13.01.2015 Views

Kuvisisa

Kuvisisa

Kuvisisa

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Kuvisisa</strong><br />

luhlelo lwetebulungisa<br />

emacaleni ebugebengu<br />

Itfutfukiswe Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA), Lucingo. 27 12 845 6000<br />

Ishicilelwe yiJacana Media, PO Box 291784 Melville 2109, Lucingo. 27 11 628 3200<br />

© Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe, 2008<br />

Sishicilelo sekucala 2008<br />

ISBN 978-1-77009-557-1<br />

Ihunyushwe Ngu Fanyana Stanley Madonsela, Multilingua Translation/Interpretation Services<br />

000482 SWA<br />

siSwati<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 1-2<br />

6/11/08 2:15:28 PM


Ulisebentisa njani<br />

Lelibhukwana libhalwe lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi<br />

kuvelonkhe (NPA) kute kusitakale bantfu labahlukunyentiwe nome<br />

bofakazi betimo tebugebengu. Lihhovisi letekushusisa lifuna kuvimbela<br />

lokunye kwetfuswa kwalabahlukunyetiwe. Lifuna bonkhe basolwa beme<br />

embi kwenkantolo ngalokungenteleli ngemacala lokusolwa kutsi bawentile.<br />

Nakumele uye enkantolo, lelibhukwana litakwenta uvisise ngaloko<br />

lokwenteka ngesikhatsi sekutekwa kwelicala.<br />

Ngibuke!<br />

Libito lami ngingu Mpho. Ngibuke ebhukwini lapho<br />

ngitawube ngikukhombisa khona tintfo letibalulekile<br />

lokumele utikhumbule.<br />

Inchazelo yemagama<br />

Kunemagama lamanyenti lasetjentiswa<br />

etinkantolo lokungenteka ungawevisisi.<br />

Lamagama abhalwe ngekucindzetelwa<br />

ebhukwini kantsi tinchazelo tawo tichazwe<br />

ekugcineni kwelikhasi. Kunalamanye<br />

emagama emakhasini 29–31. Fundza<br />

loluhlu ngembi kwekuya enkantolo, kute<br />

ube nekuvisisa kahle loko lokwentekako.<br />

Futsi utawube ukulungele kancono<br />

kuphendvula nome ngumuphi umbuto.<br />

Lokucuketfwe<br />

Sandvulelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<br />

Batho Pele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />

Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu lusebenta njani . . . . . . 5<br />

Emalungelo alabahlukunyetiwe kanye nabofakazi . . . . . . . . . . . . 8<br />

Tibopho temshushisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />

Kutakwentekani kuwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />

Kwentekani enkantolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />

Kuvela nekutiphatsa kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18<br />

Budlova nekungaphatseki kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />

Inkantolo yetindzaba tesondlo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />

Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />

Emathiphu ekuvimbela bugebengu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />

Tinkantolo letahlukahlukene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />

Emagama lasetjentiswa enkantolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />

Tinombolo tekuchumana letibalulekile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32<br />

