Kuvisisa
Kuvisisa
Kuvisisa
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Kuvisisa</strong><br />
luhlelo lwetebulungisa<br />
emacaleni ebugebengu<br />
Itfutfukiswe Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA), Lucingo. 27 12 845 6000<br />
Ishicilelwe yiJacana Media, PO Box 291784 Melville 2109, Lucingo. 27 11 628 3200<br />
© Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe, 2008<br />
Sishicilelo sekucala 2008<br />
ISBN 978-1-77009-557-1<br />
Ihunyushwe Ngu Fanyana Stanley Madonsela, Multilingua Translation/Interpretation Services<br />
000482 SWA<br />
siSwati<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 1-2<br />
6/11/08 2:15:28 PM
Ulisebentisa njani<br />
Lelibhukwana libhalwe lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi<br />
kuvelonkhe (NPA) kute kusitakale bantfu labahlukunyentiwe nome<br />
bofakazi betimo tebugebengu. Lihhovisi letekushusisa lifuna kuvimbela<br />
lokunye kwetfuswa kwalabahlukunyetiwe. Lifuna bonkhe basolwa beme<br />
embi kwenkantolo ngalokungenteleli ngemacala lokusolwa kutsi bawentile.<br />
Nakumele uye enkantolo, lelibhukwana litakwenta uvisise ngaloko<br />
lokwenteka ngesikhatsi sekutekwa kwelicala.<br />
Ngibuke!<br />
Libito lami ngingu Mpho. Ngibuke ebhukwini lapho<br />
ngitawube ngikukhombisa khona tintfo letibalulekile<br />
lokumele utikhumbule.<br />
Inchazelo yemagama<br />
Kunemagama lamanyenti lasetjentiswa<br />
etinkantolo lokungenteka ungawevisisi.<br />
Lamagama abhalwe ngekucindzetelwa<br />
ebhukwini kantsi tinchazelo tawo tichazwe<br />
ekugcineni kwelikhasi. Kunalamanye<br />
emagama emakhasini 29–31. Fundza<br />
loluhlu ngembi kwekuya enkantolo, kute<br />
ube nekuvisisa kahle loko lokwentekako.<br />
Futsi utawube ukulungele kancono<br />
kuphendvula nome ngumuphi umbuto.<br />
Lokucuketfwe<br />
Sandvulelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<br />
Batho Pele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />
Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu lusebenta njani . . . . . . 5<br />
Emalungelo alabahlukunyetiwe kanye nabofakazi . . . . . . . . . . . . 8<br />
Tibopho temshushisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />
Kutakwentekani kuwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />
Kwentekani enkantolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />
Kuvela nekutiphatsa kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18<br />
Budlova nekungaphatseki kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />
Inkantolo yetindzaba tesondlo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />
Emathiphu ekuvimbela bugebengu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
Tinkantolo letahlukahlukene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />
Emagama lasetjentiswa enkantolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />
Tinombolo tekuchumana letibalulekile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32<br />
c 1<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 3-1<br />
6/11/08 2:15:32 PM
Sandvulelo<br />
Ngitsandza kukwetfulela luhlelo lwetekushushiswa<br />
kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA)<br />
kanye nasetinhlelweni tetfu njengebameli<br />
bebantfu.<br />
Sihlanganise licebo ndzawonye lolubitwa<br />
i NPA Strategy 2020, lolumayelana nekutsi<br />
singabukana njani nebugebengu kanye<br />
nekuniketela ngebulungisa kute bantfu<br />
bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka.<br />
Sinembono wekwakha iNingizimu Afrika<br />
lephephile nalevikeleke ngalokwengcile:<br />
UMBONO WE NPA<br />
Bulungisa emphakatsini wakitsi<br />
kute bantfu bahlale ngekukhululeka<br />
nangekuvikeleka.<br />
I NPA iyincenye yeluhlelo lwetebulungisa emacaleni ebugebengu<br />
kuleNingizimu Afrika. Sicinisekisa kutsi kunebulungisa kulabo<br />
labahlukunyetwe bugebengu. Njengebameli bebantfu, sinakekela<br />
timfuno talabahlukunyetwe bugebengu kanye netemphakatsi. Sisebenta<br />
nebalingani betfu – emaphoyisa, baphatsi bemajele, Litiko letebulungisa<br />
kanye nalabanye – ngenhloso yekuvimbela nekusombulula bugebengu.<br />
I NPA yenta loku ngekushushisa bantfu labephula umtsetfo ngaphandle<br />
kwekwesaba, kwentelela nekukhetsa.<br />
Ngitsandza kukucinisekisa ngekutinikela nekutibophetela kwetfu<br />
kukusebentela, nekusita ekwenteni imphilo lencono yawo wonkhe<br />
umuntfu.<br />
Advocate Joseph Mokotedi Mpshe<br />
Umcondzisi losabambile ehhovisi letekushushiswa<br />
kwemphakatsi kuvelonkhe<br />
Sidzinga kutsi ute utewutfula bufakazi enkantolo. Ngitsandza kukubonga<br />
ngekuchitsa sikhatsi sakho wenta loku. Kwenta ummango wakho ube<br />
yindzawo lephephile kuwe, emndenini nakubangani bakho, nakubo bonkhe<br />
bantfu labakhona kuloyommango.<br />
Ngalesikhatsi ufundza lelibhuku utawufundza lokunyenti ngaloku:<br />
Luhlelo lwetebulungisa eNingizimu Afrika<br />
Emalungelo akho njengalohlukunyetwe bugebengu<br />
nalongufakazi<br />
Loko lokwenteka etinkantolo<br />
<br />
<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 2-3<br />
6/11/08 2:15:35 PM
Batho Pele<br />
Batho Pele ligama lesiSuthu lelichaza kutsi “bantfu embili”. Luhlelo<br />
lwahulumende lolucinisekisa kutsi wena, bantfu, nitfola tinhlelo<br />
letikahle. Loku kufaka ekhatsi bantfu labasebentisa nome labasitwa<br />
yi NPA lokubameli bebantfu.<br />
Nasetfula tinhlelo letikahle, loko kusho kutsi senetisa batsengi betfu.<br />
Tonkhe tisebenti temphakatsi kumele tilandzele futsi tihloniphe<br />
imigomo ye Batho Pele (buka ngentasi).<br />
Luhlelo lwetebulungisa<br />
kutebugebengu<br />
lusebenta njani<br />
Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu<br />
eNingizimu Afrika lunetincenye<br />
letibalulekile letisitfupha:<br />
1. Luhlelo lwemaphoyisa<br />
– bavimbela bugebengu, baphenye<br />
ngemacala ebugebengu, baphindze<br />
babambe labasolwa ngekwenta<br />
bugebengu. Ngalokusemtsetfweni<br />
loluhlelo lwatiwa njenge South<br />
African Police Services (SAPS).<br />
2. Luhlelo lwekushushisa<br />
– batsatsa tincumo tekutsi<br />
bashushise nome cha.<br />
Ngalokusemtsetfweni loluhlelo<br />
lwatiwa njenge NPA.<br />
I Batho Pele itsi umshushisi utakwenta loku:<br />
kuchumana njalo nebatsengi<br />
kubeka emazinga etinhlelo letetfulwako<br />
kwenyusa kufinyelela etinhlelweni<br />
kucinisekisa kutsi batitfobile<br />
kuniketela ngelwati lolwengetiwe naloluncono lolumayelana<br />
netinhlelo<br />
kwandzisa kuba sebaleni mayelana netinhlelo (kubeka ebaleni)<br />
kukhuluma kanye nekucolisa ngemaphutsa lentiwe<br />
kuniketa tinhlelo letincono letifanele imali yakho<br />
Source: DPSA, 1996<br />
3. Sikhulu lesengamele/<br />
ummeli wasemajajini – batsatsa<br />
sincumo sekutsi umsolwa<br />
