

gjumë. Këto ishin çaste, ku diktatura përpiqej të mbillte nënshtrim dhe korrte 

një shpirt rebel te viktimat e saj; çaste kur solemnitetin e terrorit e prishte 

edhe mjaullima e një maceje, që i kanë shkelur padashur bishtin. Dhe ja këto 

situata, në të cilat dhuna i lëshon padashur terren guximit, që bëjnë të ndodhin 

nganjëherë gjëra sa tragjike aq dhe qesharake. 

Një ditë, tamam në kohën ku posa kishte marrë fund “rrëmbimi i 

zogjve prej skifterit”, në kamp u dëgjua një zhurmë jo e zakontë. Britmat e 

dy kapterëve që po goditnin dikë me shkelma, përziheshin me rënkimin e


një djaloshi, që linte të kuptohej sikur thoshte: “Qëlloni, bre, se bukur fort e 

keni nisur”! 

Në këto çaste, kur zakonisht më të trembur e shohin veten xhelatët, 

mbërriti vrap në vendngjarje vetë komandanti i burgut. 

- Ç’ka bërë?! – pyeti, kur pa të dënuarin e gjakosur. 

- Ndërsa kampi ndodhet në kapanone, ky mbledh copa marmelatash 

në mensë! – tha njëri prej kapterëve. 

-Tjetër? 

- Kur ne nisëm ndëshkimin, na prishi qetësinë duke bërtitur: “I dua 

për nanën”! “I dua për nanën”. 

- Tjetër? 

- Marmelatat i kishte mbledhur në formë topi me gazetën “Zëri i 

popullit”! 

- Ç’e do ti këtë marmelatë? – e pyeti befas komandanti malësorin. 

Djali nuk foli. 

- Fol, bre! Përse të duhet?!… Dhe, kur erdhi të shtonte “E di ç’të bëj 

unë”! - vuri re qafën e djalit të hollë si shkop dhe sytë që i kishin vënë rrathë 

të errët, ndaj u përmbajt e u klithi vartësve: 

- Kush i kishte lënë atje marmelatat”?! 

- Të dënuarit! Ata, të cilëve ne ua japim si antidotë, kur i futim në 

minierë - tha kapteri. 

- Dhe pse s’i kanë ngrënë?! 

Polici u përkul te veshi i “kapos” dhe belbëzoi:”Janë të thartuara”! 

-Ashtu? Ëhë, e mora vesh! – dhe komandanti iu kthye djalit: 

“Domethënë, i do si ushqim, kur të arratisesh”?! 

- Jo, komandant, i dua për… 

- Lidheni! - gjëmoi zëri rëndë. 

Çudi! Atë ditë fajtori nuk u mbajt në qeli. Nuk u torturua nga skuadra 

ndëshkimore. Të gjithë u habitën, por kërshëria nuk zgjati, se shumë shpejt 

u mor vesh që mjeku ushtarak i burgut kishte deklaruar që djali ishte aq i 

sëmurë, sa edhe po ta lije të lirë të shkonte vetë në shtëpi, ai nuk do mundej. 

Rasti ma solli të mësoja diçka më tepër për jetën e këtij malësori. Dhe 

ja ç’më tha një kushëri i tij që ndodhej i burgosur këtu, në kamp.


305 

“Mos e shiko tani, por Marku (se Mark e quanin djalin) ka qenë një 

çamarrok aq i shkathët, sa shokët ia kishin vënë nofkën ‘kaproll’. Dhe vërtet 

me kaprollin ngjante, kur kërcente ashtu gur më gur pas të jatit për të 

mbledhur bimë mjekësore, se i ati kishte prerë padashur krejt dorën në 

sharrat e shtetit dhe pas kësaj, e kishin lënë pa punë, duke e akuzuar madje 

se këtë e paskësh bërë me qëllim. Ishte në mes ajo puna e biografisë, vëlla! 

Nejse! Djali u lidh fort me të atin, aq sa harroi se kishte edhe një nënë, e cila 

priste t’i falte ndonjë gëzim. Ishte i vogël, i gjori Mark, për të kuptuar se tërë 

vrazhdësia e nënës buronte nga frika e saj për fundin që i priste, tek shihte të 

shoqin të rrinte edhe pa ngrënë për t’u lënë diçka më tepër fëmijëve të 

uritur. Vetëm kur i ati shkoi e vdiq papritur, djalit, veç dhimbjes, sikur i 

kishte mbetur pak qejfi me të: kur pyeste veten përse nuk e pati lajmëruar, 

makar duke u ankuar një herë. Por, kur pa një ditë të ëmën duke qarë me 

fotografinë e të shoqit në duar, u pendua aq shumë për sjelljen e tij ndaj saj, 

sa nisi t’i jepej me një dashuri të pazakontë. Dhe mrekullohej tek shihte se si 

zbutej ajo ashpërsi burrërore në fytyrën e kësaj malësoreje, që edhe zërin e 

kishte si të ndonjë kapedani hijerëndë. Ndërsa e ëma, që nuk ishte natyrë 

përkëdhelëse, e rriti me aq kujdes dhe ia ruajti aq shumë sedrën, sa djali e 

ndjeu herët përbuzjen e ambjentit komunist të qytezës…” 

Këtu kushëriri s’di pse u shkëput befas nga ngjarja dhe u hodh në një 

shteg, që të nxirrte shkurt te fundi i kujtimeve. 

Kur Marku u kërkoi hetuesve përse e kishin arrestuar, u çudit tek i 

thanë që shkaku ishte një ëndërr, që ky ua paskësh treguar nja dy shokëve të 

tij. Në gjumë i qe shfaqur Krishti i ringjallur, që i kishte thënë se do të sillte 

në tokë mbretërinë e dashurisë dhe të barazisë mes njerëzve. 

- Cilën barazi do zotërote, more?! – klithi hetuesi, duke e qëlluar djalin 

në fytyrë. 

- Mos kërkon shuarjen e luftës së klasave?! Megjithatë, ne do të të 

mëshirojmë më shumë edhe se ai Krishti yt, duke të izoluar vetëm nja dy 

pesëvjeçarë…! 

Kur nisën torturat e egra që të pranonte akuzën e stisur, Marku, gjatë 

atij “ferri”, e bëri zakon të mendonte për të ëmën dhe motrat e vogla, që 

tash e tutje nuk kishte kush t’i ndihmonte. Një ditë me sinqeritetin fëminor 

që e dallonte, ai kishte pyetur komandantin e burgut nëse lejohej të shitej aty


gjak dhe lekët t’ia kalonin familjes, por i madhi i kampit kishte bërë sikur 

nuk kishte dëgjuar. 

Humori i Markut ndryshoi nga dita që formoi “Topin me marmelatë”, 

të cilin e kishte lejuar t’ia jepte së ëmës, pikërisht polici që e kishte thirrur për 

takim duke e tallur: “Hajde marmelata”…! 

E ëma i vinte një herë në muaj dhe i sillte vetëm një kile gështenja të 

zjera, të cilat ky nuk i hante vetë, po ua ndante shokëve, që ta uronin për 

shëndetin e njerëzve të shtëpisë. 

Vetëm kur u bindën vetë që Marku i kishte ditët të numëruara, policët 

nisën ta lejonin të nxirrte jashtë telave “Topin me marmelatë”. E gjora nënë 

ia merrte atë dhe i lante rrugët me lotë, kur mendonte që nuk kishte t’i sillte 

të birit, makar një byrek të thjeshtë, bërë nga duart e saj. 

Një ditë, papritur, qëndrimi i personelit policor ndaj të burgosurve 

ndryshoi, sepse duket diçka e madhe kishte ndodhur. Nisën të dëgjohen 

zëra për një falje të madhe. Ca kapterë po afroheshin me të burgosurit që të 

mësonin prej gojës së tyre ç’mendim kishin për ta. Madje kishte që shpreheshin 

se jo të gjithë e paskëshin merituar një dënim kaq të rëndë. Ca shkonin edhe 

më tej, duke thënë se shumë madje ishin dënuar edhe kot. Pastaj erdhën në 

kamp disa persona, që nxitnin të dënuarit të bënin lutje për falje. Mirëpo, 

çudi! Asnjë i burgosur nuk bëri një kërkesë të tillë. Duket të gjithë e morën 

këtë si ndonjë kurth të ri. Kjo e shqetësoi komandën, prandaj, një ditë hyri 

në kamp vetë komisari, i cili, duke mos e duruar këtë përbuzje të hapur ndaj 

zemërgjerësisë së partisë, iu drejtua Markut, që mendonte se nuk do të 

mundohej ta kundërshtonte. 

-Hë, more Mark! A do me ba lutje për të shkue te nana? 

Pasi heshti një hop, djali belbëzoi: 

- Jo…, komisar…! 

- Si…?! Pse…?! – sokëlliu njeriu i partisë. 

- Po unë s’kam ba ndonjë krim, që të lutem për falje! 

-Ashtu ?!! – kërciti dhëmbët komisari. 

- S’ke faj ti! – klithi polici, që shoqëronte eprorin. - Kur të kemi lënë ne 

të nxjerrësh jashtë kampit edhe topa me marmelatë…?! 

Marku nuk i ngriti më sytë nga toka.


307 

BEDRI MYFTARI 

Lindi në katundin Sklav të Çamërisë, më 11 

dhjetor të vitit 1938. Në Shqipëri erdhi si 

refugjat në moshën 6-vjeçare. Shkollën fillore e 

kreu në Fier, kurse të mesmen në Teknikumin 

Financiar të Tiranës. Pasionin e tij për të 

shkruajtur e ka kultivuar qysh në moshën 16 

vjeçare kur nisi të botojë në revistat dhe gazetat 

letrare. Në vitin 1971 u arrestua dhe u dënua 

për agjitacion e propaganda, pra nuk mundi 

më të botojë. Mbas rënies së komunizmit iu 

rikthye përsëri pasionit të tij rinor. Gjatë kësaj 

periudhe ka botuar shumë libra ndërmjet të 

cilëve mund të përmëndim “Kronikat e vdekjes” 

(1994); “Rojtari i varrezës” (1995); 

“Pranverë që s’kthehet më” - poezi (1998); 

“Bardhë e zi” (1999); “Përralla” (2000); 

“Vajza e rojtarit të pyllit” (2002).


ZBRITJA NË FERR 

Ecja si i dehur nga afshet e mbinatyrshme të pasioneve. Në krye të 

rrugicës më prenë rrugën tre vetë. Ata ishin veshur me kostume të zinj dhe 

të tre kishin syze të zeza. M’u kujtua “Procesi” i Kafkës. 

- Ju quheni Shandor Petef? - m’u drejtua njëri nga të tre. 

Ne mblidheshim një herë në javë te shtëpia e Kolombos. Ajo ishte një 

shtëpi përdhese në periferi të qytetit, në mes të një pemtoreje të fermës 

“Gjergj Dimitrov”. Fiknim dritat, ndiznim qirinj, pinim verë e lexonim 

krijimet tona me dorë të lirë. Këtë shtëpi, ku mblidheshim një herë në javë, 

e kishim pagëzuar me emrin “Klubi Petef ” dhe mua më thërrisnin Shandor 

Petef. 

- Unë jam Saimiri. Saimir Derveni! – iu përgjigja. 

- E dimë, e dimë se kush je, të njohim me dhëmbë e dhëmballë. Të 

dimë edhe se sa lugë ke në shtëpi. Por pa bërë lëvizjen më të vogël dhe pa 

bërë as gëk, as mëk, futu në atë makinën atje. Ishte gaz 49 sovjetik. Ai që më 

urdhëroi u ul përpara me shoferin, kurse dy të tjerët më vunë në mes. 

- Ku i ke byzylukët, foli ai që ishte ulur me shoferin. Ai që ishte ulur në 

krahun tim të majtë, nxorri prangat dhe më tha: 

- Në emër të popullit jeni i arrestuar! 

Më lidhi duar prapa dhe gazi u nis. Unë kisha hipur në gazin e sigurimit 

të shtetit. 

Atëherë në Tiranë kishte pak automjete. Më shumë në sy binin “zimat” 

e zinj të udhëheqjes që të çonin në parajsë. Kështu flitej atëherë për bllokun 

e udhëheqjes, është parajsë e vërtetë, por ne nuk e kishim parë asnjëherë se 

ruhej me policë e me ushtarë. Bile, kishim frikë të kthenim edhe kokën 

andej. Pastaj vinin me radhë: makina e vdekjes që të çonte në Tufinë e 

Sharrë nga ku nuk ktheheshe më, gazi i sigurimit që të çonte te burgu i 

vjetër, burgu i ri ose në bodrumet e Ministrisë së Punëve të Brendshme, që 

s’dihej kthimi, autoburgu që të çonte në Burrel, Spaç, Qafë Bar nga ku 

mund të ktheheshe pas tre ose njëzet e pesë vjetësh. Gazi u ndal para portës


309 

së burgut të ri. Burgu i ri ndodhej në fund të Brrakës. Ndërtesa e burgut 

është ngritur në kohën e okupacionit italian dhe është e rrethuar me një mur 

tre-katër metër të lartë. Mbi mur është vendosur një rrjetë me tela me gjemba., 

dy metër e lartë. Në çdo pesë-gjashtë hapa, ngrihen kupolat e rojeve. Poshtë, 

në bahçen e burgut, janë kupolat e qenve të kufirit dhe të instruktorëve të 

qenve. Ndërtesa është dykatëshe. Në katin e parë janë 22 qeli, ndërsa në 

katin e dytë janë 27 qeli dhe dhomat e hetuesisë. 

U hap porta e parë prej hekuri, e dyta po prej hekuri. Më zbritën në 

oborrin e burgut. Më kapën nga krahët, kaluam në nëntë porta me nga dy 

dryna e dy lloza secila nga mbrapa, deri sa arritëm te qelia numër dyzet e 

shtatë, tamam si te Simbat detari i “Një mijë e një netëve”. Kur më futën në 

qeli, m’u duk sikur kisha rënë në fundin e një pusi të thellë, nga ku nuk dukej 

as hyrja dhe as dalja. Lart në mur, ishte një frëngji sa pëllëmba e dorës e 

kryqëzuar me hekura. Në tokë ishin dy batanije të grisura, pagurja e urinës 

dhe pagurja e ujit. 

Era e amoniakut, e lagështirës dhe e mykut, që kishte veshur muret e 

nxira të qelisë, të zinin frymën.Te dera e birucës ishin shkruar nga të izoluarit 

lloj-lloj fjalësh. Në krye lexova: “Këtu është bota e heshtjes dhe e vdekjes”, 

“po hyre këtu, je fshirë nga lista e të gjallëve”, “Në këtë birucë janë pushkatuar 

132 vetë, janë varur 13 vetë, kanë vdekur nga torturat 87 vetë, janë çmendur 

6 vetë. Pastaj më poshtë ishin shkruar emra artistësh filmash dhe emrat e të 

izoluarve që kishin kaluar nëpër këtë qeli. U ula në një qoshe të birucës. 

Dëgjohej rrjedha e një çezmeje, tutje nga fundi i korridorit, dhe bashkë me 

rrjedhën dëgjoheshin edhe hapat e gardianit. Për birucat kisha dëgjuar tregime 

nga më makabret. Kur dëgjova rrjedhën e çezmes, thashë me vete: - po 

sikur të ma lëshonin ujin në birucë? Në fillim uji do të më mbulojë deri në 

gju, pastaj deri në bel e së fundi deri në fyt, pastaj do të më mbulojë komplet. 

Si do të jetë vdekja kur mbytesh në ujë? Një rreze hëne hyri nga katrorët e 

hekurave të frëngjisë dhe ra mbi murin e nxirë të qelisë. Vështrova rrezen e 

hënës dhe m’u kujtuan të gjitha ngjarjet e asaj nate. Në pak orë gjithë ato 

ngjarje, tamam si në përralla. Filmi “Kasta Diva” realizimi i të gjitha ëndrrave 

të mia rinore për dashurinë. Aroma e lule blirit, hëna si një nuse lozonjare 

mbi Dajt, puhizat e flladit pranveror, nektari mbi buzët e lagura nga lëngu i 

mollës së ndalueme. Aroma dehëse e atij trupi virgjëror me emrin Vjollca


dhe pastaj një ëndërr e ligë, oficerët e sigurimit, prangat dhe qelia numër 47 

e burgut të ri. 

Koka m’u boshatis. Asnjë mendim në trurin tim, asnjë tingull. Bota 

vdiq. Shikoja si idiot rrezen e hënës mbi muret e nxira të qelisë. Më solli në 

jetë kërcitja e llozit te dera e qelisë. 

Para syve m’u fantaks një fytyrë pa jetë, pa ngjyrë, me dy gisht ballë, 

me ca sy të hirrët, të vegjël e të futur thellë në zgavrat e kafkës. Ai qëndronte 

para meje me pranga në dorë. E vështrova drejt në sy, asnjë damar nuk 

lëvizte në atë fytyrë, asnjë ngjyrë nuk shquhej, as qerpikët nuk i lëviznin. Ky 

do të jetë xhelati,- thashë me veten time. Kisha lexuar diku se të gjithë ata 

me ballë të ngushtë e me sy si dy xixa të futur thellë zgavrave të kafkës, kanë 

prirje sadisti. 

- Çohu! – doli një thirrje nga gurmazi i fantazmës. Ai s’e çeli gojën 

fare, as buzët nuk i lëvizi. Nga doli ai zë që dukej se vinte nga thellësi 

humnerash të errëta. Vetëm në fyt lëvizi lart e u ul poshtë gongu i fytit. 

U çova. Më lidhi duart mbrapa dhe më nxorri në korridor. 

- Ka njeri! Ka njeri! Gongu te fyti u çua lart dhe u ul poshtë dy herë. 

Korridori ishte i errët dhe i ngushtë. Nga të dy anët e korridorit ishin dyer e 

birucave si pllaka varri. Prapa çdo dere, dergjej, përpëlitej një shpirt njeriu, 

futur thellë skeletit të vdekur e të pakalbur. Unë prisja nga çasti në çast të më 

shfaqej dhoma e torturave e parafytyruar sipas meje. 

- Ka njeri! Ka njeri!- më zgjoi klithja e atij që më mbante nga krahu. U 

hap një derë. Dolëm në një si verandë dhe përpara na doli një korridor i 

gjerë e tërë drita. Nga të dy anët e korridorit ishin dyert e dhomave të 

hetuesisë. Ai u ndal e trokiti te dera e dhomës numër katër. 

- Hyrë – u përgjigj dikush nga brenda. 

Në dhomën numër katër ishte një djalë me flokë të verdha, gati 

moshatar me mua. Dy tavolina karshi njëra-tjetrës. Në mur përballë, 

fotografia e Enver Hoxhës, dalë me uniformë ushtarake e me grada gjeneralkolonel. 

Dhoma ishte e gjerë dhe ajrosej nga dy dritare të mëdha, nga ku 

dukej baçja e Arshivës së Shtetit. Të gjitha këto, unë i fotografova, sapo u 

futa në dhomë. Shoqëruesi im nderoi me grusht dhe u largua. 

Në dhomë mbetëm ne të dy, unë dhe djali me flokë të verdhë. Ai më 

hodhi një vështrim me vetulla të mbledhura nga koka te këmbët. Pastaj më 

urdhëroi:


311 

- Uluni! – duke më treguer karrigen e tavolinën. 

U ula. U ul edhe ai përballë meje. Karrigia dhe tavolina ku u ula unë, 

ishin të betonuara me dyshemenë. Mbi tavolinën e tij ishte një dosje e trashë 

me kapak bojë hiri. Ai e hapi kapakun e dosjes dhe filloi të shfletojë. 

Shfletonte një fletë dhe më shikonte mua me bisht të syrit. 

- Dosja ime – thashë me vete. Sa e trashë qenka. Edhe Matahari nuk 

besoj ta ketë pasur dosjen kaq të trashë… 

Ai u çua në këmbë, bëri dy-tre xhiro nëpër dhomë dhe pastaj m’u 

drejtua mua: 

- Unë jam hetuesi yt. Që nga ky çast jeta jote është në dorën time. Unë 

jam i arsyeshëm, por me armiqtë e Partisë, jam i pamëshirshëm. Atë ditë që 

mora teserën e Partisë, u betova në idealet e Partisë, në gjakun e shokëve se 

kushdo që do të guxojë të ngrejë dorë kundër pushtetit popullor, do ta 

shtyp si insekt, pa pikën e mëshirës, sikur të jetë edhe njeriu im më i afërt. 

Mua më kanë folur për ty. Kemi kohë që të studiojmë edhe vetë. Ti je një 

dhelpër që nuk e ke shokun. Por dije mirë se ajo karrige ku je ulur ti, nuk e 

ka mundur kurrë karrigen ku jam ulur unë. Në atë karrige ku je ulur ti, janë 

ulur para teje kriminelë që nuk u bënte syri dritë, por ne i kemi bërë të 

ligjëronin si bilbila. Prandaj, po të këshilloj që mos të të rrejë mendja. Bjeri 

drejt se do të keshë lehtësira. Partia e ka zemrën të gjerë. Ajo i fali jetën edhe 

kriminel Hetem Çakos vetëm se u tregua i shtruar edhe i penduar. 

Pas kësaj ligjerate, shkoi dhe u ul në karrigen e tij karshi meje. Filloi 

përsëri të shfletonte dosjen. E la dosjen dhe më nguli vështrimin mua. Edhe 

unë e vështroja drejt në sy. Sytë e tij u përpëlitën në fillim. Pastaj i humbën 

nuancat dhe u kthyen në një shkretëtirë të akullt. Shkretëtira e syve të hetuesit 

qëndroi ashtu pa jetë vetëm ca sekonda. Pastaj, thellë qenies së tij, vërshuan 

mbi hapësirat e akullta të bebëzave të syve të tij një mori zvarranikësh. Në 

ato sy unë pashë të gjitha llojet e gjarpërinjve: kobra, nepërka, bile edhe 

krokodilë. Më shkuan të rrënqethura në të gjithë trupin dhe m’u ngritën 

flokët përpjetë. Në bebëzat e xhamëta pashë edhe portretin tim, lakuriq të 

shtrirë në atë shkretëtirë të akullt. Mbi trupin tim u vërsulën të gjithë zvarranikët 

dhe filluan të më thithin gjakun. Pashë edhe buzët e trasha të hetuesit që u 

ngjitën në plagët e hapura të trupit tim.


- O Zot, ky qenka sadist – thashë me vete. Në atë kohë m’u kujtua 

shoku i fëmijërisë Adi. Kur mblidheshim te shtëpiza në periferi të qytetit për 

të lexuar krijimet tona me dorë të lirë, ai na fliste për prejardhjen e komunizmit. 

- Komunizmi vjen nga kohërat prehistorike – e niste tregimin ai. Nga 

koha e dinozaurëve. Nga këto kohëra vjen edhe kanceri. Komunizmi është 

pasardhës direkt i kanibalizmit. Në shoqëritë komuniste ata që kanë në gen 

të trashëguar brez pas brezi qeliza kanibale, kthehen në sadistë dhe kur bëhen 

udhëheqës të partive komuniste, kthehen në vampirë. Po të marrim të gjitha 

periudhat historike të zhvillimit njerëzor, del se gjatë sundimit komunist ka 

pasur diktatorë më shumë se në të gjitha kohërat e mbledhura së bashku. 

- Më shiko mua drejt në sy - më përmendi zëri i hetuesit. Unë e shikova 

drejt në sy. Sytë e tij ishin kthjelluar dhe kishin marrë ngjyrat e zakonshme. 

- A e di pse të kemi arrestuar?- më tha. 

- Jo, nuk e di! 

- Të kemi arrestuar për agjitacion e propagandë kundër vijës së partisë 

në art e letërsi. Partia të rriti e të edukoi dhe ti si bukëshkalë që ishe, ia 

shpërbleve partisë me tradhti! Ç’të bëri partia?! Ku t’u prek interesi, partia të 

dha dorën, por ti e urren partinë. 

Tani më thuaj që kur e ke urryer partinë? 

- Partinë e kam urryer që në themelimin e saj. 

Ai e shënoi. 

- A e njeh një shkrimtar që është arratisur, ia harrova emrin se si ia 

thonë… 

- Baudin! 

- Hë de, Baudin. Tani më thuaj se çfarë di për të? 

- Baudinin e kam pasur shok. Para një viti e gjysmë, është arratisur. 

- Si u arratis? 

- Për këtë pyesni organet kompetente që e survejonin se ai ishte i 

internuar në Kullë të Sukthit. 

- Pasi u arratis ai, ti shkove në Konispol. Pse shkove? 

- Më dërgoi redaksia e gazetës me shërbim. 

- Gënjen, mor armik i degjeneruar, se ti ke ngulur këmbë vetë,- më 

tha. 

Sytë iu mbushën me njolla gjaku. U çua në këmbë dhe erdhi tek unë.


313 

- Ku e quan veten se je këtu? Për ta marrë vesh, po të gudulisim pak, 

- më tha dhe cigaren e ndezur ma vuri në ballë. U dëgjua përcëllima e mishit 

dhe era e djegur. Ai më vështronte në sy i lumtur dhe krenar. Edhe unë ia 

ngula vështrimin. Ai lexoi në sytë e mi urrejtje. 

- Ti na urren nga thellësitë e shpirtit, më tha. 

- Po, është e vërtetë - i thashë. 

- Ou, na qenke edhe trim! Po nuk e di ti se unë të bëj të pëllasësh si 

lopë, pastaj të më kërkosh falje dhe të më puthësh këmbët. 

Më vuri gjurin në mes e filloi të më lëvizë prangat. Unë e kafshova fort 

gjuhën që të mos nxirrja zë. 

- Hë, hë do të thuash më fal apo të t’i këpus duart. 

Unë e shtrëngova edhe më fort gjuhën. Goja m’u mbush me gjak. 

Hekurat më hynë thellë e më thellë në mish dhe unë rënkoja nën zë. 

- Ëh, ëh!… 

Damarët e duarve m’u nxinë, m’u frynë, pastaj plasën. Gjaku që 

shpërtheu nga damarët e duarve të mia spërkati muret, dyshemenë, tavolinën, 

fotografinë e Enver Hoxhës dhe fytyrën e hetuesit. Ai më shtyu. Unë i 

lidhur me pranga u përplasa në dysheme. Nga korniza doli Enver Hoxha 

dhe erdhi vuri buzët mbi plagët e mia. Buza e poshtme iu var dhe nga dy 

dhëmbët e qenit filloi t’i pikojë gjak. Në sytë e hetuesit dolën të gjithë 

gjarpërinjtë dhe u turrën drejt plagëve të mia. Pashë edhe buzët e hetuesit të 

ngjitura te plagët e mia. Pastaj erdhi edhe konti Dragula. 

O Zot! Sa ngjasonin të tre: Enveri, hetuesi dhe konti Dragula! 

Kur u përmenda, isha në qeli. Bëra të lëvizja duart, por nuk munda. 

Ishin plumb të rënda. Dëgjova rrjedhën e çezmes dhe hapat e gardianit në 

korridor. Rrezja e hënës po dilte nga qelia. Një zbrazëtirë mbushi qelinë dhe 

bashkë me të edhe qenien time. Klithi kukuvajka, ogur i zi për mua.


GJON MARK NDOJ 

Lindi në Orosh të Mirditës, në vitin 1928. 

Shkollën e mesme e vazhdoi në gjimnazin e 

Shkodrës. Arrestohet më 14 qershor të vitit 

1946 si kundërshtar i pushtetit, kur shërbente 

si mësues në Rrëshen. U dënua me 17 vjet 

heqje lirie të cilat i vuajti kryesisht në burgun 

e Burrelit. Gjatë kësaj periudhe Gjon Mark 

Ndoi shkruajti tregime e poezi si dhe një poemë 

poetike. Fatkeqsisht kjo krijimtari nuk e pa 

dritën e botimit mbasi dorëshkrimet iu 

sekuestruan gjatë kontrolleve në burgun e 

Burrelit, por ato mundën t’i lexonin 

bashkëvuajtësit e asaj kohe, si Gjergj Kokoshi, 

Arshi Pipa, At Pjetër Meshkalla etj.ka botuar 

librat me tregime e novela “Kardinal Ahuni” 

dhe “Ndëshkimi i pafajsisë”.


315 

FRAGMENT NGA LIBRI “NDËSHKIMI I PAFAJSISË” 

…Dielli kishte perëndue matanë Taraboshit. Nga jugu në rranzë të tij, 

fabrika e çimentos lëshonte fjolla tymi e liqeni me siprinë të ndritshme 

valëzonte lehtë lehtë, tue shkaktue një shushurimë si fshamje pak lodhëse, 

por kënaqsie. Dukej se shpirti po i udhëhiqte dhe i drejtonte se, pa folë e 

shpreh mendim, ata kishin ardhë deri aty në një mendje dhe dëshirë. Si me 

çudi, ata shikuen në sy njëni-tjetrin. Dhe ai vështrim i ndolli, i joshi e mandej 

i thithi, tue e ndie vetin të njinjisuem. 

Ma i dobët në këtë çast se i lodhun, Pjerinit iu var kryet dhe u mbështet 

në gjoks të vajzës. Pati një të përqethun a reagim të pakontrolluem, por 

kryet pushonte në gjoks pa dhanë tjetër shenj a gjallni pas frymëmarrjes, jo 

të shpeshtë por të mekët e të pakët. Bina, due me u rrfye me ty. Ndëgjom, 

mos më ndërprit... mos më fol... Ky za i ngjante asaj se asht i Pjerinit, por iu 

duk i largët si të ishte një shëmbëlltyrë e tij. Kam ba një punë të keqe... jo se 

e bana... por u përdora... si vegël e mjet që ata mendojshin, dhe patën të 

drejtë se asht i përshtatshëm për ta përmbushë. Dhe e bana. Zani dhe shprehjet 

tash nuk iu ndërprenë si një duf që nuk përmbahet… Unë me dy shokë, të 

urdhnuem, i futëm armët nën Iter. Pushoi një çast… fretnit nuk kanë ditë 

asgja, s’kanë faj as gisht në këtë punë. Jo se më dhimben, por ajo që ngjau qe 

tepri. Albina ishte ba dru. A mund të bante një kob kësisoj njeri?! Pjerini, 

Pjerini i saj! Ai largoi kryet me vrull e me një za që dridhej nga zemrimi, por 

askujt mos ia thuaj, kjo me han kryet. Kryet, përsëritja e kësaj fjale u përcuell 

me një qeshje të keqe. Pa folë ma, ata u çuen dhe u kthyen. Pa folë, ata ecën 

pothuej mekanikisht. Muzgu po binte. Dritat ishin ndezë në pazar. Konturet 

e kalasë dukeshin si një vizatim jo i qartë. Për në qytet po ktheheshin njerëzit 

e pakët prej pazarit. 

Kur dolën në xhade, po afrohej një pajton bosh. Pjerini e ndali dhe 

hypën. Patkojtë tingëllojshin në asfaIt me një ritëm të barabartë, ndjellës, 

andrrimtar, paqtues. I zhytun në një shpirt nga një mall fëminije, u mbështet 

në krah të Albinës. Peshë e rëndë ju duk asaj. Por karroca i përkundte lehtë,


patkojtë që në qetsinë e natës që po shtrihej anekand zbutës krak-kruk-krakkruk, 

qinda drita që vezullojshin në qytet e në qiell yjet, vetëm të ndritshmit 

dalloheshin. 

Mund të ishte afër orës 4 të mbasdites, kur trokiti dikush në derë. Pina, 

tue mendue se ishte Pjerini, nuk e ndërpreu punën që kishte nëpër duer. 

Dera ra përsëri. Këto nuk ishin trokitjet e Pjerinit, as të Vikut. Tashti me 

ngut doli dhe çeli derën. Një burr i panjohun u largue një hap mbrapa si me 

dhanë me kuptue se nuk donte të hynte mbrenda dhe pa për sendet e pyeti: 

a asht shtëpia e Pjerin Kinit kjo? Pina pohoi me krye. Me vështrimin kah 

rrugica ai tha: - Vij prej Seksionit të Mbrojtjes me të thanë mos e prit Pjerinin. 

- Pse, çka i ka ndodhur? - e ndërpreu ajo. - Asgja, asgja, por ka shkue me 

shërbim e mund të mos kthehet për tre - katër ditë. Tre - katër ditë... mezi 

shqiptoi nana. Por pa e zgjatë ma tepër i hueji sa mezi e ndëgjoi ajo, tha 

lamtumirë. Nuk ishte se Pjerini ishte me shërbim, por druhej se familja e 

shqetësueme për mungesën e tij do të alarmonte; e ata kishin nevojë për një 

javë, s’paku, të mos dihej asgja. Një urdhën shumë sekret kishte ardhë në 

adresë vetëm të kryetarit e nënkryetarit për të ba arrestimin e Pjerinit me dy 

ndihmësat që kishin kryer operacionin. Assesi të mos përmendet arsyeja, 

madje as të dyshohet. Thjesht sëpari për masë disiplinore, një gabim i shpifun, 

mandej, gradualisht, masa ma të forta e veprime të kujdesshme. Mbi të 

gjitha porosia: asnjëni të mos dinte për shoqin e të izoloheshin në vende të 

ndryshme, në pamundësi komunikimi. I ndanë ashtu, se Shkodra kishte 

mjaft burgje atëherë, i izoluen, tue dhanë ndonjë shkak sa me përligj 

arrestimin. Kujdesi kryesor i ishte kushtue Pjerinit. Mbas pesë ditëve në këtë 

gjendje të paqartë, ku megjithëse jo të metë e të pa aftësi përfytyruese, asnjëni 

nuk po kuptonte gjendjen dhe shkakun e vërtetë se pse i kishin izolue. Por 

nësa pritshin tash e parë se do t’u hapnin derën e t’i lanë të lirë, masat po 

ashpërsoheshin dhe sjellja ndaj tyne po rëndohesh. Tue shikue rrethanën 

secili në mënyrë të vet e patën të vështirë me iu afrue së vërtetës. Pos kësaj, 

Pjerini e shtrinte rrezen e dyshimit ma hapët, ma theIlë, dhe një zemrim jo 

vetëm të natyrës së tij, por dhe të arsytuem, po i errësonte mendimet . 

Ç’kishte ba? Ose si intiligjent e porsa i njohun me veprimet e sigurimit, se 

ende ishte rishtar (rreth 5-6 muej në sigurim) e quante ma me vend me 

pyetë mendjen e tij se çka dojshin me ba. Asgja nuk kishte ba që t’i binte 

ndesh detyrës, por këtë “asgja” e dronte ma tepër se mund të kthehej në


317 

“shumëgja” ose “gjithçka”. Në kambënguljen e tij, të kërkesës se pse ishte 

marrë kjo masë, i ishte thanë: ke shkel sekretin shtetnor. Tue mos i thanë se 

ke nxjerrë sekretin, që ky përbante faj, ky papërcaktim e mjegullonte kuptimin 

ose hamendësimin. Tue rrëmue me durim e kambëngulje, nxorrën ndonjë 

send e të prumë që mund të shkaktonte vërejtje a qortim, por assesi faj e 

ndëshkim. 

Këto i lidhën ashtu si dijshin ata, në mes të treve e përfundonte në 

punë e veprim, që duhej përgjegj për të. Pjerini duket se nuhati diçka, pra iu 

shtrue pritjes, se dikund do të dilte kjo lojë. 

Rreth dhjetë ditë u deshën me thurë e end një fajësi, të mbledhuna e të 

lidhuna në një bosht: veprimtari herë të buta, lëshim anmikut e ndonjëherë 

tej urdhnit në ashpërsi, pa nevojë. Ishte një mish-mash lidhjesh e ndërthurjesh 

të rëndomta, që ishin zmadhue si faje të mëdha.ër Lini e Gjovalini, dy n/ 

oficerë, kishin qenë ma tepër në aksione, fushata arrestimesh e vrojtues. 

Hetues nuk kishin qenë asnjëherë e tue u gjetë vetë nën presionin e tyne të 

vazhdueshëm për mbi një javë, ishin shushatë e nuk dijshin me dallue në 

procese që u formuen se ishin fajtorë, por në ç’masë e të kryeme me vetëdije, 

si, pse e të tjera shqyrtime, këto as nuk merreshin parasysh, as nuk i vlejshin 

synimit të qëllimit. Nga ora nandë e nadjes kishin ardhë tre - katër oficerë 

prej Tirane me në krye një civil. Fjalë pak ai, me praninë që qarkullonte si 

hije, në zyrat kryesore detyroi një rregull e lëvizje të matuna, mbi të gjitha 

nëse jo heshtje, biseda, urdhna e zane të kujdesshme. 

Ky civil iu vue punës me i dhanë dorën e fundit mbylljes së lojës që 

kishte qenë shqetësim përmbi 10 ditë. - Keni pyetë efektivin e seksionit, 

kolegët, njerëzit që kanë shërbye e punue me ta, herë mbas here? - Komandati 

i Seksionit, që iu ba kjo pyetje, u gjegj me jooo të gjatë. - Ta lamë tashti, u 

çue në kambë dhe filloi të ecë në zyrë me kthesa të shkurta, sepse zyra ishte 

e ngushtë. Tjetri doli dhe mbas pak u kthye me një civil. Jam operativ, u 

prezantue ai. Civili e shikoi drejt në sy, ku ndeshi një guxim në matje. Atij 

nuk i kujtohej ndonjë xhest, fjalë a veprim i fajshëm. 

- Mund të shkosh - urdhnoi civili, thuej tjetrit. Dhe kështu vijoi me të 

gjithë nëpunësit, oficerët që ndodheshin aty në komandë. Nësa ata po 

rrëmojshin me gjetë ndonjë fakt a provë që edhe se i përftuem a i shpifun 

kishin gjasim të besueshëm, por larg qëllimit që dojshin me pëmbushë, i


ndërpreu trokitja në derë. Mbasi kryetari tha një “hyr” të zakonshëm, hyni 

një aspirant i cili mbasi mbylli derën e tue pa civilin, iu ngath goja me folë 

për atë që kishte ardhë me i thanë Kryetarit. Civili në ethet e punës ndërhyni: 

shok a ke ndonjë të dhanë, kompromentim për të tre të arrestuemit efektivë 

të seksionit tuej? Aspiranti mbeti një çast i befasuem nga kjo ndërhymje që 

as nuk e priste, nuk ishte pregatitë. 

- Po unë diçka kam thanë për Pjerinin.... 

Tue i dhanë zemër civili: - Dhe Pjerini ka tregue në një rast butësi për 

një anmik. Folte tue shikue herë njënin herë tjetrin dhe fytyra e tij jo tërhjekëse 

shprehte pasiguri e droje. Dhe... përsëriti civili. Këtë radhë ndërhyni kryetari: 

mendoj se nuk i vlente rasti, ishte fjala se ai në një rast ka ndërhy me i 

zbutë… Tue pushue pak, shtoi: madje tue e lirue nga masa shtërnguese (nuk 

tha tortura) një klerik, por jo nga ata kryesorët, me pretekstin se ai gëzon 

respekt, si i virtytshëm. Tue u sjellë kah aspiranti e pyeti: - Si e ka emnin? - 

Fra Anton, iu përgjigj ai dhe sa filloi me dhanë hollësi, civili e ndërpreu: 

- S’na duhen hollësi. Le të shënohet aty ku kërkohet. E, nën za, kryetarit: 

Në gjygj asgja në lidhje me ata. Ishte fjala për klerin. 

* * * 

Salla, që ishte zgjedhë për të zhvillue gjyqin, ishte në katin e parë të ishkolegjit 

të xhakojve, ku ishte vendos Sek. i M.P.B. Kishte shërbye si mensë 

dhe sallë shfaqjesh ose mbledhjesh. Tri dritaret e vetme, që ishin në një anë, 

nuk po e ndriçojshin sa duhet vendin, sepse drita vinte e mangët e se qielli 

ishte i vranët. Kishin zanë vend njerëzit që ishin ftue për të marrë pjesë, gratë 

e oficerëve të efektivit të seksionit e nga fundi tre - katër gra të familjeve të 

të burgosurve. Kureshtja ishte e fortë e kjo e kishte mpakë bisedën. Gjithsesi, 

një pëshpëritje, si fluturim i një grenze, thente heshtjen. Pati një lëvizje, kur 

prunë të tre të burgosurit me i pa, por vetëm një çast se tue i ulë në bankën 

e parë, të rrethuem prej ushtarëve, vështrimi e kishte të vështirë me dallue 

me hollësi. Pjerini, në mes dy ushtarakëve të rij e të fortë, ishte në krye, i 

veçuem prej dy shokëve të tij. 

Disa sekonda, sa patën kohë me i ulë në vendin e tyne të burgosurit, 

hynë tre - katër oficerë, trupi gjykues. Njerëzit u çuan në kambë, e porsa 

zunë vend në krye të sallës gjykatësit, u ulën pa zhurmë.


319 

Filloi procedura e zakonshme. Shumë fjalë, pjesa ma e madhe ose nuk 

i kuptoi ose nuk i shkoqte e lidhte, sepse ishin pyetje të shkurtëra e përgjigjet 

po ashtu, e shumta me za të ulët. Ata që ishin kah fundi, edhe pse ndëgjojshin 

ndonjë fjalë a shprehje, nuk mund ta lidhshin me nxjerrë një mendim jo të 

tyne, por çka u tha. Dukej se nxitoheshin me përjashtue zhvillimin që u ishte 

dashtë, si formalitet. Prokurori ngrihej herë mbas here, tue ndërhy me i pre 

fjalën ose sulmue Pjerinin. Kryesisht emni i tij lakohej e sulmohej. Por kjo e 

shqetësoi Kryetarin e Seksionit se si mendoi ai, po ngucshin grenzat e kjo 

ishte në dam të farsës. 

Mirpo tashti nuk i kishte në dorë as me i frenue, as me i zbutë. Procesi 

ndiqte rrjedhën e vet. Dëshmitarët - thirri kryetari. Përsëri bluente me vete 

kryetari i Seksionit, kjo në rendin e vet veçse e damshme dhe acaruese. Po 

folte aspiranti që akuzonte Pjerinin për butësi e komprometim me armikun, 

si ishte ai kleriku, pra Fra Antoni, që jo vetëm se i hoqi vuejtjen e ndëshkimit, 

se ishte zanë tue ndihmue shokët e vet armiqtë, por edhe e liroi. Kryetari po 

hante veten me e ndërpre këtë rrethanë e, ajo që i druhej, rrezikonte me 

ndodhë. Po përgjigjej Pjerini: - Askush nuk mund të vinte dorë e të 

ndëshkonte atë njeri. Jo vetëm se ai kurrë në jetën e tij nuk ka ba keq, por 

njihet prej shkodranëve si i mirë e mirësia vetë. I erdhi pak zemra Kryetarit. 

Ndërhyni Prokurori me fjalë e sulme të ashpra, e qe vonë kur i bani me 

shenj kryetari që ta ndërpriste. Pjerini u çue. Ishte i zbehtë dhe flegrat e 

hundës i dridheshin. Çoi dorën me fshi bulëzat e djersës e në ballë ngadalë, 

por me një za të qartë e bukur të naltë: 

- Ajo butësi, që thoni se kam tregue, asht një pikë në detin e të zezave 

që i kam ba klerit, e kam fjalën për Fretnit e Kuvendit të Gjuhadolit. Trupi 

gjykues, salla heshtte në ndëgjim. Armët që u zbuluen në kishë nuk ishin vu 

e mëshehë prej fretënve, si u deklarue e po ndëshkohen për këtë shkak, por 

i kam futë unë e ai rrahu gjoksin me dorën e djathtë, me ndihmën e këtyne 

shokëve, tinëz edhe nga efektivi i Seksionit, pas kryetarit e nënkryetarit e trekatër 

njerëzve që kishin ardhë nga Ministria e Brendshme. Një klithëm - 

kërcënim ndërpreu të pandehurin, ose, më sakt, tërhoqi vëmendjen e 

gjykatësve dhe njerëzit në sallë: - Gënjen, janë dokrra, gënjeshtra e nësa folte 

si i ndërkryem, i bani me shenj kryetarit të gjykatës të mbyllte seancën … 

Gjatë një bisede krye më krye, me derë të mbyllun përbrenda, mbasi 

kishin porositë oficerin e rojes që të mos i trazojë askush, civilët me kryetarin


e Seksionit ranë në një mendje që puna duhej zgjidhë me të butë e dhelpni. 

Porositën të mos e trajtojnë keq, por as mirë dhe t’i japin me hangër dhe ujë 

nëse kërkon me pi. Nga ora 10 e mbramjes shkoi vetë nënkryetari me e 

marrë nga biruca. Edhe Pjerini kishte ardhë me përfundimet e veta tue 

përblue gjendjen e vet. Ata do të më zhdukin. Zaten qysh se kanë caktue 

mue me e krye këtë punë, ka qenë vendosë. Dy shokëve do t’ua mbyllin 

gojën, nuk janë përgjegjësit kryesorë dhe do të pranojnë ndonjë premtim. 

Asnjë arsyetim tjetër nuk e çonte në një përfundim disi ma bindës se ky. 

Ende nuk e kishte krejt të qartë se pse veproi, veçse tashti ishte i bindur se 

ishte përdorë si mashë dhe dy shokët që ia kishin sugjerue e tepria e pasojave 

që s’e kishte mendue. Gjithnjë e ma tepër po zinte vend e qartësohej, trajtimi 

që u ishte ba atij e shokëve i kishin gjykue se u krehte dhe u miklonte sedra 

e vijonte, me mend, tue i dhanë udhë e zgjidhje, ishin kapë jo pa qëllim e 

rastësisht të tre katolikë. 

Kjo e përforconte trajtimin, aq sa ndiente për vete e shokët përbuzje. 

Zemrimi e kishte mposhtun aq sa mezi po kontrollonte veten. Por nëse i 

kishin ushqye e nxit urrejtjen, i kishin mësue edhe hilet e shtirjet ndaj pabesit. 

Rreth një orë i mbajtën Pjerinin dhe oficerin e rojës, që rrinte para derës, 

megjithëse u mundue me kapë ndonjë fjalë, po qe e pamundun. Asnjë za, 

asnjë shenj gjallnie edhe pse mbrenda ishin katër vetë. Kur u çel dera dhe 

doli nënkryetari me Pjerinin, tue mbajtë për krahu iu ba se ishte ma tepër 

xhest miqësor se masë sigurie. 

- Thue ia dolëm? - pyeti civili kryetarin. Thom se po, e tue vu buzën në 

gaz me ironi tha: jeta asht e shtrejtë. Edhe Pjerini sa ndëgjoi derën e birucës 

që u mbyll e mbeti vetëm, i përtërini të gjitha bisedat, punët e bame e 

shqetësimet që kishin fillue para dy javësh. Por jo tue i shoshitë ma një fillesë 

me veprime të pamatuna, kështu duhet të përfundojnë dhe s’ke kah u 

shmangesh. A fjeti? Kushedi, i lodhun, i ri, i sfilitun... 

Ndoshta. Gjumë... nuk ishte gjumë. Si mund të flihej në gjendjen dhe 

kushtet e tij, por ai qe një kapllim, trullosje dhe andrra të frikshme, pengesa 

që s’arrinte t’i kapërcente: e para kudo i dilte një humnerë, humnerë... 

humnera. Tue u shkund me e hjekë këtë makth, iu ba se një hap i dhunshëm 

po ecte mbrenda tij tue vu nën thundrën zotnuese praninë e vet. Çdo ndjesi 

ishte ngurtësue e shtrue këtij pushteti. Një shkodran i vjetër cinik i kishte 

thanë një herë, si se kam harrue, ah, po dhe ata që i ushqyen e i përpajnuen


321 

bindjen disi ndryshe në shpjegim, por e mjaftë... Urrejtja mund të jetë qorre, 

të shumtën e herës, por ajo ndonjëherë ka një vështrim e qartësi që e detyron 

qorrin bartës të veprojë me ose pa ndërgjegje, por me vullnet të fortë, për 

të krye një ndëshkim, sepse edhe Zoti ka krijue ferrin që të kqijtë dënohen 

me vuejtje të pafund. 

Pjerinin e nxuerën ma parë prej biruce dhe i prunë ujë, madje dhe 

sapun me la duer e faqe. Këtë e bani me qejf se ai gjithmonë i kishte dhanë 

randësi paraqitjes. Mbasi u la, kaloi gishtat nëpër flokët gjysmë kaçurel, krenia 

e tij. Ju dha me lëmue vetullat. Albina i kishte zgjue interes për to kur një ditë 

i kishte thanë: Rini “m’i jep mue vetullat e tua e ti merr të mijat”, dhe kishin 

qeshë të gëzuem. Sa larg kjo kohë, e pra jo ma pak se 6 muej. Dy ishin 

ngallicat që u mbështet vendimi i tij të përgjigjet në të njëjtën mënyrë. E 

kishin mashtrue, e kishin përdorë si mashë e mjet. Nëse do t’u përgjigjej 

tashti me një qëndrim të kundërt, s’paku, do të shpërbante ose të zhveshte 

lakuriq qëllimin e synimin e tyne dhe kjo do të ishte shumë dhe e dënueshme, 

madje deri qesharake, se i ulte në opinion. E kështu do të merrte njëfarë 

shpagimi. Nuk do të shkonte kot si e kishin mendue ata. Civili, që ndiqte me 

vëmendje e droje qëndrimin e Pjerinit, i tha majorit për këtë djalë me natyrë 

të rrëmbyeshme dhe të gjallë: kjo ndejë e të prumë i qetë... mund ta ketë 

fjetë mendjen e bind nga premtimet tona… 

- Ndoshta, të shpresojmë. 

Për të kalue prej biruce deri në sallën ku bahej gjyqi, ishte një distancë, 

mundet 50 metra. Edhe kalimi nëpër një copë oborr nuk të ngopte me ajër 

të pastër. Hapsina e ngushtë me një rrethinë të zymtë vetëm se të ndrydhte 

dhe e bante ma të ndjeshme gjendjen dhe ma e keqja, të errësonte shpresën. 

I ndalën në korridorin që kalonte para sallës e përfundonte në derën e 

jashtme. Përballë ishte një dhomë e vogël, zyra e oficerit të rojës. Aty i futen, 

mbas një tavoline të thjeshtë ishte ulë civili dhe në krah të tij, në kambë, 

kryetari i Seksionit. 

- Do t’ju takojmë me familjet për aq kohë sa asht rregulli, për punë 

familjare. Nësa folte, vështrimin e mbante te Pjerini. Në fytyrën e tij të 

regjun nuk lëvizi asnjë muskul, a rrudhë e vijë shprehjeje. Ai bani me dorë 

kah oficeri i rojës e hynë katër gra. Ishin nanat e dy shokëve të Pjerinit, ma të 

forta edhe pse në moshë me Pinën e ma tepër. Nanat i kanë lotët në sy por 

nuk qanë, veçse po nguteshin me pyetë e shpreh sa ma shumë. Pinën e


mbante për krahu Albina që ishte shtirë kështu me i dhanë rast Albinës me 

ardhë në takim. Pjerini e pëlqeu këtë hile se do të shmangte komprometimin 

e Albinës. 

Gjatë atyne pyetjeve të shkurta e të lejueshme i thanë nën za por pa 

tërhjek vëmendjen e atyne që vrejshin... 

- Bina, mos ma harro nanën. Kjo kërkesë e tij, shprehë rrëshqitas, i 

plotësoi të gjitha ato shprehje që nuk mund t’ia thojshin njëni- tjetrit. Kur 

dolën të gjithë, civili mendueshëm i tha nën za Kryetarit: Asnjë shenj zbutjeje 

apo dhanieje nuk vrejta në fytyrë e të prume të Pjerinit. Ai kishte të drejtë se 

Pjerini po provonte pikërisht këtë mendim kur tue gjykue ndër vete këtë 

takim... gjithkund veç mashtrim... Por ai tashti nuk ishte në gjendje me iu 

dorzue asnjë zbutjeje ndjenje. Salla ishte e mbushun plot. Ishin ftue e pru jo 

vetëm ata që qenë në seancën e maparshme, por disa të afërm të tyne që 

mund të kishin marrë vesh ndonjë skaj a hollësi sado të vogël e të 

sipërfaqshme e anash. Kryetari i gjygjit, me një za të shtruem, por bukur të 

naltë e që i shante zanit, ku donte me theksue, çeli seancën: 

- Vazhdojmë seancën e gjykimit, që siç jemi në dijeni, u ndërpre nga 

një element i ri i shprehun nga i pandehuri Pjerin Kini, një moment i 

pakontrolluem i tij, që komprometonte vetë të pandehurin dhe një faktim i 

provuem publikisht, për armët që u gjetën në kishë, në vendin ku besimtarët 

shkojnë për t’u falun, klerikët katolikë si gjithherë në anë të reaksionit, të 

errsinës, të mashtrimit, fusin armët aty ku kishte vendin kryqi e ungjilli. 

Dhe vijoi e vijoi për një gjysmë ore. Heshtja ishte e plot, por kishte dhe 

lëvizje padurimi. Ato dojshin me ndëgjue atë djalë të ri, të quejtun Pjerin, që 

edhe pse ata që ishin në sallë në shumicë ishin të prirun me e mëni si armik, 

mosha e re, paraqitja e dhimbshme, e zbehtë, nëse nuk ndjellte keqardhje, 

sikur e topit e keqja që në shumë mënyra mund të binte në krye të djalit, 

vëllait të afërm të tyne. 

Prokurori turfulloi tue përsërit ato që tha kryetari, por tue e paraqit të 

pandehurin si një njeri të paqëndrueshëm, të papërgjegjshëm e mashtrues. 

Dy-tre herë u çue Pjerini i zemruem me u përgjegj, por i ndërhynte kryetari 

me e zbut gjendjen. Sa e la prokurori, kryetari iu drejtue Pjerinit: 

- I pandehur Pjerin Kini e keni fjalën. Ai u çue ngadalë, por i sigurtë. 

Fytyrën e kishte krejt të zbehtë. Si shtatore e ngurtësueme, ai qëndroi drejt,


323 

pa lëviz as krah as dorë. Së pari, zani iu dridh, por në vijim erdhi tue u ba 

ma i sigurtë e ma i qartë: 

- Zoti Kryetar! Dje thashë para jush këtu se armët që u gjetën në kishë 

i kisha futë unë me këta dy shokët. As frymëmarrje nuk ndihej në sallë. - E 

përsëris, me nderin tim, këtë betim, me jetën time. Fretnit as nuk i kanë futë 

aty, as nuk kanë pas dijeni. Prokurori e ndërpreu tue shprazë një lumë fjalësh 

e sulmesh. Kërkoi t’i hiqet fjala të pandehurit. Pjerini deshi të flasë, por 

kryetari e ndërpreu premas: 

- T’i hiqet fjala të pandehurit. I akuzuemi nuk reagoi, madje, për çudi 

të të gjithëve, u ul dhe heshti. Prokurori mbajti pretencën. Procedurën po e 

përshpejtojshin, tue kufizue retorikën. Kur doli trupi gjykues me vendosë, 

në sallë pati pak bisedë. Njerëzit nuk po dijshin si me veprue e me shfaq 

mendim. Kishte ndodhë diçka që ata nuk mund ta kapshin nën shushatjen e 

një habije që ka çudia e beftë. 

Qysh se u dënue me vdekje me pushkatim Pjerini, Pina, mbasi shihte 

meshën e nadjes te Kisha e Madhe, shkonte me marrë vesh e me i çue 

ndonjë ushqim djalit. Por asnjëherë nuk ja kishin pranue dhe sqarue, por 

vetëm e kishin turitë me përbuzje. Kjo vijoi për një javë. 

Ajo nuk ndjehej e fyeme se kështu mund të kthente në shtëpi me një 

fije shpresë se i biri ishte ende gjallë. Por një ditë ndodhi ajo që duhej të 

ngjante, sepse ishte krye. E munduen me e sfilitë që t’i jepshin të ramet e 

mbrame shafitëse. Me zgërdhimjen që ka egërsia, një ditë i thanë: “Djalin 

shko e kërkoje në Zall të Kirit…”


SPARTAK NGJELA 

Ka lindur në Tiranë më 1949. U diplomua në 

drejtësi në Universitetin e Tiranës. Mbas 

arrestimit të babait Kiço Ngjela, ish-ministër 

i tregtisë që u dënua me grupin “armiqsor të 

ekonomisë”, në vitin 1975, Spartaku 

internohet së bashku me familjen në Selenicë të 

Vlorës. Një vit më pas arrestohet dhe dënohet 

e ridënohet në burg. Po kështu dënohet edhe 

vëllai i tij, Sokol Ngjela, dhe gjatë viteve ’80, 

që të tre pjestarët meshkuj të familjes Ngjela 

janë të burgosur politik. Mbas rënies së 

diktaturës Spartak Ngjela u aktivizua në jetën 

politike të vëndit dhe është një prej eksponentëve 

të spikatur të PD-së. Gjithashtu, për një 

periudhë të shkurtër, ka qënë edhe minister i 

drejtësisë. Në lëmin e letrave Spartak Ngjela 

ka botuar dy romane: “Shpella e vrasjes” dhe 

“Helena R”, si dhe ka mjaft dorëshkrime të 

periudhës së burgut.


325 

FRAGMENTE NGA LIBRI “SHPELLA E VRASJES” 

Kap. II 

1. 

Nata sa vinte po bëhej më e errët, ndërsa përballë qytetthit pas kaq e 

kaq vjetësh kështjella fekste nga dritat e nuk i ngjasonte më fare atij guri të zi 

e të vetmuar që i kishte tëhuajtur kohës. Ajo tani, për banorët e asaj ane 

befas kishte marrë jetë e në mend u çohej vrik mendimi i trishtë sapo që 

shihnin dritat - aty brenda dihej se ishin mbyllur gjithë ata të internuar, ca të 

lëkurur në të vërtetë tërë ajo mori njerëzish që vetë, me sytë e tyre, i kishin 

parë që së largu tek zbrisnin atë pasdite vjeshte nga kamionët e viheshin në 

radhë për të hyrë brenda në kështjellë. E sa për kështjellarët, asgjë nuk kishte 

ndryshuar, ngaqë në mendjen e tyre nuk bëhej asfare dallim midis qytetthit 

që e kishin aq pranë dhe gjithë vendit: bile çdo pikë e globit për ta ishte e 

barazlarguar nga kështjella e tyre përderisa nuk kishin asnjë grimë mundësie 

që të bënin qoftë dhe një çap të vetëm tej murit të gurtë. Për ata njerëz 

kishte vetëm natë, ditë, roje, kështjellarë dhe pritje… 

- Ndaaal”! Briti befas, mu në të ngrysur, një roje, me zë aq të fortë, sa 

u duk për një çast se gjithçka u shkul vendit. Ishte e para britmë kjo e asaj 

nate, prandaj dhe bëri aq e aq përshtypje. Ajo mandej sikur u thëthit nga 

guri i sheshit të kështjellës, gjëmoi aty për një grimë kohe, gjersa u përandit 

dalëngadalë si jehonë e mori dhenë. Në shesh ra prapë qetësia e parë, që 

prishej rëndom vetëm nga goditjet e çapit të njëtrajtshëm të gardianit të 

brendshëm. Gup… gup gup… Gjithsesi ca hapa të rëndë ata, që s’e humbisin 

hiç ritmin nga britmat e herëpashershme të rojeve ushtarë, të cilët, 

përgjithësisht, zgjateshin me kast në tingullin “a”, që ta nxirrnin jashtë krejt si 

sokëllimë fjalën: Ndaaal ! përsëritur e përsëritur aq shpesh kjo atë natë të 

parë nga njëri te tjetri: “Ndaaal”! bërtiste roja përmbi portën e madhe, 

mandej ia pasonte po ashtu, bile më fort, ai tjetri që ndodhej aty sipër 

përmbi mur ku një si brryl merrte kthesën e parë të qerthullit kështjellor. E 

kështu me radhë, kur e kur, nga të gjitha truprojat e gurta zëri i rreptë 

vërsulej me shkulma mbi kazermat e të internuarve. Ndaaal! 

- O Zot! - murmuriste herëpashere me vete Katerina Pogu tek i dëgjonte. 

Ajo s’ishte mësuar me ato britma therëse, ndaj i dukeshin tamam-tamam si


ca urdhra vdekjeje-zjarr, për shembull, një britmë e egër që i jepte më në 

fund komandën togës së pushkatimit, menjëherë pas saj, mes krismash, 

binin përdhe gjithë të pushkatuarit, të masakruarit, aty, pse jo, edhe mu aty 

rrëzë murit të ftohtë të asaj kështjelle. 

Por shumica e të internuarve as që pyesnin fare për to. Ata ishin mësuar 

e kjo u dukej diçka krejt normale,si të gjitha veprimet që ishin të detyruar të 

kryenin gjatë ditës. Se mos i bezdisnin ca më pak morrat që u lëvrinin nëpër 

trup ditën e natën! Njëlloj gjithçka, e njëjta gjë, - si britmat e ushtarëve, si 

bilbilat e policëve, si fjetoret që kutërbonin nga era e mykur – edhe ajo copë 

bukë që e hanin thatë ose me pak kripë. E pra, s’kish dallim fare se jeta ecte 

po njëlloj si edhe atëherë kur qenë mësuar të jetonin krejt ndryshe; me zjarr, 

me banjë e me çarçafë të larë. 

Hiç mos u mërzit, Katerinë – i pat thënë atë ditë Katerina Pogut një 

grua e njohur, - hiç fare mos u mërzit, se vetë do ta shohësh që shumë 

shpejt do të mësohesh e gjithçka do të të duket krejt normale. 

Po si mund të mësohet njeriu me këtë ferr? - pyeti ajo dikur veten 

gjithë dyshim e drojë porsa që përcolli nëpër mend fjalët e asaj gruaje, dhe 

vështrimin e treti sakaq thellë përsëri nëpër gjysmëmuzgun e fjetores. 

Të gjitha gratë e fëmijët e vegjël ishin shtrirë e në fjetore nuk fijonte më 

asnjë lloj zhurme, veç ndonjë psherëtime apo rënkimi të lehtë. Përgjithësisht 

gratë e internuara në atë kështjellë ishin të reja në moshë. “Ndaaal!” u dëgjua 

për një çast zëri i rojes që ishte aty pranë. O Zot! Tha sërish Katerina, por 

vështrimin megjithatë nuk e hoqi nga fjetorja. Prapë heshtje. Thellë 

dëgjoheshin hapat e gardianit. Gjithçka dukej si e pushtuar nga humbja. Po 

fle lodhja, belbëzoi shurdhët ajo gjithë duke menduar se këtej e tutje kështu 

do të kalonte çdo natë - larg jetës, aty, peng në një kështjellë ku ngadalë do 

të vinte t’i fashitej dhe vetë shpresa, e pritja më në fund do të shuhej për të 

mos u ndier më thuajse fare. Një drithmë e lehtë ia morrnicoi pastaj gjithë 

trupin, tek e mendoi veten në një fund të atillë. Por, aty për aty iu dha befas 

e pyeti nëpër dhëmbë me pak zë: po ai? 

Kap.V 

1. 

E nesërmja gdhiu qetë,si ngaherë, uniformisht në të gjithë hapësirën e 

shtetit, njerëzit të përgjumur siç qenë dëgjonin këndezët, dëgjonin zilet e


327 

orëve, dëgjonin këmbanat e kishave e çoheshin për të filluar ditën. Njëlloj 

po kështu edhe banorët e qytetthit jugor nuk e kishin prishur terezinë më 

parë se të gdhinte, ndonëse aty rreth orës 01.00 një “xhips”, si i tërbuar, 

kishte çarë zhurmën mespërmes qytetthit të tyre. Në të vërtetë atë ulurimë 

e pati dëgjuar vetëm fallxhorja plakë Hane Egjiri. Dhe “Bretku”, kishte 

mallkuar ajo e shtrirë siç kish qenë në errësirën xwc të dhomës së saj të 

vogël, se në të katër vjetët e fundit qe mësuar me zhurmën e ca makinave të 

tilla, që bridhnin netëve për të mbartur të arrestuarit. “Ngrënçi kokën tuaj”, 

kishte thënë më pas e qe kthyer në krahun tjetër mes rënkimesh, nga ato të 

zakonshmet e saj që e mbushnin dhomën për çdo natë. 

Por në Ministrinë e Brendshme u ngrit tensioni që në orët e para të 

mëngjesit. Në radiogramin që i drejtohej ministrit thuhej: 

“Komandanti i të internuarve në kështjellën e jugut Mark Ashta pasi 

ka marrë me vete dhe të internuarën Katerina Pogu, është larguar me 

“xhipsin” e tij në drejtim të kufirit grek. Rrëmbimi i të internuarës dhe akti 

i ikjes ka ndodhur pak pas mesit të natës”. 

Menjëherë u dha urdhëri për gjendje alarmi në të gjithë atë zonë kufitare: 

u përforcua kufiri me trupa vullnetare, u gjet vendi ku qe lënë “xhipsi”, u 

identifikuan gjurmët e pas tyre, u përcaktua menjëherë dhe drejtimi nga 

kishin marrë të ikurit. Por ajo që i qetësoi në fund krerët e Ministrisë së 

Brendshme ishte pa dyshim fakti i sigurt se në vijën kufitare kishte njëzetë e 

katër orë që s’ishte konstatuar asnjë lloj shkeljeje. 

Domethënë të ikurit ndodheshin ende në tokën shqiptare. 

2. 

- E dua patjetër të gjallë atë qen, - i tha ministri i brendshëm 

zëvendësministrit R. ashtu siç qe në këmbë përballë tij disa çaste para se ky 

i fundit të merrte udhën për në Jug, ngaqë do ta udhëhiqte vetë operacionin 

për ndjekjen dhe kapjen e Mark Ashtës. 

Por R. nuk i përgjigjej, ai e shihte veç në sy ministrin e vet dhe, nga 

mënyra se si kish qëndruar para tij - gatitu sigurisht - nga xhestet krejt të 

ndrydhura që bëri tek iku (një përkulje e lehtë e kokës, një sprapsje disa 

hapash gjer te dera duke qëndruar gjithmonë me fytyrë nga ministri), si dhe 

ajo: “ditën e mirë shoku ministër”! që e shprehu përunjësisht e me ton të


veçantë, kuptohej sheshit se me ç’seriozitet e kishte marrë detyrën speciale 

që po i ngarkonin atë mëngjes që në orën 07.30. 

Në të vërtetë ai s’e kishte dashur kurrë Mark Ashtën, asnjëherë, dhe po 

të ishte vetëm në dorë të tij, Ashta s’do të vinte dot këmbë në Ministrinë e 

Brendshme. Po ç’t’i bënte ministrit! Ah, që s’më dëgjoi.Ç’ne, atij i kishte 

hedhur trutë e gomarit ky birbo dhe ja tani, ia bëri proçkën. Ndaj duhet 

shkuar sa më parë në qytetin e jugut. 

- Sofo! - i foli shoferit, - shpejt Sofo se nuk na pret puna… duhet të 

ecësh sa më shpejt që të jetë e mundur. 

Pastaj prapë filloi të mendojë për ngjarjen. 

Ishte e bukur ajo kuçkë, tha dikur gjithë duke kujtuar sakaq fotografinë 

e Katerina Pogut ashtu siç e kishte parë mbi tryezën e ministrit. Katerina 

Pogu. A ta kishte njohur qysh më parë Ashta atë grua të bukur? Një dashuri 

e vjetër, ndoshta, që ne s’e kemi ditur. E ku mund t’i dish mirë rrënjët e 

ndoca njerëzve të tillë! Eh! Psherëtiu dhe sërish mendja i shkoi te fotografia 

e gruas së bukur. E pra ka burra që flenë me gra të tilla. Dhe s’kanë hedhur 

një pushkë në luftë! Nejse, Mark Ashta, ç’është e vërteta, kishte luftuar. Ia 

mori mendtë ajo grua. Aq e bukur sa ishte ajo, çdo gjë mund të ndodhte. 

Po tani, ama, po të kapej, Ashta do të përfundonte në litar për tradhti të 

lartë. 

- Shpejt Sofo, shpejt! – i briti edhe një herë shoferit, - se nuk na pret 

koha, dëgjon? 

Shoferi përsëri nuk iu përgjigj. 

Eh, Mark Ashta, Mark Ashta – tha më pas tek vuri re që makina nisi të 

ecte pak më shpejt - e dija se ti nuk do të qëndroje dot gjatë me ne. Dhe 

ndoshta thua se donte ashtu atë mendim të shprehur t’ia transmetonte lëvizjes 

së makinës. Po, po, tha pastaj, e dija që ç’ke me të. Eh sa herë kish dyshuar ai 

te Ashta, se nuk qenë të pakta rastet kur qe ndeshur me të. Dhe nuk se s’e 

kish parë si njeri të ditur, jo, përkundrazi, pikërisht për këtë e urrente. Vetë 

R. s’kishte qenë më tepër se një fshatar me katër klasë. Por në luftë ishte 

dalluar Komandant brigade, e pra, s’ishte pak. Edhe Mark Ashta ishte treguar 

trim në luftë, por ai s’ishte i klasës. E si mund të kishte besim te një intelektual 

që e kishte mbaruar shkollën në Perëndim. Ja, kjo ishte pika e dobët. Kurrë 

nuk duhej të thirreshin në pushtet intelektualët. Kurrë! se kjo pastaj do të jetë 

vdekja jonë. Ata s’na duan, ata na përbuzin, por ne jemi në pushtetin tonë,


329 

andaj duhet t’u tregojmë vendin. E ç’ishim ne? Ca fshatarë që ishim mësuar 

të flinim nëpër rrogoze, kurse tani i kemi të gjitha, gjithçka, gjithçka që na 

duhet: vila kemi, vetura kemi, rroga të mira kemi. Po ky? Ja ca birbo si ky na 

përbuzin. Dhe në Ministrinë e Brendshme ai e dinte se të gjithë e shihnin me 

dyshim Ashtën. Tek e fundit kishte të drejtë: ç’duhej ai në Ministrinë e 

Brendshme, kur dihej që studimet i pat kryer për histori. Dhe ku pa., në 

Itali. Hajde mendje, hajde! Murmuriti nëpër dhëmbë dhe mori frymë thellë, 

se në ato çaste kishte ndier së brendshmi një si shuk kënaqësie: gjithçka do të 

shkonte për mirë. 

E pra, pak e nga pak çështja do të sqarohej. Përditë e më tepër po 

provohej se intelektualët ishte e pamundur që t’i qëndronin besnikë deri në 

fund revolucionit. Prandaj ai dhe shokët e tij të klasës duhej të bashkoheshin 

patjetër tamam si një trup, për të mos lejuar kurrë që lart në udhëheqjen e 

partisë të penetronin intelektualë. “Intelektualëve duhet t’u bëhet jeta e 

padurueshme” i kishte thënë atij ministri i brendshëm para disa ditësh; dhe 

atëherë R. menjëherë e kishte kuptuar sakt që lufta kundër tyre ishte ndezur 

e ashpër sidomos aty lart, në gjirin e të mëdhenjve, ku dita-ditës po forcohej 

pozita e ministrit të brendshëm. E në fund të fundit çelësat e pushtetit i 

kemi ne, murmuriti duke luajtur nga vendi si i revoltuar, prandaj ne mund 

të shfarosim me gjithsej këdo, cilin të duam: se tani po shihet qartë që hija e 

dyshimit po shpërndahet në të gjithë vendin. Asnjë, perveç nesh, punonjësve 

të Ministrisë së Brendshme, nuk do të jetë i sigurt. 

Por, megjithatë, ngjarja e Mark Ashtës, kur e mendonte thellë-thellë, i 

lëndonte një si bezdi, një tis shqetësues që kishte frikë ta çante. Kush e kishte 

emëruar Ashtën në atë detyrë aq të rëndësishme? Ja, pikërisht kjo nuk i 

pëlqente se e dinte mirë që Mark Ashta ish caktuar në atë vend me 

këmbënguljen e ministrit të brendshëm. Eh, psherëtiu dikur, e dija unë, 

mendoi pastaj, e dinte mirë që ai maskara e kishte bërë për vete ministrin. 

Dhe ja, tani u bë yneri që prisja. Po ministri? 

Eh! Në të vërtetë te ministri i tij e te askush tjetër i kishte mbështetur R. 

të gjitha shpresat. Atë e do partia. E duam ne. E duan jugosllavët, mendoi… 

se është i klasës, tha dhe prapë psherëtiu, megjithëse aty për aty ia arriti që 

t’ia mbushë mendjen vetes se asgjë, asnjë forcë s’mund ta lëkundte dot 

pozitën e ministrit të brendshëm; se duhej ushtruar dhunë e pamëshirshme


kundër intelektualëve - dhe të gjitha këto i dinte mirë ministri i tij. Prandaj 

duhej zënë me çdo kusht ai maskara… Mark Ashta. 

Befas ngriti dorën dhe vështroi sahatin: ora ishte 08.20. Sipas shoferit 

i duhej dhe një orë udhë; një orë e gjysmë ndoshta. Filloi të dremisë. 

3. 

Kurse Mark Ashta dhe Katerina Pogu, të ikurit e asaj nate, prej tre 

orësh po rrinin të fshehur në një shpellë, se iu shkoi gjithçka ters e shtrembër 

dhe ndaj nuk e kaptuan dot kufirin. Por vendi ku qenë fshehur ishte i sigurt; 

për këtë kish besim të patundur Ashta. Dhe aty do të kalonin të gjithë ditën, 

që të tentonin sërish natën e pritshme, ngase ditën ishte e pamundur të 

lëvizje. Eh, gjithë ato orë nate u kishin shkuar gand, gjithë ajo avancë pastaj! 

Ja, këtë s’ia falte vetes Mark Ashta, se faji kishte qenë i tij. Ai nxitimi i motivuar 

përgjysmë u kish kushtuar shtrenjtë, ndonëse Ashta e njihte vendin. Bile do 

të kishte qenë më mirë po qe se nuk do ta kish njohur aq mirë. Lakmova 

tepër nga besimi i madh që kisha te njohja ime, mendonte prerë Ashta dhe 

i kthehej gjithaq tërë asaj që kishte kryer si veprim atë natë: rrëmbimi i 

Katerinës nga kështjella (një veprim i përkryer ky), pastaj ecja e tërbuar e 

“xhipsit”, ai shkiste dhe bënte përpara si i gëzuar (jo, jo ishte merita ime e 

ngara si asnjë herë tjetër mbrëmë) dhe braktisja e makinës ishte bërë tamam 

aty ku duhej, s’kishte vend më të përshtatshmëm se ai: asnjë vonesë udhës 

gjer te ajo pikë e caktuar qysh më parë, por aty u shfaq dilema.- Eh, e pse 

ndërrova mendje! - e pra, pse?;ngaqë duhej të ecte nëpër shtratin e thatë të 

përroit. Kështu e pat menduar ikjen tërë ditën, veç aty, kur i erdhi çasti 

ndërroi mendje, - kështu është kur të shtyn djalli! – se ndoshta për këtë kish 

të drejtë: ç’ishte ai çast i përvjedhur që ia mori mendjen për të ndërruar 

udhën! Jo, atij në fakt i ishte dukur më e lehtë rruga e kodrës se sa e përroit. 

Shtrati i tij ishte gjithë gurë që do ta lodhte Katerinën. E ku mund të ecë dot 

një grua nëpër gjithë ata gurë! Prandaj pra e la përroin e mori udhën e 

kodrës. Eh, sa herë e kishte përshkuar gjatë luftës me këmbë atë kodër! 

Vërtet rruga zgjatej një gjysmë ore, por kohë kishte boll e ndjekja ende nuk 

i pat nisur. Ndaj menjëherë mori nga kodra, të ngjitej aty në majë të saj me 

gjithë Katerinën e pandej të varej lingthi teposhtë faqes tjetër, që ai e dinte se 

ish një shkurrishte e ndarë në mes nga kufiri i dy shteteve. - Eh si harrova që 

ishin dy kodra varg! - S’ia falte vetes! Megjithëse shpella ku rrinin ishte një


331 

vend i sigurt. E pra i ishte ngjitur asaj kodrës tjetër; dhe ecë e ecë e shkurrishte 

s’po shihte. Dhe ora ikte; gjersa më në fund një vijë uji e kishte sjellë në vete. 

Jo ai po e çonte në një kodër tjetër. Se dhe makinën nuk e kishte lënë tamam 

aty ku duhej. Natë. Errësira ndoshta! Megjithatë gabimi ishte bërë: që nga 

ajo kodër kufiri largohej. Atëherë pa sahatin. Ora ishte 02.50. Katerina s’fliste. 

Për të dalë matanë ishte krejt e pamundur. Duhej më tepër nga tri orë. Do 

t’i kapte dita duke ecur. Jo, jo, iu duhej një vend për t’u fshehur, se përndryshe 

do të ishin të humbur. Ku të futej për të pritur natën tjetër? - Më shpëtoi kjo 

shpellë! - se aty për aty, menjëherë iu kujtua. Dhe s’ishte larg. Duhet të hynte 

në shtratin e përroit që kishte lënë pas, që aty mandej, duke ecur gjithë-gjithë 

dhe disa minuta, pesëmbëdhjetë ndofta, të strehoheshin te ajo shpellë. Eh, si 

e kish kapur prapë Katerinën nga dora dhe qe kthyer mbrapsht nëpër errësirë. 

- Vetëm kjo errësirë pus e zezë paskësh qenë e liga, pengesa ime në këtë 

kuturi! - Por Katerina ecte njëlloj si ai, edhe kur hynë më në fund nëpër 

shtratin e thatë të përroit, donte ende dhe treçerekë ore që të zbardhte.- Më 

shpëtove o plak. Ti më shpëtove o Nikollë! - një bari ai, një çoban gjithsesi 

i këtyre anëve që ia kish treguar atë skutë aq të vetmuar. Dhe tani ishte i 

sigurt se askush nga ndjekësit e tij nuk e dinte atë vend. Askush. Bile as nga 

vendësit. Çobani ishte nomad, dhe shpella ishte e zënë për mrekulli mu si 

me një derë guri, të bërë me dorë tamam për të. Kur hynë në shpellë ora 

kish qenë 04.13. 

Kap.VI 

3. 

- Sa është ora, Mark? – e pyeti Ashtën Katerina me një zë të psherëtimtë, 

ashtu siç qe, e shtrirë me kokë të mbështetur mbi prehërin e tij. 

- Tetë e gjysmë, - iu përgjigj ai pa e vështruar orën, sepse në ato çaste 

sapo e kishte parë. - Çohu pak më sipër, - i tha pastaj dhe, pasi e kapi nga 

beli e ngriti edhe më lart mbi prehër. 

- Në të vërtetë kish disa minuta që i ishin ndërprerë dhimbjet, por 

megjithatë ajo ndihej e lodhur, krejt si e dërrmuar e me një katali të 

përgjithshme. As për të folur nuk kishte fuqi. Frymëmarrja i ishte ashpërsuar 

dhe goja i thahej vazhdimisht. Dhe atë pak ujë që kishte mbetur në paguren


e alumintë, Ashta mundohej që ta çonte sa më gjatë. Ia vuri edhe një herë 

dorën në ballë dhe psherëtiu: ethet i qenë shtuar. Balli i digjte si jezull. 

- Vështroi edhe një herë sahatin: ora ishte 20.39. 

Ndërkohë, jo kot, e kishte pushtuar cit një shqetësim i ankthshëm, 

ngaqë nuk po i pëlqente hiç ajo gjendje zjarrmie. Ç’të bënte. Gjithnjë 

mundohej ta bindte veten se asgjë e keqe nuk do të ndodhte. Ja, dhe ca pak 

kohë ende e do të çohej me gjithë të; do ta merrte në krahë dhe për dyzet 

minuta, qameti, do të ishin matanë. Aty pastaj do t’i jepej menjëherë ndihmë 

mjekësore. E si mund të vdiste njeriu në dy orë? E pamundur! Të paktën 

tani asaj i ishin ndërprerë dhimbjet, dhe ai kishte bërë niet të çohej për rrugë 

në orën nëntë e gjysmë. Ndërkohë e kishte përcaktuar sakt gjithë rrugën dhe 

për të, tani ishte i sigurt. As që do të hynte fare në shtratin e përroit të thatë, 

sepse ai e dinte mirë që aty pas shpellës niste një udhë dhish që zgjatej 

lakadredhas gjer përmbi vaun e përroit, aty, mu buzë kufirit. Dhe nuk do të 

hynte as në va, se do të mbante djathtas në një vend gjithë shkurre. Ata që e 

ndiqnin, në fakt, tamam për këtë shkak e kontrollonin dendur shtratin e 

përroit, e pra, që të mos e linin të hynte në shkurrishte. Por ata, kuptohej se, 

nuk e dinin rrugën që do të ndiqte ai. 

Jam i sigurt, mendoi Ashta tek e përfundoi edhe njëherë të gjithë 

përvijimin e rrugës në kujtesë. E sa për Katerinën: ajo ishte e lehtë. Do të 

merrte me vete vetëm revolen. 

- Katerinë! – i foli asaj për t’i treguar orën e nisjes, i gëzuar sigurisht: 

por ajo nuk iu përgjigj. Ndenji pak në heshtje. Nëpër shpellë dëgjohej vetëm 

frymëmarrja e saj e lëshuar. - Katerinë - i tha sërish e ajo këtë herë nxorri 

vetëm një rënkim të lehtë e pas pak, me një zë thuajse të fikatur, u ankua 

rishtas për dhimbje. Por Ashta s’e pati më mëndjen te fjalët e saj. Befas 

ndjeu t’i lagej dora e djathtë që e kishte mbajtur deri atëherë nën mjekrën e 

saj. Një valë rrënqethëse ia përshkoi menjëherë të gjithë trupin. Mos është 

gjak, mendoi aty për aty si i kapur nga gjarpëri, e në çast ndezi një fill 

shkrepëse. Ishte e para që ndizte qyshse kishin hyrë në shpellë. Le të bëhet 

ç’të bëhet, tha ndërkaq nëpër dhëmbë dhe gjithë ankth e hodhi vështrimin 

tamam te mjekra e saj. Një fytyrë e verdhë gruaje: si meit. Vështroi dhe 

dorën e tij. Gjak, tha pastaj tërësisht si i ngarur dhe e fiku shkrepësen si i 

tërbuar, a thua ia kishte fajin ajo për çka kishte parë. – Katerinë! - i foli asaj


333 

me një zë që dridhej, por ajo iu ankua prapë për dhimbje. Tani mori fund 

gjithçka, mendoi pa iu shqitur nga mendja gjaku që kishte parë: dy fijëza të 

kuqe që dilnin nga dy shtjekat e buzëve e vareshin teposhtë nën mjekër. 

Fytyra e saj me një ngjyrë vdekjeje. Pikërisht tani duhej vendosur gjithçka. 

Koha kishte bërë përpara, andaj për të shpëtuar qenien duhej ecur bashkë 

me të. Ta marr në krahë e të çaj përpara, tha me vete dhe duart sakaq, nga 

instinkti i kishte vënë poshtë shpinës së saj. Bile mend u ngrit me të në krahë, 

aq ishte i vendosur. Por zëri i saj i përfikëtuar që u dëgjua befas, përprishi 

gjithçka: 

- Ç’është kjo zhurmë ngjethëse që po më krikëllin nëpër veshë… 

Mark…o Mark! S’mundem më… të lutem m’i mbyll veshët se një zhurmë 

të tillë kurrë s’e kam dëgjuar… 

E ka nga ethet, mendoi Ashta dhe menjëherë u rrëmbush. E pra, tani 

çdo gjë ishte e kotë.Ajo kuptohej se ishte futur në hullinë e jermët të etheve 

prandaj ishte çmenduri ta mendoje më daljen nga shpella në ato çaste. Aty 

duhej pritur gjithçka, veç pa i ardhur dot në ndihmë, tek e dëgjonte që 

thosh: 

- O Mark, ç’është kjo hata Mark… 

Ajo ishte në kllapi. Në rrugë për të ikur… Nga një gurrni e stërmadhe 

kafkash, mendoi i rrëmbushur dhe me të dy gishtat tregues i zuri asaj vrimat 

e veshëve. 

Kap. VII 

1. 

Katerina Pogu vdiq aty ndaj mesnate gjithë po ashtu: pa dalë më për 

asnjë çast nga kllapia e saj e me hemorragjinë që i vazhdoi deri në minutën 

e fundit. 

Tek i lëshoi pulsin, krejt i dërrmuar e pa asnjë lloj mendimi, Mark 

Ashta pa sahatin: 

Ora ishte 23.53. 

Tamam në këtë orë dola nga zyra mbrëmë, mendoi. Fati qenka i 

tmerrshëm. Psherëtiu. Jo, jo, nuk duhej të binte në fatalizëm, dhe ndoshta ka 

pasur të drejtë kur ka menduar se njeriu e ka vetë në dorë fatin e tij. Megjithatë 

vdekja mbetet ngaherë vdekje, dhe atë tani e kishte pranë, aq pranë sa kurrë 

ndonjëherë tjetër. Pse vdiq vallë? Sipas të gjitha gjasave, nga apendisiti. Dhe


ja, tani po ftohej dalëngadalë. Gjersa të marrë temperaturën e gurit të shpellës, 

mendoi Ashta dhe dorën s’e shkëpuste prej saj: e puthte dhe qante, e puthte 

sërish e prapë qante. Nuk i besohej, dhe disa herë vetja e gjithçka iu duk si 

në prag të një shpërthimi të fuqishëm që mund të bërlutte tërë botën. Kishte 

humbur gjithçka, apo s’kishte ndodhur gjë fare: e pamundur! Si mund të 

vdesë njeriu edhe kështu dhe, a s’mund të pritet një shkundullimë që ta 

mbyllë këtë strofull të gurtë e të humbej këtu në një terr pa ajër? Ajo përsëri 

ka vdekur. Ndërsa qiell nuk mund të ketë, prandaj, siç duket, ferri qenka e 

vetmja gjë që njohim me siguri. Një orë, dy, tri… e deri ndaj të gdhirë! 

Dikur u çua në këmbë. 

Se kishte filluar të ndihej më i qetë e disi më i përqendruar. Por i 

kukëzuar mu në mes të shpellës mendonte: 

Tani mbeta krejt vetëm e pa kurrgjë në fytyrë të tokës; pa askënd në 

këtë botë.


335 

GAQO S. PECI 

Gaqo Peçi lindi në Korçë në vitin 1920. 

Studimet e mesme i kreu në Liceun e Korçës, 

ndërsa studimet e larta në Tiranë, në Institutin 

Pedagogjik. Për më shumë se çerek shekulli ka 

qenë mësues në qytetin e lindjes. Ka marrë pjesë 

në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe 

në vitin 1972. Në vitin 1976 është dënuar 

me dhjetë vjet heqje lirie për agjitacion dhe 

propagandë. Tani jeton në Berat. Mban titullin 

“Mësues i Merituar”.


VETËVRASJA E DËSHTUAR 

Po rrija e mendohesha: “Tani do të fillojnë raprezaljet. Nga unë pak a 

shumë varet, në mos jeta, e ardhmja ose, së paku, mënyra e jetesës e kaq e 

kaq vetëve: ime shoqe, dy vajzat me burrat e tyre e me djemtë e çupës së 

madhe, vjehrri e vjehrra e dhëndrit të vogël dhe vjehrra e vajzës së Beratit, 

këta bëjnë dhjetë veta; im vëlla dhe e shoqja, dymbëdhjetë, ime motër, 

trembëdhjetë. Nga dënimi im varet dhe fati i tyre. Mbaj apo s’mbaj 

përgjegjësi për këta njerëz? Po të mos dal në gjyq, po të vdes këtu në burg 

nga dhuna, sëmundja a vetëvrasja, sipas ligjit nuk do të quhem fajtor, përderisa 

gjykata nuk do të arrijë të japë vendimin për fajësinë time, sepse kam vdekur 

pa u gjykuar”. 

“Nga torturat nuk besoj të vdes, as nga ndonjë sëmundje hëpërhë. 

Atëherë për të shpëtuar këta njerëz, për të mos më ndjekur mallkimi i tyre 

edhe përtej varrit, sidomos ai i nipave, nuk më mbetet tjetër veç vetëvrasjes”. 

Ideja e vetëvrasjes sa vinte e forcohej, madje nuk po më ndahej deri sa 

arriti e u kthye në ide fikse .” Duhet të vras veten patjetër, përsërisja kush e 

di sa herë në ditë”. 

Me të më sjellë në Pogradec, më kontrolluan trupin, xhepat dhe nuk 

më lanë gjë tjetër të mbaja përveç shamisë së hundëve. (Këpucët duhet t’i 

zbathja e t’i lija para derës së birucës). 

Gjatë kontrollit, për çudi a për fat, as Bajramit, as hetuesit e pastaj as 

përgjegjësit të birucave nuk u shkoi ndërmend se në vend të rripit të 

pantallonave kisha ca tiranda të holla. Atëherë burrat pothuajse nuk mbanin 

fare tiranda, kështu që ato nuk m’i vunë re as kur më kontrolluan xhepin e 

brendshëm të xhaketës, as atë të prapmin e pantallonave. 

Nuk e mbaj mend saktë, ishte nata e njëzet e një tetorit apo e nesërmja 

kur vendosa të vras veten duke u mbytur me këto tiranda. U futa nën 

batanije, i shtrëngova në fyt, i lidha, mbulova kokën, futa duart midis gjunjëve 

dhe po prisja vdekjen. Më kujtohet fare mirë se fryma që nxirrja nga 

mushkëritë bënte pak zhurmë, ndërsa ajri që thithjame shumë vështirësi nuk


337 

ndihej fare. E kuptova se nuk i kisha shtrënguar sa duhet tirandat dhe se do 

të përpëlitesha shumë gjersa të më dilte shpirti, prandaj i zgjidha dhe u 

mundova t’i shtrëngoj sa më fort. Këtë radhë ia dola mbanë. 

Si duket do të kem lëvizur rrëmbyer e njëkohësisht do të kem marrë 

frymë fort me gojë hapur, se ndieva dritaren e derës të hapet e një zë të më 

flasë: 

- Ç’po bën ashtu ti? 

Ishte polici që më pyeste. S’i dhashë përgjigje. 

- Ty të flas more, ç’po bën ashtu i mbuluar? Zbulo fytyrën, ngrije 

batanijen. Unë përsëri s’i fola e ndenja ashtu siç isha. 

Dëgjova zhurmë këmbësh që vraponin e dikë që bërtiste fort. 

Polici po jepte alarmin. Pas nja dy minutash prapë zhurmë këmbësh 

që vraponin. Sakaq u hap dera dhe tre vetë hynë me vrap, më hodhën 

batanijen tutje e po mundoheshin të m’i çlironin tirandat nga fyti, por nuk 

arritën dot. 

- Një thikë, shpejt një thikë - foli dikush. 

Njëri nga policët vrapoi jashtë, por ndërkaq një tjetër kishte arritur ta 

zgjidhte nyjen. 

Vetëvetiu mora frymë thellë e m’u mbushën mushkëritë me ajër. Nuk 

di si isha bërë në fytyrë, skuqur apo mavijosur, por nuk kam për t’i harruar 

ato tri fytyra (kishte ardhur dhe polici i thikës) që më rrinin përsipër, ishin të 

shqetësuara, të trembura e të habitura njëkohësisht. 

Si e panë që kisha shpëtuar nga vdekja, filluan të më qortonin: 

- Ç’bëre kështu, mor hajvan! 

- Të paskan rrjedhur trutë, o plakush. 

Po merrja frymë normalisht. Isha kthyer në jetë. 

- Shko thirre mjekun sa më parë, i foli një polici rreshter Bajrami. 

- Nuk është nevoja, fola me zë të mekur, jam mirë tani. 

- Je vërtet mirë, apo thua ashtu kot? - më pyeti Bajrami. 

Ai m’u duk më i trondituri prej tyre. 

- Jam fare mirë. Nuk kam nevojë për mjek. 

Pas pak u pendova që s’i lashë të thërrisnin mjekun. Le të më 

shikonte.Ndoshta më njihte. Sidoqoftë njëfarë dobësie do të kisha nga vizita 

e tij. Tani isha bërë fill dhe po mallkoja veten që nuk arrita dot të shpëtoja 

njëherë e mirë nga grushtat, shkelmat, fyerjet, poshtërimet.


Ndërsa përgjegjësi i birucave dhe policët po më rrinin mbi kokë, midis 

tyre vura re edhe një fytyrë që s’e kisha parë deri atëherë. Ishte një oficer 

shtatmesatar. Uniforma fringo, qepur nga një dorë mjeshtri, i rrinte 

përmrekulli. Kishte një fytyrë të hequr ngjyrë ulliri, me sy e flokë të zinj. Të 

heshtur po vështronin njëri-tjetrin. Si më pa mirë e mirë, i bëri një shenjë 

Bajrami, i cili doli dhe kur u kthye mbantenë duar pranga dhe një kaskë nga 

ato që përdorin motoçiklistët. Dy policë më zunë prej krahësh dhe më 

ngritën në këmbë. Bajrami m’ilidhi duart nga prapa, më vuri kaskën në 

kokë dhe rripin e saj ma lidhi në grykë.- Më dashkan të mirën, - thashë me 

vete. - Duan të mos vdes. Kam frikë semos përplas kokën pas murit dhe u 

jap fund të gjithave. Vdiq nga zemra do të hapin fjalën, po kush do t’i 

besojë? 

- Tani edhe sikur të duash, s’bën dot ndonjë marrëzi, - më tha Bajrami. 

- Mblidhe mendjen dhe hiq dorë nga budallallëqet. 

Para se të më linin vetëm, oficeri m’u afrua dhe gjithnjë i heshtur provoi 

nëse ishte lidhur mirë kaska. Si u sigurua që ishte në rregull, doli së bashku 

me të tjerët. 

Dera u mbyll, po dritarja e saj mbeti hapur. Isha nën vëzhgim të 

vazhdueshëm. 

Përsëri vetmia. Po haja veten me dhëmbë. Si nuk i kisha shtrënguar ca 

më fort ato të bekuara tiranda, si qëlloi të kalonte aty polici, tamam ato 

çaste kur po përpëlitesha midis jetës e vdekjes. 

Tani kaska që kisha në kokë përjashtonte çdo tentativë vetëvrasjeje dhe 

isha aq i pafuqishëm sa më dukej sikur nuk isha në gjendje të lëvizja nga 

vendi. Ndërkaq duart i kisha të lidhura prapa kurrizit. 

U shtriva, po s’gjeta rehat si të rrija. Kaska herë më binte mbi sy, herë 

prapa qafe. Vetëm barkazi mund të rrija, po në atë gjendje shpirtërore ishte 

e pamundur të qëndroja më shumë se disa minuta. Kthehesha nga njëri krah 

se mos gjeja qetësi. E pamundur. Kthehesha nga krahu tjetër. Gjithmonë e 

pamundur të qëndroja gjatë. Kthehesha me vështirësi dhe rrija shtrirë përsëri 

barkas, por sido që të rrija kaska e mallkuar më bezdiste. Për t’u shtrirë mbi 

shpinë as që më shkonte mendja. Kaq plagë e kisha nga ato që hoqa në 

makinë kur po më sillnin këtu. 

Përpëlitesha si peshku në zall. Nuk di sa do të kishte vajtur ora, kur, 

duke u kthyer nga njëri krah në tjetrin, sytë më vajtën te dritarja e derës.


339 

Dikush po më shikonte. Ishte një fytyrë e gjerë e pjekur nga dielli. Fytyra e 

panjohur nuk m’i ndante sytë. Shikonim njëri-tjetrin pa folur. Ai ndenji aty 

edhe një copë herë, gjithmonë flegmatik dhe së fundi u largua. Ç’ishte ky i 

panjohur që më shikonte me kaq interes? 

S’e pashë më, asmora vesh cili kishte qenë. 

Me dashje, pa dashje, përsëri mbeta gjallë, përsëri do të isha pre e 

egërsisë, e shtazërisë. Rrija e mendoja se ç’bëhej ime shoqe që më priste ta 

merrja nga Berati e ta ktheja në Korçë, sikurse i kisha premtuar në letrën që 

i dërgova. Natyrë endjeshme, e dhimbshme, ku nuk do t’i shkonte mendja 

që ky burrë nuk po e merrte të kthehej, madje s’po bëhej i gjallë. 

TORBA E USHQIMEVE 

Sa gjë e pështirë është të gjesh minj të gjirizeve në dollapin ku ti mban 

ushqimet. Dhe ata tënevojtores së birucave ishin ca minj të mëdhenj, të zinj, 

topolakë, të majmë, sykuqë dhe me një bisht ndofta më shumë se njëzet 

centimetra të gjatë. 

Sa hapje dollapin të merrje çantën a torbën, dëgjoje një zhurmë të 

beftë e pastaj menjëherë shikoje dy-tre minj që kërcenin nga dollapi e me 

vrap venin e futeshin në vrimën e nevojtores. Se kjo “e bekuar” nevojtore 

në të vërtetë kishte vrimë, po një farë grope dhe veç të tjerave, nuk kishte as 

derë. 

Flake tutje po të duash atë copë djathë, atë copë sallam, atë kulaç apo 

ato biskota sado neveri të kesh. T’i kanë sjellë të mbash veten gjallë gruaja, 

djali, babai a nëna. Hidhe, po mos harro sa para e sa mundim ka kushtuar 

ajo copë djathë apo ajo copë sallam! 

Ja kështu u vinte filli ushqimeve tona: një pjesë e hanin minjtë e gjirizeve, 

një pjesë policët (edhe këta minj gjirizesh ishin,në mos më keq) dhe ç’mbetej 

ishte jona. Të ishte gjysma ajo që mbetej? Si zor, më duket. 

KRISTINA 

Gjyqi i Kristinës nuk zgjati shumë. Gjithë-gjithë nja dhjetë minuta. Ajo 

ishte e dobët sa mezi lëvizte buzët e nuk dëgjohej ç’përgjigje u jepte pyetjeve 

të gjyqtares, që i përsëriste kohë më kohë të ngrinte zërin. Kishte rënë kaq


shumë fizikisht sa dukej si një kufomë e vënë mbi karrige. E mbanin nga 

krahët policët që të mos shembej. 

Kristina kishte pësuar një metamorfozë të çuditshme shpirtërore. Nuk 

ishte më ajo Kristinë që në fillim të procesit kishte deklaruar pafajësinë e saj 

nëpërmjet lotësh. 

I treguan fletoren me vjershat e saj. Pranoi se vetë i kishte shkruar, “po 

aqma priste mendja se nuk kam shkollë të madhe” u mundua të mbrohej 

me një fije zëri. Me lëvizje koke pranonte gjithçka: se kishte fyer pushtetin e 

partinë, se kishte kryer një krim të rëndë duke shkruar ato “palaçollëqe”, se 

ato vjersha ishin një njollë turpi për të, se meritonte një dënim të rreptë 

meqë vinte në lojë kreun udhëheqës të partisë. 

Pranonte, pranonte, çfarë s’pranoi ajo kufomë e gjallë vetëm e vetëm 

ta nxirrnin nga ajo sallë ku qindra kureshtarë po e hanin me sydukendjekur 

çdo mërmëritje, çdo gjest, çdo mimikë të saj. Pranoi gjithçka ky Llazar i 

ngritur nga varri dhe i vendosur në bankën e të akuzuarve, veç ta shpinin 

samë parë në birucën e saj, të shtrihej në dysheme, të mbyllte sytë, të zinte 

veshët, të mos mendonte asgjë, të harronte çdo gjë, edhe veten, e ta merrte 

një gjumë i thellë, i rëndë plumb, se i flihej, oh sa fort i flihej kësaj femre të 

mjerë që s’dinte ç’ishtepërqafimi i mashkullit. 

E dënuan me shtatë vjet heqje lirie. 

S’di pas sakohe dha frymë.


341 

ROZETA PEPELLASHI 

Ka lindur në qytetin e Korçës, më 

11.01.1939. Shkollën fillore dhe të mesme i 

ka kryer në vendlindje. Regjimi komunist, në 

vitin 1949, i ekzekutoi pa gjygj babain në 

rrethana misterioze. Për këtë arsye, po atë 

vit, e internojnë familjarisht. Pas dy vjetësh, 

mbasi lirohet nga internimi, familja e saj 

rikthehet përsëri në qytetin e Korçës, ku 

Rozeta, mbasi mbaroi shkollën e mesme, punoi 

në punët më të rënda fizike. Në librin me 

kujtime “Copëza shpirti”(1999), midis të 

tjerash, përshkruhen edhe vuajtjet e saj gjatë 

sistemit komunist.


FRAGMENT NGA LIBRI “COPËZA SHPIRTI” 

Ishte festa e 29 Nëntorit. Në kamp, si në të gjithë vendin, kishte festë. 

Në një kapanon, ku kishin futur dhjetra familje, në një kthinë të ndarë me 

çarçaf, ne të katër fëmijët, të mbledhur si zogj pranë nënës, dëgjonim muzikën 

festive që jepte altoparlanti jashtë kampit. Në këtë kohë dikush erdhi dhe 

thirri nënën, i thanë se e kërkonte përgjegjësi i kampit. Kurrë nuk mund ta 

harroj atë njeri, Leonidha e quanin, e kur dëgjohej oshëtima e motorit të tij, 

të gjithë dridheshin nga frika. Ishte tmerri i kampit. 

Nëna doli menjëherë, e nuk kishin kaluar as dy minuta e një klithmë 

rrëqethëse u dëgjua jashtë derës. Diçka kishte ndodhur, sepse ajo klithmë 

kishte dalë nga thellësia e shpirtit, ajo klithmë kishte dashuri dhe dhimbje 

bashkë. Nëna hyri me sy të përlotur dhe të zmadhuar njëkohësisht. Rrëmbeu 

me një dorë motrën e vogël tetë muajshe dhe me dorën tjetër na pushtoi ne 

të tre të tjerëve. Ajo zuri të na shtrëngonte pas vetes sikur kishte frikë se mos 

na rrëmbente njeri. Unë iu afrova trupit të nënës dhe e kam të gjallë dhe sot 

se si më buçiti gjaku, si drejt të vetmes strehë të sigurt. Ajo, vdekja tragjike, 

kishte rrëmbyer babanë tonë. Dhe ajo i kishte ardhur pabesisht nga njerëz 

që aq shumë i kishte dashur dhe aq shumë u pati besuar. Ai u vra në Butkë 

të Kolonjës nga forcat e Sigurimit të Shtetit. Oh, çfarë vdekje makabre! Oh, 

një dhimbje pa fund më del nga brenda kraharorit, ai nuk kishte mbushur 

tridhjetë e pesë vjeç. E lotët rrjedhin nga sytë e mi. Lot dashurie, lot malli, 

lot për pafajësinë e tij, për rininë e tij… Ai sistem i mallkuar përpiu sa e sa 

jetë të pafajshme… 

E nëna ime s’dinte ç’ishte vdekja. Tashmë asaj i trokiti në derë. Dhe ajo, 

e mira ime, mbeti e ve qysh në moshën tridhjetë vjeçe. Ajo e pranoi me 

përkushtim rolin parësor të familjes, rritjen e katër fëmijëve jetimë. Kjo i 

dha asaj një autoritet të veçantë, shoqëruar me bukurinë shpirtërore. Duart 

e saj, për tridhjetë vjet nuk rreshtën së punuari. Ato ishin të forta dhe të 

sigurta, e shëronin çdo plagë, gjykimi i saj ishte kurdoherë i pagabueshëm, 

ishte hyjnor. Ajo ishte një krijesë e pajisur me gjithë të mirat, i jepte gjallëri


343 

shtëpisë, e mbushte me gëzim e mbarësi. Në shprehjen e fytyrës së saj, 

kishte vetëm butësi, mirësi, vetmohim, e vetpërmbajtje. Sytë e saj që kishin 

humbur ngjyrën e vërtetë, duket sikur kishin parë gjithë tragjeditë e kësaj 

bote, e prapë ishin plot mirësi. 

E ëmbla nëna ime!


ARSHI PIPA 

Lindi në Shkodër më 1920 në një familje 

intelektuale. Mbasi kreu mësimet fillore dhe ato 

të mesme në Shkodër, në vitin 1942 u diplomua 

në filozofi, në Universitetin e Firences. Kthehet 

në atdhe dhe punon si arsimtar në shkollat e 

mesme deri në 1946-ën, kur u arrestua dhe u 

dënua politikisht. Del nga burgu në vitin 1956, 

mbasi plotësoi dënimin 10-vjeçar. Një vit më 

vonë arrin të arratiset në Jugosllavi dhe më pas 

vendoset në SHBA ku jep mësim në universitete 

të ndryshme. Karierën akademike e mbylli me 

titullin “profesor emeritus” në vitin 1987. Vepra 

e Arshi Pipës është shumë e gjërë dhe e nirënjohur, 

ajo shtrihet nga shkrimet letrare në publicistikë 

dhe eseistikë. Pjesa e mëposhtëme është shkëputur 

nga libri “Albanian Stalinism” që është botuar 

edhe në shqip me titullin “Stalinizmi 

shqiptar”.Mbas rëzimit të diktaturës Arshi 

Pipa u kthye disa herë si vizitor në atdhe, por 

vazhdoi të jetonte në Washington D.C., ku ndëroi 

jetë më 20 korrik 1997.


345 

NË KANAL 

Një episod nga puna e detyruar në kënetën e Maliqit (Verë, 1948) 

Ajo ditë e fundkorrikut ishte tepër e nxehtë. Dielli filloi të digjte më 

shumë se zakonisht duke e mbushur kënetën me një dritë të shndritshme që 

e bënte baltën e zezë poshtë ujit të ndriçonte si antracit. 

Nikolla kishte etje, por në materen e tij nuk kishte mbetur asnjë pikë. 

Më e keqja ishte që e dinte se kishte shumë mundësi që ai të mos e mbushte 

më atë ditë mataren e tij; askush nuk ishte parë duke transportuar ujë të 

pijshëm përgjatë kanalit. Nuk ishte hera e parë që në ditët më të nxehta 

shërbimi i ujit të neglizhohej nëse ai do të kishte qenë në pjesën e kanalit ku 

njerëzit punonin në tokë të thatë, ai do të kishte hapur një vrimë në tokë dhe 

do të kishte pirë nga uji që do të rridhte në gropën e vogël.Sigurisht që uji 

do të ishte i neveritshëm, pak i kripur dhe do të zbriste në stomakun e tij si 

plumb, por, të paktën, ai do t’ia hiqte etjen që e torturonte. 