c 1<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 3-1<br />

6/11/08 2:15:32 PM


Sandvulelo<br />

Ngitsandza kukwetfulela luhlelo lwetekushushiswa<br />

kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA)<br />

kanye nasetinhlelweni tetfu njengebameli<br />

bebantfu.<br />

Sihlanganise licebo ndzawonye lolubitwa<br />

i NPA Strategy 2020, lolumayelana nekutsi<br />

singabukana njani nebugebengu kanye<br />

nekuniketela ngebulungisa kute bantfu<br />

bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka.<br />

Sinembono wekwakha iNingizimu Afrika<br />

lephephile nalevikeleke ngalokwengcile:<br />

UMBONO WE NPA<br />

Bulungisa emphakatsini wakitsi<br />

kute bantfu bahlale ngekukhululeka<br />

nangekuvikeleka.<br />

I NPA iyincenye yeluhlelo lwetebulungisa emacaleni ebugebengu<br />

kuleNingizimu Afrika. Sicinisekisa kutsi kunebulungisa kulabo<br />

labahlukunyetwe bugebengu. Njengebameli bebantfu, sinakekela<br />

timfuno talabahlukunyetwe bugebengu kanye netemphakatsi. Sisebenta<br />

nebalingani betfu – emaphoyisa, baphatsi bemajele, Litiko letebulungisa<br />

kanye nalabanye – ngenhloso yekuvimbela nekusombulula bugebengu.<br />

I NPA yenta loku ngekushushisa bantfu labephula umtsetfo ngaphandle<br />

kwekwesaba, kwentelela nekukhetsa.<br />

Ngitsandza kukucinisekisa ngekutinikela nekutibophetela kwetfu<br />

kukusebentela, nekusita ekwenteni imphilo lencono yawo wonkhe<br />

umuntfu.<br />

Advocate Joseph Mokotedi Mpshe<br />

Umcondzisi losabambile ehhovisi letekushushiswa<br />

kwemphakatsi kuvelonkhe<br />

Sidzinga kutsi ute utewutfula bufakazi enkantolo. Ngitsandza kukubonga<br />

ngekuchitsa sikhatsi sakho wenta loku. Kwenta ummango wakho ube<br />

yindzawo lephephile kuwe, emndenini nakubangani bakho, nakubo bonkhe<br />

bantfu labakhona kuloyommango.<br />

Ngalesikhatsi ufundza lelibhuku utawufundza lokunyenti ngaloku:<br />

Luhlelo lwetebulungisa eNingizimu Afrika<br />

Emalungelo akho njengalohlukunyetwe bugebengu<br />

nalongufakazi<br />

Loko lokwenteka etinkantolo<br />

<br />

<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 2-3<br />

6/11/08 2:15:35 PM


Batho Pele<br />

Batho Pele ligama lesiSuthu lelichaza kutsi “bantfu embili”. Luhlelo<br />

lwahulumende lolucinisekisa kutsi wena, bantfu, nitfola tinhlelo<br />

letikahle. Loku kufaka ekhatsi bantfu labasebentisa nome labasitwa<br />

yi NPA lokubameli bebantfu.<br />

Nasetfula tinhlelo letikahle, loko kusho kutsi senetisa batsengi betfu.<br />

Tonkhe tisebenti temphakatsi kumele tilandzele futsi tihloniphe<br />

imigomo ye Batho Pele (buka ngentasi).<br />

Luhlelo lwetebulungisa<br />

kutebugebengu<br />

lusebenta njani<br />

Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu<br />

eNingizimu Afrika lunetincenye<br />

letibalulekile letisitfupha:<br />

1. Luhlelo lwemaphoyisa<br />

– bavimbela bugebengu, baphenye<br />

ngemacala ebugebengu, baphindze<br />

babambe labasolwa ngekwenta<br />

bugebengu. Ngalokusemtsetfweni<br />

loluhlelo lwatiwa njenge South<br />

African Police Services (SAPS).<br />

2. Luhlelo lwekushushisa<br />

– batsatsa tincumo tekutsi<br />

bashushise nome cha.<br />

Ngalokusemtsetfweni loluhlelo<br />

lwatiwa njenge NPA.<br />

I Batho Pele itsi umshushisi utakwenta loku:<br />

kuchumana njalo nebatsengi<br />

kubeka emazinga etinhlelo letetfulwako<br />

kwenyusa kufinyelela etinhlelweni<br />

kucinisekisa kutsi batitfobile<br />

kuniketela ngelwati lolwengetiwe naloluncono lolumayelana<br />

netinhlelo<br />

kwandzisa kuba sebaleni mayelana netinhlelo (kubeka ebaleni)<br />

kukhuluma kanye nekucolisa ngemaphutsa lentiwe<br />

kuniketa tinhlelo letincono letifanele imali yakho<br />

Source: DPSA, 1996<br />

3. Sikhulu lesengamele/<br />

ummeli wasemajajini – batsatsa<br />

sincumo sekutsi umsolwa<br />

akanacala nome unelicala.<br />

Baphindze batsatse sincumo<br />

sekutsi ngusiphi sigwebo lokumele<br />

siniketwe lotfolakale anelicala.<br />

5. Luhlelo lwasemajele<br />

– lucinisekisa kutsi sigwebo<br />

siyalandzela. Baphindze betame<br />

kuvuselela timilo tababo<br />

labatfolakele banemacala<br />

ebugebengu lababanakekelako.<br />

Ngalokusemtsetfweni latiwa<br />

njenge Department of Correctional<br />

Services (DCS).<br />

4. Litiko letebulungisa<br />

– lwetfulela wonkhe umuntfu<br />

bulungisa lobufinyelelekako<br />

nalobulinganako.<br />

Ngalokusemtsetfweni latiwa<br />

njenge Department of Justice<br />

and Constitutional Development<br />

(DoJ&CD).<br />

6. Sikhulu lesivivinyako/<br />

sisebenti setenhlalakahle – setfula<br />

tinhlelo tetenhlalakahle kubantfu<br />

labaphuyile nabasetingotini.<br />

Ngalokusemtsetfweni latiwa<br />

njenge Department of Social<br />

Development (DSD).<br />

<br />

umshushisi<br />

nguloyo loletsa emacala embi<br />

kwemsolwa (uphindze abitwe<br />

umshushisi wembuso nome<br />

umshushisi wemphakatsi)<br />

umbutfo wemaphoyisa<br />

inhlangano letama<br />

kubamba tigebengu<br />

iphindze ibuke kutsi bantfu<br />

bayawulandzela yini<br />

umtsetfo<br />

kuphenya<br />

kutfola emacinisa<br />

kute utfole lokungiko<br />

ngalukotsite<br />

kushushisa<br />

kuletsa licala embi<br />

kwalotsite losolwa<br />

ngekwephula<br />

umtsetfo<br />

sikhulu<br />

ngumantji<br />

nome lijaji<br />

lelilalela licala<br />

temajaji<br />

phatselene<br />

netinkantolo<br />

tigwebo<br />

sigwebo lesifanele<br />

lesikhishwa sikhulu<br />

lesengamele licala<br />

kuvuselela similo<br />

kusita lowente licala kutsi<br />

abuyele ente umsebenti<br />

lotsembekile nalonelusito<br />

sikhulu lesivivinyako<br />

ngumuntfu lokumele<br />

acinisekise kutsi<br />

labavivinywako batiphatsa<br />

ngalokufanele<br />

kuba sebaleni<br />

kungabi nemandla nome<br />

kuva buhlungu malula<br />

<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 4-5<br />

6/11/08 2:15:38 PM


Tinyatselo tekwenta Luhlelo Lwetebulungisa<br />

kutebugebengu libe ngulelisebentako:<br />

Kubikwa kwebugebengu esiteshini semaphoyisa<br />

Emaphoyisa avula lidokethe bese aphenya ngebugebengu<br />

Lidokethe litfunyelwa enkantolo (umshushisi utsatsa sincumo<br />

sekutsi ingabe kusadzingeka lolunye luphenyo yini)<br />

Sidzinga bulungisa emphakatsini<br />

wetfu kute bonkhe bantfu bahlale<br />

ngekukhululeka nangekuvikeleka<br />

I NPA itsatsa sincumo sekushushisa nome cha<br />

Uma bancuma kungashushisi,<br />

kungenca yekutsi licala<br />

alinawo emandla ngalokwenele<br />

(akunabufakazi lobenele)<br />

Uma bancuma<br />

kushushisa, licala<br />

liya enkantolo kute<br />

kukhishwe sigwebo<br />

Umshushisi angancuma<br />

kuphambukisa ludzaba<br />

kute atfole lesinye<br />

sisombululo<br />

Enkantolo, umsolwa angafaka sicelo<br />

sekukhishwa ngebheyili (ngalesikhatsi alindze<br />

kuphela kwekutekwa kwelicala); ngemuva kwaloku kuba<br />

khona kulalelwa kwesicelo sebheyili<br />

Licala lingahlehliswa tikhatsi<br />

letimbalwa kute kugcogcwe<br />

lobunye bufakati, nome<br />

umsolwa angadzinga/<br />

afune ummeli<br />

Umshushisi kutawuba nguye wekucala kubita fakazi<br />

atowunika bufakazi bekutsi umsolwa unelicala<br />

Umsolwa nome ummeli wakhe naye angabita fakazi<br />

nome etfule bufakazi<br />

Ngemuva kwekulalelwa kwetinhlangotsi totimbili, sikhulu lesengamele licala<br />

sitsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala/akanalo licala<br />

Uma etfweswe licala, umsolwa unikwa sigwebo sikhulu lesengamele licala<br />

idokethe<br />

ngumculu locuketse<br />

lwati lolubalulekile; buka<br />

lidokethe lelicala<br />

bufakazi<br />

kubika ngemlomo tigameko kanye<br />

nemiculu lesekelako lesetjentiswa<br />

njengebufakazi enkantolo<br />

ibheyili<br />

sibambiso, esikhatsini lesinyenti yimali , ikhokhwa kute kukhululwe umsolwa ejele,<br />

ngekwetsemba kutsi umsolwa utawubuya atewubukana nelicala nome alahlekelwe<br />

yimali yakhe yebheyili uma angalandzeli imibandzela yebheyili. Etikhatsini letinyenti<br />

imali yebheyili ibuyiselwa emuva ekupheleni kwelicala, nanome umuntfu atfolakala<br />

