Untitled

Halil
OSMANSKO
Inaldik
CARSTVO
KLASIENO DOBA 1300.1600, BEOGRAD 1974
Halil Inalxhik
Prei anglishtes e pdrktheu: Milica Mihajloviq
PERANDORIA OSMANE
PERIUDHA KLASIKE 13l|t|-1 600
Sttkup, 1995/1415H

Boton:
BASHKESIA ISLAME NT NVI
E perktheu:
Hamdi ILJAZI
Recenzent:
Nuredin AHMEDI
Redaktor:
Qufli OSMANI
Pjesa e pare
Lektor:
Elez lSMAlLf
PASOYRE
E SHKURTER E HISTORISE OSMANE
1 300-1 600
Korrektor:
Bahri ILJMI
Realizimi kompjuterik:
SE-soft - Tetovei
Shtypi:
A7A - Tetovr5, 1995

HYRJE
PERIUDHAT E HISTORISE OSMANE
Nd fillim te shekullit t6 katdrrnbeidhjetd, kur edhe u formua,
Shteti Osman ishte nj6 principatd e vog6l brenda kufijve
td bot6s islame, ideja ldvizdse e s6 cil6s ishte gazva-lufta
e shenjtd kunddr "pabesimtar6ve" te krishterd. Ky shtet i
vog6l e i parend6sishdm kufitar filloi gradualisht t'i nenshtrojd
dhe t'i aneksojd ish territoret bizantine nd Anadoll dhe n€
Baf fkan. Kurse, m6 1 517, kur i peiruetrisoi tokat arabe, u bd
shteti m6 i fuqish6m i botds islame.
Gjatd kohds sd Sulltan Sulejmanit I (1520-1566), sukseset
e pand6rprera ushtarake nti hap6sir6n e gjer€i prej
Evropris sti Mesme e deri te Oqeani Indian i dhan6 Perandorisd
Osmane statusin e fuqisd bot6rore. Mir6po, gjatd
luftdrave t6 gjata nd shekullin e tetdrnb6dhjetd, peshoja anoi
n6 dobi td Evropds. Fuqia Osmane gjithe e m6 tepdr dobesohej,
pasi nd shekullin e tetdmbddhjetd dominonte bindja se
Evropa 6shtd superiore, Perandoria Osmane edhe politikisht
edhe ekonomikisht u bd e varur prej Evropiis. Ekzistirni i
gjatd i kdsaj perandorie dhe nrund'eisia e rdnies srl saj, m6
nd fund u b6nd problem i politikds evropiane, e ashtuquajtur
"gdshtje lindore". Jeta politike mbahej ndn mbikqyrjen evropiane
deri nd vitin 1920.
Sig nd6rronin rrethanat nd disa periudha, ashtu iu neinshtroheshin
ndryshimeve strukturat dhe institucionet e k6saj
perandorie. Nd6rrirnet q6 u b6nd nr5 strukturen e saj ta
brendshme dhe nd zhvillimin politik tregojne se, si deri nd
fund td shekullit gjashtdmbddhjetei, kjo principat6 kufitare u
bd perandori nd fryrndn tradicionale td shteteve klasike t€i
Lindjes sd Afdrt, sig ishte dinastia e sasanid6ve, e posa-

gerishtajoabaside.Kahfundiisheku||itt6XV|,Perandoria
osmane, me troJien e saj shtetdformuese e. administrative,
me politiken e sa.i finan"iare,,,sLiemin ag-rar.dhe organizimin
ushtarak, paraqiste shemnufl- le lart6-ie :*e
perandorie-td
zhvilluar te ;iniilJ ," Atert. N6 koheln e r6nies s6 sai, superioriteti
ushtai'ak dhe ekonomik i Evropes e zgjoi vetddiien
eclhe te vet6 osmanlinjtd se traditat e shteteve t6 Lindjes se
Af6rt e jetuan ["nE" "
vet dhe ]munO t'i pdrshtaten epok6s
sd re.Prej kdtij gasti historia.osmane 6shtd ni6 kronik6 e formave
td hanh'uara tei institucion"u" t6 vietia perandorake:
ose, m6 sur.teJitnt,-"lo 6shte historia e perpje*t-.""- 1: li-"
shteti t6 Lindies .e- niart q6 t'u p_drshtatet provokimeve eKonomike,
poiitike dhe kultrtor" [O fvroped. Pas vitit 1924
dhe pas ,"uuir"i*it rreniesor' tu.rqit. pdrfundimisht do ta
ffid* nje koncept t6 keti!16 td shtetit'
N6 k6t6 ,n"nvia dekada e fundit e shekullit t6 gjasht.mbodhietd
snenon [le9en. \1y9sore qe 9. pdrgiysmon Peran'
dorineir osmanJ. fe kote ti6er 6sht6 ne9lfruar periudha e
pare dhe, prr"'rdraj, dsht6 theksuar se si .osmanlinjt6,
institucionet
" ,nt"tev6 te Lindies s6 Afert i kan6 parshtatur
per vete one sJ ,i utu filluan i6 dLzintegrohen para syre td
EvroP6s moderne.
