This document has been provided by the International Center for Not ...
This document has been provided by the International Center for Not ...
This document has been provided by the International Center for Not ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>This</strong> <strong>document</strong> <strong>has</strong> <strong>been</strong> <strong>provided</strong> <strong>by</strong> <strong>the</strong><br />
<strong>International</strong> <strong>Center</strong> <strong>for</strong> <strong>Not</strong>-<strong>for</strong>-Profit Law (ICNL).<br />
ICNL is <strong>the</strong> leading source <strong>for</strong> in<strong>for</strong>mation on <strong>the</strong> legal environment <strong>for</strong> civil society and public<br />
participation. Since 1992, ICNL <strong>has</strong> served as a resource to civil society leaders, government<br />
officials, and <strong>the</strong> donor community in over 90 countries.<br />
Visit ICNL’s Online Library at<br />
http://www.icnl.org/knowledge/library/index.php<br />
<strong>for</strong> fur<strong>the</strong>r resources and research from countries all over <strong>the</strong> world.<br />
Disclaimers<br />
Content. The in<strong>for</strong>mation <strong>provided</strong> herein is <strong>for</strong> general in<strong>for</strong>mational and educational purposes only. It is not intended and should not be<br />
construed to constitute legal advice. The in<strong>for</strong>mation contained herein may not be applicable in all situations and may not, after <strong>the</strong> date of<br />
its presentation, even reflect <strong>the</strong> most current authority. <strong>Not</strong>hing contained herein should be relied or acted upon without <strong>the</strong> benefit of legal<br />
advice based upon <strong>the</strong> particular facts and circumstances presented, and nothing herein should be construed o<strong>the</strong>rwise.<br />
Translations. Translations <strong>by</strong> ICNL of any materials into o<strong>the</strong>r languages are intended solely as a convenience. Translation accuracy is not<br />
guaranteed nor implied. If any questions arise related to <strong>the</strong> accuracy of a translation, please refer to <strong>the</strong> original language official version of<br />
<strong>the</strong> <strong>document</strong>. Any discrepancies or differences created in <strong>the</strong> translation are not binding and have no legal effect <strong>for</strong> compliance or<br />
en<strong>for</strong>cement purposes.<br />
Warranty and Limitation of Liability. Although ICNL uses reasonable ef<strong>for</strong>ts to include accurate and up-to-date in<strong>for</strong>mation herein, ICNL<br />
makes no warranties or representations of any kind as to its accuracy, currency or completeness. You agree that access to and use of this<br />
<strong>document</strong> and <strong>the</strong> content <strong>the</strong>reof is at your own risk. ICNL disclaims all warranties of any kind, express or implied. Nei<strong>the</strong>r ICNL nor any<br />
party involved in creating, producing or delivering this <strong>document</strong> shall be liable <strong>for</strong> any damages whatsoever arising out of access to, use of<br />
or inability to use this <strong>document</strong>, or any errors or omissions in <strong>the</strong> content <strong>the</strong>reof.
Ëåîí Å. Àéðèø<br />
Ðîáåðò Êóøåí<br />
Êàðëà â. Ñàéìîí íàð<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ<br />
ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ<br />
ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ<br />
ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
ÓÄÈÐÄÀÌÆ<br />
Àøãèéí Áóñ Õóóëèéí Îëîí Óëñûí Òºâòýé<br />
õàìòàð÷, ò¿¿íèé àæèëòíóóäûí òóñëàëöààòàéãààð<br />
áýëòãýâ<br />
ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ<br />
Íüþ Èîðê<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
1
ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÝÌ ÔÎÐÓÌ<br />
Õàÿã:<br />
Æàìüÿí ÿíèé ãóäàìæ-5/1,<br />
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð-48,<br />
Ìîíãîë Óëñ<br />
Óòàñ: 976-11-313207<br />
Ôàêñ: 976-11-324857<br />
Âåá õóóäàñ: www.<strong>for</strong>um.mn<br />
Ýíýõ¿¿ íîìûí ìîíãîë îð÷óóëãûã Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóìààñ ýðõëýí ãàðãàñàí áà ìîíãîë<br />
îð÷óóëãûí çîõèîã÷èéí ýðõèéã Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì ýçýìøèíý ©2004.<br />
Ýíýõ¿¿ îð÷óóëãûí íîìûã õýñýã÷ëýí áîëîí á¿òíýýð íü äàõèí õýâëýõèéã õ¿ñâýë Íýýëòòýé Íèéãýì<br />
Õ¿ðýýëýíãýýñ çºâøººðºë àâíà óó.<br />
Îð÷óóëñàí:<br />
Õÿíàñàí :<br />
ISBN :<br />
Ëèáåðàë Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Îþóíû Ñàí, ÒÁÁ<br />
Á.Îþóíáèëýã<br />
Ö.Ãîìáîñ¿ðýí
1964 îíä Ìè÷èãàíû èõ ñóðãóóëüä õóóëèéí óõààíû äîêòîð,1973<br />
îíä Îêñôîðäûí èõ ñóðãóóëüä ôèëîñîôèéí óõààíû äîêòîðûí çýðýã<br />
õàìãààëñàí Ëåîí Å. Àéðèø íü Àøãèéí áóñ õóóëèéí îëîí óëñûí òºâèéã<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí íýã áºãººä Èðãýíèé íèéãìèéí õóóëèéí îëîí<br />
óëñûí ñýòã¿¿ëèéí àõëàõ ðåäàêòîð þì.<br />
1989 îíä Êîëóìáûí èõ ñóðãóóëüä õóóëèéí óõààíû äîêòîðûí çýðýã<br />
õàìãààëñàí Ðîáåðò Êóøåí íü Íýýëòòýé Íèéãìèéí Õ¿ðýýëýíãèéí äýä<br />
çàõèðàë àñàí áºãººä îäîî óã õ¿ðýýëýíä çºâëºõººð àæèëëàæ áàéíà.<br />
1972 îíä Äþêèéí èõ ñóðãóóëüä õóóëèéí óõààíû äîêòîð, 1976 îíä Íüþ<br />
Èîðêèéí èõ ñóðãóóëèéí õóóëèéí óõààíû ìàñòåðûí çýðýã õàìãààëñàí<br />
Êàðëà Â. Ñàéìîí íü Àìåðèêèéí Êàòîëèêèéí èõ ñóðãóóëèéí (ÀÊÈÑ)<br />
ïðîôåññîð, óã ñóðãóóëèéí îëîí óëñûí íèéãìèéí õºãæëèéí òºâèéí õàì<br />
çàõèðàë þì. Òýðýýð Àøãèéí áóñ õóóëèéí îëîí óëñûí òºâèéã ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàã÷äûí íýã, õóó÷èí åðºíõèéëºã÷ íü áºãººä Èðãýíèé íèéãìèéí<br />
õóóëèéí îëîí óëñûí ñýòã¿¿ëèéí åðºíõèé ýðõëýã÷ýýð àæèëëàæ áàéíà.<br />
Àøãèéí áóñ õóóëèéí îëîí óëñûí òºâ íü (ÀÁÕÎÓÒ) íü ýâëýëäýí íýãäýõ<br />
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, èðãýíèé íèéãìèéí õºãæèëä òóñëàëöàà, äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã<br />
îëîí óëñûí àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. ÀÁÁÕÎÓÒ íü äýëõèéí óëñ<br />
îðíóóäûí ñàéí äóðûí, áèå äààñàí, àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ,<br />
äýìæèõ, òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ õóóëü, çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéã áèé<br />
áîëãîõ, ñàéæðóóëàõàä òóñàëäàã.<br />
www.icnl.org<br />
Íýýëòòýé íèéãìèéí õ¿ðýýëýí (ÍÍÕ) íü õºðºí㺠îðóóëàã÷, ôèëàíòðîôè÷<br />
Æîðæ Ñîðîñûí ¿¿ñãýí áàéãóóëæ óäèðääàã òýòãýëýã îëãîã÷ ñàí áºãººä<br />
áîëîâñðîë, õýâëýë ìýäýýëýë, îëîí íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí<br />
áîëîí õ¿íèé ýðõ, íèéãýì, õóóëü, ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëòèéã äýìæèæ,<br />
çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä òóñëàõ çàìààð íýýëòòýé<br />
íèéãìèéã äýìæèõ ñàíàà÷èëãûã äýëõèé äàÿàð õýðýãæ¿¿ëæ àæèëëàäàã.<br />
ÍÍÕ íü Àôðèê, Òºâ Àçè, Êàâêàç, ªìíºä Àìåðèê, Äóíäàä Àçè, Ç¿¿í<br />
ªìíºä Àçè ò¿¿í÷ëýí Ãàéòè, Ìîíãîë, Òóðê, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ<br />
çýðýã 50 ãàðóé îðíûã áàãòààñàí Ñîðîñûí ñàíãèéí ñ¿ëæýýíèé òºâ þì.<br />
www.soros.org<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
3
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
Çîõèîã÷èéí ýðõèéã Íýýëòòýé Íèéãìèéí Õ¿ðýýëýí ýçýìøèíý ©2004<br />
Àíõíû õýâëýë 1997.<br />
Íýýëòòýé Íèéãìèéí Õ¿ðýýëýí ýðõëýí õýâëýâ.<br />
400 West 59th str.<br />
New York,NY 10019, USA<br />
www.soros.org<br />
Õýâëýëèéí ãàçðûí çºâøººðºëã¿éãýýð ýíý íîì, ò¿¿íèé õýñãèéã<br />
êîìïüþòåðò áóóëãàæ àâàõ, äàõèí õýâëýõ, îëøðóóëàõ, øèëæ¿¿ëýõèéã<br />
õîðèãëîíî.<br />
Òºâ Åâðîïûí Èõ Ñóðãóóëèéí<br />
Õýâëýëèéí Ãàçðààñ òàðààâ.<br />
400 West 59th str.<br />
New York,NY 10019, USA<br />
Óòàñ: 212 547 6932<br />
4
ÃÀÐ×ÈÃ<br />
ªÌͪÒêË<br />
Óäèðäàìæèéí ¿íäýñëýë ..................................5<br />
Óäèðäàìæèéí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî .................6<br />
Ýõ ñóðâàëæ áîëîí àðãà ç¿é .............................7<br />
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ<br />
ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
............................................................... 8<br />
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ<br />
ÕÓÓËÜ, ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜÒÀÉ ÓßËÄÀÕ<br />
ÍÜ<br />
2.1 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü õ¿íèé<br />
ñóóðü ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé îëîí óëñûí<br />
õóóëüòàé óÿëäàõ íü...............................11<br />
2.2 Åðºíõèé çàð÷ìóóä................................13<br />
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ<br />
¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ<br />
ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ.<br />
Á¯ÒÝÖ ÁÀ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ<br />
3.1 ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ íü..............................16<br />
3.2 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àñóóäàë õàðèóöñàí<br />
òºðèéí àãåíòëàã....................................20<br />
3.3 Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò<br />
ººð÷ëºëò îðóóëàõ ................................22<br />
3.4 Áîëîìæã¿é ýñâýë ìóõàðäàëä îðñîí ¿åä<br />
íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü.................22<br />
3.5 Óëñûí á¿ðòãýë ..................................... 23<br />
3.6 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã íèéë¿¿ëýõ áîëîí<br />
õóâààõ íü ............................................. 23<br />
3.7 ¯éë àæèëëàãààã çîãñîîõ, òàòàí áóóëãàõ,<br />
óñòãàõ................................................... 24<br />
4.1 Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò òàâèõ ¿íäñýí<br />
øààðäëàãà .......................................... 25<br />
4.2 Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò òóñãàæ áîëîõ<br />
áóñàä øààðäëàãà .................................26<br />
4.3 Áàéãóóëëàãûí ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷,<br />
àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí<br />
¿¿ðýã õàðèóöëàãà..................................26<br />
4.4 ¯íýí÷ øóäàðãà, õè÷ýýë ç¿òãýëòýé áàéõ,<br />
íóóöûã õàäãàëàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ......27<br />
4.5 Àøèã ñîíèðõîëûí çºð÷ëèéã<br />
õîðèãëîõ íü ........................................28<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
5
ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.<br />
ØÓÓÄ ÁÀ ØÓÓÄ ÁÓÑÀÀÐ ÕÓÂÈÉÍ ÀØÈÃ<br />
Õ¯ÐÒÝÕÈÉà ÕÎÐÈÃËÎÕ ÍÜ<br />
5.1 Àøèã õóâààðèëàõûã õîðèãëîõ íü ..........30<br />
5.2. Õóâèéí àøèã çàâøààíûã õîðèãëîõ íü....30<br />
5.3. Õóâèéí íàéìàà àðèëæàà õèéõèéã<br />
õîðèãëîõ íü..........................................31<br />
5.4. Áàéãóóëëàãûí ºì÷ õºðºíãèéã áóöààí<br />
ºãºõèéã õîðèãëîõ íü ............................ 32<br />
ÇÓÐÃÀÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ¯ÉË<br />
ÀÆÈËËÀÃÀÀ<br />
6.1 Íèéòýä ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ............33<br />
6.2 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí íèéãìèéí<br />
áîäëîãî, óëñ òºðèéí<br />
¿éë àæèëëàãàà......................................34<br />
6.3 Ýäèéí çàñãèéí áóþó àæ àõóéí ¿éë<br />
àæèëëàãàà............................................ 35<br />
6.4 Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èãëýëýýð<br />
àæèëëàäàã áàéãóóëëàãóóä.....................37<br />
ÄÎËÎÎÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ժЪÍê ÁÎÑÃÎÕ<br />
6.5 Ëèöåíç áà çºâøººðºë...........................37<br />
7.1 Õºðºí㺠áîñãîõ çºâøººðºãäñºí ¿éë<br />
àæèëëàãàà ............................................39<br />
7.2 Õºðºí㺠áîñãîõ ¿éë àæèëëàãàà<br />
õÿçãààðëàë, õýì õýìæýý, øèéäâýðëýõ<br />
àðãà .....................................................40<br />
ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝËÒ<br />
8.1 Äîòîîä òàéëàí áà õÿíàëò, óäèðäëàãà .....44<br />
8.2 Òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ,<br />
àóäèò õèéëãýõ.........................................44<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
ÅÑįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË<br />
8.3 Òàòâàðûí áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ,<br />
øàëãàëò õèéëãýõ....................................46<br />
8.4 Ëèöåíç, çºâøººðºë îëãîñîí<br />
áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ, øàëãàëò<br />
õèéëãýõ…………….....……………………....…47<br />
8.5 Äîíîð áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ...............47<br />
8.6 Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé<br />
ìýäýýëëèéã íèéòýä íýýëòòýé áàéëãàõ ...47<br />
8.7 Òóñãàé òîðãóóëü, øèéòãýë ......................48<br />
9.1 Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûã îðëîãûí<br />
áóþó àøãèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ íü......51<br />
9.2 Õàíäèâûã òàòâàðààñ õºíãºëºõ.................51<br />
9.3 Ýäèéí çàñãèéí (àæ àõóéí, áèçíåñèéí) ¿éë<br />
àæèëëàãààíä íîãäóóëàõ òàòâàð ..............52<br />
9.4 Íýì¿¿ ºðòãèéí òàòâàð,<br />
ãààëèéí òàòâàð......................................54<br />
9.5 Áóñàä òàòâàð..........................................55<br />
6
ÀÐÂÀÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÒªÐÒÝÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÁÓÑÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
ÀÐÀÂÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÑÀÉÍ ÄÓÐÛÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ<br />
ÀÐÃÓÓÄ<br />
11.1 QUANCO ÁÎËÎÍ GONGO .......... 59<br />
11.2. Çàñãèéí ãàçðûí ãýðýý,<br />
òýòãýëýã......................................60<br />
11.3. Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õºðºíãº, ÷èã<br />
¿¿ðãèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
øèëæ¿¿ëýõ íü..............................61<br />
12.1. Ñàéí äóðûí çîõèöóóëàëòûí àðãà<br />
áîëîí ñóáüåêò................................62<br />
12.2. Äýýâýð áàéãóóëëàãà.......................63<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
7
ªÌͪÒêË<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
ÓÄÈÐÄÀÌÆÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝË<br />
Íýýëòòýé íèéãýìä çàñãèéí ãàçðûí áîëîí óëñ òºðèéí á¿òýö îëîí ÿíç áàéæ áîëîõ<br />
áîëîâ÷ òýäãýýð íü òºð áóþó òºðèéí ýðõ áàðüæ áóé íàì íü àðä ò¿ìíýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõèéí<br />
òóëä áàéãàà áóñ õàðèí àðä ò¿ìýíäýý ¿éë÷ëýõèéí òóëä áàéãàà ãýäýã òóëãóóð çàð÷èì äýýð<br />
ñóóðèëñàí áàéõ ¸ñòîé. Íèéãìèéã òèéíõ¿¿ íýýëòòýé áîëãîõûí òóëä õóâü õ¿ì¿¿ñ ¿çýë<br />
áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ, íèéòëýã çîðèëãîäîî õ¿ðýõ ¿¿äíýýñ õ¿÷ ÷àðìàéëòàà<br />
íýãòãýõèéí òóëä ÷ºëººòýé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ íü õóóëèàð õàìãààëàãäñàí áàéõ<br />
øààðäëàãàòàé. Íýýëòòýé íèéãìèéã òîäîðõîéëîõ ãîë øèíæ áîë ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ,<br />
òàéâàí öóãëàõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëºº þì. Õóóëü äàíãààðàà íýýëòòýé íèéãìèéã áèé<br />
áîëãîæ ÷àäàõã¿é áîëîâ÷ ýäãýýð áîëîí áóñàä ñóóðü ýðõ, ýðõ ÷ºëººã íàéäâàðòàé õàìãààëñàí<br />
õóóëüã¿éãýýð àëèâàà íýýëòòýé íèéãýì îðøèí òîãòíîæ ÷àäàõã¿é. Õóâü õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí<br />
íèéòëýã àøèã ñîíèðõëûí òºëºº, îëîí ò¿ìíèé òóñûí òóëä òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð<br />
÷ºëººòýé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Õóâü õ¿ì¿¿ñ<br />
ãóäàìæ òîéðíîî öýâýðëýõ, õºðøèéí õîëáîîíîîñ ýõëýýä áàéãàëü îð÷íû ñ¿éòãýëèéã<br />
ýñýðã¿¿öýõ òîìîîõîí ÷óóëãà õºäºë㺺í áàéãóóëàõ çýðýã áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Ñàéí<br />
äóðûí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä çààâàë òóñäàà õóóëü ç¿éí ñòàòóñòàé<br />
áàéõ àëáàã¿é. Ýäãýýðèéã “áèå äààñàí”, “ãóðàâäàã÷”, ýñâýë “àøãèéí áóñ” ñàëáàð /àøãèéí<br />
òºëººõ áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãààñ ÿëãàæ/ ãýæ ãîë òºëºâ íýðëýäýã. Ýíýõ¿¿<br />
óäèðäàìæèä òýäãýýðèéã “èðãýíèé íèéãìèéí õýâøëèéíõýí” ãýæ åðºíõèéëºí íýãòãýæ àâ÷<br />
¿çñýí áîëíî. ¯çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí öóãëààí õèéõ<br />
çýðýã ñóóðü ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä àëèâàà íýýëòòýé íèéãýì íü òèéì íýãäýë,<br />
á¿ëãýì áàéãóóëàãäàõ, àæèëëàõ ýðõ ÷ºëººã õóóëèàðàà õàìãààëñàí áàéõ ¸ñòîé.<br />
Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é õóóëü íü ¿¿íýýñ èë¿¿ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé. Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ,<br />
ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí ñàíàà÷ëàã÷èä, ãèø¿¿ä<br />
äýìæèã÷èä, òýäãýýðò àæèëëàãñäûí õóâü õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõèéã õàíãàõààñ ãàäíà<br />
ñàéí äóðààð òýäíèé áàéãóóëñàí íèéãýìëýã, õîëáîî, ñàí, êëóá, áîëîí áóñàä èíñòèòóö 1 -<br />
èéí àëèéã ÷ ººðñ人ñ íü òóñäàà õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýðýýð ¿¿ñãýõ, ¿éë àæèëëàãààã<br />
íü ÿâóóëàõ ýðõèéã õàìãààëäàã ýðõ ç¿éí îð÷èí áàéõ ¸ñòîé. Ýäãýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
íü íýýëòòýé íèéãýì 2 á¿ðýëäýí îðøèí òîãòíîõîä îíö ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.<br />
Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèéí çîðèëãî áîë èðãýíèé áàéãóóëëàãûã õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä<br />
íü õ¿ëýýí çºâøººðºõ, õàìãààëàõ, çîõèöóóëàõ õóóëèéí íèéòëýã õýì õýìæýýã òîãòîîõîä<br />
îðøèíî. Ýðõ ç¿éí ýäãýýð õýì õýìæýýã îíîëûí ºðãºí õ¿ðýýòýé ñóäàëãàà áîëîí, äýëõèéí<br />
îëîí óëñ îðíû ò¿ãýýìýë ïðàêòèê äýýð ò¿øèãëýí áîëîâñðóóëñàí áîëíî. Õóâü õ¿ì¿¿ñ<br />
ºíººãèéí èðãýíèé íèéãìèéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñóäàëæ, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ ÷àääàã<br />
áàéõ, óëìààð èë¿¿ áîëîâñðîíãóé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé áîëãîõîä<br />
óäèðäàìæèéí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîë îðøèíî.<br />
Èðãýí íýã á¿ðèéí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí çàìààð<br />
õóðàí öóãëàõ ýðõèéã íü ñàõèí õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ àëèâàà íýýëòòýé íèéãýìä çààâàë<br />
áàéõ ¸ñòîéã ýíýõ¿¿ óäèðäàìæ íýí ÷óõàë áàðèìòëàë áîëãîñîí. ¯¿íèé çýðýãöýý, èðãýíèé<br />
8
áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ãàðãàæ áîëçîøã¿é ç¿é áóñ ¿éëäýýñ îëîí íèéòèéã õàìãààëàõ õóóëü<br />
áàñ áàéõ ¸ñòîé. Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä íîãäñîí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íü<br />
õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýõ, îëîí íèéòèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà õî¸ðûí<br />
òýíöâýðòýé òóñãàë áàéõ ¸ñòîé.<br />
Èðãýíèé íèéãìèéí õýâøëèéíõýí ººðñäèé㺺 õÿíàæ áàéõ ñàéí äóðûí ä¿ðýì æóðàì<br />
áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ íü ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Òèéì ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèä<br />
îëîí íèéòèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí àëáàí ¸ñíû ìåõàíèçìûã ÷óõàë÷ëàí ¿çýõèéí çýðýãöýý<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà ººðñ人 ñàéí äóðûí çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìòàé áàéõ øààðäëàãàòàéã<br />
îíöëîí òýìäýãëýñýí áîëíî. Ýöýñò íü õýëýõýä, èðãýíèé áàéãóóëëàãàä îíîãäîæ áóé àëèâàà<br />
¿¿ðýã õàðèóöëàãà, òºðººñ òýäýíä ¿ç¿¿ëæ áóé äýìæëýã òóñëàëöààòàé íü ä¿éõ¿¿ö áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
Óäèðäàìæèéí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî<br />
Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæ áîë èðãýíèé ñàëáàðûí çàãâàð õóóëü áèø. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí<br />
ýðõ ç¿éí ñèñòåì¿¿ä ººð õîîðîíäîî èõýýõýí ÿëãààòàé, õóóëü áîëîâñðóóëàõ óëàìæëàë<br />
íü ººð ººð áàéäàã ó÷ðààñ çàãâàð õóóëü ãàðãàõ áîëîìæã¿é þì. Óäèðäàìæèä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäûí ºä㺺 áàéãàà òºðºë á¿ðèéí õóóëèéã òàíèëöóóëàõ áóþó òýäãýýð õóóëèéí<br />
òàëààðõ “îëîíõè”, “öººíõèéí” áàéð ñóóðèéã íýãòãýí ä¿ãíýõ îðîëäëîãî õèéãýýã¿é.<br />
Õàðèí èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàðò òîõèðîìæòîé çàõèðãààíû òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ,<br />
ýíý òàëûí õóóëü ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõàä ãàðøèæ, ìýðãýøñýí õóóëü÷äûí ìýäëýã, àðãà<br />
òóðøëàãûã ãàðãàæ òàíèëöóóëàõûã çîðüñîí áîëíî .<br />
Çàðèì íýã çàð÷èì íü äýã æóðìûí øèíæòýé áºãººä àãóóëãûí òàëààñàà îíöûí<br />
à÷ õîëáîãäîëã¿é áàéäàã. Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæ, ò¿¿íèéã äàãàëäóóëñàí æèøýý òàéëáàð<br />
íü àìüäðàë äýýð òîõèîëääîã òºðºë á¿ðèéí àñóóäëûí ìºí ÷àíàð áîëîí òýäãýýðèéã<br />
øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã òîäðóóëàí òàéëáàðëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéãàà þì.<br />
Èõýíõè òîõèîëäîëä, ïðàêòèê, òóðøëàãà õýòýðõèé îëîí ÿíç, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ¿çýë<br />
áîäîë, áàéð ñóóðü ººð ººð áàéäàã ó÷ðààñ àëü íýãèéã íü îíöãîéëîí ñîíãîõ àðãàã¿éã<br />
áîäîëöîí çîõèõ õóâèëáàðóóäûã äàâóó áîëîí ñóë òàëòàé íü áàãöëàí òàíèëöóóëñàí<br />
áîëíî.<br />
Èðãýíèé íèéãìèéí õýâøèë íü ìàø îëîí ÿíçûí õýëáýðèéã áàãòààäàã. Çàð÷ìûí õóâüä<br />
èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí áàéãóóëëàãûã ãèø¿¿äèéíõýý àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàí<br />
òýäýíäýý ¿éë÷èëäýã (ïÈÁ), íèéòëýã ýðõ àøãèéí òºëºº àæèëëàäàã, íèéòýä ¿éë÷èëäýã<br />
(ͯÈÁ) 4 õýìýýí õî¸ð ñàëãàí àâ÷ ¿çäýã. Àíãèëàë òóñ á¿ðò õîîðîíäîî òºñòýé, ÿëãààòàé<br />
îëîí ÿíçûí áàéãóóëëàãà áàãòäàã. Èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàðò íýí ÿâöóó á¿ëãèéí àøèã<br />
ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà, ìºí íèéãìèéí ìàø ºðãºí á¿ëãèéí íèéòëýã<br />
ñîíèðõîë, ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí á¿ëã¿¿ä ÷ áèé. Ýõíèéõ íü ¿íýõýýð ãèø¿¿ääýý<br />
¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãà (ïÈÁ) ìºí ¿¿ Èðãýíèé íèéãìèéí õýâøèë ìàø ºðãºí<br />
õ¿ðýýòýé, òóõàéëáàë, õàâ÷èëòàíä ºðòºãñäèéí, äóóðü ñîíèðõîã÷äûí, ýìýãòýé÷¿¿äèéí,<br />
öýöýðëýã÷äèéí êëóá ãýõ ìýò òîäîðõîé á¿ëãèéí íèéòëýã ýðõ àøèã, àæèë ìýðãýæëèéã<br />
áàãòààñàí îëîí òºðºë áàéäàã. Èðãýíèé çàðèì áàéãóóëëàãà äýýðõ õî¸ð àíãèëëûí àëü<br />
àëèíûõ íü øèíæ òºðõèéã àãóóëñàí áàéõ íü áèé. Òóõàéëáàë, íèéòèéí ýðõ àøãèéí òºëºº<br />
ººðºº ººðèé㺺 óäèðäàõ çàð÷ìààð àæèëëàõ àòëàà ãèø¿¿äèéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëæ<br />
äîòîãø ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ìýðãýæëèéí õîëáîî íèéãýìëýã ÷ áàéäàã.<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
9
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí çàðèì íýãèéã ýñ òîîöâîë îëîíõè íü æèæèã áàéäàã. Àëü àëü íü<br />
íýýëòòýé íèéãýìä 5 ººðèéí ãýñýí õóâü íýìðýý îðóóëäàã. Èéì ÷ ó÷ðààñ èðãýíèé íèéãìèéí<br />
ñàëáàðûã àëáàí ¸ñîîð á¿ðä¿¿ëæ áóé èõ áàãà îëîí ÿíçûí áàéãóóëëàãûã õóóëèàð õ¿ëýýí<br />
çºâøººðºõ, äýìæèõ, õàìãààëàõ, ìºí çîõèõ õýìæýýíä çîõèöóóëàõ çýðýã ãîë çàð÷ìóóäûã<br />
òîäîðõîéëæ, ÿàæ õóóëü÷èëæ áîëîõûã òàíèëöóóëàõ çîðèëãûã áèä ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèä<br />
òàâüñàí þì.<br />
Ýíý óäèðäàìæ èðýýä¿éã õàðñàí õ¿ñýë ýðìýëçëèéí øèíæòýé ó÷èð ýðõ ç¿éí äàðàíãóéëàã÷<br />
äýãëýìä èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàð õýðõýí îðøèí òîãòíîõ òàëààð ïðàêòèê çºâëºìæ áîëæ<br />
÷àäàõã¿é þì. Ýðõ ç¿éò áóñ íèéãýìä ýíä àâ÷ ¿çñýí çàð÷ìóóä ¿éë÷ëýõ áîëîìæã¿é. Ãýõäýý<br />
ýäãýýð çàð÷èì, çºâëºãººã õ¿ëýýí àâàõ íºõöºë, áîëîëöîî îäîî õýð á¿ðýëäýýã¿é çàðèì óëñ,<br />
íèéãýìä òýäãýýðèéí òàëààð äîð õàÿæ ÿðèëöëàãà, ìýòãýëöýýí ºðí¿¿ëæ áîëîõ áèç ýý.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
Ýõ ñóðâàëæ áîëîí àðãà ç¿é<br />
Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèéã äýëõèéí îëîí îðíû òýð äóíäàà õºãæèæ áóé áîëîí øèëæèæ<br />
áóé îðíóóäûí òºðèéí àæèëòíóóä, èðãýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàã÷, õóóëü÷èäòàé àëáàí<br />
áà àëáàí áóñààð çºâëºëäñºíèé ¿íäñýí äýýð áýëòãýñýí áîëîâ÷ ãîë ìýäýýëýë, òóðøëàãûã<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí óðò õóãàöààíû òàñðàëòã¿é õºãæèë òºëºâøèëòèéí òóðøëàãà,<br />
ò¿¿õòýé óëñ îðíóóäààñ àâñàí. ͺ㺺òýéã¿¿ð àëü íýã óëñûí, ýñâýë á¿ëýã óëñûí õóóëèéí<br />
òîãòîëöîî, ýðõ ç¿éí îð÷èíã øóóä õóóëáàðëàõààñ çàéëñõèéõèéí ñàöóó Àíãëè-Ñàêñîíû ÷,<br />
ýõ ãàçðûí õóóëèéí ñèñòåìèéí àëü àëèíûã àâ÷ ¿çñýí áîëíî.<br />
Óäèðäàìæèéã õèéõäýý õýðýãëýã÷äýä àëü áîëîõ äºõºì áàéëãàõ òàëààñ íü ÷óõàë÷ëàí<br />
àíõààðñàí. ̺í èðãýíèé íèéãýìä õîëáîãäîõ ãîë ãîë àñóóäëûã ëîãèê äýñ äàðààëëààð íü<br />
¿ç¿¿ëýõèéã çîðüñîí áîëíî. Ñýäýâ á¿ðèéí ýõýíä åðºíõèé çàð÷èì áóþó çààâðû㠺㺺ä,<br />
àðààñ íü äýëãýðýíã¿é òàéëáàð õàâñàðãàâ. Çàðèì îðíû æèøýý, òåõíèê àðãà àæèëëàãààíû<br />
ãýõýýð ñàíàà ñýëòèéã íýð òîìú¸îíû òàéëáàð, ç¿¿ëò òàéëáàðò áàãòààâ. Àãóóëãûã<br />
óäèðäàìæ, òàéëáàð, ç¿¿ëò òýìäýãëýë ãýñýí 3 ò¿âøèíä á¿ðä¿¿ëñýí ó÷èð óäèðäàìæ<br />
õýñãèéã ã¿éëãýí åðºíõèé ìýäýýëëèéã àâ÷, ã¿íçãèéð¿¿ëñýí óõàãäàõóóíûã òàéëáàðààñ<br />
¿çýæ, èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí óòãûã ç¿¿ëò òýìäýãëýëýýñ òóñ òóñ àâíà óó. Ýíý óäèðäàìæ<br />
áîë ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàð áèø. Ýíä àâ÷ ¿çýæ áóé àñóóäëóóä áîäèò áàéäàë äýýð íàðèéí<br />
òºâºãòýé ÷, óäèðäàìæèä äýâø¿¿ëñýí îëîí ñàíàà îíîî òýäãýýðèéí îëîí ç¿éëòýé óÿëäàõ<br />
áîëîìæòîé þì.<br />
Íýýëòòýé Íèéãìèéí Õ¿ðýýëýí /ÍÍÕ/, Àøãèéí Áóñ Õóóëèéí Îëîí Óëñûí Òºâ /<br />
ÀÁÕÎÓÒ/ áîëîí çîõèîã÷äîîñ ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèéã á¿òýýí òàðààõàä õóâü íýìðýý<br />
îðóóëñàí, íýðñèéã íü ýíä òîî÷èæ áàðàìã¿é ºäèé òºäèé õóâü õ¿íä ã¿í òàëàðõàë<br />
èëýðõèéëæ áàéíà. Ïðîôåññîð Êàðëà Ñàéìîí, ò¿¿íèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàã÷<br />
íàðûí õèéñýí ýíý íîûí àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí Àìåðèêèéí Êàòîëèêèéí Èõ Ñóðãóóëèéí<br />
õàðúÿà Êîëóìáóñûí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëüä òóõàéëàí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.<br />
10
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ,<br />
ÍÈÉÃÝÌÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
1<br />
Áèå äààñàí, ýð÷ õ¿÷òýé èðãýíèé íèéãìèéí õýâøèë îðøèí òîãòíîõûã<br />
áàòàëãààæóóëñàí õóóëüòàé áàéõûã óëñ îðîí õ¿ñýõ øàëòãààí áèé. Òýäãýýðýýñ<br />
õàìãèéí ÷óõàë íü îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¿çýë áîäëîî<br />
÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ ýðõ, ýðõ<br />
÷ºëººã õàìãààëàõ ÿâäàë þì. Èõýíõ óëñ îðíû íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí áîëîí á¿ñ<br />
íóòãèéí ãýðýý õýëýëöýýð ýäãýýð ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áàòàëãààæñàí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí<br />
îëîí îðíû ¿íäñýí õóóëü 6 áîëîí áóñàä õóóëèàð ýäãýýð ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã<br />
õàìãààëñàí áàéäàã.<br />
Õóâü õ¿í á¿ð ýäãýýð ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº 7 ýäëýõèéí òóëä çààâàë äîòîîäûí<br />
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí õóóëèéí äàãóó àëáàí ¸ñíû õóóëèéí ýòãýýä<br />
áàéãóóëàõ øààðäëàãàã¿é. Ãýõäýý õ¿ì¿¿ñ õóóëèéí ýòãýýäèéí ñòàòóñ á¿õèé èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðñºí 8 õóóëüòàé áàéõ íü òýäãýýð ýðõ ÷ºëººã<br />
óëàì áàòàòãàæ ºãäºã. Èíãýæ áàéæ õóâü õ¿íèé ýäãýýð ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áàòàëãààòàé<br />
áîëäîã. Õóâü õ¿í èõýíõäýý äóó õîîëîéãîî íèéãýìäýý õ¿ðãýõ, àëèâàà àñóóäëààð<br />
íºëººëºõ íºõöºë, ÷àäâàð õîìñ áàéäàã. Õàðèí õîîðîíäîî íýãäâýë, æèøýýëáýë,<br />
áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä äýì ¿ç¿¿ëýõ áàéãóóëëëàãà, ýñâýë ä¿ðâýãñäýä òóñëàõ<br />
õ¿ì¿¿íëýãèéí áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýæ àæèëëàâàë òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà áàéäëûã<br />
ººð÷èëæ ÷àäíà. Èðãýíèé àëáàí áîëîí àëáàí áóñ áàéãóóëëàãûã õóóëèàð çºâøººð÷,<br />
õàìãààëæ áàéæ ë ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâíààð õóðàí<br />
öóãëàõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº æèíõýíý óòãà ó÷èðòàé áîëäîã 9 .<br />
Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõààñ ãàäíà ìºí àëáàí ¸ñíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí áèå äààñàí õ¿÷èðõýã õýâøëèéã äýìæèõ õóóëü ÿàãààä õýðýãòýé âý<br />
¯¿íä õýäýí ó÷ð øàëòãààí áóéí äîòîð îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéã õºõè¿ëýí äýìæèõ,<br />
õóóëèéã äýýäëýõ, àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ,<br />
òºðèéí õýâøëèéí “çàõ çýýëèéí äîãîëäëûã” àðèëãàõ çýðýã àñóóäàë áàãòàíà.<br />
Àëèâàà íèéãìèéí ãèø¿¿ä íü ºâºð õîîðîíäîî àñàð èõ ÿëãààòàé áàéäàã áºãººä<br />
õóâü õ¿í, á¿ëýã õýñã¿¿ä öºì ººð ººð õýðýãöýý, àøèã ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Òýäãýýð<br />
õóâü áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë ñîíèðõëûã (ñïîðò, àðäûí õºãæèì, õýë, ñî¸ëûã<br />
õàäãàëàí õàìãààëàõ ãýõ ìýò) èëýðõèéëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, áèåë¿¿ëýõ íºõöëèéã<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëü á¿ðä¿¿ëäýã. Èðãýíèé àëáàí ¸ñíû áàéãóóëëàãûã<br />
11<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
õ¿ëýýí çºâøººð÷ îëîí óðãàëü÷ áàéäëûã äýìæñýíýýð òóõàéí íèéãýì ãèø¿¿äèéíõýý<br />
õàðèëöàí àäèëã¿é àøèã ñîíèðõëûã õ¿íäýòãýí, ¿íýëäýãýý èëýðõèéëæ áàéãàà<br />
õýðýã þì. ªºðººð õýëáýë, íèéãýì íü õ¿ëýýöòýé áàéõ çàð÷ìûã çºâøººð÷ áàéíý<br />
ãýñýí ¿ã þì.<br />
Íèéãýìä ººð ººð ñîíèðõëûí á¿ëýã áàéãàà ÿâäàë õ¿ñ¿¿øòýé òºäèéã¿é çàéëñõèéõ<br />
àðãàã¿é ¿çýãäýë. Àëèâàà íèéãýìä ººð ººð õýë, ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýã, ÿñ ¿íäýñíèé<br />
õ¿ì¿¿ñ àìüäàðäàã. Òýä íàñ, õ¿éñ, ìýðãýæèë, õ¿ñýë ñîíèðõëîîðîî ìºí ÿëãààòàé.<br />
Ýäãýýð ÿëãàà íü õóóëèéí õ¿ðýýíä òºäèéã¿é õóóëü áóñààð èëýð÷ áîëíî. Ýäãýýð<br />
ÿëãààã íóóãäìàë áàéäàëä îðóóëæ, íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí çºð÷ëèéã õóðöàòãàõûí<br />
îðîíä èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàðûí ñàéí õóóëü ãàðãàõ çàìààð ýäãýýð á¿ëãèéã<br />
õóóëü ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷, õºíãºëºëò, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.<br />
Ýíýõ¿¿ õºíãºëºëò, äýìæëýãèéã àâàõ ãàíö íºõöºë áîë òýäãýýð á¿ëýã íü íèéãýìä<br />
òîãòñîí õàðèóöëàãûí õýì õýìæýýíèé õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ÿâäàë<br />
áîëíî. ªºðººð õýëáýë èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä íü íèéãýìä çàéëøã¿é ãàðäàã<br />
ýëäýâ íèéãìèéí äàðàìò øàõàëòûí àÿíãà çàéëóóëàã÷ áîëäîã. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä íü ººð ººð øàøèí ø¿òëýã, àðüñ ºíãº, ÿñ ¿íäýñíèé<br />
õ¿ì¿¿ñò õàìòðàí àæèëëàæ, íèéòëýã àøèã ñîíèðõëîî óðàãøëóóëàõ áîëîìæ<br />
îëãîæ òýãñíýýðýý á¿ëýã õîîðîíäûí àëèâàà çºð÷èë, õ¿÷èðõèéëëýýñ ñýðãèéëýí<br />
õàìãààëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. ªºð ººð àøèã ñîíèðõîë á¿õèé îëîí ÿíçûí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà íèéãýìä îðøèí òîãòíîæ áàéìààæ òóõàéí íèéãýì òàéâàí,<br />
òîãòâîðòîé, õóóëèéã ñàõèí äýýäýëäýã íèéãìèéí øèíæèéã èëýðõèéëæ óëàì<br />
õºãæèõ íºõö뺺 á¿ðä¿¿ëäýã.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
Èðãýíèé ñàëáàðûã õóóëèàð õàìãààëæ, äýìæèõ çàìààð ýð÷èìæäýã îëîí óðãàëü÷<br />
¿çýë, íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, ýðõ ç¿éã äýýäëýõ çàð÷ìûí õýðýãæèëòýýñ àëèâàà<br />
àðä÷èëëûí öààøäûí àìæèëò øàëòãààëíà. Àðä÷èëàë áîë çàñàãëàëûí òèéì ÷ òºãñ<br />
òºãºëäºð, öýâýð õýëáýð áèø. Àðä÷èëñàí çàñàãëàë íü çàðèìäàà ¿ð ºãººæ ìóóòàé,<br />
ñýòãýë àëäðàõàä õ¿ðãýõ íü ÷ áèé. Ãýõäýý àðä÷èëàë áîë ÿìàð ÷ áàéñàí àðä ò¿ìíèé<br />
íèéòëýã àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë÷èëäýã çàñàãëàëûí öîðûí ãàíö õýëáýð þì.<br />
Òºð àðä ò¿ìýíä ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áîëîõîîñ àðä ò¿ìýí òºðä ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áóñ ãýäýã<br />
çàð÷èì àðä÷èëàëûí ñóóðü áîëäîã. Àðä÷èëëûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä<br />
íèéãìèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ õýñýã á¿ð òºðèéí òîãòîëöîîíä èòãýæ, ººðñäèéí ñîíãîñîí<br />
òºëººëºã÷人ð äàìæóóëàí òºð çàñãèéí àëèâàà øèéäâýðò íºëººëºõ, óëìààð<br />
çàñãèéí ãàçàðò îëîíõè áîëîõ áîëîìæòîé ãýäãèéã áàò ìýääýã áàéõ ¸ñòîé. Ýð÷<br />
õ¿÷òýé, õàðèóöëàãàòàé, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí, ç¿é ¸ñîîð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã<br />
èðãýíèé ñàëáàð íü àðä÷èëëûí àìæèëòûí çàéëøã¿é ¿íäýñ áîëñîí îëîí óðãàëü÷<br />
¿çýë, íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, àðä îëíû èòãýë, õóóëèéã äýýäëýõ çàð÷ìûã<br />
òºëºâø¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë íýìýðòýé.<br />
Àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ ººð íýã àìèí ÷óõàë ¿¿ðýã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä áàéäàã.<br />
Ýíý íü àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ îëîíõèéí äàðàíãóéëëûã (ìàæîðèòàðèçìûã) áóþó<br />
çàðèì öººíõ á¿ëýã îëîíõèéã äàâæ ¿çýë áîäëîî, ¿íýëýìæ, èòãýë ¿íýìøëýý òºðèéí<br />
áîäëîãîä õýçýý ÷ òóñãàæ ÷àääàãã¿é áàéäëûã 纺ëð¿¿ëýõ ¿¿ðýã þì. Èðãýíèé<br />
12
áàéãóóëëàãà ýäãýýð öººíõ á¿ëýãò îëîíõèéí îðîëöîî, øàõàëò äàðàìòã¿éãýýð<br />
ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, çîðèëãûã òàéâàí çàìààð ã¿éöýëä¿¿ëýõ áîëîìæ<br />
îëãîäîã.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ èë¿¿<br />
÷àíàð, áàãà ºðòºãòýéãýýð èë¿¿ îíîâ÷òîé, ò¿ðãýí øóóðõàé õ¿ðãýæ ÷àääàã. ¯¿íä îëîí<br />
øàëòãààí áèé. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü àëèâàà çîðèëòûã òºðèéí áàéãóóëëàãûã<br />
áîäâîë áàãà öàëèíòàé öººí õ¿íýýð õýðýãæ¿¿ëäýã íü íýã øàëòãààí áîëíî. ̺í<br />
òýä ñàéí äóðûíõíûã äàé÷èëæ ÷àääàã. Õóâü õ¿ì¿¿ñ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ñàéí<br />
äóðûí ¿íäñýí äýýð öàã õºäºëìºðºº çîðèóëàí àæèëëàñàíààð òºðä õºðºíãèéí<br />
õýìíýëò ãàðäàã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä íèéòèéí òºëºº àæèë ¿éë÷èëãýý<br />
ÿâóóëàõäàà ººð õîîðîíäîî ºðñºëäºæ àæèëëàäãèéí ¿ð ä¿íä õºðºí㺠çàðäàë<br />
õýìíýãääýã íü õàìãèéí ãîë øàëòãààí þì. Ýöýñò íü çàõ çýýëýý ìýääýã áàéõ íü áàñ<br />
÷óõàë. Áàéíãûí í¿ñýð òîì, õýðýãëýã÷äýýñýý õîë áàéäàã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã<br />
áîäâîë îðîí íóòãèéí èðãýíèé áè÷èë áàéãóóëëàãóóä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý áîäèò<br />
õýðýãöýý ÿìàð áóéã, ÿàæ ò¿¿íèéã õàíãàõ òàëààð èë¿¿ ñàéí ìýääýã. Ýä¿ãýý îëîí<br />
îðíû òºð, çàñàã èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä îëîí òîõèîëäîëä èë¿¿ îíîâ÷òîé, ¿ð<br />
àøèãòàé àæèëëàäãèéã ñàéí ìýääýø áîëîîä áàéíà 11 .<br />
“Çàõ çýýëèéí äîãîëäîë” ãýäýã íü õóâèéí áèçíåñèéí ñàëáàðò èõýýõýí ÿðèãääàã<br />
ç¿éë áèëýý. Ãýòýë òºðèéí ¿éë÷èëãýýíä ÷ ìºí çàõ çýýëèéí äîãîëäîë áàéäàã áàéíà.<br />
Íèéòèéí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí àæèë ¿éë÷èëãýý, òóõàéëáàë, öýöýðëýãò òàëáàé<br />
áàéãóóëàõ, õóðäíû çàì áàðèõ ìýòýä áàéíãà ë “çàõ çýýëèéí äîãîëäîë“ ãàð÷ áàéäàã 12 .<br />
Çàñãèéí ãàçðûí íýã ÷óõàë ¿¿ðýã áîë íèéòýä õýðýãöýýòýé àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé “çàõ<br />
çýýëèéí äîãîëäîë“ á¿õèé ñàëáàðûã èëð¿¿ëýí òýð “äîãîëäîë”-ûã íºõºõ ÿâäàë þì.<br />
Òºðèéí áîëîí àøãèéí áàéãóóëëàãóóä èðãýäèéí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé á¿õèé ë àæèë<br />
¿éë÷èëãýýã óðüä÷èëàí ìýäýæ, õàíãàæ ÷àääàãã¿é, ÷àäàõ ÷ ¿ã¿é þì.<br />
Æèøýý íü, Óíãàðò ßïîíû óðëàã ñî¸ëûã ìàø èõ ñîíèðõäîã, òéè ÷èãëýëýýð ìóçåé<br />
áàéãóóëàõàä õºðºí㺠ñàíõ¿¿, ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõàä áýëýí íýëýýä òîîíû õ¿ì¿¿ñ<br />
áàéíà ãýæ ¿çüå. Òýãâýë òºðèéí àëáàí õààã÷èä ýíýõ¿¿ ñîíèðõëûã, ìºí èéìýðõ¿¿<br />
ººð ìÿíãà ìÿíãàí íèéòëýã áóñ õýðýãöýý, ñîíèðõëûã îëæ ìýäýæ ÷àäàõã¿é, ìýäñýí<br />
÷ òýäãýýðèéã õàíãàëòòàé øóäàðãà, ýðõ òýãø áàéäëààð øèéäýæ ÷àäàõã¿é. Èéì<br />
àøèã ñîíèðõëûí òºëºº õºðºí㺠îðóóëàõ õàíãàëòòàé óðàìøóóëàë, õºø¿¿ðýã<br />
õóâèéí õýâøëèéíõýíä ÷ áàéõã¿é. Ãýòýë õóâü õ¿ì¿¿ñ, èðãýäèéí á¿ëã¿¿ä ñàéí<br />
äóðààð ýâëýëäýí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýíýõ¿¿ “çàõ çýýëèéí äîãîëäîë”-ûã íºõºæ<br />
÷àäíà. Èíãýñíýýð èðãýäèéí àøèã ñîíèðõëûã äýìæèõ òºðèéí íýã ¿éë÷èëãýý<br />
õàíãàãäàæ, íèéãýì äýõ ñî¸ëûí õºãæèëä òóñ íýìýð áîëíî. Èíãýæ èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí íººö áîëîëöîîã äàé÷èëæ, òºðèéí à÷ààã õóâààëöàí<br />
íèéãìèéí áàÿëãèéã íýìýãä¿¿ëýõýä èäýâõòýé îðîëöäîã ó÷èð ýíý ÷èãëýëèéí õóóëü<br />
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.<br />
Íýìæ õýëýõýä, îëîí óëñ îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õ¿÷èéã íèéãìèéí<br />
õàëàìæèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðûí (ºíäºð íàñòíûã õàëàìæëàõ, ÃÕª/ÄÎÕ á¿õèé<br />
õ¿ì¿¿ñèéã õàëàìæëàõ) ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ àæèëä òàòàí îðîëöóóëàõûã ýðìýëçýæ<br />
13<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õºäºë㺺í íü “äîîä áàéãóóëëàãûí<br />
çàð÷èì” 13 õýìýýõ àðãààð çàðèì á¿ñ íóòàãò õýðýãæèæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë,<br />
óëñûí òºñâèéí õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ íèéãìèéí õºòºëáºðèéã çîãñîîõîä õ¿ðýõýä<br />
òýðõ¿¿ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààã èðãýíèé áàéãóóëëàãà ººðèéí áîëîìæîîð<br />
¿ðãýëæë¿¿ëäýã. Ýäãýýð àðãàä ñàéí, ìóó òàë, áýðõøýýë àëü àëü íü áèé. Ýíý òóõàé<br />
II.3 õýñýãò äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýõ áîëíî. ßìàð ÷ ãýñýí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íýìýãäñýýð áàéãààã ýäãýý𠺺ð÷ëºëò,<br />
õºäºë㺺í õàðóóëæ áàéãàà þì.<br />
Ýöýñò íü õýëýõýä, îëîí îðîí çàõ çýýëä øèëæèæ áàéãàà ýíý ¿åä ñàéí õºãæñºí<br />
èðãýíèé ñàëáàð çàõ çýýëèéí ýäèéí ýàñãèéí ºñºëò àìæèëòàíä øóóä áóñààð<br />
íºëººëäºã. Îëîí óðãàëü÷ ¿çýë äýëãýðñýí, íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäàë õàíãàãäñàí,<br />
îëîí íèéòèéí èíñòèòóöèä èòãýõ èòãýë áýõæñýí, õóóëèéã äýýäýëñýí ãàçàðò ë çàõ<br />
çýýëèéí ýäèéí çàñàã öýöýãëýí õºãæäºã 14 . Èðãýíèé ñàëáàðûí õóóëü íèéãìèéí<br />
ýäãýýð ¿íýëýìæèéã õºõè¿ëýí äýìæäýã.<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã çºâøººðñºí<br />
õóóëüòàé áàéõ òóõàé ýäãýýð ¿íäýñëýëèéã òýð á¿ðèé óëñ îðîí á¿ð õ¿ëýýí àâäàãã¿é<br />
òóë èðãýíèé áàéãóóëëàãûã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷, òýäíèéã ãàäíû çîõèñã¿é<br />
îðîëöîîíîîñ õàìãààëàõ íü àëèâàà íèéãýìä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîéã åðºíõèéëºí<br />
òàéëáàðëàëàà. Óäèðäàìæèéí óäààõ õýñýãò ýíýõ¿¿ á¿ëýãò äóðäñàí ¿¿ðýã çîðèëòûã<br />
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õóóëèéí òîãòîëöîîíû ç¿ãýýñ èðãýíèé àëáàí ¸ñíû<br />
áàéãóóëëàãàä ÿìàð äýìæëýã òóñëàëöààã ÿìàð àðãà çàìààð ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ãîëëîí<br />
ÿðèõ áîëíî.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
14
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ<br />
ÕÓÓËÜ ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜÒÀÉ ÓßËÄÀÕ ÍÜ<br />
2<br />
2.1 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé<br />
îëîí óëñûí õóóëüòàé óÿëäàõ íü<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ, àæèëëóóëàõ ýðõ íü ¿çýë áîäëîî<br />
÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé ñàëøã¿é õýñýã áºãººä îëîí<br />
óëñûí õóóëèàð áàòàëãààæäàã.<br />
Òàéëáàð<br />
1948 îíû Õ¿íèé Ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëûí (Ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë)<br />
19-ð ç¿éëä “Õ¿í á¿ð ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõòýé” ãýæ<br />
çààñàí. 20-ð ç¿éë íü õóâü õ¿í á¿ðèéí “òàéâàí çàìààð ýâëýëäýí íýãäýæ<br />
õóðàí öóãëàõ” ýðõèéã õàìãààëñàí. Õýäèéãýýð Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàë çààâàë<br />
ìºðäºõ õóóëèéí øèíæèéã àãóóëààã¿é ÷ 1948 îíä ͯÁ-ûí Åðºíõèé<br />
Àññàìáëåé ñàíàë íýãòýéãýýð áàòàëñíààð ìºðäâºë çîõèõ õýì õýìæýý<br />
áîëñîí þì.<br />
Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é íýëýýä îëîí çààëò íü äàðàà äàðààãèéí îëîí òàëò<br />
ãýðýýíä òóõàéëáàë, Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí Îëîí Óëñûí Ïàêò<br />
(ÈÓÒÝÎÓÏ), Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ òóõàé Åâðîïûí<br />
Êîíâåíö (Åâðîïûí Êîíâåíö), Õ¿íèé ýðõèéí Àôðèêèéí Òóíõàã Áè÷èã<br />
(Àôðèêèéí Òóíõàã Áè÷èã), Õ¿íèé ýðõ, ¿¿ðãèéí òóõàé Àìåðèêèéí<br />
Òóíõàãëàë (Àìåðèêèéí Òóíõàãëàë), Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé Àìåðèêèéí<br />
Êîíâåíö (Àìåðèêèéí Êîíâåíö) çýðýãò îðñíîîð çààâàë ìºðäºõ õóóëèéí<br />
ñòàòóñòàé áîëñîí áèëýý. Èéìýýñ ýíýõ¿¿ òàéëáàðò õ¿íèé ýðõèéí õàìãèéí<br />
ºðãºí õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, çààâàë ìºðäºõ áàðèìò áè÷ãèéí<br />
õóâüä ÈÓÒÝÎÓÏ-ã, ìºí ø¿¿õèéí õàìãèéí ñàéí áîëîâñðóóëàãäñàí<br />
òóëãóóð áàðèìò áè÷ãèéí õóâüä Åâðîïûí Êîíâåíöèéã ãîëëîí àâ÷<br />
¿çüå 16 . ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí íýãäýí îðñîí 149 îðîí ò¿¿íèéã çààâàë ìºðäºõ<br />
¿¿ðýãòýé 17 . ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí 19, 21, 22-ð çààëò íü õ¿í ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé<br />
èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ ýðõèéã òóñ<br />
òóñàä íü áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã 18 . ÈÓÒÝÎÓÏ íü õóâü õ¿íèé ýäëýõ<br />
ýðõèéã òîäîðõîé çààãààä çîãñîîã¿é áàñ òºð, çàñãèéí ãàçàðò õîëáîãäîõ<br />
õóóëèà áàòëàõ, ýäãýýð ýðõ ÷ºëººã õàìãààëæ áàòàëãààæóóëñàí áóñàä àðãà<br />
õýìæýý àâàõ ¿¿ðýã ºãñºí áàéäàã 19 .<br />
Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí îëîí óëñûí Ïàêòûí íýìýëò<br />
Ïðîòîêîë (Íýìýëò Ïðîòîêîë) 1966 îíä áàòëàãäàæ, 1976 îíîîñ õýðýãæèæ<br />
15<br />
Á¯ËÝÃ-1I. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜÒÀÉ ÓßËÄÀÕ ÍÜ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
16<br />
ýõýëñíýýð ÈÓÒÝÎÓÏ íü óëàì õ¿÷òýé áîëñîí 20 . Íýìýëò Ïðîòîêîëîîð<br />
ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí äàãóó áàéãóóëàãäñàí Õ¿íèé Ýðõèéí Õîðîîíä óã Ïàêòààð<br />
áàòàëãààæñàí ýðõ íü çºð÷èãäñºí õóâü õ¿ì¿¿ñýýñ ìýäýý ìýäýýëýë õ¿ëýýí<br />
àâ÷ øèéäâýðëýõèéã çºâøººðñºí 21 .<br />
Åâðîïûí Êîíâåíö 22 1953 îíîîñ õýðýãæèæ ýõýëñýí áºãººä Åâðîïûí<br />
Ǻâëºëèéí ãèø¿¿í 44 îðîí ñî¸ðõîí áàòàëñàí 23 . Ýíýõ¿¿ Êîíâåíö ¿çýë<br />
áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ (10-ð ç¿éë), ýâëýëäýí íýãäýõ (11-ð ç¿éë),<br />
òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã (11-ð ç¿éë) õóóëü÷ëàí çààæ<br />
ºãñºí. ̺í óã Êîíâåíöèéí 25-ð ç¿éëä ýðõ íü çºð÷èãäñºí õóâü õ¿í, òºðèéí<br />
áóñ áàéãóóëëàãà, á¿ëã¿¿äýýñ Åâðîïûí Õ¿íèé Ýðõèéí Ø¿¿õýä õýðõýí<br />
ãîìäîë ãàðãàõ æóðìûã çààæ ºãñºí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí àëáàí ¸ñíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿í, òýð ÷ áàéòóãàé èðãýíèé àëáàí áóñ áàéãóóëëàãà<br />
Åâðîïûí Êîíâåíöèéí 10, 11–ð çààëòààð õàìãààëàãäñàí ýðõ íü çºð÷èãäºæ<br />
áàéãàà áîë ãîìäëîî Åâðîïûí Ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî.<br />
Åâðîïûí Õ¿íèé Ýðõèéí Ø¿¿õýýñ ñàÿõàí ãàðãàñàí øèéäâýðýýð àëáàí<br />
¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãàáàéãóóëàõ ýðõèéã îëîí óëñûí õóóëèàð<br />
õàìãààëñàí áºãººä òýäãýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãà íýãýíò áàéãóóëàãäñàí<br />
áîë òºðèéí ÿìàð íýã îðîëöîî, õÿçãààðëàëòã¿éãýýð Åâðîïûí Êîíâåíöèéí<br />
á¿ðýí èâýýë õàìãààëàëòàíä áàéíà õýìýýí òîäîðõîéëæ ºãñºí. Ýäãýýð<br />
øèéäâýðèéí òàëààð äàðààõ õýñã¿¿äýä äàõèí àâ÷ ¿çýõ áîëíî.<br />
Åâðîïûí Õ¿íèé Ýðõèéí Ø¿¿õ 1998 îíä ãàðãàñàí Ñèäèðîïîëåñ áîëîí<br />
áóñàä Ãðåêèéí ýñðýã 24 õýìýýõ çàð÷ìûí øèéäâýðòýý Ãðåêèéí ø¿¿õýýñ<br />
Ìàêåäîíû ñî¸ëûí íèéãýìëýã áàéãóóëàõûã òàòãàëçñàí øèéäâýðèéã õ¿ñýëò<br />
ãàðãàñàí òàëûí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõýíä øóóä õàëäñàí õýðýã ãýæ ä¿ãíýæýý.<br />
̺í øèéäâýðòýý íèéãýìëýã õîëáîî áàéãóóëàõ ýðõ áîë ýâëýëäýí íýãäýõ<br />
ýðõèéí ñàëøã¿é õýñýã ìºí ãýæ òîâ÷ áºãººä òîäîðõîé çààñàí. Öààø íü<br />
“èðãýä ººðñäèéí õàìòûí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº õàìòðàí àæèëëàõûí<br />
òóëä õóóëèéí íýãæ áàéãóóëàõ áîëîëöîîòîé áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýíý íü<br />
ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé õàìãèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí<br />
íýã ìºí. ßìàð ÷ øàëòãààíààð ¿¿íèéã çºð÷èõ ¸ñã¿é” 25 õýìýýí òîãòîîñîí<br />
áàéíà.<br />
̺í ø¿¿õèéí 1998 îíû Òóðêèéí Íýãäñýí Êîììóíèñò Íàì (UCP) áîëîí<br />
áóñàä Òóðêèéí ýñðýã 26 õýìýýõ øèéäâýðò “Òóðêèéí Íýãäñýí Êîììóíèñò<br />
Íàìûã òàðààõ ãýñýí Òóðêèéí çàñãèéí ãàçðûí ¿éëäýë íü Åâðîïûí<br />
Êîíâåíöèéí 11-ð çààëòûã çºð÷ñºí õýðýã” ãýæ çààñàí íü äýýðõèéí àäèë<br />
÷óõàë øèéäâýð þì. Ø¿¿õýýñ óã “Êîíâåíö íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí<br />
¿íýò ç¿éëñ, õýì õýìæýýã õàìãààëæ õºãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ áàòëàãäñàí“<br />
ãýäãèéã öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà. “Óëñ òºðèéí íàìóóä íü àðä÷èëñàí<br />
íèéãìèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí öºì áîëîõ óëñ òºðèéí ìýòãýëöýýíä<br />
îðëóóëæ áîëøã¿é ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëäàã” ó÷ðààñ òýäíèéã çºâõºí<br />
“ìàø íîöòîé øàëòãààí”-ààð ë õààæ áîëíî. Åâðîïûí Êîíâåíöèéí 10-ð<br />
ç¿éëýýð áàòàëãààæñàí ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõàä óëñ òºðèéí íàì<br />
ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.<br />
Ãóðàâ äàõü ìàø ÷óõàë øèéäâýðèéã 1999 îíä “Ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëàë íàì<br />
(OZDEP) Òóðêèéí ýñðýã 27 ” ãýäýã õýðãýýð ãàðãàæýý . Óã øèéäâýð ýâëýëäýí<br />
íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé à÷ õîëáîãäëûã óëàì òîäðóóëæ, ò¿¿íèéã Åâðîïûí
Êîíâåíöèéí 10-ð ç¿éëä çààñàí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ<br />
÷ºëººòýé õîëáîæ ºãñºí áàéíà. OZDEP-èéí õýðýãò Òóðêèéí çàñãèéí<br />
ãàçàð óã óëñ òºðèéí íàìûã “¿íäýñòíèé íýãäìýë áàéäàë, ãàçàð íóòãèéí<br />
á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã ýâäýí áóñíèóëàõ àãóóëãà á¿õèé õºòºëáºðòýé” 28<br />
ãýñýí øàëòãààíààð òàðààñàí áàéíà. Óã íàìûã ÿìàð íýã ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõààñ ºìíº òàðààñàí Òóðêèéí çàñãèéí ãàçðûí ýíýõ¿¿ ¿éëäýë íü óã<br />
íàìûã çºâõºí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººã ýäýëñíèé<br />
òºëºº ë øèéòãýñýí õýò ðàäèêàë, íýã òàëûí áàéð ñóóðèíààñ õèéãäñýí<br />
øèéäâýð ãýæ Åâðîïûí Ø¿¿õýýñ òîãòîîæýý.<br />
Äýýð äóðäñàí UCP áîëîí OZDEP õî¸ð õýðãèéã øèéäýõäýý, õýðâýý<br />
çàñãèéí ãàçðóóä àëèâàà õîëáîî, íèéãýìëýãèéã áàéãóóëàãäàíãóóò õààæ,<br />
õÿçãààðëàäàã áàéâàë ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã çºâõºí íèéãýìëýã õîëáîî<br />
áàéãóóëàõ òºäèé㺺ð òîäîðõîéëæ, îíîëûí, õèéñâýð øèíæòýé áîëãîõ þì<br />
ãýæ òîãòîîæýý. “Èíãýõëýýð 11-ð ç¿éëä çààñàí õàìãààëàëò íü íèéãýìëýã<br />
õîëáîîäûí îðøèí òîãòíîõ á¿õèé ë õóãàöààíä õ¿÷èíòýé áºãººä àëèâàà<br />
îðíû ýðõ áàðèã÷èä íèéãýìëýã õîëáîîäûã òàòàí áóóëãàõäàà óã ç¿éëèéí<br />
2-ð õýñãèéã ¸ñ÷ëîí áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé 29 ”.<br />
Ñèäèðîïîëåñ, UCP, OZDEP –èéí òàëààðõ øèéäâýð¿¿ä íü õóóëü ¸ñíû<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ýðõ, ìºí ýäãýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
õàìãèéí áàãà õÿçãààðëàëòòàéãààð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã<br />
áàòàëãààæóóëàõàä îëîí óëñûí õóóëèéí õ¿÷èðõýã õàìãààëàëò áîëñîí þì.<br />
̺í ýäãýýð øèéäâýð íü ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã õóìèí áîîãäóóëàõ<br />
àëèâàà íºõöºë áàéäëûã õÿçãààðëàæ ºãñºí ìàø òîäîðõîé æóðàì áîëñîí<br />
þì 30 .<br />
Ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí Åâðîïûí Êîíâåíöèéí 11-ð ç¿éë,<br />
ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí 22-ð ç¿éë, Àìåðèêèéí Êîíâåíöèéí 16-ð ç¿éëòýé óòãà<br />
íýã ó÷èð ø¿¿õèéí äýýðõ øèéäâýð íü äýëõèé äàõèíû à÷ õîëáîãäîëòîé<br />
þì. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ýäãýýð 3 áàðèìò áè÷èãò çààõäàà, òýäãýýðò<br />
íýãäýí óëñ îðîí íü ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã çºâõºí ¿íäýñíèé áîëîí<br />
îëîí íèéòèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõ, ãýìò õýðýã, ýìõ çàìáàðààã¿é<br />
áàéäëûã çîãñîîõ, îëîí íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíä, ¸ñ ñóðòàõóóíûã õàìãààëàõ,<br />
áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõûí òóëä ë õÿçãààðëàëò òàâüæ áîëíî<br />
ãýæýý. Àëèâàà èéì õÿçãààðëàëò íü õóóëèíä çààãäñàí áàéõ ¸ñòîé<br />
áºãººä àðä÷èëñàí íèéãìèéí äýýð äóðüäñàí äºðâºí çîðèëòûã õàíãàõàä<br />
ãàðöààã¿é øààðäëàãàòàé áàéõ ¸ñòîé ãýæ õàòóó çààñàí áàéíà 31 . Äýýðõýýñ<br />
ººð õÿçãààðëàëòûã çºâõºí ãàðöààã¿é áºãººä ¿íäýñëýëòýé ó÷èð øàëòãààí<br />
áàéãàà òîõèîëäîëä ë õýðýãëýæ áàéõ ¸ñòîéã Ñèäèðîïîëåñ, UCP-èéí<br />
òàëààðõ ¿øèéäâýðò çààñàí áàéíà. Èíãýõäýý õÿçãààðëàëò íü òàâüæ áóé<br />
õóóëü ¸ñíû çîðèëãîíä ä¿éõ¿éö áàéõûí ãàäíà òóõàéí íºõöºë áàéäàëä<br />
øèéäâýðèéã ñàéòàð çîõèöóóëñàí òóõàé õàíãàëòòàé áàðèìò íîòîëãîî<br />
çààâàë áàéõ ¸ñòîé 32 ãýæýý.<br />
Ñàÿõàí ãàðãàñàí “Ðåôà Ïàðòèñè áîëîí áóñàä Òóðêèéí ýñðýã” õýìýýõ<br />
øèéäâýðòýý 33 õàòóó áàéð ñóóðüòàé áàéñàí ãóðâàí ø¿¿ã÷èéí ñàíàëûã<br />
õàðãàëçàí Òóðê õîëáîãäîõ óëñ òºðèéí íàìûã òàòàí áóóëãàñíààð Åâðîïûí<br />
Êîíâåíöèéí 11-ð ç¿éëèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé çààëòûã<br />
çºð÷ººã¿é ãýæ øèéäæýý. Òýð íàì îëîí óðãàëü÷ ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéí<br />
Á¯ËÝÃ-1I. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜÒÀÉ ÓßËÄÀÕ ÍÜ<br />
17
õ¿ðýýíä øàðèàò (Èñëàìûí) õóóëü äýýð ¿íäýñëýñýí äýãëýì áàéãóóëàõ<br />
àëñûí çîðèëãîòîé, òýð áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ, òîãòîëöîîãîî õàìãààëàõûí<br />
òóëä õ¿÷ õýðýãëýõýýñ ÷ áóöàõã¿é àæýý. Ø¿¿õèéí ¿íäýñëýë, íîòëîõ áàðèìò<br />
çºð÷èëòýé áàéñàí õýäèé ÷ ÅÕÝØ àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý ºìíºõ ãóðâàí<br />
õýðýãò áàðèìòàëñàí ¿íäñýí çàð÷ìààñàà º÷¿¿õýí ÷ óõðàëò õèéãýýã¿é 34 ãýæ<br />
ø¿¿õ ìýäýãäñýí áàéíà.<br />
Õîëáîî íèéãýìëýã áàéãóóëàõ õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº íü Íýãäñýí ¯íäýñòíèé<br />
Áàéãóóëëàãûí Õ¿íèé ýðõèéí ªì㺺ëºã÷äèéí 35 àñóóäëààðõ Åðºíõèé<br />
Àññàìáëåéí ÷óõàë òîãòîîëîîð ìºí áàòàëãààæñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿ òóíõàãò<br />
õ¿í õóâèàðàà áîëîí áóñàäòàé õàìòðàí õ¿íèé ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëºº<br />
¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìãààëàí òýìöýõ ýðõòýé 36 ãýæ<br />
çààæýý. Ýöýñò íü, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ,<br />
òàéâíààð õóðàí öóãëàõ ýðõ ÷ºëººã õýðýãæ¿¿ëýõ ýíý ÷èãëýëèéí àëèâàà<br />
çºð÷èëä ºðòñºí õ¿íèéã õîõèðîëã¿é áîëãîõ ¿ð íºëººòýé àðãà õýìæýý àâàõ<br />
¿¿äíýýñ 37 øààðäëàãàòàé õóóëü ãàðãàõ, áóñàä òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõèéã<br />
ÈÓÒÝÎÓÏ-ä íýãäñýí óëñ îðíóóäàä ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéíà. Òºð çàñãèéí<br />
ç¿ãýýñ ýäãýýð ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òîäîðõîé<br />
çàðèì õÿçãààðëàëò òàâüæ áîëîõ 38 õýäèé ÷ òèéì ýðõèéãã õýðýãæ¿¿ëæ áóé<br />
õóâü õ¿ì¿¿ñèéã õîîðîíä íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ áàéõ ¸ñã¿é 39 . Ýíý íü,<br />
æèøýýëáýë òºð çàñàã èðãýäýý èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ò¿¿íä<br />
îðîëöîõ ýðõèéã íü õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é áºãººä íóòàã äýâñãýðòýý áàéãàà<br />
á¿õ õ¿íèéã èæèë òýãø íºõö뺺ð õàíãàíà ãýñýí ¿ã þì 40 . Óëñûí á¿õ íººö<br />
áàÿëàã òºðèéí ìýäýëä òºâëºðäºã óëñàä ýíýõ¿¿ ¿ë ÿëãàâàðëàõ çàð÷èì á¿ð<br />
÷ èë¿¿ èõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
18<br />
2.2 Åðºíõèé çàð÷ìóóä<br />
À. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ñòàòóñòàé áîëîõ íü ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ,<br />
òàéâíààð õóðàí öóãëàõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýõ óãòâàð íºõöºë áîëîõ<br />
àëáàã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýðýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëæ<br />
áîëíî. Ãýõäýý ýíý íü èðãýí á¿ð ººðñäèéí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé<br />
èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâíààð õóðàí öóãëàõ ýðõ ÷ºëººãºº<br />
ýäëýõèéí òóëä èðãýíèé áàéãóóëëàãàä îðîõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã<br />
áèø. Õàðèí ÷ èõýíõ èðãýíèé áàéãóóëëàãà ñàéí äóðûí àëáàí áóñ íýãæ<br />
áàéäãèéã ñàíàæ áàéõ õýðýãòýé. Ãýõäýý òýäãýýðèéã ýíýõ¿¿ óäèðäàìæ<br />
íîìîíä òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýõã¿é þì. Ó÷èð íü àëáàí áóñ ñàéí äóðûí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä íü èðãýíèé ñàëáàðûí õàìãèéí òîì õýñãèéã<br />
á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä òýäíèéã òºðèéí îðîëöîîíîîñ õàìãààëàõ íü õ¿íèé<br />
¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
õàìãààëàõòàé èæèë ÷óõàë þì. Ýíý íü àëáàí áóñ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
õàìðàãäàæ áóé õ¿ì¿¿ñò ÈÓÒÝÎÓÏ áîëîí îëîí óëñûí áóñàä õîëáîãäîõ<br />
êîíâåíöèä çààñàí ýðõýý ýäëýõýä íü õóóëèéí õ¿÷òýé õàìãààëàëò ¿ç¿¿ëýõ<br />
øààðäëàãàòàéã õýëæ áàéíà.<br />
Èðãýíèé îëîí áè÷èë áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäàõäàà çààâàë àëáàí<br />
¸ñíû õóóëèéí ýòãýýä áîëîõûã ýðìýëçäýãã¿é. Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàõ æóðàì àðãà÷ëàëûí òàëààð 3.2 õýñãèéí òàéëáàðààñ ¿çíý ¿¿.