akanacala nome unelicala.<br />
Baphindze batsatse sincumo<br />
sekutsi ngusiphi sigwebo lokumele<br />
siniketwe lotfolakale anelicala.<br />
5. Luhlelo lwasemajele<br />
– lucinisekisa kutsi sigwebo<br />
siyalandzela. Baphindze betame<br />
kuvuselela timilo tababo<br />
labatfolakele banemacala<br />
ebugebengu lababanakekelako.<br />
Ngalokusemtsetfweni latiwa<br />
njenge Department of Correctional<br />
Services (DCS).<br />
4. Litiko letebulungisa<br />
– lwetfulela wonkhe umuntfu<br />
bulungisa lobufinyelelekako<br />
nalobulinganako.<br />
Ngalokusemtsetfweni latiwa<br />
njenge Department of Justice<br />
and Constitutional Development<br />
(DoJ&CD).<br />
6. Sikhulu lesivivinyako/<br />
sisebenti setenhlalakahle – setfula<br />
tinhlelo tetenhlalakahle kubantfu<br />
labaphuyile nabasetingotini.<br />
Ngalokusemtsetfweni latiwa<br />
njenge Department of Social<br />
Development (DSD).<br />
<br />
umshushisi<br />
nguloyo loletsa emacala embi<br />
kwemsolwa (uphindze abitwe<br />
umshushisi wembuso nome<br />
umshushisi wemphakatsi)<br />
umbutfo wemaphoyisa<br />
inhlangano letama<br />
kubamba tigebengu<br />
iphindze ibuke kutsi bantfu<br />
bayawulandzela yini<br />
umtsetfo<br />
kuphenya<br />
kutfola emacinisa<br />
kute utfole lokungiko<br />
ngalukotsite<br />
kushushisa<br />
kuletsa licala embi<br />
kwalotsite losolwa<br />
ngekwephula<br />
umtsetfo<br />
sikhulu<br />
ngumantji<br />
nome lijaji<br />
lelilalela licala<br />
temajaji<br />
phatselene<br />
netinkantolo<br />
tigwebo<br />
sigwebo lesifanele<br />
lesikhishwa sikhulu<br />
lesengamele licala<br />
kuvuselela similo<br />
kusita lowente licala kutsi<br />
abuyele ente umsebenti<br />
lotsembekile nalonelusito<br />
sikhulu lesivivinyako<br />
ngumuntfu lokumele<br />
acinisekise kutsi<br />
labavivinywako batiphatsa<br />
ngalokufanele<br />
kuba sebaleni<br />
kungabi nemandla nome<br />
kuva buhlungu malula<br />
<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 4-5<br />
6/11/08 2:15:38 PM
Tinyatselo tekwenta Luhlelo Lwetebulungisa<br />
kutebugebengu libe ngulelisebentako:<br />
Kubikwa kwebugebengu esiteshini semaphoyisa<br />
Emaphoyisa avula lidokethe bese aphenya ngebugebengu<br />
Lidokethe litfunyelwa enkantolo (umshushisi utsatsa sincumo<br />
sekutsi ingabe kusadzingeka lolunye luphenyo yini)<br />
Sidzinga bulungisa emphakatsini<br />
wetfu kute bonkhe bantfu bahlale<br />
ngekukhululeka nangekuvikeleka<br />
I NPA itsatsa sincumo sekushushisa nome cha<br />
Uma bancuma kungashushisi,<br />
kungenca yekutsi licala<br />
alinawo emandla ngalokwenele<br />
(akunabufakazi lobenele)<br />
Uma bancuma<br />
kushushisa, licala<br />
liya enkantolo kute<br />
kukhishwe sigwebo<br />
Umshushisi angancuma<br />
kuphambukisa ludzaba<br />
kute atfole lesinye<br />
sisombululo<br />
Enkantolo, umsolwa angafaka sicelo<br />
sekukhishwa ngebheyili (ngalesikhatsi alindze<br />
kuphela kwekutekwa kwelicala); ngemuva kwaloku kuba<br />
khona kulalelwa kwesicelo sebheyili<br />
Licala lingahlehliswa tikhatsi<br />
letimbalwa kute kugcogcwe<br />
lobunye bufakati, nome<br />
umsolwa angadzinga/<br />
afune ummeli<br />
Umshushisi kutawuba nguye wekucala kubita fakazi<br />
atowunika bufakazi bekutsi umsolwa unelicala<br />
Umsolwa nome ummeli wakhe naye angabita fakazi<br />
nome etfule bufakazi<br />
Ngemuva kwekulalelwa kwetinhlangotsi totimbili, sikhulu lesengamele licala<br />
sitsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala/akanalo licala<br />
Uma etfweswe licala, umsolwa unikwa sigwebo sikhulu lesengamele licala<br />
idokethe<br />
ngumculu locuketse<br />
lwati lolubalulekile; buka<br />
lidokethe lelicala<br />
bufakazi<br />
kubika ngemlomo tigameko kanye<br />
nemiculu lesekelako lesetjentiswa<br />
njengebufakazi enkantolo<br />
ibheyili<br />
sibambiso, esikhatsini lesinyenti yimali , ikhokhwa kute kukhululwe umsolwa ejele,<br />
ngekwetsemba kutsi umsolwa utawubuya atewubukana nelicala nome alahlekelwe<br />
yimali yakhe yebheyili uma angalandzeli imibandzela yebheyili. Etikhatsini letinyenti<br />
imali yebheyili ibuyiselwa emuva ekupheleni kwelicala, nanome umuntfu atfolakala<br />
anelicala nome ate licala lebugebengu lalentile.<br />
kuphambukisa<br />
luhlelo lwekunika litfuba lowente licala kwekucala ecaleni<br />
lebugebengu kumacala ebugebengu lamancane kutsi ente<br />
umsebenti emmangweni, kubuyisela tindleko ngelicala<br />
lalentile, kutfola kwelashelwa tinkinga tekunatsa tjwala nome<br />
kusebentisa tidzakamiva, kanye nekwelulekwa ekutiphatseni<br />
lokungasikuhle nome ekungaphilini kahle engcondvweni.<br />
Uma lobekwe licala asebentisana nemtsetfo nekuphambukisa<br />
kunenchubekelembili, emacala labekwe wona angachitfwa.<br />
Kuphambukisa akunikwa lowenta licala kwesibili.<br />
<br />
Uma agwetjwe sikhatsi ejele,<br />
umsolwa angakhululwa<br />
ngeparoli (lencunywa libhodi<br />
lelilalela ticelo teparoli)<br />
Uma agwetjwe kukhokha<br />
inhlawulo nome kukhokha<br />
sincephetelo, lemali<br />
ikhokhwa kumabhalane<br />
wenkantolo<br />
Inkantolo ingaba naletinye<br />
tindlela tekugweba<br />
ngaphandle kwekuya ejele<br />
nome ukhokhe inhlawulo<br />
fakazi<br />
ngumuntfu<br />
lobekwe licala<br />
umsolwa<br />
a person charged<br />
with a crime<br />
iparoli<br />
kukhishwa ejele ngembi<br />
kwekuphela kwesikhatsi<br />
sesigwebo ingce nje<br />
nawungatiphatsi kabi<br />
sincephetelo<br />
kutfola imali<br />
kute ukhokhelwe<br />
buhlungu londlule<br />
kubo<br />
mabhalane wenkantolo<br />
ngumuntfu lowemukela<br />
ngalokusemtsetfweni abuye<br />
anikete tincwadzi temtsetfo<br />
enkantolo yamantji<br />
<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 6-7<br />
6/11/08 2:15:42 PM
Emalungelo alabahlukunyetiwe<br />
kanye nabofakazi<br />
Emalungelo akho<br />
I NPA isebenta matima kute icinisekise kutsi bonkhe labahlukunyetiwe<br />
nabofakazi bayavela enkantolo futsi baphatfwe ngenhlonipho nangesitfunti.<br />
Bashushisi batawutama ngalokusemandleni kukuvikela babuye bacinisekise<br />
kutsi awuphoswa imibuto ngendlela lengasikahle.<br />
Sikhatsi sakho enkantolo kungaba ngulesimatima kabi. Buka likhasi 12<br />
mayelana naloko lokwentiwa ngumshushisi.<br />
Uma uke wahlukunyetwa ngebugebengu, unemalungelo lalandzelako.<br />
Umshushisi utakwenta loku:<br />
kukuphatsa ngekungenteleli nangenhlonipho yesitfunti<br />
nangekwasengwace<br />
kunika lwati<br />
kutfola lwati<br />
kukuvikela<br />
kukusita<br />
Unelilungelo lekubuta kutsi kungani umshushisi atsatse tincumo.<br />
Encenye ungafaka sikhalo nawubona shangatsi emalungelo akho<br />
awahlonishwa. Buka likhasi 33 kute utfole luhlelo.<br />
Ngiyabonga<br />
Kuba ngufakazi yintfo<br />