anelicala nome ate licala lebugebengu lalentile.<br />

kuphambukisa<br />

luhlelo lwekunika litfuba lowente licala kwekucala ecaleni<br />

lebugebengu kumacala ebugebengu lamancane kutsi ente<br />

umsebenti emmangweni, kubuyisela tindleko ngelicala<br />

lalentile, kutfola kwelashelwa tinkinga tekunatsa tjwala nome<br />

kusebentisa tidzakamiva, kanye nekwelulekwa ekutiphatseni<br />

lokungasikuhle nome ekungaphilini kahle engcondvweni.<br />

Uma lobekwe licala asebentisana nemtsetfo nekuphambukisa<br />

kunenchubekelembili, emacala labekwe wona angachitfwa.<br />

Kuphambukisa akunikwa lowenta licala kwesibili.<br />

<br />

Uma agwetjwe sikhatsi ejele,<br />

umsolwa angakhululwa<br />

ngeparoli (lencunywa libhodi<br />

lelilalela ticelo teparoli)<br />

Uma agwetjwe kukhokha<br />

inhlawulo nome kukhokha<br />

sincephetelo, lemali<br />

ikhokhwa kumabhalane<br />

wenkantolo<br />

Inkantolo ingaba naletinye<br />

tindlela tekugweba<br />

ngaphandle kwekuya ejele<br />

nome ukhokhe inhlawulo<br />

fakazi<br />

ngumuntfu<br />

lobekwe licala<br />

umsolwa<br />

a person charged<br />

with a crime<br />

iparoli<br />

kukhishwa ejele ngembi<br />

kwekuphela kwesikhatsi<br />

sesigwebo ingce nje<br />

nawungatiphatsi kabi<br />

sincephetelo<br />

kutfola imali<br />

kute ukhokhelwe<br />

buhlungu londlule<br />

kubo<br />

mabhalane wenkantolo<br />

ngumuntfu lowemukela<br />

ngalokusemtsetfweni abuye<br />

anikete tincwadzi temtsetfo<br />

enkantolo yamantji<br />

<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 6-7<br />

6/11/08 2:15:42 PM


Emalungelo alabahlukunyetiwe<br />

kanye nabofakazi<br />

Emalungelo akho<br />

I NPA isebenta matima kute icinisekise kutsi bonkhe labahlukunyetiwe<br />

nabofakazi bayavela enkantolo futsi baphatfwe ngenhlonipho nangesitfunti.<br />

Bashushisi batawutama ngalokusemandleni kukuvikela babuye bacinisekise<br />

kutsi awuphoswa imibuto ngendlela lengasikahle.<br />

Sikhatsi sakho enkantolo kungaba ngulesimatima kabi. Buka likhasi 12<br />

mayelana naloko lokwentiwa ngumshushisi.<br />

Uma uke wahlukunyetwa ngebugebengu, unemalungelo lalandzelako.<br />

Umshushisi utakwenta loku:<br />

kukuphatsa ngekungenteleli nangenhlonipho yesitfunti<br />

nangekwasengwace<br />

kunika lwati<br />

kutfola lwati<br />

kukuvikela<br />

kukusita<br />

Unelilungelo lekubuta kutsi kungani umshushisi atsatse tincumo.<br />

Encenye ungafaka sikhalo nawubona shangatsi emalungelo akho<br />

awahlonishwa. Buka likhasi 33 kute utfole luhlelo.<br />

Ngiyabonga<br />

Kuba ngufakazi yintfo<br />

lonesibindzi kutsi uyente futsi<br />

itawusita emaphoyisa kanye<br />

nelihhovisi letekushushisa<br />

bacinisekisa kutsi kwentiwa<br />

bulungisa. Siyabonga ngelusito<br />

lwakho. Lubaluleke kakhulu<br />

kitsi, nasemmangweni<br />

wonkhana.<br />

lohlukunyetiwe<br />

ngumuntfu lohluphekile ngenca yesento lesingekho emtsetfweni, kungaba<br />

bugebengu lobucondziswe kuye nome lobucondziswe emphahleni;<br />

ngumuntfu lophatfwe kabi ngumsolwa kungabi ngumphakatsi wonkhana<br />

ayedvwana futsi kwabhekiswa kuye matfupha<br />

kuhlohlwa ngemibuto<br />

litfuba lekulalelwa kwalolunye luhlangotsi<br />

ecaleni lelisenkantolo kute ubutwe imibuto<br />

ngebufakazi lobetfulile<br />

8 9<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 8-9<br />

6/11/08 2:15:46 PM


Tibopho temshushisi<br />

Uyini umshushisi<br />

Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule<br />

enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala.<br />

Umshushisi utsatsa sincumo sekutsi ashushise nome cha.<br />

Buka likhasi 7 kubona kutsi umshushisi uyafaneleka yini eluhlelweni<br />

lwetebulungisa.<br />

Lihhovisi lemshushisi libhalwe ngalokucacile. Litafula lokutfolakala<br />

kulo lwati nalo lingasita ekumtfoleni.<br />

Uphindze ente siciniseko sekutsi labahlukunyetiwe nabofakazi<br />

baphatfwa ngalokungenteleli.<br />

Ngaphandle kwekutsi umshushisi afakatele kuba nelicala<br />

kwemsolwa “ngebufakazi lobucandza inhloko”, umsolwa<br />

uyakhishwa.<br />

Umshushisi angaphambukisa emacala abe ngewekuvuselela similo,<br />

ikakhulukati labente emacala basebancane.<br />

Umshushisi usita inkantolo kutsi yente sincumo nekutsi ikhiphe<br />

sigwebo lesingavuni licala.<br />

Bantfu bangakhomba umshushisi etinkantolo<br />

letiphasi ngetembatfo latembetse.<br />

bufakazi lobucandza inhloko<br />

linani lebufakazi lobudzingekako<br />

lobenta lotsite atfolwe anelicala<br />

ekutekweni kwalo – akukameli<br />

kube nekungabata nhlobo<br />

kukhishwa<br />

kutfolwa ute<br />

licala<br />

losemnane<br />

ngumuntfu<br />

loneminyaka<br />

lengephasi kwa 18<br />

lowonile<br />

ngumenti welicala; livame kusetjentiswa<br />

emacaleni lafaka ekhatsi kutsintsana<br />

emkhatsini walohlukunyetiwe kanye<br />

naloyo lowente licala<br />

sincumo<br />

sehlulelo lesincuma kutsi umuntfu unelicala nome<br />

kungatsatsi sincumo sehlulelo lesincuma uma umuntfu<br />

anelicala nome ate licala<br />

10 11<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 10-11<br />

6/11/08 2:15:48 PM


Kutakwentekani kuwe<br />

Labahlukunyetiwe, bofakazi nalabanye bantfu labaniketa lwati mayelana<br />

nebugebengu, basita emaphoyisa ekusombululeni nome ekuvimbeleni<br />

bugebengu. Bangabuye basite ngekunika bufakazi enkantolo.<br />

Kubhalisa sitatimente<br />

Uma unelwati mayelana nelicala lelentiwe, utawucelwa kutsi<br />

ubhalise sitatimende, ngekutsatsa sifungo nome ngekuvuma,<br />

ephoyiseni. Lesitatimende sitawusetjentiswa nawuya enkantolo.<br />

Uma ngabe uyakwati kufundza nekuvisisa lulwimi, buka<br />

sitatimende ngembi kwekutsi usayine. Uma kungasinjalo, cela<br />

lomunye akufundzele nome akuchazele sona. Uma ngabe kukhona<br />

lokungahambi kahle, cela kutsi kulungiswe ngembi kwekutsi<br />

usayine.w<br />

Kuya enkantolo<br />

Emaphoyisa atakinuketa satiso sekutsi uvele embi kwenkantolo.<br />

Kutawumele ube khona udzimate unikete bufakazi. Ungaboshwa<br />

nawungakuhloniphi kubitelwa kwakho enkantolo.<br />

Uma unemibuto nome ufuna lwati, tjela umshushisi ngembi<br />

kwekutsi uyewuvela enkantolo. Kungenteka kungabi nesikhatsi<br />

ngalesikhatsi sekutekwa licala.<br />

Tjela umshushisi nasewufikile enkantolo. Khumbula, ungacela<br />

kuphindza ufundze sitatimende sakho ngembi kwekuyovela<br />

enkantolo.<br />

Kutawumele ube lapho lokungenani kudzimate kuphele kuniketwa<br />

kwebufakazi. Ungaphumi enkantolo ngaphandle kwemvume<br />

yesikhulu lesengamele licala. Umshushisi utakusita kutsi utfole<br />

lemvume.<br />

Fakazi akukameli ahlale ekhatsi enkantolo adzimate abitwe<br />

kutowetfula bufakazi.<br />

Uma kukhona lowetama kukhulumisana nawe ngelicala, tjela<br />

sikhulu lesiphenya ngelicala, nome umshushisi. Ungakhulumi<br />

nanome ngubani ngelicala ngaphandle kwemshushisi nome<br />

dokotela/dokotela wengcondvo losita ngelicala.<br />

Kusabisa nekutfusela<br />

Akukho semtsetfweni kutsi lomunye akwesabise nome<br />

akwetfuse. Uma benta njalo, tjela sikhulu lesiphenya ngelicala<br />

nome umshushisi.<br />

Kuphambene nemtsetfo kutsi lomunye, kufaka ekhatsi emalunga<br />

emndeni, akuphocelele nome akuvumise kuba ngufakazi<br />

Buka emakhasi 24–26.<br />

Uma ngabe ucashiwe<br />

Tindleko<br />

Tjela umcashi wakho kutsi utfole incwadzi lekubitela enkantolo.<br />

Umcashi wakho kumele akuvumele kutsi uye enkantolo.<br />

Uma ungasiso sisebenti sahulumende, umcashi wakho<br />

asikho sidzingo sekutsi akukhokhele ngalesikhatsi longekho<br />

ngaso emsebentini. Ungafaka sicelo sekubuyiselwa liholo<br />

lelikulahlekele enkantolo. Buta umshushisi ngaloku.<br />

Utawuphindze ukwati kufaka sicelo semali letfolwa bofakazi.<br />

Letinye tindleko ungabuyiselwa tona, sibonelo tindleko<br />

tekuhamba. Cela umshushisi agcwalise lifomu ngemuva<br />

kwekutsi sewunikete bufakazi.<br />

sitatimende<br />

nguloko lokwentekile lokubhalwe<br />

phasi nome lokushiwo ngemlomo,<br />

lokungasetjentiswa njengebufakazi<br />

enkantolo<br />

sifungo<br />

kufunga kutsi<br />

lokutsite<br />

kulicinisa<br />

kuvuma<br />

sitatimende lesifakazela<br />

kuba khona nome licinisa<br />

lalokutsite<br />

kufakaza<br />

kuniketa<br />

bufakazi<br />

enkantolo<br />

kubitelwa enkantolo<br />

satiso lesisemtsetfweni<br />

lesatisa bofakazi<br />

kutsi bete enkantolo<br />

batewuniketa bufakazi<br />

12 13<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 12-13<br />

6/11/08 2:15:49 PM


Kwentekani enkantolo<br />

Ngubani lotakuba senkantolo<br />

Sikhulu lesengamele<br />

Ngumhloli<br />

Fakazi<br />

Mabhalane<br />

wenkantolo<br />

Kuhambisa tintfo<br />

enkantolo<br />

Umshushisi<br />

Ngummeli<br />

Ngumhumushi<br />

Ngumsolwa<br />

Ngumphakatsi<br />

Ibheyili<br />

Uma umuntfu loboshiwe aletfwa enkantolo kwekucala, sikhulu<br />

lesengamele kumele sitsatse sincumo sekumkhipha ngebheyili.<br />

Uma lohlukunyetiwe esabela kutsi umsolwa utawukhishwa<br />

ngebheyili, kumele anikete umshushisi nome sikhulu<br />

lesengamele licala tizatfu.<br />

Uma umsolwa akhishwe ngebheyili bese atsintsana<br />

nalamhlukumetile nganome nguyiphi indlela, kumele atise<br />

umshushisi nome sikhulu lesengamele licala.<br />

Ngesikhatsi sekulalelwa kwesicelo sebheyili, mantji angafuna<br />

kulalela bufakazi. Inkantolo kumele itsatse sincumo mayelana<br />

nebheyili.<br />

Kuphendvula<br />

Kutekwa kwelicala kucala ngekutsi umshushisi atjele umsolwa licala<br />

lokutsiwa ulentile. Umsolwa uyaphendvula ecaleni labekwa lona.<br />

Loku kusho kutsi “bayalivuma” nome “bayaliphika” licala. Uma batsi<br />

“abanalicala”, licala liyatekwa<br />

Umhumushi<br />

Licala litawutekwa ngesiNgisi nome ngesiBhunu. Uma ufuna kwenteke njalo,<br />

umhumushi utakusita.<br />

1.Licala Lembuso<br />

Ngesikhatsi sekutekwa kwelicala, umshushisi ubita bofakazi batewunika<br />

bufakazi. Umshushisi weluleka fakazi kute angashiyi lutfo lolubalulekile.<br />

Fakazi angaba:<br />

Ngulohlukunyetiwe<br />

Ngunome ngubani lowati ngalokwentekile nome lowati lokutsite<br />

ngebugebengu<br />

Liphoyisa, lelingungoti ekuphenyeni ngekwebusanyensi<br />

nome labanye bongoti<br />

uyaphendvula<br />

kusho kutsi “unelicala” nome “awunalo licala” kulawo lobekwa<br />

wona; ubeke kutivikela kwakho ngesento lesisemtsetfweni<br />

kuphenya ngekwebusayensi<br />

yindlela yebusayensi lesetjentiswa<br />

ekusombululeni emacala<br />

14 15<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 14-15<br />

6/11/08 2:15:53 PM


2.Kuhlola imibuto<br />

Ngemuva kwekutsi fakazi ngamunye asanikete bufakazi, umsolwa nome ummeli<br />

wakhe angabuta fakazi imibuto. Loku ngukuhlola kutsi ingabe bufakazi lebetfulwa<br />

