IZRICANJE I IZVRŠENJE KRIVIČNIH SANKCIJA ... - Sudovi Crne Gore

IZRICANJE I IZVRŠENJE KRIVIČNIH SANKCIJA
REGIONALNA KONFERENCIJA
Cetinje, Crna Gora
16 – 18 jun 2005.
Štampanje ove publikacije pomogla je Evropska Unija/Evropska agencija za
rekonstrukciju u okviru projekta „Podrška Centru za obuku sudija“
1

IZRICANJE I IZVRŠENJE KRIVIČNIH SANKCIJA
REGIONALNA KONFERENCIJA
Cetinje, Crna Gora
16 – 18 jun 2005.
Izdavač
Centar za obuku sudija Republike Crne Gore
Jovana Tomaševića 2, 81000 Podgorica
Tel 081 201 890, 201 891, 201 893
Fax 081 201 892
E-mail: coscg@cg.yu
Web-stranica: www.coscg.org
Priredile
mr Ana Grgurević, izvršni direktor Centra
Biljana Perunović Milić,
rukovodilac projekta „Podrška Centru za obuku sudija“
Štampa
Grafo Crna Gora, Podgorica
Tiraž
600
2

IZRICANJE I IZVRŠENJE KRIVIČNIH SANKCIJA
REGIONALNA KONFERENCIJA
Cetinje, Crna Gora
16 – 18 jun 2005.
Podgorica
februar 2006.
3

UVOD
Centar za obuku sudija Republike Crne Gore je od 16. do 18. juna 2005. godine na Cetinju
organizovao trodnevnu regionalnu konferenciju na temu „Izricanje i izvršenje krivičnih
sankcija“. Ova konferencija realizovana je, kao i samo štampanje ove publikacije, u okviru
projekta Evropske Unije/Evropske agencije za rekonstrukciju „Podrška Centru za obuku
sudija“. Prepoznajući ovu temu kao vrlo važnu, a u svijetlu sveukupne reforme krivičnog
zakonodavstva u Crnoj Gori i cijelom regionu, pažnja u okviru ove konferencije posvećena je
kako opštem predstavljanju sistema krivičnih sankcija Crne Gore i zemalja regiona, tako i
relevantnim preporukama Savjeta Evrope, pitanju ljudskih prava u ovom kontekstu, kao i
specifičnim praktičnim problemima koji se javljaju u ovoj oblasti. Međunarodni karakter
konferencije bio je jasno prisutan kako u pogledu samih izlagača, tako i u pogledu svih ostalih
učesnika. Ovom velikom skupu prisustvovali su, pored predstavnika crnogorskog sudstva,
sudije i predstavnici institucija za obuku sudija i tužilaca iz Albanije, Bosne i Hercegovine,
Hrvatske, Makedonije i Srbije i Kosova. Treba napomenuti da su u ovoj konferenciji
učestvovali i predstavnici Ministarstva pravde Republike Crne Gore, kao i crnogorskog
Zavoda za izvršenje krivičnih sankcija iz Spuža.
U okviru ove publikacije objavljen je program rada konferencije, a u cilju detaljnog
upoznavanja čitalaca sa konkretnim temama i izlagačima ovog skupa. Napominjemo da je
raspored tema u okviru programa rada bio znatno uslovljen obavezama i rasporedom
avionskih letova (stranih) izlagača, tako da on ne slijedi u potpunosti logičan tok. Treba takođe
istaći da je planirano da se posljednji dan konferencije završi izlaganjem g-đe Nuala-e Mole
(Nula Mol), direktora AIRE Centra-Centra za pružanje pravne pomoći u pogledu zaštite
ljudskih prava u Evropi, iz Londona (AIRE Centre-Advice on Individual Rights in Europe), na
temu „Specijalni položaj djece, žena i stranaca u krivično-pravnom sistemu - relevantna praksa
Evropskog suda za ljudska prava vezano za pravično suđenje i izricanje krivičnih sankcija -
Konvencija Savjeta Evrope o transferu osuđenih lica“. Nažalost, zbog iznenada nastalih
okolnosti, g-đa Mole je otkazala svoje učešće neposredno prije početka konferencije. Uz
žaljenje zbog odsustva g-đe Mole, inače značajnog saradnika našeg Centra, nadamo se da
kvalitet i sadržajnost konferencije nijesu previše umanjeni.
U ovoj publikaciji Centar, u formi radova, objavljuje gotovo sva izlaganja sa konferencije koja
su sami autori pripremili za objavljivanje. Ovdje treba napomenuti da će, kao rezultat i jedan
od zaključaka ove konferencije, Centar u bližoj budućnosti organizovati poseban skup koji će
biti namijenjen isključivo učesnicima iz Crne Gore, prije svega predsjednicima crnogorskih
sudova. Tema ovog skupa biće praktični problemi crnogorskih sudova vezani za izvršenje
krivičnih sankcija. U skladu sa tim, izlaganja predstavnika crnogorskih sudova, g-dina Rada
Perišića, predsjednika Osnovnog suda u Nikšiću i g-đe Slavice Stijović, sekretara Osnovnog
suda u Podgorici, koja su realizovana trećeg dana konferencije, biće uključena u posebno
izdanje Centra koje će biti rezultat pomenutog planiranog skupa. Isto je u skladu sa
shvatanjem da je izdvojeno tretiranje specifičnih problema crnogorskih sudova vezanih za ovo
pitanje vrlo važno. Navedenima zahvaljujemo na razumijevanju. Pored pomenutih radova, tj.
izlaganja, Centar u ovoj publikaciji objavljuje i kompletan materijal koji je pripremio i
podijelio učesnicima konferencije. Materijal čine šest relevantnih preporuka Savjeta Evrope i
tekst člana 40. Konvencije Ujedinjenih Nacija o pravima djeteta. Na kraju, Centar takođe
objavljuje i pregled relevantne prakse Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu. Ovaj
pregled koji sadrži kratkat osvrt na činjenično stanje konkretnog predmeta i na presudu Suda,
kao i kratak opšti komentar predmeta, pripremio je već pomenuti AIRE Centar iz Londona, na
5

čelu sa g-đom Nuala-om Mole. Ovim putem izražavamo posebnu zahvalnost AIRE Centru na
omogućavanju korišćenja ovog zaista značajnog materijala.
Na kraju, zahvaljujemo se svim učesnicima konferencije, a posebno izlagačima, na strpljenju i
razumijevanju koje su pokazali čekajući na izlazak iz štampe ove publikacije. Kašnjenje je
uzrokovano selidbom kancelarije Centra i drugim problemima tehničke prirode sa kojima smo
se suočavali u proteklom periodu. Posebnu zahvalnost dugujemo našim gostima iz susjednih
zemalja, koji su čestitke na uspješnoj organizaciji konferencije i zahvalnost na ljubaznosti
našeg osoblja, poslali i izrazili pismenim i usmenim putem. Uz još jednom iskrenu zahvalnost
svima koji su doprinijeli da ova publikacija nastane, izražavamo nadu se da će ona biti od
koristi prije svega svim crnogorskim sudijama i učesnicima naše konferencije, ali i svima
ostalima u čijim rukama se nađe.
mr Ana Grgurević
izvršni direktor Centra za obuku sudija RCG
6

SADRŽAJ
- Program rada Konferencije ......................................................................................................4
- Sistem krivičnih sankcija u Republici Crnoj Gori....................................................................7
Petar Stojanović
- Umijeće izricanja kazni ..........................................................................................................13
Michael Astill
- Progres u implementaciji Preporuke Savjeta Evrope o dosljednosti u izricanju kazni
Rob Allen ................................................................................................................................20
- Nadzor nad izvršenjem krivičnih sankcija od strane sudstva – uloga i odgovornost
sudije.........................................................................................................................................25
Nada Mihajlović
- Ljudska prava u zatvorima .....................................................................................................37
Rob Allen
- Zatvorski uslovi – rad CPT ....................................................................................................40
Marijana Obradović
- Upravljanje od strane zatvorskih vlasti zatvorenicima koji izdržavaju doživotnu i
druge kazne zatvora ..................................................................................................................50
HildeTubex i Sonja Snacken
- Preporuka br. R (92) 17 Savjeta Ministara državama članicama o dosljednosti u
izricanju sankcija ......................................................................................................................66
- Preporuka br. R (2003) 23 Savjeta Ministara državama članicama u vezi načina
vođenja zatvorenika sa doživotnim i ostalim dugotrajnim kaznama od strane zatvorskih
uprava .......................................................................................................................................72
- Preporuka br. R (82) 17 Savjeta Ministara državama članicama u vezi sa boravkom u
zatvoru i načinom postupanja sa opasnim zatvorenicima.........................................................79
- Preporuka br. R (2003) 22 Savjeta Ministara državama članicama o uslovnom otpustu
..................................................................................................................................................80
- Preporuka br. R (87) 3 Savjeta Ministara državama članicama o evropskim zatvorskim
pravilima ...................................................................................................................................87
- Preporuka br. R (98) 7 Savjeta Ministara državama članicama u vezi sa etičkim i
organizacijskim aspektima zdravstvene zaštite u zatvorima ..................................................105
- Zakon o ratifikaciji Konvencije UN o pravima djeteta (član 40.)........................................115
- Relevantna praksa Evropskog suda za ljudska prava...........................................................117
7

REGIONALNA KONFERENCIJA
O IZRICANJU I IZVRŠENJU KRIVIČNIH SANKCIJA
Cetinje, 16-18 Jun 2005., Crna Gora
Centar za obuku sudija Republike Crne Gore (COS)
Srijeda, 15. Jun
Dolazak učesnika
Četvrtak, 16. Jun
8.30 - 9.00 Registracija učesnika.
9.00 – 9.30 Uvodna riječ
- g-đa Stanka Vučinić, v.d. predsjednika Vrhovnog suda Republike Crne Gore
- g-đa Vesna Begović, predsjednik Upravnog odbora COS-a i sudija Vrhovnog
suda Republike Crne Gore.
9.30 – 9.45 Upoznavanje sa temama konferencije i materijalom, g-đa Ana Grgurević,
direktor COS-a / g-đa Biljana Perunović Milić, rukovodilac projekta „Podrška
Centru za obuku sudija od strane Evropske agencije za rekonstrukciju“
9.45 – 10.30 Sesija I Sistem krivičnih sankcija u Crnoj Gori i regionu, g-din Petar
Stojanović, sudija Vrhovnog suda Republike Crne Gore
10.30 – 11.30 Razmjena iskustava-sistemi krivičnih sankcija u regionu-predstavnici zemalja
iz regiona- analiza upitnika poslatih svim institucijama za obuku u regionu
Diskusija
11.30 – 12.00 Pauza za kafu
12.00 – 12.45 Sesija II Vještina izricanja krivičnih sankcija, ser Michael Astill, bivši sudija
Apelacionog suda (Krivično odjeljenje), Engleska i Vels
12.45 – 13.15 Pitanja i odgovori
13.15 – 13.45 Pauza za kafu
13.45 – 14.30 Sesija III Rad na dosljednosti u izricaju krivičnih sankcija – progres u
implementaciji preporuke Savjeta Evrope broj 92(17) o dosljednosti u izricanju
krivičnih sankcija, g-din Rob Allen, direktor Međunarodnog centra za
zatvorske studije, King’s College, London
14.30 – 15.00 Pitanja i odgovori
15.00 Ručak, kraj prvog radnog dana
16.30 Izlet – planina Lovćen/ Mauzolej vladike Petra I Petrovića Njegoša
8

Petak, 17. Jun
9.00 – 9.45 Sesija IV Žalbe osuđenih lica na osudu i krivičnu sankciju - žalbe tužilaštva na
krivičnu sankciju uključujući zabranu reformaio in peius-teorija i praksa u
Crnoj Gori, g-din Petar Stojanović, sudija Vrhovnog suda Republike Crne Gore
9.45 – 10.15 Pitanja i odgovori
10.15 – 10.45 Pauza za kafu
10.45 – 11.30 Sesija V Nadzor nad izvršenjem krivičnih sankcija od strane sudstva - uloga i
odgovornost sudije, g-đa Nada Mihajlović, predsjednik Trećeg opštinskog suda
u Beogradu
11.30 – 12.00 Pitanja i odgovori
12.00 – 12.45 Sesija VI Ljudska prava u zatvorima, g-din Rob Allen, direktor Međunarodnog
centra za zatvorske studije, King’s College, London
12.45 – 13.15 Pitanja i odgovori
13.15 – 13.45 Pauza za kafu
13.45 – 14.30 Sesija VII Zatvorski uslovi – rad Komiteta za sprječavanje mučenja i
nečovječnog i ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja i sudska praksa
Evropskog suda za ljudska prava vezano za zatvorske uslove i režime, g-đa
Marijana Obradović, pravni savjetnik u Helsinškom Komitetu za ljudska prava
- Beograd
14.30 – 15.00 Pitanja i odgovori
15.00 Ručak, kraj drugog radnog dana
16.30 Izlet – Boko-kotorski zaliv/Kotor, uključujući večeru
9

Subota, 18. Maj
9.00 – 09.45 Sesija VIII Preporuka Savjeta Evrope 2003 (23) o izvršenju od strane
zatvorskih uprava doživotne zatvorske kazne i o postupanju sa zatvorenicima
osuđenim na duge zatvorske kazne, g-đa Hilde Tubex, ekspert Savjeta Evrope
9.45 – 10.15 Pitanja i odgovori
10.15 – 11.00 Sesija IX Problemi Osnovih sudova u Crnoj Gori prilikom izvršenja krivičnih
sankcija, g-din Rade Perišić, predsjednik Osnovnog suda u Nikšiću i g-đa
Slavica Stijović, sekretar Osnovnog suda u Podgorici
11.00 – 11.30 Pitanja i odgovori
11.30 – 12.00 Pauza za kafu
12.00 – 13.00 Sesija X Zaključci konferencije
13.00 Ručak, kraj konferencije
10

Petar Stojanović
Sudija Vrhovnog suda RCG
Sistem krivičnih sankcija u Republici Crnoj Gori
Skupština Republike Crne Gore na drugoj sjednici drugog redovnog zasijedanja u 2003.
godini, dana 17.12.2003. godine donijela je Krivični zakonik.
Zakonik je objavljen u “Službenoj listi RCG” br. 70/03, stupio je na snagu 2. januara 2004.
godine, a počeo je da se primjenjuje 2. aprila 2004. godine. Zakonik se sastoji od opšteg dijela,
koji ima 142 člana i posebnog dijela koji propisuje krivična djela i ima 344 člana, dok se tri
člana odnose na prelazne i završne odredbe. Znači, Zakonik (u daljem tekstu KZ), ima ukupno
488 članova.
U opštem dijelu KZ propisane su krivične sankcije za punoljetne i maloljetne učinoce
krivičnih djela.
U članu 33 KZ određeno je da se punoljetnom učiniocu krivičnog djela mogu izreći sledeće
kazne:
1. Zatvor od trideset godina,
2. Kazna zatvora,
3. Novčana kazna,
4. Rad u javnom interesu.
Valja ukazati da naše zakonodavstvo sa ove četiri kazne, koje se mogu izreći punoljetnom
učiniocu krivičnog djela, spada u red onih koja propisuju najmanji broj kazni. Ovo je
posledica koncepcije o odnosu kazne i mjere bezbjednosti, tako da su neke sankcije, koje su u
našem pravu svrstane u mjere bezbjednosti (kao što su zabrana vršenja poziva, djelatnosti ili
dužnosti, zabrana upravljanja motornim vozilom i dr.) u drugim zakonodavstvima predviđene
kao kazne.
Zatvor od trideset godina, kazna zatvora i rad u javnom interesu mogu se izreći kao glavne
kazne, dok se novčana kazna može izreći i kao glavna i kao sporedna kazna. Ako je za jedno
krivično djelo propisano više kazni, samo se jedna može izreći kao glavna kazna.
Razlikovanje kazni na glavne i sporedne značajno je za njihovo izricanje, jer je stvar ocjene
suda da li učiniocu djela uz glavnu kaznu treba izreći neku od sporednih kazni, odnosno mjera
bezbjednosti radi što potpunijeg postizanja svrhe izricanja krivičnih sankcija, odnosno
kasnijeg procesa resocijalizacije osuđenog lica da ubuduće ne vrši krivična djela.
Kazna zatvora se uvijek izriče kao glavna kazna i ona je propisana za skoro sva krivična djela
u KZ izuzimajući krivična djela uvrede iz čl. 195. klevete iz čl. 196, iznošenje ličnih i
porodičnih prilika iz čl. 197, povrede ugleda SCG i države članice iz čl. 198, povrede ugleda
naroda,nacionalnih i etičkih grupa iz čl. 199. i povreda ugleda strane države ili međunarodne
organizacije iz čl. 200. Kazna zatvora je propisana kao jedina kazna, a kod nekih krivičnih
djela alternativno ili kumulativno sa novčanom kaznom.
11