lonesibindzi kutsi uyente futsi<br />
itawusita emaphoyisa kanye<br />
nelihhovisi letekushushisa<br />
bacinisekisa kutsi kwentiwa<br />
bulungisa. Siyabonga ngelusito<br />
lwakho. Lubaluleke kakhulu<br />
kitsi, nasemmangweni<br />
wonkhana.<br />
lohlukunyetiwe<br />
ngumuntfu lohluphekile ngenca yesento lesingekho emtsetfweni, kungaba<br />
bugebengu lobucondziswe kuye nome lobucondziswe emphahleni;<br />
ngumuntfu lophatfwe kabi ngumsolwa kungabi ngumphakatsi wonkhana<br />
ayedvwana futsi kwabhekiswa kuye matfupha<br />
kuhlohlwa ngemibuto<br />
litfuba lekulalelwa kwalolunye luhlangotsi<br />
ecaleni lelisenkantolo kute ubutwe imibuto<br />
ngebufakazi lobetfulile<br />
8 9<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 8-9<br />
6/11/08 2:15:46 PM
Tibopho temshushisi<br />
Uyini umshushisi<br />
Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule<br />
enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala.<br />
Umshushisi utsatsa sincumo sekutsi ashushise nome cha.<br />
Buka likhasi 7 kubona kutsi umshushisi uyafaneleka yini eluhlelweni<br />
lwetebulungisa.<br />
Lihhovisi lemshushisi libhalwe ngalokucacile. Litafula lokutfolakala<br />
kulo lwati nalo lingasita ekumtfoleni.<br />
Uphindze ente siciniseko sekutsi labahlukunyetiwe nabofakazi<br />
baphatfwa ngalokungenteleli.<br />
Ngaphandle kwekutsi umshushisi afakatele kuba nelicala<br />
kwemsolwa “ngebufakazi lobucandza inhloko”, umsolwa<br />
uyakhishwa.<br />
Umshushisi angaphambukisa emacala abe ngewekuvuselela similo,<br />
ikakhulukati labente emacala basebancane.<br />
Umshushisi usita inkantolo kutsi yente sincumo nekutsi ikhiphe<br />
sigwebo lesingavuni licala.<br />
Bantfu bangakhomba umshushisi etinkantolo<br />
letiphasi ngetembatfo latembetse.<br />
bufakazi lobucandza inhloko<br />
linani lebufakazi lobudzingekako<br />
lobenta lotsite atfolwe anelicala<br />
ekutekweni kwalo – akukameli<br />
kube nekungabata nhlobo<br />
kukhishwa<br />
kutfolwa ute<br />
licala<br />
losemnane<br />
ngumuntfu<br />
loneminyaka<br />
lengephasi kwa 18<br />
lowonile<br />
ngumenti welicala; livame kusetjentiswa<br />
emacaleni lafaka ekhatsi kutsintsana<br />
emkhatsini walohlukunyetiwe kanye<br />
naloyo lowente licala<br />
sincumo<br />
sehlulelo lesincuma kutsi umuntfu unelicala nome<br />
kungatsatsi sincumo sehlulelo lesincuma uma umuntfu<br />
anelicala nome ate licala<br />
10 11<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 10-11<br />
6/11/08 2:15:48 PM
Kutakwentekani kuwe<br />
Labahlukunyetiwe, bofakazi nalabanye bantfu labaniketa lwati mayelana<br />
nebugebengu, basita emaphoyisa ekusombululeni nome ekuvimbeleni<br />
bugebengu. Bangabuye basite ngekunika bufakazi enkantolo.<br />
Kubhalisa sitatimente<br />
Uma unelwati mayelana nelicala lelentiwe, utawucelwa kutsi<br />
ubhalise sitatimende, ngekutsatsa sifungo nome ngekuvuma,<br />
ephoyiseni. Lesitatimende sitawusetjentiswa nawuya enkantolo.<br />
Uma ngabe uyakwati kufundza nekuvisisa lulwimi, buka<br />
sitatimende ngembi kwekutsi usayine. Uma kungasinjalo, cela<br />
lomunye akufundzele nome akuchazele sona. Uma ngabe kukhona<br />
lokungahambi kahle, cela kutsi kulungiswe ngembi kwekutsi<br />
usayine.w<br />
Kuya enkantolo<br />
Emaphoyisa atakinuketa satiso sekutsi uvele embi kwenkantolo.<br />
Kutawumele ube khona udzimate unikete bufakazi. Ungaboshwa<br />
nawungakuhloniphi kubitelwa kwakho enkantolo.<br />
Uma unemibuto nome ufuna lwati, tjela umshushisi ngembi<br />
kwekutsi uyewuvela enkantolo. Kungenteka kungabi nesikhatsi<br />
ngalesikhatsi sekutekwa licala.<br />
Tjela umshushisi nasewufikile enkantolo. Khumbula, ungacela<br />
kuphindza ufundze sitatimende sakho ngembi kwekuyovela<br />
enkantolo.<br />
Kutawumele ube lapho lokungenani kudzimate kuphele kuniketwa<br />
kwebufakazi. Ungaphumi enkantolo ngaphandle kwemvume<br />
yesikhulu lesengamele licala. Umshushisi utakusita kutsi utfole<br />
lemvume.<br />
Fakazi akukameli ahlale ekhatsi enkantolo adzimate abitwe<br />
kutowetfula bufakazi.<br />
Uma kukhona lowetama kukhulumisana nawe ngelicala, tjela<br />
sikhulu lesiphenya ngelicala, nome umshushisi. Ungakhulumi<br />
nanome ngubani ngelicala ngaphandle kwemshushisi nome<br />
dokotela/dokotela wengcondvo losita ngelicala.<br />
Kusabisa nekutfusela<br />
Akukho semtsetfweni kutsi lomunye akwesabise nome<br />
akwetfuse. Uma benta njalo, tjela sikhulu lesiphenya ngelicala<br />
nome umshushisi.<br />
Kuphambene nemtsetfo kutsi lomunye, kufaka ekhatsi emalunga<br />
emndeni, akuphocelele nome akuvumise kuba ngufakazi<br />
Buka emakhasi 24–26.<br />
Uma ngabe ucashiwe<br />
Tindleko<br />
Tjela umcashi wakho kutsi utfole incwadzi lekubitela enkantolo.<br />
Umcashi wakho kumele akuvumele kutsi uye enkantolo.<br />
Uma ungasiso sisebenti sahulumende, umcashi wakho<br />
asikho sidzingo sekutsi akukhokhele ngalesikhatsi longekho<br />
ngaso emsebentini. Ungafaka sicelo sekubuyiselwa liholo<br />
lelikulahlekele enkantolo. Buta umshushisi ngaloku.<br />
Utawuphindze ukwati kufaka sicelo semali letfolwa bofakazi.<br />
Letinye tindleko ungabuyiselwa tona, sibonelo tindleko<br />
tekuhamba. Cela umshushisi agcwalise lifomu ngemuva<br />
kwekutsi sewunikete bufakazi.<br />
sitatimende<br />
nguloko lokwentekile lokubhalwe<br />
phasi nome lokushiwo ngemlomo,<br />
lokungasetjentiswa njengebufakazi<br />
enkantolo<br />
sifungo<br />
kufunga kutsi<br />
lokutsite<br />
kulicinisa<br />
kuvuma<br />
sitatimende lesifakazela<br />
kuba khona nome licinisa<br />
lalokutsite<br />
kufakaza<br />
kuniketa<br />
bufakazi<br />
enkantolo<br />
kubitelwa enkantolo<br />
satiso lesisemtsetfweni<br />
lesatisa bofakazi<br />
kutsi bete enkantolo<br />
batewuniketa bufakazi<br />
12 13<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 12-13<br />
6/11/08 2:15:49 PM
Kwentekani enkantolo<br />
Ngubani lotakuba senkantolo<br />
Sikhulu lesengamele<br />
Ngumhloli<br />
Fakazi<br />
Mabhalane<br />
wenkantolo<br />
Kuhambisa tintfo<br />
enkantolo<br />
Umshushisi<br />
Ngummeli<br />
Ngumhumushi<br />
Ngumsolwa<br />
Ngumphakatsi<br />
Ibheyili<br />
Uma umuntfu loboshiwe aletfwa enkantolo kwekucala, sikhulu<br />
lesengamele kumele sitsatse sincumo sekumkhipha ngebheyili.<br />
Uma lohlukunyetiwe esabela kutsi umsolwa utawukhishwa<br />
ngebheyili, kumele anikete umshushisi nome sikhulu<br />
lesengamele licala tizatfu.<br />
Uma umsolwa akhishwe ngebheyili bese atsintsana<br />
nalamhlukumetile nganome nguyiphi indlela, kumele atise<br />
umshushisi nome sikhulu lesengamele licala.<br />
Ngesikhatsi sekulalelwa kwesicelo sebheyili, mantji angafuna<br />
kulalela bufakazi. Inkantolo kumele itsatse sincumo mayelana<br />
nebheyili.<br />