ngufakazi kungulobungiko yini. Kubuye kunikete umsolwa nome ummeli wakhe<br />

litfuba lekuniketela ngeluhlangotsi lwakhe lwetigameko.<br />

Ummeli wemsolwa naye angakufaka imibuto.<br />

Uvikela umsolwa.<br />

Ummeli angabonakala ate bungani kuwe akubute imibuto<br />

lematima. Yetama kuba phasi ukhulume licinisa, nome ngabe<br />

loko kusho kukhuluma intfo ngalokuphindziwe (fundza emakhasi<br />

18–19).<br />

4.Imphikiswano yekuvala<br />

Kumphikiswano yekuvala, umshushisi utawufinyeta bese ubeka<br />

imphikiswano yelicala. Uniketa tizatfu tekutsi kungani umsolwa<br />

kumele atfolwe anelicala.<br />

Umsolwa nome ummeli wakhe naye unikwa litfuba lelifanako<br />

kuvumisa inkantolo kutsi kungani umsolwa kumele atfolwe ate licala.<br />

5.Sehlulelo<br />

Inkantolo itsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala.<br />

Uma umsolwa atfolwa anelicala, umshushisi utfole bufakazi elicaleni<br />

“ngebufakazi lobucandza inhloko”.<br />

3.Licala lemsolwa<br />

kukhipha<br />

ngulenye indlela<br />

yekutsi umuntfu<br />

ute licala<br />

Ngemuva kwelicala lembuso, umsolwa nome ummeli wakhe bangacela<br />

kutsi inkantolo ikhulule umsolwa. Loku kwenteka uma ngabe babona<br />

shangatsi umshushisi akamange abe nebufakazi ecaleni lelibekwe<br />

umsolwa.<br />

Sikhulu lesengamele sitsatsa sincumo sekutsi sikhulule umsolwa, nome<br />

sichubeke nelicala.<br />

Ummeli wetfula bufakazi bese ubita labatibonele, lokungafaka ekhatsi<br />

umsolwa. Bammeli bemsolwa batawutama kubeka bufakazi bekutsi<br />

likhasimende labo lite licala ngekutsi batfole “tikhala” ecaleni lembuso<br />

(lemshushisi). Bafuna kuveta bufakazi bekutsi tinsolo tembuso atisilo<br />

licinisa nome akukho lokwenele lokwenta inkantolo ilahle umsolwa<br />

ngelicala.<br />

Umshushisi angabuta imibuto kunome ngubani kulabo labamele<br />

umsolwa. Loku kufaka ekhatsi umsolwa. Uyacelwa kuba ubuke<br />

imihlahlandlela “Kuma embili kwemsolwa” ekhasini 18.<br />

kulahlwa licala<br />

kulahlwa licala<br />

enkantolo<br />

imphikiswano<br />

kutjela inkantolo<br />

kute itsatse sincumo<br />

lesilungile<br />

kuvikelwa<br />

sizatfu<br />

lesisemtsetfweni<br />

sekuchaza nome<br />

kubalekela loko<br />

ummangali<br />

umuntfu lofaka licala<br />

ngalomunye esiteshini<br />

semaphoyisa<br />

Uma umsolwa atfolwa ate licala, kungenca yekutsi sikhulu lesengamele<br />

licala sinekungabata. Uma kunekungabata, inkantolo kumele ikhiphe<br />

umsolwa. Loku kutsi uphuma ngekukhululeka.<br />

6.Sigaba sekukhipha sigwebo<br />

Uma umsolwa atfolakala anelicala, sikhulu lesengamele sitsatsa<br />

sincumo ngesijeziso.<br />

Umshushisi nalabavikela umsolwa bangabita bofakazi kulesigaba.<br />

Umshushisi angakhuluma ngekutsi licala belilibi kanganani;<br />

liwutsintse njani umphakatsi kanye nalohlukunyetiwe; kantsi futsi<br />

angabita nalabatibonele.<br />

Umshushisi angabuye acele kutsi ummangali ancesheteliswe uma<br />

ngabe ulahlekelwe ngulokutsite<br />

ngenca yelicala lalentile. Ummangali<br />

kumele acele umshushisi kutsi afake<br />

sicelo sekuncesheteliswa ngembi<br />

kwekutsi umsolwa agwetjwe.<br />

16 lokwentile<br />

17<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 16-17<br />

6/11/08 2:15:56 PM


Kutiphatsa kahle enkantolo<br />

Kuvela nekutiphatsa kahle<br />

Kuba senkantolo lefanele kungakashayi 08h30 ekuseni<br />

(nome ngesikhatsi lesibhalwe encwadzini lekubitela enkantolo).<br />

Kugcoka kahle nekutiphatsa kahle.<br />

Yetama kushiya bantfwana ekhaya njengobe kute labagadza<br />

ebantfwana nome tindzawo letiphephile letibhasobha bantfwana.<br />

Ungafaki tibuko telilanga nome sigcoko enkantolo.<br />

Ungahlafuni ishingamu.<br />

Vala makhalekhikhini wakho enkantolo.<br />

Ungeti nekudla netinatfo enkantolo.<br />

Tikhali tanome nguluphi luhlobo atikavumeleki enkantolo.<br />

Akukameli unatse tjwala nome usebentise tidzakamiva.<br />

Tinkantolo ticala nga 09h00 etinkantolo tamantji, kantsi nga 10h00<br />

etinkantolo letiphakeme. Tinkantolo tihlala tisebenta kudzimate<br />

kucedvwe emacala, nome nga 16h00.<br />

Lalela umbuto ngekucaphela. Cinisekisa kutsi<br />

uyawuvisisa nome cela kutsi uchazelwe<br />

wona. Buka umuntfu ngalesikhatsi<br />

uphendvula, uphendvule umbuto<br />

lobutiwe kuphela.<br />

Unganyakatisi inhloko yakho kukhombisa<br />

imphendvulo letsi “yebo” nome “cha”.<br />

Sebentisa emagama kuphendvula yonkhe<br />

imibuto.<br />

Uma umshushisi nome ummeli aphikisa, bindza<br />

ungasakhulumi. Mela sikhulu lesengamele licala<br />

sitsatse sincumo ngaloko kuphikisa, bese uchubeka<br />

nawuyalelwe kwenta loko.<br />

Nawungafuni kuphendvula umbuto, ungabuti<br />

sikhulu lesengamele kutsi ingabe kumele<br />

uwuphendvule. Uma ngabe ngumbuto longakelungi, umshushisi<br />

utawubeka siphikiso. Uma angasibeki, kumele uphendvule umbuto nome<br />

inkantolo itawumisa ummeli.<br />

Ungaphikisani nenkantolo nome utivumele kubuswa lulaka. Loku ngete<br />

kwakusita.<br />

Nawente liphutsa, livume. Akekho lotakwetfwesa licala ngaloko, kodvwa<br />

batakwenta loko uma ngabe bacabanga kutsi ukhuluma emanga.<br />

Ebhokisini lafakazi<br />

Nawutsatsa sifungo, buka sikhulu lesengamele bese ukhuluma<br />

ngelivi lelivakalako, “INkhosi ingisite”. Esikhundleni sekusho loko,<br />

encenye ungatsi “Ngitawukhuluma licinisa, licinisa lonkhe nelicinisa<br />

lodvwa.” Loku kubitwa kufunga.<br />

Ulindzeleke kutsi ume kudzimate kuphele sikhatsi sekunika<br />

bufakazi, kodvwa ungacela kuhlala phasi. Khuluma ngalokucacile<br />

uvakale.<br />

kuphikisa<br />

kuphikisana nalokutsite nome kuveta<br />

Yati emacinisa akho, kodvwa ungasho bufakazi shangatsi ububeke<br />

enhloko. Nawenta njalo kungenteka udideke uma imibuto ingabekwa<br />

ngekulandzelana lokufanako.<br />

Uvumelekile kutsi “angikhumbuli” uma ngabe sewukhohlwe leminye<br />

imininingwane.<br />

Uma kuphindvwa umbuto niketa imphendvulo lefana naleyo loyiniketile<br />

ngaphambilini.<br />

Lokubaluleke kakhulu, wente sifungo nome wavuma kukhuluma licinisa.<br />

Uma ngabe ubanjwe ukhuluma emanga, ungajeziswa. Kwenta bonkhe<br />

bufakazi bakho bube netinsolo, futsi bungenta sigebengu sikhishwe<br />

mahhala hha.<br />

18 ngemagama kuphikisana kwakho nako<br />

19<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 18-19<br />

6/11/08 2:16:00 PM


Budlova nekungaphatseki<br />

kahle<br />

Kuhlukumeta kwasekhaya kanye<br />

nekuhlukunyetwa ngekwelicansi<br />

Kunetinhlobo letinyenti letahlukene tekuhlukunyetwa ngekwelucansi.<br />

Emacala ekuhlukumeta ngekwelucansi afaka ekhatsi kugagadlela kushaya<br />