Për një çast Nikolla pushoi së gërmuari. Ai pastroi djersën nga balli i tij 

dhe pyeti Mukon, djalin që po punonte më afër tij, nëse kishte ngelur ndonjë 

pikë ujë në mataren e tij. Mukoja u habit: 

- Përse duhet të kem? Mos vallë dielli është më i sjellshëm me mua se 

sa me ty? 

Ai vazhdoi duke u tallur: 

Lum ti që je i zhytur deri në brez në kënetë.Mendo qetë e fshtatit tënd. 

Përse nuk vepron si ata? Të siguroj që etja jote do të zhdukej në çast. 

Nikolla e dëgjoi qeshjen dashakeqe të Mukos. Ai ishte i sigurtë që 

Mukoja kishte ujë në mataren e tij; pak më parë ai e kishte parë atë të vidhte 

nga matarja e Limanit, në kohën që atë e kishte thirrur një roje. Ai e dinte që 

Mukoja nuk ishte tipi i personit që ndihmonte shokët e vet. Ai u pendua që 

i kishte kërkuar ndihmë një personi të tillë. 

Mukoja sapo kishte bërë shakanë e vet të keqe, kur Nikolla dëgjoi një 

zë që vinte nga pas: 

- Më duket se ty të pëlqen ajo çka bëjnë qetë.


Nikolla ktheu kokën nga ana e folësit.Ai e kishte njohur atë menjëherë: 

ai ishte kapter Zia, një nga rojet më brutale të kampit. 

Kapteri po rrinte disa hapa larg tij, në anë të kanalit. Ai u ishte afruar 

punëtorëve nga prapa përforcimeve të dheut. Të burgosurit nuk e kishin 

dëgjuar atë për shkak të zhurmës që bënin karrocat e dorës, të cilat i çonin 

grumbujt e baltës përtej përforcimeve. Ai mbante një shkop të gjatë, të cilin 

kishte shumë mundësi ta kishte marrë në kuzhin. 

Tani ai bërtiti: 

-Ti, bir bushtre, përse rri prapa, në vend që të bësh punën tënde? Mos 

të vumë ne këtu që të qeshësh e të tallesh? Eja shpejt këtu. 

Mukoja eci përgjatë kënetës dhe u ndal përballë tij. Ai ishte zbehur. Në 

një pozicion gatitu dhe duke mbajtur lopatën e vet me dy duar si një armë, 

ai uli kokën, duke mos guxuar të shihte në sy kapterin. 

Zëri tani u bë më i egër. 

- Unë e shoh që ti do të çorodisësh njerëzit që janë këtu dhe t’i pengosh 

të bëjnë detyrën e tyre. Shakatë e tua! Ta tregoj unë si të bësh shaka! 

Tani po dëgjohej zhurma e diçkaje të rëndë, që godiste diçka po aq 

rëndë. Ai u ndoq nga një vazhdim zhurmash në varësi të peshës së trupit që 

goditej, kur i burgosuri mblidhte kokën dhe supet e tij, shpinën dhe krahët 

e tij. Një zhurmë e diçkaje që thyhej u dëgjua dhe Nikolla pa rojen, i cili po 

vështronte shkopin gjysmë të thyer në dorën e tij. Ai e flaku atje tutje dhe 

filloi ta godiste të burgosurin me këpucët e tij. Ai e goditi aq shumë, sa trupi 

i tij pushoi së rezistuari. 

- Hidheni atje në ujë! - bërtiti kapteri. 

Dy nga të dënuarit, që gjendeshin pranë, iu afruan trupit. Nikolla nuk 

lëvizi edhe pse ishte ai që gjendej më afër se të tjerët; kapteri e pa atë me 

zemërim 

- Duket sikur nuk ke ngut që ta ndihmosh shokun tënd. 

Pas pak ai po u bërtiste dy të dënuarve, të cilët kishin arritur ta ngrinin 

trupin në këmbë: 

- Lëshojeni atë! Të poshtër! Hidheni! 

Mukos veç sa i kishte rënë të fikët. Kontakti i menjëhershëm me ujin e 

solli atë në vete. Ai doli nga uji duke tundur duart në një mënyrë të parregullt 

dhe duke u munduar të kapte diçka. Pastaj ai ra përsëri, u ngrit prapë, ra në 

gjunjë dhe mori rrugën drejt bregut ngadalë.


347 

- Mos e lini të dalë! - u dëgjua edhe më tepër zëri i tërbuar. – Mbajeni 

poshtë! Gjatë kësaj kohe, një person i tretë po i afrohej Mukos të pafat. 

Nikolla e njihte mirë atë. Ai ishte një djalë i ri, i quajtur Vojo. Ai më parë 

kishte qenë një hajdut dhe tani ishte spiun, i cili më shumë se njëherë i kishte 

ndihmuar rojet të kryenin torturat e shumta mbi “armiqtë e popullit”. Ai 

nuk ishte në grupin e punës së Nikollës, por mesa dukej, kishte qenë duke e 

shoqëruar kapterin në një ecje përgjatë kanalit. I tërhequr nga çka po ngjiste, 

ai doli vullnetar të realizonte urdhërat e rojes. 

Ai rrëmbeu një lopatë nga duart e dikujt dhe vrapoi drejt kënetës, që 

ta pengonte Mukon për të mos e lënë të dilte që andej. Ai ra menjëherë 

përmbi të dhe e kërcënoi duke tundur lopatën afër fytyrës së vet. Pastaj ai e 

nxorri atë dhe e çoi drejt kapterit, që qeshte me të madhe. Mukoja arriti të 

ngrihej prapë në këmbë, por tani Vojoja po i hidhte me lopatë baltë dhe ujë 

me një shpejtësi të tillë, saqë Mukoja po rrëzohej. 

Kapteri bërtiti dhe gërthiti duke qeshur: 

- Qe të poshtër! Ha! Ja ku e keni! 

Ai iu drejtua dy të dënuarve që kishin mbetur spektatorë: 

- Ndihmojeni, ju të poshtër! Mos ju vjen keq për të? 

Pikërisht në këtë çast Nikolla i foli kapterit. 

Roja e pa në fillim i çuditur. Pastaj, pas një pushimi, tha: 

- Domethënë ty të vjen keq për të. 

Nuk pati përgjigje. 

- Eja këtu! - tha me një zë të ulët e të ftohtë që ishte edhe më i frikshëm. 

Nikolla eci ngadalë dhe ndenji përballë kapterit, pak larg nga ai, duke 

e parë drejt në sy. 

Kapteri bëri një hap përpara. Përpak ai e studioi Nikollën nga koka 

gjer në këmbë dhe papritur e grushtoi atë me gjithë forcën e vet. 

Nikolla u përkul, po nuk ra. Ai u çua dhe vazhdoi të shihte kapterin, 

duke e fshirë ngadalë gjakun që i dilte nga hunda. 

Tjetri mërmëriti duke kërcitur dhëmbët: 

- Futu në kanal! 

Nikolla eci ngadalë. 

- Ndalu! Futu në kanal! 

Nikolla u ul në ujë duke lënë jashtë vetëm kokën e vet të përgjakur. 

- Fute kokën brenda! bërtiti zëri i zemëruar.


Këtë herë i burgosuri futi kokën në moçal dhe e nxorri prapë kokën e 

tij të zezë me ca rripa prej balte. 

- Prapë… Prapë… Prapë… 

Sa herë që kapteri bërtiste, Nikolla e përsëriste veprimin si një robot, 

ose si një eskavator që punon rregullisht. 

Kjo më në fund e mërziti kapterin. Ajo më shumë se me një torture, 

ngjante me një parodi. 

- Jepini atij një lopatë! - ai urdhëroi me një zë të ulët që nuk ishte më i 

zemëruar. - Dhe le ta dinë të gjithë dembelët dhe sabotatorët! Kjo është e 

gjitha çka ata do të pësojnë. 

Pastaj ai u largua duke fishkëlluar një këngë…


349 

ARJAN PUTO 

Arjan Puto lindi në qytetin e Gjirokastrës, 

më 5 korrik 1935. Shkollën fillore e kreu 

në qytetin e lindjes, ndërsa shkollën e mesme e 

kreu në Korçë, ku familja e tij u shpërngul 

mbas pushkatimit të babait nga regjimi 

komunist. Si djalë i një të pushkatuari, atij 

iu ndalua e drejta për të vazhduar studimet e 

larta. Vetëm në vitin 1960, vazhdoi 

Fakultetin e Shkencave Biologjike, pa 

shkëputje nga puna. Për 30 vjet punoi si 

korrektor i teksteve shkollore në stabilimentin 

“Mihal Duri”. Pas përmbysjes së komunizmit 

ka botuar shumë artikuj dhe tregime në 

shtypin e kohës.


TAKIMI PARA PUSHKATIMIT 

E mërkurë 11 qershor 1947. Një oficer i degës së brendshme ia behu 

te porta e shtëpisë. U tmerruam, por edhe shpresuam: mos vallë erdhi 

përgjigjja për falje jete babait?! Jo, ai kërkoi një nga pjesëtarët e familjes të 

shkonte me të. Më takoi mua, atëhere 12 vjeç, të eci pas tij. 

Babai jetonte orët e agonisë së tmerrshme në qelinë e vdekjes. Ai priste 

zbatimin e vendimit, dhënë një muaj më parë. 

Ngjitëm shkallët e gurta dhe, më në fund, arritëm në një si ndarje 

dhome ku rrinte oficeri i rojes. Pas pak, nga një korridor i ngushtë, tepër i 

errët, shtyhej drejt meje një qenie e shfytyruar. Shtanga! Ky ishte babai im, 

Hazbi Puto, dënuar me vdekje nga një gjyq “populli” si agjent i angloamerikanëve. 

Një vit tortura, i kishin ndërruar atij formë e ngjyrë. Në pjesët 

e dukshme të trupit, pashë gjurmë e shenja plagësh. Para syve më dolën 

përsëri ndërresat e gjakosura që merrnin çdo të shtunë. Në këmbë, në vend 

të këpucëve, mbante një palë nallane. 

Në atë mjedis rrëqethës, tepër të frikshëm, ai gjeti kohë e më pyeti për 

të gjithë. Pa guxuar ta shoh drejt fytyrën e tij të përlotur e buzëshkumbëzuar, 

me kokë mbështetur në gjoksin e tij, iu përgjigja pyetjeve me gjysma fjalësh. 

Për një çast e munda veten e i thashë: “Do të vish në shtëpi, mes nesh, nuk 

ke asnjë faj, ne kemi bërë lutje…” Përgjigja ishte goditëse për mua: “Jo, nuk 

do t’ju shoh më”… dhe lotët e shpirtit të lënduar lagën shpejt kokën time. 

Pas 5-7 minutash, papritur, takimin tonë fjalëpak e lotshumë, të 

dhimbshëm e të përmallshëm, e ndërpreu oficeri i pranishëm. Krahët e tij 

më shkëputën me forcë nga trupi i sfilitur i babait. 

Koha harron e mjegullon shumë fatkeqësi, por jo ato që vrasin shpirtin 

e mendjen e një fëmije. 

Duke zbritur shkallët e gurta të kalasë, u përballa me shefin e degës së 

brendshme (shefin e torturave). Iu shmanga asaj fytyre të urryer, por nuk 

munda. Daljen time ai e ndoqi me sy. Në rrugë eca si munda e ku munda 

dhe i përlotur arrita në shtëpi. I tronditur dhe i përmalluar, jetoja ende me


351 

përqafimet, me erën e trupit të tij dhe, mbi të gjitha, me atë skenë vrasjeje 

shpirti që jetova. 

Agimin e së nesërmes e prita në dritare. Diku, nga pullazi i shtëpisë, 

dëgjova zërin vajtimtar të qyqes. Nga ato që kisha dëgjuar për këtë shpend 

ndjellëkeqës, më shkonin nëpër mend lloj-lloj mendimesh. Si ra mirë dita, 

bashkë me motrën, morëm rrugën e burgut të kalasë. Ajo mbante në duar 

një enë të vogël me qumësht, ndërsa unë paketat e cigareve. Si arritëm, 

oficeri i rojes me një buzëqeshje cinike, na tha: “Ç’kërkoni? Babai juaj s’është 

më këtu”. Filluam të përlotemi dhe të hutuar u kthyem mbrapsht. Këmbët 

na çuan përsëri në shtëpi. U mbylla në një dhomë e rashë përmbys në shtrat. 

Qava i heshtur deri sa ndjeva që jastëku ish bërë për t’u shtrydhur nga lotët. 

Afër drekës, një i afërt i familjes, i thyer në moshë, na erdhi në shtëpi. 

Përqafoi gjyshen, nënën tonë ende të re, e pastaj me radhë të gjithë pjesëtarët 

e familjes sonë të madhe patriarkale. Ai, duke iu marrë goja, shqiptoi atë 

lajm të kobshëm; babai nuk jetonte më, e kishin pushkatuar mbrëmë… 

Filluan vajet e të qarat. Çatia jonë mblodhi atë ditë dhimbjet e nënës, që 

mbeti pa djalë, të gruas pa burrë e të fëmijëve, ende të parritur, pa baba. 

Frika u kish hyrë njerëzve në palcë e ngurronin të vinin për ngushëllim 

njëherazi. Në raste të tilla vdekjesh, Enveri (emër tmerri) prishi dhe zakonet 

tradicionale të popullit. Lufta e klasave, që i ngjante një persekucioni të egër 

racial, depërtonte si murtajë nga jeta personale, në atë familjare e pastaj më 

gjërë në rrethin farefisnor. 

Kërkesës familjare për ulje dënimi, xhelati Enver iu përgjigj me zbatimin 

e tij: pesë-gjashtë orë pas atij takimi tragjik, babanë e pushkatuan. Vesa e 

mëngjesit që gdhiu, u përzie me gjakun e një njeriu të pafajshëm. 

Tani lind pyetja: a kishte qëllim human takimi me babanë? Jo. Qëllimi 

ishte i qartë: bashkë me zhdukjen fizike të prindit, vritej moralisht e shpirtërisht, 

për gjithë jetën, edhe fëmija. 

Njerëzit i kujtojnë ditët e fëmijërisë si ditët e lumturisë më të madhe, si 

ditët më magjepsëse… por mua, si qindra e mijëra fëmijëve të tjerë që 

jetuan në ferrin komunist enverian, na u mohua kjo e drejtë e natyrshme. U 

rrita si u rrita, krijova edhe familje, por gëzimet e jetës nuk i shijova. Barta 

me vete në mendje dhe në shpirt, atë kujtim të tejdhimbshëm, takimin me 

babanë para pushkatimit. Edhe paketat e cigareve u ruajtën për shumë kohë 

si dëshmi e kërkesës së tij të fundit.


Sot hodha në letër këtë ngjarje kaq të dhimbshme. 

Tani pyes: pse e torturuan dhe pastaj e pushkatuan babanë tonë krejt të 

pafajshëm? I vetmi “faj” i tij ishte nënshtetësia amerikane dhe punësimi në 

UNRRA, organizatën e OKB-s që ndihmonte shtetet e shkatërruara mbas 

Luftës së Dytë Botërore.


353 

GANI DEMIR RATKOCERI 

Gani Demir Ratkoceri u lind në fshatin 

Llugoxhi të komunës së Lipjanit në Kosovë, 

më 15.06.1930. Shkollën fillore dhe të mesme 

e kreu në Kosovë. Në vitin 1951 vjen në 

Shqipërti ku gjatë viteve 1953-1957 kryen 

studimet e larta në Fakultetin Gjuhë-Letërsi. 

Shërbeu si mësues në disa shkolla të mesme të 

Tiranës. Në vitin 1978 arrestohet dhe 

dënohet me 9 vjet burg për agjitacion e 

propagandë kundër pushtetit popullor. Në 

vitin 1995 është dekoruar me titullin e lartë 

“Mësues i Popullit”. Ka botuar shumë libra.


QËNDRIMI NË BURGUN E TIRANËS 

Pasi më dënuan me 9 vjet burg, gjoja për agjitacion e propagandë 

kundër partisë e pushtetit popullor, përgjegjësi i burgut, Zeqir Lalaj, më tha 

se të nesërmen do të më çonin në burgun e Tiranës dhe se do të më 

shoqëronte ai vetë. U nisëm me xhipsin e Sigurimit. Formalisht Zeqiri m’i 

lidhi duart përpara dhe i tha shoferit të na çonte në spital.Kur hymë në 

oborr të spitalit i tha shoferit të shkonte të blinte diçka për të ngrënë dhe 

pastaj më pyeti mua se ku e kisha shtëpinë. Ia tregova, pastaj e pyeta: 

- Ç’të duhet shtëpia ime? 

- Ta lajmëroj gruan që ke ardhë në Tiranë e mos të vijë ma në Rrëshen 

se mjaft ka ardhë 26 herë… 

- I paske numëruar? 

- Pothuajse të gjitha i kemi numërue, se na vinte keq prej saj, por 

s’kishim çka me ba. Tani po ndahemi e ishalla shihemi shpejt në jetë të lirë. 

Unë, mbrenda mundësive që kam pasë, jam sjellë mirë me ju. 

- Unë ju falënderoj shumë se jeni sjellë jashtëzakonisht mirë e këtë nuk 

do ta harroj kurrë e ishalla jua kthej në të mira. 

Me të mbaruar falënderimin, për çudi, ai më përqafoi fort, sikur të 

isha i lirë dhe iu mbushën sytë me lot. 

U hapën me rrapllimë dyert e jashtme të burgut të Tiranës dhe xhipsi 

hyri me shpejtësi në oborrin e burgut ku janë torturuar mjaft të dënuar e 

shumë prej tyre edhe kanë vdekur gjatë hetuesisë. Zeqiri më kapi për krahu 

dhe u nis të më çonte te dera e burgut, por i doli përpara një polic zeshkan, 

trupmadh dhe duke i thënë se “isha në dorën e tyre”, m’u afrua e m’i hoqi 

hekurat e ia dha Zeqirit. Pastaj m’i vuri një palë hekura të rinj fringo sikur po 

i përdorte për herë të parë, megjithëse distanca deri te dera e burgut nuk 

ishte më shumë se 4 metra. Zeqiri më pa me keqardhje dhe ma ktheu 

shpinën. Në dorë mbante ata hekurat e rëndë, të vjetër më se 30-vjeçar. Kur 

iu afruam derës së kaushës, polici m’i hoqi hekurat e rinj dhe më shtyri me 

force, gati sa nuk më rrëzoi.


355 

Në kaushën e burgut të Tiranës i grumbullonin të gjithë të burgosurit 

politikë të Shqipërisë të dënuar nga gjykata. Këtu i mbanin disa ditë dhe 

bënin seleksionimin simbas moshave. Ata që ishin të rinj deri në 40 vjeç, i 

çonin në burgun e Spaçit për të nxjerrë mineral, si në kohën e mesjetës, nga 

mosha 40 deri 50 në ndërtimin e pallateve dhe objekteve industriale, ndërsa 

mbi 50 vjeç, i ndanin sipas dënimeve. Ata që ishin dënuar 20-25 vjet burg i 

çonin në burgun e Burrelit që ishte si ferri i Dantes. Të tjerët kryesisht në 

burgun e Ballshit etj. Qeveria komuniste e Enver Hoxhës e quante burg 

vetëm atë të Burrelit, kurse të tjerët i quante kampe të riedukimit. 

Në burgun e Tiranës autoburgjet punonin natë e ditë, sillnin të burgosur 

të rinj, merrnin të vjetërit dhe i dërgonin nëpër burgjet e tjera. 

Por të kthehem në kaushë. Sa u mbyll dera filluan të më afroheshin 

kureshtarët që të merrnin vesh kush isha, nga isha, ku kisha punuar e sa isha 

dënuar. U detyrova t’iu përgjigjesha. Për fat në kaushë gjeta Nikollën e qelisë 

së Rrëshenit, të cilin e kishin sjellë dy ditë para meje. Këtë e kishte bërë me 

qëllim polic Zeqiri që të bisedonte me mua vetëm për vetëm. Edhe Nikolla 

u gëzua shumë kur më pa. Dalëngadalë u mësova me jetën kolektive në 

kaushë që ishte një parapërgatitje për burgun e Ballshit e më vonë edhe për 

atë të Spaçit. 

Në atë sallë të burgut, që quhej kaushë, gjindeshin të gjitha kategoritë 

shoqërore: malësorë, fshatarë, punëtorë, nëpunës të vegjël, të mesëm, të 

lartë, oficerë me pozita të ndryshme deri edhe ish-gjeneralë…Nuk kishte 

vetëm anëtarë të Byrosë Politike. Me sa duket, ata i mbanin në një kaushë 

tjetër. Në mes tyre kishte gjëra të përbashkëta, por edhe ndryshime të 

mëdha. Të përbashkëta ishin hallet, dënimet e vuajtjet. Ndryshimet qëndronin 

në karaktere. Shumë prej tyre kishin pranuar fajet që nuk i kishin bërë, me 

shpresë se do të dënoheshin më pak dhe familja do të kishte më pak pasoja. 

Kishte edhe asish që nuk kishin pranuar asgjë në hetuesi, por mjaft të pakët. 

Kishte të tjerë që nga presionet e torturat e mëdha kishin pranuar të bëheshin 

bashkëpunëtorë të sigurimit. Ndryshimi më i madh ishte se ata që kishin 

qenë anëtarë partie dhe me pozita të mesme e të larta, megjithëse ishin 

torturuar e dënuar me burgim të rëndë, ende kishin besim te partia e tyre se 

do t’i trajtonte ndryshe nga ata që s’kishin qenë anëtarë partie. Mbi të gjitha 

shpresonin se partia e tyre do t’i lironte së shpejti, prandaj shumë prej tyre 

ishin bërë bashkëpunëtorë të sigurimit se edhe në burg i shërbenin partisë së


tyre. Po përmend dy anëtarë të Byrosë Politike, ministrat Beqir Balluku e 

Kadri Hazbiu. Kur Enveri e internoi Beqirin, ky doli me portretin e “shokut 

Enver” nën sqetull, me shpresë se një ditë ky do ta rehabilitonte. Ndërsa 

Kadriu, kur i tha Enveri në plenum se do ta arrestonin, u përgjigj: “S’ka gjë 

se më arreston partia ime” e Enveri ia priti: “Po, partia jote do të të arrestojë!” 

Ata që nuk kishin qenë anëtarë partie, jo vetëm që s’kishin më besim te 

partia, por e urrenin atë, ani pse nuk guxonin ta shprehnin, se menjëherë i 

dënonin me nga 10 vjet të tjera. 

Një mëngjes, papritur na zgjuan me zhurmë të madhe dhe hynë me 

rrëmbim nja dhjetë oficerë të sigurimit. Pa u veshur mire, na vunë në rresht. 

Atë natë kishin sjellë dy të burgosur nga burgu i Spaçit. Njëri quhej Fadil 

Kokomani nga Durrësi dhe tjetri Vangjel Lezho. U rreshtuam sipas urdhërit 

dhe një oficer madhor filloi të fliste me zë të lartë: 

-Këtu, në mes tuaj, ka armiq të përbetuar (sikur të tjerët ishin miq) të 

partisë e pushtetit popullor. Këta janë Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho - 

dhe iu bërtiti me zë të lartë: 

- Dilni nga rreshti! 

Të dy i lidhën jo me hekurat e zakonshëm, por me zinxhirë dhe i 

nxorrën nga kausha duke i shtyrë e duke i goditur me shkelma. Pas dy 

ditësh i pushkatuan. Arsyeja: se i kishin shkruar një letër të gjatë Enver Hoxhës 

me të cilën kërkonin që ai të largohej si udhëheqës i partisë e t’ua linte vendin 

të rinjve.


357 

BASHKIM SHEHU 

Ka lindur në Tiranë më 1955-ën. Mbaroi 

studimet e larta në Universitetin e Tiranës në 

degën e gjuhë-letërsisë. Në vitin 1982 arrestohet 

dhe dënohet me 7 vjet burg për agjitacion e 

propagandë. Pozita e lartë e të atit (për gati 

30 vjet kryeministr i Shqipërisë socialiste) dhe 

vetvrasja (apo vrasja) e tij në dhjetor të vitit 

1981, bën që familja Shehu, brënda pak kohe, 

të shkatërrohej plotësisht. Nëna gjithashtu i 

vdes në rrethana misterize ndërsa mbahej e 

izoluar në burgun e Tiranës. Bashkim Shehu 

është prozator i njohur dhe ka botuar shumë 

libra, ndër të cilët mund të përmëndim “Vjeshta 

e Ankthit”, “Rrethi”, “Mallkimi ose mosqenia 

e autorit”. Veprat e tij janë përkthyer edhe në 

gjuhë të tjera. Aktualisht jeton në Spanjë.


TRIPTIK 

Shkronjat 

Hapat e atyre lart. 

I dergjur mbi një shtrojë të fortë gur, gur prej varri, i palëvizur, s’më 

mbetet veçse të dëgjoj hapat e atyre që janë lart.E çuditshme sesi mund të 

çapiten e të ecin mbi një siprinë aq të pjerrët, edhe mbi tjetrën po aq të 

pjerrët, të prirura nga të dyja anët e një kulmi, siç mund të ninëzohet nga 

trajta e kësaj kubeje që e kam përmbi krye, edhe ndër sytë e mi, pothuaj 

parreshtur. E shmang shikimin s’andejmi veç për ndonjë çast të shkurtër, 

vështroj përvjedhurazi me bisht të syrit, majtas e djathtas, pa guxuar ta kthej 

kokën, edhe arrij të dalloj, si më të djathtë, edhe më të mëngjër, të njëjtën 

gjë. Pakogjë, në fund të fundit. Dikë që dergjet kështu si unë, i palëvizur. 

Edhe, afërmendsh, aq më pak guxoj t’i flas, mu sikurse as ai nuk më flet. 

Edhe, ngaqë s’e kthej dot kokën dhe vetëm vështroj me bisht të syrit, herë 

me të majtin, herë me të djathtin, domosdo që sytë më lodhen shpejt, edhe 

e tërë kjo po s’mund të zgjasë. Diçka më gjatë mund ta kundroj murin 

përballë, po gjithëpoaq pa e ngritur kokën, pa e bërë as edhe një lëvizje 

sado të vogël të qafës për ta ngritur. Sidoqoftë, këndi i të pamit është i tillë 

që shkakton më pak lodhje, dhe veç asaj arrij të kap një fushëpamje më të 

gjerë. Krejt murin jo, muri me sa duket, vazhdon nga të dyja anët më tej e 

më tej, sikurse kubeja e pjerrët e majuce atje lart, që shikimi im s’ia rrok dot 

skajet. Porse ndërkaq kjo shtrirje e tejme në të dy anët më bën të kuptoj ose 

të marr me mend që pas çdo gjase matanë atij që dergjet në të djathtën time 

dhe atij tjetrit në të mëngjër vijnë rreshta të dergjurisht të tjerë të palëvizshëm, 

si lipsana të balsamosura, rreshta që zgjaten e zgjaten në të dy kahjet, madje 

gati-gati ninëzoj se u zgjatkan pafundësisht. Ndërkaq, në pjesën e murit që 

është e kapshme prej syve të mi, shoh do hije që më shembëllehen si 

merimanga të stërmëdha, e që paprerazi ndryshojnë trajta, sikundër, 

përkundrazi, është i njëtrajtshëm dritësimi me burim të padukshëm diku 

prapa, një dritësim i mekët e i verdhëmë, prej të cilit këto hije ngjizen. Zaten, 

cok prania e tyre më bën të mos guxoj të çohem nga shtroja ime e fortë 

gur, gur prej varri, madje as edhe të kuturis ndonjë lëvizje sado të vogël,


359 

përveç asaj të syve. E kështu, me sy, ndjek lëvizjet e hijeve të stërmëdha të 

merimangave, që aq shpesh më ngjajnë si të jenë hieroglife apo nuk di çfarë 

shkronjash, edhe që ndryshojnë vazhdimisht, porse kurrgjë nuk po arrij të 

kuptoj syresh. Ose, në çastin kur filloj të kuptoj, apo më mirë, kur më duket 

se edhe pak e do t’ia dal mbanë kësaj, sytë më lodhen dhe shkronjat në mur 

më kryqozen me njëra-tjetrën. Edhe atëbotë i largoj sytë nga muri dhe s’më 

mbetet veçse të rri e të dëgjoj hapat e atyre që janë lart. Kam ndjesinë, 

prapëseprapë, sikur këta hapa e paskan njëfarë lidhjeje me hijet e 

merimangave, apo çfarëdo qofshin, ndoshta hije të rojeve që as unë edhe as 

të tjerët si unë të dergjur bri meje rreshterresht nuk po mundemi t’i shohim. 

Po nuk e ajgëtoj dot sesi dhe në ç’mënyrë janë të lidhura. Sidoqoftë, nuk se 

ndërmarr ndonjë përpjekje, teksa mbaj vesh e dëgjoj hapat e atyre lart. 

Thjesht, e di që nuk mundem, porse gjithëpoaq nuk mund të rri pa i dëgjuar. 

E të mahnitem me aftësinë e tyre për t’u çapitur e për të ecur mbi ato 

siprina aq të pjerrëta në të dy anët e kulmit. Nga të ecurit, po ndoshta jo 

vetëm prej kësaj, ndoshta edhe nga do gjëra që nuk jam në gjendje t’i shkoqis, 

i përfytyroj me një pamje si e jona, sadoqë duhet ta kenë diçka tjetër, diç të 

ndryshme e të tjetërllojtë, që u jep atë aftësi të mahnitshme. Gjithësesi, nuk e 

them dot si janë, ndoshta edhe kam frikë ta mendoj, kështu që s’më mbetet 

veçse të rri e të dëgjoj hapat e tyre, hapat e atyre që janë lart. Dikur, përsëri 

kthej shikimin për të kapur me bisht të syrit ndonjë lëvizje sado të vogël të 

atij që kam nga e djathta ose të atij nga e majta, apo madje edhe një rrëshqitje 

sado të shkurtër të shikimit të tyre drejt meje me bisht të syrit. Mirëpo kjo 

nuk ndodh. Megjithatë, ka të ngjarë që edhe ata të hedhin vështrime, kur e 

kur, ashtu si unë, veçse gjasa që vështrimet tona të ndeshen mbetet tepër e 

pakët, përderisa syri lodhet shpejt dhe koha e vështrimit është e papërfillshme, 

ndërsa tejzgjatja e kësaj gjendjeje me përsëritje të panumërta vështrimesh 

nuk ndryshoka gjë në këtë mes. Është një kohë e pambarimtë, ose që ka 

mbetur e ngrirë. Nuk di se ku jam dhe nuk di si mbërrita këtu, aq sa më 

bëhet sikur këtu kam qenë qysh në krye të herës. Tashmë nuk mbaj mend 

askurrëgjë nga jeta ime e mëparshme. Edhe as ata që kam përbri nuk flasin, 

më kot pres të dëgjoj prej tyre ndonjë fjalë çfarëdo, e jo më që të më 

dëftojnë ku jemi e se si erdhëm. Ndërkaq, e vetmja ngjarje që më kujtohet, 

por që nuk mjafton për të hedhur sadopak dritë në mugun e dendur të së 

kaluarës, është ajo e udhëtimit të fundit, e udhëtimit që më solli këtu. Mbaj


mend, pra, që troshitesha në brendësirën e errët të një arabaje. Nuk di të 

them sa zgjati, edhe asgjë nuk mund të shihja, arabaja ishte e mbyllur nga të 

gjitha anët. Një herë, duke kërkuar me duar përmes territ, sado i kisha të 

lidhura si edhe këmbët, e kjo s’më lejonte të vërtitesha lirisht e të kthehesha 

nga të doja, duke kërkuar me duar përmes territ, pra, gjeta një mazgalle të 

ngushtë nëpër të cilën e hodha shikimin një çast përjashta. Ishte një fushnajë 

shkretane, e zhveshur, nën qiellin e errët me një hënë të ngrënë midis. Edhe 

pastaj gjithmonë e njëjta pamje, kështu më kujtohet paksëpaku, ndërsa nuk 

di e nuk jam në gjendje të them sa herë u ngjesha te mazgalla që të shihja 

përjashta, apo nëse ka qenë një herë e vetme dhe përsëritja s’ishte veçse 

ëndërr. Ose ndoshta e tëra ka qenë ëndërr, një ëndërr që më kthehet e më 

kthehet vazhdimisht këtu në kriptën ku qëndroj i palëvizur edhe zgjohem 

me beft, pa e kuptuar ku ndodhem edhe rri e dëgjoj hapat e atyre lart. 

Sidoqoftë, mazgallja m’u mbyll dikur, ndoshta e zënë me ndonjë cohë të 

zezë, edhe më të zezë se nata. Ose mundet që tashmë të kisha hyrë në atë 

tunelin e angësht, ku e pashë veten më së fundi, nëse edhe kjo nuk qe veçse 

ëndërr. Diku tej, shquajta një dritëz, e cila sa vinte e zmadhohej, gjersa më 

verboi krejt. Pastaj nuk pashë më asgjë, të pamët m’u kthye vetëm tek u 

gjenda i shtrirë përmbi këtë shtrojë të fortë, si përmbi një rrasë varri apo ku 

di unë më. Sërishmi jam zgjatur me beft nga ëndrra, aty për aty, vetvetishëm 

vë veshin të dëgjoj hapat e atyre që janë lart, duhet të jem zgjuar pikërisht 

ngase paskam ndjerë njëfarë boshllëku, që vihem i tëri ta dëgjoj për ta kuptuar 

se ç’është, që është mungesa e hapave të atyre lart, që nuk po u dëgjokan. 

Kthej sytë majtas e djathtas, me bisht të syrit gjithëherë, po askënd nuk shoh 

bri meje. Guxoj të çohem në bërryla, nga të dy anët shtrojet e njënjëshme 

janë të zbrazëta, rrjeshterrjesht nga të dyja anët duke u zvogëluar e tretur 

pamja e tyre diku larg. Edhe, ashtu i ngritur në bërryla, e çoj vështrimin nga 

muri, me shpresën se hijet e mëdha në trajtë kandrrash, ato hieroglife që 

lëvizin e ndryshojnë parreshtur, diçka po do të më shpjegojnë, për sa u 

rrëfye gjer këtu, të më rrëfejnë fundin e kësaj, që paksëpaku të mund të 

them se nuk ka qenë ëndërr, edhe se hapat e atyre lart i paskam dëgjuar 

përnjëmend. Porse edhe ato, hijet, hieroglifet që ndryshojnë parreshtur, janë 

zhdukur nga muri. Rrotullohem dhe shikoj në drejtimin e kundërt, aty ku 

ngjizeshin ato hije përkundrejt dritës së mugët, si të nëndheshme. Nuk shoh 

asgjë, madje as edhe burimin e dritës, që mesa duket vërtet vinte nga nëndheu.


361 

Gjithësesi, ëndërr apo zhgjëndërr, nuk gabohesha tek mendoja se hijet që 

përftonin hieroglifet në mur qenë të lidhura njëfarësoj me hapat e atyre lart. 

Prandaj, tani që hapat nuk dëgjohen më, edhe hijet po janë zhdukur. Në 

ëndërr apo në zgjëndërr, çohem nga shtroja ime e fortë, rrasë varri, dhe nis 

të eci në shtegun midis rreshtit të shtrojave tashmë të zbrazëta dhe murit, 

ashtu kot, pa ndonjë synim të caktuar. Mbërrij kësisoj te një portë, jo aq larg 

sa ç’e kisha pandehur, teksa më përhihej gjer pak më parë e pamatë kjo fare 

kripte. Porta është paksa e hapur, veçse jo aq sa të mund të shohësh përtej. 

Mirëpo nuk më bëhet ta shtyj portën. Vështroj një grime drangun e saj, që 

s’është më i tillë, shndërruar në një diçka të lëngët veshtullore që sikur do të 

bjerë pikë-pikë përdhe. Edhe kthehem sërishmi atje ku kisha qenë, te shtroja 

ime e fortë, rrasë varri, ose te ndonjë nga shtrojat e tjera, të gjitha të njëjta 

dhe të gjitha tashmë të zbrazëta, edhe dergjem aty i palëvizur, duke pritur të 

dëgjoj sërishmi hapat e atyre lart. 

Muri 

I dergjur mbi një shtrojë të fortë gur, gur prej varri, i palëvizur, s’më 

mbetet veçse të dëgjoj hapat e atyre që janë lart. Duhet të jenë dy, ndërsa 

unë jam i vetëm në qelinë time, po nuk se ua kam zili, asnjë grimë. Kështu, 

më mirë i vetëm, gjer të më vijë ora për të vdekur. Çdo natë, në çdo orë, 

mund t’ia behin e të më marrin. Sa herë bie të fle, nuk më shqitet trush 

ninëzimi i asaj që ka për të ndodhur pashmangshëm. Kërkëllima e drangut 

të derës së qelisë, disa gardianë që hyjnë brenda, herë më bëhen dy, herë tre, 

ose më shumë, pastaj mugëtira e korridorit të gjatë me dyer të shumta, të 

njënjëshme, në të dy anët rreshterresht, pamja e qiellit, pamje fluturake 

gjithësesi, dhe ndoshta me një hënë të brejtur, shembëlltyrë e një zogu të 

ngurrosur në gdhëndjet e stërgjyshërve tanë më të lashtë në agun e kohërave, 

kjo hënë e përjetshme, e para dhe e fundit, teksa zhytem në errësirën e 

furgonit të mbyllur nga të gjitha anët. Pastaj, mbas një troshitjeje që kushedi 

se sa do të zgjasë, ndalemi rrëzë një shkarrëzime dhe aty, pasi dikush më heq 

skafandrën, po jo zinxhirët me të cilët jam i lidhur këmbë e duar, skuadra e 

pushkatimit, nga fare afër, shkreh një batare të pafundme rruzujsh të vegjël 

prej zjarri, dhe unë pothuajse e ndjej sesi ma shpërthejnë kafkën e m’i shqyejnë 

trutë. Në fillim, fill mbas gjyqit, pamjet më vinin kështu, të njëpasnjëshme e 

me një renditje e rrjedhshmëri e qartësi të përkryer e të pagabueshme, a thua


përnjimend po e jetoja vdekjen time. Ndaj dhe mundohesha e rrekesha ta 

shqitja mendjen soje duke e davaritur andej-këtej. Kurse tani më vijnë këto 

pamje copëra-copëra, ashtu përzierazi, edhe vetëm kur më avitet gjumi. 

Ditën është tjetër gjë. Ditën më dynden në kujtesë gjithëfarë ngjarjesh të 

jetës sime, e jo veç ngjarje të rëndësishme, po edhe hollësira që nuk përbëjnë 

ngjarje, e që s’i kisha kujtuar ndonjëherë. Por kjo nuk se më mbush me 

dhimbje ose keqardhje për vetveten. Me vdekjen time tashmë u mësova. 

Ndaj dhe nuk ua kam zili të tjerëve përreth, prej të cilëve më veçojnë muret, 

sikurse nuk ndjej zili për ata lart pse janë dy, ndërsa unë këtu jam i vetëm. 

Më mirë kështu i vetëm, që ta përbluaj në kujtesë jetën time dhe ta jetoj 

sërish e sërish. Madje qoftë dhe tani, në këtë orë tek më avitet gjumi dhe 

teksa ma dëbon gjumin herëpashere ajo ëndrra me sy hapur e asaj çka do të 

më ndodhë pashmangshëm, e që edhe sonte po mund të ndodhë, në çdo 

orë të natës. Qoftë dhe tani, që trutë i kam të lodhura e shpirtin të molisur e 

të ligështuar. Më duhet të bëj përpjekje, pra, që të shqitem s’andejmi, nga ajo 

ëndrra e paragjumit, ëndërr në sytë e mi të gapërruar, që më kaplon të tërin. 

Ja, hapat e atyre lart kanë pushuar dhe s’i numëroj dot, s’kam se ç’të numëroj, 

kështu që, për të mos i lënë asnjë qoshe për asnjë çast në trutë e mi ëndrrës 

së kobshme të vdekjes, përpiqem të mendoj se nesër në mëngjes do të 

merrem me të tjera ëndrra, me ato që do të shoh gjatë natës, e pastaj vetiu 

do të vijnë kujtime nga më të ndryshmet dhe kam për ta jetuar jetën time 

sërish e sërish. Kështu, gjersa të vijë ora e gjumit, e atij gjumi që herëpashere 

do të ma dëbojë një ëndërr e kobshme, ëndrra e paragjumit në sytë e mi të 

gapërruar, e atëherë do të duhet të përpiqem, ashtu si tani, të shqitem 

s’andejmi, duke menduar mëngjesin e së nesërmes me ëndrrat e tjera që do 

të kem parë gjatë natës, dhe vazhdimin e ditës me kujtime nga më të 

ndryshmet për ta jetuar jetën time sërish e sërish, ose t’ua vë veshin, në atë 

orë teksa gjumi më avitet dhe ninëzimi i së pashmangshmes gjithë më 

avitet, t’ua vë veshin, pra, për t’u shqitur së këtejmi, hapave të atyre që janë 

lart. E t’i numëroj, gjer të më zerë gjumi. Porse jo çdo natë hapat e atyre lart 

vazhdojnë aq. Ndodh që ato të rreshtin e unë të jem zgjuar, përballë makthit 

të skuadrës së pushkatimit, copëra përfytyrimesh që m’i përshkojnë trutë 

ashtu si rruzujt prej zjarri të bataresë së pafundme. Si tani, në këtë grimë. 

Hapat e atyre lart kanë rreshtur dhe unë gjendem në boshllëkun e errët të 

brendësirës së një furgoni. Rrekem të dal s’andejmi duke menduar mëngjesin


363 

e nesërm, duke u zgjuar nga ëndrra të reja me të cilat po do të merrem, 

porse grimën tjetër gjendem nën një qiell të errësuar me zogun e ngrirë të 

hënës midis, vetëm për një grimë kështu, e pastaj sërishmi brenda furgonit. 

Për të dalë s’andejmi, duhet të sjell ndër mend një ngjarje që të më kujtohet 

me qartësinë më të madhe, a thua jam duke e jetuar, që të mund të mbetem 

kësodore i ngërthyer e i ngurrosur në të, ashtu si zogu i ngrirë i hënës në mes 

të qiellit. Ta rindërtoj, çast për çast, që nga fillimi atë ngjarje, siç kam bërë 

çdo natë, kur heshtin hapat e atyre lart ndërsa unë ende vazhdoj të jem 

zgjuar. Po asnjëherë s’e kam çuar dot gjer në fund, gjumi më kaplon në 

ngjarje e sipër, prandaj dhe gjithmonë ngelet diçka për t’u rindërtuar. E unë, 

sa herë që i kthehem, ia nis nga fillimi, se vetëm ashtu mund të rindërtohet. 

Ose ndoshta e bëj këtë për ta vonuar sa më tepër, që të mos mbërrij dot 

gjer në fund, sepse e kam një si shybe ogurzezë që, mbasi ta kem jetuar edhe 

një herë të tërën, drangu i derës së qelisë do të kërkëllijë e do vijnë të më 

marrin, e do të më duhet të jetoj, kësaj here përnjimend, vdekjen time. 

Sepse është ngjarja e fundit që më ka ndodhur para se të më sillnin këtu, 

madje vetë ngjarja për të cilën më sollën këtu, dhe përtej saj kurrgjë nuk më 

pret, pos vdekjes. Ndërkaq, është ajo që, më shumë se çdo gjë tjetër, mund 

të ma largojë mendjen, në këtë orë, nga vdekja që më pret, ndoshta pikërisht 

pse është e fundit që më ka ndodhur jashtë këtyre mureve, e mund ta kujtoj, 

prandaj, me qartësinë më të madhe, ose, ku ta dish, sepse duke i bishtnuar 

në vegimet e mia fundit të saj sikur i bishtnoj edhe vetë vdekjes. Te 

përqendrohem, përshkoj edhe një herë çdo imtësi të ngjarjes qysh nga fillimi. 

Do ta kisha shkruar, po të mundja, do ta kisha shkruar një novelë, që do të 

ishte më e mira e shkruar prej meje. Porse tani, këtu, mbyllur në këtë qeli të 

vdekjes, lidhur këmbë e duar me zinxhirë, me kokën futur në një skafandër 

që të mos e shkapet për muri për t’u vetëvrarë, i dergjur në shtrojën e fortë 

gur, gur prej varri, i palëvizur, në pritje të gjumit dhe të vdekjes, e vetmja 

shtegdalje e imja është që ta ëndërroj me sy hapur ngjarjen, për të dëbuar atë 

ëndrrën tjetër me sy hapur, të gapërruar, ëndrrën e përsëritur të vdekjes. 

Përqendrohem, ëndërroj me sy hapur, i kam ndër sy të gjitha imtësitë në 

çdo çast të asaj ngjarjeje të fundit, para se të më mbyllnin në këto mure, ku 

asnjë ngjarje më nuk ndodh. I kam ndër sy, ashtu si t’i kisha përnjimend, të 

gjitha ato që do të shkruaja, po të mundja. Sesi u nisa me furgonin tim për 

t’u arratisur në botën e madhe e të lirë. Sesi, në udhë e sipër, ndalova,


megjithatë për të marrë një çift, burrë e grua, ngase më erdhi keq për ta, apo 

edhe ngaqë shprehitë e shoferit mesa duket janë të pandryshueshme, paçka 

se është nisur të arratiset. Porse nuk do të ishin ata pengesa ime. Ata hipën 

veç për të zezën e vet, për atë që s’e dinin dhe që as unë s’e dija, por që do 

të pllakoste dikur, diku, te një kthesë e ngushtë në një grykë përroi, përtej së 

cilës lugina merr trajtën e një qivuri. Ja, po më përhihet sesi një veturë e 

Sigurimit më është vënë nga pas, a thua i vetmi njeri, të cilit i pata treguar se 

do të arratisesha, me ka spiunuar. Vetura e zezë, që aq shumë po u përngjaka 

atyre të funeralit, përkundër tyre ecën me një shpejtësi prej stuhie ferri dhe 

unë e gozhdoj këmbën te pedali e bëj dredha të dëshpëruara që të mos e 

lejoj të më dalë përpara. Përpjekje e kotë, ngase kufiri gjendet tepër larg 

dhe, për më tepër, të gjitha postat kufitare duhet të jenë lajmëruar. Burri dhe 

gruaja në kabinë pandehin se u çmenda, më luten të ngadalësoj, pastaj bërtasin 

duke ngulmuar që të ndalem. Atëbotë, gruaja e ka humbur toruan dhe, 

duke piskatur, zë e më qëllon me grushta, futemi në kthesën e ngushtë, më 

ka ikur timoni nga duart dhe biem në greminë që të tre, teksa unë, aty për 

aty, hap derën e kabinës dhe lëshohem rrokullimthi në prrozhmin e pjerrët. 

Ky është fundi. Mbërrita, pra, sonte, përtej kthesës, aty ku lugina vjen e 

merr trajtën e një qivuri të hapur nën qiellin e natës me një hënë arkeologjike, 

shembëlltyrë e një zogu të ngurrosur gdhendur nga stërgjyshërit tanë në 

agun e kohërave. Ishte errësirë dhe m’u bë se kisha hyrë në botën e hiçit 

përgjithmonë, sikurse në të vërtetë kisha hyrë, tek e pashë veten, duke 

ardhur në vete, ndër duar që do të më vulosnin vdekjen. Ky është fundi, 

pra. Dhe s’më mbetet veçse të pres vdekjen, siç mund të vijnë sonte, që 

mbërrita përtej kthesës. Në çdo çast mund t’ia behin, ja , tashmë po më 

kapërthen ajo ëndrra e ardhjes së tyre, po e jetoj edhe një herë tashmë, kur 

nuk po di nga ta çoj mendjen, para se të më zërë gjumi, që s’mund të më 

zerë, përderisa vazhdimisht më bëhet se do të zgjohem nga kërkëllima e 

drangut që do të pasohet nga të gjitha ato që çosa herë i kam jetuar në këtë 

jetë-vdekjen time brenda këtyre mureve, e që më flakin përtej caqeve të 

jetës, në botën e hiçit përgjithmonë. Dhe hapat e atyre lart nuk dëgjohen në 

këtë orë, është e plotë dhe e mynxyrshme heshtja. Tani do të vijnë të më 

marrin, sa më parë le të vijnë, më mirë të vijnë sesa kjo heshtje, sesa kjo 

pritje, ku edhe vijnë, edhe nuk vijnë. Heshtje që prishet papritur. Pritje që 

papritur prishet. Trokitje, trokëllimë, jo kërkëllimë. Është muri i verbër, jo


365 

dera, edhe më e verbër se muri, përveçse kur gardiani vëzhgon nga syri 

magjik i sportelit. Porse në këtë orë gardiani nuk vëzhgon, duhet të jetë 

duke dremitur ndanë stufës, ashtu si ndonjë maçok i plakur, në dhomën e tij 

atje larg, në skajin më të largët të korridorit. Muri qenka, pra, ai nga e djathta 

e derës. Ua vë veshin të goditurave, rrotullohem dhe qasem te muri. Janë të 

goditura që përsëriten ngulmueshëm tre nga tre, sinjali që kërkon fillimin e 

bisedës. E di këtë, e kuptoj mirëfilli, sadoqë kurrnjëherë nuk kam folur me 

mur, as tani dhe as gjatë burgimit tim të parë, dikur në rininë time të hershme, 

kur më dënuan për shkak të disa shkrimeve që m’i gjetën, për të cilat nuk di 

kush më pati spiunuar. Kurrënjëherë s’e kam bërë këtë, të flas me mur, 

ndërsa tani po do ta bëj, që paskëtaj të mund të sjell në mendje ato që kjo 

do të më sjellë. Sidoqoftë, edhe pse nuk e kam përdorur këtë alfabetin e të 

folurit me mur, e di qysh nga burgimi i parë që çdo e goditur me nyje të 

gishtit i përgjigjet një njësie të numërimit dhe çdo numër njësish të tilla i 

përgjigjet numrit të një shkronje sipas rendit alfabetik, ndërsa, për ta 

përshpjetuar bisedën, çdo goditje e murit me grusht, gjë që kumbon krejt 

ndryshe nga ajo me nyjen e gishtit, u përgjigjet dhjetë njësive të numërimit. 

Kësisoj, që të përftohet shkronja e tridhjetenjëtë, s’është nevoja të rrish e të 

godasësh me nyjën e gishtit tridhjetenjë herë, po tri herë me grusht dhe një 

herë me nyjen e gishtit. Dhe për çdo ndarje mes shkronjave ka një pritje, 

gjatë së cilës dëgjuesi përgjigjet me një goditje njëse. Ky ka qenë alfabeti 

qysh atëherë, në kohën e burgimit tim të parë, e ky vazhdon të jetë, sikurse 

pakogjë në burg mund të ndryshojë, a thua është i njëjti burg qysh nga koha 

kur bota është botë. E dinë përmendësh ata që vazhdimisht dhe dendur e 

kanë përdorur, po mua s’më prish punë pse është hera e parë që flas me 

mur, e kam të shkruar në mur alfabetin, me të gërvishtura të cipës prej 

gëlqereje të murit, kutija-kutija i tërë alfabeti, me nga një shkronjë e nga një 

numër në çdo kuti, në rreshta dhjetë e nga dhjetë, kështu që dhjetëshet 

gjenden fare kollak në krye të rreshtave. Përgjigjem dhe unë me tri të 

goditura, për të thënë se jam gati. Tjetri përtej murit më kërkon që t’i kumtoj 

diçka dikujt që është në qelinë matanë meje. Pastaj bën një goditje me grusht. 

Shkronjë pa lidhje, kjo, për më tepër që është e vetme. Sidoqoftë, arrij të 

kuptoj që kjo s’është kurrëfarë shkronje, është pika në fund të fjalisë. Ia bëj 

pyetjen pse ka besim te unë. Sepse jam një i dënuar me vdekje, thotë ai. 

Matem t’i bëj një pyetje tjetër, porse ai më ndërpret, duke rrëshqitur mbi


mur pëllëmbën e dorës, edhe shton se i vjen shumë keq pse jam i dënuar 

me vdekje. S’ka gjë, mos e çaj kryet, i them. Pastaj bëj pyetjen tjetër, e pyes 

pse nuk mendon që, pikërisht duke qenë i dënuar me vdekje, mund të jem 

ashtu fare i papërgjegjshëm. E ai ma kthen që s’ka mundësi, ai ka parë 

shumë të dënuar me vdekje dhe është i sigurt se një i dënuar me vdekje 

është i mirë. Vetëm atëherë e pyes çfarë kërkon t’i them atij matanë, apo, më 

sak, asaj matanë. Sepse unë e di tashmë që është grua, e kam dëgjuar zërin e 

saj sa herë e nxjerrin që të shkojë në nevojtore. Tjetri më thotë se është 

gruaja e tij, se duhet t’i them që ai përgjatë hetimeve e ka mbajtur gojën të 

kyçur, e se i lyp falje për të gjitha vuajtjet që dashur-padashur i ka shkaktuar 

gjatë jetës së tyre të përbashkët. Mirë, i them, po edhe e pyes pse gjer tani 

s’është përpjekur të flasë me gruan. Sepse sot më prunë këtu, në këtë qeli, 

më thotë. Sot, që u mbyllën hetimet, thotë ai, duke shtuar që s’e dinte çfarë 

mund t’i kishin përrallisur gruas kinse ai i paskësh pohuar të gjitha. S’e 

ngacmova më tej, mirë , i them prapë. E ai, me të goditura këmbyerazi me 

kyçin e dorës dhe nyjet e gishtërinjve, më jep shenjën se kaq kishte. Unë ia 

kthej me të njëjtën shenjë. Pastaj zvarrisem gjer te muri kundruall, në të 

mëngjër të derës së qelisë. Kërkoj nëpër mur një tabelë të alfabetit, e gjej 

diku dhe aty ndalem. Trokas tri herë në mur me nyjën e gishtit të mesëm. 

Asnjë përgjigje, gruaja ndoshta po fle. Megjithatë ngulmoj me tri të trokitura. 

Pastaj sërishmi, për të tretën here, tri herë. Më së fundi dëgjoj tri të trokiturat 

e saj. Mirëpo gati njëkohësisht kanë kumbuar hapa që nga korridori, maçoku 

plak me sa duket na është zgjuar. Rrëshqas pëllëmbën mbi mur, sikurse 

përnjëherësh matanë edhe ajo, që gjithashtu me çdo gjasë i ka dëgjuar 

kumbimet e hapave të gardianit, dhe nxitoj duke u zvarrisur gjer te shtroja 

ime. Sakaq dëgjoj sportele që hapen e mbyllen me zhurmë, zhurma sa vjen 

e afrohet, hapet dhe sporteli im, qëndron për një çast i hapur, e unë e mbaj 

frymën pezull, pastaj mbyllet, pastaj po kështu sporteli i gruas, e unë përsëri 

me frymën pezull, pastaj zhurma e sporteleve që hapen e mbyllen sa vjen e 

largohet. Të nesërmen përsëriten të njëjta gjëra, me heshtjen e hapave të 

atyre që janë lart, ndërsa mua ende s’më ka zënë gjumi, rrekem ta dëboj e ta 

vonoj vdekjen duke rindërtuar udhëtimin tim drejt mynxyrës dhe duke 

mbërritur gjer te kthesa, ku të tre biem në greminë, burri, gruaja dhe unë, 

teksa unë hidhem vrikthi përjashta në terrin e hiçit. I kam shkuar, pra, gjer 

në fund, po gjumi ende s’më ka zënë dhe as vdekja nuk më ka ardhur. Dhe


367 

përsëri shkoj te muri më të mëngjër të derës dhe ngulmoj me të trokitura, 

nga tre e nga tre, gjersa gruaja më përgjigjet. Porse hapat e gardianit kumbojnë 

ende pa filluar biseda, që duhet të vazhdojë gjithësesi të nesërmen. Nuk jam 

në gjendje të them sa herë u përsërit kjo, apo ndoshta është gjithëherë e 

njëjta natë, dhe përsëritja, pa ia dalë dot t’i përcjell gruas ato që thoshte i 

shoqi, s’është veçse një ëndërr e mundimshme. Sidoqoftë, ndërkaq më vjen 

të besoj se ata të dy janë burri dhe gruaja që kisha pranuar t’i merrja, për të 

zezën e tyre, në udhëtimin tim të fundit. Po, vërtet, e kam edhe një udhëtim 

për të kryer, porse me atë tjetrin mori fund gjithçka, mori fund pakthyeshëm, 

te ajo kthesa. Po, vërtet. Tek e dëgjoj zërin e gruas në korridor në orë të 

ndryshme të ditës, teksa i hapin derën dhe ajo shkëmben ndonjë fjalë me 

gardianët, që e qortojnë pse nuk flet me zë të ulët, e sidomos duke e kujtuar 

paskëtaj tingullin e atij zëri, më ngjan se është ajo gruaja e udhëtimit të fundit, 

askush tjetër. Gjë që do të thotë se ata të dy nuk paskan vdekur, ndërsa unë 

jam akuzuar për një vrasje të paqenë, e cila iu shtua akuzës për tentative 

arratisjeje duke vulosur kështu dënimin me vdekje. Sepse vrasja u quajt e 

qëllimtë dhe e paramenduar, kinse që të tre po arratiseshim, dhe unë, duke 

parë që kjo po dështonte, paskësha dashur të zhdukja dy bashkëfajtorët dhe 

dëshmitarët e mundshëm. E nëse janë gjallë, atëherë edhe akuza për vrasjen 

e paqenë zhvlerësohet e zhbihet. E ndoshta tani po më ngrihet një kurth, 

përderisa po u veproka kundër çdo rregulli duke i vënë tre të arrestuar për 

të njëjtën çështje penale në qelira puqur me njëra-tjetrën. E ka një synim të 

fshehtë e tërë kjo, kushedi se ku duan të dalin. Po mua aq më bën, më keq se 

vdekja s’ka se ç’të më gjejë më, i vdekur se i vdekur jam, në mos po edhe 

kjo mund të ndryshojë. Të shohim çfarë ka në këtë mes, pa të shohim. Po 

ja, gjatë ditës atë burrin e kanë marrë e më s’e kanë kthyer, as tani që po bie 

nata dhe katrori i ngushtë i dritares i përngjan grykës së një tuneli të errët që 

s’të çon askund. I afrohem ngadalë murit që më ndan nga gruaja dhe trokas 

me nyje të gishtit tri herë, ashtu lehtazi. Ajo nuk përgjigjet e unë trokas më 

fort. Matem të trokas për të tretën herë, gjithë duke u druajtur se mos e 

zgjoj gardianin, porse ajo më ndërpret duke m’u përgjigjur me tri të trokitura 

të shpejta e të lehta a thua po më kërkon të jem sa më i kujdesshëm. I 

bindem. Dhe më së pari i kumtoj fjalët e të shoqit, duke u këshilluar për çdo 

shkronjë me tabelën e alfabetit të vizatuar në mur, përbri një vizatimi tjetër, 

që paraqet një grua lakuriqe. Tjetra më përgjigjet se e di që i shoqi vërtet s’e


ka hapur gojën gjatë hetimeve, mirëpo vazhdon duke shtuar se nuk ka 

dëshirë të dëgjojë për të asnjë fjalë, sepse ai ia pati nxirosur jetën. Sidoqoftë, 

më falenderon për mundimin që mora. Dhe, duke trokitur këmbyrazi me 

kyçin e dorës e me nyjet e gishtërinjve, më thotë se biseda mbaroi. Nuk pata 

kohë, pra, që ta pyesja nëse është ajo e greminës. Po ndërkaq, pasi kam 

mbërritur gjer te shtroja ime e fortë gur, gur prej varri, pasi kam gjetur 

mënyrën sesi, ashtu i dergjur, të bezdisem sa më pak nga zinxhirët e nga 

skafandra që fare mirë mund të më sjellë dhimbje qafe nëse nuk e mbështes 

kokën në këndin e duhur, zë e mendohem për atë çka do ta pyesja gruan 

dhe kuptoj se diçka më pengon që ta pyes. Mesa duket, thellë-thellë druaj që 

ta pyes, druaj se ajo është tjetërkush, jo gruaja e greminës, e cila ka vdekur. 

Gjithësesi, them me vete që duhet ta zhbij pengesën dhe ta pyes gruan 

njëfarësoj. Po përsëri stepem dhe e lë për nesër. Edhe rri e mbaj vesh të 

dëgjoj hapat e atyre që janë lart. E ata kanë heshtur tashmë. Kështu që s’më 

mbetet veçse të përpiqem të sjell ndërmend edhe një herë, sërish, udhëtimin 

tim të fundit. Kësaj here mbërrij gjer te vendi ku i mora ata të dy, burrin dhe 

gruan. Më tej nuk shkoj dot, teksa furgoni im shpërndërrohet në një furgon 

që bart vdekjen dhe që është ai që ka për të më marrë mua paskëtaj, të 

dënuarin me vdekje. Ndërkaq, për t’u zhguzhmuar s’andejmi, kapem te 

zbulimi i mundshëm se ata të dy, burri dhe gruaja, nuk paskan vdekur dhe 

se gruaja është në qelinë ngjitur, vetëm një mur na ndan. Dhe s’më mbetet 

veçse të trokas në mur për të gjetur ashtu ç’është ky kurth i kurdisur kundër 

meje, ku duan të dalin ata që më dënuan për një vrasje të paqenë dhe që si 

padashur po më jepkan lehtësira për të kuptuar se është e tillë, e paqenë. 

Afrohem te muri i gruas, atje ku është vizatuar tabela e alfabetit, përbri 

vizatimit të një gruaje lakuriqe. Trokas në mur, pres që ajo të më japë shenjën 

se po dëgjon dhe i them se jam i dënuar me vdekje. Gruaja më thotë se unë 

kurrësesi nuk duhet të vdes dhe se ajo nuk ka për të më lënë të vdes. Fillim 

i mbarë, them me vete, ajo e greminës duhet të jetë, pra, porse ende nuk 

guxoj ta pyes drejpërsëdrejti. Sidoqoftë, e ngërmoj duke i përsëdytur se 

jam i dënuar me vdekje dhe se fati im s’mund të ndryshohet. Ajo nis të më 

përgjigjet, mirëpo atëbotë dëgjohen hapat e gardianit dhe ne i japim njëritjetrit 

shenjën se biseda mbaroi. Më vjen t’i them, shpejt e shpejt, që do të 

vazhdojmë të nesërmen, mirëpo e di që nuk më mjafton ajo copë kohë, 

tashmë gardiani është qasur së tepërmi. Dergjur mbi shtrojën time të fortë


369 

gur, gur prej varri, i palëvizur, gjumi vonon më shumë se çdo natë tjetër. 

Nuk më durohet gjer të vijë e nesërmja, më kaplon ankthi se ndoshta nesër 

gruan do ta heqin nga qelia e saj. Më së fundi, shkoj prapë te muri dhe 

prapë trokas, një here, dy herë, tri herë. Ajo nuk më përgjigjet, me sa duket 

paska fjetur. E unë pastaj, gjithë natën, rri e vras mendjen se si e qysh mund 

të më shpëtojë ajo grua, duke i pranuar sadopak si të vërteta ato që më ka 

thënë dhe të tjerat që s’m’i tha dot. Po edhe nëse nuk ka sesi më shpëton, më 

e keqja do të ishte një kurth kundër meje, po edhe kështu po të ishte, unë, 

tek e fundit, s’kam pse e çaj kryet. Veç asaj, mundësia që të jetë kështu, një 

kurth, pra, sikur ma lehtëson ankthin, se në një rast të tillë, nuk kanë për ta 

hequr gruan dhe loja po do të vazhdojë. Se njëfarë loje qenka, siç do të më 

thoshte ajo të nesërmen. Të nesërmen, nuk mund të pres gjer të bjerë nata. 

Duke i çuar veshët cucërr gjithë kohës, për të dëgjuar nëse do ta marrin për 

ta hequr nga qelia ngjitur, dikur nuk më durohet dhe nxitoj për të shkuar 

gjer te muri. Filloj duke e pyetur se si mund të më shpëtojë mua, kur tashmë 

jam i vdekur. Ajo më thotë edhe një herë se nuk do të më lërë të vdes, e 

pastaj, me të trokitura të lehta, si me të pëshpëritur, thotë se i ka fuqitë për 

të më shpëtuar, sepse është një nga ato gratë që dinë të bëjnë magji dhe se 

për mua do t’i bëjë të gjitha gjersa të më shpëtojë. Pse mua, ku e di ti si jam 

unë, e pyes. Nuk kuptoj, thotë ajo. Kësaj here dua ta pyes nëse e di kush jam 

unë, por nuk guxoj. Mendohem një hop. Kurth ose jo kurth, gruaja mund 

të më përgjigjet se nuk e di kush jam unë, e atëherë magjia po do të prishet. 

Sërishmi e pyes nëse e di si jam unë. Ajo më thotë se e di dhe se do të bëjë 

çmos gjersa të më shpëtojë, dhe do të ikim të dy së bashku, në fund të 

botës, ku askush të mos na gjejë. Pse tallesh me mua, matem t’i them, nuk 

duhet të tallesh, për më tepër që jam një i dënuar me vdekje. Paskësha hyrë 

tashmë në lojën e saj. Dhe dot nuk dilkam. Sepse nuk po dua. Prandaj dhe 

nuk i them, pse po tallet. Ndërkaq, habitem me pyetjen që i kam bërë, që as 

vetë s’kuptokam pse ia kam bërë. Porse ajo, gruaja matanë murit, a thua ka 

depërtuar në mendjen time, gjithç me të pëshpëritur më thotë që e di sesi 

jam unë ngase më sheh. Më ke parë, apo më sheh, e pyes. Nuk e di nëse të 

kam parë, thotë, porse, edhe po të të kisha parë, nuk do ta pohoja, por tani 

të shoh dhe, kur të dua mund të të prek, a thua muri s’është fare. Më 

shkojnë drithma në tërë trupin. Po unë, a mund të të shoh, të paktën, e pyes. 

Mundet, thotë ajo, do të të mësoj një lojë, po jo tani, më vonë, kur të erret.


Mirë, i them, dhe e ndërpresim bisedën. E ndërpresim, ndonëse pa asnjë 

shenjë rreziku prej korridorit, tërhiqem gjer përmbi gurin tim të varrit dhe 

aty nis e ëndërroj me sy hapur. Ëndërroj dhe rrekem të ajgëtoj si mund të 

jetë loja që do të më bëjë ta shoh. Më me gjasa, them, do të jetë një përshkrim 

i hollësishëm i vetvetes. Duke filluar nga fytyra e nga duart, e pastaj te gjoksi 

e te pjesët më intime që duart e saj po i prekin. Kjo s’më hyn në sy, në 

gjendjen që jam, sadoqë, herë-herë, si pa kuptuar, e përfytyroj gruan në 

ngjashmëri me atë vizatimin në mur, përbri alfabetit. Ku ta dish, them me 

vete, ndoshta me zë, mund të jetë ndonjë tjetër marifet, aq i ndërlikuar sa 

s’po ma rrok dot mendja. Veç asaj gruaja më ka folur për një ikje, që të ikim 

nga burgu të dy, të ikim në fund të botës, ku askush të mos na gjejë dot. 

Kurse, qysh në bisedën e parë, më pati thënë se për të shoqin as që donte ta 

dëgjonte. Përpiqem të vë rregull në arsyetimet e mia e të rindërtoj sërishmi 

atë copë të rrugës që e lashë mbrëmë pa e kryer, nga çasti që i mora ata të 

dy, burrin dhe gruan, gjer te kthesa ku u qorrollisëm në greminë. Përpiqem 

ashtu, duke i ninëzuar edhe njëherë të gjitha imtësirat, të vë re ndonjë diçka 

sado të vogël, ndonjë të çarë sado të vogël midis tyre, që do të mund të 

zgjeronte megjithatë pafundësisht ndonjë plasaritje të mezidukshme e të 

pamundur të murit që më ndan nga gruaja. E po kështu ndonjë diçka të 

mezidukshme në sjelljen e gruas ndaj meje në udhëtimin tonë të fundit, 

ndonjë të çarë të vogël, të atillë që, duke e zgjeruar pafundësisht si një 

humnerë, do të më bënte të besoja se ajo gjakon të ikë me mua në fund të 

botës. E kjo më kthen te kurthi. Te gjasa, për një hop, krejt e tejdukshme, 

sikundër që janë të verbër këta mure dhe sikundër që ajo më ka premtuar se 

do t’i bëjë të tejdukshëm posa të erret, te gjasa, pra, që e tërë kjo është një 

sendërgji, një kurth kundër meje sikur paskam dashur të vras burrin për të 

ikur me gruan, në botën e madhe e të lirë e gjer në fund të botës, vrasje e 

qëllimshme, e paramenduar, e mbetur në fazën e tentativës, porse, e shoqëruar 

me tentativën e arratisjes, bëhet e mjaftueshme për të më dhënë dënimin me 

vdekje. Aty të shpien të gjitha hapat, që nga trokitja e parë e burrit e gjer te 

fjalët e mbrame të gruas. Ndërdyshem nëse, kur të bjerë errësira, do shkoj 

sërishmi të flas me gruan, apo, më mire, të mos flisja, se mu kjo mund të më 

ngatërrojë duke u shkrehur çarku mbi mua, ndërsa , po të mos flas, mund 

t’i shpëtoj dënimit me vdekje, përkundër asaj që më thotë gruaja, gruajavdekje, 

se është ajo që do të më shpëtojë. Megjithatë, tundimin për t’u futur


371 

në lojën e saj e paskam tepër të fortë. Aq më tepër ngase ma do mendja që, 

sidoqë të jetë, s’kam për t’i dhuruar kurrësesi askurkujt prova që do të 

vulosnin vdekjen time, as gruas-vdekje, madje. Por nuk di ku do të më 

çonin të tilla rravgime të miat, sikur të mos dëgjohej sakaq drangu i qelisë 

fqinjë, i asaj të gruas, dhe pastaj zëri i dikujt që e urdhëroka të marrë ç’ka për 

të marrë, edhe të dalë nga qelia. Duhet të jetë një orë e vonë e mesditës, 

drita dalëngadalë po bëka fir. Sa herë kumbojnë hapa nga korridori, i ngre 

veshët për të pikasur mos kthehet gruaja, mirëpo ajo nuk kthehet. Dikur, 

pasi ka rënë muzgu dhe në qeli ndizet llampa me ndriçimin e saj gjithësesi të 

mekët, pasi kryhen të gjitha veprimet e mbrëmjes, me ndarje supe, me larje 

tasi në banjë dhe me kryerjen e nevojave për herë të fundit, pasi është bërë 

edhe kontrolli i fundit i kësaj ditënate dhe paskëtaj nuk pipëtin më asgjë dhe 

nuk ndjehet kurrënjë lëvizje gjëkundi, zvarrisem gjer te muri dhe trokas me 

tri të goditura. Që matanë tani vjen vetëm heshtje, gruaja me sa duket s’është 

më, dhe s’mund të jetë, sikurse e kam dëgjuar që e kanë hequr. Porse edhe 

vizatimet në mur janë zhdukur, tabela e alfabetit dhe gruaja lakuriqe. I kërkoj 

më kot gjithandej nëpër mur. Atëbotë, befasohem teksa nga muri më vijnë 

tri të trokitura. Filloj e flas me mur, pa çka se nuk e kam alfabetin. Flas 

rrëmbyeshëm, me një rrjedhshmëri që më habit edhe mua vetë madje, 

duke rindërtuar ngjarjen e udhëtimit tim të fundit, gjer në çastin që ajo m’u 

shfaq, së bashku me një burrë, i cili më bëhet se jam unë, sepse ajo, gruajavdekje, 

më ka ndërprerë në këtë çast dhe tani është ajo që e vazhdon rrëfimin, 

tek e përshkruan burrin që është me të dhe që më bëhet se jam unë, ajo më 

sheh, pra, që matanë murit, dhe po vazhdoka duke përshkruar vetveten, ajo 

që është matanë murit dhe që s’është, porse unë po e vizatoj në mur, mu aty 

ku ishte gruan që s’është dhe po e vizatoj mu ashtu siç mund të ishte , duke 

e përfunduar vizatimin në çastin që ajo më premton se do të ikim të dy, 

edhe pastaj rrëfen ngjarjen e udhëtimit tonë të fundit gjer te kthesa ku shoferi 

zhduket dhe askush s’e nget më furgonin dhe ne vërtitemi për në greminë 

teksa unë jam hedhur përjashta nga dera e hapur ose brenda një furgoni 

tjetër, ku unë gjendem i ndryrë në pjesën e pasme, i dënuar me vdekje 

tashmë. Dera e qelisë është e hapur dhe në të janë shfaqur ata që do të më 

nxjerrin e do të më shpien në furgonin tim të vdekjes. Pres të më marrin, 

porse ata kanë ngrirë, urdhri u ka ngrirë në gojë dhe në gjeste të mbetura 

përgjysmë, koha ka ngrirë sakaq në këtë qeli, porse që matanë murit vazhdojnë


të trokiturat që vetëm unë i dëgjokam, sadoqë më nuk po di çfarë thonë, 

ndoshta fundin e këtij rrëfimi, pjesën që ka ngelur pa u shkruar edhe gjer në 

fund të udhëtimit të fundit me furgonin e vdekjes, apo çfarëdo tjetër qoftë. 

Gjithë duke ndjekur goditjet që vijnë që matanë murit, dora ime vazhdon të 

vizatojë, vetëm ajo lëviz teksa çdo gjë tjetër është e ngrirë në këtë qeli. E unë 

shikoj sesi mbaron së vizatuari shembëlltyra e gruas, pastaj shikoj të vizatuar 

veten time që ka mbaruar së vizatuari, veten time brenda një katërkëndshi 

apo kutije që është kjo qeli, në murin e së cilës janë vizatuar shembëlltyra e 

një gruaje dhe unë që jam duke e përfunduar së vizatuari, qelia që ndodhet 

në brendësirën e një ngrehine, që është burgu, me qelitë e njënjëshme që 

vijnë rreshterresht njëra pas tjetrës dhe një rresht mbi tjetrin, ashtu si tabela 

e alfabetit të zhdukur që e kam vizatuar sërishmi, porse me shkronjat në 

rend përherë të ndryshueshëm, duke përftuar kësodore sa u shkrua dhe që 

këtu përfundon. 

Nëndheu 

I mbyllur nga të gjitha anët prej muresh të verbër, nuk di ku ndodhem, 

dhe asgjë nuk dëgjoj, madje as hapat e atyre lart. Sikurse kurrë njëherë s’kam 

dëgjuar asgjë tjetër, nga muret e këtij varri ku më kanë futur e as nga nëndheu. 

Në të vërtetë, nuk është një varr i zakonshëm, po as nuk mund të them se 

ç’është. Ndoshta kripta e ndonjë piramide azteke ose inkase ose egjiptase, 

nga ato ku varrosin faraonët apo kryemagjistarët, a ndoshta një qeli e 

rëndomtë burgu, që i takon çdo keqbërësi të rëndomtë. Nuk jam në gjendje 

ta them, pra, përderisa nuk di çfarë është ëndërr e çfarë është zhgjëndërr, 

një mendësi e patjetërsueshme e jetës sime, të cilës mesa duket po i vika 

fundi. E tërë kjo ngatërresë ndodh ngase shikoj ëndrra të shumta, të cilat, që 

të gjitha, kanë një qartësi po aq të madhe sa edhe zhgjëndrra, në mos po 

edhe më. Kështu, herë jam i dënuar me vdekje për tentativë arratisjeje dhe 

vrasjeje, herë jam një tjetër, që për pak u vra prej atij, ndërsa më kërkohet të 

dëshmoj vdekjen time të paqenë ashtu që ai të mund të dënohet me vdekje. 

Herë jam një jeniçer ose i përbetuar i një pallati mbretëror, që paskam 

synuar të helmoj faraonin apo sulltanin apo ku di unë më, e pastaj befas jam 

çmendur nga pendesa ose nga marazi i pamundësisë për t’ia dalë mbanë 

dhe ngase përbetimi u zbulua. Herë jam një nuse që pret të flijohet, diku në 

një tempull të lashtë midis një pylli ku askush nuk ka shkelur që kur s’mbahet


373 

mend, por që duhet gjithsesi të flijohem, sepse përndryshe dielli më nuk ka 

për të lindur, kështu sipas një besimi të shenjtë, që nuk mund të vihet në 

dyshim përderisa asnjëherë s’ka ndodhur të mos flijohet nga një nuse ndaj të 

gdhirë, prej frikës që dielli më nuk ka për të lindur, e qielli do të mbetet 

përgjithmonë i errët, me një hënë të brejtur midis, shëmbëlltyrë e një zogu 

që paralajmëron stuhitë e ferrit. Po të tjera herë, jam një flutur që i ka shpëtuar 

sqepit të këtij zogu, veçse jo një luleje mishngrënëse të xhunglës, e joshur 

nga kjo lule, në gojën e së cilës kam ngelur kurthuar. Herë të tjera, disa herë 

kështu, këmbyerazi, i urtë i moçëm athinas, i dënuar me vdekje, diku në një 

shpellë, në pritje të kupës së helmit, ose jam nxënësi i këtij të urti athinas, të 

cilit i kam vjedhur një rrëfim për një tjetër shpellë, ku nuk mund të shohësh 

kurrëgjë përveçse hije në murin prej shkëmbi, hije sendesh a gjallesash apo 

shkronjash të lëvizshme që shfaqen te hyrja e shpellës, por që s’mund t’i 

shohësh ato vetë, sepse je i dënuar në amshim të rrish aty me sytë nga 

shkëmbi, teksa gjithçka ndodh prapa teje dhe përtej shikimit tënd. Mesa 

duket, e tillë është edhe gjendja në të cilën ndodhem, i mbyllur këtu edhe i 

qarkuar veç nga shajni të panumërta ëndrre, madje e tillë që edhe vetja ime 

shndërrohet në shajni, në një sërë hijesh apo shkronjash të lëvizshme, ndërsa 

kuptimi i tyre i njëmendtë nuk mund të rroket dot. Mund të jem njëra nga 

ato shajni të bëra me hije e me shkronja, ose jam të tëra njëherësh, ngase të 

tëra përfundojnë me një ngujim, me një burgim, me një varrosje së gjalli, 

ashtu që për së gjalli e jetoj vdekjen dhe hiçin. Ose mund të mos jem asnjëra 

nga këto shajni prej ëndrre apo më mirë prej hiçi. Sidoqoftë, jam unë autori 

i kësaj që po shkruaj, që është një ëndërr e pjesshme e imja, ëndërr brenda 

një ëndrre nga e cila nuk po dilkam. Ashtu si nga ky burg, tek jam duke 

pritur vdekjen. Nuk di për çfarë jam dënuar përnjëmend, sepse nuk shquaj 

dot se çfarë është ëndërr e çfarë është zhgjëndërr, aq të qarta e pothuaj të 

prekshme janë të gjitha ëndrrat që më përhihen. Ma kanë sjellë rojtarët e mi 

të padukshëm një copë letër, ku është shkruar vendimi që më dënon me 

vdekje. E lexoj pa kurrfarë tronditjeje, sepse e kam ditur qysh përpara çfarë 

më pret. Edhe, ashtu për të shtyrë kohën, vihem të numëroj sa hërë shfaqet 

çdo shkronjë e veçantë, dhe çdo shkronjë e lidh pastaj me një numër, me 

numrin e herëve që shkronja shfaqet, ose dy a më shumë shkronja me një 

numër, nëse shfaqen barabar. Kësodore nuk se e lexoj sërish vendimin që 

më dënon me vdekje, e megjithatë, pikërisht tani teksa i lexoj shkronjat veç


e veç, shkëputurazi nga fjalët, pikërisht tani më kaplon një frikë e 

pashpjegueshme. E lë më së fundi fletën e shkruar. Mbas pak, ndoshta 

ngaqë më ka zënë gjumi a ndoshta ngaqë më ka zënë gjumi, a ndoshta 

ngaqë zgjohem, hyj në një ëndërr tjetër. Gjendem i dergjur mbi shtrojën 

time të fortë gur, gur prej varri. Veçse nuk jam në boshllëk, si tjetërherë, siç 

më përhihet tek jam i ngujuar qysh nga agu i kohërave. Mbi mua dhe nën 

mua ka diçka. Shoh së jashtmi një grehinë me dy kate, ose më mirë me tre 

kate, dhe brenda saj veten time, dhe dëgjoj së brendshmi, nga brenda meje, 

një zë që më thotë se në disa ëndrra grehina me dy apo me tre kate i gjegjet 

botës që është brenda meje. Mbi mua, në katin e epërm, sillen do qenie të 

padukshme, qenie hyjnore, për të cilat nuk di asgjë, vetëm hapat e tyre kanë 

kumbuar në veshët e mi së lartmi, kur e kur, e kjo aty më lehtësoka, aty më 

mbushka me tmerr, po edhe në kësi rastesh përsëri më mirë të dëgjoj hapat 

e atyre lart. Porse tani ato kanë heshtur. Ndërsa trualli përposht meje, trualli 

i gurtë, po çahet, po shkallmohet ngadalë, ngadalë. Përbindsha të vegjël, 

rrëshqanorë, buisin nga nëndheu, ose nga bodrumi i grehinës së ëndrrës. 

Tek më përdridhen gjymtyrëve, filloj t’i shquaj e t’i njoh, t’i lexoj më mirë të 

them, këto shkronja të vendimit që më dënon me vdekje, që çosa herë i 

kam numëruar, duke i vënë nga një numër secilës, të ndryshëm nga numri i 

rendit alfabetik, i shënuar siç është në tabelat e alfabetit vizatuar gjithandej 

nëpër mure. Ndaj dhe ky ndryshim numrash i bën shkronjat të renditen 

ndryshe tek përdridhen gjymtyrëve të mia dhe ndalen tek gishtrinjtë e duarve, 

duke më shtrënguar t’i shkund soje e t’i hedh në letër. Ndonjëherë, dy 

shkronjave u gjegjet i njëjti numër, kështu që edhe kjo i bën shkronjat ta 

ndryshojnë rendin, madje krejt rrëmujshëm e paparashikueshëm. Përbindshat 

e vegjël të shkronjave rreken të renditen ashtu që vendimi që më dënon me 

vdekje të zhbihet e të kthehet në një diç tjetër, që është dëshmia ime kundër 

dikujt që më ka ndihmuar dikur, në një ëndërr, për t’u arratisur në botën e 

madhe e të lirë dhe deri në fund të botës, dëshmi që do t’i sillte atij dënimin 

me vdekje, tjetërkujt domethënë, mirëpo gjithçka ndërkaq përmbyset, unë 

jam tjetri që duhet të shkruajë dëshminë për mua, edhe shkronjat sërishmi 

ngatërrohen e shkartisen duke u vendosur në një rend të ndryshueshëm, që 

është ky i kësaj që shkrova dhe i ëndrrave që kam për të shkruar pambarim. 

Barcelonë, korrik 2000


375 

KASËM TREBESHINA 

Kasëm Trebeshina lindi në vitin 1926 në Berat. 

Shkollën e mesme e vazhdoi në Normalen e 

Elbasanit, por gjatë luftës i ndërpret studimet 

për t’u aktivizuar në luftën nacional-çlirimtare. 

Mbas mbarimit të luftës shkon në ish-Bashkimin 

Sovietik, ku ndoqi për disa kohë studimet e larta 

pranë Institutit të Teatrit në Leningrad, por 

detyrohet t’i ndërpresë ato për shkak të mos 

qëndrimit në linjë me direktivat e partisë. Kthehet 

në Shqipëri dhe i drejton një “Promemorie” 

Enver Hoxhës, një fragment të shkëputur të së 

cilës e kemi zgjedhur edhe për këtë antologji. Ky 

akt i guximshëm bëri që kundrejt Kasëmit të 

niste persekutimi politik, vepra e tij letrare u 

censurua ndërsa ai vetë bëri gjithsej 17 vjet 

burg.Sot është një prej shkrimtarëve të njohur 

shqiptar, veprat e tij me stil surealist, ose siç 

mund të quhet ndryshe “realizëm poetik”, kanë 

bërë t’i shtohet letërsisë shqipe një dimension tjetër. 

Pjesa e dytë që kemi zgjedhur për këtë antologji 

përmban pikërisht këtë dimension të ri letrar në 

letërsinë tonë. Veprimtartia letrare e Kasëm 

Trebeshinës është e larmishme dhe librat e tij 

janë përkthyer edhe në gjuhë të tjera.


FRAGMENTE NGA ROMANI SURREALIST 

“ODIN MONDVALSEN” 

KAPITULLI I PARË, I DYTË DHE I TRETË 

ku tregohet kush jam unë 

dhe kush nuk jam unë. 

Jo…! Unë isha tek ai vend atje poshtë dhe kisha një emër! Tashti jam 

këtu dhe kam një emër tjetër... Ndoshta atje nuk kisha asnjë emër, pasi më 

kishin thirrur me një emër. Dhe tashti jam... 

Po, mua më quajnë... 

Ata qeshin se mua më quajnë... 

Ç’ka këtu për të qeshur? 

Më parë kisha një emër, kurse tashti më quajnë... Më quajnë Odin 

Mondvalsen. Ç’punë u prish atyre se mua më quajnë kështu…? Nuk e keni 

dëgjuar ndonjëherë këtë emër? Shumë mirë: Dëgjojeni tashti! Si…? Nuk 

doni ta dëgjoni? Pse…? Se nuk e keni dëgjuar? Dhe pastaj…? Nuk e ke 

dëgjuar më parë, dëgjoje tashti. 

Njerëz me bluza të bardha vijnë vërdallë, më bëjnë inxheksione dhe 

ikin. Vijnë ata pa bluza dhe nuk duan të dinë fare për emrin tim. Ata nuk 

duan të besojnë se unë isha në Hënë dhe pastaj, pasi varrosa katër shokët e 

mi, erdha këtu në Mars dhe u bëra Odin Mondvalsen…! 

Jo…! Odin Mondvalsen unë isha edhe më parë se të zbrisnim në 

Hënë. Odin Mondvalsen unë isha atëherë kur nuk isha unë. Pastaj zbritëm 

në Hënë ku mblodhëm kunguj, domate dhe qiqra. 

Bre! Sa u bënë qiqrat atë vit…! Ne hëngrëm sa u dendëm dhe pastaj 

unë dola përjashtë tek nata dyjavëshe e Hënës nga që doja të vështroja 

Tokën në dritën e Hënës. Ose dreqi e di në dritën e kujt... 

Ishte një gjë e trishtuar të shikoje Tokën nga Hëna, kur e dije se atje 

ishte dikush që të kërkonte me sy, ngaqë kishte mall të të shihte dhe nuk të 

shihte dot.


377 

Zot i Madh, si u ngatërruan punët…! Duket Harizit të Dajlanit i kishte 

humbur gomari dhe ne u nisëm për në Mars që ta gjenim. Pesë vetë për një 

gomar…! Dhe ne ishim që të pestë komisarë... Po ata të katër vdiqën në 

Hënë dhe unë i varrosa atje. Pastaj vetëm u nisa për në Mars për të gjetur 

gomarin e Harizit. Duket dikush më thërriste nga pas: 

- More, kthehu…! Se gomari erdhi në shtëpi…! 

Mirë e kishte ai, po ku dëgjoja unë?! Isha nisur për një gomar dhe 

duhej patjetër ta gjeja…! Duhej patjetër të gjeja një gomar me shalë ose me 

samar. 

Djalli e mori atë punë…! 

Sa zbrita në Mars më diktuan, më arrestuan, më pyetën, më shanë, më 

rrahën dhe pastaj erdhën këta njerëzit me bluza të bardha. Këta e kanë 

punën me inxheksione dhe, kur heqin dorë nga ato, vinë ata të tjerët pa 

bluza dhe të gjitha fillojnë nga e para... 

KAPITULLI I KATËRT 

që merret me zbritjen time në botën e re. 

Më 37 Gusht më arrestuan ngaqë kisha zbritur në Mars. 

Më rrethuan një numër i madh njerëzish me uniforma dhe më arrestuan 

në vend. Kur erdhën autoritetet e shtetit, më mbyllën në një dhomë dhe 

filluan hetimet. 

Bre, sa bukur…! 

- Kur je nisur nga Zabotinlanda? 

- Prej nga? - pyeta unë i çuditur. 

- Ti mos më shiko si i çuditur! - tha rëndë Hetuesi. - Po e përsëris 

pyetjen: kur je nisur nga Zabotinlanda? 

Ngrita supet. 

- Qëllimi i udhëtimit? 

- Të vij këtu në Mars. 

- Ku? 

- Në Mars. 

- Ku? 

- Të vij këtu ku jam dhe ku më mirë të mos isha...


- Shkruaj! - urdhëroi hetuesi sekretarin e tij. - Erdha në Botën e Re për 

qëllime të dobëta spiunimi. 

- Zotëri, unë nuk e thashë një të tillë…! 

- I pandehur, vetëm përgjigju! Cila ishte detyra juaj e veçantë? 

Atë ditë nuk e di si vazhdoi puna më tej, por kur shfaqja filloi të 

përsëritej, m’u kujtua puna e gomarit dhe thashë: 

- Ne u nisëm që të gjenim gomarin e Harizit të Dajlanit... 

Sekretari nisi të shkruante, por Hetuesi i bërtiti me të madhe: 

- Mos shkruaj! 

Dhe i urdhëroi rojet të më shtrojnë në dru. 

Nuk e di sa herë u përsërit kjo gjë dhe sa herë më përcollën hetuesit 

tek mjekët dhe mjekët tek hetuesit, se inxheksionet dhe fjalët u ngatërruan 

aq keq, sa edhe djalli vetë nuk i ndante dot si u bënë. 

KAPITULLI I KATËRT DHE I PESTË 

ku tregohen ato që ndodhën në Lashtëri 

dhe në Mesjetë. 

Në mëngjes, kur hapa sytë, pashë se shoku im po hante diçka. 

Ai më tha: - Na kanë sjellë natën ëmbëlsira! Çohu se janë me të vërtetë 

shumë të mira... Sa të na i hanë ata me bluza të bardha, i hamë vetë... 

U ngrita edhe unë. Mendja më vinte vërdallë dhe doja t’i tregoja mikut 

tim për atë që kishte ndodhur natën që kaloi. Ishte me të vërtetë një gjë e 

bukur. Shumë e bukur... Më e bukur se bukuria vetë…! Ishte një nga ato 

gjëra që ndodhin vetëm në përralla dhe në ëndërr... 

Unë e doja shumë atë çupë. Prandaj nuk i tregova mikut tim ç’kishte 

ndodhur atë natë. Po të kishte qenë një gjë e vërtetë, unë do t’ia kisha treguar, 

po ajo kishte qenë aq e bukur sa dukej që nuk ishte e vërtetë…! Se ku është 

parë që të bjerë nga qielli drejt dhe në shtratin tënd një vajzë aq e bukur…? 

Kur afër drekës mendimet e mia ishin lodhur e këputur, hynë në dhomë 

dy njerëz të veshur si ne dhe, pa na marrë leje, u ulën mbi shtretërit tanë. 

Miku im, siç e kishte zakon, u kthye me fytyrë nga muri dhe sigurisht kishte 

mbyllur sytë. Unë qëndrova siç isha dhe po i shikoja me radhë të dy të 

porsaardhurit. 

Tha ai që dukej se ishte i pari:


379 

- Ne thirrëm një Konferencë të Jashtëzakonshme për të shqyrtuar 

çështjen e Josifit, që mund të ishte edhe Isuf, si dhe ato të tjerat që vinin më 

pas. Por aty dolën shumë kundërshtime për caktimin e Sekretarit të Parë të 

Partisë. Dolën edhe shumë probleme për formimin e Partisë... 

U hodh ai që ishte i dyti: 

- Po po…! Aty puna u ngatërrua më keq. Se u hodh Akademiku i 

Madh, ai që është në dhomën përtej korridorit, ai që thuhet se di shumë dhe 

tha se, kur plasi lufta me Venedikun, Murati i Dytë i Stambollit, apo ai që 

rrinte jashtë Stambollit, dërgoi në Shqipëri Miladin Popoviçin... Ashtu…! 

Dërguan Miladin Popoviçin dhe Dushan Mugoshën për të formuar Partinë 

Komuniste. Dhe ata e formuan... 

Ndërhyri i Dyti: 

- Dhe ata e formuan...! 

Nxitoi i Pari: 

- Prit…! Ata e formuan. Por doli çështja për Sekretarin e Parë dhe për 

Sekretarin e Dytë. Sulltan Mehmeti ishte i mendimit që në postin e Sekretarit 

të Parë të emërohej shoku Skënderbe, kurse në atë të Sekretarit të Dytë të 

emërohej Ali Pashë Tepelena... Aty u ngrit një sherr i madh, se Aranit 

Komneni... 

Ai i Dyti nxitoi: 

- Me sa di unë, Sekretar i Parë u vu Miladini, kurse Sekretar i Dytë u 

caktua Dushani. 

Bërtiti ai i pari: 

- Ti nuk di gjë…! Ashtu qe për një kohë të shkurtër. Dhe mos ma pre 

fjalën! Sikundër thashë, Mehmeti i Dytë... Po... Aty u ngrit një sherr i madh, 

se Aranit Komneni, që kishte një çupë shumë të bukur, donte që Sekretar i 

Parë... Jo Sekretar i Parë... Donte që Sekretar i Dytë të caktohej Moisiu i 

Dibrës. 

U hodh ai që ishte i dyti: 

- Të më falësh, zotëri, por çupën e bukur e kishin ata të Dukagjinit…! 

Ia priti shoku i tij: 

- Jo more! Pse ata të Dukagjinit nuk kishin një çupë të bukur... 

Për t’i qetësuar të dyja palët, ndërhyra unë dhe thashë: 

- Mua më duket se nuk duhet të grindeni për këtë pikë, pasi çupën e 

bukur e kemi këtu…! Dhe është me të vërtetë shumë e bukur.


I thashë ato fjalë, po menjëherë u pendova, shikova rrotull dhe heshta. 

Ata të dy qëndruan për disa çaste të hutuar, pastaj ai i pari tha: 

- Çupë të bukur mund të kenë pasur edhe Dukagjinët, mund të kenë 

pasur edhe Dukagjinët... Po nuk është puna aty... Se, në fund të fundit, me 

urdhër të Muratit ose të Mehmetit, Partia Komuniste u formua dhe u caktuan 

Sekretarët e Parë, të Dytë, të Tretë dhe të Shtatëqind e shtatëmbëdhjetë. 

Punët shkonin shumë mirë, sekretarët hanin e pinin sa u donte qejfi dhe 

lumturia po i binte më qafë lumturisë... Kur papritur dhe papandehur, andej 

nga Stambolli vdiq Sulltani... Çfarë Sulltani vdiq unë nuk e di, po u hodhën 

ca të shara sa u bë një mal me to. Dhe tashti na dalin ca nga ata të Egjiptit 

dhe na tregojnë... Zoti e di se çfarë na tregojnë... Thonë se në Piramidat 

kanë varrosur njerëz të gjallë. Se, gjoja, të vdekurit donin shërbëtorë dhe 

shërbëtore edhe në botën e përtejme... Të gjitha këto, në fund të fundit, nuk 

do të ishin ndonjë gjë e madhe, po ata ngulnin këmbë që Sekretari i Parë i 

Partisë Komuniste u bë Faraoni i Egjiptit të Lashtë dhe Sekretar i Dytë u bë 

Putifari... Të paktën të kishin thënë që u bë Mehmet Ali Pasha i Misirit. Por 

ata nuk ndalen as këtu dhe ngulin këmbë që ti je Josifi që i mori gruan 

Putifarit…! 

Aty unë u zemërova dhe u thashë: 

- Unë nuk jam Josifi, por Odin’Mondvalseni dhe gënjejnë të gjithë ata 

që thonë të kundërtën…! Përsa i përket gruas së Putifarit, as e kam parë dhe 

as kam dëgjuar më parë që të flitet për të…! Unë kam vajzën time, e dua 

shumë siç më do edhe ajo dhe nuk dua të di për gratë dhe vajzat e të tjerëve! 

Kaq dhe muhabeti për sekretarët e partive mbaroi! Ju lutem na lini të qetë! 

Duket fjalët e mia bënë përshtypje të mirë se ata të dy, pasi panë në sy 

njëri-tjetrin, u zhdukën pa zhurmë. 

… 

KAPITULLI I NËNTË 

ku shpjegohet pse kishin frikë ata dy njerëzit 

që erdhën të më takonin 

Vera po vraponte drejt vapës dhe punët po shkonin si jo më mirë. 

Kur një ditë erdhi një nga ata ushtarët me bluzën e bardhë si uniformë 

dhe më urdhëroi që të shkoja pas tij. Unë e ndoqa pas dhe ai më shpuri në


381 

një zyrë në krye të korridorit. Aty po më prisnin dy vetë që i njihja. Që të dy 

më kishin pyetur shumë gjatë dhe, kësaj radhe, pasi më shikuan ngultazi për 

disa çaste, vunë buzën në gaz. Ai, që ishte si më i madhi nga të dy, më 

urdhëroi që të ulesha. Kaluan edhe disa çaste në heshtje... Pastaj ai i pari më 

tha: 

- Kemi pyetur dhe na kanë thënë se këtu je shumë mirë dhe sillesh në 

mënyrë të shkëlqyer. Jemi gëzuar shumë dhe për këtë kemi ardhur që të të 

shohim. 

Iu përgjigja: - Falemnderit. Këtu jam mirë dhe nuk kam pse ankohem... 

Ma priti ai: - Sigurisht, sigurisht. Por të mos harrosh se edhe ne të 

ndihmuam që të vije këtu dhe të shpëtoje nga ato që po të binin mbi kokë 

dhe nuk po të linin të merrje frymë... 

Thashë unë: - Oh, as mos e shkoni në mendje që unë mund t’i harroj 

aq lehtë të gjitha ato që më ndodhën…! 

Ndërhyri ai i pari: - Ashtu është…! Ne të ndihmuam me sa mundëm 

dhe, kur të vijë radha, ti duhet të na i kthesh të mirën me të mirë... 

Ai po fliste, po mua më vajtën sytë tek qoshja tjetër e dhomës, ku ai 

Mjeku i hollë, bënte sikur mbushte disa kartela. 

Nuk e di pse, po ai i pari i atyre të dyve e ndërpreu fjalën dhe po më 

shikonte. Pastaj papritur tha: 

- Koha është e bukur... 

Ia ktheva unë: - As mos e beso…! Kur koha është e mirë, njeriu duhet 

të ulërijë, se do të vijë një stinë me mot të keq. Do të fryjnë erëra të tërbuara 

dhe do të thyhen xhamat e të gjitha shtëpive... Zotërinj, i keni këpucët të 

mira dhe të shëndosha? 

Më pyeti ai i pari: - Pse?!… 

I thashë: - Se do të jetë e vështirë të koloviteni dhe të kaloni rrugëve 

me këpucë të zakonshme. Se të gjitha rrugët do të jenë të mbuluara me 

pirgje xhamash të thyer. 

Ata të dy u thartuan dhe u nxinë në fytyrë dhe ai i dyti tha: 

- Po të ndodhë ajo, ti do të kolovitesh në ndonjë shtyllë elektrike…! 

Ia prita unë pa të keq: 

- Sigurisht, se shtylla të shëndosha do të ketë për të gjithë! As mos e 

vini në dyshim një gjë të tillë... 

Ai i pari duket u zemërua keq dhe tha:


- Por ta dish, më parë se të ndodhë një gjë e tillë, ne do t’ua heqim 

lëkurën shumë njerëzve si ti…! 

Iu përgjigja: 

- Shumë keq se, me sa di unë, lëkura e njerëzve nuk është e mirë për 

këpucë. Në të parë ka të ngjarë që të jenë të bukura, por nuk mund të 

vishen... Ndofta lëkura e njerëzve do të ishte e mirë për çanta grash. Zyrtarësh. 

Ose edhe shkrimtarësh të zyrtarshëm…! Dhe për këtë duhet t’i mësoni që 

më parë gratë tuaja dhe zyrtarët tuaj që të dinë si t’i përdorin çantat. 

Ata u zemëruan dhe, duket, u zemëruan shumë, se Mjeku i hollë u 

ngrit në këmbë dhe foli: 

- Ju kam thënë unë…! Ky nuk është i sëmurë…! 

Por në atë kohë hyri në dhomë Mjeku plak. Dy njerëzit që ngjanin të 

ishin të rëndësishëm u ngritën në këmbë dhe e përshëndetën. Ai nuk ua 

ktheu përshëndetjen dhe pyeti: 

- Ç’bëhet këtu?!... 

U përgjigj Mjeku i hollë: 

- Këta shokët e Ministrisë donin ta pyesnin këtë për disa gjëra... 

Ia ktheu prerë Mjeku plak: 

- Brenda mureve të këtij spitali nuk ka forcë asnjë ministri që të marrë 

në pyetje pacientët e mi! Kuptoni ju?!... 

Askush nuk mund t’i marrë në pyetje pacientët e mi…! 

Ndërhyri ai që dukej se ishte i pari i atyre të dyve dhe tha: 

- Doktor! Ne nuk kishim asnjë mendim të keq... Donim vetëm të 

këmbenim dy fjalë miqësore! 

Mjeku plak e ndërpreu: 

- Me pacientët e mi nuk mund të bisedojë njeri pa lejën time. Vetëm 

unë e caktoj kurën e tyre dhe ndjek përfundimet e saj…! Askush të mos i 

trazojë më pacientët e mi! 

Të dy njerëzit e rëndësishëm përshëndetën thellë dhe pastaj dolën. 

Mjeku plak u kthye nga unë: 

- Bir, si e ndjen veten tashti? 

Iu përgjigja: - Jam mirë dhe shumë i gëzuar. 

Më tha: - Të lumtë! Edhe unë ashtu dua që të jesh. Së shpejti diçka 

mund të bëjmë... Tashti shko në shtrat dhe qetësohu…! Qetësohu si të


383 

mundesh se, po arrite të ndihmosh veten, edhe të tjerët do ta kenë më të 

lehtë që të të ndihmojnë ty! 

Nuk e zgjata më shumë, dola jashtë dhe shkova tek shtrati. 

Ç’donin ata njerëz nga unë?!… 

E zvarrisa për një kohë atë mendim, por më në fund e braktisa, se nuk 

dija ku të dilja. Dhe ia mora me gjumë... 

Tiranë 

1955 - 1956


LEKA TOTO 

Lindi në Tiranë më 14 shkurt 1934. Mbasi 

mbaroi shkollën e mesme në gjimnazin e Tiranës 

fillon studimet juridike. Në vitin 1956, 

arrestohet dhe dënohet me 15 vjet heqje lirie 

për tentativë arratisje. U lirua në vitin 1964, 

por kalvari i vuajtjeve të Leka Totos, që është 

njëkohësisht dhe djali i publicistit të njohur 

Ismet Toto, nuk do të mbarojë këtu: ai punon 

si puntor krahu fillimisht në bujqësi dhe më 

pas si hekurthyes gjithmonë nën presionin e të 

qënit njeri i “deklasuar”. Bashkohet me lëvizjen 

demokratike në fillim të viteve ’90 dhe, në vitin 

1992, zgjidhet deputet për zonën Delvinë- 

Sarandë. U nda nga jeta më 2001, pas një 

sëmundje të papritur.Duke pasur një bagazh 

të gjërë kulturor veprimtaria e tij lëvron zhanret 

e prozës, publicistikës, dramës dhe përkthimit. 

Ka botuar shumë vepra ndër të cilat mund të 

përmëndim: “Vetkryqëzimi”, “Shën e 

Premtja” dhe “Po lexoj veten”.


385 

FRAGMENT NGA LIBRI “PO LEXOJ VETEN” 

Disa muaj pas revolucionit hungarez të vitit ‘56 më arrestuan, në emër 

të popullit, në ndërmarrjen ku punoja. Erërat e ngrohta që vinin nga Rusia 

nuk mundën të shkrijnë sadopak akujt e fortë të diktaturës enveriane, në të 

kundërt, ngritën një acar të egër që u shëmbëllente viteve të para mbas 

çlirimit. 

Errësira e një mbrëmjeje të zakonshme më gjeti në nënshkallën e Degës 

së Brendshme, te “Selvia” hijerëndë. Një birucë e ngushtë dhe e pjerrët, ku 

mund të ecje vetëm i përkulur. Në ballë të saj ndodhej një dritare e vogël e 

rrumbullakët, dy pëllëmbë mbi dyshemenë prej çimentoje, që shikonte në 

trotuarin e godinës. I hutuar, u ula pranë saj dhe, nëpërmjet hekurave të 

kryqëzuara, vështroja krejt pa vëmendje këmbët e policëve, çizmet e oficerëve 

dhe rrallë pulpat e ndonjë sekretareje, që venin e vinin me nxitim. Nuk e di 

sa kohë ndenja ashtu i tulatur, me kokë të zbrazët nga çdo mendim, brenda 

së cilës jehonin vetëm trokëllimat e këmbëve pas dritares, si një ritëm i 

vazhduar pa vijë melodike. 

Mendja krejt pavullnetshëm nisi të çmpihet me dhimbje, ashtu si çlirohet 

nga mizat një gjymtyrë e mpirë. Frika e pavetëdijshme e ngriu trurin dhe 

vetë ajo nisi ta shkrijë, duke e vënë në shërbim të arsyes. Të krijohet përshtypja 

sikur ajo është burimi i çdo aktiviteti njerëzor. E vrava mendjen në gjithë 

drejtimet e mundshme pse ndodhesha aty dhe merrja një përgjigje të vetme: 

do të kem thënë ndonjë fjalë që u ka dogëndisur. Komunistët, megjithëse 

janë ateistë e materialistë dogmatikë, e pranojnë mbyturazi rëndësinë 

themelore të Logosit në gjenezën e gjithçkaje, njëlloj si profetët biblikë. E 

mbikëqyrin atë me shumë kujdes dhe kur u vjen ndesh zhdukin së pari atë 

që e shqipton, mbasi e kanë të qartë se fjala nuk mund të vritet. Këtë unë e 

dija mirë, megjithatë, në një rreth të ngushtë shokësh, isha i vetëdijshëm që 

kisha shprehur pakënaqësi sipas rastit. Çuditërisht nuk munda të kujtoj asgjë 

të përcaktuar. Të tëra treteshin në një mjegull prej së cilës dalloja vetëm


ngjyrën gri në të zezë. Duke pranuar faktin se kisha folur, e vetmja rrugë 

logjike qe të merrja në analizë personat me të cilët pata shkëmbyer mendime. 