Kuphendvula<br />
Kutekwa kwelicala kucala ngekutsi umshushisi atjele umsolwa licala<br />
lokutsiwa ulentile. Umsolwa uyaphendvula ecaleni labekwa lona.<br />
Loku kusho kutsi “bayalivuma” nome “bayaliphika” licala. Uma batsi<br />
“abanalicala”, licala liyatekwa<br />
Umhumushi<br />
Licala litawutekwa ngesiNgisi nome ngesiBhunu. Uma ufuna kwenteke njalo,<br />
umhumushi utakusita.<br />
1.Licala Lembuso<br />
Ngesikhatsi sekutekwa kwelicala, umshushisi ubita bofakazi batewunika<br />
bufakazi. Umshushisi weluleka fakazi kute angashiyi lutfo lolubalulekile.<br />
Fakazi angaba:<br />
Ngulohlukunyetiwe<br />
Ngunome ngubani lowati ngalokwentekile nome lowati lokutsite<br />
ngebugebengu<br />
Liphoyisa, lelingungoti ekuphenyeni ngekwebusanyensi<br />
nome labanye bongoti<br />
uyaphendvula<br />
kusho kutsi “unelicala” nome “awunalo licala” kulawo lobekwa<br />
wona; ubeke kutivikela kwakho ngesento lesisemtsetfweni<br />
kuphenya ngekwebusayensi<br />
yindlela yebusayensi lesetjentiswa<br />
ekusombululeni emacala<br />
14 15<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 14-15<br />
6/11/08 2:15:53 PM
2.Kuhlola imibuto<br />
Ngemuva kwekutsi fakazi ngamunye asanikete bufakazi, umsolwa nome ummeli<br />
wakhe angabuta fakazi imibuto. Loku ngukuhlola kutsi ingabe bufakazi lebetfulwa<br />
ngufakazi kungulobungiko yini. Kubuye kunikete umsolwa nome ummeli wakhe<br />
litfuba lekuniketela ngeluhlangotsi lwakhe lwetigameko.<br />
Ummeli wemsolwa naye angakufaka imibuto.<br />
Uvikela umsolwa.<br />
Ummeli angabonakala ate bungani kuwe akubute imibuto<br />
lematima. Yetama kuba phasi ukhulume licinisa, nome ngabe<br />
loko kusho kukhuluma intfo ngalokuphindziwe (fundza emakhasi<br />
18–19).<br />
4.Imphikiswano yekuvala<br />
Kumphikiswano yekuvala, umshushisi utawufinyeta bese ubeka<br />
imphikiswano yelicala. Uniketa tizatfu tekutsi kungani umsolwa<br />
kumele atfolwe anelicala.<br />
Umsolwa nome ummeli wakhe naye unikwa litfuba lelifanako<br />
kuvumisa inkantolo kutsi kungani umsolwa kumele atfolwe ate licala.<br />
5.Sehlulelo<br />
Inkantolo itsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala.<br />
Uma umsolwa atfolwa anelicala, umshushisi utfole bufakazi elicaleni<br />
“ngebufakazi lobucandza inhloko”.<br />
3.Licala lemsolwa<br />
kukhipha<br />
ngulenye indlela<br />
yekutsi umuntfu<br />
ute licala<br />
Ngemuva kwelicala lembuso, umsolwa nome ummeli wakhe bangacela<br />
kutsi inkantolo ikhulule umsolwa. Loku kwenteka uma ngabe babona<br />
shangatsi umshushisi akamange abe nebufakazi ecaleni lelibekwe<br />
umsolwa.<br />
Sikhulu lesengamele sitsatsa sincumo sekutsi sikhulule umsolwa, nome<br />
sichubeke nelicala.<br />
Ummeli wetfula bufakazi bese ubita labatibonele, lokungafaka ekhatsi<br />
umsolwa. Bammeli bemsolwa batawutama kubeka bufakazi bekutsi<br />
likhasimende labo lite licala ngekutsi batfole “tikhala” ecaleni lembuso<br />
(lemshushisi). Bafuna kuveta bufakazi bekutsi tinsolo tembuso atisilo<br />
licinisa nome akukho lokwenele lokwenta inkantolo ilahle umsolwa<br />
ngelicala.<br />
Umshushisi angabuta imibuto kunome ngubani kulabo labamele<br />
umsolwa. Loku kufaka ekhatsi umsolwa. Uyacelwa kuba ubuke<br />
imihlahlandlela “Kuma embili kwemsolwa” ekhasini 18.<br />
kulahlwa licala<br />
kulahlwa licala<br />
enkantolo<br />
imphikiswano<br />
kutjela inkantolo<br />
kute itsatse sincumo<br />
lesilungile<br />
kuvikelwa<br />
sizatfu<br />
lesisemtsetfweni<br />
sekuchaza nome<br />
kubalekela loko<br />
ummangali<br />
umuntfu lofaka licala<br />
ngalomunye esiteshini<br />
semaphoyisa<br />
Uma umsolwa atfolwa ate licala, kungenca yekutsi sikhulu lesengamele<br />
licala sinekungabata. Uma kunekungabata, inkantolo kumele ikhiphe<br />
umsolwa. Loku kutsi uphuma ngekukhululeka.<br />
6.Sigaba sekukhipha sigwebo<br />
Uma umsolwa atfolakala anelicala, sikhulu lesengamele sitsatsa<br />
sincumo ngesijeziso.<br />
Umshushisi nalabavikela umsolwa bangabita bofakazi kulesigaba.<br />
Umshushisi angakhuluma ngekutsi licala belilibi kanganani;<br />
liwutsintse njani umphakatsi kanye nalohlukunyetiwe; kantsi futsi<br />
angabita nalabatibonele.<br />
Umshushisi angabuye acele kutsi ummangali ancesheteliswe uma<br />
ngabe ulahlekelwe ngulokutsite<br />
ngenca yelicala lalentile. Ummangali<br />
kumele acele umshushisi kutsi afake<br />
sicelo sekuncesheteliswa ngembi<br />
kwekutsi umsolwa agwetjwe.<br />
16 lokwentile<br />
17<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 16-17<br />
6/11/08 2:15:56 PM
Kutiphatsa kahle enkantolo<br />
Kuvela nekutiphatsa kahle<br />
Kuba senkantolo lefanele kungakashayi 08h30 ekuseni<br />
(nome ngesikhatsi lesibhalwe encwadzini lekubitela enkantolo).<br />
Kugcoka kahle nekutiphatsa kahle.<br />
Yetama kushiya bantfwana ekhaya njengobe kute labagadza<br />
ebantfwana nome tindzawo letiphephile letibhasobha bantfwana.<br />
Ungafaki tibuko telilanga nome sigcoko enkantolo.<br />
Ungahlafuni ishingamu.<br />
Vala makhalekhikhini wakho enkantolo.<br />
Ungeti nekudla netinatfo enkantolo.<br />
Tikhali tanome nguluphi luhlobo atikavumeleki enkantolo.<br />
Akukameli unatse tjwala nome usebentise tidzakamiva.<br />
Tinkantolo ticala nga 09h00 etinkantolo tamantji, kantsi nga 10h00<br />
etinkantolo letiphakeme. Tinkantolo tihlala tisebenta kudzimate<br />
kucedvwe emacala, nome nga 16h00.<br />
Lalela umbuto ngekucaphela. Cinisekisa kutsi<br />
uyawuvisisa nome cela kutsi uchazelwe<br />
wona. Buka umuntfu ngalesikhatsi<br />
uphendvula, uphendvule umbuto<br />
lobutiwe kuphela.<br />
Unganyakatisi inhloko yakho kukhombisa<br />
imphendvulo letsi “yebo” nome “cha”.<br />
Sebentisa emagama kuphendvula yonkhe<br />
imibuto.<br />
Uma umshushisi nome ummeli aphikisa, bindza<br />
ungasakhulumi. Mela sikhulu lesengamele licala<br />
sitsatse sincumo ngaloko kuphikisa, bese uchubeka<br />
nawuyalelwe kwenta loko.<br />
Nawungafuni kuphendvula umbuto, ungabuti<br />
sikhulu lesengamele kutsi ingabe kumele<br />
uwuphendvule. Uma ngabe ngumbuto longakelungi, umshushisi<br />
utawubeka siphikiso. Uma angasibeki, kumele uphendvule umbuto nome<br />
inkantolo itawumisa ummeli.<br />
Ungaphikisani nenkantolo nome utivumele kubuswa lulaka. Loku ngete<br />
kwakusita.<br />
Nawente liphutsa, livume. Akekho lotakwetfwesa licala ngaloko, kodvwa<br />
batakwenta loko uma ngabe bacabanga kutsi ukhuluma emanga.<br />
Ebhokisini lafakazi<br />
Nawutsatsa sifungo, buka sikhulu lesengamele bese ukhuluma<br />
ngelivi lelivakalako, “INkhosi ingisite”. Esikhundleni sekusho loko,<br />
encenye ungatsi “Ngitawukhuluma licinisa, licinisa lonkhe nelicinisa<br />
lodvwa.” Loku kubitwa kufunga.<br />
Ulindzeleke kutsi ume kudzimate kuphele sikhatsi sekunika<br />