(lapho usebaleni lesento sekuhlukunyetwa ngelicansi) kanye nalokunye<br />

kuhlukunyetwa ngekuhambisana nemtsetfo lofanele.<br />

Ludlame lwasemakhaya lufaka ekhatsi kuhlukunyetwa ngekushaywa,<br />

kwemacansi, emoyeni, ngemavi, engcondvweni nakwetemnotfo<br />

lokwentiwa ngumlingani, singani (nanome ngubani lotsandzana naye nome<br />

lobewutsandzana naye).<br />

Wentani nangabe uhlukunyetiwe<br />

ngekwelucansi nome budlova basemakhaya<br />

Emacaleni ekuhlukunyetwa ngekwelucansi:<br />

Yibike kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa, esibhedlela/ekliniki<br />

nome e Thuthuzela Care Centre (TCC).<br />

Nawubikela emaphoyisa ngako, batawuphenya lelolicala. I NPA<br />

itawutsatsa sincumo sekutsi liye enkantolo nome cha. Kutawumele<br />

unikete bufakazi enkantolo ngaloko lokwenteka. Uma umenti<br />

walokubi atfolakala anelicala, angaya ejele.<br />

Ekhasini 32, utawukhandza:<br />

tinhlangano letinika lolunye lwati ngekuhlukunyetwa<br />

kwasemakhaya.<br />

tinhlangano letinika teluleko labahlukunyetiwe<br />

ngekwetfuka kanye nalabatibonele bugebengu ngekwabo<br />

tinombolo telucingo te Thuthuzela Care Centre (TCC)<br />

Kubukana nemitselela lemibi<br />

yebugebengu<br />

Ngalesinye sikhatsi bantfu betfuswa nguloko lokwenteka kubo nome<br />

nguloko labakubonile. Badzinga lusito lwalabo labaceceshiwe. Letinye<br />

titeshi temaphoyisa netinkantolo kunebantfu labangasita labo<br />

labetfuswe nguloko labatibonele sehlakalo ngemehlo abo.<br />

Tfola kutsi letinhlelo ingabe tikhona yini nome kutsi ungalutfola njani<br />

lusito kute ubukane nesimo sekwetfuka. Kutfola lusito kubalulekile.<br />

Kutakwenta kube malula kuwe kubukana nekwetfuka kwakho kubuye<br />

kukwente utfule bufakazi lobuncono nawubitwa enkantolo.<br />

Kuhlukunyetwa kwasekhaya<br />

Hamba kunobhala wenkantolo yamantji lesedvute nawe kute utfole<br />

umyalo wenkantolo lokuyincwajana lekuvikelako.<br />

Uma ngabe sento sekuhlukunyetwa kwasekhaya senta licala,<br />

encenye ungafaka licala esiteshini semaphoyisa lesisedvute nawe.<br />

kona ngalokusemtsetfweni<br />

nawuphula umtsetfo njengobe<br />

kubhalwe emtsetfweni<br />

lowaphasiswa ephalamende<br />

kukhishwa<br />

kwemtsetfo<br />

imisetfo lephasiswe<br />

yiphalamende<br />

iThuthuzela Care Centre<br />

sikhungo lesinakekela labahlukunyetwe<br />

budlova ngekwebulili, labahlukunyetwe<br />

ngulamacala bangabika lobugebengu<br />

esikhungweni bese batfola lusito<br />

menti walokubi<br />

ngumuntfu<br />

lowenta<br />

emacala<br />

simo sekwetfuka<br />

kuphatseka buhlungu,<br />

kwesaba nome kwetfuka<br />

ngenca yelwati lolubi<br />

losowunalo<br />

(phindza ubuke likhasi 32)<br />

20 21<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 20-21<br />

6/11/08 2:16:03 PM


Inkantolo yetindzaba<br />

tesondlo<br />

Tinkantolo tingakhipha umyalelo ubhekiswe kumuntfu lokumele asite<br />

lomunye ngelusito lwetimali. Loku kubitwa imali yesondlo. Ivamise kuba<br />

yimali lekhishwa njalo ngenyanga. Kusitwa kwebantfwana ngetimali kuvame<br />

kuba sibopho sebatali mbamba nome batali labatitfolele umntfwana.<br />

Ngisitsatsa nini sinyatselo<br />

Uma babe nome make wemntfwana wakho angakuniki njalo lusito<br />

lwetetimali.<br />

Uma umuntfu lobukene ngalokusemtsetfweni nekondliwa<br />

kwemntfwana angalandzeli umtsetfo wenkantolo wekukhishwa<br />

kwesondlo.<br />

Yini lokumele kulandzele lapho<br />

Sikhulu lesibukene nesondlo sitakunika inombolo yelicala kanye<br />

nelusuku lwekuya enkantolo, uma babe/make atfolakala.<br />

Utawusebentisa incwadzi lekubitela enkantolo kanye nemuntfu<br />

lokumele akhiphe sondlo kutsi avele embi kwenkantolo.<br />

Ngelusuku lwekuya enkantolo, sikhulu lesibukene nesondlo<br />

sitawukhulumisana nani nobabili ngemali lokumele ikhokhwe.<br />

Uma kungafinyelelwa esivumelwaneni, licala litakuya enkantolo.<br />

Uma selilalelwe enkantolo, kukhishwa incwadzi legunyata<br />

kukhishwa kwesondlo. Lencwadzi isho kutsi yimalini<br />

imali yesondlo lokumele ikhishwe,<br />

itawukhishwa njani, nekutsi itawukhishwa<br />

nini.<br />

Ngisifaka njani sicelo semali yesondlo<br />

Sikhulu setimali tesondlo enkantolo yangakini sitakusita kugcwalisa<br />

emafomu ekufaka sicelo bese sikutjela loko lokumele ukwente. Udzinga<br />

tincwajana letilandzelako:<br />

Incwadzi yakho yamatisi ID, uma ikhona inombolo yamatisi<br />

wemuntfu lokumele akhiphe imali yesondlo.<br />

Inombolo yekuchumana nawe nelikheli; uma kukhona inombolo<br />

nelikheli laloyo lokumele akhiphe sondlo; uma kwenteka likheli<br />

lalapho asebenta khona.<br />

Sitifiketi sekutalwa semntfwana.<br />

Sitatimende sakho sasebhangi nawunekhawundi yasebhangi.<br />

Luhlu lwetidzingo temntfwana.<br />

Tindleko temanti nagezi, siliphi sekudla, emakhawundi etembatfo<br />

kanye nemalikhodi etekwelashwa.<br />

Incwadzi yesehlukaniso nesivumelwano sesehlukaniso (uma ngabe<br />

nihlukanisile).<br />

Lokubalulekile<br />

Ungapheli emandla uma:<br />

Ute tonkhe tincwadzi letidzingekako<br />

– letsa loko lokukhona.<br />

Ungati kutsi babe nome make<br />

wemntfwana ukuphi. Umphenyi<br />

lobukene netesondlo angasita<br />

kutfola loyo muntfu.<br />

Batawugcogca lolunye lwati lolungadzingeka<br />

elicaleni lakho. Kukwephula umtsetfo kungakhokhi<br />

imali yesondlo.Liholo nome imphahla yaloyo muntfu<br />

ingasetjentiswa kute kubukanwe netindleko tesondlo<br />

letingakakhokhwa. Cela sikhulu lesibukene nesondlo<br />

sikusite ngaloku.<br />

<br />

sikhulu lesibukene nesondlo<br />

ngumuntfu lobukene netindzaba tesondlo; bonkhe bashushisi<br />

batikhulu letibukene nesondlo; kungakhetfwa labanye bantfu<br />

<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 22-23<br />

6/11/08 2:16:07 PM


Luhlelo lwekuvikelwa<br />

kwabofakazi<br />

Luyini luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi<br />

Uma ngabe ungufakazi futsi wesabela kuphepha kwakho, ungafaka<br />

sicelo sekuvikelwa. Wena nemndeni wakho lenitfuselwako,<br />

nitawususwa endzaweni lenebungoti ngekuphutfuma lokukhulu.<br />

Wonkhe umuntfu ekhaya lakho nome emndenini, nome losondzelene<br />

nawe, angakufakela sicelo sekuvikelwa uma wena wehluleka kwenta<br />

loko.<br />

Ngete waphocelelwa kuba yincenye yaloluhlelo. Kumele kube yintfo<br />

loyifunako.<br />

Usifaka njani sicelo<br />

Kumele ubike kwesaba kwakho kunome ngumuphi kalabantfu<br />

labalandzelako, labatakusita ekufakeni sicelo:<br />

Sikhulu lesiphenya licala longufakazi kulo.<br />

Umphatsi wesiteshi kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa.<br />