Çàðèì îðîíä õýäèéãýýð õóóëèéí ýòãýýä áàéõàä äàâóó òàë áàéäàã ÷ ýíý íü<br />
èõýíõäýý æèæèã áàéãóóëëàãûí õóâüä òààòàé ç¿éë áèø. Òóõàéëáàë àëáàí<br />
¸ñíû ñòàòóñûã äàãàëääàã çàðèì øààðäëàãà, æèøýý íü, æèëèéí àæëûí<br />
òàéëàí ãàðãàõ, ¿éë àæèëëàãààíäàà õºíäëºíãèéí õÿíàëò øàëãàëò õèéëãýõ<br />
çýðýã õóóëèàð òîãòîîãäñîí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã òýä èë¿¿ö äàðàìò ãýæ ¿çäýã.<br />
Äàðàíãóéëàã÷ äýãëýìòýé çàðèì îðîíä èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí<br />
çàðèì õýëáýðèéí áàéãóóëëàãûã çºâøººðäºãã¿é ÿâäàë ÷ áèé.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã àëáàí ¸ñíû õóóëèéí ýòãýýä áîëãîõ àñóóäëûã<br />
çîõèöóóëäàã õóóëü òîãòîîìæ íü åðºíõèé人 óã áàéãóóëëàãàä õóóëèéí ýòãýýäèéí<br />
ñòàòóñ îëãîæ òýðõ¿¿ áàéãóóëëàãà áîëîí ò¿¿íä õîëáîãäîõ õóâü õ¿ì¿¿ñò<br />
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà îíîãäóóëæ áàéãàà þì. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã àëáàí<br />
¸ñîîð áàéãóóëñíààð çàðèì íýã äàâóó ýðõ (òàòâàðûí òààòàé íºõöºë, óëñûí ãýðýý<br />
îëæ àâàõ ãýõ ìýò) ýäëýõ áîëîìæ ¿¿ñ÷ áîëäîã.<br />
Òàéëáàð<br />
Õóóëèéí ýòãýýä áîëíî ãýäýã íü òóõàéí àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
ãýðýý, ò¿ðýýñ çýðýã ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîõ ýðõòýé áîëæ, àâñàí ¿¿ðýãòýý<br />
ä¿éöýõ õàðèóöëàãà (ýä õºðºí㺺ðºº) õ¿ëýýäýã áîëíî ãýñýí ¿ã. Èõýíõ<br />
òîõèîëäîëä áàéãóóëëàãûí õ¿ëýýñýí õàðèóöëàãûã äàãàæ ò¿¿íä õàìààðàõ<br />
õóâü õ¿ì¿¿ñèéí (¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íàð, àëáàí õààã÷èä, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿ä, àæèë÷èä) õàðèóöëàãà ìºí õÿçãààðëàãäìàë áîëäîã. Õóóëèéí<br />
ýòãýýä áîëñîí àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãààíààñàà<br />
¿¿äýí ãàðñàí õóóëèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã áîë ò¿¿íä õîëáîãäîõ õóâü<br />
õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýäýãã¿é ãýñýí åðºíõèé ä¿ðýì áàéäàã. Õýäèé òèéì áîëîâ÷<br />
õóâü õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé íºõöºëä ººðñäèéí õèéñýí àëäàà, áóðóó ¿éëäýë, ýñ<br />
¿éëäëèéí õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ ¸ñòîé. 4.3 õýñãèéã ¿çíý ¿¿.<br />
Òàòâàðûí òààòàé íºõöëèéí òàëààð 9 ä¿ãýýð á¿ëãýýñ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýã<br />
ã¿éöýòãýõ ãýðýýíèé òàëààð 11.2 á¿ëãýýñ òóñ òóñ ¿çíý ¿¿.<br />
Â. Àëèâàà àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü åðºíõèé人 áóñàä õóóëèéí<br />
ýòãýýäèéí àäèë ýðõ, ¿¿ðýãòýé áºãººä õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë õóóëèéí áóñàä<br />
ýòãýýäèéí íýãýí àäèë èðãýíèé áîëîí ýð¿¿ãèéí ÿë øèéòãýë, òîðãóóëü, õàðèóöëàãà<br />
õ¿ëýýäýã. Õàðèí õóóëèéí ýòãýýäèéí õàðúÿà ñàëáàð, íýãæ, òºëººëºã÷èéí ãàçàð<br />
áàéãóóëàõûã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí åðºíõèé ä¿ðýì, æóðìààð çîõèöóóëíà.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäìàãöàà (3.2. ç¿éëèéã ¿ç) õóóëèéí ýòãýýä<br />
áîëäîã. ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷äààñàà òóñäàà àëáàí ¸ñíû õóóëèéí ñòàòóñ<br />
îëæ àâìàãöàà èðãýíèé áàéãóóëëàãà ãýðýý áàéãóóëàõ, àæèë÷èí àâàõ,<br />
õóâèéí áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠õóäàëäàí àâàõ, çàðàõ, õºðºí㺠îðóóëàõ,<br />
àæëûí áàéð, ìàøèí òîíîã òºõººðºìæ ò¿ðýýñëýõ, áàíêíû äàíñòàé<br />
áîëîõ çýðýã ýðõòýé áîëäîã. ¯¿íèé íýãýí àäèëààð èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
íü õóóëèéí áóñàä ýòãýýäòýé õàìòðàí øèíýýð õóóëèéí ýòãýýä (õîëáîî,<br />
íèéãýìëýã¿¿äèéí õîëáîî ãýõ ìýò) ¿¿ñãýõ, ººðèéí çîðèëãîä íèéöñýí<br />
àðèëæààíû ò¿íøëýë, õàìòàðñàí ¿éëäâýð áàéãóóëàõûã çºâøººðºõ<br />
¸ñòîé. Èõýíõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä õóóëèéí ÿìàð ÷ ýòãýýä èéì ýðõòýé<br />
áàéäàã 41 .<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü õóóëèéí áóñàä ýòãýýäèéí õ¿ëýýäýã<br />
íèéòëýã ýðõ, ¿¿ðãèéã ìºí õ¿ëýýõ ¸ñòîé . Æèøýý íü: èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä<br />
19<br />
Á¯ËÝÃ-1I. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜÒÀÉ ÓßËÄÀÕ ÍÜ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
àæèëòàí, àæèë÷èí àâàõäàà áóñàä õóóëèéí ýòãýýäèéí àäèëààð õºäºëìºðèéí<br />
õóóëèéã áàðèìòëàíà. Òèéìýýñ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí áàãà öàëèíòàé<br />
àæèë÷èä ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë áàéãóóëàõ, àæèë õàÿõ ýðõòýé áºãººä öàëèí,<br />
îðëîãûí á¿õ òºðëèéí òàòâàðûã òºëºõ ¿¿ðýãòýé 42 . Èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
íü ñàíõ¿¿ãèéí åðºíõèé õóóëèóäûã ìºí ìºðäºõ ¸ñòîé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà ýä õºðºíãèéí õýìæýýíýýñýý õýòýðñýí ¿¿ðýã àìëàëò<br />
àâñàí áîë õóóëèéí ýòãýýäèéã ñàéí äóðûí áîëîí ñàéí äóðûí áóñ àðãààð<br />
òàòàí áóóëãàõ àñóóäëûã çîõèöóóëäàã äàìïóóðëûí õóóëèíä çàõèðàãäàõ<br />
¸ñòîé .<br />
Ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñàëáàð áàéãóóëàõ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí<br />
òàëààð 10.1 õýñãýýñ ¿çíý ¿¿.<br />
Ã. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûã çîõèöóóëäàã àëèâàà áàðèìò áè÷èã,<br />
øèéäâýð íü çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí õÿíàëòûí õ¿ðýýíä áàãòàõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýðõ ç¿éã äýýäëýõ çàð÷ìûí õ¿ðýýíä èðãýíèé àëèâàà áàéãóóëëàãà ººðèéíõ<br />
íü ýðõ àøãèéã õºíäñºí çàõèðãààíû øèéäâýðèéã õàðààò áóñ ø¿¿õýýð<br />
õÿíóóëàõ ýðõòýé áàéõ íü ìàø ÷óõàë. Çàõèðãààíû øèéäâýðèéã õàðààò<br />
áóñ ø¿¿õýýð õÿíóóëàõûã çºâøººðäºãã¿é òºðèéí ñèñòåìä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã õîðèãëîõ çýðãýýð øóäàðãà áóñ õàíäàõ ÿâäàë<br />
îëîíòàà òîõèîëääîã. Ýíý òàëààð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëüä íýìýëò<br />
çààëò îðóóëàõ õýðýãã¿é, õàðèí çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí åðºíõèé<br />
õóóëèíä òóñãàõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý õýðýâ çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí<br />
åðºíõèé õóóëèéí èéì çààëò õàíãàëòã¿é áîë èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
õóóëèíä òóñãàéëàí çààæ ºã÷ áàñ áîëîõ þì.<br />
Ä. Õîëáîîíû á¿òýöòýé óëñàä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí çîõèöóóëàëòûã ¿íäýñíèé,<br />
ìóæèéí áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ãýæ ÿëãàí õèéõ íü çîõèñòîéã àíõààðàõ<br />
õýðýãòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
¯íäñýí õóóëèàð çàñàã çàõèðãààíû àëèâàà ò¿âøèí, ñàëáàðûí ýðõ ìýäýë, ÷èã<br />
¿¿ðãèéã çààãëàí òîäîðõîéëæ ºãäºã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õîëáîãäîëòîé<br />
¿¿ðãèéã õýðõýí çîõèñòîé õóâààðèëàõ òàëààð óäèðäàìæ ãàðãàõ, øèëäýã<br />
àðãà òóðøëàãûã òîãòîîõ çýðýã íü àìàðã¿é þì. Õýäèé òèéì áîëîâ÷<br />
çàñàã çàõèðãààíû îëîí ò¿âøèíãèéí õîîðîíä õóâààðèëàëò õèéõäýý àëü÷<br />
íóòàã äýâñãýðò õóóëü÷ëàõ ¸ñòîé àñóóäëûí, õèéäýãäýë ãàðãàõã¿é áàéõ íü<br />
÷óõàë þì. ͺ㺺 òàëààð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õîëáîîòîé õàðèëöààã<br />
çîõèöóóëàõäàà çàñãèéí ãàçðûí õýòýðõèé îëîí áàéãóóëëàãà çýðýãöýí<br />
îðîëöâîë çàõèðãààäëûí õ¿íäðýë ÷èðýãäýë ¿¿ñýõ òàëòàé ó÷ðààñ ¿¿íýýñ<br />
àëü áîëîõ çàéëñõèéõ õýðýãòýé.<br />
20
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ<br />
¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ<br />
3<br />
3.1 ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ íü<br />
À. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä òîäîðõîé ¿éë<br />
àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëñýí áàéõ ¿øààðäëàãûã õóóëü÷èëæ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Õóóëèéí ýòãýýäèéí ñòàòóñ îëæ àâàõ, õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé<br />
áîëîõûí òóëä þóíû ºìíº óã áàéãóóëëàãûã àëáàí ¸ñîîð ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàõûã õóóëèéí òîãòîëöîî øààðääàã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
õóóëèéí ýòãýýä áîëæ áàéãóóëàãäàõûí òóëä ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí õóðàë<br />
õèéæ, áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì, äîòîîä æóðàì çýðýã óäèðäëàãûí áàðèìò<br />
áè÷ãèéã áàòàëæ ãàðãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Çàðèì îðîíä óã áàéãóóëëàãà<br />
áàéãóóëàãäñàíûã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí ºìíº ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí<br />
õóðëûí òýìäýãëýë, ä¿ðýì æóðàì íü õóóëüä íèéöñýí ýñýõ, ç¿éí äàãóó<br />
áàòëàãäñàí ýñýõèéã íîòàðèàòààð øàëãóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãóóëäàã. Áàñ çàðèì<br />
îðîíä íîòàðèàòààð áàòëóóëñíààð õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëñàíä òîîöäîã<br />
áîëîâ÷ íîòàðèàòûí ¿éë÷èëãýý íü èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õÿçãààðëàãäìàë<br />
õàðèóöëàãà íîãäóóëñàí øèéäâýð áîëæ ÷àäàõã¿é.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõàä òîãòñîí öººí òîîíû áàðèìò áè÷èã<br />
á¿ðä¿¿ëýõèéã øààðääàã.<br />
Òàéëáàð<br />
Õàìãèéí øààðäëàãàòàé ãîë ç¿éë áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàìæèéí<br />
áàðèìò áè÷ã¿¿ä áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì áóþó ýðõýì çîðèëãî, èòãýëöëèéí<br />
áàòàëãàà, äîòîîä æóðàì, õàìòûí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí ãýðýý ãýõ ìýò.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ýäãýýð áàðèìò áè÷èãò<br />
áàéãóóëëàãûí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî, óäèðäëàãûí á¿òýö, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿ä, ìåíåæåð¿¿ä, ìºí òºâ áàéãóóëëàãûí áàéðøèë, áàéãóóëëàãûã<br />
òºëººëºõ õ¿ì¿¿ñèéã òîäîðõîé çààæ ºãñºí áàéõ ¸ñòîé. Àëáàí ¸ñíû<br />
èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãà õàÿã, åðºíõèé òºëººëºã÷ çýðýã øààðäëàãàòàé<br />
ìýäýýëëèéã ¿å ¿å øèíý÷èëæ áàéõ ¸ñòîé 47 . Çàõèðãààíû õîëáîãäîëòîé<br />
áàðèìòûí èéì øèíý÷èëñýí (õàÿã, òºëººëºã÷, ãýõ ìýò) ìýäýýëëèéã øóóä<br />
õ¿ëýýí àâäàã áàéõ ¸ñòîé áºãººä äàõèí øàëãàõ, ¿¿ñãýí áàéãóóëàëòûã<br />
äàâòàí øèíý÷ëýõèéã øààðäàõ ¸ñã¿é. 3.3-ûã ¿çíý ¿¿.<br />
Á¯ËÝÃ-3. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ<br />
21
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
22<br />
Â. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã õóóëèéí ýòãýýä áîëãîí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä ò¿ðãýí<br />
øóóðõàé, õÿëáàð äºõºì, çàðäàë ÷èðýãäýë áàãàòàé áàéõààð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
òóõàé õóóëü çîõèîãäñîí áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
¯¿ñãýí áàéãóóëàõ ïðîöåññ íü àëü áîëîõ öººí, ä¿ðýì æóðìûí õ¿ðýýíä<br />
ò¿ðãýí øóóðõàé, õÿëáàð, çàðäàë ÷èðýãäýë áàãàòàé áàéæ, èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã õ¿ññýí àëèâàà õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãà á¿ðò<br />
òèéì áîëîìæ îëãîõóéö áàéõ ¸ñòîé. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ÿìàð íýã<br />
àëáàäëàãàã¿é, ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäàõ ¸ñòîé.<br />
Åð íü íèéòëýã õ¿ñäýã òîõèðîìæòîé àðãà áîë øóóäàíãààð ìàòåðèàëàà<br />
èëãýýæ õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ ÿâäàë áºãººä ýíý àðãûã îëîí îðîíä<br />
õýðýãëýäýã. Õýðýâ èðãýíèé áàéãóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä ýðõ á¿õèé<br />
òºðèéí áàéãóóëëàãàä áèåýðýý î÷èõ ¸ñòîé áîë õàìãèéí îéðõîí ãàçðûã<br />
ñîíãîæ î÷èõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ ¿¿ñãýí áàéãóóëàëòûã ø¿¿õ<br />
áàòàëäàã áîë óã àæëûí äýã æóðàì òîãòìîë, ÿìàð íýã õ¿ëýýëò, ÷èðýãäýëã¿é,<br />
íýã äîð øèéääýã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Ã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ÿâöàä áàéãóóëëàãûí çîðèëãî,<br />
òýðõ¿¿ çîðèëãîä õ¿ðýõ àðãà õýðýãñëèéã õÿíàõäàà õ¿íä ñóðòàë, çîðãîîð øèéäýõ<br />
çýðãèéã õàðüöàíãóé õÿçãààðëàõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Õóóëüä íèéöñýí íýã áóþó õýä õýäýí çîðèëãî á¿õèé èðãýíèé ÿìàð<br />
÷ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä áè÷èã áàðèìò íü çîõèõ ¸ñîîð<br />
á¿ðäñýí áîë òèéì áàéãóóëëàãûã õóóëü çºâøººð÷ áàéõ ¸ñòîé. Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí õóóëèéí õýðýãæèëòýíä õàìãèéí ò¿ãýýìýë ãàðäàã ãîìäîë<br />
áîë òºðèéí àëáàí õààã÷èä áàéãóóëëàãûã çºâøººðºõ ýñýõ òàëààð øèéäâýð<br />
ãàðãàõäàà çîðãîîð àâèðëàäàãòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Çàðèìäàà õóóëèíä<br />
ÿìàð òºðëèéí áàéãóóëëàãûã çºâøººðºõ, ÿìàð ÿìàð çîðèëãîòîé áàéæ<br />
áîëîõûã òîäîðõîé çààæ ºãººã¿éãýýñ èéì ÿâäàë òîõèîëääîã. ̺í çàðèìäàà<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëèéã àëü íýãýí ÿàìíû ýðõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä<br />
îðóóëàí òîäîðõîé õóóëü÷èëæ ºãººã¿éãýýñ õóâü õ¿í çîðãîîð øèéäýõ<br />
áàéäàë ãàðäàã áàéíà.<br />
Áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ á¿õèé<br />
áàéãóóëëàãà çºâõºí õóóëèéí øààðäëàãûã õàíãàæ áóé ýñýõèéã øàëãàí<br />
õÿíàõ ¸ñòîé áºãººä òýäíèé àëèâàà òàòãàëçñàí øèéäâýðèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà ø¿¿õýýð õÿíóóëàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé 48 . Íýð òîìú¸î,<br />
òîäîðõîéëîëòòîé õîëáîîòîé áýðõøýýë ãàðöààã¿é ãàðäàã. Æèøýý íü,<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õºíãºëºëò (òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ ãýõ ìýò) ¿ç¿¿ëýõ<br />
ýñýõ çýðýã àñóóäëûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ øèéäâýðýýñ òóñàä íü àâ÷ ¿çýæ<br />
áàéâàë çîõèíî 49 . Àëèâàà øèéäâýðèéã äóð çîðãîîð ãàðãàõààñ ñýðãèéëýõ<br />
¿¿äíýýñ òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ øààðäëàãà, õýì õýìæýýã òàòâàðûí ýðõ<br />
áàðèã÷äàä ìàø òîäîðõîé çààæ ºã÷, òàòâàðààñ ÷ºëººëºõèéã òàòãàëçñàí<br />
àëèâàà øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ áîëîìæèéã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. 9-ð<br />
õýñãèéã ¿çíý ¿¿.<br />
¯¿ñãýí áàéãóóëàõ áîëîí áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõ àæèëëàãàà àëü àëü<br />
íü ýíãèéí áàéõ õýðýãòýé. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûí òóëä àëü<br />
íýã õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä, ýñâýë ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí ñàëáàðò
î÷èõ ÿìàð ÷ øààðäëàãàã¿é. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõûã<br />
õàðèóöñàí òºðèéí àãåíòëàã íü ¿¿ñãýí áàéãóóëàõòàé õîëáîîòîé ä¿ðýì,<br />
æóðàì, ìàÿãòûã õýâë¿¿ëæ òàðààõ ¸ñòîé. ̺í èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
áàéãóóëàõààð ÿâæ áóé õ¿ì¿¿ñò áàðèìò áè÷ãèéí çàãâàð çýðãèéã ºã÷,<br />
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéâàë çîõèíî 50 .<br />
Ä. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõûã çºâøººðñºí øèéäâýðèéã<br />
õóóëèéí äàãóó, ýðõ á¿õèé àãåíòëàãààñ áîãèíî õóãàöààíä (èõäýý 60 õîíîã) áàãòààí<br />
ãàðãàæ, õýðýâ òîãòîîñîí õóãàöààíä øèéäâýð ãàðãààã¿é áîë ¿¿ñãýí áàéãóóëàëòûã<br />
çºâøººðñíººð òîîöîæ áàéõààð õóóëü÷ëàõ íü ç¿éòýé. Çàðèì òîõèîëäîëä (ãàìøãèéí<br />
óðøãèéã àðèëãàõ ã.ì.) èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõûã çºâøººðºõ<br />
õóãàöàà èë¿¿ áîãèíî áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
¯¿ñãýí áàéãóóëàõ òóõàé ºðãºäºë, ìàòåðèàëàà (øààðäëàãàòàé á¿õ áè÷èã<br />
áàðèìò, óäèðäëàãûí áàðèìò, ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí õóðëûí òýìäýãëýë ãýõ<br />
ìýò) á¿ðä¿¿ëæ ºãìºãö ýðõ á¿õèé àãåíòëàãààñ íýí äàðóé õàðèó ºãäºã áàéõ<br />
¸ñòîé. Õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä (60 õîíîã ÷ þì óó) õàðèó ºãººã¿é<br />
áîë áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàíä òîîöîæ, ýðõ á¿õèé àãåíòëàãààñ<br />
íîòëîõ áè÷èã áàðèìò, ãýð÷èëãýýã íºõºí îëãîõ ¸ñòîé 51 .<br />
Å. Òºðèéí ýðõ á¿õèé àãåíòëàã èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã òàòãàëçñàí<br />
áîë øàëòãààíàà áè÷ãýýð òàéëáàðëàõ ¸ñòîé. ¯ë çºâøººðñºí øèéäâýðèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà õàðààò áóñ ø¿¿õýýð õÿíóóëàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Èíãýæ õÿíóóëàõ íü<br />
ìºí òîäîðõîé õóãàöààòàé áàéõ ¸ñòîé. Øààðäëàãàòàé áîë ýäãýýð ýðõèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí õóóëèíä òóñãàæ ºãºõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
¯¿ñãýí áàéãóóëàõûã ¿ë çºâøººðñºí áîë ýíý òóõàé õàðèóã õóóëèàð<br />
òîãòîîñîí õóãàöààíä ºãºõ ¸ñòîé áºãººä òàòãàëçñàí øàëòãààíûã áè÷ãýýð<br />
òàéëáàðëàæ, õýðýâ áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýëò ó÷èð äóòàãäàëòàé áîë<br />
ò¿¿íèéã çàñàõ áîëîìæ îëãîõ ¸ñòîé 52 . Íýëýýä îðíû çàõèðãààíû õóóëü<br />
çàõèðãààíû àñóóäëààðõ ãîìäëûã õýëýëöäýã ø¿¿õýä ºðãºäºë ãàðãàõ ýðõèéã<br />
áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã áºãººä õàðèí ø¿¿õ íü õàðààò áóñ, ø¿¿õýýð<br />
õÿíàí øèéäâýðëýõ æóðàì íü îíîâ÷òîé áàéõ ¸ñòîé.<br />
¨. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõàä àëèâàà áîëçîë òóõàéëáàë, íèéãýìëýã õîëáîî áàéãóóëàõàä<br />
õàíäèâèéí (ä¿ðìèéí ñàíãèéí) õýìæýý, ýñâýë ãèø¿¿äèéí òîî ãýõ ìýòèéí õÿçãààð<br />
òàâüæ áîëîõã¿é. Õàðèí áóñäàä ñàíõ¿¿æèëò îëãîäîã áàéãóóëëàãàä õºðºíãèéí<br />
õýìæýýã ¸ñ òºäèé çààæ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé ýñýõèéã<br />
íîòîëñîí áàðèìò íýõýõ øààðäëàãàã¿é. Áóñäàä ñàíõ¿¿æèëò îëãîäîã<br />
áàéãóóëëàãûí õàíäèâèéí äîîä õýìæýýã ºíäºð òîãòîîâîë õîëáîîíä<br />
çºâõºí òàíèë èõòýé ýñâýë ÷èíýýëýã õàíäèâëàã÷èä ë îðîëöîæ, õ¿ðýýã<br />
íü õÿçãààðëàãäìàë áîëíî. Ìºí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ¿åä á¿õ çîðèëòîî<br />
õýðýãæ¿¿ëýõýä õàíãàëòòàé ñàí õºìðºãòýé áàéõûã øààðäâàë ÿâààíäàà<br />
òºðèéí õîëáîãäîõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ èðãýíèé áàéãóóëëàãûã õýðýãòýé ýñâýë<br />
õýðýãã¿é ãýæ ÿëãàâàðëàõ ¿íäýñëýë áîëíî. Çîðèëãîäîî äóðüäñàí áàðàà,<br />
¿éë÷èëãýýãýý íèéë¿¿ëýõýä õàíãàëòòàé õºðºí㺠á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàæ áàéãàà<br />
áîë òýð áàéãóóëëàãà íèéãýìä õýðýãòýé ãýäãýý íîòîëæ áóé õýðýã. Õàðèí<br />
23<br />
Á¯ËÝÃ-3. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
24<br />
õºðºí㺠á¿ðä¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é áîë áàéãóóëëàãà ººðºº ÿâààíäàà ¿ã¿é<br />
áîëíî 53 .<br />
Æ. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèàð çºâøººðºãäñºí çîðèëãûí<br />
æàãñààëòàíä õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õóóëèéí äàãóó ÿâóóëæ áîëîõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã<br />
áàãòààâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõäàà õóâü õ¿íèé õóóëèéí õ¿ðýýíä<br />
õèéæ áîëîõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã çîðèëãî áîëãîõûã çºâøººðºõ<br />
¸ñòîé. Õàðèí çàðèì íýãýí îíöãîé ýðõ äàðõ, òààòàé íºõöëèéã (æèøýý íü,<br />
òàòâàðûí õºíãºëºëò) çºâõºí íèéòýä ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
îëãîõîîð õÿçãààðëàõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý ýíý òàëààðõ õóóëèíä íèéòýä<br />
¿éë÷ëýõ çîðèëãûí æàãñààëò ìàø ºðãºí õ¿ðýýòýé áàéæ, ÷èíãýõäýý<br />
õóóëèéã óÿí õàòàí áàéëãàõ ¿¿äíýýñ “áóñàä” ãýñýí åðºíõèé àíãèëàë ìºí<br />
îðóóëñàí áàéâàë çîõèíî 54 .<br />
Ç. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà îðøèí òîãòíîõ õóãàöààã õÿçãààðëàõ (¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷<br />
õ¿ñâýë õÿçãààðëàãäìàë õóãàöààòàé) áàéâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Õóãàöààíû óÿí õàòàí áàéäàë íü ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé íýã<br />
õýñýã ìºí. Óÿí õàòàí áàéäëûã õî¸ð çàìààð õàíãàæ áîëíî. Áàéãóóëëàãûí<br />
óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò îðøèí òîãòíîæ àæèëëàõ õóãàöààã çààõ ýñâýë<br />
òîäîðõîé çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëòýë îðøèí áàéíà ãýæ òîäîðõîéëîõûã çàðèì<br />
õóóëü çºâøººðäºã. Çàðèì îðîíä áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãàä<br />
(íýãæèä) òóõàéí áàéãóóëëàãûí îðøèí òîãòíîõ õóãàöàà, ¿éë àæèëëàãààã<br />
çîãñîîõ á¿õ ýðõèéã îëãîñîí áàéäàã.<br />
È. ¯íäýñíèé áîëîí ãàäààäûí õóóëèéí òºäèéã¿é ýíãèéí ýòãýýä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã õóóëèàð çºâøººðñºí áàéâàë çîõèíî. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é<br />
õ¿¿õýä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áàéõûã çºâøººðºõ ýñýõ òàëààð òóñãàéëàí<br />
àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Äýëõèé äàÿàð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèàð õóâü õ¿ì¿¿ñèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðäºã õýäèé ÷ êîðïîðàöè, íèéãýìëýã,<br />
òºðèéí áàéãóóëëàãà çýðýã õóóëèéí ýòãýýäèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
áàéãóóëàõûã çàðèì îðîíä çºâøººðäºãã¿é áàéíà. Õóóëèéí ÿìàð ÷<br />
ýòãýýäèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðâºë çîõèíî 55 . Ýíý<br />
ýðõèéã æèøýý íü êîðïîðàöèä îëãîñíîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íóòàã<br />
äýâñãýðò îðøèí ñóóãàà õ¿í àìûí àëü íýã á¿ëãèéí àõóé àìüäðàëûã<br />
ñàéæðóóëàõûí òºëºº îðëîãûíõîî íýã õýñãèéã çîðèóëæ àæèëëàõ áîëîìæ<br />
ò¿¿íä îëãîíî. ̺í èæèë ýðìýëçýë á¿õèé ýòãýýä¿¿ä íýãäýæ :<br />
- áàéãóóëëàãóóäûíõàà ãèø¿¿äýä øààðäëàãàòàé ¿éë÷èëãýý, ñóðãàëò<br />
çîõèîí áàéãóóëàõ, òýäíèé ñîíèðõëûã èëýðõèéëæ, õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí íèéãýìëýã<br />
- ãèø¿¿äèéíõýý íèéòëýã ñîíèðõëûã ¿íäýñíèéõýý çàñãèéí ãàçàðò<br />
èëýðõèéëæ, òýäýíä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëò õèéõ çîðèëãîîð íýãäñýí<br />
õîòûí çàõèðãààíû óðëàã ñî¸ëûí áàéãóóëëàãóóäûí õîëáîî çýðýã õàðèëöàí<br />
àøèã ñîíèðõëûíõîî õ¿ðýýíä äýýâýð áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ áîëíî.
Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ áàéãóóëñàí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàëààð 11.1<br />
õýñãýýñ ¿çíý ¿¿.<br />
Ãàäààäûí èðãýäýä èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðºõ ¸ñòîé<br />
ãýæ îëîí óëñûí õóóëèíä çààñàí áàéäàã áºãººä íºõöë¿¿ä íü äîòîîäûí<br />
èðãýäèéíõòýé àäèë56 áàéõ ¸ñòîé. ͺ㺺 òàëààð ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷ íü òóõàéí óëñûí èðãýí ýñâýë îðøèí<br />
ñóóã÷ áàéõ øààðäëàãûã òàâèõ íü ç¿éòýé.<br />
Õàðèí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, óäèðäàõ çºâëºëèéí îëîíõè íü íàñàíä õ¿ðñýí<br />
õ¿í áàéõ òàëààð øààðäëàãà áàéæ áîëîõ ÷ íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã<br />
ãèø¿¿í áàéõ, ýñâýë óäèðäàõ çºâëºëä ñîíãîãäîõ áîëîìæèéã òóñãàé çààëòààð<br />
òîäîðõîéëæ ºãñºí áàéõ íü ç¿éòýé. Ýíý íü çàëóó÷óóäûí àøèã, ñîíèðõëûã<br />
òºëººëñºí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Íàñàíä<br />
õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ¿éëäýë (ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ) ÿìàð íºõöºëä<br />
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ, çààâàë ìºðäºõ ýñýõ íü òóõàéí óëñûí õóóëèàð<br />
òîäîðõîéëîãäîíî.<br />
K. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ ¿åèéí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã, ò¿¿íèé<br />
äîòîð õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýõ çýðýã ¿¿ðãèéã õóóëèàð òîäîðõîé çààæ ºãºõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ¿¿ñýõ ÿâöàä ÿìàð ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã õóóëèéí<br />
ýòãýýä áîëæ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õ¿ëýýõ òàëààð õóóëèíä<br />
òîäîðõîé çààæ ºãºõ õýðýãòýé. Îëîí îðíû õóóëèíä áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ<br />
¿åèéí áîëîí àëáàí ¸ñîîð áàéãóóëàãäñàíû äàðààõ ¿éë àæèëëàãàà, ¿¿ðýã<br />
õàðèóöëàãûí òóõàé òóñãàé ä¿ðýì 58 áàéäàã. Õóóëèóä õîîðîíäîî ÿëãààòàé<br />
÷, ýíýõ¿¿ æóðìûã áàéëãàõ ýñýõ òàëààð õóóëèíä ìàø òîäîðõîé çààñàí<br />
áàéõ ¸ñòîé.<br />
Ë. Õóâü õ¿ì¿¿ñ ãýðýýñëýëýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðâºë<br />
çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Ãýðýýñëýëýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðºõ íü õóâèéí<br />
õºðºíãèéã îëîí íèéòèéí õýðýãöýýíä ¿ëäýýõèéã õóóëèàð äýìæèõ ÷óõàë<br />
àðãûí íýã ìºí 59 . Îëîí îðîíä ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ íàñ áàðàõäàà á¿õ õºðºí㺺<br />
ýñâýë íýã õýñãèéã íü áóÿíû ¿éëñýä ãýðýýñëýí ¿ëäýýäýã. Õýäèéãýýð<br />
ãýðýýñëýëýýð õºðºí㺺 àëü íýãýí èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ¿ëäýýæ áîëîõ<br />
áîëîâ÷ àìüäðàë äýýð áîë èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí ñàíàà÷èëñàí èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä ¿ëäýýõèéã èë¿¿ä ¿çäýã. Èéì çàìààð ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñèéí<br />
áèé áîëãîñîí Ôîðäûí Ñàí, Ãàëáåíêèàíû Ñàí çýðýã èðãýíèé àëäàðòàé<br />
îëîí áàéãóóëëàãà áàéäàã ÷ áàãàõàí õºðºí㺠á¿õèé õóâü õ¿ì¿¿ñ ÷ ýíý<br />
¿éëñèéã äàãàõ íü îëîíòàà áèé. Òàòâàðûí óõààëàã õóóëü ¿¿íä àñàð èõ<br />
ò¿ëõýö ºãäºã. 9.2 õýñãèéã ¿çíý ¿¿.<br />
Ì. Ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã, íèéòýä ¿éë÷èëäýã àëü ÷ áàéãóóëëàãûí îðøèí<br />
òîãòíîõûã çºâøººðäºã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òóõàé èõýíõ õóóëèàð òîäîðõîé á¿ëýã õóâü<br />
õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí àøèã, ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã<br />
àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã çºâøººðñºí áàéäàã.<br />
Á¯ËÝÃ-3. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ<br />
25
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
26<br />
Æèøýý íü, àæèë ìýðãýæëèéí íèéãýìëýã, õîëáîîä ãèø¿¿ääýý ñóðãàëò,<br />
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ãèø¿¿äèéíõýý àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ,<br />
ìýðãýæëèéí ñàëáàðàà çîõèöóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð<br />
áàéãóóëàãääàã. Èðãýíèé íèéãìèéí áàñ íýã õ¿÷òýé òàë áîë èðãýä èæèë<br />
òºñòýé àøèã ñîíèðõëûíõîî äàãóó íýãäýæ íèéëýõ, òóõàéëáàë, ñïîðòûí<br />
êëóá, äóó õºãæìèéí õàìòëàã çýðýã õàìòûí ñîíèðõëîî õýðýãæ¿¿ëýõýä<br />
øààðäëàãàòàé ÿìàð ÷ á¿ëýã, á¿ëãýìèéã ÷ºëººòýé áàéãóóëàõ áîëîìæòîé<br />
áàéäàãò îðøèíî. Ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãà (ïÈÁ)<br />
íü íèéòýä ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí (ͯÈÁ) íýãýí àäèë õóóëü<br />
¸ñîîð îðøèí òîãòíîõ, õàìãààëóóëàõ ýðõòýé 60 .<br />
Ãýõäýý ïÈÁ íü ͯÈÁ-òàé àäèë ýðõ äàðõ, òààòàé íºõöºë (òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò ýäëýõ, çàñãèéí ãàçðûí òýòãýëýã àâàõ, ãýðýýãýýð òºðèéí<br />
¿éë÷èëãýý ã¿éöýòãýõ ã. ì.) ýäëýõ ýñýõ àñóóäëûã ïÈÁ-ûí õóóëèéí ýòãýýä<br />
áàéõ ýñýõ àñóóäàëòàé õîëüæ õóòãàæ áîëîõã¿é. Òàòâàðûí òààòàé íºõöëèéí<br />
òàëààð 9-ð õýñãýýñ ¿çíý ¿¿<br />
ïÈÁ ººðèéí õ¿ñýëòýýð íèéòèéí ýðõ àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõàä ñààä òàâèõ ó÷èðã¿é áºãººä òèéì ¿éë àæèëëàãàà íü “íèéòèéí<br />
àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ ¿éë àæèëëàãàà”-íû òîäîðõîéëîëòîíä áàãòñàí<br />
ýñýõòýé îãò õàìààã¿é. Èéì ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëèíä íèéöýæ áàéõàä ë<br />
áîëíî. Çàðèì îðíû õóóëèíä ãèø¿¿í÷ëýëèéã áàéíãûí áàéõûã øààðääàã<br />
áà ãèø¿¿äýýñ áóñàä õ¿íä ¿éë àæèëëàãààãàà õ¿ðãýõèéã õÿçãààðëàäàã. Èéì<br />
æóðàì íü õóóëü áóñ çîðèëãîä ¿éë÷èëäýã ó÷ðààñ àëü áîëîõîîð çàéëñõèéõ<br />
õýðýãòýé.<br />
Í. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýë ñàéí äóðûí áàéõ ¸ñòîé áºãººä ÿìàð ÷<br />
õ¿íèéã àëü íýãýí áàéãóóëëàãàä àëáàäàí ýñâýë øàõàëòààð ýëñ¿¿ëæ áîëîõã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýíýõ¿¿ Óäèðäàìæèä òóñãàñàí åðºíõèé çàð÷ìóóäûã ¿ë õºíäºí äóðüäàõàä,<br />
çàðèì òîõèîëäîëä áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýëèéã àëáàäàõ øààðäëàãà<br />
áàéäàã. Æèøýý íü: çàñãèéí ãàçðààñ ìýðãýæëèéí õîëáîîíä (õóóëèéí,<br />
àíàãààõ óõààíû, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä) óã ìýðãýæëèéí ëèöåíç îëãîõ,<br />
ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿éí õÿíàëò òàâèõ, ýðõ ìýäýë, õàðèóöëàãà òîîöîõ ¿¿ðãèéã<br />
õ¿ëýýëãýñýí áîë óã ìýðãýæëèéí àæèë ýðõëýõ õ¿ì¿¿ñ çààâàë òýð õîëáîîíû<br />
ãèø¿¿í áàéõ 61 õýðýãòýé áîëíî. Õàðèí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí<br />
(ÒÁÁ) äýýâýð áàéãóóëëàãàä øàõàëòààð ãèø¿¿í áîëãîõ íü åðºíõèé人<br />
¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ<br />
áóé õýðýã þì.<br />
Òóñãàé ìýðãýæëýýð çºâøººðºë îëãîäîã áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýë íü<br />
á¿ðýí õýìæýýãýýð ñàéí äóðûí áàéõ àðãàã¿é áºãººä ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèä<br />
àâ÷ ¿çñýí èõýíõ áàéãóóëëàãààñ ÿëãààòàé áàéäàã. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ýíýõ¿¿<br />
óäèðäàìæèä ãàð÷ áóé èõýíõ ä¿ðýì æóðàì òýäãýýðò áàñ òîõèðíî. Çàðèì<br />
àæëûí ãàçðûí îíöëîãîîñ õàìààðàí á¿õ àæèëëàãñàä íü ¿éëäâýð÷íèé<br />
ýâëýëèéí (ýíý óäèðäàìæèä ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéã àâ÷ ¿çýýã¿é) ãèø¿¿í<br />
çààâàë áàéõûã çàðèì îðîíä øààðääàã.
3.2 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí àãåíòëàã<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí àãåíòëàã áóþó<br />
ø¿¿õ íü ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áàéæ, ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõäýý òýãø øóäàðãà<br />
õàíääàã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã òºðèéí ººð ººð<br />
àãåíòëàãóóäàä õàðèóöóóëñàí áàéäàã. Çàðèì îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýñ õàìààðàí ººð ººð ÿàìíààñ ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí<br />
ãýð÷èëãýý àâäàã 62 . Áàñ çàðèì óëñ ýíýõ¿¿ ¿¿ðãèéã ø¿¿õýä îíîãäóóëñàí<br />
áàéäàã 63 . ̺í çàðèì îðîíä èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ,<br />
õÿíàõ àæëûã ãàíö ÿàì õàðèóöäàã 64 . Õàðèí çàðèì îðîíä íýã ÿàìíû (Õóóëü<br />
ç¿éí 65 ) îðîí íóòãèéí ñàëáàðóóä èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ àñóóäëûã<br />
¿íäñýíäýý õàðèóöäàã. Ýäíèé àëèíä íü ÷ äàâóó áîëîí ñóë òàë áèé.<br />
Îëîí ÿàìäûí õóâèëáàðûã õýðýãëýõýä òýäãýýð ÿàìä íü èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä ººð ººð õýì õýìæýý, æèøãèéã òîãòîîæ,<br />
çºâøººðºë îëãîõäîî çàðèì íü õàòóó çàðèì íü 纺ëºí õàíääàã. Ãýõäýý àëü<br />
÷ ÿàìíû ÷èã ¿¿ðãèéí õóâààðüò èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ<br />
àñóóäàë äîîãóóð à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ ó÷èð ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä àëü<br />
íü ÷ àæèëëàõã¿é. Èéì òîõèîëäîëä èðãýíèé áàéãóóëëàãà õàðüÿàëàãäàõ<br />
ÿàìàà îëîõîä òºâºãòýé áîëîõîîñ ãàäíà íýã áàéãóóëëàãà îëîí ÿàìíààñ<br />
çºâøººðºë àâàõ çýðýã ýðñäýë áèé áîëæ áîëçîøã¿é.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã ø¿¿õýä õàðèóöóóëàõ<br />
íü èë¿¿ äýýð þì. Ó÷èð íü ø¿¿ã÷èä õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý èë¿¿<br />
àíõààðàëòàé áàñ øóäàðãà áàéõ ¿íäýñòýé. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð àëäàà,<br />
ãàæóóäàë ø¿¿õýä ÷ ãàðäàã. Çàðèì ø¿¿õ èðãýíèé áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàõ àñóóäàëä èðãýíèé õýðãèéí àäèë õàíäàæ ñóíæðóóëäàã. ̺í<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã ø¿¿õýýð õýëýëöýõ ¿åä òºðèéí ºì㺺ëºã÷<br />
îðîëöîæ õýðãèéã óäààøðóóëàõ ÿâäàë áàñ ãàðäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà, ø¿¿õýýñ<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã òàòãàëçñàí òóõàé á¿ð äàðààãèéí øàòíû<br />
ø¿¿õýä äàâæ çààëäàõàä øààðäàãäàõ òàòãàëçñàí øàëòãààíû òàéëáàðûã<br />
áè÷ãýýð ºãäºãã¿é áàéæ áîëíî. Èéìä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã ø¿¿õ<br />
õàðèóöàõ òîõèîëäîëä ¿éë÷èëãýýã ýíãèéí, õóðäàí øóóðõàé, áàðèìòòàé<br />
áîëãîõ íýìýëò çààëòóóäûã õóóëèíä îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Õÿëáàð<br />
øèéäýõ áîëîìæã¿é ººð íýã áýðõøýýë áîë ø¿¿õ íü áîëîâñîí õ¿÷íèé<br />
õóâüä õàíãàëòã¿é, èðãýíèé áàéãóóëëàãûã çîõèöóóëàõ, õÿíàõ òàëààðõ<br />
ø¿¿ã÷äèéí ìýäëýã òóðøëàãà äóòìàã áàéäàã ÿâäàë þì.<br />
Íýã ÿàìûã ñîíãîõ íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàëààð ìýðãýøñýí õ¿ì¿¿ñèéã<br />
íýã àãåíòëàãò òºâëºð¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé áîëîâ÷ çàðèì ¿åä àãåíòëàãèéí<br />
¿íäñýí àæèë èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàíäàõ õàíäëàãàä õýò íºëººëäºã.<br />
Æèøýý íü, Õóóëü Ç¿éí ßàì çàõèðãààíû àñóóäàëä õýò èõ õóòãàëääàã áîë,<br />
äîòîîä õýðãèéí ÿàì àñóóäëûã àþóëã¿é áàéäëûí ¿¿äíýýñ ãîëäóó õàðäàã.<br />
ßàìíû îðîí íóòãèéí íýãæèä ýíý ¿¿ðãèéã õàðèóöóóëáàë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ<br />
àñóóäàëä õàíäàõ íýãäìýë àðãà÷ëàëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä áèé áîëãîõîä<br />
õ¿íäðýëòýé áîëäîã. Îðîí íóòãèéí ñàëáàð òàòãàëçâàë äýýä ãàçàð íü äàâæ<br />
çààëäàõûã çºâøººðºõ çàìààð ýíý áýðõøýýëèéã áàãàñãàæ áîëîõ þì. Ãýâ÷<br />
äàâæ çààëäñàí õýðýã íààøòàé øèéäýãäýõ õîâîð áºãººä ÷èðýãäýë áîëîõ<br />
íü òºâºãòýé.<br />
27<br />
Á¯ËÝÃ-3. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
28<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ýðõèéã õààíà îíîîõ òàëààð<br />
îëîíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí çºâ õàðèóëò áàéõã¿é. Ñîíãîæ àâñàí ñèñòåì<br />
íü òóõàéí óëñûí óëñ òºð, ýðõ ç¿éí áîäèò áàéäàë, óëàìæëàëààñ èõýýõýí<br />
õàìààðíà. Äýýð äóðäñàí çîõèöóóëàëòûí àëü íü ÷ ÷àäâàðëàã õ¿ì¿¿ñèéí<br />
ç¿òãýëýýð ñàéí àæèëëàæ áîëîõ áîëîâ÷ áàñ àëü íü ÷ õàíãàëòã¿é àæèëëàæ<br />
áîëíî. Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ<br />
øàëãóóð àëü áîëîõ ýíãèéí, õÿëáàð, áîäèòîé áàéñàí öàãò ë ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàëòûí ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëæ áîëíî.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã “íèéòýä ¿éë÷èëäýã”, ýñâýë áóÿíû áàéãóóëëàãà<br />
áîëîõûã òîäîðõîéëîõ ¿¿ðýãòýé çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé àãåíòëàã çºâøººðºë ºã÷<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ íü òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çâýë óã àãåíòëàã íü õàðààò áóñ, õîëèìîã<br />
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé êîìèññ áàéâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã çîõèöóóëàõ ýðõ ìýäëèéã çºâõºí çàñãèéí ãàçðûí<br />
ãèø¿¿ä òºäèéã¿é èðãýíèé áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãààñ òºëººëºë<br />
á¿õèé òóñãàé àãåíòëàã, ýñâýë êîìèññ áàðüæ áàéâàë àãåíòëàãèéí ìýðãýøñýí<br />
áàéäàë, çîõèöóóëàõ ÷àäàâõèéã õàíãàæ, íýã òàëûã áàðèõ çýðýã áýðõøýýëèéã<br />
øèéäâýðëýæ áîëíî. Ìîëäàâ óëñ Àíãëè, Óýëüñèéí õ¿ì¿¿íëýãèéí êîìèññûã<br />
çàãâàð áîëãîæ èéì êîìèññ áàéãóóëñàí 66 . Áóñàä óëñóóä ÷ èéì àãåíòëàã<br />
áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà 67 . Èéì êîìèññûí ãîë çîðèëãî íü èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, èðãýíèé áàéãóóëëàãàä “íèéòýä ¿éë÷èëäýã” ñòàòóñ<br />
îëãîõ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ, ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ ãýãýýðëèéí<br />
àæèë, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, õóóëü çºð÷ñºí áîë òààðàõ øèéòãýëèéã<br />
îíîîõ ÿâäàë þì. Èíãýæ “íèéòýä ¿éë÷èëäýã” ñòàòóñòàé á¿õ áàéãóóëëàãûã<br />
çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã íýã àãåíòëàãò òºâëºð¿¿ëñíýýð óã àãåíòëàãèéí àëáàí<br />
õààã÷äûí ìýðãýøèë, àðãà áàðèë äýýøëýõ áîëíî.<br />
Òóñäàà íýã àãåíòëàã áàéãóóëñíààð ÿëàíãóÿà áóñàä ÿàìäààñ óã êîìèññò<br />
òºëººëºë îðñîí áîë ÿàìä õîîðîíäûí çºð÷èë, ¿ë íèéöýõ áàéäàë àëãà<br />
áîëíî.̺í ýíý àãåíòëàã íü ñóðãàëò êóðñ çîõèîí áàéãóóëæ èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí ìýðãýæëèéí ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ, èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
òóõàé õóóëèéã îéëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ñàéæðóóëæ ºãíº. Óã<br />
áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã ø¿¿õýýð õÿíàäàã áîëãîâîë óã àãåíòëàãèéã õýò<br />
îðîëöîî, óäààí, ÷èðýãäýëòýé àæèëëàãàà, õýò 纺ëºí õàíäëàãààñ ñýðãèéëæ<br />
÷àäíà.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã<br />
ø¿¿õ, òºðºëæñºí íýã ÿàì, ýñâýë õîëáîãäîõ õýäýí ÿàìäàä õàðèóöóóëàõ<br />
çýðýã àðãóóäààñ àëèéã ÷ ñîíãîñîí, íèéòýä ¿éë÷èëäýã ñòàòóñ îëãîõ ¿¿ðãèéã<br />
òóñäàà àãåíòëàã ýñâýë êîìèññò íîãäóóëàõ íü çîõèñòîé. Èéì àãåíòëàã<br />
áóþó êîìèññ íü ÿàìíû, ìºí íèéòýä ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
òºëººëºëòýé áàéâàë çîõèíî. Îëîí íèéòèéí òºëººëºëòýé áàéæ ãýìýý íü<br />
óã àãåíòëàãèéã çàð÷èì÷, çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàäàã ãýæ îëîí íèéò ¿çýõ<br />
áîëíî.<br />
3.3 Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò ººð÷ëºëò îðóóëàõ<br />
Áàéãóóëëàãàà äàõèí ¿¿ñãýí áàéãóóëàëã¿éãýý𠺺ðèéíõºº óäèðäàõ áàðèìò
áè÷èãòýý ººð÷ëºëò îðóóëàõûã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä çºâøººðäºã áàéõ íü ç¿éòýé.<br />
Íýìýëò, ººð÷ëºëò íü òºðèéí ýðõ á¿õèé àãåíòëàãò á¿ðòãýãäñýí áàéâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íýð, çîðèëãî, áàéðëàë, òºëººëºã÷ºº ñîëüñîí<br />
òîõèîëäîëä çàðèì óëñ óã áàéãóóëëàãûã øèíýýð äàõèí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõûã<br />
õóóëèàð øààðääàã. Ýíý íü õýðýãöýýã¿é, ÷èðýãäýëòýé øààðäëàãà þì.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãòýý îðóóëñàí íýìýëò<br />
ººð÷ëºëòºº, ìºí ýíý òóõàé ìýäýãäëýý çîõèõ ãàçàðò ºãººä ë áîëäîã áàéõ<br />
¸ñòîé 68 . ̺í èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ººð÷ëºõ<br />
¿¿äíýýñ óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãòýý íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîìæòîé<br />
áàéõ ¸ñòîé. Æèøýý íü: íÿëõñûí ñàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ çîðèëãîòîé<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà òóõàéí óëñàä ñàà ºâ÷èí áàðàã óñòñàí ó÷èð çîðèëãîî<br />
õ¿¿õäèéí óäàì äàìæñàí ºâ÷íèéã áàãàñãàõ õýìýýí òîìú¸îëæ óäèðäàõ<br />
áàðèìò áè÷èãòýý ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õ¿ñâýë èéì áîëîìæîîð òýäíèéã<br />
õàíãàõ ¸ñòîé 69 áºãººä ãàíö òàâèõ øààðäëàãà áîë èéì íýìýëò ººð÷ëºëòºº<br />
õàðèóöñàí áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýõ ÿâäàë þì.<br />
Ãýõäýý áàéãóóëëàãûí çîðèëãûã ººð÷ëºõºä çàðèì íýã õÿçãààðëàëò áàéõ<br />
íü ç¿éòýé. Æèøýý íü, òóõàéí óëñûí õóóëèéí ñèñòåìä àëü íýã òºðëèéí<br />
(íèéòýä ¿éë÷èëäýã) áàéãóóëëàãàä òóñãàé õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã áîë<br />
óã áàéãóóëëàãûí çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààã ººð÷èëñíèé óëìààñ òèéì<br />
õºíãºëºëò àâàõ ó÷èðã¿é ººð òºðëèéí (ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã) áàéãóóëëàãà<br />
áîëîõîîð áîë ýíý íü íèéòýä ¿éë÷ëýõ çîðèëãîîð õóðèìòëóóëñàí ýä áîëîí<br />
ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò àøèãëóóëàõ ãýñýí ¿ã áîëîõ òóë èéì<br />
ººð÷ëºëòèéã õóóëèàð õÿçãààðëàâàë çîõèíî. ̺í, ͯÈÁ àíõíûõàà<br />
çîðèëãîîð îëñîí õºðºíãèéã çîðèëãîî ººð÷èëñíèé óëìààñ ººð á¿ëýã<br />
õ¿ì¿¿ñò çàðöóóëàõààð áîë èéì ººð÷ëºëò îðóóëàõûã òºðèéí ýðõ á¿õèé<br />
àãåíòëàãààñ òàòãàëçàæ áîëîõ þì.<br />
Ýöýñò íü, àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûã àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà<br />
áîëãîí ººð÷ëºõ ¸ñã¿é. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãàà<br />
ýðõýëæ áàéõäàà õýðýãëýæ áàéñàí, õóðààæ õóðèìòëóóëñàí, õºðºíãº,<br />
ìºíãèéã óã áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóãäñàíû äàðàà õóóëèéí äàãóó<br />
õóâààðèëàõ, ýñâýë àøãèéí áóñ ººð çîðèëãîä àøèãëàõààð øèëæ¿¿ëýõ<br />
øààðäëàãà òàâüñàí áàéâàë çîõèíî. 3.7-ð õýñãèéã ¿çíý ¿¿. Èíãýñíèé äàðàà<br />
òóõàéí áàéãóóëëàãàòàé õîëáîîòîé áàéñàí õóâü õ¿ì¿¿ñ àøãèéí òºëºº ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã àøãèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ áîëíî.<br />
3.4 Áîëîìæã¿é ýñâýë ìóõàðäàëä îðñîí ¿åä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ººðºº áèå äààí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãòýý íýìýëò<br />
ººð÷ëºëò õèéæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä ýðõ á¿õèé òºðèéí àãåíòëàã íýìýõ õàñàõ<br />
øààðäëàãàòàé ººð÷ëºëòèéã îðóóëæ áàòàëäàã æóðàì áàéæ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
(À) Áîëîìæã¿é áàéäàë: Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íàñ<br />
áàðñíû óëìààñ óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò õ¿ñ÷ áàéãàà ººð÷ëºëòºº îðóóëæ<br />
÷àäàõã¿é áîëîõ òîõèîëäîë çàðèìäàà áàéäàã. Æèøýý íü, ãýðýýñëýëýýð<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààã àíõíû çîðèëãîîð ÿâóóëàõ íü<br />
õóóëü áóñ áóþó áîëîìæã¿é áîëñîí áàéæ áîëíî.<br />
Á¯ËÝÃ-3. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ<br />
29
Òàéëáàð<br />
Èéìýðõ¿¿ òîõèîëäîëä óäèðäàõ çºâëºë ýñâýë òºðèéã òºëººëñºí<br />
èòãýìæëýãäñýí õ¿í òóñãàé êîìèññò áóþó ø¿¿õýä õàíäàí óäèðäàõ ä¿ðýì<br />
æóðìûã ººð÷ëºõ çºâøººðºë àâ÷, ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èéí õ¿ñýë, ãýðýýñëýëä<br />
àëü áîëîõ äºõ¿¿ àãóóëãà á¿õèé çàñâàð õèéæ áàéãóóëëàãûí çîðèëãî ¿éë<br />
àæèëëàãààã õóóëèíä íèéö¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæòîé áàéâàë<br />
çîõèíî 70 . Õýðâýý ºì÷ õºðºíãèéã ºâ çàëãàìæëàã÷ ýòãýýäýä áóöààí ºãºõººñ<br />
ººð àðãàã¿é áîë òèéì àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéã áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìä<br />
îðóóëàõûã åðºíõèé人 çºâøººðºõ íü ç¿éòýé. Ìºí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷<br />
õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí áîë ¿¿íòýé àäèë çàìààð àñóóäëûã<br />
øèéäíý.<br />
(Á) Ìóõàðäìàë áàéäàë: Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ìóõàðäìàë áàéäàëä îðñîí<br />
¿åä óã àñóóäëààð ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàæ áàéõààð õóóëèíä òóñãàæ ºãºõ<br />
øààðäëàãàòàé. Æèøýý íü, õýðýâ óäèðäàõ çºâëºë íü áàéãóóëëàãûíõàà<br />
îðøèí òîãòíîõ ýñýõ, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë, çîðèëãûí òàëààð<br />
ñàíàë õóâààãäàæ, ò¿¿íèéã äîòðîî øèéäâýðëýõ îðîëäëîãî óäàà äàðààëàí<br />
á¿òýëã¿éòñýí áîë óã èðãýíèé áàéãóóëëàãà (¿ã¿é ÿäàæ õóâààãäñàí óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí íýã õýñýã íü) öààøäûí çîõèñòîé àëõìûí òàëààð òîäðóóëãà<br />
àâàõààð ø¿¿õ ýñâýë òóñãàé êîìèññò õàíäàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé 71 .<br />
¯¿íèé àäèëààð ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäýõýä áèå äààñàí çàõèðëóóäûí<br />
òîî õàíãàëòã¿é áîë óã áàéãóóëëàãà òóñãàé êîìèññò ýñâýë ø¿¿õýä õàíäàí<br />
óäèðäàìæ àâàõ áîëîìæ, àðãà çàìûã õàíãàñàí áàéâàë çîõèíî.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
30<br />
3.5 Óëñûí á¿ðòãýë<br />
¯íäýñíèé õýìæýýíä èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãûã á¿ðòãýäýã íýãäñýí íýã á¿ðòãýë<br />
áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýíý íü îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãûí íýãäñýí á¿ðòãýë áàéõ íü ÷óõàë<br />
áºãººä ýíý íü îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéõ ¸ñòîé. Èðãýíèé ÿìàð áàéãóóëëàãà<br />
õýçýý ÿàæ õóóëèéí ýòãýýä áîëæ áàéãóóëàãäñàí, áàéãóóëàãäààã¿éã ìýäýæ,<br />
øàëãàõ áîëîìæîîð õàíãàñíààð èðãýäèéí ººðñäèéíõ íü ýðõ àøãèéã<br />
õàìãààëäàã ó÷èðòàé. Áàéãóóëëàãûí çîðèëãî þó áîëîõ, òºâ áàéð íü<br />
õààíà áàéäàã, õýí óäèðääàã, õýí àëáàí ¸ñîîð ò¿¿íèéã òºëººëäºã áîëîõûã<br />
îëæ ìýäñýí èðãýä ýíýõ¿¿ ìýäýýëëýý àøèã ñîíèðõëîî ã¿éöýëä¿¿ëýõýä<br />
îíîâ÷òîéãîîð àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëíî.<br />
Èðãýä, îëîí íèéò èðãýíèé áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëèéã ¿çýõ áîëîëöîîòîé<br />
áàéñíààð èðãýäèéí íýìýëò õÿíàëò áîëîõîîñ ãàäíà çàñãèéí ãàçðûí õàðàëã¿é<br />
ºíãºðñºí çàðèì àëäàà, áóðóóã èëð¿¿ëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîíî. Íýìæ<br />
õýëýõýä, òºðèéí áóñàä á¿õ àãåíòëàã ÷ ìºí èðãýíèé øèíý áàéãóóëëàãà,<br />
òýäãýýðèéí çîðèëãî, ýðõ ìýäýë, áîëîìæ áîëîí õÿçãààðëàëòûí òàëààð<br />
ìýäýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.<br />
Óëñûí áîëîí îëîí íèéòèéí ñîíèðõëûã àäèëõàí õàðãàëçàõ ¿¿äíýýñ<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿íäýñíèé õýìæýýíèé íýãäìýë íýã ë á¿ðòãýë<br />
áàéõ õýðýãòýé 72 . Ìàãàäã¿é çàðèì èðãýíèé áàéãóóëëàãà óëñ äîòðîî ººð<br />
ººð ãàçàð áàéãóóëàãäàæ, ãàçàð á¿ðòýý á¿ðòãýëòýé áàéõ íü òîõèðîìæòîé<br />
õýäèé ÷ îðîí íóòãèéí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí, òàòàí<br />
áóóãäñàí òóõàé á¿ðèéã íèéòýä íýýëòòýé ¿íäýñíèé á¿ðòãýëä æèë á¿ð<br />
íýãòãýæ áàéâàë çîõèíî 73 .