Novčana kazna se može izreći i kao glavna i kao sporedna. Samo novčanu kaznu sud može
izreći u sledećim slučajevima; a) ako je za krivično djelo propisano kao jedina kazna; b) ako
su za krivično djelo alternativno propisane kazne zatvora i novčana kazna, a sud se odluči za
izricanje novčane kazne i c) kad sud primjenom odredaba o ublažavanju kazne, umjesto
propisane kazne zatvora izreče novčanu kaznu.
Kao sporedna kazna novčane kazne se može izreći u nekoliko slučajeva; a) kada su za
izvršeno krivično djelo propisane kumulativno i kazna zatvora i novčana kazna (kao na
primjer krivično djelo utaja poreza i doprinosa iz čl. 264. KZ), b) kada su za izvršeno djelo
kazna zatvora i sud može izreći zatvor kao glavnu kaznu, a novčanu kaznu kao sporednu, c)
ako je krivično djelo izvršeno iz kroistoljublja, sud može izreći novčanu kaznu kao sporednu
bez obzira što nije propisano za to djelo (čl. 39. st. 3. KZ).
Kazna zatvora od trideset godina je najteža kazna punoljetnom učinocu krivičnog djela u
sistemu krivičnih sankcija u Crnoj Gori. U članu 35. KZ je predviđeno da se za najteže oblike
teških krivičnih djela može propisati kazna zatvora od trideset godina s tim što se ne može
propisati kao jedina kazna za određeno krivično djelo. Ukidanjem smrtne kazne, što je
učinjeno Zakonom o izmjenama i dopunama u krivičnom zakonu RCG (“Sl.list RCG”, br. 30
od 27. juna 2002. godine), postavilo se pitanje koja je to kazna zatvora i u kojem vremenskom
trajanju najbolja zamjena za smrtnu kaznu. Krivični zakonik je predvidio da to bude kazna
zatvora u trajanju od trideset godina. U posebnom dijelu KZ za određena krivična djela,
odnosno za najteže oblike tih djela je propisana ova kazna, s tim što ona nije jedina. Tako na
primjer za krivično djelo teško ubistvo iz čl. 144. je navedeno da će se zatvorom najmanje
deset godina ili kaznom zatvora od trideset godina kazniti ko drugog liši života na svirep ili
podmukao način.
Zakonik u stavu 2. čl. 35. predviđa ograničenja kada se ne može izreći kazna zatvora od
trideset godina i to:
1. licu koje u vrijeme izvršenja krivičnog djela nije navršilo dvadeset jednu godinu zatvora,
2. licu kojem je u vrijeme izvršenja krivičnog djela uračunljivost bila bitno smanjena (čl. 14.
st. 2.),
3. za pokušaj krivičnog djela.
U krivičnim zakonima zemalja u okruženju najteža krivična sankcija je u Republici Albaniji
kazna doživotnog zatvora, kao i u Republici Makedoniji, u Federaciji BiH to je kazna
dugotrajnog zatvora od dvadeset do četrdeset pet godina, u Republici Hrvatskoj kazna
dugotrajnog zatvora u trajanju od dvadeset do četrdeset godina. U Republici Srpskoj kazna
dugotrajnog zatvora od dvadeset pet do četrdeset pet godina, u Republici Srbiji kazna zatvora
u trajanju od četrdeset godina i na Kosovu po Privremenom Krivičnom zakonu Kosova kazna
dugotrajnog zatvora od dvadeset jedne do četrdeset godina. Sva ova zakonodavstva najteže
kazne propisuje za najteže oblike teških krivičnih djela s tim što se ne mogu propisani
samostalno kao jedine kazne za određeno krivično djelo.
Kazna zatvora, kao krivična sankcija je propisana u čl. 36. KZ i ona ne može biti kraća od
trideset dana niti duža od dvadeset godina. Kazna zatvora izriče se na pune godine i mjesece, a
do šest mejseci i na dane. Na primjer nije moguće da učinilac krivičnog djela bude osuđen na
kaznu zatvora deset mjeseci i dvadeset dana, ali je moguće da bude osuđen na kaznu zatvora
od tri mjeseca i petnaest dana, odnosno na pedeset dana zatvora.
12

Kod navedenih kazni pojavljuje se institut uslovnog otpusta. U teoriji i praksi je sporno da li je
ovo institut materijalnog krivičnog prava ili je pak vezan za postupak izvršenja kazne, pa ga
treba regulisati zakonodavstvom o izvršenju krivičnih sankcija. U stvari ovo je specifičan
institut koji je nužno regulisati materijalnim krivičnim pravom i on se nalazi u opštem dijelu
KZ-a. Sama njegova priroda ukazuje da je to zakonska mogućnost za osuđenog, ali ne i
njegovo pravo, kada izdrži polovinu kazne da se uslovno otpusti. Kada kažem da je to njegovo
zakonsko pravo onda mislim da sva osuđena lica imaju pravo da poslije polovine izdržane
kazne traže od za to nadležnog organa da donese pozitivnu odluku o uslovnom otpustu.
U članu 37. KZ je navedeno da osuđeni koji je izdržao polovinu kazne zatvora ili kazne
zatvora od trideset godina može se uslovno otpustiti sa izdržavanja kazne, izvršenje radnih
obaveza s obzirom na njegovu radnu sposobnost, kao i druge okolnosti koje pokazuju da je
postignuta svrha kažnjavanja.
Ako uslovni otpust ne bude opozvan, smatra se da je osuđeni izdržao kaznu. U članu 38. KZ je
detalno propisano u kojim slučajevima će sud opozvati uslovni otpust.
Novčana kazna, kao krivična sankcija, je prihvaćena u svim krivičnim zakonodavstvima sa
različitim obimom njene primjene. U nekim zemljama ona je najčešće izricala krivična
sankcija, a posebno se smatra korisnom kao zamjena za kratkotrajne kazne zatvora. U Crnoj
Gori za vrijeme velike inflacije pa sve do 1994. godine, novčana kazna skoro se nije ni
izricala, da bi kasnije uvođenjem njemačke marke kao sredstva plaćanja došlo do neznatne
primjene u praksi, s tim što je shodno opštim odredbama KZ SRJ, novčana kazna izricana u
dinarima, pa je bilo nužno da se dinarski iznosi novčane kazne izraze u njemačkim markama.
Sadašnje rješenje KZ daje i te kako mogućnost da se u praksi suda afirmiše izricanje novčane
kazne u svim onim slučajevima gdje njeno izricanje ne bi dovelo u težak položaj okrivljenog i
članove njegove porodice.
U članu 39. KZ je propisano da novčana kazna ne može biti manja od dvije stotine eura, niti
veća od dvadeset hiljada eura, a za krivična djela učinjena iz koristoljublja ne veća od sto
hiljada eura. U presudi se određuje rok plaćanja novčane kazne koji ne može biti kraći od
petnaest dana ni duži od tri mjeseca. U opravdanim slučajevima sud može dozvoliti da osuđeni
plati novčanu kaznu u ratama, s tim da rok isplate ne može biti duži od jedne godine.
Ako osuđeni ne plati novčanu kaznu u određenom roku, sud će novčanu kaznu zamijeniti
kaznom zatvora, tako što će za svakih započetih četrdeset eura novčane kazne odrediti jedan
dan kazne zatvora, s tim što kazna zatvora ne može biti duža od šest mjeseci, a ako je izrečena
novčana kazna u iznosu većem od četrnaest hiljada eura, kazna zatvora ne može biti duža od
jedne godine.
Pored izricanja kazne u fiksnim iznosima, naše krivično zakonodavstvo predviđa novi oblik
novčane kazne u dnevnim iznosima. Ovo rješenje je poznato od ranije u nekim
zakonodavstvima Njemačke, Danske, Holandije i drugih zemalja pod nazivom “dani novčane
kazne”.
Dnevni iznos novčane kazne utvrđuje se na osnovu prihoda i rashoda učinoca krivičnog djela,
s tim što jedan dan novčane kazne ne može biti manji od deset eura niti veći od hiljadu eura.
Broj tih dnevnih iznosa ne može biti manji od deset niti veći od trista šezdeset dana. Do iznosa
novčane kazne sud će doći množenjem određenog broja dnevnih iznosa sa utvrđenom
13

vrijednošću jednog dnevnog iznosa. Na prvi pogled može izgledati da je ovaj sistem novčane
kazne malo komplikovan. Međutim, stvar je jednostavna, tako na primjer osuda okrivljenog na
pedeset dnevnih iznosa, a za jedan dan novčane kazne utvrdi se iznos dvadeset eura, što znači
da je učinilac djela osuđen na hiljadu eura. Ovo novo zakonsko rješenje u pogledu izricanja
novčane kazne u dnevnim iznosima omogućava da se u potpunosti sagleda imovno stanje
učinioca krivičnog djela i da se izvrši individualizacija kazne posebno u slučaju instituta
saizvršilaštva kada više lica različitog imovnog stanja učestvovanjem u radnji izvršenja ili na
drugi način zajednički izvrše krivično djelo.
Rad u javnom interesu je nova krivična sankcija koju nije poznavao naš raniji krivični zakon.
U članu 41. KZ je određeno da se rad u javnom interesu može izreći za krivična djela za koja
je propisana novčana kazna ili zatvor do tri godine. Ova kazna ne može biti kraća od četrdeset
časova niti duža od dvjesta četrdeset časova i određuje se za vrijeme koje ne može biti kraće
od trideset dana ni ti duže od šest mjeseci i izriče se uz pristanak učinioca krivičnog djela.
Data je definicija da je rad u javnom interesu svaki onaj društveno koristan rad kojim se ne
vrijeđa ljudsko dostojanstvo i ne vrši se u cilju sticanja dobiti. Prilikom izricanja ove kazne,
sud će voditi računa o vrsti učinjenog krivičnog djela, kao i o ličnosti učinioca.
Kako se radi o sasvim novoj kazni, treba stvoriti uslove da se ova kazna što više primjenjuje u
praksi. Treba razmisliti da li njeno izvršenje povjeriti Centru za socijalni rad lokalne
samouprave ili službenicima Ministarstva pravde.
Ostale krivične sankcije za punoljetna lica su mjere upozorenja u koje spadaju uslovna osuda i
sudska opomena.
U pogledu uslova za izricanje uslovne osude, koja je bila najviše prisutna u praksi sudova u
Crnoj Gori i koja se izricala u gotovo sedamdeset odsto slučajeva, u članu 54. KZ unijeta su
određena ograničenja koja nije poznavao raniji Krivični zakon SRJ. Tako u st. 2. navedenog
člana je propisano da se uslovna osuda ne može izreći za krivična djela za koja se po zakonu
može izreći kazna zatvora u trajanju od deset godina ili teža kazna, u st. 3. ovog člana je
predviđeno da se uslovna osuda ne može izreći ako nije proteklo više od pet godina od
pravnosnažnosti osude kojom je učiniocu utvrđena i kazna zatvora i novčana kazna, uslovna
osuda može se izreći samo za kaznu zatvora.
U KZ uvedena je uslovna osuda sa zaštitnim nadzorom, što predstavlja kombinaciju sistema
kontinentalnog prava i anglosaksonskog prava. Dati su uslovi za određivanje zaštitnog nadzora
i sadržina istog u čl. 61. u kojem je propisano da zaštitni nadzor može obuhvatiti jednu ili više
od sledećih obaveza:
1. javljanje organu nadležnom za izvršenje zaštitnog nadzora u rokovima koje taj organ
odredi,
2. osposobljavanje učinioca za određeno zanimanje,
3. prihvatanje zaposlenja koje odgovara sposobnostima i sklonostima učinioca,
4. ispunjavanje obaveza izdržavanja porodice, čuvanja i vaspitanja djece i drugih
porodičnih obaveza,
5. uzdržavanje od posjećivanja određenih mjesta, lokala ili priredbi, ako to može biti
prilika ili podsticaj za ponovno vršenje krivičnih djela,
6. blagovremeno obavještavanje o promjeni mjesta boravka, adrese ili radnog mjesta,
7. uzdržavanje od upotrebe droga ili alkoholnih pića,
8. liječenje u odgovarajućoj zdravstvenoj ustanovi,
14

9. posjećivanje određenih profesionalnih i drugih savjetovališta ili ustanova i
postupanje po njihovim uputstvima,
10. otklanjanje ili ublažavanje štete pričinjene krivičnim djelom, a naročito izmirenje
sa žrtvom učinjenog krivičnog djela.
Učiniocu krivičnog djela mogu se izreći mjere bezbjednosti:
1. obavezno psihijatrijsko liječenje i čuvanje u zdravstvenoj ustanovi,
2. obavezno psihijatrijsko liječenje na slobodi,
3. obavezno liječenje narkomana,
4. obavezno liječenje alkoholičara,
5. zabrana vršenja poziva, djelatnosti i dužnosti,
6. zabrana upravljanja motornim vozilom,
7. oduzimanje predmeta,
8. protjerivanje stranca iz zemlje,
9. javno objavljivanje presude.
Krivični zakonik Crne Gore sadrži posebne odredbe o krivičnim sankcijama za maloljetnike.
Maloljetnikom se smatra lice koje je navršilo četrnaest godina, a nije navršilo osamnaest
godina. Prema ovoj kategoriji lica mogu se izreći odgovarajuće krivične sankcije.
Prema licu koje nije navršilo četrnaest godina i koje se po zakonu smatra djetetom, bez obzira
koje djelo učini, ne mogu se primjenjivati krivične sankcije. Znači samo prema maloljetniku
mogu se izreći krivične sankcije i to vaspitne mjere, a izuzetno maloljetnički zatvor. Uz ove
krivične sankcije maloljetniku se mogu izreći i mjere bezbjednosti, izuzev zabrane vršenja
poziva, djelatnosti i dužnosti. Maloljetniku se ne mogu izreći uslovna osuda i sudska
opomena.
Maloljetniku koji je u vrijeme izvršenja krivičnog djela navršio četrnaest, a nije navršio
šesnaest godina (mlađi maloljetnik) mogu se izreći samo vaspitne mjere.
Maloljetniku koji je u vrijeme izvršenja krivičnog djela navršio šesnaest, a nije navršio
osamnaest godina (stariji maloljetnik) mogu se izreći vaspitne mjere, a izuzetno mu se može
izreći kazna maloljetničkog zatvora.
U čl. 83. KZ navedene su vaspitne mjere i to:
1. disciplinske mjere: ukor i upućivanje u vaspitni centar za maloljetnike,
2. mjere pojačanog nadzora: pojačan nadzor od strane roditelja usvojioca ili staraoca;
pojačan nadzor od strane organa starateljstva i pojačan nadzor uz dnevni boravak u
odgovarajućoj ustanovi za vaspitanje maloljetnika,
3. zavodske mjere: upućivanje u vaspitnu ustanovu; upućivanje u vaspitno-popravni
dom i upućivanje u posebnu ustanovu za liječenje i osposobljavanje.
Maloljetnički zatvor ne može se izreći na period kraći od šest mjeseci niti duži od osam
godina. Izuzetno, za krivična djela za koja je kao najmanja mjera kazne propisana kazna
zatvora od deset godina može se izreći maloljetnički zatvor u trajanju od deset godina.
Maloljetnički zatvor se izriče na pune godine i mjesece. Inače, kazniti se može samo stariji
maloljetnik koji je učinio krivično djelo za koje zakonom propisana kazna zatvora preko pet
godina, ako zbog visokog stepena krivice učinioca i težine krivičnog djela ne bi bilo
opravdano izreći vaspitnu mjeru.
15