Persekutimi i ashpër që diktatura kishte ushtruar mbi familjen tonë, pushkatimi 

i xhaxhait me Grupin e Deputetëve, sulmi i egër që diktatori në shkrimet e 

raportet e tij u bënte prindërve të mi si antikomunistë më kishin shndërruar 

në një djalë të matur në moshe te re. Për rrjedhojë dy - tre shokë përbënin 

rrethin tim shoqëror. Nisa t’i shqyrtoj një nga një, mundohesha të sillja ndër 

mend ndonjë dobësi të karakterit të tyre ndër vite. Një përpjekje e kotë, 

çdo dyshim i lindur tretej menjëherë. Ata mund të më kishin sjellë shumë 

më parë aty ku ndodhesha. Koka filloi të më dhimbte dhe një ndjenjë turpi 

më pushtoi. Duke mërmëritur më vete, u kërkova për ndjesë për dyshimin 

tim. I drobitur u shtriva mbi dysheme dhe me dorën në faqe më zuri një 

gjumë i thellë. 

Nuk e di mbas sa kohe u zgjova menjëherë nga zhurma e llozit të 

portës, që u hap me forcë. I trembur u ngrita në këmbë dhe polici pa më 

thënë asnjë fjalë më vuri prangat në duar. Si m’i shtrëngoi mirë, më futi 

krahun dhe më çoi në një zyrë të madhe disa metra larg birucës. Drita e 

fortë dhomës më vrau sytë, aq sa m’u deshën pak çaste për të daIluar aty 

s’kishte njeri. Para meje qëndronte një skrivani antike, me siguri e sekuestruar 

në ndonjë shtëpi aristokrati, dhe mbi të në mur një portret i madh i diktatorit 

në uniformë ushtarake. Polici, bri meje, vazhdonte të më mbante për krahu. 

Mbas dy-tri minutash, hyri me vrull në dhomë një oficer shtatlartë pa kapele, 

i cili tërhoqi me forcë karrigen e skrivanisë dhe, ndërsa po ulej, në një sirtar 

ca letra të pashkruara. Shënoi diçka me penë dhe pa mbaruar nguliti sytë e 

tij të dalë, që i ndrinin si të një njeriu në ethe. . . 

- A e di pse ndodhesh këtu? - m’u drejtua me një zë të ngjirur -Jo - u 

përgjigja diku në mes habisë dhe frikës. 

- Mos vallë mendon se të kemi thirrur për të kaluar kohën mor 

bukurosh? - Menjëherë e ngriti zërin dhe më vështroi sikur donte të më 

hante – Ç’ke bërë kundër pushtetit popullor? 

- Nuk di të kem bërë gjë - thashë me zë të ulët, por duke e vështruar 

në sy për t’i treguar se jam i çiltër në përgjigjen time. 

U ngrit i nervozuar, duke e shtyrë karrigen, e afroi aq afër fytyrën e tij 

me timen sa mund t’i dalloja vetëm ngjyrën e verdhë në jeshil të lëkurës së 

rrudhur dhe dhëmbët e rrallë e të nxirë, që uleshin e ngriheshin tërë mllef.


387 

Fryma e qelbur që përcillte fjalët e tij fyese përplasej mbi fytyrën time 

dhe unë i trembur nuk lëvizja si një trup i ngrirë. “Maskara! Horr i poshtër! 

Ti do të shembësh pushtetin popullor, por harron se bishtin të lëvizni, ne ju 

presim kokën!” ulërinte dhe me dorën e tij të madhe më shtrëngoi fort 

mjekrën, duke e tundur me forcë. Më lëshoi duke shqiptuar dy fjalë që më 

ranë si plumb i shkrirë në zemër: “Bir bushtre!”. Lotë më kërcyen nga sytë 

menjëherë, gjithçka po më vinte vërdallë, në çast desha t’i turrem ashtu siç 

isha duar lidhur, brenda vetes po shkumbëzoja, për arsyeja, bijë e frikës, si 

gjithmonë gjen rrugë më të buta: “Të lutem merru me mua, s’ ke punë me 

nënën time”, i thashë i tendosur me zë të prerë. Pak heshtje mbizotëroi, një 

heshtje e ngrirë pezull. Me një lëvizje të shpejtë rroku një dosje të blertë mbi 

skrivani dhe lexoi tërë nerva: “Kundërrevolucioni hungarez nuk është 

kundërrevolucion, por revolucion i vërtetë për liri”. – Po kësaj ç’i thua ti 

mor kokoroç. Ky është gjykimi i armikut të klasës, ky është gjykimi i botës 

kapitaliste, këtë thua dhe ti poshtë e përpjetë. A e kupton se ne i dimë të 

gjitha, se bashkë me ne vigjëlon një populI i tërë. Tani është më mirë për ty 

të tregosh tërë veprimtarinë tënde armiqësore ndaj popullit, të dëshmosh se 

je i penduar dhe vetëkuptohet organet gjyqësore do ta kenë parasysh si 

rrethanë lehtësuese. 

U ndjeva krejt i befasuar, por instinkti i vetëmbrojtjes ndodhej në 

gatishmëri për të gjitha llojet e kurtheve. Nga të njohur të mi ish-të burgosur 

kisha dëgjuar se rruga më e drejtë në hetuesi, më dinjitoze dhe pa ndërlikime 

të mëtejshme është ajo e të mohuarit të akuzës, paçka se është më e 

mundimshmja. 

- Një gjë të tillë nuk e kam thënë. 

- E ke thënë - vazhdoi ai - dhe dëshmitarët do të ta provojnë së 

bashku dhe me shume gjëra të tjera. Më mirë pranoji vetë, të çlirosh 

ndërgjegjen sa nuk është vonë dhe të përfitosh nga rrethanat lehtësuese. 

Ra zilja e telefonit. Me siguri duhet të ishte ndonjë error i tij, se u ngrit 

menjëherë në këmbë dhe radha e “si urdhëro”-ve po zgjatej me shumë 

devotshmëri. Si mbaroi së foluri, i ra nje zileje tjetër të instaluar anash 

skrivanisë. Pa vonesë hyri polici, i cili më kapi për krahu si më parë dhe më 

çoi në birucë. Ende pa dalë nga zyra, i kisha kthyer kurrizin, veshi më kapi 

ca fjalë të oficerit: “Të shohim, a do të jesh i zoti të qëndrosh atje ku do të 

shkosh”.


U ula disi i përhumbur sërish pranë dirtares së rrumbullakët. Këmbë 

njeriu më s’dukej. Llambat e vendosura mbi muret që rrethonin godinën 

ndriçonin trotuarin dhe pak vrimën time të errët. Mendime të turbullta më 

vinin vërdallë në kokë dhe për çudi të tëra, përplaseshin të ngacmuara 

skajshem, pa respektuar njëri-tjetrin, për të hapur një portë të rëndë metalike: 

kush më ka denoncuar? Kisha përshtypjen sikur ai qëndronte pas saj. Të 

dërrmuar nga kjo përpjekje kokëfortë, u ulën duke krijuar një rreth të vogël 

dhe të ndihmuar nga kujtesa orvateshin disi të qetësuar për të përfytyruar 

imazhin e atij që ndodhej mbas portës. Por për habi ai u shumëzua. Disa 

fytyra shumë të dashura e të nderuara prej meje faniteshin rrotull një radioje 

që jepte lajmet mbi ngjarjet tragjike në Hungari. Zëri i spikerit italian 

shungullonte në tërë qënien time, figurat titanike të Imre Nagit dhe anëtarëve 

të Klubit Petëf ngriheshin madhërishëm, duke çare me forcë dyshemenë 

prej betoni. Nuk mund të them sa kohë zgjati ajo dehje e ngazëllyer sy 

mbyllur, veç jam i sigurt se më përmendi një gjë e ftohtë që me mundim 

shkau në grykën time. Mornicat e dobësisë më mbuluan fytyrën. Në të 

njëjtën kohë digjesha i turpëruar për mungesën e kurajës si individ dhe ndjeja 

të ftohtë për ç’ka më priste më tej. U enda gjatë në një fushë të pamatë 

mbuluar me borë, pa një orientim të përcaktuar, diku u rrëzova dhe rashë i 

ngrirë në një gjumë pa ëndrra. 

Në të gdhirë një klithmë e llahtarshme gruaje më shpoi në zemër me 

timbrin e saj të mprehtë. U ngrita ndenjur i lebetitur. Ndërmjet dënesave që 

e pasuan shquaja vetëm një fjalë të shoqëruar me një gulçimë, e cila më 

dukej sikur i vinte nga thellësia e barkut: “fëmijët!”. Kërkëllima e hapjes së 

një porte përshkroi zbrazësirën e heshtur të korridorit e ndjekur nga britma 

e vrazhdët e policit: “Pusho bushtër, do të kashais mirë!”. Plaga heshtjes u 

mbyll, ndërsa brenda meje dhe asaj fatkeqeje kujet shurdhoheshin. Asgjë 

s’pipëtinte. Kjo qetësi e dhimbshme po më torturonte në atë shkallë sa një 

afsh përvëlues më pushtoi kokën, më dukej sikur me largimin e tij do të 

mbetesha krejt i zbrazët e bashkë me të do të më ikte dhe mendja. Tmerri 

i zbrazësirës solli në veshët e mi rënkime të mbytura që vinin nga 

nëndyshemeja prej çimentoje. Kisha dëgjuar se në bodrumet e errët të kësaj 

godine të llahtarshme flakeshin të torturuarit mizorisht, por nuk mund të 

them me siguri nëse ato ishin rënkimet e tyre apo pjellë e imagjinatës sime. 

Tek unë ato vinin si valë deti që përplasen në breg e kthehen duke psherëtirë


389 

thellë. Mbas pak kohe, megjithëse nuk po i dëgjoja më, i qetë mërmërita 

me vete: “Perëndia don të më ruajë”. 

Duarlidhur më nxorën në pjesën e përparme të oborrit monstër po 

më priste. Po e quaj monstër se pamja e tij i ngjallte tmerr cilitdo që i afrohej 

atëherë në Tiranë. I shoqëruar nga një oficer i ri hipa në pjesën e pasme të 

makinës, dritaret e së cilës ishin të mbyllura me perde doku të trashë. Asgjë 

nuk shikohej jashtë. Në çastin që makina kapërceu pragun e portës u lëkund 

pak dhe cepi i perdes nga ana e djathtë lëvizi aq sa deri një metër mbi rrugë 

mund të shikoja vetëm këmbët e njerëzve e rrotat e biçikletave. Megjithëse 

jam rritur në rrugët e Tiranës, nuk isha në gjendje të dalloja se nga po shkonim. 

Pa kuptuar, ndjenja e pasigurisë u përzie me një ndijim të trishtuar që vinte 

nga sedilja mbi të cilën isha ulur. Sa prej tyre që kanë ndenjur mbi të s’janë 

më në këtë botë dhe sa të tjerë dergjen në burgje e kampe. 

Makina ngadalësoi pak shpejtësinë, mori një kthesë të fortë. Buzë 

trotuarit, ulur në shesh me disa tufa pishe përpara, pashë të vetmen fytyrë 

njeriu gjatë këtij udhëtimi drejt të panjohurës, atë të shitësit të tyre. Mbas 

disa minutash u gjenda në oborrin e Burgut të Vjetër nga ana e pasme. Na 

priste një kapiten sigurimi mesoburre, i cili, mbasi shkëmbeu ca fjalë me 

shoqëruesin tim, së bashku me gardianin mbasi ngjitëm disa këmbëshkaIlë, 

më futën në një korridor të gjatë mbi tridhjetë metra të gjatë, të ndriçuar 

mirë. Ndërsa po ecnim në krahun tonë të djathtë ngriheshin dritare të mëdha 

me hekura të kryqëzuara prej nga mund të shikoje një shesh katërkëndësh 

rrethuar me mure të lartë në dy këndet e jashtëm të të cilit qëndronin dy 

truproja. Më vonë shëtita dhe unë në atë shesh që të burgosurit e quajnë 

pajdos. Nga e majta e jonë radhiteshin dyer të hekurta si të kabinave elektrike 

dhe anash tyre poshtë në dysheme këpucë burrash, më rrallë grash, më 

shumë opinga. Çdo portë kishte të shkruar mbi të një numër me bojë të 

kuqe. Më futën në njërën afër fundit dhe e mbyllën derën me lloz pa më 

thënë asnjë fjalë. 

Qelia ishte më e gjerë se nënshkaIla, shumë më e lartë dhe për fat të 

mirë e shtruar me dërrasa. Në tavan ndodhej një dritare e vogël katrore e 

kryqëzuar prej nga mund ta shikoje qiellin në katërdhet copa, siç thotë Migjeni 

në vargun e tij. Në mes të saj qëndronte e varur një Ilambë elektrike e 

zbehtë që digjej nat’ e ditë. U ula prane murit ngjitur me portën, mbështeta 

fort kurrizin dhe mblodha këmbët duke i pështjellë me të dyja duart. Nuk


mund të mblidhesha më shumë. Më dukej se dhe mendimet në kokë ishin 

grumbulluar aq ngjeshur sa kishin humbur formën e tyre. Nuk mund të 

shqiteshin nga njëri-tjetri. Llokoçiteshin në një turbullirë viskoze ndërsa lëvizjet 

e tyre të çrregullta më shkaktonin dhembje. 

Nuk kaloi shumë, kohë, aq sa truri si gjithmonë në raste të tilla e ndjen 

të nevojshme për të mbrojtur veten: m’u fanitën befas tufat e pishave. Që i 

vogël kam besuar se dikush mbi mua, fati o perëndia, në çaste të vështira, i 

ndërgjegjshëm ose jo për ta, me anë shenjash të lexueshme më kanë zbuluar 

të ardhmen. Nuk më harrojnë. Nuk e di si ka lindur tek unë një besim i tillë, 

por pa dyshim në ngjizjen e tij kanë ndikuar rrëfimet e gjyshes dhe jeta e 

trazuar në pamundësi për të vendosur i pavarur, gjithmonë në duart e të 

tjerëve. 

Pisha fliste shumë qartë. Një zjarr do të ndizej dhe ai që do të digjej 

vetëkuptohej isha unë. Imagjinata e ngacmuar e nisi fluturimin e saj pa një 

orientim të caktuar, por ndalesat e saj nuk ishin të paarsyeshme. Njerëz mbi 

turra me dru të flakë dhe inkuizitorë hijerëndë para tyre të vetëkënaqur që 

po i shërbenin me devotshmëri perëndisë. I përhumbur mermerisja me 

vete bri secilit prej tyre: “Dhe ky për një fjalë po digjet”. Mbasi bëra një 

rrotullim të gjerë nën qiellin që rëndonte si qivur i përmbysur, u ndala pranë 

një burri të zbehtë me një mjekër të rrallë, që, ulur në një poltron, po lexonte 

një poemë. Ishte Dostojevski i një portreti të njohur. Kumbonin fjalët e tij 

“dhe Krishtin do ta kishin djegur”. 

Në trutë e mi u ngul si një gozhdë pyetja: “I djegin apo duan të digjen 

vetë?”. Kanë kaluar dyzet vjet e nuk kam mundur t’i jap përgjigje kësaj 

pyetjeje që besoj do të shuhet së bashku me mua. Sido të jetë, një gjë është 

e qartë, në këtë botë ka njerëz që digjen dhe njerëz që ngrohen në zjarrin e 

tyre. Me sa dukej, unë isha një anëtar i dyshimtë në grupin e parë, ndoshta 

rastësia më kishte hedhur aty. Këtë ende s’jam në gjendje të ndaj, por me 

siguri mund të them se nuk kisha asnjë dëshirë të digjesha. Meqë para shitësit 

ndodheshin ca tufa pishe, mendja ime arriti në përfundimin se fati donte që 

unë të digjesha jo i tëri menjëherë, por brenda disa viteve. Dhe ashtu ndodhi 

në të vërtetë. Ne të burgosurit u shkrumbëzuam në një zjarr të mbytur tërë 

tym, pa shpërthyer në flakë, pa bërë dritë. 

Dera e rëndë u hap me forcë. Sipas rregullit, gardiani më vuri prangat 

dhe të dy e përshkuam korridorin e gjatë pa thënë asnjë fjalë. Hyrmë në një


391 

dhomë të madhe përballë. Mbas një skrivanie ishte ulur një oficer, mbi të, 

afër tavanit, ndodhej një dritare e gjerë me hekura të kryqëzuara. Në mes të 

dhomës një karrige e betonuar, e palëvizshme, mbi të cilën më urdhëruan të 

ulesha. Menjëherë pas meje hynë disa oficerë, duhet të ishin gjashtë a shtatë, 

më rrethuan dhe filluan të më pyesin pa respektuar asnje lloj radhe. 

Ckërmiteshin, qeshnin, talleshin, më shtynin, me goditnin, por për fat të 

mirë jo fort... “Ç’ke bërë kundër pushtetit? Ku doje të shkoje? Revolucioni 

hungarez...” I përsëritën disa herë këto pyetje si një rreth djajsh, kur papritur 

një kolonel trupmadh me fytyrë përbindëshi uli kokën e m’u afrua: “Po 

bandillin Fatmir e njeh? Ai i ka thënë të gjitha.” Të gjithë të tjerët heshtën. “E 

njoh, por ai s’ka ç’të thotë për mua”, thashë me zë të dridhur. Koloneli 

drejtoi trupin dhe bërtiti “S’ka ç’të thotë për ty, ee?!”, duke më goditur aq 

fort me pëllëmbën në fytyrë, sa rashë për tokë me gojën plot gjak. Mbasi 

më shkelmoi dhe një herë në brinjë me majën e çizmes, m’u drejtua “Kaq 

për sot, nëse nesër do të vish me këto mend, do të të mbys. Largohu”. Më 

ndihmoi të ngrihem një oficer i ri dhe për krahu më nxori nga dhoma. Aty 

më priste gardiani që më ktheu në birucë pa më thënë asnjë fjalë. 

U mbështeta pas murit. Isha krejt i trullosur. Faqja më digjej flakë, më 

rrihte e më rëndonte, syri gati i mbyllur. Gjakun që më mbushte gojën e 

gëlltisja poshtë, nga frika se po të pështyja gardiani do më rrihte se bëra pis 

birucën. I dërrmuar, i poshtëruar, i pazoti për gjithçka, shpërtheva në një 

ngashërim pa zë si fëmi. Disi u çlirova, ndërsa mendimi se kjo do të përsëritej 

nesër, pasnesër e kush e di ku do të ishte fundi i saj, brenda meje vuri në 

lëvizje idenë e vetëvrasjes. Kurrë ndonjëherë më parë në jetën time s’isha 

ndalur pranë saj. Nuk e di pse m’u fanit në trajtën e një sfinksi jo më prej 

guri të gërryer nga rrebeshet e motit, por si një statujë e derdhur në një 

përzierje metalesh shumëngjyrëshe. Vetëtinte nën rrezet e diellit të zjarrtë. 

Më nguliti dy sytë e tij të bardhë. U drodha i tëri. Në bardhësinë e tyre 

përpiqesha më kot të lexoja diçka. Me siguri në ta vallëzonte enigma që 

s’mund të mendohet. Gjaku më rrihte në kokë me rrëmbim e ndjeja se po 

më shtynte në kujtime vetëm të dëgjuara prej meje nga të parët e mi. 

…Vetëvrasja pa dyshim është një konflikt i fortë emotiv, ku të gjitha 

ndjenjat asgjësojne njëra-tjetrën me dhimbje e mizorisht. Në ato çaste 

ndodhesh në mes një shkretëtire prej hiri të një planeti ku nuk ka jetë, por


kur ajo sublimohet tragjikisht në një princip moral. të mirëfilltë, tingujt e një 

flauti hyjnor, që agonizojnë në zemrën e çdo njeriu, të joshin të ecësh tërë 

endje në rrugën e hirtë të Qenies së vërtetë. 

Siç thotë Hamleti në monologun e tij të famshëm, “mendimi nisi të 

zverdhë ngjyrën e rezolutës” brenda meje. Ideja e vetëvrasjes filloi të sprapset 

e m’u duk se u ndal atje ku nuk arrija ta shquaja. “Duhet të bësh diçka që ta 

vlejë të japësh jetën për të”. Ka kaluar një kohë e gjatë, me sa duket jeta tek 

unë po shuhet natyrshëm. Nuk kam mundur, të paktën deri tani, të ravijëzoj 

se çka është kjo diçka. Në çaste të vështira, i ndodhur në krizë të thellë 

shpirtërore e kam mohuar ekzistencën e saj, por shumë shpejt e kam 

riprodhuar jo i bindur plotësisht, pa e njohur. 

…Mbas dite në fund të nëntorit. E ftohta e hidhur tërë lagështi e 

Tiranës kish depërtuar dhe në muret e qelisë sime. Por dridhesha, dhëmbët 

kërcisnin e kur mendoja si do kalonte nata pa mbarim, më ngriheshin leshrat 

përpjetë. Krejt i pafuqishëm nga mungesa e ushqimit herë pas here bëja 

lëvizje gjimnastikore për t’u ngrohur qoftë edhe për pak çaste. Pastaj shtrija 

trupin disi i lirshëm mbi dysheme dhe ashtu i rraskapitur prisja gjumin duke 

soditur nga dritarja e kryqëzuar ku retë fluturonin njëra pas tjetrës pa u 

ndjerë. Nuk po vinte. Nisa të lëviz. Dora më ndeshi në pak çaj të derdhur 

pak më parë. U krijuan disa njolla mbi të cilat dridheshin rrezet e zbehta te 

llambës që s’shuhej tërë natën. Dalngadalë të drojtura filluan të afrohen dhe 

erdhi një çast e u bashkuan, lëngjet e tyre u përzien. Megjithëse ishte po ai 

lëng i murrmë i çajit reflekset ndryshuan. Para syve të mi mbeti vetëm një 

njollë, e cila, si zakonisht, ndodhte këto kohët e fundit i harruar nga hetuesit, 

merrte trajtat e shquara të një kompozimi anonim. M’u paraqit një çift i 

mbërthyer në akt seksual në një pozicion krejt të pavolitshëm me dy kokat 

në drejtim të kundërt si në letrat e bixhozit. Nuk arrija të kuptoja pse piktori 

i kishte vendosur në këtë mënyrë, ku ishte qëllimi i tij. Rreth kokës së atij që 

dukej si mashkull shtrihej një pjesë dyshemeje shumë e pastër dhe e ndriçuar 

mirë; vështrimi i tij tretej i përhumbur diku përtej saj ku fillonte hija që i 

vinte rrotull dhomës, ndërsa koka e femrës ndodhej e zhytur në njolla të 

vjetra e të linte përshtypjen se po kënaqej me kundërmimin e tyre të ndyrë. 

Fërkova sytë dhe mënjanova pak kokën time me shpresë se kompozimi do 

të zhdukej, por s’ndodhi ashtu. Në të kundërt, trupat e dashnorëve lëvizën


393 

bashkë me mua të ndezur nga një epsh i paparë. Për një çast thashë me vete: 

“Mos po marrosem?!”. 

…Ndërrimin e gardianëve në mesnatë e dëgjova, s’më zinte gjumi. 

Duhet të ketë qenë aty rreth orës dy kur një ulërimë e llahtarshme shqeu 

heshtjen e mbarsur të asaj godine të nëmur me dhembje e brenga nga më të 

ndryshmet. “Nuk ndahena!” bërtiste njëri zë fuqishëm, ndërsa tjetri që me 

sa dukej po largohej nëpër korridor më i dobët “Amanet fëmijët!” Këto 

fjalë u përsëritën disa herë të përziera me zhurmën e këmbëve të policëve 

dhe thirrjet e tyre të shkurtra “shpejt, shpejt!”. 

E morën për ta pushkatuar të gjorin. Të gjithë në qelitë e tyre, të tmerruar 

ndjenin dhembjen e tjetrit si të ishte e tyre. Dridhesha i tëri. Një portë qelie 

u mbyll e përplasur me forcë. M’u duk sikur më goditi në gjoks e më flaku 

në mur. Heshtja pa u ndjerë hypi në fronin e saj për pak kohë e pashqetësuar. 

I mbeturi vetëm brenda katër mureve që i zinin frymën herë pas here 

lëshonte një ulërimë të frikshme si ajo e qenit që ndjell mortje. Sot gjahun 

vdekjes po ia dhuronin të tjerët, nuk kishte nevojë të endej pas tij e t’i ngulte 

kthetrat duke gulçuar. Ata që e duan marrëzisht jetën e tyre, marrëzisht 

mendojnë se duke vepruar kështu e largojnë nga vetja. Gabojnë rëndë, 

vdekja është fundi i jetës dhe një pjesë integrale e saj, në krahët e së cilës do 

mbarojmë të gjithë; nuk duan të kuptojnë se ajo nuk është një armik jashtë 

nesh, por një dëshirë e jona e brendshme për heshtjen dhe paqen e thellë të 

mosekzistencës. Njeriu i papjekur për vdekjen nuk është i përshtatshëm për 

shijen e saj, ai vazhdon të mbetet i gjallë e i vdekur njëkohësisht, duke shërbyer 

si katalizator për komponime të reja të dyshimta në këtë botë. 

Britmat therëse po rralloheshin, një nga një ranë në një pellg vaji të 

turbulluar, në një dënesje që dalngadalë iu nënshtrua heshtjes enigmatike të 

gjërave; i bindur për atë që ndodhi me sa dukej u përmblodh. Hamendjet 

shqetësuese dhe shpresat i braktisi tek e panjohura. Një gjumë i errët me 

siguri e pushtoi si më ndodhi edhe mua. Ta gjykosh tjetrin duke u nisur nga 

vetja, nënkuptohet, është diçka e dyshimtë, po që aty shtrihet një pjesë e 

madhe e së vërtetës nuk mund ta mohosh. Nuk jemi tepër larg njëri-tjetrit 

sidomos në raste të tillë... Meqë jemi kafshë të arsyeshme të shumta janë 

përgjigjet e zgjidhjet arbitrare. Nyja Gordiane nuk pritet njëherë e përgjithnjë 

se ajo ka një veçori të mbrapshtë që gjithmonë lidhet vetë përsëri.


Hijet e trembura të asaj nate të gjatë ishin fshehur në skutat e tyre pa 

emër, kur qerpikët e mi të ngjitur mezi u shqitën. Në katrorin e dritares së 

kryqëzuar u shënua një ditë e re. Disa herë i erdha rrotull dhomës me 

padurimin e njeriut që pavetëdijshëm diçka pret. Parandjenjat në kuintat e 

tua hedhin një dritë të zbehtë në skenën ku më pas do të luhet drama. Kam 

përshtypjen se ato gjallërohen kur arsyeja e rraskapitur ndodhet pa e kuptuar 

në kufijtë e saj më të skajshem.-


395 

ARBEN THEODHOSI 

Arben Theodhosi lindi në Tiranë më 1953. 

Në fillim të viteve ’70, mbasi mbaron Liceun 

artistik, në degën e piktures, filloi studimet në 

Institutin e Lartë të Arteve në Tiranë, por 

goditja e të atit, Koço Theodhosit, në atë kohë 

ministër i industrisë, bëri që Arbeni të 

përjashtohej dhe së bashku me familjen të 

internohej në Kurbnesh të Mirditës. Për 15 

vjet, si i internuar, punoi në minierën e bakrit 

dhe rikthehet në Tiranë më 1990-ën. Përfundon 

studimet e larta dhe i përkushtohet pikturës. 

Mbas një periudhe pune në Institutin e 

Monumenteve të Kulturës dhe dy vjetësh pune 

në galeritë artistike të Athinës, tani Arben 

Theodhosi, i rikthyer në Tiranë, është një prej 

piktorëve të afirmuar shqiptarë që njihet dhe 

në vende të tjera. Arti i tij ka shumë të gjallë 

përvojën e punës nëntokë, pra të vuajtjes 15- 

vjeçare. Ka botuar librin-katalog “Rievokim” 

(2001) dhe është në përfundim të një libri me 

reflektime mbi përvojën e tij të jetës, të titulluar 

“Komentarët”.


FRAGMENTE NGA LIBRI-KATALOG “RIEVOKIM” 

Sinori i ëndrrës 

…Kisha lindur vërtet në këtë botë dhe isha 22 vjeç. Atdheu quhej i 

lavdishëm, por unë kisha dyshuar paksa nën ndikimin e ëndërrimit heretik. 

Perandorinë, që kombinonte lirinë e detyruar me punën e detyruar të qytetarit, 

e kisha pandehur një makth të trilluar. Mirëpo ky makth më trokiti një ditë 

me shumë zemërim, më zgjoi nga pandehmat e më dhuroi të drejtën për të 

parë me sy hapur… 

Gjuhën e ëndërrimit nuk do ta ngatërroja më me prozën e përditshme 

të botës së shndërruar në truall. Për habinë time, sa më thellë që do ta 

shkelja këtë truall, aq më qartë do t’i dëgjoja zërat nga lart: 

BOTËN NUK TA MERR DOT ASKUSH…Vendin e lindjes nuk je i 

lirë ta zgjedhësh vetë, për sa kohë që liritë tradicionale interferojnë me vuajtjet nga dashuria 

për troje. Të parët e tu i dhanë këmbës për mijëvjeçarë të tërë, ndalën në truallin që 

emërtuan atdhe dhe vazhdojnë të ëndërrojnë për mijëvjeçarë të tjerë. Në këtë garë qëllove 

disi dembel, por BOTËN NUK TA MERR DOT ASKUSH. Bota e lirisë fillon 

me garën e ëndrrave, ku pjesëza e truallit nderohet për aq sa ofron. 

1975 

Qosheve të kryeqytetit flitej për një periudhë ferri. Salltaneti i këtij ferri 

ishte përqendruar në Lagjen e Ndaluar ku vazhdohej të buzëqeshej. Kobrat i 

buzëqeshnin njëra-tjetrës dhe rrëshqisnin me elegancë. Për t’u mbushur me 

frymë, duhej dalë sa më shpesh në periferi, ku, së paku, bëzëqeshej më 

rrallë... 

Ndërkohë Çështja Lubonja 1 bënte progres. Përkrahja e kulturës 

perëndimore që me përmasat e vitit ’73 kishte marrë trajtat e një kundravajtjeje 

të rëndë, tashmë po përmbushte figurën e “krimit”. Përballë “mbretit” apo 

“ushtarit” (një trung i tërhequr nga mali në fushë), shahu në Lagjen e Ndaluar 

1 

Todi Lubonja ishte akuzuar si përkrahës i kulturës “dekadente”.


397 

dukej një lojë mizorisht fatale për çdo lëvizje të gabuar, ndërsa rrugët përqark 

vilave sajonin kuadrate-fantazmë… 

Gjatë muajve të pranverës, në buzëqeshjet e asaj arene dalloja ëmbëlsinë 

që i ofrohet viktimës… Ndërsa në ditët e para të verës, do të dëbohesha 

nga kryeqyteti për 15 vjet… 

Mbijetesë 

Si lëndë e parë i ndesha më 1976, kur një tufë policësh civilë më hynë në 

shtëpi për të rrëmuar. Qëndronte brënda normës: babai do të pushkatohej 

e do të varrosej pa adresë. Këshilli do të urdhëronte sekuestrime e konfiskime 

pasurish. Lugë, pirunj, pantallona… Pikturat e mia shpëtuan pasi shefi me 

kobure i gjykoi “të vika dorësh të bësh majmunë”, dhe i la e shkoi. “Këtej 

e tutje do punosh thellë nëntokë, atje ku nxirren 20 ton në 8 orë dhe 

normalisht merret silikoza” më pat thënë të nesërmen brigadieri. 

Thellë nën tokë, shkëmbinjtë ofrojnë pastër pamjen e krijesave të 

dhunshme. Mimetizimi i brazdave shkëmbore shumëfishon me lehtësi ato 

tipare njerëzore që panteoni i statujave të mermerta nuk i realizoi kurrë… 

Mermeri është mburracak, është diktator që thyhet. Statujat e mermerta 

thyhen, ndërsa brazdat e gjalla, përmes thyerjes, ditëkan të mbijetojnë. 

…Në punë 

Kepi Gjon ngrihej si piramidë mbi banesat e punëtorëve. Në faqe të 

shkëmbit, thonin se ndodhej një vrimë ku mjalti i bletëve të malit rridhte 

lumë. Kurrkush s’kishte arritur dot të ngjitej; ishte i lartë dhe i rrëpirët. Çka 

është e ndaluar, është e ndaluar… Në krahun tjetër ja se ç’predikonte filozofia 

e thjeshtë e nëntokës: 

Gjithkush punon n’fabrik e n’minierë. N’dash me hor buk, s’ka rrugë qetër. 

Bakri çan bllokadën. Merr varen e modhe e bje n’at gur, n’e thefsh…Pr’at drit e ke the! 

Ene qetrin, vrik, vagjonat dun mush nji m’nji! 

Pastaj vazhdohej me pyetje gjithfarësh: 

A e ke pa naj her Enverin? Po yt’at ç’mutin desh ma shum? 

Aberracioni i lavdisë 

Në trojet tanë, për shekuj me radhë ngjarjet mbetën defektorezonancë 

e shprehur me shpenzime të kursyera historike. Komunizmi oriental kultivoi


mbi këtë bazë edhe 50 vjet konvencione patetike, ndërsa morali popullor 

egalitarian iu ngjit pas kësaj çmendurie në formën e tij brohoritëse. U kultivua 

rroftë dhe daulle, aq sa veshët e shtetasit buçasin ende nga ritmet “tru 

shplarëse”. Perversioni sadist nuk u kufizua vetëm tek psikologjia e individit, 

që, në fakt, nën fasadën e pushtetshme, fshihte esencën e dobsisë së tij. 

Perversioni i vërtetë sadist arriti të bëjë karrierë me shtetin, brenda shtetit, 

dhe një shtet me anamnezë të shquar për dobësi kronike nuk mund të mos 

shquhej edhe për sindromin e një diktature, si ajo që provuam. 

BABALLARË TË PAVARROSUR ∗ 

U kthyem në kryeqytet për të rifituar komoditetin e vendlindjes dhe 

për t’u siguruar që internimi kishte marrë fund njëherë e përgjithmonë. Ishte 

viti 1990. Regjimi diktatorial u përmbys dhe në kryeqytet bashkë me ne 

vërshuan jabanxhinjtë, aq shumë jabanxhinj sa nuk ishin parë që prej mbarimit 

të luftës… 

Në vitet ’40 dhe baballarët tanë patën vërshuar në kryeqytet si jabanxhinj. 

Gjyshërit tanë korçarë, shkodranë apo elbasanllinj i patën dërguar djemtë 

në perëndim për të studiuar, për t’u diplomuar dhe për t’u kthyer pastaj në 

vendlindje, ku do të administronin pronën e trashguar në familje. Mirëpo 

gjyshërit nuk e parashikuan mirë historinë. Baballarët tanë, mbasi u kthyen të 

diplomuar në atdhe, zgjodhën të luftonin okupatorin, fituan dhe nuk morën 

në dorë fatin e pronës familjare. Ata pranuan diktatin e një shteti lindor, iu 

futën punës për të krijuar të mirat e pronës kolektive dhe për të ndihmuar 

bindjet e tyre, u vendosën përfundimisht në kryeqytet. Kështu rrodhën 

ngjarjet, pra, që ne lindëm në Tiranë… 

Baballarët tanë iu kushtuan punës për 30 vjet dhe u dënuan me vdekje, 

sepse guxuan të përkujdeseshin me ndershmëri për pronën kolektive. Ne 

shpresojmë se vendlindja jonë do të kujtohet ndonjëherë për eshtrat e 

baballarëve tanë të torturuar. A nuk është e guximshme të pranosh 

komoditetin e vendlindjes, pa varrosur më parë eshtrat e baballarëve? 

Është viti 2003. Ne jemi në pritje të komoditetit më të domosdoshëm 

që vendlindja duhet t’i ofrojë një kryeqytetasi. Shpresojmë se një ditë, ndoshta, 

internimi ynë psikologjik do të marrë fund njëherë e përgjithmonë… 

* 

Këtu aludohet për Koço Theodhosin dhe Abdyl Këllëzin, eshtrat e të cilëve ende nuk 

dihet se ku ndodhen.


399 

PETRIT VELAJ 

Lindi në Vlorë, më 1924. Petrit Velaj rrjedh 

nga një familje atdhetare me origjinë nga 

Kanina. Mbasi përfundoi Shkollën Tregtare 

në Vlorë, vazhdoi studimet në Itali, por nuk 

arriti t’i mbarojë për shkak të fillimit të luftës. 

Vendos të kthehet në Shqipëri dhe aktivizohet 

në Lëvizjen antifashiste, me krahun nacionalist 

të Ballit Kombëtar, gjë e cila do t’i kushtonte 

shtrenjtë. Mbas mbarimit të luftës Petriti 

kalon një kalvar të gjatë vuajtjesh, 37 vjet në 

burgjet e diktaturës dhe më pas vazhdon jetën 

në internim për 5 vjetë të tjera, pra, deri atëherë 

kur u hoq masa e përgjithëshme e internimeve, 

në vitin 1990. Gjatë viteve ’90 ka botuar 

librat: “Një dritare burgu” dhe “Nga 

prangat në demokraci”. Prej librit të parë, që 

përmbledh kujtimet autobiografike, kemi 

shkëputur dhe pjesën e mëposhtëme.


JETË BURGU 

Viti 1945. Makina ndali para derës së burgut të Vlorës. Zbrita. E pashë 

qiellin e Vlorës me ca re të bardha që kishin dalë mbi Karaburun dhe 

shtyheshin për nga malet e Shashicës, drejt fshatit tim të dashur Kaninës… 

Në Degën e Brendshme më pritën me arrogancë Hito Çakua, kryetari 

dhe Qatip Dervishi, nënkryetari. Më izoluan te dhoma në hyrje të burgut të 

vjetër, përballë Bashkisë. Të nesërmen, edhe pse isha i izoluar dhe i dërrmuar, 

më thirrën në hetuesi. Para meje u shfaq portreti i Namik Cakranit. Ky njeri 

kishte për grua çupën e hallës sime. Gjatë luftës kisha dëgjuar se Namik 

Cakranin e kishin zënë forcat e Ballit Kombëtar që komandoheshin nga i 

vëllai i tij, Kujtim Cakrani. Kujtimi e vuri me shpatulla për muri te shtëpia, 

në Cakran dhe i kishte thënë: 

- Je i dënuar me vdekje! 

Aty ndërhyri menjëherë babai i tyre Bektash Cakrani, dhe i tha: 

- Mos, biri im Kujtim, se është evlati ynë! 

Kujtimi ishte kthyer nga i ati dhe i kishte thënë: 

- Unë nuk kisha ndërmend ta vrisja, por po nuk e vramë ne, ky do të 

të hajë kokën ty, baba. 

Kjo skenë m’u kujtua kur isha përballë tij në bangën e hetuesisë. Namik 

Cakrani dënoi babanë e tij me vdekje dhe tani më kishte mua përpara… 

Drejtor i burgut të Vlorës ka qenë Muço Maska. Një burrë i leshtë dhe 

injorant. Ishte me plot kuptimin e fjalës zemërzi. Ky njeri na u pështiros, 

pasi e shihnim me sytë tanë si i plaçkiste të burgosurit që pushkatoheshin, u 

merrte unazat dhe orët e xhepit. Kështu ndodhi edhe me orën e florinjtë të 

xhepit të Hamdi Çepratit. Pasi e mori sahatin e Hamdiut, kur e pushkatuan, 

e tregonte në oborrin e burgut. E nxirrte dhe e shikonte në sytë tanë. Neve 

na vinte keq se në burg ishte edhe babai i Hamdiut, Hair Çeprati si dhe vëllai 

i tij, Seiti që një ditë më tha: 

- Sa herë që Muçua nxjerr sahatin e vëllait, mua më duket sikur luan 

me zemrën e Hamdiut…


401 

Kryetar i gjyqit tim ishte Qemal Klosi. Në kohën që vëllai i tij varej në 

litar në Rubik si sabotator, Qemali dënonte nacionalistët vlonjatë me vdekje. 

Ai ishte një mallkim nga Zoti për ne shqiptarët. 

Prokuror kisha Lufter Hoxhën. Ky, Lufteri, në tetor 1943, me një 

pishë në dorë, nxorri gratë nga shtëpia e tij në Tragjas dhe i vuri asaj flakën, 

sepse babai i tij, Tahir Hoxha me të vëllanë Bardhon, ishin në radhët e Ballit 

Kombëtar. Lufteri me të gjithë vëllezërit ishin partizanë. 

Ky ishte prokurori im. I ati i tij, Tahiri priste në qeli lidhur duar e 

këmbë ekzekutimin e dënimit me vdekje që i kishte dhënë i biri, ndërsa i biri 

me kënaqësi dënonte bashkëluftëtarët e babait të vet. Lufter Hoxha, shoku 

im i klasës dhe i rinisë, kërkoi dënimin tim me vdekje. 

… Pasi mora peshqeshin e Lufterit, na çuan në burg. Porsa më pa 

Tahir Hoxha më tha: “Po edhe ty more bir të dhanë dënim kapital”?! Pas tij 

Bego Gjonzeneli ngriti zërin dhe bërtiti: “Përse mua më dënojnë me 5 vjet 

burg, ndërsa nxënësin tim e dënojnë me vdekje…”?! 

Ju qasa pranë profesor Tahir Hoxhës dhe i thashë: “Petritër ka plot 

Shqipëria. Por unë uroj që Shqipëria të mos ketë Lufterë, Namikër dhe 

Qemalër, pasi do të shndërrohen në lugetër për të ngrënë shqiptarët. 

… S’kaluan veç dy ditë dhe në burg na vjen nipi i Tahir Hoxhës, Niko 

Hoxha, gjoja për t’u takuar me xhaxhanë! Ky njeri gjatë luftës ishte përpjekur 

ta vriste xhaxhanë në krye të një njisiti komunist. Tani kishte ardhur ta 

demaskonte atë para se ta ekzekutonin. Çfarë nuk i tha xhaxhait. Ato fjalë 

që dilnin prej gojës së tij m’u dukën si copa metali, që dilnin nga ingranazhet 

e hekurta të dhëmbëve… Iso i mbante Kryetari i Degës, Banush Goxhua, 

të cilin ne e urrenim sepse sa herë që vinte në korridoret e burgut, u pëshpëriste 

rojeve se ne ballistët ishim pa flamur dhe pa Atdhe. 

… Viti 1947. Kryetari i Degës së Brendshme, Banush Goxhua, si një 

bishë e tërbuar, vjen në burg me një listë në dorë… Pasi na thirrën emrat, të 

gjithë u izoluam në qeli… Filluan torturat me Qemal Vrionin dhe vazhduan 

me të tjerë… E torturuan për vdekje të zinë Qemal. Dy xhelatë e torturonin, 

ndërsa dy ushtarë u binin çiftelive duke kënduar këngë epike nga ato të 

veriut. Kështu torturuan edhe Adif Golen e Mihal Bellkamenin, vëllain e 

rilindasit Spiro Bellkameni, derisa vdiqën të dy nga torturat. Çiftelitë në ato 

vite në burgun e Burrelit, u bënë si muzikë mortore, funerale…


Më 10 maj të vitit 1947, në kazanin e gjellës (gjella ishte lëng me qepë), 

kishin hedhur një lloj bari për të na zënë barku. Gjithë burgu atë natë nuk 

kishte qetësi. Ndyjtën të gjithë nëpër dhoma se rojet me gjithë të bërtiturat 

tona, nuk na i hapnin dyert. Kjo ishte një prej shpikjeve të Vangjel 

Rrëmbecit… mendja e të cilit pillte vetëm ligësi… 

Gjatë viteve 1947-1948 në burgun e Burrelit u groposën 720 të 

burgosur politikë. Ishte Banush Goxhua dhe Vangjel Rrëmbeci që urdhëronin 

rojet që kufomat t’i përcillnin me valle… Po çonim kufomën e Fuat Voshtinës 

tek e famshmja Qershi e Burrelit. Ishim unë, Pjetër Meshkalla, Anton Kosmaçi, 

Xhevdet Kapshtica dhe Ali Radhima. Qershia e Burrelit mbeti si një lapidar 

i varrezave të viktimave të terrorit komunist. Duke çuar trupin e të 

pushkatuarit pamë se si rojet hidhnin valle duke na shoqëruar neve! Njëherë 

tjetër, unë, Koço Tasi, Petraq Isaku dhe Kudret Kokoshi u caktuam për të 

çuar kufomën e një djaloshi të ri, Hasan Priftit, nga Dibra. Vigu ynë ishte një 

batanije. Rojet na shoqëronin duke hedhur valle. Kur shkuam te Qershia, 

ç’të shohim: trupin e Fuat Voshtimës që e varrosëm tre ditë më parë, qentë 

e kishin nxjerrë mbi dhé. 

… Në vitin 1957 na transferuan në burgun e Vlorës, aty rrahëm disa 

spiunë… për këtë na izoluan në qeli… Një ditë na erdhi aty “një kafshë me 

fytyrë njeriu”, e quanin Mehmet Jaho Bolena, që komunistët e quanin Luftar 

Bolena. Vëllanë e tij Faslli Jahon e kishte pushkatuar që më 1945, si ballist. 

Ai na thirri dhe na kërcënoi: 

- Edhe kockat do t’jua bluajmë, nëse ju diskreditoni elementët tanë 

informatorë. 

… Aty nga viti 1970, me rastin e ditëlindjes së Enver Hoxhës, disa të 

burgosur i kishin shkruar një letër ku midis të tjerave i thoshin: “T’u shkurtoftë 

jeta, o katil, për të mirën e popullit shqiptar”. Atëherë filluan ridënimet… 

izolimet… torturat, ndalimi i korrespondencës, takimi me të afërmit e 

familjes, ushqimet. U shtuan rrahjet e sharjet e policëve. Kur binte çanga 

dhe roja bërtiste për të ngrënë drekë të gjithë të burgosurit, bërtisnin në 

kor: “haje vetë”! 

… Nga vitet 1970-1980, anëtarë të Byrosë Politike vinin njëri pas tjetrit 

për të na sqaruar situatën politike në Shqipëri. Për çudi ndodhi që njëri pas 

tjetrit, ata ranë që të gjithë edhe vetë në burgje e pushkatime… Në një nga 

këto takime, Besnik Baxho, i rrëmbyer ngrihet, merr portretin e diktatorit


403 

që varej në një kornizë dhe e hedh për tokë. E shkeli edhe me këmbë duke 

bërtitur: “Kështu do të përfundoni të gjithë ju që e kthyet Shqipërinë në një 

burg”! E morën rojet dhe e mbyllën në izolim. Shpirti i tij e di se ç’ka hequr 

në tortura. Kur u kthye në kapanon, e shihja çdo ditë se si mbahej me duar 

nëpër faqet e mureve për të lëvizur. E kishin bërë invalid… 

… Duke hequr në zemër, siç bëhej në estradat amatore të 

kooperativave bujqësore, nëpërmjet gulçimave, Pali Miska, anëtar i Byrosë 

Politike, na shqiptoi emrin e diktatorit fatkeq që kishte vdekur. 

Gjithë të burgosurit u ngurosën në vend. Nga mezi i tyre, ashtu në 

heshtje, bëri përpara një arixhi, që ishte dënuar 25 vjet për tentativë arratisjeje. 

Doli përpara nesh. Ngriti pëllëmbët e duarve drejt qiellit, me vështrimn nga 

ushtarakët dhe Pali Miska, dhe foli me zë të lartë: “O Zot! O Zot! Paska me 

të vërtetë një Zot!” Pasi shqiptoi këto fjalë ra përmbys përtokë. Pali Miska, 

bëri tre-katër hapa përpara, u përkul mbi të duke i thënë: “Vëlla, vëlla, çohu 

se të gjithë e kemi këtë dhimbje të madhe. E kuptoj se ty të dhemb më 

shumë”. Arixhiu u ngrit në gjunjë dhe ashtu siç ishte, iu drejtua Pali Miskës: 

“Aman ore, shyqyr që shpëtuat edhe ju se kishte filluar t’u hante një nga një 

si kokrra gorice, pa lere ne që po vuajmë dhe u kalbëm burgjeve…” Kur 

dëgjoi ato fjalë, Pali Miska e qëlloi me shqelm dhe urdhëroi policët për ta 

izoluar në qeli. Qysh aty para syve tanë dhe të Pali Miskës, policët filluan ta 

rrahin me hazretin dajak. Mes të qeshurave skena tragjiko-komike e asaj dite 

mbaroi. 

… Kur rashë në burg për herë të dytë, gruaja ishte në maternitet për të 

lindur… 

… Për herë të parë në jetën time, kur u lirova nga burgu, dëgjova 

fjalën e ëmbël fëminore “baba”. Ai që m’u hodh në qafë ishte djali, Ahmeti… 

Nuk mbaj mend si erdhi fjala dhe djali më pyeti: 

- Sa vjet burg ke bërë baba? Ishte një pyetje me nënkuptim. 

- 37 vjet burg e 5 vjet internim, - i them. 

Djali më hodhi një vështrim të dhimbshëm, u vrejt, uli vetullat si retë 

mbi malet e Karaburunit dhe më tha: 

- Jeta e burgut është e rëndë, por duhet ta dish se edhe izolimi i shumë 

njerëzve si ne, është njëlloj si burgu. 

E pashë tim bir që dy lotë të nxehtë iu rrokullisën faqeve. Kuptova që 

ishte rritur, por edhe se ishte pjekur para kohe.


MAKS VELO 

Ka lindur në Paris, në vitin 1935. Është 

diplomuar në Fakultetin e Inxhinierisë së 

Ndërtimit në Universitetin e Tiranës. Në vitin 

1976 është dënuar me 10 vjet burg për motive 

politike. Ka botuar një seri albumesh me motive 

nga terrori komunist, të cilat i ka ekspozuar 

në shumë vende të Evropës. Ka publikuar në 

shtypin e kohës shumë tregime dhe skica. Ka 

botuar librat: “Palltoja e burgut” dhe “Kostumi 

i martesës” (2002).


405 

KRYQET E FSHATIT 

Fshati kishte shumë kryqe, por më të rëndët, ishin ato të varreve. 

Varret e fshatit ishin në një pllajë të vogël si nja pesëdhjetë me tridhjetë 

hapa. Pllaja ishte e pjerrët dhe aty nga dy të tretat e gjerësisë, ajo përthyhej 

prapë në ngjitje dhe merrte përpjetë. Nga sipër ishte e rrethuar me gurë, 

mbas së cilës vazhdonte një pyllishte e dendur e pa krasitur kurrë. 

Një rrethim guri vazhdonte dhe nga ana e rrugës automobilistike, kurse 

nga ana e poshtme kishte një mur mbajtës, të pjerrët, që qëndronte aty i 

palëvizur. Në mes të këtij muri ishin gjashtë shkallë që të fusnin në varreza. 

Varret ishin fare afër kishës, i ndante rruga. 

Kisha ishte një godinë e madhe, katedrale e vërtetë, ku llamburisnin 

qirinj për përshpirtje gjatë tërë vitit. Ishin gratë e fshatit që i ndiznin për të 

kujtuar të afërmit e vdekur. 

Në ballë, ikonostasi i gdhendur në dru arre ishte i mbushur me ikona 

të bëra nga ikonografët e fshatit. Deri së fundmi, numëroheshin njëzet e dy. 

Këta ikonografët dardharë kishin një atelie dhe në malin Athos. 

Kisha ishte vendosur në kurrizin e malit dhe kur binin kambanat bambum, 

bam-bum, fshatarët, burra e gra, fëmijë e të rinj, pleq që mezi ecnin, 

merrnin rrugët e gurta të fshatit duke dihatur, por në kishë, në meshë do të 

shkonin… 

Të dielave në meshë mblidhej tërë fshati dhe aty mund të gjykoje për 

kulturën e traditën që mbartte me vete ky fshat i fshehur në mes të maleve. 

Kisha, oborrin e kishte të madh, aq sa varret, e në gurët e pragjeve nën 

harqe, pas meshe, ulej tërë fshati grupe-grupe. Plakat kapërcenin atë pak 

vend e ngjiteshin në varrezat…I shihja si çapiteshin ngadalë duke ecur 

pleqërishte, të përkulura për të mbrojtur dritën e qiriut që e mbanin me 

dorën e majtë. 

Çonin dritën e kishës në varret e i vinin qirinjtë mbi kryqet e gurtë.


Unë ndiqja nga mbrapa gjyshen, Memenë. Asaj i kishte vdekur i ri djali 

i vetëm, kishte marrë një të ftohur në një udhë mali. Aty kishte dhe mëmon 

dhe babanë e saj. 

Ulej, pikonte dyllin e nxehtë, ngulte qiriun dhe qante me zë të mbytur…o 

biro… Unë ulesha te dheu, rrotulloja kokën dhe shikoja kryqet. Ishin kryqe 

guri, në një ngjyrë gri të errët, me ca njolla myshku të bardha në jeshil, që iu 

ishin ngjitur, e nuk iu shqiteshin. Këta janë shpirtrat e vegjël. Kështu dhe 

shpirti im, një ditë do të ngjitet në një kryq… mendoja. 

Kryqet ishin të ngulura rëndazi, ca qëndronin drejt, po ca ishin të 

përkulur nga lodhja, o nga para, o nga mbrapa. 

S’e mbajnë dot peshën e vuajtjes, thoja… 

Kishin të gdhendur në gjoks gërma dhe numra… aty ishte tërë historia 

e fshatit. 

Te këta kryqe mbahej tërë siguria e jetës së fshatit; tërë dashuria dhe 

respekti për të parët. 

E sa herë larg kujtoja fshatin, më dilte përpara ajo lëndinë me bar të 

thatë, nga ku ngriheshin kryqet e rëndë të kujtesës njerëzore. Këta gurë nuk 

ishin vendosur në rreshta të rregullt, me parregullsinë e tyre, transmetonin 

shpirtra të pavarur, ndërgjegje të shqetësuara, hove madhore. 

Njëri kryq ishte më lart, tjetri më i ulët. 

Kryqet dukeshin sikur shikonin njëri-tjetrin, si shtëpitë e fshatit. Dhe 

kryqet më dukeshin sikur ishin fshehur, e nxirrnin kokën për përgjim. 

Fshati ishte vendosur aty në një pozicion strategjik, se ishte fshat i 

arratisur. Dukej si një fshat në pritje, gati për t’u nisur për udhë. Fshati ynë 

ishte vendosur aty për t’u fshehur nga persekutimet e turkut. Kishte katër 

hyrje-dalje, katër qafa. 

Nga sipër i rrinin ca maja malesh si fantoma gjigante, kurse vetë ishte 

ngulur në një rrëpirë. 

Guri i Capit, guri i Vjeshtës… guri i Rahut.., guri i Markut.., çdo gjë 

ishte lidhur me gurët, dhe fshati ishte bërë i tëri prej guri. 

Dukej si një gur mbi gur, i bukur, i punuar, i vuajtur, i sfilitur… 

Rrugët, pragjet e shtëpive, avllitë, çatitë ishin gur i gjallë… 

Më pëlqente që fshatin ta shihja nga larg…


407 

Nga rruga e Sinicës, kur ulej dielli, më dukej sikur tërë fshati kishte 

marrë zjarr e kishte lindur një fshat i ri i pagëzuar nga lart. 

E shihja nga rruga e Bigllës kur bënim pushimin e fundit… e më dukej 

si një çetë komitësh të ulur me torbat në krah, gati për t’u nisur… 

E shihja nga maja e Shën Pjetrit, më dukej si një karvan në pushim… 

Tërë fshati gjelbëronte, e tërë kjo kurorë energjie e ndershmërie 

njerëzore, kishte në qendër ato kryqe, që më dukej sikur flisnin e tregonin pa 

u nxituar tërë vuajtjet që kishte hequr ai fshat në shekuj, për të ruajtur emrin 

e mirë. Kodiku i fshatit ishte aty te kryqet e varreve. 

Fshati kishte edhe kodikun e vet ku ishin shënuar tërë ngjarjet kryesore 

të tij, por mua më bëhej se kodiku që lexohej me një vështrim, ishin ato 

kryqet e varreve. Në një mbrëmje, me shi të vjeshtës të 1968-s, marr vesh se 

në fshat kishin thyer kryqet e varreve. 

Komiteti i Partisë i Korçës dhe Dega e Punëve të Brendshme, kishte 

detyruar fshatarët të thyenin gurët. Tregimet ishin copa-copa, të frikshme, të 

rënda. I kishin mbledhur në Këshill, pastaj në shkollë. Mbledhjet kishin 

vazhduar disa ditë rresht deri natën vonë. 

Ngjarja tregohej si një komplot. 

Mbas një dasme, ku hareja kishte zgjatur deri vonë, të nesërmen në 

mëngjes, ishin parë shkrime nën karriget - Lavdi Zotit. Po atë natë ishte 

shkruar dhe një parrullë e madhe me gërma kapitale, në një mur- Lavdi 

Krishtit. 

Urgjentisht kishin ardhur nga Korça kuadro të Partisë dhe të Sigurimit. 

U soll dhe qeni i kufirit, i cili nuhatjen e shpinte deri te një shtëpi e veçuar. 

Ia ngarkuan një nxënësi që ishte aty, po ai ishte memec e i metë. 

Çdo ditë kishte mbledhje mbas mbledhjesh e demaskime. Në këto 

mbledhje mori pjesë dhe sekretari i dytë Komitetit të Partisë të Korçës T.L. 

si dhe zv.kryetari i Degës N.D. Sekretari mundohej ta zbuste atmosferën, 

por të deleguarit e Degës së Brendshme ishin të papërkulur: ky fshat është 

fetar e duhet pastruar. 

Ata fshatarë që kishin mbetur në fshat nuk dinin ku të futeshin. Akuzuan 

dhe priftin e fshatit që i paskësh organizuar të gjitha. Urdhëri ishte të mbyllej 

kisha, të digjeshin ikonat dhe të thyheshin kryqet e varreve. 

Ishte mëngjes i ftohtë dhe të gjithë, të grumbulluar para kishës, rrinin 

kokulur.


I çuan në varreza dhe secilit i caktuan një kryq. 

- Ky është aksion kundër fesë… thyeni kryqet ose jeni ju, nxitësit e 

parullave. 

Pleqtë dhe djemtë e fshatit filluan të thyejnë krahët e gurtë me qysqi, 

kazma e leva. 

- Forca prift, jepi… thyeje… thyeji kryqet… 

Mbasi i thyen tërë ata kryqe të rëndë, toka e varreve u mbush me 

fragmente krahësh, kokash, trupash guri. 

Tani ishte shndërruar në një varrezë të kryqeve të varreve… 

Në fshat shkoja rrallë. 

U nisa me një grup sportistësh nga Tirana, që shkonin për ski. Ishte viti 

1970. Rrugën Korçë-Dardhë e bëmë në këmbë nga ana e Drenovës, 

ngarkuar me ushqime dhe skitë në kurriz. Kur arritëm në fshat, lashë 

ngarkesat, piva një çaj mali dhe u ngjita nga kisha. 

Kishës i kishin rrënuar kambanoren e i kishin prishur harqet e hajatit. 

Ikonostasin e drurit e kishin murosur me një mur të dytë. 

Ktheva kokën nga varrezat. Bora kishte mbuluar atë pllajë të vogël. 

Nuk kishte asnjë gjurmë. Asnjeri nuk kishte hyrë brenda. M’u duk sikur tërë 

fshati ishte nën atë qilim të bardhë, nën atë pllajë. 

Sipërfaqja e bardhë ishte tërë gunga… vetëm ca gurë të vetmuar tektuk, 

kishin mbetur si ushtarët e fundit në një betejë. Ata që nuk donin të 

dorëzoheshin. Gurët mezi njiheshin që kishin qenë kryqe… ishin anuar… 

rrëzuar… shembur… vithisur… Dhe ngjyra m’u duk e ndryshuar, sikur 

ishin nxirë më tepër, sikur nuk donin të jetonin më. 

Toka sikur ishte fryrë e bufatur… tërë gunga-gunga… 

Mbas dhjetë muajsh, në pranver, pleqtë e fshatit vendosën t’i zhvendosin 

varret andej në të dalë të fshatit, në rrugën për Shën Pjetër, afër përroit e 

kories së Rahut. 

N.D. ishte lab, kushëri i parë i K.H., Ministrit të Brendshëm. Në Institutin 

Politeknik, ku e njoha, ishte një vit para meje, po Fakultetin për Inxhinieri 

Ndërtimi e mbaroi më 1995. Ai kurs e bëri fakultetin me katër vjet, kurse 

ne e mbaruam me pesë. 

Që kur ishte student, ishte në parti, komandonte në Institut dhe e 

kishim frikë të gjithë. Drejtori i Institutit Z.K. i rrinte me të qeshur. Kishte ca


409 

lëvizje të prera, ku binte në sy siguria dhe mungesa e çdo etike. Ajo që më 

bënte përshtypje tek ai, ishte shikimi metalik që lëshonin sytë e tij jeshilë. 

Mbas mbarimit të Institutit kaloi menjëherë në Ministrinë e Brendshme. Në 

vitin 1973, në një bisedë me shkrimtarin T.L., në kafenenë e turizmit të 

Fierit, i thotë se ngjarjet e dramës që pasoi masakrën e kryqeve e të ikonave, 

e gjitha ishte e përgatitur prej tij. 

…Në kamp, gazetën e lexoja çdo ditë, rregullisht. Posa shihja që tellalli, 

Xarxalloja, zbriste shkallët me gazetën në dorë, nisesha drejt stendës. 

Stenda ishte me dimensionet e gazetës me xhama nga të dyja anët, për 

t’u lexuar si në anën e jashtme, ashtu dhe të brendshme. 

Këto gazetat e Partisë janë menduar s’ka më mirë. Kanë vetëm katër 

faqe. Kështu ishin të gjitha, Zëri i popullit, Bashkimi, Puna, Rinia. 

Në ato katër faqe i përmblidhnin të gjitha. 

Dhe të gjitha ishin sukseset e Shqipërisë dhe disfatat e pjesës tjetër të 

botës. 

U afrova te stenda dhe më ra në sy menjëherë në fund të faqes së 

katërt një nekrologji. E kuptova në çast. N.D. kishte vdekur. Botohej një 

fotografi me një veshje ushtarake, si nuk e kisha parë asnjëherë. Në jetë e 

kisha parë vetëm civil. Këto lloj fotografish i botonin vetëm në nekrologjitë. 

Ishte viti 1979… isha në oborrin e kampit. 

Të tre që kishin përgatitur e zbatuar arrestimin tim: N.H., K.I. dhe 

N.D. të tre kishin vdekur këto vitet e fundit, njëri pas tjetrit. Ndjeva një 

kënaqësi të çuditshme si një vendim nga lart, si një hakmarrje qiellore, si një 

ngushëllim që dërgohej. Ti do të vuash… sikur ishte mesazhi, por këta nuk 

kishin të drejtë të jetonin më. 

Më vonë, deri në fund të 1982-tës, u ekzekutuan dhe tre Ministrat e 

Brendshëm që udhëhoqën Ministrinë nga 1948: M.Sh., K.H., F.S. 

Si për të gjithë të burgosurit dhe për mua ishte një lehtësim i madh. Ne 

vazhdonim të vuanim, por Ministria e Brendshme kishte shpallur falimentimin 

e saj. Ajo po hante vetveten. 

Po shikoja fotografinë e nekrologjisë. Këto fotografi janë të kartotekës 

personale në zyrën e kuadrit. Kanë një vështrim të veçantë. Te të gjithë 

oficerët madhorë të Ministrisë së Brendshme është po ky vështrim.


Një besnikëri servile dhe një premtim për të qenë të gatshëm për çdo 

krim. Këtë lloj vështrimi, ata e zbulojnë në mënyrë intime vetëm para kameras 

së aparatit fotografik. Aty dallon ligësinë, injorancën, mungesën e çdo logjike 

pozitive, servilizmin, varfërinë intelektuale. 

Aty ata zbulojnë mendimet e fshehta, dëshirat e patreguara, pikësynimet 

e një egoje pa skrupull, ëndërrat për gradime e poste. 

Por, isha i sigurt që, ata të tërë ëndërronin deri te posti i zëvendësministrit. 

Ky post ishte lënë vakant. Shumë zëvendësministra i kishin nxjerrë tradhtarë, 

i kishin burgosur, helmuar, internuar. Zëvendësministrit të Brendshëm mund 

t’i haje kokën, kurse ministrit, jo. Ministri i Brendshëm ishte personi i tretë 

në Shqipëri. Ata i caktonte Enveri, dhe prandaj nuk lejohej të ëndërroje për 

atë post. Deri aty, te posti i zëvendësministrit, ata mendojnë fshehurazi, më 

tej nuk kanë kurajo, thoja me vete. 

Vazhdoja të shihja fotografinë e nekrologjisë. 

Shikimi ishte direkt, i paturpshëm, nuk dalloje dot asnjë grimë ndjenjash 

humane, asnjë pikëllim, asnjë ndjenjë dhimbjeje. 

Kjo fotografi tregonte njerëz të palëkundur, të paepur, të pakthyeshëm. 

Shikimi të transmetonte një zonë të ftohtë, të padepërtueshme, ku çdo 

qenie njerëzore ngrin. 

Ky vështrim kishte shtresëzimet e krimit, shtresëzimet që vinin nga 

kohët primitive, kalonin nëpër antikitet dhe përmes mesjetës, arritën në kohët 

moderne. 

Të gjithë njerëzit kanë paraardhësit e tyre. Cilët kanë qenë ata që kanë 

qenë si unë që para pesë mijë vjetëve… sa kanë qenë dhe kë vazhdoj unë… 

kush do të vijë mbas meje dhe do të jetë si unë? 

Këtë shekull, krimi shtetëror shoqërohet me teori filozofike, por 

aplikantët, ata që merren direkt me krimin, kanë po atë egërsi të kriminelit 

të parë… që ishte shtaza e fundit, që nuk donte të kthehej në njeri. 

…Isha në hetuesi. Kisha disa muaj që isha vetëm. Kisha ngrënë supën 

e darkës, kishim plotësuar dhe veprimet e tjera të ritualit të përditshëm: 

kishim dalë për në banjë dhe polici na kishte ndezur cigaren e mbasdarkës, 

që ishte cigarja e fundit. 

Po lëvizja ngadalë, paralel me errësimin e mbrëmjes. Drita e llambës 

nga lart ishte si një shpresë e shuar përgjithmonë.


411 

Shkoja deri te muri dhe kthehesha mbrapsht… isha zbathur dhe ecja 

butazi si i vogël, kur hidhesha nga krevati dhe i sulesha vëllait për sherr. 

Këto po kujtoja kur papritur dëgjoj që hapet dritarja e vogël e derës. 

Qëndrova në mes të dhomës. Isha dy metër afër. Andej korridorit, ishte 

errësirë dhe nuk po kuptoja kush po më vëzhgonte me aq ngulm. Po 

shiheshim në gjysmë errësirë; shikimi andej ishte i egër, armiqësor. Më së 

fundi dallova vështrimin e akullt te sytë jeshil. Ishte Kryetari i Degës së 

Punëve të Brendshme të Tiranës, N.D. 

Fytyra u largua, dritarja u mbyll me një kërcitje të thatë. 

Qëndrova pa lëvizur… vazhdoja të shihja atë dritare qorre. 

Pastaj ngadalë ngrita duart e shtrira. Duart i ngrita deri në pozicionin 

horizontal. Këmbët mezi më mbanin e duart në maja më dridheshin, por 

vazhdova të qëndroja në atë pozicion. Isha një kryq i gjallë në mes të birucës.


ASTRIT XHAFERI 

Astrit Xhaferi lindi në Vlorë, më 1941. I 

përket një familjeje të persekutuar egër prej 

regjimit komunist. Është diplomuar si mësues 

biologjie. Më 1968 është hequr prej arsimit 

për arsye politike dhe prej asaj kohe ka punuar 

punëtor. Më 1977 është arrestuar dhe dënuar 

me 9 vjet burg për agjitacion e propagandë. 

Qysh në mosh të re ka nisur të shkruajë poezi. 

Ka botuar librin: “Shpirtëra të gjelbër” 

(2002).


413 

NATA E VITIT TË RI 

Natën e vitit të ri, në kohën kur në qytet, njerëzit duhet të ishin 

grumbulluar rreth tavolinave për të festuar, unë isha i kruspullosur në qelinë 

e ngushtë, të errët, e të ftohtë. Mendoja. Mundimet më vërtiteshin pa asnjë 

lloj rregulli, si makinat në një udhëkryq, pa semafor e pa policë. Merrja me 

mend dëshpërimin në familjen time atë natë! Zërat e trishtuar e të ulët nëpër 

shtëpi! Sidomos pyetjet e vajzës sime 3-vjeçare, “Po babi?!” e gati po më 

dilnin lotë prej syve… 

Pikërisht këtë mbrëmje, hetuesi gjeti gjysmë ore kohë, të krijonte 

mundësinë që unë të dëgjoja bisedën telefonike që bëri me familjen e tij, 

duke lënë derën hapur e duke folur me zë të lartë: “hë mama, ka dalë mirë 

pema e vitit të ri? Shiko, vajzës do t’i bie dhe ca lodra të tjera! Mos harro t’i 

veshësh fustanin e ri, se u bë e rritur ajo tani, vajti 3 vjeçe.(Koinçidencë! Sa 

vajza ime!). Do ta dehim dhe me birrë, do ta nxjerrim dhe në fotografi… 

Pastaj erdhi dhe u ul përballë meje. Ndenji pak pa folur, duke shijuar 

efektin, siç bënte gjatë goditjeve dhe shtrëngimit të hekurave. Në sytë e 

turbullt dhe buzët e trasha i lodroi buzëqeshja djallëzore. Buzëqeshje që 

kishte brenda gërvimën e hekurave dhe të dyerve të panumërta, squlljen e 

lagështirës dhe errësirës; drithmën e rënkimeve; anktin e pritjes së të 

panjohurës mundonjëse. 

Pa pritur tha: “Sonte nuk kam nge të merrem me ty. Polic hajde merre 

këtë. Çoje në qeli”. 

Atë natë u përpëlita si në jerm, as zgjuar e as në gjumë, duke dëgjuar te 

veshët qarjen e vazhdueshme të vajzës dhe fjalën “Babi”, “Babi”. Rreth 

qafës më përvëlonin duart e ngrohta të saja… Nata qe e gjatë. Hidhërimi qe 

i mpiksur. Nuk besoj se çmenduria, ka fytyrë tjetër në trurin e njeriut. 

(Më vonë, kur do të shkoja në Spaç, do të mësoja, se ky hetues nuk 

ishte i martuar fare, dhe këto lojëra i kishte bërë dhe me të tjerët). 

- Ti je, - më tha ai- si kali i Petrit Dumes. Ke dëgjuar për atë kalë? 

- Jo, - i thashë, i dërrmuar, por dhe me gëzimin e mjerë, që ai qe takimi 

i fundit me të dhe unë, këtej e tutje, do të shpëtoja nga ky përbindësh që për


pesë muaj me radhë më kishte torturuar fizikisht e psikologjikisht, edhe pse 

përpara më priste gjyqi formal dhe dënimi i rreptë. 

Por atë natë, siç dukej, kishte qejf që ndonjë ligjëratë të dëgjuar nga 

shefat e tij të ma mbante mua, gjë që e bënte shpesh dhe kuptohej menjëherë. 

- Do të ta shpjegoj unë punën e kalit, i pandehur, por, më parë dua të 

të them se, edhe pse kjo është seanca e fundit dhe hetuesia mbyllet, ti ke 

kohë të reflektosh edhe në gjyq (në gjuhën e tyre kjo do të thotë që t’i 

pranosh fajet edhe kur nuk i ke bërë), përndryshe, ti nuk do të jesh gjë tjetër 

për njerëzit e ndershëm, për shoqërinë, e për gjithë popullin, veçse simbol i 

së keqes. 

Ti pretendove gjatë gjithë kohës, se nuk ke folur, nuk ke bërë axhitacion 

e propagandë. Se dëshmitarët gënjejnë, janë të përgatitur. Shumë mirë. Por, 

të gjithë ata gënjejnë? Ja gënjeu njëri, Remziu! Po i dyti, Luani? Ja gënjeu dhe 

i dyti, po i treti, piktori, që e ke pasur dhe mik e i veje dhe në studio? Po i 

katërti… 

Gëzimi im i mjerë, se po shpëtoja nga thonjtë e këtij njeriu, më kishte 

mpirë edhe më shumë, dhe më bënte ta dëgjoja si i topitur, “këngën” e tij, 

tingujt e së cilës u ngjanin tingujve që lëshonte një qusqi, nga shkatërrimi që 

po u bënte gurëve të themeleve të jetës sime. Më dukej sikur kjo këngë vinte 

jo nga goja e tij, por nga zhurma e ullukut që derdhte ujin e shiut diku jashtë 

dhe dëgjohej mbyturazi në dhomën e hetuesisë. Më vinte edhe keq edhe 

inat me veten time që, në ato kushte, e kisha të pamundur për ta pështyrë 

qoftë dhe një herë në fytyrë këtë njeri. Por, kjo qe një kërkesë e kotë ndaj 

vetes, sepse më dukej se, në mungesë të barazisë e lirisë, nuk kishte armë 

tjetër kundër tij, veç urrejtjes, përbuzjes dhe përçmimit. Ndonjëherë dhe e 

mëshiroja si njeri-mekanizëm të kurdisur nga shefat, sistemi dhe ideologjia e 

tyre. 

“Ja, po e zëmë për një moment, se ti nuk e ke sharë udhëheqësin 

kryesor, sistemin tonë, letërsinë tonë, po e zëmë se nuk e ke mburrur jetën 

në perëndim, e gjithë ato poshtërsira të tjera që ke thënë. Por,po pyes, a na 

do ne ti? A e do ti këtë pushtet? Kur ne të kemi pushuar nga puna, nga fisi 

yt kemi dënuar dhe armiq të tjerë, ti megjithëse me arsim të lartë, bën punë 

krahu? Patjetër që ti na urren. Sa kohë nuk i kishe thënë me njeri ato gjëra, ti 

ishe njeri si gjithë të tjerët. Ne të prumë këtu, kur ti nise ta shpallësh armiqësinë


415 

tënde. Edhe pse nëpërmjet maskës së njeriut të mirë, që punon mirë dhe që 

kolektivi e do, nuk na e hodhe dot. 

Ndaj, të thashë qysh në fillim, se ti je si kali i Petrit Dumes”. 

Puna e kalit, ma largoi topitjen, zhurmën monotone të shiut në ulluk, 

më shtoi kureshtjen dhe më bëri që të përqendrohesha. 

“Para se të tradhtonte gjenerali, ai kalë u mbajt në stallat më të mira. U 

ushqye me tagjitë më të rralla që ekzistonin, deri dhe me vezë të freskëta, 

tamam si kuajt e sheikëve të Arabisë. Kashaisej, lahej e fshihej me peshqira 

përditë nga dy ushtarë dhe kur dilte me të zotin nëpër fushime, inspektime, 

apo dhe për gjah, njerëzit shikonin më shumë kalin se sa gjeneralin. Kalë më 

të bukur nuk gjeje. Të kujtonte kuajt e kreshnikëve. 

Por ja që i zoti tradhtoi dhe njerëzit e morën vesh se kë kishte mbajtur 

mbi shpinë ai kalë. Menjëherë për ta, ai u kthye në simbol të së keqes, në 

simbol të armiqësisë, edhe pse të themi të vërtetën, ai një copë kafshë ishte 

dhe asgjë tjetër. Por populli është i ndjeshëm dhe nuk e duron dot çdo gjë 

që ka lidhje me armiqësinë… 

E hoqën nga stalla e kuajve të shtabit, e bashkuan me turmën e kuajve 

të tjerë të samarit. Por edhe atje, ushtarëve dhe oficerëve u kujtonte tradhtinë 

dhe nuk e duronin dot. E mbrehën nëpër karro. Aty nisi të provojë shkopinjtë 

dhe kamzhikët, ndoshta me tepricë e pa të drejtë, por ja që kështu është jeta, 

edhe kafsha paguan, kur i shërben një gjëje të keqe. 

Kali kaloi shumë peripeci, derisa një ditë ngordhi dhe e hodhën në një 

gropë”. 

O Zot! Deri ku shtrihej absurdi i luftës së klasave! 

Më vonë, kur erdhi demokracia, kjo histori u bë e njohur në filma e 

gazeta. 

“Ty nuk ta uroj fatin e tij, megjithëse je kaq i dobët dhe puna në miniera 

është e rëndë, por një gjë duhet ta dish, do të jesh simbol i së keqes dhe do 

të bredhësh kampet e burgjet, përsa kohë ta kesh mendjen dhe sytë nga 

perëndimi dhe të shash pushtetin tonë”. 

* * * 

Kanë kaluar shumë vite qysh atëherë. Unë, bashkë me shokët e mi të të 

njëjtit fat, e bëmë burgun. Mbas burgut, për shumë vite të tjera, u rropatëm


fermave dhe guroreve, derisa një ditë, ashtu siç nuk na e kishte marrë mendja, 

pamë “godinën” e së këqes që zvarritej. 

Shpesh më ka tunduar dëshira dhe kureshtja ta takoja prapë atë hetues, 

por është e pamundur ta takosh. Ai ka kohë që ka ikur në Amerikë. Doja t’i 

thoshja: 

“Zotëri! Unë e durova diktaturën tuaj, dhe tani në liri ja ku jam këtu, 

në Shqipëri. Kurse ti nuk e durove dot lirinë tonë, dhe shkove në “perëndimin 

e ndaluar”, duke iu larguar turpit. Atij turpi, që siç më thoshje vetë, vjen kur 

i shërben së keqes… Por po të ishte vetëm kaq, nuk do të qe gjë. 

Është më shumë.Mërgim i detyruar. Dënim. Rrënim i asaj që 

përfaqësoje. 

Ti në çdo metër katrore të atdheut, shikon fantazma “dankoje”. Nga 

ato që i dërgove në Burrel, Spaç, Qafë-Bar. Fantazmat ta kanë trazuar 

subkoshiencën. Të kanë bërë ta kthesh shpesh kokën prapa. Të mos kesh 

qetësi. Ndaj ike. 

Por ikja jote i ngjan vetëm kokës së strucit, sepse ti je prapë këtu. Pak 

Makbeth, pak Judë, pak Jago, pak gjarpër. I qullur kokë e këmbë, akull i 

ftohtë. Jo nga djersa! Jo nga stërkalat e deteve që kalove! Nga mëkatet që 

bëre për pesëdhjetë vjet! Nga lotët e atyre që i dënove pa faj. 

Ike. Por imazhin dhe shpirtin e zi, nuk e more dot me vete. Atë tani e 

ke nëpër faqet e librave të Visar Zhitit, të Maks Velos, Fatos Lubonjës, 

Agim Mustës, Luan Myftiut, e shumë të tjerëve. Atje në Amerikë, një ditë, 

trupi yt mëkatar do të vdesë. Këtu, në këto libra, shpirti yt, do të mbetet 

përherë si një gjarpër-fosil i së keqes, si një njollë e errët krimi…”


417 

TRIFON XHAGJIKA 

pushkatuar më 1963 

Lindi më 1932. Kryen shkollën ushtarake, por 

kupton që kjo nuk i përshtatej, prandaj 

“rebeloi” shumë shpejt, sepse donte lirinë dhe 

poezinë. I dedikohet me sinqeritet krijimtarisë 

letrare në kohë shumë të trubullta.Më 1959 

boton librin e tij të parë “Gjurmë”. Fillon të 

bjerë në konflikt të hapur me regjimin diktatorial 

dhe, në vitin 1963, arrestohet dhe akuzohet si 

“kundërshtar i hapur i pushtetit popullor”. 

Gjyqi e dënon me vdekje, ndërsa Trifoni në sallë 

reciton poezinë e tij “Atdheu është lakuriq” E 

pushkatojnë më 23 dhjetor 1963, në moshën 

31 vjeçare.Mbas rënies së diktaturës janë botuar 

librat e tij “Atdheu është lakuriq” (1994) si 

dhe një përmbledhje me poezi (2002). Poeti i 

pushkatuar, Trifon Xhagjika, mund të 

konsiderohet si një meteor drite në poezinë 

shqipe.


SHËNIME: “STINA MENDIMI” PA MASKË 

Mendimet e mia kanë ndryshuar si stinët e vitit. Kjo ka ndodhur jo më 

shumë për karakterin tim kontradiktor, sa për shkaqet e jashtme, të cilat 

ndikuan në fuqinë time shpirtërore që në moshën e njomë, shkaqe këto që 

më deziluzionuan për vite me radhë.. 

… Fshati ku linda është plot shkrepa e gurë. Por ka edhe livadhe të 

vegjël, ku mbijnë shumë lulëkuqe. U bënë lulëkuqet për mua simboli i 

shpirtmadhësisë e i zemërgjerësisë njerëzore. Që 7-8 vjeç, baritja nëpër 

fusha të mblidhja lulëkuqe, se në to do të gjeja njerëzit e mirë, që t’u thoshja 

të ndihmonin nënën e babën tim. 

Një ditë e dëgjova tim atë të thoshte: “Të gjithë njerëzit janë të këqij”. 

“Po ku janë njerëzit e mirë”? - pyeta nënën. “Janë në lulëkuqe” – m’u përgjigj 

ajo. Që atë ditë, shkova e kërkova në çdo lulëkuqe, por… 

… Por vitet më bënë 14 vjeç. Në çdo vit isha i heshtur e i turpshëm. 

Më tërhoqën një ditë “për hunde”. Ishte natë atëherë, natë e shkurtit të 

1947-ës. Ecja në një korridor të errët e të ngushtë, që mbaronte në një derë 

të hapur. Më futën brenda. Dera u mbyll. Gjithnjë ishte errësirë. Atje dëgjova: 

“Shtoje besimin që kemi për ty, prandaj bëhu hije dhe gjurmoj shokët, 

paditur që të kanë pranë”. Unë heshtja, habitesha dhe tmerrohesha. Duart, 

që më dridheshin nga të ftohtit e frikës, nuk dija ku t’i futja. Më kot kërkoja 

në errësirë fytyrën e atij që më fliste. Një dritë e imët shkrepseje ndezi në cep 

të dritares një qiri. Por tani nuk mund t’i shikoja më sytë e kuq të atij që hante 

fjalët me dhëmbë. 

Qiriri, me atë dritëz të vogël e të kuqrremtë, më ngjante si lulëkuqet e 

lëndinave. 

Lulekuqe! Kërkoja në të njerëzit e mirë. Por tani e kuptova që çdo gjë 

ishte e kotë. Mendimet e mia sikur m’u dogjën në flakën e qiririt. M’u dogjën,


419 

ndaj nuk mendoja më. “Është mirë të mos mendosh” – më tha Sykuqi, “ti 

duhet të kesh parasysh që ç’pe dhe ç’dëgjove të mos ja thuash njeriut, 

përndryshe… përndryshe… mund të të kujtoj vetëm kaq se mbrëmë 

pushkatuam një moshatarin tënd, pasi i brodhi zagarja më parë nga mëndja”. 

Dhe një buzëqeshje skeptike i mbiu në cepin e majtë të buzës. “Pra ki 

parasysh”, - filozofi dhe njëherë Sykuqi, - “se heshtja është kasneci më i 

mirë për fitoren tënde”. 

Shuplaka e madhe, që ma vuri mbi shpatullat e mpira, më nxorri në 

errësirën e rrugës… 

… Unë të bëhem hije?! 

M’u kujtuan tre majmunët e pikturuar mbi kutitë e shkrepseve, që 

shiteshin në kohën e pushtimit fashist. Njëri nga ata kishte zënë sytë, tjetri 

veshët dhe i treti gojën. Unë pra duhet të jem i tillë: asgjë të mos shoh, asgjë 

të mos dëgjoj, asgjë të mos flas. 

Jo! Për njerëzit nuk do të bëhem hije. 

Sykuqi më takoi dhe tri herë të tjera. Të tretën herë më tha: “Ti je i 

paaftë”. Dhe iku për të mos më takuar më kurrë. Por heshtjen ma la peng… 

… Kjo heshtje vulosi zemrën. Nuk guxoja të prekja asgjë të gjallë në 

jetë, se kisha frikë mos e zbuloja me hijen time. 

Më mirë larg! Larg! Larg! 

Tre majmunët më dalin përpara. 

Unë asgjë s’shikoj, asgjë s’dëgjoj, asgjë nuk flas. 

Larg! Larg! Larg! 

Shuplaka e Sykuqit më rëndon mbi shpatulla… 

Ende më duket vetja si në një shpellë. Me mundim më ngjan se arrita 

në një grykë të ngushtë. Prapa lë errësirën e një tragjedie të kobshme 

popullore, e cila po shkrin me frikën e me vajtimin e njerëzve pa gjurma në 

jetë. Përpara shoh një det dritash, si në përrallat e gjyshes. Dua të hidhem 

nga gryka e ngushtë. Ndoshta më dalin krahë dhe fluturoj. Pra kështu e kam 

një farë shprese. Më mirë shpresoj në të pamundurën e në errësirën e shpellës. 

Frika e saj më shtyn përpara… 

… Njoha në këtë shpellë shumë njerëz të tjerë. Këtu jam përpjekur të 

provoj edhe dashurinë. Dhe sa herë që e kam ndjerë, bëhesha më i urtë, më


punëtor e më i sinqertë. Dashuria ka qenë për mua, ndofta, shaka që e kam 

takuar udhës, por s’kam ditur ta kap, ndofta, pabesi, por s’kam ditur ta 

lëshoj. Megjithatë kam qenë gjithmonë i qetë për sjelljet e vajzës që kam 

dashur, edhe në qoftë se ajo bëhej imja, edhe në qoftë se ajo përfundonte në 

krahët e ndonjë tjetri (për rastin e parë bëhesha i lumtur, për rastin e dytë 

shpëtoja nga një e keqe). Në përgjithësi, kam shpëtuar nga këto të këqija, 

por i lumtur nuk kam qenë asnjëherë… 

… Ndofta këto që më kanë ndodhur më shtyjnë të kem një kuptim të 

tillë për jetën: Rro vet dhe leri të tjerët të rrojnë sipas dëshirës së tyre. 

E pra dëshirat, mendimet dhe pikëpamjet e heshtura e të fshehta 

mundohem t’i shpreh në vargjet e mija… 

Sigurisht në këto vargje jam përpjekur që të nxjerr në plan të parë 

çështjen e nderit… (këtu teksti nuk lëçitet) si dhe të jetës time intime, asaj 

private dhe shoqërore, duke pasur gjithmonë parasysh botëkuptimin tim. 

“Vepra e artit duhet të jetë në përputhje me botëkuptimin e autorit, sepse 

kjo e ngre vlerën artistike të saj” thotë Engelsi. E që t’ja arrij një gjëje të tillë, 

më duhet të sundojë veten, të shtyp mërzitjen e zemërimin e ta ushqej veten 

me gas për jetën e me optimizëm. 

Kjo është e vërteta që më ka ndodhur e që më mundon. Dhe “e 

vërteta duhet të përsëritet gjithnjë, sepse edhe gënjeshtra përsëritet kurdoherë” 

thotë Gëte.


421 

VISAR ZHITI 

Është dënuar në moshë të re me 10 vjet burg 

vetëm për shkak të poezive të veta, të cilat 

gjyqi i shpalli armiqësore dhe kundër realizmit 

socialist. E vuajti dënimin në burgjet e Spaçit 

dhe të Qafë-Barit. Pasi lirohet, pa të drejtën e 

ushtrimit të profesionit të tij, i diplomuar për 

gjuhë dhe letërsi shqipe, pa të drejtën e botimi 

dhe atë elektorale, punon si punëtor krahu në 

fabrikën e tullave në Lushnjë. Mbas përmbysjes 

së diktaturës, ku mori pjesë gjallërisht, fillon 

të punojë si gazetar dhe boton gjithashtu libra 

me poezi e prozë, një pjesë e shkruar fshehurazi 

gjatë periudhës së burgut. Vlerësohet për veprat 

e tij letrare me çmime kombëtare dhe 

ndërkombëtare. Krijimtaria e tij është përkthyer 

edhe në gjuhë të tjera, përfshihet sot në 

enciklopedi të ndyshme dhe është anëtar i një 

akademie ndërkombëtare.


REVOLTA ∗ 

FRAGMENT NGA ROMANI “FERRI I ÇARË” 

… 

- Sa është data sot, o i dënuar? 

- S’ka fare datë, as kohë. 

- E pamundur... 

- S’beson ti, bashkëvuajtësi im? Ja, të thashë që është 23 maj, e pastaj? 

Ç’ndryshim ka e ç’të sjell ndryshe kjo ditë... asgjë. 

- S’dihet... 

Kryengritja e të burgosurve të Qafë-Barit filloi paraditen e një dite pa 

emër, sepse ditët në burg janë tepër njëlloj, si policët a të burgosurit, me 

uniformë të njëjtë, ndryshimi është pak gjatësi më shumë a trashësi a dobësim 

tragjik, por po ajo egërsi e zell i zi, po ajo përvuajtje robërish. Brenda telave 

me gjemba dukej sikur kishte shenjtorë të sëmurë, të marrosur dhe djaj. 

Brigadat e natës, turni i tretë i të burgosurve, qe kthyer nga puna, 

kishin 2-3 orë që prisnin më këmbë dhe s’jepej urdhëri të shkonin në fjetore. 

Gjysma flinte më këmbë. Mbështetur te muri, te shoku, te shkallët, te telat 

me gjemba. Vurrata të zeza nëpër fytyra, o nga të palarët, o prej tmerrit, që 

shihnin në atë copëz ëndërr. Disa grupe pune s’kishin realizuar mbinormën 

dhe po kundërshtonin të ktheheshin sërish në minierë. E kishin gërryer 

materialin me lopatë, asgjë s’ka mbetur, “s’lamë kokërr minerali”, “dyshemeja 

ngjan si e fshirë”, ai front s’prodhon më shumë, se doli dhè. Jo, bërtiste 

policia, duhet të ktheheni. Urdhër i komandës. S’kemi pse kthehemi kot, 

këmbëngulnin të burgosurit. Jemi të lodhur, duam të flemë, të vdesim. S’ju 

lëmë të vdisni pa bërë normën. S’ka material, s’është faji ynë. Po i kujt, i yni, 

bërtisnin policët. S’parashikonim dot se ç’do të bëhej, ndërsa prisnim të 

shqetësuar. Ndërkohë ca policë u vërsulën mbi kapelet e pakta të të 

burgosurve, hiqini, s’lejohet kapelja. S’është kapele, por shami. Hiqe, as gazetë, 

asgjë mbi kokë. (Dhe hetuesi im shekuj më parë më bërtiste, pse ke shkruar “ne nuk 

pranojmë asgjë mbi kokë, shumë shumë mund të pranojmë kapelet tona”. Po Partinë s’e 

∗ 

Kjo pjesë është përshkrimi i jetuar prej autorit i revoltës së Qafë-Barit, ndodhur më 

23 maj 1984


423 

do ti!? Po ne s’ju lëmë as kapele, as koka!) Hiq kapelen ti atje, je dhe plak. Ja një 

arsye për ta pasur kapelen. Kapelen ti, i dënuar, hiqe, në qoftë se të dhimbet 

koka. Bamb një hekur, kumboi kafka, jo çanga, i binin për t’u mbledhur të 

gjithë në mensë. Shqeva sytë mbi çangën sikur të mos e kisha parë kurrë, një 

predhë topi e varur, bosh është apo ka eksploziv brenda, mund të shpërthejë, 

kur, kur? Pse po na mbyllin? Mos duan të rrahin në praninë e të gjithëve ata 

që kundërshtuan? Po vunë dorë do t’u përgjigjemi, mërmëriti dikush pranë 

meje. Gati jemi. Atë që do ta bënim më vonë, ta bëjmë tani... U drodha i 

gjithi. Çfarë do të bënim më vonë, kryengritje? Vdekjen, vdekjen. Po 

shtoheshin policët. Dyndjet e tyre të zeza si shpesh po shihnim këto kohët e 

fundit. Vazhdonte futja jonë një nga një në mensën kafkiane. Një diell 

kokëfortë nuk lëvizte nga qielli i pakët i burgut, i turbullt si kënetë e ngritur 

mbi ne. Këneta e Maliqit, e tharë, plot me skelete të burgosurish. Si shi do të 

bjerë mbi ne pluhur kockash, do bien eshtra nga lart, të fosforta si vetëtima 

të plakura, kafka… Syri më kapi lëvizje në rrethimin e parë. Telat me gjemba 

po afroheshin ngadalë, provokueshëm. Prekën me majat e tyre lëkurën time. 

Fshesaxhinjtë ndërprenë fshirjen e oborreve dhe u futën në mensë bashkë 

me fshesat. Secili të vetën, që të mos i ngatërronin a ja u vidhnin. Dukej 

sikur sapo kishin rënë nga një fluturim i pataksur. Turma të tjera të pafjala, 

me rregull të zymtë u derdhën për te dera, pas së cilës kishte aq shumë 

heshtje, sikur po i thëthinte një krematorium. Dy-tre thasë po lëviznin vetë, 

ishin hamenjtë e burgut në ta. Duke u fërkuar me bërryle të tjerë, u gjenda 

dhe unë aty, ku, ku, ç’është kjo heshtje varri... dhe zura vend nga mesi, afër 

murit, te një stol i gjatë që s’qe mbushur ende. Ndjeva diçka të fortë, materiale 

nën xhaketë. Ishte libri, e mbaja për çdo rast si pako mjekimesh e ndihmës 

së shpejtë, lexoja ku të mundja, pllakë hekuri m’u bë në gjoks, ma bënte të 

hekurt gjithë këmishën kundër plumbave të mërzisë. Mos kujto plumba... 

Mbështeta bërrylat mbi siprinën e pistë të tavolinës së drunjtë, thërrime 

buke, lëngje të derdhura, copa kocke. Pashë që edhe tryezat e tjera ende 

s’ishin pastruar. Miza të mëdha, të zeza endeshin me zukatje aspak bezdisëse. 

Përkundrazi, na nanurisnin vëmendjen nga ajo që do të ndodhte e s’dihej 

ç’ishte. U futën nja 10-15 policë. U përhapën në krye. Pastaj u futën policë 

të tjerë me të burgosur të tjerë me pranga në duar ose të lidhur me tel, 

veshur me leckat e punës, me fytyra të nxira aq sa s’njiheshin. Ra heshtje 

barbare, e cila u plasarit kur hyri brenda oficeri i rojes. Si zakonisht ata kurrë


nuk i përshëndesnin të burgosurit, por fillonin të flisnin direkt për çështjen, 

me fjalor të pakët, ku shumicën e zinin fjalët banale me dialekt të rëndë 

fshatarësh të Jugut dhe të Veriut. Ce s’e betë normën juve, të denuar? Ë, ce? 

Ce na hapni punë pa punë, apo s’u rri bytha rehat uve? Me juve po flas. 

Këtu ju mbajmë për punë dhe jo për istorira. Maskarenj, pisa. Pisat e sat 

ëmë, mërmëriti një zë pas meje. Zëri i oficerit të rojes binte erë groshë 

ushtrie, të djegura, përzierë me dhjamë derri e partishmëri të lartë komuniste. 

Ce, ë, pyeste, pa e pasur mendjen te pyetja. Sikur shkulte gozhdë të ndryshkura 

me sqepar ngjirnin ato “ce”-të e tij të fëlliqura. U bë gati të përgjigjej andej 

nga kreu një i burgosur nofullshtrënguar, vertikalitetin e të cilit e theksonte 

dramtatikisht të qenit i lidhur. Mos folë, ju hakërrua polici. Po flet oficeri i 

rojes. Je dhe përsëritës. Në çfarë, pyeti gjëmshëm i burgosuri. Në faj. Në 

krim, bërtiti oficeri i rojes. Kush e hodhi dyshekun e shtetit nga dritarja, 

ushtari im apo ti, armiku? Kashtë heshtjeje u përhap nëpër ajër. Oficer “Ce”- 

ja tha: zbatoni porosinë, veproni! Goja ju hap dhe ju mbyll si të ishte lyer 

me graso armësh. Policët lëvizën. Filloi rrahja. Të burgosurit e lidhur 

mundoheshin t’u shmangeshin goditjeve, mënjanoheshin, por shqelmi me 

çizme të mëdha staliniste u dërrmonte kërcinjtë e zhveshur, uleshin pak sa 

për vetëmbrojtje, por grushti s’kuptohej nga vinte, rënkime, gjak. Paloseshin 

më dysh për të paksuar vetveten, por grushta të shumtë, shkopinj gome 

binin mbi ta deri sa binin dhe vetë mbi dysheme. U-u-u-u-u-u-u-u-u, u 

ngrit një mërmërimë e përgjithshme nga ne, të burgosurit. U kreshpërua. 

Hera e parë që e ngrinim zërin së bashku. Policët kthyen kokat të shqetësuar 

dhe e lanë për një çast spektaklin e tyre barbar sikur djalli t’u kishte ndërprerë 

për një çast korentin. Oficeri i rojes urdhëroi trimërisht policët e vet: vazhdoni 

rrahjen, le të hungërijnë armiqtë! Rrahja rinisi më me zell e zërat tanë të 

përzierë buçitën: eeeeejjjj, ç’bëëëëëniiiii. Po na jepte kurajo britma jonë, po i 

besonim asaj. Mjaaaft, s’keni tuuuurp, thirrën zërat më të guximshëm. Krimi-ne-la! 

Hapu, dëgjova një gulç, kam porosi të veproj. Dhe një stol i gjatë, 

i shtyrë nga shumë duar, kërceu drejt e mbi kokat e policëve duke dërrmuar 

ç’gjeti përpara, koka e shpatulla e duke rrëzuar kapele me yll, tabela, xhama. 

Grupi ushtarak s’pati kohë ta mbledhë veten. Oficeri i rojes u pataks i pari 

dhe tregoi me gisht nga salla që po dallgëzonte. Policë u vërsulën mbi rreshtat 

e para që të godisnin, por u goditën ata nga stola të tjerë e fshesa e pjata. 

Kjo po ndodhte në krye. Të burgosurit nga fundi hipën mbi tryeza për të


425 

parë ç’bëhej. Pluhur dhe britma dhe shqyerje dërrasash a krahësh. Të 

guximshëm të tjerë, më të krisurit, po çanin përpara, duke hipur mbi kurrize 

e koka, drejt betejës. Një tavolinë u ngrit lart dhe u hodh me rrapëllimë 

andej, ku policët dhe oficeri i rojës nuk po iknin dot. Të tjera tavolina u 

ngritën havadan. Dera qe bllokuar nga të burgosur. Po fluturonin stola si 

zhgaba egërshane e xhamat e dritareve thyheshin me rrapëllimë. Sportelet, 

ai i bukës dhe i supës, hapeshin, ndonjë nga kuzhinierët zgjaste kokën për 

këtej, i shkulnin skufjen e bardhë apo garuzhdën, pastaj tjetërkush ia mbyllte 

me tërsëllëmë sportelin nga brenda, mos shiko, dëgjohej një çjerrje, ç’të 

duhet të dalësh dëshmitar! Gota të mbetura alumini, pjata të tjera, sende të 

pakuptueshme vërviteshin sa andej këndej në ajër, përplaseshin mureve sikur 

një ylber burgu të qe marrosur e përpëlitej nga epilepsia. Krrrraaaaauuuu 

bënin mes zhurmave të çliruara të të gjallëve tryezat që shqyheshin. Shumë 

të burgosur tani ishin me dru në dorë dhe kërkonin të mbërrinin ku ishte 

përleshja më e madhe, shtyhuni, hapu, s’e kam me ty, por me diktaturën, të 

hidheshin mbi policët, që s’po dinin si të mbroheshin. Qëlloheshin nga të 

gjitha anët, thërrisnin “mos!” Oficeri i rojës, ndërsa përpiqej i tulatur të 

zbuste gjendjen, po e acaronte më tepër. Hiqjuani prangat bashkëvuajtësve, 

ku i latë çelsat, kriminela! Mensa ngjante tepër e vogël për betejën. Të gjithë 

pengonin njëri-tjetrin. Po të hapje krahun për të goditur dikë, do të godisje 

një tjetër. Shqyeni derën, shtyhuni, palli një zë. Të dalim jashtë dhe të na 

shohin kush jemi! Dera u përmbys e, duke shkelur mbi të, u turrën jashtë 

policë e të burgosur. Nëpër këmbë rrokullisej kapelja ushtarake me yll të 

kuq e oficerit të rojës. Rrekej ta merrte, desh ra dhe vetë dhe se kush e nxori 

nga këmbët e të burgosurve për të mos e shkelur, Petriti m’u duk, e ka nga 

fshati maskaranë, se kush klithi. Oficeri i rojes, i çoroditur, s’po kuptonte se 

përse urdhrat e tij s’kishin më vlerë, nuk zbatoheshin, përkundrazi. Si është e 

mundur, kishte urdhëruar gjatë gjithë karrierës: policë e të burgosur. Ç’po 

ndodh?! Mosni, kuisi, ka pasoja të rënda kjoooo-oh! Dhe u prapësua teksa 

shihte të burgosur që hidheshin mbi policët e të burgosur të tjerë, që 

mundoheshin të përmbanin shokët e tyre. Po priste i pataksur të hidheshin 

dhe mbi të, u nëpërmend që revolver s’kishte, pse s’lejohej ta kishte me vete 

mes të burgosurve? Veç këllëfi i tij bosh i varej mbi brez pa kuptim. Më 

mirë, se do t’ia kishin rrëmbyer armiqtë. Po ç’të bëj? Të rri apo të iki? Dolën 

në oborr kacafytje të tjera, të filluara që brenda, vazhdonin me kollotumba


e rrapëllimë. Në sallë, i vetmuar, po rrinte vetëm Zoi Myzeqari. S’dal, thoshte, 

pa u dhënë urdhëri. S’i shkel rregullat unë. Jam kundërshtar si Sokrati i 

lashtë. Këtu do të rri, 1 orë, 2 ditë, 1 javë, deri sa të vijë urdhri. E ngrinte 

zërin që të kishte dëshmitarë se kishte thënë pikërisht kështu gjatë gjullurdisë. 

Punonte te motorët e ajrit, vend pëllumbash për në burg. Oficerit të rojës iu 

qas një bashkëfshatar i burgosur, ç’do ai, ka ndonjë hakmarrje për të kryer? 

Ik, i tha, mbathja, shpëto kokën. Ne e kemi marrë seriozisht kryengritjen. 

S’dihet ku do të dalë. Ik, të thashë… Një urdhër priste, nga kushdo qoftë 

dhe e zbatoi menjëherë. Oficeri i rojes nxitoi nëpër shtegun e thurur me tela 

me gjemba, më i madh iu duk vetja, u ngut drejt portës, që të nxirrte te dalja 

në ballë të komandës. Ndjeu të thirrura, poshtë komunizmi, iu bë se dëgjoi 

fare afër, s’e paskan me mua, ju duk se mendoi, bo-bo, mori thellë kjo 

punë, iu duk sikur mendoi prapë mbi mendimin e mëparshëm dhe gurë, 

shumë gurë mbas shpine, ku u gjetën gurët, ç’pastrim i keq kështu, iu bë se 

po e ndiqnin hapa të tjerë, ndoshta policët e tij, mos ishin të burgosurit, mos 

po donin ta kapnin rob, ta mbanin peng, ta linçonin… dhe ia dha vrapit me 

ulërima për t’i dhënë kurajo vetes. Do të përgjigjej që e la kapelen me yll të 

kuq në dorë të armikut. Por s’kthehej dot më. Vërtet po e ndiqnin armiqtë, 

por ushtari te kulla sipër portës zbazi automatikun, ku, ku? Në ajër, pse? Por 

nga dritarja poshtë e komandës një tjetër oficer qëlloi me revolver në drejtim 

të të burgosurve. Njëri prej tyre ndali, u ul më gjunjë dhe vuri dorën mbi 

shpatull, afër qafës. Aty ku i përvëloi. Pa gjakun e vet mes gishtave, s’ndjej 

ndonjë dhëmbje të madhe, tha, s’është gjë vdekja, oh. Plumbi, për fat, nuk 

i qe futur thellë në mish. S’duhet të ketë rrezik jete, jo, po thoshin ata që e 

rrethuan të parët të burgosurin. Rrezik jete apo vdekje? Lërmë, shtyu, të 

sulmojmë. Kush është plagosur, kush? Ai djali i ri nga Durrësi, Kosta 

Gjordeni. Një tjetër pranë hoqi këmishën e vet dhe ia vuri mbi të çarën e 

përgjakur. Të dhemb? Jo, më djeg pak. Ta lyejmë me duhan, e ndal gjakun, 

tha një malësor dhe shkoqi 4-5 cigare mbi plagë. Mos e lini gjakun të shkojë 

dëm, ta bëjmë flamur si në kryengritjen e Spaçit. Pije më mirë, ndonjë i 

dobët që s’ka gjak. Mjaft, s’është ambulancë këtu, jemi në betejë. Kush do 

detyra, le të vijë… 

Përtej rrethimit, te ndërtesa fshatare e komandës së burgut, shiheshin 

lëvizje të shqetësuara e dyfishim rojesh. Edhe këtej nga ne, brenda telave me 

gjemba, rrëmuja po qetësohej, ndërkohë dëgjoheshin zëra të alarmuar, ç’do


427 

bëjmë? Policët t’i mbajmë peng? Lirojini robërit, o robër, se kush thirri. 

Policët e mbetur, ashtu të shqyer dhe me vurrata të zeza në fytyrë, pa folur, 

morën udhën për nga porta e madhe. Kush i ka çelësat, kush, ua marrim. 

Jo, jo, as ata s’kanë çelësa, kur futen brenda, por i kanë jashtë te komanda. 

Të vërsulemi, nuk duroj dot. Në tarracën e vogël sipër portës u vu dhe një 

tjetër mitraloz. Tytat e ngrehura për këtej shoqëronin daljen e policëve të 

fundit. Vërtet, s’ka më fare? Çfarë? Policë. Jo, jo... Të li-rë!?... Na kapi një 

ndjenjë lehtësimi, e flatërt, mund të fluturonim tani, pa policë, sa bukur, të 

lirë brenda robërisë sonë, qielli hepohej, gati të binte, shikoi retë, mor shikomë 

nga pas kurrizit, mos po më dalin flatra? Rrëmuja po shqetësohej ndryshe. 