Kreu I
RRENJET E SHTETIT oSMAN
N6 fillim td shekullit td kat6rmbddhjet6, vlimet e vrullshme
p6rbrenda trondittln mbret6ritd e m6dha q6 shtriheshin
ndilrmjet Oksusit dhe Danubit - Mbret6rind ilhanidase n€
lran, hordhind e artd nd Evroptin Lindore dhe Mbretdrind
bizantine nd Ballkan dhe nd Anadoll. N6 fund td te njdjtit
shekull, pasardhdsit e Osmanit-td njd gaziu kufitar dhe t6
themeluesit t6 dinastisd osmane-do td forrnojnr-a perandorin6
qd shtrihej prej Danubi deri n6 Eufrat. Kdtd e formoi Sulltan
Bajaziti | (1389-1 402), i njohur me ofiqin "Y6ld6rdmr', Rrufe.
Ai ke Nikopoja nd vitin 1396 i shpartalloi kryqtaret, ushtrind
kalorsiake me krenare td Evropds, i b6ri ball6 sulltanatit td
memalikeive, qd ishte n6 atei kohd shteti md i fuqishdm islam,
dhe i pdrvetdsoi qytetet e k6tij sulltanati nd Eufrat. Dhe n6
fund e thirri t6 dal6 n6 fush6 td mejdanit Timunlengun e
Madh, sundimtarin e ri t6 Azisd sd Mesrne dhe tei lranit.
Periudha e pard e historis6 osrnane e imponon pyetjen:
si u zhvillua principata e vog€l kufitare e Osman Gazis6, me
idend e luftds sd shenjtd kunddr Blzantit td krishterd, nr! njel
p'erandori aq td fuqishme dhe me shtrirje aq t6 madhe t\jd
teori mbron mendimin se popullata greke e Luginds Marmara
kur e pranoi lslamin dhe u bashkua me .muslirnandt n6n
shtetin islarn u ringjall Mbretdria Bizantine. Shkencdtarilt
bashkdkohor qd njihen nne burimet historike lindore konsiderojnd
se kjo teori bazohet nd hipotezrd! td pabaz6. Ata
thon6 se rrdnjdt e Perandorisd Osmane duhet td kdrkohen
nel rrjedhat politike, kulturore dhe dernografike td Anadollit
td shekullit t€, tremb€idhjetd dhe td katdrmbddhjetd.l
Etapdn e pard td kdtyre ndodhive e karakterizon ekspedita
pushtuese mongole ne Lindjen e Afdrt islame gjatd

dekadeis sd tretd td shekutlit td trembddhjetd. Pas fitores sd
mongoidve n6 betejdn te Kosedaga m6 1243, Sulltanati i
selxhukdve nd Anadoll u b6 shtet vasal i ilhaniddve iraniand.
Pasojd e drejtdpdrdrejtd e invazioneve mongole qen6 shp6r;
nguljet e turkrneneve, fiseve td fuqishme nomade turke, n6
diejtlm td perdndimit. Ata, me prejardhje nga Azia Qendrore,
md pard u vendosriln nd lran dhe nd Anadollin Lindor, e
pastaj vazhduan dyndjet e tyre nd perdndim, duke u vendosur
pdrgjatd kufirit td Bizantit dhe Sulltanatit Selxhuk nd viset
mafore t-e nnadollit Perdndimor. Nd vitin 1271 nd kdtd vend
filloi kryengritja kunddr idhujtardve mongole!. Forcat e musliman6ve
mernalikd atdherd dep6rtuan nd Anadoll q€ t'u
ndihmojnd kryengriteisve, mirdpo mongoldt mizorisht e shtyp{An
kryengritjen. Pas kdsaj ngjarjeje, ata dukg mbajtur
njdsitet e tyre t6 pdrhershrne ushtarake n6 Anadoll ende m6
t6rte ia vune zgjedhdn vendit. Pdrsdri gjat6 gjysmds sd dyte
td kdtij shekulli shpesh fillonin kryengritje qd pdrcilleshin me
hakmarrje te mongoldve. K6shtu qd provinca kufitare u
shnddrrua nd vendstrehim td forcave dhe td personave politik6
q6 iknin nga sundimi mongol, e aty edhe shumd fshatare
e qytetar6l6 ngratd kdrkonin jet6 td re dhe ardhmdri.