¯íäýñíèé á¿ðòãýë íü òóõàéí óëñûí èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãûí òàëààð<br />
òîâ÷ áºãººä ìàø òîäîðõîé ìýäýýëëèéã (íýð, õàÿã, åðºíõèé òºëººëºã÷,<br />
çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãàà çýðýã) àãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí áàéãóóëëàãûã<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëñàí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èã, á¿ðòã¿¿ëýõ ºðãºäºë çýðýã ýõ<br />
áàðèìòûã õîëáîãäîõ øàòíû îðîí íóòãèéí ýñâýë ¿íäýñíèé á¿ðòãýëèéí<br />
ãàçðààñ õ¿ñýëòýýð àâ÷ áîëäîã áàéõ ¸ñòîé.<br />
3.6 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã íèéë¿¿ëýõ áîëîí õóâààõ íü<br />
Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà íü áóñàä õóóëèéí ýòãýýäèéí íýãýí àäèë<br />
õóâààãäàõ, ñàëæ íèéëýõ, ººð÷ëºãäºõ ýðõòýé áºãººä ¿¿íèéã çîõèöóóëäàã<br />
òîäîðõîé æóðàì áàéâàë çîõèíî. Ãýõäýý èðãýíèé áàéãóóëëàãûã àøãèéí òºëººõ<br />
áàéãóóëëàãàòàé íýãäýõ, ìºí íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãûã ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã<br />
áîëãîí ººð÷ëºõèéã çºâøººðäºã áàéõûí õàìò áàñõ¿¿ çàðèì õÿçãààðëàëò òàâüæ<br />
áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íýãäýõ, õóâààãäàõ íü åðºíõèé人 ñàéí äóðûí<br />
àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé 74 . Èéì ÷óõàë øèéäâýðèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà (á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë, óäèðäàõ çºâëºë ã.ì.)<br />
¿íýìëýõ¿é îëîíõèéí ñàíàëààð (2/3 áóþó 3/4) ãàðãàäàã áàéõ øààðäëàãûã<br />
òàâèõ íü ç¿éòýé.<br />
3.7 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ, òàòàí<br />
áóóëãàõ, óñòãàõ<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûí ºðãºäëèéí ¿íäñýí äýýð<br />
ñàéí äóðààð áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõ, õóóëèàð çààñàí<br />
òàòàí áóóëãàõ õýðýã ¿¿ñãýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã<br />
õóâààðèëàõûã çºâøººðºõ ¸ñòîé. Õàðèí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã<br />
ñàéí äóðûí áóñ õýëáýðýýð çîãñîîõ áóþó òàòàí áóóëãàõ øèéäâýðèéã ãàðãàõ ýðõèéã<br />
õàðààò áóñ ø¿¿õýä îëãîõûí ãàäíà èéì øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ áîëîìæòîé<br />
áàéõ ¸ñòîé. Èíãýæ äàâæ çààëäàõàä õàíãàëòòàé õóãàöàà îëãîñîí áàéâàë çîõèíî.<br />
Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ýäãýýð ýðõ, íºõöëèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëüä<br />
äàâõàð òóñãàõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õºðºí㺠îðóóëàã÷, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ýðõ<br />
àøãèéã õàìãààëàõûí òóëä ýäãýýð áàéãóóëëàãàä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð<br />
¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîõ, òàòàí áóóëãàõ, óñòãàõûã çîõèñòîé æóðìààð<br />
çºâøººðºõ ¸ñòîé. Çàðèì íºõöºëä òóõàéëáàë ͯÈÁ-ûã òàòàí áóóëãàõ<br />
òîõèîëäîëä õºðºíãèéã íü õóóëèéí äàãóó, ýñâýë óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò<br />
íü çààñíû äàãóó òàðààõûí òóëä õàðèóöàæ áóé òºðèéí àãåíòëàã ýñâýë<br />
òºðèéí ºì㺺ëºã÷èä ìýäýãäýõèéã õóóëèàð øààðäâàë çîõèíî 75 .<br />
Õàðèí òºðèéí àãåíòëàã áóþó ìýðãýæëèéí ÿàì, õîëáîãäîõ ÿàìä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûã äóð çîðãîîðîî òàòàí áóóëãàõ, çîãñîîõ, õºðºíãèéã íü õóðààõ,<br />
¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîõ ÿâäàë ãàðâàë ýíý íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
¿éë àæèëëàãàà, áèå äààñàí áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àþóëòàé.<br />
Èðãýíèé õýâøëèéã õ¿÷òýé, áèå äààñàí áàéëãàõûí òóëä ãàðãàñàí àëèâàà<br />
Á¯ËÝÃ-3. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÎÎÐ ÎÐØÈÍ ÒÎÃÒÍÎÕ ÍÜ<br />
31
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
32<br />
çºð÷èëä íü çàâñðûí øàòíû òîðãóóëü çýðýã àðãà õýìæýý àâäàã áàéõ íü<br />
ç¿éòýé. Òîðãóóëèéí òàëààð 8.7 õýñãýýñ ¿çíý ¿¿. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
õóóëèéí ýòãýýäèéí ñòàòóñûã ýã¿¿ëýí àâàõ, ýñâýë òàòàí áóóëãàõ íü òºðèéí<br />
ç¿ãýýñ àâ÷ áîëîõ ýöñèéí àðãà õýìæýý áàéõ ¸ñòîé. Èéì àðãà õýìæýýã<br />
õàìãèéí íîöòîé, ñàíààòàé çºð÷èëä îíîîæ, çàñàæ çàëðóóëøã¿é íîöòîé<br />
àþóëòàéãààñ áóñàä òîõèîëäîëä çºâõºí àëäàà, äîãîëäëûã çàñàõ áîëîìæ<br />
îëãîñíû äàðàà àâäàã áàéâàë çîõèíî 76 .<br />
Òºðèéí àãåíòëàãèéí ç¿ãýýñ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã<br />
çàõèðãààíû æóðìààð çîãñîîõ áîë õóóëèéí äàãóó äàâæ çààëäàõ ýðõèéã<br />
ò¿¿íä îëãîõ ¸ñòîé. Èíãýæ äàâæ çààëäñàí õýðýã øèéäýãäýõ ýñâýë õóãàöàà<br />
äóóñàõ õ¿ðòýë ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ<br />
¸ñã¿é. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ õàìãèéí çîõèñòîé<br />
øèéäýë áîë òºðèéí àãåíòëàã áîëîí óëñûí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷<br />
ø¿¿õýä óã áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõûã õ¿ññýí íýõýìæëýë<br />
ãàðãàõ ÿâäàë áîëíî.<br />
Òàòàí áóóãäñàí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ò¿¿íèé óäèðäàìæèéí áàðèìò<br />
áè÷èã ýñâýë ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéí äàãóó èæèë çîðèëãî<br />
á¿õèé èðãýíèé ººð áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëíý. Èéì çààâàð áàéõã¿é áîë<br />
õºðºíãèéã õýðõýí òàðààõ òóõàé ýðõ á¿õèé ø¿¿õ øèéäâýð ãàðãàäàã áàéâàë<br />
çîõèíî. Óã èðãýíèé áàéãóóëëàãà óëñààñ èõ õýìæýýíèé õàíäèâ àâ÷, ÿíç<br />
á¿ðèéí õºíãºëºëò ýäýëæ áàéãààã¿éãýýñ áóñàä íºõöºëä òàòàí áóóãäñàí<br />
áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä, ãèø¿¿ä, àëáàí õààã÷èä,<br />
óäèðäàõ çºâëºë, àæèë÷äàä áóöààæ îëãîõûã õóóëèàð õîðèãëîõ íü ç¿éòýé.<br />
5.4 õýñãèéã ¿çíý ¿¿. Õýðýâ òàòàí áóóãäñàí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã<br />
øèëæ¿¿ëýí ºãºõ çîõèñòîé áàéãóóëëàãà áàéõã¿é áîë õºðºíãèéã òºðä<br />
øèëæ¿¿ëæ, òàòàí áóóãäñàí áàéãóóëëàãûíõòàé èæèë ¿éë àæèëëàãààíä<br />
àøèãëàõûã õóóëèàð øààðäàæ áîëíî 77.
ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ<br />
Á¯ÒÝÖ ÁÀ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ<br />
4<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäàìæ áîëîõ ä¿ðýì æóðàì íü<br />
äºðâºí ÿíçûí ¿íäñýí áàðèìò áè÷ãýýñ á¿ðäýíý: 1/ õóóëèéí äàãóó áàéâàë çîõèõ,<br />
2/ äýýâýð áàéãóóëëàãûí áóþó áóñàä ñàéí äóðûí çîõèöóóëàëòûí äàãóó áàéâàë<br />
çîõèõ, 3/ èâýýí òýòãýã÷, äýìæèã÷äèéí øààðäëàãûí äàãóó áàéâàë çîõèõ, 4/<br />
áàéãóóëëàãà ººðèéí ¿çýìæýýð òîãòîîñîí. Ýíý á¿ëýãò áèä çºâõºí õóóëèéí äàãóó<br />
áàéâàë çîõèõ äîòîîä ä¿ðýì æóðìûã àâ÷ ¿çíý. Àæëàà òàéëàãíàõ, õÿíàëò òàâèõ<br />
çýðýã áàéãóóëëàãûí äîòîîä õýì õýìæýý, ä¿ðýì æóðìûã 8.1 á¿ëýãò, áàéãóóëëàãà<br />
ººðèéí ¿çýìæýýð òîãòîîñîí ä¿ðýì æóðìûí òàëààð 12 äóãààð á¿ëýãò òóñ òóñ<br />
òàéëáàðëàâ. Èâýýí òýòãýã÷èéí øààðäëàãààð òîãòîîñîí äîòîîä õýâ æóðàì íü<br />
ãîëöóó òîõèðîëöîî, õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð áèé áîëäîã çàð÷èì áºãººä ýíý òàëààð<br />
8.5 á¿ëýãò àâ÷ ¿çñýí áîëíî.<br />
4.1 Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò òàâèõ ¿íäñýí øààðäëàãà<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí ýäëýõ ýðõ, ýðõ ìýäýë, ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýý<br />
õÿçãààðûã õóóëèàð òîãòîîñîí áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí, èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë<br />
àæèëëàãàà óäèðäëàãàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé öººí òîîíû òîäîðõîé çààëòûã<br />
áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò òóñãàñàí áàéâàë çîõèíî. Ýäãýýð øààðäëàãà<br />
íü ãèø¿¿í÷ëýëòýé áîëîí ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãóóäàä ººð ººð áàéæ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ýäëýõ ýðõ, ýðõ ìýäýë, õÿçãààðëàëòûã õóóëèàð<br />
òîãòîîäîã áàéõ ¸ñòîé. Æèøýýëáýë, áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí ãèø¿¿ä áîëîí àæèëëàãñàäûí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãûã<br />
õóóëèàð çààñàí áàéõ íü îëîíòàà òîõèîëääîã. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü áóñàä õóóëü ¸ñíû àëèâàà áàéãóóëëàãûí íýãýí àäèë ãýðýý<br />
áàéãóóëàõ, ºì÷ ýçýìøèõ, ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ, ø¿¿õýýð ãîìäëîî<br />
øèéäâýðë¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõòýéã õóóëèàð òîäîðõîé çààæ ºãñºí áàéõ<br />
øààðäëàãàòàé. Àøèã õóâààðèëàõûã ìºí õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéâàë<br />
çîõèíî.<br />
Y¿íýýñ ãàäíà, àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò<br />
çàðèì íýã çàéëøã¿é òóñãàõ ç¿éë¿¿ä áèé 78 . Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò õóóëèíä<br />
çààñàí á¿õèé ë õÿçãààðëàë, ò¿¿íèé äîòîð àøèã õóâààðèëàõûã õîðèãëîõ<br />
çýðýã çààëò çààâàë òîäîðõîé òóññàí áàéõ ¸ñòîé 79 . ̺í áàéãóóëëàãûí<br />
33<br />
Á¯ËÝÃ-4. Á¯ÒÝÖ ÁÀ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
34<br />
çîðèëãî, óäèðäëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òîäîðõîéëæ ºãºõ<br />
øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë, óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò òóõàéí áàéãóóëëàãûí<br />
äýýä óäèðäëàãûã /óäèðäàõ çºâëºë ýñâýë á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë/ òîäîðõîéëæ,<br />
æèëä õýäýí óäàà õóðàëäàõûã íü çààñàí áàéõ íü ÷óõàë. Óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿äèéí äîîä òîîã òîãòîîõ áà ýíý òîî àëü áîëîõ öººí /æèøýý íü 3/<br />
áàéõ íü òîõèðîìæòîé 80 . Óäèðäàõ çºâëºëèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã òîäîðõîé çààæ,<br />
îëãîñîí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òàâèãäàõ õÿçãààðëàëòûã òóñãàõ íü<br />
÷óõàë. Æèøýý íü, óäèðäàõ çºâëºë íü áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò<br />
áè÷èãò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ººð áàéãóóëëàãàòàé íýãäýõ, áàéãóóëëàãûã<br />
òàòàí áóóëãàõ çýðýã ýðõòýéã çààæ ºã÷ áîëíî. Ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãà<br />
íü ãèø¿¿äýä òàéëàãíàäàãã¿é ó÷ðààñ óäèðäëàãûí íýìýëò á¿òýöòýé áàéõûã<br />
øààðäñàí áàéõ íü ýëáýã áàéäàã.<br />
Óäèðäëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÿëàíãóÿà æèæèã áàéãóóëëàãûí<br />
õóâüä õýò í¿ñýð, îíîâ÷ã¿é áîëãîõîîñ õóóëü çàéëñõèéõ ¸ñòîé. Õàðèí<br />
áàéãóóëëàãûí ¿íäýñëýã÷, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä ººðñ人 çºâøººðñºí<br />
òîõèîëäîëä äýðãýäýý õÿíàëòûí áóþó çºâëºëäºõ õîðîî, àóäèòûí çºâëºë<br />
çýðýã íýìýëò íýãæèéã áàéãóóëæ áîëíî /4.2 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/.<br />
Èðãýíèé íèéãìèéí òîìîîõîí áàéãóóëëàãûí óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷èã<br />
íü õàðüöàíãóé äýëãýðýíã¿é áàéæ áîëîõ áºãººä àóäèòûí õîðîî áàéãóóëàõ,<br />
÷ºëººò, áèå äààñàí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà, ìýðãýæèëòíýýð ñàíõ¿¿ãèéí<br />
òàéëàíãàà õÿíóóëàõ çýðãèéã ä¿ðýìäýý îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí äîòîîä á¿òýö, óäèðäëàãûí äýãèéã ¿íäýñëýã÷èä<br />
ãîëäóó òîäîðõîéëäîã áºãººä ýíý òóõàé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò<br />
áè÷èãò îðóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Æèøýý íü, áàéãóóëëàãûí æèëèéí òàéëàíãèéí<br />
õóðëûã íèéò ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû íýã íü èðñíýýð õ¿÷èí òºãºëäºðò<br />
òîîöîõ, ¿íýìëýõ¿é îëîíõèéí - 2/3 ýñâýë 3/4 - ñàíàëààð áàéãóóëëàãûã<br />
ñàéí äóðààð òàòàí áóóëãàõ çýðýã çààëòûã ¿íäýñëýã÷èä òîãòîîæ áîëîõ þì.<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãóóäûí ä¿ðýìä ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõ, ãèø¿¿íýýñ<br />
ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õàñàõ òàëààð òîäîðõîé çààëòóóä îðóóëàõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàòâàðûí õºíãºëºëò àâàõ, èâýýí òýòãýã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíõ¿¿ãèéí<br />
òýòãýëýã, òóñëàìæ àâàõ ¿¿äíýýñ áàéãóóëëàãûí óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷èãò<br />
õóóëèéí åðºíõèé çààëòóóäààñ ãàäíà ìºí çàðèì õîðèã, õÿçãààðëàëòûã<br />
îðóóëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë, çîðèëãûã çºâõºí<br />
íèéãìèéí òºëººõ ¿éë àæèëëàãààãààð õÿçãààðëàæ, áàéãóóëëàãûã òàòàí<br />
áóóëãàõ, òàðààõ òîõèîëäîëä àøèã, õºðºíãèéã õóâààðèëàõûã õÿçãààðëàõ<br />
øààðäëàãàòàé áàéæ áîëîõ þì.<br />
4.2 Óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò òóñãàæ áîëîõ áóñàä øààðäëàãà<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà /ò¿¿íèé ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä ýñâýë óäèðäàõ<br />
äýýä áàéãóóëëàãà / íü óäèðäëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààãàà<br />
õóóëèéí õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîõ, ººð÷ëºõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò ò¿¿íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã<br />
òîäîðõîéëîõäîî áàéãóóëëàãûí çîðèëãî, óäèðäëàãàòàé õîëáîîòîé ñóóðü<br />
àñóóäëûã ìºí òîãòîîæ ºãñºí áàéõ øààðäëàãàòàé.
ͺ㺺 òàëààñ, áàéãóóëëàãà íü õýñýã õóãàöààíû äàðàà ºðãºæèí<br />
ººð÷ëºãäºæ áîëîõ ó÷ðààñ çàð÷ìûí áóñ àñóóäëóóäûã óÿí õàòàí áàéäëààð<br />
òóñãàõ øààðäëàãà áàñ ãàðäàã. Áàéãóóëëàãûí á¿òöýä áàãà çýðýã ººð÷ëºëò<br />
õèéõ /ñàíõ¿¿ãèéí õîðîî áàéãóóëàõ ã.ì/ áîëãîíä óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãò<br />
øèíý÷ëýë, çàñâàð îðóóëàõ øààðäëàãàã¿é. Òèéìýýñ, õóóëü áîëîí óäèðäàõ<br />
áàðèìò áè÷ãèéí çààëòûí õ¿ðýýíä áàéãóóëëàãûí äýýä óäèðäëàãà íü<br />
æèðèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ ä¿ðýì, æóðàì áàòëàõ, òóøààë çàõèðàìæ<br />
ãàðãàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé 81 . Ò¿¿í÷ëýí, äýýä óäèðäëàãà íü òîäîðõîé<br />
õóãàöààíä çàõèðëóóäûíõàà òîîã íýìýõ, õàñàõ, àëáàí õààã÷èéí îðîí òîî<br />
áèé áîëãîõ, ¿ã¿é õèéõ ýðõèéã óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷èã áîëîí áóñàä<br />
õîëáîãäîõ õóóëèíä çààñàí õýìæýýíä ýäýëíý. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä,<br />
óäèðäëàãà íü õóóëèéí õ¿ðýýíä ñàëáàð óäèðäàõ íýãæ /õîðîîä ã.ì/ áàéãóóëæ<br />
ººðèéí ýðõ ìýäýë, ¿¿ðãýýñ øèëæ¿¿ëýí õàðèóöóóëàõ á¿ðýí ýðõòýé áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
4.3 Áàéãóóëëàãûí ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷, àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿äèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà<br />
À. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, àæèëòàí, óäèðäàõ<br />
áóþó çîõèöóóëàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä õèéãýýä ãýðýýò àæèëòíóóä íü óã áàéãóóëëàãûí<br />
õàðèóöëàãûã áèå÷ëýí õ¿ëýýõ ¸ñã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, àæèëòàí,<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü áàéãóóëëàãûíõàà ºð, çýýë áîëîí áóñàä<br />
õàðèóöëàãûã õóâü õ¿íèéõýý õóâüä áèå÷ëýí õ¿ëýýõ ¸ñã¿é. Ãýõäýý óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí ãèø¿¿í òóñ áàéãóóëëàãà çýýë àâàõàä áàòëàí äààëò ãàðãàñàí<br />
áîë òóõàéí áàòëàí äààëòàà áèå÷ëýí õàðèóöàõ íü ìýäýýæ. Õàðèí ÒÐÀÑÒ<br />
áóþó èòãýìæèò èâýýã÷èä ãýãäýõ áàéãóóëëàãà íü àðàé ººðººð àæèëëàäàã.<br />
Òðàñò íü ÿã õóóëèéí ýòãýýä áèø ó÷ðààñ áàéãóóëëàãûí ºìíººñ õèéñýí<br />
áîëîí õèéãýýã¿é ¿éëäëèéí õàðèóöëàãûã èâýýã÷ á¿ð áèå÷ëýí õ¿ëýýäýã.<br />
Ýíý çàð÷èì íü õóóëèéí ýòãýýä áóñ çàðèì õîëáîî, íèéãýìëýã çýðýã<br />
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿äýä ìºí àäèë ¿éë÷èëäýã.<br />
Ãýõäýý áàéãóóëëàãà íü øóóä áóñ õàðèóöëàãàòàé áàéñàí òîõèîëäîëä ÷<br />
õóâü õ¿í ººðèéí õèéñýí ¿éëäëèéí õàðèóöëàãàà áèå÷ëýí õ¿ëýýíý. Æèøýý<br />
íü, èðãýíèé áàéãóóëëàãûí íýãýí àæèëòàí àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ,<br />
ýñâýë àæèëä íü õîëáîîòîé çîðèëãîîð áàéãóóëëàãûí óíààãààð ÿâàõäàà<br />
ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéã ãýìòýýâýë, çàðèì îðíû õóóëèàð, ó÷ðóóëñàí ãýìòëèéã<br />
òóõàéí áàéãóóëëàãà õàðèóöàõ íü áèé. ¯¿íèéã Respondeat superior áóþó<br />
Õàðèóöëàãàò ýçýí çàð÷èì ãýæ íýðëýäýã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà èéíõ¿¿<br />
øóóä áóñ õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí ÷ ýíý íü õóâü õ¿íèéã õàðèóöëàãààñ<br />
÷ºëººëºõã¿é þì.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü áàéãóóëëàãûí<br />
¿éë àæèëëàãààã õóóëèéí õ¿ðýýíä /Õºäºëìºðèéí õóóëü, Èðãýíèé õóóëü ã.ì. áóñàä<br />
åðºíõèé õóóëü/ çîõèñòîé ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé áºãººä ñàíààòàé áóþó ñàíààã¿é<br />
¿éëäýë, ýñ ¿éëäëèéí õàðèóöëàãûã áàéãóóëëàãûíõàà ºìíº áîëîí ãóðàâäàã÷<br />
ýòãýýäèéí ºìíº õ¿ëýýíý.<br />
Á¯ËÝÃ-4. Á¯ÒÝÖ ÁÀ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ<br />
35
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü ¿éë àæèëëàãààíûõàà á¿ðýí õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ<br />
áîë ò¿¿íèé àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä ÷ ìºí áàéãóóëëàãàà<br />
óäèðäàõ, àæèëëàõ ÿâöäàà ñàíààòàé áóþó õàéõðàìæã¿é áàéäëààñ ÿìàð<br />
íýãýí õîõèðîë, óðøèã òàðüñàí áîë çîõèõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Õýðâýý<br />
àæèëòàí, áóþó óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé ¿éëäýë ó÷èð øàëòãààíòàé<br />
ýñâýë ñàéí ñàíààíû ¿¿äíýýñ ¿éëäýãäñýí áîë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñã¿é 82 .<br />
Áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé ñàíààòàé áóþó<br />
õàéõðàìæã¿é ¿éëäýë íü ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë<br />
õîõèðîã÷ òóõàéí õóâü õ¿íèéã áóþó òóõàéí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàëààð<br />
ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé.<br />
Çàðèì îðîíä /æèøýý íü Èõ Áðèòàíèä/ õàéõðàìæã¿é áàéäëààñ áîëæ ¿¿ññýí<br />
àëèâàà õàðèóöëàãûã ãýì áóðóóòàé àæèëòàíä íîãäóóëäàã áîë ººð îðíóóäàä<br />
/æèøýý íü ÀÍÓ-ûí èõýíõ ìóæ óëñàä/ çºâõºí ñàíààòàéãààð, óäàà äàðààëàí<br />
ãàðãàñàí õàéõðàìæã¿é áàéäëààñ ¿¿ññýí õàðèóöëàãûã íîãäóóëäàã áàéíà.<br />
Ýíý íîìûí ç¿¿ëò òàéëáàðûí 82-ò çààñàí “áèçíåñèéí øóäàðãà ¿éëäëèéí”<br />
çàð÷ìûã çºð÷ººã¿é ë áîë ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà òîîöäîãã¿é.<br />
Õýðâýý èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü õóâü õ¿íèé ãýì áóðóóòàé ¿éëäëýýñ<br />
áîëæ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ó÷èðñàí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ øààðäëàãàòàé<br />
òóëãàðñàí áîë, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é ãýñýí ¿íäýñëýëýýð òóõàéí àæèëòàí,<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í áóþó àæèëòíûã ø¿¿õýä ºãºõ ýðõòýé. ªºðèéí<br />
àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé òàëààð ãàðãàñàí èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí ãîìäëûã èõýíõ îðíû ø¿¿õ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýñðýã<br />
ãàðãàñàí íýõýìæëýëòýé àäèëòãàí àâ÷ ¿çäýã. Õàðèóöàã÷ áàéãóóëëàãà òàòàí<br />
áóóãäñàí áóþó äàìïóóðàëä îðñîí áîë ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õîõèðëîî<br />
ãýì áóðóóòàé àæèëòàí áóþó óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íýýð áàðàãäóóëàõ<br />
òàëààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
36<br />
4.4 ¯íýí÷ øóäàðãà, õè÷ýýë ç¿òãýëòýé áàéõ, íóóöûã õàäãàëàõ ¿¿ðýã<br />
õàðèóöëàãà<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü ¿íýí÷<br />
øóäàðãà, õè÷ýýë ç¿òãýëòýéãýýð àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ, áàéãóóëëàãûíõàà òàëààðõ<br />
íèéòýä õàìààðàõã¿é ìýäýýëëèéã áóñäàä äàìæóóëàõã¿é, áàéãóóëëàãûí íóóöûã<br />
÷àíäëàí ñàõèõ ¿¿ðýãòýéã õóóëèíä çààæ ºãºõ íü ÷óõàë.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýíý òàëààðõ õýì õýìæýý íü áóñàä õóóëèéí ýòãýýäèéí àæèëòàí, óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí ãèø¿¿äýä õàìààðäàã õóóëü ä¿ðýìòýé èæèë. Äýýðõ çàð÷ìûã<br />
èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä õàìààðàëòàé áîëîí áóñàä õóóëüä<br />
òóñãàõ ýñâýë ýðõ ç¿éí ïðàêòèê äýýð òóëãóóðëàí õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî 83 .<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà, àëèâàà õóâü õ¿í äýýðõ ¿¿ðãèéí çºð÷ëèéí òàëààðõ<br />
íýõýìæëýëýý ø¿¿õýä ãàðãàõ ýðõòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
ªºðèéí àøèã ñîíèðõëûã ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ ýðõèéã äàí èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà ýäëýõýýñ ãàäíà çàðèì îðíû õóóëèàð óëñûí ïðîêóðîð ýñâýë<br />
òºðººñ òîìèëñîí ºì㺺ëºã÷ òóõàéí áàéãóóëëàãûí íýðèéí ºìíººñ<br />
èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõ ýðõòýé áàéäàã 84 . Ó÷èð íü èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä íü<br />
ãîëäóó öîìõîí, áóóðàé, ÿëàíãóÿà, ìºí ø¿¿õýýð õýðãýý øèéäâýðë¿¿ëýõýä
èõ õýìæýýíèé õ¿÷, õºðºí㺠øààðäàãäàõ íºõöºëä ýðõ àøãàà õàìãààëàõ<br />
÷àäâàð ñóë áàéäàã ó÷èð äýýðõ õóâèëáàð èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã.<br />
Àëèâàà ýðõ á¿õèé ýòãýýä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëîõ áîëîâ÷<br />
íýõýìæëýã÷èéí òºëººëºã÷ òóõàéí õýðýãò õýð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãààãààñ<br />
èõ ç¿éë õàìààðäàã. Îðîí îðíû õóóëü òîãòîîìæ àäèëã¿é ÷, äèéëýíõ ýðõ<br />
ç¿éí òîãòîëöîîíä íýõýìæëýã÷èéí òºëººëºã÷ ø¿¿õýä õàíäàõààñ ºìíº<br />
óã àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõ øóóä áºãººä õóâèéí ñîíèðõîëòîé ãýäãýý<br />
õàðóóëàõ ¸ñòîé áàéäàã.<br />
4.5. Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã õîðèãëîõ íü<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí õóâèéí<br />
áîëîí áèçíåñèéí àøèã ñîíèðõîë íü áàéãóóëëàãûí àøèã ñîíèðõîëòîé õàðøëàõ<br />
¸ñã¿éã õîëáîãäîõ õóóëü, áàéãóóëëàãûí óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷èãò çààñàí áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà ºâºð õîîðîíäîî<br />
àäèëã¿éãýýñ ãàäíà èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õóâü õ¿í<br />
îðîëöîõ ó÷èð øàëòãààí òîîëîõûí àðãàã¿é îëîí áàéäàã ó÷èð ÷óõàì ÿìàð<br />
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã õîðèãëîõ âý ãýäãèéã óäèðäàìæèéí áàðèìò<br />
áè÷èãò çààãëàí òîäîðõîéëæ ºãºõ íü áàðàã áîëîìæã¿é ç¿éë. Èéìä,<br />
àøèã ñîíèðõëûí ÿìàð çºð÷ëèéã õîðèãëîõ òàëààð åðºíõèé çààëòóóäûã<br />
îðóóëæ, çºð÷èë á¿ðèéã òóõàé á¿ðä íü ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ íü<br />
íàéäâàðòàé àðãà þì 85 . Èðãýíèé áàéãóóëëàãàä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë<br />
ãàðâàë ¿éë àæèëëàãààíûõàà îíöëîãò íèéö¿¿ëýí õýðõýí øèéäâýðëýõèéã<br />
óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷èãòýý çààñàí áàéõ íü òîõèðîìæòîé.<br />
Çàðèì îðîí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñýí áèé áîëîõîîñ çàéëñõèéõ,<br />
ãàðàõ àðãà çàìûã çààñàí òóñãàé õóóëüòàé áàéäàã áºãººä ¿¿íä õóóëèéí<br />
á¿õ ýòãýýä õàìðàãäàõ òóë èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä òóñäàà æóðàì áàéõ<br />
øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çäýã.<br />
Á. Àøèã ñîíèðõëûí ãàð÷ áîëçîøã¿é çºð÷ëèéã íààä çàõ íü ìýä¿¿ëæ áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí àøèã<br />
ñîíèðõîë áàéãóóëëàãûíõòàé çºð÷èëäºæ áàéâàë ýíý òóõàé ìýä¿¿ëýõèéã<br />
òýäíýýñ õóóëèéí äàãóó áîëîí äîòîîä ä¿ðìýýðýý øààðäàõ ¸ñòîé. Òýãñíýýð<br />
áàéãóóëëàãà òýðõ¿¿ áîëçîøã¿é çºð÷ëèéã çîõèöóóëàõ àðãóóäààñ (¿ë<br />
òîîöîõ, ¿ë îðîëöóóëàõ, íýìýëò ñóäàëãàà ã.ì.) ñîíãîí õýðýãëýíý.<br />
Òóõàéëáàë, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿í áàéãóóëëàãàäàà ¿¿íèéãýý ìýä¿¿ëæ, óã àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã<br />
õèéõ, øèéäâýð ãàðãàõ çýðýãò îðîëöîõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé. Æèøýý íü,<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í íü áàíêíû àëáàí<br />
õààã÷ààð àæèëëàäàã áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûí äàíñûã áàéðëóóëàõ,<br />
çýýë àâàõ áàíêèéã ñîíãîõ çýðýã øèéäâýð ãàðãàõàä óã ãèø¿¿í îðîëöîõ<br />
ó÷èðã¿é 86 . Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý<br />
õèéõäýý óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí äýìæëýã, çºâøººðëèéã<br />
Á¯ËÝÃ-4. Á¯ÒÝÖ ÁÀ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ<br />
37
Òàéëáàð<br />
àâñíû ¿íäñýí äýýð òýðõ¿¿ çºð÷ëèéã ¿ë òîîöîæ áîëíî. Õýðâýý óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí ãèø¿¿ä îëîíõè áîëæ ÷àäààã¿é áîë áàéãóóëëàãà íü ø¿¿õýýñ<br />
ýñâýë òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãààñ óã áàéäëààñ õýðõýí ãàðàõ<br />
òàëààð óäèðäàìæ àâàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë<br />
á¿õèé ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýýã õèéõ çºâøººðëèéã áè÷ãýýð ¿éëäñýí áàéõ<br />
øààðäëàãàòàé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí<br />
õîîðîíä õèéãäýõ ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýýã çàõ çýýëèéí øóäàðãà õàíøààð,<br />
ýñâýë èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãàä àøèãòàé íºõö뺺ð õèéõèéã çîõèõ<br />
õóóëü, ä¿ðýìä çààñàí áàéõ íü ÷óõàë /5-3 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/.<br />
Â. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà àøèã ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ ¿¿äýí ãàðñàí õîõèðëûã<br />
àðèëãóóëàõ, çîõèñã¿é ¿éëäëýýñ îëñîí àøãèéã ýðã¿¿ëýí ºãºõèéã ººðèéí àæèëòàí,<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íýýñ øààðäàí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýíý ýðõèéã õóóëèéí á¿õ ýòãýýä, ò¿¿íèé äîòîð èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
àäèë ¿éë÷ëýõ åðºíõèé õóóëüä çààæ ºãñºí áàéõ ¸ñòîé.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
38
ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ØÓÓÄ ÁÀ ØÓÓÄ ÁÓÑÀÀÐ ÕÓÂÈÉÍ<br />
ÀØÈÃ ÕYÐÒÝÕÈÉÃ ÕÎÐÈÃËÎÕ ÍÜ<br />
5<br />
Òàéëáàð<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü òºðèéí áóñ áºãººä àøãèéí òºëºº<br />
áóñ ãýäãýýðýý îíöëîã. Ýíý íü óã áàéãóóëëàãà àøèã îëñîí áîë ò¿¿íèéãýý<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, ãèø¿¿ä, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, àæèëòíóóääàà<br />
õóâààðèëàõ ¸ñã¿é ãýñýí ¿ã.<br />
Ýíý çàð÷èì íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûã àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãààñ /<br />
õîðøîîíîîñ ìºí/ ÿëãàõ öîðûí ãàíö áºãººä õàìãèéí ÷óõàë îíöëîã íü<br />
þì. Ýíý çàð÷ìûã óòãà òºãºëäºð áîëãîõûí òóëä áàéãóóëëàãûíõàà ä¿ðýìä<br />
àøãèéã øóóä áà øóóä áóñààð õóâààðèëàõûã õîðèãëîñîí çààëò îðóóëàõ,<br />
òýãýõäýý ýíý íü áàéãóóëëàãûí îðøèí òîãòíîæ áàéõ ¿åä òºäèéã¿é òàòàí<br />
áóóãäñàí ¿åä ÷ õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõûã òîäîðõîéëæ ºãºõ íü ÷óõàë. ̺í<br />
õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéãàà èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
òºðººñ àøèã /òýòãýëýã, õàíäèâ, ãýðýý, òàòâàðûí õºíãºëºëò çýðýã/ øóóä áà<br />
øóóä áóñààð õ¿ðòñýí áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûí ºì÷ õºðºí㺠íü çºâõºí<br />
õóâèéí áóñ, äàâõàð òºðèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäñýí õýðýã áîëíî. Èéíõ¿¿<br />
òºðèéí ýõ ñóðâàëæààñ ¿¿ñãýëòýé ºì÷ õºðºí㺠íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, àæèëòàí, ãèø¿¿ä, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí<br />
õóâèéí ºì÷ õºðºíãº, àøèã áîëîõ ¸ñã¿é.<br />
5.1 Àøèã õóâààðèëàõûã õîðèãëîõ íü<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àøãèéã àëèâàà õóâü õ¿ì¿¿ñò õóâààðèëàõûã<br />
õàòóó õîðèãëîíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü õºðºí㺠îðóóëàëò, ýäèéí çàñãèéí<br />
áóñàä ¿éë àæèëëàãààíààñ àøèã îëæ áîëíî. 6.3 äóãààð õýñãèéã õàðíà<br />
óó. Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí àøãàà ãèø¿¿ääýý çîðèóëàí<br />
àøèãëàõûã ïÈÁ-óóäàä çºâøººðäºã õýäèé ÷ àøãèéã (æèøýý íü, íîãäîë<br />
àøãèéã) õóâààðèëàõûã ÿìàð ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä çºâøººðºõ ¸ñã¿é.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí çàõèðãààíû çàðäëûã íºõºõ ¿¿äíýýñ àøãèéã<br />
ýðã¿¿ëýí àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãààíä õºðºí㺠áîëãîí îðóóëæ áîëîõ<br />
áà èíãýñíýýð òóõàéí àøèã áàéãóóëëàãàäàà õýâýýð ¿ëäýæ áàéãàà þì.<br />
5.2 Õóâèéí àøèã çàâøààíûã õîðèãëîõ íü<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í, àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í<br />
Á¯ËÝÃ-5. ØÓÓÄ ÁÀ ØÓÓÄ ÁÓÑÀÀÐ ÕÓÂÈÉÍ ÀØÈà կÐÒÝÕÈÉà ÕÎÐÈÃËÎÕ ÍÜ<br />
39
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
40<br />
ò¿¿í÷ëýí àæèëëàãñàä íü áàéãóóëëàãûíõàà òºëºº õèéñýí àæèëäàà ä¿éöýõ õºëñ,<br />
çîõèõ ¸ñíû óðàìøóóëàë, ãàðãàñàí çàðäëûíõàà íºõºí òºëáºð çýðãèéã àâàõ ýðõòýé<br />
áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé õýâøëèéã “ñàéí äóðûí” õýìýýí òîäîðõîéëæ, èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóä ñàéí äóðûíõíààñ èõýýõýí òóñëàëöàà àâäàã õýäèé ÷<br />
àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí çîõèõ õýìæýýíèé öàëèí,<br />
ìºí àëèâàà àæèëòíû õàìðàãääàã åðäèéí óðàìøóóëàë (ýð¿¿ë ìýíäèéí<br />
äààòãàë, òýòãýâýð) àâàõûã çºâøººðäºã 87 . ̺í áàéãóóëëàãûíõàà òºëºº<br />
ãàðãàñàí çàðäëàà íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü öàëèíã¿é,<br />
ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð àæèëëàäàã ÷àíä ñàéõàí óëàìæëàëòàé. Ýíý<br />
óëàìæëàëûã öààøèä ìºðäºæ áýõæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. Õýäèé òèéì áîëîâ÷<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü çàðèì òîõèîëäîëä îëîí óóëçàëò ÿðèàíä<br />
îðîëöîõ çýðãýýð áàéãóóëëàãàäàà èõ öàã çàâ çàðöóóëäàã ó÷ðààñ ò¿¿íä íü<br />
òîõèðñîí íºõâºð îëãîõ íü áàéãóóëëàãûí àøèã ñîíèðõîëòîé ÷ íèéöýõèéã<br />
õàðãàëçàí òèéì òºëáºð òºëºõèéã çºâøººðºõ íü ç¿éòýé 88 . ̺í ò¿¿í÷ëýí<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í íü èðãýíèé áàéãóóëëàãàä áóñàä ¿éë÷èëãýý<br />
/õóóëèéí çºâëºãºº, íÿãòëàí áîäîõ ¿éë÷èëãýý ã.ì./ ¿ç¿¿ëñýí áîë àæëûí<br />
õºëñèéã íü çàõ çýýëèéí õàíøààð áîäîæ îëãîæ áîëíî. Èíãýõäýý õºëñ<br />
îëãîõ ãýæ áóé ãèø¿¿íèéã îðîëöóóëàõã¿éãýýð óäèðäàõ çºâëºëèéí áóñàä<br />
ãèø¿¿äýýð óðüä÷èëàí øèéäâýð ãàðãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. ̺í ÿìàð ÷<br />
òîõèîëäîëä óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä áîëîí ñàéí äóðûí àæèëòíóóäàä<br />
áàéãóóëëàãûí òºëºº ãàðãàñàí çàðäëûã íü çîõèñòîé õýìæýýíä íºõºí<br />
òºëäºã áàéõûã çºâøººðºõ íü ÷óõàë.<br />
Èéì öàëèí, õºëñ, óðàìøóóëàë, íºõºí òºëáºðèéí çîõèñòîé õýìæýýã<br />
òîõèîëäîë á¿ð äýýð òóñ òóñàä íü òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé áîëäîã. Ýíý<br />
õýìæýýã òºðèéí áàéãóóëëàãà, àãåíòëàãóóä òîãòîîæ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
õýðýãò õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõ íü ¿íäñýíäýý áóðóó þì 89 . Èðãýíèé õýâøèë<br />
äîòðîî óäèðäëàãà, øóäàðãà æóðìûí ¿¿äíýýñ èðãýíèé ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà<br />
çîõèñòîé õýìæýýíèé öàëèí, õºëñ, íºõºí òºëáºð, óðàìøóóëëûã<br />
çºâøººðñºí ººðèéí áîäëîãî, æóðìûã áîëîâñðóóëàí ìºðäºõ ¸ñòîé þì.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí íýãäýë, á¿ëã¿¿ä ãèø¿¿í áàéãóóëëàãóóääàà<br />
çîðèóëàí ýë àñóóäëààð óäèðäàìæ ãàðãàæ áîëíî. ¯¿íä áàðèìòàëæ áîëîõ<br />
íýã æèøèã áîë èæèë ò¿âøíèé ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàòàé àæèëòàíä òºðèéí<br />
áàéãóóëëàãà, èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí îëãîäîã õºëñíèé õýìæýý þì. 12-ð<br />
á¿ëãèéã ¿çíý ¿¿.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü òóõàéí áàéãóóëëàãàä øóóä õàðüÿàëàãäàõ èðãýäýä /<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, àæèëòàí, ãèø¿¿ä, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, õàíäèâëàã÷èä/<br />
øóóä áà øóóä áóñààð /õàìààòàí ñàäàíä íü ñóðãóóëüä ñóðàõ òýòãýëýã îëãîõ ã.ì./<br />
òóñãàé àøèã çàâøààí ýäë¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî. Õàðèí ïÈÁ-ûí õóâüä íèéò<br />
ãèø¿¿äýä õàìààðàõ àæèë ¿éë÷èëãýýíä /òóñãàé ñóðãàëò ñåìèíàð, ýð¿¿ë ìýíäèéí,<br />
íèéãìèéí äààòãàë ã.ì./ îëñîí àøèã îðëîãîî ÿìàðâàà ÿëãàâàðã¿éãýýð çàðöóóëàõûã<br />
çºâøººð÷ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä çîõèñã¿é<br />
àðãààð èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ àøèã çàâøààí ýðýëõèéëýõ ºäèé òºäèé àðãà
áàéäàã òóë ýíý òàëààð öîîðõîéã¿é ä¿ðýì æóðàì áîëîâñðóóëàõàä õýö¿¿<br />
þì. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é, ýðõ ìýäýë, áàéð ñóóðèà óðâóóëàí àøèãëàñíûã<br />
îëæ òîãòîîõ, çàñ÷ çàëðóóëàõàä ÷ áýðõøýýëòýé áàéäàã. Òóõàéëáàë,<br />
áàéãóóëëàãà íü õîâîð ºâ÷íèé äààòãàëûã á¿õ ãèø¿¿ääýý îëãîõîîð<br />
òîãòîîñîí áàéòàë õýðýã äýýðýý áàéãóóëëàãûí åðºíõèéëºã÷ ýñâýë ò¿¿íèé<br />
ãýð á¿ë òèéì ºâ÷òýé áîë óã äààòãàëûã îëãîõîîð òîãòîîõ íü çîõèñã¿é þì.<br />
Èéìä íèéòëýã õýì õýìæýýã õóóëèàð òîãòîîæ, òýäãýýð õýì õýìæýýã ÿàæ<br />
õýðýãëýõèéã òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ òîõèîëäîë òóñ á¿ðò<br />
øèéääýã áàéõ íü ç¿éòýé þì.<br />
5.3 Õóâèéí íàéìàà àðèëæàà õèéõèéã õîðèãëîõ íü<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà áà ò¿¿íòýé õîëáîîòîé àëü ÷ õ¿íèé /¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷,<br />
ãèø¿¿í, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í, àæèëòàí ýñâýë õàíäèâëàã÷/ õîîðîíäûí<br />
àëèâàà àðèëæààíû ¿éëäëèéã /ò¿ðýýñ, õóäàëäàà, çýýë ãýõ ìýò/ çºâõºí õóóëü ¸ñíû<br />
õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð, ãýõäýý èðãýíèé áàéãóóëëàãûã õîõèðîîõã¿é ¿íý õàíø,<br />
íºõö뺺ð õèéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí íºëºº á¿õèé óäèðäàõ àëáàíû õ¿í õóâü õ¿íä<br />
àøèãòàé, õàðèí áàéãóóëëàãàä àøèãã¿é ñàíõ¿¿ãèéí ¿éëäýë õèéõèéã<br />
“õóâèéí àøèã õàéõ” ãýíý. Æèøýý íü, èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàã÷ ººðèéí ºì÷èéã áàéãóóëëàãàäàà õýòýðõèé ºíäºð ¿íýýð<br />
õóäàëäàõ, ýñâýë áàéãóóëëàãûí ºì÷èéã æèíõýíý õàíøíààñ íü äîîãóóð<br />
¿íýýð õóäàëäàí àâàõ, ýñâýë íºëºº á¿õèé óäèðäàõ àæèëòàí ººðèéí<br />
áàéãóóëëàãûã ºíäºð çàðëàãà ãàðãàõûã õ¿÷ëýí òóëãàæ, æèøýý íü, ººðèéí<br />
õýðýãöýýíä çîðèóëàí ¿íýòýé ìàøèí õóäàëäàí àâàõóóëàõ çýðýã ¿éëäýë<br />
¿¿íä õàìààðíà. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ¿ð àøèãã¿é ¿ðñýí,<br />
õýâøëèéí íýð õ¿íäýä ñºð㺺ð íºëººëñºí èéì ¿éëäëèéã õîðèãëîõ íü<br />
ç¿éòýé 90 .<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàðøèëæ áîëçîøã¿é çàðèì òºðëèéí ¿éëäëèéã á¿õýëä<br />
íü õîðèãëîõ íü ç¿éòýé áàéæ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Ñàíõ¿¿ãèéí çàðèì ¿éëäýë íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ýðõýì çîðèëãîä<br />
òóéëûí áàãà õàìààðàëòàé ýñâýë ýðõ ìýäëèéã óðâóóëæ àøèãëàõàä õ¿ðãýæ<br />
áîëçîøã¿é áàéâàë òóõàéí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü õîðèãëîõ<br />
íü ç¿éòýé. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íäýý<br />
çýýë îëãîõ ÿâäàë ¿¿íèé íýã æèøýý þì. Èéìýýñ íèéòýä ¿éë÷èëäýã<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí (ͯÈÁ) ä¿ðýìä ýíý òàëààð çàðèì íàðèéâ÷èëñàí<br />
æóðàì, õîðèãèéã òóñãàæ ºã÷ áîëíî 91 .<br />
Â. Õóâèéí àøèã õàéñíààñ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã<br />
áàðàãäóóëàõààð òóõàéí áàéãóóëëàãà ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýíýõ¿¿ çàð÷èì íü àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà, õóóëèéí àëèâàà ýòãýýäýä<br />
¿éë÷èëäýã çàð÷èìòàé àäèë áàéõ ¸ñòîé. Çàðèì îðîíä “õîõèðîëã¿é áîëãîõ”<br />
ãýñýí çàð÷èì ¿éë÷èëäýã. Ýíý íü îðîëöîã÷ òàëóóäûã òóõàéí “¿éëäýë<br />
õèéãäýõýýñ ºìíº áàéñàí áàéäàëä” àëü áîëîõ îéðòóóëàõûã åðºíõèé人<br />
õýëæ áàéãàà þì. Èíãýõ ÿâöàä ç¿é áóñ ¿éëäëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ìºí<br />
Á¯ËÝÃ-5. ØÓÓÄ ÁÀ ØÓÓÄ ÁÓÑÀÀÐ ÕÓÂÈÉÍ ÀØÈà կÐÒÝÕÈÉà ÕÎÐÈÃËÎÕ ÍÜ<br />
41
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
42<br />
õîõèðîîã÷ õóâü õ¿íèé îëñîí àøãèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä áóöààõ çýðýã<br />
àðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõ þì.<br />
5.4 Áàéãóóëëàãûí ºì÷ õºðºíãèéã áóöààí ºãºõèéã õîðèãëîõ íü<br />
À. Òºðººñ áóþó îëîí íèéòýýñ èõýýõýí ñàíõ¿¿æèëò àâñàí èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
òàòàí áóóãäàõäàà ºì÷ õºðºí㺺 ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿äýä õóâààðèëàí ºãºõèéã õàòóó õîðèãëîíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà òàòàí áóóãäàõäàà ºð çýýëèéíõýý àñóóäëûã<br />
øèéäâýðëýñíèé äàðàà ¿ëäñýí ºì÷ õºðºí㺺 øèëæ¿¿ëýí ºãºõ èðãýíèé<br />
ººð áàéãóóëëàãûã óäèðäàìæèéí áàðèìò áè÷èãòýý ýñâýë òîäîðõîé<br />
øèéäâýðýýð òîäîðõîéëîõûã õóóëèàð çºâøººðºõ ¸ñòîé 92 . Èéì áîëîìæã¿é<br />
áîë õàìãèéí ñ¿¿ëèéí àðãà áîëãîæ òóõàéí ºì÷ õºðºíãèéã òºðèéí ìýäýëä<br />
øèëæ¿¿ëäýã. Îëîí îðîíä îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä<br />
øèëæ¿¿ëýõ äàâóó ýðõèéã ºãäºã áà øèëæ¿¿ëñýí ºì÷ õºðºíãèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûíõòàé àäèë çîðèëãîä àøèãëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýäýã. Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü òºðèéí õºðºí㺺ð áàéãóóëàãäñàí áîë òàòàí áóóãäàõàä<br />
ºì÷ õºðºíãèéã òºðèéí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýõèéã ãîëäóó õóóëü÷èëñàí<br />
áàéäàã. Õàíäèâëàã÷èäòàé ãýðýý áàéãóóëñàí áàéñàí áîë òîäîðõîé õàíäèâ,<br />
ýä õºðºíãèéã çàðèì òýäýíä øèëæ¿¿ëýí ºã÷ áîëíî.<br />
Á. Õàðèí îëîí íèéòýýñ (òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, ãèø¿¿í,<br />
äîíîð, àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íòýé õîëáîîã¿é ýòãýýäýýñ) èõýýõýí<br />
õýìæýýíèé õàíäèâ õýçýý ÷ àâ÷ áàéãààã¿é, ìºí òºðººñ òýòãýëýã, ãýðýý, òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò õýçýý ÷ àâ÷ áàéãààã¿é ïÈÁ (ãèø¿¿í÷ëýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí<br />
áàéãóóëëàãà)-ûã òàòàí áóóëãàâàë ºð çýýëýý òºëæ áàðàãäóóëñíû äàðàà ¿ëäñýí ºì÷<br />
õºðºí㺺 ãèø¿¿ääýý õóâààðèëàõ ýðõ îëãîõ íü çîõèñòîé áàéæ áîëîõ þì.<br />
Òàéëáàð<br />
Ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã àøãèéí áóñ çàðèì áàéãóóëëàãà òºðººñ áîëîí<br />
îëîí íèéòýýñ õàíäèâ, òýòãýëýã õýçýý ÷ àâäàãã¿é. Èéì áàéãóóëëàãûã<br />
òàòàí áóóëãàõàä çîõèõ ºð çýýëèéã òºëæ áàðàãäóóëñíû äàðàà ¿ëäñýí ºì÷<br />
õºðºíãèéã ãèø¿¿ääýý õóâààðèëàõûã çºâøººðâºë çîõèíî. Òóõàéëáàë,<br />
äàëáààò çàâü ñîíèðõîã÷äûí êëóá áàéãóóëàãäàõäàà äàëáààò çàâèéã<br />
ãèø¿¿äèéí õóâèéí õàíäèâààð õóäàëäàæ àâñàí áîë óã êëóáèéã òàòàí<br />
áóóëãàõàä ºì÷ õºðºíãèéã íü ãèø¿¿äýä íü øóäàðãààð õóâààðèëæ ºãºõèéã<br />
çºâøººðºõ íü ç¿éòýé.
ÇÓÐÃÀÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ¯ÉË<br />
ÀÆÈËËÀÃÀÀ<br />
6<br />
6.1 Íèéòýä ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãàà<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèíä “íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà”<br />
ãýñýí àíãèëëûã çºâøººðºõ ¸ñòîé áºãººä èéì áàéãóóëëàãà íü òàòâàðûí õºíãºëºëò,<br />
çàñãèéí ãàçðûí ãýðýýíèé òºëºº ºðñºëäºõ ýðõ çýðýã òóñãàé àøèã óëñààñ õ¿ðòýõ<br />
áîëîìæòîé áîëäîã. Èéì äàâóó ýðõòýé áîëîõûí òóëä òàòâàðûí àñóóäàë ýðõýëñýí<br />
ÿàì ýñâýë ýíý çîðèëãîîð òóñãàéëàí áàéãóóëàãäñàí õîðîîíä ºðãºä뺺 ãàðãàäàã<br />
áàéæ áîëîõ þì.<br />
Òàéëáàð<br />
Íèéòýä ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãà (ͯÈÁ) 93 , ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà (ïÈÁ) õî¸ðûí ÿëãàà íü íýëýýä ¿çýìæèéí<br />
øèíæòýé áºãººä òàòâàðûí õºíãºëºëò ãîðèëîõ, òºðèéí òåíäåðò îðîëöîõ<br />
çýðýã òîõèîëäîëä ë èëýðäýã. Àëèâàà èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿íäñýí<br />
áóþó îíöãîéëîõ çîðèëãîî íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë ãýæ òîäîðõîéëîîã¿é<br />
áàéõàä öààøèëáàë òèéì ñòàòóñ îëæ àâàõûã çîðèîã¿é áàéõàä “íèéòýä<br />
¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí” àíãèëàëä îðóóëàõ ¸ñã¿é 94 . Ýíý<br />
òóõàé çàðèì òàéëáàðûã 9 ä¿ãýýð á¿ëãýýñ õàðíà óó. ͯÈÁ-ûí ñòàòóñûã<br />
òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, ýñâýë òóñãàéëàí áàéãóóëñàí õîðîî, ýñâýë<br />
òàòâàðûí àëáà îëãîõ ýðõòýé áàéäàã. 3.2 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó.<br />
ͯÈÁ íü òóñãàé àøèã õ¿ðòäýã òóë ýíý ñòàòóñûí õîëáîãäîëòîé<br />
øèéäâýðèéí òàëààðõ ãîìäëûã ø¿¿õýä õýëýëö¿¿ëýõ áîëîìæ íýýëòòýé<br />
áàéõ ¸ñòîé. ͯÈÁ, ïÈÁ-ûã õîîðîíä íü ÿëãàí çààãëàõ çàðèì àðãûã<br />
ýíýõ¿¿ íîìûí õàâñðàëò íýð òîìü¸îíû òîëü õýñýãò ºãñºí áîëíî.<br />
Á. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õóóëèàð òàâüñàí øààðäëàãà íü òºðººñ<br />
ò¿¿íä îëãîæ áóé äàâóó ýðõ, õºíãºëºëòòýé íü ä¿éöõ¿éö áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Äýýð äóðäñàí÷ëàí ͯÈÁ-ûí àíãèëàëä áàãòñàíààð èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
íü òóñãàé äàâóó ýðõ, õºíãºëºëò ýäýëäýã áºãººä èíãýñíýýð õóóëü<br />
òîãòîîìæîîð ò¿¿íä íýìýëò øààðäëàãà òàâüäàã. Èíãýõäýý íýìýëò õÿíàëò<br />
çýðýã ýäãýýð øààðäëàãà íü òóõàéí áàéãóóëëàãàä òºðººñ ýäë¿¿ëñýí äàâóó<br />
ýðõ, õºíãºëºëòòýé íü óÿëäààòàé áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü äàâóó ýðõ, õºíãºëºëò ýäëýõ ýñýõ, ò¿¿íèé äîòîð íýìýëò<br />
43<br />
Á¯ËÝÃ-6. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
44<br />
Òàéëáàð<br />
¿¿ðýã, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ýñýõýý ººðºº ñîíãîõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Æèøýý íü, á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíûõàà èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí òàéëàíã<br />
òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä /3.2 äóãààð á¿ëãèéí Â/, òàòâàðûí<br />
àëáàíä /8.3 äóãààð á¿ëýã/, ìºí ãýðýý áàéãóóëñàí óëñûí áàéãóóëëàãàä<br />
ºã÷ áàéõ øààðäëàãûã ͯÈÁ-ä òàâüäàã áàéæ áîëíî. Èéì øààðäëàãà íü<br />
¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðºë àâàõ /6.5 äóãààð á¿ëýã/, ìºí òóñãàé<br />
çºâøººðºë îëãîäîã áàéãóóëëàãàä òàéëàíãàà ºãºõ /8.4 ä¿ãýýð á¿ëýã/<br />
øààðäëàãûí ãàäóóð íýìýãäýæ òàâèãäàíà ãýñýí ¿ã þì.<br />
Â. Íèéòýä ¿éë÷èëäýã ñòàòóñûã öàã õóãàöààíû õóâüä õÿçãààðëàõ ¸ñã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Çàðèì îðîíä ͯÈÁ-ûí ñòàòóñûã íýã, ýñâýë ãóðâàí æèë á¿ðä ñóíãàí<br />
ñýðãýýæ áàéõûã øààðääàã. Ãýõäýý ͯÈÁ-óóäàä çîõèñòîé õÿíàëò òàâüæ<br />
÷àääàã áîë ñòàòóñûã õóãàöààã¿éãýýð îëãîõûã çºâøººðºõ ¸ñòîé þì.<br />
ͯÈÁ-ûí õÿíàëòûí òàëààð 8.2 äóãààð á¿ëãýýñ õàðíà óó.<br />
Ã. Àëèâàà èðãýíèé áàéãóóëëàãà íèéòýä ¿éë÷ëýõ áîëîí áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
ªðãºí öàð õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûí òóëä çààâàë ÷ ¿ã¿é<br />
òóñãàé ýðõ, äàâóó ýðõ ýäýëæ îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ<br />
áàéãóóëëàãà áîëîõ øààðäëàãàã¿é. “Öýâýð” àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà<br />
÷ îëîí íèéòýä õ¿ðòýýëòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõòýé áàéäàã.<br />
Òóõàéëáàë, öýöýðëýãæ¿¿ëýëòèéí êëóá íèéòèéí ïàðêèéí ç¿ëýã, íîãîîã<br />
ñýðãýýõ, øèíý÷ëýõ, ìºí ýì÷ íàðûí ìýðãýæëèéí õîëáîî ãýð îðîíã¿é<br />
õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ýìíýëýã áàéãóóëàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Òóõàéí õàìò<br />
îëîí, íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ áàéãóóëëàãà áîëîõã¿éãýýð<br />
¿éë àæèëëàãààãàà ÷ºëººòýé ÿâóóëàõààð øèéäñýí áîë áàéíãûí çîõèîí<br />
áàéãóóëàëòàíä îðîîã¿é èéì õàìò îëîí, ò¿ð õîðîî, õîëáîîäîîñ ͯÈÁûí<br />
ñòàòóñòàé áàéãóóëëàãàä òàâüäàã á¿õ øààðäëàãûã õàíãàõûã øààðäàõ<br />
íü áóðóó þì. Õàðèí îëîí íèéòèéã õàìðàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóñãàé<br />
çºâøººðºë, ëèöåíçèéã çààâàë àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé /òóõàéëáàë,<br />
ýìíýëýã áàéãóóëàõäàà Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàìíààñ òàâüäàã íààä çàõûí<br />
øààðäëàãûã áèåë¿¿ëñýí áàéõ/. 6.5 áîëîí 8.4 ä¿ãýýð á¿ëãèéã õàðíà óó.<br />
Ãýõäýý õàíäèâëàã÷ /æèøýý íü Èõ Áðèòàíèéí Îëîí Óëñûí Õºãæëèéí<br />
Àãåíòëàã, Øâåäèéí Îëîí Óëñûí Õºãæëèéí Àãåíòëàã çýðýã/ áîëîí<br />
ñàíãóóäààñ òýòãýëýã, òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé áîëîõûí òóëä íèéòèéí àøèã<br />
ñîíèðõëûí òºëºº òóñãàé ñòàòóñòàé áàéõ øààðäëàãàòàé.<br />
6.2 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí íèéãìèéí áîäëîãî, óëñ òºðèéí ¿éë<br />
àæèëëàãàà<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü òºðèéí íèéãìèéí áîäëîãûã õýëýëöýõ,<br />
áîëîâñðóóëàõàä èäýâõòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áºãººä íèéòèéí õ¿ðòýýëòýé á¿õ<br />
àñóóäëààð, ìºí ¿éë÷èëæ áóé áîëîí õýëýëöýãäýæ áóé õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãî, ¿éë<br />
àæèëëàãààíû òàëààð ñàíàë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõýýð õóâü õ¿ì¿¿ñòýé<br />
àäèë õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé. ̺í èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà íü òºðèéí<br />
àëáàí òóøààëòàí, ñîíãóóëüä íýð äýâøèã÷èéã ø¿¿ìæëýõ ýñâýë ñàéøààí äýìæèõ<br />
ýðõòýéãýýñ ãàäíà îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, ñóäàëãàà
ÿâóóëàõ, ºì㺺ëºõ, íèéãìèéí àñóóäëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýí ñîíèí õýâëýë<br />
ãàðãàõ ýðõòýé áàéíà.<br />
Òàéëáàð<br />
Îëîí óëñûí õóóëèàð èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òºðèéí áîäëîãûã ø¿¿ìæëýõ,<br />
áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõèéã çºâøººðäºã òàëààð ýíý íîìîíä òîäîðõîé<br />
ºã¿¿ëñýí. ¯¿íèéã õîðèãëîâîîñ ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ¿ã õýëýõ<br />
¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí õýðýã áîëíî. Àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü òóëãàìäñàí àñóóäëààð îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã<br />
èëýðõèéëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã 95 . Èéìýýñ ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
àëü íýãýí óëñ òºðèéí íàìààñ òóñäàà áèå äààñàí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõ ýðõ îëãîõ ¸ñòîé.<br />
ªíºº ¿åä òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ÷óõàì ÿìàð ñòàòóñûã îëãîõ òàëààð óëñ îðîí á¿ð<br />
ººð ººð áàéð ñóóðüòàé áàéíà. Àíãëè-Ñàêñîí õóóëèéí ñèñòåìòýé îðíóóäàä<br />
àëü íýãýí õóóëèéã, ýñâýë ñîíãóóëüä íýð äýâøèã÷èéã äýìæèõ, ýñýðã¿¿öýõ<br />
çýðýã çîðèëãî á¿õèé çàðèì áàéãóóëëàãàä “áóÿíû” áóþó ͯÈÁ ñòàòóñûã<br />
îëãîäîãã¿é òàëààð ºìíº äóðüäñàí 96 . ͺ㺺 òàëààð, “áóÿíû” áóñ ͯÈÁ-ä<br />
èéì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã çàðèì òîõèîëäîëä çºâøººðäºã ÷ òàòâàðûí<br />
äýýä õýìæýýíèé õºíãºëºëòèéã òýäýíä îëãîäîãã¿é áàéíà 97 . Àíãëè-Ñàêñîí<br />
õóóëèéí ñèñòåìòýé îðíóóäàä “áóÿíû” áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã<br />
íýëýýí ÿâöóó òîäîðõîéëäîã áîë èðãýíèé õóóëèéí ñèñòåìòýé îðíóóäàä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã óëñ, íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ<br />
òàëààð óäààí õóãàöààíû óëàìæëàëòàé áºãººä òýäãýýðèéã “ëîááè” çýðýã<br />
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ èë¿¿ ºðãºí ýðõ ÷ºëºº îëãîäîã áàéíà 98 . Èðãýíèé<br />
õóóëèéí ñèñòåìèéí ýíý óëàìæëàë èë¿¿ ýåðýã, àâóóøòàé þì.<br />
Á. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí<br />
àñóóäëààð ø¿¿õýä õýðýã ìýä¿¿ëýõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Òºðèéí áîäëîãîä íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãààíäàà àëáàí ¸ñíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûã ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã àøèãëàõ ÷àäâàðòàé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ<br />
ø¿¿õýä õýðýã ìýä¿¿ëýõ ýðõèéí õîëáîãäîëòîé ä¿ðýì æóðàì ìàø ÷óõàë.<br />
Èíãýæ ø¿¿õýä õýðý㠺俿ëýí àæèëëàäàã áàéãóóëëàãàä çàðèì îðîíä<br />
ͯÈÁ-ûí ñòàòóñ îëãîäîã 99 . ¯éëäâýðèéí ãàçàð ãîëûí óñàíä áîõèðäóóëàõ<br />
áîäèñ öóòãàæ áàéãààã ýñýðã¿¿öýí àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé áàéãàëü<br />
õàìãààëàõ íèéãýìëýã íýã æèøýý þì. Ãýòýë íýëýýä îðîíä ãîëûí óñûã<br />
áîõèðäóóëñíààð ºì÷ õºðºí㺠íü õîõèðñîí òîäîðõîé õóâü õ¿í (èðãýä)-èéã<br />
ë èðãýíèé áàéãóóëëàãà òºëººëæ ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõûã çºâøººðäºã.<br />
Ýíý òîõèîëäîëä èðãýí íü çºâõºí ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ø¿¿õýä õýðýã<br />
ìýä¿¿ëíý. Ýíý íü öîðûí ãàíö àðãà çàì áàéõ ¸ñã¿é. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà ººðèéíõ íü áîëîí ãèø¿¿äèéíõ íü àøèã ñîíèðõîë õîõèð÷<br />
áóéã õàìãààëæ, áàéãóóëëàãûíõàà íýðèéí ºìíººñ ø¿¿õýä õýðýã ìýä¿¿ëýõ<br />
ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Â. Òºðèéí àëáàí òóøààë ãîðèëîã÷èéã äýìæèæ õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ, èéì<br />
íýð äýâøèã÷äèéã ãàðãàæ èðýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä<br />
õÿçãààðëàõ íü ç¿éòýé 100 .<br />
Òàéëáàð<br />
Óëñ òºðèéí íàì, óëñ òºðèéí çîðèëãîîð õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ, ñîíãóóëü,<br />
45<br />
Á¯ËÝÃ-6. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
46<br />
óëñ òºðèéí êàìïàíèò àæèëëàãàà çýðýã òóñãàé õóóëü óëñ îðíóóäàä áàéäàã<br />
áºãººä òýäãýýð õóóëèéí íýãäìýë øóäàðãà õýðýãæèëòèéã õàíãàõ à÷<br />
õîëáîãäëûí òàëààð ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèä òàéëáàðëàñàí áîëíî 101 .<br />
6.3 Ýäèéí çàñãèéí áóþó àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà àðèëæààíû áóñ çîõèñòîé çîðèëãîîð çîõèîí<br />
áàéãóóëàãäàæ àæèëëàäàã áîë, ìºí îëñîí àøèã, îðëîãîî ãèø¿¿ä, àæèëòàí,<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ääýý õóâààðèëäàãã¿é áîë õóóëèàð<br />
çºâøººðñºí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëíî. Àæ àõóéí èéì ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõäàà õîëáîãäîõ ëèöåíç, çºâøººðëèéã àâàõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Áóÿíû ºãëºãèéí óëàìæëàë ñàéí òºëºâøººã¿é, èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ºãºõ<br />
õóâèéí õºðºí㺠áàÿëàã á¿ðäýýã¿é ãàçðóóäàä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä<br />
àðèëæàà, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîñíîîð<br />
òýäýíä àìèí ÷óõàë øààðäëàãàòàé îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëäîã.<br />
Èíãýõäýý õîëáîãäîõ õóóëü íü àðèëæààíû ï¿¿ñ, êîìïàíèóäûã òàòâàðààñ<br />
çóãòàõ çîðèëãîîð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õýëáýðýýð áàéãóóëàãäàõûã<br />
ººãø¿¿ëäýãã¿é áàéõ ¸ñòîé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæ àõóéí, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ<br />
çºâøººðëèéí öàð õ¿ðýýã òîãòîîõ, õÿçãààðëàõ øàëãóóðûí òàëààð<br />
ýíýõ¿¿ íîìûí ýõíèé õýñýãò ºã¿¿ëñýí áèëýý. ¯¿íèéã “¿íäñýí çîðèëãûí<br />
øàëãóóð òåñò” ãýäýã 102 . Ýíý øàëãóóðààð áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí çîðèëãî,<br />
¿éë àæèëëàãàà íü àðèëæààíû áóñ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëäîã. Ýíý<br />
øàëãóóðààð èðãýíèé áàéãóóëëàãà õºðºíãèéíõºº òàëààñ èë¿¿ õóâèéã<br />
àðèëæàà, áèçíåñò /àøãèéí òºëºº áóñ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øóóä<br />
çîðèóëàãääàã àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ áóñàä/ èäýâõòýé áºãººä<br />
òîãòìîë çàðöóóëäàã áîë òèéì èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñòàòóñûã õ¿÷èíã¿é<br />
áîëãîíî 103 .<br />
Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº áàéãóóëëàãûã èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí “òóñãàé<br />
çîðèëãûí òåñò”-ýýð øàëãàäàã. Ýíý øàëãóóðààð òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éë<br />
àæèëëàãààíû òàëààñ èë¿¿ õóâü íü àøãèéí òºëºº áàéâàë ͯÈÁ ñòàòóñûã<br />
îëãîäîãã¿é 104 .<br />
ͯÈÁ-óóäûí õóâüä “öîðûí ãàíö çîðèëãî” ãýãääýã èë¿¿ õàòóó øàëãóóðûã<br />
õýðýãëýõ íü ç¿éòýé þì. Ýíý øàëãóóðûí äàãóó õýðýâ áàéãóóëëàãûí<br />
íèéòèéí àøèã ñîíèðõëîîñ ãàäóóðõ çîðèëãî íü ò¿¿íèé íèéò çîðèëãûí<br />
¿íýìëýõ¿é áàãà õýñýã áîëîõã¿é áàéãàà áîë ò¿¿íèéã ͯÈÁ-ûí øààðäëàãûã<br />
õàíãààã¿é ãýæ ¿çíý.<br />
ͯÈÁ-ûí öîðûí ãàíö çîðèëãî íü íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë áàéñàí ÷<br />
ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû äîòîð àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà áàéæ áîëíî.<br />
Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé<br />
àðãà çàì áîë àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà áàéõ íü ýëáýã. Æèøýý íü àøãèéí<br />
áóñ ýìíýëýã, ñóðãóóëü, äóóðèéí òåàòð, ìóçåé áàéãóóëàí òýäãýýðýýð<br />
¿éë÷ë¿¿ëæ áóé õ¿ì¿¿ñýýñ õºëñ àâ÷, õàðèí ÿäóó÷óóäàä õºëñã¿é ¿éë÷èëäýã<br />
áàéæ áîëíî. ̺í îëîí íèéòèéí ìýäëýã, îéëãîëòûã ñàéæðóóëàõ õàìãèéí
¿ð àøèãòàé àðãà çàì áîë óðëàãèéí ñýòã¿¿ë, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ<br />
ñýòã¿¿ë ãàðãàæ õóäàëäàõ ÿâäàë áàéæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ͯÈÁûí<br />
íèéòèéí àøèã, ñîíèðõëûí òºëººõ çîðèëãûã õàíãàõàä àæ àõóéí ¿éë<br />
àæèëëàãàà íèéò ¿éë àæèëëàãààíû èõýíõ, ýñâýë äèéëýíõ íü áîëæ áàéãàà<br />
áàéäëûã ¿íäýñëýí ò¿¿íèéã ͯÈÁ áèø ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é 105 .<br />
“¯íäñýí çîðèëãûí øàëãóóð òåñò”-èéí äàãóó àøèã îðëîãî îëîõ çîðèëãîòîé<br />
á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã çààâàë ÷ ¿ã¿é “àæ àõóéí” õýìýýí òîäîðõîéëîõ<br />
àëáàã¿é. Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü áàíêèíä ººðèéí äàíñòàé<br />
áàéõààñ ãàäíà õºðºíãèéí áèðæýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ, ¿íýò öààñ, õóâüöàà<br />
ýçýìøèõ, õºðºí㺠îðóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð àøãèéí õ¿¿<br />
àâ÷, òîäîðõîé õýìæýýíèé îðëîãî îëäîã. Ýäãýýðèéã “èäýâõã¿é” áóþó<br />
àðèëæààíû áóñ ¿éë àæèëëàãàà õýìýýí òîäîðõîéëäîã áºãººä á¿õèé ë<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä åðºíõèéä íü çºâøººðäºã 106 . Àøãèéí òºëºº çàðèì<br />
áàéãóóëëàãà õºðºí㺠îðóóëàëòûí õàìòàðñàí ñàí áàéãóóëàí àæ àõóéí<br />
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëáàë òàòâàð íîãäóóëàõ íü ç¿éòýé ÷ ¿¿íýýñ áóñàä<br />
òîõèîëäîëä òàòâàð íîãäóóëäàãã¿é.<br />
Àëáà ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà ¿íý<br />
õàÿëöóóëàõ õóäàëäàà çîõèîí áàéãóóëàõ, õîíæâîðò ñóãàëàà ãàðãàõ çýðýã<br />
àðãûã õààÿà õýðýãëýäýã. Ýäãýýð íü òîãòìîë øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàãã¿é<br />
áºãººä õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ íýã óäààãèéí àðãà õýìæýý þì. Òèéìýýñ ÷<br />
¿¿íèéã àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çýõ ¸ñã¿é. Õàðèí èéì àðãà õýìæýýã<br />
çîõèîí áàéãóóëàõäàà ýíý íîìûí 7.2 äóãààð á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí çàðèì ä¿ðýì<br />
æóðìûã àíõààðàõ íü ÷óõàë.<br />
Òºðºë á¿ðèéí ñàí, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí áîëîí îëîí<br />
íèéòèéí áàéãóóëëàãààñ îëãîñîí òýòãýëýã, áàòàëãàà, áàéãóóëñàí ãýðýýíèé<br />
ñàíõ¿¿æèëòèéã àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî õýìýýí ¿çýõ íü áóðóó.<br />
Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ áîëîí òýòãýëýã, ìºíãºí<br />
òóñëàìæèéí ÿëãààã íàðèéí çààãëàæ ¿çýõ íü ÷óõàë áàéäàã. ̺íãºí òóñëàìæ<br />
áà ¿éë÷èëãýýíèé õºëñíèé ÿëãààã ãàðãàõäàà òóõàéí ìºíãºí òóñëàìæèéã<br />
ãàðãàã÷ òàë ¿¿íýýñýý àøèã îðëîãî îëîõ ýñýõèéã ãîë÷ëîí àâ÷ ¿çíý. Õýðâýý<br />
ýíýõ¿¿ òóñëàìæ íü áóñäàä çîðèóëàãäñàí, íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº<br />
çàðöóóëàãäñàí áîë ¿¿íèéã àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãî ãýæ<br />
áóñ õàðèí õàíäèâ, òóñëàìæ ãýæ òîäîðõîéëíî 107 .<br />
Ýíý íîìîíä áèä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ýðõëýí ÿâóóëäàã õóäàëäàà,<br />
áèçíåñèéí èäýâõòýé, òîãòìîë ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð èë¿¿ òàéëáàðëàõ<br />
áîëíî. Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíû çàðèì íü áàéãóóëëàãûíõàà ñàíõ¿¿ãèéí<br />
ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã. Ñóðãàëò ÿâóóëäàã<br />
áàéãóóëëàãà ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ çîðèëãîîð ãîéìîí çýðýã<br />
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëàõ íü ¿¿íèé íýã æèøýý þì. Áèçíåñèéí<br />
çàðèì ¿éë àæèëëàãààã áàéãóóëëàãûí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí<br />
áóþó “çîðèëãîä íèéöñýí” ¿éë àæèëëàãàà ãýäýã. Æèøýý íü óðëàã ñî¸ëûã<br />
ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîîð ñîíèí õýâëýë ãàðãàõ. Àøãèéí òºëºº áóñ çîðèëòîî<br />
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä èéíõ¿¿ òîäîðõîé õýìæýýíèé áèçíåñ ýðõëýõèéã<br />
çºâøººðºõ íü ç¿éòýé áºãººä ýíý íü áàéãóóëëàãûí ñòàòóñûã ¿ã¿éñãýõ<br />
øàëòãààí áîëîõ ¸ñã¿é.<br />
Á¯ËÝÃ-6. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ<br />
47
Òàéëáàð<br />
Çàðèì òîõèîëäîëä èðãýíèé áàéãóóëëàãà “çîðèëãîä íèéöýýã¿é” àæ<br />
àõóéí ¿éë àæèëëàãààã ººðºº áèå÷ëýí ÿâóóëàõûã çºâøººð÷, çàðèìäàà<br />
øóóä áóñààð áóþó çºâõºí ººðèéí õàðüÿà ñàëáàð íýãæ, áàéãóóëëàãààð<br />
äàìæóóëàí ýðõëýõèéã çºâøººðäºã. Óëñ îðíóóä ýíý õî¸ð õóâèëáàðûã ººð<br />
ººðººð õýðýãëýäýã 108 .<br />
ªì÷ õºðºí㺠áà ¿éë àæèëëàãàà íèéëýõ, õóòãàëäàõààñ ñýðãèéëýõ àðãà áîë<br />
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã òóñàä íü àâ÷ ¿çýí, áàéãóóëëàãûí áèçíåñèéí<br />
õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì. Èéì çîðèëãîîð áèå äààñàí õóóëèéí<br />
ýòãýýä áàéãóóëàõ íü èë¿¿ çàðäàë ÷èðýãäýëòýé áàéäàã. Áèçíåñèéí ¿éë<br />
àæèëëàãàà ýðõëýõ õàðüÿà ñàëáàð íýãæ áàéãóóëàõûã çºâøººðºõ íü ç¿éòýé<br />
áºãººä òýãýõäýý ýíý íü çààâàë äàãàõ ä¿ðýì áèø þì.<br />
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã çºâøººðºõ人 ¿¿íýýñ óðãàí<br />
ãàðàõ òàòâàðûí àñóóäëûã òîîöîîëîõ íü ÷óõàë. Ýíý òàëààð 9.3 äóãààð<br />
á¿ëýãò òàéëáàðëàâ. Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí àøèã îðëîãûã<br />
áàéãóóëëàãàä øóóä õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñò õóâààðèëàõ àñóóäëûã 5.1 áîëîí<br />
5.4 ä¿ãýýð á¿ëýãò òóñ òóñ òàéëáàðëàñàí áèëýý. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
áèçíåñèéí áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä øààðäàãäàõ çºâøººðºë,<br />
ëèöåíçèéí òàëààð 6.5 äóãààð á¿ëýãò ºã¿¿ëíý.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
48<br />
6.4 Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áàéãóóëëàãóóä<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü çýýë àâàõ, çýýë îëãîõ çàìààð æèæèã, äóíä áèçíåñèéã<br />
äýìæèõ, ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîí óëñ îðíû ýäèéí<br />
çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëàõûã õóóëèàð çºâøººðºõ ¸ñòîé. Èéì ¿éë<br />
àæèëëàãààã íèéòèéí ò¿ãýýìýë àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çíý.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé îëîí áàéãóóëëàãà æèæèã, äóíä áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ, áîäëîãî<br />
áîëîâñðóóëàõ, çýýë îëãîõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîí óëñ îðíû<br />
ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëäàã áèëýý. Èðãýíèé<br />
íèéãìèéí áàéãóóëëàãààñ îëãîäîã áàãà õýìæýýíèé çýýëèéã àâàõ õ¿ñýëòýé<br />
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü åðäèéí æóðìààð áàíêíààñ çýýë àâàõ ÷àäàë<br />
õîìñ, õºðºí㺠ìóóòàé áàéäàã 109 . Áàãà õýìæýýíèé çýýë îëãîõ íü áàíêíû<br />
çýýë àâàõ áîëîìæã¿é ýòãýýäèéí æèæèã áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ, ìºí<br />
îðîí íóòãèéí îëîí íèéòýä çîðèóëñàí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ õºðºíãèéí ýõ<br />
¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëäýã òóë ÿäóóðàëòàé òýìöýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé<br />
þì.<br />
Èéìä Áàíêíû áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèàð ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ð ä¿íòýé<br />
ÿâóóëàõûã äýìæèõ çîðèëãîîð áàãà õýìæýýíèé çýýë îëãîõ ýðõèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäàä îëãîõ øààðäëàãàòàé 110 . ¯¿íýýñ ãàäíà áàãà õýìæýýíèé<br />
çýýë îëãîõ çýðýã íèéãìèéí ÿäóó, ýìçýã õýñãèéíõýíä ÷èãëýãäñýí ýäèéí<br />
çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã ýíý íîìûí 6.1 ä¿ãýýð á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí÷ëýí<br />
íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çýõ íü çºâ þì 111 .<br />
Ýäãýýð áàéãóóëëàãàä ìºí òàòâàðûí òºðºë á¿ðèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã<br />
òóõàé 9 ä¿ãýýð á¿ëýãò òàéëáàðëàâ.
6.5 Ëèöåíç áà çºâøººðºë<br />
Çàñãèéí ãàçðûí ÿàì, àãåíòëàãààñ òóñãàé çºâøººðºë àâäàã ñàëáàðò /ýð¿¿ë<br />
ìýíä, áîëîâñðîë, ÄÎÕ ºâ÷èíòýé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí òóñãàé õºòºëáºð çýðýã/<br />
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ëèöåíç, çºâøººðºë îëãîõîä<br />
òàâèõ íºõöºë, øààðäëàãà íü áóñàä õóâü õ¿í, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà, àãåíòëàãò<br />
òàâèãääàã øààðäëàãàòàé àäèë áàéõ ¸ñòîé. Îëîí íèéòèéí çàðèì ¿éë àæèëëàãàà<br />
/æàãñààë, öóãëààí çîõèîí áàéãóóëàõ ã.ì./ ÿâóóëàõàä òóñãàé çºâøººðºë àâàõ<br />
øààðäëàãàòàé áîë èðãýíèé áàéãóóëëàãàä óã çºâøººðëèéã îëãîõäîî õóâü õ¿í,<br />
áèçíåñèéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä îëãîõîîñ èë¿¿ õºíãºëºëòòýé íºõö뺺ð îëãîíî.<br />
Ëèöåíç, çºâøººðëèéã îëãîõäîî èðãýíèé íèéãìèéí õóóëü ¸ñíû ¿éë àæèëëàãààã<br />
ÿìàð íýãýí áàéäëààð õóìèõ, õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ºíäºð íàñòàíä çîðèóëñàí àñðàìæ, ñóâèëëûí ãàçàð<br />
àæèëëóóëàõ áîë òºðèéí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãûí àäèë ìýðãýæëèéí,<br />
ýð¿¿ë ìýíäèéí çýðýã çîõèõ ò¿âøíèé øààðäëàãûã áèåë¿¿ëæ áàéæ<br />
çºâøººðëèéã àâàõ ¸ñòîé. Áàéãàëü õàìãààëàë çýðýã òºðººñ òóñãàéëàí<br />
àíõààð÷ ¿çäýã á¿õ ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà ýíý çàð÷ìûã<br />
áàðèìòàëíà 112 . Õàðèí æèæèã áîëîí äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ<br />
çîðèëãîîð áàãà õýìæýýíèé çýýë îëãîäîã áàéãóóëëàãà íü àøãèéí òºëºº<br />
áàéãóóëëàãà áèø òóë äýýðõ æóðàìä õàìðàãäàõã¿é.<br />
Çàðèì òóñãàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõäàà<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü áóñàä èðãýä, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäòàé<br />
àäèë çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé. Æèøýý íü, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð<br />
á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð îëîí íèéòèéí öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíä áóÿíû êîíöåðò,<br />
óðëàãèéí òîãëîëò çîõèîí áàéãóóëàõàä çîõèõ çºâøººðëèéã àâñàí áàéõ<br />
¸ñòîé.<br />
Á¯ËÝÃ-6. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ<br />
49
7<br />
ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ժЪÍê ÁÎÑÃÎÕ<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
50<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà àëáàí ¸ñîîð áàéãóóëàãäñàíû äàðààõ õàìãèéí ýí<br />
òýðã¿¿íèé àñóóäëûí íýã áîë õºðºí㺠áîñãîõ àñóóäàë þì. Õóâü õ¿í, ï¿¿ñ<br />
êîìïàíè íü áóÿíû ºãëºã ºðãºäºã óëàìæëàë, ïðàêòèê õîìñ óëñ îðîíä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà ãîëäóó ãàäààäûí /õóâèéí ñàí, êîðïîðàö, õî¸ð<br />
áîëîí îëîí òàëûí òóñëàìæèéí áàéãóóëëàãóóäûí/ ýõ ¿¿ñâýðýýñ ýñâýë<br />
çàñãèéí ãàçðûí òýòãýëýã, ãýðýýíèé ñàíõ¿¿æèëòýýñ ãîëäóó õàìààðàëòàé<br />
áàéäàã. Ýäãýýð íü ìýäýýæèéí áºãººä çîõèñòîé ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã õýäèé ÷<br />
õóâèéí îëîí òºðëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð áàéãàà ýñýõýýñ èðãýíèé<br />
õýâøëèéí áèå äààñàí, õ¿÷òýé áàéäàë õàìààðäàã /6 äóãààð á¿ëýãò ¿¿íèéã<br />
òàéëáàðëàñàí/. Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëòýýñ á¿ðýí õàìààðàëòàé áàéõààñ<br />
çàéëñõèéæ, äîòîîäûí õóâèéí ñàíõ¿¿æèëò, áóñàä ýõ ¿¿ñâýðèéã ººãø¿¿ëýí<br />
äýìæèõ íü ç¿éòýé.<br />
Äîòîîäûí õóâèéí õýâøëèéí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðò ººðèéí îðíû èðãýä,<br />
áèçíåñèéí íýãæ¿¿äýýñ øóóä áóþó òýäíèé áàéãóóëñàí ñàíãààñ àâàõ<br />
ñàíõ¿¿æèëò îðíî. Èðãýäèéí ñàéí äóðûí ¿éë àæèëëàãàà ìºí ¿¿íä îðäîã<br />
áºãººä äîòîîäûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä õàðèí ¿¿íä øààðäëàãàòàé öàã çàâûã<br />
àæèëëàãñàääàà îëãîõ çàìààð äýìæèõ õýðýãòýé þì. Äîòîîäûí áèçíåñ,<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ò¿íøëýë íü àëü àëü òàëäàà àøèãòàé: èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü àæ àõóéí íýãæýýñ ìºíãº, áàðàà, ¿éë÷èëãýý àâ÷, õàðèí<br />
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü çºâõºí àøèã ¿éëäâýðëýã÷ ìàøèí áèø, ìºí<br />
õàðèóöëàãàòàé èðãýäèéí íýð õ¿íäèéã îëíî.<br />
Àæ àõóéí íýãæ áîëîí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õàìòðàí àæèëëàõ ººð<br />
íýã àðãà áîë èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã “èâýýí òýòãýõ” ÿâäàë<br />
þì. Èðãýíèé íèéãìèéí òºñºë, ýñâýë àðãà õýìæýýã èâýýí òýòãýñíýýð<br />
áèçíåñèéí íýãæ íýð õ¿íäýý ºñãºõººñ ãàäíà òàòâàðûí õºíãºëºëò àâàõ<br />
áîëîìæòîé áîëäîã. Æèøýý íü, áèçíåñèéí íýãæ èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
/ºñâºð íàñíû õºë áºìáºã÷äèéí áàãèéã/ èâýýí òýòãýñíýýð áèçíåñ íýðýý<br />
ñóðòàë÷èëæ, îëîí íèéòèéí äóíä ñàéí íýðòýé /æèøýý íü ”ªñâºð íàñíû õºë<br />
áºìáºã÷äèéí /êîìïàíèéí íýð/-èéí áàã”/ áîëíî. Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä<br />
ýíý íü èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëæ áóé õóâü õàíäèâ óó, ýñâýë çºâõºí<br />
êîìïàíèéí ñóðòàë÷èëãàà þó ãýäãèéã íàðèéí çààãëàõ øààðäëàãàòàé<br />
áàéäàã. Òàòâàð íîãäóóëàõ àøãèéã òîîöîîëîõäîî çàðèì ñóðòàë÷èëãààíû<br />
çàðäëûã õàñ÷ áîëäãèéã îëîí îðîíä åðºíõèé人 õ¿ëýýí çºâøººðäºã<br />
òóë òàòâàðûí øèíý æóðàì áèé áîëãîõ øààðäëàãàã¿é þì 113 . Èðãýíèé
áàéãóóëëàãàä îðóóëñàí õóóëü ¸ñíû õàíäèâ äýìæëýãò ¿ç¿¿ëýõ òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëòèéí òàëààð ýíý íîìûí 9.2 äóãààð á¿ëýãò òàéëáàðëàâ.<br />
7.1 Õºðºí㺠áîñãîõ çºâøººðºãäñºí ¿éë àæèëëàãàà<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä ñàíõ¿¿æèëòýý íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãî<br />
á¿õèé õºðºí㺠áîñãîõ õóóëü ¸ñíû àëèâàà ¿é àæèëëàãààã (àéëóóäààð ÿâàõ, òåëåôîí<br />
óòñààð õàíäàõ, çàõèäàë èëãýýõ, òåëåâèç, êàìïàíèò àæèë, ñóãàëàà áîëîí õºðºíãº<br />
õóðèìòëóóëàõ áóñàä àðãà õýìæýýã) çºâøººðºõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Ñóãàëàà, áóÿíû êîíöåðò áîëîí ¿¿íòýé èæèë ¿å ¿å ÿâóóëäàã áóñàä àðãà<br />
õýìæýýã õºðºí㺠áîñãîõ ¿éë àæèëëàãàà ãýíý. Ýäãýýð àðãà õýìæýýã àæ<br />
àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ òîîöîõ ¸ñã¿é òóõàéä 6.3 äóãààð á¿ëãýýñ õàðíà<br />
óó.<br />
7.2 Õºðºí㺠áîñãîõ ¿éë àæèëëàãàà: õÿçãààðëàë, õýì õýìæýý, øèéäâýðëýõ<br />
àðãà<br />
À. Îëîí íèéòýýñ õºðºí㺠áîñãîõ àëèâàà àðãà õýìæýýã óðüä÷èëàí òºðèéí<br />
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýõ íü çîõèñòîé áºãººä õºðºí㺠áîñãîõîîð õóâü<br />
õ¿ì¿¿ñ àæèëëàæ áàéãàà áîë òýäýíä ãàðûí ç¿¿ëò áóþó áóñàä òàíèõ òýìäýã õýðýãëýõ<br />
øààðäàõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçðûí ç¿ãýýñ òýòãýëýã, òýäãýýðèéí ýõ<br />
¿¿ñâýðèéã õÿíàí ø¿¿õ áóþó çºâøººðºë îëãîõ ÿâäàë áàéæ áîëîõã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õºðºí㺠áîñãîõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ<br />
íýðýýð õ¿íä ñóðòëààð ò¿âýã áýðõøýýë ó÷ðóóëàõ ò¿¿í÷ëýí îëîí íèéòýä<br />
ñàíàë çîðèëãîî îéëãóóëæ äýìæëýã àâàõàä íü õîðèã ñààä íü áóðóó 114 .<br />
Ãýõäýý õÿçãààðëàãäìàë çàðèì çîõèöóóëàëòûã õèéõ íü èðãýä, îëîí<br />
íèéòèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöíý. Òóõàéëáàë, àéëóóäààð ÿâàõ àðãà<br />
õýìæýýã øºíèéí öàãààð õèéõèéã õîðèãëîõ íü èðãýäèéí òàâ òóõûã<br />
àëäàãäóóëàõààñ ñýðãèéëýõèéí õàìò àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ÷ òîäîðõîé<br />
à÷ õîëáîãäîëòîé. ̺í õºðºí㺠áîñãîã÷äîîñ òèéì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ<br />
ýðõýý òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä íîòëîõûã øààðäàõ íü èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí ñàéí íýð õ¿íäýýð ò¿ðýý áàðüñàí õóóðàí ìýõëýã÷äýýñ<br />
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæ îëãîíî. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õºðºíãº<br />
õóðèìòëóóëàõ àðãà õýìæýýã òºðººñ ìàø îíîâ÷òîé çîõèöóóëæ èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà, ò¿¿íä àæèëëàäàã èðãýäèéí ñàíàë áîäëîî ÷ºëººòýé<br />
èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâíààð õóðàí öóãëàõ ýðõèéã íü á¿ðýí<br />
õ¿íäëýõ ¸ñòîé 115 .<br />
Á. Îëîí íèéòèéí õàíäèâààñ á¿ðä¿¿ëñýí õºðºíãèéã õýðõýí çàðöóóëñàí, ÿëàíãóÿà<br />
õºðºí㺠áîñãîõ àðãà õýìæýýíèéõýý çàðäëûã õààõàä öóãëóóëñàí õºðºíãèéã øóóä<br />
áîëîí øóóä áóñààð õýðõýí àøèãëàñàí òàëààð îëîí íèéòýä èë òîä ìýäýýëýõ çààëò<br />
õóóëèíä áóþó èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ººðèéíõ íü ä¿ðýì æóðàìä áàéâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Çàðèì îðîíä õºðºí㺠áîñãîõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîë á¿õèé<br />
àñóóäëûã çîõèöóóëàõäàà, õóðèìòëóóëñàí õºðºí㺺ñ çàõèðãààíû, ¿íäñýí<br />
áóñ, ýñâýë õºðºí㺠áîñãîõ àæëûí çàðäàëä /æèøýý íü, íèéò çàðëàãûí<br />
20 õóâü/ çàðöóóëæ áîëîõ õýìæýýã òîãòîîõ çýðýã íàðèéí áºãººä õàòóó<br />
51<br />
Á¯ËÝÃ-7. ժЪÍê ÁÎÑÃÎÕ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
52<br />
æóðàì òîãòîîäîã áàéíà. Ãýòýë ýäãýýð çîõèöóóëàëò íü áàðàã õýðýãæäýãã¿é<br />
áàéíà. Õàìãèéí íýãä¿ãýýðò ë ãýõýä, èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí áóñ<br />
çàðäëûí õýìæýý èõýýõýí ÿëãààòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí<br />
õºãæëèéí òºñëèéã õºäººä õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãûí çàõèðãààíû áîëîí<br />
¿íäñýí áóñ çàðäàë íü ìàø áàãà áàéäàã áîë ñóäàëãàà, áîëîâñðîëûí àæèë<br />
ãîëëîí õèéäýã áàéãóóëëàãûí èéì çàðäàë ìàø ºíäºð áàéõ æèøýýòýé.<br />
Õàòóó, ìóéõàð æóðàì òîãòîîõ íü èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä ººð õîîðîíäîî<br />
ìàø èõ ÿëãààòàé áàéäãèéã õàðãàëçàõã¿é áàéãààãèéí èëðýë þì.<br />
Îëîí íèéòýýñ õºðºí㺠õóðèìòëóóëäàã áàéãóóëëàãóóäààñ õºðºí㺠áîñãîõ<br />
êàìïàíèò àæëàà óðüä÷èëàí á¿ðòã¿¿ëýõèéã øààðäàõààñ ãàäíà èíãýæ<br />
öóãëóóëñàí ìºíãº, õýðõýí çàðöóóëñàíàà òàéëàãíàõûã øààðääàã æóðàì<br />
îëîí îðîíä áàéäàã. Îëîí óëñ îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí<br />
áîäîõûí çàð÷ìóóäûã òîãòîîãîîã¿é áàéäàã; ¿¿íèéã äàðóé áèé áîëãîõ íü<br />
ç¿éòýé þì. Äàðàà÷èéí øàòàíä íü èðãýíèé áàéãóóëëàãà õîëáîãäîëòîé<br />
÷óõàë òîî áàðèìòûã îëîí íèéòýä íýýëòòýé ìýäýýëýõ òóõàé ººðñäèéí ñàéí<br />
äóðûí õýì õýìæýýã òîãòîîõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð ÷óõàë òîî áàðèìòûí äóíä<br />
õºðºí㺠õóðèìòëóóëàã÷èä òºëñºí õºëñ, ìºí ¿íäñýí áóñ çàðäàë, õºðºíãº<br />
áîñãîõîä çàðöóóëñàí çàðäàë çýðýã îðíî. 116 .<br />
Â. Àëèâàà çàëèëàí áóñàä ãýìò õýðãèéí õîëáîãäîë á¿õèé õóóëèóäûã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä ÷ õàìààòóóëæ õýðýãëýõ ¸ñòîé áºãººä áóñäààñ ìºíãº, õºðºíãº<br />
öóãëóóëàõòàé õîëáîãäñîí òºëººëëèéí çàëèëàí, õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò ¿éëäýõ<br />
çýðýã ãýìò ÿâäàë ãàðâàë òýäãýýð õóóëèéí äàãóó øèéäýõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Õýðâýý èðãýí, ýñâýë áàéãóóëëàãà õóóðàí ìýõëýõ çàìààð /îãò áàéõã¿é<br />
áàéãóóëëàãûí íýðèéã áàðèõ, ýñâýë õàíäèâèéí ìºíãèéã þóíä àøèãëàí,<br />
çàðöóóëàõ òàëààð õóäàë ìýäýýëëèéã õàíäèâëàã÷äàä ñàíààòàéãààð òàðààõ/<br />
áóñäààñ õºðºí㺠áîñãîñîí íü òîãòîîãäâîë ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ëóéâàð,<br />
çàëèëàíãèéí õîëáîãäîëòîé øèéääýã áàéõ ¸ñòîé. Èíãýñíýýð õºðºíãº<br />
áîñãîõîä õîëáîãäîõ çàëèëàí, ëóéâðûã òóõàéí îðîíä ¿éë÷èëæ áóé<br />
õóóëèéí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä õÿçãààðëàí ñýðãèéëýõ áîëíî.
ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃÆYYËÝËÒ<br />
8<br />
Òàéëáàð<br />
Òàéëàí, õÿíàëò, õýðýãæ¿¿ëýëòèéã õóóëèàð çîõèöóóëàõäàà çàëèëàí, ýðõ<br />
ìýäýë õýòð¿¿ëýëò, áóñäûí ýðõ àøãèéã çºð÷èõººñ îëîí íèéòèéã õàìãààëàõ<br />
ãýæ áàéãààä ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâíààð õóðàí<br />
öóãëàõ ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõã¿é áàéõàä àíõààðàõ ¸ñòîé. (Ýäãýýð ¿íäñýí ýðõ<br />
÷ºëººíèé òàëààð 2.1 ä¿ãýýð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí áèëýý.)<br />
Ýõíèé ýýëæèíä õóóëü íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí èë òîä áàéäàë,<br />
õàðèóöëàãàòàé áàéõ äîòîîä çàð÷ìûã òîãòîîæ ºãºõ íü ÷óõàë. Òóõàéëáàë,<br />
óäèðäàõ çºâëºë íü áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí<br />
äýëãýðýíã¿é òàéëàíã òîãòìîë àâ÷ ¿çýæ, õàðèóöëàãàòàéãààð õÿíàäàã,<br />
ººðººð õýëáýë èðãýíèé áàéãóóëëàãà ººðºº ººðèé㺺 öàãääàã áàéâàë<br />
çîõèíî /8.1 ä¿ãýýð á¿ëãèéã õàðíà óó/. ¯¿íýýñ ãàäíà èðãýíèé õýâøèë<br />
ººðèéí äîòîîä çîõèöóóëàëò, õÿíàëòûí àðãà ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ<br />
øààðäëàãàòàé /12 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/. ̺í èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
èõ õýìæýýíèé ìºí㺺ð èâýýí òýòãýã÷èä íü òýäíýýñ òàéëàí øààðäàõ<br />
¸ñòîéãîîñ ãàäíà ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí òºñºë, õºòºëáºðèéíõºº ¿ð ºãººæèéã<br />
¿íýëýõ ¿¿äíýýñ õÿíàëò, ¿íýëãýý, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ àðãà ìåõàíèçìûã áèé<br />
áîëãîõ òàëààðõ ººðñäèéí øààðäëàãàà òýòãýëýã àâàãñäàä òàâèõ ¸ñòîé /8.5<br />
äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/.<br />
ïÈÁ-óóäûí õóâüä áîë øèíýýð áàéãóóëàãäñàíàà òîîã ìýäýýëýõýýñ ººð<br />
òºðä ºãºõ òàéëàí, ìýäýýëýë åðºíõèé人 øààðäëàãà ÷ ¿ã¿é, õýðýã ÷ ¿ã¿é<br />
áàéäàã. Ãýõäýý àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íýëýýí ºðãºí õ¿ðýýíä ÿâóóëäàã,<br />
òºðººñ èõ õýìæýýíèé õºíãºëºëò, ýðõ äàðõ ýäýëäýã, ëèöåíç, çºâøººðºë<br />
àâñàí, õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã èõ õèéäýã áîë ¿éë<br />
àæèëëàãàà, ñàíõ¿¿ãèéíõàà òàëààð òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà áîëîí<br />
îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ øààðäëàãûã òýäýíä òàâèõ íü ç¿éòýé. Áàéãóóëëàãûí<br />
èë òîä, õàðèóöëàãà òîîöäîã áàéäëûã õàíãàõ ¿íäñýí àðãà çàì áîë õîëáîãäîõ<br />
á¿õ àãåíòëàã ãàçàðò çîõèõ òàéëàíãàà ºãäºã áàéõ øààðäëàãà áºãººä ýäãýýð<br />
àãåíòëàã, ãàçðûí òîîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã õÿíàõ, çîõèöóóëàõ<br />
ýðõ á¿õèé åðºíõèé ãàçàð, òàòâàðûí àëáà, çºâøººðºë îëãîñîí õîëáîãäîõ<br />
ÿàì ãàçàð îðäîã. Òàéëàãíàõòàé õîëáîãäñîí ýäãýýð ¿¿ðýã íü ìýäýýæ<br />
¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâíààð õóðàí öóãëàõ ýðõ<br />
÷ºëººã çºð÷èõã¿é, õÿçãààðëàõã¿é áàéõ ¸ñòîéãîîñ ãàäíà òºðººñ èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä îëãîñîí õºíãºëºëò, ýðõ äàðõòàé íü ä¿éõ¿éö áàéõ ¸ñòîé.<br />
Õýðâýý èðãýíèé áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õºíãºëºëò çýðýã äàâóó ýðõ òºðººñ<br />
ýäýëäýãã¿é, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýãã¿é, îëîí íèéòýýñ õºðºíãº<br />
Á¯ËÝÃ-8. ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝËÒ<br />
53
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
54<br />
Òàéëáàð<br />
õóðèìòëóóëàõ àæèë õèéäýãã¿é áîë óëñûí á¿ðòãýëèéã øèíý÷ëýõýä<br />
õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëýýñ (áàéãóóëëàãûí áîëîí åðºíõèé òºëººëºã÷èéí<br />
íýð, õàÿã, ã.ì.) ººð òàéëàí, ìýäýýëýë øààðäàõ ó÷èðã¿é áîëíî.<br />
ͺ㺺 òàëààñ, èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü îëîí íèéòèéí àþóëã¿é áàéäàë,<br />
ýð¿¿ë ìýíä, àæ áàéäàë /áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã ºäðèéí öàãààð àñðàõ ãàçàð<br />
ã.ì./-ä õàìààðàëòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîë òóñãàé çºâøººðºë àâ÷,<br />
¿å ¿å õÿíàëò øàëãàëòàíä õàìðàãäàæ, ìºí õ¿¿õä¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä,<br />
àþóëã¿é áàéäëûã õýðõýí õàíãàñàí òóõàéãàà òàéëàãíàæ áàéõ øààðäëàãûã<br />
òýäýíä òàâèõ íü ç¿éòýé. ̺í àæ àõóéí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã<br />
èðãýíèé àëèâàà áàéãóóëëàãà, áóñàä òàòâàð òºëºã÷äèéí àäèë, òàòâàðûí<br />
òàéëàí ºãäºã áàéõûã øààðäàõ íü ç¿éòýé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü òàòâàðûí õàìãèéí òààòàé íºõöºë, õºíãºëºëò<br />
àâàõ ¿¿äíýýñ ͯÈÁ ñòàòóñòàé áîëîõûã çîðüæ áàéãàà áîë, ¿éë<br />
àæèëëàãààãàà äýìæ¿¿ëýõýýð óëñûí òýòãýëýã àâàõûã ãîðèëæ áàéãàà áîë<br />
ýñâýë îëîí íèéòýýñ õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ ºðãºí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ<br />
áîë òàéëàãíàõ øààðäëàãà èë¿¿ õàòóó áàéæ áîëîõ þì. Ãýõäýý çºâõºí<br />
òîìîîõîí ͯÈÁ-óóäàä ë òàéëàãíàõòàé õîëáîîòîé á¿õ øààðäëàãûã òàâüæ,<br />
æèæèãõýí ͯÈÁ-óóäûã òàéëàãíàõ çàðèì øààðäëàãààñ ÷ºëººëæ, áóñàä<br />
ͯÈÁ-ààñ õÿëáàð÷èëñàí òàéëàí àâäàã áàéõ íü ç¿éòýé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäààñ øààðääàã òàéëàí íü ÿìàð àãåíòëàã, ãàçàð<br />
øààðäàæ áàéãààãààñàà õàìààðàí öàð õ¿ðýý, íàðèéâ÷ëàë, àãóóëãà áîëîí<br />
áóñàä ç¿éëýýðýý ÿëãààòàé áàéäàã. Óã íü èðãýíèé ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà á¿õ<br />
¿éë àæèëëàãààãàà òàéëàãíàäàã íýã çàãâàðûí ýíãèéí ìàÿãòòàé áàéñàí áîë<br />
õÿëáàð áàéõ þì. Õàðàìñàëòàé íü èéì áîëîìæã¿é ÷ àãåíòëàã, ãàçðóóä<br />
òàéëàíãèéí ìàÿãòàà áîëîìæèéí õýðýýð õÿëáàð÷ëàí çàãâàð÷ëàõ íü ÷óõàë<br />
þì.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí çîõèöóóëàëòûã ñàéòàð áîäîæ áîëîâñðóóëñàí<br />
çàðèì îðîíä èðãýíèé çàðèì áàéãóóëëàãààñ /îëîí ïÈÁ, æèæèã ͯÈÁ/<br />
¿éë àæèëëàãààíû áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõûã<br />
øààðääàãã¿é. Ýäãýýð îðîíä õàìãèéí æèæèã ͯÈÁ-ààñ àâààä õàìãèéí<br />
òîì ïÈÁ õ¿ðòýë èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä ¿éë<br />
àæèëëàãààíûõàà á¿ðýí á¿ðòãýë, òàéëàíã õºòëºõèéã ÷óõàë÷èëäàã áà ¿éë<br />
àæèëëàãààãàà õýð çýðýã õóóëü ç¿éí äàãóó õàðèóöëàãàòàéãààð ÿâóóëñíûãàà<br />
õàðóóëàõûí òóëä ýäãýýð á¿ðòãýë òàéëàíãàà ãèø¿¿ä, óäèðäàõ çºâëºë áîëîí<br />
òºðèéí õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçàð øààðäëàãàòàé ¿åä ºãºõºä áýëýí áàéëãàõ<br />
¿¿ðýãòýé áàéäàã. Îëîí óëñ îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òóñãàéëàí<br />
çîðèóëñàí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òàëààðõ áîäëîãî áàéäàã áà ýäãýýð<br />
á¿ðòãýëèéã ÿìàð àðãà çàð÷ìààð õºòëºõèéã õ¿ðòýë æóðàìëàñàí áàéäàã 117 .<br />
Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é áàéãóóëëàãà á¿ð ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áóñ<br />
áàðèìò áè÷ãýý ÿìàð õóãàöààãààð õàäãàëàõàà òîäîðõîéëñîí áîäëîãî<br />
áîëîâñðóóëæ ìºðäºõèéã øààðäñàí áàéäàã 118 .<br />
Õýðýãæ¿¿ëýëòèéí òóõàéä áîë, òºðèéí ç¿ãýýñ òºðºë á¿ðèéí òàéëàí,<br />
ìýäýýëýë á¿ðä¿¿ëýõèéã øààðäàõ íü õàíãàëòã¿é þì. Á¿ðä¿¿ëñýí òàéëàíã<br />
ìýðãýæèë, ìýäëýãèéí ºíäºð ò¿âøèíä òàíèëöàæ ñóäàëäàã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Èíãýæ õÿíàõäàà øóóäàíãààð áóþó óòñààð àñóóëò òàâèõ, òîäðóóëãà õèéõ,<br />
øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ãàçàð äýýð íü õÿíàëò øàëãàëò, àóäèò õèéõ
Òàéëáàð<br />
çýðãýýð àæèëëàõ ¸ñòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà, íýãýíò èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
òºðººñ õÿíàõ ¿íäñýí áàðèìò áîë òýäãýýðèéí òàéëàí, ìýäýýëýë ó÷èð<br />
òàéëàíãàà ºãººã¿é, õóãàöààíààñ õîöðîîñîí, õóóðàì÷ òàéëàí ºãñºí,<br />
á¿ðòãýë òýìäýãëýëèéã õºò뺺ã¿é çýðýãò çîõèõ øèéòãýë áàéõ ¸ñòîé /8.7<br />
äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/. Òîâ÷õîí õýëýõýä, èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
õóóëèéã ñàéí áîäîæ áîëîâñðóóëàõààñ ãàäíà õýðýãæ¿¿ëýëò ñîíîð<br />
ñîðãîãîîð, çîõèñòîéãîîð õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé.<br />
Îëîí óëñ îðîí èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ òàéëàí ìýäýýëëèéã íü àâäàã ÷<br />
¿¿íèéãýý îëîí íèéòýä èë òîä áîëãîäîãã¿é. Ýäãýýð òàéëàí íü òºðèéí<br />
õÿíàëò øàëãàëòûí ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ áîëîõîîñ ãàäíà èðãýäèéí<br />
ç¿ãýýñ õÿíàëò (õîòî÷ íîõîéí) òàâèõàä ÷ áàñ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. ªºðººð<br />
õýëáýë àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òóõàé ñóóðü ìýäýýëëèéã<br />
îëîí íèéòýä íýýëòòýé áîëãîõûã øààðäàõ íü òºðèéí ÷ àøèã ñîíèðõîëä<br />
íèéöýõ ó÷èðòàé þì /8.6 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/. ¯¿íýýñ ãàäíà<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàòàé óäààí õóãàöààíû àðèëæààíû õàðèëöàà ¿¿ñãýõ<br />
ñîíèðõîëòîé áàíêíûõàí, ò¿ðýýñëýã÷èä, áóñàä áèçíåñ ýðõëýã÷èä íèéòýä<br />
íýýëòòýé ìýäýýëëýýñ òóõàéí áàéãóóëëàãûí ÷èí ñàíàà, áàéäëûã îëæ ìýäýõ<br />
áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàéëàíã øààðäàõäàà õî¸ð ç¿éëèéã àíõààðàõ<br />
íü ÷óõàë. Íýãä¿ãýýðò, òàéëàíä îðñîí á¿õ ìýäýý, òîî áàðèìòûã íèéòýä<br />
ìýäýýëýõ ó÷èðã¿é. Çàðèì ìýäýýëýë áàéãóóëëàãûí æèíõýíý íóóö áàéäàã<br />
ó÷èð îëîí íèéòýä äýëãýäýãã¿é. Èéì ìýäýýëëèéí òîîíä æèøýý íü<br />
áàéãóóëëàãààñ òóñàëñàí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí íýðñ, òýð áèòãèé õýë ãèø¿¿ä,<br />
äîíîðûí íýðñ îðæ áîëíî.<br />
Õî¸ðäóãààðò, òºðººñ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õýò çîõèöóóëàõ, ýñâýë<br />
òàéëàíãèéí áîëîí õÿíàëò, àóäèòûã àøèãëàí èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
äàðàìòëàõ çýðýã àþóë ¿ðãýëæ áàéäàã. Òºð ýðõýý óðâóó àøèãëàõ ÿâäàë<br />
ÿìàð ÷ óëñàä áàéäàã áºãººä ò¿¿íýýñ á¿ðýí õàìãààëàõ àðãà áàéõã¿é þì.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òàâüäàã òàéëàãíàõ øààðäëàãà íü äýíäñýí ýñýõèéã<br />
õÿíàõ íýã àðãà áîë òýäãýýð øààðäëàãûã àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãàä òàâüäàã<br />
øààðäëàãàòàé õàðüöóóëàõ àðãà þì 119 . Òºð ýðõýý óðâóóëæ àøèãëàõààñ<br />
õàìãààëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàì áîë òºðèéí øèéäâýðèéã áèå<br />
äààñàí ø¿¿õýä ìýä¿¿ëýõ ÿâäàë þì. 2.2D äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó.<br />
8.1 Äîòîîä òàéëàí áà õÿíàëò, óäèðäëàãà<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìò, ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàí, áóñàä<br />
á¿ðòãýëèéã, ìºí óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðëûí ïðîòîêîëûã õºòëºí õàäãàëäàã áàéõûã<br />
øààðäàõ ¸ñòîé.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, ñàíõ¿¿ã óäèðäàõ áàðèìò áè÷ãèéíõ<br />
íü äàãóó áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ò¿¿íèé óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà (óäèðäàõ çºâëºë,<br />
íèéò ãèø¿¿äèéí õóðàë) íü áàéãóóëëàãûíõàà ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä ¿éë<br />
àæèëëàãààíû òàëààðõ òàéëàíã àâäàã, áàòàëäàã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Â. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýë òàéëàíã õÿíàõ íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
Á¯ËÝÃ-8. ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝËÒ<br />
55
õîëáîãäîõ íýãæ /óäèðäàõ çºâëºë, ýñâýë ò¿¿íýýñ áàéãóóëñàí àóäèòûí õîðîî/-èéí<br />
¿¿ðýã, ïÈÁ-ûí ãèø¿¿í òóñ á¿ðèéí ýðõ áàéõ ¸ñòîé.<br />
Ã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýëèéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí<br />
íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷ìûí (Generally Accåpted Accounting Principles,<br />
GAAP) äàãóó õºòëºõ ¸ñòîé.<br />
Ä. ªðãºí õ¿ðýýíèé ¿éë àæèëëàãààòàé, ýñâýë èõýýõýí ¿íäñýí õºðºíãºòýé èðãýíèé<br />
íèéãìèéí áàéãóóëëàãà íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà õàðààò áóñ íÿãòëàí áîäîã÷îîð<br />
õÿíóóëäàã (¿¿íèé õºëñ íü çîõèñòîé áàéõ òîõèîëäîëä) ïðàêòèê òîãòîîõ íü ç¿éòýé.<br />
Òîìîîõîí ͯÈÁ-ûí õóâüä ýíý íü çààâàë ìºðäºõ øààðäëàãà áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
¯éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý íü èõýýõýí ºðãºæñºí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí á¿ðòãýëèéã ñóäëàõ öàã çàâ,<br />
ìýðãýæëèéí ìýäëýã ÷àäâàðààð èõýíõäýý õîìñ áàéäàã. Èéìä, áàéãóóëëàãûí<br />
ñàíõ¿¿ãèéí íàðèéâ÷èëñàí õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðãèéã òóñãàé õîðîîíä<br />
õàðèóöóóëàõûã çºâøººðäºã 120 . Íÿãòëàí áîäîã÷èéã àâàõäàà òóõàéí îðíû<br />
íÿãòëàí áîäîõ õóóëü, ïðàêòèêèéã ìºðääºã 121 . ¯¿íýýñ ãàäíà èðãýíèé<br />
íèéãìèéí òîìîîõîí áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí õÿíàëò, ¿íýëãýýã ãàäíû<br />
áèå äàñàí íÿãòëàí áîäîã÷èéã õºëñëºí õèéëã¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. Òîìîîõîí<br />
ͯÈÁ-ûí õóâüä èéì àóäèò õèéæ áàéõûã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëü,<br />
íÿãòëàí áîäîõûí õóóëü, ïðàêòèêààð çààâàë øààðäñàí áàéâàë çîõèíî.<br />
¯¿íýýñ ãàäíà õàðèóöëàãàòàé, íýð õ¿íäòýé ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä òýòãýëýã îëãîõûí ºìíº ò¿¿íèé á¿ðòãýë, ñàíõ¿¿ã õàðààò áóñ<br />
àóäèòààð õÿíóóëàõûã çàðèìäàà øààðääàã /8.5 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó/.<br />
Ãýõäýý èéì ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºðòºã çîõèñòîé áóñ îðíóóäàä ýíý çºâëºìæ<br />
õàìààðàõã¿é.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
56<br />
8.2 Òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ, àóäèò õèéëãýõ<br />
À. Óëñààñ õºíãºëºëò, ýðõ äàðõ ýäýëäýã, îëîí íèéòýýñ èõýýõýí õýìæýýíèé<br />
õºðºí㺠õóðèìòëóóëäàã èðãýíèé áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû<br />
òàéëàíãàà íààä çàõ íü æèëäýý íýã óäàà òºðèéí õîëáîãäîõ ÿàì, àãåíòëàãò ºãºõ<br />
¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Õóóëèéí íàðèéí ñèñòåìòýé îðíóóäàä çàðèì áàéãóóëëàãà /îëîí ïÈÁ,<br />
æèæèã ͯÈÁ/ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíûõàà äýëãýðýíã¿é<br />
òàéëàíã ºãºõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Èðãýíèé ÿìàð áàéãóóëëàãà<br />
òàéëàíãàà òºðèéí ÿìàð áàéãóóëëàãàä ºãºõ ¸ñòîéã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
õîëáîãäîëòîé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí áàéâàë çîõèíî. Óëñ îðîí á¿ð<br />
ººðèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí ÿìàð ò¿âøíèé ¿éë àæèëëàãàà íü òàéëàãíàõ,<br />
àóäèò õèéõ øààðäëàãà áèé áîëãîäãèéã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé þì.<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãà /õîëáîî, íèéãýìëýã/-ûí ãèø¿¿ä íü ººðñ人<br />
áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãààã çîõèñòîé õÿíàæ ÷àäàæ áàéâàë òýð<br />
áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õºíãºëºëò àâäàã áàéñàí ÷ ò¿¿íýýñ òàéëàí øààðäàõ<br />
àëáàã¿é. Ãýõäýý ãèø¿¿äýýñ á¿ðäñýí óäèðäëàãûí çºâëºëòýé õýäèé ÷<br />
õóâü ãèø¿¿ä íü áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãààã áàéíãà ñàéòàð õÿíàæ<br />
÷àäàõã¿é áàéæ áîëîõûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé 123 .
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí øààðäëàãàòàé òàéëàíã òºðèéí àãåíòëàãèéí ç¿ãýýñ ¿ð<br />
ä¿íòýé õÿíàõ áîëîìæòîé áàéëãàõûí òóëä áàéãóóëëàãà õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãýý<br />
òîäîðõîé õóãàöààíä õàäãàëäàã áàéõûã øààðäàõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé àëèâàà áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áóñ áàðèìò<br />
áè÷ãýý òîäîðõîé õóãàöààãààð õàäãàëàõ òàëààð äîòîîä ä¿ðýì æóðàìäàà<br />
òóñãàæ ºãñºí áàéõ íü ç¿éòýé 124 .<br />
Â. Á¿õ ïÈÁ, æèæèã ͯÈÁ òîâ÷ òàéëàí ãàðãàæ áàéõ, ýñâýë åðººñºº<br />
òàéëàãíàõã¿é áàéõûã çºâøººðºõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Àëèâàà èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàëààð òîâ÷ ìýäýýëëèéã óëñûí á¿ðòãýëä<br />
îðóóëæ ¿¿íèéãýý òîãòìîë øèíý÷èëæ áàéõ íü ÷óõàë áàéäàã òàëààð ýíý<br />
íîìûí 3.5 äóãààð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí áèëýý. Èéì á¿ðòãýëýýñ õóâü<br />
õ¿ì¿¿ñ, àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà, òºðèéí ÿàì, àãåíòëàã òóõàéí èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí òàëààð åðºíõèé ìýäýýëýë àâ÷, çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààòàé<br />
íü òàíèëöàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé þì.<br />
ïÈÁ-ûí õóâüä äýýðõ åðºíõèé ìýäýýëëýýñ èë¿¿ ìýäýýëýë òºðèéí ÿàì<br />
ãàçàð, îëîí íèéòýä øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Òºðººñ áóþó îëîí íèéòýýñ èõ<br />
õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò, õºíãºëºëò àâäàãã¿é, ýñâýë ¿éë àæèëëàãàà íü<br />
îëîí íèéòýä òºäèéëºí õàìààðàëã¿é áîë òîì ÷ áàé, æèæèã ÷ áàé, òýðõ¿¿<br />
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà çºâõºí ººðò íü õàìààòàé (õóâü õ¿íèéõòýé<br />
àäèë) áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òýð á¿¿ õýë, ÿâöóó õ¿ðýýíèé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, ºì÷ õºðºíãº<br />
áàãàòàé /ºì÷, õºðºíãºã¿é, àæèëòàíã¿é, äºíãºæ áàéãóóëàãäñàí/ ͯÈÁààñ<br />
òàéëàí øààðäàõ íü óòãàã¿é þì. Èéì ͯÈÁ-ààñ òàéëàí øààðäàõã¿é<br />
áàéíà ãýäýã íü òèéì áàéãóóëëàãà øèíýýð ¿¿ñýí áèé áîëîõûã áîéìëîõã¿é<br />
ãýñýí ¿ã þì. Áàéãóóëëàãà íü æèæèã áàéõ òóñàì ýåðýã ÷ áàé, ñºðºã<br />
÷ áàé ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæ ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë þì. ×óõàì<br />
ÿìàð õýìæýýíèé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ÿìàð ºì÷ õºðºí㺠áàéâàë<br />
òàéëàí á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàä ýñ õàìààðàõûã òóõàéí óëñ îðíû îíöëîãò<br />
òîõèðóóëàí òîãòîîíî.<br />
Ã. Òàéëàãíàõ øààðäëàãûã òàâèõäàà áàéãóóëëàãûí õóâèéí áîëîí ºì÷ õºðºíãèéí<br />
õîëáîãäîëòîé íóóöûã õàìãààëàõàä àíõààðàõ íü ÷óõàë.<br />
Òàéëáàð<br />
Óëñ îðîí á¿ð õóâèéí íóóöûã õàìãààëàõ òàëàà𠺺𠺺ð õóóëü òîãòîîìæòîé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõýä õóâèéí íóóöûã õàìãààëàõ<br />
àñóóäàë ÷óõàë ó÷èð õîëáîãäîëòîé. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàéëàãíàõ,<br />
á¿ðòãýë õºòëºõ æóðàì íü õóâèéí íóóöûí õîëáîãäîëòîé àëèâàà õóóëüä<br />
/àæèëòíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîéëîëòûã íèéòýä ìýäýýëýõã¿é<br />
áàéõ çýðýã/ íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý çàð÷èì õóóëèéí ÿìàð ÷ ýòãýýäýä<br />
õàìààðàëòàé.<br />
Õàðèí áàéãóóëëàãà íü òºðººñ áóþó îëîí íèéòýýñ èõ õýìæýýíèé<br />
ñàíõ¿¿æèëò, äýìæëýã àâñàí áîë ýðõ ìýäëèéã óðâóóëàí àøèãëàõààñ<br />
ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð çàðèì õóâèéí íóóö ìýäýýëëèéã, òóõàéëáàë<br />
áàéãóóëëàãûí çàðäàë çýðãèéã íèéòýä ìýäýýëýõ øààðäëàãà òàâèõ ¸ñòîé.<br />
Òóõàéëáàë, çàðèì áàéãóóëëàãà ºíäºð àëáàí òóøààëòàíäàà õýò ºíäºð<br />
57<br />
Á¯ËÝÃ-8. ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝËÒ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
58<br />
öàëèí ºã÷ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàõ áîëîìæèéã “íèéò çàõ çýýë”-ä îëãîõ<br />
¿¿äíýýñ õàìãèéí èõ öàëèí àâäàã 5-10 õ¿íèé öàëèíã íèéòýä ìýäýýëýõèéã<br />
øààðäàæ áîëîõ þì.<br />
Ä. Òºðèéí õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçàð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýë, òàéëàí, ¿éë<br />
àæèëëàãààã øàëãàõ ýðõòýé áà èíãýõ òóõàéãàà óðüä÷èëàí ìýäýãäñýíèé ¿íäñýí<br />
äýýð àæëûí öàãààð õèéíý.<br />
Òàéëáàð<br />
Ãýõäýý òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àóäèòààð<br />
ò¿ðýý áàðèí õóâü õ¿íèé òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõààñ ñýðãèéëñýí<br />
õàìãààëàëò áàéõ ¸ñòîé. Æèøýý íü íýãæëýã õèéõ çºâøººðºë çýðýã<br />
ýð¿¿ãèéí ìºðäºí áàéöààëò, èðãýíèé øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí çîõèñòîé<br />
æóðìûã òîéðîí ãàðàõ ÿìàð ÷ íºõöºë áàéõ ¸ñã¿é.<br />
Å. Òºðèéí õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçàð íü õóóëèéã ¸ñ÷ëîí ìºðä¿¿ëýõèéí òóëä<br />
òàéëàãíàõ øààðäëàãàä õàìðàãäñàí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí á¿ðòãýë,<br />
áàðèìò áè÷ãèéã øàëãàõ áîëîìæòîé áàéâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Áóðóó ¿éëäëèéí ñýæèã áàéõã¿é íºõöºëä àóäèò õèéõ èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
òààìãààð ñîíãîëòîîð ñîíãîâîë çîõèíî. Àóäèò õèéõ áàéãóóëëàãûã óëñ<br />
òºðèéí àëèâàà øàëãóóðààð ñîíãîõ íü ¿íäñýýðýý áóðóó. Ãýõäýý àëèâàà<br />
àóäèò, øàëãàëò ó÷èð øàëòãààíòàé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òºðººñ ýíý òàëààð íîöòîé äóòàãäàë ãàðãàäàã ÿâäàë áèé. Îëîí îðîíä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýëòèéí áàéäàëä õÿíàëò<br />
òàâèõàä õàíãàëòòàé õºðºíãº íººö õóâààðèëäàãã¿é. Àñóóäàë, òóõàéëáàë<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà òàòâàð çàâøñàí àñóóäàë ãàðàõàä èéì çºð÷ëèéã<br />
àðèëãàõûí òóëä õóóëèéã ººð÷èëæ, çààëòûã ÷àíãàðóóëàõ ñàíàà ãàðàõ<br />
íü îëîíòàà òîõèîëääîã. Óóë íü øèíý õóóëü ãàðãàæ, ººð÷ëºõ ãýæ<br />
áàéñíààñ áàéãàà õóóëèà èë¿¿ ñàéí õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé þì. Èéìýðõ¿¿<br />
òîõèîëäîëä òºð õÿíàõ ¿¿ðãýý çîõèñòîé ã¿éöýòãýæ ÷àäààã¿éãýýñ áîëæ á¿õ<br />
áàéãóóëëàãàä îëãîäîã õºíãºëºëò, ýðõ äàðõûã õàñàõ áóñ, õàðèí òààìàã<br />
ñîíãîëòîîð ýñâýë ò¿¿âýðëýõ ñîíãîëòîîð àóäèò õèéõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé<br />
áàéäàã.<br />
8.3 Òàòâàðûí áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ, øàëãàëò õèéõ<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí òàéëàíã àëü áîëîõ íýã çàãâàðòàé áîëãîõ íü<br />
ç¿éòýé áîëîâ÷ òàòâàðûí àëáàíä òóñäàà òàéëàí ºãäºã áàéõ íü çîõèñòîé. Òàòâàðûí<br />
òºðëèéã (îðëîãûí, àøãèéí, íýìýãäñýí ºðòãèéí òàòâàð áóþó ÍªÒ ã.ì.) õàðãàëçàí<br />
ººð ººð òàéëàí øààðäàõ íü ç¿éòýé.<br />
Á. Òàòâàðûí àëáà íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí çºâõºí òàòâàðòàé õîëáîîòîé<br />
àñóóäëûã (òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ øàëãóóðûã õàíãàñàí ýñýõ), ìºí òºðººñ áîëîí îëîí<br />
íèéòýýñ àâñàí ìºíãºíèé çàðöóóëàëò çýðãýýñ ººð áóñàä íºõöºë áàéäëûã øàëãàõ<br />
íü åðºíõèé人 áóðóó.<br />
Â. Îðëîãî áàãàòàé èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ òàòâàðûí òàéëàí àâàõã¿é ýñâýë<br />
õÿëáàð÷èëñàí òàéëàí àâäàã áàéâàë çîõèíî.