Pa panik, po as e urtë, herë kalonte andej, herë shpërngulej matanë. Ç’të 

bëjmë tani? Më të zellshmit, ndezësit e këtij rebelimi, po kërkonin ata të 

dikurshmit, të mbeturit gjallë nga revolta e Spaçit, rebeluesit e mëdhenj. Ah, 

ç’revoltë ishte ajo! S’e futin në histori këta të diktaturës, heshtet për të, por 

në ndërgjegjen e kundërshtarëve është futur. Edhe në të vendit, fshehurazi. 

Endet si një kalë hijerëndë, i verbër. Lërini akademitë tani, ka filluar 

kryengritja… Po ata të revoltës së Spaçit, që u shquan dhe i lanë gjallë, pse 

s’ngjallen tani, ndjehen si të nemitur, jo të gjithë, jo, tundin kryet e rëndë në 

heshtje, Spiro Nasho, folë, shihnin me sy si të përqarët dhe enigmatikë. Të 

thashë, jo të gjithë. E dimë ne se ç’do të ndodhë, dukej sikur thoshin. As 

varrit s’ia rrëfejmë dot ç’na kanë bërë këta atëherë. “Mbushni ujë, le të jetë 

për çdo rast...” mërmëriti Spiroja, por kur Napoleoni... O, e di, e di… Në 

Spaç revolta filloi nga gjella. Si, si… derdhnim kazanët me gjellë te këmbët 

e policëve si shenjë proteste. Pse qeveria, a partia, a ç’dreqi e sundon këtë 

vend, kundërshtoi Helsinkin, firmosjen e Kartës së Madhe për Bashkimin 

dhe Sigurimin Evropian. E quajti farsë kapitalisto-revizioniste… Natën 

shkruanim mureve të burgut parulla kundra, poshtë komunizmi dhe Enver 

Hoxha! Rroftë liria, Evropa, Amerika! Një kryengritës i ri tundte nga krahët 

shokët, ngadalë se më shqeve edhe më, të ngremë një barrikadë, thoshte, 

mbi udhën nga do të vinë policët dhe oficerët e komandës. Të vëmë tavolinat 

e mensës, stolat, dyshekët, barakën e berberit, kazanët e mensës, stendat e 

emulacionit, bibliotekën të gjithë, trupat tanë. 

Ndodhi ajo që s’do të besohej kurrë. Të burgosurit zbythën një dyndje 

policësh, donin të hynin në kamp, të paarmatosur ishin, por u plogështuan 

menjëherë, ndërsa binin mbi ta gurë, pjata, sharje, libra të trashë të Enverit.


Policët morën urdhër të prapseshin. Gjendja diku lehtësohej dhe menjëherë 

rëndohej diku si për barazpeshë. Bëheshin dhe zhbëheshin grupe të 

burgosurish, liria e të cilëve tani dukej sikur kishte përsipër një si rrjetë 

shqetësimesh, tyl të zi… vejushash. Poezi do të shkruash ti kështu? Flitej me 

zë të lartë, na kishte marrë malli për zërat tanë. Ç’shpresë kishte e ç’mund të 

bëhej? Të bëjmë atë që na takon. Çfarë, thuaje. Të çajmë rrethimin, të sulemi 

te telat me gjemba. Të gjithëve nuk na vrasin dot... Ja liri, ja vdekje! Shtanga. 

Nga erdhi kjo britmë, ç’kryengritës e sollën, e dija të mbetur nëpër libra, në 

teatër, në histori e tani buçiti para meje, përbetim i gjallë. Kështu thërrisnim 

në Spaç, në revoltë. Ja liri, ja vdekje! Atje jemi? Do ta ngremë prapë flamurin? 

U gjend dikush që dha një urdhër, ti, ti, ti, shkoni me vrap në lavanteri e 

mensë dhe mbushini me ujë gjithë bidonat, kazanët dhe tenxheretë. T’i kemi 

gjatë kohës së rrethimit. Ata do të presin ujin siç bënë në revoltën e Spaçit. 

I lanë pa ujë 5 ditë. Ti shko merr nën kujdes thikat dhe hanxharët e mensës 

dhe te berberi, të mos keqpërdoren. Edhe lugët me garuzhdet. Dhe dërrasat 

e shqyera. Grumbulloni gurë sa të jetë e mundur. Por dhe kurajo. Ja vlen të 

vdesim si kryengritës, jo si të burgosur... Di unë ku ka gurë e tulla shumë, 

shembim murin. Si u bë i plagosuri? Jashtë rrezikut. Po ata që u kacafytën 

me policët? E fshinë gjakun... Të burgosur të tjerë po nxitonin drejt depos 

sonë të ushqimeve, të merrnin ç’kishin, ta mbanin te vendi i fjetjes nën kujdes, 

mund t’i bombardonin depot a t’i digjnin me flakëhedhëse. Munden që nga 

larg? Ku janë oficerët tanë? Këtu! Në Spaç kryengritësit hapën birucat përmes 

breshërisë së plumbave. Hulusi Pashollari dhe Dashnor Kazazi s’pyetën fare 

për mitralozin e truprojës përballë, po i liruan bashkëvuajtësit nga biruca. 

Dhe aksioni i dytë e di kush ishte, shqyerja e derës së bibliotekës së burgut, 

u mblodhën gjithë librat e Enver Hoxhës dhe të klasikëve të marksizmit 

dhe iu vu zjarri. Anash flakëve vallëzonin të burgosurit dhe këndonin këngë 

patriotike. Ne ç’të bëjmë tani me dorëshkrimet tona? Të shqyejmë depot e 

burgut, të marrim bukën, makaronat, fasulet dhe orizin e kuzhinës. Jo, jo, 

rregull, thirri një zë. Dhe dinjitet. Spiunët e burgosur donin të dorëzonin 

menjëherë çelësat e depove ku punonin, po kujt? Ndërkohë përgjonin. Nëse 

do të duhej të dëshmonin, të ishin të saktë. Këtu çelësat, këtu, grumbullohuni 

këtu... Disa nga ata i treguan menjëherë pseudonimet, sekretet profesionale 

dhe donin të bashkoheshin me kryengritësit. Spiuni i bibliotekës shtirej i 

qetë. Librat s’i ha as qeni, thoshte. Thuhet për paratë, i tha dikush. S’ka


429 

nevojë të djegim libra, ulërinte një hollak, të kujdoqofshin. Spiunët t’i 

mënjanojmë. Na prishin punë. Do u bëjnë shenja atyre të komandës, jashtë 

rrethimit. Edhe në revoltën e Spaçit donin t’i asgjësonin. Në fillim të urrejmë 

ata që na i bënë spiunë bashkëvuajtësit... Lërini filozofitë, jemi në revoltë, 

s’po themelojmë akademi, bërtiti përsëri një gallof. Të burgosurit qenë 

shpërndarë kudo, të lirë, grupe grupe, të vetmuar, pa rreshta, për herë të 

parë kështu, brenda telave me gjemba, të shkujdesur te shkallët, nëpër fjetore, 

ca vendosën të shtriheshin oborreve, bisedohej me zë të lartë, gjithë 

shqetësim, dëgjoheshin porosi, kërkesa se ç’duhej të bënin, një kafe dua, 

ç’presim, të zgjedhim drejtuesit, janë, por të fshehtë, t’i mbrojmë me trupat 

tanë, ne jemi, ne, s’ka tjetër, jemi të humbur, të vdesim, aq më mirë. S’rrohej 

ashtu. Drejtuesit e zyrës teknike dhe të riedukimit mundoheshin të mbanin 

qetësinë e përgjithshme, megjithse s’ishin të qetë as vetë. Të mbrojmë njëritjetrin. 

Dëmi të jetë sa më i pakët... Ngjyra tullë e veshjeve tona dukej më e 

padurueshme se kurrë e ato me vija zebre më të acarta. Ca nxorrën nga 

thasët veshje të tjera, këmisha civile, gjithë rrudha nga të ndëjturit e përjetshëm. 

Dhe ç’dritë paska sot! Nga që s’ka policë brenda. Shiko rrethimin, po i 

shtojnë ushtarët. Shiko, shiko, nuk janë vetëm nëpër kullat, por dhe midis 

tyre. Më këmbë. Kanë zënë pozicione lufte. Kanë vënë dhe helmetat në 

kokë. Paskan dhe çantën e kundragazit hedhur supeve. Sa të marrë që janë! 

Në revoltën e Spaçit hipi mbi supet tona një djalë i ri, Skënder Daja, dhe u 

foli ushtarëve, eeeeejjj, vëllezër, edhe unë sa ju jam, 21 vjeç, ulini armët, mos 

qëlloni mbi ne, jemi në burg se duam lirinë, atdheun, juve, u rebeluam për 

lirinë dhe atdheun. Mos gaboni… Menjëherë hoqën ushtarët e rinj nga rrethimi 

dhe vendosën policë, skuadra të zeza, si ato të pushkatimit. Të vazhdojmë 

kryengritjen e Spaçit, u dëgjua një thirrje nga fundi i shkallëve! Pse, ku jemi, 

s’është Spaçi ky? Qafa e Barit, o plak, por njëlloj janë. Po dridhem. Ta 

ngremë flamurin e kuq, pa yll, veç me zhgabë, mezi po pres, turfullonte 

plaku. Ku janë vëllezërit Bedri e Zeus Çoku? I kanë çuar në burgun e Burrelit, 

po kemi vëllanë tjetër, më të madhin. Ah, s’kishim flamur, gjetëm një copë 

të bardhë, çarçaf, qefin dhe premë vetë damarët që ta skuqnim me gjakun 

tonë. E piu gjakun, por s’e mbajti gjatë. Ikën gjaku, bir. Mbi një këmishë të 

kuqe piktori i burgut duke qarë nga gëzimi vizatoi shqiponjën. Ta ngremë 

flamurin kombëtar mbi tarracën e burgut, thamë, me solemnitetet. Kërkuam 

muzikantët tanë, t’u binin veglave, Himnit të Flamurit, por kishin frikë. Me


të drejtë. S’u vumë faj. U grumbulluam ne, u mbajtën fjalime para Flamurit, 

ku ishin tërë ata oratorë të shkëlqyer, kurse përtej telave me gjemba, mes 

rrethimit të ushtarëve dhe policëve të armatosur deri në dhëmbë, oficerët 

shihnin këtej me dylbi, bënin fotografi, xhironin me kamera. E kënduam 

vetë Himnin me zërat tanë të ngjirur, u mblodhën aty vëllezëri Çoku, Luan 

Burimi, Dervish Bejko, Pavllo Popa, Jorgo Papa, Gëzim Medolli, Ylber 

Merdani, Naim Pashaj, Murat Gjonzeneli… dhe përmes lotësh e ngritëm 

Flamurin përmbi burgun. U alarmua qeveria, ulni flamurin, dërgonte mesazhe 

komanda. Dolën vullnetarë tërë ata të burgosur për të bërë rojë nderi pranë 

Flamurit, natë e ditë, duke u ndërruar me njëri-tjetrin. Tregomë, jemi në 

Spaç, apo jo? A s’janë njëlloj Qafë-Bari, Aushvic, Buhenvald, Prishtinë? Po, 

po, ika, se kam punë. Këtu jemi. Priftërinjtë, ushtarakët? Ç’ushtarakë? Tanët 

pra, të burgosurit. Ç’do të bëjmë, çuna? Asgjë. Si, do të presim të qetë të na 

hanë? Të sulmojmë. Të shihen mundësitë strategjike. Le të vritemi. Sa t’u 

marrim ushtarëve automatikun e parë. Di unë pastaj se ç’bëj me një automatik 

në dorë. Ata janë frikacakë, s’kanë parë luftë. Ne duam liri. Li-riiiii. Rroftë 

liria! U dëgjuan zëra të mallëngjyer. Me trimat që do zgjedhë unë dhe në 

Tiranë mbërrijmë. Ta çlirojmë nga pushtuesit komunistë. Qemë dehur me 

vetveten, me atë liri të verbër dhe të leckosur mes telave me gjemba, nën 

grykat e armëve. Sa i ngjan gruas liria, ku e kisha parë, në ç’tablo, me sisët 

jashtë? E dashura ime prej ëndrre, ku je, po të kërkoj. Donim të mposhtnim 

ankthin tonë, frikën. Po provonim çlirimin tonë, më të madhin që kishim 

pasur nën rrethimin më të madh. Të vejë ku të vejë. Le të vdesim kështu. Se 

të vdekur jemi. 

Përsëri u përpoq të futet në kamp një njësi e madhe me policë. Natyrisht, 

të armatosur veç me shkopinj gome, sepse ishte frika se mos të burgosurit 

a rrëmbenin, nëse do të vinin me revolverë e automatikë. Sepse, s’i vret dot 

të gjithë njëherësh. Nuk i lanë të futen. Forcërisht. Gjoks më gjoks. I prapsën 

deri te porta. U krijua paniku se mos të burgosurit sulmonin portën, e 

shëmbnin atë, dilnin, vërshonin. Veç kur u dëgjua batareja e plumbave, e 

llahtarshme. Të gjithë ushtarët e rrethimit zbraznin automatikët njëherësh, 

me breshëri, vetëtima të shkurtra, të drejta si thika, të shpejta, frushullimat e 

tyre të njëpasnjëshme, vezullonin me krisma shurdhuese kudo, tym në grykat 

e armëve, qëllohej pa ndërprerje nga të gjitha kullat e vendrojeve. Një dorë


431 

ushtarake te porta e madhe, e pamë sërish, jepte sinjal, tundej për çdo batare 

të re dhe tytat e armëve po uleshin gjithnjë e më shumë, në ajër në drejtim të 

kampit, mbi kokat e të burgosurve. Ngrimë në vend. Pati nga ata që u 

shtrinë rrafsh me tokën. Do të ketë ardhur urdhri për të na vrarë të gjithë. 

Binin copa të shqyera qielli mbi ne, të rënda, të errëta. Dora dha sinjalin ndal. 

Heshtja, si një gropë shurdhuese, u hap në ajër. Erdhi erë e djegur, qe përzhitur 

gjithësia. 

Të gjithë na vrasin, s’e ka për gjë diktatura dhe burgu gropë e përbashkët 

është. Na mbulojnë këtu e askush nuk e merr vesh. 

Pu-pu ç’na bënë, mërmërisnin në një grup mënjanë, poshtë shkallëve. 

Mbaruam. Ku i dilet me këta. Janë të pamëshirshëm. Më tej, në një tjetër 

grup, te fjetorja e papunësisë po thuhej se ata, shteti, Partia, e deshën këtë 

revoltë, i kishte kapur etja për gjak, ja, ia arritën qëllimit, shfrytëzuan 

donkishotizmin tonë, urrejtjen. Jo, të drejtën tonë, vuajtjen. Po s’bëhet kështu? 

Po si? Dhe revoltën e Spaçit Sigurimi i shtetit e organizoi, kështu thonë. 

Shpifje nga ato të Drejtorisë IV, e përhapën me qëllim, për të thënë se çdo 

gjë e kemi nën kontroll, s’pipëtin as miza, jo më një revoltë. Po këtu çdo 

ditë revoltë është. Ik me ta, po s’ta mbajti, vdis! Ne jemi të burgosur politikë 

dhe çdo veprim i yni, bëmat, qëndrimet janë politikë. Ke përgjegjësi ndaj 

vetes dhe të tjerëve. Ndaj kohës. Në djall mençuria juaj! Në një tjetër grup, 

te oborri lart, vazhdonin t’i gëzoheshin kampit pa policë. Ç’mrekulli! Le të 

zgjasë sa e ka urdhëruar Zoti. Ia marrim një valleje, s’kemi ç’bëjmë tjetër. 

Te çdo kullë-roje, tani s’kishte nga një ushtar, por grup ushtarësh me 

automatikët dhe mitralozët të kthyer këtej nga ne. Kurse ushtarët nga njëra 

kullë në tjetrën pas telave me gjemba, në atë shkretim të dikurshëm, po 

shtoheshin si drurë të gjallë të një pylli vdekjeje. Mbi taracën e komandës 

komandanti i burgut me oficerë të tjerë madhorë, kështu dukeshin, po 

shikonin me dylbi kampin dhe lëvizjet e grupeve të të burgosurve, tregonin 

me gisht, seç thoshin me zë, përkuleshin mbi një hartë, kurse të tjerë përreth 

tyre mbanin shënime. Bënin plane sigurisht, strategjinë e mposhtjes së armikut 

të paarmatosur, nja një mijë burrave të uritur mes telave me gjemba. Ç’i ka 

ata brirë në ballë ai palo oficer, jo, jo, janë dylbitë, i vuri prapë mbi sy, shih, 

shih, ja pasoi një tjetri, siç duket s’kishin për të gjithë, shih, shih, nxori një 

bombë nga çanta, do ta hedhë këtej, thua, jo, jo, qenka aparat fotografik,


kamera, seç po japin ca porosira, sa të trasha, andej ti, ti andej, ke dhe zonën 

C, dëgjoheshin deri këtu. Janë trembur dhe ata, tha njëri nga ne, që po i 

kundërvëzhgonte. Kujtoja se mos po bënin kot, shkërdhatat, u nxeh dikush 

nga ne, sepse u pëlqejnë lojërat e luftrave, çlirimet imagjinare të qyteteve, 

megjithëse të dënojnë për imagjinatë! Do të na sulmojnë, do të na vrasin. 

Ne do të qëndrojmë. Dëgjo, janë të shumtë ata që po zënë dyshekët e tyre. 

Janë futur nëpër fjetore. Ca kanë zënë kokat me jastëk. S’duan ta shohin 

rrëmujën, u bë shumë politike, e hapur, lebetiten, dhe do të ndëshkohemi 

keq. Ashtu siç ndëshkojnë diktaturat. Po a nuk janë të burgosur politikë, 

harruan? Dhe diktatura kur ndëshkon, nuk sheh nga sytë, i merr radhë. Le të 

bëjnë ç’të duan. Mirë është të bëjnë atë që duhet. Po ata pse kanë lidhur 

ballet me shami? Dy entuziasme të shqetësuara, të paflokë si të burgosurit, 

vinin nga dy oborret, përplaseshin, ngjiteshin shkallëve me brohorima të 

shurdhëta, futeshin korridoreve të pasme dhe te korridori i katit të dytë 

mekeshin si çezmat e kampit që po u shterrte uji. Venin dhe vinin njerëz me 

thasë në krahë. Merrnin gjëra, i linin, i fshihnin më mirë ose i zhduknin 

përgjithmonë. Macet qenë strukur ku të mundnin, rrëzave, me sytë vezullues 

si prush i fshehur, kurse qentë gjithë ojna gjendeshin te rrëmuja më e madhe, 

të çlirët dhe hokatarë. Pasi u shtyp revolta e Spaçit, u pushkatua dhe qeni, se 

u kishte lehur policëve. Një mi vrapoi në oborr dhe dy më të vegjël pas tij. 

Do të ketë tërmet, se kush paralajmëroi. Tjetër? Shkrimet i ke siguruar, 

pyeti jo pa shqetësim Maksi. Deri më sot po, u përgjegja po aq i shqetësuar. 

Duhet bërë kujdes. Si? T’i kesh afër. Ndoshta kjo e bën më të rrezikshme 

gjendjen time. S’je vetëm. Shkova si somnambul përballë thasëve të mi, 

kanë libra brenda, dhe ato që unë i quaj botimet tona nëpër vite, këtu kam 

fletët e akuzës, të holla, mezi lexohen, me një vulë të zezë si ënjtje plage, 

dorëshkrimet i mbaj te tjetri, secili fsheh siç di, sekretin e mban vetë. M’u 

duk sikur lëvizën thasët. Po brenda kanë shpirtra, duan mbrojtje. A s’na 

janë gjendur deri tani e na kanë mbajtur gjallë? Hapa atë që përbënte rrezik. 

Seç ndreqa aty. Vura përsipër një rrobë që s’duhej. I lidha grykën me ushkur. 

E zgjidha prapë. E lidha… M’u duk sikur filli i telave me gjemba vinte 

rrotull zemrës sime. Zbrita në oborrin e sipërm, të gjithë bënin diçka dhe 

mosbërja asgjë ishte një bërje, dëshmi dhe -mos dëshmi. Përse përgatiten 

kështu si në një ikje në një asgjëkund ende më të rëndë. Dhe s’duhej të 

binim. Dikush vishte një palë rroba të dyta mbi ato që kishte veshur. Ndërroni


433 

rojën tonë te kazanët e ujit, tha një tjetër. Shkulën nga stenda gazetën “Zëri i 

Popullit” dhe po e shqyenin. Shqyen dhe dyert e birucave, jo, jo, i hapën me 

marifet, kishin lëvizur çelësat dhe zinxhirët dhe i nxorën prej andej të dënuarit. 

Ishin më të zbardhëllemët se kurrë, më të dobët se ne. Kudo, nëpër oborr, 

shkallëve, dhomave brenda, sidomos në vendet e ndaluara, bëhej kafe, 

harxhohej kafeja e fundit, ruajtur deri tani, xhezvetë e vogla mbi zjarre të 

vegjël letrash, tymi i zi sikur ndillte mënxyrë tjetër. Eja pije një kafe. E piva 

më lart, faleminderit. Sherbet pihej më shumë. Dhe me zor. Për të pasur 

energji, thuhej. S’dihej kur do të hanim. Ku dhe si? Ndoshta kurrë. Mensa qe 

shkatërruar. Rrëmujë dhe zhurmë si në një festë të kërcënuar. Përtej telave 

me gjemba shiheshin lëvizje të tjera dhe ngut. Rruga u mbush me zhurmat 

e kamionëve që erdhën. Zbrisnin ushtarë të armatosur. Pastaj pas maleve, 

andej nga Jug-perëndimi, në drejtimin ku duhej të ishte Tirana, befas u 

përshfaq një helikopter i zi. Ndërsa afrohej duke u ulur, shtohej trokëllima e 

tij e pazakontë në ajrin që e coptonte me helika, ulërinte ajri, nuk qe mësuar 

me një ngjarje të tillë qielli i pakët e i burgosur. U plandos edhe ca helikopteri 

dhe nisi të vërdallosej mbi kamp. Ç’shpend prehistorik. Modernia përsëdyt 

primitiven. Lërini përsiatjet ju, po shikoni, shikoni. Ne ngritëm kokat dhe 

dalluam a bëmë sikur dalluam, përveç pilotit, një civil dhe dy ushtarakë. 

Njëri fotografonte nga sipër. Ministri, thanë të burgosurit. Helika vazhdonte 

të bënte rrathë të mëdhenj flu në hapësirën e trazuar dhe sikur paralajmëronte 

bluarje mizore me rrapëllima shurdhuese si lufta. Do të ju bluajmë të gjithë, 

s’keni ku ikni. As qielli nuk ju shpëton dot, sa i pakët është, sa dhe helikat 

dukej sikur cikin shpatet e maleve. Shqiponja e Zeusit erdhi, u dëgjua një 

çjerrje. Të gjithë te doktori, vazhdoi një çjerrje tjetër, të shohim shpretkat 

tona, a bëjnë për shtetin. Helikopteri erdhi dhe një herë rrotull, kërcënueshëm 

dhe trandshëm, u hepua edhe më dhe u ul afër ndërtesës së komandës, mu 

në mes të rrugës. Kalë Troje fluturues, eeejjjj.... Kur shpejtësia e rrotullimit të 

helikave ra dhe vorbullat e tyre ajrore u tretën, u afruan oficerë dhe qëndruan 

para derës së helikopterit “gatitu” duke nderuar me grusht. Pas një oficeri, 

doli serioz një civil i shëndetshëm.. Qenka zëvendësministri, e njohën të 

burgosurit dhe s’po lëviznin, veç vëzhgonin se ç’do të bëhej përtej, në vijim. 

Më keq ky, thanë dy-tre zëra. Është kriminel profesionist dhe merr pjesë 

vetë në tortura. Dhe në skuadrat e pushkatimit. Grupi ushtarako-civil nxitoi 

drejt komandës. Atje u mbyllën për ca kohë. U shtuan rojet te porta. Pastaj


pamë që rrethimit të telave me gjemba iu bashkangjit një rrethim tjetër 

ngjitur, nga i nxjerrin këta rrathë, nga Ferri, prapë rrethim, i tëri me ushtarë, 

të shtrirë, më këmbë, mbi ledhet e zhveshur, gropave, grronave, rrëpirave, 

një çizme ndodhte të ngulej mbi një pirg, tjetra në pellg, një në ajër. S’është 

çizme, por korb. Shiko orlat. Armët dhe vështrimet e ushtarëve ishin kthyer 

nga ne. Të egra njëlloj. Sa ditë na u bënë kështu, pyeti një i burgosur pa iu 

drejtuar kujt. Ç’ditë a derëzi, apo s’je në vete, iu përgjigjën. Pse ti je në vete 

mes gjithë këtyre ndeshtrashave, u dëgjua një hakërrim. Jam, pse jo. Ta 

vërtetoj unë, hë më thuaj, Enver Hoxha është gjallë? Komandon i vdekur. 

Pastaj u largua për të pyetur të tjerë, nëse ishte gjallë apo jo diktatori. Po, por 

e hapin sikur gjoja ka vdekur, që njerëzit të shpresojnë në ndryshime, të mos 

bëjnë kryengritje. Mjaft, pushoni, u dëgjuan zëra njëri mbi tjetrin. Mbi tarracën 

e komandës, te ndërtesa e parë në anë të portës së madhe, të hekurt, mes një 

lukunie civilësh dhe ushtarakësh të kthyer këtej nga burgu, një i trashë, me 

megafonin të ngulur në gojë, nisi të buçasë. Dëëgjoooni, dëgjoniiiii. Ministri 

i Brendshëm, jo, jo, zëvendësi, mos është sozia, po zhurmëronin të burgosurit 

mes tyre sikur s’po merreshin vesh për llojin e kafshës. Buçima e megafonit 

sa vinte e bëhej më çarëse, e sertë deri në kërcënime... dorëzohuni se... forca 

e diktaturës së proletariatit.... dorëzooohuni! Pati nga ne që guxuan të qeshnin. 

Edhe në Spaç zëvendësministri, Feçor Shehu, thërriste që pas telave me 

gjemba që të dorëzoheshim. Të të vijë turp, mor kriminel i fshatit tim, i 

thirri atij i burgosuri Hajri Pashaj, vjen dhe na kërcënon. Të është fryer 

barku dhe zverku me djersën dhe gjakun tonë. Harrove zotrote, kur të 

kapën gjermanët e Hitlerit dhe të futën në burg, kalama ishe si unë, kur më 

futët ju. Ata të dhanë bukë e qumësht e të kthyen në shtëpi. Ne po plakemi 

këtu e ju po na rripni të gjallë, sepse donim të iknim nga regjimi juaj i 

fëlliqur. Turp, na turpërove fshatin. Vetë Feçor Shehu e pushkatoi atë mbas 

dy ditësh. Po edhe ti kështu do të përfundosh, s’ke për t’u bërë ministër 

ndonjëherë, i kishte klithur bashkëfshatari i tij. Partia jote do të të vrasë. 

Dorzooohuni! Feçor Shehu thërret ashtu? E kanë dërguar prapë? Jo, jo, atë 

e kanë pushkatuar me kohë, ky tjetri tani është Zylyftar Ramizi, ai tjetri është 

Agron Tafa, i njoh, por njëlloj janë, gjakpirësa. Dooorzoohuuunii, të dënuar… 

Ç’të dorëzoheshim, ashtu ishim, të dorëzuar. Ta ndërprisnim kryengritjen. 

Dhe një përfaqësi e kryesisë së saj drejtuese të vinte deri te Porta e Madhe 

për të paraqitur shkaqet dhe kërkesat… dhe lidhjet me armiqtë e jashtëm.


435 

Do të presim një orë e tridhjetë minuta. Kuptuat, të dënuuaaaar. Mbas dy 

orësh do të hyjmë në kamp pa marrë parasysh asgjë. Nëse do të ketë 

kundërshtime dhe rezistencë, do të ju shtypim me dhunë, pa mëshirë, me të 

gjitha mjetet që disponon shteti. Partia me shokun Enver në krye është më 

e fortë se kurrë, ka shpartalluar dhe shpartallon dhe do të shpartallojë çdo 

armik, çdo koalicion të tyre dhe nga çdo betejë ka dalë më e fortë. K-u-pt-u-a-a-a-t.... 

Mendohuni mirë. Qëllimi juaj, strategjia dhe taktika, kanë për 

të thyer kokën.. Hinka e megafonit nga këtej ngjante me një shqyerje të 

jashtëzakonshme goje, britmë sqollash. Ndërsa po zbriste nga tarraca tufa 

e tyre, ultimatumi i shtetit vazhdonte të bënte jehonë në gropën e burgut. 

Na u duk sikur pamë rrokullimat e aaaa-ve, ooooo-ve, shponin iiiii-të, gjyle 

të përflakura ranë midis nesh. Fauna e shtetit kaloi në anë të përbindëshithelikopter, 

i cili bënte sikur flinte. Po tani? Askush nuk pyeti, por shihej te 

balli i të gjithëve, te rrudhat. Ç’thanë, ç’duan nga ne, s’e mora vesh mirë. Ai 

palli, xhaxha, persekutorë të të gjitha shqipërive, bashkohuni të shtypim të 

persekutuarit! Po ne ç’do të bëjmë? Do të shtypemi, si gjithmonë. Pse? Në 

djall vafshin, s’kemi gjë tjetër në dorë. Po ata kërkuan përfaqësi nga ne. 

Duan të sajojnë grupin kryesor të rebelimit. Po ne jemi veç të burgosur, pa 

përfaqësi e organizim. Po shkuam, të venë nga ne, pleqtë. Le të na vrasin. 

Dëgjomë mua, ata duan t’i thonë Enverit, nëse dëgjon ende nga veshët apo 

nëse kupton, i shtrirë në krevatin e tij perandorak atje në Komitetin Qendror, 

se, nën mësimet e tij, u shtyp dhe një kryengritje e armikut. Ndërkohë të 

mësojë dhe Ramiz Alia se kjo është rruga e vetme nga duhet të ecë Partia. 

Rruga e gjakut. Sa kohë na lanë, kur futen ata këtu? Këtu janë. Një orë e 

gjysmë, thanë. Do të na ndajnë përgjysmë? Po ku kemi ne orë. Veç plagë 

kemi, sa orët, por pa kohë... Ku dimë ne ç’kohë është, rendi skllavopronar, 

koha e ferrit, ç’mesjetë atomike, ç’kundërrevolucion? Pse e ngatërron, po 

ndërtohet socializmi me gjakun dhe jetët e skllevërve të vet, po shpërndahuni 

tani dhe të presim ç’do të ndodhë. Kaq është detyra jonë? Secili e di vetë... 

Po ti që ke lexuar shumë, hë, ç’bëjnë të rrethuarit nëpër kështjella? Presin 

shiun. Po burgu s’është kështjellë, por pus. Kështjellë e përmbysur. Atëherë 

shiu do bjerë nga poshtë lart dhe do të jetë prej gjaku. Mos folë llahtarira. 

S’ka rrugë tjetër. Të sulmojmë dhe të vritemi. Kush të shpëtojë, le të marrë 

arratinë. Unë them të flasim me ministrin, a zëvendësin e tij, a me sozinë, t’i 

parashtrojmë idetë tona, kërkesat. T’i themi se trajtimi në burg është nga më


mizorët, jo për t’u riedukuar, por për t’u bërë më keq. Ju nuk neutralizoni 

kështu kundërshtarin, por e bëni armik dhe e ashpërsoni atë. Pse, nuk e dinë 

ata? Të merremi vesh, është në dobi të të gjithëve, të vendit. Po jo të vrasësve. 

Erdhi ora, bëni gati gjokset. 

Çuditërisht, të burgosurit tani hynin në zyrën teknike pa trokitur, takonin 

drejtuesit, shefat e riedukimit, merrnin mendime, kurajo për qetësi dhe 

vetpërmbajtje, t’i ruheshin panikut dhe të ishim të përgatitur për katastrofën. 

Më tej, mbi grupin e atyre që rebeluan të parët, që u dhanë dërmën 

policëve me gjithë oficerin e rojës, kishte rënë një gjendje acari, edhe donin 

sulmin edhe përfytyronin ç’i priste, por se ç’bisedonin mes tyre, të paktën të 

mos bjerë ndëshkimi mbi të tjerët, të dilnim me një vendim tjetër, thoshin. 

Ç’do të bënin, ç’aksion, kur të hynin ata, ujqërit, sigurisht kope e madhe, 

dhëmbë dhe kthetra pafund. Të mos lëmë të përziehen shumë nga ne. Ta 

mbanin vetë përgjegjësinë mbi shpatulla. 

- Erdhi ora e shkatërrimit tonë. 

- Ishte ajo orë, po presim të ikë. 

- S’duhet pritur. Luftohet dhe me fatin. 

- Vjen një çast kur nuk i trëmbesh më burgut. A erdhëm të 

ndërgjegjshëm drejt tij... 

- Dhe ndodh që, kur duhet të kesh më shumë frikë, ke më pak. 

- Diktatura ka më shumë frikë. 

- Megjithatë jemi më keq se kurrë. Të rrethuar barbarisht dhe s’bën 

dot asgjë. 

- Ah, sikur të mundnim të bënim dot... 

Bisedat po ankthëroheshin dhe po bëheshin më të rënda, si e ecura 

mbi borë me të vdekur në krahë. Pashë pllanga bore. Po binte kështu? Jo, 

ishin letrat e hedhura kudo, mbi oborr, shkallëve, dhomave. Filloi grisja e 

gjithçkaje që mund të na dëmtonte. E dorëshkrimeve? Po dorëzoheshim 

kështu? Ndiehej një pritje e trembur, përzierë me shqetësimet, kur s’bëhet 

dot asgjë. Vetëm dielli, ku është, pse s’duket, na jepte shkëlqime, si presa e 

gijotinës. 

S’u mor vesh në u bë ndonjë përfaqësi e jona. Thanë se u bënë tok 5 

vetë, jo 6, për te Portë e Madhe. Ja, ja shikoji... Po shkojnë apo po kthehen? 

Doli dhe një përmatanë nga komanda dhe mori mesazhin e të burgosurve.


437 

Shpjegohej rebelimi ynë, si shkak i dhunës së pandërprerë, gjithnjë e më të 

madhe, i padrejtësive dhe kërkohej ndryshim i gjëndjes dhe liri. S’pati kërkesa 

politike në dukje, por mesazhi vetë qe një qëndrim politik. Pa akuzuar dhe 

pa pranuar faje. T’i bëjmë një letër Enverit, këmbëngulte një ushtarak. T’i 

themi që ju, shoku Enver, s’dini gjë, se uji nga lart vjen i kulluar, por turbullohet 

poshtë, ju s’dini gjë që na trajtojnë keq e na bëjnë armiq me zor... Mjaft! 

Mbylle, llapaqen! Unë s’jam armik me zor, por dua të jem. Dhe dëgjo, 

peshku qelbet nga kryet. Ti kujton se do të preket “Dulla” dhe do vërë 

drejtësi e do të të japë ty gradat e hequra? Idiot dhe në burg, kjo s’të falet! 

Jo, e them për taktikë. Ne s’dimë në është gjallë Tirani. A mund t’i çohen 

letra të vdekurit? Po, po, jo vetëm letra, gjithçka e jona është e vdekjes. 

Vërtet rrethimi dukej sikur qe afruar dhe ngushtuar edhe më prej 

përforcimeve me ushtarë të tjerë. Në çdo hap. Kullat e drunjta të vendrojeve 

qenë mbushur plot sikur sapo do të ndërmerrnin një udhëtim aventuror. Ja, 

ja lëvizën përbindshmërisht, po u afrohen rrënojave tona. Mbi muret e 

padukshëm do të hidhnin tentakulat e tyre, paretet si urëza, do t’i ngecnin 

mbi bedenat e supeve tona dhe do të vërshonin ushtarët me brohorima e 

bajoneta të hapura. Do të çanin mishin tonë dhe me çizmet me gozhdë 

brenda kafkave tona do të shkelnin mbi trutë, jepnin shpirt idetë, ulërinin 

imazhet, përgjakej fantazia. Shkunda kokën i lemerisur dhe kërkova të shoh 

më përtej për të shlodhur mendimet sado pak. Kudo, kudo përreth, shpateve, 

hijeve, mbi shkëmbinj, buzë arave të vogla, anash hurdhave, mbi gurë, 

tarracave të shtrembëra - njerëz. Qenë mbledhur fshatarë, burra dhe gra, 

nxënës shkollash, ja, ja mbi kupolat e kudogjendshme të bunkerëve. Po 

vinin dhe të tjerë, në grupe, vetëm, folklorikë, kërkonin vend sa më të 

përshtatshëm që të shihnin sa më mirë përkëtej. Spe...kta...torë?! Do t’i kenë 

thirrur. I kanë ftuar, të vini me patjetër, ndryshe ju pritet dita e punës, të 

shohin armikun, ja, real, një dorë bën shenjë të ngrihen nga ai bunkeri dhe të 

ulen më tej dhe pastaj dora nderet për këtej. Sigurisht paska organizim. 

Edhe nga ana tjetër njerëz. Ku u gjetën kaq shumë? T’i kenë ftuar dhe nga 

fshatrat e tjerë a janë kooperativë e bashkuar. Si një amfiteatër i madh, i 

përçudnuar... ja llozhat, vendet e mira nën pemë, shkallët, e para, e dyta, e 

pesta... dhe ne në arenë. Të shohë populli spektaklin e shtypjes së një 

kryengritjeje. Edhe në gjyqin tim, dikur, para Krishtit, më kishin treguar,


kishin shpërndarë ftesa nëpër mësues e nxënës, shkrimtarëve të degës së 

Lidhjes, intelektualëve të ndryshëm, ftesa, ftesa, 10 ditë nuk shkova në punë, 

nuk shikoja dot njerëz, më thoshte një mjek, kurse ai poeti, mbas dënimit tënd, s’ishte 

nga Veriu, por e kishin emëruar andej thellë, nuk çoi më poezi asgjëkundi për botim, s’ja 

tregonte kërkujt. Ftesë për të parë një shfaqje gjyqi, shtypjen e një kryengritjeje. 

Janë përzgjedhur të ftuarit, kooperativistë të dalluar, komunistë, barinj, anëtarë 

të këshillit, klubistë, rapsodë, infermierë, spiunë profesionistë, mësues, nxënës 

të klasave të larta, të porsamartuar, zboristë, sekretarë partie, të marrë etj. 

etj. Qetësi. Qetësia u gris befas me kërkëllima të forta metalike. Shule armësh? 

Porta e madhe po hapej, zinxhirët e saj, çelësat dhanë kërcënimet e para. Në 

tarracën e vogël të komandës, në anën e së cilës mbërrinin helikat e vdekura 

të helikopterit, u shfaq një grup ushtarakësh. Njëri me megafon urdhëroi: 

ne po hyjmë, në qoftë se dikush nga të dënuarit do të ngrejë dorë mbi ne, 

do të na provokojë, do të bëjë lëvizjen më të vogël të dyshimtë, do të 

qëllojmë me armë nga kudo për kudo, në turmë. Morët vesh. Asnjë lëvizje. 

Jeni të rrethuar. Dorëzohuni! Në Spaç vendosëm të vdisnim për Flamurin 

që ngritëm vetë. Shuaip Ibrahimi dhe Ndrecë Coku u bënë truproje nderi, 

rrinin natë e ditë nën të. 

U futën sampistë ushtarakë, shihnin si të tërbuar, mezi prisnin të shqyenin 

këdo, mes tyre oficerë të shumtë, të komandës dhe të Ministrisë, civilë që s’i 

njihnim, me kostume të jeshilta, në ngjyrë helmi, të ushqyer mirë, jo si ne, të 

(u)shqyer keq, se kush mërmëriti kështu pranë meje, e pashë se po zbehej, 

ç’ke, edhe ti po zbehesh, ja dhe komandanti, komisari, shefi i policisë së 

burgut, ky e ndezi revoltën, pederi i homove, mbahet dhe krenar, skorta e 

rojeve, policë, policë prapë, me egërsi të ngrirë si maska, kapterë, s’u 

dukërkan mjeranë, pa-pa-pa... Ndërsa kreu mbërriti te oborri i parë, bishti 

gjarpëronte ende te porta. Ecnin nën telat me gjemba duke e përforcuar 

sigurinë, me kujdes taktik, sikur shkelnin shtigje të minuara. Eeeejjjj, të 

dënuuum, të gjithë poshtë, në oborrin e apelit. Asnji i burgosun n’dhoma, 

kush kapet se s’don me ardhë, e piu e zeza! Se na… s’na bani dot kurnjigja. 

Kemi n’dorë dhe gurin dhe arrën. Kena Partinë... një gabzer kapteri bërtiste 

kështu, sillte mesazhin e komandës, shpejt, shpejt, në rresht. Jeni të rrethuar, 

kryengritja në fakt u shtyp. Kaq duhej. Tani fillon ndëshkimi. Të gjithë lëvrinim 

të trishtuar, me shqetësim të dyfishtë dhe u bashkëngjiteshim rreshtave të 

funeraltë në oborrin e thatë si një fletë e stërmadhe me gërma gurësh dhe


439 

rëre të gjallë. Të urtë. Me fytyra të nxira, sepse kishte nga ne që s’qenë larë 

dot, që kur kishin dalë nga galeria. Uji qe ndërprerë. Po janë dhe nxirje të 

tjera, nga përleshja me policët. U dha urdhëri i çuditshëm: të gjithë për 

tokë, uluni! Ne sikur u përgjysmuam kështu, u bëmë ulokër, toka mund të 

na përpinte më kollaj. Kokat tona ngjanin me plisa të mëdhenj dheu. Tokë 

e çarë, e bërë fërtele, e lëruar me qe të harbuar, mitikë, jo me plugje, por me 

shpata, me hekur predhash. Dhe atyre sikur iu shkurtua frika nga shkurtimi 

ynë i menjëhershëm. Pasi mbaroi zhurmërima e leckosur e rrobave që bien, 

u ulën dhe të fundit. Ushtarakët sipër nesh po na dukeshin më të mëdhenj, 

më kërcënues, kabà. Policë e kapterë u shpërndanë nëpër ne, egërshanë si 

kafshë, ecnin pakujdes, shkelnin herë dorën te njëri, herë i binin me majë 

çizmeje një gjuri. Oh, bëri një zë, provokim, thirri polici, vazhdim i 

kryengritjes, çohu, merreni! Po erdhën kazanët e mëdhenj të kuzhinës, mos 

kujto se do i sjellin me supë, më foli shoku pranë. Në revoltën e Spaçit i 

sollën plot me pranga për ne. Asgjë s’na bëni dot ju, e nisi bërtimën njëri 

nga oficerët, armiq të pandreqshëm, s’e përmbysni dot pushtetin popullor, 

diktaturën e proletariatit. Kemi ardhur në pushtet me gjakun e dëshmorëve 

dhe me gjak do ta mbajmë. Shkuma në gojën e tij m’u duk me pikla gjaku, 

ndoshta ndonjë pasqyrim xixëllues i dritave të rrethimit. Ato u ndezën më 

shpejt se zakonisht. U nxi lëpeni, mërmëriti një verior pranë meje. Cili? 

Lëpeni. S’e njoh. I thonë horizontit në shqipen e vjetër. Ne s’pyesim nga 

kapitalizmi dhe revizionizmi së bashku, po ulërinte një oficer tjetër, do të ju 

shtypim, ju, që keni lidhje me armiqtë e jashtëm, të drejtpërdrejta dhe 

shpirtërore. S’doni të riedukoheni? Dhuna e proletariatit do të bjerë pamëshirë 

mbi ju, që tani! Filloni. Pezm. Shumë pezm. Nderur si flatra të vdekura 

lakuriqësh nate. Flatra tiranozaurësh. Edhe frymëmarrja e tjetrit dëgjohej, 

por dhe zërat, një britmë e hollë fëmije, ah, sa bukur, nga andej përtej, ku 

qenë grumbulluar njerëz, nëpër shkallët e ah-mfi t-eh-ah-tr-ih-t. Njëri nga 

nënoficerët nxori disa fletë dhe ia dha shefit të policisë. Po, tha, fillojmë. 

Fillojmë dhe hodhi vështrimin e pistë mbi të burgosurit e gjunjëzuar, gurë 

varresh, mes të cilëve, nëpërkudo lartësoheshin policët e tij, tabela qiparisash 

të zinj si në lojrat ushtarake. Gjithçka iu duk në rregull, top fare, rregulloi 

kapelen, shkëlqeu djegshëm ylli i saj dhe me zë pretencëdhënës lexoi një 

emër. Që shkrofëtiu si korb i goditur. Çohu, u çapëlyen disa gabzerrë 

njëherësh, kuturu, se s’dihej kush duhej të çohej, sy të çakërdisur vigjëlonin


nga të gjitha drejtimet mbi ne, çohuuuu-uh!. Pa u ngritur mirë i burgosuri, 

7-8 policë iu vërsulën duke i zhvatur lecka dhe lëkurë bashkë, e tërhoqën 

osh deri pas murit të mensës, ku ne s’shihnim se ç’bëhej. U thirr emër tjetër, 

tjetër dhe policë të tjerë, prapë të tjerë hidheshin, zvarrisnin njeriun, i vinin 

prangat keq e keq dhe nga andej, nga pas murit vinin zhurma goditjesh, 

ulërima dhe mbytja e tyre. Emra të tjerë u thirrën gjëmshëm... përsëritej 

rituali barbar… dhe sikur të gaboje, të lëvizje paksa nga mpirja dhe ankthi, 

policët vërsuleshin mbi ty për të të zvarritur duke mos pritur në je ose jo ai 

që u thirr. Njëlloj janë, armiq! Vazhdonte ngritja, gjithë habi dhe tromaksje. 

Ç’u bëjnë pas murit, mos i asgjësojnë? Dëgjon ti krismë arme? Të shurdhëta 

po. Si i zgjedhin emrat, mbi ç’bazë? Si organizatorë të rebelimit... ata që 

kundërshtuan të parët. Kur dikush mbyturazi mundohej të sqaronte diçka, 

të shfajsohej, zvarritja e tij shoqërohej dhe me goditje të atypëratyshme, 

shqelma e shkopinj gome e pas murit binte heshtja e rëndë, më e rëndë se 

muri, misterioze. Mbas revoltës së Spaçit, të arrestuarit i kalonin mes një 

gardhi të gjatë policësh, të kam thënë, ule zërin, polici, mos lëviz, po thirrën 

emrin tim, kujdes te thesi, dhe policë nga të dy anët qëllonin me shqelma e 

shkopinj gome, këmbët nuk i zinin tokë të arrestuarit dhe nëse mbrrije gjallë 

në fund të shtegut me policë, të binte të fikët. Aty të linin dëng, mes gjakut, 

në dysheme, te shkallët, pusho të lutem, s’dëgjoj dot, duhet ta dish, ta 

dëshmosh ndonjëherë, mjaft, po luaj mënç. Dhe pastaj me zorrën e ujit nga 

banjot e përgjithshme i lagnin. Si ata të zjarrfikses, që shuajnë zjarre. Për t’i 

ringjallur që t’i dënonin me pushkatim pastaj. Oh! Emri im, ah, sikur të mos 

kisha emër, ku ma gjetën, e kisha harruar. Secili priste të thirrej, të shkonte 

pas murit të vdekjes. Urrente emrin e vet, dëgjonte rrahjet e zemrës së 

tjetrit, aq fort, mos qofshin rrahjet e fundit. Ja, policët që rrahin, u ndërruan, 

u lodhën, sollën të tjerë, të freskët. Përse ulërin muri ndonjëherë? Ngrimë 

mbi truallin e ftohtë. Unë mos e kam fytyrën prej çimentoje? Si e kam 

emrin, të betohem s’po e gjej dot, të shefit të policisë e di, të operativit. Mos 

lëviz. Më shkeli dorën polici, m’u ngulën gozhdët në mish, gjak, mos lëviz. 

Pse s’po mbaron, sa gjyq i gjatë, do të ngrihemi dot ndonjëherë, ulokë do të 

mbetemi, do të zvarritemi, a do të ecim me këmbët tona, do të kemi emër, 

apo lëvozhga të ngjitura në ballë, lëkura të rrjepura. Komandanti dha urdhër 

të ngrihej mjeku, të gjithë mjekët, mos i prekni, u tha policëve. Shpejt pas 

murit, i urdhëroi. Do të kenë vdekur. Kë do të pushkatojnë pastaj, të vdekurit?


441 

Na duan të gjallë. Pas murit. U shkulën me forcë dhe kryetari i burgosur i 

riedukimit, mure ulëritës, të përgjakur, dhe inxhinieri i ndërtimit, policët 

qëllonin ku të mundnin, mure të çmendur, mure qelish, të komandës, të 

Komitetit Qëndror të Partisë, Muri i Berlinit, Muri i Madh Kinez, m-uri, kam-uri 

për një ulërimë... dhe për bukë, ndonjë kore tepër ma jepte fshehurazi 

te sporteli i bukës Aladini, bukë e murosur, Aladini është i burgosur, babai 

i tij a xhaxhai është udhëheqës, Kapo e kanë mbiemrin, partia e tij, diktatura 

e tij e mban në burg atë dhe ne, ata na marrin copa jete, ai më jep një copëz 

bukë, absurd, çmenduri, muri i legjendës së murimit, buka e butë si gjinjtë, 

grua e murosur që bie erë të mirë buke, bukë e përgjakur, prapë po kërkojnë, 

kë, Sokolin, e morën njëherë, është tjetër Sokol ky, një mur ku të mbështetesh 

ka apo jo, shëmben dhe na zënë nën vete. Veç bunkerë të rrumbullakët, 

kupola, gojë të betonta që thërrasin emrat tanë, vjellin zjarr të ftohtë akull. 

Çfarë, po brohërasin spektatorët e amfiteatrit, kooperativistët e maleve? 

Turp. Nga hyrjet e bunkerëve po dalin tigrat, panterat, sekretarët e partisë. 

Po më gjëmonin tëmthat. S’dëgjoja dot, pamjet më vinin pa zë, veshët 

kalbeshin, s’do ta kuptoja më… po të thirresha, emër s’kam si të gjithë të 

dënuarit, ej, i dënuar, … policët dyndeshin mes nesh, tigrat, shqyenin krahë 

të burgosurish, u çanin barkun me kthetra, vazhdë zorrësh, tjetri shkelte mbi 

rropullitë e tjetrit, ktheheshin policët për të marrë ç’kishte mbetur nga zhvatja, 

krahun tjetër, ca brinjë, krisën kafkat, bunkerët, po qiell s’paska, qenka kupolë 

betoni, po ulet, u afrua, na u zu fryma, mure të tjerë pas mureve, ranë, u 

shëmbën. Gërmadha mbi ne. Po japim shpirt. Shpëtuam... 

* * * 

... do të fillonte dhuna mbi sendet. Po aq ashpër. Mbi sendet tona. Koo(h),oh,oh,-ontro-o-o-o-ll... 

k…oll. Filloi kontrolli, më mizori, gjithë inat. 

Përdhunimi i gjërave tona, shkelja me këmbë, thyerja, flakja tej, grabitja. E 

nisën me ne, me trupat tanë si sende burgu. Të hiqnim këpucët, çorapet, të 

nxirrnim gjithçka nga xhepat dhe vetë astaret e xhepave si veshë qensh të 

ngordhur, kështu më dukeshin gjithmonë. E ata na fusnin duart nëpër trup, 

në krahë e këmbë e gjoks e shpatulla, ku të donin, hiqe xhaketën, ngrije 

këmishën lart, posedimi barbar i një përbindëshi. Ç’është kjo? Asgjë. Flake. 

Zbërthe pantallonat, uli, uli të thashë, pse ke bllok, ç’shkruan aty, hidhe! Ik 

dhe ti. Tjetri. I dënuari tjetër. Pirgu i sendeve, paketa cigaresh, kunja, shami,


shkrepse, zarf i shtrenjtë, penjë, cigarishte të gdhendura vetë, kuti, copa 

letre, nga librat, fotografi revistash, tonat, etj, rritej mes policëve. Pastaj iu 

vërsulën fjetoreve, shkulën batanijet, i shkelnin me këmbë si të ishin hije të 

këqija, çanë dyshekët, kontrollonin kashtën me duar si turinj dhish të egra që 

duan ta provojnë nëse hahet, i rrahën jastëkët, i përplasnin pas mureve, u 

dukeshin tejet të fajshëm, si të shkundnin prej tyre ëndrrat e dënueshme, 

sepse dihen lidhjet direkte të jastëkut me kokat tona, ah, sa sekrete duhet të 

dinë jastëkët, edhe kur janë pis, dhe u binin me shqelma, i çanin! Si kufoma 

të masakruara fëmijësh ngjanin jastëkët tanë të ëndrrave. Katastrofa më e 

madhe u bë në depot. Thasët tanë të ushqimeve dhe të veshjeve po i nxirrnin 

jashtë me të burgosur të besuar, të listës së operativit, por nën mbikqyrjen e 

rreptë të policisë, të kontrolloheshin imtësisht, jo vetëm thasët, por dhe 

dyshemetë, të gërmohen me kazmë muret, të çahen tavanet, të kthehen 

përmbys tjegullat e çative të depove. Oborri u mbush plot me thasë si me 

bagëti të shtangura muzgu. U dha urdhri që çdo i burgosur të shkonte 

pranë thesit të vet, të rrinte atje më këmbë, pa lëvizur. Dhe policët vërtiteshin 

me thika në duar, çanin… grykat e thasëve. Po sikur të ngatërroheshin, të na 

i ngulnin ne thikat? Ç’gjenin Brenda: makarona, rropulli, sheqer, vezë, djathë, 

stomak, ëmbëlsira, të sjella nga shtëpitë tona larg, të bëra vetë, të ruajtura 

për t’i ngrënë nga pak, zemër, ndjenja, ngadalë, herë pas here, gjatë javës ose 

muajit, para vdekjes, kontrolloheshin me duar, me shkop gome, derdheshin, 

përzieheshin. Si me të vjella të mëdha po mbushej mjedisi. Rrobat tona, 

kapotat, të brendshmet e bardha të burgut, kapelet e ndaluara hidheshin 

andej këndej si dordolecë, si të pushkatuar. Libra, fletore, blloqe, një sasi 

fletësh çfarëdo, flakeshin. Pastaj u vihej zjarri. Polici i shikonte, po të kishte 

dyshim, ua çonte specialistëve në këmbë, o Zot, ndonjëherë dhe ata, 

specialistët ishin të burgosur, vendosnin ata në kishte në to sharje, desidencë, 

kundërshtì, lista grupesh armiqësore, plane klandestine, i hiqnin mënjanë. 

Ndryshe flakeshin te pirgu i madh. Në zjarr. Tym dhe thasë. Tymi shkërbente 

thesin, fantazmën e thesit, kurse vetë thesi ishte tym i errët, i gurëzuar. Ne 

mes tyre. Më këmbë. Dhe ne tym... gur… thes. Policët kishin kohë që e 

kishin mbaruar 8-vjeçaren në fshat, 36 shkronja janë shumë, ngatërrohen, 

sidomos dyshet, as sharjet s’dinin t’i shkruanin, po fletoret e mia do t’i 

kuptonin. Fjalorë, enciklopedi, romane të mbetura me vite në burg, të 

kopjuara me dorë, poezi, tregime, esse, filozofi, fe, arti për të dashuruar,


443 

këngë, pentagrame, himnet kombëtare, sentenca, horoskopë, kiromaci, 

përkthime, Dostojevski, sonetet e Shekspirit, Ferri i Dantes, Homeri i shkruar 

mbi mijëra paketa cigaresh,, kri(ji)me tonat, fragmente nga Kafka, por dhe 

të kafkave tona, Kamy, duke i vënë kapakë të tjerë përsipër, Stalin, Lahuta e 

Malsisë, Qerbelaja, Bodler, Gëte, Pushkin, Nata me hënë, me ornamentet 

që i bëri Valeri, argjendim hëne, të gjitha, të gjitha hidheshin në zjarr. 

Dalldiseshin flakët si shpirtra. O Zot, poemat e mia. Më kishin ngelur dy pa 

i nxjerrë dot. As i kisha groposur. Po i gjetën...?! Do më riarrestojnë, gjyq... 

edhe pushkatim... t’i djeg, t’i bëj hi? Vetë me dorën time t’ia jap zjarrit? Që 

rritej. Ndjeva lotët të më mbërrinin mbi buzët e thara. Jeta është më e 

shtrenjtë. Nuk do t’i rishkruaj dot. Po edhe jeta ime s’ribëhet më. Zjarri që 

dogji Bibliotekën e Aleksandrisë, Çezar, thirra brenda vetes. Diktator! Enver 

Hoxhë! Ç’ke me shpirtrat tanë. Ktheva kokën i përcëlluar. Kisha marrë 

flakë edhe unë. Mos qaj, më tha fytyra prej zjarri përballë meje. Sa më 

shumë libra në zjarr, aq më shumë zjarr nëpër libra. Po dridhesha... pastaj 

nga të ftohtit. Zjarret po vdisnin. Iu afrova një grumbulli hiri. Mbusha duart. 

Si një urnë. Duke i pasur aq shumë me kallo, s’më dogjën dhe aq. Ç’jetë u 

shuan këtu? Ç’shpirtra e dëshira? Miliona gërma të gjalla u dogjën si 

milingona. Mbartnin ato me dhembëzit e tyre të veckël mesazhe e dëshmi 

të papërsëritshme. Hi... Afrova fytyrën. E lava me hi. Me hi shpirtrash... Prej 

lotëve më ngjiti si një mjekër. I mbusha duart prapë me hi dhe prita të 

ngjallej zogu i legjendës. Po, po feniksi... rënkoi. 

...ne jemi thasët e gjallë, të mbushur me jetët tona, me tragjeditë e tyre, 

me fletë të palëndëta, megjithatë të grisura, biblioteka librash të djegur, jemi 

ne thasët e lidhur, ku kemi futur ashtu si vetet tona, kryengritjen tonë, 

rënkimet... ah, sikur ta shkruaja një libër kështu... rë-ëëëëëh-nkiii-iih-met... 

... rënko(h)-i prapë: oh-h-h-h-ooo-ooh! Një rënkim tjetër, i fundmi i 

kryengritjes, ngji-iih-ste shka-ah-llë-ëh-t. Rrëzohej, oh, ngrihej, ih, ngadalë, 

ah, shihte qiellin, plot me gozhdë yjesh të rënkimeve të pandryshkura, toka 

e zezë, me ofshama gropash, lëkundej, ej, of, op.uh, uf. Rënkimet-et pikonin 

gjak-ak. Llavë… Ra prapë pezmi i rënkimeve, i gjatë, zuri brinjët me dorë, 

të thyera, dy, tre, yyyyeeeeehhh, shfryu, uh! U rrëzua… Kishin mbaruar 

arrestimet të gjitha, të paracaktuarat dhe të rastit, qe lajmëruar me shifra


qendra që kryengritja në burgun politik të Qafë Barit u shtyp me sukses, fitore e plotë, 

kur të burgosurit ende ishim më gjunjë, kur një ish-hetues province, tani 

kuadër i lartë në Ministrinë e Punëve të Brendshme, aq shumë i zellshëm në 

tortura dhe në shtypje rebelimesh, ndali hapat dhe pyeti kë kishte pranë, 

shefin e policisë a operativin. Këtu e keni atë, Nuredin Skraparin, more? Po. 

Si sillet. Pa probleme. Korrekt. Kam qenë unë hetuesi i tij 10-15 vjet më 

parë, e dënuam sa deshëm. Pinin në një klub, dhe ai, tamam armik, guxoi 

dhe goditi me shishe bosh shokun Enver. E tmerrshme, e pamundur. Si?… 

Portretin e udhëheqësit tonë të lavdishëm. Nuk do të ndahem gjithë jetën, i 

kam bërtitur. Si nuk e futëm emrin e tij në listën e të arrestuarve... Jepini një 

dru të mirë sa pa ikur unë... E çuan pas murit... Zvarrë. Ah! Oh, oh... Hija 

e rënkimeve u rrëzua prapë. Oh. U shtri... po rënkonte toka, muzgu sipër 

saj, gulçonte mbi pellgun e gjakut të vet... Çohu, i dënuar, briti polici pas tij. 

Ngjiti shkallët, drejt birucave. Të burgosurit përreth s’po lëviznin si në një 

mallkim. S’lejohej me regullore t’i jepje ndihmë tjetrit. Ah, sikur ta merrja 

për krahu, brinjët e thyera i dhëmbnin tmerrësisht, ta mbartja deri te porta 

e vogël... e birucave të brendëshme. Falmë, bashkëvuajtësi im, s’të ndihmova 

dot, asgjë s’bëra për ty, ah! Gulshe gjaku të ngrohtë shpërthenin nga goja e 

rënkimeve mes dhëmbëve të thyer... U-u-u-jë-ë-ëh! Ujë… më digjnin plagët 

brenda trupit, elektro…oh…vo…zi…sti Agroon Ho…xha më njomte 

buzët me një leckë, s’e di ku e gjeti ujin, ndoshta binte shi, po ti… në birucë, 

unë pashë që policia të ra me dru në kokë… qetësohu, mos folë… 

Roola(h)nd Too(h)li më mbante kokën të mos më binte përdhe, e paskan 

arrestuar edhe atë, po ai është i gjatë, ka më shumë vende se unë për 

plagë… dhe s’po më linte të vdisja… edhe Çajuuu(j)iiii, ujëëëë… 

* * * 

Duhet të jem ca gjallë... dhe ca i vdekur. Ndoshta kështu janë të gjithë. 

Po ku jam kështu, asgjë s’lëviz, s’ka gumëzhima, zhurma rrotash, puls, duhet 

të na kenë shkarkuar nga makina ku na hodhën njëri mbi tjetrin të lidhur. 

Qënkam vetëm, prapë më paskan futur në arkivol të gjallë? Ç’duan tani nga 

unë, do të më çojnë në gjyq, përsëri në grupin armiqësor të ushtarakëve, po 

a u pushkatuam njëherë. Jo, jo, Zhabolli, ty të lamë gjallë, shih sa je dobësuar, 

zhapë të bëmë, as krahun s’e ngre dot, por të bëmë kryetar të zyrës së 

riedukimit në Qafë Bari. Po pse jam me kaskë dhe me pranga si ata që do


445 

të pushkatohen? Do ta heqim kaskën dhe do të fillojmë torturën kineze, një 

pikëz uji mbi kokë do të bjerë vazhdimisht, në të njëjtin vend, po ajo e bën 

vrimë kafkën, e çan fare. Do të flesh mbi një bambu, ajo rritet 7 cm. në ditë 

dhe e shpon trupin tënd. Ka ca dhimbje. Ti kujton se kemi marrë nga Kina 

vetëm maqineri fabrikash, po veglat e torturave, po marifetet, llojet e 

torturave? Kemi marrë dhe një specialist kinez që ka specializuar dhe një 

djalë tonin, ata bëjnë dokumente të vjetra, si të vërteta fare dhe ne i lëmë 

dosjet në regull, firmosni ose jo ju, s’ka fare rëndësi, ne dhe historinë e 

bëjmë si të duam, arkivin e lëmë në rregull, jo më me ju, që s’ju kemi për gjë 

fare. Po ku jam? Brenda në arkivol. Dëgjo, ti do të firmosësh listën me 36 

emra, të grupit që udhëhoqi revoltën politike të Qafë Barit. Unë s’e di që 

revolta ishte politike dhe s’di të ketë pasur ndonjë organizim a grup. Dalip, 

e kupton ç’po thua? E dimë ne që ishte ashtu. Asgjë nuk na kushton t’i vëmë 

kapakun arkivolit, 5-6 gozhda. Të pëlqen të varrosesh i gjallë? Pra, firmos 

këtë letër, ja dhe tjetra, vendimi që do të lirohesh. Zgjidh mes dy letrave... 

S’janë kocka që thyhen. Ia thyem brinjët atij skraparlliut, po edhe Xhike 

Baxhinovskit, vetëm një këmbë, Drago Vujosheviçit, kanë emra sllavë. Po 

Sandër Sokolit? Ai vdiq rrugës, në makinë, atij i qenë thyer të gjitha kockat, 

kudo, kudo, qe bërë fërtele. Po miku im Dine Fratari? E hoqëm, e flakëm 

në një tjetër burg, shumë e kanë rrahur dhe atë, dhe Lekë Mirakajn, dhe… 

po ti firmos, të thamë, kam porosi nga ministri. Nuk të pres shumë, mund 

ta kthejmë dhe ndryshe. Ç’bëhet kështu, hetuesi është kjo brenda në arkivol 

apo më vijnë zëra nga brenda vetes. Nuk do të firmosësh? Vërini kapakun 

arkivolit. Mos jam nën dhè? 

* * * 

Ra çanga, hekur mbi kokë. Na mblodhën në mensë prapë. Ai fieraku 

aty ishte i palëvizur, kështu dukej. Mos duan të përsëritim rebelimin? Prapë 

erdhi ai oficeri nga Jugu, komisari a ç’dreqin është, që iu rrokullis kapelja me 

yll e iu ngatërrua nëpër këmbë si mace a ideologjia e vet. Policët me shenjë 

plagësh. Komunikim. Zëri i komisarit donte të ngjante i fortë, i patundur 

dhe vetë po rrinte drejt si ato tabelat e qitjeve. Batare armësh... Diktatura e 

proletariatit e shtypi revoltën e armiqve... dhe... gjyqi i popullit... dënoi me 

pushkatim ata që guxuan të ngrenë dorë në revoltën e Qafë Barit më 23 

maj... Sokol Zef Sokoli nga Tropoja u pushkatua, Tomë Ndoja nga Shkodra


u pushkatua... Sandër Sokoli, na vdiq më përpara, s’e pushkatuam dot. Me 

kokën që i varej supeve, e hodhën mbi të tjerët në makinë, kufomë, kockathyer 

dhe të lidhur... me 25 vjet burg të tjera u dënuan...., me 20 vjet të tjera..., me 

15... Në Spaç ridënuan mbi 100 vetë. Ditët e fitimit u hiqen. Nuk u quhen 

më. Po s’janë ditë, janë vite të fituara me punë. U burgosën dhe u vranë dhe 

ato… Koha s’është e jona, por jashtë nesh si sendet… e grabitura. Të gjithë 

të burgosurit i lidhën me zinxhirë dy e nga dy dhe i ulën përdhe. Dënuan me 

pushkatim dhe qenin e burgut, sepse mori hapur anën e të burgosurve, jo 

vetëm që u lehte policëve, por u hidhej te këmbët, i kafshonte. Dhe iu bë 

gjyq i vërtetë. A nuk i ngjan burgu ynë një koloseu natyral, po thoshte Gëzim Çela, 

shkallët zbresin me vërtik teposhtë, nën ato shkallë janë zgafellat e galerive të zeza. 

Rrokullisen shkallët dhe ndalin në arenë, sheshet e rrethuar me tela me gjemba. Muret e 

këtij koloseu ngjiten përpjetë… Asgjë s’po dëgjoja dot. Batare plumbash gjëmonin 

dhe mbulonin zërat. Dhe duartrokitjet e stuhishme, brohoritjet për Partinë 

dhe shokun Enver nëpër salla kinemaje, kur gjyqtari jepte vendimin e dënimit, 

me pushkatim... binte dhè mbi supet e mia. Pas murit m’u shfaqën miqtë e 

mi të vrarë, trinia llahtarisht e shenjtë e kokave të tyre me rrëkera gjaku dhe 

vargu i skllevërve, të lidhurve me zinxhirë, të porsadënuar... Në revoltën e 

Spaçit pushkatuan 4, Pal Zefin, Skënder Dajën, Dervish Bejkon, Hajri Pashain. 

Ballë për ballë ishin vënë dëshira për jetë dhe etja për krim, rënkonte Shefqet Gjana. 

Shih në qiell Arushën e Madhe, si dridhet, janë shpirtrat e tyre, 4 të pushkatuarit 

e Spaçit dhe 3 të Qafë Barit. Po flisnim me vete. Jo, me të vrarët tanë... në 

shqipen e vjetër, me kumte të lashta, zjarre, britma, shenja të tjera, tym. 

Shpesh njeriu e ushqen vetë robërinë e vet. Po ne e thyem teknologjinë e saj 

dhe pamë se këtu ka lëndë të lirisë. Kjo është fitorja dhe jo vetëm e jona. 

Nën batanije dëgjoheshin mërmërima, lutje të burgosura Zotit, përsëriteshin 

lutjet, vargjet për Beatriçen të Dantes, Hygoi, Gëte, Kafka, përzieheshin 

gjuhët, Babilonia nën batanije burgu, kurse kafka e një polici, e ngulur mbi 

një hu, me dhëmbët jashtë, qeshte në errësirën...


447 

II 

DËSHMI PËRSIATJE DHE 

PORTRETE


DUHET HEQUR DORË NGA RRUGA E LUIGJIT TË 

KATËRMBËDHJETË 

Nga “Pro memoria” drejtuar Enver Hoxhës (5 tetor 1953) 

…Unë mendoj se shkatërrimi më i madh do të ndodhë në botën 

shpirtërore shqiptare. Njerëzit do të humbasin besimin te shteti dhe te 

udhëheqja, do të mbyllen në veten e tyre dhe, që të bëhet i mundshëm 

sundimi mbi ta, do të lindë nevoja për të krijuar një shtet të ashpër policor. 

Dhe ky nuk do të jetë veçse fillimi. Prandaj duhet hequr dorë, dhe sa më 

parë, nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë, nga Versaja dhe nga shtypja e 

mendimit edhe brenda radhëve të partisë. Nuk është çështja për fëmijët e 

varfër që ne i shohim nëpër rrugë, por për atë shtypje të mendimit që po 

bëhet sistem dhe që do të sjellë si përfundim lindjen e një monarkie të re. 

Kur të arrijë puna aty, varfëria do të bëhet e tmerrshme dhe vetëm regjimi 

i një terrori të pashembullt mund të bëjë që të qëndroni në pushtet. Por ai 

regjim do të jetë shumë më i rrezikshëm për atë vetë. Ftohja dhe largimi i 

popullit do të sjellë një lëkundje dhe brenda radhëve të udhëheqjes që do të 

transformohet dalëngadalë në një kastë të mbyllur në kornizën e një monarkie 

pa kuptim në realitetin historik të Shekullit të Njëzetë. Në përfundim të këtij 

proçesi historik ju do të detyroheni të vrisni njëri-tjetrin dhe populli do të 

mbytet në gjak. Mendoj se jemi plotësisht në kohë që ta shmangim një të 

keqe kaq të madhe dhe kjo është arsyeja që po jua drejtoj këtë “Pro 

memorie” të shkruar në mënyrë të ngutshme.” 

Kasëm Trebeshina


449 

BEDRI ALIMEHMETI 

Lindi në Tiranë më 1945 në një familje të 

njohur atdhetare, e cila u persekutua gjatë 

viteve të diktaturës. Shkrimet e para, skica, 

poezi nsi t”i botonte që në vitin 1960, por 

për shkak të luftës së klasave i u privua e 

drejta e botimit. Pas vitit 1990 u bë i njohur 

nëpëmjet faqeve të shtypit shoqëror e sportiv. 

ka shkruajtur novela e poezi, reportazhe, 

portrete, nëpër faqet e revistave dhe gazetave. 

Tani punon redaktor në gazeten “Sport 

Ekspres”


VRASËSVE U SHTROHET TRYEZA E DARKËS! 

Portretet e tre liceistëve: Akil Sakiqi, Nazmi Uruçi, Fahri Dabulla 

“Tefta Tashko Koço” quhet në Tiranë rruga, që del nga sheshi “Avni 

Rustemi” dhe vijon përgjatë deri tutje në afërsi të godinës së Ministrisë së 

Punëve të Jashtme. Vite më parë, më saktë ndoshta do të ishte të thonim në 

atë kohë kur qyteti zuri të rritej nga pikëpamja urbane, kjo rrugë quhej 

“Pisha”, emërtim ky që rëndom vijojmë ta dëgjojmë edhe sot. E pikërisht 

mbi gurët e kalldrëmit të kësaj rruge, në terrin e natës së largët të 28 tetorit 

të vitit 1944, hapat e rëndë të një patrulle partizane, prishën qetësinë e asaj 

mbrëmjeje tiranase, që dalëngadalë po ndehte krahët ngrohtësisht mbi qytet. 

Banorët e rrugës të terrorizuar mbajtën frymën nën ankthin e pritjes, se ku 

do të ndaleshin. Me afrimin e forcave partizane në rrethinat e kryeqytetit, 

lajmet që qarkullonin brenda tij ishin nga më tronditëset. Gjithsesi atë natë, 

rrapëllima e hapave të rëndë mbi kalldrëm u sos përpara portës së shtëpisë 

së Ymer Derhemit, ku banonte me qera Akil Sakiqi, oficer i ushtrisë 

kombëtare shqiptare, që gjatë gjithë kohës kishte shërbyer në kufi dhe në 

sektorin e prapavijës. 

Ali Sakiqi kishte vite që ishte vendosur me banim në Tiranë, ndërkohë 

që kishte lindur në vitin 1907 në Dibër të Madhe. Familja e tij, për t’i shpëtuar 

dhunës dhe reprezaljeve të shovinistëve serbë, fillimisht u vendos me banim 

në Turqi. Por nga dashuria e madhe për dheun e të parëve, prindët e tij 

vendosën të ktheheshin në Shqipëri. Duke u stabilizuar përfdundimisht në 

Tiranë, Akili, djalë i zgjuar, i etur për t’i pasuruar sa më shumë dijet e tij, pasi 

përfundoi me rezultate të shkëlqyera Liceun e Korçës, kreu me rezultate 

shumë të larta edhe Akademinë Ushtarake në Romë të Italisë, në degën e 

Rojes së Financës. Pas kësaj kthehet në atdhe dhe punon me përkushtim e 

devotshmëri së pari në Durrës, më pas në Shkodër, etj. 

Pushtimin fashist të Italisë së Duçes, më 7 prill të vitit 1939, e priti me 

indinjatë të thellë e urrejtje të madhe. Madje, bashkë me mikun e tij Myftar 

Jegenin dhe oficerë të tjerë atdhetarë, luftuan kundër agresorëve fashistë.


451 

I dëshpëruar, ngaqë nuk arritën ta zmbrapsin pushteusin, u veçua nga 

gjithçka, nuk u përzie fare në asnjë parti politike dhe përfundimisht u mbyll 

në jetën e tij civile. 

Natën e 28 tetorit të vitit 1944, kur partizanët e armatosur deri në 

dhëmbë trokitën në shtëpinë e tiranasit zemërbardhë Ymer Derhemi, nuk 

kishin punë fare me të zotin e shtëpisë. Destinacioni i demonëve të kuq 

kishte qenë Akil Sakiqi, që në ato çaste po darkonte me miqtë e tij Nazmi 

Uruçin dhe Fahri Dabullën, që të tre oficerë të karrierës, bashkënxënës në 

Liceun e Korçës. 

Me që ishin duke ngrënë, Akili që i donte dhe i respektonte shumë 

zakonet e mrekullueshme shqiptare, i fton mysafirët e paftuar të asaj nate të 

uleshin e të hanin bashkarisht në strofën e shtruar. Tek demonët e kuq babëzia 

e mbushjes së barkut, ishte e njëjtë me atë të etjes për të shuar jetë njerëzish. 

Ndaj pa ngurimin më të vogël u ulën këmbëkryq në strofën bujare të familjes 

Sakiqi dhe hëngrën sa u zhdëpën. E zonja e shtëpisë kishte gatuar mrekullisht. 

Vallë kush e di se sa herë e ka mallkuar atë çast më vonë ajo zonjë fisnike, 

tek është kujtuar, që u ka shtruar për të ngrënë vrasësve të të shoqit, atyre që 

do ta vishnin përjetësisht me të zeza dhe do ta rropatnin ndër vite për të 

rritur jetimët! 

Haram iu qoftë buka që u dhe ti moj nënë e dhemshur! Farmak iu 

bëftë dhe i helmoftë e i zezoftë të gjithë brez pas brezi, këta gjakpirës 

bukëshkalë! 

Pas largimit të terroristëve, në dhomën ku po rrinte Akil Sakiqi bashkë 

me dy miqtë e tij Nazmi Uruçin e Fahri Dabullën, hyri edhe i zoti i shtëpisë 

Ymer Derhemi. Me mprehtësinë që e karakterizonte ai kishte arritur të nuhaste 

diçka jo të mirë, madje, ishte i bindur plotësisht, që gjakpirësit do të ktheheshin 

përsëri, ndaj me qetësi i këshilloi të largoheshin përkohësisht nga aty. Por 

Akili dhe shokët e tij, që nuk e ndienin veten aspak fajtorë nga që nuk kishin 

bërë asnjë të keqe, faj apo krim qoftë, vendosën të qëndrojnë. Aq më tepër 

iu duk i drejtë ky vendim, kur jo vetëm që nuk kishin bërë ndonjë padrejtësi, 

po përkundrazi e kishin ndihmuar luftën aktivisht. Por pas kësaj, kur akrepat 

e orës po i afroheshin dymbëdhjetës, në portën e shtëpisë u dëgjuan trokitje. 

Hienat ishin kthyer përsëri për të rrëmbyer gjahun. Nuhatja e plakut të mirë 

Ymer Dërhemi kishte qenë e saktë. Pas kësaj patrulla partizane i mori të tre 

me vete, teksa vetëm njëri prej tyre kishte pëshpëritur nëpër dhëmbët e


krimbur slloganin vdekjeprurës: “Ju kërkojnë në komandë për një sqarim”. 

Dhe ishin po ato njerëz, që vetëm pak orë më parë ishin ngritur barknginjur 

nga sofra e kësaj shtëpie shtruar bujarisht e zemërplot. 

Pas kortinkave të dritares e trishtuar në kulm, me shpresën se do të 

kthehej shpejt, zonja e shtëpisë ndoqi të shoqin me sy plot ankth, deri sa e 

përpiu terri i natës bashkë me të dy shokët e tij, tutje poshtë rrugës që varej 

bregut të Lanës tek mulliri, pa e ditur se ishte kjo hera e fundit. Aty duke 

pritur me ballin mbështetur mbi xhamin e ftohtë e gjetën rrezet e para të 

diellit, që feksën si të trembura përmbi Dajt. Dhe Akil Sakiqi me të dy 

shokët e tij liceistë Nazmi Uruçi e Fahri Dabulla nuk u kthyen kurrë më. I 

pushkatuan po atë natë më 28 tetor të vitit 1944. 

Ashtu si Akil Sakiqi edhe Nazmi Uruçi ishte nga Dibra e Madhe. Bashkë 

kishin studiuar në Liceun e Korçës. Edhe Fahri Dabulla po ashtu kishte 

qenë liceist i Korçës. Që të tre Enver Hoxha i kishte njohur mirë si nxënës të 

shkëkqyer në mësime, si atdhetarë të flaktë dhe si njerëz të respektuar, të 

ndershëm e korrektë. E pikërisht për këto veti, të cilat ai i urrente në mënyrë 

patologjike, i futi në listat e zeza të vdekjes. 

Intermexo e nevojshme 

Ndërsa më vonë në të ashtuquajturin libërth “Vite të rinisë”, ku sigurisht 

si edhe në të “përsosurat” vepra të tjera Enver Hoxha, nuk kishte hedhur as 

edhe një presje me dorën e tij, por vetëm u kishte llomotitur shkrimtarucëve 

sahanlëpirës, që zgrapnin talentin gjysmak nëpër veprat mediokre të tij, u 

përpoq t’i denigronte këto figura. Ja ç’thuhet në faqen 61 të atij libri: 

“Shumë gjëra kishte parë dhoma jonë: zënkat e Akil Sakiqit (që u bë 

oficer i Zogut) dhe vazhdoi i tillë edhe në kohën e okupacionit fashist me 

Ismail Topçinë…” 

Pak më lart në faqen 52, në një paragraf përmendet edhe Nazmi 

Uruçi: 

“… Kurdoherë që hynim në dhomën e tij Nazmi Uruçin (që më pas u 

bë oficer, e mbaroi keq) e gjeje shtrirë në krevat, jo se ishin të sëmurë, por 

bëheshin të sëmurë”. 

Kështu u zhdukën përfundimisht me urdhrin e Enver Hoxhës, Akil 

Sakiqi, Nazmi Uruçi dhe Fahri Dabulla, që të tre oficerë të karrierës. Të 

afërmit që i kërkuan pranë komandës partizane, morën përgjigje të paqarta;


453 

“Mund të jenë në Kosovë- u thanë- apo gjetkë”, por që të ishin pushkatuar, 

asnjëherë. Kjo ishte loja e fëlliqur e atij që vret natën e të qan ditën, e cila u 

shkon aq për shtat komunistëve. 

Intermexo e detyruar 

Dhe pas kësaj për ditë, javë e muaj me radhë më kot i kërkon nëpër 

dyert e komandave partizane. Nga Tirana e deri në Shkodër, pas skërmitjes 

së dhëmbëve të krimbur nga buzët e mavijosura të thithlopave komuniste, 

jargavitej e njëjta frazë: “Këta oficerë nuk janë pushkatuar nga forcat tona. 

Mund të jenë në ndonjë nga brigadat tona partizane”. 

Kurrsesi, asnjëherë nuk e pranuan vrasjen e këtyre oficerëve të pafajshëm! 

Madje, deri vonë në regjistrat e gjendjes civile emrat e shumë prej tyre 

figuronin ende si të gjallë! Ndonëse arkitekti i makabriteteve të tilla 

antinjerëzore Enver Hoxha, do të mbërrinte deri aty, sa që të tilla bëma t’ia 

rrëfente me mburrje në Berat ustait të tij serb V. Stojaniçit: “Po vriten në 

Tiranë me dyzina njerëz dhe oficerë të dorës së dytë, të cilët duke pasur 

besimin e plotë dhe në shpalljen tonë, dorëzohen. Një punë e tillë nuk është 

okazionale, por është tërë toni, që i është dhënë punës organizative të partisë 

dhe të ushtrisë. Shokët tanë mendojnë vetëm të zhdukin çdo njeri që s’është 

me ne, të zhdukim bile edhe njerëz të thjeshtë të popullit…” 

(AQSH Fondi 14, Dosja 2/a) 

Më bukur se kaq as edhe vampiri më i panginjur me gjak njerëzish, 

nuk na e merr mendja se do t’u mburrej gjallesave të sojit të vet.


PJETËR ARBNORI 

Lindi në Durrës. Student me rezultate të 

shkëlqyera, më 1960 laurohet në Universitetin e 

Tiranës, Fakulteti Gjuhë-Letërsi. Më 1961 

arrestohet dhe dënohet me vdekje për themelimin 

e një organizate social demokrate. Pas tre muajsh 

dënimi iu kthye me 25 vjet burgim. Gjatë peridhës 

së vuajtjes në burg u ridënua me 10 vjet të tjera. 

Vuajti gjithsej 28 vjet burg, pothuajse tërësisht 

të kaluara në burgun e Burrelit, dhe doli më 

1989. U aktivizua në lëvizjen demokratike dhe 

më pas iu dedikua politikës. Qysh prej vitit 1992 

është zgjedhur pesë herë deputet, në një legjislaturë, 

ka qënë kryetar i parlamentit shqiptar. Pjetër 

Arbnori, jo pa vend, është cilësuar edhe si 

“Mandela shqiptar”. Megjithë dedikimin intensiv 

në politikë, ai nuk ka munguar së kultivuari 

dhe pasionin e tij të hershëm për letërsinë. 

Gjithashtu, gjatë këtyre viteve, është marrë edhe 

me studime të ndryshme historike. Ka botuar 

shumë libra, në gjininë e letërsisë së mirfilltë, në 

atë të një eseistike letrare si dhe të eseistikës 

historike, për këtë është vlerësuar brënda dhe 

jashtë vendit duke ju dhënë çmime të ndryshme 

kombëtare dhe ndërkombëtare.


455 

LETER-ANKESE NGA BURGU I BURRELIT 

Kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor 

RAMIZ ALIA 

Tiranë 

Duke shkelur në mënyrë sistematike ligjshmërinë dhe rregulloren e 

brendshme të burgut të Burrelit, komanda më detyroi të filloj grevën e urisë 

që prej 7 ditësh e s’dihet kur do ta përfundoj. 

1. Prej 23 vjetësh që jam i burgosur, në bazë të normativës (49 gram 

kaloriale, 6.8 gram vaj në ditë) kemi pasur një ditë supë orizi, një ditë supë 

makaronash, një ditë supë fasulesh. Prej një viti komanda na i ka prerë 

fasulet. Në magazinë ka pasur gjithnjë fasule (ndoshta me pakicë), por nuk 

u kanë dhënë kuzhinierëve tanë dhe kohët e fundit e kanë fshehur fare. Nuk 

është e drejtë që racionin tonë ta hanë policët. Ku do t’i siguroj unë, si i 

burgosur, proteinat minerale që më siguron ligji? 

2. Sistematikisht komanda kursen në kurrizin tonë dhe në favor të 

buxhetit duke na dhënë zarzavate të kalbura ose tepër të lira (me muaj të 

tërë gjatë vitit na jepet kungull shqeto). Rregulli financiar parashikon që 

mesatarja e kostos së zarzavateve gjatë gjithë vitit të jetë 1.8 lekë për kg, 

ndërsa ne na jepen asosh që kushtojnë zakonisht gjysmën e çmimit, teksa 

patatet dhe qepët në dimër janë “eveniment”. 

3. Zëvendësdrejtori i kampeve e burgjeve Mitat Bare, në prani të 

kryetarit të Degës së Punëve të Brendshme dhe komandantit Ismail Musta 

na lexoi vendimin e 28 majit 1983 “Mbi heqjen e gatimit personal (na ndalohet 

të ziejmë edhe një çaj me gazeta, kur jemi me grip) dhe kufizimin e ushqimeve 

(1-2 kg) dhe fruta e zarzavate (3 kg në muaj) nga familja. Na u lexua se kjo 

bëhet “për lehtësimin e familjeve tona”. 

Ai lexoi shprehimisht: 

“ I burgosuri lejohet të marrë nga familja vetëm 1-2 kg në muaj 

sheqer,ose gjalpë, ose marmalatë, ose hallvasi, ose biskota e tjerë si dhe 

pranë burgut do të hapet një dyqan ku do të ketë për konsum ditor, sallam,


byrek, konserva, kafe të përgatitur e tjerë”. Mbas pak ditësh komandanti na 

lexoi dhe na afishoi një rregullore të re ku përmbysej kokëtatëpjetë vendimi 

i 28 majit, sigurisht në dëm të të burgosurit. 

Aty thuhej: “lejohet të marrësh nga familja 1-2 kg sheqer, gjalpë, 

marmalatë, hallvë e biskota (u zhduk fjala e tjerë) si dhe të blesh pranë 

dyqanit të burgut për konsum ditor, sallam, byrekë, konserva, kafe të 

përgatitur; kur ka mundësi”. Kështu për çudi u hoq prapë fjala e tjerë dhe u 

shtua një fjalë magjike “kur ka mundësi” që për komandantin do të thotë 

“kur të dua unë”. Veç kësaj na doli një klauzolë tjetër, e pa lexuar nga Mitat 

Bare, që thotë se “në dyqan mund të blesh vetëm 3 kg fruta zarzavate në 

muaj po të mos i kemi marrë nga familja, gjë që më duket se nuk ka të bëjë 

fare me lehtësimin e familjes, që u përdor si motiv i vendimit të 28 majit. 

Për javë të tëra dyqani mbeti me kafe, biskota dhe reçel. Një herë në 

pesëmbëdhjetë ditë na ndanin nga 100 gram sallam, i cili zhdukej përsëri. 

Nga 2 kilogramshi i lejuar shitej vetëm sheqeri, të tjera, thoshin, nuk ka. 

Unë e kuptoj se mund të ketë mungesa në treg: po si qëlloi që në listën 

tonë të vihen artikuj vetëm që nuk gjenden. Kërkuam të na i zëvendësonin 

artikujt që nuk gjendeshin, me gjizë, djathë, apo një çikë vaj sa për t’i hedhur 

supës së kazanit, por komandanti na u përgjigj: “S’keni për të ngrënë kurrë 

gjizë, djathë e vaj”. Rojet talleshin me ne: “hani reçel e biskota, pini kafe”! 

Por a ka njeri në Shqipëri që të jetojë me biskota e reçel! Sa herë e kam 

lexuar në shtypin e librat tuaj fjalën e Mari Antuanetës më 1789: Ç’ka populli 

që bërtet?- Duan bukë!-Po pse s’hanë biskota! 

Për mua sistemi i furnizimit, që ka vendosur komandanti, është një 

grabitje e të ardhurave tona minimale me anën e shitjes së detyruar të artikujve 

që nuk shkojnë në treg. Rregullorja i lejon konservat. Komandanti lejon 

vetëm reçel molle dhe speca turshi. Thuhet që kombinati “Ali Kelmendi” 

prodhon mbi 100 lloje konservash. Ja që nuk mund të vikan të gjitha, ja as 

gjysma, po 10-15 lloje (groshë në kavanoz, fërgesë gjize, ullinj konserve, 

kuti sardele, kuti mishi) a nuk mund të vijnë? 

4. Në këto kushte familjet dërguan pako. Mua më nisën një kile qumësht 

pluhur, një gjysmë kile djathë e dy kile qepë. Pakoja m’u kthye mbrapsht, si 

shumë të tjerëve, sikur qumështi, djathi e qepët ishin lëndë radioaktive.Si ka 

mundësi që qumështi i kondensuar të lejohet në dyqan e të mos lejohet nga 

familja? Në takime ka ndodhur që një shalqi të ndahet përgjysmë, gjysma t’i


457 

kthehet familjes, gjysma të burgosurit. Lëkurat futeshin në peshën e 3 kilshit. 

Një tjetri i solli e shoqja 3 kg ullinj dhe ia kthyen duke thënë se ullinjtë 

qenkan rreptësisht të ndaluar. Hapa fjalorin e gjuhës shqipe dhe doli se qenkësh 

frut i një peme gjithnjë të gjelbër. Çfarë e konsideron komanda ullirin, mineral 

nga nëntoka apo prodhim deti që s’e lejon të futet në kapitullin e 3 kg. fruta 

zarzavatesh? Mua më kthyen dhjetë qofte dhe tri vezë të ziera që m’i kishte 

sjellë nëna në takim, megjithëse ishin brenda peshës 2 kg në muaj. 

5. Sistematikisht na janë ngrënë 2 orët e ajrimit që na i siguron 

rregullorja. Cilitdo, kur i teket, të ha 20 minuta dhe po t’i ankohesh të 

kërcënon. Ora qëndron e fshehur në zyrë, por ne na i tregonte altoparlanti 

që kemi në dhomë minutat e humbura. Një meremetim i vogël, një vizitë, 

një nisje në spital, një takim, një thirrje në komandë, të gjitha këto janë shkaqe 

për të prerë ajrin tonë jetik. (Jetojmë në një dhomë 8 me 5. 22-24 burra të 

ndriçuar nga një llambë 40 vatëshe, njëlloj me ato të nevojtoreve dhe birucave). 

Nuk po përmend mbylljet me javë të tëra, kur komanda refuzon të na 

nxjerrë një orë në mensë që të ajroset dhoma dhe të shihemi ne. Edhe kur 

bëjmë ajrimin, shumica e 60 minutave ikën me punë të tjera: pastrimi i 

dhomës, radha në nevojtore, radha për rruajtje e qethje, radha për furnizimin 

ditor në dyqan, banjo, larja e teshave. Kështu që ajrimi efektiv, po të jesh 

dorëgjërë në llogari, katandiset rreth 30 minuta. Kurrë s’mund të gjesh në 

oborr më tepër se 8-10 vetë që shëtisin, të tjerët janë të zënë me punë 

antiajrosje. 

6. Nevojtorja na lejohet dy herë në 24 orë nga 20 minuta. Ka katër të 

ndara dhe dy çezma. 22-24 pjesëtarët e dhomës detyrohen të mbyllen të 

gjithë brenda. Po të nxjerrësh kokën a trupin te dera për shkak të ngjeshjes 

së madhe e pamundësisë së lëvizjes, je nën kërcënimin e birucës dhe prerjes 

së korrespondencës 3 muaj, jo kërcënim teorik, po i praktikuar shpesh herë. 

Çdo njeri ka 1’30’’ në çezmë dhe tre minuta në nevojtore. A mund të laj 

këmbët, duart, dhëmbët, të mbushë ujë për të pirë, të derdhë e të shpëlajë 

paguren e urinës për 90 sekonda. Komanda ka kohë të tepërt në darkë nga 

ora 6 deri në 9, por refuzon t’i shtojë minutat. Të burgosurit detyrohen të 

kthehen me duar të palara nga nevojtorja, shkak i përhapjes së sëmundjeve 

të barkut në burg. Në dhomë shumica përdorin pagure urine dhe mbajnë te 

koka shishe plastmasi, kur t’i zerë e keqja. Gjatë 23 vjetëve që jam në burg 

ka pasur periudha kur na është hapur dera në mesnatë, ndërsa tani na e


refuzojnë shpesh edhe ditën duke i detyruar njerëzit të dalin në nevojë në sy 

të burrave. 

7. Në rregullore kemi banjo një herë në dhjetë ditë dhe larje teshash një 

herë në dhjetë ditë. Në praktikë banjoja nuk funksionon me muaj, por 

edhe kur ndizet jo të gjithë mund të bëjnë brenda një ore (24 vetë në tri 

kabina pa derë, për 60 minuta të dyshimtë). Komanda mund të gjejë kohë 

të lirë për t’i kryer këto punë jashtë kohës së ajrimit, siç ka qenë përpara, po 

nuk do. 

8. I kemi kërkuar komandantit që në korrik dezinfektimin për çimka e 

miza. “Do të ketë”! - tha. Vetëm në shtator kur në dhomën 6/1 ra tifoja, një 

sëmundje ngjitëse, u dizinfektua vetëm një dhomë. 

9. Zyrtarisht kemi 3 infermieri. Praktikisht ato janë kot Një herë në vit 

a në dy vjet shtrohet një njeri, i vihet edhe një “shoqërues” për dhjetë ditë 

(fati i “fukarait”) dhe pastaj rrinë e pluhurosen, megjithëse këtu ka mjaft të 

sëmurë edhe të pashërueshëm. Një herë në vit a në dy vjet, vjen një komision 

i shëndetësisë,nga Ministria e Punëve të Brendeshme, në dhomë mjekët fusin 

kokat, shtrembërojnë hundët nga ajri i qelbur dhe ikin duke lënë një 

procesverbal se çdo gjë është në rregull. Rrallë e për mallë bëjmë nga një 

radioskopi: të gjithë dalin shëndosh. Një herë ca vite më parë na doli 

“shëndosh” edhe Skënder Alia që bëri radioskopinë. Qëllonte që një ose dy 

vetave u jepej raport 10 ditë qumësht, i cili u pritej mbas 7 ditëve. Kam 

lexuar mjaft, por si të ketë ndonjë sëmundje gjoksi që shërohet me 7 lugë 

(250 gramshe) qumësht. 

I kam shkruar për disa nga këto fakte komandës, jam ankuar edhe me 

gojë, por gjithnjë kam marrë përgjigje negative. 

Në këto rrethana u detyrova të shpall grevën e urisë duke kërkuar 

respektimin e ligjshmërisë e zbatimin e rregullores. 

Që ditën e parë sollën gjalp në dyqanin e burgut. I porositur muaj me 

radhë dhe i refuzuar prerë nga komandanti. 

Më thirrën të nesërmen përsëri: “Pse s’e prish grevën, ta sollën gjalpin”, 

më thanë. “Unë s’kam bërë grevë për gjalpë, s’jam zotëri të jetoj me gjalpë, 

biskota e reçel. Do të ishte turp për mua që të bëja grevë për gjalpë. Atë ma 

keni imponuar, unë dua të blej një lugë gjizë e një lugë vaj për t’ia hedhur 

supës së kazanit. Unë bëj grevë për zbatimin e rregullores”.


459 

Ditën e dytë erdhën konservat e peshkut të zhdukura me kohë, ditën 

e tretë erdhën djathi (100 gr.për njeri) dhe sallami i zhdukur prej kaq ditësh 

(500 gr. për njeri), megjithëse komandanti kishte thënë: “S’keni për të ngrënë 

kurrë djathë e gjizë”. Si ndodhi që u gjetën gjithë këto gjëra për tri ditë? 

Vetëm se nga rregullorja e afishuar në mur nuk është hequr ende 

shtrembërimi i bërë me qëllim i vendimit të 28 majit, gjë që bën të dyshoj se 

pas dy javësh komanda mund të tallet përsëri me parrullën: “pini kafe,hani 

biskota e reçel”. 

Infermieri i repartit, nënoficeri Kamber Lybeshari nuk të përgjigjet as 

të viziton po nuk e thirre “zoti doktor”. Dy herë më kanë shtruar në 

infermieri, më 1969 e’70 kur isha me bronko-pneumoni dhe krizë zemre. 

Të dyja herët nuk më ka futur në forcë, por më ka lënë me supën e kazanit 

dy javë. Në vend të ushqimit të infermierisë, më futën provokatorin dhe 

dëshmitarin e njohur profesionist Muharrem Koliqi, i cili të gjitha fjalët që 

thoshte vetë (unë s’mund të flisja fare se isha me krizë zemre) i regjistroi në 

emrin tim dhe pas 10 vjetësh më 1979 u dënova rishtaz me 12 vjet të tjerë, 

në bazë të dëshmisë së tij. Ja përse përdoren kryesisht infermieritë. E kam si 

sot parasysh fshatarin e gjorë Hilmi Gocaj që kishte 19 vjet burg dhe i 

mbeteshin pak muaj për t’u liruar. 

E kishte zënë një dhimbje në bark dhe përditë i ankohej Lybesharit. 

Ditën e fundit i tha: “Po jam keq zoti doktor, aman më baj derman”! Do 

qumësht ti, do qumësht, prandaj bën ashtu”! - iu përgjigj me cinizëm 

Lybeshari. Në darkë ai u bë shumë keq. Dera trokiti gjithë natën me forcë 

(janë shenjat e qarta në derën e dhomës 10 sot mensa, po askush s’e hapi). 

Në të aguar Hilmiu vdiq. Erdhi Kamberi me infermierin e pastruesin dhe e 

çuan në infermieri. Bënë një procesverbal “të saktë” ku thuhej se vdiq nën 

kujdesjet e shëndetësisë. Thirrën karrocën e komunales dhe çdo gjë u mbyll 

mirë e bukur. 

PROLOGU I ROMANCËS “BUKUROSHJA ME HIJEN” 

Për të më futur në qeli, operativët e burgut gjenin gjithmonë pretekse 

nga më absurdet. Kishte vite kur nuk mjaftoheshin me futjen në birucë në 

dimër, që e kisha “racion” të përhershëm, por edhe në pranverë e verë. Një 

ditë në apelin e drekës erdhi nënoficeri A.K., një polic sadist me dhëmbë


aligatori dhe ulëriti. “Përse e ke varur kapelen në mur? Përse e ke shpuar 

murin? Ku e ke gjetur gozhdën? Pse ke shkelur rregulloren”? I thashë qetë 

se suvaja kish qenë e shpuar, unë kisha futur një kunj shkrepseje në të dhe 

kisha varur kapelen. 

Pasi më dënoi me një muaj birucë u kthye dhe u tha shokëve të mi 

gjithë kënaqësi: “Jua rrasa në birucë atë priftin tuaj”. 

Dhe s’kish faj! Pjetër po, shkodran po, me syze, tullac, me pantallona 

të zeza, ditë e natë me libra të trashë në duar, unë, patjetër, për sytë e tij 

duhet të isha prift. 

Kur dola, i shkrova ministrit të brendshëm Kadri Hazbiu një letër 

ironike, ku i thoshja se me profesion jam mësues letërsie, se kam kryer 

Fakultetin e Filologjisë të Universitetit Shtetëror të Tiranës, i cili, me sa di, 

nuk kishte akoma degë për priftërinj. Kjo letër më kushtoi edhe një muaj 

tjetër biruce me kërcënimin për ridënim të bërë zyrtarisht nga drejtori i 

burgjeve B.H. dhe komisari i burgut A.M., që lehnin njëri me zë të trashë, 

tjetri me zë të hollë. Them lehnin, se asnjërin s’e kisha dëgjuar të fliste 

ndonjëherë si njeri. 

Kishte raste kur dënohesha se kisha vënë nallanet shtrembër, se kisha 

qeshur me zë të lartë, se kisha lexuar natën. Njëherë s’po gjenin dot pretekst. 

Kur ja, vjen një ditë polici A.P. dhe më thotë: “Je caktuar përgjegjës 

dhome”. E kundërshtova prerë. Më dënuan me një muaj birucë për 

moszbatim urdhëri. Bëra grevë urie. Isha i zhveshur, në çimento. Kur dilnim 

të lanim sytë e për të pirë ujë, dyert rrinin hapur dhe një shoku im i dënuar 

përballë, tek shikonte me lakmi racionet e mia të bukës të paprekura, të 

mbledhura pilë anës së murit, i thoshte rojes me shaka. Si nuk gabuat, zoti 

roje, të më ndërronit birucë me Pjetrin? 

Një ditë gjeta te çesma dy gazeta “Zëri i popullit”, e vetmja gazetë të 

cilën na e lexonin me detyrim çdo ditë pas buke. U gëzova pa masë. I 

lexova me një frymë, pastaj i hodha në skaj të qelisë. 

Uria e vullnetshme ndihet vetëm në ditët e para të grevës, pastaj trupin 

e ndien krejt të lehtë. Shtrirë në çimento, me sytë mbyllur, po mendoja, 

kujtoja, ëndërroja. Të kisha një letër do të shkruaja diçka, po s’kisha. I 

burgosuri i stërvitur gjithmonë është mirë të ketë disa mjete të domosdoshme 

të fshehura: një copë brisk, zakonisht penë e mprehur, një fill pe, dy fije 

shkrepse, një zhigzhig e një laps me vete. Edhe unë kisha një plumçe një


461 

centimetër të gjatë, të futur në të qepurën e këmbëzës së pantallonave ku 

s’kishte burrë ta gjente edhe sikur njëqind herë të më kontrollonte. Mora 

përsëri gazetat t’i lexoj, si ai që s’ka ç’bën. Befas më vajti syri tek anët e 

bardha të gazetës. Ç’mrekulli! 

Nisa të shkruaj në to. Një punë torturuese, provoni të shkruani në 

grevë urie, shtrirë barkas në çimento, me plumçin e shkurtër që mezi mbahej 

mes gishtave, nën shqetësimin se do të hapej sporteli e do të më shikojë 

polici. Tek mua erdhën dallgë… Liria…si një bukuroshe e të tjerëve, që e 

ruanin hije të përçudnuara. Dhe ika të shëtis maleve.


ABDULLA BERBERI 

Lindi në Krujë më 1926. Shkollën e mesme, 

që po e vazhdonte në Institutin “Leonardo Da 

Vinci” në Romë, e ndërpreu nga lufta. Kur e 

rifilloi përsëri në Tiranë, në vitin 1945, përsëri 

nuk mundi ta përfundojë, sepse në shkurt të 

vitit 1946 u arrestua dhe u dënua me 10 vjet 

heqje lirie për pjesëmarrje në krijimin e 

organizatës “Rinia e Rezistencës”. Mbas 

mbarimit të dënimit Abdullai iu rikthye edhe 

një herë tjetër shkollës dhe, kësaj radhe, duke 

ndjekur kursin e natës arrin të marë maturën 

në vitin 1957. Mbaroi, gjithashtu, degën e 

ndërtimit në fakultetin e inxhinjerisë, por më 

1967, duke qenë element i “prekur”, nuk i 

mbetet veçse të punojë si murator në 

Ndërmarrjen e Ndërtimit për një kohë të gjatë. 

Në vitet ’70 dhe ’80 vazhdoi punën si teknik 

në zbatim. Aktualisht jeton në Itali, ku ka 

emigruar mbas rënies së diktaturës.


463 

RINIA DEMOKRATIKE E REZISTENCËS 

Salla e gjyqit, brenda një godine në rrugën e Kavajës, gjatë njëzet e pesë 

ditëve të zhvillimit të procesit tonë gjyqësor, mbeti e mbushur plot e përplot. 

Në mes grupit që ishim në bangën e të akuzuemve, ishte edhe i riu gjerman 

Rudolf Wiber… Nuk mund të la pa e përmend guximin dhe trimninë e 

këtij martiri… Për çdo pyetje që i bahesh jipte vetëm një përgjegje: “Nein”. 

Ç’e do! Këtë guxim dhe trimni, ky martir gjerman e pagoi me jetë! Në 

dhje-tor të vitit 1946 e morën natën nga burgu i vjetër i Tiranës, bashkë me 

trimin e nderuem, të paharrueshmin, Ndrekë Kodheli, dhe gjatë rru-gës 

gjoja për në burgun famkeq të Burrelit, i zbritën nga maqina dhe i vranë. I 

vetmi dëshmitar që qe në atë maqinë përcjellëse, ishte Gago Dreri, ish-polic 

në atë kohë… Ai, fat-keqësisht, ka ndërrue jetë dhe njeriu që i ka ndëgjue 

nga goja e tij këto ngjarje, jam vetëm unë, që, në këto kohë të vështira, 

gjendem jashtë atdheut tonë të dashtun… 

Shumë nga antarët e grupit qendror të Ri-nisë së Rezistencës, kishin 

qenë ushtarakë apo nëpunës të pushtetit në fuqi. Përveç atyne që gjendeshin 

në bangën e të akuzuemve, jasht ishin dhe shumë të tjerë, që e kishin ndihmue 

këtë Lëvizje. Nuk mund ta harroj kurrë ndihmën që na dha sekretari i gjyqit 

ush-tarak që na gjykonte, kapteri Zalo Xhamaqi, nga Kolonja. Ai u bë si një 

barometër i të gjitha seancave. Ai pat krijue lidhje direkte me mue dhe 

vazhdimisht, kur më hiqte prangat ose kur m’i vinte, më jepte të dhanat mbi 

atë çka zhvillohej prapa perdes së asaj gjykate të paligjëshme… 

Për qëndrimin heroik të të Rinjve të Rezistencës gjatë seancave të gjygjit, 

flet një dokument (një kopje e deponimeve tona dhe pytjeve që na janë ba), 

që trimi dhe bashkëpuntori ynë Zalo, i përcolli në mënyrë sekrete jashtë 

shtetit, gja për të cilën dhe u dënue me pushkatim. 