E gjithd kjo ndihmoi shtimin e popullatds n6 k6to provinca
kufiiare. Duke shfrytdzuar rastin q6 td vendosen nd fushat
e pasura pdrtej kufirit nd andn bizantine, k6to banord td
shqetesuar - nomadd e nxitnin popullin n6 gaza, luft6 t6
shenjtd kunddr bizantit. Luftdtardt tuboheshin rreth udhdheqdsve
td gaz6s me prejardhje t6 ndryshme, kdshtu qE
invadimet e tyre nd territorin bizantin ishin gjithe e md td
shpeshta.
Nd6rmjet vitit 1260 dhe 1320, udhdheqcisit e gazive,
organizatoret e turkmen6ve luft6tar6, themeluan principata
t6 pavarura nti Anadollin Perdndimor-nd tokat qd i glironin
ngi Bizanti. Historiani bashkdkohor bizantin, Pahimer sh6-
non se paleologdt td cildt nd vitin 1 261 e ripushtojn_d Stambollin,
kand qen€! aq shumd td z6nd me ngjarjet e Ballkanit
sa qd i kan6.l6nd pas dore kufijtd e tyre aziatik dhe kdshtu
turkrnentive ua kanrS l6nd hapur rrugen p6r invadime. Nd
dekaddn e fundit t6 shekullit tremb6dhjet6, d6pdrtimet e gaz-
ive turkmend nd Anadollin Perdndimor gati u rritdn n6 invazion
t6 v6rtet6. Prej t6 gjith6 bejlerdve, osman Gazi e mbante
n6n sundim territorin md t6 shtrird nga veriu dhe m6 af6r
Bizantit dhe Ballkanit. sipas shkrimit td Pahirnerit, Gaziu
rreth vitit 1301, filloi rrethimin e Nikesd, kryeqytitit t6 Bizantit
td dikurshdm. Mbreti kunddr tij ddrgoi ushtri mercenare prej
dy mij6 ushtardsh, td cil6n Osmani e priti n6 pusi dhe e
mundi te Bafeona n6 ver6 td vitit 1901. Kjo fitore ndaj
ushtrisd bizantine e bdri me fam6. tsurimet osmane si dhe
ato bashkdkohore bizantine njohtojn6 se gazitd e t6 gjitha
krahinave td Anadollit u tubuan ndn flamurin e tij. Ashtu likur
edhe ndpdr principatat tjera kufitare, ata e morrSn emrin e
udh6heqdsit td tyre dhe u bdn6 td njohur me emrin Osmanlinj.
Modeli i pushtimeve td lehta dhe vendbanimi tdrheqnin
pdrherd val6 tE reja td ardhacak6ve me prejardhje t6 ndryshme
nga Anadolli Qendror. Mirdpo, tanim6 pas kdsaj fitoreje
td vitit 1301 , pricipata osmane, v6ftet6 do t6 forcohet.
Gaza, lufta e shenjtt!, ka qend si nj6 ideal, faktor me
rdnddsi nd themelirnin dhe zhvillimin e shtetit osman. shoqdria
e atyre principatave kufitare i pdrshtatej njd modeli t6
vegantd kulturor dhe ishte e p€lrshkruar me idealin e luftds
sd shenjtd te p6rhershme per te pdrhapur Darulislamin,
mbretdri islame, deri kur td p6rfshihej e tdr6 bota. Gaza
ndnkuptonte detyrd fetare dhe ajo besimtardt e vet i
frymdzonte pdr gfarddo nisme td mbar6 dhe sakrific6. N6
atd shoq6ri kufitare td gjitha vegoritd sociale ishin konforrn
me idealin e gazds. Qytetdrimi i zhvilluar pas saj, q6 e karakterizonin
ortodoksizmi fetar, teologjia skolastike, letrbrsia
oborrtare e shkruar nd nje gjuh6 artificiale dhe e drejta e
sheriatit, h6 kdto toka kufitare ia ldshoi vendin kulturds
popullore me tipare td rendeve heretike fetare, misticizmit,
letdrsisd epike dhe td drejtds zakonore. Ne principatat e
Anadollit gjuha turke, pdr her6 td par6 at6her6 u b6 gjuh6
administrative dhe letrare. Kjo shoqdri kufitare ka qen6 njesoj
tolerante dhe e pddcdre. Tbka e ilerbashket kuliurore'i vd
trupat kufitare bizantine , akritai, n6 kontakt td drejtdp6rdrejtd
me gazitd muslimand. Mihal Gazt, eprori kufitar grek i cili
kaloi nd lslam dhe bashkdpunoi me luft6tardt dsmantinj,
10
11

,',lrtr':;lrorrbull injohur injd procesi t6 tilld t6 pranimit td
l:,l, utrtt_
Qeillimri i luftes_sd shenjtd nuk ishte q6 t6 zhdukd bot6n
e pabesimtareve , Darulharb, por qd ta ndnshtroje. osminlinjt€
e therneluan perandorind e tyie duke bashkuar nnaJotlin
islam dhe Ballkanin e krishterd n6n qeverisjen ; t;,
glll" pse lufta .e
sh.enjtg e pdrhershme ishte paiim kryesor
i kesaj mbreterie, i9 n6 tei njejten koh6 mer*e persipor G
mbrojd kishat oftodokse dhe miliona t6 krishter6'ortodoks6.