Konačno, izloženi sistem krivičnih sankcija u Krivičnom zakoniku je podložan kritici suda
stručne i naučne javnosti. Po meni napravljen je značajni pomak u određivanju a posebno u
ograničenju primjene određenih krivičnih sankcija u odnosu na ranija rješenja koja su bila
sadržana u krivičnom zakonu SRJ. Međutim, sudije imaju itekako široka ovlašćenja da u
okviru instituta opšta pravila o odmjeravanju kazne iz čl. 42. KZ, prema učiniocu krivičnog
djela, izreknu odgovarajuću krivičnu sankciju sa kojom će se u okviru opšte svrhe krivičnih
sankcija postići posebna svrha kažnjavanja iz čl. 32. KZ u cilju sprečavanja učinioca da čini
krivična djela i uticanje na njega da ubuduće ne čini krivična djela, kao i uticaj na druga lica
da se uzdrže vršenja krivičnih djela. Data ovlašćenja sudijama, koji sude po zakonu i savjesti
mogu u praksi da dovedu do izricanja različitih krivičnih sankcija o približno istoj krivičnoj
stvari. U našem pravnom sistemu nema bilo kakvog priručnika ili uputstva nadležnog
državnog organa kojim bi bilo regulisano čime se sudije rukovode prilikom izricanja vrste i
visine krivične sankcije. Znači sve je ostavljeno na savjesti i znanju sudije da odluči o
krivičnoj sankciji u svakom konkretnom predmetu. Postavlja se jedno logično pitanje da li se
može sve ostaviti sudijama na savjesti ili pak donijeti odgovarajuće preporuke, imajući u vidu
integracije na globalnom planu, pogotovo koje se odnose na ujednačavanje sistema krivičnih
sankcija u vrijeme porasta krivičnih djela sa elementima međunarodnog kriminala i pojave
novih krivičnih djela, koja se vrše na organizovani način.
Po mom mišljenju, treba u praksi crnogorskih sudova afirmisati nove krivične sankcije, prije
svega rad u javnom interesu, izricati što više novčane kazne u svim onim slučajevima gdje je
to po zakonu moguće. Treba manje izricati uslovnu osudu, jer je očigledno da se sa izricanjem
ove krivične sankcije u dosadašnjoj praksi nije ostvarila svrha njenog izricanja, budući da su
učinioci nastavili sa vršenjem krivičnih djela. Kada se sud odluči za izricanje uslovne osude
uvijek treba razmotriti mogućnost da se uz uslovnu osudu izrekne jedna ili više obaveza iz
zaštitnog nadzora. Takođe, treba razmotriti mogućnost da li su kazne zatvora u kratkom
vremenskom intervalu do tri mjeseca opravdane za postizanje svrhe kažnjavanja. Posebno
treba dati akcenat na rad viših sudova, koji odlučuju po žalbama na presude prvostepenih
sudova, u cilju ujednačavanja sudske prakse i jednakog postupanja u sličnim slučajevima.
16

Michael Astill,
Bivši sudija Apelacionog suda (Krivično odjeljenje), Engleska i Vels
Umijeće izricanja kazni
1. Ovo izlaganje je naslovljeno kao «Umijeće izricanja kazni» upravo iz razloga što poput
umjetnosti i izricanje kazni zahtijeva kreativno razmišljanje. To nikada ne smije biti
matematička primjena unaprijed propisane formule. Izricanje kazni, u kratkim crtama,
jednostavno zahtijeva upotrebu imaginacije. To ne znači da primjena izricanja kazni jeste
nešto što se radi nasumice. To mora biti zasnovao na ustanovljenim principima – to mora imati
svoje referentne tačke, upravo kao svaka umjetnost. Nema te umjetnosti koja se otiskuje na
neko samo njeno putovanje, zanemarujući sve što se desilo prije nje.
2. Šta to znači kada govorimo o sudiji koji izriče kazne odn. donosi presude? To znači da
svaka odluka mora biti donešena uzimajući u obzir ustanovljene kriterijume – čak i ukoliko
konačna odluka odstupa od tih kriterijuma. To je taj proces kreativnog mišljenja zahvaljujući
kojem se izrizanje kazni može s pravom nazvati umjetnošću. To kažemo jer onaj ko izriče
kazne ne može jednostavno izreći kaznu ili presudu odnekuda, već mora da izbalansira čitav
niz različitih motiva. To ću malo detaljnije razraditi. Sudija koji promišljeno počinje sa
ovakvim izbalansiranim pristupom izricanju kazni, automatski će to raditi kako bude sticao
iskustvo. Sudija koji izriče kaznu mora razmotriti posljedice zločina, razloge njegovog
izvršenja kao i posljedice kazne po počinioca. Ovakvim se pristupom odluka čini zrelijom, a
sudija možda oslobađa svojih strahovanja da odluku donosi na svoju ruku. Bez ovakvog
pristupa, kazne odn. presude ne mogu biti pravične niti dosljedne.
3. Daću jedan primjer šta je to za mene značilo. Na početku moje sudijske karijere, trebao
sam da izreknem kaznu zatvora po prvi put. Iznenada sam pomislio da će moja odluka o
lišavanju počinioca slobode, istovremeno njegovu ženu i djecu lišiti supruga i oca. Bio sam
zabrinut. Tada sam shvatio da će odluka koju ja treba da donesem biti u skladu sa
ustanovljenom šemom prethodnih odluka o kaznama. Da nisam izrekao kaznu zatvora, ja u
tom slučaju ne bih izvršio svoju dužnost.
4. Stoga kažemo da kazna mora biti pravična, srazmjerna i dosljedna u odnosu na neki
ustanovljeni korpus odlučivanja. Ukoliko je ona donesena nasumice, bez obzira na svaki takav
korpus prethodnog odlučivanja, ona rizikuje da bude nepravična, bilo zato što je blaga u
smislu da ne odražava pravi zahtjev društva za kažnjavanjem, ili što je previše kažnjiva.
Nijedna od ove dvije odluke neće biti, niti će se smatarti, da je pravična i konzistentna. U tom
slučaju, krivični sistem generalno, a sudije posebno, nikada neće steći takav autoritet i
uvažavanje koji moraju biti svojstveni vladavini prava. Opšte pokoravanje vladavini prava u
slobodnom i otvorenom društvu jeste od suštinskog značaja za održavanje reda i mirnog života
ljudi. U represivnim režimima primjenjuju se drugačiji motivi, ali u otvorenom i slobodnom
društvu, prihvatanje autoriteta vladavine prava jeste imperativ. Međutim, čak i u slobodnom
društvu, poštovanje vladavine prava nije nešto što se podrazumijeva. Ono se zaslužuje, stiče.
Sudije, a u ovom slučaju sudije koje izriču kaznu, u takvom sticanju poštovanja ili uvažavanja,
igraju veoma značajnu ulogu.
17

5. Izvršna vlast je, što svi mi uvažavamo, primarni zakonodavac. Ona je odgovorna da donosi
opšte prihvatljive i izvršive zakone. Drugim riječima, zakon mora da bude dobar zakon i on
mora da se pravično i pošteno primjenjuje. Poštovanje i autoritet zakona dolaze od priznanja
integriteta zakonodavca. Čak i u demokratskom društvu gdje je integritet izvršne vlasti priznat,
zakon donesen od strane demokratski izabrane izvršne vlasti može biti loš jer nije prihvaćen
kao pošten od strane znatnog dijela populacije. Stoga kažemo da integritet zakonodavca, javno
prihvatanje zakona kao poštenog i pravična primjena zakona, da to sve skupa obezbjeđuje
plodno tlo da se autoritet vladavine prava ukorijeni i nastavi da raste.
6. Mi sudije nismo, naravno, primarni zakonodavci. Na nama je da interpretiramo zakon koji
kreira izvršna vlast. Naša je dužnost da slijedimo svoju autentičnu interpretaciju svrhe i
značenja tog zakona i da tako budemo vjerni volji zakonodavca. Kada tako radimo mi, u
nekom smislu, skoro da i sami postajemo zakonodavci. Mi kreiramo korpus sudske prakse i
precedenata na koji se poziva kasnije kod naknadnih odluka drugih sudova. Na taj način se
stvara korpus precedenata. Takvi precedenti, iako sami po sebi nisu pravi zakon, mogu imati
moćan uticaj kada sudije primjenjuju zakone izvršne vlasti. Oni postaju neprocjenjiv izvor
autoriteta koji sudije konsultuju.
7. Postoji, međutim, distinkcija između odluke Višeg suda koja obavezuje niži sud – to je
precedent – i direktiva odn. smjernica Višeg suda. Niži sud se mora držati precedenta, ali
direktiva nije ništa više od onog što sama riječ govori. Ona predstavlja autoritativne smjernice
Višeg suda nižim sudovima. To nije nešto što se može lako razgraničiti. Smjernice su
uglavnom relevantne u domenu izricanja kazni. Viši sudovi (obično Apelacioni sud) treba da
daju smjernice kojima se propisuje okvir kazni relevantnih za određeno krivično djelo i
sudijama koje izriču kaznu u nižim sudovima treba dati mogućnost da se upoznaju šta
predstavljaju takve smjernice. U Engleskoj i Velsu imamo knjigu u kojoj su opširno date
odluke Apelacionog suda (Krivično odjeljenje). U njoj nisu navedene samo one presude koje
su posebno označene kao smjernice, nego ona takođe sadrži i mnoge druge odluke koje nisu
posebno naznačene kao smjernice, gdje je Apelacioni sud dao komentar na odgovarajuće
nivoe kazni za određena krivična djela. Ova knjiga se često ažurira i dostupna je on-line. Svaki
sudija dobija po primjerak ove knjige. Njena zasluga je u tome što doprinosi konzistentnosti
odn. dosljednosti u izricanju kazni, a što opet zauvrat vodi ka smanjenju broja žalbi
Apelacionom sudu. Time se povećava efikasnost i ostvaruju znatne ekonomske koristi. Treba
podsjetiti da takve smjernice nisu ništa više od podučavanja ili savjetovanja. One postavljaju
parametre za odgovarajuću kaznu. Stoga sudija koji izriče kaznu zadržava slobodu odluke.
Upravo je zato izricanje kazni jedan oblik umjetnosti, a ne puki matematicki zadatak. Ja sada
želim da se skoncentrišem upravo na toj slobodi odlučivanja. Zbog sprovođenja upravo takve
slobode odlučivanja sudije koje izriču kaznu imaju svoju ulogu u sticanju poštovanja i
autoriteta za vladavinu prava. Postoje brojni aspekti ostvarivanja takve slobode odlučivanja
koji su od posebnog značaja. Mi, sudije koji izričemo kaznu, moramo shvatiti da smo u
jedinstvenoj poziciji. Ona jeste jedinstvena jer nijedan drugi član društva nema takvu moć i
autoritet da utiče na živote građanina u toj mjeri i na taj način kao takve sudije. Samo mi
imamo taj autoritet da donosimo odluke koje mogu lišiti građanina njegove slobode – koja je
svakako nešto najdragocjenije što on posjeduje. Mi imamo slobodu odlučivanja da to uradimo.
I, zbog te slobode odlučivanja koja se ostvaruje sudskim putem, kao i da bi se ona smatrala
nepristrasnom i ispravnom, od suštinskog su značaja obuka i iskustvo. Niko se ne rađa kao
dobar sudija. Dobar sudija nastaje iskustvom koga prati adekvatno usavršavanje.
18

8. Kakva je u stvari priroda takve sudijske slobode odlučivanja? – ne radi se samo o tome
koliko će duga biti zatvorska kazna, već ponekada i o tome da li treba uopšte i primijeniti
zatvorsku kaznu. Kako se ostvaruje sloboda odlučivanja? – kako sudija koji izriče kaznu treba
da izbalansira potrebu da kazna odgovara zločinu; a da se ipak uzmu u obzir okolnosti
počinioca i uvide potrebe društva koje je oštećeno
9. Mi moramo razumjeti prirodu naše sudijske funkcije. Mi moramo shvatiti da autoritet
sudijske funkcije pripada toj funkciji a ne nama. Ona ostaje i onda kad mi odlazimo. Mi
radimo, ne za sebe, već u ime društva i tako predstavljamo službenike onih koji su nam
valjano dodijelili ona ovlažćenja koja takva sudijska funkcija sobom nosi. Kada se sudijska
funkcija shvati na takav način, uvidjeće se da nema mjesta subjektivnosti pri odlučivanju i
izricanju kazne. Mi možemo biti zaprepašćeni okolnostima određenih zločina ili imati veliko
saosjećanje prema počiniocu. To je nešto što je u ljudskoj prirodi. Ali moramo biti
disciplinovani. Mi moramo takva osjećanja držati u ravnoteži. Zadatak izricanja kazne je
uglavnom objektivni zadatak. Subjektivan je samo jer se radi o okolnostima počinioca i žrtve,
ne zbog toga što se nama nešto lično sviđa ili ne. Sudija koji je isuviše blag je štetan koliko i
sudija koji je konzistentno isuviše strog. Sudija čije srce upravlja njegovom glavom može
predstavljati pravu propast.
10. Želio bih sada da razmotrim neka od brojnih pitanja koja prate izricanje kazni. Shvatio
sam na osnovu onoga sto smo danas čuli da su sva ta pitanja obuhvaćena Krivičnim
zakonikom Crne Gore. Priznata je potreba za postojanjem kažnjavanja i retribucije odn.
naknade. Ona proističe iz shvatanja da krivično djelo nanosi štetu društvu. Koncept retribucije
nije isto što i osveta ili odmazda. Ona odražava promišljanje društva da ukoliko neko lice
počini određenu vrstu zločina može očekivati da će dobiti određenu vrstu kazne. To je u
cjelosti konzistentno principu pravde. Ali, kao što je slučaj sa svim drugačijim motivima u
izricanju kazne, on se nikada ne smije posmatrati izdvojeno ili postati blizak osveti ili se
shvatiti kao takav. Skoro i da je bespotrebno isticati da osveta nikada ne smije sačinjavati dio
bilo kakve kazne.
11. Htio bih nešto više reći o osveti i nadam se da ćete mi dozvoliti da izrazim svoje lično
razmišljanje. U našem društvu, mislim u Ujedinjenom Kraljevstvu, sve su cešći zahtjevi i od
strane javnost za kažnjavanjem u krivičnom, kao i za materijalnom naknadom u građanskom
domenu. Toliko glasni i oštri su postali zahtjevi za kažnjavanjem, da vjerujem da mogu
prerasti u pozivanje na osvetu. Ljudi su danas više nego ikada svjesniji svojih prava što je
naravno neophodno za dobrobit pravde. Međutim, traže se neka prava koja uopšte ne mogu
biti prava. Jedno od tih je pravo na naknadu po svaku cijenu zbog nekih zamišljenih ili
stvarnih nepravdi. To može postati, u najmanju ruku, recimo veoma nepopularno. To
istovremeno ukazuje na ružnu stranu naše ljudske prirode. Mislim da do ovoga možda dolazi i
stoga što ima tako mnogo onih u našem društvu koji više ne vjeruju u pravdu koja bi bila iznad
nečega što sami doživljavaju, na ovom mjestu i u ovom trenutku. Ako se zadovoljenje ne
može dobiti sada pravda nikada neće biti dostignuta, a pravda je gonjenje počionioca do
potpunog zadovoljenja gonioca. Pitam se da li bi ovaj isti stav postojao kada bi više ljudi još
uvijek vjerovalo u sud van granica ljudskog shvatanja. Ono u šta ja vjerujem jeste da žudnja za
osvetom ne pruža zadovoljenje. Prije da ona uništava duševni mir gonioca koji se rijetko
osjeća zadovoljenim, da je dobio ono što je zavrijedio. Takav stav, često potkrepljivan
medijima, predstavlja opterećenje za sudije koji izriču kazne u smislu što se mogu ustezati da
budu milostivi, u slučaju naravno kada je milosrđe na mjestu, upravo zbog moguće reakcije
onih koji traže za sebe ono što se zove «pravda». Mi stoga moramo biti svjesni toga ukoliko to
19