bufakazi, kodvwa ungacela kuhlala phasi. Khuluma ngalokucacile<br />
uvakale.<br />
kuphikisa<br />
kuphikisana nalokutsite nome kuveta<br />
Yati emacinisa akho, kodvwa ungasho bufakazi shangatsi ububeke<br />
enhloko. Nawenta njalo kungenteka udideke uma imibuto ingabekwa<br />
ngekulandzelana lokufanako.<br />
Uvumelekile kutsi “angikhumbuli” uma ngabe sewukhohlwe leminye<br />
imininingwane.<br />
Uma kuphindvwa umbuto niketa imphendvulo lefana naleyo loyiniketile<br />
ngaphambilini.<br />
Lokubaluleke kakhulu, wente sifungo nome wavuma kukhuluma licinisa.<br />
Uma ngabe ubanjwe ukhuluma emanga, ungajeziswa. Kwenta bonkhe<br />
bufakazi bakho bube netinsolo, futsi bungenta sigebengu sikhishwe<br />
mahhala hha.<br />
18 ngemagama kuphikisana kwakho nako<br />
19<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 18-19<br />
6/11/08 2:16:00 PM
Budlova nekungaphatseki<br />
kahle<br />
Kuhlukumeta kwasekhaya kanye<br />
nekuhlukunyetwa ngekwelicansi<br />
Kunetinhlobo letinyenti letahlukene tekuhlukunyetwa ngekwelucansi.<br />
Emacala ekuhlukumeta ngekwelucansi afaka ekhatsi kugagadlela kushaya<br />
(lapho usebaleni lesento sekuhlukunyetwa ngelicansi) kanye nalokunye<br />
kuhlukunyetwa ngekuhambisana nemtsetfo lofanele.<br />
Ludlame lwasemakhaya lufaka ekhatsi kuhlukunyetwa ngekushaywa,<br />
kwemacansi, emoyeni, ngemavi, engcondvweni nakwetemnotfo<br />
lokwentiwa ngumlingani, singani (nanome ngubani lotsandzana naye nome<br />
lobewutsandzana naye).<br />
Wentani nangabe uhlukunyetiwe<br />
ngekwelucansi nome budlova basemakhaya<br />
Emacaleni ekuhlukunyetwa ngekwelucansi:<br />
Yibike kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa, esibhedlela/ekliniki<br />
nome e Thuthuzela Care Centre (TCC).<br />
Nawubikela emaphoyisa ngako, batawuphenya lelolicala. I NPA<br />
itawutsatsa sincumo sekutsi liye enkantolo nome cha. Kutawumele<br />
unikete bufakazi enkantolo ngaloko lokwenteka. Uma umenti<br />
walokubi atfolakala anelicala, angaya ejele.<br />
Ekhasini 32, utawukhandza:<br />
tinhlangano letinika lolunye lwati ngekuhlukunyetwa<br />
kwasemakhaya.<br />
tinhlangano letinika teluleko labahlukunyetiwe<br />
ngekwetfuka kanye nalabatibonele bugebengu ngekwabo<br />
tinombolo telucingo te Thuthuzela Care Centre (TCC)<br />
Kubukana nemitselela lemibi<br />
yebugebengu<br />
Ngalesinye sikhatsi bantfu betfuswa nguloko lokwenteka kubo nome<br />
nguloko labakubonile. Badzinga lusito lwalabo labaceceshiwe. Letinye<br />
titeshi temaphoyisa netinkantolo kunebantfu labangasita labo<br />
labetfuswe nguloko labatibonele sehlakalo ngemehlo abo.<br />
Tfola kutsi letinhlelo ingabe tikhona yini nome kutsi ungalutfola njani<br />
lusito kute ubukane nesimo sekwetfuka. Kutfola lusito kubalulekile.<br />
Kutakwenta kube malula kuwe kubukana nekwetfuka kwakho kubuye<br />
kukwente utfule bufakazi lobuncono nawubitwa enkantolo.<br />
Kuhlukunyetwa kwasekhaya<br />
Hamba kunobhala wenkantolo yamantji lesedvute nawe kute utfole<br />
umyalo wenkantolo lokuyincwajana lekuvikelako.<br />
Uma ngabe sento sekuhlukunyetwa kwasekhaya senta licala,<br />
encenye ungafaka licala esiteshini semaphoyisa lesisedvute nawe.<br />
kona ngalokusemtsetfweni<br />
nawuphula umtsetfo njengobe<br />
kubhalwe emtsetfweni<br />
lowaphasiswa ephalamende<br />
kukhishwa<br />
kwemtsetfo<br />
imisetfo lephasiswe<br />
yiphalamende<br />
iThuthuzela Care Centre<br />
sikhungo lesinakekela labahlukunyetwe<br />
budlova ngekwebulili, labahlukunyetwe<br />
ngulamacala bangabika lobugebengu<br />
esikhungweni bese batfola lusito<br />
menti walokubi<br />
ngumuntfu<br />
lowenta<br />
emacala<br />
simo sekwetfuka<br />
kuphatseka buhlungu,<br />
kwesaba nome kwetfuka<br />
ngenca yelwati lolubi<br />
losowunalo<br />
(phindza ubuke likhasi 32)<br />
20 21<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 20-21<br />
6/11/08 2:16:03 PM
Inkantolo yetindzaba<br />
tesondlo<br />
Tinkantolo tingakhipha umyalelo ubhekiswe kumuntfu lokumele asite<br />
lomunye ngelusito lwetimali. Loku kubitwa imali yesondlo. Ivamise kuba<br />
yimali lekhishwa njalo ngenyanga. Kusitwa kwebantfwana ngetimali kuvame<br />
kuba sibopho sebatali mbamba nome batali labatitfolele umntfwana.<br />
Ngisitsatsa nini sinyatselo<br />
Uma babe nome make wemntfwana wakho angakuniki njalo lusito<br />
lwetetimali.<br />
Uma umuntfu lobukene ngalokusemtsetfweni nekondliwa<br />
kwemntfwana angalandzeli umtsetfo wenkantolo wekukhishwa<br />
kwesondlo.<br />
Yini lokumele kulandzele lapho<br />
Sikhulu lesibukene nesondlo sitakunika inombolo yelicala kanye<br />
nelusuku lwekuya enkantolo, uma babe/make atfolakala.<br />
Utawusebentisa incwadzi lekubitela enkantolo kanye nemuntfu<br />
lokumele akhiphe sondlo kutsi avele embi kwenkantolo.<br />
Ngelusuku lwekuya enkantolo, sikhulu lesibukene nesondlo<br />
sitawukhulumisana nani nobabili ngemali lokumele ikhokhwe.<br />
Uma kungafinyelelwa esivumelwaneni, licala litakuya enkantolo.<br />
Uma selilalelwe enkantolo, kukhishwa incwadzi legunyata<br />
kukhishwa kwesondlo. Lencwadzi isho kutsi yimalini<br />
imali yesondlo lokumele ikhishwe,<br />
itawukhishwa njani, nekutsi itawukhishwa<br />
nini.<br />
Ngisifaka njani sicelo semali yesondlo<br />
Sikhulu setimali tesondlo enkantolo yangakini sitakusita kugcwalisa<br />
emafomu ekufaka sicelo bese sikutjela loko lokumele ukwente. Udzinga<br />
tincwajana letilandzelako:<br />
Incwadzi yakho yamatisi ID, uma ikhona inombolo yamatisi<br />
wemuntfu lokumele akhiphe imali yesondlo.<br />
Inombolo yekuchumana nawe nelikheli; uma kukhona inombolo<br />
nelikheli laloyo lokumele akhiphe sondlo; uma kwenteka likheli<br />
lalapho asebenta khona.<br />
Sitifiketi sekutalwa semntfwana.<br />
Sitatimende sakho sasebhangi nawunekhawundi yasebhangi.<br />
Luhlu lwetidzingo temntfwana.<br />
Tindleko temanti nagezi, siliphi sekudla, emakhawundi etembatfo<br />
kanye nemalikhodi etekwelashwa.<br />
Incwadzi yesehlukaniso nesivumelwano sesehlukaniso (uma ngabe<br />
nihlukanisile).<br />
Lokubalulekile<br />
Ungapheli emandla uma:<br />
Ute tonkhe tincwadzi letidzingekako<br />
– letsa loko lokukhona.<br />
Ungati kutsi babe nome make<br />
wemntfwana ukuphi. Umphenyi<br />
lobukene netesondlo angasita<br />
kutfola loyo muntfu.<br />
Batawugcogca lolunye lwati lolungadzingeka<br />
elicaleni lakho. Kukwephula umtsetfo kungakhokhi<br />
imali yesondlo.Liholo nome imphahla yaloyo muntfu<br />
ingasetjentiswa kute kubukanwe netindleko tesondlo<br />
letingakakhokhwa. Cela sikhulu lesibukene nesondlo<br />
sikusite ngaloku.<br />
<br />
sikhulu lesibukene nesondlo<br />
ngumuntfu lobukene netindzaba tesondlo; bonkhe bashushisi<br />