Një mëngjes, pa zbardhë mirë dita, kur prokurori kriminel po shkonte 

me i dhanë Zalos “il colpo di grazia”, ma parë erdhi në korridorin e ngushtë 

të burgut të vjetër, ku ne, disa të rinj të Rezistencës, flejshim. Më zgjoi me 

një shqelm (të zakonshëm) dhe m’u drejtue me këto fjalë:


- Po shkoj drejt “në breg të lumit” (i ziu breg lumi sa trima ka pa tue 

dhanë frymën e fundit!) dhe do ta vras atë mikun tand me dorën time. Ajo 

ditë për ne të gjithë, jo vetëm për ata që e kishin njohë mirë Zalon, por edhe 

për të gjithë të burgosunit e tjerë të ndershëm dhe antikomunistë, qe një ditë 

e errët zije… 

…Një ndodhi, që tregon guximin e asaj rinie, në vitet e para të pushtetit 

terrorist dhe ndoshta edhe të gjithë periudhës që ai pushtet sundoi, asht kjo: 

Po ndërtohesh stadiumi “Qemal Stafa”. Rinia e burgosun në burgun e 

Tiranës, çdo ditë shkonte, e lidhun nën pranga dhe nën bajonetat e oficerëve 

e të policëve të sistemit, me punue në atë stadium. Shkonte dhe kthehej, 

paradite dhe mbasdite, nëpër ca kamiona të hapun. Një ditë, tamam përpara 

sheshit që sot është sheshi “Skanderbeg”, në të katër maqinat që ishin plot e 

përplot me të rinj në pranga dhe policë të armatosun, shpërtheu njëherësh, 

një këndim i kangëve patriotike: “Eja mblidhuni këtu, këtu…” dhe “… në 

kambë o nipat e Gjergj Kastriotit”. Dhe ndërsa ne këndojshim me zjarr 

këtë kangë, policët dhe oficerët që na shoqnojshin, në vend që t’u jepnin 

makinave përpara, filluen me na qëllue sa me kondakët e pu-shkëve, sa me 

kërbaçet, që i mbajshin gjithnjë me vete, sa me grushta dhe me shqelma. 

Dhe populli që u gjend andej, u grumbullue aq shumë, sa që kjo gja mori 

formën e një demonstrate spontane. Në fytyrat e secilit nga ata që ishin 

grumbullue në atë vend, dukesh qart si dhimbsunia, për torturat që po 

ushtrojshin mbi trupat tanë të rinj, aq edhe gëzimi, për guximin tonë, në atë 

kohë të errët. 

Në mes të asaj turme, gjendeshin, ndoshta, dhe pjestarë të familjeve 

tona apo fis e shokë, të ciIët mund t’i merrshin me mend vuejtjet që do të 

pasojshim nëpër qelitë e mallkueme, sapo të zbritshim nga ato mjete, torturat 

shumë ma të randa nga ato që po ndo-dhshin nën sy të tyne në atë shesh. 

Por rezultati nuk qe edhe aq i randë: Sapo mbërritëm në oborrin e burgut, 

nën kërbaçin dhe shqelmat e policëve, ashtu siç ishim të lidhun, po pritshim 

vazhdimin e tortu-rave. Xhelatët Muço, Skënder e kompani, posa morën 

vesht këtë ndodhi, u lëshuen si bisha me të gjitha mjetet e dhunës në mend 

dhe në dorë… Në ato momente, pa fillue ende këta përbindësh nga zanati 

tyne, mbërriti një veturë e shoqnueme dhe me ca të tjera. Një burrë i shkurtën, 

thuejse i shqetësuem dhe me pamjen e njeriut me pozitë, që mesa dukesh, 

ishte ministri i mbren-dshëm në ato vite, menjëherë iu drejtue drejtorit të


465 

burgut, Janaq Karabataqit (një burrë i mire, në mes të të kqijve): 

- Pse po e lidhni këtë djalë? Çfarë ka ba…? 

Drejtori i tregoi ngjarjen e pak orëve ma parë. - 

- Kanë këndue rrugës, tue u kthye në burg! 

- Dhe çfarë kangësh po këndojshin…? 

Drejtori vazhdoi t’i tregojë llojin e kangëve dhe bërtitjet në formë 

proteste. 

- Turp - u bërtiti ai me pozitë të gjithë atyne që ishin të pranishëm. - 

Turp, turp për ju të gjithë… Ne kujtuem se çfarë lloj kange kanë këndue! 

Këto kangë, që po më thoni, janë kangë patriotike shqiptare. E ç’të keqe 

kanë këto kangë për ju? A e dini se këto veprime çojnë ujë në mullinin e 

reaksionit? Ne kujtuem se po këndojshin kangë të fashizmit, “xhiovinezza” 

e të tjera… Turp, turp, shumë keq - vazhdoi ai, i zemëruem. - Po ju, more 

djalë, pse e batë këtë manifestim antipopu-llor? Këto kangë kishte lezet të 

këndoheshin në kohë të fashizmit, ashtu si i kemi këndue na komunistët, 

nëpër burgjet e atëhershme, e jo sot, në një kohë kur vendi i ynë qeveriset 

nga një qeveri e dalë nga gjini i këtij populli! - Lejeni të shkojë në vendin e 

vet dhe mos e prekni me dorë – përfundoi burri i shkurtën, sa i neveritshëm, 

aq dhe i sjellshëm, në atë rast…


NUREDIN BORIÇI 

Nuredin Boriçi lindi në qytetin e Fierit, në vitin 

1945. Ka kryer Institutin e Lartë Pedagogjik, 

Fakultetin Gjuhë-Letërsisë dhe ka punuar 

shumë vjet si mësues në qytetin e Fierit. Në 

vitin 1977 arrestohet dhe dënohet me 6 vjet 

burg për agjitacion e propagandë. Në vitet e 

pluralizmit politik ka botuar tetë libra me 

motive nga burgjet dhe kampet me punë të 

detyruar. Midis tyre po përmendim: “Pleqtë e 

burgut”; “Është koha për të vdekur”; “Mall 

për dheun e pastërt” dhe “Ullinjtë e Hekalit”.


467 

PLEQTË E BURGOSUR, TURPI I DIKTATURËS 

Në burgjet e Shqipërisë pleqtë e dënuar rropateshin nëpër kapanonet 

e ftohtë gjatë dimrit, apo në ajrin mbytës gjatë verës së nxehtë. Ishin vërtet 

rrëqethëse ato fytyra të rrudhosura, largimi nga fëmijët, nipërit dhe gurët e 

shtëpisë, nga rruga, nga mali përballë dritares, nga malli për një plep diku 

larg… 

Këta pleq mund të kishin qenë tregtarë të pasur (të cilëve u ishin 

rrëmbyer edhe florinjtë), intelektualë të Liceut të Korçës, pjesëmarrës në 

luftë kundër fashizmit dhe më vonë ministra apo ambasadorë, veterinerë, 

që kishin studiuar në vende Perëndimore, priftërinj, hoxhallarë, shehlerë, të 

cilët një pjesë vuanin që nga 44, të tjerët nga 68 e këtej, kur u goditën 

institucionet fetare. 

Pleq të sëmurë, të urtë, pleq nervozë, të lodhur, për të cilët mëshira do 

të ishte shumë urgjente. Sidoqoftë ata tani nuk janë më. Në burgun e Ballshit, 

më 1980, kapanoni 9 përmblidhte më të moshuarit. E pra, ishte një azil 

pleqsh. Ja disa prej tyre: Mykerem Janina 92 vjeç, Zef Malaj 80 vjeç, Mikel 

Koliqi 80 vjeç, Shemsi Totozani 75 vjeç, Qemal Gega 70 vjeç, Miço Konomi 

75 vjeç, Thoma Plasa 70 vjeç, Gaqo Peci 60 vjeç. 

Nëpër burgjet e Shqipërisë për tre dekada mjeku Dhimitër Konomi 

(ose doktor Miço, siç e thërrisnin të dënuarit) shërbeu me dhimbje për 

pacientët, të cilët e kujtojnë në çdo kënd të vendit me respekt dhe konsideratë. 

Mjafton të themi se shumë nga këta , të mbetur të vetmuar në burgun e 

gjatë betoheshin “për kokën e doktorit”. 

Kaloi vite në burgun e Elbasanit, Vlorës, Laçit, Përparimit, Ballshit, 

Zejmenit, ku krahas vuajtjeve të tij, me ndjenjën e humanizmit të thellë 

kontrollonte të sëmurët, trupat e tyre të sfilitur nga puna, uria, aksidentet. 

Vetëm të burgosurit e dinë se me sa përkushtim punoi doktor Miçoja pa 

bërë dallim në se ishte gjeneral i luftës apo ministër i rrëzuar, bujk apo bari. 

Për atë të gjithë ishin të barabartë. Në një rast në Ballsh, duke biseduar me


të, i kërkova t’i bënte një vizitë Dashnor Mamaqit që nuk ndihej mirë. M’u 

përgjigj: 

- Do vij, por më parë më shoqëro, të lutem, deri te kapanoni shtatë, se 

aty më ka kërkuar një çoban nga Korça, të respektoj radhën, njeriun… 

- Enver Hoxha është një qen, thërriste një plak lab i çmendur, i dënuar 

me 20 vjet burg. Enver Hoxha e kalbi Labërinë burgjeve! Dhe jargët i 

vareshin si ngjitës. 

Mykerem Janina në moshën 90-vjeçare futet në burgun e Ballshit, për 

agjitacion e propagandë. Krimi i tij qe kultura e madhe (ai njihte si askush 

osmanishten-turqishten e vjetër, kishte korrespondecë në vitet 70 me Azis 

Nesinin, babai i tij kishte qenë rektor në universitetin e Stambollit, njihte si 

askush islamizmin), por faji ishte dhe dashuria shpirtërore në këtë moshë 

për një femër të re… 

Në kapanonin 3 kishte shumë të moshuar. Ndër këta edhe djali i 

rilindasit të shquar Sotir Peci, një ndër bashkëpunëtorët e Fan Nolit në SHBA. 

Profesori korçar ishte dënuar së bashku me dy intelektualë të tjerë, ndër 

këta piktori Vangjush Tushi. Bisedoja në një rast me të: 

- Për procesin mësimor, - më pyeti ai, - a të kanë goditur në akuzë? 

Sepse mua, - vazhdoi ai, - më përmendën “dhinë e zotit Segën”. Ti e ke 

lexuar atë novelë ku flitet për dhinë që donte të ishte e lirë? E pra, hetuesi 

më tha se aludimi im ishte i qartë: Shkëputja e Shqipërisë nga tufa e kampit 

socialist, si rezultat do të kishte fundin e dhisë në gojën e ujkut. 

Thoma Plasa, një ndër tregtarët më të pasur të Korçës, mjek, patolog. 

Kalon pleqërinë në burgun e Ballshit. Me nostalgji kujton florinjtë që ia 

rrëmbeu diktatura, kujton Bolonjën ku studioi, kujton mikun e tij italian, 

këngëtarin Renato Rasha, me të cilin luante bixhoz në Itali më 1936, kujton 

Ana Manjanin, me të cilën ka pasur lidhje intime. Ai vetëm kujton… pastaj 

me gavetën e aluminit afrohemi së bashku në sportelin e kuzhinës. 

Zef Mala, 80 vjeç, udhëheqësi i Grupit Komunist të Shkodrës, i verbuar 

krejtësisht, lëviz ngadalë në oborrin e burgut i kapur për dore me një të 

dënuar tjetër, Kolën zemërartë… Jeton në errësirë. 

Një proverb i lashtë thotë: “Njeriu fillon të shijojë pak pikërisht atëherë 

kur e lenë sytë. Zef Mala, i besoi në rininë e tij, ëndrrës plot dritë të 

komunizmit, edhe pse shumë shpejt, që kur ishte i ri, pësoi zhgënjimin për 

idealet e tij. Me siguri në këtë burg, i plakur, i verbuar, ndiente pendesë.


469 

Mikel Koliqi, vëllai i shkrimtarit Ernest Koliqi, lëvizte në oborrin e 

burgut ngadalë. Fytyra e tij katrore me sytë fisnikë, ku urrejtja e justifikuar, 

në këto rrethana, nuk zinte vend kurrë, ishte një simbol i durimit dhe mirësisë. 

Ai ishte një njohës i mirë i muzikës klasike, një poliglot i shkëlqyer, njohës i 

letërsisë shqiptare deri në 44. Të gjitha vitet e regjimit komunist i kaloi në 

internim e në burgje. 

Nuk mund të le pa përmendur pleqtë fetarë, të cilët të dënuar për 

arsyen e vetme se kundërshtuan heqjen apo shembjen e institucioneve fetare, 

me një durim të admirueshëm vuanin ditët e fundit në burgjet e diktaturës. 

Me njërin prej tyre, sheh nga Tepelena, i cili flinte pranë meje, bisedoja dhe 

ai më thosh: “Kam përkrahur edhe Luftën Antifashiste, kam luftuar me 

çetat partizane; por më 1968 kundërshtova prishjen e teqesë, nuk aprovova 

direktivat nga lart, prandaj dhe më burgosën”. 

Kasem Trebeshina, shkrimtar disident, gjithë vitet në burgjet shqiptare, 

ku personalitetet e kulturës fyheshin në mënyrën më barbare. Në verën e 

vitit 1981, shkrimtari Trebeshina në burgun e Ballshit merr një vendim 

rrëqethës; të vetasgjësohet. Ai ka shpallur grevë urie. Mundohemi ta bindim… 

Por më kot: “Dua të mos jem më… jam i lodhur”, sikur flasin sytë e tij 

sepse pas kaq ditë greve urie, ai nuk ka forcë të flasë. Kitaristi Mehdi Prodani 

dhe intelektualë të tjerë, më së fundi, arrijnë ta shpëtojnë, duke e ndihmuar 

me serume etj…Kështu terrorizoheshin shpirtrat e pamposhtur të 

kundërshtarëve të diktaturës. 

Përballë meje në kapanonin 3, flinte pedagogu i marksizmit Arif Gashi, 

përballë të cilit më 1966 në Institutin e Shkodrës unë jepja provimin e 

marksizmit. Arif Gashi kishte studiuar në Moskë. Edhe në burg librin s’e 

hiqte nga duart. Veçse tani lexonte Tolstoin. Por edhe Marksin. 

- I dashur profesor, - i thashë në një rast, - sociologët perëndimorë 

thonë se gabimi fatal i Marksit qëndron në atë se ai ndërtoi një doktrinë për 

njeriun, pa e njohur më parë atë…NJERIUN. 

- Komunizmi varrosi vetveten në atë çast kur sarkofagu me kufomën 

e Leninit, më 1924, krijoi mitin, krijoi mbinjeriun… Si të ta shpjegoj - dhe ai 

vazhdoi leksionin, duke më kujtuar auditorin në Institutin Pedagogjik të 

Shkodrës, ku ai ishte aq komunikues e njerëzor. Pra, duke krijuar mitin e 

Leninit, mbinjeriun e Niçes, komunizmi vrau veten, - përfundoi ai leksionin, 

para një ish-studenti të tij, në të njëjtin burg. Profesor Arif Gashi kishte


lexuar në rusisht dhe njihte shumë mirë filozofin e madh “rivalin” e Marksit, 

Fridrih Niçen. Pastaj unë i kujtova atij se shkaku, pse u burgos, mund të 

kishte qenë edhe ajo tezë provimi, së cilës unë iu përgjigja plot emocion, 

me titull “Fol për gabimet e Stalinit” më 1966. Profesori na kishte folur 5 

faqe leksion për gabimet e Stalinit të qartësuara në 13 pika. Shumë, apo jo? 

Një ndër pleqtë e kapanonit tregonte në një rast për vrasjen makabre 

të Hysni Lepenicës, kësaj figure të shquar të patriotizmit shqiptar. Ai fajësonte 

komunistët, të cilët sipas tij u morën vesh me komandën italiane të garnizonit 

në Gërhot të Gjirokastrës, ku u asgjësuan 32 burra të shquar nacionalistë. 

Më vonë, thoshte ai, Sigurimi i Shtetit burgosi djalin e Hysni Lepenicës, 

duke rrëmbyer edhe dokumente me vlerë, korrespondencën e Lepenicës 

me Fan Nolin, me Avni Rustemin e të tjera figrua të ndritura, si dhe shumë 

foto me vlera muzeale. 

Këta të moshuar ishin memorja e kombit ose më mirë të themi dinin 

të vërtetat e pastra, prandaj dhe duhet të izoloheshin për të mos shpërndarë 

dritën e së vërtetës. Mbase prandaj u arrestua edhe djali i Sotir Pecit, 

bashkëpunëtorit të Fan Nolit, profesori i frëngjishtes në Korçë Gaqo Peci, 

i cili dispononte dokumente të shumtë dhe etimologjinë e disa mijëra fjalëve 

shqip të punuara nga ati i tij, ndofta dhe korrespondencën e Sotir Pecit, këtij 

rilindasi të shquar, me të tjerë dijetarë. Në regjimet totalitare harresa është në 

favor të jetëgjatësisë së regjimit obskuratist, që, nërastin tonë ishte komunizmi 

i Enver Hoxhës. 

KOSTA 

Tmerr. Është dimër, 15 gradë nën zero. Spaç ‘78, kampi në apel… 

Një djalë i hollë, i kockëzuar, sikur të ishte një Krisht i bërë me parafinë, a 

një vepër arti e punuar me qelq, me dorën e djathtë të vendosur në pjesën e 

fytyrës ku pëllëmba e ngrirë me gishtat e shtrirë formojnë një mur ndarës 

për sytë e fikur në zgavrat e errëta: Aristoteli, djalosh i zgjuar i gjimnazit të 

Gjirokastrës, njëri nga tre djemtë e arrestuar në vitin ‘74 si fajtor për traktet 

që shpërndanë kundër diktaturës; ky Aristotel pra, i çmendur nga torturat, 

uria, të ftohtit, humbet arsyen. 

Ai nuk fle më, ai lëviz pa qëllim, brenda telave, herë-herë i zhveshur 

lakuriq mbi dëborë bënte lëvizje, të cilat janë konveksione që mund të


471 

deshifrohen vetëm prej të burgosurve që e shikojnë me dhimbje… Me 

pëllëmbën e ngrië të dorës ai sikur ndan universin në dy pjesë. E mira dhe e 

keqja, Aristoteli i çmendur këtë ndarje sikur ia bënte hapësirës së ftohtë, 

dritës që vinte nga qielli i pakët në atë gropë burgu… Sikur ky Krisht prej 

qelqi qortonte krijuesin: “O Perëndi, pse më vërtite në këtë gropë të ftohtë”?! 

Pas pak ditësh forcat e lënë. I shtrirë në shtratin pranë xhamit në infermierinë 

e Spaçit ai jeton çastet e fundit. Unë doja ta shihja Aristotelin në agoninë e 

tij. Unë shpresoja më kot që ai të ngrihej… Fytyra e tij e ngrirë, pa jetë; më 

la në shpirt një porosi: Mos harroni! 

Aristoteli vdiq. Shoku të tij Kosta Qiriakos, me sytë e trembur, me 

buzët e shtrënguara, thua se pret edhe ai radhën për të hyrë përtej portës së 

çmendurisë, i afrohen shumë të burgosur, e ngushëllojnë. I afrohem edhe 

unë; duke u dridhur jo nga të ftohtit, por nga sytë e tij që thërrasin: Më 

ndihmoni… po çmendem!


CAF JONUZ CULAJ 

Lindi në Reç të Malësisë së Madhe në vitin 

1926. Deri më 1946 drejtoi Rininë 

Antifashiste të Malësisë së Madhe. Në vitin 

1954 dënohet me 20 vjet burg me akuzë: 

“Tradhti ndaj atdheut dhe agjitacion e 

propagandë”. Lirohet në vitin 1967 dhe deri 

më 1970 punon punëtor në N.Nd. Shkodër. 

Në vitin 1970 ridënohet përsëri me akuzë: 

“Agjitacion e propagandë” me 9 vjet burg të 

cilat i vuan tërësisht. Përkrahës i proceseve 

demokratike dhe një nga themeluesit e Shoqatës 

së të Përndjekurve Politikë. Ka botuar artikuj 

në organet e shtypit si dhe librin “Krushqit e 

lirisë”.


473 

DY PORTRETE BURRASH PREJ MALSISË SË MADHE 

Vrasje e shëmtueme që tronditi malësinë : Taro Keqi (1916-1948) 

Ai jetoi shumë pak, vetëm 32 vjet. Këto vite i mbushi me vepra trimnie 

e heroike, la ndër ata që e njohën kujtime të mira dhe, në fund, pati një 

vdekje tragjike. 

Kishte lindur më 1916 në fshatin Reç (fisi Balaj), i njohun jo vetëm në 

fshat, por në tanë Malësinë. I ati, Keq Sadiku, ishte oficer i Mbretnisë Shqiptare 

dhe mbante gradën toger. Ishte korrekt në detyrë dhe shumë i urtë. Malësorët 

atë e quenin “Kandari i drejtësisë”. 

Taro Keqi trashëgonte të gjitha aftësitë e babës së vet. 

Kur Italia fashiste sulmoi më 1939 vendin tonë, malësorët atdhetarë të 

Reçit, nën drejtimin e Dom Luigj Picit, shkuen në Koplik, tek zyrat e 

Nënprefekturës, për të kërkue armë, por më kot… Në atë grupim qe edhe 

Taroja. 

Në vitin 1942 rreshtohet në çetat nacionaliste dhe për tre vjet nuk e 

lëshoi pushkën nga dora. Mori pjesë në shumë aksione kundër pushtetit 

italian (në premjen e linjave telefonike, në sulmin kundër postës së Vrakës, 

në Luftën e Reçit) si dhe atyne gjermane në fund të vitit 1944. 

Luftoi për Shqipërinë, me besimin që vendi të qeverisej drejtë nga 

shqiptarët e për të mirën e shqiptarëve, me besimin se demokracia e vërtetë 

të instalohej në vendin e vet. 

Me çlirimin e Shqipnisë emnohet komandant i postës në Kelmend. 

Ishte një detyrë e vështirë. Detyrën duhej ta kryente, por nuk donte që të 

damtonte vëllaznit e vet, pasi shumë malësorë kishin marrë pjesë në dy 

qëndresa antikomuniste (1945). Kështu që ai mbajti krahun e vendit të vet, 

gja që sigurisht, nuk i pëlqeu regjimit. Pushtetarët e rinj u kujtuen që ai, para 

do kohësh, kishte refuzue edhe që të bante pjesë në Sigurimin e Shtetit. Së 

fundi, u kujtuen se ai ishte i biri i togerit zogist Keq Sadiku. Vendosën, që 

fillimisht, ta lironin nga detyra, mandej “shohim e bajmë” kanë mendue.


Taroja nxirret në lirim, vjen në fshatin e tij dhe i kthehet jetës personale, 

tue pasë në shpinë njerëz që e survejonin. Lista e njerëzve të dyshimtë ishte 

gati, pritej vetëm që të zbatohej plani kobëzi! 

Dhe ja, nata e 28 korrikut 1948. (Populli në kujtesën e vet e cilësoi këtë 

natë “Nata e shtrigave”). Pesëdhjetë e gjashtë burra të Malësisë, nga të cilët 

katërmbëdhjetë nga Reçi, arrestohen befasisht nga Sigurimi. Përsa u përket 

burrave të Reçit, në krye të listës figuronte edhe emni i Taro Keqit. Të tjerët 

qenë: i ati i tij, Keq Sadiku, e mandej: Mark Toma, Rexhep Lani, Ali Malja, 

Tomë Gjoni, Gjekë Pjetër Dushi, Mac Deda, Ali Hajdari, Sait Lani etj. 

Shumë i kërkuemi Lekë Pjetër Marku, mundi të shpëtojë tue kalue kufinin. 

Taro Keqi, rastësisht, atë natë nuk u ndodh në shtëpi. Tragjedinë e 

mori vesh të nesërmen. Familja i tregoi gjithçka. Mori vesh se atë e kishin 

kërkue disa herë. Menjëherë e kuptoi rrezikun që i kanosej dhe kuptoi fatin 

e parashkruem të 56 burrave. Mund të shpëtonte tue kalue kufinin, por 

kambët nuk i banin për andej. Mendjen e kishte te i ati dhe te shokët, prej të 

cilëve nuk kishte si të ndahej. Ju ofruen edhe “garanci” se asgja nuk do ta 

gjente as atë, as babën e tij e as malësorët e tjerë që ishin të izoluem. Pra, për 

një “formalitet”, duhej të paraqitej në zyrat e lokalitetit. Ndonëse me dyshim, 

gjithsesi shkoi atje. “Formaliteti” qe fare i thjeshtë: prangosja e menjëhershme 

e tij. 

Të nesërmen të gjithë të moshuemit u dërguen në Degën e Punëve të 

Brendshme të Koplikut; të gjithë si në një kuti me sardele. Kishin 24 orë pa 

bukë e pa ujë e s’mund të flitet për higjenën. Në mesnatë, dy policë marrin 

Taro Keqin dhe ia dërgojnë në zyrë Ll.N. që ishte shef sigurimi. Ky i fundit 

i ban disa pyetje: 

“Kush ban pjesë në organizatën tradhtare “Shqiponja me dy krena”? 

“Kush e udhëheq atë, “Kush i bani mbledhjet”? etj., etj. 

Taroja, i befasuem nga këto pyetje, vetëm hesht, gja që nuk i pëlqen 

zyrtarit, i cili ngrihet në kambë dhe e godet. 

Jo nga dhimbja, por nga inati, ai, ashtu i prangosun sulmon shefin e 

sigurimit tue e goditë me hekurat që mbante në duer e tue e rrëzue përtokë 

të gjakosun. Britma e kriminelit detyroi policët që rrinin mbas dere, që të, 

futeshin mbrendë, për t’i ardhë në ndihmë shefit të tyne. Mandej morën 

Taron, dhe mbi të përdorën të gjitha torturat që njihnin e që qenë të 

mjaftueshme: pas dy orësh Taroja dha shpirt. Ashtu të vdekun, xhelatët e


475 

“varrosën” pranë gropës së WC-së, sikurse kishin ba me Dom Pjetër Çunin, 

Dom Aleksandër Sirdanin dhe Nikë Markun nga Kelmendi. 

Ky ishte Taro Keqi, që vazhdon të kujtohet nga e gjithë Malësia. 

Njeriu me kambë të preme: Eduard Llesh Marashi (1934 – 1990) 

Dhjetë vitet e fundit të jetës së tij i kaloi në katin përdhes të një pallati, 

pranë stacionit të trenit në Shkodër. Kushtet e asaj dhome i ngjanin një 

burgu: drita hynte sa për të na nda ditën nga nata, ajri plot lagështi do të 

ishte i padurueshëm edhe për një kafshë. 

Ai kishte pa edhe ma keq. 

Personazhi i këtij shkrimi asht Eduard Llesh Marashi. 

Në vitet e fundit ishte në një gjendje shëndetësore për t’i ardhë keq 

gjithkujt: dy kambë të preme pak nën gjunj dhe një koleksion sëmundjesh, 

diagnozat e të cilave i dinte vetëm ai e mjekët. 

Si jetoi vallë ai njeri në atë gjendje? 

Shpesh, ne shokët e tij të burgut, i banim vizita dhe i jepnin kurajo për 

të mbijetue. Ishte ai, tek kullonte gjak e qelb që na forconte besimin për të 

ardhmen demokratike. Ai ishte kalitë plotësisht në qelitë e burgjeve e në 

punët e randa të kampeve të përqendrimit. Vazhdimisht e sfidonte sëmundjen. 

I thonte asaj “plaç”! E ndonëse ma i ri se unë, më jepte zemër. Një herë më 

tha: “Populli shqiptar po duron sëmundjen kanceroze të komunizmit e nuk 

dorëzohet, si të dorëzohem unë nga kjo palo sëmundje”? 

U lind më 1934 në Shkrel të Malësisë së Madhe, në një familje me 

tradita trimnie, bese, burrnie, urtie e zgjuarsie. Tre djemtë e Marash Vatës u 

bënë oficerë (Kanto Marashi, Gjokë Marashi e Llesh Marashi, që ishte babai 

i Eduardit). Familja e tij nxorri edhe klerikë. 

Në një mjedis të tillë ai mori kështu mësimet e para të atdhedashurisë 

e të fesë. 

Qe vetëm 5 vjeç, por me kujtesë të ngulitun, kur Shqipnia u pushtue 

nga Italia fashiste. Si antifashiste, familja mori arratinë në male. I ati, Lleshi, 

për pak kohë, mori pjesë në çetën e parë partizane (1942), por u largue prej 

saj, sepse nuk ishte vetëm se nacionalist. Vitet kaluen e Eduardi rritej e 

formohej tue pa se ç’po ndodhte. 

Erdhi nantori i 1944-ës e Lleshi përfundimisht u largue nga Shkodra e 

iu ngjit maleve, si dikur kur ishte fëmijë, veçse kësaj here me pushkë në krah


e me mendimin për të udhëheqë popullin e vet drejt lirisë që andrronte. Me 

vete kishte familjen. 

Dhjetor 1944. Filloi për familjen e tij kalvari i mundimeve: djali 

(Eduardi), nana, dy vëllaznit e dy motrat internohen në kalanë e Beratit. 

Lëvizja e Koplikut e drejtueme prej Llesh Marashit dështon, e ai vetë 

kapet me tradhti në një shpellë në Razëm të Shkrelit dhe e varin në qendër të 

Shkodrës. Oficeri që po drejtonte këtë ekzekutim, e pyeti: “Cila është fjala 

jote e fundit”? Lleshi iu përgjegj: “Rroftë Zogu i Parë, Rroftë Shqipnia e 

lirë”! Kjo asht dëshmi autentike, pasi u tregue në konfidencë nga ai oficer, 

që sot nuk jeton më. 

Duke qenë i vogël (11 vjeç) Eduardi u kthye në Shkodër, vazhdon 

shkollën, por asht në sy të nxanësve që kishin marrë urdhën për ta survejue. 

Deri më 1951 vazhdon gjimnazin e në fshehtësi të plotë organizon me disa 

shokë, prindërit e të cilëve qenë vra apo ishin nëpër burgje, qëndresë 

antikomuniste, tue iu kundërvue Organizatës së Rinisë Komuniste. Por 

Sigurimi i kishte veshët e mprehtë e duert të gjata. Arreston Eduardin, 

Q.Elezin, R.Uruçin, Xh.Xhaferin dhe F.Kombin. I torturuan keq, por ata 

qëndrojnë. U bahet gjyqi dhe prapë qëndrojnë, tue lanë përshtypje në popull. 

Dënohen. Vijnë vitet e burgjeve e pastaj të internimeve. Nga njëni burg në 

tjetrin, nga njëni kamp në tjetrin. Burgjet e kampet qenë shkollat ku u kalit 

ma shumë karakteri i tij. Mësues pati të burgosunit ma të moshuem. Mendja 

i punonte mirë e ai thithi shumë njohuni. 

Ma në fund lirohet nga burgu, por nuk strehohet në shtëpinë e tij, 

sepse ia kishin sekuestrue, por në një biçim banese. Gjendja shëndetësore e 

tij qe e dëshpërueme, megjithatë asht i detyruem të punojë në vende me 

punë të randë e pagë të ulët. Motra e tij, Xhina, i mëson zanatin e rrobaqepësit. 

Tinëzisht punon, kuptohet me çmim të ulët, që të përballonte urinë e 

sëmundjen. 

Nuk zgjat shumë e, pasi demaskohet në lagjen ku banonte, se bante 

propagandë kundër pushtetit, arrestohet. Neni 55 i Kodit Penal të Shqipnisë 

zbatohej ritmikisht: agjitacion e propagandë. Normalisht ky nen të jepte 7- 

8 vjet heqje lirie. 

Gjyqi u zhvillue në Degën e Punëve të Brendshme, kryetari i së cilës i 

drejtohet Eduardit: “Tani, dhelpra plakë të erdhi fundi. Ti do të mbetesh 

banor i përhershëm i burgjeve tona”. Eduardi përgjigjet: “Nuk më vjen


477 

keq aspak. Shqipnia asht një burg prej 28.000 km 2 dhe të burgosun janë të 

gjithë shqiptarët, tue përjashtue disa zagarë”. 

Dënohet dhe dërgohet në burgun e Burrelit. Vuajti atje të ftohtin, 

lagështinë, urinë, keqtrajtimin etj., etj. Sëmundja vazhdonte të përparonte. 

Më pas dërgohet në burgun e Spaçit e ai nuk mund të ecë, prandaj përdor 

patericat. 

Më 1979 Eduardi, në grup me Vangjel Leshon, Fadil Kokomanin dhe 

Xhelal Koprencën, i dërgojnë një letër Enver Hoxhës, tue i sugjerue që të 

braktiste rrugën e nisun, pasi sistemi që po mundohej të ndërtonte, do të 

shembej. Letra bani bujë të madhe. “Zeusi” në Tiranë u tërbue keq. 

Menjëherë dërgoi të deleguemit e tij në Spaç dhe pyetja që këta u banë katër 

guximtarëve qe tepër dredharake: “A mos e keni shkrue letrën në gjendje 

depresive dhe tani jeni penduar”? Të katërt përgjigjen se e kishin shkrue me 

mendje të kthjellët dhe madje u gëzuen sepse letra e nisun prej tyre kishte 

mbërritë në destinacion.S’mbetej gja, veç gjyqi i parapërgatitun: 3 dënime 

me vdekje, Eduardi, për shkak të sëmundjes, dënohet me 25 vjet të tjera, 

çka do të thoshte një vdekje e pashmangshme në burg. Sëmundja ecën 

përpara dhe atij i presin të dyja kambët, pak nën gju; patericat tashti dalin 

jashtë përdorimit. Janë shokët që e mbajnë në shpinë, kur ai kishte nevojë që 

të lëvizte.Asht koha kur Ramiz Alia ishte kryetar i Presidiumit të Kuvendit 

Popullor. Eduardi i drejtohet me një letër ku i thotë: “Ju qëllimisht ma falët 

jetën, që të vuej edhe ma shumë, tue më pre kambët. Ua di për nder e 

burrni që të më vrisni, siç keni vra qindra e qindra shokë të mi, sepse nuk 

jetoj dot në kurriz të të tjerëve”. 

Ramiz Alia dërgon qëllimisht një fotoreporter që të verifikojë se si 

qëndronte puna. E fotografojnë ashtu në mes të oborrit të burgut. Për 

regjimin tashti nuk paraqiste rrezikshmëni. Transferohet nga Spaçi dhe 

dërgohet në burgun e DPB të Shkodrës. Tashti janë policët e detyruem që 

3-4 herë në ditë ta mbajnë në shpinë. 

Ma në fund lirohet. Tue qenë shumë sedërli, nuk pranon lëmosha. 

Kërkon të punojë. Një shok i tij, i siguron një makinë qepëse. Mendoni tani 

se çfarë përpjekjesh bani ky njeri, ashtu i cungosun të vinte në përdorim 

mjetin që i siguronte bukën. 

Vdiq më 1990 e u varros pa ceremoni fetare e pa fjalime. U varros në 

heshtje nga të afërmit e shokët e dhimbjes së thellë.


MARIJE GJOKA (MAZREKU) 

dhe DOM NIKOLL MAZREKU 

Si motër e vëlla të lidhur ngushtë në besimin tek 

Zoti e prej vuajtjes së gjatë që iu shkaktoi 

persekutimi politik, i paraqesim, në këtë antologji, 

së bashku. Kjo edhe ngase shkrimet që kemi 

përzgjedhur, ata ia dedikojnë njëri-tjetrit. Marie 

Gjoka, qysh në moshë të re u përball me 

përndjekjen politike, mbasi, aty nga fundi i vitit 

1946, Dom Nikoll Mazrekun e arrestojnë dhe 

kalon në burgje e internime gjithë periudhën e 

diktaturës komuniste. Vëllain tjetër, Rrokun, e 

pushkatuan në vitet e para të ardhjes në fuqi të 

regjimit enverian. Ai ishte krejt i pafajshëm. 

Maria kaloi një jetë të tërë mbas burgjesh. 

Shkonte për të ndihmuar të vëllanë, Dom 

Nikollën, dhe bashkëshortin e saj, që e arrestuan 

vetëm pak kohë mbas martesës. Kujtimet e saj 

të dhimbshme i ka shkruajtur në librin “Cirka 

kujtimesh të hidhura”. Ka botuar gjithashtu 

vëllimin me poezi, “Lotë nane”.Dom Nikoll 

Mazreku mbas përmbysjes së regjimit komunist 

iu rikthye shërbimit kishtar.


479 

NJË MOTËR QË SHKRUAN TË VËRTETËN… 

FRAGMENT NGA LIBRI “CIRKA KUJTIMESH TË HIDHURA” 

(MARIJE GJOKA) 

Pas kaq vitesh marr guximin të shkruaj pak rreshta për vëllanë tim, 

Rrok Mazreku. 

Lindi në Shkodër në vitin 1920. Dom Nikolli, më 1941, ishte 

zëvendësfamullitar në kishën e Tiranës. Pastaj, siç e kemi shënuar më lart, e 

transferojnë në Kryezi të Pukës si famullitar. Këtu mori me vete nanën, 

Rrokun dhe mua. Rroku punonte si marangoz, qe mjeshtër, andaj, që në 

fillim, mori përsipër rregullimin e kishës së Kryeziut. Por, përveç punimeve 

të kësaj kishe, ai sipas dëshirës së Dom Nikollit, shkon edhe në katundin 

Flet për riparimin e dritareve të kishës së fshatit. E pikërisht atë ditë që 

shkonte atje, kalon andej një person i dënuar me vdekje, i shoqëruar nga 

njerëz të Sigurimit. Ai ishte i maskuar dhe po shkonte të tregonte vendet ku 

rrinin të fshehur Pashuk Bibë Mirakaj me të arratisur të tjerë. 

Këtë rast e shfrytëzon kryetari ikëshillit, Riza Mustafa, për t’u hakmarrë 

ndaj Dom Nikollit dhe familjes së tij. Kështu, me anë të kunatit të tij, Islam 

Pema, ish-oficer sigurimi në D.P.B. Pukë, kurdisin shpifjen se Dom Nikolli 

ka dërguar vëllanë në Flet për të lajmëruar të arratisurit e për t’i ndihmuar 

kështu që të shpëtonin nga duart e Sigurimit. Pak ditë përpara kësaj ngjarjeje, 

Rizai me priftin, ishin ballafaquar në praninë e përfaqësuesve të kishës, për 

disa konflikte në mes tyre, nga ku e drejta I ishte dhënë priftit. Prandaj Rizai 

shfrytëzoi rastin për t’u hakmarrë. Kështu, sapo Rroku kthehet nga Fleti, 

arrestohet. Pasi mbi të ushtrohen tortura nga më çnjerëzoret, pa asnjë fakt, 

dënohet 5 vjet burg. 

Vetëm pak muaj pas këtij arrestimi, i vënë prangat edhe Dom Nikollit, 

duke na lënë në atë fshat të largët të vetmuara mua dhe nënën. Në atë kohë 

isha 18 vjeç. 

Sapo kryen dënimin, Rroku, duke mospasur me kë të jetojë në shtëpinë 

që kishin në Shkodër, vjen tek ne, afër nënës dhe meje. Por mjerisht jeta 

pranë vatrës familjare për të qe e shkurtër. Tek ai do të ushtrohej edhe më e 

egër hakmarrja e po atyre njerëzve që e duan edhe herën e parë, me epitenin


“armik i popullit”, si i papajtueshëm me idealet komuniste, e mbi të gjitha, 

si vëllai i priftit të arrestuar. Këto akuza ishin ogurzeza për ne, paralajmëronin 

një diçka të keqe. Qenë si zërat e qyqes që ndillnin vdekje. 

Më 5 janar 1950, në atë ashtuquajturin Stabiliment të Sharrave (ishte 

vetëm një barangë e vjetëruar), ashtu siç kishte marrë zjarr edhe sa herë të 

tjera, përsëri i ra zjarri dhe e shkrumboi tërësisht. Im vëlla, së bashku me 

katër punëtorë, ishin rreth 100 metra larg këtij objekti. Shpejtuan menjëherë 

për ta fikur, pormë kot. Kaq u desh e forcat e Sigurimit erdhën menjëherë. 

Në krye kishin kriminelin Xhemal Selimi (Uci). Me të Rroku, disa muaj më 

parë, kishte pasur një grindje në klubin e Pukës, pasi ai e kishte fyer rëndë. 

Punëtorët e pyetur rreth kësaj ngjarjeje thanë me plot gojën se zjarri ishte i 

pamundur të ndalohej, por Xhemali nuk e donte të vërtetën. Në mendje të 

tij vërtitej djalli. Ai u përgjigjet punëtorëve se Stabilimentin e ka djegur Rrok 

Mazreku dhe kryet e tij unë do ta vë në themelet e Stabilimentit të ri. Megjithë 

këmbënguljen e punëtorëve dhe të përgjegjësit të tyre, Lukë Mark Ndoci, 

Xhemali bën të vetën. Bërtet si i çmendur, se këtu kemi të bëjmë me një 

armik të popullit e një ish-të burgosur politik, sikurse i vëllai, Dom Nikollë 

Mazreku,që gjendte edhe ai në burg politik. Ata nuk pajtohen me ne, janë 

demokristianë etj. 

Ky njeri i pamëshirshëm e mban Rrokun në hetuesi plot 10 muaj, 

duke ushtruar mbi të tortura nga më të tmerrshmet. Herë pas here e shtronte 

në spital me të vetmin qëllim, që i burgosuri të merrte veten, e pastaj… 

përsëri tortura. Kur Rroku ndodhej në spitalin e burgut, duke parashikuar 

vdekjen, me anë të një sanitareje, të quajtur Leze, na dërgonte një letër të 

vogël, ku shkruante: “Unë po pushkatohem për një faj të pabamë. Më çoni ndonjë 

medajë sermi, që të gjindet vorri ndonjëherë”. 

Në pragun e pushkatimit Rroku ka lënë edhe letra të tjera, të cilat u 

gjetën në dyshekun etij. Në një ndër to, shkruante: “Nënë, unë po vdes, por ti mos 

u dëshëpro: Kështu paska qenë thanë prej Zotit, me pague me jetën time një faj që kurrë 

nuk e kemi krye”. 

Pastaj, pasi u kërkon të falur të gjithëve, përshkruan hollësisht torturat 

çnjerëzore në hetuesi, shumë herë nga duart e vetë Xhemalit. Letrat e Rrokut 

u kopjuan të gjitha nga i vëllai, Dom Nikolli, pas lirimit të tij nga burgu i 

parë. Por, meqë në familjen tonë arrestimet, konfiskimet e kontrollet nuk


481 

mbaruan kurrë, ato i patëm fshehur dhe sot mjerisht janë dëmtuar aq shumë, 

sa mezi lexohen. 

Xhemal Selimi i rri besnik premtimit të tij e, pas një gjyqi formal, u 

vendos që do të pushkatohej. Kështu, ai lajmëron gjithë katundin Kryezi që 

të mblidhej para Stabilimentit, në ora 3 pasdreke. (Për këtë kriminel nuk 

ishte hera e parë që provonte kënaqësi të tilla sadiste të tipit komunist). Ishte 

zgjedhur qëllimisht data 25 dhjetor, dita e Krishtlindjeve… Kur erdhi Xhemali 

me skuadrën e pushkatimit, ku ishin grumbulluar tërë njerëzit e thirrur, i 

thotë Rrokut: “Ne e ndërtuam Stabilimentin përsëri dhe ti po pushkatohesh!” 

Rroku i përgjigjet: 

- Ku don që të rri? 

Pastaj kapërcen një grumbull trupash (lëndësh), të cilat ishin të stivuara 

para tij. Ata i thonë të ndalonte tek grumbulli i tallashit. E pyesin: 

- Ç’ka ke me thanë? 

E Rroku i përgjigjet: 

- Rroftë Shqipnija e lirë, me një liri të vërtetë…! 

Dhe, sa dëshiron të shtojë dhe diçka, të shtënat e automatikut ia presin 

fjalën në gjysmë. Por Xhemali nuk kënaqet me kaq. I afrohet me revolver në 

dorë dhe i bie kokës për së vdekuri. Pastaj rrëzohet në gjunjë para kufomës. 

Siç duket e kishte zënë gjaku. Gjaku i pafaj i Rrokut… 

Ishte ditë Krishtlindjesh, festë për mbarë katolicizmin botëror, por 

fatkeqësisht jopër atë shqiptar. Unë që larg dëgjova krismat e armëve. U 

rënqetha. Më ndillte zemra zi. Vrapova tek vendi i ngjarjes. Isha shumë e 

tronditur. E pashë vëllanë ashtu të shtrirë, të përgjakur… Desha t’i afrohesha, 

por nuk më lanë. Doja ta përqafoja për të fundit herë… 

Trupi i të vrarit qëndroi aty deri në të errët. Donin t’i shtinin tmerrin 

njerëzisë, por edhe të prisnin natën, me qëllim që të mos zbulohej varri i tij. 

Unë gjeta njerëz të besueshëm, të cilët, ashtu tinës dhe të fshehur, vrojtuan 

veprimet e kriminelëve. Pas tri ditësh, bëra të pamundurën, së bashku menjë 

fshatar që e kishte fiksuar vendin me kujdes, shkuam tek ai shesh vdekjeje… 

U ndaluam. Grumbulli i dheut ishte mbuluar me degë pishe. Kishte edhe 

plot krande shkrepsesh të përdorura për të parë natën duke e varrosur. 

Largova gemat në degët e bëra, me sa munda, një gropë. Aty vura medajën 

e sermit dhe ujin e bekuar…


Dëshira e Rrokut që t’i gjendej varri, sipas vullnesës së Zotit, u plotësua. 

Por vetëm pas 41 vjetësh të pushkatimit të tij… E pikërisht në dhjetor të 

vitit të 1991-it. Eshtërat e tij u gjendën së bashku me zinxhirët me të cilët e 

kishin lidhur për së gjalli e varrosur për së vdekuri… Ata u rivarrosën pranë 

varreve të prindërve të shkretë, në varrezat katolike të Ermajit, në Shkodër. 

Rroku lindi dhe u rrit në Shkodër, por u pushkatua në Kryezi të Pukës. 

Ishte i njohur, i ëmbël dhe i dashur nga të gjithë. Kështu e kujtojnë të gjithë 

shkodranët që patën shoqëri me të. Po kështu e mbajnë në zemër banorët e 

Kryeziut, me të cilët ndau hallet e gëzimet. Kryezezët janë, njëkohësisht, 

edhe dëshmitarë okularë të martirizimit të tij, njëherazi edhe të pafajësisë së 

tij, gjë që e kanë shprehur sa herë nën zë, ndonëse me frikë… 

Arrestimi i Dom Nikollë Mazrekut 

Në nëntorin e vitit 1946, ndërsa po hanim darkën, bie dera dhe ndodhi 

ajo që pritnim. Tetë ushtarakë hynë në shtëpi dhe, pasi i vunë prangat, e 

morën me vete Dom Nikollin. Ishte ora 21. Sa u larguan nëpër terrin e 

natës, ne mbetëm vetëm. Unë dola nga shtëpia dhe vazhdova të ecja prapa 

vëllait të lidhur. Forcat e Sigurimit më bënë presion të kthehem, por unë 

vazhdova rrugës me ta. Kisha një ndjenjë frike se mos e vritnin rrugës… 

Pas gjysmë ore udhëtim Dom Nikolli solli kokën prapa dhe më tha: 

- Marie, kthehu dhe tregoju dorëzanëve të kishës (Këshillit të kishës) se 

më kanë arrestuar! Ti, po të duash, eja nesër në Pukë! 

Ishte gati mesi i natës… Nga halli që na gjet nuk e kisha frikë as errësirën, 

që ishte “si me shti gishtat në sy”. Mendjen e kisha te porosia e vëllait. 

Zgjodha rrugën më të shkurtër, dhe, ashtu duke ecur në mes ferrash dhe 

shkurresh, arrita tek shtëpia e një këshilltari. Sa u afrova te dera prej thuprash, 

m’u hodh një qen, i madh sa një ujk, i cili më kafshoi rëndë në këmbë. Dikur 

dolën dhe njerëzit e shtëpisë. Njëra nga gratë më përcolli deri brenda. Këpuca 

ime ishte mbushur me gjak, që pas pak u ngri. I dhashë porosinë e Dom 

Nikollit dhe, ashtu dalngadalë u nisa për në shtëpinë time. Nëna e shkretë, 

kur mori vesh ç’ka më kishte gjetur, u mërzit fort. Ajo ishte e mjeruar nga 

arrestimi i të birit, pastaj, duke më parë në atë gjendje, nuk kishte kufi halli i 

saj. Të nesërmen, edhe pse kisha temperaturë, u nisa për në Pukë. Nga 

Kryeziu për në Pukë me makinë lypsen rreth 2 orë. Unë e bëra atë rrugë në


483 

këmbë. Nuk më pritej, doja me çdo kusht të dija se ç’po bëhej me vëllanë 

tim. Kur arrita tek ato zyra shfarosjeje, e gjeta vëllanë në zyrën e Franc 

Jakovës, i cili e kishte marrë për ta pyetur për kureshjen e vet personale. 

Arrestimi i vëllait u bë nën drejtimin e operativit Zydi Çoba. 

Sa burg dhe internim ka kryer im vëlla, është e vështirë veç ta mendosh. 

Çdo Mandelë i botës do të skuqej para tij. 37 vjet burg e internim, dy 

arrestime, dy hetuesi, dy gjyqe me sa e sa seanca. Sa e sa vende internimi… 

Ai pothuajse i ka provuar të gjitha burgjet e kampet e shfarosjes të Shqipërisë. 

Është e trishtueshme vetëm t’i përmendësh ato orë frike, vuatjeje psikologjike 

e fizike, keqtrajtime e përbuzje që ushtroi mbi vëllanë e mbi ne, si familjarë 

të tij, Sigurimi komunist. 

Kam shpjeguar në librin e vogël me poezi me titull “Lot nane” si e 

përse jam martuar atje në atë fshat malor të Pukës me një njeri tepër të 

varfër, vetëm që ta kisha përkrah ndër ato vështirësi të jetës, që të ndihmoj 

nënën, e cila mbeti vetëm me mua. Të dy vëllezërit m’i futën në burgje. (Për 

vëllanë tjetër, Rrokun, do të tregoj më vonë). 

Por, fatkeqësisht, vuajtjet e mia s’kishin të mbaruar. Mbas tetë muaj 

martese më arrestojnë edhe burrin dhe tani duhej të kujdesesha edhe për të. 

Pak ditë mbas kësaj ngjarjeje, unë me një kushëri të Bibës, (kështu e quanin 

burrin tim), u nisëm në këmbë për në Pukë për t’i dërguar ushqime tim 

shoq. Në një shenjë vendi, që thirret “Mullini i Pal Gjergjit”, takojmë dy 

burra, që mbanin një vig. Mbas tyre po ecte një grua malësore. Vigu ishte i 

zbuluar, i vdekuri ishte Lekë Berisha. Kufoma kishte shenja e njolla të zeza 

në fytyrë e në qafë. Gruaja që ecte me të, e që ishte e ëma, më tha: 

- Mana, moj fisnike ma kanë mbytur për gazep! 

Flitej se Lekës ia kishin marrë shpirtin në tortura, me shami në gojë e 

thonj në fyt. Pëshpëritej me fakte bindëse edhe se kush ishte autori i kësaj 

mizorie… Pak vite më vonë, gati po në atë vend ku e ndeshëm viktimën e 

tij, u rrëzua djali i vetëm i atij krimineli. Njerëzit, ashtu duke u dridhur nga 

frika, nën zë, këtë e mirrnin si dënim të Zotit. Dënim i Zotit, se sa për 

njerëzit atij nuk i hyri ferrë në këmbë… Me ardhjen e demokracisë ai jetoi 

disa vjet në Romë… Flitej, pranë Caritasit… 

Me që sipas shpifjeve dyshohej se unë jetoja aty në bjeshkë për t’u 

marrë me politikë, vendosa dhe kërkova strehim në katund poshtë, në qendër,


aty ku ishin zyrat e këshillit popullor dhe të partisë. Duke u vendosur këtu 

doja të mos u ngjallja dyshimin e djajve. Por kjo gjë më kushtoi jo pak. U 

strehova në një kolibe të rrethuar me thupra shelgu… fare pranë ishte vatha 

e bagëtive. Isha shumë ngushtë. Fëmija ishte 4 muajsh… një tjetër pak më i 

madh. 

Rruga e kalvarit tim ishte e gjatë… Në dhjetor të 1950-s, nëntë ditë 

pas pushkatimit të vëllait, Rrokut, më vdes një fëmijë 13 muajsh. Vogëlushi 

i nënës ishte mjaft i zhvilluar dhe i bukur si drita… Këtë fëmijë, ditën që 

dëgjova të shtënat e automatikut, që pushkatuan vëllanë tim, duke qenë se 

nëna nuk ndodhej brenda në shtëpi, e nxorra në oborr dhe e vura në rreth 

(kular), që ai të mos rrëzohej. Por jashtë ishte mjaftë ftohtë. Për atë që e ka 

provuar, klima e zonës së Pukës është e egër… Fëmija u ftoh rëndë në fyt 

dhe pas tri ditësh më vdiq nga difteriti. Pas një viti, duket nga hidhërimi i 

pushkatimit të djalit, Rrokut, më vdiq edhe nëna. Mbas vdekjes së saj erdha 

të banoj tek qela (shtëpia e kishës). Këtë e bëra kryesisht se, sipas këshillës së 

Imzot Vinçens Prendushit, (i vdekur dhe ky më vonë në burgjet komuniste), 

unë, si motër prifti, në mungesë të meshtarit, duhej ta mbaja hapur atë t’u 

bija kumbonëve tri herë në ditë e të bëja ndonjë shërbim të vogël. Veç kësaj, 

kisha dhe shtëpia e saj, në Kryezi rrethoheshin nga një livadh i bukur dhe një 

kopsht i mbushur me pemë të ndryshme si: mollë, dardhë, gështenja etj. 

Ajo kullotë dhe vetë kopshti ishin një ndihmë e mirë ekonomike për varfërinë 

tonë, ngase aty mbaja dhe një lopë për bulmet. Po kështu dhe pemët na 

ndihmonin për të mbajtur sadopak vëllezërit nëpër burgje. Po ç’ndodhi? 

Shtëpia ku unë banoja pas vdekjes së nënës, u kthye në shkollë katundi, 

meqë ajo përbëhej nga katër dhoma. Kjo gjë u bë nga Seksioni i Arsimit 

sipas kërkesës së dy arsimtarëve. Fillimisht mua më lanë vetëm kuzhinën, 

por, pas pak kohe, me këmbënguljen pranë Seksionit të Arsimit të dy motrave 

arsimtare, Drita dhe Aida Dani (beqare) më nxorrën krejt nga shtëpia. Ato 

donin që unë të mos isha nëpër këmbët e tyre dhe ato të ishin të lira që të 

bëheshin pronaret e shtëpisë dhe të ekonomisë sime. Kështu dëshironin të 

përvetësonin çdo gjë që për mua dhe foshnjat e mia ishin jetësore. 

U detyrova që shtëpinë ta liroj, por jo rrethin e shtëpisë me pemë etj., 

që për mua ishte aq i domosdoshëm… Për strehim, mbas hallit, shkova tek 

shtëpia e një fshatari, që ishte rreth 300 metër larg. Atë rrugë e bëja çdo ditë 

me dy fëmijët, njëri 4 vjeç, ndërsa tjetri 4 muajsh… Burri punonte në


485 

Stabilimentin e Sharrave, larg meje. Në mbrëmje dhe ai i ngrati bënte më 

tepër se një orë rrugë për të shkuar tek prindërit e vet, ngaqë s’kishte ku të 

vinte tek unë. Dhe në shtëpinë e atij fshatari isha shumë ngushtë e pa kondita. 

Me fëmijët flija përtokë… Çdo mëngjes me njërin fëmijë për dore dhe me 

tjetrin në djep, shkoja në kopshtin e kishës. Të gjitha shërbimet, gjithë ditën 

e gjatë, i bëja jashtë… Fëmijët i lija nën hijen e pemëve. Sikur të ishte e 

mundur që kjo dëshmi e vërtetë t’u binte në dorë dy arsimtareve shkodrane, 

së paku tani që janë të kaluara në moshë, nuk di a do t’i vriste ndërgjegja 

sadopak… 

Mjerisht hallet emia nukmbarojnë këtu… 

Pas dhjetë muajsh martese, siç kam shkruar dhe më lart, më arrestojnë 

dhe burrin. Ishte 10 gusht 1047. Ishim martuar më 10 tetor 1946. Kur na 

lindi fëmija i parë (4 nëntor 1947) burrin e kisha në burg. Prej mërzitjes pa 

kufi nuk kisha ushqim natyral. Por ishte mjaft e zorshme se ishim në stinën e 

dimrit. Aq më tepër të një dimri të egër që bënte në Pukë… Kushdo që ta 

përshkruajë është e pamundur ta bëjë këtë… E di vetëm ai që e ka provuar. 

Erdha të jetoj tek shtëpia e burrit. Ishte një shtëpi e vjetër, midis malesh të 

larta, në një thallësi pylli… Familja përbëhej nga 30 pjesëtarë. Të gjithë 

ushqeheshin me 2 litra qumësht në ditë… Të një lope. Dhe ajo pakicë që 

harxhonte fëmija im ishte humbje e madhe për ta, ngase ishin dhe mjaft 

fëmijë të tjerë… Për ta ushqyer fëmijën konditat ishin mos o Zot… Për të 

ngrohur qumështin zgjohesha natën, nëpër një gju dëborë shkoja tek votra, 

e cila ishte pak larg vendit të fjetjes. Në atë kolibe, që shërbente gjoja si 

kuzhinë… Në atë shpuzë të nxehtë hiri që kishte mbetur, duhej të ngrohja 

qumështin e foshnjes. Vendi ku flija, nga votra ku ngrohja atë pikë helmi, 

ishte gati 15 metër larg… Për të larë rrobat e fëmijës duhej të shkoja jashtë 

shtëpisë, të bëja goxha rrugë, gjer tek një burim i pakët… Sidomos në 

dimër, nga ngrica, uji mezi rridhte një curril. Kështu çdo ditë ngrija së ftohti 

në erë e në dëborën që shpesh e kalonte metrin. 

Akuza falso e ndërtuar për të më arrestuar burrin ishte bërë me qëllim 

që të ma nxinin edhe më tepër jetën time të zezë, që edhe ashtu siç ishte, i 

ngjasonte një nate futë të errët, pa hënë… Burri punonte në prerje lëndësh 

dhe e akuzuan se gjoja kishte ulur me vonesë lëndët nga pylli, dhe kështu 

kishte pezulluar punën në hekurudhë. Nga ajo lëndë nxirreshin traversa për 

rrugën e trenit…


Im shoq ditën e arrestimit kishte dalë në punë, në turnin e dytë. Ishte 

mbasdreke. Unë u ndodha tek kroi i fshatit. Andej binte dhe rruga e 

katundit… Ndërkohë kalon im shoq i arrestuar midis dy policësh… Në 

mes ishte spiuni M.L… Më vloi gjaku, aq më tepër kur ai njeri i fëlliqur, 

duke u ndarë nga policët, i tha burrit tim: Bibë, të pruftë Zoti shëndoshë…! 

O Zot! Çfarë ironie… S’i lashë gjë pa i thënë, dhe ai i zënë ngushtë, m’u 

gërmush: 

- Pasha nderin e Partisë edhe ty do të bëj si burrit tënd. 

Këtë ma tha në prani edhe të tjerëve që qëlluan aty. 

O Zot! A kishte heshtë më të madhe për mua! Tani unë duhej të 

kujdesesha për tre vetë në burg, dy vëllezërit dhe burrin. Por prapë, sigurimi 

nuk ishte ngopur me vuajtjet e mia, ai përsëri kërkonte nga ne. Spiuni M.L., 

siç e theksova më sipër, që qe kryesori për arrestimin e burrit tim, duket 

donte ta mbante fjalën e të më arrestonte edhe mua… Disa ditë më pas, 

atje në bjeshkë ndodhi një përleshje e egër mes forcave të Sigurimit dhe 

luftëtarëve ilegalë. Toka u ndez flakë, me krisma të shumta nga armët e 

rënda. Kishin mbetur të vdekur nga të dyja palët. Nga ata të malit ishte 

vrarë Mark Bajraktari, i biri i Ndue Bajraktarit. Dihet botërisht se, edhe 

sipas kanunit, i vdekuri nuk dhunohet. Komunistët as këtë nuk e zbatonin… 

Të vrarin, ashtu gjysmë të zhveshur, e tërhoqën zvarrë gjersa e qitën tek 

rruga e madhe. Pastaj se ç’u bë me kufomën, këtë nuk e mësoi njeri. Një 

kapter, nga forcat e ndjekjes, siç duket u prek nga kjo sjellje çnjerëzore, dhe, 

ashtu i indinjuar, u tha shokëve të tij: 

- Tërhiqeni zvarrë sa të doni, por ama ky kishte kenë trim i madh! 

Se si mund të ketë përfunduar kapteri që i tha këto fjalë, ne nuk e 

mësuam. Por, ama në atë zone, ku shërbente, nuk u pa më… Kështu tregonin 

fshatarët që kishin qenë në atë ngjarje. 

Për trajtim çnjerëzor ndaj të vdekurit mund t’ju tregoj dhe një tjetër 

rast: 

Një plak nga Kryeziu, Preng Llesh Pjetri, kishte lidhje familjare dhe 

politikë, kuptohet të fshehta, me njerëzit e malit. Ai me gojën e vet më ka 

treguar se rastësisht po kalonte nëpër Kryezi. Rrugës që të çon në Bardhet 

ka takuar forcat e Sigurimit, që kishin vendosur në samarin e një kafshe një 

të vrarë, gjysmë të zhveshur. Plaku e kishte njohur të vrarin nga një shenjë që


487 

ai kishte pasur gjithmonë në kraharor. I vrari ishte Ndoc Kolë Biba (Mirakaj). 

Kështu talleshin komunistët edhe me kufomat… 

Spiuni në fjalë (M.L.) për të cilin shkrova më sipër, ka mbajtur për 

shumë kohë orën e të vrarit, Markut, të cilit ia kishte plaçkitur për së vdekuri… 

Ky spiun këtë rast donte ta shfrytëzonte edhe kundër meje. Andaj 

shpifi se unë kam pasur lidhje e dijeni për këta të arratisur. Menjëherë erdhën 

djajtë e Sigurimit dhe sollën përmbys koliben time. Ndonëse nuk gjetën 

asgjë, prapë nuk u kënaqën me kaq. Pas një jave ky njeri i paturp më dorëzon 

një njoftim ku shënohej se më kërkonin urgjent në Degën e Punëve të 

Brendshme Pukë. Fëmijën e kisha katër muajsh. Ia lashë kunatës. Duheshin 

më tepër se pesë orë për të ecur në këmbë… rrugë mali me borë e murra, 

që zinte frymën. Apo nuk e kisha dhe zemrën të akulluar nga vuajtjet e 

pafund. Më shoqëroi kunati. E bëmë atë rrugë copa-copa, sa në këmbë e sa 

mbi karrocerinë e ndonjë makine. Mbas sa mundimesh dikur arritëm në 

Pukë, vonë në mbrëmje, aty nga ora 21. Kunati, për të pritur, shkoi tek 

familja e Marës së Frrok Cakës, si të njohur të tij, ndërsa unë u paraqita tek 

shefi Qemal Xhani. Filluan pyetjet të cilat zgjatën gati katër orë, sulme nga 

më të egrat, akuza e frikësime të pambarim… Ndër të tjera ai më tha… 

- Ti je e martuar me një fshatar vetëm që të merresh me politikë. Ke 

pasur lidhje me të arratisur dhe i ke mbajtur me bukë ata. Ju jeni 

demokristianë, fashistë, ballistë, keni lidhje me Papën e Romës, jeni armiq të 

betuar të pushtetit tonë… 

- Shef, - i fola, - ju më keni sjellë këtu sonte vetëm për shpifjet e M.L., 

i cili më ka kërcënuar duke më thënë: Do të bëj çmos për të burgosur edhe 

ty! Ti thua se jam e martuar me një armik. Nxirreni në gjyq burrin tim ta 

dëgjoj ç’ka bërë. (Burrin e mbajtën 18 muaj në hetuesi dhe pastaj e liruan pa 

gjyq). Sa i takon asaj që unë merrem me politikë, dijeni se as nuk e njoh atë 

fjalë. Që të kemi mbajtur njerëzit e malit me bukë, ju jo vetëm që nuk keni 

asnjë provë, por dijeni se kjo është një shpifje absurde ngase unë dhe njerëzit 

e burrit rrimë me nga tri ditë pa ngrënë për vete. Jemi më fukarenjtë e 

katundit. Ju e dini, pastaj, më mirë se kush i ka mbajtur të arratisurit. (familja 

që kishte lidhje me M. Bajraktarin, posa ai u vra, ikën dhe kaluan kufirin). 

Pastaj shtova: Unë, as që e kam ditur se ekziston M. Bajraktari. Ju po më 

akuzoni mua për balliste, demokristiane, fashiste etj., por dijeni se jam tepër 

e re për të qenë atëherë e kaq shumë partive.


Shefi mbeti pa fjalë, e bisedën e vazhdoi sekretari i tij, Mihallaq Treska, 

i cili më tha: 

- Sa shkollë ke bërë? 

- Aq sa më është nevojitur! - ia ktheva. 

- Paske mësuar për avokat. 

- Mos u lodh se nuk la gjë mangut shefi. Ti po don tani të hakmerresh 

ndaj meje. Disa kohë më parë ti ke ardhur në Kryezi e ke dashur që t’u bie 

kumbonëve për të mbledhur katundin për konferencë, por unë nuk kam 

lejuar ngase kumbonëve u bihet vetëm për funksione fetare. 

Mbas tri orë pyetjesh, shefi më tha: 

- Ik, tani, e sillu mirë, se për ideal t’i vë hekurat! 

Unë iu ktheva: 

- Do të sillem sikur gjithmonë, por nuk është e drejtë që ju për 

hakmarrje e shpifje të merrni në qafë njerëz të pafajshëm. Unë sonte do të 

eci katër orë më këmbë nëpër mal e rrugë meborë për të shkuar në shtëpi, 

ku kam lënë dhe fëmijën 4 muajsh. 

Mbas perdes, aty ku unë po pyetesha, paska qenë dhe një i burgosur 

në qeli, i cili, duke dëgjuar çdo gjë, ditë më vonë i kishte thënë tim shoq, i cili 

gjendej po në burgun e Pukës: 

- Sa presion, akuza dhe pyetje i kanë bërë gruas sate, por ajo ishte 

shumë guximtare dhe u është përgjigjur aq mirë me argumente se sa fallso 

ishin akuzat që shefi, Qemal Xhani, i bënte asaj! 

I burgosuri në fjalë, ishte një ndër komunistët e parë të Pukës, që quhej 

Lekë Berisha nga Berisha e Iballës. Dhe ky fatzi, siç kam shkruar më lart, 

mbas pak kohe do të vdiste në torturat e bishave të kuqe… 

SHPREHJE MIRËNJOHJE MOTRËS SË DASHUR MARI 

(DOM NIKOLL MAZREKU) 

Me anë të këtyre pak rreshtave dua të shpreh me shkrim atë falënderim 

të madh për motrën time, Marije, gjë që, në shumë raste, para njerëzve të 

ndryshëm, e kam shprehur me fjalë. Ju them me plot gojën se, duke dashur 

me vu në dukje vuajtjet e saj, theksoj: Burgun e madh e ka ba kjo! 

E kam shpirtin të vrarë pse mbi të randuen pasojat e burgut tim dhe të 

pushkatimit të vëllait, Rrokut. Iu mohuan të gjitha të drejtat dhe mbi të


489 

rëndoi persekutimi, përbuzja e shprehja ogurzezë “të prekun politikë”. E 

pra, fëmijët ishin të rregullt në punë e në sjellje. Janë pikëllime apo plagë 

vuajtjet që kaluam nën persekutimin komunist, plagë që bren e gjëmonë 

deri në thellësi të shpirtit. 

Kurt unë prej famullisë së Tiranës u emërova famullitar në Kryezi- 

Pukë, bashkë me nanën mora dhe motrën Marije dhe vëllanë, Rrokun. Aty 

shpërtheu mbi mua stuhia komuniste, si mbi të gjithë klerin katolik. Përpara 

arrestuan vëllanë, me akuza haptaz të shpifura. Së shpejti, mbas Rrokut, 

edhe mua më përplasën për 37 vjet nëpër burgje e internime, ndërsa Rrokun, 

krejt të pafajshëm, e pushkatuan në famullinë time më 25.12.1950. 

Nana e shkretë ishte e moshueme e s’mund të na merrte mbrapa, 

kështu që vuajtjet e pasojat e burgjeve dhe të internimeve të mia rënduan 

mbi jetën e kësaj motre. Edhe pse në atë kohë ishte 17 vjeçe, asaj i lashë 

amanet kishën, nanën dhe qelën (shtëpinë e priftit). 

Me porosi të Monsinior Vinçens Prendushit kjo ka mbajtun hapun 

kishën e famullisë, u ka ra kumbonëve për 15 vjet, ka ndihmue të interesuemit 

me dëshmi pagëzimi, të nxjerruna prej regjistrit përkatës. 

Por, preokupimi kryesor për të kam qenë unë. As fëmijët e vet nuk i 

rregullonte pa më rregullue mue. Vërtet se kam vuajtur shumë, por, më në 

fund, arrita pragun e lirisë. 

Në kohën e burgjeve të mia, të cilat zgjatën 37 vjet, kjo motër e nderuar 

ishte tepër e re dhe, në fillim e vazhdimisht, kishte nevojë për mbështetjen 

vëllazërore, por ja që mbeti vetëm për t’i dalë zot vetes dhe ne. Kjo tregon 

shumë raste trishtimi e vuajtjeje që ka kalue në atë periudhë, për t’u rënqethë 

trupi. Padrejtësitë, presionet, keqtrajtimet, përbuzjet, kurthet e ulëta të djajve 

komunistë e sa të zeza të tjera… Shto, mandej, udhëtimet mbi kamionë të 

ngarkuar me dërrasa, trena apo materiale të tjera, me qindra kilometra rrugë, 

që nga Puka e deri në Tepelenë, në të ftohtë e ngricë apo në vapë që të zë 

frymën. Dhe kjo jo pak por 37 dimna e 37 vera. Dhe pas lirimit tim, motrës 

sime të shkretë, për shumë kohë i ka mbetur ndër veshë rropama e dyerve 

të hekurta të burgut famëkeq të Burrelit, me ata shula e me ata dryna tue u 

çelë e tue u mbyllë me shkapetje. Policë e oficerë gjithë prepotencë, arrogancë 

e kërcënime. Kur nisej për takim, ishte e ngrohur në zemër se vinte të takohej 

me njerëzit e saj, por kur largohej, duke ua kthyer shpinën e duke i lënë në


vuajtje, atëherë për të ishte gjë e tmerrshme. Ajo ndahej nga ne duke dënesur 

si fëmija. 

Dua të dal pak jashtë teme, duke shënuar se nëpër këto shtigje të 

idhëta kanë kaluar dhe shumë nana e motra të tjera, të cilat kanë la me lot 

zemre e malli rrugët e burgjeve, njëlloj si motra ime. Kanë përjetuar edhe 

ato presione e masakra, përbuzje e fyerje nga genocidi komunist. Të gjitha 

këto nana dhe motra i kujtoj me respekt e dhimbshuri të thellë. 

Kështu, pra, kemi vuajtun ne të burgosurit, por baraz me ne, e disa 

herë më tepër se ne, kanë vuejtë njerëzit tanë. Për mue ka vuejtë shumë kjo 

motër, që nuk më asht ndarë asnjëherë e në asnjë kohë. Edhe pse mbi të 

rëndon barra e jetës familjare, me të ardhuna të pakta, tue rritë gjashtë 

fëmijë… Dhe bashkëshorti i saj, burri i urtë dhe zemërgjanë, Bibë M. Gjoka, 

jo vetëm nuk e ka pengue me ardhë tek ne, por ka ardhë edhe ai vetë shumë 

herë në takim dhe, për shkakun tone, ka ba dy vjet burg politik. 

Kur e shlyeva dënimin, 25 vjet burg e 12 internim, nuk mbeta në 

udhëkryq, pse motra e dashur Marije, së bashku me të tjerë, me dëshirën e 

zemërbardhësinë e të gjithë familjes, erdhën e më morën nga burgu, më 

strehuan në shtëpinë e tyre dhe organizuan më së miri festën e lirimit tim. 

Vazhdimisht gëzoj respekt e shërbim në këtë familje nga të gjithë. Motra 

tanimë asht e moshueme dhe e pikëllueme nga vdekja e dy djemve të saj në 

moshë të re e barra e madhe e shërbimit bie mbi nusen e shtëpisë, Kristinën, 

që më gjendet pranë pa u kursyer. Falënderoj Zotin për dritën që lëshoi në 

vendin tonë. Por kujtimet e idhëta nuk shlyhen kollaj, kur të burgosurit 

trajtoheshin pa mëshirë, kur detyroheshim me ba normën me çdo kusht 

ndër këneta në ujë deri në brez, ku ushujzat na pinin edhe atë pikë gjak që na 

kishte mbetë… Shumë qenë të burgosunit që vdiqën ndër ato mundime. 

Ah! Vaj! Ata jo vetëm nuk u kthyen tek të dashunit e tyre, por mbetën edhe 

pa varr, ku nanat, nuset, fëmijët të mund të vinin një lule malli e dhimbeje e 

të derdhnin një pikë lot… 

Me shumë respekt! 

Dom Nikollë Mazreku


491 

AGIM GANI HAMITI 

Lindi në Vlorë, më 1947. I përket një familjeje 

të persekutuar qysh prej fillimeve të regjimit 

diktatorial. Më 1956, kur ishte ende fëmijë, 

së bashku me familjen u internua në fshatin e 

Dukatit. Më 1978, arrestohet dhe dënohet 

me 14 vjet heqje lirie për “veprimtari 

armiqësore”. Vuajti gjithsej 10 vjet e gjysmë 

në burgjet e diktaturës.Mbas 1991 vazhdon 

studimet dhe diplomohet në Fakultetin e 

Drejtësisë. Aktualisht jeton në Francë. Ka 

botuar romanin “Odiseja e një dedektivi”


SPAÇI 

“Burgu, kjo greminë e përuljes njerëzore…” 

Xh. London 

Çdo kalimtar që shkel për herë të parë në Spaç, pushtohet vetvetiu nga 

një apati e përgjithshme, e ngjashme me atë që provon njeriu kur, pa dashje, 

bëhet dëshmitar i një jete në agoni. Edhe sikur udhëtari në fjalë të mos jetë 

i vetëm, duke hyrë në pusin e madh natyror, që përbën ky vend, ai do të 

ndjejë nevojën e një heshtjeje soditëse për t’u thelluar në botën e ndjenjave të 

tij të befasuara. 

Nga të gjitha anët vendi është i rrethuar nga një varg kodrash të larta, 

që po t’i shikosh nga gropa e Spaçit, për shkak të relievit tepër të thyer, të 

krijojnë përshtypjen e dy vargmaleve në formë gjysmërrethi, vendosur 

përballë njëri-tjetrit. Në dy pikat simetrike të takimit të tyre, në juglindje e në 

veriperëndim, shtrati i ngushtë e i thellë i një përroi hap dy dritare natyrore 

të këtij hauzi të madh. Shkurret, që mbulojnë pjesërisht shpatet e kodrave 

rrethuese, i nënshtrohen një lufte të rreptë me natyrën për të mbijetuar 

egërsinë e kësaj toke shterpe, në procesin e shpërndarjes. Rrënjët e tyre gjysmë 

të dala mbërthehen fort, duke depërtuar anash gurëve të djegur bojë kafe 

ose nëpër të çarat e pllakave të shtresëzuara. Gjethet e tyre mund të shikohen 

të shpalosura në diell vetëm për pak orë, mbasi, sapo fillon të nxehtit, ato 

tkurren për të ngadalësuar avullimin e ujit të siguruar me shumë vështirësi. 

Në përgjithësi, sipërfaqja e tokës është ngjyrë kafe në të murme dhe del 

shtresa-shtresa në formë pllakash të thyeshme. Me sa duket acidi sulfurik, 

mjaft i pranishëm në të gjithë ujërat rrjedhës të kësaj zone, është faktori 

kryesor i procesit të shpërbërjes të sipërfaqes normale të tokës. Syri mund 

të të zërë bar shumë rrallë, vetëm në ndonjë vend të qëndrueshëm, ku mund 

të ketë mbetur ndonjë copë toke, të cilën rastësia e ka favorizuar për t’i 

shpëtuar pushtetit shkatërrimtar të acidit. Edhe shtrati i thellë me anë të 

thepisura i përroit, i cili gjatë verës mbetet pothuajse i thatë, mban ngjyrën e 

kripërave acide. Këto dukuri të strukturës së paqëndrueshme të sipërfaqes


493 

së tokës bien edhe më shumë në sy për shkak të pjerrësisë së theksuar të 

shpateve rrethuese. 

Mbasi ta ketë soditur një copë herë të mirë këtë copë tokë, viktimë të 

reaksioneve kimike dhe agjentëve atmosferikë, udhëtari i ardhur rishtas në 

këto anë, për të kthjelluar disi vorbullën e ndjenjave të tij të trazuara, do ta 

shprehte befasimin sipas mënyrës së tij, zakonisht në përshtatje me profesionin 

që ushtron: 

Po qe se është barì do të belbëzojë me vete: 

“Këtu as dhëmbi i deles s’paska ku të ngjisë një fije bari, pa le më gjuha 

e lopes. 

Në rast se është murator, si të marrë dy copa guri e t’i përplasë me 

njëra-tjetrën, duke parë se si do t’i bien të thërrmuara te këmbët, do të 

buzëqeshë me mosbesim, duke mërmëritur: 

“Dy gurë nga këta nuk i vendoske dot mbi njëri-tjetrin, pale që një 

lugë gëlqere nuk e bëke dot me ta”. 

Ndërsa një gjeolog do të deklaronte entuziast: 

“Aq sa e zymtë duket në pamje, aq e praruar është në brendësi”. Këtë 

aludim do ta bënte për bakrin e saj, që përmban edhe një përqindje të ulët 

ari. 

Një specialist i çështjeve policore, me ta parë këtë gropë si të përgatitur 

nga eskavatorë gjigandë, pa u menduar gjatë, do të shprehej shkurt dhe 

qart: “Një burg natyror”. 

Bashkërendimi i mendimeve të dy specialiteteve të fundit qe ai, me sa 

duket, që nxorri në dritë vendimin e kobshëm qeveritar, në saje të të cilit, në 

pranverën e vitit 1968 në këtë vend të ngrihej një kamp pune i rëndë, i 

detyruar për të burgosurit politikë. 

Kështu pasi toka kombëtare ishte nginjur së thithuri djersën dhe gjakun 

e armatës së kokëqethurve të flijuar nga regjimi komunist, i erdhi radha 

nëntokës të kërkojë revanshin. Vargut të gjatë të kampeve famëkeqe të punës 

së rëndë të detyruar të burgjeve të deriatëhershëm po i shtoheshin adresa të 

reja: Miniera e kobshme e Spaçit dhe simotrat e saj të mëvonshme. Të gjitha 

këto adresa jetëthithëse u furnizuan me kontigjentet e të dënuarve politikë të 

regjimit komunist. Me Spaçin fillonte kështu era e re e shfrytëzimit nëntokësor 

të viktimave politike, jetën e të cilave Drejtoria e Kampe-Burgjeve e llogariste 

me shifra vagonësh me mineral.


Çdo fillim është i vështirë, por puna e detyruar në minierë, për kushtet 

e të burgosurve politikë, përmbante në vetvete një sistem të tërë fillimesh 

që krijonin një grumbull vështirësish në progresion. Tani e tutje ata do të 

ishin të detyruar të punonin në mungesë të plotë të dritës së diellit dhe 

efekteve kurative të saj për organizmin. Të burgosurit do të thithnin tani 

ajrin e kompresorëve të përzier me një koktej të vërtetë gazrash, tymrash, 

avujsh uji të ndotur dhe erën e rëndë të dekompozimit të minjve të ngordhur 

e të kalbësirave të minierës. Gjatë punës treturnëshe do të digjeshin në 

vazhdimësi tonelata të tëra diamanti. Tymi i vazhdueshëm i llampave të 

karbitit do të jepte ndihmesën e tij modeste për ndotjen e tërësisë së ajrit që 

do të thithnin të burgosurit në frontet e tyre të punës. Era e rëndë e këtij ajri 

u shkaktonte të vjella njerëzve që hynin për herë të parë në minierën mesjetare 

të Spaçit. Mushkëritë e të burgosurve, duke thithur nga ky ajër, dorëzonin 

një nga mukozat e tyre në luftën e vrazhdë për një ekzistencë torturuese në 

emër të shpresës. 

Në frontet e punës të piritit, ku temperatura luhatej midis 35-40 gradë 

celsius, burimet nëntokësore të ujrave me përqindje të lartë acidi sulfurik, 

pikonin vazhdimisht mbi trupat e zhveshur të të burgosurve, që nuk duronin 

dot nxehtësinë. Duke u përcëlluar lëkurën, acidi u krijonte plagë të tilla që ua 

kthenin në torturë, të burgosurve, zhveshjen dhe veshjen në punë e në fjetore. 

Në tërësi gjendja e kushteve të punës i përgjigjej një niveli mesjetar. Norma 

e detyruar shumë e lartë që u kërkohej përditë ose përnatë të burgosurve 

nga kërbaçi i pakursyer i policisë, bënte që kushtet e sigurimit teknik të 

figuronin vetëm në letër, të shënuara sa për formalitet nga personi i lirë. Të 

burgosurit nuk punonin dot asnjëherë brenda kushteve të parashikuara të 

sigurimit të jetës, as në ato raste kur kishte vetëm disa orë që nga frontet e 

punës kishin nxjerrë njerëz të vdekur. Baza materiale, që shërbente për të 

krijuar kushte pune më normale (shina, pjatina, çikrikë, dërrasa, etj.)çohej 

nëpër sektorë të tjerë,ku punonin punëtorë të lirë, ndërsa mungesat e mëdha 

që krijoheshin qëllimisht në Spaç “i plotësonte” policia. Në gjithë këtë mjedis 

makabër më pak se çdo gjë kushtonte i burgosuri dhe ai i paguante të gjitha 

dëmshpërblimet, si palë gjithmonë e mundur e një lufte të shfrenuar që 

ndërmerrte barbarisht forca mbi të drejtën. 

Policia ishte zgjedhur me një studim të posaçëm. Të gjithë personat në 

uniformë ishin mishërimi më karakteristik i injorancës së virgjër dhe urisë


495 

kronike të këtyre shkrepave të egër e primitivë. Duke i shpëtuar nga mjerimi 

ekstrem kooperativist, uniforma atyre u kishte siguruar ushqim e 

veshmbathje vjetore falas, rrogë që nuk kishin guxuar ta imagjinonin dot 

kurrë, privilegjin e strehimit familjar në qytezën më të afërt industriale, si 

dhe vend pune të preferuar për gratë e tyre. Në të ardhmen e afërt, fëmijëve 

të tyre do t’iu ofrohej bursë shteti për t’u shkolluar, mbasi babai i tyre 

shërbente në një vend pune “me rëndësi të posaçme”. Të vetëkënaqur tej 

çdo parashikimi, ata fillimisht jetonin si në ëndërr, mbasi kishin shpëtuar 

nga buka e misrit me racion e gjithmonë pa gjellë. Dhe kur atyre u thuhej se 

personat me kokë të qethur zero e uniformë bojë kafe të shpëlarë janë 

armiq të pushtetit në fuqi, sipas kodit të interesit vetjak, këtë thënie mëndja 

e tyre shterpe e deshifronte kështu: 

“Këta duan t’iu heqin nga duart mirëqenien që iu ka siguruar pushteti 

që donin të rrëzonin…” 

E atëherë ata bëheshin aq agresivë, sa që duhej patjetër ndërhyrja e 

ndonjë oficeri të komandës së burgut, për të frenuar sadopak “patriotizmin” 

e tyre, vullkanik. Joshja e interesit material, ata i kishte thithur shpirtërsiht, në 

ingranazhet e makinës së verbër shtypëse të shtetit. 

Faktorët e shumtë që ndikonin në keqësimin e përgjithshëm të gjendjes 

së të burgosurve, duke u gërshetuar me njëri-tjetrin, fuqizoheshin e bëheshin 

edhe më kërcënues.Hyrjet e minierës, si gojë të hapura kuçedrash grykëse, 

thithnin tre turnet e punës 24-orëshe. 

Avujt që nxirrnin në natyrë prej barkut të tyre të nxehtë, të krijonin 

përshtypjen se gjahu i gjallë që kishin gëlltitur dhe u lëvrinte nëpër rropullite, 

i detyronte të çlironin energjinë e tepërt. 

Shifrat e para të tonëve me mineral sollën dhe viktimat e para, numëri 

i të cilave erdhi duke u rritur vazhdimisht. Megjithëse ata njerëz ishin dënuar 

pafajësisht me vite burgu, askush nuk përgjigjej për ridënimin e tyre me 

vdekje, pa gjyq. Familjeve të viktimave u ndalohej me ligj tërheqja e kufomave 

të të afërmve të vdekur brenda telave me gjëmba. Gjersa ata ishin dënuar 

pa kryer ndonjë krim, dënimi i tyre duhej përjetësuar. 

Në procesverbalet, që motivonin vdekjet aksidentale në minierë, kishte 

hedhur rrënjë e njëjta shprehje: “U aksidentua se nuk zbatoi rregullat e 

sigurimit teknik në punë”. Kur ndonjë i burgosur guxonte të kërkonte


zbatimin e rregullave të sigurimit teknik në ndonjë front pune me rrezikshmëri 

të dukshme, policia e harbuar vërsulej mbi të duke bërtitur: 

“Pse, aq të marrë e quani ju pushtetin e popullit sa të sigurojë edhe 

armiqtë e tij “? 

Të shumtë ishin ata, që duke i zënë gjumi në galeritë plot lagështirë, 

nga lodhja sfilitëse e orëve të pasmesnatës, ftoheshin rëndë e përfundonin 

në një gjendje të pashpresë. Të tjerë gjymtonin vetveten, në ato rrethana ku 

shëndeti shërbente si një intensifikim i së keqes, vetëm e vetëm që të mund 

të shpëtonin nga puna e rëndë e detyruar, për vite e vite me radhë. 

Kjo histori e dhimbshme, e shkruar me gjakun e viktimave të saj, do të 

bëhej kaq kërcënuese saqë as nënshtrimi i markës së lartë shqiptare nuk e 

përballoi dot pa shpërthimin e një revolte masive të të burgosurve poklitikë. 

Ishte hera e parë që shprehej me zë të lartë e publikisht protesta kundër 

regjimit shtypës e poshtërues në majin e vitit 1973. Çmimi me të cilin u 

pagua ajo, qe tepër i shtrenjtë. Katër të pushkatuar dhe 86 të ridënuar me një 

shumë të përgjithshme praj 1400 vjet burg (14 shekuj jetë njeriu!). 

Një dhunë jashtë çdo konceptimi njerëzor shpërtheu mbi të burgosurit, 

të cilët qenë të detyruar t’i nënshtroheshin një sistemi të tërë torturash të 

shumëllojshme. Por, me siguri, revolta e ‘73-it e Spaçit është më e veçanta 

në historinë e njerëzimit përsa u përket viktimave të saj të dënuara nga gjyqi 

me vdekje. Veç katër të ekzekutuarve, u krye dhe një varje në litar. Një 

gjykatë ushtarake dënoi me varje në litar Tartin fisnik, mikun besnik të të 

burgosurve, qenin, që ata e kishin rritur vetë. Të burgosurit e kishin gjetur 

këlysh të vogël dhe, me një kujdes të përbashkët, e rritën Tartin të shëndetshëm 

dhe mjaft komunikues. Mirëpo, me kalimin e kohës ky qen, besnik i atyre që 

e ushqenin, e që e ledhatonin, filloi të shfaqte një dukuri “antiklasore”. Ndërsa 

ishte mjaftë i afrueshëm e i shoqërueshëm me çdo uniformë bojë kafe, 

Tarti u bë gjithmonë e më agresiv me uniformat jeshile të policisë së kampit. 

Këta të fundit kishin filluar të shqetësohehsin seriozisht nga sjellja e dyshimtë 

e këtij qeni. Ata ishin orvatur dy herë t’i lanin hesapet me të, duke u përpjekur 

ta helmonin. Të burgosurit, e bashkë me ta edhe mjeku i dënuar i kampit, 

bënë çmos t’ia shpëtonin jetën qenit besnik. Falë organizmit të tij të fuqishëm 

dhe përkujdesjeve të pakursyera të të burgosurve, këta të fundit arritën t’ia 

shpëtonin jetën qenit dy herë. E treta ishte e vërteta. Kësaj here policia ishte


497 

e gjithëpushtetshme dhe mund të hiqte qafe pa vështirësi edhe një të burgosur 

(siç edhe kishte ndodhur) e jo më një qen të tyre. Dhe në një nga ditët e 

fundit të majit 1973 një grup policësh, në sjelljen dhe karakterin e përbashkët 

të të cilëve nuk mund të gjeje dot kurrë aq fisnikëri sa në një gjest përgëzimi 

të Tartit, ashtu sikundër edhe në lehjet më të dëshpëruara të Tartit nuk mund 

të gjeje dot aq egërsi sa vetëm në thirrjen “në rresht” të njërit prej tyre, ky 

grup policësh pra, e varën Tartin e shkretë, i cili edhe në çastin e fundit që i 

hodhën lakun, nuk ua la pa ua kthyer reston uniformave të jeshilta, duke 

kafshuar kapter Nduen që e mbante veten si specialist qensh. Në çastet 

fatale të shpirtdhënies, putrat e Tartit përpëliteshin në ajër sikur donin të 

mbërthenin policët, aq shumë të urryer për të. Ai, për habinë e këtyre të 

fundit, nuk kuiste, por, duke zgurdulluar sytë, lëshonte një hungërimë të 

mbytur që dëshmonte më shumë kërcënim e përbuzje, se sa frikë. I habitur 

nga sjellja e çuditshme e qenit në këtë minutë fatale për të, kapter Prenga e 

shprehu përsëri dyshimin që kishte shfaqur për Tartin, kur ledhatonte 

uniformat bojë kafe dhe kërcënonte jeshilet: “U kam than un, or tëj, ky asht 

qen agjent, i futun me qëllim në kamp”. Këtë herë policët nuk qeshën me 

këto fjalë, se Tarti po i habiste më shumë me mënyrën e vdekjes se sa me 

cilësitë e tij në jetë. Te këto krijesa të rritura nëpër honet më të thella të 

malësive të Mirditës, instinkti i komunikimit me kafshët ishte më i zhvilluar 

se shprehitë fillestare të qytetërimit. Pikërisht për këtë arsye ata arritën ta 

kuptojnë Tartin për herë të parë e të fundit në jetë, tamam në këtë çast 

sublim. Sjellja e kafshës në litar ishte një mesazh proteste e përçmimi ndaj 

botës që e rrethonte, në të cilën barbaria njerëzore ekzekutonte, në emër të 

ligjit, fisnikërisnë shtazore...


URAN KALAKULA 

Lindi në Tiranë më 1929. Kreu në vëndlindje 

studimet pedagogjike dhe punoi si arsimtar i 

gjuhës dhe i letërsisë shqipe në Berat dhe në 

fshatrat e rrethit të Tiranës. Në vitin 1960 u 

arrestua në grup për organizimin e një partie 

social-demokrate dhe u dënua me vdekje 

(pushtkatim). Mbas dy muajsh i falet jeta dhe 

dënohet me 25 vjet burg, nga të cilat bëri 21 

vjet, kryesisht në Burrel. Mbas burgut u 

internua 5 vjet në fshatrat e Kavajës. Në vitin 

1991 u bë inisiator i krijimit të Shoqërisë 

Kombëtare të ish të përndjekurve politikë të 

Shqipërisë. Vitet e fundit iu dedikua shkrimeve 

dhe ka botuar disa libra ndër të cilët “Vargje 

në pranga”; “Shqiptarizmi dhe prirja e tij 

Europiane”; “Arshi Pipa – njeriu dhe vepra”; 

“21 vjet burg komunist”. Vdiq në vitin 2001.


499 

PORTRETE TË BURGOSURISH 

Goni Treskën e njoha në kampburgun e Elbasanit e, më pas, u afruam 

më shumë edhe në burgun e Burrelit, kur pak kohë si më kishin çuar atje, 

sollën një grumbull pleqsh po nga ai kampburg, që nuk ishin më të aftë për 

punë, pikërisht në dhomën nr.1 ku ndodhesha atëherë. Dje Gonit i caktuan 

vendin, për fat, krejt afër meje. 

Në atë kohë Goni i kishte kaluar të gjashtëdhjetë e pesë vitet, por, 

megjithëse ishte për të tretën herë në burg, që nga 45-a, prapë mbahej mirë 

dhe mendjen e kishte qiqër. Vetëm se, domosdo, shenjat e lodhjes dhe të 

pleqërisë së parakohshme dukeshin qartë. Flokët i kishin rënë dhe vetëm 

anës kokës i kishin mbetur ca qime të rralla, të kuqe, si tela bakri dhe rreth 

syve të kaltër dukeshin shenjat e mundimeve të mëdha që kishte hequr. 

Goni ishte prej një nga familjet më të dëgjuara të Korçës. Prindërit 

kishin pasur vetëm atë djalë dhe si fëmijë të vetëm, e kishin rritur me të 

gjitha të mirat. I ati kishte qenë tregtar, dhe të birin e kishte çuar të mbaronte 

shkollën tregtare në Korfuz. 

Atje Goni kishte mësuar jo vetëm financë, por domosdo edhe 

greqishten si dhe frëngjishten, si gjuhë të dytë. Por as tregtia dhe as ndonjë 

zanat a kulturë tjetër nuk i kishte ngjitur fort shpirtit Gonit, se ai kishte 

parapëlqyer më fort të mësonte kulturën dhe filozofinë e jetës praktike. 

Kështu, në një farë mënyre, ishte bërë disi epikurean, ku veç ndershmërisë 

së indikuar nga karakteri i tij, kishte qenë fort i lidhur me hedonizmin, ku 

shija ndaj bukurisë femërore kishte zënë vendin e parë. Por Goni nuk ishte 

nga ata horrat që u qepen femrave si qentë e pazarit bushtrave, sepse mbi të 

gjitha ai ishte një zotëri i vërtetë dhe shija për jetën galante nuk ia kishte 

zhdukur aspak ndjenjën e dinjitetit dhe të zotnillëkut. E mbi të gjitha edhe 

ndjenjën e fortë të qytetarisë, sidomos të shqiptarizmit. Dhe për këto tri të 

fundit unë e doja, e respektoja dhe isha afruar shumë në miqësi me të. Apo 

s’kishte një të folur të rrjedhshme, me atë korçaren e vet sa klasike aq edhe 

elegante. Apo s’ishte edhe elokuent. Sikur të kishte pasur prirje letrare dhe të


shkruante tregimet e tij që ishin që të gjitha ngjarje të vërteta, me siguri që 

Goni Treska do të kishte lënë gjurmë të pashlyeshme në letërsinë shqipe, 

posaçërisht në narrativen me karakter sa galant e pse jo edhe historik. Se 

Goni kishte qenë dëshmitar dhe nganjëherë edhe protagonist i ngjerjeve me 

vlerë historike për sot. Për shembull, ai kishte njohur së afërmi Zai Fundon, 

Koço Tashkon, Koçi Xoxen e shumë nga ata të grupit komunist të Korçës, 

por sigurisht pa, pasur asgjë të përbashkët me ta, përkundrazi duke qenënë 

opozitë të hapur. Ai kishte njohur edhe plot të tjerënga historia e vendit 

tonë, posaçërisht të rrethit të Korçës, si Themistokli Gërmenjin, Mihal 

Gramenon, e kështu me radhë. Por kishte njohur në Korçë edhe Enver 

Hoxhën, kur ky ishte nxënës i liceut, ashtu edhe mësues me kontratë. Dhe e 

kishte njohur kaq mirë, saqë kur shëtisnim në oborrin e burgut në Burrel, 

krejt papritmas i binte ballit me dorë, saqë unë shqetësohesha se mos kishte 

marrë ndonjë lajm të keqnga familja. Por ai ma kthente: 

- Jo, shyqyr, nuk kam lajm të keq nga familja, por kur mendoj se kë 

kemi mbi kokë e kush e qeveris sot vendin tonë, më vjen të ulërij nga inati! 

- Po pse, o Goni, si e ke njohur ti Enver Hoxhën? 

Të them të drejtën, këtë pyetje ia bëja me qëllim se e dija që ai do t’ia 

fillonte ndonjë historie që lidhej mediktatorin. Në atë kohë unë mblidhja sa 

mundja nëpër burg materiale nga ata që e kishin njohur personalisht diktatorin 

në kohë e periudha të ndryshme, drejtpërsëdrejti apo me anë të ndonjë 

personi të tretë. Dhe të gjitha i shënoja në një fletore me kriptogram, 

domethënë me një alfabet që e kisha sajuar vetë, i cili të jepte përshtypjen, së 

jashtmi, se ishte një fjalor shqip për fjalët e rralla të gjuhës sonë, por në të 

vërtetë aty kishte ç’më kishin njoftuar njëri e tjetri për diktatorin. Sepse kisha 

qitur ceken të shkruara një monografi për këtë personazh tragjikomik të 

historisë sonë fatkeqe. Dhe po pataende jetë, pa dyshim që do ta shkruaj. 

Kështu Goni ka treguar shprehimisht se si Enver Hoxha, kur ishte 

student në lice, merrte dollarë të Zogut si dylber i një kasapi me emrin Kia. 

Kur ishte “profesor”, vite më vonë, po në atë lice, ia vidhte këmishat drejtorit 

francez të liceut që nga dritarja; si e përbuznin njerëzit e ndershëm e seriozë, 

si i vinte vërdallë një vajze me emrin galata, bijë enjëfamiljeje fisnike që 

atëherë mësonte piano; si i kallëzonte në pastiçeri përralla dhe aventura me 

gratë anëtare të grupit komunist të koço tashkos e Koci Bakos, duke ia 

ngrënë pastat qyl, gati përditë. E plot kësi gjërash. E Goni në këtë drejtim


501 

ishte një minierë e vërtetë. Po edhe për shumë anë të tjera të jetës. Puna ishte 

vetëm ta gërgisje e ta bëje të fliste. Dhe këtë zanat unë e pata mësuar fare 

mirë, por ama pa humbur asnjë çast dashurinë miqësore dhe respektin e 

merituar për të. Mjerisht, kur dola nga burgu dhe internimi, ai nuk ishte më, 

se kishte vdekur në mjerim, së paku në gjirin e familjes së vet të nderuar, 

por jam i sigurtë me një pezmatim të pashuar në shpirtin e tij, se nuk arriti ta 

shohë me sytë e vet shembjen e trupshme të diktaturës enveriste. 

Në burgun e Burrelit u njoha, veç pleqve të tjerë, edhe me Engjëll 

Çobën, nga familjet më të mira dhe fisnike të Shkodrës. Ishte një burrë i 

shkurtër edhe ai, që kishte kohë që i kishte kaluar të shtatëdhjetat. Ai bëri 

jopak, por mbi 23 vjet burg, shumicën e të cilave e kishte kaluar në burgun 

e Burrelit. 

Engjëlli gati të gjithë arsimimin etij, nga e mesmja e deri në universitet, 

e kishte kryer në itali, në mos gaboj në Romë dhe në çdokategori shkolle 

ishte shquar si një ndër më të mirët. Kështu ai kishte marrë një formim 

kulturor të përsosur, veçanërisht në dijet humanitare.edhe pse specialiteti i tij 

ishte drejtësia, ai njihte letërsinë, ekonominë, filozofinë dhe sociologjinë. Si 

njohës i shkëlqyer i italishtes, ai e njihte fort mirë edhe shqipen, madje edhe 

toskërishten, pas dialektit të tij të lindjes. E po ashtu njihte frëngjishten dhe 

anglishten. Dhe sidoqë tashmë në moshë të thyer, me një barrë vitesh të 

gjatanë burg, pasioni për dijen dhe etja për lexim nuk e kishin braktisur fare. 

Apo s’kishte edhe një kujtesë të mrekullueshme, gati djaloshare! Kështu ai 

mbante mend pasazhe të tërë librash që kishte lexuar, ashtu si biseda të bëra 

me personalitete të njohura historike e politike të kohës para komunizmit. 

Të vetmit njeri, gjatë gjithë burgut tim, që i tregova fill e për pe historinë 

e grupit politik për të cilin isha dënuar, qe ai. Dhe sidoqë mes nesh kishte ca 

ndryshime në pikëpamjet dhe botëkuptimin politik, ai prapë më kuptoi 

shumë mirë dhe madje miratoi veprimin tim. 

Ishte një kënaqësi e vërtetë të bisedoje me të. Në të folurën etij kishte 

një elegancë të vërtetë, a thua se lexoje një libër dialogjesh të zgjedhura. 

Ekspozimi i mendimeve të tij apo i një teze të caktuar, jo vetëm bëhej 

menjë elegancë stili në të folur, por kishte në të një thellësi të shquar mendimi 

dhe një fjalor fort të pasur e të qëlluar, që i shkonte për shtat mrekullisht 

argumentit në fjalë. Apo nuk kishte edhe një thimth fort të hollë, ku humori 

gjente shteg lehtësisht të shpërthente me tërë lezetin e tij argëtues.


Engjëlli kishte ushtruar më parë profesionin e tij si jurist, sapo ishte 

kthyer nga studimet universitare në Atdhe. Më pas kishte pasur pozita të 

larta shtetërore. Kështu, në kohën e zaptimit italian kishte punujar si sekretar 

i përgjithshëm në Kryeministri, në kabinetin e Mustafa Krujës. Kurse në 

qeverinë e Këshillit të Lartë (shtator’43, nëntor ’44), kishte punuar si 

nënministër i Punëve të Brendshme. Detyra shumë delikate në një kohë 

shumë delikate ato të tijat! E pra ishte një patriot i kulluar. Por, a nuk ishte 

kjo punë një kontradiktë e madhe, e papajtueshme? 

Ai kishte një konsideratë madhështore për Mustafas Krujën, qoftë për 

pikëpamjet e tij politike, qoftë edhe për formimin e tij kulturor. Dhe, në 

ndonjë rast, kishte edhe adhurim. Por këto konsiderata sikur nuk ma 

mbushnin mua fort mendjen. Dhe atëherë pata me të një diskutim disi të 

fortë. Unë e pranoja kulturën disi gjuhësore në lëmin e shqipes të Mustafa 

Krujës, si dhe pozicionin e tij politik mes viteve ‘20-24, por nuk doja të 

dëgjoja fare për kohën e emigracionit të tij politik, kur ai kishte shfaqur 

haptazi pikëpamjet e veta proitaliane. Pse, a nuk e dinte Musta Kruja oreksin 

e imperializmit italian ndaj Shqipërisë? A nuk e dinte ai Protokollin e Firences 

si dhe paktin Tittoni-Venizellos? E atëherë? 

Unë e çmoja nismën e Mustafa Krujës për ngritjen e të parit Institut të 

Studimeve Shqiptare, ku, ndër të tjera, ishte ngritur me të madhe ruajtja e 

pastërtisë së gjuhës shqipe dhe pastrimi i saj nga shumë barbarizma. Por 

politikisht a shkonte qëndrimi i tij (i Mustafait) si kryeministër nën fashizmin, 

e duke mos qenë, si thoshte Engjëlli, asfare fashist? Pastaj si ai, bir i një 

familjeje patriote shkodrane, kishte pranuar të bashkëpunonte në një kabinet 

të tillë qeveritar, që atëherë, dashur pa dashur, kishte marrë nofkën e një 

qevrie kuislinge, term fort i përdorshëm në atë kohë kritike? 

Nga replikat e mia Engjëlli nuk e prishi fare terezinë dhe atëherë nisi 

shpejgimin e tij, që më kambetur në mendje: 

- Si unë dhe plot të tjerë, që morën pjesë në atë qeveri, si dhe në 

qeverinë e mëvonshme të Rexhep Mitrovicës apo të Maliq Bushatit, u nisëm 

nga parimi që italinët e thonë me shprehjen e njohur: “Salvare il salvare” (të 

shpëtohet ç’mund të shpëtohet). Duke ua lënë qeverinë tërësisht italianëve, 

ata do të bënin ligjin në vendin tonë dhe italianizimi i Shqipërisë do të bëhej 

me hapa të shpejtë. Pra, ne hymë në qeveri që ta pengonim sa të ishte e 

mundur këtë proces shkombëtarizues. E po kjo punë qe edhe në kohën


503 

epushtimit gjerman, jo pse gjermanët deshën gjermanizimin e vendit, se ti e 

di pse erdhën ata në Shqipëri, por për të minimizuar, sa të ishte e mundur, 

represionet e tyre ndaj rezistencës së armatosur të forcave të ndryshme 

politike të kohës, që donin çlirimin sa më parë të vendit nga të huajt. Kështu, 

kur të çlirohej Shqipëria nga zaptuesit, në saje të luftës së fuqive të mëdha 

antifashistë dhe po qe senë vendin tonë do të ngrihej një qeveri demokratike 

si ato të perëndimit pas luftës, unë dhe shokët e mi ishim bërë gati të dilnim 

në gjyqin e lirë të demokracisë për të dhënë llogari, ashtu si dha Peteni në 

Francë e duke pranuar çdo dënim që mund të na jepej, deri në jetë, siç i 

ndodhi Lavalit, që francezët e pushkatuan. Pra ishte një vetësakrifikim i 

ndërgjegjshëm ai yni! 