postoji u našem društvu i moramo skupiti hrabrost da primamo kritike kada su neopravdane.
Sudijama je potrebna hrabrost kada se suočavaju sa ovakvim napadima. Mi ne smijemo
odstupiti od svoje dužnosti da donesemo ispravnu presudu. Mi moramo slušati «savjest
sudije».
12. Neki zločini zahtijevaju kaznu koja će imati zastrašujući ili odvraćajući efekat. Drugim
riječima, kaznu koja je oštrija nego što je to uobičajeno tako da se drugima koji mogu doći u
iskušenje da izvrše isti zločin stavi na znanje da ukoliko ga izvrše i budu gonjeni - da će dobiti
kaznu slične težine. To se najčešće dešava kada se određeni zločin sve više redovito ponavlja.
Drugim riječima, postaje «pomodan». Dobar primjer za to u Engleskoj i Velsu (a i na mnogim
drugim mjestima) jeste prouzrokovanje smrti opasnom vožnjom, posebno pod uticajem
alkohola ili droga. Slijedeći smjernice Apelacionog suda, kazne koje se sada propisuju za
takva krivična djela su znatno teže nego prije više godina. Nema sumnje da je javnost sada
svjesna da će za ovakva krivična djela dobiti duge kazne zatvora. Nikada ne možemo biti
potpuno sigurni u efikasnost takvih zastrašujućih kazni jer je to statistički nemoguće
izračunati, ali je razumno pretpostaviti da teške kazne odvraćaju one koji su na sličan način
došli u iskušenje. Zastrašujuće kazne bi trebalo koristiti rijetko, ali kada to okolnosti
zahtijevaju, sudije ne treba da oklijevaju da ih primjenjuju. Javnost o odlukama sudova sve
viže saznaje iz medija. Sudije trebaju stoga biti svjesni da kada izričemo kazne, posebno
zastrašujuće kazne, da je veoma važno dati puno obrazloženje odluke kojom se izriče kazna.
To neće imati za posljedicu samo obrazloženje kazne počiniocu, nego ce takođe omogućiti
medijima da javnosti prenesu poruku koju zastrašujuća kazna nosi sobom. U Ujedinjenom
Kraljevstvu sudije objavljuju kazne na javnom pretresu i tom prilikom daju obrazloženje.
Takve napomene prilikom izricanja kazni se automatski evidentiraju i to se transkribuje
ukoliko dođe do žalbe. Kada se jednom izrekne kazna, sudija koji je izriče tu nema više šta da
radi. Cjelokupan se postupak registruje tako da Apelacioni sud može, kadgod je to potrebno,
imati transkript svakog dijela rasprave u prvoj instanci.
13. Neopohodno je, kadgod je to primjenjivo, razmotriti mogućnosti za popravljanje i
rehabilitovanje U jurisdikcijama Ujedinjenog Kraljevstva, sudovi se skoro uvijek pomažu
izvještajima napisanim od strane službenog lica zaduženog za uslovnu kaznu ili socijalnog
radnika koji ce utvrditi pozadinu počionioca i sve okolnosti koje su možda dovele do
krivičnog djela koje je počinjeno. Rehabilitacija se može razmatrati samo za neka krivična
djela. U slučajevima kada su počinjena teška krivična djela ona najčešće nije relevantna.
14. Neka krivična djela su tako teška da ona po svojoj prirodi pokazuju da počinilac
predstavlja očiglednu i stalnu opasnost po društvo. Rjeđe se dešava da će neki počinilac biti
tako uporan u vršenju manje teških zločina da, uprkos mnogih mogućnosti i mnogih
prethodnih kazni za isto krivično djelo, nastavi da čini isti zločin. Posebno u slučajevima kada
je krivično djelo teško, priroda samog tog djela i krivične istorije počinioca ukazuju na to da
društvo treba zaštititi od njega, sudovi imaju pravo do izriču kaznu dužu od uobičajene da bi
ga tokom veoma dugog vremenskog perioda stavili van dohvata javnosti. Ovaj aspekt izricanja
kazni se danas smatra tako značajnim u Engleskoj i Velsu da je ugrađen u pisano pravo. To se
jednostavno naziva «kazna duža od uobičajene». Sudija koji izriče takvu kaznu mora objasniti
šta radi.
15. U slučajevima kada krivično djelo nije srazmjerno teškog stepena, (jer svaki je zločin
težak), postoji mogućnost da sud razmatra obeštećenje (reparaciju) od strane počinioca. Za
ovo u Velikoj Britaniji postoji sve veći interes. To obično znači da je počinilac priznao svoj
20

zločin i izrazio žaljenje koje se smatra iskrenim. Ukoliko je lice protiv koga je počinjen zločin
voljno, moguće je urediti susret izmežu počinioca i žrtve tako da počinilac može izraziti svoje
žaljenje i možda ponuditi neki materijalni čin reparacije. Sud se uvijek pomaže nezavisnim
izvještajem prije nego pristupi takvom koraku. To nikada ne može biti relevantno u
slučajevima seksualnih ili zločina nasilja.
16. U svim slučajevima težina ili ozbiljnost zločina je nešto što je od najveće važnosti. Kako
se težina definiše? To je stepen krivice počinioca, zajedno sa štetom koju je zločin izazvao ili
bi mogao izazvati. Krivica počinioca će obuhvatiti i razmatranje njegovih ličnih olakšavajućih
okolnosti. Ja lično vidim balans izricanja kazne kao dvije klizne skale od kojih se svaka kreće
gore-dole kako se proces odvija u glavi onoga koji izriče kaznu. Jedna od tih skala mjeri težinu
zločina, koja raste kako se težina ili ozbiljnost povećava, dok druga paralelna skala mjeri
olakšavajuće okolnosti, bez obzira da li se to tiče okolnosti pod kojima je zločin izvršen ili
ličnih okolnosti počinioca. Što je krivično djelo manje teško, ono se registruje prema dnu
skale, a olakšavajuće okolnosti se sve više penju na drugoj skali. Kako se težina zločina
povećava, te tako raste na toj skali, tako je i efikasnost olakšavajućih okolnosti manja. Kada je
počinjeno teško krivično djelo, lične i druge olakšavajuće okolnosti imaju sve manje i manje
težine pri donošenju odluke o kazni. Ponekada su obje skale negdje, više ili manje, u sredini.
To će se vjerovatno desiti kada je zločin dovoljno težak da opravda kaznu zatvora ali su
olakšavajuće okolnosti značajne. Upravo na toj tački prvo pitanje za sudiju koji izriče kaznu
nije koliko duga će biti zatvorska kazna, već da li uopšte izreći zatvorsku kaznu. Vjerujem da
je ovo pitanje od svih najteže za sudiju koji izriče kaznu. Takve odluke, sprovođenje slobode
odlučivanja sudija, dešavaju se u sudovima prve instance i tako se sa njima suočavaju sve
sudije koje izriču kaznu. To su odluke koje zahtijevaju pravi osjećaj ili smisao za
prosuđivanje. Upravo na toj tački sprovođenje slobode odlučivanja u odnosu na izricanje
kazne jeste najviše izraženo. Upravo tada sudiji će najviše od pomoći biti ono shvatanje
sudijske funkcije koje sam već spomenuo. Shvatanje da sudijska funkcija nosi sa sobom
dužnost uspostavljanja balansa između - štete koju je zločin prouzrokovao društvu; potrebe za
kažnjavanjem; mogućnosti sažaljenja i samilosti, popravljanja i rehabilitacije. Takvo shvatanje
njegove funkcije će biti njegov najbolji prijatelj prilikom donošenja delikatnih odluka.
17. Sada bih da se osvrnem i na određene potrebe obuke. Razlike među državama mogu
značiti da se potrebe za obukom razlikuju, a da osnovni koncepti ostaju isti kod svih. Već sam
napomenuo da je za sudije od velikog značaja da javno obrazlože razloge svojih odluka. Ne
samo da to djeluje kao disciplina jer sudija mora da otkrije, javno, način na koji je došao do
toga da donese svoju odluku, već omogućava javnosti da razumije sudski proces. Daljnja
prednost toga je što se tako svakom Apelacionom sudu koji treba da revidira odluku,
objašnjavaju razlozi donošenja određene odluke. Prilikom izricanja kazne u mojoj državi,
sudija se obraća počiniocu na javnoj raspravi, ali to nije samo razgovor između njih dvojice.
Sudija treba da ima na umu da on takođe govori i javnosti a moguće i nekom višem sudu koji
može da ima zadatak da njegovu odluku revidira. Obuka se treba fokusirati na tome da se
sudije uče kako da se izražavaju kako bi udovoljili takvim potrebama. Vjerujemo da nikakva
sudska odluka, pod normalnim okolnostima, ne treba da bude donešena bez javnog
obrazloženja razloga za njeno donošenje.
18. U nekim državama, a svakako je to slučaj i sa mojom, postoji revizija slučaja počinioca
tokom trajanja zatvorske kazne sa mogućnošću prijevremenog oslobađanja. U Engleskoj i
Velsu, postoji Komisija za uslovne kazne (Parole Board) koja preispituje kazne u određenom
trenutku tokom trajanja kazne, u zavisnosti od toga koliko je kazna duga. Postoji takođe sistem
21

oproštaja kazne nakon dvije trećine kazne za dobro ponašanje. Ukoliko se oslobodi prije kraja
kazne, počinilac ostaje na slobodi i podliježe zakonskoj obavezi da odsluži ostatak kazne na
poziv. Mada se ove stvari ne odnose možda direktno na neposrednu odluku o izricanju kazne,
sudije ih moraju u potpunosti razumjeti, ne samo zbog toga što se od nas zahtijeva da
izreknemo kaznu nekome ko je počinio krivično djelo dok je bio na slobodi. Obuka treba da
omogući sudijama da steknu takvo znanje.
19. Već dugo vremena kod nas postoji nepisana klizna skala poena koji se daju za priznanje
krivice, u ovisnosti od toga kada je izvršeno tako priznanje. Što je priznanje krivice dato
ranije, veći će biti poeni. Da bi se podstaknulo priznavanje krivice, ova skala je sada ugrađena
u pisano pravo. Bitno je da, ukoliko takav sistem postoji u njegovoj državi, da sudija bude u
potpunosti s njim upoznat, jer dužina kazne koja se izriče će djelimično biti određena svakim
poenom koji se daje za priznavanje krivice.
20. Postoje i druge veoma specifične stvari koje bi trebale biti ugrađene u obuku sudija. Na
primjer, kako krivično djelo počinjeno iz rasnih ili religioznih pobuda, ili zloupotrebe fizičkih
ili mentalnih nesposobnosti, ili krivično djelo seksualne prirode, pogoršava zločin i tako
povećava odgovarajuću kaznu. Nije potrebno naglašavati da sudije moraju raspolagati
temeljitim znanjem o mogućnostima koje im stoje na raspolaganju pri izricanju kazne, a koje
se stiče odgovarajućom obukom.
21. Obuka sudija je isključiva odgovornost Savjeta za sudijske studije (Judicial Studies Board)
koga vode sudije za sudije, uz pomoć administrativnog osoblja. Ovaj Savjet održava seminare
za sve nove i sve potencijalne sudije kao i za postojeće sudije. Postojeće sudije se moraju
obučavati prije nego im bude dozvoljeno da predsjedavaju određenim teškim slučajevima. Na
primjer, postojeće sudije ne mogu dobiti dozvolu da sude, te tako i da izriču presude, za teške
seksualne zločine ukoliko nisu prethodno pohađali seminar o određenim pitanjima relevantnim
za sudijsku ulogu u predsjedavanju takvim stvarima. Osjetljivost koja se pripisuje ulozi sudije
u suđenjima za slične zločine te vrste znači da sve sudije, na primjer, moraju razumjeti
određene teškoće sa kojima se sreću oni koji tvrde da su bili predmet teških seksualnih
zloupotreba i oni koji su za takve zločine optuženi. Na seminarima za nove sudije podnose se
izlaganja o različitim aspektima zločina, od strane službenih lica zaduženih za uslovne kazne,
socijalnih radnika, psihijatara, psihologa, onih koji su stručnjaci za pitanja zloupotrebe droge i
alkohola, mladih i ostalih.
22. U pokušaju da se postigne dosljednost u izricanju kazni, na Konferencijama se mnogo
vremena poklanja odgovarajućim nivoima kazni. Njima prisustvuju potencijalni, novi i sudije
sa iskustvom, veoma često svi skupa, kako bi prikupili dragocjena iskustva i nove ideje.
Nikada ne postoji samo jedan ispravan odgovor, ali je od velike važnosti da se čuju mišljenja i
pogledi drugih. Prije početka Konferencije, svaki od učesnika dobija materijal kojim se
određuju okolnosti zločina, detalji o počiniocu i detalji o stvarnoj raspravi. Grupe debatiraju o
svakom slučaju, a potom se o njima raspravlja na plenarnoj sjednici kada se otkriva stvarna
kazna koja je izrečena, kao i svaka naknadna odluka Apelacionog suda. A ništa manje vrijedna
korist od ovakvih Konferencija je i vrijeme provedeno zajedno, kako tokom radnog dijela tako
i za vrijeme nezvaničnog druženja.
23. Ova Konferencija ukazuje na priznanje potrebe za obavljanjem sudijske obuke.
Dozvolićete mi da primijetim da je ovdje demonstrirana jedna osvježavajuća otvorenost i
spremnost za mišljenja drugih, kao i želja da se iznađu najbolja rješenja u svakom od vaših
22

egiona i da se ista usvoje. Obuka sudija treba da prođe dugi put da bi se došlo do
konzistentnih sudijskih odluka, posebno u domenu izricanja kazni. Dosljedne sudijske odluke,
kao sto sam sugerisao na samom početku, doprinose sticanju poštovanja sudija i ostvarivanju
vladavine prava. Ja uopšte ne sumnjam da svi mi imamo ambiciju da to i postignemo i da smo
upravo zato svi skupa ovdje. Veoma sam zahvalan što mi je omogućeno da prisustvujem i dam
svoj doprinos.
23

Rob Allen,
Direktor Međunarodnog centra za zatvorske studije, King’s College, London
Progres u implementaciji Preporuke Savjeta Evrope o
dosljednosti u izricanju kazni
Uvod
Veoma mi je drago što mi se pružila mogućnost da boravim u Crnoj Gori u ime ICPS. ICPS
radi na tome da unaprijedi znanje o primjeni zatvorske kazne u raznim zemljama i preduzima
posebne praktične reformske projekte zasnovane na implementaciji međunarodnih normi i
standarda. Detaljne informacije su dostupne na www.prisonstudies.org
Jedna od mojih predhodnih uloga je bila da organizujem seriju seminara za sudije iz raznih
zapadnih zemalja na kojima se raspravljalo o kaznama koje bi oni izricali u odredjenim
slučajevima. «Međunarodni komparativni projekat» je otkrio da postoje velika variranja, pri
čemu se pokazalo da su sudije koji izriču kazne u mojoj zemlji, Engleskoj i Velsu,
konzistentno strožiji od drugih u pogledu odluka da izreknu zatvorsku kaznu, kao i u pogledu
dužine kazni. To je, kao što je primijetio jedan od učesnika, «kao da se sudije bave različitim
valutama».
Neke, ali ne i sve razlike u dužini kazni su se smanjile kada posmatramo vrijeme koje je
stvarno odsluženo (odnosno, nakon što su uključene odredbe o prijevremenom oslobađaju i
vrijeme provedeno po vraćanju u zatvor). Medjutim, takve razlike ne iznenađuju. Kako se
napominje u ovoj preporuci Savjeta Evrope, prilikom nastojanja na dosljednosti moraju se
uzeti u obzir «ustavni principi i pravna tradicija i, naravno, nezavisnost sudstva» u odredjenim
zemljama. U 46 zemalja postoji velika raznolikost pravnih sistema i materijalnog prava.
Razlike postoje u sistemu gonjenja; nacina na koji su krivična djela definisana, posebno u
odnosu na sudjelovanje i pokušaje; stepena slobodnog odlučivanja sudija i učešća minimalnih,
maksimalnih i čak obaveznih kazni; uslovnom oslobađanju; dostupnosti služenja kazni u
okviru društva; primjeni amnestije.
Postoje jaki razlozi za odgovarajućim usaglašavanjem unutar i između zemalja. Dosljednost
obezbjeđuje podijeljeni osjećaj pravde, pomaže jačanju međunarodne saradnje i unapređuje
uzajamno reagovanje na međunarodni i organizovani kriminal.
Kontekts
Nakon donošenja preporuke o dosljednosti, slijedi nekoliko drugih značajnih preporuka koje
se odnose na izricanje kazni. Prvo preporuka o društvenim sankcijama i mjerama 1992 (Rec R
(92) 16, paralelno sa Evropskim zatvorskim pravilima koja se revidirana 2000 u Preporuci
(Rec R (2000) 22. Ova preporuka je bila zasnovana na ideji da «implementacija krivičnih
kazni u okviru društva radije nego kroz proces izolacije od društva može dosta ponuditi u
pogledu dugoročne i bolje zaštite društva, uzimajući u obzir naravno i zaštitu interesa žrtava».
Sankcije koje obuhvataju služenje kazni u okviru društva su:
24