batikhulu letibukene nesondlo; kungakhetfwa labanye bantfu<br />
<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 22-23<br />
6/11/08 2:16:07 PM
Luhlelo lwekuvikelwa<br />
kwabofakazi<br />
Luyini luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi<br />
Uma ngabe ungufakazi futsi wesabela kuphepha kwakho, ungafaka<br />
sicelo sekuvikelwa. Wena nemndeni wakho lenitfuselwako,<br />
nitawususwa endzaweni lenebungoti ngekuphutfuma lokukhulu.<br />
Wonkhe umuntfu ekhaya lakho nome emndenini, nome losondzelene<br />
nawe, angakufakela sicelo sekuvikelwa uma wena wehluleka kwenta<br />
loko.<br />
Ngete waphocelelwa kuba yincenye yaloluhlelo. Kumele kube yintfo<br />
loyifunako.<br />
Usifaka njani sicelo<br />
Kumele ubike kwesaba kwakho kunome ngumuphi kalabantfu<br />
labalandzelako, labatakusita ekufakeni sicelo:<br />
Sikhulu lesiphenya licala longufakazi kulo.<br />
Umphatsi wesiteshi kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa.<br />
Umshushisi wemphakatsi ecaleni lonika kulo bufakazi, nome<br />
umshushisi lomkhulu wemphakatsi enkantolo.<br />
Kwentekani nawufaka sicelo<br />
sekuvikelwa kwabofakazi<br />
Utawususwa ngekuphutfuma lokukhulu endzaweni<br />
lenebungoti. Utawubekwa endzaweni levikelekile<br />
kwesikhashana.<br />
Ngalesikhatsi sikhulu lesibukene nekuvikela sitawuphenya<br />
ngesicelo sakho bese senta luhlolo lwekesatjiswa.<br />
Sivumelwano sekuvikelwa<br />
Uma kutsatfwa sincumo sekutsi ufakwa ngephasi kweluhlelo,<br />
kumele usayine sivumelwano sekuvikelwa, ugcwalise imininingwane<br />
ledzingekako ngalokucwebe.<br />
Sivumelwano simayelana nekuphepha kwakho nekuphepha<br />
kwetikhulu letivikela bofakazi kanye naye wonkhe umuntfu<br />
lokuloluhlelo.<br />
Kumele uhloniphe imitsetfo yeluhlelo.<br />
Nawungeniswe ngephasi kweluhlelo, wena nalabo lohlobene nabo<br />
nitawuniketwa tinhlelo tekwesekelwa.<br />
24 25<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 24-25<br />
6/11/08 2:16:11 PM
Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi kanye<br />
netinhlelo letihambisana nalo<br />
Emathiphu ekuvimbela<br />
bugebengu<br />
Wena nemndeni wakho lowengetiwe, uma kunesidzingo,<br />
nitawuhlaliswa endlini lephephile.<br />
Nitawususwa endzaweni leyingoti.<br />
Dokotela wengcondvo utakwenta luhlolo lekwetfuka<br />
nelwengcondvo bese anisita ekwetfukeni leningaba nako.<br />
Cala ngekutibandzakanya endzaweni<br />
yangakini<br />
Hlela nome ujoyine tinhlelo tangakini letinjenge Community Police Forum<br />
(CPF). Lana ngulapho wena nabomakhelwane bakho nihlangana ndzawonye<br />
nitewufundza ngekutsi ningativikela njani nine, imindeni yenu, emakhaya<br />
enu nemphahla yenu. Loku kungasita kubamba tigilamkhuba ebhlokini yenu<br />
nasendzaweni yenu.<br />
Nitawuba yincenye yeluhlelo lwekumiswa ngalokusemtsetfweni.<br />
Loku kutanisita kutsi nati imitsetfo, naloko lokumele<br />
nikulindzele.<br />
Uma ngabe ungasebenti, utawunikwa imali yesibonelelo<br />
letawubukana netidzingonchanti takho.<br />
Kunekuphepha lokunyenti nasemandleni ekusebenta nelicembu. Futsi<br />
utawukwati kancono nabomakhelwane nendzawo yakho.<br />
Ngekusebenta nabo ungakwati:<br />
Kunciphisa bugebengu<br />
Kusungula ummango lobumbene<br />
Uma usebenta, utawunikwa imali letawuvala sikhala seliholo<br />
lakho.<br />
Kuletsa kuchumana emkhatsini kwemaphoyisa nebahlali<br />
Kusungula emasu lachubekako ekulwa nebugebengu<br />
endzaweni yangakini<br />
Uma bantfwana bakho banawe, kutakwentiwa tinhlelo tekutsi<br />
baye esikolweni.<br />
Kuvuselela lutsandvo lwetintfo letitsandvwa<br />
ngummango<br />
Letinye tindleko kutawubukanwa nato, letinjengesikolo,<br />
tekutfutsa, tetembatfo netekwelashwa.<br />
Kubamba lichaza enkantolo yemmango wangakini<br />
<br />
Ungaphuli nome ngumiphi imitsetfo nome usebentise<br />
budlabha luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi nawenta loko<br />
utawukhishwa kulo.<br />
Ungatjeli lomunye umuntfu kutsi ukuphi nome umnike<br />
imininingwane ngendlu lohlala kuyo lephephile.<br />
Ungakhiphi nome ngumuphi umniningwane mayelana<br />
neluhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi. Lilicala lelimatima lelo.<br />
Cala ngekulwa nebugebengu<br />
endzaweni yangakini –<br />
hlanganyela ne CPF!<br />
Encenye ungavakashela<br />
iwebsayidi ku<br />
www.saps.gov.za<br />
nome ushayele siteshi<br />
semaphoyisa lesisedvute<br />
nawe kute utfole lamanye<br />
emathiphu ekuvimbela<br />
bugebengu.<br />
<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 26-27<br />
6/11/08 2:16:13 PM
Tinkantolo<br />
letahlukahlukene<br />
Emagama lasetjentiswa<br />
enkantolo<br />
Tinkantolo letahlukahlukene<br />
Inkantolo yemtsetfosisekelo<br />
– inkantolo lenkhulu yelive. Tincumo tayo<br />
tekugcina akukho lenye inkantolo lengatsatsa<br />
letinye tincumo.<br />
Inkantolo lenkhulu yekundluliselwa<br />
kwemacala – yinkantolo yekugcina<br />
yekundluliselwa kwemacala kuto tonkhe<br />
tindzaba ngaphandle kwaletitsintsa<br />
umtsetfosisekelo. Akukho lenye inkantolo<br />
lephasi lengaphikisana netincumo letitsatfwe<br />
ngulenkantolo.<br />
Inkantolo lenkhulu<br />
Inkantolo yamantji<br />
• Inkantolo yendzawo<br />
• Inkantolo yesifundza<br />
Tinkantolo letincane tekufaka ticelo<br />
tetimali letincane – tincumo tato<br />
tingetekugcina futsi akukho kundluliselwa<br />
kwelicala enkantolo lenkhulu.<br />
Umculu wemalungelo<br />
luhlu lwemalungelo nenkhululeko<br />
yabo bonkhe bantfu labahlala eliveni,<br />
lokuyincenye yemtsetfo wakulelo live;<br />
iNingizimu Afrika inemculu wemalungelo<br />
Inkantolo lenkhulu<br />
yekundluliselwa<br />
kwemacala<br />
Inkantolo lenkhulu eliveni<br />
(ngaphandle kwenkantolo<br />
Inkantolo ibukene nani<br />
Nemitsetfo yelive kuphela. Icinisekisa<br />
kutsi umtsetfo weliphalamende ulandzela<br />
umtsetfosisekelo – kufaka ekhatsi Umculo<br />
wemalungelo.<br />
Wonkhe emacala ebugebengu landluliselwe<br />
enkantolo lenkhulu.<br />
Tindzaba temtsetfo.<br />
Emacala lamakhulu lanjengekubulala,<br />
kugagadlela nekuvukela umbuso.<br />
Bugebengu lobukhulu kanye nekweba.<br />
Kwendluliselwa nekubuyeketwa kwemacala<br />
etinkantolo tesifundza netendzawo.<br />
Tindzaba temtsetfo.<br />
Tindzaba letinyenti ngaphandle kwaleto<br />
tekuvukela umbuso.<br />
Tindzaba letingakahlangahlangani kakhulu<br />
naletingasitinkhulu.<br />
Ticelo tekuncesheteliswa ngemali lengengci<br />
ku R7 000.<br />
kweba<br />
kukhohlila lotsite<br />
ngekucamba emanga<br />
nekungatsembeki,<br />
lokugcina ngekulimala/<br />
Inkantolo yendzawo<br />
inkantolo lelalela<br />
emacala lamakhulu<br />
Inkantolo<br />
yesifundza<br />
inkantolo yesifundza<br />
leniketwe emandla<br />
esifundzeni samantji<br />