Umshushisi wemphakatsi ecaleni lonika kulo bufakazi, nome<br />

umshushisi lomkhulu wemphakatsi enkantolo.<br />

Kwentekani nawufaka sicelo<br />

sekuvikelwa kwabofakazi<br />

Utawususwa ngekuphutfuma lokukhulu endzaweni<br />

lenebungoti. Utawubekwa endzaweni levikelekile<br />

kwesikhashana.<br />

Ngalesikhatsi sikhulu lesibukene nekuvikela sitawuphenya<br />

ngesicelo sakho bese senta luhlolo lwekesatjiswa.<br />

Sivumelwano sekuvikelwa<br />

Uma kutsatfwa sincumo sekutsi ufakwa ngephasi kweluhlelo,<br />

kumele usayine sivumelwano sekuvikelwa, ugcwalise imininingwane<br />

ledzingekako ngalokucwebe.<br />

Sivumelwano simayelana nekuphepha kwakho nekuphepha<br />

kwetikhulu letivikela bofakazi kanye naye wonkhe umuntfu<br />

lokuloluhlelo.<br />

Kumele uhloniphe imitsetfo yeluhlelo.<br />

Nawungeniswe ngephasi kweluhlelo, wena nalabo lohlobene nabo<br />

nitawuniketwa tinhlelo tekwesekelwa.<br />

24 25<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 24-25<br />

6/11/08 2:16:11 PM


Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi kanye<br />

netinhlelo letihambisana nalo<br />

Emathiphu ekuvimbela<br />

bugebengu<br />

Wena nemndeni wakho lowengetiwe, uma kunesidzingo,<br />

nitawuhlaliswa endlini lephephile.<br />

Nitawususwa endzaweni leyingoti.<br />

Dokotela wengcondvo utakwenta luhlolo lekwetfuka<br />

nelwengcondvo bese anisita ekwetfukeni leningaba nako.<br />

Cala ngekutibandzakanya endzaweni<br />

yangakini<br />

Hlela nome ujoyine tinhlelo tangakini letinjenge Community Police Forum<br />

(CPF). Lana ngulapho wena nabomakhelwane bakho nihlangana ndzawonye<br />

nitewufundza ngekutsi ningativikela njani nine, imindeni yenu, emakhaya<br />

enu nemphahla yenu. Loku kungasita kubamba tigilamkhuba ebhlokini yenu<br />

nasendzaweni yenu.<br />

Nitawuba yincenye yeluhlelo lwekumiswa ngalokusemtsetfweni.<br />

Loku kutanisita kutsi nati imitsetfo, naloko lokumele<br />

nikulindzele.<br />

Uma ngabe ungasebenti, utawunikwa imali yesibonelelo<br />

letawubukana netidzingonchanti takho.<br />

Kunekuphepha lokunyenti nasemandleni ekusebenta nelicembu. Futsi<br />

utawukwati kancono nabomakhelwane nendzawo yakho.<br />

Ngekusebenta nabo ungakwati:<br />

Kunciphisa bugebengu<br />

Kusungula ummango lobumbene<br />

Uma usebenta, utawunikwa imali letawuvala sikhala seliholo<br />

lakho.<br />

Kuletsa kuchumana emkhatsini kwemaphoyisa nebahlali<br />

Kusungula emasu lachubekako ekulwa nebugebengu<br />

endzaweni yangakini<br />

Uma bantfwana bakho banawe, kutakwentiwa tinhlelo tekutsi<br />

baye esikolweni.<br />

Kuvuselela lutsandvo lwetintfo letitsandvwa<br />

ngummango<br />

Letinye tindleko kutawubukanwa nato, letinjengesikolo,<br />

tekutfutsa, tetembatfo netekwelashwa.<br />

Kubamba lichaza enkantolo yemmango wangakini<br />

<br />

Ungaphuli nome ngumiphi imitsetfo nome usebentise<br />

budlabha luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi nawenta loko<br />

utawukhishwa kulo.<br />

Ungatjeli lomunye umuntfu kutsi ukuphi nome umnike<br />

imininingwane ngendlu lohlala kuyo lephephile.<br />

Ungakhiphi nome ngumuphi umniningwane mayelana<br />

neluhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi. Lilicala lelimatima lelo.<br />

Cala ngekulwa nebugebengu<br />

endzaweni yangakini –<br />

hlanganyela ne CPF!<br />

Encenye ungavakashela<br />

iwebsayidi ku<br />

www.saps.gov.za<br />

nome ushayele siteshi<br />

semaphoyisa lesisedvute<br />

nawe kute utfole lamanye<br />

emathiphu ekuvimbela<br />

bugebengu.<br />

<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 26-27<br />

6/11/08 2:16:13 PM


Tinkantolo<br />

letahlukahlukene<br />

Emagama lasetjentiswa<br />

enkantolo<br />

Tinkantolo letahlukahlukene<br />

Inkantolo yemtsetfosisekelo<br />

– inkantolo lenkhulu yelive. Tincumo tayo<br />

tekugcina akukho lenye inkantolo lengatsatsa<br />

letinye tincumo.<br />

Inkantolo lenkhulu yekundluliselwa<br />

kwemacala – yinkantolo yekugcina<br />

yekundluliselwa kwemacala kuto tonkhe<br />

tindzaba ngaphandle kwaletitsintsa<br />

umtsetfosisekelo. Akukho lenye inkantolo<br />

lephasi lengaphikisana netincumo letitsatfwe<br />

ngulenkantolo.<br />

Inkantolo lenkhulu<br />

Inkantolo yamantji<br />

• Inkantolo yendzawo<br />

• Inkantolo yesifundza<br />

Tinkantolo letincane tekufaka ticelo<br />

tetimali letincane – tincumo tato<br />

tingetekugcina futsi akukho kundluliselwa<br />

kwelicala enkantolo lenkhulu.<br />

Umculu wemalungelo<br />

luhlu lwemalungelo nenkhululeko<br />

yabo bonkhe bantfu labahlala eliveni,<br />

lokuyincenye yemtsetfo wakulelo live;<br />

iNingizimu Afrika inemculu wemalungelo<br />

Inkantolo lenkhulu<br />

yekundluliselwa<br />

kwemacala<br />

Inkantolo lenkhulu eliveni<br />

(ngaphandle kwenkantolo<br />

Inkantolo ibukene nani<br />

Nemitsetfo yelive kuphela. Icinisekisa<br />

kutsi umtsetfo weliphalamende ulandzela<br />

umtsetfosisekelo – kufaka ekhatsi Umculo<br />

wemalungelo.<br />

Wonkhe emacala ebugebengu landluliselwe<br />

enkantolo lenkhulu.<br />

Tindzaba temtsetfo.<br />

Emacala lamakhulu lanjengekubulala,<br />

kugagadlela nekuvukela umbuso.<br />

Bugebengu lobukhulu kanye nekweba.<br />

Kwendluliselwa nekubuyeketwa kwemacala<br />

etinkantolo tesifundza netendzawo.<br />

Tindzaba temtsetfo.<br />

Tindzaba letinyenti ngaphandle kwaleto<br />

tekuvukela umbuso.<br />

Tindzaba letingakahlangahlangani kakhulu<br />

naletingasitinkhulu.<br />

Ticelo tekuncesheteliswa ngemali lengengci<br />

ku R7 000.<br />

kweba<br />

kukhohlila lotsite<br />

ngekucamba emanga<br />

nekungatsembeki,<br />

lokugcina ngekulimala/<br />

Inkantolo yendzawo<br />

inkantolo lelalela<br />

emacala lamakhulu<br />

Inkantolo<br />

yesifundza<br />

inkantolo yesifundza<br />

leniketwe emandla<br />

esifundzeni samantji<br />

Kunemagama lamanyenti lasetjentiswa enkantolo lokungenteka kutsi usengakaweva<br />

ngaphambilini. Nali luhlu lwalamanye lavamile. Kunalamanye emagama labhalwe<br />

ngekucindzetelwa embhalweni lachazwe ngephasi kwemakhasi.<br />

Bona fide – ngenkholelo, kukholelwa kutsi wenta lokutsite lonelilungelo lekukwenta<br />