- alternative pritvoru prije sudjenja, kao što je zahtijevanje od osumnjičenog počinioca
da boravi na određenoj adresi, da bude pod nadzorom i da dobija pomoć od neke
ustanove koju odredi sudski organ;
- uslovna kazna kao nezavisna sankcija koja se dosuđuje bez izricanja kazne zatvora;
- suspenzija izvršenja kazne zatvora uz propisane uslove;
- društveno koristan rad (odnosno, neplaceni rad u korist drustva);
- obeštećenje žrtve/reparacija/posredovanje žrtva-počinilac;
- pravila ponašanja za počinioce zloupotrebe droge ili alkohola i one koji pate od
mentalnog poremećaja koje je povezano sa kriminogenim ponašanjem;
- pojačani nadzor za odgovarajuće kategorije počinilaca;
- ograničenje slobode kretanja putem, recimo, zabrane kretanja ili elektronskog nadzora
uvedenog u skladu sa Propisima 23 i 55 Evropskih propisa;
- uslovno oslobađanje iz zatvora nakon čega slijedi nadzor.
Pored toga, u ovoj preporuci se konstatuje da bi osnovni principi kod izricanja kazni trebali
biti smanjenje upotrebe zatvora, šira upotreba sankcija koje podrazumijevaju služenje kazne u
okviru društva, kao i obezbjeđenje obeštećenja. Sudije treba da budu ukljucene kako u
iznalaženje tako i revidiranje društvenih sankcija i da sudjeluju u njihovoj implementaciji. Dok
se olakšavajući faktori trebaju definisati na način koji će omogućiti da se takve sankcije
koriste kao alternativa zatvoru. Ova posljednja tačka je posebno značajna – obezbijediti da
društvene kazne budu korištene kao alternativa zatvoru a ne kao alternativa drugim kaznama
kao što su novčane kazne. U mnogim zemljama, mreža kontrole krivičnog pravosuđa se
proširila i pojačala tako da je mnogo više ljudi podvrgnuto kako društvenim sankcijama tako i
zatvorskim kaznama.
Druga značajna preporuka je Preporuka R (99) 22 koja se odnosi na prenatrpanost zatvora i
povećanje zatvorske populacije. U njoj se konstatuje da prenatrpanost i porast zatvorske
populacije predstavljaju izazov za krivično pravosuđe u cjelini i da bi proširenje zatvorskog
prostora bila mjera u izuzetnim slučajevima, a da bi se važnost trebala pridavati
dekriminalizaciji ili preklasifikaciji krivičnih djela.
Treća relevantna preporuka je Rec R (99) koja se odnosi na posredovanje u krivičnim
stvarima. Posredovanje je proces kojim se omogućava žrtvi i počiniocu, ukoliko na to
slobodno pristaju, da aktivno sudjeluju u rješavanju pitanja koja proizilaze iz zločina uz
pomoć nepristrasne treće strane ili medijatora. U ovoj se preporuci kaže da bi posredovanje
trebalo biti opšte dostupno u svim fazama krivičnog postupka, bilo kao komplementarno ili
kao alternativa tom postupku.
Četvrta relevantna preporuka se tiče maloljetnika Rec R (2003) 20. Postoje velike razlike
među zemljama članicama Savjeta Evrope, kako u dobi krivične odgovornosti (izmedju 7 i 18
godina) tako i u broju maloljetnika u zatvorima. U Engleskoj i Velsu ih ima 2.500, a u Italiji ih
uopšte nema. To je područje koje je sazrelo za jedan dosljedniji pristup.
Peta, Rec R (2003) 22 koja se odnosi na uslovno oslobadjanje konstatuje da je poželjno
smanjiti dužinu zatvorsklih kazni zbog materijalnih troškova koji predstavljaju teško
opterećenje za društvo i pritvor često ima negativne efekte i ne uspijeva u rehabilitaciji. U ovoj
preporuci se napominje da se uslovno oslobađanje progresivno smanjuje, upravo zbog
promjena u vrstama krivičnih djela, stavova komisija za uslovne kazne i drugih tijela, kao i
zbog nedostatka supervizije.
25

Pored ovih preporuka Savjeta Evrope, postoje i drugi međunarodni instrumenti koji su
relevantni za izricanje kazni. Ujedinjene Nacije, na primjer, podstiču razvoj alternativnih
pristupa, a Komisija Evropske Unije je prošle godine publikovala Green Paper o
aproksimaciji, uzajamnom priznavanju i izvršenju krivičnih sankcija. Ovo ukazuje na prve
pokušaje ka stvaranju zone slobode, bezbjednosti i pravde sa postepenim usvajanjem mjera
kojima će se utvrditi minimalna pravila koja se odnose na kazne. Savjet Mnistara je dogovorio
minimalne nivoe maksimalnih kazni za jedan broj krivičnih djela sa međunacionalnim
elementima. To su falsifikovanje eura, pranje novca, terorizam i seksualna eksploatacija djece.
U ovom dokumentu se postavlja pitanje da li ima potrebe za evropskim smjernicama ili
informacionim sistemom i nameću praktična pitanja o tome da li se kriminalci mogu
premještati u zemlje sa blažim kaznama, o transferu zatvorenika i relativnim ovlašćenjima
države u kojoj se donosi presuda i države u kojoj se ona izvršava.
Sadržaj
Ključni elementi ove preporuke Savjeta Evrope o dosljednosti u izricanju kazni odnose se na
potrebu da se:
- ima jasno obrazloženje za izricanje kazne; to svakako ne može biti stvar hira sudije
- uoči srazmjernost; kazne moraju odražavati ozbiljnost zločina
- izbjegne nepotrebna strogost
- smanji broj zatvorskih kazni i
- izbjegne diskriminacija po osnovu rase, boje, pola, nacionalnosti, religije, društvenog
statusa ili političkog uvjerenja.
Kazne bi trebale da uzimaju u obzir uticaj na počinioca, što podrazumijeva da se prećutno
odvraća od mandatornih kazni.
Ove elemente treba staviti na snagu kroz jednu koherentnu strukturu kazni, sa propisanim
opsegom kazni ili početnim tačkama za određena krivična djela. Takvi opsezi ili početne
vrijednosti bi se mogli odrediti u pisanom pravu ili smjernicama, djelovanjem
komisija/komiteta za pitanja izricanja kazni ili putem cirkularnih obavještenja ministarstva.
Struktura kazni treba da bude takva da omogući da zatvor bude posljednje pribježiste, sa
zakonodavnim restrikcijama o njegovom korišćenju. Nezatvorske kazne bi trebalo gradirati u
skladu sa zahtjevima koje nameću, a novčane kazne propisivati na nivou na kojem se mogu
platiti. Zatvor treba izbjegavati za neplaćanje i kršenja drugih kazni, zatvor ne treba da bude
automatska reakcija.
Ova preporuka takođe konstatuje da treba odrediti otežavajuće i olakšavajuće faktore, kao i da
se prethodne osude ne uzimaju u obzir mehanički ili nesrazmjerno. Sudovi treba da daju
obrazloženje svojih odluka.
Uticaj
Profesor Andrew Ashworth, ekspert koji je pomagao u izradi ove preporuke, zaključio je
pišući 2002 god. da se o ovoj preporuci svakako malo raspravljalo u Zapadnoj Evropi.
Napomenuo je da se ona koristila u Sloveniji i drugim novim državama članicama, ali
pozivajući se na neslaganje između onih u Savjetu Evrope koji žele harmonizaciju između
26

zemalja i onih koji misle da je krivično pravosuđe stvar samih država članica, zaključio je da
je «ono što je na kraju trijumfovalo bila apatija». Ovo bi moglo biti jedno pretjerano negativno
gledište.
Razumljivo je što neko može imati ovako mišljenje, dovoljno je samo pogledati stope
zatvorskih kazni. Tabela 1. prikazuje variranja u tim stopama medju zemljama članicama
Savjeta Evrope, od Rusije koja zatvara preko 500 na svakih 100.000 svojih stanovnika, do
Islanda koji stavlja u zatvor manje od 50. Tabelom su uključene i zemlje Jugoistočne Evrope.
U Tabeli 2. su date promjene u zatvorskoj populaciji u periodu izmedju 1998 i 2005 god.. Sve
zemlje su, osim Rusije i Kosova, pokazale porast u stopama. Sta još možemo reći o
dosljednosti?
Prvo, u mnogim zemljama je zabilježen porast divergencije od sudova kada su u pitanju
maloljetnici i mlađi pocinioci. Slovenija je jedan primjer. Drugo, u nekim zemljama, poput
Austrije, Belgije i UK, dolazi do razvoja medijacije i alternativnih pristupa. Treće, kod
zapadnih zemalja u cjelini zabilježena je blaža reakcija na krivična djela krađe i posjedovanje
malih količina droge za ličnu upotrebu. To nije obavezno slučaj i sa istočnim zemljama.
Prison population rates
600
500
400
Rate
300
200
100
0
Russia
Bulgaria
England & Wales
Montenegro
Albania
Serbia
Greece
Macedonia
Country
B&H R. Srpska
Croatia
Kosovo
B&H Federation
Slovenia
Iceland
Tabela 1. Stope zatvorske populacije (na 100.000 stanovnika) u odabranim zemljama
članicama Savjeta Evrope u 2005. god.
27

Prison Population Rates
800
700
600
500
Rate
400
300
200
100
0
Russia
Bulgaria
England & Wales
Montenegro
Albania
Serbia
Greece
Macedonia
Country
B&H R. Srpska
Croatia
Kosovo
B&H Federation
Slovenia
Iceland
Tabela 2. Stope zatvorske populacije u 1998 (crna/desno) i 2005 (siva/lijevo)
S druge strane, oštrije kazne se koriste za krivična djela koja uključuju nabavku ili trgovinu
drogama. Seksualna krivična djela, posebno silovanja i ona protiv djece, trgovina ljudima,
rasno motivisani zločini i nasilje – svima njima se pristupa na strožiji način. Broj zatvorenika
koji izdržavaju doživotnu i duge zatvorske kazne se povećao (što je predmet posebnog
izlaganja na ovom skupu). Dolazi i do re-evaluacije šteta i razvoja politike bifurkacije ili
pristupa dvostrukog kolosjeka izricanju kazni.
Otprilike svake druge godine susreću se ljudi koji se nalaze na čelu zatvorskih uprava iz 46
zemalja Savjeta Evrope. Na njihovom skupu u Strazburu novembra 2002 god., razmatrano je
pitanje povećanja zatvorske populacije i shodno tome, problemi prenatrpanosti zatvora. U
svom završnom izvještaju komentarisali su da
na nivoe zatvaranja u svakoj zemlji mnogo više utiču političke odluke nego nivoi krivičnih
djela ili stope otkrivanja krivičnih djela. Jedno društvo može da odabere da ima visoku ili
nisku stopu zatvorskih kazni i taj izbor se odražava na šeme izricanja kazni koje usvajaju
pojedine sudije. Posljednjih godina, jedan broj evropskih zemalja, posebno zapadnih, odlučuje
se bilo iz uvjerenja ili neznanja, da ima više stope zatvorskih kazni. One su to uradile
uvodjenjem legislative koja je više kažnjiva ili kao rezultat toga što su političari i mediji
podsticali sudske vlasti da šalju više ljudi u zatvore i to na duže vremenske periode.
Nesumnjivo, u mnogim zemljama politička i medijska rasprava o zločinu danas igra veću
ulogu u krivičnom pravosuđu nego ranije. Ono što je neophodno jeste alternativna rasprava o
zločinu ili njena zamjena u kojima će zatvorska kazna, i dakako izricanje kazne igrati manje
centralnu ulogu. Bez obzira da li će to biti rasprava usmjerena više na prevenciju socijalnog
zločina ili na alternativne pristupe, bez nje teško da možemo očekivati suštinski progres u
primjeni ove ili nekih drugih ključnih preporuka.
28

Nada Mihajlović
Predsjednik Trećeg opštinskog suda u Beogradu
Nadzor nad izvršenjem krivičnih sankcija od strane sudstva
- uloga i odgovornost sudije -
Treći Opštinski sud u Beogradu, je sud koji je nadležan za postupanje u predmetima za
izvršenje krivičnih sankcija, izrečenih pravnosnažnim presudama svih sudova sa teritorije
grada Beograda. Naime, na području grada Beograda postupa devet opštinskih sudova kao
prvostepeni i Okružni sud, koji postupa kao prvostepeni i drugostepeni sud, odlučujući po
žalbama na odluke prvostepenog suda. Između postojećih opštinskih sudova, izvršena je
funkcionalna podela nadležnosti Zakonom o sedištima i područjima sudova i Javnih
tužilaštava, te tako propisano da je Treći opštinski sud nadležan da postupa u izvršenju
krivičnih sankcija za sve sudove sa područja grada, prema licima koja imaju prebivalište ili
boravište na teritoriji grada, u vreme donošenja pravnosnažne presude, što znači da postupa u
izvršenju krivičnih sankcija prema ovim licima, osuđenim pravnosnažnim presudama drugih
sudova van teritorije grada. Imajući u vidu brojnost sudova, broj osuđenih lica na kaznu
zatvora, u Trećem opštinskom sudu formirano je posebno Odeljenje za izvršenje krivičnih
sankcija, koje je 2001. godine imalo 1899 predmeta u radu 2002. godine 2296 predmeta, 2003.
godine - 2972 predmeta, 2004. godine - 1371 predmet u radu.
Uloga suda, u opštem krivičnom postupku završava se donošenjem odluke, kojom se odlučuje
o krivično pravnoj stvari. Kada presuda kojom je izrečena krivična sankcija postane
pravnosnažna, zasniva se jedan od krivičnog postupka potpuno odvojen izvršno pravni odnos,
u kome posebni, državni organi, po pravilu upravni, pristupaju izvršenju krivične odluke i
kada se na praktičan način ostvaruje svrha svake propisane i izrečene krivične sankcije.
U krivičnom zakonodavstvu Republike Srbije primenjuju se krivične sankcije propisane
Osnovnim krivičnim zakonom i to kazne, uslovna osuda, sudska opomena, mere bezbednosti,
vaspitne mere. Opšta svrha njihovog propisivanja i izricanja je suzbijanje društveno opasnih
delatnosti, kojima se povređuju ili ugrožavaju društvene vrednosti, zaštićene krivičnim
zakonodavstvom.
Izvršenju svih krivičnih sankcija pristupa se kada odluka kojom je izrečena postane
pravnosnažna, i kada za izvršenje nema zakonskih smetnji. Izuzetno kada je to Zakonom
propisano, sa njihovim izvršenjem može se otpočeti i pre pravnosnažnosti odluke. U Republici
Srbiji samo izvršenje kazni zatvora, maloletničkog zatvora, mera bezbednosti obaveznog
lečenja i čuvanja u zdrastvenim ustanovama, mera bezbednosti obaveznog lečenja alkoholičara
i narkomana, kao i izvršenje vaspitne mere upućivanjem u vaspitno popravni dom, organizuje,
sprovodi i nadzire Uprava za izvršenje zatvorskih sankcija, koja je kao organ uprave u sastavu
Ministarstva pravde Republike Srbije. Postupak izvršenja krivičnih sankcija, prava i obaveze
lica prema kojima se izvršavaju sankcije, organizacija uprave, nadzor nad njenim radom,
uređuje se Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija. U Republici Srbiji primenjuje se Zakon
koji je stupio na snagu 01. januara 1998. godine, ali je u toku postupak donošenja novog
Zakona, a inače Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija propisano je da se u okviru Uprave
osnivaju zavodi određenog tipa i vrste i to:
29

1. Kazneno-popravni zavod i Okružni zatvor - za izvršenje kazne zatvora
2. Kazneno-popravni zavod za žene - za izvršenje kazne zatvora i maloletničkog
zatvora izrečenih ženama,
3. Kazneno-popravni zavod za maloletnike - za izvršenje kazne maloletničkog zatvora.
4. Zatvorska bolnica - za lečenje osuđenih i pritvorenih lica,
5. Psihijatrijski zavod - za izvršenje mera bezbednosti obaveznog psihijatrijskog
lečenja i čuvanja u zdravstvenoj ustanovi i obaveznog lečenja alkoholičara i narkomana.
6. Vaspitno-popravni dok za izvršenje vaspitne mere upućivanja u vaspitno-popravni
dom.
7. Zavod za ispitivanje ličnosti osuđenih.
Prema stepenu obezbeđenja i načinu postupanja sa osuđenima, zavodi mogu biti:
1. OTVORENOG TIPA - gde ne postoji prepreka za bekstvo u smislu da u njima ne postoji ni
fizičko niti materijalno obezbeđenje koje bi predstavljalo prepreku osuđenim licima za
bekstvo. Postupak prema osuđenim licima se zasniva na njihovoj samodisciplini i ličnoj
odgovornosti. Nadzor nad životom i radom osuđenih lica odnosno njihovim kretanjem vrše
samo vaspitači.
2. POLUOTVORENOG TIPA - u tim zavodima postoji naoružana straža, ali se njena funkcija
ne sastoji u sprečavanju bekstva osuđenih lica, već u održavanju reda i rada osuđenih lica te
njihovog kretanja u skladu sa postojećim propisima i aktom o kućnom redu.
3. ZATVORENOG TIPA - zavodi koji se odlikuju postojanjem fizičkog i materijalnog
obezbeđenja protiv bekstva osuđenika kao što su naoružana straža, ogradni zidovi, ograda od
žice, tehnička sredstva i druge mere za obezbeđenje koje predstavljaju prepreku za bekstvo
osuđenih lica.
4. STROGO ZATVORENOG TIPA - zavodi koji se razlikuju od zavoda zatvorenog tipa samo
po intezitetu mera obezbeđenja i načinu postupanja sa osuđenih licima. U njima su mere
obezbeđenja po načinu i vrsti postupanja iste kao i zavodima zatvorenog tipa ali jačeg stepena,
što znači da je ovde povećan broj pripadnika službe za obezbeđenje pod oružjem, da je
pojačan nadzor nad kretanjem osuđenih lica, da postoji modernija, savremenija i
bezbednosnija infrastruktura.
U zavodima mogu postojati otvorena, poluotvorena i zatvorena odeljenja, koja omogućavaju
razvrstavanje osuđenika primenom savremenih penoloških metoda. Time se u stvari stvaraju
neophodne pretpostavke za individualizaciju izrečene krivične sankcije. Ovakva odeljenja
postoje u svim zavodima bez obzira na tip zavoda o kome se radi. Na ovaj način je postignuto
postojanje što svestranije i preciznije a u krajnjoj liniji i efikasnije interne klasifikacije
osuđenih lica prema kojima se mogu primenjivati odgovarajući prevaspitni i popravni tretmani
i programi resocijalizacije. Raspoređivanje osuđenih lica u pojedina odeljenja u sastavu
zavoda određenog tipa može se vršiti po različitim objektivnim i subjektivnim kriterijumima
među kojima posebno se izdvajaju: vrsta učinjenog krivičnog dela, visina izrečene kazne,
raniji život osuđenog lica, starosno doba, zdravstveno stanje, stepen obrazovanja i
profesionalna orijentacija itd. Među subjektivnim kriterijumima posebno se ističu lična i
kriminološka svojstva osuđenog lica o čemu svoj sud daje posebni stručni tim, koji za vreme
boravka osuđenog u zavodu za ispitivanje ima mogućnost i prilike da se detaljno upozna sa
ličnošću i osobinama osuđenog lica. U Republici Srbiji postoji više od 20 Zavoda za izvršenje
sankcija, a zavodi se osnivaju aktom Vlade Republike Srbije, kojim se istovremeno određuje
vrsta, tip i sedište zavoda. Upućivanje osuđenih lica u Zavode za izvršenje krivičnih sankcija
vrši se prema rasporednom rešenju Ministarstva pravde Republike Srbije. Tako je propisano
da Treći opštinski sud u Beogradu, upućuje osuđena lica muškog i ženskog pola, strane
30