Kunemagama lamanyenti lasetjentiswa enkantolo lokungenteka kutsi usengakaweva<br />
ngaphambilini. Nali luhlu lwalamanye lavamile. Kunalamanye emagama labhalwe<br />
ngekucindzetelwa embhalweni lachazwe ngephasi kwemakhasi.<br />
Bona fide – ngenkholelo, kukholelwa kutsi wenta lokutsite lonelilungelo lekukwenta<br />
Bufakazi – bufakazi lobenele bekwehlula elicaleni nome bekwenta licala licine<br />
Bufakazi bekuva batsi – intfo loyive ngalomunye<br />
Emandla emtsetfo – ligunya kutemtsetfo lekutsatsa tinyatselo temtsetfo nome lekutsatselwa<br />
tinyatselo<br />
Emandla ngekwemtsetfo – emandla nemisebenti yenkantolo nome lesinye sikhungo<br />
Emasamanisi – incwadzi lebitela umuntfu enkantolo kutsi atovivinywa ngenca yekwephula<br />
umtsetfo<br />
Emavi lafungelwe – sitatimende lesibhalwe phasi embi kwekomishane lefungisako lesisho kutsi<br />
lokufungelwe kulicinisa – kungasetjentiswa njengebufakazi enkantolo<br />
Fakazi wembuso – fakazi losetjentiswa ngumshushisi kufakazela licala lelibekwe umsolwa<br />
I-alabhayi – bufakazi bekutsi bewenta lokunye ngalesikhatsi kwentiwa licala<br />
Ibhodi yekusitwa kutemtsetfo – iniketela ngebameli neteluleko kubantfu labanemali lencane<br />
kakhulu<br />
Ilasidi – liphepha lelifakazela kutsi imali ikhokhiwe nome lekubuyiselwa kwetintfo letitsetfwe kuwe<br />
Incwadzi legunyata kuboshwa nekuseshwa – incwadzi lekhishwa sikhulu lesengamele<br />
licala (nome kulokunye liphoyisa lelukhulu nome lelingetulu) leniketa imvume yetintfo<br />
letinjengekuboshwa, kusesha nekukhishwa ngenkhani<br />
Inkantolo lebukene nesondlo – tonkhe tinkantolo tamantji letitsatfwa njengetinkantolo tesondlo<br />
tingabukana nemacala esondlo<br />
Inkantolo yebantfwana – inkantolo lesipesheli enkantolo yamantji lapho umsolwa<br />
asengumntfwana<br />
Inkantolo yebantfwana – inkantolo yamantji lesipesheli letsatsa tincumo ngemacala latsintsa<br />
tenhlalakahle tebantfwana<br />
Inkantolo yemacala (inkantolo yesifundza, yendzawo nalenkhulu) – lapho umsolwa<br />
avivinyelwa licala<br />
Inkantolo yetehlukaniso – lapho kuya khona ebantfu nalabafuna kusonjululwe emacala<br />
etehlukaniso ngekunonopha nangemanani laphasi<br />
Kuba wedvwana – kulalelwa kwelicala enkantolo ngaphandle kwekuba khona kwemphakatsi<br />
Kubuyeketa – inkantolo lephakeme nayibuka tincumo letitsetfwe yinkantolo nome sishayamtsetfo<br />
lesiphasi, kubona kutsi ingabe kukhona yini lokutsite lokwentiwe ngalokungakafaneli<br />
Kucamba emanga – licala lekucamba emanga ngemuva kwekwenta sifungo enkantolo nome<br />
esitatimendeni lesifungelwe<br />
Kudzelela inkantolo – kwephula umyalo wenkantolo nome kukhombisa kungahloniphi inkantolo<br />
Kuhambisa tintfo enkantolo – kugcina enkantolo kunemtsetfo<br />
Kuhlakateka – kutsatsa likhefana enkantolo kuyewunatfwa litiye; nome kucedza lusuku<br />
28 kumtsetfosisekelo wetfu<br />
yemtsetfosisekelo)<br />
ngekukhinyabeteka<br />
lesitsite<br />
29<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 28-29<br />
6/11/08 2:16:15 PM
Kuhlolwa kwesidvumbu – kuhlolwa kwesidvumbu semuntfu lofile kute kutfolakale imbangela<br />
yekufa kwakhe<br />
Kukhishelwa ngephandle – bantfu labatfola bumatima ekutfoleni tinhlelo<br />
Kukleliswa kwebantfu – lapho wetama kukhomba lotsite lowente licala<br />
Kundlulisela – kucela inkantolo lephakeme kuchitsa sehlulelo, sigwebo nome sincumo senkantolo<br />
lephasi<br />
Kungamelwa ngalokufanele – kwenta sitatimende lesingemanga nome lesingasilo licinisa<br />
Kusolwa/tinsolo – ngalesikhatsi tinsolo tingakatfolwa njengaletilicinisa enkantolo<br />
Kutekwa kwelicala – lapho kulalelwa khona bufakazi lobucindzetela umsolwa ngelicala labekwe<br />
lona kwetfulwa kwelicala lelentiwe enkantolo<br />
Kutfweswa licala/sento sebugebengu – licala lelibhekiswe kumuntfu lowente licala<br />
Kutibangela licala/lilungelo lekungatifakeli licala – lilungelo lekubindza kungasho lutfo<br />
lokungasetjentiswa kukucindzetela enkantolo<br />
Kutsanjiswa kwesigwebo – tizatfu tekutsi kungani lotfolakele anelicala kumele aniketwe sigwebo<br />
lesincane nalesimalula<br />
Kutsatsa luhlangotsi – kwenta umbono luvuna luhlangotsi lunye<br />
Kuvuma – kuvuma kutsi wente licala<br />
Lidokethe lelicala – lifayela nome lidokethe lelivulwe ngemaphoyisa ngalesikhatsi baphenya<br />
ngebugebengu<br />
Ligunya lemuntfu nemmeli wakhe – konkhe umuntfu lakutjela ummeli wakhe kuyimfihlo futsi<br />
ngete kwatjelwa nome ngubani ngaphandle kwemvume yalobekwa licala<br />
Likamelo lekuchumanisa – likamelo lelinekhamera<br />
Lilekhodi lebugebengu – luhlu lwawo wonkhe emacala lotfolwe unawo; lolubuye lubitwe emacala<br />
lengcile<br />
Lishidi lemacala – liphepha enkantolo yamantji lelicuketse luhlu lwemacala umuntfu labekwa wona<br />
Lofakazela umphakatsi – ngummeli lowenta bufakazi nome lobhala tincwadzi letisemtsetfweni<br />
Lokungekho emtsefweni – kwephula umtsetfo<br />
Lokungekho emtsetfweni – lokuphambene nemtsetfo; kwephula umtsetfo<br />
Lokutfolakele – sincumo senkantolo nome selikomishani leliphenyako<br />
Lomela lomunye – umuntfu lonemandla ngalokusemtsetfweni enganeni uma batali bangekho<br />
Luhlolo – sivivinyo sekutfola kutsi ingabe umuntfu uphuye ngalokwenele kutsi angatfola lusito<br />
lwetemtsetfo nome sibonelelo sahulumende<br />
Luphenyo – luphenyo lolusemtsetfweni kutfola kutsi ingabe umuntfu umbulele yini lotsite longakafi<br />
ngekwemvelo<br />
Lusito kutemtsetfo – lusito lwembuso kulotsite lote imali yekukhokhela ummeli<br />
Lusuku lwekubuyela – lusuku lapho umuntfu lonesicelo sasenkantolo (nome incwadzi yenkantolo)<br />
atawubuya ngalo enkantolo atewuva ngesincumo; lubuye lubitwe “rule nisi”<br />
Ngaphasi kwemtsetfo – lisalalelwe enkantolo; livame kusetjentiswa kusho kubetindzaba<br />
(bemaphephandzaba/TV) uma bangakwati kuphawula ngelicala ngobe lisengakapheli<br />
Ngoti/fakazi longungoti – umuntfu lonelwati lolusipesheli ngalokutsite longabitelwa enkantolo<br />
atewetfula bufakazi ngemsebenti wakhe<br />
Sehlulelo – sincumo lesitsetfwe sikhulu lesingamele licala (lijaji/mantji)<br />
Sicwayiso/kukhishwa ngesecwayiso – kukhishwa ngaphandle kwebheyili, ucwayiswe kuvela<br />
enkantolo ngelusuku lolutsite<br />
Sigwebo lesilengisiwe – incenye yesigwebo sasejele nome inhlawulo ibekelwa eceleni nome<br />
ihlehliswe etawusetjentiswa uma ngabe kwentiwa licala lelifanako esikhatsini lesibekiwe<br />
Sikhulu lesilungisako – sikhetfwa etinkantolo letitsite kute sesekele sibuye sisite bofakazi<br />
Sikhungo sekulungiswa kwetimilo – luhlobo lolutsite lwelijele lebantfwana<br />
Sitatimende lesifungelwe – sitatimende lesitsetfwe ngephasi kwesifungo, lokubufakazi<br />
lobucinile enkantolo; lesibuye sibitwe sitatimende sekufungelwa<br />