Shpjegimi i tij më vuri në mendim. Ishte një shpjegim i sinqertë dhe 

serioz dhe gati për të mbushur mendjen. Kur tjetri pranon ta vërë veten në 

bankën e të akuzuarit para gjyqit të drejtë shqiptar, çfarë mund t’i thoja më? 

Edhe sikur teza e tij të mos ishte fort e saktë,ajo të krijonte, për këtë njeri, 

një respekt të natyrshëm, sa për sinqeritetin, aq edhe për burrërinë e tij. 

Dhe Engjëlli vazhdoi: 

- Kisha mundur edhe unë të arratisesha si të tjerët, që ikën nga Shkodra, 

që nga Mithat Frashëri e deri tek Bazi i Canes, megjithëse as njëri dhe as 

tjetri nuk kishin bashkëpunuar fare me zaptuesin. Pse, a nuk mund të ikja 

me ta, duke pas qenë në atë kohë në Shkodër? Të them të drejtën unë 

atëherë, si shumëkush, mendova se do të vijnë anglezët dhe atëherë ngritja e 

një qeverie demokratike të vërtetë do të ishte e mundur. Por fatkeqësisht, 

kjo nuk ndodhi, unë ndenja dy vjet i fshehur dhe në vitin ’46 më në fund, 

kur e preva çdo shpresë, dola nga skuta dhe u dorëzova. Më dënuan me 

vdekje dhe më falën jetën. Dhe ja, tash ndodhem, pas 23 vjetësh, ende në 

burg, me gjithë vështirësitë e rreziqet e mëdha që kemi kaluar bashkë me të 

tjerët, e kam kryer me qetësinë më të madhe. Por edhe si të dal këndej, 

meqë po më afrohet lirimi, unë e di se ç’lloj jete më pret. Por, të paktën, të 

vdes në shtëpinë time, po më lanë, në gji të familjes sime. Ja, kështu paska 

qenë fati im! 

- Pas kësaj bisede unë heshta. Ai kishte thënë në fjalët e tij të fundit një 

të vërtetë të pamohueshme, edhe pse fort të hidhur. 

Engjëll Çoba ishte nga të burgosurit e vjetër, që kishte “përuruar” 

burgun e Burrelit dhe i kishte provuar të gjitha tmerrete atij burgu. Dhe aty


ishte njohur emiqësuar me të gjithë personalitetet e intelektualët e asaj kohe, 

që kishin qenë ajka e kulturës shqiptare. Dhe dinte të të kallëzonte për secilin, 

gjithçka. Ai ishte një enciklopedi në këtë drejtim. Por edhe kur burgu nisi 

gradualisht të ndryshojë si përmbajtje, ai kish mbetur si një shembull sjelljeje 

dhe serioziteti. Dhe i gjithë burgu enderonte në kulm. Madje sjellja e tij e 

urtë, e matur dhe serioze e kishte detyruar derikomandën që ta respektonte, 

sepse edhe hasmi, kur ka parasysh figurën enjënjeriu të tillë, detyrohet të jetë 

i matur e madje të të respektojë. 

E përcollëm Engjëllin kur doli, më në fund, nga burgu, me dashuri e 

nderim. Dhe që atëherë në atë burg unë nuk gjeta më një njeri tjetër që ta 

plotësonte qoftë edhe përgjysmë boshllëkun që më la ai. 

Ai u kthye në familjen e tij të përgjysmuar, si të shumkujt, dhe pas ca 

kohësh vdiq i vetmuar nga ceroza epatike. Kështu unë isha atëherë ende në 

burg dhe nuk u pamë më kurrë. Por, kur botova librin tim të vjershave, një 

nga ato, me titullin “vdekja e shtergut”, ia kushtova kujtimit të tij, se lënda e 

asaj vjershe kishtemjaft gjëra të përbashkëta me jetën e fatin e tij. 

FRAGMENTE NGA LIBRI “21 VJET BURG KOMUNIST” 

Më mirë një fund me tmerr apo një tmerr pa fund? 

Për mendimin tim, rrahjet, torturat vjekjeprurëse si dhe vrasjet e 

drejtpërdrejta të të burgosurve nuk kanë qenë kudo e kurdoherë në të njëjtin 

intensitet. Intensiteti më i madh ka qenë sidomos gjatë dhjetëvjeçarit të parë 

të sundimit komunist, apo diçka edhe më tutje, kur dhe numërohen viktimat 

më të shumtanë numër, në raport me kohën, domethënë kur terrori dhe 

vrasjet kishin arritur kulmin. Trajtimi mizor, torturat dhe vrasjet mizore e të 

paligjshme, gjatë afër gjysmë shekulli të sundimit komunist në vendin tonë, 

nuk kanë qenë drejtvizore, të njëtrajtshme. Ato i ngjajnë, po të vazhdojmë 

me gjuhën matematike, si mbrenda në burg, ashtu edhe jashtë tij, ∗ të 

kushtëzuara këto ngushtësisht nga situatat dhe konjunkturat politike të kohës. 

Ato intensifikoheshin kur në horizont çfaqej rreziku kërcënues ndaj pushteti 

absolut të Hoxhës e ndjekësve të tij, ose kur ekonomia ishte katgandisur si 

mos më keq. Kur gjendja “qetësohej” disi dhe kur iluzioni, i përjetësimit të 

pushtetit mizerabël rritej, atëherë dhe represioni e ulte diçka hovin e tij mizor, 

por ama, pa u shuar kurrë i tëri, sepse dihet tashmë që vetë sistemi komunist 

* 

drejtimit të një kurbe sinusoidale, me ngritjet e uljet e saj.


505 

në vendin tonë fatkeq nuk mund të jetonte kurrë pa represion. Sepse terrori 

ishte shpirti, gjaku, limfa e tij, mbi të cilin ishte ngritur ky sistem dhe me të 

cilin mund të mbijetonte. Ndryshe nuk mund të quhej pushtet komunist. 

Kjo punë ndodhte, sa për krahasim, pikërisht si në jetën e një bishe 

gjakësore, mishngrënëse. Pushteti komunist etjen për gjak e për viktima nuk 

e kishte gjithmonë të njëllojtë. Kur ngopej disi meto, sikur bënte një farë 

pushimi, duket sikur për të tretur çfarë kishte kollofitur, por amambante 

ende ndër kthetrat e gjakosura ndonjë viktimë gjysmë të gjallë, duke e 

tororisur atë mes putrave… 

Është shumë domethënëse dilema: Më mirë një fund i shpejtë me 

tmerr, apo një tmerr pa fund? Atyre që qenë një a dy dhjetvjeçarë pasmeje 

në burg, u takoi më fort për pjesë fundi me tmerr, një asgjësim a vdekje e 

shpejtë. Kurse ne të tjerëve pas tyre, na takoi një tmerr pafund, një vdekje e 

përditshme, por ama njëlloj e llahtarshme. Të arrestuarit e parë në degët e 

ndryshme të Sigurimit, të burgosurit e parë të Burrelit, të burgut të kalasë së 

Gjirokastrës, të kampburgut të Vloçishtit, të kampburgut të jubës etj., ashtu 

si të internuarit e Tepelenës, provuan tmerre edhe më të rënda se ato tonat, 

një vdekje e shpejtë, plot tmerr. Kurse ne të tjerët, një tmerr të përjetshëm 

dhe një vdekje të ngadaltë. Megjithatë, një realitet i tillë nuk mund të ndahet 

si me thikë, sepse edhe në kohën e burgimit tim,tiparet e dhunës dhe të 

tortures, shpesh, ndërronin vend e kohë. Kështu as ne nuk mbetëm të 

imunizuar nga rreziku i një vdekjeje të shpejtë me tmerr. Kampburgu i 

Spaçit, i Qafë Barit dhe prapë burgu i Burrelit ngjanin mjaft me ata të 

Vloçishtit, Jubës e kampburgjet e tjerë të torturës e të çfarosjes. Ato janë 

dëshmi ngjethëse e realitetit tragjik dhe çnjerëzor të burgut komunist. 

Ruli i burgut 

Burgu komunist kishte dy detyra: sfilitjen fizike deri në skajshmëri, 

nëpërmjet punës së rëndë të skllavit, ushqimit të keq, birucave dhe rrahjeve, 

përmes ridënimeve dhe deri eliminimit fizik dhe, së dyti, deformimin e 

personalitetit deri në çmenduri mundësisht, si dhe degjenerimin moral të 

individit të dhënë. Kush mund t’u rezistojë këtyre dy kurtheve, këtyre dy 

kuçedrave dinake, ai doli nga burgu më njeri se ç kish qenë më parë, më i 

fortë, më i kalitur, më i kulturuarme dijen e jetës, në mos dhe të librave, i 

aftë dhe i gatshëm për punë të madhe në lëmin shoqëror. Nuk ka asnjë


dyshim se pjesa më e madhe e brezave të ish-të burgosurve politikë dolën 

nga burgu të tillë. Vetëm një pjesë e vogël e tyre u thyen e përfunduan në 

gjysmë njerëz, moralisht dhe mendërisht. 

Dhoma e vdekjes 

Dhoma ime e vdekjes ishte një birucë e ngushtë, sa mund të zinte 

vetëm një dyshek. Ajo vërtet ishte e shtruar me dërrasa, por ato ishin gjithë 

lagështirë dhe myk, ca më tepër se ajo ndodhej, jo vetëm ngjitur me 

nevojtoren e vargut të “birucave të Koçit”, por edhe nën nivelin e saj, gati 

ndonjë gjysmë metri. Dhe meqë muri ndarës mes të dyjave ishte tek tullë, 

kuptohet se çfarë pasojash të bukura kishte. 

Mbi pjesën e sipërme të derës, nga ana e jashtme e saj, ishin shkruar 

qartë, me shkronja të zeza tamam fjalët “dhomat e vdekjes” e poshtë tyre 

një kafkë medy kockat e njohura të kryqëzuara, si te flamuri i piratëve, apo 

si shenjat e nazistëve SS. 

Kjo dhomë nuk kishte dritare, por (si kam thënë), në vargun e atyre 

birucave (qenë nja dhjetë), në tavan ishin ca si oxhaqe të vjetër, gati sa një 

shami gruaje, nga ku duhet të hynte drita dhe ajri. 

Këtej e tutje unë isha i lidhur me pranga (me duar mbrapa) dhe ato 

ishin fiksuar me dry, që unë të mos kisha mundësi t’i liroja sadopak. Me 

këto pranga të vazhdueshme duhej të rrija ditë e natë, deri në momentin kur 

të dilja para skuadrës së pushkatimit… 

Kur hyra në birucë ndenja një copë të mirë në këmbë. Kisha në shpirt 

ende zjarrin e revoltës, të zemërimit, të indinjatës, të urrejtjes. Aty nuk kishe 

fare ku të silleshe, veçse të vije vërdallë si fugë. Nuk kishte më tepër se një 

metër gjerësi dhe një gjysmë gjatësi. Ishta gati si një varr mbi tokë, me mure 

e tavan sipër, në një gjysmë errësirë të vazhdueshme… 

Kur i ke duart të lidhura përpara është gjysma e së keqes, sepse mund 

të bësh disa veprime: të hash, të pish, të urinosh, të pish një cigare, të bësh 

luftë me minjtë që të hyjnë në birucë nga e çara e poshtme e derës, të 

kruhesh (të paktën kokën e pjesën e përparme të trupit, me që je i palarë 

prej kaq e kaq kohe), por edhe të shkruash. 

Por provoni t’i bëni këto veprime kur këto të shkreta duar i ke të 

lidhura mbrapa. Dotë bindeni se ky është një ndryshim shumë i madh, 

madje themelor. Më kishin lidhur kështu që të mos bëja asnjë nga këto


507 

veprimenë mënyrë të pavarur, por, sigurisht që edhe të mos kisha asnjë 

mundësi për të vrarë veten e t’u hiqja kështu kënaqësinë e kësaj pune xhelatëve 

tanë… 

Duke mbajtur duart mbrapa gjithë kohës, nisin të të dhembin suopet, 

por belaja më e madhe është, kur do të ulesh e të mbështetesh pas murit. Të 

pengojnë prangat, të vrasin në kolonë: edhe më keq po të shtrihesh për të 

fjetur. Anash nuk fle dot, se zë për fund trupit krahun dhe ai të mpihet fare. 

Në shpinë nuk shtrihesh dot. Kuptohet përse. E vetmja mënyrë: të flesh 

përmbys. Edhe kështu prapë vuan, sepseme krahët prapa është shumëe 

vështirë të shtrihesh përmbys. Pastaj të merret dhe fryma. 

Nuk e di se si kanë bërë të tjerët, por unë sikur gjeta një mënyrë disi të 

përshtatshme. Flija pakorë gjatë ditës, sepse edija që nuk vinin të më merrnin 

për ekzekutim. Pra, rrija gjithë natën në këmbë me fytyrën e kthyer nga 

dera, që kur ta hapnin, të më gjenin përballë dhe të gatshëm… 

Nuk di sa ditë kishin kaluar nga dënimi me vdekje, kur një ditë (më 

duket se ishte e martë), dera e birucës sime u hap dhe para meje u duk 

silueta e shtrembër e kapter Rustemit. 

- Çohu, se të kërkojnë! 

- Kush më kërkon? 

- Nuk e di, por të kërkojnë. Çohu! 

Te dera që ndante koridorin e gjatë të birucave me një koridor të 

zyrave të atjeshme të hetuesisë, pashë një oficer sigurimi (siç dukej nga 

uniforma e tij)… 

Kur afrova fare afër, ai nisi të flasë me një zë të dridhur, duke iu marrë 

goja: 

- Shiko, - më tha, gati duke belbëzuar me dialektin shkodran, - ke ba 

takim me familjen? 

- Takim?! 

- Po, takim. 

Nuk e di si më erdhi. Ndjeva një tronditje të madhe në shpirt. Ndjeva 

se në gjoks zemra nisi të më rrahë më me vrull, ndonjë si një stuhi të papritur 

në sipërfaqen e shtruar të detit. Sikur një si shakullimë e ngriti lart ujin e qetë 

e të ndenjur, duke u sjellë si vorbull gjigante nëpër ajër: me miliarda stërkala, 

gjithë shkëlqim e dritë u përhapën përreth. Isha mësuar me gjendjen time. 

Shtresimi i zymtë, tashmë, kishte zënë vend të qëndrueshëm në shpirt. I isha


nënshtrue fatit dhe nuk prisja asgjë të re, veç vdekjes. Fjalët e oficerit qenë 

një tërheqje nga buza e varrit drejt fushës së jetës. Dhe kjo lëvizje nuk ishte 

pak! Megjithatë arrita të mbledhdisi veten dhe e pyeta oficerin që kishte 

gradën e oficerit të parë. 

- Po kush ka ardhur në takim? 

- Nuk e di me siguri, por më duket grueja me djalin… 

Dha urdhër të më çojnë në vendin e takimit. E domosdo, erdhi dhe ai 

me mua. Vendi ishte në oborrin me bar, mes burgut dhe vazhdës së birucave. 

Më vuri në një kthesë muri, sikur donte të më fshihte dhe më tha të prisja 

atje. Ishin vërtetë çaste tronditëse dhe unë isha gjithë sy e veshë. Pas pak, 

vura re një palë këmbë të vogla, të veshura me këpucë të bardha, që po 

afroheshin me hapa të lehtë, drejt vendit ku më kishin lënë. Dhe… para 

syve m’u shfaq i tëri, shpirti imi vogël, djali im i adhuruar,për të cilin harroja 

tërë botën, me të mirat e të këqijat e saj. I dola përpara. Një fytyrë e vogël, 

e qeshur, me syçkat e vockla cip përpjetë, gjithë lezet, ashtu i bardhë e i 

njomë si çdo fëmijë. E kisha lënë dy vjeç e gjysmë. Tashti ishte katër. Më pa 

dhe ai. U turr drejt meje gjithë gaz. Unë e rrëmbeva në krahët e mi dhe e 

pushtova fort, fort, duke e mbytur me të puthura e duke i marrë erë me 

afsh si një luleje në shpërthim e sipër. Më kish përqafuar edhe ai dhe po më 

shtrëngonte e puthte me mall, pa u bërë merak se mjekra ime e parruar 

mund ta shponte… 

HIJA E ZYMTË E BURGUT TË BURRELIT 

Çdo burg ka hije të keqe. Kuptohet pse. Por hija e burgut të Burrelit 

kishte një zymtësi të veçantë, që binte erë vdekjeje. Jo më kot, ndër burgjet 

shqiptare të diktaturës enveriste, Burrelin e kanë quajtur “rrethi i nëntë i 

ferrit” dantesk. Domosdo, ai kishte shumë “shokë”të tij, nëpër gjithë vendin, 

si: Burgu i Kalasë së Gjirokastrës, Burgu i Ri i Tiranës, Burgu i Shkodrës 

(më mirë të themi burgjet e Shkodrës) e kështu me radhë. Por nuk më 

duket se gaboj, kur them se ai i Burrelit kishte diçka të veçantë: pamjen e një 

përbindëshi. E ky përbindësh, rri gjithmonë megojën hapur, dhe ç’hyn në 

grykën e tij, nuk del më gjallë, por veçse kufomë. Dhe këtë e vërtetonin vetë 

komunistët kur, në fillimet e vënies në përdorim të atij burgu, kishin vënë në 

ballë të tij, emërtimin: “Burgu i armiqve të popullit” si dhe një parullë fort


509 

cinike, që të kujton atë të shkruar në hyrjen e Ferrit të Dantes. Ja, krahasoni 

këto parulla dhe do të shihni që janë krejt të ngjashme, si dy pika uji. 

Te Ferri i Dantes: 

“Lini çdo shpresë, o ju që hyni brenda! 

Te hyrja e burgut të Burrelit: 

“Këtu i thonë Burrel, kush hyn, nuk del” 

A thua bejtexhiu sigurims të ketë pasur ndonjë reminishencë poetike 

danteske? 

Ai burg mori nam të keq që kur nisi të funksionojë si i tillë, rreth vitit 

1946. Në të u mbyll ajka e inteligjencies dhe shumë prej tyre vdiqën aty. 

Ushqimi ishte 400 gr. bukë misri (të mykur) me një gavetë ujë në 24 orë. Ujë 

të rrjedhshëm atë kohë nuk kishte, por vetëm një pus në mes të oborrit, ku 

të burgosurit, nga që nuk kishte as çikrik dhe as kovë, enkazi për mundim, 

mbushnin ujë me gavetat e tyre, të lidhura me gjalm, të sajuar vetë nga halli. 

Komandanti i parë i atij burgu ishte sadisti me gradën e togerit, me emrin e 

mallkuar Vangjel Rëmbeci. Dhe deri në vitin 1949, ai burg mori emrin 

burgu i shfarosjes, sepse nga uria, nga sëmundjet, nga të ftohtët, nga lagështia, 

nga trajtimi i keq në dhoma e nga dënimet e kota në biruca, humbën jetën 

medhjetra njerëz, numër që nisi të rritej gjithnjë e më shumë. Unë nuk e di 

numrin e saktë të të vdekurve në atë burg, por mund të them se gjatë kohës 

që kalova unë aty, për 14 vjet rresht, vdiqën dhe u sakatuan dhjetra të dënuar. 

Mbaj mend disa prej tyre: Sazan haderi, Salo Lezha,Karafil Kaleci (vdiq në 

spitalin e të burgosurve në Tiranë) si dhe Mustafa Bajraktari. Ish-kryeministrin 

e mbretit Zog, Koço Kotën, e vranë policët e Vangjel Rëmbecit me hunj, 

duke ia stërpikur gjakun dhe trutë në muret e birucës. Intelektualin Xhevat 

Korça e bënë të vdiste në grevë urie. Në atë burg kanë vdekur mjaft 

intelektualë patriotë, figura të shquara të shtetit dhe kulturës shqiptare, ndër 

të cilët mund të përmend: Ethem Haxhiademin, Arqile Tasin, Xhavit 

Leskovikun, Gjergj Kokoshin, e plot të tjerë. Madje ky i fundit ka qenë 

edhe ministër në kabinetin e parë të Hoxhës. Në atë burg kaluan kalvarin e 

tyre dhe plot intelektualë të tjerë, laikë apo klerikë si: Zef Mala, Kudret 

Kokoshi, Suat Asllani, Arshi Pipa, Pater Mashkalla, Nikollë Mazreku, Hafiz 

Dërguti, Foto Bala, Andon Frashëri etj…


TANUSH KASO 

Ka lindur më 1934 në Tiranë. Ka mbaruar 

Shkollën Pedagogjike të Elbasanit dhe në vitin 

e tretë të Fakultetit Gjuhë-Histori, arrestohet 

e dënohet me 13 vjet burg për pjesëmarrjen në 

një grup antikomunist. Ka botuar një mori 

artikujsh në shtypin e kohës si dhe librat: 

“Lufta ime” poezi, (1994); “Si me të qeshur”, 

poezi satirike, (1996); “Kalvari i burgjeve 

komuniste”, (1998)


511 

KOMISARI N……. 

Ai ishte shtatlartë e i dobët, si ndonjë pishë, së cilës i ka rënë rrufeja dhe 

e ka zgavrruar. Në krahinën e Korçës, këta drunj të gërryer përbrenda nga 

zjarri, i quajnë zgërbonja. Prandaj, sapo e panë disa nga shokët tanë korçarë, 

e pagëzuan me këtë emër. Fytyrën e kishte të zbehtë dhe përherë të mvrejtur, 

si qielli i Spaçit, ku e kishin emëruar komisar të Repartit 321, të kampit të të 

burgosurve politikë. 

Në këtë vend lypej vigjilencë e lartë dhe disiplinë e hekurt; prandaj e 

kishin zgjedhur si njeriun më të përshtatshëm për këto punë, midis shumë 

oficerëve të tjerë të Ministrisë së Punëve të brendshme. Dhe nuk ishin gabuar. 

Ai ishte tepër i zellshëm dhe i përkushtuar në shërbimet që i përkisnin. Shumë 

serioz me vartësit e tij dhe tejmase i hidhur me të burgosurit. Gjithmonë në 

krye të detyrës. Tri herë në ditë kontrollnte rrethimin me tela me gjemba e 

me truproje të shumta, përqark galerive ku punohej pa ndërprerje. Jepte 

udhëzime se ku duhej përforcuar rrethimi dhe ku duhej ndryshuar diçka. 

Kontrollonte zbatimin e urdhrave të tij, me një rreptësi prej oficeri “SS”. 

Askush nuk e pa një herë të qeshte. Nuk u ravijëzua kurrë as ndonjë 

lloj buzëqeshjeje në fytyrën e atij djalli me uniformë oficeri. Vetëm kur 

ironizonte të burgosurit, mund të shiheshin dhëmbët e tij të mëdhenj e të 

dalë, si të ndonjë kafshe parahistorike. Nga kapelja ushtarake, i vareshin 

cullufe flokësh të zeza, që dukej se rriteshin në një terren me pleh të bollshëm. 

Në trurin e tij, kishin zënë vend – si në një kosh plehrash- lloj-lloj citatesh të 

Enver Hoxhës, të Mao Ce Dunit dhe të klasikëve të marksizëm-leninizmit, 

si: “Armiku më i rrezikshëm është ai që harrohet”, “Asnjë mëshirë për armiqtë 

e klasës”!, “Lufta e klasave vazhdon edhe në komunizëm. Ajo zhvillohet 

edhe në ndërgjegjen e anëtarit të Partisë”, e të tjera si këto. Por, ato, që tani 

i shërbenin si udhërrëfyese, ishin dy: “Të krijojmë një atmosferë mbytëse 

për armiqtë e klasës”!, që e kishte thënë Enver Hoxha dhe “Të burgosurit 

duhen mbajtur gjithmonë në një gjendje gjysmë të uritur”, siç porosiste 

Mao Ce Duni i “motrës së madhe”, Kinës.


Të burgosurit e kishin psikologjisur qysh në fillim, se me ç’njeri do të 

kishin të bënin. E parandjenin se ai do t’ua nxinte jetën e nuk do t’i linte as të 

merrnin frymë. Këtë e panë qysh në fjalimin e tij të parë, të prezantimit, kur 

ai përdori terma si: “Për ju nuk do të ketë pranverë”!, “Kallashnikovi do të 

punojë për ne, sido që të vijë situata”, si dhe disa citate e shprehje të tjera, që 

ai i kishte fort për zemër e që do t’i përsëriste shpesh në fjalimet që mbante 

herë pas here përpara të burgosurve. 

“Zgërbonja” e nisi “punën edukative” me ndryshimin e disa pikave të 

rregullores, në dëm të të burgosurve. Për t’i stërmunduar ata, futi 

gjimnastikën e mëngjesit, çdo ditë, para nisjes për në punë; (sikur puna në 

galeritë e minierës, nuk ishte një “gjimnastikë” kapitëse). Caktoi orar shumë 

të kufizuar, për qëndrimin në kapanone. Kështu që pjesa më e madhe e 

kohës së lirë duhej kaluar jashtë fjetoreve; edhe kur frynte murlani, edhe kur 

binte shi e dëborë, edhe kur dielli digjte e përvëlonte. Nëse ishte i lodhur a 

i sëmurë dhe futeshe në kapanon për të pushuar pak, dënoheshe me një 

muaj izolim në “birucë” (qeli), ku nuk lejoheshin ushqimet, duhani, rrobat e 

fjetjes dhe çdo gjë tjetër e nevojshme. Vetëm dy herë në ditë, të dënuarit i 

jepeshin dy lugë supë e një copë bukë dhe mund të dilte për të kryer nevojën, 

i shoqëruar nga polici i shërbimit. Në mbrëmje i jepej vetëm një batanije, sa 

për të kaluar natën, dhe i merrej herët në mëngjes, pa zbardhur drita. Më 

parë, atyre që vuanin dënimin në birucë, u lihej batanija edhe gjatë ditës, por 

sipas “zgërbonjës”, ky ishte një komoditet i tepërt. Prandaj, urdhëroi që ajo 

të mos lejohej as në ditët e ftohta të dimrit. 

Porositi Frrokët dhe Lleshët e kampit, që të kërkonin më shumë llogari 

për punë. Ai që nuk plotësonte numrin e caktuar me vagona bakri e piriti, 

duhej të rrinte dy turne radhazi nëntokë, me polic mbi kokë, gjersa të 

plotësonte normën. Përndryshe, dënohej me një deri tre muaj izolim, natën 

në qeli dhe ditën në punë, i mbikëqyrur nga polici. Kjo ishte një “çpikje e 

re” e zgërbonjës, për realizimin dhe tejkalimin e planit të prodhimit të 

mineralit të bakrit e të piritit, për të cilin “kishte nevojë atdheu”. 

U kufizuan takimet me familjet. U shtuan orët e “punës politike”, ku 

duhej dëgjuar detyrimisht e përditshmja “Zëri i popullit” - organ i Komitetit 

Qëndror të PPSH-së si dhe “veprat” e “shokut Enver”, të cilat i lexonte 

ndonjë i burgosur që kishte “ton” të mirë. Nuk mbetej kohë as për të larë


513 

rrobat se shpesh edhe e diela ishte ditë pune, me preteksin se “nuk ishte 

realizuar plani”. 

Djalli i gropës së Spaçit, gjeti edhe mënyra të tjera, për t’i munduar sa 

më shumë të burgosurit, si shtimin e apeleve (d.m.th. rresthimi dhe numërimi 

i të burgosurve), kontrollin e befasishëm të barakave dhe depove të plaçkave 

personale etj.. Nuk donte t’u linte “armiqve” aspak kohë të lirë mbas pune, 

që të mos bënin “agjitacion e propagandë” e të mos merreshin me 

“veprimtari armiqësore” dhe atje, në burg, gjë për të cilën ishin ridënuar 

disa persona. Kuptohej se ai kishte marrë “karta bianka”-n nga eprorët e 

Tiranës, që të bënte ç’të donte me të burgosurit e Spaçit, për t’i mposhtur 

moralisht e fizikisht dhe për t’i kthyer në kafshë pune; për t’u hequr çdo 

mundësi rimëkëmbjeje dhe organizimi, në se një ditë do të arrinin të dilnin 

nga ai ferr, mbasi të mbushnin dënimet e gjata prej dhjetra vitesh burgimi. 

“Tëmënëëë!… - shfrynin korçarët - kush na e solli peshqesh këtë fytyrë 

të vrerosur? Hajde zgërbonjë, hajde!… më t’u mbylltë dera!…” 

Shpesh herë, pyetjeve ironike dhe “me kunj” të të burgosurve, komisari 

iu përgjigjej prerazi e me fraza standarde, si: “E di Partia”!, “E dimë ne”!, 

“E di komanda”. Po më shumë i pëlqente të përdorte një shprehje tipike të 

trevës së Korçës: “Është puna e Zylalit, sa lakra i vë kalit…”. Kjo thënie, 

edhe pse ishte bërë monotone, sikur i zbaviste të burgosurit dhe i bënte të 

qeshnin. 

- E moo, pse zbardhni dhëmbët? - klithte komisari - Mos u kanë pjellë 

pelat? Më mirë kujdesuni të mbani kokën mbi supe… 

Këto të folme fshatarake, të burgosurit i kishin bërë të tyret dhe i 

përsërisnin për humor, me njëri-tjetrin, nganjëherë edhe vend e pa vend: 

- Sa vagona nxore sot?- pyeste njëri.- S’ka ç’të duhet ty,- përgjigjej 

tjetri- “ti mbaj kokën mbi supe”! Se “është puna e Zylalit, sa lakra i vë 

kalit”… Dhe sakaq ia shkrepnin gazit, sado të lodhur e të mërzitur të ishin. 

Humori ishte një ushqim shpirtëror për të burgosurit. Ai nuk mungonte as 

atje, në galeritë e errëta të Spaçit, dhe dukej sikur i mbante gjallë ata njerëz të 

stërmunduar. 

- Dalëngadalë edhe nofka “zgërbonjë”, e komisarit, u zëvendësua me 

emrin “Zylal”. Gjatë bisedave me njëri-tjetrin, të burgosurit e kishin më të


lehtë të thonin: “Po vjen Zylali”!, “Ashtu ka urdhëruar Zylali”, “I mora leje 

Zylalit”, “më dënoi Zylali”, etj… 

Nga ky komisar i kuq, unë ruaj edhe një kujtim të veçantë. Ishte dimri 

i 1970-ës, kur më dënoi me dy muaj radhazi izolim në qeli, sepse refuzova 

të punoja në galeritë e piritit, ku - nga nxehtësia dhe gazrat- ndjeja dobësi 

zemre dhe më rridhte gjak nga hundët. Për këtë arsye, kërkova me insistim 

vizitë dhe ndihmë mjekësore, nga mjekët specialistë, që ishin në Rrëshen e 

në Tiranë. Po në vend që të më çonte atje, ku dërgoheshin nganjëherë për 

akzaminim të sëmurët, Zylali e pa të arsyeshme të më rraste në qeli. Kjo, 

sipas tij, ishte “vetëm sa për të zënë vend e të mos kërkoja më qira në hell”, 

në se doja “ta mbaja kokën mbi supe”. 

Kujtime të tilla nga ai, kanë edhe shumë bashkëvuajtës të tjerë. Prandaj, 

asqë do t’ia vlente ta përmendja rastin tim, sikur të mos kisha përjetuar në 

atë kohë, një ngjarje të pazakontë. 

Në njërën nga ato ditë të paharruara dimri, heshtjen varrezore të asaj 

gryke të Spaçit, e thyen disa britma, të cilat, fillimisht, nuk po i shquaja dot, 

në se ishin shtazore apo njerëzore. I shtyrë nga kureshtja e papërmbajtur, 

mbështeta syrin te një e çarë e derës së birucës dhe në atë copë peisazhi 

dimëror, me qiell të përhimtë, pashë një skenë tronditëse. Një tufë kafshësh 

me uniforma, kishin vënë përpara dy të burgosur - Rexhë Alinë dhe Lefter 

Balldavanin - dhe po i sillnin nga puna me të bërtitura e me të rrahura 

kafshërisht. “Do të kenë tentuar të arratisen”- mendova- prandaj policët 

dhe oficerët, me në krye Zylalin, qenkan tërbuar fare”.U kishin lidhur duartë 

nga prapa dhe u binin ku të mundnin dhe sa të mundnin, me këpucët dhe 

çizmet ushtarake si dhe me bishtat e lopatave, që mbanin nëpër duar. Urrejtja 

klasore, të cilën ua nxiste më shumë komisari, me britmat e tij histerike, i 

kishte shndërruar në ujqër. Zëri i Zylalit jehonte në tërë luginën:- “Bjeruni 

derrave! Asnjë mëshirë për armiqtë!… Ah, ç’i keni bërë vetes, more 

maskarenj!… Tani do ta shikoni bythën e mizës…”. Vraponte edhe vetë 

pas tyre dhe shtrinte ato shalët e gjata, për t’igoditur me shqelma vitheve, 

kërcinjve e gjithandej… 

Duke u përpjekur t’i shmangeshin sadopak breshërisë së goditjeve të 

“vëllezërve ujqër”, dy fatkeqët vraponin sa mundnin, në drejtim të kampit, 

nëpër rrugën këmbësore gjithë kthesa e shkurre, që kalonte anës kodrinës. 

Komisari gulçonte nga lodhja dhe s’pushonte së shari fshatarçe…


515 

Nga brenda qelisë sime, shikoja me ankth e keqardhje të thellë shokët 

e mi të vuajtjeve, ashtu siç sheh një dem i lidhur, shokët e tij, që po i çojnë 

për t’i therur. Për një çast, pashë se ai Lefteri u pengua dhe u shemb përtokë. 

Shqelmat dhe grushtat e barbarëve ranë egërsisht mbi të. E ngritën menjëherë, 

siç ngrihet me të goditura, një kalë karroce i rrëzuar… ishte shqyer rrobash 

dhe gjakosur i tëri… edhe Rexhës ia kishin enjtur njërin sy dhe nga duart e 

lidhura me tel, i rridhte gjak… 

* * * 

Kisha disa vjet që isha liruar; dhe një ditë, ndërsa po nxitoja për të 

shkuar në punë, në minierën e Valiasit, në një nga rrugët kryesore të Tiranës, 

gati sa s’u përplasa me Zylalin. Ishte veshur civil, me një kostum gri të errët 

dhe me një kasketë “ala Mao ce Dun”, nga ato që, zakonisht, mbanin veteranët 

dhe ushtarakët në pension. Nuk di në më njohu pas aq vitesh, kur “rrobat e 

rënda të burgut” i kisha këmbyer me xhupin e minatorit të Valiasit. Nuk 

vura re asnjë ndryshim në fytyrën e tij mavruge, në trupin e tij prej zgërbonje, 

në qëndrimin e heshtur e të vetmuar, në ecjen me hap të matur prej ushtaraku. 

Nën qiellin e Tiranës, ishte po aq i vrejtur, sa nën qiellin e Spaçit. Nuk lexohej 

asgjë në atë fytyrë ngjyrë dheu, si prej të vdekuri. 

Duke u larguar prej tij, instinktivisht ktheva edhe një herë kokën prapa. 

Ndjeva një urrejtje të pakufishme për të, se më kujtoi dhjetë vitet e humbura 

në burg, të rinisë sime; vuajtjet pa fund, të shkaktuara nga xhelatë si ai… 

kisha një dëshirë të marrë për ta shembur përdhe atë krijesë të mbrapshtë, 

ta shqyeja si ujku prenë e vet. Kjo etje për ndëshkim, më shtohej edhe ngaqë 

kisha mësuar prej një të burgosuri të liruar kohët e fundit, se shoku ynë i 

mirë, Lefter Balldavani, nuk do ta shihte kurrë më dritën e lirisë… Ai kishte 

vdekur në burg… në rrethana tepër të trishtueshme… 

* * * 

Para dy vjetësh, “zgërbonjën” e pashë përsëri në Tiraë. Bariste qetësisht 

dhe i patrazuar, veshur me një kostum blu në të errët. Këtë herë, në kokë 

mbante një kapele “republike”. Kishte marrë pamjen e një zotnie hijerëndë… 

- Më duket se po i ecën mirë edhe në “demokraci”, komisarit tonë…- i 

thashë një bashkëvuajtësit tim.


- E pse mos t’i ecë? - m’u kthye ai - Djemtë e tij sot janë bërë miljarderë. 

Kanë privatizuar, kundrejt një pagesash simbolike, një nga dyqanet më të 

mëdhej, një biznes shumë fitimprurës. Me ndihmën e miqve dhe të parave, 

që i kanë me shumicë, kanë marrë kredi me leverdi dhe kanë ndërtuar në 

Tiranë e në Durrës lokale me bukuri fantastike, të cilat frekuentohen pa 

ndërprerje, ditën dhe natën… “Zylali” ka qenë për turizëm në Itali, Spanjë e 

deri në Amerikë, të cilën e urrente aq shumë!… 

Gati sa s’më ra pika, nga ato që dëgjova. Ndjeva një dobësim të zemrës 

dhe një mungesë frymëmarrjeje… si atëherë, në galeritë e piritit, në Spaçin e 

Mirditës.


517 

AMIK KASARUHO 

Lindi në Tiranë më 1932. Babai iu pushkatua 

mbas ngjarjes së bombes në ambasadën sovietike 

në 1951. Në të njëjtën kohë Amikun e 

arrestojnë dhe dënojnë me 10 vjet burg. Mbas 

lirimit nga burgu, gjatë viteve ‘60 punoi si 

përkthyes anonim. Vetëm pas rënies së 

diktaturës u botuan shkrimet e tij. Amiku u 

largua nga Shqipëria dhe aktualisht jeton në 

Itali. Merret me eseistikë dhe përkthime. Librat 

e tij, të përkthyera në gjuhë të huaj, janë nderuar 

me çmime ndërkombëtaare. Vazhdon të 

përkthejë shkrimtarë të mëdhenj nga letërsia 

botërore.


FRAGMENTE NGA LIBRI ESEISTIK 

“NJË ANKTH GJYSMËSHEKULLOR” 

Lindja e një partie ose “Mortis Tua Vita Mea” 

Mashtrimi 

Të nesërmen e 8 Nëntorit 1941 shqiptarët mësuan se ishte krijuar 

fshehurazi në Tiranë Partia Komuniste Shqiptare. Zinte fill kështu, me një 

veprim domethënës klandestin (gjë krejt e kuptueshme ndër ato ditë pushtimi 

fashist të vendit), rrugëtimi i asaj partie e cila, një pjesë të madhe të veprimtarisë 

së vet, do ta fshtillte me një mister të dendur. Dukuria më e theksuar dhe 

absurde e kësaj prirjeje ndaj të fshehtës del në shesh në periudhën 1945- 

1948 kur, edhe duke qenë forca e vetme në pushtet, në praktikë vijoi të 

mbetej në klandestinitet. Edhe pse kjo fjalë ekziston në gjuhën shqipe, përdorej 

termi “ilegalitet”, ndoshta sepse, në mënyrë të pavetëdijshme, përmbyllte 

një gjykim mbi veprimtarinë e partisë. 

Në pesëdhjetëvjetët e jetës së vet partia s’la gjë pa bërë: nuk u njohu 

meritat pionierëve të saj, mohoi aleatët e një kohe, gëlltiti parime që ishin 

shpallur të paprekshme, quajti demokraci totalitarizmin më të 

pakualifikueshëm, shtypi me një brutalitet të paparë çdo lëvizje demokratike, 

dënoi barbarizmat në luftën e Koresë dhe Vietnamit dhe heshti për 

“spastrimet” staliniste, për kampet e përqëndrimit të Siberisë, për masakrën 

e Katinit, për shtypjen e përgjakshme të kryengritjes hungareze në 1956, për 

gjakun e studentëve kinezë në sheshin Tien An Men. Nuk harroi as edhe 

njëherë të godiste padrejtësitë shoqërore të shoqërisë së konsumit, por 

popullin e vet e detyroi të njihte urinë shpirtërore dhe fizike. Gjatë këtyre 

pesëdhjetë vjetëve ka bërë historinë e vendit të vet pa pasur kurajon ta 

shkruante ashtu siç po zhvillohej. Ka pretenduar të interpretojë interesat e 

kombit pa pyetur e pa respektuar popullin. Nuk qe një parti: qe një ankth i 

ngjitur në pushtet. Politika e asaj partie nuk qe një politikë shoqërore: qe 

vargëzimi i zgjedhjeve dhe vendimeve të gabuara, qe një inkuizicion i ri. 

Populli paguante harxhet, nomenklatura gëzonte të mirat. Një ditë do të 

merret vesh sa kap shuma e të hollave dhe vlefta e arturinave dhe e gurëve


519 

të çmuar, që familjet e Enver Hoxhës dhe të bashkëpunëtorëve të tij kanë 

depozituar nëpër bankat e huaja. 

Një parti që u mohon anëtarëve të vet të drejtën për të pasur kurajë 

civile dhe që u kërkon të binden verbërisht, nuk mund të mos shndërrohet 

në burim padrejtësish të dhimbshme. Por edhe në shinjestër mërish. 

Kjo parti u bë një vegël e Enver Hoxhës. Nëse nuk e pat krijuar ai, s’ka 

dyshim që arriti ta ngjizte sipas synimeve të veta, duke e shndërruar në një 

forcë që nuk duhej të mendonte. 

Kur u themelua partia, Shqipëria kishte një milion banorë dhe vetëm 

26 vjet pavarësi kombëtare (më 1939, për shkak të pushtimit fashist, pat 

humbur pavarësinë e fituar më 1912). Enver Hoxha ishte 32 vjeç dhe mbas 

vetes kishte një njësit dyqind vetësh: përpara tyre shtrihej një rrugë e gjatë 

gati gjysmë shekullore pushteti absolut. 

Nëse qenë mjaft kur nisnin të hidhnin hapat e parë, me kalimin e kohës 

zunë të binin kokat e vetë themeluesve. Edhe pse më vonë u quajtën tradhtarë, 

merita u takon edhe kryetarëve apo anëtarëve të grupeve të para komuniste, 

që nuk u bashkuan me radhët e tyre, të cilët më pas bënë pjesë në parti. 

Kësisoj, përkrah Ali Kelmendit, Halim Xhelos, Qemal Stafës, Vasil Shantos 

(fort të nderuar nga partia) zenë vend edhe të mohuarit Sadik Premte, Anastas 

Lula, Zoi Fundo, Zef Mala, Niko Xoxi e të tjerë. S’mjafton të thuhet se 

çdo revolucion është një nënë që shqyen fëmijët e vet, duhet shtuar se, 

nganjëherë janë bijtë ata që shqyejnë nënën. Mbase ky është rasti i të shquarit 

revolucion popullor në Shqipëri, i cili u tradhtua nga vetë udhëheqësit e tij. 

Lufta për pushtetin absolut, atij që merr pjesë në të, i zhvesh çdo 

ndjenjë kameratizmi (pa folur për miqësinë dhe ndershmërinë). Vitin që 

vdiq Hoxha, në krye të Partisë s’kishte mbetur as edhe një nga udhëheqësit 

historikë të lëvizjes komuniste: pjesa e tyre më e madhe nuk ishte shuar nga 

vdekja e natyrshme dhe ata që nuk kishin vdekur, përsëri kishin përfunduar 

keq… 

Fakte dhe krime 

Farsat tragjike 

Në rrafshin ekonomik ishin hedhur bazat e një finance kryesisht të 

shtetëzuar. Konfiskimi i industrisë private (asaj të paktë që ekzistonte), i 

latifondeve të mëdha, i bankave, akumulimi shtetëror i likuiditeteve, vendosja


e tatimeve të jashtëzakonshme, anullimi i konçesioneve të huaja: të gjithë 

këto formojnë skeletin e shtetit të sapolindur. 

Në planin shoqëror synohej (apo të paktën kështu thuhej) të krijohej 

një shoqëri egalitariste, nga e cila veç do të mbetej jashtë klasa drejtuese që, 

brenda pak kohe, do të zbatonte një stil jete të vetin, të mbështetur në 

privilegje sulltanësh. Me preteksin t’u jepte të gjithëve mundësinë për të bërë 

një jetë dinjitoze, kjo filozofi, përkundrazi, krijoi nivelimin e vlerave materiale, 

duke krijuar një shoqëri të zbehtë dhe skeletike dhe rrafshoi vlerat morale, 

duke krijuar një zbrazëti të frikshme aty ku kishin pasë hedhur rrënjë të 

fuqishme precepte të shëndosha morale, trashëguar nga një histori përpjekjesh 

fisnike për liri dhe nga fe që kishin përcaktuar një kod moral dhe etik. 

Në planin politik, qysh në ditët e para, po ravijëzoheshin preferencat 

për Lindjen europiane dhe kryesisht për Jugosllavinë fqinje. Zgjedhja që e 

kishte katapuluar Shqipërinë në hemisferin lindor e kishte shkëputur nga 

Europa para edhe se të rreshtohej zyrtarisht krahas shteteve sllave. 

Brenda vendit kishte filluar ajo luftë që, me kalimin e kohës, do të 

merrte emërtimin luftë klasash, një mënyrë kjo për të përligjur përdorimin 

e armëve kundër të panënshtruarve, të cilët, nga ana e tyre vijonin të luftonin 

maleve (malet, për shqiptarët, kanë qenë gjithë jetën simbol i lirisë). 

Mbas këtij shteti të ri fshiheshin synimet e serbëve, etja për pushtet e 

kastës së re qeverisëse dhe një popull i çorientuar, i zënë në befasi, i mashtruar 

në shpresat e veta dhe i braktisur në fatin e vet, i privuar siç qe prej atyre 

personaliteteve që do të mund t’i kundërviheshin pushtetit komunist. 

Kongresi i Përmetit i kishte dhënë një kahje politike por jo besueshmërinë 

juridike shtetit të ri. Ky boshllëk duhej mbushur sa më parë. Prandaj u 

caktuan të parat zgjedhje të përgjithshme më 2 dhjetor 1945. Ditët e para të 

1946-ës Asambleja Kushtetuese ishte zgjedhur. Më vonë ajo u shndërrua në 

Kuvendin Popullor, që në të vërtetë nuk qe kuvend (sepse askush nuk 

diskutonte propozimet e ardhura nga lart) dhe aq më pak popullor. 

Ishin të parat zgjedhje me votim të drejtpërdrejtë, për herë të parë e 

drejta e votës u nde edhe ndër gratë dhe ushtarët. Por qenë të parat e një 

vargu zgjedhjesh farsë, me të cilat shqiptarët do të mësoheshin për katër 

dhjetëvjeçarë.


521 

Për shkak të numrit të madh të analfabetëve, vota shprehej me një 

kokërr gome që qytetarët mund ta hidhnin në njërën prej dy kutive, njëra 

për votat që i shkonin Frontit dhe tjetra për ato të opozitës. Kandidatët 

jashtë listës së Frontit (numëroheshin në majë të gishtave) jo vetëm që nuk 

fituan, por u persekutuan nga regjimi. Mjafton një shembull: avokati Koço 

Dilo, që kishte vënë kandidaturën në qytetin e Tiranës, pak kohë mbas 

zgjedhjeve, u burgos i akuzuar për veprimtari kundër popullit; më vonë u 

internua në Grabjan, në rrethin e Lushnjes, bashkë me gjithë familjen. 

Mund të merret me mend ç’mashtrime elektorale u bënë: kokrrat prej 

gome mund të kaloheshin lehtë nga njëra kuti në tjetrën, duke ia nisur kështu 

asaj komedie bajate të rezultateve të falsifikuara pa pikë gajle: përqindja e 

votuesve do të ishte gjithmonë më shumë se 90% dhe votuesit për kandidatët 

e Frontit thuajse gjithë do të ishin më shumë se 99%. 

Në godinën ku kishte mbajtur mbledhjet e veta Asambleja Kushtetuese, 

për gati njëzet vjet u vendos më vonë Teatri i Operas dhe Baletit. Historia 

deshi të falte një similtudë fort simbolike midis themelimit të shtetit komunist 

dhe komedisë skenike! 

Asamblesë Kushtetuese i takonte ushtrimi i një pushteti juridik dhe 

legjislativ, i cili nuk do t’i hynte në punë një shteti, që për këtë lloj pushteti, 

nuk kishte asnjë lloj respekti. 

Më 11 janar Shqipëria shpallej Republikë, me cilësimin “popullor” për 

të përgënjeshtruar opinionin, sipas të cilit një shtet i drejtuar nga komunistët, 

nuk mund të ishte veçse një republikë komuniste. Loja kishte filluar: tani 

duhej çuar përpara, sipas rregullave të vendosura që në kohë të luftës. 

PKSH vazhdonte të mbetej në hije, nuk përmendej kurrë, sikur të 

mos ekzistonte fare. Nën emrin e Frontit Demokratik vazhdonte të drejtonte 

me dorë të hekurt gjithë jetën e vendit. Në të vërtetë sekretari i saj i 

përgjithshëm ishte President i Këshillit të Përgjithshëm të Frontit Demokratik. 

Komiteti i saj Qëndror fshihej mbas Këshillit të Përgjithshëm dhe mbledhjet 

e organizatave bazë të partisë maskoheshin me asambletë e vetë Frontit. 

Edhe pse ky ishte një sekret qesharak, kjo farsë vijoi përsëri edhe katër vjet 

të tjera mbas çlirimit. 

Diçka nga kjo filozofi e klandestinitetit mbeti në jetën e Partisë së 

Punës të Shqipërisë. Thuajse gjithmonë mbledhjet e organizatave bazë të saj 

zhvilloheshin me dyer të mbyllura ndoshta për të mos u vjeguar nga


kompleksi i atij që duhet t’u japë shpjegime të tjerëve për atë që kryen. 

Falsiteti, mashtrimet, denoncimet, akuzat, intrigat, kanë nevojë për errësirë 

që të kenë efikasitet të plotë. Nga ana tjetër mungesa e tejdukshmërisë ishte 

edhe mënyra më e mirë për të shkarkuar përgjegjësitë, duke ia ngarkuar ato 

masës amorfe të partisë dhe jo vetëm anëtarëve të Komitetit Qendror, 

pjesëtarët e të cilit vazhdonin të ushtronin një pushtet absolut po aq sa edhe 

arrogant. Efektivisht 45 vjet më vonë do të thuhej se gabimet e së kaluarës 

ishin kryer nga partia, e kuptuar kjo si një entitet mase dhe jo nga krerët e 

saj. Një parashikim fort gjenial! 

Aristokracia e re 

Të paktën gjatë kohëve të para krerët e PKSH nuk u panë në publik, 

po të përjashtohet Kongresi II i Rinisë Antifashiste, në fillim të 1946-ës, 

Lojërat Ballkanike (tetor i po atij viti) dhe ndonjë manifestim masiv (si 

përkujtimi i ditës së Dëshmorëve të popullit). Kishin shumë punë? I druheshin 

ndonjë atentati? Ishte kjo një periudhë ndërhyrjeje që të mund të meditonin? 

Një gjë mund të thuhet me siguri: as atëherë dhe as më vonë, përveç 

se në ndonjë kongres apo në ndonjë parakalim, krerët nuk u dukën në 

publik. U veçuan, u mbyllën në një privacy të artë, u izoluan plotësisht dhe 

përgjithmonë. 

Për të banuar Enver Hoxha nuk zgjodhi pallatin mbretëror të Zogut 

dhe jo pse ishte kundër salltanetit, por sepse ajo godinë, edhe pse ndodhej 

në qendër të qytetit, ishte e veçuar dhe e vështirë për t’u mbikqyrur. Nga ana 

tjetër ishte një godinë tashmë e vjetëruar dhe pa komoditetet moderne. 

Zgjodhi, si banesë, shtëpinë e ish-kryeministrit të Zogut, Koço Kotës, një 

vilë e bukur dhe e bollshme në Tiranën e Re. Me një shpejtësi marramendëse 

ajo godinë u shndërrua në një pallat. Po aq lehtë, pa qenë shpallur asnjë ligj 

që ta përligjte veprimin, u konfiskuan të gjitha banesat përqartk, të cilat u 

destinuan të bëheshin banesat e prozelitëve të Hoxhës, duke krijuar kështu 

atë lagje që u quajt Blloku, shenjë e gjallë e distancimit të qeveritarëve të rinj 

nga qytetarët e thjeshtë. 

Brënda pak kohe Blloku erdhi e u bë një ishull në mes të kryeqytetit, i 

ruajtur nga roje të armatosura deri ndër dhëmbë dhe ku askush nuk mund 

të avitej, me përjashtim të atyre që banonin brenda tij dhe njerëzve që 

shërbenin aty. Ky bllok pati zhvillimin e tij, jetën e tij, fatin e tij: nuk pati as


523 

edhe një pikë përqasjeje me jetën dhe me fatin e vendit dhe të popullit. Dhe 

mund të supozohet, pa rrezikuar të gabosh, se në atë zonë të qytetit janë 

ndërtuar tunele të nëndheshëm që krijojnë një rrjetë strehimesh në rast rreziku. 

Ne atë bllok gjetën dhe ushqyen një ambjent ideal nepotizmi i pafytyrë 

dhe favoritizmi i shfrenuar. “Marksi dhe Engelsi ishin të mendimit se 

komunizmi mund të triumfonte me anë të një revolucioni në shkallë botërore, 

Lenini provoi se komunizmi mund të triumfonte në një vend të vetëm, 

Enver Hoxha vërtetoi se shoqëria komuniste mund të ndërtohet edhe vetëm 

në një lagje”! shkruante Mitro Çela, një nga të parët që demaskoi padrejtësitë 

dhe krimet e regjimit, në ditët e lëvizjes demokratike të 1990-ës. 

Dialektika marksiste vepronte së prapthi për pishtarët e marksizmit 

shqiptar duke zbuluar ato parime feudale që thoshte se kishte dashur të 

luftonte. Dëshira për t’i dhënë vetes të drejta që nuk i takonin ishte rrënjosur 

thellë tek krerët e PPSH dhe veçanërisht në mendësinë e atij që një ditë arriti 

të thirret Komandanti. 

Thjesht mani madhështie 

Për hir të së vërtetës duhet thënë se Enver Hoxha nuk kreu kurrë 

funksionet e një kreu ushtarak, për të vetmen arsye se nuk kishte asnjë lloj 

përgatitjeje për këtë gjë. Enver Hoxha u shpall Komandant i Përgjithshëm i 

forcave të armatosura, mbas çlirimit, edhe pse nuk ishte e qartë se kush 

ishte kryetari i vërtetë i shtetit, Presidenti i Presidiumit të Kuvendit Popullor 

apo Kryeministri (që ishte edhe sekretar i përgjithshëm i partisë). 

Kjo strategji autocelebrative kishte nisur në korrik të vitit 1943, kur, 

nga Konferenca e Labinotit, ishte emëruar Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë 

Antifashiste Nacionalçlirimtare. Detyra e komandantit iu ngarkua Spiro 

Moisiut, ushtarak i karrierës, që ishte bashkuar me radhët e partizanëve dhe 

Enver Hoxha, si përfaqësues i PKSH, u emërua komisar politik i këtij shtabi. 

Në hierarkinë e UANÇ nuk pati ekzistuar kurrë dhe asnjëherë detyra e 

komandantit të përgjithshëm dhe nuk dihet se nga kush e pse iu atribua 

Enver Hoxhës. Qe ky më shumë një titull nderi se sa një funksion real. 

Hoxha uzurpoi meritën që të shpallej si kreu i një ushtrie që përfaqësonte 

gati 7% të popullsisë. 

Nuk vonoi shumë dhe doli sheshit se ai ishte shtresa e një intelektuali 

gjysmak dhe një frikacak, që rrëmbente meritat e të tjerëve, pa bosht kurrizi


para të fuqishmëve aq sa edhe arrogant me ata që kishte nën vete. Mund të 

nënshkruante vendimet me vdekje me buzëqeshjen më të ëmbël ndër buzë 

dhe, në të njëjtën kohë, të binte pre e manisë së persekutimit, duke iu trembur 

komploteve të njëpasnjëshme. Mosbesimi ndaj të tjerëve u shndërrua në një 

rregull të pandryshuar të jetës së tij. Ishte një qenie mediokre që deshi të 

jetonte si njeri i zgjedhur nga Fati. Lindi kështu një pothuajse përbindësh. 

Sekretar politik (apo i përgjithshëm) i Komitetit Qendror, kryeministër, 

ministër i Jashtëm, ministër i Mbrojtjes, komandant i përgjithshëm i ushtrisë, 

shef i shtatmadhorisë, kryetar i Këshillit të Përgjithshëm të Frontit 

Demokratik, këto qenë atributet e njëkohëshme të Hoxhës ndër vitet e para 

pas lufte (nga mbarimi i jetës kishte mbajtur vetëm detyrën e sekretarit të 

përgjithshëm të partisë dhe atë të komandantit të ushtrisë). Të gjitha këto 

nuk provonin vetëm megalomaninë e tij të pakufi, por edhe mosbesimin që 

ushqente ndaj, gjithë atyre që i rrinin përqark. “Beso e kontrollo” ishte sllogani 

kontradiktor që përdorej shumë ndër ato kohë dhe që përbënte vijën përçuese 

gjatë gjithë kohës së Enver Hoxhës në pushtet. 

Krerët e tjerë jetonin dhe vepronin në hijen e tij. Ishin gurët e shahut që 

ai i lëvizte sipas dëshirës. Për shembull, Omer Nishani, i pari president i 

Presidiumit të Kuvendit Popullor, sa kohë zgjati qenia e tij në atë detyrë, qe 

thjesht një hije pa rëndësi dhe një symbol i pushtetit legjislativ. 

Hysni Kapo, aktivist i partisë dhe një nga organizatorët e rezistencës në 

krahinën e Vlorës, i qëndroi pranë Enver Hoxhës deri sa vdiq. I njohur gjatë 

luftës me emrin Besniku, i tillë qëndroi për të, derisa arriti të bëhet zëvendësi 

i tij. Oficer menjëherë pas çlirimit, më vonë kaloi në diplomaci (si ambasador 

në Beograd dhe Moskë), qe ministër i bujqësisë, pastaj i ekonomisë dhe, më 

në fund, nënkryeministër. 

Në rrethin e ngushtë të njerëzve besnikë ishte edhe Gogo Nushi, me 

origjinë punëtore, ish-anëtar i Partisë Komuniste të Francës, komandant i 

njësive guerilje të Tiranës gjatë luftës. Mbas çlirimit pati detyra të ndryshme 

partie, por nuk shkëlqeu as për mençuri dhe as për mprehtësi politike. E 

mbaroi karrierën e tij si president i sindikatave shtetërore. Kur vdiq, ashtu 

siç ndodhi më vonë me Kapon, u celebruan funerale shtetërore. 

Veç Kapos e Nushit, nga 1944 deri më 1985 populli shqiptar nderoi 

me funerale shteti vetëm dy personalitete të tjera politike: Alqi Kondin, 

anëtar i KQ dhe sekretar i përgjithshëm i Rinisë Komuniste dhe Myslim


525 

Pezën. Gjithë të tjerët kanë vdekur si tradhtarë. Armiqtë e partisë ishin armiqtë 

e Enver Hoxhës. Ose më mirë armiqtë e Hoxhës ishin armiqtë e partisë. E 

thëna e njohur e Majakovskit (në poemën Vladimir Iliç Lenin) “Ne themi 

PARTI dhe nënkuptojmë LENIN” qe përvetësuar fjalë pë fjalë nga Hoxha. 

Lufta në shumë fronte 

Në vitet më të para të Republikës, atëherë kur asgjë nuk ishte fiksuar 

përfundimisht dhe kur mbi të nesërmen rëndonte hipoteka e guerriljes së 

brendshme si dhe kur fuqitë perëndimore s’e kishin njohur zyrtarisht qeverinë 

shqiptare, zuri fill qëndresa e kundërshtarëve të regjimit. Gjendja mbetej e 

turbullt. Çdo ditë e më shumë Shqipëria po bëhej vendi i pasigurisë; nuk 

kishte ende ligje të qarta dhe definitive; kodi i ri penal nuk ishte redaktuar 

ende dhe i vjetri përdorej vetëm pjesë-pjesë. Gjindja gjykohej dhe dënohej 

në mbështetje të ligjeve të pashkruara; pasuritë dhe mallrat konfiskoheshin 

kur ende qeveria nuk kishte sanksionuar kriteret ku të mbështetej kjo lloj 

mase. Shteti pa ligje vendoste arbitrarisht për fatin e qytetarëve dhe ky ishte 

preludi i gjendjes së mëvonshme, kur u nxorrën ligjet për t’i shërbyer shtetit 

despotik. Deri edhe simboli i hyjnisë së drejtësisë u hoq nga të gjitha gjykatat: 

peshorja e saj nuk hynte më në punë, shpata kish kaluar në dorë të gjykatësve, 

nga të cilët vetëm fare pak vetë kishin studiuar për drejtësi (po t’u referohemi 

viteve ’50,’60). 

Brenda kufijve shtetërorë gjendja nuk ishte ende nën kontroll të plotë. 

Lëvizja partizane antikomuniste, që ishte zhvendosur nëpër male, gjente 

mbështetje në popull, tek i njëjti popull që kishte përkrahur e ndihmuar 

partizanët antifashistë. Ndëshkimet për ata që jepnin ndihmë ishin tepër të 

ashpra dhe çuan në një klimë të përgjithshme dyshimesh e denoncimesh. 

Me qindra shtëpi u dogjën apo u bënë rrafsh me tokën. Me mijëra njerëz u 

pushkatuan në krahinat e Dibrës e të Mirditës, në Dukagjin, në Krujë, Mat, 

në Malësi të Madhe dhe në Shqipërinë e Mesme. Po aq u internuan apo u 

burgosën. 

Fshatra të vegjël si Gradishta, Grabjani, Plugu, Llakatundi u bënë 

sinonime të vdekjes civile; kush u dërgua aty, me përjashtim të ndonjë rasti 

shumë të rrallë, nuk pati më kurrë mundësinë të largohej syresh. Me dhjetra 

e qindra familje mbetën nëpër këto lagere për më shumë se 40 vjet: aty ku


ishin internuar njerëzit e dënuar, mbas gjysmë shekulli rriteshin nipat e tyre. 

Një vazhdimësi tepër tragjike për t’u besuar! 

Bedeni (më 1947), Maliqi (më 1948), Vlashuku (në vitet pesëdhjetë), 

Spaçi (këto kohët e fundit) si dhe vende të tjera qenë Dachau-t, Mathausenët, 

Buchenëald-ët e Shqipërisë socialiste. Ata që ia dolën të shpëtojnë nga 

këto “kampe pune” e quajtën veten njerëz me fat. 

Presioni i brendshëm, që ushtrohej në të gjitha drejtimet, persekutimet 

ndaj kundërshtarëve, qëndrimi keqdashës ndaj njerëzve të thjeshtë të fesë 

dhe sidomos ndaj atyre të klerit katolik, shprehjet artistike të kufizuara dhe 

politikisht të kanalizuara, çensurimi deri edhe i mendimeve, frika: mbi këta 

binarë po lëvizte shteti i ri. 

Edhe në politikën e jashtme punët nuk shkonin mirë. Perëndimi nuk 

dëgjonte të njihte qeverinë që ishte formuar gjatë luftës. Për gjëra të tilla 

rastet dhe kleçkat diplomatike nuk kanë munguar kurrë, por aryeja kryesore 

pse ndodhte një gjë e tillë ishte mungesa e besueshmërisë së Shqipërisë në 

marrëdhëniet ndërkombëtare. Sikur të mos mjaftonte diskretitimi që u kishte 

bërë aleatëve gjatë luftës, menjëherë pas çlirimit patën filluar arrestimet e 

“agjentëve” anglo-amerikanë. Misionet ushtarake aleate dhe deri edhe 

UNRRA u akuzuan se ishin shndërruar në çerdhe agjentësh. Le t’i shtojmë 

edhe një shembull asaj që është thënë në kapitullin e mëparshëm: Reshad 

Asllani, i arrestuar në vitin 1951 me akuzën e agjitacionit e propagandës, u 

akuzua edhe se kishte qenë agjent i amerikanëve kur, në të vërtetë, kishte 

qenë vetëm nëndrejtor i shkollës bujqësore të Kavajës. 

Shkasën e fundit e dha incidenti i Korfuzit.Në ngushticën midis Sarandës 

dhe Korfuzit në ujërat territoriale shqiptare, anijet angleze u ndeshën në disa 

mina që shkaktuan viktima. Protestave të Londrës, që i kontestonte Shqipërisë 

mos sinjalizimin e rrezikut, qeveria shqiptare iu përgjigj duke thënë se minat 

ishin vendosur nga trupat gjemane gjatë luftës dhe se protestat angleze kishin 

për qëllim të nxitnin “luftën e ftohtë”. Kjo vijë e ngurtë vazhdoi edhe mbasi 

Gjykata e Hagës dënoi Shqipërinë të paguante dëmet nga ky incident. Ky 

vendim nuk u pranua dhe anglezët konfiskuan arin e Bankës Kombëtare të 

Tiranës që kishin gjetur në Gjermani në mbarimin e luftës. 

Gjithë kjo i jepte dorë propagandës që e paraqiste Shqipërinë në qendër 

të synimeve imperialiste anglo-amerikane dhe përligjte kundërmasat që kishte


527 

marrë qeveria e Hoxhës, duke përfshirë edhe mbylljen e misioneve 

diplomatike amerikane dhe angleze në Tiranë. 

Përgjigja nuk u vonua: Shqipëria qe i vetmi vend që nuk u ftua në 

Konferencën e San Françiskos. Një paralelezim emblematik historik do të 

verifikohej në vitin 1990, atëhere kur Shqipëria do të ishte i vetmi vend 

europian që nuk u ftua të merrte pjesë në Konferencën e Parisit. Ishte ky një 

rreth vicioz brenda të cilit përpëlitej një popull në kërkim të lirisë së humbur. 

Të ngopurit me lugë të zbrazët 

Dhe brenda një rrethi vicioz përpëlitej edhe ekonomia. 

Nëpër ara, më 1945, nuk ishte korrur kushedi çfarë: një pjesë e tokave 

kishte mbetur pa u punuar, një pjesë e prodhimeve qenë dëmtuar nga lufta. 

Por, edhe pse mund të duket e çuditshme, menjëherë mbas mbarimit të 

luftës, Shqipëria kishte më pak probleme nozullimi në mallra të përdorimit 

të gjerë nga ç’kishin vendet fqinjë. Kjo qoftë për shkak se konflikti nuk 

kishte qenë aq i ashpër sa gjetiu (në Greqi, për shembull), qoftë edhe sepse 

gjatë pesë vjetëve të sundimit fashist ishte vënë re një mirëqenie relative.Duke 

dashur të merrte me të mirë një popull krenar, Musolini i siguroi Shqipërisë, 

gjithë ato që i mungonin Italisë. Ndërsa në Itali shumë sende ishin të 

racionuara, triskëtimi u ndërfut në Shqipëri vetëm mbas çlirimit (dhe do të 

zgjaste më shumë se dhymbëdhjetë vjet, provë kjo e gjendjes së dobët të 

ekonomisë shqiptare, në një kohë kur në pjesën tjetër të Evropës vepronte 

plani Marshall). 

Gjatë viteve të pushtimit fashist tregtia njohu një zhvillim si askurrë më 

parë, fshati kishte prodhuar jo vetëm për nevojat e konsumit të brendshëm, 

por edhe për të eksportuar në Itali, duke bërë të grumbullohej në këtë anë 

të Adriatikut ari italian. Kosova e plleshme kishte kontribuar me të korra të 

bollshme. Tregtia me zonat kufitare greke dhe jugosllave ishte krejt në të 

mirë të shqiptarëve, për shkak të shvleftësimit të dhramisë e të dinarit, të 

provokuar edhe nga marka gjermane e pushtimit. Në Shqipëri, edhe për hir 

të këmbënguljes së qeverisë së kryesuar nga Ibrahim Biçaku dhe veçanërisht 

si rrjedhojë e punës së ministrit të tij të Financave, Et’hem Cara (që të dy të 

diplomuar në Gjermani) nuk u vunë re ato fenomene inflacioni që rrënuan 

ekonomitë e vendeve të tjera fqinje.


Me pak fjalë, gjithçka bënte të mendohej se në territorin shqiptar kishte 

rezerva të atilla që të mund të përballoheshin nevojat e vëndit për disa vjet. 

Por më 1945 njimendja doli ndryshe, duke dhënë provën si nuk duhet 

administruar një vend. Shqipëria, edhe pse kishte disa shtresa naftëmbajtëse, 

gati për tre vjet mbas lufte mbeti pa energji elektrike: në qytetet e mëdha 

dritat fikeshin në orën 22. U vendos të triskëtoheshin të gjitha prodhimet 

ushqimore dhe të manifakturës. Në tregun e zi një kile sheqer kushtonte sa 

mëditja e tri ditëve pune të një punëtori të specializuar. Mishi ishte edhe më 

i shtrenjtë, kur mund të gjendej. Kush humbiste triskën, nuk kishte të drejtë 

të merrte një tjetër për të njëjtën periudhë. Jeta e secilit ishte obsesionuar aq 

shumë nga sistemi i triskave sa, në atë kohë, qarkullonte bejtja: “Si ja çon, si 

je? Triskën me vete e ke”?: në këtë mënyrë i drejtohej i zoti i shtëpisë një 

miku të rastit, të cilit nuk kishte mundësi t’i shtronte asgjë përpara. 

Askush nga përgjegjësat qeveritarë nuk tha qoftë edhe gjysmë fjale për 

shkaqet që kishin çuar në një gjendje kaq problematike. Më vonë, kur u 

prenë marrëdhëniet me Jugosllavinë, filloi të thuhej se kishte qenë politika 

jugosllave ajo që i kishte thithur Shqipërisë gjithë burimet e saj. Dhe këtë e 

thanë pikërisht ata që me qeverinë e Beogradit kishin nënshkruar një pakt 

miqësie dhe ndihme reciproke, një marrëveshje tregtare dyvjeçare, një 

marrëveshje doganore dhe një monetare: dhe të gjitha këto u bënë në një 

kohë kur diheshin mirë kushtet ekonomike jugosllave. 

Kjo politikë, të japësh gjithçka thuajse pa marrë asgjë, të mos marrësh 

në konsideratë nevojat e popullit edhe kur është fjala për nevoja jetike, 

dalngadalë çoi në krijimin e një mendësie absurde dhe vetëshkatërruese që, 

mbas disa vjetësh, do ta detyronte Shqipërinë të tregtonte me vende nga më 

të ndryshme të botës, duke shkaktuar varfërimin denigrues të popullit të 

vet. Në korrik 1991, me rastin e vizitës së Sekretarit Amerikan të Shtetit, 

James Baker në Tiranë, në një pankartë lexohej: “Jepna sot bukën tonë të 

përditshme”! Mbas 45 vjetëve që lufta kishte mbaruar, në Shqipëri mungonte 

buka! E pra, në fillim të viteve tetëdhjetë (apo në mbarim të atyre 

shtatëdhjetë?) një institut amerikao-jugor, që hiqej si arbitër i standardit të 

jetesës së kombve të ndryshme, i dha Shqipërisë çmimin e parë! Nuk kishte 

si të sajohej ironi më çjerrëse, fyerje më tallëse dhe gënjeshtër më poshtëruese! 

Në këmbim “vëllezërit” jugosllavë ndihmuan për ndërtimin e 

hekurudhës së parë të vendit, të realizuar me materiale jashtë përdorimit,


529 

disa prej të cilave,si datë prodhimi, mbanin atë të vitit 1910! Punimet e 

dheut dhe të ndërtimit të trasesë apo betonimi i urave u kryen nga rinia 

shqiptare, me punë vullnetare. Të zbathur, të zhveshur, me kazma e lopata 

ata të rinj entuziastë nënshkruan me gjak e me djersë këtë “dhuratë të madhe 

popullit shqiptar nga Jugosllavia e Marshallit Tito”. 

Fjalët e mëdha, vlerësimet që nuk kushtonin asnjë dysh, lavdërimet pa 

karar, slloganet e pafund qenë shpërblimi për atë që punonte e prodhonte. 

Fshirësja dhe sëpata 

Politika që synonte të rrafshonte shpërblimet dhe të nxiste të qenët të 

përciptë u drejtohej edhe artistëve. Enver Hoxha e njihte mirë gjeninë e 

Fishtës, mprehtësinë therëse dhe kulturën e thellë të Konicës ashtu sikurse 

edhe të shumë intelektualëve të tjerë, por vendi duhej ta përqendronte 

vëmendjen vetëm tek ai. Veçse egocentrizmi i Hoxhës është vetëm një 

shpjegim i pjesshëm; Fishta në poemën e tij Lahuta e Malësisë kishte 

proklamuar karakterin autokton të popullsisë shqiptare në tokat e Ilirisë së 

lashtë dhe kishte treguar se burim i të gjitha fatkeqësive të mëvonta të 

Shqipërisë kishte qenë nacionalizmi serb. Diskriminimi ndaj Fishtës, pra, 

lidhet edhe me faktorin politik serb. 

Marrëdhëniet e mira me federatën e shteteve jugosllave impononin 

garanci nga ana shqiptare. Dënimi i veprës së Fishtës dhe fshirja e tij nga 

kujtesa e kombit, duke e akuzuar si fashist (si shkas shërbeu emërimi i tij si 

anëtar i Akademisë Italiane më 1940), qe një nga favoret e shumta, që me aq 

përkushtim, u blatoi jugosllavëve Enver Hoxha. Nëse për jugosllavët ky 

qëndrim qe një lëshim i vogël për paketën e lëshimeve të pretenduara prej 

tyre, për historinë e kulturës shqiptare qe një haraç i pandershëm dhe i 

turpshëm. Askush nuk mund ta përmendte më Fishtën dhe Hoxha mori 

frymë lirisht: edhe një herë tjetër kishte merituar simpatinë e sllavëve. Në 

vitet pesëdhjetë, shkrimtari Mark Ndoja u përjashtua nga Lidhja e 

Shkrimtarëve dhe më vonë u burgos, sepse kishte propozuar rehabilitimin 

e poetit të madh. 

Por Fishta nuk pati qenë vetëm një letrar i talentuar, gjuhëtar i shquar, 

gazetar i mprehtë dhe një figurë shoqërore publike me vlerë: para së gjithash 

ai ishte një prift dhe për më tepër një prift i Kishës Katolike. Në personin e 

tij goditej i gjithë kleri katolik, që kishte luajtur një rol aq të madh në formimin


e kulturës shqiptare. Dhjetra emra njerëzish të kishës u fshinë me një të 

shkuar fshirëseje nga historia e Shqipërisë. Ishte ky një hap tjetër drejt turpit. 

Gjithashtu u gjykuan dhe u dënuan intelektualët që po përgatiteshin të 

themelonin një parti të opozitës, Partinë Socialdemokrate. Ata që nuk u 

pushkatuan, u dergjën për shumë vite nëpër burgje. Ndërmjet tyre qenë 

Gjergj Kokoshi (ministër i Arsimit menjëherë pas çlirimit), Suad Asllani 

(avokat), Sami Qeribashi (intelektual), Musine Kokalari (shkrimtare) dhe 

shumë të tjerë.Gjyqi i tyre mbeti shembull i epërsisë së atyre që, duke pasur 

parime fort të rrënjosura, s’e njohin epërsinë e forcës së egër. 

Më vonë qe radha e të ashtuquajturit “grupi i Maliqit”, një grup 

inxhinierësh dhe teknikësh, të akuzuar se kishin sabotuar punimet e tharjes 

së kënetës së Maliqit, punime që ecnin ngadalë vetëm në saje të paaftësisë 

organizative të shtetit. 

Në mbarë vendin shfletoheshin dosje nga gjykatat ushtarake për të 

“provuar” fajësinë e të pandehurve. Ranë kështu në goditjen e drejtësisë 

socialiste (duke folur vetëm për vitet e para të diktaturës) inxhinierët Kujtim 

Beqiraj, Sulo Klosi e Andrea Xega, avokatët Baltazar Benusi, Haki Karapici, 

Asllan Ypi, klerikët Donat Kurti, Vinçens Prennushi e Pjetër Meshkalla, mjekët 

Irfan Pustina, Aqif Hysenbegasi dhe Ahmet Sadedini, profesorët Anton 

Deda, Foto Bala dhe Ali Cungu, poetët dhe shkrimtarët Arshi Pipa, Kudret 

Kokoshi, Pjetër Gjini, Mustafa Greblleshi dhe Dhimitër Pasko, ekonomistët 

Pjerin Guraziu, Skënder Cikla dhe Qemal Kasaruho, për të përmendur 

vetëm disa nga ai varg i pafund emrash që, të shpëtuar nga një harresë 

fajtore, do të përbënin krenarinë e një Shqipërie të lirë dhe mirënjohëse ndaj 

bijve të vet që vuajtën e pësuan për një të ardhme më të mirë. Rrugët e Zotit 

janë të pafund: historia e Shqipërisë dhe kthesa që ka nisur këta muajt e 

fundit e provojnë këtë. 

Shpata e Demokleut 

Të gjitha shfaqjet e revolucionit kulturor (lexo antikulturor) kinez u 

importuan në Shqipëri për kënaqësinë e thellë të atij që zbulon se ka në duar 

një drogë kolektive. Makbethi kishte vrarë gjumin e vet. Enver Hoxha do të 

vriste gjumin e të tjerëve. Në fillim të viteve ’70 ai drejtoi mërinë e tij kundër 

Festivalit XI të këngës në radio. Me preteksin se i ishte lënë shteg borgjezimit


531 

të muzikës së realizmit socialist, shkarkoi, përjashtoi nga partia dhe arrestoi 

dy anëtarë të Komitetit Qendror, Fadil Paçramin dhe Todi Lubonjën. 

Mbas tyre, duke u ngjitur më lart në hierarkinë e aparatit të propagandës, 

ishte Ramiz Alia, që drejtonte sektorin ideologjik të partisë. Shpëtoi për një 

qime, u fol, në saje të ndërhyrjes së të shoqes së Hoxhës, Nexhmijes. Në qe 

kjo një e mirë për popullin shqiptar, do të mund të thuhet vetëm në të 

ardhmen. Fakti është se, më vonë, ndër ditët tona, do të ishte Ramiz Alia në 

krye të partisë kur do të verifikoheshin manifestimet në sheshet e qyteteve 

dhe do zinte fill lëvizja e studentëve pë demokraci. 

Ekonomia nuk po e kapte veten. Për të mos pranuar se kjo gjë ishte e 

lidhur me efektet dëmsjellëse të regjimit, edhe në këtë rast u gjend kush 

duhet të shkonte për dhjamë qeni. U takoi Abdyl Këllezit, anëtar i Byrosë 

Politike, nënkryeministër dhe ministër i financave; Koço Theodhosit, anëtar 

i Komitetit Qendror dhe ministër i Industrisë e Minierave dhe shumë 

drejtuesve të tjerë të institucioneve ekonomike. Edhe ushtria nuk ishte më 

një garanci për klasën drejtuese. Ishin shumë, pak si tepër, ata oficerë që 

kishin studiuar nëpër shkollat dhe akademitë ushtarake të BRSS-së. Prandaj 

edhe në radhët e ushtrisë ra sëpata e diktaturës së proletariatit, dhe u 

ekzekutuan Beqir Balluku, anëtar i Byrosë Politike, nënkryeministër dhe 

ministër i Mbrojtjes, gjenerali Petrit Dume, anëtar i Komitetit Qendror, 

zëvendësministër i Mbrojtjes, gjenerali Hito Çako, drejtor i Drejtorisë Politike 

të ushtrisë, si dhe u arrestuan dhjetra gjeneralë e oficerë të tjerë. 

Këto masa drastike u paraqitën si një përgjigje e Partisë ndaj komplotit 

të organizuar nga armiqtë e socializmit në lëmin e kulturës, të ekonomisë 

dhe ushtrisë. 

Për njëfarë kohe Enver Hoxha nuk do ta ndjente instinktin e hakmarrjes. 

Në të gjitha sferat e sektorët e jetës politike dhe shoqërore, duke 

përjashtuar anëtarët e Byrosë Politike, shkoi më tej nivelimi i vlerave. Të 

gjithë duhej të bënin punë fizike me një pagë që të mos e rëndonte më 

shtetin por që, në teori, të ishte e lidhur me aftësinë prodhuese. Kjo gjë, u 

tha, bëhej për të mos humbur lidhjet me klasën punëtore. Kallot e duarve, 

qofshin ato në duart e ministrit apo të një violinisti, do t’i shërbenin çështjes 

së socializmit. Nuk kishte rëndësi që ky muaj u kthye në një periudhë 

pushimesh suplementare në kurriz të ndërmarrjeve dhe të kooperativave 

bujqësore, të cilat paguanin për një punë që nuk kryhej.


Në vitin 1966 Fronti Demokratik (në të vërtetë Komiteti Qendror i 

PPSH-së) u drejtoi një thirrje kuadrove shtetërore për të lënë qytetin 

“vullnetarisht” dhe për të shkuar në fshatra, ku do të kontribuonin për 

zhvillimin e tyre. Mbas periudhës së parë fillestare vullnetare (natyrisht që të 

gjithë e ngritën dorën në shenjë miratimi), qe partia ajo që caktonte kush 

duhej të linte qytetin dhe, në shumë raste, bashkë me familjen. Kjo qe një 

mënyrë tjetër për të larguar nga vendet me përgjegjësi të gjithë ata që kishin 

prirje të mendonin më tepër nga ç’lejohej. 

Lufta kundër burokratizmit, kësaj sëmundjeje të Shqipërisë, njohu disa 

faza. Por gjithmonë mbas çdo vale “reformash”, aparati administrativ rritej 

edhe më shumë. Këto spastrime, edhe pse heraherë nuk kishin karakter 

politik (edhe pse të parët për t’u larguar do të ishin ata që kishin ndonjë 

“njollë në biografi”) kishin për qëllim ta bënin më të zhdërvjellët 

administratën shtetërore. Por kjo fryhej përsëri, në emër të një shpërndarjeje 

më të mençur të përgjegjësive. Nuk ishte pra pasojë e vullnetit për të shëruar 

një organizëm të sëmurë: qëllimi i vërtetë i këtyre “reformave” ishte të 

mbahej gjallë pasiguria. Qarkullimi i kuadrove mund të prekte këdo. Shpata 

e Demokleut kishte gjetur vend tek arsenalet e Hoxhës. Partia, zyrtarisht, 

shqetësohej dhe bënte punën e saj për të shmangur borgjezimin e nëpunësve 

të shtetit. 

Varfërimi kulturor 

Një letër e pasur shpirtërore mund të nxisë dëshirën për të bërë 

ndryshime. Indoktrinimi, pra, nuk duhet të përjashtonte asgjë: as edhe këngët 

e muzikës së lehtë. Shqiptarët duhet të vallëzonin duke dëgjuar lavdet që i 

thureshin Partisë dhe Hoxhës; të shoqëruar nga melodia e një fokstroti, do 

të mësonin se sa ishte forcuar miqësia ndërmjet fshatarëve dhe klasës 

punëtore, si rrjedhojë e martesës së një mjelëseje me një traktorist. Notat e 

valcerit shoqëroheshin nga lëvdatat drejtuar Tiranës, që do të bëhej gjithnjë 

e më e bukur me ofiçinat e saj të reja mekanike dhe me dritat e neonit. Për 

të thurur këto tekste ishin vënë në garë gjithë poetët e regjimit. 

Goditjen më të rëndë arteve ua dhanë vendimet e Plenumit IV të 

Komitetit Qendror të vitit 1973. Kaluan në harresë apo u arrestuan 

shkrimtarët Mehmet Myftiu, Petro Marko, Mark Ndoja, Ibrahim Uruçi, 

Bilal Xhaferri, Minush Jero, Kapllan Resuli, Kasëm Trebeshina, regjisorët


533 

Mihallaq Luarasi, Kujtim Spahivogli, arkitekti e piktori Maks Velo, piktori 

Edison Gjergo, basi Lukë Kaçaj, aktorët Edi Luarasi, Justina Alia, këngëtarët 

Sherif Merdani, Besnik Taraneshi, kritiku Vasil Melo e mjaft të tjerë. 

Deri edhe Ismail Kadare, shkrimtari më i rëndësishëm i formuar në 

shkollën e realizmit socialist, u bë viktimë e sistemit që kishte mbështetur, 

duke provuar shtrëngimin e morsës së asaj shkolle letrare. Atij iu desh ta 

modifikonte librin Dimri i madh për të nxjerrë në pah figurën e Enver 

Hoxhës, duke arritur t’i ndërronte edhe titullin veprës, që në botimin e parë 

ishte quajtur Dimri i vetmisë së madhe, në referim të gjendjes së krijuar 

mbas prishjes me BS. 

Përkthimet nga autorë latinë, të bëra nga Guljelm Deda dhe Mark 

Dema nuk u botuan kurrë, ashtu sikundër Novela për një vit e Pirandellos, 

poezitë e Trilusës apo novela të Blasko Ibanjezit, të përkthyera nga autori 

i këtyre radhëve. Pashko Gjeçit iu desh të priste vite të tëra për ta parë të 

botuar në shqip Komedinë hyjnore. Nga përkthimet e klasicistit Henrik 

Lacaj nuk u botua gjë e madhe. Vasil Gjymshana e ndërpreu punën që 

kishte nisur, sepse censura ia sakatonte shkrimet e Volterit që ishte duke 

përkthyer. Robert Shvarci, një nga përkthyesit më të mirë të këtyre 35 

vjetëve të fundit, u kërcënua në komitetin e partisë së rrethit se do të 

procedohej, po të mos tërhiqte menjëherë nga qarkullimi dorëshkrimin e 

daktilografuar të përkthimit të tij Harku i Triumfit të Remarkut. Veç poetëve 

dhe shkrimtarëve të së kaluarës, u dënuan me harresë poeti Lasgush Poradeci, 

ndoshta poeti më i ëmbël dhe më i rafinuar i të gjitha kohëve; novelisti i 

mprehtë dhe origjinal Mitrush Kuteli; Arshi Pipa, poet i brezit të fundit, 

kritik që depërtonte në thelbin e fenomeneve me vrull dhe ndershmëri; 

Branko Merxhani; gazetar me vlerë dhe i guximshëm i viteve ’30. U vunë në 

indeks revista që kishin dhënë një kontribut themelor në jetën kulturore 

gjuhësore, filozofike: Leka, Hylli i Dritës, Illyria, Njeriu, Fryma, Përpjekja 

shqiptare, Albania, Kritika, Demokracia, Bleta. U tërhoqën nga bibliotekat publike 

thuajse të gjithë librat që kishin kontribuar për zhvillimin e vendit...


MUSINE KOKALARI 

Lindi në Adana të Turqisë, në vitin 1917. 

Shkollën fillore e kreu në qytetin e Gjirokastrës, 

të mesmen në Tiranë. Më pas vazhdoi studimet 

e larta në Itali. Në vitin 1941 u diplomua 

për gjuhë dhe letësi në Universitetin “La 

Sapienza” të Romës. Kthehet në Shqipëri dhe 

në vitin 1943 formon në ilegalitet Partinë Social 

Demokrate Shqiptare. Në vitin 1945, vihet 

në krye të grupeve opozitare dhe u dërgon një 

promemorie misioneve aleate të akredituara në 

Tiranë, për ndërhyrjen e tyre pranë qeverisë 

komuniste të Shqipërisë, në mënyrë që të 

respektoheshin rregullat për zgjedhje të lira dhe 

demokratike. Për këtë akt “armiqsor”, në vitin 

1946, u dënua me burg dhe më pas me internim 

që zgjati deri në fund të jetës së saj. Ka 

shkruajtur para dhe gjatë luftës në shtypin e 

atëhershëm skica e tregime me pseudonimin 

“Muza”, gjithashtu ka botuar librat: “Siç më 

thotë nënua plakë”(1939); “Rreth vatrës” 

(1944) dhe “Sa u tund jeta” (1944). Kohët 

e fundit ka dalë libri “T’isha një lule” (2003).


535 

SHËNIME NË MUNGESË TË NJË DITARI TË 

HOLLËSISHËM… 

Filloi lufta e Tiranës. 12 nëntor, m’i morën dy vëllezër e shumë veta në 

lagje (për fat që vëllai i tretë ishte i sëmurë me tifo), dhe i vranë “ushtarakët 

çlirimtarë”. 

Më 13 nëntor më arrestuan. Më mbajtën në një shtëpi te lagja jonë. 

Ndaj të gdhirë kapërcyem te rruga Fortuzi, ndënë gadishmërinë e tankut 

gjerman. Na shpunë në rrugën “Bardhyl.” Na përplasën në bimsat e një 

shtëpie ku qenë shumë të burgosur, të mbledhur andej-këndej. Më morën 

në pyetje Sulo Kozeli dhe Sotir Polena. Më thanë: 

- Je social demokrate? 

- Po, - u thashë. 

- Ke prurë përçarje, - më thanë. 

- Bini një njeri që ta vërtetojë këtë, - u thashë unë. 

- S’ke bërë luftë, - më thanë. 

- S’na latë ju të bënim,- u përgjigja 

- E ç’ke bërë? 

- Jam marrë me shkrime. Kam botuar libra. 

- Libër,- u përgjigj me injorancë Sulo Kozeli. 

- Lufta është bërë dhe bëhet me pendë dhe me armë. Ti e bëre me 

armë, por me pendë s’je i zoti ta bësh. 

Më dërguan prapë në birucë. 

Erdhëm te rruga e Dibrës. Më liruan. 

…Me dy vrasje të pafajshme në shtëpi, më gjeti çlirimi dhe me 

pasigurinë e rrojtjes. Kështu filloi tragjedia e individit demokrat, nën diktaturën 

e proletariatit. Kështu u mbyll epoka e rilindjes… Hyri dhuna për të shfarosur 

“demokraten” dhe një gëzim mizor për gjakderdhje... 

U afrua nëntori 1945. Flitej për votimet. Vendosej fati dhe përcaktohej 

drejtimi. Në Shqipëri ishte misioni anglez, misioni amerikan, ai francez,


jugosllav dhe sovjetik. Kërkohej njohja e qeverisë. Aleatët e Perëndimit thonin 

të bënim zgjedhje demokratike. Përfaqësuesit e UNRA-s, gjithashtu 

ndodheshin në vend. Situata ishte e ndërlikuar. Njerëzit që kishin qenë në 

Front dhe s’ishin komunistë, anonin nga Perëndimi. Gjithashtu dhe ne 

demokratët aspironim një Republikë Demokratike. Po a mund të bënim 

gjë? 

Unë vendosa, mora penën dhe përpilova notën. Atë e firmosën katër 

zogistë, katër të rezistencës, unë dhe Musa Dizdari, një shoku im, në trurin e 

Social Demokrates. Një kopje e shpuri Shaban Balla tek anglezët dhe një 

kopje tek amerikanët. Unë pata vetëm një rast të flisja me oficerin Palmer, 

që të përkrahnin këtë hap, në qoftë se donin që zgjedhjet të ishin demokratike, 

siç pretendonin ata. Mirëpo aleatët nuk ndërhynë pranë qeverisë. E lanë 

çështjen në heshtje. 

…Më 23 janar 1946 u arrestova. Të parët qenë grupet zogiste dhe të 

rezistencës. Ata u arrestuan më 10 janar. Tani para hetuesisë u shtrua çështja 

e notës; ishin Nesti Kerenxhi, Siri Çarçani, Edip Çuçi, Kadri Hazbiu etj. kur 

u rrah akuza ime. Unë e kisha të lehtë të mbrohesha, ata e kishin të zorshme 

të mbanin në këmbë akuzën… 

Filloi hetuesia. Më pyetën për notën… 

“Notën e bëmë në emër të tre grupeve, aleatëve, të cilët ju i lejonit që 

të vëzhgonin se zgjedhjet ishin demokratike. Çështja u shtrua si një koalicion 

demokratik ku secili grup me programin të paraqiste kandidatët e vet pasi 

të shtyheshin zgjedhjet dhe të merrnim pjesë edhe ne.”- fillova unë. 

- Çudi, - tha Nesti Kerenxhi, që ishte kryetari i Sigurimit. - Ti vjen nga 

një familje demokratike, antizogiste. Si u bashkove me monarkistët? 

- Këtë mësim e kam marrë nga ju, - u përgjigja unë. 

…Më 2 qershor filloi gjyqi special. Kryetar qe Frederik Nosi, prokuror 

Nevzat Haznedari. 

Erdhi dita të “jepja llogari” përpara bankës së të akuzuarve. Dola te 

mikrofoni. Më pyeti kryetari, Frederik Nosi. 

- A e pranoni aktakuzën? 

- Në bazë të pikëpamjeve tuaja politike, po. Në bazë të pikëpamjeve 

të mia, jo. 

- Mjaft me sofizma!- ulëriti Frederik Nosi.


537 

- Atëherë është e kotë të më pyesni. Lexoni procesverbalin, - i thashë 

dhe u ula te vendi im. 

…Mendova se do të më dënonte me vdekje. 

Erdhi dita e mbrojtjes së të pandehurve. Unë s’pranova avokat. E 

përpilova vetë mbrojtjen. Po ama, ata nuk dinin se çfarë përmbante. 

Prokurori më akuzoi se ishim një bllok që donim të përmbysnim pushtetin. 

Më dënoi 30 vjet. Unë, me mbrojtjen në dorë, u afrova te mikrofoni dhe 

fillova leximin: “Në këtë gjyq janë të pandehur 36 vetë. Katër grupe. Në tre 

grupe kemi vetëm një gjë të përbashkët: një notë drejtuar aleatëve që të 

shtyheshin votimet dhe si koalicion demokratik të merrnim pjesë në zgjedhje. 

Jo për përmbysjen e pushtetit, por për zgjedhje demokratike”. 

Si kryetari, si prokurori u ngritën në këmbë duke thënë: 

- Ne nuk lejojmë të vazhdosh mbrojtjen. 

- Në qoftë se e ndaloni ju, nuk e lini të burgosurin të mbrohet, unë e lë 

– iu përgjigja. 

Më urdhëruan të mos vazhdoj. Shkova te vendi im. Pas pak erdhi 

oficer Manoli dhe më rrëmbeu mbrojtjen… 

Më 1947, me arrestimin e deputetëve, më izoluan. Prapë Jonuz Mersini 

vinte kastile nga Komanda e Përgjithshme dhe më thoshte: 

- Folë! 

- Atë që kisha bërë, e keni në procesverbal. Tjetër nuk kam – i 

përgjigjesha. 

Njëherë erdhi Kadri Hazbiudhe më tha: 

- Ti nuk flet se ke frikë se mos të pushkatojmë. 

- S’kam ndonjë humbje. Do të pushoj së vuajturi – iu përgjigja. 

- Jo, se ti kërkon të mos futësh njeri në burg… 

- I ke futur pa më pyetur mua. Në qoftë se ju u penduat se nuk më 

torturuat atëherë, në dorë më keni. Në qoftë se doni të më pushkatoni, në 

dorë më keni prapë. Mua nuk më mbron njeri. Ju e keni shtrembëruar 

akuzën dhe veproni si të doni. 

Një vit ndenja e izoluar natë e ditë në errësirë. Rastësisht gjeta një 

gazetë në nevojtore dhe mora vesh divergjencat me jugosllavët. 

…Në shtator të 1948-s më shpunë përsëri në burg…


Në gusht 1949 qe kryetar dege Halim Xhelua. Më dërguan me Erifilin 

bashkë në burgun e Burrelit. Qe koha e provokacioneve. Atje ndenja dy 

vjet e gjysmë. 

Më 1952 më prunë në punëtorinë qendrore, qepja me makinë. 

Më 1957 erdhi për kontroll gjeneral Xhule Çiraku dhe Sabri Sevrani. I 

isha drejtuar Komitetit Qendror për rishqyrtimin e çështjes sime, por s’kisha 

marë kurrë ndonjë përgjigje. Me këtë rast, kur na pyetën me radhë, unë 

thashë se ç’është arsyeja që s’kam pasur një përgjigje nga Komiteti Qendror 

sipas rregullave? 

- Si je sjellur? – më pyeti gjenerali. 

- Korrekt, - thashë unë. 

I bëri përshtypje. Shumë vetë shkuan për të biseduar në zyrë. Këta më 

thirrën edhe mua. Sabri Sevrani më thotë: 

- Kur ngjet ndonjë gjë e papëlqyer në burg, u drejtohesh drejtorëve? 

- Ajo s’është puna ime, – i thashë, dhe kështu u kacafytëm me të dhe 

me gjeneralin. Koha përputhej me kundërrevolucionin e Hungarisë. 

Hoqën shumë burra, hoqën dhe gjashtë gra, midis tyre edhe mua. 

Gjenerali më tundi kokën dhe deshi të më thoshte: “ja se ç’i punuat vetes”. 

“E pagove”. Një vit punuam në fermë. Pastaj na dërguan në burgun e 

Shkodrës. Aty erdhi Beqir Balluku që më kërkoi dhe më njohu. 

- Si vete socialdemokrate? – më pyeti. 

- Unë jam një njeri që kam humbur të drejtat civile, - iu përgjigja. 

- Përndryshe do të më ishe përgjigjur? 

- Patjetër, – i thashë. - Kë keni dënuar me ligj, nuk ju takon ta pyesni. 

- Mor, po Musine Kokalari do vrarë! – u hodh kryetari i Degës, Hilmi 

Seiti, që ishte aty. 

- E kush të ndaloi? – i thashë unë.- Vetë e ke në dorë pushtetin. 

... Më 8 tetor 1961 u lirova nga burgu. Katër makina ndërruam rrugës 

me dy policët që më shoqëruan kur erdhëm në Rrëshen...Më erdhi dhe nëna 

po qëndruam shumë të izoluara. Vetëm një mirdita e kaq me komshinjtë. 

…Pas dy vjetësh nëna vdiq në Tiranë, ku kishte shkuar për pak ditë. 

Më dhanë leje 24 orë. E pashë për herë të fundit të vdekur… 

Mbeta vetëm… Jeta në Rrëshen është një kapitull tragjik më vete; 

vuajtjesh dhe shëmtimesh… Sa vjet vuajtje e padrejtësi? Nuk kam mundur 

të mbaj një ditar të hollësishëm që do të ishte shumë interesant…


539 

ENVER LEPENICA 

Lindi në Lepenicë të Vlorës, më 1944. Vjen 

nga një familje me tradita atdhetare dhe e 

persekutuar si nga nëna ashtu dhe nga babai. 

Është lauruar në Fakultetin e Ekonomisë të 

Universitetit të Tiranës me rezultate shumë 

të larta. Ka botuar dhe vazhdon të botojë në 

organet e shtypit shumë artikuj të karakterit 

ekonomik, historik dhe të problemeve 

shoqërore. Ka botuar librat: “Barbarët zbresin 

në Vlorë”- bashkautor, 1998 dhe “Hysni 

Lepenica…”- monografi, 2000.


TAKIM ME NËNËN 

(Nga rrëfimi i mikut tim Fadil) 

… “Na e morën pa asnjë faj… 

Na e morën nënën bashkë me dy vëllezërit dhe një foshnjë, bishat e 

Sigurimit të Shtetit. 

Përse na e morën nënën? Çfarë kishte bërë? Çfarë mund të bëjë një 

foshnjë e porsalindur, që ja prishën çerdhen ku flinte? 

Babai u arratis për të shpëtuar kokën e tij. 

Po ne të vegjëlit? Motra 2 muajshe kish si burim ushqimi gjirin e nënës. 

Po nëna ku do të gjente pak bukë që të mbante gjallë veten dhe foshnjën e 

saj? 

Ne të tre, që mbetëm në Dukat, kishim një çerdhe të varfër ku 

mblidheshim, shtëpinë e xha Ganiut. Motra jonë 7 vjeçe zëvendësoi nënën 

që na e morën bishat. Ajo ngrihej natën, na shikonte dhe na mbulonte. Na 

pyeste shpesh a kishim uri dhe këtë e bënte për ta treguar dashurinë e saj, 

sepse as ajo vetë s’kish se ku të gjente asnjë kafshatë bukë. 

Xha Ganiu na dërgoi dhe në shkollë. Unë mësoja shumë. Kur kthehesha 

nga shkolla, veja me dhën. Por ngado që veja, mendjen nuk e hiqja nga nëna. 

Si do të ishte nëna ime që nuk e shihja? Ah, të kisha nënën, po le të kisha uri 

dhe le të vuaja! Të paktën ajo do të më thoshte ndonjë fjalë që do të ma 

ngrohte trupin e sfilitur dhe të zhveshur dhe fjala e ngrohtë është e ngrohtë. 

Kisha 12 vjet që isha ndarë me nënën dhe nuk e kisha parë asnjëherë. 

Më kishte lënë 8 vjeç dhe tani më 1960-n unë isha 20 vjeç. 

Ata 12 vjet të kaluar në vuajtje dhe mjerim, pa bukë e pa ujë, pa 

dashuri, pa familje, e ndarë për së gjalli me njerëzit dhe fëmijët e saj, e kishin 

plakur shumë, por nuk e kishin prishur shpirtin e saj të bukur. 

Kështu pas 12 vjetësh, xha Ganiut i vjen një letër nga nëna e që e 

morëm vesh se ajo ishte gjallë dhe e internuar në Savër të Lushnjes. Nëna 

shkruante kështu: ‘I dashur vëlla Gani! Të lutem me përgjërim m’i sill një 

herë të tre fëmijët t’i shoh dhe pastaj le të vdes’.


541 

Burri fisnik e bëri edhe kësaj here detyrën e tij. Na veshi e na ngjeshi 

me ato që kish dhe me të u nisëm për të takuar nënën pas 12 vjet ndarjeje. 

Nga Dukati në Plug të Lushnjes mbërritëm pasdite. Në arat e pafundme 

të Lushnjes, shumë gra të internuara ishin duke prashitur. Mua më dërgoi 

xha Ganiu të pyesja për nënën. 

- Ku është Velide Çapoj?- pyeta gratë e para që takova. 

- Në fund të arave, do ta dallosh se mban një fëmijë pranë vetes, - më 

thanë ato gra të lodhura dhe të drobitura. 

Pasi mbërrita në fund të arave, iu drejtova gruas që prashiste dhe që 

kishte pranë një vajzë të vogël: 

- O shoqe, i thashë asaj gruaje, a e njihni Velide Çapojin 

- E ç’e do a të keqen nëna? - më tha ajo. 

- E kërkojnë ca njerëz në xhade, i thashë unë. 

Gruaja e vuajtur m’i nguli sytë mirë, filloi të marrë frymë si me zor, 

m’u afrua dhe më pyeti: 

- Po ti i kujt je dhe nga je mor bir? 

- Jam nga Dukati, i biri Gani Çapojt - e gënjeva unë. 

Gruaja m’u qas pranë dhe po më vështronte nga lart poshtë me lot në 

sy, po ashtu bëri edhe vajza e saj. Më vunë në mes dhe po më shikonin si të 

shastisura. Mua filloi të më rrahë zemra fort. 

- Mos më gënje, të keqen nëna - më tha ajo, Gani Çapoj nuk ka djalë 

të madh. Mos je ti Fadili? - më pyeti me një zë që i dridhej. 

- Po, - i thashë unë. 

Plaka e mjerë ra përdhe, ndërsa vajza e saj m’u hodh në qafë duke më 

puthur. “Të keqen motra, të keqen motra”! 

Ajo plakë, që nuk e njoha, ishte nëna ime, ajo vajzë, që nuk e njoha, 

ishte motra ime. Ishim ndarë kur ishte 2 muajshe dhe tani po e shihja 12 

vjeçe… 

Hodha sytë në fushën e pafundme dhe pyeta veten: mos vallë edhe 

fëmijët e këtyre grave të mjera, nuk i njohin nënat e tyre, kështu si dhe unë? 

Prej atij momenti ne, tre fëmijë të mbetur jetim, me nënë dhe babë 

gjallë, jetuam me nënën përgjithmonë…” 

Pasi u ndamë me Fadilin, mendoja gjithnjë: “Po sa drama të tilla ka në 

Shqipëri”?


MITRUSH KUTELI 

(DHIMITER PASKO) 

Lindi në Pogradec më 1907. Studimet e larta i 

kreu në Bukuresht, ku, në vitin 1934, u dipllomua 

në shkencat ekonomike. Ndër shkrimtarët e 

rëndësishëm të letërsisë shqipe, Mitrush Kuteli, 

është cilësuar edhe si themelues i tregimit modern. 

Në fakt veprimtaria e tij intelektuale është e një 

spektri më të gjërë sesa vetëm në fushën e letrërsisë. 

Është prezent në shtypin e viteve ’30 me një sërë 

artikujsh kritikë, botues për një periudhë kohe si 

dhe specialist i çështjeve finanziare. Gjithashtu, 

interesat e tij shtrihen edhe në fushën e hulumtimit 

të historisë së lashtësisë. Mitrush Kuteli ishte një 

personazh polivalent. Pas luftës, mbasi punoi për 

pak kohë në Ministrinë e Financave, emërohet 

drejtor i Bankës Shqiptare, ku qëndroi deri në fund 

të vitit 1946. Gjatë fushatës së gjërë të arrestimeve 

të elitës intelektuale shqiptare, u dënua dhe kaloi 

dy vjet në burgjet politike. U ammnistua mbas 

dënimit të Koçi Xoxes dhe punoi si përkthyes në 

shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, ndërkohë që e 

drejta e botimit nuk ju dha më. Prodhimtaria e 

këtij intelektuali u frenua prej regjimit komunist 

dhe krijimtaria e tij u la në haresë 

.


543 

PJESË E NJË KËRKESE… 

Kam vjete që kam filluar dhe kam shpënë mjaft larg disa vepra letrare, 

të cilat në gjendjen time të sotme nuk mund t’i përfundoj. Më kryesorët janë 

romane “NË NJË CEP TË ILIRISË SË POSHTME” (nga e kaluara e 

largët ilire) dhe “MËRGIM E KTHIM” (fundi i shekullit të kaluar dhe 

fillimi i shekullit tonë). Pastaj: një sërë tregimesh të shkurtra e të gjata nga 

periudha përpara çlirimit dhe pas çlirimit. 

… 

Ndarja e kohës së punës midis përkthimeve të normuara dhe shkrimeve 

origjinale në kushtet e mija shëndetësore, më shkakton këputjen e shpeshtë 

të fillit të mendimit, copëtimin e atyre pak orëve të mira në sektorë të 

ndryshëm, në preokupacione të ndryshme. Dikur, në të ri, kur kisha shëndet, 

kaloja lehtë nga një lloj pune tek një lloj tjetër: ditën merresha me çështje 

ekonomike, kurse mbrëmjeve merresha me letërsi. Tani s’jam më i zoti të 

bëj një gjë të tillë. Është mosha kur njeriu më shumë mendon se sa vepron. 