državljane i lica bez državljanstva ženskog pola, bez obzira na dužinu izrečene kazne zatvora u
Kazneno-popravni zavod u Požarevcu, da u Kazneno-popravni zavod Padinska skela upućuje
osuđena lica muškog pola, kojima je izrečena kazna zatvora u trajanju do 6 (šest) meseci kao i
strane državljane i lica bez državljanstva muškog pola kojima je izrečena kazna zatvora u
trajanju do 30 (trideset) dana, u Kazneno-popravni zavod Sremska Mitrovica upućuje strane
državljane i lica bez državljanstva muškog pola kojima je izrečena kazna zatvora u trajanju
dužem od 30 (trideset) dana, u Kazneno-popravni dom - bolnica u Beogradu upućuje lica oba
pola sa teritorije Republike kojima je izrečena mera bezbednosti obaveznog psihijatrijskog
lečenja i čuvanja u zdravstvenoj ustanovi, mera bezbednosti obaveznog lečenja alkoholičara i
narkomana a u Kazneno-popravni dom za osuđene maloletnike u Valjevu upućuje osuđena
lica sa područja Republike i to lica muškog pola osuđena na kaznu maloletničkog zatvora i lica
muškog pola prvi put osuđena koja u momentu upućivanja nisu starija od 23 godine i čija
kazna zatvora iznosi 1 (jednu) i više od jedne godine ali ne i preko 10 (deset) godina.
U POSTUPKU IZVRŠENJA KAZNE ZATVORA uloga suda ogleda se u tome što je isti kada
je presuda postala pravnosnažna i izvršna, nadležan za upućivanje osuđenog lica na
izdržavanje kazne, dakle u radnjama koje predhode samom izvršenju. Postupak upućivanja
osuđenog lica u Zavod za izvršenje kazne različito je određen u zavisnosti od nadležnosti suda
koji je izrekao presudu i zavisno od prebivališta ili boravišta osuđenog lica. Za upućivanje na
izdržavanje kazne zatvora nadležan je Opštinski sud prema prebivalištu ili boravištu osuđenog
lica u vreme kada je odluka kojom je kazna izrečena postala pravnosnažna. Međutim, ako sud
koji je doneo prvostepenu odluku nije nadležan za upućivanje osuđenog lica na izdržavanje
kazne zatvora, taj sud je dužan da izvršnu odluku dostavi nadležnom sudu u roku od 3 dana od
dana kada je odluka postala izvršna. A nadležni sud dalje je dužan da u roku od 3 dana, od
dana prijema odluke, pristupi upućivanju osuđenog lica na izdržvanje, tako što pismeno nalaže
osuđenom licu da se određenog dana javi na izdržavanje kazne zatvora i istovremeno
obaveštava Zavod za izvršenje kazne o datumu javljanja osuđenog lica uz dostavljanje izvršne
odluke i podataka o ličnosti osuđenog. Ako se osuđeni koji je uredno pozvan ne javi u zavod
sud naređuje njegovo dovođenje, a ako se osuđeni krije ili je u bekstvu sud naređuje izdavanje
poternice po kojoj dalje postupa Ministarstvo unutrašnjih poslova - odeljenje za potrage.
U postupku upućivanja osuđenog lica na izdržavanje kazne, moguće je da se osuđenom odloži
početak izvršenja kazne zatvora. Odlaganje izvršenja kazne zatvora moguće je na molbu
osuđenog lica iz razloga propisanih Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija:
1. Ako je osuđeni oboleo od teške akutne bolesti - dok bolest traje,
2. Ako je osuđena žena navršila 6 mjeseci trudnoće ili ima dete mlađe od jedne godine
- najduže do navršene treće godine života deteta,
3. Zbog smrti ili teške bolesti bračnog druga, deteta, usvojenika, roditelja ili usvojioca
osuđenog - najduže 3 (tri) meseca od dana odlaganja,
4. Ako je supruga osuđenog na 3 meseca pred porođajem ili je od njenog porođaja
proteklo manje od 6 meseci, a nema drugih članova domaćinstva koji bi joj pomogli - najduže
6 (šest) meseci od dana odlaganja,
5. Ako su zajedno sa osuđenim na izdržavanje kazne pozvani njegov bračni drug ili
drugi član zajedničkog domaćinstva ili je neko od njih već u zatvoru najduže 6 meseci od dana
odlaganja,
6. Ako je osuđenom odlaganje potrebno zbog neodloženih poljskih ili sezonskih
radova ili radova izazvanih kakvim udesom, a u porodici osuđenog nema potrebne radne snage
- najduže 3 (tri) meseca od dana odlaganja,
31

7. Ako je osuđeni obavezan da završi započeti posao usled čijeg neizvršenja može da
nastane znatna šteta - najduže 3 (tri) meseca od dana odlaganja,
8. Ako je osuđenom odlaganje potrebno zbog završetka školovanja ili polaganja ispita
za koji se pripremao - najduže 6 (šest) meseci od dana odlaganja.
Molba osuđenog lica za odlaganje izvršenja kazne podnosi se u roku od 3 dana od dana
prijema naloga za izdržavanje kazne, uz molbu osuđeno lice podnosi dokaze za razloge koje je
naveo u molbi. Molba se podnosi predsedniku nadležnog suda koji je dužan da u roku od 3
dana od dana prijema molbe o istoj odluči. Kad uz molbu nisu priloženi dokazi, predsednik
Opštinskog suda nalaže osuđenom da ih dostavi u roku od 8 dana i upozorava ga da će u
suprotnom molbu odbaciti. Neblagovremenu molbu, molbu koju podnese neovlašćeno lice, i
molbu uz koju nisu blagovremeno priloženi dokazi, predsednik Opštinskog suda odbacuje.
Osim ovog rešenja predsednik Opštinskog suda može doneti rešenje kojim se odbija molba
kao neosnovana. Protiv prvostepenog rešenja osuđeno lice može izjaviti žalbu u roku od 3 (tri)
dana od dana prijema predsedniku nadležnog Okružnog suda. Molba za odlaganje zadržava
izvršenje kazne do pravnosnažnosti rešenja o molbi. Predsednik nadležnog suda, koji prilikom
odbijanja drugi put podnete molbe, utvrdi da se pravo na molbu zloupotrebljava, odlučiće da
žalba ne zadržava izvršenje kazne.
Početak izvršenja kazne računa se od dana kada se osuđeni javi u Zavod za izvršenje kazne. Po
stupanju, u zavod za izvršenje kazni osuđeni se internim raspoređivanjem razvrstavaju u
odgovarajuće vaspitne grupe, shodno vrsti krivičnih dela, ličnim svojstvima i programu za
postupanje. Tokom boravka u Zavodu tretman osuđenih lica zasnovan je na principu
humanosti, principu zakonitosti, principu individualizacije i principu skupnog izdržavanja,
tako da osuđeni ima pravo na čovečno postupanje, koje se ogleda u poštovanju dostojanstva,
neugrožavanju telesnog i duševnog zdravlja, pravo na smeštaj koji odgovara savremenim
higijenskim uslovima i mesnim klimatskih prilikama, ishranu pogodnu da održi dobro zdravlje
i snagu, besplatno rublje, odeću, obuću, da nadležnim organima upućuje podneske,
neograničeno dopisivanje o svom trošku, telefonske razgovore, pravnu pomoć, posete bračnog
druga, dece, usvojenika, roditelja, usvojioca, i srodnika u pravoj liniji i pobočnoj do četvrtog
stepena, posete punomoćnika, prijem paketa, pravo i obavezu da radi, koje mora biti
svrsishodan i ne sme biti ponižavajući, pravo na naknadu za rad, zaštitu na radu, dnevni,
nedeljni i godišnji odmor, zdravstvenu zaštitu, da koristi dnevnu i periodičnu štampu, čita
knjige, osnovno i srednje obrazovanje, verska prava (verski obred, da drži i čita versku
literaturu, posete sveštenika), pravo na pritužbe upravniku Zavoda zbog povrede prava i
drugih nepravilnosti koje se u Zavodu čine prema njemu. U predlogu novog Zakona kao pravo
osuđenog lica navodi se i pravo da protiv konačne odluke kojom je osuđenom tokom izvršenja
kazne zatvora ograničeno ili povređeno neko pravo osuđeni ima pravo i na sudsku zaštitu, koja
se ostvaruje u upravnom sporu, podnošenjem tužbe o kojoj odlučuje nadležni sud u roku od 15
(petnaest) dana od dana prijema tužbe.
Osuđeni se otpušta iz zavoda onog dana kada mu je istekla kazna o čemu je Zavod dužan da u
roku od 8 dana nakon otpuštanja osuđenog obavesti sud, koji ga je uputio na izdržavanje
kazne.
Kako je u okviru opšte svrhe krivičnih sankcija propisano da je svrha kažnjavanja pored
vaspitnog uticaja na druge da ne čine krivična dela i jačanja morala i uticaja na razvijanje
društvene odgovornosti i discipline građana i sprečavanja učinioca da čini krivična dela i
njegovo prevaspitavanje, može se reći da se nadzor suda u pogledu izvršenja kazne zatvora
manifestuje kroz institut uslovnog otpusta.
32

USLOVNI OTPUST je institut koji se sastoji u puštanju osuđenika na slobodu, koji je izdržao
jednu polovinu kazne zatvora, a izuzetno jednu trećinu kazne, pod uslovom da do isteka
vremena za koju je izrečena kazna ne učini novo krivično delo. To je institut koji omogućava
da se izrečena kazna ne izvrši do kraja, ali je zakonom određeno minimalno trajanje izrečene
kazne zatvora, kako bi se kazni zatvora i njenom konkretnom realizovanju obezbedila njena
sadržina, koju ima u sistemu kazni. Uslovni otpust se daje osuđenicima koji su svojim
ponašanjem, disciplinom i radom za vreme izvršenja kazne pokazali da su se prevaspitali u
dovoljnoj meri, da se može očekivati da neće vršiti krivična dela i da će moći kao takvi da se
uključe bez teškoće u normalne tokove života na slobodi. Postupak za puštanje na uslovni
otpust pokreće se na molbu osuđenog o kojoj odlučuje sud opšte nadležnosti, tj. sud koji je
doneo presudu u prvostepenu i to u krivičnovanpretresnom veću. Odlučujući o molbi veće
proverava da li je proteklo vreme propisano Zakonom i izveštaj Zavoda u kojem je osuđeni
izdržavao kaznu zatvora o njegovom vladanju, radu i drugim okolnostima koje pokazuju da li
je postignuta svrha kažnjavanja. Ako molbu ne odbaci, krivičnovanpretresno veće donosi
odluku, pošto prethodno pribavi mišljenje tužioca koje postupa pred tim sudom. Uslovni
otpust je institut koji je dat kao mogućnost uživanja jedne pogodnosti osuđenima, u zavisnosti
od njihovog ponašanja i postignutog stepena prevaspitavanja, koji kao takva može da ispolji
značajne prevaspitne uticaje na osuđenike, afirmiše ih u popravljanju i prevaspitavanju.
Takođe i kroz INSTITUT POMILOVANJA sud koji je doneo odluku u prvom stepenu na
određeni način učestvuje u izvršenju kazne, tako što postupajući po molbi osuđenog lica, ako
istu ne odbaci, od zavoda u kojem je osuđeni izdržavao kaznu pribavljaju izveštaj i podatke
značajne za odlučivanje o molbi, te na osnovu molbe, izveštaja i spisa krivičnog predmeta
sastavlja referat u kome razmatra molbu, izlaže i obrazlaže svoje mišljenje o opravdanosti
molbe. Referat, ove priloge, zapisnik o vođenju i glasanju dostavlja Ministarstvu pravde, da bi
o molbi za pomilovanje odlučio Predsednik Republike, odnosno Predsednik države, koji mogu
poimenično određenom licu dati potpuno ili delimično oslobođenje od izvršenja kazne, ili
zameniti izrečenu kaznu blažom kaznom ili uslovnom osudom.
U odnosu na IZVRŠENJE KRIVIČNIH PRESUDA INOSTRANOG SUDA, Zakonom o
krivičnom postupku propisano je da će domaći sud izuzetno izvršiti pravnosnažnu presudu u
odnosu na sankciju koju je izrekao inostrani sud, ako je to predviđeno međunarodnim
ugovorom ili na osnovu uzajamnosti i ako sankciju izrekne i domaći sud prema krivičnom
zakonodavstvu domaće države. Kako je državna zajednica Srbije i Crne Gore juna meseca
2001. godine ratifikovala Evropsku konvenciju o transferu osuđenih lica prema kojoj se lice
osuđeno na teritoriji jedne države potpisnice konvencije može radi izdržavanja kazne prebaciti
na teritoriju druge države potpisnice radi izdržavanja kazne pod uslovima propisanim u
konvenciji, a kako je ranije sa državama Austrijom, Kraljevinom Danskom, Republikom
Turskom i drugim zaključeni ugovori o međunarodnoj pravnoj pomoći, to je Zakonom o
krivičnom postupku regulisano izvršenje stranih presuda u pogledu krivične sankcije.
Izvršenje strane presude nastupa na molbu stranih organa vlasti, a zainteresovano lice može
staviti takav predlog nadležnom organu zemlje u kojoj je doneta presuda. Zakonom o
krivičnom postupku propisano je da je za postupanje mesno nadležan sud prema poslednjem
prebivalištu našeg državljanina, a stvarna nadležnost Zakonom o sudovima Republike Srbije
poverena je Okružnom sudu koji odluku donosi u sednici krivičnovanpretresnog veća. To je
postupak u kome se faktički presuda stranog suda u pogledu odluke o krivičnoj sankciji menja
odlukom domaćeg suda, koje ima zadatak da uskladi stranu odluku sa domaćim sudom u cilju
omogućavanja izvršenja sankcije. U izreku svoje presude, domaći sud unosi u potpunosti
izreku strane presude, a zatim izriče sankciju, koja ne može biti strožija od inostrane, ni od
33