Òàéëáàð<br />
Èõýýõýí îðëîãîòîé àæèëëàäàã èðãýíèé áàéãóóëëàãà á¿ð òàòâàðûí<br />
áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ ¸ñòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà òàòâàðûí òîéìòîé<br />
õºíãºëºëò /òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºí, òàòâàðààñ õºíãºëºëòòýé õàíäèâ/<br />
ýäýëäýã áîë òàòâàðûí òýäãýýð õºíãºëºëòèéã òàòâàðûí àëáààð õÿíóóëàõ<br />
¿¿äíýýñ òàéëàíãàà òýðõ¿¿ àëáàíä ºãäºã áàéõ ¸ñòîé. ͪÒ-ûí òàéëàíãààñ<br />
ÿìàð ã¿éëãýý õèéãäñýí, ÿìðûã íü òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ, ÿìðûã íü õºíãºëºõ<br />
¸ñòîéã îëæ ä¿ãíýíý.<br />
Òàòâàðûí àóäèòîðóóä çîðèëãîîñîî ãàäóóð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ íü õóóëü<br />
áóñ õýäèé ÷ èõýíõ îðíóóäàä àãåíòëàã õîîðîíä ìýäýýëýë ñîëèëöîõ õýëöýë<br />
áàéäàã íü åðäèéí óëàìæëàë áîëæýý. Òóõàéëáàë, èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
àóäèò õèéõ ÿâöàä òàòâàðûí áàéöààã÷ õºäºëìºðèéí õóóëèéã çºð÷èë<br />
áàéãààã èëð¿¿ëâýë ¿¿íèéãýý õºäºëìºðèéí ÿàìàíä ìýäýãäýõ íü çîõèñòîé<br />
þì. ͺ㺺 òàëààñ, òàòâàðûí àëáà íü òàòâàðààñ ººð àñóóäëààð øàëãàëò<br />
õèéõ, òàòâàðòàé õîëáîîã¿é øàëãàëò õèéõýä ýðõ ìýäëýý àøèãëàõ íü<br />
çîõèñã¿é þì. Òàòâàðûí àóäèòûã èðãýíèé áàéãóóëëàãûã åðºíõèéä íü,<br />
ìºí ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü ¿íýëýõ àðãà áîëãîí àøèãëàõ íü<br />
õýçýý ÷ çîõèñã¿é þì.<br />
8.4. Ëèöåíç, çºâøººðºë îëãîñîí áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ, øàëãàëò<br />
õèéëãýõ<br />
À. Òóñãàé çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü èðãýä, õóóëèéí áóñàä ýòãýýäèéí àäèë òóõàéí çºâøººðëèéã<br />
îëãîñîí óëñûí áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ ¿¿ðýãòýé.<br />
Á. Ëèöåíç, çºâøººðºë îëãîñîí óëñûí áàéãóóëëàãà íü òóõàéí ëèöåíç, ò¿¿íòýé<br />
õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûí ìºðäºëò àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õýð<br />
çýðýã áàéãààã øàëãàõ ýðõòýé ÷ ¿éë àæèëëàãààíû áóñàä òàëóóäûã õÿíàõ, øàëãàõ<br />
ýðõã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü /áóñàä èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí àäèë/ òóñãàé<br />
çºâøººðºë øààðäàãäàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõòýéã ýíý íîìûí<br />
6.5 äóãààð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí. Æèøýý íü, ýìíýëýã áàéãóóëàõ, îëîí<br />
íèéòèéí öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíä õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ óðëàãèéí òîãëîëò<br />
õèéõýä òóñãàé çºâøººðºë øààðäëàãàòàé áàéæ áîëíî. Èéì ëèöåíç, òóñãàé<br />
çºâøººðºë îëãîñîí óëñûí áàéãóóëëàãà çºâøººðºë îëãîñîí àðãà õýìæýý,<br />
¿éë àæèëëàãààíû òàéëàíãàà ºãºõèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ øààðäàæ<br />
áîëíî. Òóõàéí àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàð, ¿ðãýëæèëñýí<br />
õóãàöàà, îëîí íèéòýä ¿ç¿¿ëñýí ¿ð íºëººíººñ õàìààðàí äýýðõ òàéëàí ººð<br />
ººð áàéæ áîëíî.<br />
8.5 Õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëëàãàä òàéëàãíàõ<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õàíäèâëàã÷ íü òóõàéí èðãýíèé áàéãóóëëàãà õàíäèâ<br />
àâàõ øààðäëàãûã õàíãàñàí ýñýõ, ìºí õàíäèâ, òýòãýëãèéí çàðöóóëàëòûí òàëààð<br />
¿íýëãýý, ä¿ãíýëò õèéõ çîðèëãîîð õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã íýýëòòýé áàéõûã<br />
øààðäñàí ãýðýý áàéãóóëàõ ýðõòýé.<br />
Á¯ËÝÃ-8. ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝËÒ<br />
59
Òàéëáàð<br />
Õàíäèâëàã÷äààñ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òàéëàãíàõ òàëààð òàâèõ<br />
øààðäëàãà íü ø¿¿õýýð àëáàäàæ áîëîõ ãýðýýíèé¿¿ðýã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ ÿìàð ìýäýýëýë ãàðãóóëàõàà åðºíõèé人 òóõàéí<br />
õàíäèâëàã÷ ººðºº øèéääýã. Ãýõäýý ¿ëãýð æèøýý òóðøëàãààñ õàðàõàä<br />
õàíäèâ, òóñëàìæ õ¿ðòýãñäèéíõýý ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, ñàíõ¿¿ãèéí<br />
øààðäëàãàòàé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéã õºòëºõ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ<br />
çàéëñõèéõ, ñàéí ìåíåæìåíòèéí äàäàë, àðãà áàðèëûã ìºðäºõèéã øààðäñàí<br />
íºõöë¿¿äèéã õàíäèâëàã÷èä èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òàâüäàã áàéíà.<br />
Ãýðýýíä ýäãýýð íºõöëèéã òóñãàñíààð õàíäèâëàã÷èä èðãýíèé õýâøëèéí<br />
äîòîîä ýð¿¿ë îð÷èí, çîõèñòîé ¿éë àæèëëàãààã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã<br />
ã¿éöýòãýäýã. Èéì ÷ ó÷ðààñ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàéëàãíàõ íààä çàõûí<br />
øààðäëàãà þó áîëîõ, àæëûí ¿ð ä¿íã ÿàæ ¿íýëýõ òàëààð õàíäèâëàã÷èä<br />
(õóâèéí áîëîí óëñûí àëü íü ÷) õîîðîíäîî õýëýëöýí òîõèðîëöîæ, ýäãýýð<br />
øààðäëàãàà áîëîìæèéí õýðýýð íèéòëýã áîëãîõ íü ÷óõàë þì.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
60<br />
8.6 Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ìýäýýëëèéã íèéòýä íýýëòòýé<br />
áàéëãàõ<br />
Òºðººñ òîäîðõîé õýìæýýíèé òýòãýëýã, õºíãºëºëò àâäàã ýñâýë îëîí íèéòýýñ<br />
èõýýõýí õºðºí㺠õóðèìòëóóëäàã èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü ººðèéí ñàíõ¿¿ãèéí<br />
áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé òàéëàíãàà õýâëýí íèéòýëäýã, íèéòýä<br />
íýýëòòýé áàéëãàõ ¿¿ðýãòýé áàéõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ òàéëàí íü òºðèéí õîëáîãäîõ ÿàì,<br />
òàòâàðûí àëáà, òóñãàé çºâøººðºë, ëèöåíç îëãîñîí ãàçàðò èð¿¿ëäýã äýëãýðýíã¿é<br />
òàéëàíãààñ àðàé åðºíõèé, òîâ÷ áàéæ áîëîõ áºãººä áàéãóóëëàãûí õóâèéí áîëîí<br />
ºì÷ õºðºíãèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã íóóöàëæ áîëîõîîñ ãàäíà õàíäèâëàã÷èä,<br />
òýòãýëýã õ¿ðòýãñäèéí íýðñèéã äóðäàõã¿é áàéæ áîëíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Îëîí íèéò, àðä èðãýä èõýíõ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà,<br />
ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí òàëààð ìýäýýëýë àâàõ õóóëü ¸ñíû<br />
ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Èë òîä áàéäëûã õàíãàñíààð èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä<br />
îëîí íèéòèéí èòãýëèéã õ¿ëýýäýã. Õàðèí îëîí íèéòýä èíãýæ íýýëòòýé<br />
áàéõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì ä¿ðýì íü èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ, øààðäëàãàã¿é çàðäàë ÷èðýãäýë áîëîõ ¸ñã¿é. Çàðèì<br />
îðîíä ýðõ ç¿éí ìýäýýëýë, çàðëàëûí òóñãàé ñîíèí, ñýòã¿¿ëä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí òàéëàíã æèë á¿ð íèéòýëäýã áàéíà. Èíòåðíåò äýõ âåá<br />
õóóäñàíäàà áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàíã òîãòìîë ãàðãàõ<br />
ÿâäàë ñ¿¿ëèéí ¿åä ò¿ãýýìýë áîëæ îëîí íèéòýä ìýäýýëýë õ¿ðãýõ ¿ð<br />
ä¿íòýé, õÿìä òºñºð àðãà áîëæ áàéíà 125 .<br />
Çàðèì îðîíä õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçàðò õ¿ðã¿¿ëñýí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
òàéëàíãèéí õóâèéã íèéòèéí óíøèõ òàíõèì, íîìûí ñàíä òàâüäàã<br />
áºãººä èðãýäèéí õ¿ñýëòýýð òàéëàíã õÿìä ¿íýýð õóâèëæ ºãºõ ¿¿ðãèéã<br />
áàéãóóëëàãóóäàä ººðñäºä íü õ¿ëýýëãýäýã áàéíà 126 . ̺í çàðèì îðîíä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí á¿õ ãèø¿¿äèéí æèëèéí õóðëûí ïðîòîêîëûã<br />
òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä ºã÷, òºðèéí ýíý áàéãóóëëàãà íü óëìààð<br />
òàéëàíã íèéòýä íýýëòòýé áîëãîäîã áàéíà. Ãýõäýý èéì øààðäëàãûã<br />
çºâõºí òºðººñ áîëîí îëîí íèéòýýñ èõýýõýí äýìæëýã, òýòãýëýã àâäàã<br />
áàéãóóëëàãóóäàä òàâüäàã áàéõ ¸ñòîé. Óäèðäàõ çºâëºëèéí áîëîí øèéäâýð<br />
ãàðãàõ áóñàä íýãæ, õîðîîíû åðäèéí õóðàë íü õýëýëö¿¿ëãýý äîòîîääîî
õèéõ ýðõòýé ó÷èð äýýðõ øààðäëàãûã ýäãýýð àæëûí õóðàë, çºâëºë㺺íä<br />
òàâèõ ¸ñã¿é áîëíî.<br />
8.7. Òóñãàé òîðãóóëü, øèéòãýë<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü õóóëèéí àëèâàà ýòãýýäýä õàìààðàõ åðºíõèé<br />
õàðèóöëàãààñ /æèøýý íü, ãýðýýíèé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éí õàðèóöëàãà çýðãèéã<br />
òîäîðõîéëñîí õóóëèéí õ¿ðýýíä/ ãàäíà çºâõºí èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàìààðàõ<br />
çºð÷èëä /òàéëàãíàõ çààëòûí çºð÷èë, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã õýòýðñýí õýìæýýãýýð<br />
ýðõëýõ, õóâèéí ñîíèðõîëòîé íàéìàà, àðèëæàà õèéõ, õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ<br />
çîõèñã¿é àðãà õýðýãëýõ, òàòâàðûí õóóëüä òîãòîîñíîîñ èë¿¿ çàðäàë ãàðãàõ çýðýã/<br />
òóñãàé õàðèóöëàãà /òîðãóóëü, òîðãóóëèéí òàòâàð, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íèéã<br />
îãöðóóëàõ, ñàéí äóðûí áóñ ¿íäýñëýëýýð òàòàí áóóëãàõ çýðýã/ õ¿ëýýíý. Èéíõ¿¿<br />
òîðãîõ, òîðãóóëèéí òàòâàð íîãäóóëàõ áîëîí áóñàä øèéòãýëèéã ø¿¿õýä äàâæ<br />
çààëäàõ áîëîìæòîé áºãººä èíãýæ äàâæ çààëäàõàä õàíãàëòòàé õóãàöàà îëãîñîí áàéõ<br />
¸ñòîé. Øààðäëàãàòàé áîë ìýäýãäýë àâàõ, äàâæ çààëäàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé<br />
õîëáîîòîé çààëòûã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëüä îðóóëàõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Îëîí óëñ îðîíä òºðººñ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òàâèõ õÿíàëò íü òýäãýýð<br />
áàéãóóëëàãûí òàéëàí äýýð ¿íäýñëýäýã ó÷èð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
òóñãàé øèéòãýë íü ìºí òàéëàíòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Òàéëàíãàà ãàðãàæ<br />
ºãººã¿é, õóãàöààíààñ íü õîöðóóëñàí, õóäàë ìýäýýëñýí çýðýãò øèéòãýë<br />
íîãäóóëàõ ¸ñòîé. Ýäãýýð øèéòãýë òîðãóóëü íü øàòàëñàí /áàãààñ èõ ð¿¿/,<br />
äàâæ çààëäàõ áîëîìæòîé, ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñýõ çýðýã çàðèì òîõèîëäîëä<br />
çºâõºí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð ã¿éöýòãýãääýã áàéõ ¸ñòîé. Õýðâýý èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà óäààí õóãàöààãààð /2-3 æèë/ æèëèéí òàéëàíãàà èð¿¿ëýýã¿é<br />
áîë õîëáîãäîõ àãåíòëàã ò¿¿íèéã òàòàí áóóëãàõ õýðýã ¿¿ñãýæ áîëíî.<br />
Ýíý òóõàéãàà áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýõ ¸ñòîé áà ýíý øèéäâýðèéã èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà çàõèðãààíû æóðìààð ýñâýë ø¿¿õýýð äàâæ çààëäàõ ýðõòýé<br />
áàéõ ¸ñòîé. Èéì øèéòãýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàà áîëüñîí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûã óëñûí á¿ðòãýëýýñ õàñàõ áîëîìæòîé áîëäîã.<br />
¯¿íýýñ ãàäíà, èðãýíèé áàéãóóëëàãûã óäèðäàí õÿíàõ ¿¿ðãèéã óäèðäàõ<br />
çºâëºë õ¿ëýýäýã ó÷ðààñ óäèðäàõ çºâëºëèéí ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé<br />
õîëáîãäñîí øèéòãýë ìºí áàéõ ¸ñòîé áîëíî. Óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿äèéí ¿¿ðãèéí òóõàé, ìºí ¿¿ðãýý ¿íýí÷, øóäàðãààð áèåë¿¿ëýýã¿é<br />
áîëîí ñîíèðõëûí çºð÷èëòýéãýýð àæèëëàõ çýðýãò õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí<br />
òàëààð ýíý íîìûí 4.3, 4.4 áîëîí 4.5 äóãààð á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí áèëýý. Äýýð<br />
äóðäñàí 纺ëºí øèéòãýëýýñ ãàäíà õýðýâ óäèðäàõ çºâëºë, íèéò ãèø¿¿ä<br />
õýäýí æèëýýð õóðàëäààã¿é áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûã ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð,<br />
ø¿¿õèéí õÿíàëòûí äîð òàòàí áóóëãàäàã áàéõûã õóóëèàð çºâøººð÷<br />
áîëíî. Ýñâýë àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàñàí, áàéãóóëëàãûíõàà<br />
¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí õÿíàõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿äèéã ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð, ø¿¿õèéí õÿíàëòûí äîð îãöðóóëàõ<br />
æóðìûã õóóëüä çààæ áîëíî 127 . Óäèðäàõ çºâëºëèéí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ<br />
áóñàä íýãæ, õîðîîíû åðäèéí õóðàë íü õýëýëö¿¿ëãýý äîòîîääîî õèéõ<br />
ýðõòýé ó÷èð äýýðõ øààðäëàãûã ýäãýýð àæëûí õóðàë, çºâëºë㺺íä òàâèõ<br />
¸ñã¿é áîëíî 128 . 3.7 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó.<br />
Á¯ËÝÃ-8. ÒÀÉËÀÍ, ÕßÍÀËÒ, ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝËÒ<br />
61
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãàòàé õîëáîîòîé èðãýíèéã õóóëèéí áóñàä ýòãýýäèéí<br />
àäèë ýð¿¿ãèéí õóóëèàð øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä /áàéãóóëëàãûí ìºíãº<br />
çàâøñàí çýðýã/ øèéòãýæ áîëîõ àâ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàìààðàëòàé<br />
õóóëèéã çºð÷ñºí ¿íäýñëýëýýð ýð¿¿ãèéí ÿë øèéòãýë /øîðîíä õîðèõ ã.ì./<br />
íîãäóóëàõ íü åðºíõèé人 çîõèñã¿é þì.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë õîõèðîã÷<br />
ò¿¿íèéã ø¿¿õýä ºãºõ, ìºí õýðýâ ò¿¿íèé àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿í òýðõ¿¿ õîõèðîë ó÷ðóóëàõàä íºëººëñºí áîë òóõàéí àæèëòàí,<br />
ãèø¿¿íèéã ø¿¿õýä ºãºõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé òàëààð 4.4 á¿ëýãò<br />
òàéëáàðëàñàí. ̺í èðãýíèé áàéãóóëëàãà ººðèéí ñòàòóñò íèéöýõã¿é<br />
¿éë àæèëëàãààã óäààí õóãàöààãààð ÿâóóëñàí áîë ñòàòóñûã íü õ¿÷èíã¿é<br />
áîëãîæ áîëîõ òàëààð 6.3 äóãààð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí áèëýý.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
62
ÅÑįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË<br />
9<br />
Òàéëáàð<br />
Á¿õ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òàòâàðûí õºíãºëºëò, òààòàé íºõöºë îëãîõ<br />
íü ìàø õîâîð. Èõýíõäýý èéì õºíãºëºëòèéã öººí òîîíû áàéãóóëëàãàä<br />
îëãîäîã 129 . ïÈÁ, ͯÈÁ-ûí õîîðîíäûí ÿëãàà òàòâàðûí àñóóäëààð ìàø<br />
÷óõàë. Èõýíõ îðîíä òàòâàðûí õºíãºëºëòèéã ãîëäóó ýñâýë çºâõºí çàðèì<br />
òºðëèéí ͯÈÁ-ä îëãîäîã. Ýë ÿëãààíû òàëààð íîìûí õàâñðàëò äàõü íýð<br />
òîìü¸îíû òàéëáàðò ¿çíý ¿¿.<br />
Áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé õàíäèâëàã÷èä òàòâàðûí òààòàé íºõöºëä õàìðàãäàõ<br />
ýñýõèéã òàòâàðûí õóóëüä òîäîðõîéëîõäîî ãîëäóó áàéãóóëëàãûí çîðèëãî,<br />
¿éë àæèëëàãàà õî¸ðòîé íü õîëáîæ ¿çäýã. Òóõàéëáàë, çàðèì îðîí ò¿¿õèéí<br />
ÿâöàä õóóëèàðàà çºâõºí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûã<br />
õºãæ¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð ãîëëîí àæèëëàäàã èðãýíèé<br />
öººí áàéãóóëëàãàä èéì ýðõ îëãîäîã áàéëàà ãýæ áîäú¸. Ýäãýýð ñàëáàðûí<br />
æàãñààëò íýëýýí ÿâöóó áºãººä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýíõ îðîíä õ¿íèé<br />
ýðõ, öººíõèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, áàéãàëü õàìãààëàë çýðýã ÷èãëýë ýíý<br />
æàãñààëòàä íýìýãäýæ îðñîí. Èéìä ýíý æàãñààëòûí ýöýñò “îëîí íèéòèéí<br />
àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ãîëëîí àæèëëàäàã áóñàä áàéãóóëëàãà” 130 ãýñýí<br />
àíãèëëûã îëîíòàà îðóóëäàã áîëæýý.<br />
Òàòâàðûí õºíãºëºëòèéí øèéäâýðèéã çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð ãàðãàäàã<br />
áàéõ íü îíîâ÷òîé õýäèé ÷ èõýíõ îðíû òàòâàðûí õóóëèíä çàð÷èì áèø,<br />
æàãñààëò ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ýäãýýð æàãñààëò íü ÷ ººð õîîðîíäîî<br />
èõýýõýí ÿëãààòàé. ¯¿íýýñ ãàäíà ͪÒ-ûí áîëîí îðëîãî, àøãèéí òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò àâàõ áàéãóóëëàãûí òºðë¿¿ä ººð áàéäàã áàéíà. 131 ̺í ãààëèéí<br />
òàòâàðûí õºíãºëºëò àâàõ áàéãóóëëàãûí æàãñààëò ͪÒ-ûíõààñ áàñ<br />
ººð àæýý. Ýíý áîë òàòâàðûí áîëîí áóñàä õóóëü æóðàì òóõàéí öàã ¿åý<br />
äàãàõààñ áèø ñèñòåìòýé õèéãääýãã¿éí ¿ð äàãàâàð þì. Ãýñýí õýäèé ÷<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õîëáîãäîõ òàòâàðûí á¿õ õóóëü, æóðìûã á¿õýëä<br />
íü àâ÷ ¿çýæ, çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí áàãö æóðàì áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ<br />
áîëîìæòîé ýñýõèéã ñóäëàõ íü ç¿éòýé þì.<br />
¯¿íýýñ öààø áèä çºâõºí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä /ÿëàíãóÿà ͯÈÁ/<br />
õîëáîãäîõ òàòâàðûí òóñãàé õºíãºëºëò, òààòàé íºõöëèéí òàëààð àâ÷ ¿çýõ<br />
áîëíî. ¯íäñýíäýý òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäëýõ ýñýõ íü ñàéí äóðûí àñóóäàë<br />
áºãººä õºíãºëºëò ýäëýõ ºðãºäºë ãàðãàñàí áàéãóóëëàãàä ë õàìààðäàã<br />
áàéíà. Íýã áóþó õýä õýäýí òàòâàðûí õºíãºëºëòºíä õàìðàãäàõ õ¿ñýëòýé<br />
Á¯ËÝÃ-9. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË<br />
63
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
64<br />
áàéãóóëëàãà íü òóñãàé ìàÿãòààð ºðãºäºë ãàðãàõ ¸ñòîé áàéäàã 132 . Èéì<br />
õºíãºëºëòèéí äàãàëäàí èðäýã èë¿¿ õàòóó õÿíàëò, øààðäëàãàä îðîõûã<br />
õ¿ñýýã¿é áàéãóóëëàãà çààâàë èéì ºðãºäºë ãàðãàõ àëáàã¿é áàéõ ¸ñòîé.<br />
Òàòâàðûí õóóëèóä íü íýð õ¿íäã¿é áàéãóóëëàãûã ç¿é áóñààð äýýðýëõýõ<br />
¿íäýñëýë áîëæ áîëäîã ó÷ðààñ òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäëýõã¿é áàéõ ñîíãîëò<br />
áîë àìèí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.<br />
Èðãýíèé õýâøèëä ãàðäàã òóñãàé òîõèîëäëóóäàä (8.7 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà<br />
óó) øèéòãýë áîëãîæ òîðãóóëèéí òàòâàðààñ ººð òóñãàé òàòâàð, òàòâàðûí<br />
îíöãîé ºíäºð ò¿âøèí áàéõ ¸ñã¿é. Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä çîðèóëàí<br />
òóñãàé òàòâàð, òàòâàðûí ºíäºð ò¿âøèí òîãòîîõ íü èðãýíèé õ¿÷òýé<br />
õýâøèëòýé áàéõ ãýñýí íèéãìèéí àøèã ñîíèðõëûã õàâ÷èí áîîãäóóëíà<br />
ãýñýí ¿ã þì.<br />
̺í òàòâàðûí õóóëü íü òîãòâîðòîé, ñèñòåìòýé áàéõ íü ÷óõàë. Òºðººñ<br />
æèëèéí òºñºâòýé õîëáîãäóóëàí òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä íýìýëò,<br />
ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü åðäèéí õýðýã áîëîâ÷ óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé<br />
áàéäàã òàòâàðûí õºíãºëºëò, òààòàé íºõöºëòýé áàéõ íü èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä ÷ ò¿¿íèé õàíäèâëàã÷äàä ÷ èë¿¿ çîõèìæòîé þì.<br />
9.1 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã îðëîãûí áóþó àøãèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ íü<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé àëü ÷ áàéãóóëëàãûí (ãèø¿¿í÷ëýëòýé, ãèø¿¿í÷ëýëã¿é,<br />
ͯÈÁ, ïÈÁ) òºðèéí áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ààñ àâñàí ìºíãº, ýä õºðºíãèéí<br />
ç¿éëä, ìºí ãèø¿¿äèéí òàòâàð çýðãèéã îðëîãûí áóþó àøãèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ<br />
¸ñòîé þì. Õàðèí ºì÷ õºðºí㺺ñºº ýñâýë ò¿¿íèéã õóäàëäñàíààñ îëñîí õ¿¿, íîãäîë<br />
àøèã, áóñàä àøèãò òàòâàð íîãäóóëàõ ýñýõ òàëààð îëîí àðãà õýðýãëýãääýã áîëîâ÷<br />
ͯÈÁ-óóäûí ýäãýýð òºðëèéí îðëîãûã òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëäºã.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí îðëîãî íü õàíäèâ, ãèø¿¿äèéí òàòâàð, çàñãèéí<br />
ãàçðûí ãýðýý, ìºí õºðºí㺠îðóóëàëòààñ îëäîã õ¿¿, íîãäîë àøèã, ¿ë<br />
õºäëºõ õºðºíãèéí áóñàä îðëîãîîñ ¿íäñýíäýý á¿ðääýã. Ýäãýýðèéí ýõíèé<br />
ãóðâàí òºðëèéí îðëîãîä èõýíõäýý òàòâàð íîãäóóëäàãã¿é áà õ¿¿, íîãäîë<br />
àøãèéã èõýíõäýý òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã 133 . Ýíý çîðèëãîä õ¿ðýõ õî¸ð àðãà<br />
áàéäàã. Íýã äýõ íü ýäãýýð ã¿éëãýýã “òàòâàðò íîãäóóëàõ îðëîãî” áèø ãýæ<br />
òîäîðõîéëîîä òàòâàð íîãäóóëäàãã¿é. Õî¸ð äàõü àðãààð áîë äýýðõ ã¿éëãýýã<br />
îðëîãî ãýæ òîîöäîã ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãûíõ ãýäãýýð íü òóë òàòâàðààñ<br />
÷ºëººëäºã. Îëîí îðíû òàòâàðûí ñèñòåìä áýëýã (õàíäèâ), ãèø¿¿äèéí<br />
òàòâàðûã îðëîãî ãýæ òîîöäîãã¿é, õàðèí õ¿¿, íîãäîë àøèã, ¿ë õºäëºõ<br />
õºðºíãèéí îðëîãûã “îðëîãîä” òîîöäîã áàéíà. Ãýõäýý “îðëîãî” ãýæ<br />
òîîöñîí á¿õýíä òàòâàð íîãäóóëàõ ¸ñòîé áèø þì. Èéìä ͯÈÁ, ìºí îëîí<br />
ïÈÁ-ûã õ¿¿, íîãäîë àøèã, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí îðëîãûí òàòâàðààñ<br />
÷ºëººëºõ íü óëàìæëàë áîëæýý.<br />
Äýýðõ õî¸ð õóâèëáàðûí àëèéã íü ÷ ñîíãîñîí õýä õýäýí àñóóëò óðãàí<br />
ãàð÷ èðäýã. Õàíäèâ ºðãºñºí èðãýí, áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õºíãºëºëò<br />
ýäëýõ ¿¿ Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóäàëäàà, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ<br />
îëñîí îðëîãûã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ ¿¿ Òàòâàðûí áóñàä õóóëèéí õ¿ðýýíä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä õýðõýí õàíäàõ âý Ýäãýýð àñóóëòóóäûí õàðèóã<br />
äîð àâ÷ ¿çëýý.
9.2 Õàíäèâûã òàòâàðààñ õºíãºëºõ<br />
Áóÿíû ºãëºã, èðãýäèéí ñàéí ¿éëñèéã õºõè¿ëýí äýìæèõ ¿¿äíýýñ èðãýä,<br />
áèçíåñèéí íýãæýýñ ͯÈÁ-óóäàä ºãñºí õàíäèâòàà òàòâàðûí çîõèñòîé õºíãºëºëò<br />
ýäëýõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
ªìíºõ ç¿éëä çºâëºìæ áîëãîñîí æóðìûí äàãóó àëáàí ¸ñíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäûí àâñàí õàíäèâò òàòâàð íîãäóóëàõã¿é áàéõ ¸ñòîé.<br />
¯¿íýýñ ãàäíà, õàíäèâëàã÷äàä òàòâàðûí õºíãºëºëò îëãîõûã áèä çºâëºìæ<br />
áîëãîæ áàéíà. Ýñâýë òàòâàðûã ýðã¿¿ëýí òºëºõ çàð÷ìûã 134 (Èõ Áðèòàíèä<br />
áàéäãèéí àäèë), òàòâàð õóâààðèëàëòûí ñèñòåìèéã 135 (Óíãàð, Ñëîâàê,<br />
Ëèòâà, Ïîëüøèä áàéäãèéí àäèë) õóóëèàð òîãòîîæ áîëîõ þì. Òàòâàðûí<br />
ýäãýýð òààòàé íºõöºë íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òºëººõ<br />
ÒÁÁ- õóâèéí õýâøèë - çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ò¿íøëýëèéã õºõè¿ëýí<br />
äýìæèõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä îíîâ÷òîé àðãà þì 136 . Õàíäèâò<br />
òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëñíýýð äàâõàð õºíãºëºëò ýäýëíý: ýõíèéõ íü<br />
õàíäèâëàã÷äàä, óäààõ íü õàíäèâ õ¿ëýýí àâàã÷äàä îíîãäîíî 137 . Õàíäèâ<br />
õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà áàéãóóëëàãà íü íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº<br />
àæèëëàäàã, ͯÈÁ-ûí ñòàòóñò õàìààðàõ øààðäëàãûã õàíãàñàí òîõèîëäîëä<br />
èéì ºãººìºð õºíãºëºëò ¿íäýñëýëòýé þì.<br />
Òàòâàðûí øàòàëñàí (ïðîãðåññèâ) òîãòîëöîîòîé îðíóóäàä òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò, òàòâàðûí êðåäèò õî¸ðûí õîîðîíäûí ÿëãààã ãàðãàõ íü ÷óõàë<br />
áàéäàã. Òàòâàðûí êðåäèò íü òºëºõ ¸ñòîé òàòâàðûí õýìæýýã áàãàñãàäàã<br />
áîë òàòâàðûí õºíãºëºëò íü òàòâàð îíîãäóóëàõ îðëîãûã áàãàñãàäàã áàéíà.<br />
Òàòâàðûí øàòàëñàí òîãòîëöîîíä òàòâàðûí õºíãºëºëò íü îðëîãî ºíäºðòýé<br />
òàòâàð òºëºã÷äºä àøèãòàé áàéäàã. Òàòâàðûí êðåäèò íü èæèë õýìæýýíèé<br />
õàíäèâ ºðãºñºí òàòâàð òºëºã÷äºä àäèë õýìæýýíèé òàòâàðûí õºíãºëºëò<br />
¿ç¿¿ëäýã ó÷èð òàòâàðûí áîäëîãûí õóâüä èë¿¿ òýãø ¿ð ä¿íä õ¿ðãýäýã. Ãýòýë<br />
òàòâàðûí øàòàëñàí òîãòîëöîîòîé îðíóóäàä òàòâàðûí êðåäèò îëãîõîîñîî<br />
èë¿¿ òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. ¯¿íèéã òàéëáàðëàõûí òóëä òîî<br />
áàðèìòûã ¿çüå. Îðëîãî áàãàòàé èðãýí, áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õºíãºëºëò<br />
ýäëýõ çîðèëãîîð èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàíäèâ ºãäºãã¿é, èéì ÷ ó÷ðààñ<br />
çàðèì îðîíä òýäýíä òàòâàðûí õºíãºëºëò îãò ýäë¿¿ëäýãã¿é áàéíà 138 . ͺ㺺<br />
òàëààñ, îðëîãî ºíäºðòýé èðãýí, áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õóâü õýìæýýã<br />
íàðèéí ìýäýðäýã òóë òàòâàðûã õºíãºëºõºä òàòâàðûí êðåäèò îëãîñíîîñ<br />
èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðãýæ ÷èíýýëýã èë¿¿ îëîí õàíäèâëàã÷ èõ ¿íýòýé òýòãýëýã,<br />
áýëýã ºãäºã áàéíà 139 .<br />
Òàòâàðûí ñõåìèéí õîëáîãäîëòîéãîîð øèéäýõ ¸ñòîé ººð íýã àñóóäàë<br />
áîë òàòâàðûí õºíãºëºëòèéí õÿçãààð þì. Òóõàéëáàë, ÎÕÓ-ä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä ºðãºñºí õàíäèâ èðãýíèé õóâüä îðëîãûí 1 õóâèàñ, àæ àõóéí<br />
íýãæèéí õóâüä îðëîãûí 3 õóâèàñ èë¿¿ ãàðààã¿é áîë òàòâàðûí õºíãºëºëò<br />
ýäýëäýã áàéíà. Õàðèí ÀÍÓ-ä ýíý ò¿âøèí èðãýíèé õóâüä îðëîãûí 50<br />
õ¿ðòýë õóâü, àæ àõóéí íýãæèéí õóâüä îðëîãûí 10 õ¿ðòýë õóâü áàéíà.<br />
Àâñòðàëèä áîë àëèâàà õÿçãààð áàéõã¿é. Åðºíõèé人 áîë òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò ýäëýõ õàíäèâûí õóâü èðãýäèéí õóâüä àðàé ºíäºð, àæ àõóéí<br />
íýãæèéí õóâüä àðàé äîîãóóð áàéõ íü çîõèñòîé þì. Ó÷èð íü êîðïîðàöóóä<br />
þóíû ºìíº õóâüöàà ýçýìøèã÷äýý áîäîæ áàéäàã áîë, èðãýä àðàé èë¿¿<br />
ºãëºã÷ áàéõ ¿íäýñëýëòýé áàéäàã áàéíà. Õàðèí õºíãºëºëòèéã çºâõºí<br />
65<br />
Á¯ËÝÃ-9. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
66<br />
ͯÈÁ-óóäàä îëãîñîí õàíäèâò ¿ç¿¿ëäýã áîë, ººðººð õýëáýë íèéòèéí àøèã<br />
ñîíèðõëûí òºëºº àæèëëàæ, çàðèìäàà òºðèéí ¿¿ðýã à÷ààëëûã õºíãºëäºã<br />
áàéãóóëëàãóóäàä ºãñºí õàíäèâûã ë çºâõºí õºíãºëäºã áîë, èéì õºíãºëºëò<br />
íü ºãººìºð áóþó èõ áàéõ íü çîõèñòîé þì.<br />
Õàíäèâûí õýìæýýíèé òàëààð ãàðäàã ººð íýã àñóóäàë áîë õàíäèâûí<br />
”áîñãî” áóþó õºíãºëºëò ýäëýõýä øààðäëàãàòàé äîîä õýìæýý (æèøýý íü<br />
íèéò îðëîãûí 2 õóâü) þì. Çàðèì îðîíä îëîí òîîíû æèæèã õàíäèâûã<br />
á¿ðòãýæ õºòëºõã¿éí ¿¿äíýýñ èéì äîîä õÿçãààðûã òîãòîîäîã áàéíà 140 .<br />
Òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ õàíäèâûí õýìæýýã õÿçãààðëàäàã<br />
òîõèîëäîëä òóõàéí æèëä èë¿¿ ãàðñàí õàíäèâûã äàðàà æèëä øèëæ¿¿ëæ<br />
áîëîõ ýñýõèéã øèéäýõ õýðýã ãàðäàã. ¯ëãýð æèøýý òóðøëàãààñ õàðàõàä<br />
èíãýæ øèëæ¿¿ëýõèéã çºâøººðäºã áàéíà. Ãýõäýý îëîí îðíû õóóëü ýäãýýð<br />
àñóóäàëä õàðààõàí õ¿ðýýã¿é áàéíà.<br />
9.3. Ýäèéí çàñãèéí (àæ àõóéí, áèçíåñèéí) ¿éë àæèëëàãààíä íîãäóóëàõ<br />
òàòâàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí îðëîãî îëîõîä ÷èãëýñýí àæ àõóéí èäýâõòýé ¿éë<br />
àæèëëàãààíààñ îëñîí öýâýð àøèã áóþó íýìýëò îðëîãûã (à) îðëîãûí òàòâàðààñ<br />
÷ºëººëºõ, (á) îðëîãûí òàòâàð íîãäóóëàõ, (â) áèçíåñ, õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà<br />
íü áàéãóóëëàãûí àøãèéí áóñ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áóþó çîðèëãîä íèéöýýã¿é<br />
ë áîë îðëîãûí òàòâàð íîãäóóëàõ, (ã) áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí íèéò<br />
àøèã íü áàãà áàéãàà (æèøýý íü 10 õóâü) ýñýõèéã ìåõàíèêààð ñîðüñíû ¿íäñýí äýýð<br />
òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ èë¿¿ á¿õ îðëîãîò îðëîãûí òàòâàð íîãäóóëàõ, (ä) äýýðõ<br />
õóâèëáàðóóäûã õîñëóóëàõ æóðìààð îðëîãûí òàòâàðò õàìðóóëàõ çýðýã àðãóóä<br />
áàéäàã.<br />
Òàéëáàð<br />
Òàòâàðûí ýäãýýð õóâèëáàðààñ ñîíãîæ àâàõäàà õýäýí ÷óõàë, öîãö, òåõíèê<br />
çàð÷ìûã õàðãàëçàí ¿çäýã 141 .<br />
Ýõíèé /à/ õóâèëáàðò “îðëîãûí çîðèóëàëò” ñîðèëòûã õýðýãëýäýã. Ýíý<br />
øàëãóóðûí äàãóó èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ<br />
îëñîí îðëîãî íü á¿õýëäýý íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººíºº àøèãëàñàí<br />
ýñâýë àøèãëàõààð õàäãàëñàí áîë àøãèéí òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëäºã 142 .<br />
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã õºãæèæ áóé óëñ îðîíä “îðëîãûí çîðèóëàëò”<br />
ñîðèëòûã õýðýãëýõ íü ç¿éòýé áºãººä èðãýíèé áàéãóóëëàãà îëñîí á¿õ<br />
îðëîãîî áàéãóóëëàãûí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõ ýñýõèéã íü<br />
òîãòîîõ íü çºâ áîëîâ óó. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã äºíãºæ õºãæèæ áóé óëñ<br />
îðîíä èðãýíèé íèéãýì ìºí äºíãºæ á¿ðýëäýí ýõýëæ áàéäàã. Ýäãýýð îðíû<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà îðøèí òîãòíîõûí òóëä ë ìºí㺠õºðºí㺠õàéäàã áà<br />
àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí àøãèéã òýäýíä ¿ëäýýñíýýð òýäíèéã<br />
¿ã¿é áîëîõîîñ ñýðãèéëæ îðøèí áàéõ àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. ̺í ýäãýýð<br />
îðîíä òºðººñ õàðààò á¿ñ - èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ÷ áàé, áèçíåñ íýãæèéí<br />
÷ áàé, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ èõýýõýí øààðäëàãà<br />
áàéäàã òóë ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëñýí õýí á¿õíèéã õºõè¿ëýí<br />
äýìæèõ íü ÷óõàë áàéäàã.
ͺ㺺 òàëààñ, èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä ýäèéí çàñãèéí òààòàé íºõöºë<br />
îëãîñíîîð õóâèéí õýâøëèéã áîéìëîõ çýðýã øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé<br />
àñóóäàë ãàð÷ èðæ áîëçîøã¿é. Æèøýý íü, õºðºí㺠ìºíãºòýé òîìîîõîí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ /íîì õýâëýõ ãýõ<br />
ìýò/ îëñîí îðëîãîäîî òàòâàð òºëºõã¿é áîë àøãèéí òºëºº àæèëëàäàã<br />
ºðñºëäºã÷ººñºº ýäèéí çàñãèéí äàâóó áàéäàëä áàéõ íü îéëãîìæòîé 143 .<br />
Èéì áàéäàë äààìæèð÷ óëñûí ìºíãºíèé áîäëîãîä íºëººëæ ýõýëâýë èéì<br />
àøèãò, ÿëàíãóÿà çîðèëãîò íü íèéöýýã¿é áèçíåñ ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãîä<br />
òàòâàð íîãäóóëàõ íü ç¿éòýé þì.<br />
Òóõàéëáàë, 1990-ýýä îíû äóíä õ¿ðòýë Ïîëüøèä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí<br />
áèçíåñèéí /áàéãóóëëàãûí çîðèëãîä íèéöñýí áîëîí íèéöýýã¿é, ìºí<br />
åðäèéí àæ àõóéí/ ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí á¿õ îðëîãûã òàòâàðààñ<br />
÷ºëººëäºã áàéñàí áºãººä îëñîí îðëîãîî çºâõºí àøãèéí áóñ çîðèëãîî<br />
õýðýãæ¿¿ëýõýä òóõàéí æèëäýý ýñâýë äàðààãèéí æèëäýý áàãòààí àøèãëàõ<br />
ãàíö øààðäëàãà òàâüäàã áàéæýý 144 . Ýíý íü äýýð äóðäñàí “îðëîãûí<br />
çîðèóëàëò” ñîðèëòûí íýã õóâèëáàð ìýò õàðàãäàõ àâ÷ ìºíãèéã îëñîí ¿åýñ<br />
çàðöóóëàõ õ¿ðòýë õÿíàõ øààðäëàãàòàé áîëãîõîîñ ãàäíà áàéãóóëëàãûã<br />
ñàíõ¿¿ãèéí íººö, õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõàä ñààä áîëæ áàéâ.<br />
Äýýð äóðäñàí (â) õóâèëáàð áóþó “çîðèëãîä íèéöñýí áèçíåñ”-èéí îðëîãûã<br />
òàòâàðààñ ÷ºëººëæ, “çîðèëãîä íèéöýýã¿é áèçíåñ”-èéí îðëîãîä òàòâàð<br />
íîãäóóëàõ íü îíîëûí ¿¿äíýýñ èõýýõýí óòãàòàé þì 145 . Èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà çàì áîë ãîëäóó àæ àõóéí<br />
¿éë àæèëëàãàà áàéäàã. Æèøýý íü, óðëàã, ñî¸ëûã äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãûã<br />
õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà òóõàéí ñýäâýýð ÷àíàðòàé ñýòã¿¿ë<br />
ãàðãàí õóäàëäàõ ÿâäàë áàéæ áîëíî. Õýðýâ áàéãóóëëàãà òóõàéí òºðëèéí<br />
óðëàã, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ çàð÷ìûí çîðèëãîòîé, àðèëæààíû àðãààð ¿éë<br />
àæèëëàãààãàà ýðõëýõäýý àøèã îëîõ çîðèëãî òàâèàã¿é, ìºí îëñîí àøãàà<br />
õóâààðèëäàãã¿é 146 áîë èéíõ¿¿ ñýòã¿¿ë õýâëýí õóäàëäààëàõ ÿâäëûã<br />
áàéãóóëëàãûí àøãèéí òºëºº áóñ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýëáýð ìºí<br />
õýìýýí ¿çýõ íü ç¿éòýé. Èíãýæ áàéãóóëëàãûí àøãèéí òºëºº áóñ çîðèëãûã<br />
äýìæñýí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãûã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ íü îíîëûí õóâüä<br />
çºâ þì.<br />
Ãýòýë áîäèò àìüäðàë äýýð àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã áàéãóóëëàãûí<br />
çîðèëãîä “íèéöñýí”, “íèéöýýã¿é” ãýæ ÿëãàæ ñàëãàõàä òóéëûí<br />
áýðõøýýëòýé. Òóõàéëáàë, íýãýí ìóçåé ëàíãóó íýýí àæèëëóóëæ ººðèéí<br />
øèëäýã ¿çìýð¿¿äèéí õóóëáàð, èë çàõèäàë, íîì õýâëýí ãàðãàæ ¿¿íèéãýý<br />
áàéãóóëëàãûí çîðèëãîä “õîëáîîòîé” ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ãýâýë<br />
ìàðãàõàä õýö¿¿ þì. Õàðèí õýðâýý ýíý ìóçåé ººðèéí ¿çìýðò îãò õàìààã¿é<br />
óðëàã, ñî¸ëûí ñýäýâòýé íîì õóäàëäààëäàã ñ¿ëæýýòýé áîëâîë ¿¿íèéã<br />
ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ãýõ âý Ýíý íü áàéãóóëëàãûí çîðèëãîä “íèéöýýã¿é”<br />
¿éë àæèëëàãàà þó, ýñâýë çîðèëãîî ºðãºæ¿¿ëñýí õýðýã ¿¿ 147 Áèçíåñèéí<br />
“íèéöñýí”, “íèéöýýã¿é” ¿éë àæèëëàãààã ÿëãàæ ñàëãàõ õýö¿¿ áàéäàã<br />
òóë áàéãóóëëàãûí çîðèëãîä “íèéöýýã¿é” ¿éë àæèëëàãààíä íîãäóóëñàí<br />
òàòâàðààñ îëäîã òºñâèéí îðëîãî áàãà áàéäàã áàéíà. 148<br />
Òàòâàðûí ÿìàð ÷ òîãòîëöîîíä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü /íîì,<br />
ñýòã¿¿ë õýâëýõ/ áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí çîðèëãîä íèéöýæ /óðëàã, ñî¸ëûã<br />
Á¯ËÝÃ-9. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË<br />
67
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
68<br />
õºãæ¿¿ëýõ/ áàéãàà áîë ¿¿íèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñòàòóñûã õ¿÷èíã¿é<br />
áîëãîõ øàëòãààí áîëãîõ ¸ñã¿é þì. Èéì ¿éë àæèëëàãàà íü áàéãóóëëàãûí<br />
¿íäñýí ¿éë àæèëëàãàà áîëñîí ÷ ¿¿íèéã çºâøººðºõ íü çºâ. “Íèéöñýí”,<br />
“íèéöýýã¿é” ¿éë àæèëëàãààã ÿëãàí ñàëãàõ çàõèðãààíû ä¿ðýì æóðàì áèé<br />
áîëãîõ íü ÷ ò¿âýãòýé àæèë áèëýý.<br />
Äýýð äóðüäñàí (ã) “ìåõàíèê” ñîðèëòûí õóâèëáàð òàòâàð íîãäóóëàõ,<br />
ýñ íîãäóóëàõ ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿëãàæ ñàëãàõàä õýðýãëýæ<br />
áîëîõ èë¿¿ õÿëáàð àðãà÷ëàë þì. Ýíý õóâèëáàðûí äàãóó áàéãóóëëàãûí<br />
ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí àøèã íü íèéò îðëîãûí<br />
òîäîðõîé õóâü õýìæýýíýýñ õýòýðñýí òîõèîëäîëä òàòâàð íîãäóóëäàã. Ýíý<br />
õóâèëáàðûã Óíãàðò õýðýãëýõäýý èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãûí áèçíåñèéí<br />
“íèéöñýí” áîëîí “íèéöýýã¿é” - ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãî íü<br />
íèéò îðëîãûí 10 õóâü, ýñâýë 10 ñàÿ ôîðèíòîîñ õýòðýýã¿é òîõèîëäîëä<br />
òàòâàðààñ ÷ºëººëºãääºã áàéíà 149 . Óã íü çààñàí õýìæýýíýýñ õýòýðñýí<br />
æèëèéí öýâýð àøèãò òàòâàð íîãäóóëäàã áàéòàë Óíãàðò äýýðõ õýìæýýíýýñ<br />
äàâñàí òîõèîëäîëä îëñîí íèéò îðëîãîä òàòâàð íîãäóóëäàã. ¯¿íèéãýý<br />
òàéëáàðëàõäàà õýðýâ áàéãóóëëàãà íü ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ<br />
èõ õýìæýýíèé îðëîãî îëäîã ë áîë òýð áàéãóóëëàãà èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
ãýõýýñýý èë¿¿ àæ àõóéí íýãæ áîëíî ãýñýí îíîë äýýð òóëãóóðëàñàí àæýý.<br />
“¯íäñýí çîðèëãûí” øàëãóóð íü ýíý õóâèëáàðòàé òºñòýé þì. Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà ýñâýë àæ àõóéí áàéãóóëëàãà áîëîõûã òîäîðõîéëîõäîî<br />
“ìåõàíèê” ñîðèëò òàâüäàã áàéíà. Õýðýâ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí íèéò<br />
çàðäëûí 50 õóâèàñ èë¿¿ íü çîðèëãîä íèéöýýã¿é ¿éë àæèëëàãààíä óäààí<br />
õóãàöààãààð /æèøýý íü, 3 æèë/ çàðöóóëàãäñàí áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûí<br />
ñòàòóñûã àæ àõóéí íýãæ áîëãîí ººð÷èëäºã áàéíà. Èðãýíèé íèéãìèéí<br />
áàéãóóëëàãûí çîðèëãîä “íèéöñýí” àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã çºâøººðäºã<br />
òóë “íèéöýýã¿é” á¿õ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä òàòâàð íîãäóóëíà. ̺í<br />
çîðèëãîä “íèéöýýã¿é” àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íü íèéò ¿éë àæèëëàãààíû<br />
50 õóâèàñ /öàã õóãàöààãààð áóñ íèéò îðëîãîîñ òîîöíî/ õýòðýõã¿é, îëñîí<br />
àøãèéã õóâààðèëàõã¿é áàéõ øààðäëàãà òàâüäàã. Èéì æóðàì òîãòîîñîí<br />
öàãò èðãýíèé áàéãóóëëàãûã “òàòâàð çàâøèã÷” ãýæ áóðóóòãàõ ¿íäýñëýëã¿é<br />
áîëäîã.<br />
Çàðèì îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã /ýñâýë çºâõºí ͯÈÁ/ àæ àõóéí ¿éë<br />
àæèëëàãààãàà áèå÷ëýí ÿâóóëàõ áèø, õàðèí õàðüÿà, ñàëáàð áàéãóóëëàãààð<br />
äàìæóóëàí ýðõëýõèéã øààðääàã 150 . Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã èë¿¿<br />
èë òîä áîëãîæ ºãäºã íü ¿¿íèé äàâóó òàë þì. ͺ㺺 òàëààñ, èéì ñàëáàð<br />
áèé áîëãîõ íü àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ ÷ èõ çàðäàë øààðääàã<br />
òóë õ¿íäðýëòýé àðãà þì. Èéì èë òîä áàéäëûã õàíãàõ ººð, èë¿¿ ñàéí<br />
àðãà áîë áèçíåñèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðòãýë òýìäýãëýëèéã òóñäàà<br />
õºòëºõèéã øààðäàõ ÿâäàë þì. ̺í áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã çºâõºí<br />
ñàëáàð, õàðüÿà áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí ÿâóóëàõûã øààðääàã íºõöºëä<br />
òèéì ñàëáàð áàéãóóëàõã¿éãýýð ÿâóóëæ áîëîõ de minimis áóþó õàìãèéí<br />
áàãà ¿éë àæèëëàãààã çààñàí ä¿ðýì áàéõ ¸ñòîé.<br />
9.4 Íýì¿¿ ºðòãèéí òàòâàð, ãààëèéí òàòâàð<br />
À. ͯÈÁ-ä íýìýãäñýí ºðòãèéí òàòâàðûí /ͪÒ/ õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà óëñ îðîíä ººð ººð áàéäàã ÷<br />
îëîí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã íû ͪÒ-ñ õºíãºëäºã 151 .<br />
Òàéëáàð<br />
ͪÒ-ûí õºíãºëºëòèéí á¿òýö ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Õýðâýý èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûã “ÍªÒ îíîãäóóëàõ ýòãýýä” áèø ãýæ òîäîðõîéëñîí ýñâýë<br />
ͪÒ-ñ ÷ºëººëñºí áîë òýð áàéãóóëëàãà áóñäààñ õóäàëäàæ àâñàí áàðàà,<br />
¿éë÷èëãýýíäýý ÍªÒ òºëäºã. ͪÒ-ûã ¿íýä øèíãýýñýí áàéäàã (îðîëòûí<br />
ͪÒ). Ãýòýë ººðèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýãýý õóäàëäàõ òîõèîëäîëä òýðõ¿¿<br />
áàéãóóëëàãà ͪÒ-ûí ñèñòåìä áàãòààã¿é òóë òºëñºí “îðîëòûí ͪҔ-<br />
ûã áóöààí àâàõààð íýõýìæëýõ ýðõã¿é, ººðººð õýëâýë, ò¿¿íèéã ýöñèéí<br />
õýðýãëýã÷ ãýæ ¿çäýã 152 . Òàòâàðûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõýä ͪÒ-ñ ÷ºëººëºãäºõ<br />
íü áàéãóóëëàãàä àøèãã¿é ÷, èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä ýëäýâ äàðàìò<br />
õºíãºâ÷ëºõ ¿¿äíýýñ ÷ºëººëºãäºõã¿é áàéõûã èë¿¿ä ¿çýæ áîëîõ þì.<br />
ͪÒ-ûí á¿ðòãýëä îðæ õîëáîãäîõ ÷èðýãäëèéã ¿¿ðýõ õ¿ñýëòýé èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü ͪÒ-ûí ñèñòåìä õàìðàãäàí 153 , íèéòèéí òºëººíºº çîðèëãîä<br />
íü íèéöñýí áàðàà ¿éë÷èëãýýíäýý ͪÒ-ûí “òýã õóâü” òîãòîîëãîõ íü èë¿¿<br />
àøèãòàé ñîíãîëò þì. Èíãýñíýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü õóäàëäàí àâñàí<br />
áàðàà, ¿éë÷èëãýýíäýý îðîëòûí ÍªÒ òºëºõ áîëîâ÷, ãàðàëòûí ͪÒ-ûã<br />
òýã õóâèàð òîãòîîëãîñîí ó÷è𠺺ðèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýã áîðëóóëàõäàà<br />
ãàðàëòûí ÍªÒ õóðààõ øààðäëàãàã¿é áîëíî 154 . Òýãýýä òºëñºí ͪÒ-àà<br />
äàðàà íýõýìæëýí áóöààí àâàõ ýñâýë øèëæ¿¿ëýí òîîöîõ þì 155 . Èíãýõ íü<br />
òàòâàðûí òîì òàòààñ áîëäîã ó÷èð îëîí îðîíä ¿¿íèéã õýðýãëýäýãã¿é 156 .<br />
Õàðèí èë¿¿ åðºíõèé áºãººä Åâðîïûí Õîëáîîíä áîëîí ò¿¿íä ýëñýõ<br />
õ¿ñýëòýé îðíóóäàä õýðýãëýäýã ãàíö àðãà çàì ͯÈÁ-ûí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíä<br />
ͪÒ-ûí òýã õóâü áóñ õàðèí õºíãºëºëòòýé õóâü òîãòîîõ çàìààð îðëîãûí<br />
àëäàãäëûã áóóðóóëàõ àðãûã õýðýãëýäýã. Òóõàéëáàë, ͪÒ-ûí åðäèéí<br />
õýìæýý 20 õóâü áàéäàã áîë òóñãàé æàãñààëòàíä îðñîí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíä<br />
5-10 õóâèàð òîãòîîäîã áàéíà 157 .<br />
Á. ͯÈÁ-ûã ãààëèéí òàòâàðààñ õºíãºëæ, ýñâýë ÷ºëººëæ, ìºí òýäíèé íèéòèéí<br />
òºëººõ çîðèëãîä õýðýãëýõýýð èìïîðòîëñîí áàðàà, ¿éë÷èëãýýã èìïîðòûí ͪÒààñ<br />
õºíãºëºõ, ýñâýë ÷ºëººëºõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
ßëàíãóÿà õºãæèæ áàéãàà áîëîí øèëæèëòèéí ¿åäýý ÿâàà îðíû èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäàä òîõèîëääîã õàìãèéí áýðõøýýëòýé àñóóäëûí íýã íü<br />
ãààëèéí òàòâàð áîëîí èìïîðòûí ÍªÒ þì. Òóõàéí îðíû õóóëèàð ͯÈÁóóäûã<br />
ãààëèéí òàòâàð áîëîí èìïîðòûí ͪÒ-ààñ ÷ºëººëñºí áàéñàí<br />
÷ áîäèò àìüäðàë äýýð ãààëèéí àæèëòíóóä õóóëèéã ¿ë òîîæ, óëìààð<br />
ͯÈÁ-óóä çîõèõ ¸ñíû õºíãºëºëòºº ýäëýõèéí òóëä èõ öàã õ¿÷ çàðöóóëàí<br />
õººöºëäºõ øààðäëàãà ãàðäàã 158 . ¯¿íèé äýýð ͯÈÁ-ûã ãààëèéí òàòâàð,<br />
èìïîðòûí ͪÒ-ààñ ÷ºëººëñºí õóóëü íü õóóðàì÷ áàéãóóëëàãûí íýðèéã<br />
áàðèí çàðèì áàðààã òàòâàðã¿éãýýð èìïîðòëîõ ãýñýí òºðºë á¿ðèéí õóóðàí<br />
ìýõëýã÷äèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä îðóóëæ èðýõ àþóëòàé 159 .<br />
Ãààëèéí òàòâàð, èìïîðòûí ͪÒ-ûã àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
íîãäóóëàõàä çàõèðãààíû çàðäàë èõýýõýí ºñäºã áàéíà. Èéì õ¿íäðýë<br />
ãàäààäûí ÷, äîòîîäûí ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä îíîãääîã. ßëàíãóÿà<br />
áàéãàëèéí áîëîí áóñàä ãàìøèã òîõèîëäñîí ¿åä õ¿ì¿¿íëýãèéí ÿàðàëòàé<br />
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãàä èë¿¿ õ¿íäýýð òóñäàã (òýä á¿õ áàðàà,<br />
69<br />
Á¯ËÝÃ-9. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË
Òàéëáàð<br />
¿éë÷èëãýýãýý ãàäààäààñ àâäàã). ̺í áýõæèæ àìæààã¿é èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõ çîðèëãîîð ôàêñûí<br />
ìàøèí, êîìïüþòåð ãàäààäààñ îðóóëæ èðýõýä ÷ èéì õ¿íäðýë ãàðäàã 160 .<br />
Èéìä çàðèì îðîíä ͯÈÁ-ûã ãààëèéí áîëîí èìïîðòûí ͪÒ-ñ<br />
÷ºëººëäºã 161 . Çàðèìäàà çºâõºí ãàäààä óëñûí çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí<br />
áàéãóóëëàãûí (ýäãýýð íü ººðñäèé㺺 ÷, òýòãýëýã õ¿ðòýãñäýý ÷ èíãýæ<br />
÷ºëººëºõèéã øààðääàã) ñàíõ¿¿æèëòòýé èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã<br />
èíãýæ ÷ºëººëäºã. Ãýõäýý ýäãýýð òàòâàðààñ çºâõºí æèíõýíý ͯÈÁ-óóäûã<br />
÷ºëººëäºã øóäàðãà áºãººä íàðèéí õÿíàëòòàé æóðàì áàñ áàéõ ¸ñòîé.<br />
Áàéãóóëëàãûã ýäãýýð òàòâàðààñ ÷ºëººëñíèéã íîòëîõ ¿íýìëýõ, ëèöåíç,<br />
áóñàä èæèë æóðìûã óëñ îðíóóä õóóëèàðàà áèé áîëãîñîí áàéäàã 162 .<br />
Èéì õºíãºëºëòèéã óðâóóëàí àøèãëàõààñ ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ áàðàà,<br />
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çºâõºí ͯÈÁ-óóä ººðñäèéí õýðýãëýýíä àøèãëàõ<br />
òîõèîëäîëä ë òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë, ͯÈÁ èìïîðòûí<br />
áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íýý /êîìïüþòåð, õºíãºí òýðýã, à÷ààíû òýðýã ã.ì./<br />
îðóóëæ èðñýí äàðóéäàà /2-3 æèëèéí äîòîð/ õóäàëäñàí òîõèîëäîëä<br />
áîðëóóëàëòûí ¿åä ãààëèéí òàòâàð áîëîí èìïîðòûí ͪÒ-ûã òºë¿¿ëäýã<br />
áàéõ ¸ñòîé.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
70<br />
9.5 Áóñàä òàòâàð<br />
À. Òàòâàðûí õóóëèéí õ¿ðýýíä èðãýíèé áàéãóóëëàãûã áóñàä õîëáîãäîõ<br />
òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ íü ç¿éòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Îëîí óëñ îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠áîëîí õóâèéí<br />
ºì÷èéí òàòâàð, õóäàëäààíû òàòâàð, ºâ áîëîí ãàçðûí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ<br />
áóþó õºíãºëäºã áàéíà. Òóõàéëáàë, Èõ Áðèòàíèä áóÿíû áàéãóóëëàãóóäûí<br />
îðîí íóòãèéí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí òàòâàðûí 80 õ¿ðòýë õóâèéã õºíãºëäºã<br />
áàéíà. ̺í îðîí íóòãèéí çàõèðãàà íü ¿¿í äýýð 20 õ¿ðòýë õóâèéí<br />
òàòâàðûí íýìýëò õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ ýðõòýé áàéäàã àæ 163 . Áóÿíû áóñ<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûã îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû øèéäâýðýýð ¿ë õºäëºõ<br />
õºðºíãèéí òàòâàðààñ õýñýã÷ëýí áóþó á¿ðìºñºí ÷ºëººëºõ ýðõòýé áàéíà 164 .<br />
¯¿íýýñ ãàäíà Èõ Áðèòàíèéí áóÿíû áàéãóóëëàãóóä ¿ë õºäëºõ õºðºíãº,<br />
õóâüöààã øèëæ¿¿ëýõ ad valorem òýìäýãòèéí õóðààìæ 165 , ºâ õºðºíãèéí<br />
òàòâàð, ¿íäñýí õºðºíãèéí îðëîãûí òàòâàðààñ ìºí ÷ºëººëºãääºã áàéíà 166 .<br />
¯¿íòýé àäèë Ç¿¿í áîëîí Òºâ Åâðîïûí îëîí îðîíä ͯÈÁ-óóäûã îðîí<br />
íóòãèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã áàéíà.<br />
Á. Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä òºëäºã /ýð¿¿ë ìýíäèéí<br />
äààòãàë, òýòãýâðèéã îðîëöóóëàí/ õóðààìæààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ ¸ñã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãûí àæèëòíààñ<br />
áàãà öàëèí õºëñ àâäàã òóë íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä òàòâàð òºëºõ<br />
¸ñã¿é, òºëñºí ÷ ýíý íü áàãà áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çýë áàéäàã 167 . Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûã ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, òýòãýâýð òýòãýìæ<br />
çýðýã íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðóóëàõ àòëàà ýäãýýðèéã á¿ðä¿¿ëýõ<br />
òºëáºðººñ ÷ºëººëºõ íü øóäàðãà áóñ áàéäëûã áèé áîëãîæ àøãèéí òºëºº<br />
áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñèéí äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëíý. ͺ㺺
Òàéëáàð<br />
òàëààñ, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä íü áàãà öàëèí õºëñ<br />
àâ÷, äýýð íü íèéãìèéí áóñàä ñàëáàðò àæèëëàãñäûí ýäýëäýã íèéãìèéí<br />
õàíãàìæèä õàìðàãäàõã¿é áàéæ äàâõàð õîõèðîõ íü áàñ øóäàðãà áóñ þì.<br />
Ãýõäýý èðãýíèé áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã ãàäààäûí õàðüÿàò èðãýäèéã<br />
íèéãìèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ íü ç¿éòýé. Òóõàéëáàë,<br />
ãàäààäûí çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿æèëòòýé èðãýíèé áàéãóóëëàãà èõýíõäýý<br />
îëîí óëñûí áîëîí õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýðèéí äàãóó òîäîðõîé<br />
õºíãºëºëòèéã ýäýëäýã 168 . Çàðèì îðîíä ãàäààäûí òóñëàìæèéã õºõ¿¿ëýí<br />
äýìæèõ çîðèëãîîð ãàäààäûí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäàä èéì õºíãºëºëò,<br />
òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã òóõàé 10.1 ä¿ãýýð á¿ëãýýñ õàðíà óó.<br />
Á¯ËÝÃ-9. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÒÀÀÒÀÉ ÍªÕÖªË<br />
71
10<br />
ÀÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÃÀÄÀÀÄÛÍ<br />
ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐ<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
72<br />
10.1 Ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, óäèðäàí õÿíàõ<br />
À. Àëü íýã óëñûí àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà ãàäààäûí àëü íýã îðîíä ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ, ºì÷ºº îðóóëàõ ñàíààòàé áîë òóõàéí<br />
îðîíä ñàëáàð áàéãóóëëàãà íýýí àæèëëóóëàõûã çºâøººðºõ íü ç¿éòýé áºãººä ýíý<br />
ñàëáàð íü òóõàéí îðíû èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí ýäýëäýã á¿õ ýðõèéã<br />
ýäýëæ, õàíãàâàë çîõèõ á¿õ øààðäëàãà , õàðèóöëàãûã õàíãàäàã áàéõ ¸ñòîé.<br />
Á. Ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü õ¿ñâýë ººðèéí õàðüÿà, ñàëáàð áàéãóóëëàãûã<br />
øèíýýð áàéãóóëàõûã òóõàéí îðíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèàð çºâøººðºõ<br />
¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Ãàäààä, äîòîîäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä èæèë òýãø íºõö뺺ð õàíãàãäàæ,<br />
ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãûã òóõàéí óëñàä èðãýíèé íèéãýìä<br />
èäýâõòýé îðîëöîõûã çºâøººðºõ ¸ñòîé. Ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
íü òóõàéí îðîíä de minimis áóþó òîãòìîë áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñ èë¿¿<br />
öàð õ¿ðýýòýé àæèëëàõ áîë òóõàéí îðîíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íºõöºë<br />
áîëãîí ò¿¿íèéã ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð áàéãóóëàõûã øààðäàõ íü ç¿éòýé.<br />
Èíãýõäýý òýðýýð äîòîîäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ìºðääºã ýðõ ç¿éí<br />
á¿õèé ë øààðäëàãûã (òàéëàí, òàòâàð, ã.ì.) íýãýí àäèë ìºðäºõèéã øààðäàõ<br />
íü ç¿éòýé 169 .<br />
Ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òºëººëºã÷èéí ãàçðàà áàéãóóëàõûã<br />
åðºíõèé人 çºâøººðäºã 170 . Òèéì ãàçàð íü ººðºº áèå äààñàí õóóëèéí<br />
ýòãýýä áîëîõã¿é áîëîâ÷ ãàäààäûí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí<br />
¿éë àæèëëàãààã òóõàéí îðîíä õóóëü ¸ñíû áîëãîæ ºãäºã þì. Õýðâýý<br />
ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü ººðèéí ñàëáàðààð äàìæóóëàí ¿éë<br />
àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé áîë òóõàéí ñàëáàðûí áàéãóóëàõ ãýðýý õýëöëèéí<br />
àðä òóñ áàéãóóëëàãûí íèéò ºì÷ õºðºí㺠íü áàéäàã. Õàðèí ãàäààäûí<br />
èðãýíèé òºâ áàéãóóëëàãà ººðèéí ¿éë àæèëëàãàà, ºì÷ õºðºí㺺 ººð<br />
îðíû íýõýìæëýëýýñ õàìãààëàõ ñîíèðõîëòîé áîë õàðüÿà áàéãóóëëàãàà<br />
òóñäàà áàéãóóëàõûã çºâøººðºõ ¸ñòîé. Ýíý õàðüÿà ñàëáàð íü ò¿¿íèé ¿éë<br />
àæèëëàãààã ººð îðîíä ÿâóóëàõ áèå äààñàí õóóëèéí ýòãýýä áîëíî.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñàëáàðûã áàéãóóëàõàä òàâüäàã ¿íäñýí øààðäëàãà<br />
áîë òýðõ¿¿ áàéãóóëëàãà íü òóõàéí óëñûí õóóëèéí äàãóó ø¿¿õèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÿâäàë þì. Æèøýý íü, áàéãóóëëàãûí ñàëáàð íü òóõàéí<br />
îðîíä ñóóðèí òºëººëºã÷ºº òîìèëæ, òºâ áàéðòàé áàéæ, òàéëàí, á¿ðòãýë,<br />
áóñàä áàðèìò áè÷ãýý òýíäýý õºòºëæ, àëèâàà õÿíàëò, øàëãàëò õèéõýä<br />
áýëýí áàéëãàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Á¿õ èðãýíèé áàéãóóëëàãà, ÿëàíãóÿà<br />
ãàäààäàä òºâòýé, ýñâýë ãàäààä óäèðäëàãàòàé áàéãóóëëàãà íü ººð îðîíä<br />
òóõàéí îðíû èðãýí ýñâýë áàéíãà îðøèí ñóóã÷ òºëººëºã÷òýé áàéõ ¸ñòîé<br />
áºãººä òýðõ¿¿ òºëººëºã÷ íü òóõàéí óëñûí õóóëèéí ºìíº õàðèóöëàãà<br />
õ¿ëýýíý.<br />
Ñàëáàð áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõàä çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë<br />
óðãàí ãàðäàã. Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ øàëãóóð íü òóõàéí<br />
õî¸ð îðîíä èõýýõýí ÿëãààòàé áàéâàë ýíýõ¿¿ ÿëãààíààñ ¿¿äýí ñàëáàðûã<br />
òóõàéí îðíû õîëáîî, íèéãýìëýã, õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè,<br />
áóñàä òºðëèéí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õýëáýðýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõ<br />
áîëîìæòîé ýñýõèéã òºðèéí õîëáîãäîõ àãåíòëàã øèéäíý.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä èæèë òýãø íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çàð÷ìààñ õî¸ð<br />
àñóóäàë óðãàí ãàðäàã. Ãàäààäûí áàéãóóëëàãóóä äîòîîäûí áàéãóóëëàãààñ<br />
èë¿¿ ýðõ äàðõòàé áàéõûã ãîëäóó ýðìýëçäýã. Òóõàéëáàë, òýä òóõàéí îðíû<br />
òàòâàðûí áîëîí õºäºëìºðèéí õóóëèéã áàðèìòëàõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäºõèéã<br />
õ¿ñäýã. Èéìýðõ¿¿ ýðõ ÿìáûã çàðèìäàà îëîí óëñûí áîëîí õî¸ð òàëûí<br />
ãýðýý, õýëöëýýð îëãîñîí áàéäàã. Óëñ îðíû õºãæèëä èõ õýìæýýíèé õºðºíãº,<br />
áóñàä àøèã òóñ îðóóëàõ õ¿ñýëòýé ãàäààäûí áàéãóóëëàãûã òàòàõ ¿¿äíýýñ<br />
èéìýðõ¿¿ äàâóó ýðõèéã çàðèìäàà íýëýýí ò¿ãýýìýë áîëãîæ ºðãºæ¿¿ëñýí<br />
áàéäàã. Ãàäààäûí áàéãóóëëàãàä äàâóó ýðõ îëãîõäîî çàðèìäàà øèéäâýðèéã<br />
òîõèîëäîë òóñ á¿ðò òóñäàà ãàðãàäàã áà ¿¿íä çàñãèéí ãàçðûí ¿çýìæ<br />
èõýýõýí íºëººëäºã. Çàðèì õóâèéí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èä îíöãîé õºíãºëºëò,<br />
ýðõ äàðõ õ¿ñýæ, òýäãýýðèéã îëãîîã¿é îðîíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõààñ<br />
òàòãàëçàõ íü áèé.<br />
Õîðëîí ñ¿éòãýõ, àëàí õÿäàõ /òåððîðèçì/ ¿éë àæèëëàãààíààñ ýìýýñíýýñ<br />
õî¸ðäàõü àñóóäàë ¿¿äýí ãàðäàã. Ãàäààäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãà òºðèéí<br />
ýñðýã õîðëîí ñ¿éòãýõ, àëàí õÿäàã÷äûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, ñóðãàõ, áîëîí áóñàä<br />
çàìààð íèéãýìä õàðø ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà ãýæ ýìýýäýã. Ãàäààäûí<br />
áàéãóóëëàãà, ñàëáàð, õàðüÿà íýãæ íü òóõàéí îðíû àëèâàà áàéãóóëëàãûí<br />
àäèë òóõàéí óëñûí õóóëèíä çàõèðàãäàõ áà ýäãýýð õóóëü íü õóóëü áóñ<br />
àëèâàà ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààíààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, ÿë øèéòãýë<br />
îíîîäîã áàéõ ¸ñòîé.<br />
10.2 Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëò<br />
Àëèâàà àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü ãàäààäûí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ìºíãºí<br />
áîëîí ýä õºðºíãèéí õàíäèâ, øèëæ¿¿ëýã, çýýë àâàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé áºãººä<br />
èíãýõäýý íèéòýä õàìààðàëòàé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîëîí ãààëèéí õîëáîãäîõ<br />
õóóëèéã ìºðäºõ ¸ñòîé. Ýäãýýð õóóëèàð èë¿¿ òàòâàð õóðààìæ, âàëþòûí àðèëæààíû<br />
øóäàðãà áóñ õàíø íîãäóóëàõ ¸ñã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
Çàð÷ìûí õóâüä ãàäààä, äîòîîäûí ñàíõ¿¿æèëòèéí æóðàì àäèë áàéõ ¸ñòîé.<br />
Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëò èõýíõ èðãýíèé áàéãóóëëàãûí îðëîãîä ÷óõàë ýõ<br />
¿¿ñâýð áîëäîã 171 . Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷, äîòîîäûí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èéí<br />
73<br />
Á¯ËÝÃ-10. ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐ
Òàéëáàð<br />
àäèë èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëü ¸ñíû ÿìàð ÷ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ<br />
ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Äýëõèéí çàðèì îðîíä ãàäààäûí òýòãýëýã àâàõ á¿ð<br />
óðüä÷èëñàí çºâøººðºë àâàõûã øààðääàã íü öàã, õ¿÷ ¿ðñýí, ìºí çîõèîìîë<br />
àñóóäëààð õ¿íä ñóðòàë ãàðãàñàí õýðýã áîëäîã 172 .<br />
Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿åä áàíêíû áîëîí âàëþò ñîëèëöîîíû àñóóäàë<br />
ãàð÷ èðäýã. ̺íãºí òýìäýãò íü ÷ºëººò âàëþòòàé õºðâºäºãã¿é çàðèì<br />
îðîíä òýòãýëãèéã äîòîîäûí ìºíãºíä õºðâ¿¿ëýõèéã øààðäàõäàà âàëþò<br />
ñîëèëöîîíû áîäèò áóñ õàíø òîãòîîõ, ýñâýë øèëæ¿¿ëãèéã õèéõäýý óëñûí<br />
ºì÷èéí áàíêèíä èõýýõýí òàòâàð, õóðààìæ òºëºõèéã øààðäàõ çýðãýýð<br />
õºðºíãèéí èõýýõýí õýñãèéã õóðààí àâäàã. Èéìýðõ¿¿ àðãà íü ãàäààäûí<br />
çýýë òóñëàìæèéã áîéìëîí, äàëä, õóóëü áóñ âàëþòûí àðèëæàà ýðõëýõ<br />
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã 173 .<br />
Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èä èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã<br />
òóñëàìæàà çýýë, áàòàëãàà áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áóñàä õýëáýðýýð îëãîõ<br />
ñîíèðõîë ñ¿¿ëèéí ¿åä èõ ºñ÷ áàéíà. Èðãýíèé áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí<br />
áè÷èë ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýý, æèæèã áèçíåñò çýýë îëãîõ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí<br />
ñîíèðõîë èõñýæ áàéãàà ¿åä ýíý õýëáýðèéí òóñëàìæ ýäèéí çàñãèéã<br />
õºãæ¿¿ëýõ óòãààðàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. 6.4 ä¿ãýýð á¿ëãèéã õàðíà<br />
óó.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
74
ÀÐÂÀÍ ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÒªÐÒÝÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÁÓÑÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
11<br />
11.1 QUANCO áîëîí GONGO<br />
À. Íèéãýìä êâàçè òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà /QUANCO - quasi-nongovernmental<br />
organization/ áîëîí òºðèéí áàéãóóëñàí ýñâýë òºðººñ óäèðäëàãàòàé òºðèéí<br />
áóñ áàéãóóëëàãà /GONGO – governmental non-governmental organization/ ÷óõàë<br />
áºãººä çîõèñòîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã (ìóçåé, ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà, òóñãàé<br />
çýýëèéí õºòºëáºð, òºñºë). Ãýõäýý ýäãýýð áàéãóóëëàãàä ºðñºë人íèé øóäàðãà áóñ<br />
äàâóó òàë îëãîõ, òºðèéí àëáàí õààã÷äàä øóóä áîëîí øóóä áóñààð óëñ òºðèéí<br />
áîëîí ìàòåðèàëëàã àøãèéã õóóëü áóñààð îëãîõ èõýýõýí áîëîìæ áàéäàã òóë èéì<br />
áàéäàë áèé áîëãîõã¿éí ¿¿äíýýñ õàòóó õÿíàëòòàé áàéëãàõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Çàðèì îðíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèàð òºðèéí ÿàì, áàéãóóëëàãóóä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõûã çºâøººðäºã 174 . Ýäãýýð áàéãóóëëàãà<br />
íü èðãýíèé áóñàä áàéãóóëëàãàòàé àäèë ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã õ¿ëýýäýã.<br />
Èðãýíèé õóóëèéí ñèñòåìä ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü “õóâèéí õóóëèéí”<br />
íýãæ áîëäîã. QUANCO, GONGO-èéí íàðèéí òîäîðõîéëîëò, íýã ìºð<br />
îéëãîëò áàéõã¿é. Òºðèéí îðîëöîîòîé ë áàéãóóëàãäñàí áîë áàéãóóëëàãà<br />
íü õóâèéí õóóëèéí íýãæ áàéñàí ÷ ýíý àíãèëàëä áàãòàíà ãýæ çàðèì õ¿í<br />
¿çäýã. Èõýíõ ñàíõ¿¿æèëò íü òºðººñ ãàð÷ áàéãàà ë áîë áàéãóóëëàãà ýíý<br />
àíãèëàëä áàãòàíà ãýæ áóñàä íü ¿çäýã. Ãýòýë ººð íýã õýñýã õ¿ì¿¿ñ òºðèéí<br />
õÿíàëòàíä ãîëëîí àíõààð÷, óäèðäàõ çºâëºëèéã òºðººñ òîìèëäîã áîë<br />
áàéãóóëëàãûã ýíý àíãèëàëä õàìðóóëäàã. ßàæ ÷ òîäîðõîéëñîí îëîí îðîíä<br />
èéì áàéãóóëëàãà áîäèò àìüäðàëûí õýñýã ìºí áèëýý.<br />
Çàðèì îðîíä òºðèéí áàéãóóëëàãà íü õóóëèéí çààëòààð ýñâýë òóñãàé<br />
õóóëèàð íýãæ, õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõ ýðõòýé áàéäàã. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûí<br />
æèøýý íü ¿íäýñíèé òåàòð, ¿íäýñíèé ìóçåé áàéäàã áà èðãýíèé õóóëèéí<br />
ñèñòåìä òýä “îëîí íèéòèéí õóóëèéí” íýãæ áîëäîã áàéíà. Ýäãýýð<br />
áàéãóóëëàãûã ýíý íîìîíä àâ÷ ¿çýýã¿é õýäèé ÷ ýíä äóðäñàí îëîí çàð÷èì<br />
òýäãýýðò ÷ ìºí õàìààðàëòàé.<br />
QUANCO, GONGO íü õóâèéí õóóëèéí íýãæ õýëáýðýýð çîõèîí<br />
áàéãóóëàãäñàí áàéñàí ÷, òºðèéí ãàð õºë áîëæ èðñýí ò¿¿õýí ¿¿ðãýýñ íü<br />
óëàìæëàí çàðèì îðîíä áèå äààñàí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä<br />
òýäãýýðò íýëýýí ¿ë èòãýõ áàéäëààð õàíääàã. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûã õóóëèéí<br />
øààðäëàãààñ çàéëñõèéõ, òºðèéí àëáàí õààã÷äûã áàÿæóóëàõ, òºðèéí áóñ<br />
èðãýíèé ñàíàà÷ëàãààñ äýìæëýã, òóñëàìæèéã ä¿éâ¿¿ëýõ, øèíý òóëãàð ¿¿ñ÷<br />
Á¯ËÝÃ-11. ÒªÐÒÝÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÁÓÑÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
75
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
76<br />
áóé èðãýíèé íèéãìèéí õóóðàì÷ ä¿ð òºðõ áèé áîëãîõ çýðãýýð àøèãëàõ<br />
ÿâäàë áàéíãà ãàðäàã. Òèéìýýñ ÷ QUANCO, GONGO-ã çºâøººðºõã¿é<br />
áàéõ íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàë ÷ áàñ áàéäàã.<br />
Áóñàä îðíû òóðøëàãûã õàðàõàä, QUANCO áîëîí GONGO íü íèéãýìä<br />
ýåðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã òóë òýäãýýðèéã á¿ðìºñºí õîðèãëîõ íü áóðóó<br />
þì. Òóõàéëáàë, ìóçåé áîëîí äóóðèéí òåàòðûã òºðèéí ìýäëýýñ ãàðãàæ<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëâýë èðãýä îëîí íèéò ò¿¿íèé çàðèì<br />
çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ /õàíäèâûí æóðìààð/ ñîíèðõîë áàéãààã òºðººñ<br />
ìýäýð÷ òîãòîîñîí ãýæ ¿çüå. Òºð íü èõýýõýí ñàíõ¿¿æèëò ¿ðãýëæë¿¿ëýí<br />
ãàðãàæ, òýð áèòãèé õýë óäèðäàõ çºâëºëèéã íü òîìèëäîã, õÿíàäàã áàéñàí ÷,<br />
èðãýä, òýäíèé òºëººëºã÷èä óäèðäàõ çºâëºëä îðæ, òýð áèòãèé õýë èõýýõýí<br />
õàíäèâ ºðãºõ /ÿëàíãóÿà òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã áîë/ ñîíèðõîëòîé<br />
áàéæ áîëîõ þì 175 .<br />
ªºð æèøýý àâ÷ ¿çüå. Ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã òºðèéí àëáàíààñ ãàðãàâàë<br />
èõ ñóðãóóëèóäûí áîëîí ãàäààäûí ñóäëàà÷äûã òàòàí àæèëëóóëàõàä èë¿¿<br />
õÿëáàð áàéæ áîëîõ þì. ̺í æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ ñàí<br />
áèé áîëãîõäîî æèë á¿ðèéí òºñâèéí õóâààðèëàëòààñ õàìààðäàã áàéõã¿éí<br />
òóëä òºð õºðºíãèéí ñàí ãàðãàæ òóñãàé á¿òöèéí õýëáýðýýð áàéãóóëæ<br />
áîëíî.<br />
Äýýð äóðüäñàí òîõèîëäëóóäàä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë, õóâèéí àøèã<br />
õîíæîî ýðýëõèéëýõ áîëîí õóâèàðàà çàâøèõ çýðýã õóóëü áóñ àñóóäàë<br />
ãàð÷ èðýõ áîëîìæ äàíäàà áàéäàã. Òóõàéëáàë, ñàíãèéí ñàéä íü ººðèéí<br />
ÿàìíààñ õºðºíãèéã íü á¿ðä¿¿ëñýí áè÷èë ¿éëäâýðèéã äýìæèõ ñàíãèéí<br />
òýðã¿¿íýýð õ¿¿ãýý òîìèëîõ, ìºí ñî¸ëûí ñàéä ÿàìíààñàà áîëîí ÿàìíû<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëñàí GONGO –ààñ äàâõàð öàëèíæèõ çýðýã ÿâäàë ãàð÷<br />
áîëçîøã¿é. Àâèëãàë, áóñàä çîõèñã¿é ¿éëäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðýìæëýõ,<br />
øèéòãýõ ¿¿äíýýñ òîäîðõîé æóðàì, ä¿ðýì áèé áîëãîæ, õýðýãæèëòýíä íü<br />
õàòóó õÿíàëò òàâèõ íü òóéëûí ÷óõàë àñóóäàë þì 176 .<br />
QUANCO, GONGO íü íèéãìèéí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ çîõèñòîé<br />
àðãà ìåõàíèçì ìºí áîëîâ÷ òýäãýýð íü òºðèéí õºðºíãº íººöººñ èõýýõýí<br />
õýñãèéã àâàõ òîõèîëäîëä áèå äààñàí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä ñºð㺺ð<br />
íºëººëæ áîëîõ òàëòàé. Íèéãìèéí íººö áàÿëãèéí òºðä, ýñâýë òºðèéí<br />
òàòààñòàé áàéãóóëëàãóóäàä òºâëºðäºã óëàìæëàëòàé çàðèì îðîíä òºðººñ<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä íººöèéã õóâààðèëàõäàà ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é<br />
áàéõ çàð÷ìààð, øààðäëàãûã õàíãàñàí á¿õ áàéãóóëëàãûí äóíä øóäàðãà,<br />
íýýëòòýé ºðñºë人í áèé áîëãîõ çàìààð õèéõ ¸ñòîé.<br />
Á. Çàðèì òóñãàé çîðèóëàëòûí QUANCO, GONGO íü òºðººñ îëãîñîí<br />
òóñãàé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Èéì áàéãóóëëàãà íü ººðºº ººðèé㺺 óäèðääàã,<br />
ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãà áºãººä òóñãàé, ÿâöóó ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéíà.<br />
Òàéëáàð<br />
QUANCO, GONGO-èéí íýã îíöãîé òºðºë áîë òºðèéí òóñãàé çºâøººðºë,<br />
ëèöåíç îëãîõ ¿¿ðãèéã øèëæ¿¿ëýí àâñàí ìýðãýæëèéí õîëáîîä þì. Îëîí<br />
îðîíä òóñãàé ìýðãýæèë (òóõàéëáàë, õóóëü÷, ýñâýë èíæåíåð) ýçýìøñýí,<br />
ýíý ìýðãýæëýýðýý àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ ººðèéí ìýðãýæëèéí õîëáîîäûí<br />
ãèø¿¿í áàéõ ¸ñòîé áàéäàã. Èéì õîëáîîä íü òóõàéí îðîíä ìýðãýæëèéí<br />
ñòàíäàðòûã òîãòîîõ, ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðëèéã
õóâü õ¿ì¿¿ñò îëãîõ çýðýã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí áàéäàã. Èíãýæ òîãòîîñîí<br />
ìýðãýæëèéí õýì õýìæýý, æóðìûã çºð÷ñºí ãèø¿¿äèéã øèéòãýõ, õàëàõ ýðõ<br />
ìýäëèéã õ¿ðòýë ýäãýýð õîëáîîäîä îëãîñîí áàéäàã. Èéì õýëáýðèéí QUAN-<br />
CO, GONGO-ä ãèø¿¿í÷ëýëèéã àëáààð øààðääàã ÷ òýäãýýðèéã õóóëü ¸ñíû<br />
ãýæ òîîöäîã. Òýä õýäèéãýýð òóñãàé ñòàòóñòàé ÷, èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä<br />
õîëáîãäîõ èõýíõ õóóëü, æóðàìä çàõèðàãäàí, ýíä äóðüäñàí óäèðäàìæèéã<br />
áàðèìòàëíà.<br />
Òóñãàé ñòàòóñòàé ººð íýãýí çàãâàðûí áàéãóóëëàãûã Ôèëèïïèíä<br />
áàéãóóëñàí íü Ôèëèïïèíèé ÒÁÁ-óóäàä ãýð÷èëãýý îëãîõ çºâëºë þì. Ýë<br />
áàéãóóëëàãà èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé õàíäèâ<br />
àâàõ ýðõòýé ýñýõèéã ãýð÷ëýõ, ò¿¿íèéãýý ýã¿¿ëýí òàòàõ ¿¿ðãèéã Ñàíãèéí<br />
ÿàìòàéãàà ãýðýý áàéãóóëñíû ¿íäñýí äýýð õ¿ëýýñýí àæýý 178 . Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí 6 ñ¿ëæýýíýýñ á¿ðäñýí ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãà íü èðãýíèé<br />
íèéãìèéí ººðºº ººðèé㺺 óäèðäàõ, õÿíàõ çàð÷ìûí õóâüä ñîíèðõîëòîé<br />
òóðøèëò þì. 12.2 äóãààð á¿ëãèéã õàðíà óó.<br />
11.2 Çàñãèéí ãàçðûí ãýðýý, òýòãýëýã<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü òºðèéí áàéãóóëëàãûí áàðàà, ¿éë÷èëãýý íèéë¿¿ëýõ<br />
çîðèëãîîð çàðëàñàí èë òîä, øóäàðãà, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ¿ã¿é òåíäåðò îðîëöîõ<br />
á¿ðýí ýðõòýé.<br />
Òàéëáàð<br />
Áàðàà, ¿éë÷èëãýý íèéë¿¿ëýõ íü çºâõºí èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
õàìààðàëòàé àñóóäàë áèø þì. Òºñâèéí òåíäåðèéí õóóëü íü òºðèéí<br />
øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé, àâèëãàëã¿é áàéäëûí ñóóðü áîëäîã 179 . Åðºíõèé人<br />
á¿õ èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü àøãèéí òºëºº áóñàä áàéãóóëëàãûí àäèë òýãø<br />
íºõöºëòýéãýýð òºðººñ çàðëàñàí òåíäåðò îðîëöîõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Çàðèì òîõèîëäîëä òåíäåðò çºâõºí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä, ýñâýë ͯÈÁóóäûã<br />
ë îðîëöóóëàõààð õÿçãààðëàõ íü ç¿éòýé áàéäàã. Æèøýý íü, öýâýð<br />
áèçíåñèéí íýãæ óëñûí ãýðýýãýýð ºí÷èí õ¿¿õýä, ºíäºð íàñòàí, òàõèð<br />
äóòóó èðãýäèéã àñðàõäàà àøèã õèéæ áàéãàà íü óëñ òºðèéí ¸ñ ç¿éí<br />
õóâüä çîõèìæã¿é þì. ̺í çàñãèéí ãàçðààñ çîðüñîí ¿ð ä¿íä /æèøýý<br />
íü, ò¿ãýýìýë ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ àðãà áèé áîëãîõ/ õ¿ðýõèéí òóëä þó õèéõ<br />
¸ñòîéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ àðãàã¿é ¿åä, òåíäåðò çºâõºí ͯÈÁ-óóäûã<br />
îðîëöóóëæ, ãýðýýíä áóñ õàðèí òýòãýëãèéí ñàíõ¿¿æèëò ºãºõ õýëáýðýýð<br />
àæèëëàõ íü èë¿¿ çîõèñòîé þì.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ñóóðü çàðäëûã çàñãèéí ãàçðààñ<br />
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéã çîõèñòîé ãýæ ¿çäýã çàðèì îðîíä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäàä øóóä òàòààñ îëãîäîã òóñãàé ñàí áàéäàã áàéíà. ¯¿íèé<br />
íýã æèøýý íü Óíãàðò ñàÿõàí áàéãóóëàãäñàí Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã<br />
äýìæèõ ¿íäýñíèé ñàí þì 180 .<br />
11.3 Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õºðºíãº, ÷èã ¿¿ðãèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
øèëæ¿¿ëýõ íü<br />
“Õàðüÿà, ñàëáàð áàéãóóëëàãûí çàð÷ìûí” äîð çàñãèéí ãàçðóóä íèéãýì, ýäèéí<br />
çàñãèéí õºãæëèéí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã ÷àäàâõèòàé õàìãèéí äîîä ò¿âøíèé<br />
Á¯ËÝÃ-11. ÒªÐÒÝÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÁÓÑÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
77
áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëäýã áºãººä èéì áàéãóóëëàãà íü èõýíõäýý èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà áîëäîã. Èíãýñýí òîõèîëäîëä èðãýíèé áàéãóóëëàãàä òóõàéí<br />
÷èã ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõ ¿¿äíýýñ òºðººñ òîäîðõîé õýìæýýíèé<br />
ñàíõ¿¿æèëò, ºì÷ õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýí ºãºõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Åâðîïûí îëîí îðîíä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òîäîðõîé ¿¿ðýã,<br />
áîëîâñðîë, ñî¸ëûí çàðèì ºâ õºðºíãèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä<br />
øèëæ¿¿ëýõ çàìààð “õàðúÿà, ñàëáàð áàéãóóëëàãûí” çàð÷ìûã 181<br />
õýðýãæ¿¿ëäýã 182 . Ýë àñóóäëààð çàðèì ìàðãààí áàéäàã áîëîâ÷ èéì õàíäëàãà<br />
íü ºðãºæèæ áàéíà. Õóó÷èí ÇÕÓ, Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì îðîí,<br />
ìºí Õÿòàäàä òºðèéí ìýäýëä áàéñàí ºì÷ õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõèéí òóëä<br />
øèíý òóñãàé õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí áàéíà. Õàðèí<br />
Áàðóóí Åâðîïò ýíý çîðèëãîîð èðãýíèé õóóëèàð áàéãóóëàãäñàí ñàíãóóäûã<br />
àøèãëàäàã áàéíà. Åðºíõèé人, áîëîìæòîé ë áîë èðãýíèé ñàëáàðò<br />
õóóëèéí ýòãýýäèéí ýëäýâ òºðëèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëýõýýñ çàéëñõèéõ íü<br />
ç¿éòýé þì.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
78
ÀÐÂÀÍÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ<br />
ÑÀÉÍ ÄÓÐÛÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ ÀÐÃÓÓÄ<br />
12<br />
12.1 Ñàéí äóðûí çîõèöóóëàëòûí àðãà áîëîí ñóáúåêò<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû õýì õýìæýý, ¸ñ ç¿é,<br />
øààðäëàãûã õóóëüä òîäîðõîé çààæ ºãñºí áàéõ ¸ñòîé ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä<br />
ººðºº ººðèé㺺 ñàéí äóðààð çîõèöóóëàõ çàìààð ¿éë àæèëëàãààíû èë¿¿ ºíäºð<br />
õýì õýìæýýã òîãòîîõûã çºâøººðºõ, äýìæèõ ¸ñòîé.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýíý íîìûí 4.1, 8.1 ä¿ãýýð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
äîòîîä óäèðäëàãûí á¿òýö, õýì õýìæýýíýýñ ãàäíà õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ,<br />
øóäàðãà æóðàì, ìåíåæìåíòèéí àðãà áàðèë, õ¿íèé íººöèéí áîäëîãî,<br />
ñàíõ¿¿, õàðèëöàà õîëáîî, õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ çýðýãò õàìààðàõ äîòîîä<br />
õýì õýìæýýã áàéãóóëëàãà ººðºº áàòëàæ ìºðäºõèéã õºõè¿ëýí äýìæèõ<br />
¸ñòîé.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãà á¿ð ¸ñ ç¿éí äîòîîä æóðìûã áîëîâñðóóëàí<br />
ìºðäºõèéã çºâøººðºí äýìæèõ íü ç¿éòýé. ¨ñ ç¿éí æóðìûã òóõàéí<br />
áàéãóóëëàãûí îíöëîãò òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëäàã õýäèé ÷, èéì æóðàìä<br />
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë, àëáàí òîìèëîëòûí çàðäëûí õîëáîãäîëòîé<br />
æóðàì, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íèéã ñîíãîõ øàëãóóð, õóâèéí àøèã<br />
ãàðãàõ, ýðýëõèéëýõ ã.ì. íèéòëýã àñóóäëûã òóñãàñàí áàéäàã. Æèøýý íü,<br />
áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í íü ººðòýé íü øóóä<br />
õîëáîãäîõ àñóóäëààð /óäèðäàõ çºâëºëä óëèðóóëàí ñîíãîõ, öàëèí õºëñíèé<br />
õýìæýýã òîãòîîõ, ººðòýé íü áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äòýé íü õîëáîãäñîí<br />
ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý õèéõ çýðýã/ øèéäâýð ãàðãàõ õóðàëä îðîëöîõã¿é<br />
áàéõûã èéì æóðàìä òóñãàñàí áàéõ ¸ñòîé.<br />
̺í áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í àøèã<br />
ñîíèðõëûí çºð÷èëä îðîõã¿éí òóëä õóâèéí õîëáîîòîé ººð áàéãóóëëàãàà<br />
/àäèë çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààòàé èðãýíèé áàéãóóëëàãà ã.ì./ óðüä÷èëàí<br />
ìýäýãäñýí áàéõûã äîòîîä æóðàìäàà òóñãàæ áîëíî. ̺í çàõèðàë, àæèëòàí<br />
íü ãàðãàñàí çàðäëàà íºõºí àâàõààñ áóñàä (æèøýý íü áàéãóóëëàãàäàà<br />
¿ç¿¿ëñýí íÿãòëàí áîäîõûí ýñâýë õóóëèéí ¿éë÷èëãýýíäýý) öàëèí, õºëñèéã<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí óðüä÷èëñàí çºâøººðºëã¿éãýýð àâàõûã õîðèãëîñîí<br />
áàéæ áîëíî. ̺í áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í,<br />
çàõèðàë íü àëáàí òóøààëòàéãàà õîëáîîòîé òîìîîõîí áýëýã ñýëò àâàõààñ<br />
ò¿äãýëçýõ, àâñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéãýý áàéãóóëëàãàäàà øèëæ¿¿ëýõèéã<br />
ä¿ðýìäýý çààæ ºã÷ áîëíî. Áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ãèø¿¿í, çàõèðëóóä<br />
Á¯ËÝÃ-12. ÑÀÉÍ ÄÓÐÛÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ ÀÐÃÓÓÄ<br />
79
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
80<br />
òýýâðèéí àëü áîëîõ õÿìä õýðýãñëèéã àøèãëàõ, äóíä çýðãèéí ¿íýòýé çî÷èä<br />
áóóäàëä áàéðëàõ çýðýã çààëòûã ìºí äîòîîä æóðàìäàà îðóóëæ áîëíî.<br />
Äîòîîä ¸ñ ç¿éí æóðàìä ýäãýýð çààëòûã îðóóëñíààð èðãýíèé áàéãóóëëàãàòàé<br />
õîëáîîòîé õýí á¿ð çîõèñã¿é ýñâýë õýò ¿éëäýë õèéõã¿é áàéõàä òóñ äºõºì<br />
áîëíî. Èéì æóðìàà õýëýëöýæ, áîëîâñðóóëæ, áàòëàõ ÿâöàä áàéãóóëëàãà<br />
çàð÷èì, ¿íýëýìæýý èë¿¿ íàðèéí òîäîðõîéëäîã. Æóðìàà áàéãóóëëàãàä<br />
øèíýýð àæèëä îðñîí àæèëòàí, çàõèðàë, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í<br />
òóñ á¿ðò ºã÷ áàéõ ¸ñòîé. Îëîí èðãýíèé áàéãóóëëàãà àæèëòàí, óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, çàõèðëóóäààðàà èéì æóðìûã ýðãýí õÿíóóëæ, çºð÷èë<br />
áàéõã¿é òàëààð æèë á¿ð ãàðûí ¿ñýã çóðóóëäàã áàéíà 183 . Áàéãóóëëàãûí<br />
ìàø òîäîðõîé, õàòóó öýãöòýé ¸ñ ç¿éí æóðìûã áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëñýí<br />
áàéäàë íü ¿éë àæèëëàãààíû ºíäºð çàð÷èì, õýì õýìæýýã ìºðääºã òàëààð<br />
òîä áàðèìòûã õàíäèâëàã÷, ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãäàãñàä, ñîíèðõîã÷<br />
áóñàä òàëóóäàä îëãîäîã áîëíî.<br />
12.2 Äýýâýð áàéãóóëëàãà<br />
À. Èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä ¿éë àæèëëàãàà, ìåíåæìåíòèéí çàð÷èì, õýì<br />
õýìæýýãýý áîëîâñðóóëæ, çàðëàí òóíõàãëàæ, õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õîîðîíäîî<br />
íýãäýæ äýýâýð áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõûã õóóëèàð çºâøººð÷, íèéãìýýðýý<br />
õºõè¿ëýí äýìæäýã áàéâàë çîõèíî.<br />
Òàéëáàð<br />
Õóóëèéí áóñàä ýòãýýä èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ýðõòýé<br />
òàëààð ýíý íîìûí 3.1¨ á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí áèëýý. Èéìä èðãýíèé õýñýã<br />
áàéãóóëëàãà äýýðõ á¿ëýãò äóðäñàíû àäèë õýì õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ,<br />
òóíõàãëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð äýýâýð áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõ<br />
ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë, òîäîðõîé ñàëáàðò /ºíäºð íàñòàé èðãýäýä<br />
çîðèóëñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, ýñâýë áàéãàëü õàìãààëàë ã.ì./ ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãóóä ñàéí óäèðäëàãà, èë òîä áàéõ, õºðºíãº<br />
õóðèìòëóóëàõ, áîëîí áóñàä àñóóäëààð òóñãàé õýì õýìæýýã àðä÷èëñàí<br />
çàìààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ íýãäñýí áîë òýäãýýð çàð÷ìûã áàðèìòëàí<br />
àæèëëàõàà íîòëîõûã ãèø¿¿í áàéãóóëëàãóóäààñàà øààðäàæ áîëîõ þì.<br />
Äýýðõ çàð÷ìûã ãèø¿¿ä õýðõýí áàðèìòàëæ áàéãààä äýýâýð á¿ëýã õÿíàëò<br />
øààðäëàãà òàâüæ, çºð÷èëòýé ¿éë àæèëëàãààãàà çàëðóóëæ ÷àäààã¿é<br />
ãèø¿¿äèéã õàñàõ çýðýã ýðõ ìýäëèéã ãèø¿¿äýä íü îëãîæ áîëîõ þì. Èéì<br />
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýë, ãèø¿¿íýýñ õàñàãäñàí áàéãóóëëàãà, ìºí<br />
òîãòîîñîí çàð÷èì, õýì õýìæýýãýý õýâëýí íèéòýëñíýýðýý äýýâýð á¿ëýã<br />
íü ãèø¿¿í áàéãóóëëàãóóäûíõàà çàð÷èì÷ ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéòýä<br />
ìýäýãäýæ, èòãýëèéã íü õ¿ëýýõýä íýìýð òóñ áîëíî. Èéì áàéãóóëëàãàä<br />
ãèø¿¿í ìºí ýñýõ íü òýòãýëýã, ãýðýý àâàõ ñîíãîëòûí òîìîîõîí øàëãóóð<br />
áîëæ áîëîõ þì. Èéì äýýâýð áàéãóóëëàãà íü çàðèì òîõèîëäîëä òºðèéí<br />
ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëò óäèðäëàãûã èë¿¿ çîõèñòîé, ìºí õºíäëºíãèéí<br />
îðîëöîîã¿éãýýð îðëîæ ÷àääàã 184 .<br />
Á. Èðãýíèé äýýâýð áàéãóóëëàãàä ãèø¿¿í áàéõûã õóóëèàð øààðäàõ ¸ñã¿é.<br />
Â. Èðãýíèé ñàëáàðûí áàéãóóëëàãóóäûí àæèãëàí õÿíàæ, ¿íýëäýã “õîòî÷ íîõîé”<br />
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã çºâøººðºõ ¸ñòîé.
Òàéëáàð<br />
Çàðèì îðîíä èðãýíèé ñàëáàðûí á¿õ ýñâýë õýñýã áàéãóóëëàãûí ¿éë<br />
àæèëëàãààíä àæèãëàëò, õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîòîé èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä<br />
áàéäàã. Äýýâýð áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýë ñàéí äóðûí áàéõ ¸ñòîé<br />
áîë ýäãýýð áàéãóóëëàãà, õºòºëáºð íü òèéì áèø þì. “Õîòî÷ íîõîé”<br />
áàéãóóëëàãóóä íü ººðñäèéí çîõèñòîé ãýæ ¿çñýí øàëãóóð, ¿íýëýìæèéã<br />
ìºðäºí õýðýãëýõèéã õÿíàõ ¿¿ðýãòýéãýý𠺺𺺠ººðñäèé㺺 “òîìèëñîí”<br />
áàéãóóëëàãà þì. Òýäíèé ñóðòàë÷èëäàã õýì õýìæýý, øàëãóóð, ¿íýëýìæèéã<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàã÷èä, ýêñïåðò¿¿äòýé óðüä÷èëàí ñàéòàð<br />
íÿãòëàí ÿðèëöàæ õýëýëöñýíèé ¿íäñýí äýýð áîëîâñðóóëäàã. Õîòî÷<br />
íîõîé áàéãóóëëàãóóäûí ¿íýëãýý íü èðãýíèé áàéãóóëëàãûí äîòîîä õýì<br />
õýìæýýíèé à÷ õîëáîãäëûí òàëààð îëîí íèéòèéã ãýãýýð¿¿ëýõýä áîëîí<br />
çàðèì èðãýíèé áàéãóóëëàãà ýäãýýð ºíäºð çàð÷èì, õýì õýìæýýíä õ¿ð÷<br />
àæèëëàäãèéã îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõàä èõýýõýí ¿ð íºëººòýé áàéäàã.<br />
Õýäèéãýýð æèíõýíý óòãààðàà ñàéí äóðûí ãèø¿¿í÷ëýëã¿é ÷ õîòî÷ íîõîé<br />
áàéãóóëëàãóóä íü èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàð òºðººð áóñ õàðèí ººðºº<br />
ººðèé㺺 õÿíàæ óäèðäàõ ýðìýëçýëòýé áàéäãèéí ººð íýãýí ¿ëãýð æèøýý<br />
þì 185 .<br />
Á¯ËÝÃ-12. ÑÀÉÍ ÄÓÐÛÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ ÀÐÃÓÓÄ<br />
81
ÕÀÂÑÐÀËÒ<br />
ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ ÒÎËÜ<br />
1. Õàðúÿà áàéãóóëëàãà<br />
ªºð õóóëèéí ýòãýýäòýé ãóðàâäàã÷ õóóëèéí ýòãýýäèéã õàìòðàí ýçýìøäýã, ýñâýë<br />
íýã áîëîí ò¿¿íýýñ îëîí ººð áàéãóóëëàãàòàé èæèë íýðòýé, íýã çàõèðàëòàé áà/<br />
áóþó íèéòëýã õýì õýìæýýã áàðèìòàëäàã òóñäàà õóóëèéí ýòãýýä.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
82<br />
2.Ãèø¿¿äèéí ÷óóëãàí<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãûí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã<br />
õÿíàõ áîëîí áóñàä çîðèëãîîð ¿å ¿å çîõèîí áàéãóóëàãääàã íèéò ãèø¿¿äèéí<br />
÷óóëãàí.<br />
Òàéëáàð<br />
3.Àóäèòûí õîðîî<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëòýé îëîí áàéãóóëëàãà óäèðäàõ çºâëºëã¿é áàéäàã. Èéì<br />
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã ìåíåæåð, àæèëòíóóä íü ¿å ¿å<br />
õóðàëääàã íèéò ãèø¿¿äèéí ÷óóëãàíä çàõèðàãäàæ ò¿¿íèé õÿíàëòàíä<br />
áàéäàã. Ãýòýë ãèø¿¿í÷ëýëòýé òîìîîõîí îëîí áàéãóóëëàãà ãèø¿¿äèéí<br />
íýãäñýí õóðëààñ ñîíãîãäñîí óäèðäàõ çºâëºëòýé áàéäàã. Ýíý óäèðäàõ<br />
çºâëºë íü áàéãóóëëàãûíõàà áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, ìåíåæìåíòèéí<br />
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã çàõèðàí àæèëëàäàã áà ýíýõ¿¿ á¿ðýëäýõ¿¿í íü ãèø¿¿äèéí<br />
÷óóëãàíààñ òîãòîîñîí áîäëîãî, óäèðäàìæèéã ìºðäºæ àæèëëàäàã áàéíà.<br />
Áàéãóóëëàãûí ÷óóëãàí ãîëäóó æèëä íýã óäàà õóðàëääàã ó÷èð ò¿¿íèéã<br />
“æèëèéí íýãäñýí õóðàë” ãýæ íýðëýäýã.<br />
Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, ñàíõ¿¿ä õÿíàëò òàâüæ, óäèðäàõ çºâëºë áîëîí<br />
ãèø¿¿äèéí íýãäñýí õóðàëä òóñ áàéãóóëëàãà íü õóóëü, ººðèéí áàòàëñàí óäèðäàõ<br />
áàðèìò áè÷ãèéíõýý äàãóó àæèëëàæ áàéãàà ýñýõèéã æèëäýý íààä çàõ íü íýã óäàà<br />
òàéëàãíàõ ¿¿ðýãòýé öººí /1-3 òîîíû/ ãèø¿¿äýýñ á¿ðäñýí óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
õýñýã.<br />
Òàéëáàð<br />
4. Ñàëáàð<br />
Çàðèì îðîíä àóäèòûí õîðîîã “õÿíàëòûí çºâëºë” ãýäýã.<br />
Ãàäààäûí ººð îðîíä ýñâýë ººð ãàçàðò áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëäýã<br />
íýãæ. Ñàëáàð íü õóóëèéí ýòãýýä áèø.
5.Èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
Ýíý íîìîíä õýðýãëýãäýæ áàéãàà “èðãýíèé áàéãóóëëàãà” ãýñýí íýð òîìú¸îíä<br />
õîëáîî, íèéãýìëýã, ñàí, áóÿíû èòãýìæèò èâýýã÷, àøãèéí òºëºº áóñ áàéãóóëëàãà,<br />
áîëîí òóõàéí îðíû õóóëèéí ñèñòåìä óëñûí õýâøèë, àøãèéí òºëºº õýâøèë õî¸ðò<br />
áàãòààã¿é àëèâàà ýòãýýä õàìðàãäàíà. ªºðººð õýëáýë, èéì áàéãóóëëàãà àøèã<br />
îëñîí ÷ ò¿¿íèéãýý õóâààæ õóâààðèëäàãã¿é, èíãýæ õóâààðèëàõûã õîðèãëîñîí<br />
áàéäàã. ¯éëäâýð÷íèé ýâëýë, óëñ òºðèéí íàì, õîðøîî, ìºí ãîëäóó øàøíû çàí<br />
¿éë ¿éëääýã øàøíû áàéãóóëëàãà ¿¿íä õàìðàãäàõã¿é.<br />
Òàéëáàð<br />
6. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ<br />
“Èðãýíèé áàéãóóëëàãà” ãýäýã íü õóóëèéí íýð òîìú¸î áèø. Çàñãèéí<br />
ãàçðûí áóñ áºãººä àøãèéí òºëºº áóñ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã<br />
áàéãóóëëàãûã Äýëõèéí áàíê, ͯÁ, îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãà<br />
”òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà”, “ÒÁÁ” ãýäýã ÷ ýíý íü áàñ á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí<br />
çºâøººðºã人ã¿é íýð òîìú¸î þì. ªðãºí õýðýãëýãääýã ººð íýð òîìú¸î<br />
áîë: “èðãýíèé áàéãóóëëàãà” áóþó ÈÁ, “àøãèéí òºëºº áóñ áàéãóóëëàãà”,<br />
“õóâèéí ñàéí äóðûí áàéãóóëëàãà” çýðýã áîëíî.<br />
Íýãäñýí íýð òîìú¸îòîé áîëîõ, íýýëòòýé íèéãìèéã áèé áîëãîõîä îðóóëæ<br />
áóé õóâü íýìðèéã íü ç¿é ¸ñîîð ¿íýëýõ ¿¿äíýýñ “èðãýíèé áàéãóóëëàãà”<br />
ãýñýí íýðèéã ýíý íîìîíä õýðýãëýâ. Ýíý íîìîíä áè÷ñýí èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãà íü õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õóóëèéí ýòãýýä þì.<br />
Äýýð äóðäñàí÷ëàí øàøíû çàí ¿éë ýðõýëäýã øàøíû áàéãóóëëàãûã<br />
“èðãýíèé áàéãóóëëàãà” ãýñýí íýð òîìú¸îíä õàìðóóëàõã¿é. Ó÷èð íü<br />
øàøíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ãîëäóó òóñãàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã.<br />
Õàðèí øàøíû áàéãóóëëàãûí áàéãóóëñàí ñóðãóóëü, êëóáèéã ýíý íîìîíä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãà ãýæ òîäîðõîéëñîí áîëíî. Ìºí ¿éëäâýð÷íèé<br />
ýâëýë, óëñ òºðèéí íàì, õîëáîî, õîðøîîã èðãýíèé áàéãóóëëàãà ãýñýí íýð<br />
òîìú¸îíä õàìðóóëààã¿é.<br />
Èðãýíèé ýðõ ç¿éä õîëáîîã ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí<br />
õýëáýð, ñàíãóóäûã ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí õýëáýð ãýæ<br />
¿çäýã. Õàðèí Àíãëè-Ñàêñîí õóóëèéí òîãòîëöîîòîé îðíóóäàä íèéãýìëýã,<br />
õîëáîî, àøãèéí òºëºº áóñ êîìïàíè, áóÿíû áàéãóóëëàãóóäûã íýãæ áîëãîí<br />
îðóóëäàã.<br />
¯íäýñëýã÷, ñàíàà÷ëàã÷äûí óóëçàëò õèéæ, óäèðäàõ áàðèìò áè÷ãýý áàòàëæ,<br />
íîòàðèàòààð áàòàëãààæóóëàõ çýðýã èðãýíèé áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîõîä õóóëèàð<br />
øààðäñàí ¿éëäýë.<br />
7. Øèéäâýð, òîãòîîë, òóøààë<br />
Ñàéä íàðûí çºâëºë áóþó ÿàìäûí ñàéä çýðýã ã¿éöýòãýõ ñàëáàðûí ýðõ á¿õèé<br />
ýòãýýäèéí ãàðãàñàí áºãººä òºðººñ õýâë¿¿ëñýí æóðàì, ä¿ðýì.<br />
8. Òàòàí áóóëãàõ<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
83
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí äýýä óäèðäëàãààñ ñàéí äóðààðàà ýñâýë òºðèéí ç¿ãýýñ<br />
àëáàäàí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àëáàí ¸ñíû ñòàòóñûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ¿éëäýë.<br />
9. Õàíäèâëàã÷<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ìºíãº, ºì÷ õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýí ºãäºã õóóëèéí áîëîí<br />
áèå ýòãýýä.<br />
10. Õºðºíãèéí ñàí<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãààñ ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõ çîðèëãîîð<br />
õóðèìòëóóëæ, õºðºí㺠îðóóëñàí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ìºíãº.<br />
Òàéëáàð<br />
Õºðºíãèéí ñàíãààñ îëñîí îðëîãûã (íîãäîë àøèã, õ¿¿) èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
íü ººðèéí ¿éë àæèëëàãàà, õºòºëáºðò àøèãëàäàã áºãººä áàéãóóëëàãûã<br />
óäààí õóãàöààãààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õºðºíãèéí ýõ ñàíã õàðèí õýâýýð<br />
áàéëãàäàã áàéíà. Õºðºíãèéí ñàí íü ãîëäóó òýòãýëýã îëãîäîã ñàíãóóäàä<br />
áàéäàã áàéíà. Ãýòýë èõýíõ èðãýíèé áàéãóóëëàãà äàíñàíäàà õàìãèéí<br />
ñàéí òîõèîëäîëä äàðààãèéí 3-12 ñàðûí ¿éë àæèëëàãààíä ë õàíãàëòòàé<br />
õºðºíãºòýé áàéäàã áàéíà.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
84<br />
11. Áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã õóóëèéí ýòãýýä áîëãîõ õóóëèéí ¿éëäýë.<br />
Òàéëáàð<br />
12.Óäèðäàõ çºâëºë<br />
Øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷èã ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëýí òºðèéí ÿàì ãàçàð,<br />
ø¿¿õýä /íîìîíä ”òºðèéí õîëáîãäîõ àãåíòëàã” ãýñýí/ á¿ðòã¿¿ëýõ<br />
àæèëëàãààã “áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ” ãýæ íýðëýñýí áîëíî. Áàéãóóëëàãûí<br />
á¿ðä¿¿ëñýí ìàòåðèàë, áè÷èã áàðèìòûã õ¿ëýýí àâñíààð áàéãóóëëàãà íü<br />
õóóëèéí ýòãýýä áîëíî.<br />
Áàéãóóëëàãûí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, óäèðäàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ñàíõ¿¿ã<br />
õÿíàõ, óäèðäàõ ýðõòýé òîìèëîãäñîí áóþó ñîíãîãäñîí õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ.<br />
Òàéëáàð<br />
Õÿëáàð÷ëàõ ¿¿äíýýñ áóñàä õóóëü òîãòîîìæèä ºðãºí õýðýãëýãääýã ýíýõ¿¿<br />
íýð òîìú¸îã àøèãëàñàí áºãººä “òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë”, “çàõèðëóóäûí<br />
çºâëºë” ãýæ ººðººð áàñ íýðëýäýã. Èðãýíèé õóóëèéí ñèñòåìòýé çàðèì<br />
îðîíä ¿¿íèéã “õÿíàí óäèðäàõ çºâëºë” ãýýä ºäºð òóòìûí óäèðäëàãûã<br />
õàðèóöñàí õ¿ì¿¿ñýý “óäèðäëàãûí çºâëºë” ãýäýã áàéíà.<br />
13. Áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èã<br />
Áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðýã, ýðõ ìýäýë, óäèðäëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí õ¿ðýýã òîãòîîñîí õóóëü ¸ñíû áàðèìò áè÷èã.<br />
Òàéëáàð<br />
Ýíý íîìîíä “áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò” ãýæ õîëáîãäîõ á¿õ íýð<br />
òîìú¸îã õàìðóóëàí õýðýãëýñýí áîëíî. Èðãýíèé (ýõ ãàçðûí) ýðõ ç¿éí<br />
ñèñòåìä “¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã”, “áàéãóóëàõ òîãòîîë”, “ä¿ðýì”
14. Õóóëü<br />
çýðýã íýð òîìú¸î õýðýãëýäýã. Àíãëè-Ñàêñîí ýðõ ç¿éí ñèñòåìä “ýâëýëäýí<br />
íýãäýõ òóõàé òóíõàã”, “áàéãóóëëàãà áîëñîí òóõàé ¿íýìëýõ”, ä¿ðýì” ãýæ<br />
íýðëýäýã.<br />
Ïàðëàìåíò, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí àëü íýã õýñãèéí áàòëàí ãàðãàæ, óëñààñ<br />
õýâëýñýí åðºíõèé áºãººä çààâàë ìºðäºõ ¸ñòîé ýðõ ç¿éí ä¿ðýì 186 .<br />
15. Õóóëèéí ýòãýýä<br />
Õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ ¿¿ðãýý ýäëýõ ÷àäâàðòàé, õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà<br />
õ¿ëýýäýã áàéãóóëëàãà áîëæ áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýä.<br />
16. Óñòãàõ /äóóñãàâàð áîëãîõ<br />
Òàòàí áóóãäñàí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã õóâààðèëæ, ºðèéã áàðàãäóóëæ,<br />
áóñàä õàðèóöëàãûã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãàà.<br />
17. Óäèðäëàãà áóþó óäèðäëàãûí çºâëºë<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé, óäèðäàõ<br />
çºâëºëººñ ñîíãîãäñîí öººí õ¿íòýé á¿ëýã.<br />
Òàéëáàð<br />
Óäèðäëàãà áóþó ã¿éöýòãýõ àëáà õàøäàã õ¿í óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í<br />
áàéæ áîëîõã¿é ãýñýí íèéòëýã õàíäëàãà áàéäàã ÷ ã¿éöýòãýõ àëáàíû äàðãûã<br />
àëáàí òóøààëààð íü óäèðäàõ çºâëºëä îðóóëäàã.<br />
18. Íèéòýä ¿éë÷èëäýã áîëîí ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü òóõàéí<br />
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿äýýñ á¿ðääýã. Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãà íü ãîëäóó<br />
óäèðäàõ çºâëºëòýé ýñâýë ¿¿íòýé èæèë òºñòýé áàéãóóëëàãàòàé áàéäàã áºãººä<br />
ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéã áàéãóóëëàãûí íèéò ãèø¿¿ä ñîíãîæ, íèéò ãèø¿¿äèéíõ ºìíº<br />
òàéëàãíàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýäýã.<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü óäèðäàõ çºâëºë<br />
ýñâýë ¿¿íòýé èæèë òºñòýé áàéãóóëëàãà áàéäàã.<br />
Òàéëáàð<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áîëîí ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãà íü çàð÷ìûí ¿íäñýí<br />
ÿëãààòàé. Ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü<br />
íèéò ãèø¿¿äèéíõýý ç¿ãýýñ äàâõàð óäèðäëàãà, õÿíàëòòàé áàéäàã. Äîòîîä<br />
èéì óäèðäëàãà, õÿíàëò áàéäàã ó÷ðààñ ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãàä<br />
òºðèéí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëò áàãà áàéäàã. Ãýõäýý áîäèò àìüäðàë äýýð<br />
èéì áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãààã õàíãàëòòàé<br />
õÿíàäàãã¿é 187 . Èéìä íèéòýä ¿éë÷ëýõ çîðèëãîòîé áàéãóóëàãäñàí<br />
ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéò<br />
õÿíàõ ñîíèðõîëòîé áàéõ ¸ñòîé.<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
85
Èðãýíèé ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéãóóëëàãûã íààä çàõ íü ãóðâàí èðãýí ýñâýë<br />
áàéãóóëëàãà íèéëæ áàéæ áàéãóóëàõ ¸ñòîé ãýæ õóóëüä çààñàí áàéäàã.<br />
Çàðèì îðíû õóóëüä ÿìàð ÷ õóóëèéí ýòãýýä (áàéãóóëëàãà) ¿¿íèéã<br />
áàéãóóëàõ ýðõòýé ãýñýí áàéäàã ÷ îëîí îðîíä ¿¿íèéã çºâøººðäºãã¿é. Èéì<br />
òîõèîëäîëä èæèë òºñòýé èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ,<br />
òýäãýýðèéí íýðèéí ºìíººñ ¿ã õýëäýã äýýâýð áàéãóóëëàãûã àëáàí ¸ñîîð<br />
áàéãóóëàõ íü õýö¿¿, çàðèìäàà áîëîìæã¿é áîëäîã.<br />
Ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãûã çîõèöóóëäàã õóóëèàð õàðèí èéì<br />
áàéãóóëëàãûã íýã áà ò¿¿íýýñ îëîí èðãýí ýñâýë áàéãóóëëàãà íýãäýæ<br />
áàéãóóëæ áîëîõîîð çààñàí áàéäàã. ̺í èéì õóóëèàð ãèø¿¿í÷ëýëã¿é<br />
áàéãóóëëàãûã ãýðýýñëýë áîëîí áóñàä òààëëûí (òåñòàìåíò) ¿éëäëýýð<br />
áàéãóóëàõûã çºâøººðäºã. Õºðºíãèéí ñàíòàé, òýòãýëýã îëãîã÷ áàðàã á¿õ<br />
áàéãóóëëàãà ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãûí õýëáýðòýé áºãººä òýäãýýðèéí<br />
îëîí íü ãýðýýñëýë, õ¿ñëèéí ¿éëäëýýð áàéãóóëàãäñàí áàéäàã. Óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé îðîí òîî ãàðñàí òîõèîëäîëä çºâëºëèéí áóñàä<br />
ãèø¿¿ä ò¿¿íèéã íºõäºã, ýñâýë ãàäíààñ /õàðüÿà áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàã÷èä, óäèðäàõ çºâëºëººñ/ òîìèëîõ æóðìààð àñóóäëûã øèéääýã.<br />
Áàéãóóëëàãûí äýýä óäèðäëàãà íü óäèðäàõ çºâëºë, ýñâýë ãèø¿¿äèéí<br />
íýãäñýí õóðàë áàéõ ýñýõ àñóóäëûã áàéãóóëëàãûí çîðèëãî òîäîðõîé á¿ëýã<br />
ãèø¿¿äýä ¿éë÷èëäýã, ýñâýë íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéõ àñóóäëààñ ÿëãàí<br />
ñàëãàõ íü ç¿éòýé.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
86<br />
19. Ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã, íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà<br />
Ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà (ïÈÁ) íü õýñýã á¿ëýã èðãýíèé àøèã<br />
ñîíèðõëûí ýðõýìëýæ áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãà. Íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà<br />
(ͯÈÁ) íü íèéò èðãýä, ýñâýë ò¿¿íèé íýã õýñãèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿íäñýí ýñâýë öîðûí ãàíö çîðèëãîòîéãîîð áàéãóóëàãäñàí<br />
áàéãóóëëàãà.<br />
Òàéëáàð<br />
Îëîí îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãà äîòðîîñ íèéòýä ¿éë÷èëäýã<br />
áàéãóóëëàãóóäàä òóñãàé õºíãºëºëò, äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã. ͯÈÁ-ûí<br />
çàð÷ìûí çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãàà íü íèéò èðãýä, ýñâýë ò¿¿íèé ÷óõàë<br />
õýñýãò õ¿ð÷ òóñäàã. Äóó õºãæèì ñîíèðõîã÷äûí õîëáîî, äàëáààò çàâü<br />
ñîíèðõîã÷äûí íèéãýìëýã çýðýã íü åðºíõèé人 íèéãýìä àøèãòàé ÷<br />
ýíý íü ¿íäñýíäýý çºâõºí ººðèéí ãèø¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº<br />
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òóë ýäãýýð íü ͯÈÁ áóñ õàðèí ïÈÁ þì.<br />
ªºðººð õýëáýë ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà íü íèéãýìä òóñòàé ÷<br />
òýäãýýð íü íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº áóñ áºãººä èðãýäèéí ñîíèðõîëä<br />
íºëººëäºãã¿é. Ãýõäýý ͯÈÁ-ûí ãèø¿¿ä íü áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë<br />
àæèëëàãààíä íýãäìýë çîðèëãî, àøèã ñîíèðõîëòîé áàéäàã ÷ ¿¿íèéã õàìòûí<br />
àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà, áóþó ïÈÁ ãýæ ¿çäýãã¿é. Æèøýý<br />
íü, Êàìáîæ óëñûí èðãýäýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íýã¿é ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé<br />
ýì÷ íà𠺺ðèéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ñýòãýëèéí<br />
óãààñ ñîíèðõîëòîé áàéäàã ÷ òýðõ¿¿ áàéãóóëëàãûã õàìòûí àøãèéí òºëºº<br />
áóñ, õàðèí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ áàéãóóëëàãà ãýíý.<br />
¯éë àæèëëàãàà íü ¿íäñýíäýý ýñâýë çºâõºí íèéòèéí ñîíèðõîë, ñàéí
Òàéëáàð<br />
ñàéõàíä ÷èãëýãäýýã¿é áîë áàéãóóëëàãàä ͯÈÁ-ûí ñòàòóñûã îëãîõ<br />
¸ñã¿é. ïÈÁ ÷ íèéòýä àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà /òóõàéëáàë, äàëáààò<br />
çàâü ñîíèðõîã÷äûí õîëáîî àþóëã¿é ñýëýëòèéí äóãóéëàí àæèëëóóëàõ/<br />
ÿâóóëäàã áàéæ áîëîõ àâ÷ ýíý íü ò¿¿íèéã ͯÈÁ áîëãîõã¿é.<br />
Åð íü ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã “íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí” òºëººõ ãýæ<br />
íàðèéí òîäîðõîéëîõ õýö¿¿ áàéäàã. Åðºíõèé人 èéì ¿éë àæèëëàãàà íü<br />
á¿õýëäýý íèéò èðãýäèéã ýñâýë ò¿¿íèé õýñýãò, ýñâýë çîðèëòîò á¿ëýãò<br />
÷èãëýãäñýí áàéõ 188 áà ýíýõ¿¿ çîðèëòîò á¿ëýã íü íèéò õ¿í àì äîòîð<br />
õàðüöàíãóé ýìçýã áàéäàëòàé ýñâýë òýðõ¿¿ á¿ëýãò çîðèóëæ ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõ íü íèéòýä òîäîðõîé à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ ¸ñòîé. Æèøýý íü,<br />
Áóõàðåñòýä òàõèð äóòóó ðóìûí õ¿¿õä¿¿äèéã àñàðäàã áàéãóóëëàãà öººí<br />
òîîíû õ¿íèéã õàìðàõ àâ÷ ͯÈÁ áîëíî. ̺í Ìàðîêêî, Ìàëè óëñûí<br />
í¿¿äýë÷èä, Áðàçèëèéí øèðýíãýí îéí óóãóóë õ¿ì¿¿ñò òóñëàõ çîðèëãîòîé<br />
áàéãóóëëàãà ÷ ͯÈÁ áîëíî 189 .<br />
Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ ¿éë àæèëëàãàà íü þó áîëîõûã õóóëèíä<br />
ãîëäóó çààñàí áàéäàã. Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä: áîëîâñðîë, øàøèí,<br />
óðëàã, øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã àðèëãàõ, áàéãàëü îð÷èí,<br />
õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ íü “íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ ¿éë<br />
àæèëëàãàà” áîëíî 190 . Ãýòýë çàðèì çîðèëãî, æèøýý íü “ò¿¿õèéí äóðñãàëò<br />