lslami td krishtereve dhe hebrenjdve iu garantonte jeten orre
pasurine me kush_t q_d t6 jen6 t6 ndnshtruar dhe td pugu"jn"
luliT. u lejontg. 96 t6 predikojnd bindjet e tyre fetai" il..|d tl
jetojnd td lir6 ne harmoni me rlgjet e veta fetire. osmaniinltb-,
pasiqd shoqeria e tyre ishte e tto.iit kufitar dhe lirisht p#i_
heshin me t€ krishterdt, keito parime islame i zbatonin me
durueshmdrin€ dhe zem6rgj6rsin6 m6 t6 madhe. Ati ne uii"i
e para _te!
perandorise! 96 tyrq, udhdhoqen aso politike p"rirno-re
qel para se ti roknin armelt, mundoheshin t'i ndnshtffib
vullnetarisht t6 krishterdt dhe t6 fitojnd besimin e tyre.
Administrata mbrojtdse e shtetit islam, me ligjet e tilla
fetare qe! garantonin durueshmdri, me sukses "i realizil
dep6rtimet e tmerrsfrnlg t6 gazive td vet. Megjithkete, qendrimi
dashamireis ndaj fshatardsisri si burirn iio ardhuruue
ishte politika tradicionale e k6tij shteti t6 Lirdjes ;d Af6;i
politika qd cytte tolerance. Tatjmi i quajtur haiag p6rb6nte
pjesen rn€ tr5 rnadhe t6 t6 ardhurave te shtetit d"'min; J;
paraqitte pjesdn m6 me r6nd6si td t6 ardhurave n6 ish-i"rali
fatin arab.
Perandoria, o.smane p6r.shkak t6 gjithd k6saj ishte e
paracakuar te! b6hgi "perandori e v6rtiie rutiturei -
"ntui
kosmopolit nd t6 cilin t6 gjitha konfesionet dhe racat d; G
konsiderohen si pjese_ te rye t6r6sie dhe e cila do t'i uasrr[oie
td krishtereit ortodoksd t6 Bailkanit dhe mustimandt e Rnaoot_
lit nd njd shtet.
Principatat e gazive nd Anadollin perelndimor shpejt i
pranuan traditat dhe institucionet e sulltanatit td setxhukeve.
Qytetet sig ishin Kastamonia, Karahisari ose oeniiri, q6 ;
nddrtuan n6 krahinat e vjetra kufitare t6 selxhuk6ve, u oene
:::{.1-t." gVtetdrimit selxhuk. Prej krityre vendeve si dhe
9re1 CVteteve t€i Anadollit Qendror, funkcionarelt dhe dijetardt
Iifll"t^." shtetit dhe qyt-ierimit istam i bartnin nei Mitas,
1'1_ ts_irgi, Srnirne, tvtanise dhe Brus€i, t6 cil6t u b6n6 Qen-
T_F principatave te gazive tei therneluara ne territorin e
meparshem bizantin. S6cila principatd prej ktityre u shndeir-
X3-19 sulltanat te vog6l. iter shembult'i uiri i osmanit,
u.lnqnr do t6 farkoj6 t6 hollat e para prej argjendi n6 Brus6,
!q. ylf 1327 dhe do td v6 themetet e Medresese! n6 Nike
T3]j3_1l.Ie t340 do t6 nd6rtoje,qendren tregtare nd Bruse
:y5" nddrtuar bazar dhe bezistan, trequn ! rnbuluar ku
snreshin mall€lra td shtrenjte. lbni Betuta{ udh6 pdrshkruesi
3rab, qdndroi n6 Brus6 rr6ftr vitit lssi Jhre e pei.shkruajti si
"qytet tei madh me bazare ttr b;d;ne iruge te gjera,,.
,.,,,-,.53- oq le ishte brendia e fergjit"r'*ellhoqdiore dhe
:yllt:f nd kohen e themetimit td [rincipatave tjera kufitare
:'^:n".,tq asaj osmane. Lufta e shenlte dhe qlirimi i territoreve
par.aqitnin fakore dinamik n6 zgjeririn "
dsmanrinjdve; for-
T1\,3d*inistrative dG rurtutotJq6 zbatoheshin ne) territoret
e. 9llruara delnin nga traditat e folitik6s dhe qytetdrimit t6
Llndjes s6 Af6rt.
12
13