najviše propisane za to krivično delo po domaćem Zakonu. Zakon o krivičnom postupku
govori o izvršenju inostrane presude u odnosu na sankciju, a u pojedinačnim ugovorima koje
je naša zemlja potpisala kao i u konvenciji, izvršenje se ograničava na kaznu zatvora,
zavodske vaspitne mere i bolničke mere bezbednosti kao i na nadzor nad uslovno osuđenim i
uslovno otpuštenim licima. Kada presuda domaćeg suda postane pravnosnažna ona se
dostavlja na izvršenje sudu nadležan za izvršenje krivične sankcije. Time prestaje pravo
države suđenja na izvršenje krivične sankcije, ali ona može otkloniti ustupanje izvršenja sve
do predaje osuđenog vlastima domaće države.
I konačno kada se pojavi sumnja o DOZVOLJENOSTI IZVRŠENJA SUDSKE ODLUKE, ili
o računanju kazne, te tako i kada nastupi apsolutna zastarelost izvršenja krivične sankcije, tada
odluku posebnim rešenjem donosi predsednik veća suda koji je sudio u prvom stepenu. U
slučaju da je nastupila apsolutna zastarelost izvršenja krivične sankcije obustavlja se postupak
izvršenja kazne, a ako se pojavi sumnja u pogledu pravnosnažnosti ili izvršnosti presude,
rešenjem se stavlja van snage klauzula pravnosnažnosti odnosno klauzula izvršnosti.
Iz svega navedenog, može se reći da se uloga suda u postupku izvršenja kazne zatvora odnosi
na početak i okončanje kazne, a ne i na samo sprovođenje izvršenja, način i postupanje sa
osuđenikom tokom izvršenja kazne. Činjenica da je zatvorska kazna najmasovnija krivična
sankcija u svim kaznenim sistemima pa i u našem, da kao vremenska kazna zavodskog
karaktera pruža velike mogućnosti u postupku prevaspitavanja i rehabilitacije osuđenika, koji
treba da posle izdržane kazne nastavi da živi društveno usklađenim životom na slobodi, navodi
na zaključak da je izvršenje kazne zatvora predmet posebnog interesovanja tim pre što
zatvorske kazne izdržavaju lica sa manjim ili većim nedostacima u ličnosti, koja nisu uspela da
se pravilno socijalizuju na bazi izgradnje pozitivnih shvatanja o vrednostima, pozitivnih
stavova, navika i drugih ličnih kvaliteta. Takođe, ako se ima u vidu da se odnosi na brojnu
osuđeničku populaciju, da od uspešnosti procesa prevaspitavanja u postupku njenog izvršenja,
zavisi i efikasnost i borba protiv društveno opasnih ponašanja, kriminaliteta i delikvencije,
onda se kao nesumnjiv nameće zaključak da je izvršenje kazne zatvora predmet pojačane
pažnje društva. Kao takvo čini mi se da između suda koji izriče kaznu i Zavoda u kojem se
izvršava kazna mora da postoji tešnja veza ne samo u pogledu upućivanja i optpuštanja
osuđenika već i u odnosu na sam način izvršenja sankcija, pogotovo ako se ima u vidu da sud
u postupku upoznaje osuđenika, pogotovo ako je bilo potrebe za njegovim
neuropsihijatrijskim veštačenjem ili nekim drugim veštačenjem kojim je sagledana ličnost
osuđenika i da tako sud eventualno može da sugeriše, raspored osuđenika u odeljenju, odnos i
način postupanja prema njemu tokom izvršenja kazne.
Sa druge strane PREMA MALOLETNIM DELIKVENTIMA i u postupku izvršenja krivičnih
sankcija od strane samog suda poklanja se velika pažnja. Razlog tome je što se maloletni
delikventi u velikoj meri razlikuju po svojim socijalnim, psihičkim i psiho-fizičkim svojstvima
od odraslih izvršilaca krivičnih dela. Oni imaju poseban razvoj i posebna svojstva, koja se
moraju uzeti u obzir prilikom normiranja i izricanja krivičnih sankcija prema maloletnicima
vaspitne mere su osnovne mere čiji je osnovni cilj prevencija i resocijalizacija maloletnika što
se postiže pružanjem zaštite i pomoći maloletnim učiniocima, vršenjem nadzora nad njima
njihovim stručnim osposobljavanjem i razvijanjem njihove ličnosti, vaspitanje,
prevaspitavanje, pravilan razvoj.
VASPITNE MERE koje se izriču u našem pravnom sistemu maloletnim učiniocima krivičnih
dela dele se na mere vaninstitucionalnog karaktera i institucionalnog karaktera.
Vaninstitucionalne mere su:
34

1. Disciplinske mere i to ukor i upućivanje u disciplinski centar,
2. Mere pojačanog nadzora i to kao mere pojačanog nadzora od strane roditelja, od strane
druge porodice, od strane organa starateljstva, koje ne mogu trajati kraće od 1 (jedne) godine
ni duže od 3 (tri) godine, ali se odlukom suda ne određuje njihovo trajanje, već se kasnije,
naknadno o njima odlučuje.
Institucionalne mere su:
1. Upućivanje u vaspitnu ustanovu u trajanju od 6 (šest) meseci do 3 (tri) godine.
2. Upućivanje u vaspitno popravni dom u trajanju od 1 (jedne) do 5 (pet) godina.
3. Upućivanje u specijalnu ustanovu u trajanju do 5 (pet) godina, koje se izriču maloletniku
koji je navršio 14 godina a nije navršio 16 godina života (mlađi maloletnik).
Dok se maloletniku uzrasta od 16-18 godina (stariji maloletnik), može pored vaspitnih mera i
izreći maloletnički zatvor.
Kod izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima odnos suda je drugačiji u tom smislu što
sud osim što vodi krivični postupak i donosi odgovarajuću odluku, kojom rešava krivično
pravnu stvar, vrši i kontrolno-nadzornu funkciju izvršenja vaspitnih mera, koja ima dva oblika:
kao nadzor nad sprovođenjem i mogućnost njene obustave ili izmene. Nadzor suda nad
sprovođenjem vaspitnih mera zasniva se na činjenici da kod svake krivične sankcije uspeh sa
jedne strane zavisi od pravilnog izbora, a sa druge strane od načina na koji se sankcija
izvršava, naročito kod sankcija čiji je cilj prevaspitavanje. Takođe i na činjenici da se izriču po
pravilu u relativno neodređenom trajanju u okviru zakonom određenog minimuma i
maksimuma. Postizanje cilja konstatuje se u principu na subjektivnan način, procenom suda
koji je vaspitnu meru izrekao, koja se zasniva na objektivnim pokazateljima - mišljenjima
organa starateljstva i upravnika ustanova.
Nadzor suda nad izvršenjem zavodskih mera sprovodi se na dva načina:
1. Obaveštavanjem suda od strane upravnika ustanove u kojoj se izvršava mera svakih 6 (šest)
meseci o vladanju maloletnika,
2. Obilaženjem maloletnika od strane sudija za maloletnike.
Nadzor nad ostalim vaspitnim merama vrši se posredstvom organa starateljstva ili stručnih lica
ako postoje u sudu. Sud se obaveštava o uticaju primenjivanih mera, na ličnost maloletnika,
njegovu resocijalizaciju i prevaspitavanje. Ovaj nadzor regulisan je odredbama Zakona o
krivičnom postupku.
Sud koji je doneo odluku u prvom stepenu (rešenje o vaspitnoj meri), može da izmeni svoju
prvobitnu odluku o vaspitnoj meri, ako postoje uslovi Zakonom propisani i ako se proceni da
je takva izmena potrebna, tako što je ili sam sud to našao, ili na predlog tužioca, organa
starateljstva, upravnika ustanove. U zavisnosti od postignutog uspeha, mera pojačanog
nadzora i zavodska mera može se obustaviti ili izmeniti. Odluku donosi sud u veću za
maloletnike, tako što će pre toga saslušati tužioca, organ starateljstva, upravnika, roditelje,
staraoce, radi upoznavanja sa njihovim mišljenjem obzirom da imaju veća saznanja o
efikasnosti mere i njenim rezultatima, a takođe i pribaviti potrebne izveštaje od ustanove u
koje se izvršava zavodske mera.
KRIVIČNA SANKCIJA MALOLETNIČKOG ZATVORA može se izreći starijem
maloletniku, koji je krivično odgovoran, za krivično delo za koje je Zakonom propisana teža
35

kazna od 5 (pet) godina zatvora, a zbog teških posledica i visokog stepena krivične
odgovornosti, ne bi bilo opravdano izricanje vaspitne mere: Kazna ne može biti kraća od 1
(jedne) godine ni duža od 10 (deset) godina, izdržava se u posebnom zavodu, kaznenopopravnom
domu. Režim prema ovim osuđenicima se znatno razlikuje od režima prema
odraslim, u Kazneno-popravnom domu mogu ostati do 23 godine života, a posle se premeštaju
u Zavod za odrasle, izuzetno i posle 23 godine zbog školovanja ili stručnog osposobljavanja
mogu ostati u Kazneno-porapravnom domu. Prema maloletnim osuđenicima moguć je uslovni
otpust posle izdržane 1/3 kazne, ali ne pre nego što su na izdržavanju kazne proveli godinu
dana.
MERA BEZBEDNOSTI - su posebna vrsta krivičnih sankcija, koje su propisane i izriču se
kada se krivično pravna zaštita ne može ostvariti kaznom. One su okrenute ka učiniocu i
sprečavanju njegove individualne društvene opasnosti. Osnov za njihovo određivanje i
izricanje je opasnost koja preti da će učinilac ponovo izvršiti krivično delo, zbog posebnog
stanja ličnosti učinioca ili zbog nekih drugih kriminogenih uslova. Pri određivanju vste i
trajanja mere, od značaja je sama priroda i stepen opasnosti za buduće vršenje krivičnih dela, a
ne i stepen krivične odgovornosti učinioca. Njihova svrha je da se otkloni stanje ili uslovi, koji
mogu biti od uticaja da učinilac ubuduće vrši krivična dela. Sud može izreći učiniocu
krivičnog dela jednu ili više mera bezbednosti kada postoje uslovi za njihovo izvršenje
predviđeni zakonom.
Mere bezbednosti dele se:
1. Obavezno psihijatrijsko lečenje i čuvanje u zdravstvenoj ustanovi,
2. Obavezno psihijatrijsko lečenje na slobodi,
3. Obavezno lečenje alkoholičara i narkomana,
4. Zabrana vršenja poziva, delatnosti ili dužnosti,
5. Zabrana upravljanja motornim vozilom,
6. Oduzimanje predmeta,
7. Proterivanje stranca.
Obavezno psihijatrijsko lečenje i čuvanje u zdrastvenoj ustanovi izriče se učiniocu koji je
krivično delo učinio u stanju neuračunljivosti ili bitno smanjene uračunljivosti, ako se utvrdi
da je opasan za okolinu i da je radi otklanjanja ove opasnosti potrebno njegovo lečenje i
čuvanje u takvoj ustanovi. Sadržina opasnosti za okolinu jeste verovatnost da će učinilac
ponavljati krivična dela zbog duševne abnormalnosti. Ova mera izriče se na neodređeno
vreme, jer se ne može predvideti vreme koje će biti potrebno za lečenje odnosno koje će biti
potrebno da takvo lice bude opasno za okolinu. Ova mera se ukida kada prestanu razlozi koji
su bili osnov za njeno izricanje. U takvom slučaju sud naređuje da se lice otpusti, međutim sud
može ovu meru zameniti i merom lečenja na slobodi. Ako je izrečena bitno smanjeno
uračunljivom licu, ona se prvo upućuje u ustanovu na lečenje i čuvanje, koja se kada prestanu
uslovi za njegovo zadržavanje upućuje na izdržavanje kazne. Ako je na lečenju proveo kraće
od izrečene kazne, uputiće se na izdržavanje kazne, ali je sud ovlašćen i da ga uslovno otpusti.
Takođe sud to lice može uslovno otpustiti i izreći obavezno psihijatrijsko lečenje na slobodi.
Ove odluke donosi krivičnovanpretresno veće suda koje je izreklo ovu meru. Ovaj sud po
službenoj dužnosti ispituje svakih 9 (devet) meseci osnovanost mere. Zdrastvena ustanova,
organ starateljstva i lice kojem je izrečena mera, mogu sudu podneti predlog za obustavu
mere.
36

Obavezno psihijatrijsko lečenje na slobodi izriče se učiniocu koje je krivično delo učinilo u
stanju neuračunljivosti ili bitno smanjene uračunljivosti, ako je za otklanjanje opasnosti
dovoljno lečenje na slobodi. Ova mera ne može trajati duže od 2 (dve) godine. Ako se ne
podvrgne lečenju, ili lečenje samovoljno napusti, ili i pored lečenja postane toliko opasan za
okolinu da je potrebno njegovo čuvanje i lečenje u ustanovi sud može svojom odlukom izreći
obavezno psihijatrijsko lečenje i čuvanje u ustanovi.
Obavezno lečenje alkoholičara i narkomana izriče se uračunljivom učiniocu krivičnog dela,
uz kaznu ili uslovnu osudu, ako sud ustanovi da je krivično delo izvršeno usled stalne upotrebe
alkohola ili opojnih droga i da postoji opasnost da će okrivljeni usled ove zavisnosti i dalje
vršiti krivična dela. O primeni mere bezbednosti obaveznog lečenja alkoholičara i narkomana
sud odlučuje pošto pribavi nalaz i mišljenje veštaka. Veštak treba da se izjasni o
mogućnostima za lečenje okrivljenog. Lečenje se obavlja u ustanovi za izvršenje kazne ili u
zdrastvenoj ustanovi ili drugoj specijalizovanoj ustanovi, a ako je mera izrečena uz uslovnu
osudu, može biti određeno da se okrivljeni leči na slobodi, i tada može trajati naduže 2 (dve)
godine. Vreme provedeno u ustanovi za lečenje uračunava se u izrečenu kaznu. Pri izricanju
uslovne osude sud može učiniocu naložiti lečenje na slobodi uzimajući pri tome naročito u
obzir spremnost učinioca da se podvrgne takvom lečenju. Ako se učinilac krivičnog dela kome
je naloženo lečenje na slobodi istom ne podvrgne, ili lečenje samovoljno napusti, sud može po
službenoj dužnosti ili na predlog ustanove u kojoj se učinilac lečio ili trebao da se leči, a po
saslušanju Javnog tužioca i učinioca odrediti opozivanje uslovne osude ili prinudno izvršenje
izrečene mere obaveznog lečenja alkoholičara i narkomana u zdrastvenoj ustanovi ili drugoj
specijalizovanoj ustanovi. Pre donošenja odluke sud će po potrebi pribaviti i mišljenje lekara.
Zabrana vršenja poziva, delatnosti ili dužnosti je mera bezbednosti kojom sud može učiniocu
krivičnog dela zabraniti vršenje određenog poziva, određene službe, delatnosti, ili nekih
dužnosti vezanih za raspolatganje, korišćenje državne ili društvene imovine, ako je učinilac
zloupotrebio svoj položaj, vršenje delatnosti ili dužnosti, radi izvršenja krivičnog dela, ili ako
se opravdano može smatrati da bi njegovo dalje vršenje takve delatnosti bilo opasno. Sud
određuje trajanje koje ne može biti kraće od 1 (jedne) godine ni duže od 10 (deset) godina,
računajući od dana pravnosnažnosti presude, s tim da se vreme provedeno u zatvoru ne
uračunava u trajanje ove mere. Posle proteka vremena od 3 (tri) godine, sud može odlučiti da
mera prestane, ukoliko postoje okolnosti koje ukazuju na opravdanost prestanka. Takođe,
moguće je da se mera aktom pomilovanja ukine ili odredi kraće trajanje.
Zabrana upravljanja motornim vozilom je mera koja se izriče učiniocu krivičnog dela kojim se
ugrožava javni saobraćaj. Sud izriče ovu meru ako nađe da postoje okolnosti koje ukazuju da
se dalje upravljanje motornim vozilom od strane učinioca pojavljuje kao opasno. Sud određuje
trajanje ove mere koje ne može biti kraće od 3 (tri) meseca ni duže od 5 (pet) godina. Izričući
meru sud određuje zabranu upravljanja motornim vozilom određene vrste ili kategorije.
Oduzimanje predmeta je mera bezbednosti vezana za opasnost od posedovanja nekog
predmeta od strane učinioca, ili za opasnost od svojstva nekog predmeta, Ova mera nije
upravljena na kažnjavanje učinioca već na otklanjanje neke opasnosti. Za izricanje ove mere
potrebno je da se radi o predmetima koji su upotrebljeni ili namenjeni za izvršenje krivičnog
dela, ili nastala izvršenjem krivičnog dela ako su u svojini učinioca. Međutim, mogu se
oduzeti i predmeti ako nisu u svojini učinioca ako to zatevaju interesi opšte bezbednosti ili
razlozi morala. Mera je fakultativna, ali se Zakonom može odrediti i obavezno oduzimanje.
37