ç¿éëñèéã õàìãààëàõ” íü ìºí ÷àíàðààðàà íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº<br />
áîëîâ÷ õýðýâ õîëáîãäîõ õóóëèéí äýýðõ æàãñààëòàä îðîîã¿é áîë èéì ¿éë<br />
àæèëëàãààã íèéòèéí àøãèéí òºëººõ õýìýýí ¿çýõã¿é.<br />
ͯÈÁ, áóþó ïÈÁ àëèí áîëîõûã òîäîðõîéëîõäîî áàéãóóëëàãûí<br />
çîðèëãûã øèíæëýõýýñ ãàäíà ò¿¿íèé ñàíõ¿¿ãèéí àæèëëàãààã ñîíèðõîõ íü<br />
òóñòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, õàìòûí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ áàéãóóëëàãà<br />
íü íèéãìèéí ãèø¿¿äýýñ õàíäèâ, òýòãýëýã àâ÷ áîëäîã ÷ /æèøýý íü, õàìòëàã<br />
äóó÷èä ººð õîò, ãàäààäûí äóóíû òýìöýýíä îðîëöîõ çîðèëãîîð õîòûíõîî<br />
îëîí íèéòýýñ õàíäèâ öóãëóóëàõ/, ãèø¿¿äèéí òàòâàð áîëîí áóñàä ýõ<br />
¿¿ñâýðýýñ áàéãóóëëàãûíõàà ñàíõ¿¿æèëòèéã àâäàã. Õàðèí íèéòèéí àøèã<br />
ñîíèðõëûí òºëºº áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîë õóâèéí<br />
áîëîí çàñãèéí ãàçðûí òýòãýëýã, èðãýäèéí õàíäèâ áàéäàã.<br />
20. Òºðèéí õîëáîãäîõ ÿàì, àãåíòëàã<br />
Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà<br />
áîëîí ñàíõ¿¿æèëòèéã õÿíàõ ¿¿ðýã á¿õèé çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà /ÿàì,<br />
ø¿¿õ, îðîí íóòãèéí çàõèðãàà ã.ì./. ̺í ͯÈÁ-ûí ñòàòóñ îëãîäîã, ͯÈÁ-ûí ¿éë<br />
àæèëëàãàà, ñàíõ¿¿æèëòèéã õÿíàõ ¿¿ðýã á¿õèé çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà áàñ<br />
áàéæ áîëíî.<br />
21. Ä¿ðýì æóðàì áà çààâàð<br />
Òºðèéí ÿàì, õîëáîãäîõ ãàçðààñ áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí, òºðººñ õýâëýæ íèéòýëñýí<br />
óäèðäàìæ. Èéì óäèðäàìæèéã õóóëü òîãòîîõ, ýñâýë ø¿¿õ áàòàëæ çààâàë ìºðäºõ<br />
ñòàòóñ îëãîñîí áàéæ áîëíî.<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
87
Òàéëáàð<br />
Òºðèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààñ òîäîðõîé ä¿ðýì, æóðàì, çààâðûã<br />
áàðèìòàëæ àæèëëàõûã øààðääàã áà ýäãýýð íü çàðèìäàà õîëáîãäîõ<br />
ñóáúåêòäýý çààâàë ìºðäºõ ñòàòóñòàé áàéäàã. Ýäãýýð íü åðºíõèé人<br />
õóóëü, òîãòîîë, øèéäâýð, òóøààëûã õýðýãæ¿¿ëýõ óòãàòàé áàéäàã áºãººä<br />
çàðèì îðîíä õóóëèéí ñòàòóñòàé, çàðèì îðîíä õóóëèéí ñòàòóñã¿é áàéäàã.<br />
Ø¿¿õèéí õýðã¿¿äèéí õóâüä õîëáîãäîõ ä¿ðýì, æóðàì, çààâðûí àëáàí ¸ñíû<br />
òàéëáàð ãàðãàñàí áàéãóóëëàãà ðóó ø¿¿õ õàíääàã. Ãýâ÷ çàðèìäàà ø¿¿õ<br />
òóõàéí õýðýãò õýðýãëýãäýõ ¸ñòîé õóóëèéí àãóóëãà, õ¿ðýýíýýñ õàëüñàí ãýñýí<br />
øàëòãààíààð àëáàí ¸ñíû òàéëáàðûã ¿ë îéøîîäîã. ̺í çàðèì òîõèîëäîëä<br />
õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà çààâàë ìºðäºõ ýðõ ç¿éí æóðàì áîëîâñðóóëàõ<br />
ýðõ ìýäëýý çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëäýã áà èíãýõèéí òóëä<br />
çàñãèéí ãàçðûí áîëîâñðóóëñàí æóðìûã õóóëü÷èëæ áàòàëäàã áàéíà.<br />
22. Èâýýí òýòãýã÷ (ñïîíñîð)<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ìºíãº, ºì÷ õºðºí㺠õàíäèâëàí, ýíý òóõàé íèéòýä<br />
ìýäýýëíý ãýæ õ¿ëýýæ áàéäàã èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä.<br />
23. Ñàëáàð íýãæ<br />
Õóóëèéí òóñäàà ýòãýýäèéí á¿ðýí áóþó õýñýã÷èëñýí ºì÷ëºë, õÿíàëò äîð áàéäàã<br />
õóóëèéí ýòãýýä.<br />
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
24. Òàòâàðûí òààòàé íºõöºë<br />
Íýã áóþó õýä õýäýí òàòâàðûí õóóëüä çààñíû äàãóó òàòâàðûí ýåðýã äàâóó<br />
áàéäàë.<br />
Òàéëáàð<br />
Îðëîãûí òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõèéã òàòâàðûí òààòàé íºõöºë ãýíý.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã èâýýí òýòãýã÷, õàíäèâëàã÷äûí<br />
òàòâàð íîãäóóëàõ õºðºíãèéí õýìæýýã áóóðóóëàí òîîöîõûã òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò ãýíý. ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéí áîëîí íýìýãäñýí ºðòãèéí òàòâàðààñ<br />
÷ºëººëºõ, “òýã” ò¿âøèíä òîãòîîõ íü áàñ òàòâàðûí òààòàé íºõöºë ìºí.<br />
25. Yéë àæèëëàãààã çîãñîîõ<br />
Áàéãóóëëàãûí îðøèí òîãòíîõûã äóóñãàâàð áîëãîõûã çàðèìäàà èíãýæ íýðëýäýã<br />
÷ áàéãóóëëàãûí “Í¯ÈÁ” ñòàòóñûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõîä ýíý íýð òîìú¸îã ãîëäóó<br />
õýðýãëýãääýã.<br />
88
ǯ¯ËÒ ÒÀÉËÁÀÐ<br />
1 Õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä òóñäàà õóóëèéí íýãæ áàéãóóëàõ õýä õýäýí øàëòãààí áàéäàã.<br />
¯¿íä: (1) óã øèíý áàéãóóëëàãûã ººðèéí íýðýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæòîé áîëãîõ<br />
(áàíêèíä ººðèéí äàíñ íýýõ, àëáàí áàéð ò¿ðýýñëýõ, àæèëëàãñàä àâàõ), (2) áàéãóóëëàãàä<br />
àæèëëàäàã õóâü õ¿ì¿¿ñ ¿¿ðãýý ñàíààòàé áîëîí õàéõðàìæã¿éãýýñ áîëæ çºð÷ñºí ¿éëäýëä<br />
îíîîõ õàðèóöëàãûã õÿçãààðëàõ, (3) áàéãóóëëàãàà óðò óäààí õóãàöààíä îðøèí òîãòíóóëàõ,<br />
(4) óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä áîëîí àëáàí õààã÷äûí ñîíãóóëü çýðýã áàéãóóëëàãûí äîòîîä<br />
óäèðäëàãûí òîäîðõîé, áºãººä õóóëü ¸ñíû äàãóó õýðýãæèõ¿éö ä¿ðýì æóðàì òîãòîîõ, (5)<br />
çºâõºí õóóëü ¸ñîîð ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí íýãæèä îëãîãääîã óëñûí äýìæëýã, òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò çýðãèéã ýäëýõ áîëîìæòîé áîëîõ, (6) èõýíõ õóâèéí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èä çºâõºí<br />
õóóëèéí ýòãýýäýä òýòãýëýã îëãîäîã ó÷èð íü òýäíýýñ äýìæëýã ñàíõ¿¿æèëò àâàõ áîëîìæòîé<br />
áàéõ.<br />
2 ¯éëäâýð÷íèé ýâëýë, óëñ òºðèéí íàì, øàøíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãóóä<br />
íü èðãýíèé ÷óõàë áàéãóóëëàãà þì. Ãýõäýý ýäãýýð áàéãóóëëàãûã èðãýíèé áóñàä òºðëèéí<br />
áàéãóóëëàãûã çîõèöóóëäàã õóóëèàñ àðàé ººð õóóëèàð çîõèöóóëäàã. Ãýñýí ÷ ýíýõ¿¿<br />
óäèðäàìæèä ñàíàë áîëãîñîí ä¿ðýì æóðìûí èõýíõ íü ýäãýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ìºí<br />
òîõèðíî.<br />
3 Èõýíõ õóóëü, ìºí ýäãýýð õóóëèéí òàéëáàð òîäîðõîéëîëòûã Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûí<br />
õóóëèéí îëîí óëñûí òºâèéí (ÀÁÁÕÎÒ) http://ww÷.icnl.org âýá õóóäàñíààñ ¿çýæ áîëíî.<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèóäûí øèíý÷ëýëòèéí òàëààð äýýðõ âýá õóóäñûã ¿çíý ¿¿. ̺í<br />
Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèéí îëîí óëñûí ñýòã¿¿ëèéã http://law.cua.edu/students/orgs/<br />
ijcsl, Àëëèàíñ ñýòã¿¿ëèéã http://www.allavida.org/alliance, SEAL ñýòã¿¿ëèéã http://www.efc.<br />
be/publications/sealabstract.html âýá õóóäàñíààñ òóñ òóñ ¿çíý ¿¿.<br />
4 Õàâñðàëòûã ¿çíý ¿¿<br />
5 Ýíý óòãààð èðãýíèé á¿õ áàéãóóëëàãà íèéòýä àøèã òóñòàé áàéäàã. Ãýõäýý õ¿ì¿¿ñèéã<br />
íèéòëýã àøèã ñîíèðõëîî õýðýãæ¿¿ëýõ¿¿äíýýñ íýãäýæ àæèëëàõ íü ñàéøààëòàé áîëîâ÷ òèéì<br />
áàéãóóëëàãà áîëãîí ͯÈÁ áàéíà ãýñýí ¿ã áèø.<br />
6 Æèøýý íü Íàìèáè óëñûí ¿íäñýí õóóëüä “á¿õ õ¿ì¿¿ñ ýâëýëäýí íýãäýõ, õîëáîî íèéãýìëýã<br />
áîëîí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, óëñ òºðèéí íàì çýðãèéã áàéãóóëàõ, òýäãýýðò íýãäýõ ýðõòýé” ãýæ<br />
çààñàí áàéäàã (Íàìèáè óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí 3-ð á¿ëýã, ÕÕI çààëò §). ÿðæèéí ¿íäñýí<br />
õóóëüä “á¿õ õóâü õ¿í ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéã îðîëöóóëààä õîëáîî áàéãóóëàõ, ò¿¿íä íýãäýõ<br />
ýðõòýé” ãýæ çààñàí áàéíà (ÿðæèéí ¿íäñýí õóóëü 2 á¿ëýã, XXVI çààëò). Äýëõèéí èõýíõ<br />
óëñûí ¿íäñýí õóóëèéã http://www.oncampus.richmond.edu/-jjones//confinder/const.htm âýá<br />
ñàéòààñ ¿çíý ¿¿.<br />
7 Øâåéöàðèéí èðãýíèé õóóëü áîëîí Schweizerisches Zivilgestetzbuch [ZGB] 1 áîòü, 1 á¿ëýã,<br />
52 (2) çààëòûã æèøýý áîëãîí ¿çíý ¿¿. (“Îëîí íèéòèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó àæèëëàæ<br />
áóé õîëáîî, ñàíãóóä, ò¿¿í÷ëýí àæ àõóéí ÿìàð íýãýí çîðèëãîã¿é íèéãýìëýã¿¿ä, øàøíû<br />
áîëîí ãýð á¿ëèéí ñàíãóóä á¿ðòã¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é”.) Õàðèí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä<br />
àæ àõóéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëäýã íèéãýìëýã áîë á¿ðòã¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. ̺í Àøãèéí áóñ<br />
áàéãóóëëàãûí òóõàé Àëáàíè Óëñûí ×óóëãàíû õóóëèéã ¿çíý ¿¿ (Õóóëü 8788, 1 õýñýã, 3 çààëò,<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
89
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
2001 îíû 5 ñàðûí 7, (“Õ¿í áîëãîí àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà õýìýýí á¿ðòã¿¿ëýëã¿éãýýð<br />
ýâëýëäýí íýãäýæ áîëíî”.)<br />
8 Äîòîîäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí áèå á¿õèé áîë<br />
“àëáàí ¸ñíû” èðãýíèé áàéãóóëëàãà áîëíî. Õàðèí áóñàä õóóëèéí áèåã¿é íýãæ íü “àëáàí<br />
áóñ” èðãýíèé áàéãóóëëàãà áîëäîã. Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæ íü àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
çîõèöóóëàõ õóóëèóä äýýð àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëñýí. Õàðèí àëáàí áóñ õîëáîî, ýâñëèéã õóâü<br />
õ¿íèé ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ ¿íäñýí ýðõ<br />
÷ºëººã õàíãàäàã áóñàä õóóëèàð õàìãààëäàã.<br />
9 Íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéã 2.1 õýñãýýñ ¿çíý ¿¿<br />
10 (Ashutosh Varshney) Àøóòîø Âàðøíèéí “¯íäýñòýí õîîðîíäûí õÿìðàë áà èðãýíèé àìüäðàë”<br />
(Ethnic Conflict and Civic Life) -èéã ¿çíý ¿¿. 2002 îíû 3-4 ñàð, Hindus anf muslims in India<br />
ñýòã¿¿ë. (“Ýíýòõýã äýõü íèéãìèéí ººð ººð á¿ëã¿¿äèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ñóäàëãààíààñ<br />
õàðàõàä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí îðîëöîî áàéñíààð ýíõ òàéâíûã áýõæ¿¿ëæ, èðãýäèéí<br />
á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí õ¿÷èðõèéëëèéã óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, óëñ òºðèéí ýëèò¿¿äèéí<br />
òóéëøðóóëàõ ñòðàòåãèéã õÿçãààðëàæ ÷àääàã áàéíà.”)<br />
11 11.3 õýñãèéí òàéëáàðûã ¿çíý ¿¿. ̺í Êàðëà Ñàéìîíû Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîï äàõü íèéãìèéí<br />
áîëîí óðëàãèéí ñàëáàð äàõü õóâü÷ëàë (Provitization of Social and Cultural Services in Central<br />
and Eastern Europe) íîìûí Õàðüöóóëñàí òóðøëàãà (Comparative Experience) õýñãèéã<br />
¿çíý ¿¿. 383 õ. (1995)<br />
12 ”Íèéòýä çîðèóëñàí áàðàà, ¿éë÷èëãýý” ãýäãèéã ýäèéí çàñàã÷èä òîäîðõîéëîõäîî “ îëîíõè<br />
á¿òýýí áèé áîëãîõîä öººíõèä á¿òýýñíýýñ èë¿¿ èõ ¿íýòýé òóñäàãã¿é õàðèí íýãýíò áèé<br />
áîëãîñíû äàðàà ò¿¿íèé ¿ð õèøãèéã îëîíõ ÷ áàñ õ¿ðòýæ áàéäàã ç¿éëèéã õýëíý” ãýæýý.<br />
¯¿íèé ñîíãîäîã æèøýý áîë äàëàéí ãýðýëò öàìõàã þì.<br />
13 “Ñàëáàð÷ëàõ” ãýñýí îíîëûí äàãóó íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã ìýðãýæèë<br />
÷àäâàð á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí õàìãèéí äîîä øàòíû íýãæ, ñàëáàð íü ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé<br />
áºãººä õàìãèéí äîîä øàòíû ýíý áàéãóóëëàãà íü ýðõ áàðèã÷äààñ õàìãèéí õîë õàðèí àðä<br />
ò¿ìýíä õàìãèéí îéð áàéäàã. Èéì íýãæ, ñàëáàð íü èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéæ áîëíî.<br />
Àíäðåé Ìàëòîíèãèéí (Andrea Maltoni) “Èòàëè äàõü ñàëáàð÷ëàõ çàð÷èì: àãóóëãààðàà<br />
õýâòýý çàð÷èì áîëîõ íü, ò¿¿íèéã ¯íäñýí õóóëüä õ¿ëýýí çºâøººðñºí íü (The principles of<br />
Subsidiarity in Italy: It’s Meaning as a “Horizontal” Principle and Recent Constitutional Recognition)<br />
íîìûã ¿çíý ¿¿. Àøãèéí áóñ. (2002 îíû 7 ñàð)<br />
http://www.icnl.org/journal/vol4iss4/ar_maltoni.htm. âýá õóóäñàí äýýð áàéãàà.<br />
14 Ðîáåðò Ïóòíàìûí (Robert Putnam) Àðä÷èëëûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü (Making Democracy Work)<br />
íîìûí Îð÷èí ¿åèéí Èòàëè äàõü Èðãýíèé óëàìæëàë (Civic Tradition in Modern Italy) 154-<br />
157 õóóäñûã ¿çíý ¿¿. (1993 îí). (“Èðãýíèé íèéãýì ç¿é íü ýäèéí çàñãèéã òàéëáàðëàõàä<br />
òóñëàíà, õàðèí ýäèéí çàñàã íü èðãýíèé íèéãýì ç¿éã òàéëáàðëàíà ãýäýã íü õóäëàà þì...<br />
Èðãýíèé íèéãìèéí õýâ çàíøèë, óëàìæëàë íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã óðüä÷èëàí<br />
òîäîðõîéëäîã... Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñýýñ<br />
àðàé äýýð íü õºãæèë áèø, õàðèí èðãýíèé íèéãýì ç¿é þì.”)<br />
15 Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë. ÕÝÒÒ. 217-ð Òîãòîîëûí 19-20 (1948 îíû 12 ñàðûí<br />
10)<br />
90
16 Ýíýõ¿¿ òåêñòýíä òºðèéí çààâàë ìºðäºõ ººð ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã áîëîõ Àôðèêèéí ä¿ðýì,<br />
Àìåðèêèéí êîíâåíö õî¸ð õî¸óëàà ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ,<br />
òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëíà. Õ¿íèé áà óëñ ò¿ìíèé ýðõèéí òóõàé<br />
Àôðèêèéí ä¿ðýì, 21. 59 9-11 (1981 îíû 6ñàðûí 27 áàòëàãäàæ 1986 îíû 10-ð ñàðûí 21 íä<br />
õ¿÷èíòýé áîëñîí), Àìåðèêèéí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé Êîíâåíö, 9, 673, 13, 15-19 (1969 îíû<br />
11-ð ñàðûí 22-íä áàòëàãäàæ 1978 îíû 7 ñàðûí 18 õ¿÷èíòýé áîëñîí). Ãýâ÷ ýâëýëäýí íýãäýõ<br />
ýðõ ÷ºëººíèé óòãûã ýíý õî¸ð á¿ñ íóòàãò äýëãýð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñýíã¿é. Ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ<br />
÷ºëººòýé õîëáîîòîéãîîð Õ¿íèé ýðõèéí Îëîí Óëñûí Àìåðèêèéí ø¿¿õýýð ñýòã¿¿ë÷äèéí<br />
õîëáîîíä çààâàë ãèø¿¿í áàéõ ãàíö àñóóäàë áàéñàí áºãººä Ǻâëºìæ Ñàíàë íü ãîëëîí õ¿íèé<br />
¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõèéí àñóóäàëä ÷èãëýãäæýý. “Ñýòã¿¿ë÷èéí ïðàêòèêèéí<br />
òóõàé õóóëèíä çààâàë ãèø¿¿í áàéõ íü”. (Àìåðèêèéí Êîíâåíöèéí 13, 19) Ǻâëºìæ ÎÑ-<br />
5/85 (1985 îíû 11 ñàðûí 13). Ãýòýë Àôðèêèéí Ä¿ðìèéí á¿ð á¿äýã ñóë çààëòóóäòàé àæýý.<br />
Òóõàéëáàë 10 äóãààð ç¿éëä èðãýíèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõäàà èðãýí íü<br />
“õóóëèéã ñàõèõ ” íºõöëèéã øààðäñàí áàéíà.<br />
Àðàáûí Õ¿íèé ýðõèéí Ä¿ðýìò ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí àòëàà ¿çýë áîäëîî<br />
÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëààã¿é áàéíà. Ýíý Ä¿ðýì õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîîã¿é<br />
áàéãàà. (1994 îíû 9-ð ñàðûí 15-íä îíä áàòëàãäñàí) Ýíý Ä¿ðìèéã http://www1.umn.edu/humanrts/instree/arabhrcharter.html##1.<br />
âýá õóóäñàí äýýðýýñ ¿çíý ¿¿.<br />
17 Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò. 999 ÕÝÒÒ. 171 (1966 îíû 12-ð<br />
ñàðûí 16) (1976 îíû 3-ð ñàðûí 23-íä õ¿÷èíòýé áîëñîí) 2003 îíû 7 ñàðûí 07-íû áàéäëààð<br />
äýëõèéí 149 îðîí ¿¿íä íýãäñýí. Ìºí ººð 8 óëñ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áîëîâ÷ ñî¸ðõîí áàòëààã¿é<br />
áàéíà. http://www.unhchr.ch/pdf/report.pdf. âýá õóóäñûã ¿çíý ¿¿.<br />
18 Ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé ÷óõàë ¿ð ä¿íãèéí íýã áîë ¿ë ýâëýëäýí íýãäýõ áàéõ ýðõ<br />
÷ºëºº þì. Åðºíõèéä íü õýëýõýä õýí ÷ õîëáîî, íèéãýìëýãò õ¿÷ýýð ãèø¿¿í áîëîõ ýñâýë<br />
õ¿÷ýýð ãèø¿¿í õýâýýð áàéõ ¸ñã¿é. Âèíî âàí Âèéíèé (Wino van Veen) “Ýâëýëäýí íýãäýõèéí<br />
ýñðýã ýðõ ÷ºëºº: Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí Åâðîïûí Êîíâåíöèéí 11-ð<br />
ç¿éë” ºã¿¿ëëèéã http://wwwicnl.org/journal/vol3iss1/ar_wv1.htm âýá õóóäñààñ ¿çíý ¿¿.<br />
(2000-ð îíû 10-ð ñàð). Èìåêà Èõåìå-èéí “Íèãåðèéí íèéãýì äýõ ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëºº:<br />
Õóó÷èí õýðýãëýý áà øèíý æóðàì” ºã¿¿ëëèéã (2002 îíû 5-ð ñàð) http://wwwicnl.org/journal/<br />
vol4iss23/ihemeprint.htm. âýá õóóäñààñ ¿çíý ¿¿.<br />
19 ÈÓÒÝÒÎÓÏ 2 ç¿éëèéí 17 äàõü òýìäýãëýãýý.<br />
20 Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí Íýìýëò Ïðîòîêîë, 999 UNTS<br />
171 (1966 îíû 12-ð ñàðûí 16íä áàòëàãäàæ, 1976 îíû 3-ð ñàðûí 23-íä õ¿÷èíòýé áîëñîí)<br />
2003 îíû 7-ð ñàðûí 07 –íû áàéäëààð 104 îðîí ñî¸ðõîí áàòàëñàí áºãººä 5 îðîí ãàðûí ¿ñýã<br />
çóðñàí áîëîâ÷ õàðààõàí ñî¸ðõîí áàòëààã¿é áàéíà. http://www.unhchr.ch/pdf/report.pdf. Âýá<br />
õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿.<br />
21 Ãîìäîëòîé õóâü õ¿ì¿¿ñ, ìºí äîòîîääîî á¿õ àðãààð çààëäààä àìæèëòàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñ óã<br />
Õîðîîíä áè÷ãýýð ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. ÈÓÒÝÒÎÓÏ-ûí õ¿ðýýíä óã Õîðîîíû òîãòîîëîîð<br />
çºð÷èë ãàðãàñàí óëñàä àíõààðóóëãà ºãäºã. 6 ñàðûí äîòîð òóõàéí óëñ óã àñóóäëààð òàéëáàð,<br />
àâñàí àðãà õýìæýýíèé òàëààð áè÷ãýýð õàðèó ºãºõ ¸ñòîé.<br />
22 213 UNTS 222 –èéã ¿çíý ¿¿ (1950 îíû 11-ð ñàðûí 4 íä áàòëàãäàæ 1953 îíû 9-ð ñàðûí 03-íä<br />
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí)<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
91
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
23 http://conventions.coe.int/treaty/EN/cadreprincipal.htm âýá õóóäñûã ¿çíý ¿¿. Åâðîïûí<br />
ñèñòåìèéã “äýëõèéä õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ õàìãèéí øèëäýã òîãòîëöîî” ãýäýã. Ìàéêë<br />
Èãíàòüåâèéí “Çºâ ç¿éë” (Michael Ignatieff, The Right Stuff) íîìûí 18-19 ¿çíý ¿¿ (2002 îíû<br />
6-ð ñàðûí 13).<br />
24 1998 îíû “Ñèäèðîïîëåñ áîëîí áóñàä Ãðåêèéí ýñðýã”. Sidiropoulos, UCP, OZDEP-èéí<br />
áàðèìòûã áîëîí Åâðîïûí õ¿íèé ýðõèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äèéã óã Ø¿¿õèéí http://www.<br />
echr.coe.int/eng/ âýá õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿.<br />
25 40 õóóäñàíä ¿ç.<br />
26 “Òóðêèéí Íýãäñýí Êîììóíèñò Íàì áîëîí áóñàä Òóðêèéí ýñðýã” 4 Eur. Ct. H.R.1 (1198)<br />
27 Ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëàë Íàì (OZDEP), Òóðê. 31 Eur. Ct. H.R. 27 (1198)<br />
28 Äýýðõèéí 14-ð õóóäñàíä ¿ç.<br />
29 Íýãäñýí Êîììóíèñò Íàìûã ¿ç, 33 õóóäàñíû 26 ç¿¿ëò.<br />
30 Îëîí îðíû ¯íäñýí õóóëü ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí çàìààð<br />
õóðàí öóãëàõ ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëæ ºãñºí áàéäàã. ̺í èõýíõ ¯íäñýí õóóëü çààëòóóäàà<br />
îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýíèé äàãóó òàéëáàðëàõ, ýäãýýð õóóëèéã ¿íäýñíèé õóóëèíäàà<br />
òóñãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé ãýñýí áàéäàã. Áóñàä îðíóóäûí õóóëèéí ñèñòåìä òóõàéí óëñûí<br />
õóóëü îëîí óëñûí õóóëüòàé çºð÷èëäñºí òîõèîëäîëä îëîí óëñûí õóóëèéã áàðèìòàëíà ãýæ<br />
çààñàí áàéäàã. Èéìýýñ àëü íýãýí óëñûí ¿íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëèíä ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ<br />
÷ºëººã “õóóëèíä çààñàí çîðèëãî”, áîëîí áóñàä çîðãûí õàíäëàãààð õÿçãààðëàñàí áàéñàí ÷<br />
ýäãýýð õóóëèéã òóõàéí óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, ïàêòàíä òóññàí õ¿íèé ýðõ<br />
÷ºëººòýé õîëáîîòîé çààëòóóä äàâàí ¿éë÷èëíý.<br />
31 Åâðîïûí Êîíâåíöèéã ¿çíý ¿¿. 22 ç¿¿ëò, 11 (2) çààëò. ÈÓÒÝÒÎÓÏ 17-ð ç¿¿ëò, 22 (2) çààëò,<br />
Àìåðèêèéí Êîíâåíö 16 ç¿¿ëò, 16 (2) çààëò.<br />
32 Ñèäèðîïîëîñèéã ¿çíý ¿¿. 40õ/24 ç¿¿ëò; Íýãäñýí Êîììóíèñò Íàì, 46õ/26 ç¿¿ëò.<br />
33 “Refah Partisi (Íèéãìèéí Õàëàìæèéí Íàì) áîëîí áóñàä Òóðêèéí ýñðýã”. Hudoc Reference<br />
REF00004090 (2003 îíû 2-ð ñàðûí 13).<br />
34 Æèøýý íü Ðåòðà Áàðäûí “Òóðêèéí íèéãìèéí õàëàìæèéí íàìûí õýðãýýð áàãà õóðëûí<br />
òàéëàíã” ¿çíý ¿¿. Èðãýíèé íèéãìèéí õóóëü (2003 îíû 7-ð ñàð) âýá õóóäàñ: http://www.law.<br />
cua.edu/students/orgs/ijcsl.<br />
35 Äýëõèé äàÿàð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëæ õºãæ¿¿ëýõýä<br />
íèéãýì äýõ õóâü õ¿í, á¿ëýã, áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààðõ òóíõàã, . Òîã.217À (III), 53-<br />
ð õóð, ͯÁ áàðèìò À/53/144(1999).<br />
36 Äýýðõèéí ç¿éë 1-èéã ¿ç. Åðºíõèé Àññåìáëåéí èéì òîãòîîëûã çààâàë äàãàõ àëáàã¿é õýäèé ÷,<br />
ýäãýýð íü çàðèìäàà îëîí óëñûí õóóëèéí ÷óõàë íîòëîõ áàðèìò áîëäîã. Ãàäààä Õàðèëöààíû<br />
òóõàé õóóëèéí ìýäýãäýë (3 äàõü), 103, n. 2 (1996)<br />
37 ÈÓÒÝÒÎÓÏ-ûã ¿çíý ¿¿. 17 ç¿¿ëò, 2, 3 çààëò.<br />
38 22 (2) çààëòûã ¿çíý ¿¿.<br />
39 Åâðîïûí Êîíâåíöèéí 14 çààëò, 22 ç; ÈÓÒÝÒÎÓÏ-ûí 2 (1) çààëò; 17 ç¿¿ëò, óëñ òºðèéí<br />
áîëîí áóñàä ¿çëèéí øàëòãààíààð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûã õîðèãëîõ.<br />
40 Àëü íýã óëñàä ñóóæ áóé ãàäààäûí èðãýí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ<br />
92
ýðõòýéã ͯÁ-ûí Õ¿íèé Ýðõèéí Êîìèññîîñ áàòàëãààæóóëæ ºãñºí. ͯÁ-ûí ÕÝÊ, Åðºíõèé<br />
Òàéëáàð 15, Ïàêòàä òóññàí ãàäààäûí èðãýíèé áàéäàë (1986, 27 õóð), ͯÁ áàðèìò HRI\<br />
GEN\1\Rev.1 at 18 (1994)<br />
41 Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãà, õóóëèéí áóñàä ýòãýýä õîîðîíäûí õîëáîîã õóóëèéí<br />
á¿òöèéí òóñëàìæòàéãààð òîäðóóëæ áîëäîã. Æèøýý íü, Ôèëëèïèí Àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé<br />
õóóëèíäàà “Õóâüöààã¿é àæ àõóéí íýãæ” ãýñýí øèíý á¿ëãèéã íýìñýí. Ôèëëèïèíû Àæ àõóéí<br />
íýãæèéí òóõàé õóóëü, XI, 1á (1996). Àíãëè-Ñàêñîí õóóëèéí ñèñòåìòýé èõýíõ îðíóóäàä á¿õ<br />
òºðëèéí êîðïîðàöèä õàìààðàõ æóðìóóäûã Êîðïîðàöèéí òóõàé õóóëèíä îðóóëñàí áàéäàã<br />
áºãººä “áàòëàí äààã÷òàé õÿçãààðëàãäìàë ýðõòýé êîìïàíè”-óóäûã äýýðõ õóóëèéí òóñãàé<br />
á¿ëãèéí òóñäàà õýñãýýð çîõèöóóëñàí áàéäàã áàéíà. Æèøýý áîëãîæ ªìíºä Àôðèêèéí ÁÍÓûí<br />
êîìïàíèéí õóóëèéã ¿çíý ¿¿. 3-61/ 21 (1) (å) (1973); Ýíýòõýãèéí êîìïàíèéí õóóëü 1956<br />
II-256<br />
42 Ìàäàêàñêàðûí õóóëèéã æèøýý áîëãîí ¿çíý ¿¿. 27/96 4-18 (1996). (“Ìàäàêàñêàð óëñàä öàëèí<br />
õºëñòýé àæèë ÒÁÁ-ä õèéæ áóé àëèâàà õ¿í, òºëººëºã÷ á¿ãä ñàíõ¿¿ãèéí òóñãàé ãýðýýòýé<br />
áàéñàí ÷ õàìààã¿é îðëîãûí òàòâàð òºëíº)<br />
43 Àëáàí ¸ñíû èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëààð (òýòãýëãèéí äàíñíû òàëààð)<br />
òóñäàà æóðàì ä¿ðýì áàéæ áîëíî. Öààøèõ õýëýëö¿¿ëãèéã 121-ð òàéëáàðààñ õàðíà óó.<br />
44 Æèøýý íü: Èçðàèëèéí õóóëüä “Á¿ðòãýã÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãà (Amuta)-ûã áàéãóóëàõûã<br />
òàòãàëçàæ áè÷ãýýð õàðèó ºãñíººñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð ºðãºäºë ãàðãàã÷ ä¿¿ðãèéí<br />
ø¿¿õýä äàâæ çààëäàõ ýðõòýé” ãýæýý. ̺í óã çààëòàíä á¿ðòãýã÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãûã íýðýý<br />
ñîëèõûã øààðäñàí áîë óã øààðäëàãûã äàâæ çààëäàæ áîëíî ãýæýý. Èçðàèë óëñ, Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí õóóëü, 5740-1980 À-6.<br />
45 Ýñðýã íü ¿íýí áàéäàã. Æèøýý íü Øâåéöàðè. èðãýíèé õóóëèéí II-2-60(1)-ä (“¯éëäâýðëýëèéí<br />
ë çîðèóëàëòã¿é áîë óëñ òºðèéí, øàøíû, øèíæëýõ óõààíû, óðëàãèéí, õ¿ì¿¿íëýãèéí,<br />
íèéãìèéí, áîëîí áóñàä õýëáýðèéí õîëáîî íèéãýìëýã íü ººðñäèéí áàéãóóëëàãûí çîðèëãî,<br />
õóóëü ä¿ðìýý ¿ç¿¿ëìýãö õóóëèéí ñòàòóñ îëæ àâíà”) Ìîíãîë óëñàä áàñ àäèë. ÒÁÁ íü ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàã÷ààñ øèéäâýð ãàðãàæ ä¿ðìýý áàòàëñíààð ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàíä òîîöîãäîíî.<br />
Èéìýðõ¿¿ áàéãóóëëàãà íü ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ÿâö äóóñòàë õóóëèéí ýòãýýäèéí íýãæèéí ýðõ<br />
ýäëýõã¿é. Ìîíãîë óëñûí ÒÁÁ-ûí õóóëü, 1-6, 1997 îíû 1-ð ñàðûí 31. Ýíý õóóëèàð èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä á¿õ øààðäëàãàòàé áàðèìòóóäûã á¿ðä¿¿ëæ, ä¿ðýì<br />
æóðìàà áàòëàìàãö òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäàíà.<br />
46 Êèðãèç Óëñûí Àæ àõóéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëèéã æèøýý áîëãîí ¿çíý ¿¿.2-18, (1999<br />
îíû 10 ñàðûí 1) (“Îëîí íèéòèéí õîëáîî, íèéãýìëýã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íàð õóðàëäàæ,<br />
óã áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ, ä¿ðýì, óäèðäàõ áîëîí àóäèòûí çºâëºëºº<br />
áàéãóóëíà”)<br />
47 Êåíèéí íèéãìèéí àêòûã ¿çíý ¿¿. IV-17 (1998)<br />
48 Ìîíãîëûí òîãòîëöîîã æèøýý áîëãîí ¿çíý ¿¿. ªðãºäëèéã áºãëºæ ºãñíººñ õîéø 30<br />
õîíîãèéí äîòîð èðãýíèé áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàãäñàí ãýæ òîîöîõ ýñýõ òàëààð õàðèóãàà<br />
ýðõ á¿õèé òºðèéí áàéãóóëëàãà ºãíº. Òàòãàëçñàí õàðèóã 2 øàëòãààíààð ãàðãàíà: ýíý íü<br />
óã áàéãóóëëàãûí çîðèëãî Ìîíãîë óëñûí õóóëèéã çºð÷èæ áàéãàà, ýñâýë ñàíàë áîëãîæ áóé<br />
íýðòýé áàéãóóëëàãà áàéäàã òîõèîëäîë. Ýíý õî¸ð çºð÷èë áàéõã¿é áîë ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà<br />
çºâøººðíº. Ìîíãîëûí ÒÁÁ õóóëü 16 (2) çààëò<br />
93<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
49 Çàðèì îðîíä èðãýíèé çàðèì òºðëèéí áàéãóóëëàãà òîäîðõîéëîëòîîñîî óëáààëàí çºâõºí<br />
íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéõûã øààðääàã. Æèøýý íü, Áàðóóí Åâðîïûí áàðàã á¿õ óëñóóäàä ñàí<br />
ãýäýã õýëáýð íü çºâõºí îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõîëä ¿éë÷èëäýã. Åâðîïûí Ñàíãóóäûí<br />
Òºâèéí “Åâðîïò Ñàíòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ íü: ßàãààä ßàæ” –ã õàðíà óó http://www.efc.be.<br />
Ïîëüøèéí Ñàíãèéí õóóëèéã (1984), Âüåòíàìûí Èðãýíèé Õóóëèéí (1995) 3-115 ìºí ¿çíý<br />
¿¿.<br />
50 ̺í çàðèì óëñûí õóóëèíä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí Çàñãèéí ãàçàð õýðýãëýõ ìàÿãòûã<br />
òîäîðõîé àãåíòëàã-àëáàä õýâëýæ ãàðãàíà ãýæ çààëò îðóóëñàí áàéäàã. Òàíçàíè óëñûí àæ<br />
àõóéí íýãæèéã õóóëèéí X-6-57 ¿çíý ¿¿ (1995-7-04). 57 äóãààð ç¿éëò äóðüäñàí ìàÿãòûã<br />
Òºðèéí Çàõèðãààíû ßàìíààñ 1995 îíû 10-09íä õýâëýñýí áàéíà. ªºð íýã æèøýý áîë Êåíè<br />
óëñûí ÒÁÁ-ûã çîõèöóóëàõ æóðàì þì (1990-No19). 1992 îíä Òºðèéí Çàõèðãààíû ßàìíààñ<br />
õýâëýæ ãàðãàñàí.<br />
51 ÁÍ Éåìåíèé óëñûí õóóëèíä ºðãºä뺺 Òýòãýâýð Íèéãìèéí Àñóóäàë õàðèóöñàí ßàìíû òºâ<br />
áîëîí ñàëáàðûí àëèíä ÷ ãàðãàæ áîëíî. Óã õóóëèéí 9-ð çààëòàíä ÿàìíààñ óã ºðãºäºëä íýã<br />
ñàðûí õóãàöàà çàðöóóëíà ãýñýí áàéäàã. Ýíý õóãàöààíä àìæààã¿é ýñâýë çîãññîí áîë õóóëèàð<br />
óã ÿàìíààñ áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàãäñàí ãýæ á¿ðòãýæ àâ÷, äàðàà íü àëáàí ¸ñíû ñîíèíä<br />
çàðëàõ ¸ñòîé. ÁÍ Éåìåíèé Õîëáîî Ñàíãèéí Õóóëü,2-ii-9, (2001).<br />
52 10 çààëòûã ¿çíý ¿¿. (Ýíýõ¿¿ õóóëèéí äàãóó ºðãºäëèéã òàòãàëçâàë óã ÿàìíààñ ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëàã÷ íàðò áè÷ãýýð òàòãàëçñàí øàëòãààíûã ìýäýãäýæ, 10 õîíîãèéí äîòîð ÿàìíûõàà<br />
ýñâýë õîëáîãäîõ àãåíòëàãèéí ñàìáàðààð ìýäýýëíý.) 11-ð çààëòàíä óã òàòãàëçñàí ìýäýýã 60<br />
õîíîãèéí äîòîð äàâæ çààëäàõ ýðõòýéã çààñàí áàéíà.<br />
53 ÀÍÓ-ä áóñàä óëñààñ èë¿¿ àìæèëòòàé àæèëëàäàã ñàíãóóä áàéäàã. Ñàí áàéãóóëàõ õºðºíãèéí<br />
äîîä õýìæýýã çààãààã¿é. Äýâèä Ôðèéìàíû Õóâèéí Ñàíãóóäûí ãàðûí àâëàãûã ¿çíý ¿¿ 1-9<br />
(1991). Ýð÷ õ¿÷òýé ñàíãóóäòàé áîëîõûã õ¿ññýí îðíóóäàä ýíý àðãûã õýðýãëýäýã. Æèøýý íü<br />
Àëáàíè, Ñëîâàíè õî¸ð óëñàä ñàíãèéí õºðºíãèéí äîîä õýìæýýã çààãààã¿é. Ãýõäýý ÀÍÓ-ä<br />
ñàíãóóä æèëä õºðºíãèéí ñàíãèéíõàà äîð õàÿàä 5%-èéã õºòºëáºðèéí áîëîí çàõèðãààíû<br />
¿éë àæèëëàãààíäàà çàðöóóëàõûã øààðääàã. Èéì æóðàìã¿éãýýð ñàíãóóä íü ÿìàð ÷ òàòâàð<br />
òºëºõã¿é, õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõã¿é õýðíýý, õÿçãààðã¿é õºðºí㺠îðóóëàëòûí<br />
ìàøèí áîëæ áîëçîøã¿é.<br />
54 Ìîíãîë óëñàä íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãà íü “óðëàã ñî¸ë, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí,<br />
ýð¿¿ë ìýíä, ñïîðò, áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí õºãæèë, õ¿íèé ýðõ, õ¿í àìûí òîäîðõîé<br />
õýñãèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðò îëîí íèéòèéí òºëºº<br />
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâàë ͯÈÁ áîëíî ãýæ òîäîðõîéëîãääîã.” Ìîíãîëûí ÒÁÁ-ûí<br />
òóõàé õóóëü, 48 ç¿¿ëò, 4 (2) çààëò (òîäîðõîéëîëò íýìýãäñýí)<br />
55 Êèðãèçñòàíä ãèø¿¿í÷ëýëã¿é ñàí, õóóëèéí íýãæèéã õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä ¿¿ñãýí<br />
áàéãóóëæ áîëíî. ÁÍ Êèðãèç óëñûí àðèëæààíû áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëèéã ¿çíý ¿¿ (3-4)-23,<br />
31 (1999). ÁÍ Ìîíòåíåãðî óëñûí ÒÁÁ-ûí õóóëèíä äîòîîä, ãàäààäûí õóâü õ¿í, õóóëèéí<br />
ýòãýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áîëîõ àøãèéí òºëºº áóñ ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé áàéãóóëëàãûã ÒÁÁ<br />
ãýíý ãýæ çààñàí áàéäàã. 1-2 (1999-07-29).<br />
56 40-ð ç¿¿ëò äàãàëäàõ áè÷âýðèéã óíøèíà óó. Åâðîïûí ïàðëàìåíòààñ “èðãýäýä çîðèóëæ<br />
íèéãýìä õîëáîî íèéãýìëýã áàéãóóëàõ, òýäãýýðò õàìààðàãäàõ, óäèðäàõ ýðõèéã ãèø¿¿í<br />
îðíóóäûí èðãýäèéí ÿñ ¿íäñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã äàðóé óñòãàõûã<br />
94
ãèø¿¿í óëñóóäààñ øààðäñàí òîãòîîë ãàðãàñàí áàéíà. Åâðîïûí ïàðëàìåíò Áàðèìò À2 196/86<br />
(1987 îíû 3-ð ñàðûí 13). Åâðîïûí Õîëáîîíû ø¿¿õ Áåëüãè óëñûí èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
õàìðàãäàõ èðãýäèéã ÿñ ¿íäñýýð õÿçãààðëàäãèéã áóðóóøààñàí øèéäâýð ãàðãàñàí. Áåëüãèéí<br />
Âàíò Óëñ Êîìèññûí ýñðýã õýðýã, Ñ-172/98 (1999-07-29) âýá õóóäàñ: http://www.curia.<br />
eu.int. 2000 îíû 6 ñàðûí 30-íä óã øààðäëàãûí äàãóó õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã õàññàí.<br />
http://www.icnl.org/journal/vol3iss2/cr_weurope.htm#belgium. .âýá õóóäàñíààñ Bart Servaes<br />
–èéí “Õîëáîîäûí ãèø¿¿ä, çàõèðëóóä Áåëüãè ¿íäýñòýí, îðøèí ñóóã÷ áàéõûã øààðääàã<br />
áàéñíààñàà Áåëüãèéí àøãèéí áóñ õîëáîîä áîëîí Áåëüãèéí îëîí óëñûí õîëáîîä òàòãàëçàâ”<br />
–ûã ¿çíý ¿¿. Îëîí óëñûí àøãèéí áóñ õóóëèéí ñýòã¿¿ë, 2000 îíû 12 äóãààð ñàð.<br />
57 Õîðâàòûí õóóëèíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿äèéí õîëáîî, íèéãýìëýãèéí “èäýâõã¿é”, “íîìèíàë”<br />
ãèø¿¿í áàéíà ãýæ çààñàí áàéäàã. Õîðâàòûí ÁÍÓ-ûí õîëáîîíû òóõàé õóóëèéã ¿çíý ¿¿ 1-3<br />
(1997-07-07). Ýñòîíè çýðýã óëñóóäàä ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, ãèø¿¿äèéí íàñ, õ¿éñíèé òóõàé<br />
òîäîðõîéëîëòûã çààãààã¿é, ¿¿íèéã èðãýíèé õóóëèéí íèéòëýã õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëäàã:<br />
íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í øóóä, ýñâýë õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ººðºº (ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷)<br />
äàìæóóëàí îðîëöîíî ãýäýã. (1994-06-28). Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé ãèø¿¿í÷ëýëèéí ýðõèéã<br />
õÿçãààðëàõ íü Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíöèéã çºð÷ñºí õýðýã þì. Óã Êîíâåíöèä õ¿¿õä¿¿ä<br />
ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýéã áàòàëãààæóóëñàí áºãººä 1990 îíû 9-ð ñàðûí 2-íä õ¿÷èí òºãºëäºð<br />
áîëñîí. 28 I.L.M. 14486<br />
58 Òðèíèäàä áà Òîáàêî óëñûí õóóëèíä õàðààõàí áàéãóóëàãäààã¿é êîìïàíèéí íýðýýð ãýðýý<br />
áàéãóóëñàí õóâü õ¿í á¿õ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýíý ãýæ çààñàí áàéäàã (Õàðèí áàéãóóëàãäñàíû<br />
äàðàà êîìïàíè íü õàðèóöëàãûã ººðòºº àâ÷ áîëíî). Êîìïàíè õàðèóöëàãûã ººðòºº àâàõã¿é<br />
áîë äýýðõ õóâü õ¿í õàðèóöëàãûã óã êîìïàíèòàé õóâààëöàõààð ºðãºäºë ãàðãàæ áîëíî.<br />
Êîìïàíèéí õóóëü Nî: 35, 1995. Ýñòîíèéí õóóëüä õîëáîî, íèéãýìëýãèéí áàéãóóëàãäàõ<br />
ÿâöàä ºìíººñ íü òºëººëæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé õ¿í óã áàéãóóëëàãûí íýðèéí ºìíººñ<br />
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Õýðâýý ã¿éëãýýíä îðîëöîæ áàéñàí õ¿íä áàéãóóëëàãûí íýðèéí ºìíººñ<br />
îðîëöîõ ýðõ áàéñàí áîë, áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàæ äóóñìàãö, ýíýõ¿¿ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà<br />
øóóä áàéãóóëëàãàä øèëæèíý. Õàðèí òèéì ýðõã¿é áàéñàí áîë, á¿õ ãèø¿¿ä çºâøººðñíèé<br />
¿íäñýí äýýðõ ýðõèéã áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëíý. Óã õóóëüä ÿìàð íºõöºëä áàéãóóëëàãûí<br />
íýðèéí ºìíººñ ã¿éëãýýíä “îðîëöîõ ýðõòýé” áîëîõûã çààãààã¿é. Ýñòîíèé ÁÍÓ-ûí Àøãèéí<br />
áóñ õîëáîîíû õóóëü. 11 (2-3), 2002 îíû 6-ð ñàðûí 05.<br />
59 Ýäãýýð ãýðýýñëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü èðãýíèé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ øààðäëàãà áîëîí<br />
ãýðýýñëýëèéã ã¿éöýòãýõ îðîí íóòãèéí øààðäëàãà àëü àëèéã íü äàãàõ ¸ñòîé.<br />
60 Êàëèôîðíèä àëü òºðëèéí ͯÈÁ, áóþó ïÈÁ áàéãóóëàõàà áàéãóóëàõ ¿åäýý ººðñ人<br />
ñîíãîäîã. Êàëèôîðíèéí Àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé õóóëü. ͯÈÁ-óóäûí õîëáîî íü<br />
ãèø¿¿äèéíõýý òºëºº ýñâýë ãèø¿¿ääýý àøèãòàé íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà<br />
ïÈÁ áàéæ áîëîõûã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.<br />
61 16-ð ç¿¿ëò Ǻâëºìæèéã ¿çíý ¿¿. Ýíý õýðýã íü Êîñòà Ðèêàä õîëáîîíä ýëñýõ ñýòã¿¿ë÷äèéã<br />
áîëîâñðîëîîð õÿçãààðëàñàí õóóëèéí øààðäëàãûí òàëààð þì. Óã õóóëèéí çààëò íü<br />
Àìåðèêèéí Êîíâåíöèéí 13-ð ç¿éëä çààãäñàí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ<br />
÷ºëººòýé íèéöýõã¿é ãýýä õóóëèéí áîëîí ýì÷èëãýýíèé ìýðãýæëèéí ãýð÷èëãýý îëãîõ<br />
àñóóäëààñ ýë àñóóäàë ÿëãààòàéã ø¿¿õ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìºí “×àññàíèàó áîëîí áóñàä<br />
Ôðàíôûí ýñðýã” õýðãèéã ¿çíý ¿¿, 117 (E.C.H. R. 1999-4-29) (àíãèéí íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿í<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
95
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
96<br />
çààâàë áàéõ æóðàì íü 11-ð çààëòûã çºð÷ñºí) No 6878/75 & 7238/75 (E.C.H.R 1981-06-<br />
23) Ýìíýëãèéí àæèë ýðõëýõ ëèöåíç îëãîäîã õîëáîî íü çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã ôóíêöèéã<br />
õýðýãæ¿¿ëäýã áºãººä Åâðîïûí Êîíâåíöèéí 11 ä¿ãýýð ç¿éëèéí óòãàä áàãòñàí “õîëáîî” áèø<br />
þì. Ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí ìýðãýæëèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé ñàéí<br />
äóðûí õóâèéí õîëáîîíä íýãäýõ ºðãºäºë ãàðãàã÷äûí ýðõèéã õÿçãààðëààã¿é ó÷èð ëèöåíç<br />
îëãîäîã èéì õîëáîîíä ãèø¿¿í áàéõ øààðäëàãà òàâüñíààð õóóëèéã çºð÷ººã¿é áàéíà.<br />
62 ßïîíä îíöãîé òºðëèéí õóóëèéí ýòãýýä íü (Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ õóóëèéí ýòãýýä<br />
òóõàéëáàë õîëáîî, ñàí, íèéãìèéí àæ áàéäëûí òºëºº êîðïîðàöè, áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà,<br />
øàøíû áàéãóóëëàãà, ýì÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà) ººð ººð ÿàìíû õ¿ðýýíä ººð ººð õóóëèàð<br />
áàéãóóëàãääàã. 1998 îíä “àøãèéí áóñ îíöãîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã õóóëèéí ýòãýýä”<br />
øèíýýð áèé áîëãîñîí áºãººä àëü õýäèéí á¿ðýí öîãö áîëñîí ñèñòåìä ¿¿íèéã õàðèóöñàí<br />
àãåíòëàãèéã òîìèëæ (Ýäèéí çàñãèéã òºëºâëºõ àãåíòëàã) øèíý òºðºë áèé áîëãîñîí áàéíà.<br />
Ýíäýýñ õàðàõàä, ßïîíä òºðºë õýëáýð ìàø ÷óõàë þì. Ðîáåðò Ïåêàíåí áîëîí Êàðëà Ñàéìîíû<br />
“ßïîí äàõü àøãèéí áóñ, ñàéí äóðûí ñàëáàðûí õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýý” (The Legal Framework<br />
<strong>for</strong> Voluntary and Non-Profit Sector in Japan) íîìûã ¿çíý ¿¿. (Ñòåôàí Îñáîí õÿíàâ.<br />
2003)<br />
63 Ãðåê áîë íýã æèøýý þì. Ãðåêèéí èðãýíèé õóóëèéã ¿çíý ¿¿. ̺í Àëáàíè íºãºº íýã æèøýý<br />
íü. Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûã á¿ðòãýõ òóõàé õóóëü 8789, 2-5 (2001-05-07)<br />
64 Çàðèì îðîí Õóóëü ç¿éí ÿàìûã ò¿øèãëýäýã. Ìîíãîëûí ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèéã ¿çíý ¿¿, 3-15-ð<br />
ç¿éë, (1997-01-31). Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí Õóóëü ç¿éí ÿàìíû òîãòîîë: Îðîñûí Õîëáîîíû<br />
Óëñûí Õóóëü Ç¿éí ßàìàíä çàñãèéí ãàçàðò íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä á¿ðòã¿¿ëýõ æóðàì.<br />
(No 19-01-122-97, 1997-10-06). ªìíºä Àôðèê, Åãèïåò, Ïàêèñòàíä èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàì ò¿¿íòýé òýíöýõ áóñàä àãåíòëàãò á¿ðòãýäýã. ªìíºä Àôðèêèéí<br />
ÁÍÓ-ûí Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëèéã ¿çíý ¿¿; Åãèïåòèéí Õóâèéí õîëáîî íèéãýìëýã<br />
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóóëèéã ¿çíý ¿¿ (No 84, 2002, 1-3 ç¿éë); Ïàêèñòàíè óëñûí “Àøãèéí áóñ<br />
áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýë” –èéã ¿çíý ¿¿ (42 õýñýã, Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 1984, 4-3-1)6<br />
65 ÁÍÕÀÓ-ûí íèéãìèéí áàéãóóëëàãûã á¿ðòãýõ æóðàìä “á¿ðòãýëèéã Èðãýíèé õýðãèéí ÿàìíû<br />
òºâ áóþó îðîí íóòãèéí ñàëáàðò á¿ðòãýæ áîëíî” ãýæ çààñàí áàéíà. Õîíã Õñè-èéí (Hong<br />
Qi) “Õÿòàä äàõü ñàéí äóðûí áîëîí àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààíû ºíººãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí<br />
îð÷èí” íîìûã ¿çíý ¿¿. Èðãýíèé íèéãìèéí õóóëü 93, 97 (2003 7-ð ñàð). http://www.law.cua.<br />
edu/students/orgs/ijcsl. Âýá õóóäñàí äýýð áèé.<br />
66 Ìîëäàâûí õ¿ì¿¿íëýãèéí êîìèññ 9 õ¿íòýé áºãººä òýäãýýðèéí äîð õàÿæ 3 íü òºðä<br />
àæèëëàäàãã¿é îëîí íèéòèéã òºëººëñºí õ¿í áàéõ ¸ñòîé áàéäàã. Êîìèññûí ãèø¿¿ä 5 æèëèéí<br />
õóãàöààòàé àæèëëàäàã. Îëîí íèéòèéí õîëáîî íèéãýìëýãèéí õóóëèéã ¿çíý ¿¿ No 837-XIII,<br />
5-(34-37) (1996-05-17)<br />
67 Øîòëàíäûí Õ¿ì¿¿íëýãèéí áàéãóóëëàãûã ¿çíý ¿¿.<br />
http://www.scotland.gov.uk/justice/charitylaw/csmr/csmr-00.htm. Âýá õóóäàñíààñ Øîòëàíäûí<br />
õ¿ì¿¿íëýãèéí áàéãóóëëàãûí õóóëèéã øàëãàõ êîìèññûí òàéëàíã ¿çíý ¿¿. http://www.cdi.<br />
gov.au/html/report.htm .td âýá õóóäàñíààñ Àâñòðàëèéí Õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ<br />
áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëòûã ¿çíý ¿¿. ̺í Êåíè óëñàä áàéãóóëàãäñàí èæèë òºñòýé ÒÁÁ<br />
çºâëºëèéí òàëààð http://www.icnl.org/journal/vol1iss1/frames.html õóóäñààñ ¿çíý ¿¿.<br />
68 ¯¿íýýñ ãàäíà, õóóëèíä ÿìàð íýã ººð÷ëºëò îðæ òóõàéëáàë óäèðäàõ çºâëºëèéí õàÿãèéã çààâàë
õàâñàðãàíà ãýäýã ÷ þì óó íºõöºëä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã óäèðäàõ áàðèìò áè÷èãòýý<br />
ººð÷ëºëò îðóóëæ äàõèí á¿ðòã¿¿ëýõýýñ ÷ºëººëºõ íü ç¿éòýé þì. Çàðèì îðîíä æèøýýëáýë<br />
Áåëàðóñò õóóëèíä îðñîí òåõíèêèéí æèæèã ººð÷ëºëòººñ áîëæ á¿õ áàéãóóëëàãûã äàõèí<br />
á¿ðòãýõ áîëñîí íü òýäãýýð áàéãóóëëàãàä óëñ òºðèéí õÿíàëò òàâüñàí õýðýã áîëñîí. ÀÍÓ-ûí<br />
Òºðèéí Äåïàðòàìåíòèéí 2001 îíû óëñ îðíóóäûí õ¿íèé ýðõèéí áàéäëûí òóõàé òàéëàíä<br />
Áåëàðóññûã äýëãýð¿¿ëæ ¿çíý ¿¿ âýá õóóäàñ: http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2001/<br />
eur/8226.htm<br />
69 Ýíý íü ¿íýõýýð ÀÍÓ-ä òîõèîëäñîí ÿâäàë þì. Ýíý òóõàé http://www.marchofdimes.com -îîñ<br />
¿çíý ¿¿.<br />
70 Àíãëè-Ñàêñîíû õóóëèéí îíîëûã æèøýý áîëãîí ¿çíý ¿¿. Õóóëèéí èéì ñèñòåìòýé óëñûí<br />
òóõàé ÿðèõàä Êåððè Î Õàëëîðàíû (Kerry O’Halloran) “Áóÿíû ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü”-èéã<br />
¿çíý ¿¿. Àíãëè áîëîí Óýëñò Áóÿíû ¿éë àæèëëàãààíû êîìèññ íü óäèðäàõ áàðèìò áè÷ãèéã<br />
áàòëàõ ýðõ ìýäýëòýé áàéäàã.<br />
71 Äîòîîä çºð÷èë íü ø¿¿õèéí îðîëöîî çàéëøã¿é áàéõ ìóõàðäìàë áàéäëûã çàðèìäàà áèé<br />
áîëãîäîã. Ãðåêèéí Èðãýíèé õóóëèàð ýâëýëäýí íýãäýõ òóõàé áàðèìò áè÷èãò ººð çààëò<br />
áàéõã¿é áîë íèéò ãèø¿¿äèéí òàâíû íýãèéí øààðäëàãààð óäèðäàõ çºâëºë õóðàëäààí<br />
çàðëàõ ¸ñòîé. Õýðýâ óã õ¿ñýëòèéã áèåë¿¿ëýõã¿é áîë àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí äàðãà ºðãºäºë<br />
ãàðãàã÷äàä õóðàë çàðëàõûã çºâøººð÷, õóðëûí äàðãûí àñóóäëûã ÷ ìºí çîõèöóóëæ áîëäîã.<br />
72 ªìíºä Àôðèê á¿ðòãýëýý èíòåðíåòýä http://www.socdew.gov.za/NPO áàéðëóóëñàí áàéíà.<br />
Ñ¿ëæýýãýýð èðãýíèé áàéãóóëëàãà á¿ð íýð, õàÿãàà, á¿ðòãýëèéí äóãààð, á¿ðòã¿¿ëñýí ºäºð,<br />
á¿ðòãýëýýñ õàññàí ºäºð, çàññàí áîëîí òàòàí áóóëãàñàí çýðãèéã á¿ðòãýäýã. Ñ¿ëæýýíèé<br />
á¿ðòãýë íü ºìíºõ æèëä õàññàí áàéãóóëëàãóóäûã íýðñèéã õýâëýæ ãàðãàõ òàëààð òºðèéí<br />
áàéãóóëëàãûí çàõèðàëä îíîîñîí ¿¿ðãèéã îðëîí ã¿éöýòãýäýã áàéíà. ×åõ áîëîí Òºâ, Ç¿¿í<br />
Åâðîïûí èõýíõ îðíóóä á¿ðòãýëýý èíòåðíåòýä òàâüñàí áàéäàã. ×åõèéí á¿ðòãýë http://www.<br />
justice.cz/cgi-bin/sqw1250.cgi/or/l_hleg.sqw. õóóäàñ äýýð áàéãàà.<br />
73 Ìàêåäîíû õóóëü ÿã èéì ñèñòåìýýð ÿâäàã. “Èðãýíèé õîëáîî, íèéãýìëýã, ñàíãóóä íü îðøèí<br />
áàéãàà íóòàã äýâñãýðèéíõýý àíõàí øàòíû ø¿¿õýä á¿ðòã¿¿ëíý”. ÁÍÌÓ-ûí èðãýíèé õîëáîî<br />
ñàíãèéí òóõàé õóóëü, IV –43, 1998-06-25. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é Ñêîïüå õîòûí àíõàí øàòíû<br />
ø¿¿õ íýãäñýí á¿ðòãýëèéã õºòºëäºã.<br />
74 Ïàëåñòèíèé õóóëèàð “Õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø õîëáîî, íèéãýìëýã, ñàí àëü àëèíèéõàà<br />
ýðõèéã çºð÷èõã¿éãýýð íýãäýæ, íèéëæ áîëíî”. Õ¿ì¿¿íëýãèéí õîëáîî, íèéãýìëýã îëîí<br />
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí õóóëèéí 6-26.<br />
75 Äàõèí øèíý÷èëæ íàéðóóëñàí àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿ëãýð õóóëèéã ¿çíý ¿¿ 14õ, 14.03<br />
(American Bar Association 1988).<br />
76 Á¿ãä Íàéðàìäàõ Éåìåí Óëñ “Àëèâàà áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàõààð ø¿¿õýä ºãºõººñ ºìíº<br />
Çàñãèéí ãàçàð 6 ñàðûí äîòîð çºð÷ëèéã àðèëãàõûã ñàíóóëñàí 3 ñàíóóëãà ºãºõ”-èéã õóóëèàð<br />
øààðääàã. ÁÍÈÓ-ûí õîëáîî íèéãýìëýã, ñàíãèéí õóóëü, 2001, 4-44 (2)<br />
77 Õýäèé ýíä òàéëáàðëàæ áóé çàð÷ìóóä íü îëîí íèéòèéí õàíäèâ, òàòâàðûí õºíãºëºëò àâñàí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàìààðàõ áîëîâ÷ èéì õàíäèâ, õºíãºëºëò àâààã¿é áàéãóóëëàãàä<br />
õºðºí㺺 ãèø¿¿ääýý òàðààõûã çºâøººð÷ áîëíî.78 Á¿ãä Íàéðàìäàõ Èíäîíåç Óëñûí<br />
2001 îíû Õóóëü. 16 äóãààð á¿ëýã, 2 äóãààð ç¿éëèéí 17 äóãààð çààëò- Ñàíãóóäûí òàëààðõ II<br />
õýñýã.<br />
97<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
98<br />
79 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í, àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä íü áàéãóóëëàãûíõàà<br />
¿íäñýí áàðèìò áè÷ãèéã õÿíàõ õóóëèéí ¿¿ðýãòýé àâ÷ çààâàë õóóëèéí ìýðãýæèëòýí áîëîõ<br />
àëáàã¿é.<br />
80 Áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õÿëáàð áàéëãàõ ¿¿äíýýñ óäèðäàõ<br />
çºâëºëèéã öººí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéëãàõ íü çºâ áîëîâ÷, òîäîðõîé õýìæýýíä õ¿ð÷ òîìîðñîí<br />
áàéãóóëëàãóóä àðàé îëîí ãèø¿¿äòýé óäèðäàõ çºâëºëòýé áàéõûã øààðäàõ íü ç¿éòýé.<br />
81 Íýã îíöãîé òîõèîëäîëä áîë Õîðâàòûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð þì. Ýíý<br />
øèéäâýðò áàéãóóëëàãûíõàà äîòîîä óäèðäëàãûã çîõèöóóëàõ ýðõ ÷ºëººã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä<br />
ýäëýõ áºãººä ýíý ýðõ ÷ºëºº íü òýäíèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººíèé íýã õýñýã áîëíî ãýæ<br />
òîãòîîæýý. Òóñ øèéäâýðýýð áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì òóñãàõ ¸ñòîé àñóóäëûã çààñàí Õîðâàòûí<br />
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí õóóëèéí 11.3 äóãààð á¿ëãèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîæ äýýðõ<br />
àñóóäàë íü ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí ¿çýìæ áàéõ ¸ñòîé ýñâýë ººð õóóëèàð çîõèöóóëàõ ¸ñòîé<br />
ãýæ ¿çñýí áàéíà. Õîðâàòûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí 2000 îíû 2 äóãààð ñàðûí 3-íû<br />
ºäðèéí øèéäâýðèéã õàðíà óó. /Òºðèéí òºâ õýâëýëèéí 2000 îíû 2 äóãààð ñàðûí 16-íû<br />
ºäðèéí äóãààð/. http://www.icnl.org./journal/vol2iss3/cn.croatia1.htm.<br />
82 Àøãèéí òºëºº ÷, àøãèéí áóñ ÷ áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ðýýíä ¿¿íèéã “áèçíåñ øèéäâýðèéí<br />
çàð÷èì” õýìýýí íýðëýäýã. Ýíý çàð÷èì íü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿åäýý çîõèñòîéãîîð, ìºí<br />
èòãýë ¿íýìøèëòýéãýýð ãàðãàñàí øèéäâýðèéí õàðèóöëàãààñ (øèéäâýð íü áàéãóóëëàãàä<br />
ìóóãààð íºëººëñºí ÷) çàõèðëûã õàìãààëäàã áàéíà. Àâñòðàëèéí õóóëèàð áàéãóóëëàãûí<br />
çàõèðàë, àæèëòàí íü: 1/ øèéäâýðèéã çîõèñòîé çîðèëãûí ¿¿äíýýñ èòãýë ¿íýìøèëòýéãýýð<br />
ãàðãàñàí, 2/ õóâèéí ìàòåðèàëëàã ñîíèðõîëòîé áàéãààã¿é, 3/ øèéäâýð ãàðãàñàí àñóóäëààð<br />
ººðòºº õàíãàëòòàé ãýæ ¿çñýí õýìæýýíèé ìýäýýëëèéã îëæ àâñàí, 4/ áàéãóóëëàãûí àøèã<br />
ñîíèðõîëä íèéöíý ãýñýí èòãýëòýé áàéñàí òîõèîëäîëä ýðõ ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä àæèëëàñàí<br />
ãýæ ¿çäýã áàéíà. Àâñòðàëèéí ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýëèéí 1999 îíû õóóëèéí 1 ä¿ãýýð<br />
õýñãèéí 2 äóãààð çààëò. 180/2/<br />
83 Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí õîëáîãäîëòîé åðºíõèé ä¿ðýì æóðìûí òàëààð Òîìàñ<br />
Ñèëêèéí Êîðïîðàöóóäûí äóóëèàíò õýðã¿¿ä áîëîí Àìåðèêèéí ÒÁÁ-óóäûí óäèðäëàãà<br />
(Thomas Silk, Corporate Scandals and Governance of NGOs in America) íîìûã õàðíà óó.<br />
http://law.cua.edu/studens/orgs/ijcsl.<br />
84 Èòãýìæèò èâýýã÷ íü çîõèñã¿é áàéäàë ¿ç¿¿ëæ, Óëñûí ºì㺺ëºã÷ õºíäëºí㺺ñ îðîëöîæ<br />
áàéãóóëëàãûí òðàñòè íàðûã øèíýýð òîìèëîõûã ø¿¿õýýñ õ¿ññýí òîõèîëäëûí òóõàé “Êîíà<br />
Ýíòåðñ Áèøîïûí ýäëýíãèéí ýñðýã” (Kona Enters v. Estate of Bishop) áîëîí Ðàíäàë Ðîòûí<br />
“Áèøîïûí ýäëýíãèéí àñóóäëààðõ ìàðãààí” (Randall Roth, Overview of <strong>the</strong> Bishop estate)<br />
íîìîîñ õàðíà óó.<br />
http://www.icnl.org./journal/vol1iss2/index.html.<br />
85 Òóõàéëáàë, Àëáàíèéí õóóëèàð: ”àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü àæèëòàí, óäèðäàõ áîëîí<br />
ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààëòàíòàéãàà àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé áàéõûã õîðèãëîäîã” áàéíà.<br />
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àëáàíè Óëñûí Àøãèéí òºëºº áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü. 8788 äóãààð<br />
õóóëü 5 äóãààð á¿ëãèéí 26 äóãààð ç¿éë /2001 îíû 5 äóãààð ñàðûí 26-íû ºäºð/ Áàéãóóëëàãà<br />
íü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ ¿¿äýí ãàðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõààð ø¿¿õýä õàíäàõ<br />
ýðõòýé.<br />
86 ÀÍÓ-ûí áóÿíû áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ ¿¿ðãèéã çºð÷ñºí òàëààðõ ñîíãîäîã æèøýýã Stern v.