Sitatimende lesinemtselela kulabahlukunyetiwe – sitatimende lesibhalwe phasi nesemlomo<br />
salohlukunyetwe bugebengu; singabuye sibhalwe lilungu lemndeni etindzabeni letitsintsa<br />
kufa, nome nguloceceshiwe; singafundwa enkantolo<br />
Sitfunywa senkantolo – sikhulu senkantolo lesihambisa emaphepha enkantolo siwayise<br />
enkantolo yamantji<br />
Sivivinyo – sikhatsi sekuvivinywa lapho bantfu banelitfuba lekukhombisa kutsi bangatiphatsa<br />
kahle<br />
Umchumanisi – umuntfu lohlala nalohlukunyetiwe ekamelweni lelehlukile (lelinekhamera)<br />
lelingaphandle kwenkantolo asite labahlukunyetiwe kuvisisa imibuto lebutwa enkantolo<br />
Umlamuli – kusebentisa lotsite kusombulula kungavumelani emkhatsini webantfu lababili<br />
Ummangali – umuntfu lofake simangalo<br />
Ummeli kutemtsetfo – ligama lelivamile lemuntfu loneticu temtsetfo; ummeli<br />
Ummeli wemphakatsi – bameli labacashwe nguhulumende labasebenta kuvikela bantfu labate<br />
imali yekukhokhela bameli emacaleni ebugebengu<br />
Umngani wafakazi – ngumuntfu enkantolo yamantji lochaza emalungelo afakazi abuye<br />
akhokhele tindleko tekuhamba kuletinye timo<br />
Umngani wesiboshwa – sikhulu senkantolo yamantji lesisita ngetintfo letinjengekutfola imali<br />
yekukholela ibheyili nome ifayini<br />
Umshado (wesilumbi) – umshado lobhalwe phasi lowenteka embi kwamantji nome umfundisi<br />
waletinye tinkhonzo<br />
Umshado wesintfu – kuhlala ndzawonye ngaphandle kwekushada ngalokusemtsetfweni<br />
Umshado wesintfu/wekuhlanganyela – ngumshado ngekulandzela emasiko endzabuko<br />
Umshushisi losipesheli – ngumuntfu loceshelwe kushushisa emacala latsite, njengewemacansi<br />
Umshushisi wemacala esondlo – umshushisi wemphakatsi lokhetselwe kubukana nemacala<br />
esondlo<br />
Umshushisi wembuso – nguloletsa licala embi kwemsolwa (ubuye abitwe umshushisi nome<br />
umshushisi wemphakatsi)<br />
Umtsetfo wendzabuko – imitsetfo yendzabuko yase-Afrika<br />
Umuntfu lotsatsisa tifungo – umuntfu lokwentiwa kuye titatimende letifungelwe – liphoyisa,<br />
bafundzisi, umphatsi weliposi, baphatsi bemabhangi<br />
Umvikeli wemphakatsi – sikhulu semphakatsi lesicashwe nguhulumende kutsi siphenye<br />
tikhalo tekukhwabanisa kanye netento tetikhulu tahulumende nome tetisebenti<br />
tahulumende<br />
Umyalelo wenkantolo – umyalo wenkantolo lovikela lotsite nome lophocelela lotsite kwenta<br />
intfo letsite<br />
Umyalo wenkantolo – ngumyalo losemtsetfweni lokhishwa sikhulu lesengamele licala lotjela<br />
umuntfu kutsi ente lokutsite nome ayekele kwenta lokutsite<br />
30 31<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 30-31<br />
6/11/08 2:16:16 PM
Tinombolo tekuchumana<br />
letibalulekile<br />
Tinombolo tekuchumana<br />
nemcondzisi wekushushiswa<br />
kwemphakatsi<br />
DPP Bophuthatswana Division<br />
Lucingo: 018 381 9002<br />
Ifekisi: 018 381 9033<br />
DPP Eastern Cape Division<br />
Lucingo: 046 602 3000<br />
Ifekisi: 041 502 1437<br />
DPP Natal Provincial Division<br />
Pietermaritzburg<br />
Lucingo: 033 845 4405<br />
Ifekisi: 033 394 6891<br />
DPP Orange Free State Division<br />
Lucingo: 051 410 6000<br />
Ifekisi: 051 448 2671<br />
DPP Transkei Division<br />
Lucingo: 047 501 2655<br />
Ifekisi: 047 501 2653<br />
DPP Transvaal Provincial Division<br />
Lucingo: 012 351 6700<br />
Ifekisi: 012 321 8176<br />
DPP Western Cape Provincial Division<br />
Lucingo: 021 487 7000<br />
Ifekisi: 021 424 7825<br />
DPP Witwatersrand<br />
Lucingo: 011 220 4122<br />
Ifekisi: 011 333 0402<br />
Ibhodi lelibukene nelusito lwetemtsetfo<br />
Iniketela ngebammeli neteluleko kubantfu<br />
labanemali<br />
Lucingo: 086 1053 425/011 877 2000<br />
Umshushisi wemphakatsi<br />
Kubuka tikhalo temphakatsi letibhekiswe<br />
etinhlelweni nome kutikhulu tahulumende<br />
Lucingo: 0800 112 040<br />
Sikhungo semaphoyia lesilwa<br />
nekucedvwa kwebugebengu<br />
(SAPS Crime Stop)<br />
Kubikwa kwemacala netentfo temacala<br />
Lucingo: 08600 10111<br />
Inombolo lephutfumayo yemaphoyisa<br />
Yekubita maphoyisa ngekunonopha<br />
Lucingo: 10111<br />
Inombolo yemaphoyisa labukene<br />
nekuhlukunyetwa kwalabasikati<br />
Inombolo yekutfola lusito kumaphoyisa<br />
labukene nekuhlukunyetwa nome kuphatfwa<br />
kabi kwalabasikati Lucingo: 0800 150 150<br />
Tikhungo tekunakekela ema Thuthuzela<br />
Care Centres<br />
Eastern Cape<br />
St Barnabas Hospital<br />
Libode, Umtata Lucingo: 047 568 6274<br />
Cecilia Makiwane Hospital<br />
Mdantsane, East London<br />
Lucingo: 043 761 2023<br />
Gauteng<br />
Mamelodi Hospital Lucingo: 012 801 2717<br />
Natalspruit Hospital<br />
Lucingo: 011 9091002/3/6/9<br />
Chris Hani Baragwanath Hospital, Soweto<br />
Lucingo: 011 933 1229/3346<br />
KwaZulu-Natal<br />
Prince Mshiyeni Hospital<br />
Umlazi Lucingo: 031 907 8496<br />
Phoenix Crisis Centre<br />
Mahatma Ghandi Hospital<br />
Durban Lucingo: 031 502 2338<br />
North West<br />
Mafikeng Hospital Lucingo: 018 383 7000<br />
Northern Cape<br />
Kimberly Hospital<br />
Galeshewe Lucingo: 053 830 8900<br />
Western Cape<br />
GF Jooste Hospital, Mannenberg<br />
Lucingo: 021 691 6194<br />
Uma ungakenetiseki ngendlela<br />
sikhalo sakho lesiphetfwe<br />
ngayo, chumana nebantfu<br />
labalandzelako...<br />
Tikhalo mayelana nenkantolo lephasi kumele<br />
tentiwe ngekubhala phasi tibhekiswe kumshushisi<br />
lomkhulu wemphakatsi waleyonkantolo.<br />
Nawungevani nemphumela, nome uma sikhalo<br />
sakho simayelana nemshushisi lomkhulu,<br />
ungandlulisela ludzaba lwakho kumshushisi<br />
loyinhloko kuleyondzawo. Uma ngabe<br />
imphendvulo ingakwenetisi, ungatsintsana<br />
nemcondzisi wetekushushisa kulesosigodzi.<br />
Uyacelwa kutsi ufake sikhalo sakho lesifishane<br />
lesibhalwe phasi lesifaka ekhatsi inombolo yelicala<br />
kanye nenombolo ye CAS yemaphoyisa. Libito lemsolwa nelusuku<br />
lwakhe lwekugcina lwekuvela enkantolo litawusita I NPA kutsi ibukane<br />
neludzaba ngekunonopha. I NPA yetama kusombulula tonkhe tikhalato<br />
ngekunonopha lokukhulu.<br />
Kute utfole lolunye lwati, hamba ku www.npa.gov.za ushayele I NPA<br />
kulenombolo 012 845 6000 kute utfole tinombolo telucingo nemakheli<br />
lafanele<br />
Luhlelo lwekutilungiselela inkantolo<br />
Luhlelo lwekutilungiselela inkantolo luluhlelo lwekulungisa nekwesekela<br />
bofakazi (ikakhulukati bantfwana) kute banikete bufakazi enkantolo.<br />
Loluhlelo aluniketwa kuto tonkhe tinkantolo. Kutfola kutsi luhlelo<br />
luyaniketwa enkantolo lotawetfula bufakazi kuyo, ungatsintsana<br />
nemshushisi lomkhulu wangakini.<br />
Inhloko yelihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe: 012 845 6000<br />
<br />
<br />
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 32-33<br />
6/11/08 2:16:18 PM