Shpesh, për të brumosur një fragment të vogël letrar, sidomos në pjesët me 

gdhënj të fortë, më duhen ditë të tëra mendimi, ripunimi, duhet të hedh tej 

variantet e shumta që më shkrepin në mendje dhe më mundojnë shumë, që 

të zgjedh e të mbaj atë që duket më e mira. Këtë punë duhet ta bëj shpesh 

pas krizash bllokimi të frymëmarrjes në mes dhimbjesh spondiliti që më 

shkakton një rruzë e spostuar e kërbishtes, pas netësh pagjumësie. Sëmundjet 

i luftoj me barna, po këto trullosin se sa mjekojnë. Po sa e marr veten, i 

vihem punës me etje të madhe për të arritur normën e mbetur prapa dhe 

për të çuar më tej veprat letrare të filluara. Mirëpo në pleqëri njeriu bëhet 

më kërkues ndaj vetvetes, më i pakënaqur ndaj vetvetes përsa i takon brendisë 

dhe trajtës. Fragmenti që kisha shkruar dje-dhe që më kish pëlqyer atëherë - 

të nesërmen më duket i dobët, pra duhet ndryshuar, ripunuar, thjeshtësuar. 

Mjerisht, në art, rruga ndaj të thjeshtës shkon shpesh nëpër të ndërlikuarën, 

të cilën punonjësi i aritit duhet ta hedhë poshtë ashtu siç hedh bujku kashtën 

dhe ruan drithin. Dhe kjo kërkon shumë punë, durim, autokritikë të heshtur, 

dialektikë me vetveten, kështu që më e mira të zëvendësojë të mirën.


Në të tilla rrethana punoj sot. 

Prandaj ju lutem të më vini përsëri në ndihmë që t’u kushtoj në të 

ardhmen gjithë orët e mia të mira krijimtarisë letrare. Kjo mund të bëhet 

me heqjen përgjithnjë të normës së përkthumeve ose, të paktën, për një 

kohë të kufizuar, për shembull tre vjet. 

Kësilloj, i shpenguar nga puna e përkthimeve të cilave u kam kushtuar 

pothuaj 16 vjet nga jeta ime, do të mund t’u jap fund shkrimeve letrare të 

filluara dhe do të mund të hyj më thellë në publiçistikën për të pasqyruar 

faktet e ditëve tona. 

Kur guxoj të paraqes një kërkesë të tillë, kam parasysh edhe faktin se 

sot në vendin tonë janë krijuar kuadro të mjafta përkthenjësish, të cilët mund 

ta marrin shumë lehtë vendin në fushën e përkthimeve, kështu që mungesa 

ime të mos ndihet fare. Në këtë kohë unë do t’u kushtohem shkrimeve 

origjinale, do të përpiqem që t’i bëj që të flasin varret e lashta ilire, gurët e 

kështjellave tona të moçme, që tregojnë qëndresën e fortë të një populli të 

fortë, dhe kjo qëndresë të bëhet shëmbëlltyrë për brezat e reja. 

Do të përpiqem që të mbaj me nder fjalën e dhënë dhe të dal 

faqebardhë. 

Me nderime 

Dhimitër Pasko (M. Kuteli) 

Tiranë 17 Qershor 1965 

(Rruga “4 Dëshmorët” Nr.73).


545 

TESTAMENT ADRESUAR GRUAS 

E dashur Efterpi, 

Këtë letër, që është ndoshta e fundit, desha të ta shkruaj me dorë, po 

nuk mund. Sot nuk e kam dorën të sigurtë, më dridhet. Ti s’je këtu. Ke 

shkuar me Pandin në Rrushkull për të parë Poliksenin dhe Atalantën. Të 

nxita më shumë unë. Nga brenga, nga malli. Jam vetëm në shtëpi. Doruntina 

ka shkuar të lozë me vajzat e Bajramit. 

Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrrat e këqia. Sikur 

më ndiqnin gjermanët, që të më varnin. Iknja me vrap, hynja në gropa e 

puse, dilnja prapë. Ata më ndiqnin. Ment më kapnin. Ikja përsëri. Në një 

çast u gjende edhe ti pranë meje. Dhe iknim. Pastaj u ndamë. Fundja u 

gjenda i ndjekur nga njerëzit tanë... prapë gropa, puse, gremina. Sikur isha 

në Berat, nën Kala. Në një sterre të Kalasë, pranë Kishës. Më tej në Fier. 

Kisha shpëtuar nga ndjekjet dhe kërkonja ndonjë shtëpi për t’u fshehur. Isha 

i zbathur, i zveshur. Dikush më thirri: “Qëndro, Dhimitri! Të zumë”. Më 

rrethuan, më zunë dhe po më shpinin të më vrisnin. Unë qeshnja. Kisha qejf 

të më vrisnin... Dhe ja, u gjenda në burg. Shumë njerëz. Midis tyre Sofo 

Çomorra, që ka vdekur. Më shikonte me dhembej. “Si u bë kështu, O 

Pasko! Ç’ke bërë”? “S’di”, “Shiko këtu”. Dhe më dha ca shkresa të shkruara 

bukur: një akt akuzë dhe ca lidhje të tjera. Më quanin bejtexhi. Më thoshin se 

kisha bërë një vjershë për glyrën me rima italiane. Pashë Andrean. I ardhi 

keq. U vendos të më vrasin. Prapë u gëzova. “Fundja do vdes, thashë. Do 

të shpëtoj. Do çlodhem. Jeta ime ka qenë shumë e turbullt, e ngatërruar, e 

mirë dhe e keqe. Sa mirë që mbaroi”. Kur u ngrita, ti po bëheshe gati për në 

Rrushkull. Kokën e kisha dhe e kam të rëndë. Ti shkove më 7 e gjysmë. Pas 

5 minutash ardhi Ilua e Sterjos e më solli lajmin: vdiq Thanas Cikuli... Sipas 

mendjes sime, shpëtoi. E kam zili. Vdekja është prehje e madhe, shkëputje 

nga dhembjet. Vërtet, edhe nga gazet, por në një kohë, kur njeriu është 

shumë i sëmurë, i mërzitur, vdekja është shpëtim: nga dhembjet fizike e 

shpirtërore. Që të dyja janë të rënda. Ti e di sa dhembje të tilla kam pasur 

kohët e fundit. Njëra, që ti ma di, është se si pasojë e tyre nuk jam i zoti të 

punoj, të krijoj, të paguaj bukën që më jep shteti për vete e për fëmijët. Unë


s’kam qenë e s’dua të jem kurrë parazit. Po ç’të bëj, grua? S’mund. Kokën e 

kam të turbullt.. 

Letrën e nisa për tjetër gjë: të të përsëris porositë e mia të fundit. Më 

fal se të mërzit. Unë t’i kam thënë kaq herë. Të kam helmuar jetën, sepse 

edhe mua ma kanë helmuar të tjerët. Dhe s’kam qenë i zoti ta mbaj helmin 

për vete, siç më takon. Ky qoftë helmi i fundit që po të sjell. 

Ne u bashkuam, rrojtmë e bëmë fëmijë në vjete stuhie: burg, urbanizëm, 

hotel. Po atëherë kisha shëndet dhe i kapërxeva të gjitha. Tani, ti e di... I di 

ditët e netët e mia. Sëmundjet dhe brengat më brenë, më hëngrën. Unë e 

shoh tani vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua, po nuk e largoj dot. 

E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i lë fëmijët të vegjël, pa krah, 

mbase në vobegësi të madhe, në pamundësi për t’ua arritur synimeve. 

Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet 

jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar, po këta vjetë pune nuk peshojnë 

për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq. Ndofta, pas vdekjes, kur të 

pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të 

punës sime të kaluar: në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe 

sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë e shkrimeve të mia- shqip dhe 

rumanisht- janë aty, në Bibliotekën Kombëtare. Disa njerëz i dinë përpjekjet 

e mia kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa 

interes vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim 

mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra 

vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhti, duke u shërbyer 

të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë për këtë shërbim. Zgjodha 

rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. 

Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes, po se s’munda. Kaq 

munda, kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, 

kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën 

e “urtë e butë e lugën plot”. Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam 

gabuar shumë. Tani jeta shkoi e nuk kthehet dot, nuk ndreqet dot. Të kam 

treguar se gjermanët do të më varin përpara bashkisë, kur muarën vesh se 

kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi 

fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi as me veprimin tim në ditët e para 

të çlirimit. Punova si i marrë, luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më 

fort nuk mund të skuqem nga turpi as me veprimtarinë time praktike - në


547 

fushën ekonomike - në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve. Unë kam 

pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë 

së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj 

përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të 

pavetëdijshme, automatikisht, veprimtarinë time. Kam qenë kundër rusëve 

sepse ata mbajnë nën vete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë; kundër 

gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë; kundër 

anglezëve për të njëjtën arsye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte 

ndryshe. Në Rumani kam luftuar, aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, 

kundër shfrytëzimit të kapitalit vendas dhe të huaj. Këtë qëndrim kam pasur 

edhe kur isha drejtor banke. Një nga pasojat e para ka qenë një “skedë e 

zezë” në aparatin gjerman të Vjenës, më 1940-41. Për këtë “skedë të zezë” 

ardhi e më foli dikush në bankë: “Ç’po bën kështu? Nuk e di ç’të pret? Pse 

kundërshton që vendin e kapitalit çifut ta zërë kapitali mik gjerman”? Unë 

di një gjë: kapitali s’mund të jetë kurrë mik, po vetëm kapital. Ay ushqehet 

me fitime, mbahet me fitime, rron për fitime. Dhe fitimet s’kanë kurrë të 

mbaruar. Njëja kërkon të bëhet dy, dyja katër, katra tetë, mija dhjetëmijë, 

milioni qindmilion e kështu me radhë. Në dëm të njerëzve, të popujve. Si 

ish-drejtor tri bankash (gjithnjë i varfër) di se fitimi i vjetër nuk ngopet me 

fitim të ri, siç nuk ngopet deti me ujë. 

Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? 

Nuk e di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për nder e lavdi, po që fëmijët 

e mij- të cilëve u lë trashëgim punën dhe ëndrrat e mija- të mos vuajnë për 

bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë. 

Jam i sigurtë se po të vlerësohej në këtë drejtim puna dhe përpjekjet e 

mia në të kaluarën, fëmijët nuk do të vuanin. 

Nisa të shkruaj një letër të shkurtër lamtumire, dhe u nxeha - ndonëse 

më buçasin veshët e më dhemb koka prapa - dhe shiko se ku arrita. 

Dëgjo! 

Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem 

për në zyrë a për një shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. 

Ndalem e helmohem me ilaçe. Netët i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të 

gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe 

njëherë.


1. Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. 

Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë 

bota? S’dua! 

2. Nuk do të lajmëroni para varrimit, asnjeri, me përjashtim të pesë a 

gjashtë njerëzve më të afërm për të bërë formalitetet e varrimit dhe varrimin. 

Kaq. S’kam qejf të mërzit njeri. Sikush ka hallet e veta. 

3. Dikur kisha dashur të varrosesha në Poradec, pranë babajt e nënës 

ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. 

Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri 

është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, 

stërgjyshi. 

4. Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje. Të 

mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu 

është atdhe, bile edhe atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë 

me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeliu kanë 

prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike- ajo 

fizikë, ay mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arsimtar, dhe le të 

merren edhe me letërsi. Por jo si profesion kryesor. Profesionizmi në letërsi, 

në vendin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. 

E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Terreni i letërsisë 

është një tokë tek gëlojnë gjarpërinjtë. Të vrasin shokët, se u bën hije. Dhe 

kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ua lë 

atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do 

të lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të 

grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, 

pa kulturë. 

Askush të mos i prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në 

arkë, i mbyllni! 

Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri-tjetrin, të 

ndihmoni njëri-tjetrin, të duroni njëri-tjetrin! Mos i vini re vogëlsirat, mos u 

grindni për vogëlsira, për asgjë. Hidhni tutje inatin, se ay është burim i shumë 

të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mendja. Inati dhe mendjemadhësia na 

kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë, zemra juaj të mos njohë urrejtjen, 

grindjen, mërinë. Urtësi, butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që 

bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap.


549 

Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, 

po edhe të arsyes. Shpesh zemra të shpie në udhë të gabuar, në qoftë se nuk 

e detyron arsyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në 

mirësi. Mos ëndërroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e 

mëngjesit, me mendjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. 

Ta doni dhe ta nderoni mamanë, se ka qenë trime në jetë, ka vojtur 

shumë. Të dy kemi vojtur. Ëmbëlsojani pak pleqërinë pas kaq tufanesh. Ajo 

ka grumbulluar shumë përvojë nga jeta e hidhur dhe kjo përvojë mund të 

jetë e dobishme për ju, që të mos vuani. 

Doruntina është më e vogla. Ajo ka nevojë për mjaft vjet ndihme dhe 

drejtimi. Mos i kurseni ndihmën tuaj, që të mund të prehem i qetë në dhe. 

Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. 

Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush 

vdes nuk ngjallet. Unë as që dua të ngjallem, as që dua ta filloj jetën përsëri. 

Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. 

Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër 

fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin 

tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera 

varrimet e bujshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të 

lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe 

Nestit. Dajon tënd, të madhin (K.) si dhe të shoqen do t’i paralajmërosh, 

më tej, të mos shkelin në shtëpinë tonë. As ti, as fëmijët e mi s’kanë nevojë 

për vizitën dhe ngushëllimin e tyre! Kurrë! Të kam thënë gjithnjë: gjaku ujë 

s’bëhet... po bëhet qelb. 

Po për këtë shkak nuk dua që ime motër Lirie të më qajë e të bëjë 

gurguletë e saj. Sot më vret me sjelljet e saj të fëlliqura, nesër më qan, si në 

komedi. Jashtë! 

Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë. 

Yti, 

Dhimitraq


KLITO LAMAJ 

Lindi në Kaninë të Vlorës në një familje të 

njohur atdhetare në vitin 1929. Në moshën 

17- vjeçare, kur ishte në vitin e dytë të Shkollës 

Tregtare, në Vlorë, themelon “Organizatën e 

Rinisë Nacionaliste Studentore dhe Fshatare”. 

Për këtë u ndëshkua me 30 vjet burg. Burgu 

u bë shkolla e tij, atje ai iu përkushtua me sa 

mundi studimit duke përvetësuar disa gjuhë 

të huaja. Vdiq më 20 janar 1995, duke 

mbaruar fjalën e rastit para rreth 400 burrave, 

mbasi shqipëtoi fjalët “Shqipëria e 

shqiptarëve…”


551 

CILËT JEMI NE? 

Për fat të keq, shpesh na është mohuar, me hir a me pahir, të themi se 

cilët jemi. Edhe më keq, shumëkush është përpjekur dhe të na tjetërsojë. 

Ne e kemi për nder ta themi me zë të lartë: Jemi bij të denjë të këtij 

kombi; jemi bij të ligjshëm të Shqipërisë, jemi bij historikë të saj. 

Jemi bij të denjë; sepse luftën tonë kundër pushtuesve fashistë italianë 

e filluam me 7 prill 1939, e vazhduam kundër nazistëve gjermanë më 14 

shtator 1943 dhe nuk do ta pushojmë atë edhe pas vdekjes kundër fashistëve 

të kuq antishqiptarë! Kemi mbrojtur me heroizmë dinjitetin tonë, duke 

pështyrë në fytyrë hetuesit tanë kriminelë dhe kur goja na thahej e s’kishim 

më pështymë, i spërkatnim në mënyrë fyese me gjakun e buzëve tona të 

thara, ato bisha të kuqe! 

Jemi bij të ligjshëm, sepse nënat tona na mëkuan me dashurinë për 

Atdheun. Ne nuk u thamë kurrë “baba” metaksave, as serb dushanëve, as 

rus ivanëve! 

Jemi bij historikë, sepse të gjithë, pa përjashtim, rrjedhim nga gjak 

fisnikësh. Trashëgojmë gjakun e Rrapo Hekalit, të Hajdër Kaninës, të 

vëllezërve Frashëri, të Ismail Qemalit, të Themistokli Gërmenjit, të Hoxha 

Tahsimit etj.etj. 

Jemi ata që luftuam, shumë dhe vdiqën pa marrë asnjë muaj rrogë 

nga hambari i këtij kombi hallemadh, nga ai hambar që e vodhën dhe e 

ropën ata që nuk kanë derdhur asnjë pikë gjak e djersë për të. 

Na quajnë njerëz pa varr! Për fat të keq, ashtu është! 

Nuk kemi një varr të shenjtë ku të na qajnë motrat apo të zezat nëna! 

Por… Ne i dimë ku i kemi varret tona. I kemi të shpërndara nga Torovica 

në Konispol, nga Qafë-Bari, Spaçi, Bulqiza e kudo ku ka pasur këneta, 

miniera, burgje të kuqe, kampe shfarosjeje… Emrat tanë i ruan me dashuri 

e ngrohtësi toka që na lindi e na rriti. Ne ia kthejmë në gjirin e saj me nder 

e krenari.


Na quajnë njerëz pa emër! Po ashtu është. Për një gjysmë shekulli 

nuk patëm një emër, na thirrën me epitetet: armik, ballist, kulak, i 

deklasuar etj. 

Por… ne kemi një emër fisnik e krenar: Pa përjashtim, quhemi 

SHQIPTAR, emër që askush nuk mund ta mbajë më me dinjitet se ne! 

Na quajnë të pa diplomuar! Po, ashtu është. Por ne morëm një diplomë 

tjetër, me vlera të pallogaritshme, diplomën e qëndresës antikomuniste, pa 

neglizhuar për asnjë çast kujdesin e prindërve e të vëllezërve tanë të 

diplomuar në universitetet më të mira të Evropës, të cilët na mëkuan si 

nëna fëmijën me dije e kulturë të gjërë. 

Ja se cilët jemi ne: Shqiptarë të shqiptarizmës pa ngjyra.


553 

MARIA MEDICINA 

(DVORANI) 

Lindi në qytetin e Korçës, në vitin 1925. 

Shkollën fillore e kreu në qytetin e vendlindjes, 

kurse të mesmen në një kolegj mjeksor, në 

Firence. Në vitin 1944, kthehet në Shqipëri 

dhe rreshtohet në radhët partizane. Arrestohet 

në vitin 1952 dhe dënohet me vdekje për motive 

politike. Mbas apelimit i falet jeta dhe dënimi 

i kthehet në 25 vjet burg. Vuan gjithsej 14 

vjet burg dhe më pas detyrohet të punojë në 

punë të rënda fizike. Që nga viti 1992, drejton 

shoqatën e grave të burgosura dhe të 

persekutuara të Shqipërisë.Ka botuat librat: 

“Dashuria e heshtur” (1999); “Përse vuaj” 

(2001); “Koha në mjegull” (2003).


A MUND TË FALIM? 

Shpesh kemi biseduar me shoqe ish- të dënuara politike. Kemi lexuar 

shkrime të ndryshme nëpër gazeta, ku thuhet se duhet të falim. Po! Ne 

duhet të falim, për hir të kombit. Të jemi tolerantë, të jetojmë në qetësi dhe 

në harmoni. Por do të na duhet të harrojmë plagët, ato ëndrra të këqija që 

ende ndrydhin rininë, jetën tonë… 

Po si të falim? 

Unë jam njëra prej viktimave të regjimit komunist. U dënova me vdekje 

dhe, pas apelimit, dënimi m’u kthye me 25 vjet privim lirie. Kam shumë për 

të folur për vitet e burgut, por… Jo më pak të rënda kanë qenë edhe ato 

jashtë. 

…U lirova një ditë prilli. U enda nëpër rrugët e Tiranës të gjeja një 

copë strehë ku të futja kokën deri sa u err. Ishte nata e parë e lirisë Duhej të 

isha e gëzuar, por s’mundesha! Njerëzit shëtisnin të qetë dhe shijonin freskinë 

e asaj mbrëmjeje pranvere. Unë endesha me këpucë në dorë nga dhimbja e 

këmbëve. Nuk dija ku të trokisja! Kalova nga një hotel, në tjetrin, por për 

mua atë natë nuk do të kishte asnjë strehë. Sportelistët sa shikonin fletën e 

lirimit me vulën e burgut, thoshin një “jo” të prerë. Orët kalonin me zor 

dhe nata ishte e frikshme, e gjatë… 

Të nesërmen shkova te një familje për të pushuar pak. Më dhimbnin 

këmbët, por më shumë shpirti. Dhe ja, edhe aty polici… Të zotët e shtëpisë 

duhet të më nxirrnin jashtë, sepse unë isha “armike e popullit”, përndryshe 

ndaj tyre mund të merreshin masa internimi. U trondita edhe më, por s’mund 

të qaja. Unë kisha harruar të qaja dhe lotët më ishin shterur që në burg! E 

megjithatë, diku u gjend një lot i harruar, kur një fëmijë rreth 12 vjeç e ca të 

tjerë, ndoshta pak më të mëdhenj, iu kërcënuan policit me tullë në dorë, 

duke më marrë në mbrojtje! Të gjithë bashkë i thërritnin: “Ajo është e mirë. 

Ç’keni me të? Nuk ju vjen keq”?! Që të mos i rëndohesha më asaj familjeje 

të mirë, u largova…O Zot! Çfarë s’kanë bërë këta faqezinj që ne sot duhet


555 

t’i falim! S’lanë familje pa trazuar; na larguan nga shoqëria dhe nga të afërmit, 

të cilët kishin frikë të na takonin… 

Po “shoku i punës”, provokatori, a mund të falet?… 

… Ai erdhi nga një repart ushtarak. Unë punoja në repartin e kirurgjisë, 

kurse ky do të bënte një kurs për infermier. Kur e pashë, më erdhi keq. Ishte 

i zbehtë, trupvogël dhe, ndonëse pa shkollë, me ambicjen për t’u bërë diçka, 

tregohej i gatshëm për çdo punë. Shpesh bisedonim për gjëra pa rëndësi. 

Kur, një ditë, më tha: “më kanë propozuar për në Sigurim”. Shumë shpejt 

po mblidhte frytet e punës së tij të padukshme! Më pyeti në isha në Parti 

dhe në kisha marrë pjesë në luftë. E pashë pa iu përgjigjur. Por ai nguli 

këmbë në të vetën: “Ju nuk keni për të hyrë në Parti! Ju ëndërroni Perëndimin, 

një Shqipëri “të lirë”. Aty për aty nuk arrita të kuptoja pse m’i tha këto fjalë. 

Ishte Sami Lamani. 

Këta lloj njerëzish me paraqitje të zakonshme, përbënin atë rrjetë të 

padukshme të merimangës, duke i fshehur pas skutash qëllimet e tyre të 

vërteta. Shpifjet, trillimet, provokimet dhe kurthet ishin mjeshtëria e tyre e 

padukshme, që helmoi mijëra jetë njerëzish të pafajshëm. 

… Si në një tablo filmi, më dalin para syve katër burra, një kolonel dhe 

tre gjeneralë me grada dhe me pantallona me shirita të kuq. 

-Na ke lodhur- tha Halim Xheloja,(në atë kohë shefi i Seksionit të 

brendshëm). 

Ku ke vënë thembrat ti, unë kam vënë majat e këmbëve- iu përgjigja. 

Nuk dija të isha ndonjë person me kaq rëndësi sa të survejohesha nga një 

oficer madhor! Njëri prej tyre, Mihallaq Ziçishti, u shkëput dhe bërtiti si i 

çmendur: 

-Ti je armike e popullit. Ty do ta marrim shpirtin! 

Dy shuplaka të forta, si dy copa metali, më ranë në fytyrë, ndërsa një 

shkelm në bark më rrëzoi përdhe. Kisha dhimbje të forta, por sedra nuk 

më la të tregohesha e dobët para tyre. Ngrita kokën dhe i thashë: 

Unë nuk kam bërë asgjë, veçse e dua vendin tim! 

Një grusht i befasishëm më hodhi sërish përtokë. Nga goja më doli 

gjak. Më ishin thyer dy dhëmbët e parë! E kisha të vështirë të ngrihesha, gati 

të pamundur.Ngrita sytë lart dhe thashë me vete: “O Zot, shiko dhe merr 

hak”! 

Ishte dita e parë e arrestimit…


AGIM MUSTA 

Ka lindur në qytetin e Gjirokastrës më 1930. 

Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa 

gjimnazin e mbaroi në Tiranë. U diplomua në 

Fakultetin Gjuhë-Histori. Për një dekadë ka 

shërbyer si mësues historie në Sarandë, Kuçovë 

dhe Tiranë. Në vitin 1962, u dënua nga 

Gjykata Ushtarake me 13 vjet burg, për 

veprimtari antikomuniste. Agim Musta sot 

është një prej studiuesve më seriozë të periudhës 

së diktaturës dhe hulumtues i palodhur. Ka 

botuar shumë libra të vlefshëm që ndihmojnë 

për rishkrimin e historisë së kësaj periudhe, ndët 

të cilët mund të përmëndim: “Dosjet e gjalla”, 

1994; “Kush ishte Enver Hoxha”? (si 

bashkautor), 1996; “Burgjet e shtetit burg”, 

2000; “Gjëmat e komunizmit në Shqipëri”, 

2001;“Kështu ka ndodhur”, 2003. Për këtë 

antologji kemi zgjedhur një përshkrim të 

shkurtër, por efikas, të njërës prej figurave më 

të përlyera të regjimit enverian, që vet autori i 

ka vënë epitetin “gjenerali i zi” si dhe shkrimin 

“Poligonet e vdekjes” në të cilin preket problemi 

ende i pazgjidhur i gjetjes së poligoneve ku 

ekzekutoheshin viktimat e diktaturës.


557 

GJENERALI I ZI, NEVZAT HAZNEDARI 

Nevzat Haznedarin e njihja si fytyrë qysh më 1947-n, kur ai, si prokuror 

ushtarak, ishte bërë i llahtarshëm në gjyqet që zhvilloheshin në kinema “17 

Nëntori” të Tiranës, ndaj të ashtuquajturve “grupe armiqësore”. Më ishin 

ngulur në kujtesë koka e tij e madhe si e sllavëve të vjetër; trupi i tij i fortë, 

por pak i kërrusur; sytë e tij ngjyrë çeliku, që çlironin edhe betonarmenë 

dhe duart e tij, si putrat e ariut siberian. Më kishin thënë se rridhte nga një 

familje bejlerësh të rrënuar të Leskovikut. Babai i tij, gjatë viteve tridhjetë, 

bridhte kafeneve të Korçës, në gjendje të mjerueshme, derisa vdiq në rrugë 

dhe e varrosi bashkia. Nevzati në atë kohë vazhdonte Normalen e Elbasanit, 

me bursë shteti. Në Normale, shokët e thërrisnin me nofkën “egërsirë”. 

Literatura e tij e preferuar ishin romanet me tortura. Më 1938, mbasi mbaron 

Normalen e Elbasanit, emërohet mësues në katundin Postenan të Leskovikut. 

Ish-nxënësit e tij tregojnë se atyre u shpëtonte shurra kur mësuesi i kërcënonte 

edhe për gabimet më të vogla. Mbasi s’bëri dot karrierë në Partinë Fashiste, 

gjatë periudhës 1939-42, hoqi këmishën e zezë dhe veshi këmishën e kuqe, 

duke u bërë një nga krerët e lëvizjes komuniste në nëprefekturën e 

Leskovikut, së bashku me Kiço Kasapin dhe Ali Glinën. Në pranverën e 

1943-shit, ai pushkaton në grykën e Postenanit Gaqo Tashkon së bashku 

me të birin, Petraqin dhe Petro Tashkon, për të vetmin faj se ishin distancuar 

nga Lëvizja Nacionalçlirimtare, kur kishin kuptuar se atë e drejtonte dora e 

komunistëve. Në fund të 1944-ës, ekzekutohet Muharrem Rusi, ish-kryetar 

i bashkisë së Leskovikut, njeri i nderuar dhe i respektuar në të gjithë krahinën. 

Fill mbas vendosjes së diktaturës komuniste, Nevzatit iu caktua detyra e 

prokurorit ushtarak të qarkut të Korçës, ku bëhet i famshëm për bëmat 

dhe gjëmat e tij. Merr pjesë në ekzekutimin e grupit të inxhinierëve të Maliqit 

në nëntor të vitit 1946, duke u hedhur, me dorën e tij, litarin në fyt, Abdyl 

Sharrës dhe Kujtim Beqirit. Zoti Ali Selenica, jurist, vdekur në burgun e 

Burrelit, më 1963, gjatë vuajtjes së dënimit me të, më tregonte se në fillim të


1945- ës kur ai punonte si avokat në qytetin e Korçës, gjyqi ushtarak komunist, 

me prokuror Nevzat Haznedarin, jepte çdo ditë “në emër të popullit”, 10- 

15 dënime me vdekje. Shumica e të dënuarve ishin intelektualë dhe fshatarë 

analfabetë, që kishin shkuar me forcat e Ballit. 

Gjyqi s’bënte asnjë dallim midis fajtorëve të vërtetë dhe të pafajshmëve. 

Shpata e diktaturës komuniste në dorën e kriminelit Nevzat, binte mizorisht 

mbi kokat e njerëzve të pafajshëm. Merreshin nëpër këmbë dhe normat 

më të thjeshta juridike. Të tilla gjyqe nuk zhvilloheshin as në kohën e 

inkuzicionit dhe jo e jo, në kohën e sundimit otoman. Sado i duruar dhe 

frikacak që të ishte, revoltoheshe nga kjo “drejtësi” e përdhunuar mizorisht. 

U revoltova - më tregonte Z. Selenica,- kur Nevzati kërkoi dënimin 

me vdekje për një ballist nga fshatrat e Devollit, që ishte memec. Ai e 

akuzonte, midis të tjerash, se devolliu ballist kishte zhvilluar propagandë 

kundër Lëvizjes Nacionalçlirimtare. 

Zoti Ali, si avokat i të pandehurit, thoshte se akuza kundër klientit të tij 

ishte sa absurde, aq edhe qesharake, mbasi i akuzuari ishte memec dhe 

s’kishte mundësi ta kryente krimin e agjitacionit. Nevzati e kishte fyer avokatin 

me fjalët më të ndyra dhe e kishte akuzuar se kishte qenë fashist dhe për 

këtë arsye i mbronte me zjarr armiqtë e popullit. 

Zoti Ali Selenica replikon me prokuror Nevzatin duke i thënë se fashist 

kishte qenë ai, gjë, që ishte e njohur nga gjithë qarku i Korçës. Kapiten 

Nevzati, tërbohet nga zemërimi dhe kërkon pezullimin e seancës gjyqësore. 

Zoti avokat Selenica, mbas një ore, e pa veten me pranga në duar, në një 

qeli të errët të sigurimit të Korçës. Mbas tre muaj torturash, të bëra 

personalisht nga Nevzati, zoti Ali u dënua me burgim të përjetshëm si 

“armik i popullit”, kurse dy djemtë e tij, për t’u shpëtuar persekutimeve, u 

vranë duke u përpjekur të kalonin kufirin shqiptaro-grek. Brenda 11 vjetëve 

(1945-56), duke çuar me qindra njerëz në botën tjetër, xhelati Nevzat arriti 

gradën e gjeneralit, duke u bërë simbol i krimit shtetëror. Nuk kishte të 

arrestuar për çështje “armiqësore” që Nevzati të mos e kishte marrë në 

pyetje dhe të mos e kishte “ledhatuar” me putrat e tij. Nuk kishte të burgosur 

që të kishte shpëtuar pa u gjakosur nga takimi me të. Edhe xhelatët e vegjël 

nëpër zyrat e hetuesisë, nëpër burgjet dhe kampet e përqëndrimit, qëndronin 

para tij si pula të shushatura. Kaloi nëpër duart e tij me mijëra viktima, që 

nga fshatarët e thjeshtë, gjer tek intelektualët e shquar, ministra, gjeneralë


559 

dhe anëtarë të Byrosë Politike, duke e mbyllur karrierën me “grupin” e 

Beqir Ballukut. Më 1954, kur të burgosurit politikë në kampin nr.4 në Tiranë, 

u përpoqën të hapnin një tunel për të shpëtuar nga ferri komunist, “drejtësia” 

enveriane ra pa mëshirë mbi krenat e atyre fatkëqinjëve, që deshën të fitonin 

lirinë e grabitur padrejtësisht. Mbi 20 veta u dënuan me burgime të rënda 

dhe 4 prej tyre: Abdulla Bajrami, Mark Zefi, Isuf Velçani dhe Zyhdi Mancaku 

u ekzekutuan në qelitë e burgut të vjetër të Tiranës nga xhelati Haznedar, 

duke u çarë kafkat me levë hekuri. 

Takimin personal me këtë Luçifer, e pata në një dhomë të hetuesisë së 

burgut të Tiranës, në prillin e vitit 1962. Ishte i shoqëruar me 3-4 oficerë 

madhorë, që qëndronin gatitu mbrapa tij. I lidhur me pranga, më ulën në 

karrigen e betonuar të të pandehurit, ndërsa gjeneral Nevzati, me një vizore 

në dorë, më pyeti se çfarë kisha biseduar me baxhanakun e tij, mësues 

Fatmir Beratin.I thashë se me Fatmirin kisha qenë koleg në shkollën “50- 

vjetori” të Kombinatit të Tekstileve dhe s’kisha aq afërsi me të për të biseduar 

çështje politike. Filloi të bërtiste me të madhe dhe u kthye nga oficerët duke 

u thënë se ne duheshim linçuar, po ç’t’i bënte shokut Enver, që thoshte të 

zbatohej ligji. “Këta surretër deshën të riformonin Partinë Social-Demokrate, 

atë që s’e bëri dot Musine Kokalari, më 1946-ën dhe do ta pësojnë më keq 

se ajo”. Me një të hapur të krahëve, sikur do të çante dru, ma veshi me 

vizore në kokën e qethur zero. M’u errën sytë dhe i mbuluar me gjak rashë 

nga karrigia pa ndjenja. Kur erdha në vete, pashë se ndodhesha në qelinë 

time, me një leckë të ndyrë të lidhur në kokë. Kapter Koli, që shquhej për 

butësi midis gardianëve të qelive, më solli një shami të lagur me ujë, për të 

fshirë gjakun e ngrirë në fytyrë dhe në rrobat e trupit. E dija se Fatmir 

Berati ishte baxhanak me Nevzatin, por ky i fundit nuk fliste me të dhe 

deshi ta fuste brenda, mbasi Fatmiri e kish origjinën nga një familje e prekur 

nga pushteti komunist. Ky qe takimi i parë dhe i fundit me kryexhelatin e 

diktaturës enveriane, gjeneralin e zi, Nevzat Haznedarin. Më 1959 Nevzati 

rimonton grupin e Leskovikut me persona që kishin shpëtuar të gjallë mbas 

vuajtjes së dënimit prej grupit të Leskovikut, të 1947, duke i shtuar dhe 

fatkëqinj të tjerë, për të plotësuar numrin standard 20. Kësaj radhe 

operacionin e kryente zëvendësministri i parë i MP Brendrshme, Mihallaq 

Ziçishti, me ndihmësit e tij, Rexhep Kollin e Nevzat Haznedarin.


Vangjel Stefan Cini, që ka mundur të shpëtojë gjallë nga grupi i 

Leskovikut, më ka treguar me zë të dridhur dhe fytyrë të ngrysur për ato 

ditë të tmerrshme torturash.: Arrestimet u bënë në orën 02.00 të 30 marsit 

1959. U arrestuan 19 vetë brenda një ore, mbasi numri 20 në listë, Kolaq 

Kozmai, kishte vdekur dhe për këtë i hoqën vërejtje të rëndë mikroxhelatit 

Tare Isufi, kryetar i Degës së Punëve të Brendshme të Kolonjës, që s’kishte 

njoftuar me kohë dikasterin për zëvendësimin e tij. 

Më torturuan në mënyrën më çnjerëzore. Më lanë vetëm mbathjet, 

më lidhën këmbë e duar me pranga dhe me zinxhirë në qafë. Tare Isufi, më 

tërhiqte rrëshqanë në dyshemenë e një dhome torturash, ndërsa Nevzati, 

me takat e çizmeve, më godiste me sa mundte gishtat e duarve dhe të 

këmbëve. Më binte të fikët, më hidhnin kova me ujë për t’u përmendur 

dhe, kur unë përmendesha. Rexhep Kolli me Nevzatin më thoshin të pohoja 

se isha agjent grek, përndryshe do të ma merrnin shpirtin pak e nga pak. 

Mbasandaj Nevzati ndërronte torturën, më shtërngonte fytin dhe në 

sekondat e fundit të frymëmarrjes ma lironte, duke më hedhur në gojë tym 

duhani, që më shkaktonte një kollë të tmerrshme, që s’kam për ta harruar sa 

të jem gjallë. Mbas 3 ditë torturash më çuan në lumin e Starjes, ku kishin 

hapur një varr rreth 50 cm të thellë. Më futën brenda dhe Nevzati më 

drejtoi “smithin” e bardhë me mulli në lulen e ballit.Instiktivisht mbylla 

sytë, dhe ai qëlloi në ajër, pastaj urdhëroi të më nisnin për Tiranë, ku do të 

ma hiqte mishin me pinca. Mbas 10 muaj torturash, kur ne pranuam çdo 

gjë që na servirën hetuesit, simbas skenarit të gjeneral Nevzatit, na nxorrën 

në gjyqin ushtarak, me përjashtim të Thanas Lulës, të cilin nuk e thyen dot 

dhe i trembeshin se ai do të hidhte poshtë me përbuzje akuzat e sajuara, gjë 

që mund t’u jepte zemër dhe shokëve të tjerë të grupit. Gjatë seancave 

gjyqësore, Nevzati, në sy të gjyqtarëve, na kërcënonte vazhdimisht, duke na 

thënë se kokat tona do t’i dërgonte me tepsi në Leskovik, si kokën e Shën 

Joan Pagëzorit. Mbas katër seancash gjyqësore, u dënuan me vdekje Mihal 

Cini, Thoma Buda, Janaq Ruqi, Hajredin Gega, Shahin Hajdari, Kiço Kuqoshi 

dhe Thanas Vila (në seancë të veçantë), të cilët u ekzekutuan mbas disa 

ditësh, ndërsa Xhevat Zerja dhe Musa Shemja vdiqën në duart e xhelatëve 

hetues. Tre të tjerë vdiqën gjatë vuajtjes së dënimit dhe gjithë të tjerët kanë 

vdekur mbasi u liruan nga burgu, me përjashtimin tim,që arrita të shoh


561 

lindjen e demokracisë dhe të nxjerr në dritën e diellit krimet e diktaturës 

komuniste. 

Për çdo grup “armiqësor” që do të arrestohej në Shqipëri, Nevzati 

do të shpikte diçka të re në torturat e tij. Për “komplotistët” e Teme 

Sejkos, vuri në përdorim kosheret e bletëve, për grupin e Devollit, dollapët 

e hekurt, atyre që do të pushkatoheshin më parë u thyente kafkat me leva 

hekurti. Kripën në plagët e hapura, ampulat me vajguri, futjen në gropat e 

fekaleve, korentin elektrik, shtrydhjen e organeve gjenitale, futjen në fuçi 

me copa akulli, varjen nëpër çengela kokëposhtë, fryrjen me pompë nga 

anusi i quante jashtë mode dhe të konsumuara prej tij. 

E kishin dërguar për përvojë në Bashkimin Sovjetik dhe në Kinë, por 

thuhet se “shokët” kinezë i la me gojë hapur, nga përvoja e tij shqiptare. 

Ata thanë se s’kishin çfarë t’i mësonin këtij “gjeniu” në lëmin e torturave 

dhe e falënderuan duke i dhuruar në shenjë mirënjohjeje një libër me skica 

torturash, që përdoreshin në kohën e dinastisë Min. 

Më 1974 diktatori e thirri Nevzatin nga Elbasani, ku kryente detyrën e 

kryetarit të Degës së Punëve të Brendshme, për t’u bërë hetuesinë “deshve 

të ushtrisë”. Shpirtrat e Beqir Ballukut, Petrit Dumes e Hito Çakos, e dinë 

se çfarë kanë hequr nga ky satana, deri dje shok dhe mik i tyre. Flitet se ndaj 

tyre ka përdorur torturat e dinastisë Min, të përpunuara ashtu siç dinte ai. 

Me këtë hetuesi e mbylli karrierën e “lavdishme” një nga xhelatët më të 

ndyrë që ka nxjerrë kombi shqiptar. Diktatura i dha si shpërblim një vilë në 

rrugën “Tefta Tashko” dhe pension special. Vdiq papritur dhe njerëzit flasin 

se e helmuan me urdhër të diktatorit për të zhdukur një arkiv të gjallë 

krimesh. 

POLIGONET E VDEKJES 

Sa njerëz janë ekzekutuar në Shqipëri gjatë viteve të terrorit komunist, 

askush nuk e di me saktësi, por vendet ku janë pushkatuar shumica e tyre, 

dihen dhe janë emërtuar nga populli “Poligonet e vdekjes”. Janë vrarë njerëz 

të rrëmbyer nga rruga në periferi të qyteteve. Janë vrarë partizanë pas 

krahëve, nëpër shkrepa dhe lugina, të varrosur nga fshatarët, pa mësuar 

kurrë, se kush ishin. Janë vrarë të pafajshëm, pa vendim gjyqi, të paregjistruar 

në asnjë fletë, emrat e të cilëve figurojnë të gjallë në zyrat e gjendjeve civile


dhe askush nuk e di se ku janë groposur. Janë vrarë qytetarë, në tentativë 

për të kaluar kufirin dhe trupat e tyre janë djegur nga komandat e postave 

kufitare, të spërkatur me naftë. Janë ekzekutuar njerëz buzë greminave dhe 

kufomat e tyre janë hedhur në humnerë, ku nuk shkelin dot as bishat e egra. 

Janë pushkatuar qytetarë buzë përrenjëve dhe lumenjëve dhe kufomat e 

tyre kanë përfunduar në detra dhe liqene. Kanë vdekur të burgosur në 

qelitë e Sigurimit dhe të burgjeve dhe trupat e tyre pa jetë, janë hedhur në 

grumbullimet e plehrave të qyteteve. Gjatë viteve 1945-1948, në shumicën 

e rasteve, ekzekutimet e “armiqve” bëheshin ditën, për t’u futur tmerrin 

qytetarëve. Kështu u ekzekutuan në Tiranë, në muajin maj të vitit 1945, në 

dritën e diellit, 17 personalitete të shtetit shqiptar, në vendin e quajtur “Kodra 

e priftit”, disa metra në të djathtë të fabrikës së porcelanit në Tiranë. Dy 

ditë përpara ekzekutimit, punëtorët e bashkisë nën mbikqyrjen e oficerëve 

të Sigurimit, kishin hapur një gropë jo shumë të thellë. Pa kaluar as një javë 

nga ekzekutimi, gropa u zbulua nga vjedhësit e varrezave, të cilët kanë 

kujtuar se personat e rëndësishëm të pushkatuar, do të kishin sende me 

vlerë, por u larguan të zhgënjyer, duke i lënë kufomat e pambuluara nga 

inati, pasi vrasësit, para se t’i pushkatonin, iu kishin grabitur gjithçka me 

vlerë. 

Në fillim të vitit 1950, Ministria kobzezë e Brendshme, urdhëroi që 

çdo degë Sigurimi në rrethe të kishte poligont e vdekjes. Në Tiranë kishte 

disa poligone të vdekjes, por më të rëndësishmit ishin buzë lumit të Tërkuzës 

dhe të Erzenit. Atje janë ekzekutuar me qindra viktima. Shumë prej kufomave 

janë marrë nga ujërat e turbullta të lumejve, ose janë ngrënë nga shpendët, 

e shqyer nga kafshët e egra. Togfjalët “Bregu i lumit”, u bënë sinonim i 

vdekjes. Kur dikush mallkonte rëndshëm ndonjërin, i thonte: “Të pafsha te 

Bregu i lumit”! Një poligon tjetër i ekzekutimit në Tiranë ishte pranë Urës 

së Farkës, në lumin Erzen. Ja se çfarë më ka treguar bashkëvuajtësi im, 

Nuri Stepa, që punonte si shofer para se të dënohej: 

“Udhëtoja nga Elbasani në Tiranë, me makinën e ngarkuar me ullinj. 

Pa kaluar Urën e Farkës, një polic më bëri shenjë të ndaloja në vend dhe të 

shuaja dritat. Zbatova urdhërin dhe parandjeva se diçka e jashtëzakonshme 

do të ndodhte përtej urës. Ishte ora 11.00 e natës. Megjithëse hëna ishte e 

zbehtë, përtej urës dallova konturet e një “Gazi” të Sigurimit dhe të 

autoburgut. Nga “Gazi” zbritën disa persona dhe nga autoburgu u ulën në


563 

tokë dy persona, që policët i mbanin nga krahët. Pas tyre, nga dera e 

autoburgut, hodhën në dhe, si një thes me kripë, një person të tretë, që e 

tërhoqën zvarrë nga këmbët. Ai, me siguri do të kishte vdekur gjatë 

transportit me autoburg nga ndonjë atak në zemër. Në zallishte, afër këmbës 

së urës, dy viktimat i ekzekutuan duke i qëlluar me plumb, pas kokës. Pastaj 

të tri kufomat i shtynë me këmbë dhe i hodhën në një gropë afër një 

gëmushe pranë urës. Sipër kufomave, hodhën diçka të bardhë, si pluhur 

gëlqereje. Me një lopatë xheniere, hodhën ca rërë dhe zhavorr dhe u larguan 

për te makinat. “Gazi” dhe autoburgu u kthyen në drejtim të Tiranës dhe 

polici, që ishte në bisht të urës, ia hipi motorit dhe u nis dhe ai në drejtim të 

Tiranës. U trondita aq shumë nga ai ekzekutim makabër që pashë atë natë, 

saqë duart më dridheshin kur kapa timonin. Kanë kaluar dhjetë vjet nga ajo 

natë dhe ajo skenë ruhet në kujtesën time, sikur të kishte ndodhur mbrëmë”. 

Në vitet e pluralizmit shumë skelete të njerëzve të pushkatuar u gjetën 

buzë lumit Erzen, si gropa e 22 të ekzekutuarve afër Urës së Beshirit, 12 

km. në jugperëndim të Tiranës, në shkurtin e vitit 1951, me rastin e të 

ashtuquaturit “incident” në Ambasadën Sovjetike. 

Në Tiranë, ekzekutime janë kryer edhe tek Ura e Sharkës, afër Vorës, 

në tunelet e Qesarakës, në Malin me Gropa, në afërsi të Urës së Brarit dhe 

në ndonjë vend tjetër, të paidentifikuar deri më sot. Në Shkodër, bastioni 

më i rëndësishëm antikomunist në Shqipëri, si vend ekzekutimi, ishte caktuar 

Zalli i Kirit, nga Bardhaj, deri tek ura e lumit Kir. Në atë vend të mallkuar 

janë ekzekutuar me qindra të pafajshëm, sidomos gjatë viteve 1945-1946, 

pas “operacionit të pastrimit” në Malësinë e Madhe dhe dështimit të 

kryengritjes së Postribës. Ekzekutime janë bërë edhe gjatë brigjeve të lumit 

Buna, në afërsi të fabrikës së çimentos, ku shpeshherë, kufomat e groposura, 

gjatë rreshjeve, dilnin në sipërfaqe, ose merreshin nga valët e lumit. Ka 

pasur raste, që kufomat janë lënë në sipërfaqe, pa u groposur, të hedhur 

kapicë mbi njëri-tjetrin, siç ndodhi pas dështimit të kryengritjes së Postribës. 

Kjo bëhej me qëllim, për t’u kallur tmerrin banorëve të Shkodrës. Shprehja 

“Të çofshin në Zall të Kirit”, u bë proverbiale në Shkodër dhe simbolizonte 

vdekjen nga plumbi. 

Në Vlorë, poligonet e vdekjes ndodheshin te “Bishti i kalldrëmit”, 

gjatë rrugës Vlorë-Kaninë, në Hambare, afër fabrikës së tullave dhe afër një 

ure të vogël, buzë rrugës nacionale, pa shkuar te Qafa e Koçiut. Ajo urë, u


quajt nga populli i Vlorës, “Ura e Ballistëve”. Atje u ekzekutuan disa qindra 

ballistë, të dënuar dhe të padënuar, nga “gjyqet e popullit” të diktaturës 

komuniste. Edhe sot e kësaj dite, çdo shqiptar i ndershëm, që kalon afër 

kësaj ure, kujton ata burra që u vranë, për të vetmin faj, se deshën Shqipërinë. 

Në Gjirokastër, ekzekutimet kryheshin në Sheshin e Zinxhirëve dhe 

në Buduk, buzë lumit Drino. 

Në Berat, poligonet e vdekjes ndodheshin në Uznovë, si dhe afër 

katundit Moravë, buzë lumit Osum. 

Në Durrës, ekzekutimet bëheshin në Porto-Romano dhe në Bisht të 

Pallës. 

Ja çfarë më ka treguar bashkëvuajtësi, Dervish Sulo, ish-prokuror i 

Durrësit, gjatë viteve pesëdhjetë: 

“Të dënuarit me vdekje i ekzekutonin në Porto-Romano. Dikur atje 

ndodhej një fabrikë për përpunimin e lëkurës dhe kishte shumë gropa, ku 

kishin hedhur mbeturina lëkurësh të dekompozuara nga acidet. Kështu që, 

nuk ishte e nevojshme të hapnim gropa të reja për kufomat e të 

ekzekutuarve. E afronim “gazin” afër një grope, zbritnim njeriun që do të 

ekzekutohej, e vendosnim para prozhektorëve të autoburgut, të lidhur këmbë 

e duar dhe e ekzekutonim nga mbrapa, me automatik ose revolver. Kur 

personi që do të ekzekutohej ishte i rëndësishëm, merrnim me vete edhe 

mjekun e Degës, për të bërë pohimin me shkrim për personin e asgjësuar. 

Në shumicën e rasteve, mjeku firmoste të nesërmen, pa ardhur në poligonin 

e vdekjes. Kur personi që do të ekzekutohej, ishte i fortë fizikisht dhe tepër 

agresiv, për të mos shkaktuar telashe, atij i bëhej “ekzekutimi i thatë” brenda 

në qeli, duke e qëlluar me levë hekuri pas kokës dhe ashtu pa bërë, as gëk 

dhe as mëk, e çonin në vendin e ekzekutimit. Pas kryerjes së vrasjes, thirresha 

unë si prokuror dhe mjeku i Degës, për hartimin e raportit të ekzekutimit, 

që gjoja ishte hartuar në poligonin e vdekjes të Porto-Romanos. Natën 

vonë, kufoma hidhej në gropat e Porto-Romanos dhe thithej menjëherë 

nga mbeturinat e fabrikës. Brenda një kohe të shkurtër, ajo dekompozohej 

krejtësisht”. Sipas gjeneralit të Sigurimit, Halim Xhelo, i cili u burgos në 

vitin 1965 dhe pas disa vitesh u gjend i varur në spitalin-burg të Tiranës, pas 

vitit 1948, për zhdukjen e kufomave të njerëzve të ekzekutuar, përdorej 

gëlqerja e shuar, e cila me kalimin e kohës, dekompozonte jo vetëm 

kufomën, por edhe kockat e viktimës. Halim Xhelo pohonte se shumë


565 

kufoma të njerëzve të vrarë, janë përdorur si kadavra në Fakultetin e Mjekësisë 

në Universitetin e Tiranës dhe u janë shitur edhe jashtë Shqipërisë, klinikave 

të spitaleve universitare. 

Në burgun-ferr të Burrelit, frontoja e intelektualëve shqiptarë, gjatë 

viteve 1946-1990, kanë gjetur vdekjen mbi 350 të burgosur, shumica e të 

cilëve kanë qenë intelektualë të shquar, të diplomuar në universitetet më të 

mira të Amerikës dhe të Evropës. Çdo i burgosur, që vdiste nga uria, 

sëmundjet, trajtimi mizor, mbështillej me një batanije të vjetër dhe hidhej në 

një gropë që ndodhej disa dhjetra metra pas burgut, afër një qershie. Gropa 

ishte mbuluar me trarë dhe dërrsa dhe mbi to ishte hedhur një shtresë e 

hollë dheu. Sa herë që vdiste ndonjë i burgosur, kufomën e tij e nxirrnin 

nga burgu kur errësohej dhe e hidhnin në gropën e përbashkët. Mbi kufomën 

hidhnin një sasi pluhur gëlqere të pashuar. Qershia, kjo pemë e 

mrekullueshme, që japonezët e mbajnë si simbol lumturie, për të burgosurit 

e Burrelit dhe për familjet e tyre, u shndërrua në simbol vdekjeje. Fama e 

qershisë së Burrelit, i kaloi kufinjtë me tela me gjëmba të Shqipërisë dhe u 

bë frymëzim për një kineast hungarez të arratisur në Perëndim, për realizimin 

e një filmi artistik me titullin “Qershia”. Fatkeqësisht, në Shqipëri, “qeshia” 

e burgut të Burrelit, as nuk zihet në gojë nga historianët dhe artistët tanë. 

Pas mbylljes së burgut të Burrelit, në vitin 1990, për të zhdukur çdo gjurmë 

të krimit, buldozeri, rrafshoi çdo gjë që ndodhej pas burgut, duke mos lënë 

asnjë gjurmë nga gropa e përbashkët e kufomave. 

Në vitet e pluralizmit, më kot u munduan familjarët e viktimave për të 

gjetur, qoftë edhe një kockë nga të afërmit e tyre, të vdekur në atë burg 

mizor. 

Në qarkun e Korçës, në përroin e katundit Shipskë, në vitet e 

pluralizmit, janë gjetur me dhjetra kufoma njerëzish, të ekzekutuar nga 

komunistët gjatë viteve 1943-1944. Në gjymtyrët e skeleteve, duken qartë 

gozhdë të ndryshkura, gjë që tregon katërcipërisht, se viktimat, para se të 

ekzekutoheshin, janë torturuar mizorisht dhe janë gozhduar, si Krishti në 

Golgota. Në kënetën e Maliqit, në rrethin e Korçës, për tharjen e së cilës 

gjatë viteve 1946-1950, kanë punuar disa mijëra të burgosur politikë, ata që 

vdisnin nga puna e rëndë, nga torturat dhe sëmundjet, nuk i groposnin, por 

i hidhnin në llumin e kënetës. Në vjeshtë, kur të burgosurit i dërgonin në 

burgjet nga kishin ardhur, shirat e furishëm që vinin, merrnin me vete llumin


e kënetës dhe kufomat e dekompozuara, dilnin në sipërfaqe. Ato tërhiqeshin 

nga qentë e katundeve përreth kënetës, duke u bërë tmerr për fshtarët dhe 

subjekte për legjenda të llahtarshme. 

Në kampin burg të minierës së Bulqizës, gjatë viteve 1947-1957, kanë 

punuar, krahas të burgosurve ordinerë, disa qindra të dënuar politikë. Ata 

i hoqën nga Bulqiza, kur shpërtheu revolucioni hungarez, nga frika e plasjes 

së një revolte masive nga të burgosurit. Në kampin burg të Bulqizës, gjatë 

43 viteve të shfrytëzimit të minierës me të burgosur, mbi 700 vetë kanë 

gjetur vdekjen. Mjafton të përmendim, se një ditë të vitit 1969, nga shembja 

e një galerie, gjetën vdekjen 17 të burgosur. Për ata fatkeqë, nuk u tha asnjë 

fjalë në kohën e diktaturës së kuqe. Nekropoli i Bulqizës, më i madhi i 

kampeve dhe i burgjeve të Shqipërisë-burg, u rrafshua para se kuçedra 

komuniste të nxirrte grahmën e fundit. 

Për të ruajtur kujtesën historike të popullit shqiptar, u bie barra këshillave 

bashkiake të identifikojë poligonet e vdekjes dhe të vendosin në ato vende, 

pllaka përkujtimore. Kur do të bëhet një gjë e tillë?


567 

TANUSH MULLETI 

Tanush Mulleti lindi në Tiranë më 1944. Mbas 

burgosjes së babait Haki Mulleti më 1945, 

familjarisht internohen duke u larguar nga 

Tirana deri në shembjen e komunizmit.Mbas 

gjimnazit ka kryer Fakultetin e Shkencave të 

Natyrës, dega matematikë-fizikë. Gjatë 

periudhës 1991-1994 ka bërë specializime nga 

Këshilli Europian në Romë, Strasburg, Tiranë 

për Administratë Shtetërore dhe për Liritë dhe 

të Drejtat e Njeriut.Është dekoruar Pishtar i 

Demokracisë. Ka bashkëpunuar me gazetën 

“Liria” dhe ka shkruar dhjetra artikuj në 

shtypin e kohës.


RRËNIMI 

Simbas një kronike të shkurtër 

Troshan, 9 shkurt 1967. Ishte një nga ditët më të ftohta, binin copa 

akulli dhe jo shi, çdo gja në bojë të hinit, ngrica, acar, me një fjalë “gazep i 

Zotit”. Postieri solli gazetat në të cilat ishim abonue. Filluem të lexojmë në 

gazeta të ndryshme fjalimin e Enver Hoxhës të 6 shkurtit (kundër fesë e 

zakoneve prapanike). 

Mbas leximit, At Filipi tha: 

- Nuk më zenë Pashkët këtu. 

Me At Filipin filluam të kujtojmë “vizitorët” e 18 muajve të fundit. 

S’pari, ishte Dhimitër Shuteriqi, i cili vizitoi Kishën dhe i mbetën 

sytë te kunora mbretërore e artë, me gurë rubini të kuq (si të Orëve të 

Kremlinit) të Shën Mërisë. Kunorën ia kishte falë At Gjergj Fishtës një 

konteshë hungareze dhe Fishta ia kishte dhurue kishës së fshatit të tij.(Në atë 

kohë kushtonte miliona dollarë). Në gazetën “Drita” Shuteriqi shkroi: “Një 

udhëtim për dy cironka”. 

Nga Ministria e Arsimit dhe Kulturës erdhën për të ba punën në Troshan 

M. Gërcalliu K/redaktor i gazetës “Mësuesi” dhe P. Koreta i gazetës “Sporti 

popullor”. Me një rekomandim të T. Rrotës (ish-nxënës i P. Filipit) ai iu 

përgjigj interesimit të tyre për mësimin e muzikës në shkolla, i cili kishte 

mangësi të theksueme. At Filipi, si muzikant e pedagog, i tha për 

domosdoshmërinë e bandave muzikore. Para 1944 çdo shkollë në Shkodër 

kishte bandën e saj. 

Një ditë të bukur, në mes të oborrit të kishës, që ishte dhe i shkollës, u 

ndalën “Gazat 69” të Petrit Dumes, shef i Shtabit të Ushtrisë, Hito Çakos, 

Komisar i Korpusit 8001 dhe Zv/Komandant i Korpusit. Me mospërfillje 

e kapadaillëk vizituan në mes orëve të mësimit klasat dhe kishën përreth, 

lëshuan “fjalë urdhërin”: vitin tjetër zona rreth kishës do të bëhet zonë 

ushtarake. Ishte e kuptueshme sepse Kisha e Shna Ndout në Laç ishte mbyllë


569 

dhe ba zonë ushtarake dhe prandaj populli peligrinazhin e vazhdonte te 

kisha e Troshanit që ishte edhe ajo e Shna Ndout. 

Kisha ose kolegji i Troshanit është e hershme, me një arkitekturë 

mbresëlënëse, prej nga fusha e Zadrimës shihet si në pëllëmbë të dorës. Në 

këtë kolegj kanë studiue priftërinj që kanë lanë gjurmë në kulturën shqiptare 

si At Gjergj Fishta, At Shtjefën Gjeçovi etj. 

Troshanasit janë njerëz paqësorë, punëtorë, arsimdashës dhe katolikë 

të devotshëm. 

Vizitorë të radhës ishin në Kishën e Troshanit zv/Drejtori i Përgjithshëm 

i Arkivava të Shtetit Xhavit Struga (ish-oficer i lartë i Sigurimit) dhe Dul 

Rrjolli nga Dega e P. Brendshme Lezhë. Ata në prag të 500-vjetorit të lindjes 

së Skëndërbeut ishin ngarkue që t’i merrnin At Filipit o me të mirë o me të 

keq, veprën operistike të At Martin Gjokës “Dy lule mbi vorrin e 

Skënderbeut” (mos gaboj, e vitit 1930). 

At Filipi rezistoi disa here, por mbas 2-3 javësh ua dha një kopje. Në 

dhomën e pritjes ishte dhe një pikturë e Skënderbeut në gjunj para Papës, 

gjatë bekimit, vepër e piktorit austriak At Jozef Dochman. 

(Në 500-vjetorin e Skënderbeut si vepra operistike dhe piktura nuk u 

publikuan, mbasi autorët ishin priftërinj katolikë dhe se historigrafia 

komuniste e mohonte bekimin e Skënderbeut nga Papa). 

At Filipi, si njeri sportiv, ishte gjyetar “me emër”, kishte një çifte të 

madhe dhe dy zagarë, “Limon e Vocrin”. Dikush nga lart ua kishte vu synin 

dhe ia morën çiften me preteksin pse ke qitë me çifte mbas mbylljes së 

sezonit të gjuetisë. 

E vërteta ishte se kur dasmorët vinin në kishë me vu kunorë, simbas 

traditës e zakonit gjuenin me pushkë dhe At Filipi u përgjigjej me çifte. 

Mbas fillimit të revolucionit kulturor, At Filipi besonte se do të lënin 

një kishë për çdo rreth dhe bante paralele me historinë e Bashkimit Sovjetik, 

i cili nuk i kishte mbyllë të gjitha instuticionet fetare. 

Simbas këtij arsyetimi, ai besonte se kisha e Troshanit mund të qëndronte, 

mbasi mbulonte Zadrimën e Kashnjetin e Mirditës. 

Në të vërtetë, e fundit që i qëndroi asaj fortune ishte kisha e Troshanit. 

Disa ditë para pashkëve dhe asaj i vunë një fletërrufe dhe ajo u mbyll. 

Komisioni i ngarkuar për të marrë në dorëzim kishën erdhi nga qendra. 

Mbasi morën kurorën mbretërore, shandanët e artë e gjërat që duheshin,


librat e bibliotekës, fetare e jo fetare figurat etj. i qitën në mes të oborrit dhe 

u vunë flakën. 

At Filipi nuk u largua nga fshati, lëshoi qelën dhe rregulloi jerevinë, ku 

rrinin dikur bagëtitë dhe jetoi aty me të atin gati 100 vjeç (ish-mësues i vjetër 

në hapjen e shkollave shqipe në Kosovë) dhe me murgeshën “Motra Tone”. 

Jeta e puna na ndau. Unë shkova ushtar në Repartin e Punës dhe, 

mbas ushtrisë, fillova punën në Shkodër. 

E vizitova At Filipin në Troshan një herë së bashku me nipin e tij herën 

e dytë kur i vdiq baba Pjetër. Herën e tretë shkova me e vizitue rreth vitit 

1977. Fjeta atë natë aty, bisedova gjatë dhe u gëzova që fshatarët e 

respektojshin dhe se komunistët vendas nuk i binin në qafë. Fundi i fundit 

dhe ata katolikë ishin. At Filipi kishte qëndruar në fshat si rrjedhojë e një 

mesazhi që vetë fshatarët me pozitë i kishin çue atij. 

At Filipin të gjithë e njohin për njeri sa të kulturuar dhe të qeshur, por 

tashti ishte i zbehur pak nga sëmundja, por ma shumë se populli po detyrohej 

me forcë të largohej nga besimi e zakonet që e karakterizojnë. 

Si shembull më solli tragjedinë e një çifti të ri. Burri oficer (pa parti) 

dhe e shoqja mësuese, ishin shtue me një fëmijë. Në shtëpi të re e ma mirë 

se kurrë jetonin me babën e nanën së bashku. Një natë prej netësh plaka e 

shtëpisë (gjyshja) merr fëmijën dhe pa i thanë kujt, fshehtas e çon e pagëzon 

fëmijën. Mbas disa kohe gjyshi, pa i thanë kujt, natës fshehtas e çon me 

pagëzue fëmijën. Po kështu edhe e ama e fëmijës, pa i thanë kujt, e pagëzon 

fshehtas. 

Një natë tjetër baba i fëmijës, oficeri, pa i thanë kujt, e çon me e bekue 

te prifti. Prifti i thotë: mor zotni, këtë fëmijë e kam pagëzue katër herë deri 

sot! 

Të nesërmen, i ati i fëmijës pyet plakën e plakun dhe ata e pranojnë se 

e kanë pagëzue fëmijën fshehtas, nga frika duke i thënë se ju nuk besoni dhe 

mos ju heqin nga puna. Në darkë pyet gruan dhe ajo pranon duke i thënë se 

kam pasë frikë me të lajmërue. Në një gjendje tepër të randë psikologjike, 

babai i fëmijë kaloi në depresion dhe që atë ditë u rrënue krejt. 

Mbas dy muajsh po rrijsha me Ing. Ndoc Naraçin ish-ministër i Botores 

në kohën e Zogut dhe pionier i radiofonisë në Shqipëri. Mbasi i tregova 

tragjedinë e asaj familjeje, më tha: tash do ta mbulojë e keqja të mirën. 

Barrikadat ose shtyllat e kombit, si: feja, zakonet, traditat, kanuni, këto


571 

barrikada që ndalonin të keqen, u hoqën, u dogjën e u poqën. Kuptohet 

qartë që e keqja e ka të lehtë të mbulojë të mirën. Ky asht rrënimi ma i madh 

i karakterit të personalitetit të njeriut në historinë e kombit të shqiptar. Koha 

do ta vërtetojë. 

Shumica e këtyre njerëzve kanë ndërruar jetë, po profecia e tyre u 

vërtetua. Kemi 13 vjet pluralizëm, “liri fjale”, tranzicion të stërzgjatur dhe 

vërtet po ndiejmë çdo ditë se mungon njeriu me virtytet fisnike, me 

personalitet e karakter serioz e të sinqertë.


LAZER RADI 

Lindi në Prizren më 1916. Kur ishte ende 

fëmijë, familja e tij ikën prej Kosovës (e dëbuar 

nga serbët) dhe vendoset në Shkodër. Këtu, 

Lazëri kryen shkollën e mesme dhe më pas 

vazhdon studimet e larta në Romë, ku dhe u 

diplomua në drejtësi. Në Romë fillon të botojë 

shkrimet e tij të para, si në gazetat italiane 

ashtu dhe në ato shqiptare.Viti 1944 e gjen 

përsëri në Shqipëri. Ende pa përfunduar lufta 

e arrestojnë. Dorëshkrimet i sekuestrohen dhe 

çka pati botuar deri atëherë, censurohet. Qysh 

prej kësaj kohe, e gjithë jeta do t’i kalojë burgjeve 

dhe internimeve.Lirohet përfundimisht në vitin 

1991, pas 46 vjetësh kalvar, në moshë të thyer 

75- vjeçare. Megjithë peshën e vuajtjeve e të 

moshës nis të shkruajë përsëri, boton disa libra 

monografikë me kujtime, poezi, si dhe përkthime 

të ndryshme. Pjesën e fundit të jetës, deri sa 

mbylli sytë përgjithmonë, Lazer Radi, ia 

kushtoi kësaj krijimtarie.Kemi zgjedhur një 

përshkrim që ai i bën intelektualit të njohur 

Mirash Ivanaj, shkëputur nga libri “Misteret 

e një misteri”, në të cilin ndërthurren kujtimet 

e tij me rrëfime të burgosurish të tjerë.


573 

VITET E FUNDIT TË MIRASH IVANAJT 

FRAGMENT NGA LIBRI “MISTERET E NJË MINISTRI” 

Ditët e fillimit në burg (tregon Ibrahim Hasnai) 

Në ditët e fundit të dhjetorit të vitit 1947, pasi u izoluam për dhjetë 

muaj nën rrebeshin e torturave çnjerëzore të hetuesisë nga sigurimi komunist, 

na nxorën në gjyqin e lartë ushtarak. Ishim një grup të burgosurish prej 

tetëmbëdhjetë të pandehurish. Fletakuza që na u dha ishte e njëjtë për të 

gjithë: “Kanë tentuar të krijojnë Komitete dhe nënkomitete për rikrijimin e 

Ballit Kombëtar”. 

Në këtë gjyq u dënuan me vdekje njimbëdhjetë vetë nga të cilët u 

pushkatuan shtatë, kurse katër të tjerët pas pak ditësh në burgim të përjetshëm. 

Fatkeqët që patën rrezikun të pushkatohen ndër ditët e para të janarit 1948 

(7-8 janar) ishin: Islam Radovicka, Ilmi Hysi, Uan Filipi, Riza Dani, Syrja 

Selfo, Hasan Reçi dhe Faik Shehu (Ky gjyq, në historikun e dhimshëm të 

gjyqeve fallco që kurdisi sigurimi komunist, është quajtur “Gjyqi i të dënuarve 

politikë me në krye Islam Radovickën”). 

Kur isha i izoluar m’u dha fati i dhimbshëm që të dergjem për afro tre 

muaj në një qeli të paharrueshme me shokun tim të rinisë, intelektualin tiranas, 

Xhemal Farkën, i cili më kishte folur shumë rreth figurës së madhe të Mirash 

Ivanajt, bile, më kishte treguar me hollësi për takimin e fundit që kishte pasë 

tek “Muri i Vajtimit” në Jeruzalem. Megjithëse unë kisha një farë dijenije 

mbi këtë figurë të madhe të shoqërisë shqiptare, por Xhemali, me tregimet 

e tia më bëri të dëgjoj me një dashuri dhe vlerësim të pakufi për kollosin 

Mirash Ivanaj. 

Kur më sollën në burgun e vjetër të Tiranës, gjeta si berber për të rruar 

e për të qethur të burgosurit të riun Sul Dizdari. Ishte një gjë e pamundur të 

përballonte Sula për të rruar morinë e pafund të njerëzve që dergjeshin në 

burgun e Tiranës, dhe me që më njihte dhe e dinte mirë se unë kisha njohuri 

të mjafta për këtë profesion, i bëri një kërkesë drejtorisë së burgut që të më 

mirrte si ndihmësin e tij. Pas disa ditësh ia morën parasysh kërkesën dhe unë 

nisa të merrem si berber për t’u shërbyer të burgosurve.


Mezi prisja që të më paraqitej rasti për t’i shërbyer Mirash Ivanajt. Një 

ditë prej ditësh ky rast më erdhi. Posa nisa t’i shërbej i drejtohem me zë të 

ulët: 

- Zotni Ivanaj, kam qëndruar për gadi tre muaj në një qëli me të ndjerin 

Xhemal Farka, i cili më ka folur shumë për juve... 

Në moment më ndaloi dorën duke më lëshuar një vështrim studiues 

dhe më pyeti: 

- Po, hë, ç’të tha? 

-Më tha se ishit takuar për herë të fundit në Jeruzalem tek “Muri i 

Vajtimit” ku Xhemali kishte qenë i shoqëruar nga një djalë çifut prej Jeruzalemi 

me të cilin ishte bashkëstudent, në Universitetin Amerikan të Bejrutit... 

- Tamam, ashtu është! - përgjegji me zërin e tij të ulët. 

Kaluan ditët dhe miqësia e jonë sa vinte e shtohej e për më tepër kur e 

vura në dijeni se më pëlqente letërsia e në mënyrë të veçantë poezia. 

- Disa poezi të mija do të kini mirësinë për të m’i shikuar dhe kontrolluar. 

Për të mos ma prishur qejfin ma pranoi këtë dëshirë, po e kuptove se 

në fillim më mori si për ndonjë diletant, bejtexhi, që vuajnë nga mania për 

t’u bërë poet... 

Një ditë ia dhashë për t’i lexuar poezitë e mia, ishin tre që i kisha 

shkruar në burgun e Tiranës, në muajin mars të vitit 1948, të titulluara 

“Akuzohem”, “In dubio prorero habetur” dhe “Det ofshamësh”. Kur m’i 

ktheu më buzëqeshi ëmbësisht dhe duke më inkurajuar më tha me javash: 

- Të lumtë! 

Pas pak javësh u ndamë prej njeri tjetrit sepse mua, së bashku me 

shumë bashkëvuajtës të tjerë, na degdisën në kampin e kënetës së Maliqit 

(Orman-Pojan). 

Në dimrin e vitit 1949 nga kthyen përsëri në burgun e Tiranës. Me këtë 

rast pata fatin e mirë që të shihem e të takoj rishtas Mirash Ivanajn, ku, pa 

humbur kohë i dhashë për t’mi shikuar një tufëz poezish në shkruara në 

kampin e punës që titulloheshin: “Botë poeti”, “Loti im”, “Kafazi”, “Një 

rrezës së diellit”, “Predestinatë”, “Unë dhe ndjesitë e mija”- duke e lutur me 

këmbëngulje që të më shkruante ndonjë rresht me dorën e tij... 

-Mirë! Nuk po ta prish qejfin! 

Pasi i lexoi më shkroi disa rreshta.


575 

Mora letrën me vërejtjet dhe këshillat plot vlerë që më jepte; pastaj nuk 

u pamë më me njeri-tjetrin sepse mua, nga ky moment, më dërguan në 

kampin e Lizhavecit (këneta e Maliqit). 

Në vitin 1961, mbasi u lirova nga burgu, më dërguan në fshatin 

Radostinë të Fierit. Gjatë kohës së internimit mësova lajmin e hidhur të 

vdekjes së Mirash Ivanajt. Bile, në kamp mësova se të vdekur e kishin lënë 

në morg për pak ditë. Pastaj, në vend që t’i bëhej qoftë edhe një ceremoni e 

thjeshtë varrimi- siç e meritonte me plotë të drejtë- përfundoi në tavolinën 

e eksperimentimit anatomik për studentat e mjekësisë. U mjerova për së 

tepërmi për këtë figurë të lartë të shoqërisë shqiptare për këtë përfundim 

kaq tragjik. 

Vdekja e Profesor Mirash Ivanajt në spitalin e burgut 

…E nisa Mirashin për në spital! Pas disa ditësh na erdhi lajmi se 

Profesori vdiq! Nuk dijshim asgjë. Si Vajti? Si u mjekua? A vuajti shumë? A 

pati njeri afër në çastin e vdekjes? Kush të na përgjigjej? Cilin të pyesnim? 

Doemos këtë ngjarje kaq të dhimshme e kaq tragjike, me kaq, do ta 

konsideronim kapitull të mbyllur. Kjo për ne ishte një vdekje e zakonshme 

në burg, e mbuluar nga të gjitha heshtjet që garantonte Sigurimi. 

Më vonë, në vitet e internimit, vendosa t’i shkruaj kujtimet që pata me 

Profesor Mirashin gjatë viteve të burgut ku fati e deshi të ishim bashkë e 

afër si në punë ashtu edhe në fjetje. Natyrisht, përshkrimi do të mbyllej me 

çastin kur e hypa në ambulancë dhe e nisa për në spital... ndërsa unë u 

ktheva në repart për të vazhduar punën. 

Një ditë të vitit 1991 në gazetën RD të datës 28 gusht 1991, në faqen 

3 lexova një poezi me titull: “Lamtumirë jetë, lamtumirë botë”- dhënë që 

në burg Agron Çarçanit edhe ky i burgosur politik, në atë kohë shtruar në 

spitalin-burg për një operacion apandisiti. 

Me çdo kusht duhej ta gjeja këtë njeri dhe ta pyesnja për çastet e fundit 

të jetës së Profesorit. Me shumë vështirësi, më në fund e gjeta. Që në bisedën 

e parë pata përshtypjen se ishte njeri i mirë, i sinqertë e sidomos i thjeshtë. 

Nga pikëpamja kulturore nuk kishte ndonjë përgatitje... Kjo anë sikur më 

bënte të besoja në realitetin e tregimit të tij, në sinqeritetin dhe në vërtetësinë 

e rrëfimit. Duke mos patur përgatitje kulturore, në tregim, kufizohej vetëm 

me paraqitjen e thjeshtë të asaj që kishte parë me sytë e tia, pa asnji objeksion


apo reflektim. Pra, me një tregim krejt naiv do të mund të asistojmë në 

vuajtjet e Profesorit në çastet e vdekjes. 

Tregon Agron Çarçani… 

Ishte vjeshtë e parë e vitit 1953. Ndodhesha i shtruar në spitalin e 

burgut të Tiranës. Kisha plotë 10 ditë që isha shtruar dhe 8 ditë që isha 

operuar nga apandesiti. Atë ditë, në mëngjes, m’i hoqën penjët. Ndjehesha 

mjaft mirë dhe kisha mundësi të lëvizja nëpër dhomë. Jo vetëm lëvizja 

bukur si lirisht por isha në gjendje t’u jipja pak ndihmë edhe dy shokëve të 

tjerë që ishin shtruar me mua e që ishin më të moshuar e më të sëmurë se 

unë. 

U afrua dreka! 

Orë nuk kishim asnjeri prej nesh por, mëngjesin, drekën e darkën e 

merrnim vesh nga një karrocë dore që sillte sanitarja në korridor ku, në një 

tavolinë shpërndante gjellën ndër pjata dhe mbasi i plotësonte të gjitha 

racionet, i hapte dyert dhe fillonte të na servirte. 

Dhoma jonë kishte 4 shtretër. Njëri prej tyre rrinte përherë bosh i 

gatshëm për të pritur ndonjë urgjencë që mund të na vinte nga burgu. Në 

atë dhomë ishin të shtruar edhe dy të burgosur të tjerë. Njëri quhej Ndue 

Gëziqi dhe ishte nga Mirdita e tjetri shumë i vjetër dhe vuante nga prostati. 

Me që nuk pranoi të bënte operacionin, të nesërmen do ta nxirrnin nga 

spitali. 

Pas dreke isha ngritur dhe isha ulë anës së shtratit të Ndoit dhe po 

merreshim me “thashetheme”, siç merresn zakonisht të burgosurit... 

Papritmas hapet dera dhe jepet Komandanti i burgut dhe infermier Njaziu. 

Njaziu mbante në dorë dy çarçafë të larë dhe një këllëf jasteku. Komandanti, 

që më pa duke u vërtitur nëpër dhomë, më urdhëroi të rregulloja krevatin 

bosh mbasi kishin njoftuar se do të shtrohej një i burgosur. Pa e përfunduar 

mirë rregullimin e krevatit kur veç ia behi pacienti. Ishte kollos nga trupi 

por tepër i dobët! E mbanin dy infermierë për krahu. E njoha! O Zot sa 

ishte dobësuar! Ishte Profesor Mirash Ivanaj. Sa i sëmurë që ishte! Nuk 

qëndronte dot në këmbët e veta. I mbështetur tek infermierët, po ecte me 

këmbë të përkulura sikur i ishin thyer. Iu afrova dhe e thirra me emër. Nuk


577 

reagoi fare. Asnjë përgjigje. Sikur zëri i im nuk kishte arrijtur deri tek veshët 

e tij. Kokën e mbante varur. Profesori ishte i sëmurë, ishte tepër rëndë... 

Me ndihmën e infermierëve e shtrimë në krevat. Me gjithë atë strapacë 

që pësoi aty me ne, anjë rënkim nuk doli nga goja e tij. Edhe ai udhëtim i 

shkurtër nga Burgu i Ri e deri në spital e kishin randuar dhe ia kishin shtuar 

dhimbjet. E pashë se kishte nevojë për qetësi e për vetmi. Nuk donte që t’i 

fliste askërkush. Kishte nevojë ta merrte pak veten! 

U shtriva edhe unë në krevatin tim po mendohesha e po më vinte keq 

për Profesorin. Nga fytyra dhe nga qëndrimi i tij dukej qartë se fare pak 

shpresa kishte për të mbetur gjallë. Sa po vërtitesha nëpër këto mendime të 

zymta e të turbullta kur, përsëri u hap dera e dhomës dhe u futën brenda tre 

vetë: ishte komandanti dhe dy oficera të tjerë, njëri nga të cilët ishte veshur 

civil, mbrapa tyre, duke nxituar, erdhën edhe dy mjekë, që po i shihja për të 

parën herë. Që të gjithë u grumbulluan rreth krevatit të Profesorit dhe, për 

çdo komplikacion duhej të lajmëroja rojen e brendshme. Nga bisedat që 

zhvilluan me zë të ulët oficerët dhe mjekët, vura re se ishin porositur të 

tregonin kujdes të veçantë për shërimin e tij sa më parë... Njeri nga oficerët 

quhej Manol. Ky shumë i preokupuar, thoshte se “duhej bërë çmos për ta 

shëruar: kemi shumë nevojë për të”. 

Përsëri u hap dera dhe hyri infermieri, Njaziu, me një gjilpërë injeksioni 

në dorë me dozë të madhe dhe i afrohet krevatit të profesorit. E pyeta 

infermierin në se kishte nevojë për mua. Më tha “Afrohu dhe sill jastekun 

me vete se do t’ia mbështesim krahun. Injektimi vajti mirë. Profesori nuk u 

përmend fare. Edhe nji gjilpërë tjetër do t’i bëhej më vonë. Profesori kishte 

nevojë për ushqim. Përsa i përket ushqimit, infermieri më tha se do t’i sillnin 

vetëm kos dhe lëng kompostoje. Unë duhej t’ia mëkoja me kujdes me një 

lugë. Diçka kishte të ngatërruar në stomak ose ndër zorrë. Mendohej t’i 

bëheshin të gjitha analizat komplet. 

Në fakt Profesori asgjë nuk fuste në gojë: as të thata e as të lëngëta. 

Kishte një neveri sikur nuk mund të shikonte me sy asnjë lloj ushqimi. 

- Lerë të pushojë, - më tha Ndou! 

- Ndue, Profesor Ivanaj është tepër rëndë! Kam frikë se kjo komë 

kështu e zgjatur do ta rrezikojë. 

- Kam frikë se po: edhe çehren e ka prej të vdekuri...


Kjo më mërziti edhe më shumë! Gjithë natën nuk më zuri gjumi. 

Vazhdimisht e përgjova. Kisha shpresë se mos do të vinte në vete dhe do ta 

thoshte nji fjalë. Aty, në të zbardhur të dritës, me disa gjeste nervoze, më 

bëri disa shenja. Nga sa kuptova kishte nevojë për të dalë në banjo. Unë dhe 

Ndou u gëzuam sepse lëvizi dhe lëshoi diçka si zë nga goja. Ai nuk ishte në 

gjendje të lëvizte dhe të shkonte në këmbë deri në banjo. Ne ia sollëm 

uturakun dhe u përpoqëm ta kthemin pak anash. 

Ishte e pamundur t’i mbushej mendja! Medoemos kërkonte të shkonte 

në banjo. Na menduem se mund të kishte nevojën e madhe dhe i vinte zor 

ta bënte aty ndër sytë tonë! E ngritëm nga krevati dhe e vumë në këmbë: 

këmbët nuk e mbajshin. Ishte më mirë ta kapja hopa dhe ta çoja në krah në 

WC. Ai nuk peshonte as 30 kilogram. 

As ashtu nuk pranoi! Kokë malsori! Atëhere e kapëm për krahësh dhe 

javash javash e çuem deri në banjo. Rrugës, me zë të mekur na tha: 

- Eh! Për mua s’ka më jetë! Gjithshka ka marrë fund! 

U përpoqëm ta trimnojmë, t’i japim zemër, ta bindim se nuk duhej ta 

humbiste shpresën. Nisa t’i tregoj se i dëgjova me veshët e mi oficerat dhe 

doktorët që po flisnin ndërmjet vedit dhe po thoshin: 

- Duhet të shërohet patjetër. Është shumë i nevojshëm... 

Atëhere profesorit sikur i erdhi goja dhe duke u çuditur jashtëzakonisht 

na pëshpëriti: 

Megjithëse në kllapi e dëgjova bisedën e tyre. Kanë fol kot. Jetën e 

njeriut askush s’e ka në dorë, veçse i madhi Zot…! 

…Infermieri na porositi ta bënim gati se do ta merrnin me barelë për 

t’i kontrolluar stomakun dhe zemrën. 

Sa e nisëm unë e Ndou mbetëm vetëm. Ky më tha: 

- E shikove se si flet? I është ntrashur gjuha, Tek ne thonë se shenja e 

parë që jep vdekja është ntrashja e gjuhës. Pastaj, po çuditem pse po e 

torturojnë kështu. Ai ka arrijtë n’atë gjendje sa nuk duron as mjekime të 

thjeshta e jo më operacione. Ai duhet të ketë diçka në zorrë, sepse gabimisht 

e preka pak nga stomaku dhe reagoi me gjimim të fortë. 

- E ndigjova rënkimin e fot! Unë kam shumë shpresa se Profesori do 

ta marrë veten. Autoritetet po tregohen tepër të interesuara. Kam përshtypjen 

se është venë në lëvizje i tërë spitali për të.


579 

- Ti je krejt i papjekur o Agron! Si kujton ti, a mos e bëjnë për shpirt 

humanitar që s’e kanë? Apo janë tue e ba se duen fort Profesor Ivanajn? Po 

ta kishin dashur nuk do ta kishin futur kot nasi koti në burg. Tani a din ti pse 

po interesohen kaq fort në burg? Ja po ta them unë! Ata e dijnë se Ivanaj 

është i mbaruar. Por, dijmë edhe diçka tjetër, se ai është nji emër i njohur 

dhe bota do të thotë se qeveria e mbyti Ivanajn në burg. Kanë dhënë gjithë 

këto urdhra tashti në fund për ta përdorë spitalin si dishmitar se qeveria ka 

bërë çmos për ta shpëtuar, por nuk qe e mundur... 

- Këto gjana nuk më kanë shkue asnjiherë nëpër mend! 

Në këtë bisedë e sipër, u hap dera dhe na e sollën Profesorin në dhomë. 

Nësa po rregullonim në shtrat, pyetëm infermieren se si i dolën rezultatet e 

kontrollit. Na u përgjigj si ndër dhëmbë dhe asnjëri nuk morëm vesh se 

çfarë na tha. E shifnin qartë se Profesori po keqësohej gjithnji e më tepër, 

fytyra i kishte marrë një ngjyrë të thellë në kafe të verdhë, shikimin e kishte 

të turbullt dhe shumë të çrregullt në krahasim me shikimin e tij të zakonshëm. 

Më kujtohet se atje në repartin e përkthimeve, në nji kohë të lirë, po 

bisedonim Zoti Mirash, Sulejman Dizdari dhe dikush tjetër të cilit nuk po 

m’i kujtohet emri, nuk e dija a do ta ripordhoj dot si duhet bisedën. Ndër të 

tjera Profesori tha: 

- Syri, përveç funksionit fiziologjik, për ta ndihmuar njeriun në veprimet 

e tia të përditshme, ka edhe disa funksione të tjera që edhe këto kanë rëndësi 

të madhe për jetën morale dhe për ngritjen shpirtërore të tij. Është pikërisht 

kjo shqisë d.m.th. syri që përcjell i pari çdo perceptim të shpirtit njerëzor: 

nëpër të kalon e bukura dhe e shëmtuara, e mira dhe e keqja. Nëpërmjet 

syrit shohim të gjitha mrekullitë dhe bukuritë e natyrës dhe të jetës, shohim 

madhështinë e perëndive dhe mahnitjen e agimeve. Pa sy, e varfër dhe e 

mjerë do t’ishte jeta e njeriut... 

… N’orën 7 të mbrëmjes erdhi infermier Njaziu dhe i aplikoi serumin. 

Më porositi të kujdesesha për të dhe për çdo komplikim të mundshëm të 

njoftoja komandën. I qëndrova te kryet. Profesori nuk shqiptoi as edhe nji 

fjalë. Shpesh herë, me dorën e tij, përkëdhelte timen dhe dukej sikur me atë 

lëvizje shprehte mirënjohjen e vet. Gjatë kësaj kohe na erdhi darka. Dolën 

në banjo dhe kur u futëm në dhomë roja i vuri shulin derës nga jashtë. Sipas 

rregullave, natën, për asnji arsye nuk hapej dera. Po, atje ku kishte bërë kërkesë,


pritej mes-nata dhe vetëm në atë orë, për disa çaste... Në të gjithë spitalin e 

të burgosurve, në orët e mbrëmjes, mbretëronte nji qetësi e plotë. Edhe 

unë e Ndou të shtrimë në krevate dhe pa thënë asnji fjalë u zhytëm në 

mendimet dhe hallet tona. Gjatë ditës duket se kisha bërë lëvizje të tepërta 

dhe fillova të ndjej dhëmbje tek plaga e operacionit. Atje kah orët e vona të 

natës po shikoja profesorin kah më thirrte si memec dhe duke bërë shenja 

me dorë. Ngrihem. Kërkonte ta çoja në banjo se kishte nevojë. Pas shumë 

mundimesh, më në fund roja erdhi por, kurrsesi nuk e hapi portën. Mbasi 

i tregova hallin e Profesorit na tha se sipas rregullores porta nuk hapet natën 

dhe çdo nevojë e madhe ose e vogël duhej bërë në enën e lënë apostafat për 

këtë punë. Me ndihmën e Ndout e ngritëm Profesorin dhe e ulëm në uturak. 

Me shumë vështirësi mundi të derdhë vetëm disa pika urinë. Duket se kishte 

ndonji defekt në kanalin urinar. Pas shumë mundimesh, e sigurisht edhe pas 

shumë dhëmbjesh, mbaroi punë. E shikonim se shtrëngohej aq shumë sa i 

dilnin damarët në ballë por nga goja e tij si nuk u ndigjua nji rënkim, apo një 

gjamë. E rehatuam përsëri në shtrat. Sikur u qetësua pak! Edhe ne zumë 

vend në shtretërit tonë. Na zuri gjumi... 

…Që të treve na kishte zënë një gjumë i ëmbël, si gjumi i fillimit të 

vjeshtës. Do ta kishim vazhduar të çkujdesur këtë gjumë edhe për kush e di 

se për sa kohë sikur një përplasje e derës në të hapur të mos na kishte 

trembur. Ishte roja e mbrendshme, arrogant dhe i pagdhendur, që s’donte 

t’ia dinte as për të sëmurë dhe as për njerëz që po dirgjeshin në agoni. 

Përplasjen e derës e shoqëroi me britmë ulurimse: 

- Hajde, shpejt në nevojtore... shpejt... shpejt... 

Edhe pse përreth po bëhej gjithë ajo zhurmë, gjumi nuk e kishte ndër 

mend të më lëshonte. Ndou më erdhi tek shtrati dhe duke më luajtur me 

dorë më tha: 

- Shpejto se po na e mbyllin derën! 

U ngrita dhe shkova drejt e tek shtrati i profesorit. Ai ishte zgjuar: kush 

nuk do të zgjohej pas gjithë asaj zhurme? Nuk ishte në gjendje të lëvizte 

ndonëse kishte vërtetë nevojë. U përpoqa ta ndihmoj të ngrihej. Dobësia e 

trupit kishte arritur kulmin. Nuk ishte në gjendje as të qëndronte në këmbët 

e veta... Disa pika urinë dhe asgjë tjetër. Mbasi e rehatova në shtratin e vet, 

e pyeta:


581 

- Profesor, si e ndjeni veten? 

- Njisoj, sot kam marrje mëndsh dhe më vjen për të vjellur! 

… Profesori ishte në zgrip të jetës... por, me sot e me nesër kaluan 

pesë a gjashtë ditë! Këtë mëngjes fillonte dita e shtatë. Profesori nuk jepte 

asnji shenjë përmirësimi. Na dukej sikur e kishin sjellë në infermierinë e 

spitalit për të luftuar me jetën dhe pas disa ditëve t’i dorëzohej vdekjes. 

Na erdhi mëngjesi: komposto, marmelatë dhe bukë. Bashkë me 

mëngjesin na erdhi edhe lajmi i mirë se për një orë Ndou duhej të bëhej gati 

se do të transferohej në Dispanseri. Gëzimi jetoi vetëm një çast se u mërzit 

shumë që po na linte vetëm Profesorin dhe mua. Për ato ditë që ndejtëm 

bashkë u bëmë miq e vëllezër. 

Iu afrova Profesorit dhe me konsposton e me lugën në dorë po i 

lutesha që të fuste diçka në gojë. Gjatë gjithë atyre ditëve që ndejtëm së 

bashku në infermieri nuk futi asgjë në bark veçse pak kos të holluar e pak 

lëng kompostoje. Shpirti i mbahej me insulina. Ai qëndronte gjallë vetëm në 

sajë të serumeve që i administroheshin. I lutesha, i përgjërohesha të merrte 

të paktën pak lëng... Asgjë. Me zë të ntrashur e më shumë duke dhënë shenja 

me dorë, më thoshte: 

- Nuk më hahet asgjë! Nuk Kam apetit fare! 

Ndërkohë Ndou u bë gati dhe, kur erdhën rojet ta merrnin, u ngrit 

dhe erdhi tek Profesori, u përkul tek koka e tij dhe e puthi në ballë. Çudi! 

Profesori reagoi menjiherë! Ai ishte fizikisht për tokë por, mendja i punonte 

në mënyrë të shkëlqyer. Mundi ta ngrejë njerën dorë dhe t’ia vejë Ndout 

mbi kokë dhe me zë të dobët e me fjalë të paqarta nga gjuha e ntrashur, tha: 

- Në Dispanseri do të jesh më mirë se këtu! Je i ri: duhet të shërohesh 

dhe të jetosh! Mos kij dert për mue! Unë e kam hangër livadhin tim. 

Në fytyrën e tij të rreptë, të zbehtë e të rrudhosur dhe në sytë e tij të 

mekur sikur vrulloi një pakicë lëngu që mund të konsiderohej si lot, si shprehje 

e dhëmbjes që po ndahej nga një shok i dhëmbjes. Duket se në ato çaste të 

ndarjes që të dyve po u rrëshqiste nëpër mendje se ajo përshëndetje mund 

të ishte lamtumira e fundit që po i jepnin njeri tjetrit. Vetëm kështu mund të 

shpjegohet ai momenti i trishtueshëm që nuk po i lejonte t’i shkëpusnin 

kokat nga njëri-tjetri…


...Në drekë njoftova sanitaren se gjendja shëndetësore e Profesorit po 

vinte duke u keqësuar gjithnjë e më tepër. Duheshin njoftuar mjekë! U 

përpoqa t’i jap me hangër pak kos... Më bënte shenja se stomaku nuk i 

pranonte asgjë. Mbas këmbënguljes sime, pranoi me numrim vetëm tri lugë 

kos! Të katërtën ma ktheu. Pastaj, u ktheva në kurriz. Sytë, në mënyrë të 

përfrigueshme, i mbante gjysëm të hapur. Fytyra i dukej e ngrirë. Në ballë u 

dukën disa bulëza uji: ishin djersët e ftohta... Asnji muskul s’i lëvizte. Nuk 

kaloi shumë kohë e filloi të tregojë shenja shqetësimi. Ky shqetësim i dukej 

pak në lëvizjen e kokës e pak në lëvizjen e duarve. E pashë se kishte mund 

në stomak dhe i vinte për të vjellë. Paska pasë të drejtë profesori që s’donte 

me hangër! Mora nji peshqir dhe ia afrova te goja duke i thënë: 

- Nxirre Profesor, çfarë ke për të nxjerr! 

Mbasi e ktheva në krahë dhe po i rrija gati me peshqirin: nxorri vetëm 

ato tri lugë kos që i dhashë në drekë. Nga gulçi u spërkat pakëz në mustaqe 

e në fytyrë. E fshiva dhe e pastrova me peshqirin që kisha në dorë. E laga 

peshqirin në një cep dhe ia kalova fytyrës. Ia kreha edhe flokët, ia rregullova 

kopertat dhe pata përshtypjen se u qetësua. Tani munda të ulem dhe të ha 

drekën. U shtrina në krevat dhe nuk e dij se kah më fluturonte mendja, kur 

e ndigjoj zhurmën thirrëse të Profesorit. Ngrihem me të shpejtë... 

- Më fal Goni, se të kam kastigue! 

- Aspak Profesor, po të shërohesh ti, hallall i ke të gjitha. 

- Unë jam i mbaruem! Këtu nën jastek ke nji poezi. Ma ka pas dhënë 

dikush. E kam ruejt me shumë kujdes. Po munde nxirre prej këndej dhe po 

t’ia gjejsh rastin botoje. Është e thjeshtë por ka vlera njerëzore... 

Sikur u zgjat pak si tepër me këtë porosi. Foli me mallëngjim dhe 

tepër i emocionuar. Për t’ia bërë qejfin i thashë: 

- Do ta nxjerr me siguri në qoftë se dal gjallë prej këtij burgu. Do ta 

mësoj përmendësh! Fillova t’ia recitoj, ashtu siç dijsha unë! Bëri një sforco 

të jashtëzakonshme, ma kapi dorën dhe ma shtrëngoi fort. Nuk kisha parë 

asnjëherë një njeri në çastet e fundit të jetës. Ai shtrëngim dore m’u duk 

sikur kërkoi ndihmë për t’i dalë shpirti sa më parë. Pastaj i lëshoi të dyja 

duart. 

Zëmra e Profesorit pushoi së rrahuri! 

E thirra tri katër herë. Heshtje! Atëhere rashë mbi trupin e tij duke e 

mbuluar me lotët e mij. Babën nuk e pashë as kur e vranë e as kur e varrosën


583 

(në qoftë se e kanë varrosur). Në këtë rast po qaja edhe babën edhe 

Profesorin. Si erdha në vete, vura re se kisha harruar t’i mbyll sytë. 

Kurrë nuk kam për t’i harruar ato çaste tronditëse. 

Sa kohë zgjati kjo gjendje? Ndoshta pak çaste. Ndoshta disa orë? Asgjë 

nuk di! Më kujtohet vetëm se u hap dera dhe u dha në dhomë infermier 

Niaziu. Duke më parë ashtu të përlotur e kuptoi menjiherë se gjithçka kishte 

marrë fund. 

U habita se nuk tregoi asnjë shqetësim! Sikur kishte ngordh një qen! 

Nuk çfaqi asnjë lloj keqardhje! Si infermier i një spitali të madh kushesi se sa 

raste të tilla ka parë me sytë e vet. Pa thënë asnjë fjalë doli dhe e mbylli derën 

me shul. Nuk vonoi shumë dhe erdhi me dy rojet e burgut dhe me mjekun 

e turnit. E ngarkuan mbi një karrocë-shtrat me rrota e mbuluan me çarçaf 

dhe e kapërcyen prakun. Roja e mbylli derën dhe i vuri shulin. Latini thotë: 

“Sie transit gloria mundi” (Kështu ikën lavdia e kësaj bote). Se ku e çuan, se 

çfarë bënë me të, se ku e varrosën: asgjë nuk di! Edhe ashtu të vdekur të ma 

kishin lanë atë natë do t’ishte një mirësi e madhe për mua. 

Tek shtrati im, i shtrirë në kurriz, me të dyja duart e lidhura pas kresë, 

nësa po i ripërtypja ato çastet e fundit të jetës së profesorit, nisa të çuditem 

edhe me vehten time: si u shua ashtu papritmas? Si më hiku ashtu nga dora 

si një zog rebel? Kah e mori fluturimin, kah qielli apo kah pylli?


SAMI REPISHTI 

Ka lindur në Shkodër, më 1924 në një familje 

me tradita patriotike. Gjyshi i tij ka qenë luftëtar 

i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më 1878, babai 

ka luftuar me armë në dorë kundër synimeve 

pushtuese serbe. Mbasi përfundoi studimet e 

mesme në vendlindje, u diplomua në Universitetin 

e Firences (Itali) në Fakultetin e Historisë 

Moderne. Më 1945 u dënua me 15 vjet burg 

prej të cilëve vuajti 10 vjet. Pas daljes nga burgu 

arriti të arratisej në Jugosllavi dhe prej andej 

shkoi në SHBA. Më 1977, në Francë, merr 

titullin doktor shkencash në filozofi. Është ndër 

shqiptarët e parë të Amerikës, që, më 1965, 

para Kongresit Amerikan, kërkoi që Kosovës 

t’i jepej pavarësia e Kosovës. Gjatë gjithë peruidhës 

së emigrimit Sami Repishti ka qënë i 

pashkëputur nga problemetikat që kalonte 

Shqipëria. Kurikula e tij është shumë e pasur 

me studime, botime librash dhe shkrime të 

ndryshme.


585 

NJË SHOK DHE NJË MËSUES 

Në fillim të qershorit 1948, në kënetat e Bedenit të Kavajës, shkarkohej 

karvani i të burgosurve. Në një faqe kodre një rresht barakash të mëdha 

mbulue me teneqe të vjetra dhe rrethue me rrogoza, ishin caktue për banimin 

e tyne. Nga të katër anët telat me gjemba katër metra të naltë thurshin të 

shpeshtë, një hapsinë prej rreth nji çerek hektari. Në kandet kulla roje, ku 

ushtarë të pajisun me mitralozë ndjekshin me kujdes çdo lëvizje dhe ndalojshin 

nën kërcënimin e vdekjes që t’i afroheshe gardhit. Ma se 900 fatkeqë ishin 

rrasë përbrenda. Ishte kampi, që ma vonë u njoft si kampi fatkeq i Bedenit. 

Na kishin organizue në brigada e kompani. Dhe na urdhnonte ndonjë 

llom i shoqnisë. Përkulshim kurrizin që në mëngjes herët dhe në baltat me 

insekte dhe gjarpij zhyteshim nën të rame të shkopinjve, që dora e policëve 

luente pa mëshirë. Punojshim pa pushim, kokën ulun, rrobet qull në djersë, 

trupin të thamë nga vuejtja dhe krahë e kambë të këputun nga puna e randë 

mezi bajshim ato lëvizje ritmike, monotone që nxirrshim dheun dhe baltën 

jashtë në nji sasi që na thuhej se ishte “norma”. Në mbramje, në kamp 

rreshtoheshim për të bekuemen bukë dhe pa mujt me shndërrue fjalë as 

bisedë me shokët, këputë e mbarue nga lodhja, shtriheshim pa la, pa u 

pastrue në do currle të vjetra, që vetëm na i quejshim shtrat. 

* * * 

Si çdo ditë jemi rreshtue për punë. Asht agim. Kur drita hapet e merr 

dheun, na nisemi. Një karvan pa rresht, pa formë. Rrethue nga rojet me 

dru, shtyheshim me i ikë të fundit që na bjen pa mëshirë. S’mund t’i afrohemi 

të parit që na bjen pse ngutemi. Anave s’lejojnë me ndejë, ngrihen, durojnë 

në kurriz shkopijtë pa numër e vihen përsëri për rrugë. Një pamje që ende 

më dredh trupin. 

U rrëzue një ditë një shok. Bash pranë meje. Para se të ulesha me e 

ndihmue, një dorë e fuqishme e çoi pothuajse peshë. Atëherë e ndihmova 

edhe unë. Po ktheheshim në kamp dhe bashkë me peshën e lodhjes së ditës,


të dy mbajtëm deri në vend një trup që dukej se kishte orët e fundit. Gjatë 

gjithë rrugës nuk folëm. Para kazermës e lëshuem të sëmuerin përtokë. 

Nuk lëvizte. Thërrasim infermierin, që për fatin tonë asht me të vërtetë një 

hero. E merr me kujdes dhe e vendos në shtrat. Nga pamja që muer fytyra 

e tij, kuptuem gjithçka. Ulë mbi kokë të atij që po jepte shpirt, shndërruem 

dy fjalët e para me atë që kishte ndimue të sëmuerin bashkë me mue. Që atë 

ditë fillova të shoqnohem me mikun tim. Gjejshim rastin kur grumbull 

shkojshim e vijshim për punë me u përshëndetë e me folë. Në kamp ishte 

ma e rrezikshme. Një ditë, mbasi i tregova emrin tim, më tha se quhej 

Hamdi Gjoni. Kishte krye studimet fetare në medresen e Tiranës dhe kishte 

rrokë pushkën që në rininë e parë me shërbye atje ku e thirrte detyra. Kishte 

pamje burrnore. Një trup të fortë që kurrë s’u lodh. Një buzë me gaz, me 

kaq lehtësi sa që kuptohej se ishte e natyrës së tij. Fliste ngadalë e me bindje 

për gjithçka shqiptonte. Më pëlqeu që në fillim dhe kur ma vonë filluem të 

njihemi si duhet, fillova edhe ta due. Në orët e vështira të punës, në ditët e 

pafund të vuejtjeve në kamp, na u afruem. Ishte ma i pjekun, më këshillonte. 

Ishte ma praktik, më ndihmonte. Dhe në qëndrimin e tij stoik, guximtar 

dhe të papërkulun, unë fillova të shoh një shembull që jeta e përditshme nuk 

më jepte shpesh. Një figurë që më tërhiqte, që më bani për vete, që e deshta 

dhe më frymëzoi besimin në vetvete dhe vendosmëni. Në mes të një deti 

mjerimi, ai u ba për mue një ishull mbështetjeje dhe përkrahjeje. Isha i lumtun, 

kisha gjetë një shok. 

* * * 

Gjatë punës, jo shumë larg nga ne, policët dhe shërbëtorët e tyne po 

përpiqeshin, tue sha e tallë, me vu në kurrizin e një burri rreth 40 vjet një 

karro dore plot me dhe. Ishte një pamje e përditshme. Të sëmurët, pleqtë, 

të dobëtit, rriheshin e mundoheshin çdo ditë. Atyne u kërkohej puna, shumë 

punë, dhe kur fuqia shterej krejt, atëherë fillonte tortura. Burri që po 

mundohej të qëndronte në kambë nën peshën e randë të dheut, ishte i thatë 

dhe i dobët nga trupi. Nuk ishte i gjatë. Nga një palë kambë të holla, që 

dridheshin nga dobësia, duhej mbajtë pesha e një skeleti që i numëroheshin 

eshtnat e ijeve. Mbas pak u rrëzue përtokë. Filluen atëherë shkelmat e atyne 

që na i quejshin komandanta dhe shkopijtë e policëve me divizë. Ma shumë 

se një dorëzuen shpirtin në vend në këso rastesh.


587 

- Të poshtër! Ndëgjova zanin e Hamdiut afër meje. E shikova si me 

çudi! Një këso fjalësh mund të kushtonte jetën. 