Lucy Webb Hayes National training School <strong>for</strong> Deaconesses and Missionaries íîìîîñ õàðíà<br />
óó.<br />
87 Áàéãóóëëàãààñ àæèëòàí íü öàëèí óðàìøóóëàë àâàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã áîë çàõèðàë íü<br />
áàéãóóëëàãûí ýðõ àøãèéí òºëºº àæèëëàõ õóóëèéí ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Àøèã ñîíèðõëûí<br />
çºð÷ëèéã ¿¿ñãýõã¿éí ¿¿äíýýñ áàéãóóëëàãààñ öàëèí õºëñ àâäàã õ¿ì¿¿ñèéã óäèðäàõ çºâëºëä<br />
îðóóëàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë. Ýñâýë áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ çºâëºëä áàéäàã àæèëòàí (ã¿éöýòãýõ<br />
çàõèðàë ã.ì.) ñàíàëûí ýðõã¿é ãèø¿¿í áàéñíàà𠺺ðèéí öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð<br />
øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõã¿é áàéæ áîëîõ þì.<br />
88 Òýòãýëýã îëãîã÷ òîì ñàíãèéí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í íü áàéãóóëëàãûí ñàð á¿ðèéí<br />
õóðàë çºâëºë㺺íä îðîëöîæ, èõýýõýí õýìæýýíèé áýëòãýë àæèë, õÿíàëò õèéäýã òóë òîäîðõîé<br />
õýìæýýíèé õºëñ óðàìøóóëàë îëãîõûã çºâøººðäºã.<br />
89 ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññ öàëèíãèéí õýìæýýã íàðèéí òîãòîîäîãã¿é, õàðèí “õýòýðñýí øàí,<br />
àøèã” øèëæ¿¿ëýõèéã, ò¿¿íèé äîòîð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàíä õýâèéí õýìæýýíýýñ<br />
õýòýðñýí ºíäºð öàëèí õºëñ àâñàí òîõèîëäîëä ñàíõ¿¿ãèéí òîðãóóëü íîãäóóëàõ òóõàé õóóëü<br />
áàòàëæýý. ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí õóóëü 2000 îí.<br />
90 ÀÍÓ-ûí äîòîîä îðëîãûí æóðàìä àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà áîëîí “õîëáîãäîëã¿é” ãýæ<br />
òîäîðõîéëîãäñîí õóâü èðãýäèéí õîîðîíä õèéãäñýí, óëìààð õóâü õ¿í ãýíýò õºðºíãºæñºí<br />
áîë ìºíãºíèé ã¿éëãýýíä òóñãàé òàòâàð íîãäóóëäàã.Èéì ãýíýò õºðºíãºæèõèéã “õýò èõ<br />
àøãèéí øèëæ¿¿ëýã” ãýäýã áºãººä òóõàéí õóâü õ¿íä, ìºí èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õîëáîãäîõ<br />
àæèëòàí, ìåíåæåðò äýýðõ òàòâàðûã òºëºõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýäýã.<br />
91 ̺í ÀÍÓ-ûí äîòîîäûí îðëîãûí òóõàé õóóëèéí äàãóó /2000 îíû õóóëü/ “õóâèéí àøèã<br />
õàéñàí ” òîäîðõîé ¿éëäëèéã “èòãýë àëäñàí” õ¿ì¿¿ñòýé (àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿í, èâýýí òýòãýã÷òýé) àëèâàà “õóâèéí ñàí” õèéõèéã õîðèãëîñîí áàéíà.<br />
“Õóâèéí àøèã õàéõ” ãýñýí íýð òîìú¸î íü øóóä áà øóóä áóñ:<br />
Õóâèéí ñàí áîëîí “èòãýë àëäñàí” ýòãýýä õîîðîíä õèéãäñýí ýä õºðºíãèéí õóäàëäàà,<br />
ñîëèëöîî, çýýë,<br />
Õóâèéí ñàíãààñ “èòãýë àëäñàí” ýòãýýäýä ìºí㺠çýýëä¿¿ëñýí, áîëîí çýýëèéí áóñàä õýëáýð,<br />
Õóâèéí ñàí áîëîí “èòãýë àëäñàí” ýòãýýä õîîðîíä õèéãäñýí áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý,<br />
ýä õîãøëûí íèéë¿¿ëýëò,<br />
Õóâèéí ñàíãààñ “èòãýë àëäñàí” ýòãýýäýä òºëñºí öàëèí õºëñ (ãàðãàñàí çàðäëûí íºõºí<br />
òºëáºð),<br />
Õóâèéí ñàíãèéí îðëîãî, ºì÷ õºðºíãèéã “èòãýë àëäñàí” ýòãýýäýä õýðýãë¿¿ëýõ, øèëæ¿¿ëýõ,<br />
Õóâèéí ñàíãààñ òºðèéí àëáàí õààã÷èä ìºíãº, ºì÷ õºðºí㺠òºëºõ òóõàé òîõèðîëöîî /òºðèéí<br />
áàéãóóëëàãûí àæèëòàí íü òºðèéí àëáàíààñ 90 õîíîãèéí äîòîð ãàðñíû äàðàà õºëñòýé<br />
àæèëëóóëàõ òóõàé õýëöëýýñ áóñàä / çýðýã áîëíî.<br />
Äýýðõ çààëòóóäûã õî¸ð øàòòàé òàòâàð íîãäóóëàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëíý.<br />
ªºð íýã æèøýý áîë, Ïîëüøèéí /2003 îíû/ “Îëîí íèéòèéí àøãèéí áà ñàéí äóðûí ¿éë<br />
àæèëëàãààíû òóõàé” õóóëü þì. Óã õóóëèàð îëîí íèéòèéí àøãèéí òºëººõ áàéãóóëëàãûí<br />
àæèëòàí ¿íäýñíèé äóíäàæ öàëèíã õî¸ð äàõèí ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíöýõ öàëèíãààñ èë¿¿<br />
àâàõã¿é ãýæ õÿçãààðëàñàí áàéíà. Èéì áîäèò áóñ áàãà öàëèíãèéí óëìààñ Ïîëüøèéí èðãýíèé<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
99
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
100<br />
áàéãóóëëàãóóä “íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãûí” ñòàòóñ àâàõûã õ¿ñäýãã¿é áàéíà.<br />
92 ßïîíû õóóëèàð èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàõäàà ìºðäºõ<br />
æóðìûã çààñàí áàéõûã øààðääàã. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ ä¿ðýìäýý áàéãóóëëàãûí ºì÷ õºðºíãèéã<br />
øèëæ¿¿ëýí ºãºõ áàéãóóëëàãàà çààñàí áàéõ ¸ñòîé. Ä¿ðýìä èéì çààëò áàéõã¿é òîõèîëäîëä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàõäàà òºðèéí õîëáîãäîõ àëáàíû çºâøººðºëòýéãýýð<br />
ºì÷ õºðºíãèéã ººð èðãýíèé áàéãóóëëàãàä, ýñâýë òºðèéí ìýäýëä øèëæ¿¿ëæ áîëíî. ßïîíû<br />
àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ òóõàé õóóëèéã ¿ç. http://www.jcie.or.jp/civilnet/civil_<br />
soc_monitor/npo_law.html.#chap2.<br />
Íèãåðèéí õóóëüä: ”èðãýíèé áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàõ ¿åä ºì÷ õºðºíãèéã íü ãèø¿¿äýä<br />
íü õóâààðèëàõ áóñ õàðèí ãèø¿¿äèéí øèéäâýðýýð èæèë òºñòýé çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãà<br />
ýðõýëäýã áàéãóóëëàãàä òàòàí áóóãäàõ ¿åä áóþó ò¿¿íýýñ ºìíº øèëæ¿¿ëýõ ¸ñòîé” ãýæ<br />
çààæýý. Companies and allied matters act of <strong>the</strong> Federal republic of Nigeria, pt XVIII, ch.59pt<br />
C691/4/ 1990.<br />
93 Íèéòýä ¿éë÷èëäýã ñòàòóñûã îðîí á¿ðò ººðººð òîäîðõîéëäîã. Òóõàéëáàë Ãåðìàíä “Gemeinueztigkeit”<br />
áóþó “íèéòèéí õýðýãëýýíèé áàéãóóëëàãà” ãýäýã. ̺í Ôðàíöàä ¿¿íòýé àäèë<br />
“d’utilite publigue” ãýñýí íýð òîìú¸îã õýðýãëýäýã.<br />
“Áóÿíû” ¿éë àæèëëàãàà íü õýäèéãýýð àíãëè-àìåðèêèéí íèéòëýã ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíîîñ<br />
ýõ ñóðâàëæòàé ÷, ýõ ãàçðûí õóóëüòàé îëîí îðîíä ýíý íýð òîìú¸îã ºðãºí õýðýãëýäýã áîëæýý.<br />
Ãýõäýý Àíãëè-Ñàêñîíû õóóëèéí ñèñòåìä “áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà íü” èðãýíèé áàéãóóëëàãûí<br />
òºðèéí áîäëîãîä íºëººëºõ àæëûã íýëýýí õÿçãààðëàñàí õ¿ðýýòýé áàéäàã áºãººä ýíý íü<br />
ýõ ãàçðûí õóóëèéí ñèñòåìòýé òºäèéëýí íèéöäýãã¿é. “Áóÿíû” ãýñýí íýð òîìú¸îã èíãýæ<br />
ºðãºæ¿¿ëñýí óòãààð òàéëáàðëàõäàà Àíãëè-Ñàêñîí, ýõ ãàçðûí àëü ÷ õóóëèéí ñèñòåìä<br />
“íèéòýä ¿éë÷èëäýã” ãýñýí óòãûã îðëóóëäàã áàéíà. Áèä ÷ ýíý Óäèðäàìæèíäàà îëîí íèéòèéí<br />
ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, ñî¸ë, íèéãìèéí õàëàìæèéí çýðýã ÷èãëýëèéã áóñàä ÷èãëýëèéí ¿éë<br />
àæèëëàãààíààñ ÿëãàæ ñàëãàõûí òóëä õýðýãëýæ áàéãàà áîëíî.<br />
94 Ýíý óòãààðàà “çîðèëãî” áîëîí “¿éë àæèëëàãàà” õî¸ðûã õîîðîíä íü ÿëãàæ ñàëãàõ íü ÷óõàë.<br />
“¯éë àæèëëàãàà” ãýäýã íü òîäîðõîé çîðèëòîíä õ¿ðýõèéí òóëä õèéæ áóé àæèë, ¿éëäýë þì.<br />
Èéìä “íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë” ãýñýí òîäîðõîéëîëòîä áàãòñàí çîðèëãî á¿õèé áºãººä<br />
¿éë àæèëëàãàà íü á¿õýëäýý ýñâýë õýñýã÷ëýí òýðõ¿¿ çîðèëãûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãàä ë çºâõºí “ͯÈÁ” ñòàòóñûã îëãîæ áàéõ íü ç¿éòýé.<br />
95 Íýãäñýí Êîììóíèñò íàìûí òóõàé äýýðõ 26 äóãààð òàéëáàðûã ¿ç.<br />
96 Çàðèì óëñ îðîíä íèéòýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãàä “ëîááè” õèéõ çîðèëãîòîé áàéõûã<br />
çºâøººðäºãã¿é áºãººä õàðèí çºâøººðºãäñºí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ ¿¿äíýýñ “ëîááèäîõ” ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã çºâøººðäºã áàéíà. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é, ëîááèäîõ ¿éë àæèëëàãàà<br />
ÿâóóëàõ ýðõã¿é òîõèîëäîëä ÷ ººðèéíõºº ñòàòóñ, ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä øààðäëàãàòàé<br />
“ºì㺺ëºõ ëîááè” õèéõèéã ͯÈÁ-óóäàä çºâøººðäºã áàéíà.<br />
97 ÀÍÓ-ä áóÿíû õàíäèâ ºðãºñºí èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü “òºðèéí àëáàí òóøààëä íýð<br />
äýâøèã÷èéí òºëººõ /ýñâýë ýñðýã/ ñîíãóóëèéí êàìïàíèò ¿éë àæèëëàãààíä /ñóðòàë÷èëãàà,<br />
óõóóëàõ õóóäàñ õýâëýõ, òàðààõ / îðîëöäîã íü èëýðâýë” ò¿¿íèéã òàòâàðààñ ÷ºëººëäºãã¿é,<br />
òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýãã¿é áàéíà. ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí õóóëü, 26 äóãààð ç¿éë<br />
ñ/3/ 500, 2000 îí. Õàðèí “íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã áàéãóóëëàã”-<br />
ûã ëîááè ýðõýëäýã ÷ òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã, õàðèí õàíäèâëàã÷äûí òàòâàðûã õºíãºëäºãã¿é
áàéíà. ̺í õóóëèàð áóÿíû áàéãóóëëàãà íü íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãûã óäèðäàõûã<br />
çºâøººðäºã áºãººä èíãýñýí òîõèîëäîëä õî¸ð áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä ¿éë<br />
àæèëëàãààãàà òóñäàà áàéëãàæ, õóóëèéí ýòãýýäèéí òóñäàà ñòàòóñòàé õîëáîîòîé ç¿éëñèéã<br />
ìºðäºæ, ñàíõ¿¿ãèéí íººöºº òóñäàà áàéëãàõ ¿¿äíýýñ øààðäëàãàòàé äîòîîä õÿíàëòòàé<br />
áàéõûã øààðääàã àæ. Regan v. Taxation with representation of Washington 461.U.S. 540, 553<br />
/1953/ /Blackmun, concurring/<br />
98 Àíãëè-Ñàêñîí õóóëèéí ñèñòåìòýé çàðèì îðíû õóóëèàð ͯÈÁ íü õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíèé<br />
ëîááè ÿâóóëàõûã çºâøººðäºã áºãººä òàòâàðûí áîëîí áóñàä õºíãºëºëò ÷ ìºí ýäýëäýã áàéíà.<br />
Caroline Newman, Amendments to <strong>the</strong> Tax code Affect Taxation of NGOs<br />
http://www.icnl.org/Journal/vol5iss1/cr_weurope.htm#france<br />
99 ÀÍÓ-ä îëîí íèéòèéí àøãèéí òºëººõ õóóëèéí ï¿¿ñò òàâèõ øààðäëàãóóäûã äýëãýðýíã¿é<br />
òîäîðõîéëæ ºãñºí áàéäàã. 92-59, 1992-2Ñ.Â.411<br />
100 Æèøýý íü, ßïîíû àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ òóõàé õóóëèéí äàãóó “àøãèéí áóñ<br />
çàðèì áàéãóóëëàãà” íü “òºðèéí àëáàí òóøààëä íýð äýâøèã÷èéã, ýñâýë óëñ òºðèéí íàìûã<br />
ñàíàë áîëãîõ, äýìæèõ/ýñýðã¿¿öýõ ”-èéã õîðèãëîäîã áàéíà. Òóñ õóóëèéí 92 äóãààð ç¿éë, 1<br />
ä¿ãýýð á¿ëýã, 2 äóãààð ç¿éë.<br />
101 Çàðèì óëñ îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã óëñ òºðèéí íàìûíõòàé èæèë òºñòýé òºðèéí<br />
áîäëîãîä íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîäîã. Ëèòâèéí Áóÿíû áîëîí<br />
Õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãûí 1996 îíû 3 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí õóóëüä õóâèéí<br />
ñàíãóóäûã “óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, óëñ òºðèéí íàì, áàéãóóëëàãûã èâýýí<br />
òýòãýõèéã” õîðèãëîñîí áàéäàã. ̺í Ìàêåäîí óëñûí õóóëèàð ñàí, õîëáîî, íèéãýìëýãèéã<br />
“óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ, ººðèéí ºì÷ õºðºíãèéã óëñ òºðèéí íàìûí çîðèëãîä<br />
õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõ”-ûã çºâøººðäºãã¿é. “Óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà” ãýäãèéã òóñ<br />
õóóëüä ”ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä øóóä îðîëöîõ, óëñ òºðèéí íàìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ,<br />
ñàíõ¿¿ãèéí õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ” õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Ìàêåäîíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ<br />
Óëñûí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí õîëáîî íèéãýìëýãèéí òóõàé õóóëü 31/98, 1 ä¿ãýýð<br />
á¿ëýã /1998 îíû 6 äóãààð ñàðûí 25/. Ïîëüøèä õîëáîî, íèéãýìëýã íü íýð äýâøèã÷äèéã<br />
äýìæèõ, õóóëü òîãòîîã÷äûã ëîááèäîõ çýðãýýð óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõûã<br />
çºâøººðäºã áàéíà. Ïîëüøèéí õîëáîî,íèéãýìëýã¿¿äèéí òóõàé õóóëü /1989 îíû 4 ä¿ãýýð<br />
ñàðûí 7/, 1 ä¿ãýýð á¿ëãèéí 1 ä¿ãýýð çààëò /3/. (“Õîëáîîä íü óëñ, îëîí íèéòèéí àñóóäëààð<br />
äóó õîîëîéãîî ãàðãàõ ýðõòýé”.)<br />
102 ßïîíû õóóëèàð “àøãèéí áóñ çàðèì áàéãóóëëàãà íü îðëîãî îëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã<br />
çºâøººðºõ áºãººä îëñîí îðëîãîî ººðèéí àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýíý. Ãýõäýý<br />
îðëîãî îëîõ ¿éë àæèëëàãàà íü àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëèëäîí õóòãàëäàõ ¸ñã¿é”<br />
ãýæýý. Õàðèí “îðëîãî îëîõ” àæèë íü”àøãèéí áóñ” ¿éë àæèëëàãààòàé õýðõýí õîëèëäîõ<br />
ÿìàð òîõèîëäîë áàéõûã òîäîðõîéëîîã¿é áàéíà. ßïîíû àøãèéí òºëºº áóñ ¿éë àæèëëàãààã<br />
õºãæ¿¿ëýõ òóõàé õóóëü, 2 äóãààð á¿ëýã, 5 äóãààð çààëò/1/.<br />
103 ªºð íýã àðãà áîë èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü àøãèéí òºëºº àæ àõóéí íýãæ¿¿äòýé “àðèëæàà”-<br />
íû àðãààð ºðñºëäºæ áóé ýñýõèéã òîãòîîõ ÿâäàë. Æèøýý íü, Ôðàíö, ªìíºä Àôðèê óëñûí<br />
õóóëüä èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãàòàé ºðñºëäºæ áóé ýñýõèéã<br />
øàëãóóð áîëãîäîã.<br />
104 Better business bureau v. United States, 326U.S. 279 /1945/<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
101
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
102<br />
105 ¯¿íòýé àäèëààð ïÈÁ íü ãèø¿¿äèéíõýý òºëºº çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä àæ àõóéí ¿éë<br />
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí ÷ èðãýíèé áàéãóóëëàãà õýâýýðýý ¿ëäýíý. Òóõàéëáàë, ìýðãýæëèéí<br />
õîëáîî ººðèéí ÿâóóëäàã ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòààñ õºëñ àâäàã áàéæ áîëíî. Ýíý íü<br />
õàìòûí àøèã ñîíèðõëûí çîðèëãîîð õèéãäýæ áóé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà þì. Õàðèí îëñîí<br />
àøãàà ãèø¿¿ääýý õóâààðèëäàã áîë ýíý áàéãóóëëàãà èðãýíèé áàéãóóëëàãà áèø áîëíî.<br />
106 Àíãëè-Ñàêñîíû õóóëèéí ñèñòåì äýõ áóÿíû òðàñò, èðãýíèé õóóëèéí ñèñòåì äýõ îëîí<br />
íèéòèéí ñàí õî¸ð õî¸óëàà íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã<br />
áàéæ áîëîõ ãèø¿¿í÷ëýëã¿é áàéãóóëëàãà áºãººä èõýíõäýý ¿ë õºäëºõ îëñîí îðëîãîî<br />
õºðºíãèéí ñàíãèéí õýëáýðýýð ìºíõ áàéëãàäàã áàéíà. Õýðýâ èéì áàéãóóëëàãàä õºðºíãº<br />
îðóóëàëò õèéõèéã íü çºâøººðäºãã¿é áàéñàí áîë òýä ¿ë õºäëºõ õºðºí㺺 øàâõàëã¿éãýýð<br />
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ÷àäâàðã¿é áàéõ áîëíî.<br />
107 Òóõàéëáàë, Foundation de France õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿¿õä¿¿äèéã êîìïüþòåð äýýð<br />
àæèëëàõûã ñóðãàõàä çîðèóëæ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä ìºí㺠ºãâºë ýíý íü áèçíåñèéí ¿éë<br />
àæèëëàãàà áèø, õàðèí ººðèéí áàéãóóëëàãûí êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõààð<br />
àëü íýã áàéãóóëëàãàä ìºí㺠ºãñºí òîõèîëäîëä ýíý íü àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ<br />
òîîöîãäîíî.<br />
108 Àíãëè áîëîí Óýëüñò áóÿíû áàéãóóëëàãóóäûã õóäàëäàà, áèçíåñ ýðõëýõèéã çºâøººðäºã ÷<br />
¿¿íèéãýý õàðüÿà áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí õèéõèéã øààðääàã. Ñàëáàð õàðüÿà áàéãóóëëàãààð<br />
äàìæóóëàí áèçíåñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òàëààð äàðààõ õàÿãààñ ¿çíý ¿¿. http://www.charity-commission.gov.uk/publications/cc35.asp.<br />
Ïîëüøèä ñàíãóóäûã õóäàëäàà, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã çºâøººðäºã. The Law<br />
on Foundations of <strong>the</strong> Republic of Poland. http://www.icnl.org/library/cee/laws/polfoundations1<br />
984(eng)htm.<br />
Äýýðõ õî¸ð óëñàä èðãýíèé áàéãóóëëàãûí áóÿíû ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäñàí áîë<br />
àøãèéí òàòâàð òºëäºãã¿é áàéíà. Õàðèí Ôðàíöàä ñàíãóóä íü øóóä áîëîí øóóä áóñààð<br />
áèçíåñ, õóäàëäàà, àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã çºâøººðäºãã¿é òóë òàòâàðûí<br />
àñóóäàë îãò ãàðäàãã¿é. Àíãëè áîëîí Óýëüñò áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã õàðüÿà<br />
ñàëáàð áàéãóóëëàãûí îëñîí àøãèéã áóÿíû äýýä áàéãóóëëàãàä ÿìàðâàà íýãýí òàòâàðã¿éãýýð<br />
øèëæ¿¿ëæ áîëäîã. Èõ Áðèòàíèéí Ï¿¿ñ êîìïàíèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð /1988/.<br />
109 Æèæèã çýýë îëãîõ, õóâààðèëàõ àæèë íü àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà áèø. Çýýëèéí õºðºíãº<br />
ãîëäóó õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãààñ èðäýã áºãººä çàõèðãààíû àæëûí îðëîãî íü ãîëäóó<br />
çàðäëàà íºõäºãã¿é.<br />
110 Èéìä æèæèã çýýë îëãîäîã áàéãóóëëàãûí ëèöåíç îëãîõ æóðàì íü àøãèéí òºëººõ ñàíõ¿¿ãèéí<br />
áàéãóóëëàãûíõààñ òóñäàà áàéõ ¸ñòîé.. Virtual library on microcredit. http://www.gdrc.org/<br />
icm.<br />
111 ªìíºä Àôðèêèéí îðëîãûí òàòâàðûí òóõàé õóóëü (Income Tax Act of <strong>the</strong> Republic of South<br />
Africa). http://www.sars.gov.za/it/pbo/section_30.pdf.<br />
112 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëüä ýíý òàëààð òóñãàé çààëò áàéõ øààðäëàãàã¿é àâ÷ çàðèì îðîíä<br />
¿¿íèéã áàéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã. Òóõàéëáàë, Àëáàíè óëñûí õóóëèàð: ”¿éë àæèëëàãàà<br />
íü òóñãàé çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé áîë àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü çàñãèéí ãàçðûí<br />
õîëáîãäîõ ÿàì ãàçàðò õ¿ñýëòýý ãàðãàõ áà ýíý ÿàì, ãàçàð íü á¿õ øààðäëàãûã çîõèõ æóðìààð<br />
õàíãàñàí ýñýõèéã øàëãàñíû äàðàà ëèöåíçèéã îëãîíî” ãýæ çààæýý. Law No. 8788 on Non-
Profit organizations of <strong>the</strong> republic of Albania, /May 7, 2001/<br />
113 Ðóìûí óëñûí õóóëèàð àøãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð<br />
èâýýí òýòãýõèéã óðàìøóóëäàã. Õàðèí èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü èâýýí òýòãýã÷èéí íýð,<br />
õóäàëäààíû òàíèõ òýìäýã çýðãèéã îëîí íèéòýä òàíèóëàõ, ñóðòàë÷ëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ̺í<br />
èâýýí òýòãýõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä õóäàëäàà, àðèëæàà ýðõëýõèéã èðãýíèé áàéãóóëëàãà,<br />
èâýýí òýòãýã÷ áàéãóóëëàãà õî¸óëàíä õîðèãëîäîã áàéíà. The sponsorship and donation law of<br />
<strong>the</strong> republic of Romania. /1994, modified 1998/.<br />
114 “Îëîí íèéòýýñ õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ” ãýäýã íü îëîí íèéòýýñ èðãýíèé áàéãóóëëàãàä<br />
ìºíãº, ýä õºðºíãèéí õàíäèâ öóãëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà þì. ¯¿íä ñóãàëàà çîõèîí áàéãóóëàõ,<br />
òåëåâèçýýð ìàðêåòèíã õèéõ, àéëóóäààð îðîõ, ãóäàìæèíä áîëîí øóóäàíãààð õàíäèâ<br />
öóãëóóëàõ, ðàäèî, òåëåâèçýýð õàíäèâëàõûã óðèàëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà îðíî. Íýð öóóòàé<br />
õ¿í, áàéãóóëëàãààñ õàíäèâ àâàõ íü îëîí íèéòýýñ õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ ¿éëäýë áîëîõã¿é.<br />
115 ÀÍÓ-ä õºðºí㺠áîñãîëòûã ¯íäñýí õóóëèéí ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëñàí íýãä¿ãýýð<br />
íýìýëò ººð÷ëºëòººð ãîëëîí çîõèöóóëäàã. Errol Copilevitz, The historical role of <strong>the</strong> First<br />
amendment in charitable appeals /1997/. Developments in <strong>the</strong> Law – Non-profit corporations<br />
/1992/.<br />
116 ¯ð ä¿íòýé ººðºº ººðèé㺺 çîõèöóóëäàã ìýäýýëëèéã íýýõ ñèñòåìèéí òàëààð äàðààõü íîìûã<br />
¿çíý ¿¿: Wino van Veen, Self regulation and Monitoring of Fundraising organizations in <strong>the</strong><br />
Ne<strong>the</strong>rlands: The Central bureau of fundraising /1996/<br />
117 Äîîðõè 121-ð òàéëáàðûã õàðíà óó.<br />
118 Òàéëáàð 124 áîëîí Åãèïåò óëñûí õîëáîî íèéãýìëýã, ñàíãèéí òóõàé õóóëèéí /2003 îíû/ 43<br />
äóãààð ç¿éëèéã õàðíà óó.<br />
119 Øèëæèëòèéí ¿åäýý ÿâàà óëñ îðíóóä áàéãóóëëàãóóäûí òàéëàíã äýíä¿¿ äýëãýðýíã¿é áàéëãàõ<br />
øààðäëàãà òàâüäàã íü åðºíõèé人 çîõèñã¿é þì.<br />
120 Óäèðäàõ çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä (æèøýý íü, áàéãóóëëàãààñ õºëñºëñºí ãàäíû àóäèòîðûí<br />
òàéëàíã õÿíàõ çýðãýýð) äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, çºâëºãºº ºãºõ çîðèëãîîð áàéãóóëñàí “ñàíõ¿¿ãèéí<br />
õîðîîã” “àóäèòûí áóþó õÿíàëò øàëãàëòûí õîðîî”-òîé àíäóóð÷ áîëîõã¿é. Àóäèòûí õîðîî<br />
íü áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ñàíõ¿¿ã õÿíàí øàëãàõ ¿¿ðýãòýé áºãººä áàéãóóëëàãà<br />
íü õóóëü, ººðèéí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èã, øèéäâýð çýðãèéã ìºðäºæ áàéãàà ýñýõèéã æèëäýý<br />
íààä çàõ íü íýã óäàà ìýäýýëäýã.<br />
121 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí áè÷èã áàðèìòûã õºòëºõ àðãà÷ëàëûí òóõàé äàðààõü<br />
õàÿãààñ õàðíà óó. http://www.fer.ch/pdf/FER21_Dez_2002_final_1.pdf, The institute of chartered<br />
accountants of India, Technical Guide on Accounting and Auditing in <strong>Not</strong>-<strong>for</strong>-profit organizations.<br />
http://www.icai.org/common/index.html.<br />
122 Êîñîâî äàõü ͯÁ-ûí ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð øèëæèëòèéí ¿åä áóé èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäûã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà ãàðãàæ ºãºõèéã øààðäààã¿é áàéíà. Ó÷èð íü áèå<br />
äààñàí, çîõèõ ìýäëýãòýé ìýðãýæëèéí íÿãòëàí áîäîã÷ òýð ¿åä áàéãààã¿é àæ. UNMIK<br />
administrative direction No2002/9 /March 29, 2002/. Òýãýõäýý äýëõèéí óëñ îðíóóäûí èõ<br />
ñóðãóóëèóäàä çààäàã ñàíõ¿¿ãèéí îëîí õè÷ýýëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ þì áîë äýýðõ íü õîâîð<br />
òîõèîëäîë þì.<br />
123 Èõ Áðèòàíèéí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä õèéñýí áèå äààñàí øàëãàëòààð: “Ãèø¿¿í÷ëýëòýé<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
103
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
áàéãóóëëàãûí íèéò ãèø¿¿ä õÿíàëòûíõàà ¿¿ðãèéã åðºíõèé人 ñóë ã¿éöýòãýäýã” ãýñýí<br />
ä¿ãíýëò õèéæýý. Lawrence Holden, Charities and governance: a study in Evolution, 4 Charity<br />
law and practice /1996/. http://wwwoneworldtrust.org/FilesPubs/GAP%20report/GAP2003.<br />
pdf. (“Õèéñýí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä èõýíõ áàéãóóëëàãûí çºâõºí öººí òîîíû ãèø¿¿í ë<br />
áàéãóóëëàãàäàà õÿíàëò òàâüäàã íü òîãòîîãäëîî.”)<br />
124 Áàéãóóëëàãà íü äàðààõü áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õàäãàëæ áàéõ ¸ñòîé.<br />
1/ õóãàöààã¿éãýýð:<br />
Áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áàðèìò áè÷èã áîëîí òýäãýýðò îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëò, òºðèéí<br />
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäàä ãàðãàñàí ºðãºäëèéí ýõ õóâü,<br />
Ãèø¿¿äèéí íýãäñýí õóðàë, óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðëûí ïðîòîêîë, áàòàëñàí òîãòîîë,<br />
ãàðãàñàí øèéäâýð, òýäãýýðèéí õàâñðàëò ãýõ ìýò...,<br />
Áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ çºâëºë, õîðîîä, ãèø¿¿äèéí íýãäñýí õóðëààð áàòàëñàí ä¿ðýì, æóðàì,<br />
øèéäâýð ãýõ ìýò,<br />
2/ Çóðãààí æèëýýð õàäãàëàõ: õÿíàëò øàëãàëò õèéõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý áîëîí<br />
òàòâàðûí, ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õýä ºãñºí ìàðãààí, ¿íýëãýý øèíæèëãýýòýé õîëáîîòîé á¿õ áàðèìò<br />
áè÷èã.<br />
3/ Ãóðâàí æèëýýð õàäãàëàõ: áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ áóñàä á¿õ áàðèìò<br />
áè÷èã.<br />
125 ÀÍÓ-ûí àøãèéí áóñ áóÿíû áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéí ñàí GuideStar íü 850.000 ãàðóé<br />
òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºí áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, õóâèëàõûí õàìò<br />
òýäãýýðèéã âýá õóóäñàíä õîëáîæ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òàòâàðûí òàéëàíã õàðóóëäàã áàéíà.<br />
http://www.giudestar.org.<br />
126 Êåíè óëñûí Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäàõ Ǻâëºë íü èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí<br />
òóõàé ìýäýýëýë, òàéëàíã îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéëãàæ, çîõèõ òºëáºð òºëâºë òàéëàí,<br />
ìýäýýëëèéã õóâèëæ ºãäºã áàéíà. Non-governmental organozations coordination regulations<br />
/1992/<br />
127 Àíãëè áîëîí Óýëüñò èéì àðãà õýìæýýã Áóÿíû õîðîî àâäàã áàéíà. Charities act, Part IV<br />
/1993/. Çàðèì îðîíä çºâõºí óëñûí ïðîêóðîð, õóóëü÷èéí ø¿¿õýä ºðãºäºë ãàðãàñíààð èéì<br />
àðãà õýìæýýã àâäàã. Revised model nonprofit corporations act.<br />
128 ªìíºä Àôðèêèéí õóóëü åðºíõèé人 çîõèñòîé ïðàêòèêèéã òîãòîîñîí áàéíà. Èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãûí çàõèðàë áàéãóóëëàãûíõàà ä¿ðýì, æóðìûã çºð÷ñºí, áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëñýí<br />
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéí íºõöºë, øààðäëàãûã õàíãààã¿é, òàéëàãíàõ áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí<br />
õîëáîãäîõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä ¿¿íèéãýý áàéãóóëëàãàäàà áè÷ãýýð<br />
ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Èíãýõäýý ¿¿ññýí áàéäàë, àëäààã çàëðóóëàõàä øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý,<br />
ã¿éöýòãýõ öàã õóãàöààã /íýã ñàðä áàãòñàí áîë ñàéí, õàðèí øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ¿¿íýýñ<br />
èë¿¿ õóãàöàà/ òîãòîîíî. Àëäààã çàëðóóëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ñàéæðóóëààã¿é òîõèîëäîëä<br />
áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàõ áà òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýðèéã ø¿¿õýä ºãºõ áîëîìæ ìºí<br />
áàéäàã áàéíà. Nonprofit organizations act of <strong>the</strong> Republic of South Africa /1997/<br />
129 Òàòâàðûí ÿìàð íýãýí õºíãºëºëò àâàõ ýðõòýé èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õóóëüä çààñàí á¿õ<br />
òºðëèéí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéã ýäë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø. Õàðèí çàðèì ͯÈÁ-ä<br />
òîäîðõîé òºðëèéí òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ, íºãºº çàðèìä íü ººð òºðëèéí òàòâàðûí<br />
104
õºíãºëºëò ýäë¿¿ëæ áîëíî. ÀÍÓ-ä “áóÿíû” áàéãóóëëàãàä õàíäèâ ºðãºñºí òîõèîëäîëä<br />
òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäë¿¿ëäýã áîë, “íèéãìèéí õàëàìæèéí” áàéãóóëëàãàä ºãñºí õàíäèâä<br />
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýãã¿é. ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí õóóëü /2000/. Òýãýõäýý äýýðõ õî¸ð òºðëèéí<br />
áàéãóóëëàãûã îðëîãûí òàòâàðààñ àäèë ÷ºëººëäºã áàéíà.<br />
130 Ìýäýýæ, á¿õ áîëîìæèéã àâàõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø. Óíãàðûí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº<br />
¿éë àæèëëàãààã: ”áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìä òóññàí, íèéãýì äýõ íèéòëýã áîëîí õóâü õ¿íèé àøèã<br />
ñîíèðõëûã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãàà” õýìýýí òîäîðõîéëîîä ¿éë àæèëëàãààíû<br />
óðò æàãñààëò ãàðãàñàí áàéäàã.<br />
131 Ýíý á¿ëýãò àøèã îðëîãûí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ òóõàé ãîë÷ëîí àâ÷ ¿çñýí õýäèé ÷ íýìýãäñýí<br />
ºðòãèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõºä ÷ ýíý çàð÷èì ¿éë÷èëäýã. Íýìýãäñýí ºðòãèéí òàòâàðûã áàðàà,<br />
¿éë÷èëãýýã õóäàëäàõàä íîãäóóëäàã òóë ò¿¿íýýñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñ íü áàéãóóëëàãûí òºðºë áóñ<br />
õàðèí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë /æèøýý íü, õºíãºâ÷ëºõ ýì÷èëãýýíèé ýì/ áàéäàã.<br />
132 ªìíºä Àôðèêò òàòâàðûí õºíãºëºëò àâàõûã õ¿ññýí áàéãóóëëàãà ” ººðèéí ä¿ðýì, ãýðýýñëýë<br />
çýðýã áàéãóóëëàãûã áàéãóóëñàí òóõàé ¿íäñýí áàðèìò áè÷ãèéã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä”<br />
òàíèëöóóëæ õºíãºëºëò ýäëýõ øààðäëàãûã õàíãàñíàà íîòëîõ ¸ñòîé àæýý. Èíãýæ íîòëîõ<br />
áàðèìò áè÷ãýý ºãºõèéã õ¿ñýýã¿é áàéãóóëëàãà òàòâàðûí õºíãºëºëòèéã äàãàëääàã íýìýëò<br />
õÿíàëò, øààðäëàãààñ ÷ºëººëºãäºíº ãýñýí ¿ã þì. Income Tax Act. /3/ b. Ãýõäýý òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò õ¿ññýí ºðãºäºë ãàðãàõ ¸ñòîé òîõèîëäîëä áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäñàí öàã ìº÷,<br />
òàòâàðààñ ÷ºëººëñºí ñòàòóñ îëãîñîí öàã ìº÷èéí õîîðîíäîõ òîäîðõîé õóãàöààíä òàòâàð<br />
òºëºã÷ áàéíà ãýñýí ¿ã áîëíî.<br />
133 Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð ïÈÁ-ûí ãèø¿¿äèéí òàòâàð, õàíäèâûã òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã<br />
áàéíà. ̺í ͯÈÁ-ûí ãèø¿¿äèéí òàòâàð, á¿õ õàíäèâ, øèëæ¿¿ëñýí ºì÷ õºðºíãº, ìºí<br />
áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí çîðèëãîä íèéöñýí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãûã<br />
òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã áàéíà. Mongolian NGO Law.<br />
134 Paul Bater, Evaluating Incentives <strong>for</strong> Donations to public Benefit organizations. /2000/ http://<br />
www.icnl.org/journal/vol3iss2/ar_bater.htm.<br />
135 138-ð òàéëáàðûã õàðíà óó.<br />
136 Õàíäèâò íîãäóóëäàã òàòâàðûí òàëààð íýìýëò ìýäýýëëèéã 138-ð òàéëáàðààñ õàð.<br />
137 Áàéãóóëëàãàä ºãñºí ìºíãºí áîëîí ýä ìàòåðèàëûí áýëãèéã òàòâàðààñ õºíãºëºõ òîõèîëäîëä<br />
¿¿íèéã óðâóóëàí àøèãëàõ ýðñäýë íýëýýí áàéäàã. Ýä ìàòåðèàëûí áýëãèéã (æèøýý íü óðëàãèéí<br />
á¿òýýëèéã) ìºí㺺ð ¿íýëýõ ¿åä õóóðàõ ýðñäýë èõýñäýã. Òóõàéëáàë óðëàãèéí á¿òýýëèéã õÿìä<br />
¿íýýð õóäàëäàí àâààä, ¿¿íèéãýý ºíäºð ¿íýýð ¿íýë¿¿ëæ, áóÿíû áàéãóóëëàãàä õàíäèâëàæ<br />
òàòâàðûí òîìîîõîí õºíãºëºëò àâàõ òîõèîëäîë ãàð÷ áîëçîøã¿é.<br />
Õàíäèâëàã÷èéí ºãñºí ºì÷ õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí ¿íý íü /óðëàãèéí á¿òýýë, êîìïàíèéí<br />
õóâüöàà çýðýã/ áóÿíû áàéãóóëëàãàä áýëýãëýõ ¿åä ºññºí òîõèîëäîëä õàíäèâëàã÷èäàä<br />
òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõäýý ¿íèéí çºð¿¿ã õýðõýí òîîöîõ âý ãýñýí àñóóëò ãàðäàã. Áóÿíû<br />
áàéãóóëëàãóóäàä õàíäèâ ºãºõ ÿâäëûã óðàìøóóëàõ çîðèëãîîð ÀÍÓ-ûí òàòâàðûí õóóëüä<br />
èéì òîõèîëäîëä îðëîãûí òàòâàð íîãäóóëäàãã¿é.<br />
138 Çàðèì îðîíä òîãòìîë öàëèíòàé àëáàí õààã÷äûí òàòâàðûã öàëèíãààñ íü øóóä ñóóòãàäàã. Èéì<br />
òîõèîëäîëä èðãýíèé áàéãóóëëàãàä õàíäèâ ºðãºñíèéõºº òºëºº òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäëýõ íü<br />
õýö¿¿ áîëäîã. Õàðèí çàðèì èéì îðîíä õàíäèâ ºðãºñºí àëáàí õààã÷ ¿¿íèéãýý óäèðäëàãàäàà<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
105
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
òàíèëöóóëæ òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîî õàñóóëäàã áàéíà. Óíãàð óëñàä àëáàí õààã÷ ººðèéí<br />
öàëèíãèéí 1 õóâèéã íèéòýä ¿éë÷èëäýã àëü íýã áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõèéã çºâøººðäºã<br />
áàéíà. Ëèòâà, Ñëîâàê, Ïîëüø óëñóóä ìºí èéì õóóëèéã áàòàëæýý. http: www.icnl.org/journal/vol4iss4/cr_cee.htm#Lithuania,www.icnl.org/journal/vol4iss4/cr_cee.htm#Slovakia,<br />
http://<br />
www.law.cua.edu/students/orgs/ijcsl. Òàòâàðûí ýíýõ¿¿ á¿òýö íü íèéò òàòâàð òºëºã÷èä<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ áîëîìæèéã íýýæ ºãäºã.<br />
139 Charles Clotfelter, Tax incentives and Charitable giving: Evidence from a Panel of Taxpayers<br />
/1980/. Richard Steinberg, Taxes and Giving /1990/, Kevin Barret, Anya McGuirk and Richard<br />
Steinberg, Furhter evidence on <strong>the</strong> dynamic impact of taxes on charitable giving /1997/<br />
140 Basic World Tax Code /1996/. http://www.taxanalysts.com/www/website.nsf/WebBasicWorldT<br />
axCodeOpenDocument.<br />
141 Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí àøèã îðëîãîä íîãäóóëäàã òàòâàðûí òàëààðõ ìýäýýëýë<br />
òàéëáàðûã äàðààõü íîìîîñ õàðíà óó. Industry Commission, Charitable Organizations in Australia<br />
/1995/<br />
142 Õàðèí îðëîãîî àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõýä àøèãëàñàí áîë, òýðõ¿¿ îðëîãîä<br />
òàòâàð íîãäóóëíà.<br />
143 Çàðèì îðîíä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íü ”àðèëæàà íàéìàà”-íû õàíäëàãàòàé (áèçíåñèéí<br />
ñàëáàðûí áàéãóóëëàãóóäòàé ºðñºëäñºí, “àðèëæààíû” àðãààð) ýñýõèéã õÿíàäàã. Ôðàíöàä,<br />
òóõàéëáàë, ¿¿íèéã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ õýä õýäýí ñîðèëò á¿õèé öîãöîëáîð ä¿ðýì áàòàëæýý.<br />
Caroline Newman, Recent Ministerial Instructions Regarding <strong>the</strong> Tax Treatment of NPOs. http://<br />
www.icnl.org/journal/vol2iss2/cr_france1.htm. ªìíºä Àôðèêò ÷ ìºí çàðèì òîõèîëäîëä àæ<br />
àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä “àðèëæààíû” àðãà áàðèë áàéãàà ýñýõèéã øàëãàäàã áàéíà. Income<br />
Tax Act.<br />
144 Ïîëüøèä îðëîãûã ÷óõàì þóíä çàðöóóëñíûã øàëãàäàã áîëñîí áàéíà. Corporate Income Tax<br />
Act. Õàðèí Ãåðìàí óëñ Ïîëüøèéí àäèë ä¿ðìèéã õýðýãëýõ áîëæýý. Country report-Germany.<br />
<strong>Not</strong> <strong>for</strong> profit http://www.icnl.org/journal/vol2iss4/cr_weurope.htm#GERMANY.<br />
145 Ýíý íü ÀÍÓ-ä ìºðäºãääºã ä¿ðýì. ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí õóóëü 511-514 /2000 îí/. Ýíý<br />
ä¿ðìèéã áèé áîëãîñîí õóóëü, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì õî¸óë õýòýðõèé íàðèéâ÷èëñàí<br />
áºãººä òºâºãòýé àæýý.<br />
146 Ôðàíöàä áàéãóóëëàãûí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãî íü òàòâàð íîãäóóëàõ<br />
îðëîãî ìºí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõäîî õýðýãëýäýã íýã øàëãóóð áîë ìåíåæåð¿¿ä áàéãóóëëàãûí<br />
ýçýä ìºí ýñýõ àæýý. Newman, 143 äóãààð òàéëáàð.<br />
147 http://www.taxlinks.com. Òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºí áàéãóóëëàãóóäûí çîðèëãîä íèéöýýã¿é àæ<br />
àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãîä òàòâàð íîãäóóëàõ íü (Tax on Unrelated Business<br />
Income of exempt organizations). http://wwwirs.gov/pub/irs-pdf/p598.pdf.<br />
148 James Hines, Àøãèéí áóñ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà áà çîðèëãîä íèéöýýã¿é àæ àõóéí îðëîãûí<br />
òàòâàð (Nonprofit Business activity and <strong>the</strong> Unrelated Business income tax). Òàòâàðûí áîäëîãî<br />
áà ýäèéí çàñàã (Tax policy and <strong>the</strong> Economy) 57-84 /1994/, Henry Hansmann, Øóäàðãà áóñ<br />
ºðñºë人í áà çîðèëãîä íèéöýýã¿é àæ àõóéí îðëîãûí òàòâàð (Unfair competition and <strong>the</strong><br />
Unrelated Business income tax). /1989/<br />
149 Hungary Law Act LXXXI on Corporate Tax, ch2-/1/ a /1996/<br />
106
150 U.K. Tax Act, note 108.<br />
151 Åâðîïûí Õîëáîîíû Ǻâëºëèéí Çóðãàäóãààð Òóøààë - ýðã¿¿ëýí ºãºõ òàòâàðûí õîëáîãäîëòîé<br />
ãèø¿¿í îðíóóäûí õóóëèéã íýã ìºð áîëãîõ íü: ͪÒ-ûí íýãäñýí ñèñòåì áà ¿íýëãýýíèé<br />
íýãäñýí ñóóðü (Sixth Council Directive of <strong>the</strong> European Community) 77/388/ECC of 17 May<br />
1977 on <strong>the</strong> Harmonization of <strong>the</strong> Laws of <strong>the</strong> Members States relating to Turnover taxes: A<br />
common system of Value added tax and uni<strong>for</strong>m basis of assessment.<br />
http:www.europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_docsmartapi!celexapi!prod!CELEXnumdoc&lg=EN<br />
&numdoc=31977Lo388&model=guichett.<br />
152 Ole Gjems-Onstad, Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òàòâàð: Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí õîëáîîíû<br />
÷óóëãàí (The taxation of Non-profit organizations: <strong>International</strong> Fiscal Association congress<br />
1999). <strong>Not</strong>-<strong>for</strong>-profit L4 /June 1999/. http://www.icnl.org/journal/vol1iss4/indx.html.<br />
153 Çàðèì èðãýíèé áàéãóóëëàãà àæ àõóéí íýëýýí ºðãºí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òóë òýäãýýð<br />
áàéãóóëëàãûã èéì ñèñòåìä õàìðóóëàõ íü ç¿éòýé. Èõýíõ îðîí áàéãóóëëàãûí ýðãýëòèéí<br />
õºðºíãèéí ò¿âøèí çààæ òýð õýìæýýíä õ¿ðñýí òîõèîëäîëä ÍªÒ íîãäóóëäàã. Ãýâ÷ èõýíõ<br />
îðíóóäàä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëòèéí õýìæýýíýýñ äîîãóóð ýðãýëòòýé áàéãóóëëàãóóä<br />
õ¿ñâýë ͪÒ-ä õàìðàãääàã áàéíà. David Williams, Value added tax, in international Monetary<br />
Fund, Tax law design and drafting /1996/<br />
154 Õýðâýý áàéãóóëëàãà íü “çîðèëãîä íèéöýýã¿é àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà” ýðõýëäýã áîë<br />
ò¿¿íèéãýý òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíààñàà òóñàä íü ýðõëýõ ¸ñòîé.<br />
155 Èðãýíèé áàéãóóëëàãàä “îðîëòîîð” íü “òýã òàòâàð” íîãäóóëàõ íü ç¿éòýé ìýò àâ÷ èíãýñíýýñ<br />
áàéãóóëëàãóóä îðîëòûí ͪÒ-èéí çàðäëàà õààõ ¿¿äíýýñ ¿éë÷èëãýý, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýý<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãàä èë¿¿ ºíäºð ¿íýýð õóäàëäàõàä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é.<br />
156 Áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäàä ͪÒ-ûí òîäîðõîé õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã áîëîâ÷ ýíý íü óëñ îðîí<br />
á¿ðò ººð ººð áàéäàã. Derec Allen, VAT in <strong>the</strong> European Community /1994/. ̺í äýýðõ ͪÒûí<br />
íèéö¿¿ëýëòèéí òàëààðõ 151-ð òàéëáàðûã õàðíà óó.<br />
157 ͪÒ-ûí õºíãºëºëò íü ñèñòåìèéã ãàæóóäóóëàõ, èë¿¿ òºâºãòýé áîëãîäîã ó÷ðààñ òàòâàðûí<br />
àãåíòëàãóóä åðºíõèé人 ò¿¿íèé ýñðýã áàéäàã. Ýë àñóóäëààð <strong>International</strong> Monetary Fund:<br />
The modern VAT/2002/ áîëîí äýýðõ 153-ð òàéëáàðàà äýëãýðýíã¿é õàðíà óó.<br />
158 Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàíãèéí ìýäýýëëýýð Ðóàíäà óëñàä çºâõºí ãààëèéí òàòâàðààñ,<br />
ìºí ÒÁÁ-ä àæèëëàäàã ãàäààäûí èðãýäèéã íýâòðýí îðîõ òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã áºãººä<br />
ýäãýýð õºíãºëºëòèéã àëäàã îíîã, çºâõºí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëñàí òîõèîëäîëä ë<br />
¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Memorandum from IMF, July, 2003. Õàðèí Óãàíäà, Êåíè óëñóóäàä èðãýíèé<br />
áàéãóóëëàãóóäûã ãààëèéí òàòâàðûí îëîí õýëáýð áîëîí ººð õýä õýäýí òºðëèéí òàòâàðûí<br />
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Customs and Excize Tax Act Cap.472 of <strong>the</strong> Republic of Kenya<br />
/2000/. Income tax act 1997 of <strong>the</strong> Republic of Uganda, act 11.<br />
159 Çàðèì îðîíä “õàëààñíû áàéãóóëëàãà” ãýæ íýðëýäýã.<br />
160 Èõýíõ îðîíä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûã õîëáîãäîõ òàòâàðààñ ÷ºëººëñºí áàéäàã ÷ ýíý ýðõýý<br />
áîäèò àìüäðàë äýýð ýäëýõýä áýðõøýýë ãàðäàã. Îëîí îðîíä òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ ä¿ðýì<br />
æóðàì, á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé áè÷èã áàðèìò, íºõöºë øààðäëàãà, øàí õàðàìæ õàðàõ ãýýä õ¿íä<br />
ñóðòëûí îëîí øàò äàìæëàãûã äàâàõ øààðäëàãà ãàðäàã.<br />
161 ÍªÒ áîëîí ãààëèéí òàòâàð íü óëñûí òºñâèéã á¿ðä¿¿ëýõ ãîë ýõ ¿¿ñâýðèéí íýã áàéäàã òóë<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
107
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
èõýíõ îðîíä ¿¿íèéã çºâøººðäºãã¿é.<br />
162 Õèë äýýð ãààëèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ íü àâèëãàë, õàõóóëü ºãºõ/ àâàõ ñºðºã íºõöºë áàéäëûã<br />
á¿ðä¿¿ëäýã. Äýýðõ 153-ð òàéëáàðûã ¿ç.<br />
163 Local Government Finance Act 1988<br />
164 Id.<br />
165 Finance Act 1982<br />
166 Inheritance Act 1984<br />
167 Àâñòðàëèä íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýíèé áàéãóóëëàãûã<br />
õóäàëäààíû òàòâàðààñ õºíãºëäºã áºãººä íèéò àæèëòàí, öàëèíãèéí öýñíèé ä¿í ñàðä 10.000<br />
àì.äîëëàðààñ èë¿¿ áàéâàë àæèëëàãñäûí íýìýëò óðàìøóóëàëä ìºí òàòâàðûí õºíãºëºëò<br />
¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Fringe Benefits Assesment Tax of 1986<br />
168 ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí Ýäèéí<br />
çàñàã, òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû Ãýðýý /1995 îíû 12 äóãààð ñàðûí 22-íû ºäðèéí/<br />
169 Àëáàíèéí Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëüä: “Ãàäààäûí àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä Á¿ãä<br />
Íàéðàìäàõ Àëáàíè Óëñûí õîëáîãäîõ ¸ñ çàíøèë, õóóëèéã õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí çºâøººðñíººð<br />
ò¿ð çóóðûí áîëîí òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõòýé áºãººä òóñ îðíû àøãèéí áóñ<br />
áàéãóóëëàãóóäòàé àäèë íºõöºëä áàéíà. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àëáàíè Óëñàä ¿éë àæèëëàãàà<br />
ýðõëýõ, ñàëáàðàà íýýí àæèëëóóëàõ ñîíèðõîëòîé àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü òóñ óëñûí<br />
õóóëèéí äàãóó áàéãóóëëàãà, ñàëáàðàà áàéãóóëæ, á¿ðòã¿¿ëæ áîëíî” ãýñýí áàéíà. Law No.<br />
8788, ch.6, art 29 /May 7, 2001/.<br />
170 Îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õóóëèéí ýòãýýäèéí ñòàòóñûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ<br />
òóõàé Åâðîïûí Õîëáîîíû Êîíâåíöèéí äàãóó íýãäýí îðñîí îðíóóä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí<br />
ñàëáàðûã ìºí õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé ãýæ çààñàí áàéäàã. Ãýõäýý òóñ Êîíâåíöèéí ¿éë÷ëýõ<br />
õ¿ðýý íü íýëýýí õÿçãààðëàãäìàë þì. Ole Gems-Onstad, Ñàíàë áîëãîæ áóé Åâðîïûí Õîëáîîä:<br />
ͺõºä õýðýãòýé áîëñîí ¿åèéí áýëýã òýìäýã ¿¿ (The proposed European Association: A symbol<br />
in need of friends /April 1995/ õàðíà óó. Åâðîïûí îðíóóä èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õèë<br />
äàìæñàí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò “Åâðîïûí õîëáîî, íèéãýìëýã”-èéí<br />
õóóëèéí øèíý õýëáýðèéí òóõàé ìàðãààí õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëæ áàéíà. Statue <strong>for</strong> a European<br />
association. http://europa.eu.int./scadplus/leg/en/lvb/l26017.htm.<br />
Åâðîïûí Õîëáîîíû ñàíãóóäûí òàëààðõ ñàíàë áîäëûã äàðààõü íîì, õàÿãààñ õàðíà óó. Hanna<br />
Surmatz, Íèéòýä ¿éë÷èëäýã èðãýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ºðí¿¿ëýõ òàëààðõ<br />
Åâðîïûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò (European Ef<strong>for</strong>ts to Facilitate <strong>the</strong> operations of public benefit organizations).<br />
Civil society law 210 /July 2003/. http://www.law.cua.edu/students/orgs/ijcsl.<br />
171 ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãò áàéãàà ìýäýýëëýýð Ç¿¿í ªìíºä Åâðîïûí îðíóóä<br />
áîëîí Åâðàçèéí óëñóóäûí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä îäîî ÷ ãýñýí ãàäààäûí õàíäèâëàã÷äààñ<br />
õàìààðàëòàé õýâýýð áóé àæ. Òóõàéëáàë, Ëàòâèéí èðãýíèé áàéãóóëëàãóóä ñàíõ¿¿æèëòèéíõýý<br />
80 ãàðóé õóâèéã ãàäààäààñ àâäàã áàéíà. United States Agency <strong>for</strong> <strong>International</strong> Development,<br />
2001 NGO Sustainability Index <strong>for</strong> Central and Eastern Europe /2001/. http://www.usaid.gov/regions/europe_eurasia/dem_gov/ngoindex/2001/.<br />
172 “Èðãýíèé áàéãóóëëàãà íü ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëò, òóñëàìæèéí áàðààã ñààäã¿éãýýð, õ¿íä<br />
ñóðòëûí õ¿íäðýë ÷èðýãäýëã¿éãýýð àâàõ ýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä ÷èðýãäýë ó÷ðóóëàõ, øàí<br />
108
õàðàìæ íýõýõèéã õîðèãëîõ íü ÷óõàë”. John Clark, Òºð, îëîí íèéòèéí îðîëöîî áà ñàéí<br />
äóðûí õýâøèë (The State, popular participation and <strong>the</strong> voluntary sector). World Development,<br />
593, 595 /1995/.<br />
173 Ýíý ìýò õ¿íäðýëä îðîõã¿éí òóëä ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëòòýé çàðèì èðãýíèé áàéãóóëàãûã<br />
ãàäààä óëñàä ¿¿ñãýí áàéãóóëäàã áàéíà.<br />
174 Á¿ãä Íàéðàìäàõ ×åõ Óëñûí Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ êîðïîðàöèéí õóóëüä:<br />
“Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëººõ êîðïîðàöèéã õóâü õ¿í, Á¿ãä Íàéðàìäàõ ×åõ Óëñ áîëîí<br />
õóóëèéí ýòãýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áîëíî” ãýæýý /1995 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 28/. ̺í èðãýíèé<br />
íèéãìèéí áàéãóóëëàãà çýðýã õóâèéí õýâøëèéí õóóëèéí íýãæ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä<br />
òºðèéí ç¿ãýýñ îðîëöîõ æóðìûí òàëààð ºã¿¿ëñýí äàðààõ õóóëèéã õàðíà óó: Law on <strong>the</strong> Foundation<br />
of and Participation in Legal Persons in Private Law <strong>by</strong> <strong>the</strong> State Act of <strong>the</strong> Republic of<br />
Estonia.<br />
175 Íýã æèøýý íü ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí øèéäâýðýýð áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñ, áàéãóóëëàãóóäûí<br />
ñàíõ¿¿æèëòýýð áàéãóóëàãäñàí Ñìèòñîíèàíû õ¿ðýýëýí þì. Òóñ áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ<br />
çºâëºëä òºðèéí òºëººëºã÷èä áîëîí èðãýä õàìòðàí îðäîã áºãººä ñàíõ¿¿æèëòèéí õºðºí㺺<br />
òºðèéí áîëîí õóâèéí îëîí ýõ ¿¿ñâýðýýñ õóðèìòëóóëäàã áàéíà.<br />
176 Éåìåí óëñûí Õîëáîî, íèéãýìëýã, ñàíãèéí òóõàé õóóëüä èéì õýýë õàõóóëèàñ óðüä÷èëàí<br />
ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð: “Ñàëáàðûí èðãýíèé áàéãóóëëàãûã óäèðäàõ, ÷èãë¿¿ëýõ, õÿíàõ,<br />
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä õîëáîî, íèéãýìëýã, ñàíãèéí<br />
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í áàéõûã (õàðèí îëîí íèéòèéí àøèã, ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ òóñãàé<br />
øèéäâýð ãàðãàñàí òîõèîëäëûã îðóóëàõã¿éãýýð)” õîðèãëîíî ãýæýý. Ãýõäýý õóóëèéí ýíý<br />
çààëò íü óëñûí áàéãóóëëàãûí “óäèðäàõ àëáàí òóøààëä” àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñò ë çºâõºí<br />
õàìààðàëòàé áàéíà. Law No.1 <strong>for</strong> <strong>the</strong> Year 2001 Concerning Associations and Foundations.<br />
177 Òàéëáàð 16-ã õàðíà óó.<br />
178 Ôèëèïïèíèé èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäàä ãýð÷èëãýý îëãîõ Ǻâëºëèéí äàðãà Ôåëó Ñîëåäàä<br />
Àìåðèêèéí Õóóëèéí èõ ñóðãóóëèàñ çîõèîí áàéãóóëñàí Ç¿¿í áîëîí Ç¿¿í ºìíºä Àçèéí<br />
èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ñóðãàëòàä îðîëöîõäîî òàâüñàí èëòãýëèéã õàðíà óó. http://www.<br />
pcnc.com.ph/. ̺í èðãýíèé áàéãóóëëàãûí òàòâàðûã õºíãºëºõ ñòàòóñûã èðãýíèé áàéãóóëëàãà<br />
îëãîäîã àðãà òóðøëàãûã Ïàêåñòàí áèé áîëãîñîí áàéíà. http://www.pcp.org.pk/certification.<br />
htm.<br />
179 ªìíºä Àôðèê óëñûí 1996 îíä áàòàëñàí ¯íäñýí õóóëèéí 217/1/ á¿ëýãò: “Õýðâýý õóóëüä<br />
çààñàí òºðèéí òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõ ãýðýý<br />
áàéãóóëàõààð òåíäåð çàðëàñàí áîë ¿¿íèéã øóäàðãà, ýðõ òýãø, íýýëòòýé, ºðñºë人íòýé, ¿ð<br />
àøèãòàé áàéõ çàð÷ìààð ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ çààæýý.<br />
180 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûã äýìæèõ ¿íäýñíèé ñàíã Óíãàðò áàéãóóëàâ (Hungary adopts new law<br />
on <strong>the</strong> National fund <strong>for</strong> Support of Civil Society organizations) /July 2003/. http://law.cua.edu/<br />
students/orgs/ijcsl.<br />
181 Òàéëáàð 13-ûã õàðíà óó<br />
182 Karla Simon, Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïò íèéãìèéí áîëîí ñî¸ëûí ¿éë÷èëãýýã õóâü÷èëñàí íü:<br />
õàðüöóóëñàí òóðøëàãà (Privatization of Social and Cultural Services in Central and Eastern<br />
Á¯ËÝÃ-1. ÈÐÃÝÍÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÍÈÉÃÝÌ ÕΨÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ<br />
109
ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ<br />
110<br />
Europe: Comparative Experiences) 383 /1995/<br />
183 Ìåðèëýíäèéí Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õîëáîî ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýíèé çàãâàð õóóëü<br />
áîëîâñðóóëæýý (“Standards <strong>for</strong> Excellence: An Ethics and Accountability Code <strong>for</strong> <strong>the</strong> Non-<br />
Profit Sector”) . Ýíýõ¿¿ æóðàì íü áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí 8 ãîë çàð÷ìûí õ¿ðýýíä áîäëîãûí<br />
÷àíàðòàé öîî øèíý çºâëºìæ, ìºí 55 õýì õýìæýýã òîãòîîñîí ïðàêòèê çºâëºìæèéã õàìàð÷ýý.<br />
¯¿íèé íýã çààëò íü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã àâ÷ ¿çýõäýý: “Àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü<br />
ººðèéí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, ñàéí äóðûí àæèëòíóóääàà áàéãóóëëàãûí<br />
áàòàëñàí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë人íèé òàëààðõ áîäëîãûí ãîë ýëåìåíòèéã íýãòãýñýí àøèã<br />
ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí ìýäýãäýë ºãºõ ¸ñòîé. Áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí<br />
ãèø¿¿ä, ñàéí äóðûí àæèëòàí, òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, íü èðãýíèé áàéãóóëëàãàòàé<br />
àæèë õýðãèéí õîëáîîòîé áèçíåñ íýãæèä ÿìàðâàà ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõîëòîé ýñýõèéã ìýäýýëýõ<br />
îðîí çàéã òóñãàéëàí àøèã ñîíèðõëûí ýíýõ¿¿ ìýäýãäýëä ãàðãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿<br />
ìýäýãäýëä áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í, ñàéí äóðûí àæèëòàí òóñ<br />
á¿ð áàéãóóëëàãàä àíõ ýëñýõäýý, ìºí äàðàà íü æèëä äîð õàÿàä íýã óäàà ãàðûí ¿ñýã çóðñàí<br />
áàéõ íü ç¿éòýé” ãýæýý. Ýíýõ¿¿ çàãâàð õóóëèéã<br />
http://www.mdnonprofit.org/ethics_initiative.com. – îîñ ¿çíý ¿¿.<br />
184 Çàðèì îðíû àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õýì õýìæýýíèé òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã<br />
äàðààõü õàÿãààð àâ÷ áîëíî: http://www.mncn.org/info_principles.htm, http://wwwcodengo.<br />
org/main.php3action=displayarticle&articleid=64, http://www.interaction.org/pvonstandarts/<br />
index.html. çýðýã âåá ñàéòààñ ¿çíý ¿¿. Codes of Conduct <strong>for</strong> partnership in Governance: Texts<br />
and commentaries /1999/<br />
185 “Õîòî÷ íîõîé” áóþó õÿíàëò õèéäýã áàéãóóëëàãà áîëîí ò¿¿íèé õýðýãëýäýã õýì õýìæýýã,<br />
æèøýý íü, Better business bureau’s Standarts <strong>for</strong> Charitable Solication. http://www.give.org/<br />
standards/ -ñ ¿çíý ¿¿.<br />
186 Èðãýíèé áàéãóóëëàãûí õóóëèàñ ãàäíà çàðèì îðîíä “óëàìæëàëò õýì õýìæýýã” ìºí<br />
õýðýãëýäýã áàéíà. Ãýõäýý ýäãýýð “óëàìæëàëò õýì õýìæýý” íü çàðèìäàà òóõàéí îðíû ¯íäñýí<br />
õóóëü áîëîí îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãòýé íü çºð÷èëäºõ òîõèîëäîë ãàðäàã.<br />
Òóõàéëáàë, èéì íýã òîõèîëäîë Íèãåðèä òîäîðõîé íàñíû èðãýäèéí õîëáîîäîä ãèø¿¿í<br />
áàéõòàé õîëáîãäîí ãàð÷ýý. ¯íäñýí õóóëèàð èðãýíèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã õàíãàæ áàéãàà<br />
òîõèîëäîëä “óëàìæëàëò õýì õýìæýý” ¿éë÷ëýõ ¸ñã¿é ãýæ Íèãåðèéí Äýýä Ø¿¿õ òîãòîîæýý.<br />
187 Òàéëáàð 123-ûã õàðíà óó.<br />
188 Áóÿíû ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé óëàìæëàëò õóóëèéí äàãóó õàðèëöàí òóñëàëöàõ á¿ëýã<br />
íü çºâõºí ãèø¿¿äýý äýìæäýã áºãººä íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ øàëãóóðûã<br />
õàíãàäàãã¿é ó÷èð áóÿíû áàéãóóëëàãà áèø þì. Ãýòýë õàðèëöàí òóñëàëöàõ ýíýõ¿¿ á¿ëãèéí<br />
ãèø¿¿ä íü òàõèð äóòóó, ýìçýã á¿ëãèéí èðãýä áàéäàã áîë ò¿¿íä ͯÈÁ ñòàòóñûã îëãîõ<br />
îëîí ¿íäýñëýë áèé. www.taxboard.gov.au-ûã ¿ç. (Íýýëòòýé áºãººä àëèâàà ÿëãàâàðëàëã¿é<br />
ãèø¿¿í÷ëýëòýé íýýëòòýé áºãººä ÿëãàâàðëàëã¿é õàðèëöàí òóñëàëöàõ á¿ëãèéã “Áóÿíû<br />
áàéãóóëëàãûí” òîäîðõîéëîëòîíä îðóóëàõ òàëààðõ Àâñòðàëèéí ñàíàë.)<br />
189 Íèéãìèéí çºâõºí ÷èíýýëýã äýýä äàâõàðãàä ãîëëîí ¿éë÷èëäýã èðãýäèéí áàéãóóëëàãûã<br />
ͯÈÁ ãýæ òîîöîõ ýñýõ íü ò¿âýãòýé àñóóäëûí íýã áàéäàã. Òóõàéëáàë, áàÿí èâýýí òýòãýã÷òýé<br />
äóóðèéí òåàòð/êîìïàíè, óðëàã ñî¸ëûí äýýä÷¿¿ëä çîðèóëñàí ìóçåé íü íèéòèéí àøèã<br />
ñîíèðõëûí òºëººõ áàéãóóëëàãà ìºí ¿¿ ¯¿íèéã äýìæñýí áîëîí ýñýðã¿¿öñýí ¿íäýñëýë
Change language