Bufakazi – bufakazi lobenele bekwehlula elicaleni nome bekwenta licala licine<br />

Bufakazi bekuva batsi – intfo loyive ngalomunye<br />

Emandla emtsetfo – ligunya kutemtsetfo lekutsatsa tinyatselo temtsetfo nome lekutsatselwa<br />

tinyatselo<br />

Emandla ngekwemtsetfo – emandla nemisebenti yenkantolo nome lesinye sikhungo<br />

Emasamanisi – incwadzi lebitela umuntfu enkantolo kutsi atovivinywa ngenca yekwephula<br />

umtsetfo<br />

Emavi lafungelwe – sitatimende lesibhalwe phasi embi kwekomishane lefungisako lesisho kutsi<br />

lokufungelwe kulicinisa – kungasetjentiswa njengebufakazi enkantolo<br />

Fakazi wembuso – fakazi losetjentiswa ngumshushisi kufakazela licala lelibekwe umsolwa<br />

I-alabhayi – bufakazi bekutsi bewenta lokunye ngalesikhatsi kwentiwa licala<br />

Ibhodi yekusitwa kutemtsetfo – iniketela ngebameli neteluleko kubantfu labanemali lencane<br />

kakhulu<br />

Ilasidi – liphepha lelifakazela kutsi imali ikhokhiwe nome lekubuyiselwa kwetintfo letitsetfwe kuwe<br />

Incwadzi legunyata kuboshwa nekuseshwa – incwadzi lekhishwa sikhulu lesengamele<br />

licala (nome kulokunye liphoyisa lelukhulu nome lelingetulu) leniketa imvume yetintfo<br />

letinjengekuboshwa, kusesha nekukhishwa ngenkhani<br />

Inkantolo lebukene nesondlo – tonkhe tinkantolo tamantji letitsatfwa njengetinkantolo tesondlo<br />

tingabukana nemacala esondlo<br />

Inkantolo yebantfwana – inkantolo lesipesheli enkantolo yamantji lapho umsolwa<br />

asengumntfwana<br />

Inkantolo yebantfwana – inkantolo yamantji lesipesheli letsatsa tincumo ngemacala latsintsa<br />

tenhlalakahle tebantfwana<br />

Inkantolo yemacala (inkantolo yesifundza, yendzawo nalenkhulu) – lapho umsolwa<br />

avivinyelwa licala<br />

Inkantolo yetehlukaniso – lapho kuya khona ebantfu nalabafuna kusonjululwe emacala<br />

etehlukaniso ngekunonopha nangemanani laphasi<br />

Kuba wedvwana – kulalelwa kwelicala enkantolo ngaphandle kwekuba khona kwemphakatsi<br />

Kubuyeketa – inkantolo lephakeme nayibuka tincumo letitsetfwe yinkantolo nome sishayamtsetfo<br />

lesiphasi, kubona kutsi ingabe kukhona yini lokutsite lokwentiwe ngalokungakafaneli<br />

Kucamba emanga – licala lekucamba emanga ngemuva kwekwenta sifungo enkantolo nome<br />

esitatimendeni lesifungelwe<br />

Kudzelela inkantolo – kwephula umyalo wenkantolo nome kukhombisa kungahloniphi inkantolo<br />

Kuhambisa tintfo enkantolo – kugcina enkantolo kunemtsetfo<br />

Kuhlakateka – kutsatsa likhefana enkantolo kuyewunatfwa litiye; nome kucedza lusuku<br />

28 kumtsetfosisekelo wetfu<br />

yemtsetfosisekelo)<br />

ngekukhinyabeteka<br />

lesitsite<br />

29<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 28-29<br />

6/11/08 2:16:15 PM


Kuhlolwa kwesidvumbu – kuhlolwa kwesidvumbu semuntfu lofile kute kutfolakale imbangela<br />

yekufa kwakhe<br />

Kukhishelwa ngephandle – bantfu labatfola bumatima ekutfoleni tinhlelo<br />

Kukleliswa kwebantfu – lapho wetama kukhomba lotsite lowente licala<br />

Kundlulisela – kucela inkantolo lephakeme kuchitsa sehlulelo, sigwebo nome sincumo senkantolo<br />

lephasi<br />

Kungamelwa ngalokufanele – kwenta sitatimende lesingemanga nome lesingasilo licinisa<br />

Kusolwa/tinsolo – ngalesikhatsi tinsolo tingakatfolwa njengaletilicinisa enkantolo<br />

Kutekwa kwelicala – lapho kulalelwa khona bufakazi lobucindzetela umsolwa ngelicala labekwe<br />

lona kwetfulwa kwelicala lelentiwe enkantolo<br />

Kutfweswa licala/sento sebugebengu – licala lelibhekiswe kumuntfu lowente licala<br />

Kutibangela licala/lilungelo lekungatifakeli licala – lilungelo lekubindza kungasho lutfo<br />

lokungasetjentiswa kukucindzetela enkantolo<br />

Kutsanjiswa kwesigwebo – tizatfu tekutsi kungani lotfolakele anelicala kumele aniketwe sigwebo<br />

lesincane nalesimalula<br />

Kutsatsa luhlangotsi – kwenta umbono luvuna luhlangotsi lunye<br />

Kuvuma – kuvuma kutsi wente licala<br />

Lidokethe lelicala – lifayela nome lidokethe lelivulwe ngemaphoyisa ngalesikhatsi baphenya<br />

ngebugebengu<br />

Ligunya lemuntfu nemmeli wakhe – konkhe umuntfu lakutjela ummeli wakhe kuyimfihlo futsi<br />

ngete kwatjelwa nome ngubani ngaphandle kwemvume yalobekwa licala<br />

Likamelo lekuchumanisa – likamelo lelinekhamera<br />

Lilekhodi lebugebengu – luhlu lwawo wonkhe emacala lotfolwe unawo; lolubuye lubitwe emacala<br />

lengcile<br />

Lishidi lemacala – liphepha enkantolo yamantji lelicuketse luhlu lwemacala umuntfu labekwa wona<br />

Lofakazela umphakatsi – ngummeli lowenta bufakazi nome lobhala tincwadzi letisemtsetfweni<br />

Lokungekho emtsefweni – kwephula umtsetfo<br />

Lokungekho emtsetfweni – lokuphambene nemtsetfo; kwephula umtsetfo<br />

Lokutfolakele – sincumo senkantolo nome selikomishani leliphenyako<br />

Lomela lomunye – umuntfu lonemandla ngalokusemtsetfweni enganeni uma batali bangekho<br />

Luhlolo – sivivinyo sekutfola kutsi ingabe umuntfu uphuye ngalokwenele kutsi angatfola lusito<br />

lwetemtsetfo nome sibonelelo sahulumende<br />

Luphenyo – luphenyo lolusemtsetfweni kutfola kutsi ingabe umuntfu umbulele yini lotsite longakafi<br />

ngekwemvelo<br />

Lusito kutemtsetfo – lusito lwembuso kulotsite lote imali yekukhokhela ummeli<br />

Lusuku lwekubuyela – lusuku lapho umuntfu lonesicelo sasenkantolo (nome incwadzi yenkantolo)<br />

atawubuya ngalo enkantolo atewuva ngesincumo; lubuye lubitwe “rule nisi”<br />

Ngaphasi kwemtsetfo – lisalalelwe enkantolo; livame kusetjentiswa kusho kubetindzaba<br />

(bemaphephandzaba/TV) uma bangakwati kuphawula ngelicala ngobe lisengakapheli<br />

Ngoti/fakazi longungoti – umuntfu lonelwati lolusipesheli ngalokutsite longabitelwa enkantolo<br />

atewetfula bufakazi ngemsebenti wakhe<br />

Sehlulelo – sincumo lesitsetfwe sikhulu lesingamele licala (lijaji/mantji)<br />

Sicwayiso/kukhishwa ngesecwayiso – kukhishwa ngaphandle kwebheyili, ucwayiswe kuvela<br />

enkantolo ngelusuku lolutsite<br />

Sigwebo lesilengisiwe – incenye yesigwebo sasejele nome inhlawulo ibekelwa eceleni nome<br />

ihlehliswe etawusetjentiswa uma ngabe kwentiwa licala lelifanako esikhatsini lesibekiwe<br />

Sikhulu lesilungisako – sikhetfwa etinkantolo letitsite kute sesekele sibuye sisite bofakazi<br />