- E kam shok - më tha. Nuk folëm ma gjatë. Një oficer po na shikonte 

që nga nalt. Ulëm kokën dhe lëvizjet e lopatës ndoqën njëra-tjetrën. Më 

shpjegoi kur u kthyem në kamp: “Është nga vendi im”- më tha, - “ka qenë 

profesor dhe një nga më të parët luftëtarë. Është shumë i mirë dhe e dua 

shumë. Do të të njoh me të. E quajnë Bego Gjonzeneli”. 

E takova profesorin mbas asaj dite shpesh herë. Mbas fjalëve të para 

të zakonshme për jetën që po kalojshim, ishte gjendja e re e krijueme që na 

jepte brumë për bisedë. Pak ditë mbas rezolucionit të Informbyrosë të 

qershorit 1948, na detyruen të ndigjojmë leximin e gazetës. Rrijshim ulun në 

oborrin e kampit në një diell përvëlues me ndigjue leximin e gazetës. Rrijshim 

ulun në oborrin e kampit në një diell përvëlues me ndigjue lexime të gjata 

me orë të tana fjalimesh hipokrite që mbaheshin anë e kand vendit. Por na, 

kishim një tjetër kujdes, do të zgjaste edhe ma gjatë kjo gjendje që dukej se 

po lëkundej në themel? Askush nuk dinte gja me saktësi. Na kishin vetmue 

hermetikisht dhe çdo përpjekje me marrë kontakt me botën e jashtme, 

ishte e pamundun. Isha ende i ri. Ndigjojshe me andje fjalët e mendimet e 

të tjerëve. Por dëshirojshe ma shumë bisedën me profesorin. E kam ende 

parasysh. Shtrihej në tokën e thatë, mbështetë në brrylin e djathtë. Gjithmonë 

me dy ose tre të tjerë. Mendohej vazhdimisht. Mandej sikur dëshironte me 

tregue atë që mendonte. Fliste ngadalë, shumë rrjedhshëm dhe me një lidhje 

mendimesh që të bante për vete. Ishte i shqetsuem për fatin e vendit dhe 

tonin. I shpëtuem vdekjes në Beden. Pak muej ma vonë u pamë në kënetat 

e Maliqit. U përqafuem si miq të vjetër. 

* * * 

Na e morën nga mesi ynë, pa dijtë gja, një ditë shtatori. As nuk munda 

me e përshëndetë. Hamdiu më tregoi se ai dhe katër të tjerë po ktheheshin 

në burgun e Vlorës. Nuk kuptova gja. 

“Do ta marrësh vesh ma vonë, - tha. Lamtumirë, ndoshta, 

përgjithmonë”. 

Mbeta shtang prej habie. Pashë vetëm se si me duart e lidhuna pesë 

shokë po hyjshin në një kamion, të shqnuem nga roje ushtarake të armatosuna.


Në fundin e marsit asht përvjetori i asaj masakre që unë e mora vesh 

dy muej mbas. Më treguen se shtatë ishin ekzekutue për një tentativë arratisjeje 

nga burgu. Ndër të parët profesori dhe Hamdiu. Lajmi më erdhi papritun 

dhe efekti më gozhdoi në vend. Kisha mbetë i ngrimë në kambë pa dijtë se 

çka me thanë. Unë nuk do t’i shifsha ma dhe zani i tyne nuk do të tingëllonte 

ma në rrethin e shoqnisë sonë. Hodha sytë mbi shokët vlonjatë, që, zakonisht, 

rrijshin me të. Ishin të premë. Kokën ulun, duket se ende nuk e kishin marrë 

veten nga humbja e randë. U përpoqa atëherë të marr vesh për ditët e tyre 

të fundit. Më thanë se kanë përbuzë mëshirën e ofrueme. E besova. E kisha 

ndigjue me veshët e mi valën e urrejtjes së tyne sa herë që binte fjala. Ndihesha 

kryenaltë për vendosmërinë e tyne. Sikur më frymëzonte bindje në drejtësinë 

e idealit tim. Po kur në brendinë time mundohem me vështirësi me u bindë 

se ata kanë vdekë, nuk jetojnë ma, nuk do të jetojnë ma në rrethin tonë, një 

ndjesi dhimbjeje sikur më shtrëngon gjoksin, më ndrydh zemrën dhe në 

fytyrën time, regjë nga dielli e era, rrokullisen pa dashtë dy pika lotë. 

E gjithë ditën jetoj shpirtnisht me ta.


589 

FATBARDHA SARAÇI 

(MULLETI) 

Lindi në Tiranë më 1939. Nga viti 1945 

familja e saj ndiqet politikisht nga diktatura 

komuniste me burgime e internime. Është 

diplomuar në Fakultetin Kimi-Biologji me 

korrespondencë. Ka punuar arsimtare në 

rrethin e Lezhës. Është pushuar nga puna 

disa herë si pasojë e luftës së klasave. Punoi 

punëtore. Mbas ’90 kthehet në arsim. Ka 

titullin “Mësues i merituar”. Punon në lëvizjet 

feministe dhe është autore e shumë shkrimeve.


DY PORTRETE GRASH TË PERSEKUTUARA 

NAFIE STËRMASI (1920-1983) 

Si shumë gra të tjera, që u rritën dhe u edukuan me frymën e 

atdhedashurisë, edhe Nafije Stërmasi, me jetën e saj sfidoi komunizmin. 

E lindur në Shkodër, u martue në Tiranë në një familje që kishte 

kontribute në shpalljen e pavarësisë së Shqipnisë. Mbështetun në këtë truell, 

i shoqi kishte mbarue Akademinë Ushtarake dhe shërbeu në ushtrinë shqiptare 

deri më 1939. 

Pas pushtimit fashist të vendit, shtëpia e tyne u ba bazë e randësishme 

nacionaliste (nga aty Balli Kombëtar lidhej me të gjitha qytetet). Ai vetë 

drejtonte rininë e kësaj organizate të kryeqytetit. Gjatë Luftës komunistët i 

bënë tri herë atentat. Kuptohet se mbas saj u kërkue me qiri. “Nuk do të iki 

jashtë, se s’kam ba gja”, - tha, kur i sugjeruen mërgimin. Ishte një grue 24- 

vjeçare, që fshehu babën e tre fëmijëve të vegjël. Përballoi vetë torturat e 

presionet psikologjike, që iu banë nga organet e diktaturës. Fëmijën e vogël 

e kishte 6 muajshe. Ajo kërkonte që të shkonte në shtëpi ta ushqente. “Ju 

keni qumësht anmiku”, - i thosh hetuesi, dhe s’e lejonte. Mund të konceptohet 

kjo? Pas dy muajsh, me të tre fëmijët e internojnë në Berat, ku mbijetesa 

ishte e vështirë, pale jeta. Gjatë kësaj kohe, i shoqi kapet dhe pushkatohet. E 

shkreta grue! Mundi të marrë disa ditë leje, dhe me ndihmën e një fshatari 

mori vesh se ku ishte vorri i të shoqit. Gërmoi. Kufomën e gjeti përmbys. 

E ktheu për së mbari, preu një tufë flokësh (që edhe sot ruhet nga fëmijët si 

kujtimi ma i shtrenjtë) dhe e rivarrosi. Mbi një gur gërvisht emnin e tij, të 

cilin e maskoi. Mandej u betue: “Do ta mbaj besën që kam dhanë, si i ka hije 

familjes tande e familjes time. Fëmijët do t’i rris”. 

Mbasi kthehet nga internimi, çdo gja ishte konfiskue. Si grue e fortë e 

kurajoze punoi aty ku gjeti: punëtore llaçi në ndërmarrjen e ndërtimit, në 

hapje gropash, në mbjellje pemësh, në hapje toke të re, ani se ishin punë për 

burra. Bile me pikësynimin që të bante një normë e gjysmë në ditë: duhej të 

siguronte triskat e ushqimit, kishte tre fëmijë dhe vjehrrën. Burrë përmbi 

burrat. Deri sa doli në pension. Atëherë ishte 55 vjeçe; ishte hangër me 

punën dhamb për dhamb për 30 vjet. Jo pak.


591 

Ngjarja që i mbeti në kujtesë asaj dhe familjes ishte një natë marsi e vitit 

1963. Fshatari, i cili më 1946 i kishte tregue vendvorrimin e të shoqit, i 

tregoi se aty do të punonte traktori. Atë natë, me djemtë, të cilëve u tregoi 

rrugës, shkoi në vend, zbuloi vorrin dhe mblodhi eshtnat e të shoqit. Mandej, 

mbasi erdhën në shtëpi, i varrosën 

në oborr. “Mos diskutoni me kënd, - i porositi djemtë, - se e pagueni me 

kokë”. Porosia e saj e fundit ishte: “Kur të vdes, të na varrosni bashkë”. 

Kaluen vitet. Më 1983 ajo vdiq. Djemtë ia plotësuen amanetin. Në arkivol, 

krahas trupit të saj, fshehurazi, vendosën edhe eshtnat e të shoqit. Tani në 

vorrin e tyne është skalitur: Nafije e Reshat STËRMASI: sfiduen vigjilencën 

revolucionare të diktaturës. 

MARIE GJOKA 

Një shprehje rënqethëse popullore thotë: “Mos, o Zot, sa duron robi”, 

se njeriu, siç dihet, bart shumë… E në qoftë se kërkon një konkretizim të 

kësaj shprehjeje, askund nuk e gjen më tepër, se tek grueja tejet fisnike e 

shumë e vuejtun, e quejtun Marije Gjoka (Mazreku). Hallet e dertet në zemrën 

e saj erdhën tue u shtue, ashtu siç mblidhet orteku i borës.Ishte një familje 

punëtore, e vorfën si shumë familje në Shqipninë tonë të shkretë… 

Babai i vdiq herët, ndërsa nëna i rriti, siç thuhet “me thonjtë e duerve”… 

Ishin gjashtë fëmijë. Një motër u martue, ndërsa tjetra u adoptue nga një 

çift. Nga vëllaznit, njëni u ba prift, tjetri, Rroku, mjeshtër marangoz. Dom 

Nikollin e patën si kryetar familjeje. Ishte ai Nikë Barcolla (pseudonim), që 

do ta bante atë pelemikën e famshme me At Fulvio Kordinjanon, i cili, 

ndonëse kishte punue aq shumë për kulturën shqiptare, në një artikull ishte 

shprehë shumë keq për shqiptarët. Pas pak Dom Nikollin e transferojnë 

nga Tirana (ku shërbente si famulltar), për në Kryezi të Pukës. Me të shkoi e 

ama, Rroku dhe e motra, Marija. U nisën në atë fshat të largët në një ditë 

dimni, me shi… E që këtu zuni fill tragjedia… Mendoni një familje qytetare 

shkodrane, në një zonë të thellë malore, pa dritë e ujë, në mes të maleve të 

nalta, në një fshat të vorfën të Pukës, tamam ashtu si e përshkruente Migjeni. 

Dhe ishte viti 1944… vit, që edhe në ato male të largëta, kishte nisë me u 

ndigjue duhia e diktaturës. Lajmet, sidomos për klerikët katolikë, qenë të 

kobshme. I pari klerik i pushkatuem qe Dom Ndre Zadeja. Mbas do të 

vinin të tjerë… Këtë e dinte mirë Dom Nikolla, prandej errësohej në fytyrë.


Por, - në dorë të Zotit!, - thonin nën za nana e motra e gjorë. Bishat tinzare 

martirizimin e kësaj familjeje donin ta fillonin jo nga prifti, por nga i vëllai, 

Rroku. Për këtë duhej gjetë një shkak, qoftë edhe i krijuem… Dhe ndërsa 

Rroku, me porosi të Dom Nikollit, po shkonte të riparonte disa dyer e 

dritare të kishës së Fletit, rrugës ndesh në njerëz të Sigurimit. Po po ecnin 

me një person të dënuem me vdekje, që duhej t’u tregonte vendet se ku 

ishin fshehun të arratisunit. Dhe akuza u ndërtue: Rrok Mazreku ka dashë të 

takohet me ata të malit… Menjëherë e arrestuen. Mbas disa ditësh morën 

edhe Dom Nikollin. Dy vllaznit nuk u panë ma kurrë me njëni-tjetrin. Marija 

me të amën mbetën vetëm si të shushatuna. Mbas pesë vjetësh, Rroku doli 

nga burgu dhe erdhi të jetojë pranë familjes në fshat. Nisi të punojë si punëtor 

në sharra. Por… një ditë një barakë e vjetër mori flakë. Rroku, bashkë me 

tre punëtorë, vrapuan ta fiknin. Por nuk ia dolën. E kaq iu desh… e arrestuan 

edhe si “sabotator”. Filluen prapë ditë torturash e tmerri. Mbas pak erdhi 

ora e vdekjes. Ishte 25 dhjetor, Dita e Kërshëndellave. E prunë të ziun. 

Duarlidhun. E vendosën pranë një grumbulli dërrasash. Ishte goxha djalë, 

28 vjeç, në kohën më të bukur. “Çka ke me thanë”? - e pyeti xhelati. E ai u 

përgjegj: “Rroftë Shqipnia, me një liri të vërtetë”! Desh me shtue edhe diçka, 

por nuk e lanë… se krisi batarja. Fshatarët u shpërndanë të tmerruem. 

Nana e zezë qëlloi te kroi i fshatit tue mbushë ujë. U drodh sa ndigjoi 

pushkët… Një fshatart, tue u kthye, e pa. Hoqi kësulën, edhe me nji za që i 

dridhej, i foli: “Ti shëndosh, nana e priftit se djalin ta pushkatuen”. Marija 

tregon: “Mbetëm të dyja si zogj të harruem”. Nana, që nga ajo ditë, nuk 

bani dritë ma. Dr. Karagjozi tha: “I ka dalë zemra prej lëmazit”. Këtu Marija 

mbeti qyqe vetëm. E ishte 18 vjeçe. Tashti nisi një rrugë të re: atë drejt 

burgjeve dhe kampeve të internimit. Në borë e në shi… E kjo jo pak, por 

për 37 vjet. Kaq vite mundimesh do ta banin të skuqesh çdo Mandelë në 

botë: herë tue u kujdesë për vëllain e ma vonë edhe për burrin, që e provoi 

edhe ai burgun, se qe martue me një të “prekun”.Kështu pra, mbas vdekjes 

së nanës, tue mos durue vetminë, e martuen me Bibë Gjokën, vendas, nga 

fshati. Burrë i urtë, por shumë i vorfën. Dikur e lanë Pukën dhe erdhën në 

Shkodër. 

Ndërtuen çerdhen e re. Ua mbushi Zoti votrën plot, me djem e vajza. 

Patën 6 fëmijë. Nanë Marija u gjallënue diçka (ndonëse rruga e burgut s’iu 

hoq gati kurrë). Por s’kishte qenë thanë të gëzojë. Rruga e mundimeve


593 

s’kishte shkue as deri në gjysmë… Ishte ditë korriku, kur i erdhi lajmi i zi. 

Djalin e kishte ushtar. Mandatën ia sollën dy shokët e tij, me lot ndër sy… 

Andri, loçka e zemrës, ishte mbytë në Drin... Dhe ishte vetëm 20 vjeç. 

Nanë Marija vrapoi si e çmendun pranë lumit. Drini e kishte marrë 

trupin e mbytun dhe e kishte tretë diku larg. Pas pesë ditësh, kalbë e nxi, 

nanë zezës ia sollën në shtëpi. E varrosi, ja ashtu, me duert e veta. Tashti nisi, 

gati çdo ditë edhe një rrugë tjetër: atë të varrezave. Rrasa e vorrit edhe sot 

asht e pastër si pasqyrë, pse: “Sa të ndrisi ylli e hana, me lot zemre ia than 

nana”. E kështu kaluen gati 10 vjet. U mendue se mbaruen vuejtjet e saj, por 

jo… kishte prapë. Ma keq sa s’bahej. Djali tjetër, i martuem e me dy fëmijë, 

u sëmur randë, me sëmundjen e… Çka nuk banë për shërimin e tij. E 

dërguen edhe jashtë shteti, në Romë. Nanëzeza gjithkund me të, derisa i 

vdiq ndër duer, atje në dhe të huej… 

Këtu mbyllet tregimi për nanë Marijen. Tashti ajo jeton si kot, si hije. 

Asgja nuk e ngroh ma. I duket se ka jetue dy shekuj në një andërr të gjatë e 

të frikshme. Vetëm dy gjana e mbajnë gjallë: nipat e mbesat, që mblidhen si 

zogj rreth gjyshes së tyne dhe lulet që dërgon herë pas here në kishë. Ajo 

lutet e lutet… Si para Zotit. Lutet që në shtëpinë e saj të mos ketë ma zi. I 

lutet Zotit si për ata që i deshi aq fort, si dhe për ata, që i sollën kaq vuejtje 

në jetë (e që ajo i di edhe me emna). Por, ajo fal, pse asht zemër nane. Dhe 

zemra e nanës asht gjithmonë një det shprese, besimi e mëshire.


MEHMET SHEHU 

(TEPELENA) 

Mehmet Shehu (Tepelena) lindi në Tepelenë 

më 1931, në një familje me tradita atdhetare. 

Fillimisht përkrahës dhe pjesëmarrës në 

Lëvizjen Antifashiste që udhëhiqej prej 

komunistëve dhe më vonë kundërshtar i saj. 

Mehmeti u arrestua më 1946-tën dhe vuajti 

në burgjet komuniste gjithsej 27 vjet. Ka në 

dorëshkrim, materiale me interes.


595 

XHEMIL MUSTAFARAI: NJERIU ME ZEMËR LUANI 

Ishte nëntori i vitit 1946. Porsa kisha bërë hetuesinë në Tepelenë, nga 

ish-kryespiuni Xhezo Makashi, (ish-kryetar i Degës së P.B.Tepelenë). Më 

nisën për në Kalanë e Gjirokastrës, ku do të vazhdoja rihetuesinë. Nga 

Tepelena më nisën në këmbë, të shoqëruar me tre policë. Koha ishte shumë 

e keqe (dimri i 1946-s). Të gjitha urat, rrugët dhe çdo gjë i kishte prishur dhe 

rrëmbyer shiu. 

Isha 15 vjeç. Nata na zuri te Hani i Subashit. Policët këtu më hipën në 

një makinë ushtarake dhe më zbritën te Sheshi i Çerçizit. 

Isha bërë qull nga shiu dhe kisha shumë ftohtë. Policët më çuan në një 

rajon policie, që ishte afër Kalasë, në verilindje të saj. Më mbyllën në një 

birucë-hale, që ishte dhe pa dritë. Nuk dija ku të ulesha. Trupi i lagur dhe të 

ftohtit po më merrnin shpirtin. Si nuk vdiqa atë natë, ajo ishte një mrekulli e 

Zotit. 

Në mëngjes erdhën policët, më morën e më çuan në Gjykatën 

Ushtarake. Atje na priste prokurori ushtarak, doraci Ago Çela. Agua u dha 

policëve një shkresë dhe i urdhëroi të më çonin në burgun e tmerrshëm të 

Kalasë. Më çuan në Kala. Hyrja e saj qe një tunel i gjatë dhe i errët. Çdo gjë 

atje ulërinte, sadopak të flisje. Më ngjitën në katin e dytë ku ishte burgu si 

dhe drejtoria e tij. 

Mbasi më rikontrolluan, më futën ndërmjet dy portave të hekurta, të 

mëdha. Mbas një thirrjeje të llahtarshme, erdhi gardiani nga brenda dhe më 

mori. Ai më çoi në sallën e madhe të 7 penxhereve. Ajo ishte plot e përplot 

me të burgosur, të ulur përtokë në çimento. Kush kishte vetë ndonjë rrobeshtresë, 

rrinte mbi të. Sa tmerr! 

Gjithë ato fytyra të vrara dhe të brengosura aty brenda, kishin një 

shpirt engjëllor, bujar dhe burrëror. M’u afruan dhe më pyetën si quhesha 

dhe nga vija. Mbasi mësuan kush isha, lajmëruan tim vëlla, që ishte në një 

dhomë tjetër, Zenel Beqir Shehun, që ishte i arrestuar qysh në qershorin e 

vitit 1946. Zeneli kishte dalë në gjyq dhe kishte marrë pafajësinë. Lirimin


nga salla e gjyqit as më vonë nuk ia bënë, duke shkelur çdo arsye dhe dispozitë 

ligjore. Siç dukej, pritej nga gjakatarët enveristë, me në krye B.Spahiun, që të 

vinte data 14.01.1948, që ta ekzekutonin. 

Në fillim në burg njoha Maliq Shehun, me të cilin kisha një moshë dhe 

rrinim në një sallë me të. U njoha dhe me Haziz Qamilin, që ishte rreth 35 

vjeç, me trup dhe hije burrërore të labit kollos. Shikoja nga dhomat e izolimit, 

kur dilte në ajrim edhe heroinën Hava Golemin. Ajo ishte një grua e pashme, 

e shëndoshë dhe e veshur me të zeza; grua serioze, me krenarinë dhe pamjen 

burrërore të Labërisë. Asnjëherë s’e pashë të trishtuar atë grua, por ballëlartë 

dhe sypatrembur. 

Feridenë nuk e njihja. Në dhomën Nr.51 ishte i izoluar djaloshi me 

zemër luani, Xhemil Mustafaraj. Ky ishte rreth të 27 vjetëve, i pashëm dhe 

krenar. Kur dilte për në banjë, të jepte përshtypjen e një djaloshi, që priste 

martesën dhe jo vdekjen e tij në birucën kobzezë, nr.51. 

Havaja dhe gjithë të tjerët ishin arrestuar me akuzën se në Gjirokastër 

“do të bënin ‘atentat’ kundër Shefqet Peçit, për gjakmarrje të I. Golemit”. E 

gjithë kjo akuzë, fillim dhe mbarim, ishte e sajuar. 

Gjyqi kryesohej nga Bexhet Mema dhe prokuror Ago Çela. Të pesë 

viktimat e enverizmit i kishin grupuar. Havaja si “kryetare” dhe të gjithë të 

tjerët ishin torturuar egërsisht për gjashtë muaj rresht nga egërsirat e tërbuara 

(hetuesit) të Degës së PB Gjirokastër, me në krye xhelatin Jashar Menzelxhiu. 

Këta ujqër të tërbuar, me që nuk ia arritën dot qëllimit që t’i mposhtnin të 

pesë viktimat e tyre, i nxorrën në gjyqin e montuar dhe i dënuan me akuza 

fallso: 

Xhemil Mustafarain me vdekje (pushkatim), konfiskim pasurie dhe 

humbjen e të drejtave; Hava Golemin me 20 vjet burg; Haziz Qamilin me 

30 vjet burg; Feride Kamanin me 5 vjet burg; Maliq Shehun me 5 vjet burg. 

Djaloshi zemërpetrit, Xhemil Mustafaraj, kur iu dha vendimi me vdekje, 

me krenari iu përgjigj kriminelit Bexhet Mema: “Poshtë komunizmi! Unë 

kurrë nuk vdes nga plumbat tuaj mizorë”. Menjëherë nxorri nga xhepi një 

brisk dhe preu damarët e duarve. Gjithë pjesëmarrësit në gjyq u pezmatuan 

nga guximi heroik i këtij djaloshi 27-vjeçar të Labërisë. Gjyqi u pezullua, 

djaloshin vetvrasës e çuan menjëherë në spital dhe e shëruan për momentin. 

Në seancën tjetër të gjyqit, ai mbeti prapë i dënuar me vdekje. E izoluan në 

dhomën vdekjepritëse, nr.51. Aty Xhemil Mustafaraj priste vdekjen, së bashku


597 

me një plak të urtë dhe të ndershëm nga Tatzati, (emri i të cilit nuk më 

kujtohet), por nëse nuk gaboj, quhej Ismail Tatzati. 

Nga fundi i muajit dhjetor të 1946-ës vjen vendimi i formës së prerë 

nga Gjykata e Lartë. Këtë vendim erdhën ta zbatojnë mishngrënësit 

komunistë të Degës së PB të Gjirokastrës.Ekzekutimin, zakonisht, e bënin 

pas orës 24.00. Sa u hap porta e madhe dhe, sidomos, ajo e dhomës Nr. 51, 

të gjithë të burgosurit e dëgjuan zhurmën e dyerve. Të shqetësuar prisnin 

mynxyrën që do të ndodhte në dhomën nr. 51. 

Xhemil Mustafaraj u ngrit dhe sa pa në derë vrasësit, mori në dorë një 

presëse prej teneqeje që e kishte përgatitur më parë dhe u thotë katilëve: 

“Jo! Unë nuk do të vdes nga plumbat tuaj”. Me shpejtësi ngre këmishën 

dhe çan barkun e tij. Nxjerr zorrët, i këput ato dhe vdes. Sadistët nuk patën 

kurajon ta kapin, por ngelën të ngrirë në këmbë. Trupin e vdekur të heroit 

Xh. Mustafaraj, së bashku me plakun e urtë dhe të ndershëm nga Tatzati, i 

morën, i ekzekutuan dhe i varrosën në të njëjtin varr! 

Ja pra, ky ishte genocidi që ujqërit e tërbuar enveristo-komunistë: edhe 

trupat e vdekur i riekzekutonin! 

Haziz Qamilin e zuri dheu dhe vdiq në vend në 1947-n, duke punuar 

i detyruar për ngritjen e Degës së PB të Gjirokastrës. 

Këto janë plagë të pashëruara në zemrat e çdo të dënuari dhe të 

persekutuari politik, që i ka përjetuar. 

…Kurrë të mos harrojmë shokët tanë të vuajtjeve, këto plagë të bëra 

mbi ne dhe shokët tanë nga persekutorët komunistë. Ata na ndanë edhe nga 

njerëzit tanë më të afërt, të cilët sot e ndjejnë veten fajtorë për qëndrimin e 

mbajtur ndaj nesh. Ja si shkruan nipi im Eqrem Shehu për atë kohë që mos 

ardhtë kurrë më në vendin tonë: 

“Lexova intervistën e xhaxhait tim Mehmet Beqir Shehu dhe ndjeva dhimbje për 

atë njeri kaq fisnik. Është më i vogli mes pesë djemve të Sheh Beqirit, gjyshit tim. Kur 

doli partizan së bashku me katër vëllezërit e tij, sa kishte mbushur 14 vjeç. Isha 8 vjeç 

kur e takova në burgun e Gjirokastrës më 1948, kurse ai vetëm 17. Them e takova 

sepse biseduam midis hekurave. Ai donte të na puthte, por nuk e linte polici të kalonte 

gardhin e hekurt. Na dha në fund disa monedha metalike, që iu ndodhën në xhep, të 

blinim kaposhka. Kur doli nga burgu erdhi në Tepelenë dhe së bashku me gjyshen na 

mbante me bukë.


Babanë nuk e kishim. Kishte muaj që e kishin vrarë. Më 1954 Mehmeti shkoi 

ushtar. Ne tre fëmijët e Zenelit mbetëm keq. Na morën dajot në Tiranë, të cilët ishin me 

funksione shtetërore. Tek xhaxhai i vogël nuk shkonim dot më. Ai kreu ushtrinë në 

repartet e punës pa parë me sy njeri nga ne. Pas një viti, si të deklasuar, u rikthyem në 

Tepelenë. Shtëpinë na e kishte zënë prokurori i rrethit dhe ne u sistemuam në një kasolle 

pranë shtëpisë. Xhaxha Mehmeti kishte ndrojtje të vinte te ne në Tepelenë; krahu ynë 

nga nëna ishte në pozicion tjetër, por më tepër se ai, kishim ne tani ndrojtje, kishim edhe 

frikë të shkonim tek ai. Sidoqoftë, ai sa kishte mbaruar ushtrinë, ishte sistemuar diku 

në Tiranë me punë dhe kjo na gëzonte shumë. Shumë rrallë në rast vdekjesh tek fisi, 

shihnim njëri-tjetrin, e shihnim me mall dhe me një brengë të thellë në zemër. 

Më 1967 xhaxhai dënohet përsëri. Na shkruan nga burgu letra, por ne heshtnim. 

Lufta e klasave ishte në kulmin e vet. As gruaja që e kishte divorcuar për të ruajtur 

fëmijët, as fëmijët nuk i shkelnin në burg dhe as ne. Ishte atje krejt pa njeri, pa asnjë 

ndihmë, vetëm me ato 400 gr. bukë misri. Nga të burgosurit e tjerë mësonim sa 

burrërisht përballonte ai jetën dhe ndjenim një dhimbje në shpirt dhe heshtnim për atë 

xhaxhanë e vogël, që na kishte mbajtur me bukë. 

19 vjet i izoluar në burg, 19 vjet i izoluar nga të gjithë të dashurit e tij. Dhe kur 

doli nga burgu, nuk patëm guxim t’i shkonim për vizitë. U takuam pas 21 vjetësh në 

një dasmë brenda fisit. Ishte viti 1990. Diktatura kishte filluar të merte të tapëpjetën. 

Iu afruam në tavolinë ku rrinte me gotën e rakisë në dorë. Na dridhej dora. Na u bë 

diçka si lëmsh në grykë e nuk flisnim dot. Si do të na priste ai njeri që na donte kaq 

shumë, por që i qëndruam larg atëherë, kur ai kishte kaq nevojë për ne…? Por ai na 

përqafoi plot mall.”


599 

BARDHYL VUÇITËRNA 

Lindi në Berat më 1942. Djali i Sulejman 

Vuçiternës që u dënua në gjyqin special të 1945 

me 30 vjet dhe vdiq nga torturat barbare gjatë 

vuajtjes së dënimit në kënetën e Maliqit. Bardhyl 

Vuçitërna mbaroi Teknikumin e Ndërtimit në 

Tiranë dhe u dipllomua si gjeometër dhe punoi në 

Durrës. Më vonë kreu dhe studimet në Fakultetin 

e Inxhinjerisë të Universitetit të Tiranës pa 

shkëputje nga puna, por vazhdoi të punojë si 

teknik ndërtimi deri në vitin 1988 për arsye të 

persekutimit familjar. Aktualisht jeton në Leçe 

të Italisë. Është autor i librit “Sulejman 

Vuçitërna”, 2000.


NJË KUJTIM NGA FËMIRIJA 

FRAGMENT NGA LIBRI “SULEJMAN VUÇITËRNA” 

Në fillim të pranverës së vitit 1948, pak ditë mbasi ishim larguar nga 

Tirana, nga vendimi i qeverisë komuniste nr. I. të datës 08.03.1948. jetonim 

në një barakë të keqe, në një lagje të humbur të Shkozetit në Durrës, si 

njerëz e familje e deklasuar dhe reaksionare, pasi kishin një nga prindërit, të 

burgosur, me damkën “kriminel lufte”. 

Unë isha fëmijë në moshë, jo më shumë se 5 vjeç e gjysmë, në fillim të 

prillit të 1948-s e, si i tillë, po luaja me disa moshatarë të mi përpara 

“Ndërmarrjes Ura” në Shkozet (që në atë kohë kjo ndërmarrje kishte në 

vartësi, kampet e punës së të burgosurve politikë) dhe natyrisht loja më 

bënte të mos shihja asgjë përreth meje, që të më hiqte vëmendjen nga ky 

argëtim fëminor. 

Përpara derës së kësaj ndërmarrjeje, kishte ndaluar një autokolonë 

kamionësh, të hapur e pa tenda, me të burgosur politikë, të ngjeshur mbas 

njëri-tjetrit, të lidhur dy e nga dy përdore, të cilët ruheshin nga një mori 

policësh sipër në kamionë dhe poshtë në rrugë. 

Në një nga këta kamionë, ishte i lidhur dorë për dorë babai im, me 

bashkëvuajtësin e tij, zotin Sami Koka, ish-kolonel e i dënuar po nga “Gjyqi 

Special” i Tiranës i 1945-s, me “30 vjet burg e punë të detyruar”, si “kriminel 

lufte e armik i popullit”, njëlloj si im atë. 

Në një moment, babai më shikon mua, që isha duke luajtur me fëmijët 

e tjerë, aty pranë dhe i drejtohet bashkëvuajtësit të tij, gjithë gëzim, se shihte 

të birin, që nuk do ta shihte më kurrë, duke i thënë: “Shih, Sami, Bardhylin!”. 

Mua, që ndodhesha rastësisht aty pranë, më tërhoqi vëmendjen nga loja, 

përmendja e emrit tim. Lë për një çast lojën, e shoh nga erdhi ky zë. Ngela 

tepër i habitur, që ndodhesha para tim eti, në të tilla kushte, sepse babanë e 

mendoja në Burgun e Vjetër të Tiranës, kur kisha bërë takim me të, para 3 

muajsh. 

Nga shenja, që më bëri duke vënë gishtin tek goja, im atë më këshillonte 

të mos flisja me të, se komunikimi njerëzor, edhe pse në kushte privimi lirie,


601 

ishte i ndaluar, për këta njerëz “human”, të ardhur nga mali. Për moshën që 

kisha, ndjeja frikë, kur shihja ata policë të shumtë, rreth asaj autokolone të 

burgosurish politikë. Ngela ashtu, duke parë babanë, pa folur me të. Vetë 

babai, me shenjën që më bëri, më tregonte kështu, se ishte i ndaluar 

bashkëbisedimi i personave të tjerë me të burgosurit politikë, qofshin këta 

edhe të mitur, si rasti im. 

Kam ndenjur duke parë tim atë, nuk mbaj mend mirë sa kohë, derisa u 

nis autokolona në destinacionin e vdekjes, për këta të pafajshëm, për në 

kampin e punës, së Vloçishtit. 

Ndenja ashtu i shushatur, derisa u zhdukën siluetat e vdekjes. Kjo ishte 

dita e fundit që kam parë tim atë, sepse, pas disa muajve, na erdhi mandati 

i zi, ai i vdekjes mizore në kondita të shëmtuara e, që vetë Zotit do t’i 

dhimbsej. 

Ngjarje si këto, të dhimbshme, kanë ngelur të fiksuara mirë në kujtesën 

time, edhe sot mbas 56 vitesh; dita kur im atë u nda nga familja, duke 

përfunduar në burg, e më pas, duke vdekur, në moshë fare të re; plot 

ngjarje e episode të tjera të dhimbshme gjatë jetës sime e të familjes 

“Vuçitërna” në përgjithësi, më kanë bërë që të kryej detyrimin, ndoshta jo të 

përkryer, për aq sa i takon dhe e meriton të zërë figura e tim eti, në altarin e 

Kombit. Duke i përfunduar këto episode ngjarjesh të pakëndshme të 

fëmijërisë sime, mendoj se plotësoj sadopak portretin e tim eti, për kohën 

kur ai jetoi, në ato kushte të privimit të lirisë, me njerëzit që e rrethonin, në 

ato ambiente burgu dhe kampi pune, duke i quajtur unë këto episode si më 

të trishtueshmet, që më kanë ngelur e, që nuk fshihen kurrë nga kujtesa ime.


GJOVALIN ZEZAJ 

Lindur në Shkodër në vitin 1928. I pari student 

i gjimnazit “At Gjergj Fishta” që arrestohet 

me 27 Nëntor 1945, mbasi së bashku me 

studentë të tjerë themeluan organizatën 

antikomuniste “Bashkimi shqiptar”. Del në 

gjyq ushtarak, me një grup prej 39 të 

pandehurish, ku bënin pjesë dhe tre klerikë të 

pafajshëm. Në pertencën e tij prokurori Aranit 

Çela kërkoi denimin me vdekje për 11 nga këta 

të pandehur. Ndërsa për Gjovalinin, megjithëse 

ishte ende në moshë adoleshente, kërkon burgim 

të përjetshëm.Duke përfituar nga amnistia për 

arsye moshe bëri vetëm 6 vjet burg. Lirohet nga 

burgu por e pret vetëm puna e krahut dhe mbas 

7 vitesh arrestohet për të dytën herë. Pikërisht 

më 25 maj 1959, ditën kur Hrushovi ishte për 

vizitë në Shkodër. Dënohet me 5 vjet burg për 

agjitacion e propagandë. Mbasi lirohet për të 

dytën herë vazhdon gjimnazin në shkollë nate 

dhe merr maturën. Punoi punë të rënda deri sa 

doli në pension. Ka botuar librin: “Gjenocid 

mesjetar në shekullin XX”


603 

FRAGMENTE NGA LIBRI “GJENOCIDI MESJETAR NE 

SHEKULLIN XX” 

Dënimi i parë 

Tashmë ishim mësuar me atë zhurmë të zakonshme, si çerdhe grethash. 

Më kishte marrë një gjumë i thellë, por edhe atëherë nuk pata fat. Një polic 

erdhi si i tërbuar. Më zgjoi nga gjumi e më dërgoi tek Shefi i Degës, i cili më 

pyeti nëse e njihja Mark Çunin. Të them të vërtetën pata një tronditje të 

thellë shpirtërore, por e përmbajta veten duke u paraqitur i qetë, dhe i 

thashë: 

- Markun e kam njohur nëpërmjet babait tim që e ka pasur nxënës në 

katundin Rrenxa-Bushat. Nëpërmjet dy familjeve tona lindi një miqësi e 

sinqertë, - por pa mbaruar mirë fjalën shefi i degës më tha: 

- Këto janë përralla, fol për aktivitetin tuaj armiqësor kundër pushtetit 

popullor të ngritur me gjakun e dëshmorëve, që dhanë jetën për liri..., e që 

ju donit ta përmbysnit, - e mbasi foli si i çmendur për Stalinin e madh, nga 

nervozizmi djersët i shkonin rrëke në fytyrë. Për të ndjerë veten disi të çliruar, 

zbërtheu pullën e xhaketës që dukej sikur po i merrte frymën. Thirri policin, 

që më vonë e kuptova se për çka. 

Mbas pak hynë brenda me dhunë polici me Mark Çunin të lidhur me 

pranga. U hutova! Kuptova se ishte arratisur. Si qëndronte puna! Tashti ishte 

e kotë! 

Kisha përballë meje Markun dhe kryexhelatin. Ishin momente të 

paimagjinueshme. Marku i lidhur me duar mbas shpine, dhe kamxhiku i 

Shefit të Degës binte pa pushim në trupin e tij, në fytyrë e gjithkund, ndërsa 

gjaku i rridhte pa pushim nga hundët e nga goja. Skenë vërtetë rrënqethëse 

dhe e dhimbshme. Është e pabesueshme se si njeriu arrin të sillet në mënyrë 

kaq shtazarake me njeriun. Kjo është e vërteta e hidhur. Nuk mjaftoi me 

kaq, e përplasi në një nga qoshet e murit dhe aty e godiste me sa fuqi që 

kishte me grushta stomakut. Më në fund Marku ra pa ndjenja dhe kur polici 

e tërhoqi zvarrë për shkallësh, koka e tij përplasej për çdo këmbë shkalle.


...Hetuesit, për të shfryrë inatin ngaqë nuk u rrëfeva para tyre për 

“mëkatet e bëra”, më zbritën nga banjoja e katit të tretë që, të paktën, ishte 

e ajrosur, në katin përdhes, nën shkallë. Në të vërtetë ajo ishte një banjo 

primitive, por shërbente edhe si vend dënimi e torture për të detyruar të 

burgosurit të thonin të vërtetat e të pavërtetat. Përveç erës së qelbur e të 

padurueshme, aty s’kishte as dritare, por ajrosej vetëm kur hapej dera nga 

ndonjë i burgosur që kryente nevojat personale, i përcjellur nga polici ose 

partizani. Për fat, këtu qëndrova me shpirt ndër dhëmbë vetëm tri ditë, 

pastaj më dërguan përsëri lartë. Aty gjeta Mark Çunin, që dergjej pa shtrojë 

e mbulojë, i katandisur mos Zot më keq. Nga njëra anë torturat, nga ana 

tjetër me krahun e thyer dhe pa kurrfarë ndihme mjekësore. U mundova 

me ato pak mjete rrethanore t’i vija në ndihmë. Krahun e thyer ia lidha me 

një peshqir që e ndava përgjysmë, ndërsa plagët ishin të shumta, e ku kisha 

mundësi ia freskoja me ujë. Vetëm ky ishte shërbimi që mund t’i bëja. Nuk 

kaloi shumë kohë që isha vendosur këtu, kur erdhi, tashmë miku i të 

burgosurve, Fadil Rakiqi, i cili më thotë: “Kanë arrestuar një prift italian dhe 

e kanë futur në birucën ku ishe ti”. Kaq dhe iku. E kuptova pse më kishin 

nxjerrë nga ai vend. Isha shumë kurioz të dija se kush ishte i arrestuari i 

fundit. Prita të nesërmen kur mori shërbimin Fadili, i cili na shoqëronte në 

banjo, ne të burgosurve të katit përdhes. Kur më erdhi radha mua, i thashë 

mikut tonë: “Kujdes se dua të flas disa çaste me klerikun”. U futa brenda në 

banjo, ndërsa Fadili survejonte tek shkallët. E pashë të mbledhur gërmuq 

(sepse ishte nën shkallë) njeriun të cilin nuk e njoha. I thashë se jam student 

i arrestuar e i tregova emrin tim. Ai m’u përgjigj me zërin e tij të ëmbël: 

“Jam At Giovanni Fausti”, emër që e dëgjoja për të parën herë. E kuptova 

se ishte një personalitet i klerit katolik dhe u largova nga ai duke e përshëndetur 

me respekt dhe me dhimbje... 

...Në fund të muajit janar të vitit 1946, më çuan në një zyrë të katit të 

dytë të Shtabit të brigadës, ku na kishin mbledhur të gjithëve që kishim 

përfunduar procesin. Porsa u hap dera, përballë meje qëndronte në këmbë 

ujku me fytyrë njeriu, prokurori, kapiten Aranit Çela, që në Shkodër kishte 

lënë nam për egërsinë e tij. Ai bëri një bisedë hipokrizie me mua duke u 

paraqitur si njeri human dhe ndër të tjera, më tha: “Na vjen keq që po bie 

viktimë e të tjerëve. Ti, tha ai, je në lulen e rinisë, gëzoje atë po deshe, zgjidh


605 

e merr lirimin nga burgu ose vdekjen. Gjithnjë vazhdoi ai, nesër hapet gjyqi 

i popullit dhe tregoji trupit gjykues se udhëheqësit tuaj ishin Pader Giovani 

Fausti, Pader Danjel Dajani e Pader Gjon Shllaku. Porsa dëgjova këto fjalë 

nga goja e prokurorit provokator, u indinjova pa masë, por duke u treguar 

gjakftohtë e i matur iu përgjigja: “Këta emra i kam dëgjuar për të parën 

herë këtu në hetuesi, gjithashtu kam qenë student i Gjimnazit të shtetit”. 

Përgjigja ime negative nuk i ra për shtat prokurorit, i cili më tha: “Po qe se ti 

nuk pranon, do të të shkojë koka”. 

Më 31 janar të vitit 1946, herët në mëngjes, futen policët në çdo dhomë 

e, në heshtje, na lidhën me pranga dy nga dy e na nxorrën në korridorin 

përdhesë të ndërtesës. Kishte persona që nuk i kisha njohur e që i pashë këtu 

për të parën herë. Në fakt nuk e dija se sa vetë ishin implikuar në këtë 

çështje, dhe nuk ishin pak, megjithëse jemi përpjekur me mish e me shpirt 

që të ruanim konspiracionin në një farë mase, e të shpëtonim disa kokë. Në 

fakt ia arritëm deri diku qëllimit. 

Çdo ditë populli i Shkodrës na priste në të dy anët e rrugës i terrorizuar 

duke parë ato skena aq të dhimbshme e të shëmtuara në kurrizin e patriotëve 

dhe klerikëve të pafajshëm. Në krye të këtij korteu të përmotshëm printe 

padër Giovani Fausti, Pader Danjel Dajani e Pader Gjon Shllaku, pastaj 

seminaristët, studentët, ushtarakët e fshatarë të akuzuar si bashkëpunëtorë 

me grupin tonë që numëroheshin 39 të pandehur të rrethuar nga një mori 

policësh, partizanësh e oficerësh të sigurimit të armatosur deri ndër dhëmbë. 

Tani e kishte fjalën salla e “Gjyqit të popullit” e vendosur në Kinema 

Rozafat, e përshtatur kohët e fundit nga komunistët. Publiku përbëhej nga 

njerëz të besuar të partisë me autorizim të posaçëm e rrallë herë mund të 

hynin në sallë njerëzit tanë, ndërsa altoparlantë të fuqishëm të lidhur edhe 

me Radio Shkodrën, transmetonin punimet e seancave të përditshme të të 

ashtuquajturit Gjyqit të popullit. Ndërsa ne po i afroheshim ndërtesës së 

Kinema Rozafatit, altoparlantët transmetonin këngë partizane revolucionare 

të kohës si: Hakmarrje rini, etj., në mes të intervalit muzikor, spikeri, Masar 

Bekteshi çirrej me zërin e tij shurdhues duke thënë: Vini re! Vini re! Sot 

hapet seanca e parë e Gjyqit të popullit kundër një grupi kriminal të 

organizatës fashiste-terroriste të udhëhequr nga krerët e klerit katolik të 

Shkodrës.


Në mes duartrokitjesh e brohoritjesh histerike të pjesëmarrësve 

komunistë, doli në tribunën e gjyqit Prokurori Kapiten Aranit Çela, duke u 

mburrur e kapardisur si kapadai. 

Trupi gjykues përbëhej nga kryetari i tij Toger Mustafa Iliazi, anëtarët: 

Kapiten Namik Qemali, e Aspirant Tonin Miloti dhe Shaban Dautaj sekretar. 

Seanca e parë e gjyqit u përqendrua vetëm me pyetjet e shumta që iu bënë 

Padër Faustit, i cili iu përgjigj me burrëri, gjakftohtësi dhe me vendosmëri 

të patundur në rrugën e martirizimit. 

Seanca e dytë do të hapej prej Pader Danjel Dajanin, i cili do t’u përgjigjej 

akuzave falso të përgatitura në kuzhinën e hetuesisë policore kriminale me 

në krye Zoi Themelin. 

...Prokurori, mbasi mbaroi pretencën prej krimineli e sadisti, me ata 

dy sy që i vezullonin sa andej këtej si ato të nëpërkës e me atë gojë helm e 

vrerë mori frymë thellë, “i varfri” ishte lodhur duke lexuar të gjithë ata 

emra ndër të cilët njëmbëdhjetë vetë me vdekje. E në këtë moment të gjithë 

pjesëmarrësit u ngritën në këmbë, siç e kishin zakon, duke brohoritur e 

duartrokitur për “birin e popullit”, të aftë në profesionin e tij, që po sfidonte 

me krenari si gjeli në pleh, burrat e rininë e pafajshme. Ndërsa e kundërta 

për njerëzit tanë. Diku, në një skaj të sallës të vetmuar, pashë vëllanë tim me 

dy motrat që në fytyrat e tyre shprehej trishtim. 

...Në krahun e majtë të hyrjes qëndronte ndërtesa e burgut të madh, 

katërkëndëshe dykatëshe, në fasadën e oborrit të madh ishte vendosur 

drejtoria e administratës e burgut dhe forcat e policisë. Brenda kësaj ndërtese 

katërkëndëshe ishte një oborr rreth 200 m 2 e në mes të këtij oborri të 

brendshëm ishte vendosur një trumë, që shërbente për të furnizuar të 

burgosurit me ujë. Ndërtesa kishte katër dhoma të mëdha, të shtruara me 

një dysheme me dërrasa të kalbura, secila dhomë merrte rreth 80 vetë, por 

edhe më shumë, të sistemuar në katër rreshta, ku, ndonjëherë, hapësira e 

fjetjes ishte jo më shumë se 30 cm. Në katin e dytë, përveç dy dhomave të 

mëdha, kishte edhe 4 dhoma të vogla (dy mjatas e dy djathas ndërtesës). 

Këto përdoreshin për të sëmurët, pothuaj si dhoma të infemierit, pa kurrfarë 

shërbimi mjekësor. 

Në katin përdhesë, përballë derës së hyrjes me kafaz me hekura, ishte 

banjoja krejt primitive, e hapur, pa ndarje. Në të dy anët e oborrit, nën


607 

shkallë ishin dy biruca, të cilat shërbenin për të dënuar të burgosurit e 

“pabindur” ose për të dënuarit me vdekje, të lidhur këmbë e duar, në pritje, 

ndoshta, edhe për disa muaj të ekzekutimit ose rrallë herë, të faljes nga 

Presidiumi i Kuvendit Popullor. 

Meqë isha dënuar me 30 vjet burg, kisha fituar të drejtën të rrija në 

dhomën përdhese nr.7, në dhomën e atyre që ishin dënuar rëndë. Pra, kjo 

ishte dhoma e të dënuarve, menjëherë mbas atyre me burgim të përjetshëm. 

Ata më pritën me përzemërsi, duke më lënë në krye të vendit e, simbas 

zakonit, më ofruan kutinë e duhanit, duke më thënë se burgu është për 

burra. Aty gjeta të rinjtë malësorë që kishin qenë në një grup me Preng 

Calin, i cili, thanë ata, u dorëzua vetëm e vetëm për të na shpëtuar ne më të 

rinjve nga vdekja e sigurtë. Atë ditë nuk kishin mbarim vizitat, herë më 

thërriste një grup, herë një tjetër. Në atë dhomë ishin edhe vëllezërit Zenel e 

Hamit Kazazi që, në përpjekje me forcat e shumta të sigurimit, ishin plagosur 

e pastaj dënuar me burg të rëndë. 

...Tashmë situata në vendin tonë rëndohej përherë e më tepër. Në 

shënjestër ishin klerikët e intelektualët. Kulti fetar ishte i lejuar zyrtarisht, por, 

de facto, ishte i jashtëligjshëm. Në vitin 1946 arrestohet Pader Karlo Serreqi 

nën akuzën absurde se nuk kishte denoncuar rrëfimin që i kishte bërë një i 

arratisur, i plagosur rëndë, që mbas pak vdiq. Pastaj Pader Karlo Serreqi 

dënohet nga gjykata me pushkatim, që më vonë iu kthye me burgim të 

përjetshëm. Në këtë kohë arrestohet edhe një klerik i moshuar Hafiz Derguti, 

njeri i ndershëm, trim dhe patriot. 

Në një skaj të oborrit të madh, ngjitur me ndërtesën e burgut, ishte një 

dhomë përdhese. Aty gjendeshin femrat e burgosura politikisht, ndër të 

cilat 18-vjeçarja Ana Daja, e cila luftoi me konviktorët servilë e komunistë, 

të cilët i dolën befas në pritë, ndërsa po shkonte në shkollë, që t’i merrnin 

me dhunë distinktivin e veprimit katolik, që mbante në gjoks. Ata në mes të 

rrugës u përleshën, e kapën për flokësh, e rrëzuan përtokë, por me gjithë 

përpjekjet e tyre, aksioni dështoi me turp. Distinktivi mbeti si mbeti në 

gjoksin e saj. Por, mjerisht, persekutimi e ndoqi në çdo çast. Arrestohet për 

veprimtari armiqësore kundër pushtetit popullor e dënohet me katër vjet 

burg. Aty ishin dhe Vitoren Kuka, Agime Pipa, motrat Terezina e Liza Pali 

e shumë vajza të tjera të dënuara si antikomuniste.


Në katin e dytë, në të dy ekstremet e ndërtesës, ishin dhomat nr.3 e ajo 

Nr.10. Këto ishin rezervë për të sëmurët që ishin me sëmundje infektive 

dhe që ishin në proces galopant të T.B.C. Aty ishin shtruar Agim Boksi, Filip 

Logoreci, Lekë Harapi, Luigj Kçira, Pjetër Gjoka etj. Shteti nuk u jepte 

asnjë ndihmë mjekësore, por familjet, edhe pse jo në gjendje të mirë 

ekonomike, detyroheshin të përballonin ilaçet dhe ushqimet për të sëmurët 

e tyre. 

Në janarin e vitit 1945 shpërtheu revolta e Malësisë së Madhe me në 

krye Bajraktarin e Kelmendit Preng Calin. Pak muaj më vonë, revolta e 

Koplikut me në krye Llesh Marashin që më vonë do të zihej gjallë e do të 

ekzekutohej me varje... 

...U dërguan forca të shumta policore e ushtarake dhe mbas disa orë 

luftimesh, kryengritja më e madhe antikomuniste u shua. Krahina e Postribës 

e pagoi këtë revoltë shumë shtrenjt. Inkuizicioni i kuq pushkatoi 15 vetë, 

ndër të cilët edhe disa nga qyteti i Shkodrës e shumë të tjerë u dënuan me 

burg të rëndë. Fundi i Luftës së Dytë Botërore e gjeti Shkodrën e mbarë 

Shqipërinë në një gjendje mjaft të mirë ekonomike, por Arka e Shtetit ishte 

boshatisur nga okupatori. Kjo rëndoi mbi tregtarët e pasur. Shteti u vuri 

tatimin e jashtëzakonshëm për fitimet gjatë luftës. 

...Kur vinin të burgosur të dënuar rishtas, ata na tregonin lajme të reja 

rreth situatës në hetuesi, na tregonin se si njerëzit kalonin shkallën e arsyetimit 

dhe për t’u shpëtuar me çdo kusht torturave, kërkonin vdekjen e shpejtë. 

Nga fundi i vitit 1946 spikeri i devotshëm komunist Masar Bekteshi 

njoftonte nga altoparlanti i Radio Shkodrës se në kontrollin e bërë nga 

forcat e mbrojtjes së popullit në Kishën Françeskane të Shkodrës gjetën të 

fshehura disa arka me armë e municion. Ne të burgosurit politikë që po 

dëgjonim me vëmendje këtë lajm ogurzi, jo vetëm që nuk e besuam, por u 

revoltuam për këtë mashtrim dhelprak të përgatitur në kuzhinën e Sigurimit 

të Shtetit. 

Por e vërteta do të merrej vesh më vonë. Skenari ishte përgatitur nga 

udhëheqja në Tiranë. 

Në oborrin e gjimnazit françeskan u futën disa bastardë të Sigurimit të 

Shtetit, të lidhur me studentin seminarist Ndoc Vasili dhe të 

ndihmëskuzhinierit.


609 

Brenda një dite filloi e mbaroi gjyqi, nga ku u dënuan me vdekje dhe u 

ekzekutuan: 

1. Imzot Frano Gjini, vjeç 62 

2. Monsinjor Nikollë Deda, vjeç 58 

3. Padër Mati Prendushi, vjeç 66 

4. Çiprian Nika, vjeç 46 

4. Pader Pal Dodaj, vjeç 67. 

Ndërsa Pader Donat Kurti, ish-drejtori i Gjimnazit françeskan Illyricum, 

edhe ky dënohet me vdekje, por dënimi i kthehet në burgim të përjetshëm. 

Nga këto tortura edhe unë do të kisha rriskun tim. Një ditë më thirri 

zëvendësi i drejtorit të burgut Kapterr Riza Hoxha e më tha: Ti ke hedhur 

një letër nga dritarja e vogël e banjos. Kujt ia ke dërguar dhe çfarë ke shkruar 

në të. Një akuzë e trilluar, për mua ishte e papritur, dhe unë ia kundërshtova 

menjëherë duke u munduar të bindja zëvendësdrejtorin se letra përveç rojeve 

me armë, që rrethonin burgun, nuk kishte kujt tjetër t’i binte në dorë. Por 

kapteri injorant dhe njëkohësisht i paarsyeshëm nguli këmbë në të tijën. E 

kuptova qëllimin. Diskutimi mori fund. Kapteri sadist më mbërtheu prangat 

gjermane mbas shpine në të dyja duart, e me ndihmën e dy policëve, më 

rrëzuan përtokë e më mbërthyen edhe këmbët me rripin e pushkës dhe 

vetë Riza Hoxha filloi të më godiste me shkop ndër shputat e këmbëve me 

sa fuqi që kishte. Natyrisht dhimbjet ishin të mëdha, por e vetmja rrugë ishte 

t’i nënshtrohesha vullnetit të Zotit. Kjo histori vazhdoi derisa humba ndjenjat. 

Pastaj e kam gjetur veten në birucë gjithnjë i lidhur me ato pranga me duar 

mbas shpine. 

Rënkimet nga torturat në mesin e natës bënin që të gjithë të burgosurit 

të kalonin çaste ankthi dhe trishtimi nga dhimbja për atë që po u torturonte 

për kapriçot e komandës. 

Nuk mund të rri pa përmendur dy gardianët korçarë, kushërinj me 

njëri-tjetrin, që kanë lënë përshtypjet më të mira në burgun e Shkodrës. 

Quheshin Safet e Remzi Hasanllari, të cilët, gjatë shërbimit brenda burgut, 

ndihmuan të burgosurit me të gjitha mundësitë e tyre për t’ua bërë më të 

lehta vuajtjet. 

Por, mjerisht, nuk vonoi shumë edhe ata u dënuan si të implikuar në 

kryengritjen antikomuniste të Postribës. Përveç këtyre, ka pasur edhe ndonjë


gardian burgu që na ka ndihmuar. Kam njohur një polic nga Lushnja, quhej 

Teofik Luzi, i cili ishte me të vërtetë shpirt njeriu, sa kishte krijuar besim tek 

unë, por edhe unë tek ai. 

Drejtori i Kampit kishte kompetenca të plota mbi të burgosurin: nuk 

kishte as më të voglën përgjegjësi nëse i burgosuri vdiste në torturë. Aty të 

burgosurit trajtoheshin më keq se kafshët e egra. 

Një herë Drejtori na mblodhi të gjithëve e na tha: “shkruajuni familjeve 

mos t’ju dërgojnë ushqime, pse t’i shpenzoni ato; gjella e kampit është e 

mirë, e shtoi: nëse ndonjëri nuk i shkruan familjes për këtë që ju porosita, 

atëherë letra do t’ju kthehet mbrapa. Ja ku arrin krimineli, sa t’i ndalojë edhe 

atë pak ushqim që mundohej të na dërgonte familja. 

Për këto viktima nuk interesohej askush. Përpiqej t’u vinte në ndihmë 

farmacisti Elez Troshani, i diplomuar në Itali, edhe ky i burgosur, por, 

përveç aspirinave dhe sulfamidave, infermieria nuk kishte asgjë tjetër. 

Kemi pasur jo pak raste, sidomos në kohën e shirave, duke u kthyer 

nga puna edhe duke rënë shi duhej të vraponim, se ata që rrinin të fundit, 

goditeshin pa mëshirë nga policët e nuk e ekzagjeroj kur them se disa kanë 

mbetur edhe nëpër kanale duke dhënë shpirt e janë varrosur nga vetë policët 

bri skarpatave sa ende sot nuk u gjenden eshtrat. 

Drejtues kryesorë të punimeve ishin inxhinierë e teknikë jugosllavë, 

meqë ata ishin vëllezër internacionalistë me shqiptarët komunistë. 

...Shirat e stinës së vjeshtës pezulluan punimet e, në fundin e nëntorit të 

vitit 1948, ne që mbijetuam na kthyen nëpër burgjet përkatëse. 

Posa e morën vesh familjarët kthimin tonë, vërshuan menjëherë në 

drejtim të burgut që të na takonin. Por, mjerisht, ata u zhgënjyen. Shumë 

nuk i njohën njerëzit e tyre, sidomos të moshuarit, të cilët ishin bërë kockë e 

lëkurë, kufoma të gjalla. Në atë rast plasi vaji me dënesë, bile mbaj mend 

kur doli i burgosuri Riza Hoti në takim, e shoqja e kërkoi me sy, por nuk e 

njohu, e kur e mori vesht se ishte vetë i shoqi, asaj i ra të fikët duke u 

përplasur mes hekurash. 

...Në marsin e vitit 1950 na dërguan, në punë fizike, pikërisht në atë 

kamp ku, dy vjet më parë, kishim hequr të zitë e ullirit, në kampin famëkeq 

të Bedenit. Megjithëse thuhej se Partia kishte bërë kthesë, por me sa shihej 

ujku ndërron qimen dhe vesin jo, prandaj, nuk ia kishim patur besën, dhe u 

mërzitëm shumë nga ky trasferim.


611 

Aty na sollën edhe disa nga shokët tanë studentë të gjimnazit. Ishin të 

arrestuar kohë më parë, akuzuar si antikomunistë, por kishin përballuar 

torturat më çnjerëzore që ka parë njerëzimi. Ata ishin Ahmet Bushati, që 

qëndroi në hetusi 18 muaj e, në fund, nuk pranoi asgjë, Xhevat e Remzi 

Quku, Thabit Rusi (vëllau i dëshmorit Fahri Rusi) Ernest Perdoda, Tomë 

Sheldia, Lec Bruçaj, Ethem Bakalli etj. Kjo ishte ajo rini shqiptare, e ardhmja 

e atdheut, që nuk iu përkul diktaturës komuniste e që luftoi në kërkim të 

lirisë e të demokracisë. 

Historia e tmerrshme e këtij kampi famëkeq do përsëritej mbas dy 

vjetësh kur torturohet për vdekje Viktor Kujxhia e Xhevat Quku, ndërsa 

Rrok Palaj gati sa nuk vdiq, i lidhur në traversën midis kampit. Për fatin e tij 

po kalonte mbas kampit jashtë drejtori, që, të thuash të vërtetën, nuk ishte 

njeri me shpirt të keq, shpejt u dha urdhër guardianëve të kampit ta zbrisnin 

në tokë, Rroku ishte pa ndjenja, por e mori në mbikqyrje. P.Donat Kurti 

duke i dhënë ndihmën e shpejtë, me frymëmarrje artificiale etj. 

Një ditë na mblodhi drejtori i kampit dhe na tha: “Nëse dëshironi të 

shihni filma çdo natë, do t’ju blejmë një aparat kinematografik me punën 

tuaj që do të bëni, duke punuar katër të diela rresht”. Të gjithë u gëzuam, 

sidomos ne të rinjtë. Në të vërtetë, aparati erdhi dhe çdo mbrëmje në sheshin 

e kampit shfaqej nga një film. Por çfarë shihnim? Filma të vjetër kolkozian, 

dokumentarë për jetën e veprën e shokut Lenin dhe shokut Stalin, 

dokumentarë nga Kongresi i Partisë..., dhe e keqja ishte se asnjëri prej nesh 

nuk mund të largohej nga vendi sepse konsiderohej si i pakënaqur, bile edhe 

mund të dënohej me një muaj birucë... Kaq fort u mërzitëm saqë mallkuam 

ditën që na erdhi aparati kinematografik. 

Nëntori ishte muaji që, mbas 6 vjet torturash fizike e morale, do të më 

nxirrte nga burgu. Isha dënuar me burgim të përjetshëm, zbrita në 30 vjet, 

por në rastin e amnistisë që u bë me të ashtuquajturën “Kthesa e Partisë”, 

zbrita në 6 vjet, ndoshta them se përfitova edhe nga mosha që kur isha 

arrestuar isha vetëm 17 vjeç. 

Ëndërroja ditën e lirimit, takimin me njerëzit e mi, posaçërisht me 

nënën, së cilës doja t’i dhuroja edhe dashurinë e babait të shkretë, i cili kishte 

vdekur 3 vjet më parë e që në zemrën time kishte lënë një boshllëk të madh. 

Porsa të takohesha me të gjithë njerëzit e mi, ëndërroja që takimin e dytë do 

ta bëja ndër varreza, atje ku në amshim prehej babai im i dashur, tek ai që


dha shpirt, me emrin tim në gojë, do të shkoja tek ai që gjithë jetën punoi e 

sakrifikoi për ne, dhe na edukoi me ndjenja të zjarrta patriotike dhe morale. 

Nuk do ta harroja kurrë se sa kurajo më dha gjatë kohës që dilnim në gjyq, 

e megjithatë, ishte gjithmonë i qeshur, gjithmonë fjalëmbël, kurrë i mërzitur, 

prandaj dhe ishte i respektuar nga të gjithë. 

Dita e shumëpritur për mua, për prindërit e të afërmit e mi erdhi. 

Është 27 nëntor 1951. Gjashtë vjet më parë u shkëputa nga gjiri i familjes 

nga ku kulçedra komuniste më rrëmbeu në kthetrat e saj kur isha në moshë 

ende adoleshente. Pikërisht në atë moshë kur kisha më nevojë se kurrë për 

mbështetjen atnore. Pra, 6 vjet më parë për mua dhe për pjesëtarët e familjes 

sime kishin filluar rrugët e kalvarit, aq sa lirimi më dukej sot vetëm si një 

ëndërr... 

* * * 

Dënimi i dytë 

Një ditë të bukur pranvere, më 25 maj 1959, vjen në vendin tonë për 

vizitë zyrtare udhëheqësi i Partisë së Bashkimit Sovjetik, Nikita Hrushov. 

Ditë gëzimi e hareje për pushtetarët. Ndërsa për mua e shumë si unë, ditë 

hidhërimi. 

Porsa kisha filluar punën në fermë, kur me shpejtësi një makinë ogurzezë, 

ndalet para meje. Të them të drejtën isha i qetë e s’kisha pse të tronditesha, 

sepse nuk kisha vepruar e as kisha zhvilluar asnjë aktivitet armiqësor kundër 

pushtetit, por, mjerisht, ata e kishin pasur me mua. Zbritën 3 oficerë nga 

makina dhe pa asnjë koment dhe pa bërë zë më kapën, më vunë prangat e 

më futën në makinë si një kriminel. Punëtorët përreth u shtangën... 

Makina më zbriti në oborrin e Degës së brendshme. Nuk mund ta 

fsheh gjendjen e rëndë shpirtërore në ato çaste të vështira. Ajo që më lodhi 

më shumë ishte preokupimi për Nënën, që ishte tashmë e vetme në shtëpi, 

pa asnjëfarë ndihme e në moshë të rënduar, megjithatë, duhej durim. Shumë 

raste kam pasur me kalue kufirin pa më hy ferrë në këmbë, por më pengoi 

dashuria për Nënën, sepse ajo kishte vuajtur shumë gjatë periudhës që unë 

isha në burg. Më dërguan në qelinë nr.5 ku gjeta At Konrad Gjolajn që ishte 

dënuar me Don Dedë Malajn, një muaj më parë, bile kisha dëgjuar edhe 

gjyqin e tyre.


613 

Mbas 4 muaj izolimi në atë birucë të errët me lagështirë e pa ajër të 

mjaftueshëm, më nxorrën në gjyq. Kisha pamjen e një njeriu që kishte dalë 

nga spitali mbas një sëmundjeje të rëndë. Meqë nuk kisha pranuar asgjë, dhe 

hetuesi, kapiten Beqir Sala ia kishte kaluar gjykatës dosjen time me proces të 

bardhë, i bindur edhe ai për pafajësinë time, dhe unë mendova se isha në 

prag të lirimit. Por jo. Sigurimi e kishte përgatirur lojën. Dëshmitarët, 

megjithëse njerëz të mirë, por nën presionin e oficerëve të Sigurimit, u treguan 

jo me karakter, të pavendosur e jo burrëror. Ata deklaruan para trupit gjykues 

akuza absurde dhe falso e, kam bindjen, se edhe vetë Kryetari i Gjyqit, Nuri 

Resnja, u bind për pafajësinë time. Ndërsa prokurori mbajti një pretencë të 

gjatë, duke më akuzuar edhe për ato çka nuk isha dënuar as të parën herë 

dhe duke kërkuar në fund dënimin maksimal të nenit 55 me 10 vjet burg. 

Mbasi trupi gjykues u tërhoq për të dhënë dënimin e mbas një pushimi 

të shkurtë, kryetari dha vendimin, duke më zbritur dënimin nga 10 vjet, në 

5 vjet burg. 

Mbas 2 ose 3 ditëve më dërguan në burg të madh, ku u takova me 

shokët që kisha lënë aty kur isha liruar, sepse ishin dënuar rëndë, por nuk u 

dukën të mërzitur: burgu ishte bërë tani si shtëpia e tyre. Gjithashtu u takova 

me shokët që ishin dënuar pak vite më parë. 

Mbasi qëndrova disa muaj aty, më dërguan me disa të burgosur të 

tjerë në Kampin e Laçit, ku punohej në hapjen e kanaleve vaditëse. 

Në ditën e parë porsa fillova punën, nga dreka, më kapi një colpo di sole, 

me temperaturë të lartë, sigurisht mbas një periudhe të gjatë izolimi, duke 

mos parë gati për një vit rrezet e diellit. Mjerisht, megjithëse kishte një 

infermieri, nuk kishte kurrfarë mjekimi, prandaj u detyruan të më dërgonin 

në Burgun e Tiranës, ku një dhomë ishte e rezervuar për të sëmurët dhe 

quhej Spitali i Burgut. Aty shërbente një mjek që edhe ai ishte i burgosur. 

Quhej Qazim Cerga. Në takimin e parë që pata me të krijova përshtypje të 

mira dhe nuk u gabova. Ilaçet ishin mjaft me mungesë. Kishte aspirina, 

sulfaguanidina, sulfamide, jodio, garza e pambuk, por kurrfarë antibiotiku. 

Mjeku ishte i mirë e shumë i sjellshëm me të gjithë. Shpejt u miqësuam dhe 

ndonjëherë vinte e luante shah me mua. Mbasi më mbajti rreth 3 muaj aty 

dhe unë isha mjaft mirë me shëndet dhe një ditë më tha se tani isha shëruar 

plotësisht, u gëzova që isha shëndosh, por, nga ana tjetër, e kuptova se do të 

përgatitesha për punë e pa hezitim i thashë: “Doktor jam për të dytën herë


në burg e ia kam pirë mirë çorbën punës në kampe, dhe për pak lashë 

eshtrat aty, veç Zoti më shpëtoi”. Kaq mjaftoi. Ai heshti e u largua. Mbas 

një ore kthehet përsëri dhe më dorëzuan një raport mjekësor, që do t’ia 

paraqitja Komandës si i paaftë për punë. 

Pra, edhe mua Dr. Qazim Cerga më bëri një nder shumë të madh, jo 

vetëm që më shpëtoi nga puna e rëndë, por ndihmoi edhe njerëzit e mi që 

s’do më vinin më mbrapa nëpër kampe, të ngarkuar me torba me ushqime, 

përveç shpenzimeve të transportit që për ta ishin të papërballueshme. 

Tani e mbrapa nuk isha më efektiv i punëtorëve të kampit, prandaj 

edhe drejtori i burgut urdhëroi rojet që të më nxirrnin nga dhoma e spitalit 

e të më zbritnin poshtë me të burgosur të tjerë. Aty u takova me shokët e 

kampeve ndër të cilët me Petrit Berishën, Bektesh Kokonën, Xhelal 

Koprenckën etj. etj. të gjithë djem të mirë e të vendosur, sikur të kishin 

lindur nga një nënë. Në mes të tyre e ndjeva veten si në shtëpinë time. 

Tani isha i sigurtë se nga ky vend nuk do të më lëvizte më kush dhe më 

mbeteshin edhe 3 vjet burg, dhe me gjakftohtësinë më të madhe iu vura 

përgatitjes së një fjalori frëngjisht-shqip, me rreth 20 mijë fjalë që, me ndihmën 

edhe të shokëve, e përfundova 3 muaj para lirimit. 

Erdhi 25 maji 1964: ditë me të vërtetë e shënuar, se po lirohesha nga 

burgu i tmerrshëm, por, njëkohësisht, edhe ditë dhimbjeje dhe e idhët, se 

kisha bërë 5 vite burg pa e ditur si dhe pse... 

Ndërsa po mendoja, gardiani i burgut më lajmëroi që bashkë me 

plaçkat personale, të zbrisja poshtë. Për këtë isha përgatitur se, çka është e 

vërteta, dita e lirimit nga burgu respektohej, duke përjashtuar ndonjë rast që 

në vend të lirimit, i burgosuri internohej me urdhër më lart.


615 

PORTRET PËR KUDRET KOKOSHIN ∗ 

nga Visar Zhiti 

Kudret Kokoshi është biri i një familjeje fisnike e patriotësh me shumë 

therorë. Qazim Kokoshi është udhëheqës i Pavarësisë e besëtar i Ismail 

Qemalit, ndërsa Astrit Kokoshin e vrasin italianët e Avdyl Kokoshin e 

pushkaton me grupin e deputetëve diktatura që do të vinte pas luftës. Por 

Meto Kokoshin e pushkatojnë në sy të të vëllait, të Kudretit, poet i pafat, që 

dhe vetë u dënua me pushkatim e pastaj me burg të përjetshëm. Dhe monarkia 

e kishte trajtuar si kundërshtar. 7 prilli i pushtimit e gjeti në Korçë në 

demonstratën e madhe, duke kërkuar armë lirie… 

Edhe pse kishte mbaruar universitetin në Romë, doktoruar për drejtësi 

e studioi letërsi e filozofi (në kryeqytetin latin ka shkruar soneta virtuoze), 

edhe pse u angazhua si antifashist e atdhetar, atë e kryqëzuan… Duke qenë 

jurist shtetëror në Prizren (sipas tregimit të tij) në konflikt me pushtuesit e 

vjetër (serbët) e të rinj (italianët), është në krye të demonstrates së ’42-it në 

Prizren (dhe i plagosur shkruan vargje), në pjacën kryesore i bëjnë atentat, e 

* 

Ky shkrim është botuar i përmbledhur si homazh dhe nekrologji para rënies së 

diktaturës në gazetën më të madhe opozitare “RD” më 8 maj 1991, për të cilin erdhën dhe letra 

reaguese nga grupe të ndryshëm. Prandaj dhe foljet janë lënë në kohën e tashme.


godasin me qytë, i thyejnë kafkën ( edhe i vdekur e kishte atë shenjë), e lanë 

të dergjej aty, të mbaruar. Një kosovar i shpëton jetën. 

Më tha zoti Kudret Kokoshi (i mençur, me kantilenën e zërit që i 

largohej, ndërsa rrëfente, ai i përziente fatin e atdheut me atë të jetës së tij 

sikur të ishin e njëjta gjë.) në takimin e vetëm që pata, pranë shtratit të vdekjes, 

ndërsa i merrja një intervistë për gazetën më të madhe të opozitës: 

- Në Kosovë më zgjodhën kryetar të Rinisë intelektuale, edhe pse isha 

vlonjat. Mbaj mend Selman Rizën. Keni qënë ju në Prizren? 

(… buzëqeshim hidhur…) 

- Isha dhe në (mos) marrëveshjen e Mukjes. Krijova përshtypjen se jo 

të gjithë krerët e donin Kosovën martire. Kur prapë atje filluan vëllavrasjet 

politike, ika, jam sensibël, s’duroj dot. 

Kudreti spiunohet nga serbo-komunistët, kapet nga gestapoja e 

internohet… 

- Pastaj në Vjenë, në kampin Bycyrkli, me plot malazezë, serbë, shqiptarë, 

çifutë. Në pyjet e Austrisë kam punuar si rob… Një mjek gjerman prapë 

më shpëton jetën. Duke qenë ai mik i Krist Malokit, më nderonte dhe mua 

për poezitë që kisha botuar revistave e shkrimet e mia për Lasgushin. Vjen 

ushtria ruse dhe unë operohem nga konxhelamenti i këmbës. Më ftuan të 

punoja në Francë, ku kisha miq, por preferova atdheun dhe… 

Komunistët serbë, me porosi të Dushan Mugoshës, e arrestojnë dhe e 

dorëzojnë te shqiptari vëllavrasës Sh.P… 

- Më dënojnë me burgim të përjetshëm dhe ku? Në Vlorën time. 

Akuza: duke qenë njeri i dijshëm, influencoja që të shtoheshin radhët e Ballit 

Kombëtar. 

Në gjyq përgjigjet stoikisht me vargjet e veta antifashiste… 

Gratë e Vlorës refuzojnë të demonstrojnë kundër atij, siç i urdhëruan. 

Ndoshta ato kishin dëgjuar për këngën që kish shkruar për to gjatë luftës: E 

bukur je dhe trime! Unë një këngë trimërie të fal grua shqiptare… 

Dhe ai bën katër herë më shumë vite burg se ç’zgjati Lufta e Dytë 

Botërore. Si për ironi, gruaja me fëmijët e vegjël e ndau. Por vëllai dhe 

kunata e motrat, që i vinin në burg, e mbajtën gjallë. 

Në të gjithë burgjet e Shqipërisë flitej për të dhe atëherë kur ai s’ishte. 

Mësoheshin përmendësh pozitë e tij, i tregoheshin tjetrit dhe ato kalonin


617 

gojë më gojë mes terrorit dhe urisë si një fjalë e mirë, si një copëz bukë nga 

stina në stinë, nga viti në vit. E diktatura s’ndryshonte e u kërkonte poetëve 

të saj të thurrnin poema si një rrethim tjetër telash me gjemba rreth jetës. 

Ndërkohë Kudret Kokoshi ishte liruar. Çuditërisht, në burg futej poezia 

e tij tronditëse “Kthimi”, një elegji e denjë për çdo antologji të shqipes, si 

shumë poezi të tij. 

Por liria e tij tani është më e rëndë se lufta dhe më fyese se burgu. 

Tërësisht i mjerë gjen një dhomë në hanin “Rrogozi”.Ngaqë njihej me Enver 

Hoxhën i shkroi ( më tepër si një rebelim) se anatema s’duhej të vazhdonte 

gjithë jetën. Diktatorët janë kapriçiozë. Në vend që ta ridënonte për letrën, 

erdhi urdhëri që të punonte si përkthyes. 17 vjet përktheu nga shqipja në 

italisht letërsi të epokës socialiste: Kadarenë, Agollin, Arapin, Xoxen, etj… 

E pyeta: 

- Ju ka dhënë kënaqësi përkthimi, e ka kompensuar , sado pak, diçka 

brenda jush? 

- Romani “Kështjella” po. Dhe “Lumi i vdekur” dhe një pjesë e 

poezive… 

- Cilsia e përkthimeve tuaja ka qenë e lartë, herë-herë brilante, e 

megjithatë emri juaj s’vihej, kur dhe një shkrim i kotë, si urdhër brigadieri 

apo polici, ka emër në të gjitha gazetat tona. Ç’është kjo skllavëri fatkeqe 

kështu në “metodën më të përparuar në botë”, realizmi socialist? Vepra 

politike keni përkthyer? 

- I kam refuzuar me pretekstin që s’di t’u kap kuptimin. 

- Megjithatë intriga e tyre është tejet banale si propaganda e një gjysmë 

analfabeti që ka mbaruar kursin e partisë e është anëtar byroje apo drejtor. 

Plaku i bardhë buzëqesh hidhur. Ndoshta ishte buzëqeshja e fundit në 

ferr, se shpirti i tij po bëhej gati të shkonte qiejve. 

- Vetë ndjehem klasik – ridëgjoj zërin e poetit, që pikon si tinguj muzgu 

të persekutuar. – Jam kundër hermetikës, aq më tepër kundër hermetikës 

burgosëse të njeriut, jam kundër simbolikës e idealeve, më pëlqen vargu i 

lirë dhe liria. Popullin tonë s’e kanë shbërë dot normanë, gotë, longobardë, 

ostrogotë, romakë, sllavë, osmanë etj., veç ta ruajmë nga vetja, të mos e 

prishim ne. 

- Cila ka qenë më e rëndë për ju, për talentin , të përkthyerit e letërsisë 

mediokre apo burgimi?


- Ashtu…gati njëlloj… 

- Ku ka qenë më vështirë, në kampin e Prishtinës, gjatë luftës, në 

Gjermaninë naziste, i internuar apo i burgosur në Burrelin e socializmit? 

- Në Burrel… Oh, një herë, ishte frur, në –17 o C., na futën në birucë. 

Hejet e akujve vareshin si dhëmbë kuçedre, nejse, që të dilnim gjallë në ditën 

e nesërme, ngrohnim njëri-tjetrin me trup… Kemi nevojë për njëritjetrin…S’jam 

eremit… s’dua vetmi… 

- Poezia juaj s’ju ka lënë vetëm,- këmbëngul unë. E i tregova ç’thuhej 

për këngën e tij. 

Duket e thjeshtë, me ritëm dhe rimë, me vargje të bardhë, strofike, 

format e të cilave dhe i ndryshon si dallgët, fryma është popullore labe, 

përzierë me kulturën stilistike europiane, sonete të vështirë, të shkruar në 

Itali kundër pushtimit italian dhe krenari e dukshme, si ata shkëmbenjtë e 

Vlorës në breg dhe dashuri e thellë, e natyrshme për Shqipërinë e ngecur 

nëpër brinjët e poetit dhe frëngjive të burgut. Aq sa ç’është poet i historisë 

deri në legjendë, befas thyen vargun si një brengë e bëhet poet intim, i 

këndon nënës e motrës, dashurisë e zhgënjimit, një kujtimi të largët, pastaj 

një heroi , një qyteti. 

A janë vetëm këto virtytet e poezisë së tij? Këto janë të gjitha vjershat, 

një fletore e vjetër, shkruar me kujdes, si një rilindas i masakruar me dorën 

që mbante prangat e rënda? 

S’dihet. Ai improvizonte, tregon nxënësja e tij, që ia mblodhi poezitë, 

e cila merrte privatisht mësime për gjuhët e huaja. Diktimet që jepte ishin 

vërshime pesimiste, copëra poetizimesh që i bëheshin çastit, testament shpirti. 

Ato ngjajnë me skica disi buxatiane. Pastaj një ditë, krejt papritur, ishte viti 

’86, profesor Kokoshi, pa qenë i sëmurë, tha se ishte i sëmurë e s’do të jepte 

më mësime. Vërtet seancat ishin gjysmë ilegale, se të doje të mësoje frëngjisht, 

italisht, s’shiheshe me sy të mirë, po me ato ai nxirrte bukën. Mos kishte 

vendosur të vdiste në një grevë urie?! O Zot! 

Por vëllai i poetit dhe poeti vetë i treguan me nënkuptime babait të 

nxënëses se ç’kishte ndodhur: e kishin grabitur, e kishte mbyllur Sigurimi në 

një dhomë hoteli në Fier dhe i kishin kërkuar bashkëpunim. 

Kudret Kokoshi, 78-vjeçar, si një Zhan Valzhan i lodhur, i gjatë si 

heronjtë e poezive të tij, refuzon kategorikisht. Kthehet më i vrarë se kurrë. 

Pse t’ia kërkonin këtë gjë tani?! Mos i ishte dobësuar shpirti? Jo, Jo. Dhe u


619 

mbyll në çerek shtëpinë e tij, i përgjuar nga fqinjët, këshilli i lagjes, aksionet, 

spiuni profesionist, polici, partia, plenumet, festat e çlirimit, realizmi socialist. 

Në fund të intervistës, kur po i kërkoja të më jepte diçka për botim në 

gazetën opozitare ku punoja, ndërsa i rrija pranë te koka, para vdekjes, sikur 

të isha shërbestar feje, që prisja fjalën e fundit ,atë të vërtetën: 

- Epitafin tim s’do t’ua jap… - përfundoi. Zëri po i shuhej si yjet. 

Ç’enigmë fshihej aty? Ç’do gdhëndej mbi atë gur, që rëndon gjithë vdekjen? 

Ia mori apo ia dha fuqinë stuhisë? Ndërkohë shumë poezi ai s’i shkroi kurrë 

(vetësakrifikoi), por buzë detit, fshehurazi, ia u mërmëriste miqve. Ishin 

tërësisht desidente. Për fat të keq, ato i mori me vete në varr, përjetësisht. 

Dhe poezitë e tij për herë të parë atje u shpallën të lira, mbi varrin e tij 

të porsahapur. Grushte dheu hidhnin njerëzit mbi arkivol dhe vargje, ashtu 

si lulet e bajames, që shkundi era, befas mbi vdekjen e De Radës. I lehtë dhe 

qetësues binte ai dhe, në krahasim me mosmirënjohjen. Pastaj u ngul tabela e 

llamarintë me emrin Kudret Kokoshi, 1907-1991. Ishte viti i fundit i diktaturës…


VIKTOR MARTINI 

Ka lindur në Shkodër në vitin 1940. Mbas 

arrestimit të të atit, oficer i Mbretit Zog, 

nga regjimi komunist fillon përndjekja 

politike ndaj familjes. Viktori dhe vëllezërit 

e tij që në moshë të re provuan burgjet e 

diktaturës komuniste dhe arrestimet e 

herëpashershme të anëtarëve të familjes. Ka 

dhënë një kontribut në lëvizjet 

antikomuniste dhe demokratike në 

Shkodër, si tentativa e heqjes së bustit të 

diktatorit Stalin. Viktori është themeluesi 

dhe drejtuesi i së parës Degë të Shoqatës së 

ish- të përndjekurve politikë në Shkodër 

dhe i gazetës “Pishtari”. Zhgënjimi që pësoi 

ishte aq i madh sa që detyrohet të marrë 

strehim politik në SHBA.Është autor i 

librit “Dëshmoj”.


621 

TMERRI I 13 JANARIT 1990 

Nga ora 7 e darkës lashë qendrën e pjacës dhe u nisa për në shtëpi. Te 

shkolla “Jordan Misja” takova Dedë Kasnecin, i cili ishte personi që megjithë 

shpirt dha kushtrimin për demonstratat. E kisha takuar disa ditë më parë 

dhe kishim biseduar rreth demonstratës. Deda më kishte shfaqur mendimin 

e hapjes nëpërmjet një fjalimi. Shpresonim te Dom Simon Jubani… Isha 

konsultuar gjithashtu me një shokun tim për t’i bërë thirrje gjithë Shkodrës, 

si dhe për mënyrën sesi do të udhëhiqnim ata shkodranë që nuk kursenin 

asgjë për lirinë në hedhjen poshtë të simbolit të diktaturës, bustit të Stalinit… 

Deda kishte vënë re se na ndiqnin kur 2-3 ditë përpara e kisha shoqëruar me 

motor për në shtëpi. 

- Dedë, - i thashë unë, - nëse na arrestojnë ke për të thënë se kam qenë 

për të pirë një gotë verë te Viktori, se e bën të mirë. Ti je i njohur si merakli 

i verërave. Mos beso asgjë në adresën time pa u ballafaquar... 

Deda kishte shkuar në të gjitha lagjet, në Serreq, Gjuhadol e të tjera. 

Më shumë ishte një elektrizim spontan sesa një organizim. Dukej se në atë 

moment të gjithë i thërriste zëri i ndërgjegjes për të rrëzuar bustin e Stalinit. 

Kur e takova Dedën te shkolla “Jordan Misja” ishte pak i shqetësuar se e 

ndiqnin gjithkund… 

- Ishalla më mblidhen nja njëzet djelmosha të vendosur me vdekë e 

me ndihmën e Zotit, bustin e Stalinit do e bëjmë copë-copë, - më tha. 

- Dedë, për besën e Zotit nuk të lë vetëm në qofsha gjallë deri atëherë. 

E në qoftë se nuk vjen kush tjetër, fjalimin po e hapi vetë, - i thashë unë... 

Si në shumë shtëpi të tjera shkodrane, tema kryesore e asaj darke ishte 

e nesërmja. Kjo ishte dita e shumëpritur. Kishte ardhur koha që të hiqnim 

litarin nga fyti ynë dhe i gjithë popullit shqiptar e të thonim fjalën tonë 

kundër diktaturës e diktatorëve. 

Zilja e derës na ndërpreu muhabetin. Dola te porta e dallova një person 

të njohur, që punonte në degën e brendshme. 

- Viktor Martinin desha. 

- Unë jam, - u përgjigja. 

- Kemi një pyetje për të bërë.


U afrova te dera. Në krah të tij qëndronte edhe një civil i shkurtër, i 

panjohur, me një xhaketë treçerekshe. Në errësirë, tiparet nuk dalloheshin. 

- Do të vish me ne deri në degë. Kemi disa pyetje për të të bërë. 

- Po vesh xhaketën, - u thashë. 

- Jo, - tha i panjohuri, - ti nuk duhet të kthehesh mbrapa. 

Aty më kapën menjëherë prej krahësh dhe më çuan në fundin e rrugës 

ku priste mikrobuzi. Hymë brenda dhe u nisëm për nga dega. Zbritëm në 

oborrin me pisha që e njihja aq sa dhe oborrin e shtëpisë sime. Kur u 

ngjitëm në katin e dytë, i panjohuri trokiti në derë dhe hymë brenda. Në 

krye të tavolinës qëndronte kryetari Naim Lezha. 

- Në emër të popullit je i arrestuar, - tha befas i panjohuri dhe shpejt 

nxorri nga xhepi hekurat e duke i shtrënguar më shikonte sikur donte të më 

përpinte të gjallë. Fytyra e tij përngjiste me një bishë të uritur... 

- Kam bindjen se do të jetë ndonjë keqkuptim e nuk keni arsye të më 

mbani këtu - i thashë. 

- Ta tregojmë ne arsyen... 

Me një shkelm më goditi me sa fuqi kishte këmbën e majtë. Nga brezi 

nxorri një shkop gome dhe para se të fillonte “fizkulturën” më tha: 

- Do të tregosh se çfarë do të bëni nesër ose qumështin e nënës do të 

të nxjerr. 

- Nuk po ju kuptoj se për çfarë e keni fjalën! - i thashë, duke u munduar 

të mbrohem. 

Nuk kisha mbaruar ende fjalën kur shkopi i gomës u përplas mbi 

kurrizin tim, që mbrohej vetëm nga një bluzë e hollë. Pastaj më ulën në një 

karrige me duar mbrapa. Filloi kështu rrahja pa pikë mëshire. Shkopi ngrihej 

e shkapetej papushim mbi shpatullat e gjoksin tim ... 

- Hë, do të tregosh apo jo? 

- Çfarë të tregoj? 

Pas rreth ndonjë ore torture, trupi im kishte marrë ngjyrë mavi. Një 

tjetër i panjohur hyri brenda, u afrua dhe mbasi më çoi fanellën e kanotierën 

dallova ngjyrën mavi të trupit. 

- Paske vendosur të vdesësh si hero ëëë? - qeshi me ironi dhe pastaj 

shtoi, -Vazhdo, vazhdo... - dhe doli përsëri nga dera. 

Me të doli edhe nënkryetari. Tani bisha edhe gjahu ishin vetëm. Përsëri 

shkopi i gomës filloi detyrën e vet. I panjohuri më detyroi të ngrihesha në


623 

këmbë duke më goditur pa mëshirë mbi vithe. Trupi filloi të më dridhej, 

por sa vinte dhe nuk i ndjeja më dhimbjet si në fillim. I lutesha Zotit të më 

jepte fuqi dhe ndjeja krenari që po e përballoja torturën. Oficerët e degës 

filluan të vinin me radhë për të bërë sehir, si të ishin spektatorët e Neronit, 

kur ky torturonte romakët kristianë. Në një moment kur katili më goditi me 

shkelma në protezën prej druri, iu drejtova: 

- Kjo këmbë ku godet nuk ndjen dhimbje, është prej druri. Sillu nga 

tjetra, se Zoti ia ka dhënë fuqinë të përballojë dy racione... 

- Si? - pyeti ai i çuditur.- Këmbë prej druri?- dhe shikoi shokët përreth. 

Pothuaj të gjithë ulën kokat. 

- Pse e merr veten në qafë, të gjithë shokët kanë treguar, veç ti jo - u 

dëgjua një zë. 

- Unë s’di gjë fare se për çfarë shokësh e keni fjalën dhe për ç’arsye po 

më torturoni kështu. 

- Mos e merr veten në qafë. Trego më mirë - ndërhyri një oficer 

shkodran, sampist. 

- Çfarë t’ju tregoj? Ju do ta kuptoni se jam krejt i pafajshëm dhe do të 

më lironi. Do t’ju vijë turp një ditë të më shikoni në sy. 

- Po mirë, pse e ke hipur Dedë Kasnecin në motor? Çfarë keni biseduar? 

Ku keni shkuar dhe çfarë keni përgatitur për nesër? 

- E kam takuar në pjacë. Pothuaj pijshëm dhe m’u lut ta qerasja me 

verë shtëpie. Nuk m’u nda e kështu e mora në shtëpi. Piu pothuajse një 

shishe me verë dhe iku i dehur. Çfarë mund të bisedoja me një të dehur? Më 

thoni, ju lutem, mos ka thyer gjë, mos ka vra njeri? 

- Ka përvojë, - tha njëri prej tyre, - janë Martin, e kanë kokën shkëmb. 

Këto fjalë sikur e ndërzyen sampistin në drejtim të paaftësisë dhe filloi 

të më godiste pa mëshirë. Pastaj futi duart mbi supet e mi afër qafës dhe me 

thonj filloi të më shkulte mishin. Unë shtrëngoja muskujt për mbrojtje. Kishim 

përqendruar shikimin te njëri-tjetri si dy armiq për vdekje. Shtrëngonte 

dhëmbët e thoshte: 

- Kristian! - sikur të ishe Neroni vetë. 

...Më kërcënuan se do të më çonin në morsën e hekurt. Vetë Çapajev 

Taçi hyri si i tërbuar dhe duke më vënë revolen në kokë më tha:


- Do t’ju pushkatojmë, nuk e lëshojmë pushtetin në dorë të armiqve, - 

dhe duke dalë nga dera shtoi, - Kërbaç! 

Sampisti më goditi me shkop mbas koke. M’u morën mendtë, shikimi 

më humbi, por nuk rashë. Si nëpër mjegull dëgjoja thirrjet e sampistit 

- Fol, fol! 

- Nuk shoh, - u përgjigja instinktivisht. 

Më kapën prej krahësh e më ulën në karrige. Vendosa të rri si në kllapi 

për të pushuar pak e nëpërmjet qerpikëve paksa të hapur mundohesha të 

shikoja se çfarë ndodhte në dhomë. Naim Lezha u çua nga tavolina duke 

marrë një gjilpërë dhe fillojë të më çpojë trupin për të parë se mos shtiresha. 

Nuk e pata të vështirë ta përballoj se trupi nuk ndjente më dhimbje, ishte 

enjtur pa masë. 

Pasi më hodhën një kovë ujë në fytyrë, fillova të marr veten, por shpejt 

fillova të qes të vjellët. Më sollën një kovë, më zgjidhën duart e nuk më 

trazuan më. Dridhesha i tëri. Drita kishte filluar të dilte. Pavlin Merdja mendoi 

se ishte më i mençur se të tjerët dhe hyri për të bërë provën e tij. 

- Në mos gabohem, - tha ai, - ju jeni prej Hotit si origjinë, po ashtu 

edhe unë. Po të jap besën e Hotit, më trego të vërtetën dhe unë të liroj e 

shko në shtëpi. 

- Me të vërtetë më lironi po të them të vërtetën? A ma jep besën? 

- Po, - tha ai dhe menjëherë më shtriu dorën. 

I zgjata dorën edhe unë. Të gjithë shikonin njëri-tjetrin të çuditur se si 

ky ia arriti qëllimit. 

- Pasha besën, - i thashë, - unë as di gjë, as kam dëgjuar gjë. Jeni duke 

më rënë në qafë kot. 

Kur dëgjoi këto fjalë ma lëshoi dorën dhe menjëherë filloi të shajë me 

fjalorin e një rrugaçi. Të tjerët kthyen kokat mënjanë e qeshën me provën e 

të zgjuarit Paulin. 

Pastaj filluan të tallen me mua si mund të lozin fëmijët e paedukatë me 

një të çmendur në rrugë. Në dysheme kishte njolla gjaku. Nga këmba vura 

re se rridhte gjak. 

- Ku je bërë kështu, je rrëzuar me motor? 

- Po, me motor. 

- E sheh, është i zgjuar, e di si duhet të përgjigjet.


625 

Nga ora dhjetë paradite kishim mbetur në dhomë vetëm unë e 

nënkryetari, i cili, herë pas here, shikonte orën. Rrija me veshët përpjetë se 

mos dëgjoja zërat e demonstruesve dhe në të njëjtën kohë mendoja se çfarë 

do të kishin menduar në shtëpi për moskthimin tim. Sigurisht do të jenë të 

shqetësuar. A thua do t’i kenë njoftuar këta të mallkuar? Aty rreth orës 

dymbëdhjetë u dëgjua një e buçitur dhe zhurma makinash që dëgjoheshin 

herë pas here. Dëgjohej zhurmë nëpër korridore. Në orën një e gjysmë më 

dorëzuan në hetuesi dhe më përplasën në qeli. E kisha më të lehtë të rrija në 

këmbë se sa të shtrihesha në dysheme, nga dhimbjet e trupit. Nga ora dhjetë 

e darkës më çuan në dhomën e hetuesit. Trupi kishte marrë të dridhura. 

Dhëmbët kërcisnin ca nga dhimbjet e ca nga të ftohtit e janarit. Hetuesi më 

tha të ulesha në karrike. Pastaj mori disa letra, ndezi zjarrin në stufe dhe 

filloi zanatin e vet. 

- Me kë jeni takuar ditët e fundit? 

Unë numërova njerëz që nuk kishin të bënin me këtë çështje. Ai më 

pyeti për Ded Kasnecin dhe unë i dhashë po atë përgjigje që u kisha dhënë 

edhe të tjerëve. Nuk më mbajti shumë dhe më çuan përsëri në qeli. Natën 

tjetër përveç hetuesit ishte edhe kryehetuesi Gjergj, i cili filloi të bëjë një luftë 

psikologjike e të tallej me fenë e Krishtin. 

- Si e mendon ti se ka qenë Krishti? - më pyeti. 

Më erdhi turp të fshihja mendimin tim, por nuk ishte momenti për të 

predikuar në mes të këtyre ateistëve se do të tërboheshin keq dhe iu përgjigja 

tërthor. 

- Disa, - thashë unë si naiv, - e besojnë si kozmonaut që ka ardhur nga 

planetet e tjera, disa e besojnë si njeri të mençur e disa e besojnë si Zotin 

vetë. 

- Po ti si e mendon? 

- Unë e besoj si Zot, se jam kristian me bindje. 

- Po si mendoni ju kristianët, cilat janë bindjet tuaja? 

- Mendojmë si Krishti, urrejmë dhunën, përbuzjen dhe kemi mëshirë 

për ata që na torturojnë... 

Nuk kisha mbaruar akoma, kur fytyra ime u mbush me pështymë e 

veshët me të shara. Kurrë në jetën time nuk kam qenë më i dërrmuar fizikisht 

e njëkohësisht kurrë nuk kam qenë më krenar. Më përcollën në qeli dhe nuk


më trazuan më. Strukesha nën batanije e mundohesha të ngrohesha me 

frymën time. 

Pas pesë ditësh më nxorrën nga qelia dhe më futën në një ambulancë. 

Duart m’i shtrënguan tmerrsisht. Pas pak sollën Ndoc Liqejzën, Gjovalin 

Rolben, Pjerin Velin, Paulin Shtjefnin, Gjovalin Zefin. Dy policë hynë me ne 

në makinë. Pas tre orësh ishim në spitalin nr.2, në Tiranë. Na hoqën rrobat 

dhe veshëm ato të spitalit. Kur unë po hiqja xhupin e kanotierën tërë gjak, të 

gjithë lëshuan një “u-u-u, të paskan mbyt”. U afrova te Pjerin Veli dhe e 

pyeta: 

- A u bë demonstrata, apo dështoi? 

- Asht ba, - tha, - kanë marrë pjesë pothuaj tërë Shkodra, por ti rri i 

qetë e kujdesu për plagët e tua. 

-Ti m’i shërove këto plagë, - i thashë. 

Pasi bëmë banjë, na çuan nëpër dhoma. Ndocin e Pjerinin i çuan bashkë. 

Mua më lanë me të tjerët në një dhomë katërshe. Dhoma kishte shtretër e 

çarçafë të larë. Tani, - mendova me vete, të bëhet si të bëhet, të paktën jam 

me njerëz. Një oficer erdhi dhe na tha se nuk ishim në arrest e nëse kishim 

lekë mund të blinim cigare dhe ushqim. Qëlloi që unë pata ca lekë dhe bleva 

cigare e ushqime për të gjithë. Dita kaloi menjëherë. Në darkë, pasi hëngrëm, 

ramë të flemë. Fjeta menjëherë pa menduar se çfarë do të ngjiste... 

Shtatëmbëdhjetë ditë pothuaj të njëjta, kaluan shumë shpejt. 

Një ditë dëgjuam hapa e zëra të xhindosur në korridor. Nëpër dhoma 

na sollën rrobat tona dhe na thanë të bëheshim gati shumë shpejt, po për ku 

nuk na thanë gjë. Të gjithë ishin civilë, djem të rinj e të fuqishëm. Kaluam 

nëpër korridoret e ngushta të spitalit e dolëm në oborr. Dera e hekurt u hap 

e pas dere ishte një ambulancë në të cilën u futëm të gjithë ne. Duart nuk na 

i lidhën me hekura dhe na dhanë gjithçka kishim pasur kur na arrestuan. 

Civilët hipën me ne në makinë.Të gjithë ne ishim të shqetësuar se ku po na 

çonin. Pasi kaluam nëpër qendër, makina mori rrugën e Elbasanit. Civilët 

rrinin të qetë, më shumë kishin dëshirë të pyesnin e të dëgjonin. Dikush nga 

ne edhe përgjigjej, por unë kisha dëshirë të dëgjoja. Mendja veç për keq më 

shkonte. Për ku e për sa gjatë do të shkonte kjo punë? 

Makina u ndal para spitalit psikiatrik të Elbasanit. Na futën brenda 

pavionit në dhomën e mjekut. Porsa hymë brenda në fytyrat e civilëve që na 

kishin shoqëruar, filloi të dallohej qartë çoroditja. Një infermier me bluzë të


627 

bardhë mbante në dorë një shiringë të mbushur. Tre sambistë më kapën 

prej këmbësh e krahësh e më përplasën në vendin ku vizitoheshin të sëmurët, 

me gjoks poshtë. Njëri urdhëroi inferfmierin: 

- Shpejt bëji gjilpërën! 

Infermieri zbatoi urdhërin. Krijova bindjen se kjo gjilpërë ishte 

vdekjeprurëse. Mu duk e qartë se po na vrisnin pa gjyq dhe do të na groposnin 

pa shenjë. 

O Zot më jep fuqi që nga frika mos lëshoj kushtrimin se do të kënaqen 

këta qelbësira,- thoja me vete. Pastaj po prapë me vete thashë atë uratën që 

duhet thënë para vdekjes, “punën e pendimit”. Gjuha filloi të më trashej e 

nuk isha në gjendje të komandoja më gjymtyrët. Më kapën prej krahësh dhe 

më përplasën mbi një krevat në qoshe të një dhome të madhe. Kisha etje, 

thërrisja me sa fuqi kisha të më sillnin ujë, por askush nuk përgjigjej. 

* * * 

...Spitali i të çmendurve nganjëherë shërbente për të hequr qafe edhe 

ndonjë mizë të vogël, që ngacmonte sado pak njerëzit me influencë, si në 

rastin e djaloshit të quajtur Robert. 

Roberti ishte 23 vjeç dhe as një simptomë psikike nuk shihej te ai. 

Kurioziteti të shtynte që ta shihje nga afër. Sa më shumë e dëgjoje, aq më 

shumë bindeshe se qëndrimi i tij në atë spital ishte një tragjedi e sistemit. 

Roberti kishte rënë në dashuri me vajzën e një shkrimtari të njohur. Por ai 

nuk ishte i përshtatshëm për atë familje, sepse ishte i biri i një shitëseje bulmeti, 

kurse shkrimtari hynte e dilte në oborrin e perëndisë së kuqe. Vajza e këtij 

shkrimtari përparimtar duhej të ishte urë për të lidhur familjen e saj me 

aristokracinë e kuqe. Si frut i dashurisë së Robertit me vajzën, te shkrimtari 

i shumëduartrokitur kishte lindur urrejtja e njëkohësisht edhe dëshira për ta 

penguar martesën me çdo kusht. Por vajza që donte Robertin kishte mbetur 

shtatzane. Kështu që kjo e bëri autorin e shumë romaneve të bukura të 

kalojë arsyen e nëpërmjet rrethit të tij shoqëror, me vendim policie apo 

komisioni e dërguan Robertin në spitalin e Elbasanit. Vajzën e mjerë e 

detyruan të abortojë e të shkojë në Francë për t’i larguar nostalgjinë e 

dashurisë. 

...Kaloi shkurti e po i afroheshim fundit të marsit. Drejtori i spitalit, 

nëpërmjet doktor Bashkimit, na kishte lajmëruar se në fund të marsit do të


na lironin prej këtij izolimi. Fjala ishte për një urdhër të Ministrisë së 

Brendshme. Institucioni i psikiatrisë edhe kësaj here, si në shumë raste të 

tjera, ishte i varur nga Ministria e Brendshme. 

Ndërkohë kisha lajmëruar Lizën të më sillte rrobat. Në datën 30 mars 

Liza e nipi i saj erdhën nga Tirana me shpresë se do të ktheheshim të gjithë 

bashkë. Por jo. Kur Liza e Mondi ishin paraqitur te dr. Bashkimi, shefi i 

pavionit u kishte thënë se urdhëri qe anulluar direkt nga ministri i brendshëm. 

O Zot! Tmerri dhe lotët e Lizës tronditën spitalin dhe tërë ambjentin përreth. 

Tashmë i kishim humbur shpresat se do të më linin të dilja i gjallë nga ky 

vend, ku jetonin krijesat e fatkeqësisë... 

* * * 

Në mëngjes të datës 1 prill, rreth orës nëntë paradite, doktor Bashkimi 

na thirri në dhomën e tij dhe na tha se ishim të lirë e mund të iknim në 

shtëpitë tona. U gëzova pa masë... Pasi u veshëm me rrobat tona, morëm 

rrugën për në qendër. Shkova në postë dhe lajmërova të më prisnin në 

darkë te treni. 

...Te treni në Shkodër më priti Mondi, nipi i Lizës. Megjithëse në 

diferencë moshe me Mondin, ngjarjet e jetës e sidomos ato të janarit të ’90 

na kishin lidhur e bërë shokë. Të gjithë njerëzit e shtëpisë u gëzuan pa masë 

nga kthimi im i papritur. Lerit ende nuk i ishin shëruar plagët e torturave të 

natës së 13 janarit, në të cilat kishte marrë pjesë vet ministri i brendshëm... 

Por qyteti kishte marrë pamje të trishtuar, njerëzit mblidheshin herët në shtëpi. 

Jashtë nëpër rrugët e Shkodrës kishte rënë një heshtje si në shkretëtirë. Vetëm 

këpucët ushtarake dëgjoheshin natën nëpër trotuare e rrugica...


629

630 ANTOLOGJIA E PLAGËVE


631



633



635



637



639



641



643



645



647



649



651



653

ANTOLOGJIA E PLAGÃVE - Arct

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

ANTOLOGJIA E PLAGÃVE - Arct