Sikhungo sekulungiswa kwetimilo – luhlobo lolutsite lwelijele lebantfwana<br />

Sitatimende lesifungelwe – sitatimende lesitsetfwe ngephasi kwesifungo, lokubufakazi<br />

lobucinile enkantolo; lesibuye sibitwe sitatimende sekufungelwa<br />

Sitatimende lesinemtselela kulabahlukunyetiwe – sitatimende lesibhalwe phasi nesemlomo<br />

salohlukunyetwe bugebengu; singabuye sibhalwe lilungu lemndeni etindzabeni letitsintsa<br />

kufa, nome nguloceceshiwe; singafundwa enkantolo<br />

Sitfunywa senkantolo – sikhulu senkantolo lesihambisa emaphepha enkantolo siwayise<br />

enkantolo yamantji<br />

Sivivinyo – sikhatsi sekuvivinywa lapho bantfu banelitfuba lekukhombisa kutsi bangatiphatsa<br />

kahle<br />

Umchumanisi – umuntfu lohlala nalohlukunyetiwe ekamelweni lelehlukile (lelinekhamera)<br />

lelingaphandle kwenkantolo asite labahlukunyetiwe kuvisisa imibuto lebutwa enkantolo<br />

Umlamuli – kusebentisa lotsite kusombulula kungavumelani emkhatsini webantfu lababili<br />

Ummangali – umuntfu lofake simangalo<br />

Ummeli kutemtsetfo – ligama lelivamile lemuntfu loneticu temtsetfo; ummeli<br />

Ummeli wemphakatsi – bameli labacashwe nguhulumende labasebenta kuvikela bantfu labate<br />

imali yekukhokhela bameli emacaleni ebugebengu<br />

Umngani wafakazi – ngumuntfu enkantolo yamantji lochaza emalungelo afakazi abuye<br />

akhokhele tindleko tekuhamba kuletinye timo<br />

Umngani wesiboshwa – sikhulu senkantolo yamantji lesisita ngetintfo letinjengekutfola imali<br />

yekukholela ibheyili nome ifayini<br />

Umshado (wesilumbi) – umshado lobhalwe phasi lowenteka embi kwamantji nome umfundisi<br />

waletinye tinkhonzo<br />

Umshado wesintfu – kuhlala ndzawonye ngaphandle kwekushada ngalokusemtsetfweni<br />

Umshado wesintfu/wekuhlanganyela – ngumshado ngekulandzela emasiko endzabuko<br />

Umshushisi losipesheli – ngumuntfu loceshelwe kushushisa emacala latsite, njengewemacansi<br />

Umshushisi wemacala esondlo – umshushisi wemphakatsi lokhetselwe kubukana nemacala<br />

esondlo<br />

Umshushisi wembuso – nguloletsa licala embi kwemsolwa (ubuye abitwe umshushisi nome<br />

umshushisi wemphakatsi)<br />

Umtsetfo wendzabuko – imitsetfo yendzabuko yase-Afrika<br />

Umuntfu lotsatsisa tifungo – umuntfu lokwentiwa kuye titatimende letifungelwe – liphoyisa,<br />

bafundzisi, umphatsi weliposi, baphatsi bemabhangi<br />

Umvikeli wemphakatsi – sikhulu semphakatsi lesicashwe nguhulumende kutsi siphenye<br />

tikhalo tekukhwabanisa kanye netento tetikhulu tahulumende nome tetisebenti<br />

tahulumende<br />

Umyalelo wenkantolo – umyalo wenkantolo lovikela lotsite nome lophocelela lotsite kwenta<br />

intfo letsite<br />

Umyalo wenkantolo – ngumyalo losemtsetfweni lokhishwa sikhulu lesengamele licala lotjela<br />

umuntfu kutsi ente lokutsite nome ayekele kwenta lokutsite<br />

30 31<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 30-31<br />

6/11/08 2:16:16 PM


Tinombolo tekuchumana<br />

letibalulekile<br />

Tinombolo tekuchumana<br />

nemcondzisi wekushushiswa<br />

kwemphakatsi<br />

DPP Bophuthatswana Division<br />

Lucingo: 018 381 9002<br />

Ifekisi: 018 381 9033<br />

DPP Eastern Cape Division<br />

Lucingo: 046 602 3000<br />

Ifekisi: 041 502 1437<br />

DPP Natal Provincial Division<br />

Pietermaritzburg<br />

Lucingo: 033 845 4405<br />

Ifekisi: 033 394 6891<br />

DPP Orange Free State Division<br />

Lucingo: 051 410 6000<br />

Ifekisi: 051 448 2671<br />

DPP Transkei Division<br />

Lucingo: 047 501 2655<br />

Ifekisi: 047 501 2653<br />

DPP Transvaal Provincial Division<br />

Lucingo: 012 351 6700<br />

Ifekisi: 012 321 8176<br />

DPP Western Cape Provincial Division<br />

Lucingo: 021 487 7000<br />

Ifekisi: 021 424 7825<br />

DPP Witwatersrand<br />

Lucingo: 011 220 4122<br />

Ifekisi: 011 333 0402<br />

Ibhodi lelibukene nelusito lwetemtsetfo<br />

Iniketela ngebammeli neteluleko kubantfu<br />

labanemali<br />

Lucingo: 086 1053 425/011 877 2000<br />

Umshushisi wemphakatsi<br />

Kubuka tikhalo temphakatsi letibhekiswe<br />

etinhlelweni nome kutikhulu tahulumende<br />

Lucingo: 0800 112 040<br />

Sikhungo semaphoyia lesilwa<br />

nekucedvwa kwebugebengu<br />

(SAPS Crime Stop)<br />

Kubikwa kwemacala netentfo temacala<br />

Lucingo: 08600 10111<br />

Inombolo lephutfumayo yemaphoyisa<br />

Yekubita maphoyisa ngekunonopha<br />

Lucingo: 10111<br />

Inombolo yemaphoyisa labukene<br />

nekuhlukunyetwa kwalabasikati<br />

Inombolo yekutfola lusito kumaphoyisa<br />

labukene nekuhlukunyetwa nome kuphatfwa<br />

kabi kwalabasikati Lucingo: 0800 150 150<br />

Tikhungo tekunakekela ema Thuthuzela<br />

Care Centres<br />

Eastern Cape<br />

St Barnabas Hospital<br />

Libode, Umtata Lucingo: 047 568 6274<br />

Cecilia Makiwane Hospital<br />

Mdantsane, East London<br />

Lucingo: 043 761 2023<br />

Gauteng<br />

Mamelodi Hospital Lucingo: 012 801 2717<br />

Natalspruit Hospital<br />

Lucingo: 011 9091002/3/6/9<br />

Chris Hani Baragwanath Hospital, Soweto<br />

Lucingo: 011 933 1229/3346<br />

KwaZulu-Natal<br />

Prince Mshiyeni Hospital<br />

Umlazi Lucingo: 031 907 8496<br />

Phoenix Crisis Centre<br />

Mahatma Ghandi Hospital<br />

Durban Lucingo: 031 502 2338<br />

North West<br />

Mafikeng Hospital Lucingo: 018 383 7000<br />

Northern Cape<br />

Kimberly Hospital<br />

Galeshewe Lucingo: 053 830 8900<br />

Western Cape<br />

GF Jooste Hospital, Mannenberg<br />

Lucingo: 021 691 6194<br />

Uma ungakenetiseki ngendlela<br />

sikhalo sakho lesiphetfwe<br />

ngayo, chumana nebantfu<br />

labalandzelako...<br />

Tikhalo mayelana nenkantolo lephasi kumele<br />

tentiwe ngekubhala phasi tibhekiswe kumshushisi<br />

lomkhulu wemphakatsi waleyonkantolo.<br />

Nawungevani nemphumela, nome uma sikhalo<br />

sakho simayelana nemshushisi lomkhulu,<br />

ungandlulisela ludzaba lwakho kumshushisi<br />

loyinhloko kuleyondzawo. Uma ngabe<br />

imphendvulo ingakwenetisi, ungatsintsana<br />

nemcondzisi wetekushushisa kulesosigodzi.<br />

Uyacelwa kutsi ufake sikhalo sakho lesifishane<br />

lesibhalwe phasi lesifaka ekhatsi inombolo yelicala<br />

kanye nenombolo ye CAS yemaphoyisa. Libito lemsolwa nelusuku<br />

lwakhe lwekugcina lwekuvela enkantolo litawusita I NPA kutsi ibukane<br />

neludzaba ngekunonopha. I NPA yetama kusombulula tonkhe tikhalato<br />

ngekunonopha lokukhulu.<br />

Kute utfole lolunye lwati, hamba ku www.npa.gov.za ushayele I NPA<br />

kulenombolo 012 845 6000 kute utfole tinombolo telucingo nemakheli<br />

lafanele<br />

Luhlelo lwekutilungiselela inkantolo<br />

Luhlelo lwekutilungiselela inkantolo luluhlelo lwekulungisa nekwesekela<br />

bofakazi (ikakhulukati bantfwana) kute banikete bufakazi enkantolo.<br />

Loluhlelo aluniketwa kuto tonkhe tinkantolo. Kutfola kutsi luhlelo<br />

luyaniketwa enkantolo lotawetfula bufakazi kuyo, ungatsintsana<br />

nemshushisi lomkhulu wangakini.<br />

Inhloko yelihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe: 012 845 6000<br />

<br />

<br />

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 32-33<br />

6/11/08 2:16:18 PM

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!