Proterivanje stranca je mera koja se izriče ukoliko boravak stranca na teritoriji države može
predstavljati određenu opasnost za vršenje krivičnih dela u budućnosti, ceneći njegova
svojstva, pobude iz kojih je krivično delo učinjeno, način izvršenja krivičnog dela, i druge
okolnosti koje ukazuju na njegovu nepoželjnost daljeg boravka. Može se izreći u trajanju od 1
(jedne) do 10 (deset) godina ili zauvek. Sud odlukom ne može da odredi prestanak mere, ali se
aktom pomilovanja može odrediti ukidanje ili odrediti kraće trajanje.
NOVČANA KAZNA je predviđena kao posebna sankcija koja se može izreći kao glavna ili
kao sporedna kazna, tako što ne može biti manja od 1.000 (hiljadu) dinara i ne može biti veća
od 200.000 (dve stotine hiljada) dinara, a za krivična dela učinjena iz koristoljublja veća od
800.000 (osam stotina hiljada) dinara. U presudi kojom se izriče novčana kazna određuje se
rok plaćanja novčane kazne koji ne može biti kraći od 15 dana ni duži od 3 (tri) meseca, ali se
u opravdanim slučajevima može dozvoliti da osuđeni isplati novčanu kaznu i u otplatama, s
tim da rok isplate ne može biti duži od 2 (dve) godine. Ako osuđeno lice dobrovoljno ne plati
novčanu kaznu u određenom roku, sud koji je u prvom stepenu izrekao presudu sa novčanom
kaznom bez odlaganja obaveštava izvršni sud. Rešenje kojim se određuje izvršenje novčane
kazne donosi sud po službenoj dužnosti. Novčana kazna naplaćuje se popisom i prodajom
pokretnih stvari osuđenog lica, a kada je to nedovoljno onda prodajom i nepokretnih stvari
osuđenih lica. Kad novčana kazna ne može da se naplati u celini, izvršni sud odmah o tome
obaveštava sud koji je doneo prvostepenu odluku. U tom slučaju dokazi do zamene izvedene
novčane kazne kaznom zatvora i to računajući svakih započetih 200.00 dinara novčane kazne
kao jedan dan zatvora, s tim da zatvor ne može biti duži od 6 (šest) meseci. Ako osuđeni
isplati samo deo novčane kazne, ostatak će se srazmerno pretvoriti u zatvor, a ako osuđeni
isplati ostatak novčane kazne izvršenje kazne zatvora će se obustaviti.
USLOVNA OSUDA je krivična sankcija kojm sud učionicu krivičnog dela utvrđuje kaznu i
istovremeno određuje da se ista neće izvršiti ako osuđeni za vreme koje odredi sud, a koje ne
može biti kraće od 1 (jedne) ni duže od 5 (pet) godina, ne učini novo krivično delo. Njena
svrha je da se prema krivično odgovornom učiniocu ne primeni kazna za manje društveno
opasnost delo, kada to nije nužno radi krivično pravne zaštite i kada se može očekivati da će se
upozorenjem uz pretnju kaznom dovoljno uticati na učinioca da više ne vrši krivična dela. U
slučaju da osuđeni za vreme proveravanja učini jedno ili više krivičnih dela za koje je izrečena
kazna zatvora u trajanju od 2 (dve) godine ili u dužem trajanju sud će OPOZVATI uslovnu
osudu. Ako osuđeni u vreme proveravanja učini jedno ili više krivičnih dela za koje je
izrečena kazna zatvora do 2 (dve) godine ili novčana kazna sud može OPOZVATI uslovnu
osudu, pošto oceni sve okolnosti koje se odnose na učinioca dela, krivično delo, a posebno
njihovu srodnost. Ako OPOZOVE uslovnu osudu sud će izreći JEDINSTVENU KAZNU i za
ranije učinjeno i novo krivično delo, uzimajući kaznu iz opozvane uslovne osude kao
utvrđenu.
Ako ne opozove uslovnu osudu sud može za novo krivično delo izreći uslovnu osudu ili kaznu
zatvora. Sud može opozvati uslovnu osudu, ako posle njenog izricanja utvrdi da je optuženi
izvršio krivično delo, pre nego što je uslovno osuđen i ako oceni da ne bi bilo osnova za
izricanje uslovne osude da se za to delo ranije znalo. Takođe, ako je uslovnom osudom
osuđenom određeno ispunjenje neke obaveze, a on ne ispuni tu obavezu u roku određenom
presudom, sud može u okviru vremena proveravanja, produžiti rok za ispunjenje obaveze ili
opozvati uslovnu osudu i izreći kaznu koja je utvrđena u uslovnoj osudi. Sud mora ispitati
razloge neispunjenja obaveze, pa ako utvrdi da su razlozi opravdani može produžiti rok ili
zameniti drugom odgovarajućom obavezom. Uslovna osuda može se opozvati u toku vremena
proveravanja. Ako osuđeni u tom vremenu učini krivično delo, a to presudom bude utvrđeno
38

posle isteka vremena proveravanja, uslovna osuda može se opozvati najdocnije u roku od 1
(jedne) godine od kada je proteklo vreme proveravanja. Isto važi i za neispunjenje neke
obaveze koja je osuđenom određena u uslovnoj osudi. U ovom poslednjem slučaju, sud koji je
sud u prvom stepenu sprovešće postupak za opozivanje uslovne osude na predlog ovlašćenog
lica ili po službenoj dužnosti. Za postupak je nadležno krivičnovanpretresno veće suda koje
odlučuje u sednici. O sednici se obaveštava tužilac, oštećeni, osuđeni. Odluka
krivičnovanpretresnog veća donosi se u formi presude. Ako sud nađe da nema osnova za
donošenje neke od odluka iz čl. 56. Osnovnog krivičnog Zakona rešenjem obustavlja postupak
za opozivanje uslovne osude.
USLOVNA OSUDA SA ZAŠTITNIM NADZOROM predstavlja novinu u našem krivično
pravnom sistemu. Izricanje zaštitnog nadzora uz uslovnu osudu je uvek fakutativno i zavisi od
ocene suda da li se svrha kažnjavanja može postići samo izricanjem uslovne osude ili i
pojačanim merama društvene zajednice.
Da bi se izrekla uslovna osuda sa zaštitnim nadzorom, pored uslova koji se zahtevaju za
izricanje uslovne osude sud ceni okolnosti izvršenja krivičnog dela, ličnost učinoca, njegov
raniji život i njegovo držanje posle učinjenog krivičnog dela, a sve u cilju boljeg ostvarivanja
svrhe uslovne osude uz nadzor i pružanje pomoći uslovno osuđenom.
Zakon predviđa u okviru zaštitnog nadzora mere pomoći, staranja, nadzora i zaštite. Zaštitni
nadzor određuje sud u granicama vremena proveravanja s tim što ako sud utvrdi da je
ispunjena svrha ove mere, može zaštitni nadzor ukinuti pre isteka određenog vremena. Kad uz
uslovnu osudu utvrdi zaštitni nadzor, sud može osuđenom postaviti obaveze predviđene
Zakonom. Prilikom izbora obaveza sud ceni godine starosti učinioca, njegove psihičke
osobine, lične prilike, raniji život, pobude iz kojih je učinio krivično delo, ponašanje posle
izvršenog krivičnog dela, kao i opravdanost određivanja obaveza za postizanje svrhe uslovne
osude. Obaveze uz zaštitni nadzor mogu biti sledeće:
- lečenje u odgovarajućoj zdrastvenoj ustanovi,
- posećivanje odgovarajućih profesionalnih, psiholoških ili drugih savetovališta,
- osposobljavanje za zanimanje,
- prihvatanje zaposlenja koje odgovara stručnoj spremi i sposobnosti osuđenog,
- prestanak uživanja alkoholnih pića i opojnih droga,
- prestanak posećivanja određenih lokala i određenih priredbi,
- blagovremeno obaveštenje o promeni mesta boravka ili stana ili o promeni radnog
mesta,
- raspolaganje ličnim dohotkom u skladu sa ličnim i porodičnim obavezama.
Sud može u granicama vremena proveravanja, izmeniti ili ukinuti postavljene obaveze, što
ukazuje na aktivnu ulogu suda i njegovo praćenje osuđenog tokom izvršenja ove sankcije.
Kad izrekne uslovnu osudu sa zaštitnim nadzorom, sud izvršenje zaštitnog nadzora poverava
organu starateljstva, prema prebivalištu odnosno boravištu osuđenog u vreme kada je odluka
postala pravnosnažna.
Sud koji je doneo prvostepenu odluku, posle pravnosnažnosti svoje odluke i kada za njeno
izvršenje nema zakonskih smetnji, u roku od tri dana od dana kada je odluka postala izvršna,
ovu odluku dostavlja nadležnom organu starateljstva.
39

Po dobijanju izvršne sudske odluke, organ starateljstva je dužan da u daljem roku od tri dana
započne sa pripremama za izvršenje zaštitnog nadzora, a u roku od 15 dana po prijemu
presude pozove osuđenog da ga upozna sa postupkom izvršenja zaštitnog nadzora koji mu je
određen, sa njegovim pravima, obavezama i uopšte njegovim pravnim položajem u novim
uslovima. U zavisnosti od vrste obaveze koju mu je sud utvrdio, organ starateljstva ga može
uputiti u drugu ustanovu radi sprovođenja odgovarajućih terapeutskih mera i postupaka.
Osuđeni je dužan da se javlja organu starateljstva u rokovima koji je taj organ odredio.
Bitna je aktivna uloga međusobnog odnosa organa sarateljstva i ustanova u kojima se
neposredno sprovode pojedine mere zaštitnog nadzora i osuđenog lica i njegove porodice, a
posebno treba istaći aktivan odnos organa starateljstva i suda koji je izrekao prvostepenu
presudu.
Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija Republike Srbije, članom 186. propisano je da je
organ starateljstva dužan da jednom u šest meseci (dva puta godišnje) obaveštava sud o
postignutim rezultatima i efektima u sprovođenju pojedinih izrečenih mera ili njihovog
ukidanja, odnosno da čini predloge u smislu opozivanja uslovne osude ako su za to ispunjeni
zakonom predviđeni uslovi.
Takođe, predviđeno je da u slučaju da izvršenje zaštitnog nadzora ne otpočne u roku od 30
dana od dana prijema izvršne sudske odluke organu starateljstva ili ako osuđeni ne prihvati
sprovođenje izrečenog zaštitnog nadzora, ili ne postupi po nalogu organa starateljstva ili druge
ustanove koja preduzima odgovarajuće mere i postupanja u izvršenju zaštitnog nadzora, organ
starateljstva obavezan je da bez odlaganja obavesti sud koji je u prvostepenom postupku doneo
odluku o izricanju uslovne osude sa zaštitnim nadzorom. Tada sudu stoji na raspolaganju
nekoliko mogućnosti. Najpre, može da opomene osuđenog da pristupi izvršenju mera zaštitnog
nadzora, može da ranije izrečene mere iz zaštitnog nadzora zameni drugim merama ili da
produži vreme trajanja zaštitnog nadzora u okviru vremena proveravanja (kad se mera
određuje u kraćem trajanju u odnosu na vreme proveravanja). Na kraju, sud može opozvati
uslovnu osudu u kom slučaju se učinilac dela upućuje na izdržavanje utvrđene kazne.
Pored pomenutih slučajeva, dužnost organa starateljstva je da obavesti nadležni sud (sud koji
je u prvom stepenu doneo presudu) kada je postignuta svrha zaštitnog nadzora.
Imajući u vidu da svrha zaštitnog nadzora može biti ostvarena i u toku trajanja vremena na
koji je zaštitni nadzor određen ili tek posle isteka vremena određenog za preduzimanje mere
zaštitnog nadzora, sud je u svakom slučaju taj koji na kraju daje ocenu da li je zaštitni nadzor
kao mera pojačanog društvenog staranja o učiniocu krivičnog dela ispunio svoju svrhu ili ne.
Treba istaći da je kod ove krivične sankcije nadzor suda tokom njenog izvršenja prilično
aktivan, obzirom da uloga suda ne prestaje nakon pravnosnažnosti presude koju je izrekao.
Naprotiv, uloga suda je prisutna tokom vremena određenog za izvršenje ove sankcije i to
naročito kroz aktivnu saradnju sa organom starateljstva i drugim organima kojima je izvršenje
ove sankcije u konkretnom slučaju povereno.
40

Rob Allen
Direktor Međunarodnog centra za zatvorske studije, King’s College, London
Ljudska prava u zatvorima
1. Dozvolite mi da prvo počnem sa pitanjem odgovornosti države za to kako bi trebalo
upravljati zatvorima. Svi međunarodno usaglašeni standardi stavljaju sasvim jasno i van svake
sumnje do znanja da zatvori ne smiju ličiti na logore za internirce ili na koncentracione logore;
oni ne smiju biti mjesta za iskazivanje brutalnosti ili nepotrebne prinude. Zatvori nemaju ništa
sa vojskom ili odbranom nacije. Ljude koji se drže u njima ne treba smatrati neprijateljima
države. Kao što je slučaj sa školama i bolnicama, zatvore treba da vode civilne vlasti. Oni
trebaju imati za cilj da doprinose javnom dobru. Upravo iz tog razloga, zatvorske vlasti moraju
odgovarati parlamentu. Javnost mora da bude redovno obavještavana o stanju i potrebama
zatvora. Takođe je značajno da vladini ministri i odgovorni zvaničnici jasno stave do znanja da
visoko cijene zatvorsko osoblje zbog posla koji rade. Javnost treba često podsjećati da je
zatvorski posao značajna javna služba. Stoga je, prije svega, odgovornost države da vodi
zatvore kao dio civilnog društva, kao javni servis koji će biti odgovoran Parlamentu.
Dužnost pružanja zaštite
2. Sada bih da pređem na moju drugu tačku. Ukoliko država odluči da građanina treba lišiti
slobode zbog krivičnog djela koje je učinio, u tom slučaju je država ta koja takođe na sebe
preuzima dužnost da se brine o tom licu; obaveza koja podrazumijeva da se takvom licu
moraju omogućiti pristojni uslovi smještaja, odgovarajuća hrana i piće, da mu se moraju
omogućiti redovan izlazak na svjež vazduh, kao i odgovarajuća zdravstvena zaštita. Ove se
obaveze primjenjuju bez izuzetka. Bez obzira koliko je zemlja siromašna, bez obzira koliko je
nizak standard života, država kada odluči da ljudsko biće zatvori ima obavezu da se o njemu i
brine. Nije nikakav odgovor reći da 'svi živimo siromašno’ ili da su ‘zatvorenici posljednji koji
to najmanje zaslužuju’. Svi standardi međunarodnih ljudskih prava to sasvim jasno i van svake
sumnje stavljaju do znanja. Država je ta koja ih je lišila slobode i država je ta koja im mora
obezbijediti osnovna sredstva za život, hranu, vodu, odjeću, krevet, svjetlo, vazduh i
zdravstvenu zaštitu. A, iznad svega, ona mora zaštititi pravo na život.
Humanost i urođjeno dostojanstvo
3. Tako smo ustanovili dva osnovna uslova: prvo, da zatvori trebaju biti civilne institucije i,
drugo, da je država ta koja ima dužnost da se brine o svojim zatvorenicima. Sada moramo da
vidimo kakva bi vrsta mjesta zatvor trebao biti. Dozvolite mi, prije svega, da istaknem da ne
možemo ustvrditi da je zatvorski sistem u jednoj zemlji ili regionu po svojoj prirodi bolji nego
u drugoj zemlji. Svi zatvorski sistemi imaju svoje prednosti i slabosti. Ne postoji model
pravog zatvora pošto su to institucije izrazito povezane sa kulturom jednog naroda. Modeli
zatvora u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi prožeti su hrišćanskim idejama krivice,
kažnjavanja i pokajanja. Ruski koncept je onaj progonstva i rada. U mnogim istočnoevropskim
zemljama osnovni princip je potreba da se zatvorenik preoblikuje u pokornog člana društva. U
drugim dijelovima svijeta, cjelokupna ideja zatvora kao glavne kazne za zločin jeste nešto što
je nametnuto, kolonijalno zavještanje, nešto što je još uvijek u neprijatnom sjećanju mnogih
41

zemalja Afrike i Juzne Azije. Mnoga od lišavanja koja se podrazumijevaju tokom zatvorske
kazne jesu kulturne prirode i variraju od regiona do regiona.
4. Medjutim, postoje neki principi koji se zasnivaju na našoj zajedničkoj i univerzalnoj
ljudskoj prirodi a koji se moraju primjenjivati u svim zatvorskim okruženjima. Najznačajniji
od njih je artikulisan Članom 10. Međunarodnog sporazuma o ljudskim i političkim pravima:
“Prema svim licima lišenim slobode mora se postupati na human način i uz dužno poštovanje
dostojanstva svojstvenog svakom čovjeku”.
Ono što je univerzalno jeste potreba da se zatvorima upravlja u etičkim okvirima, zasnovanim
na Članu 10. Medjunarodnog sporazuma o ljudskim i političkim pravima. To znači da nikada
ne smijemo zaboraviti da su ljudi koje smo zatvorili ljudska bića poput nas samih. Potrebe njih
kao ljudskih bića treba poštovati, bez obzira kakve su zločine počinili. Bez postojanja jakog
etičkog konteksta, okolnosti u kojoj jedna grupa ljudi ima znatnu premoć nad drugom može
lako prerasti u zloupotrebu vlasti. U praksi to znači da se uvijek moramo zapitati: “Da li je ono
što činimo prava stvar?” Upravo taj moto mora prožimati cjelokupan process upravljanja od
vrha do dna. To se takođe mora primjenjivati i na pojedinačno osoblje u njihovom
svakodnevnom bavljenju zatvorenicima. S tim, kao vodećim principom njihovog rada, mora
biti upoznato cjelokupno osoblje. Takođe je značajno da uprava prepozna da se taj isti princip
mora primjenjivati i na način na koji oni tretiraju osoblje; ono takođe ima pravo na humanost i
poštovanje.
5. Ukoliko se zatvorima upravlja u okvirima takvog etičkog konteksta, tada postoji mogućnost
da oni postanu mnogo više od mjesta prinude i zadržavanja. Oni takođe mogu postati mjesta
nade, sa potencijalnim mogućnostima za promjenu i lični razvoj. U njima se zatvorenicima
može pružiti mogućnost da dobiju znanja i vještine koje će im pomoći da nađu posao kada
budu oslobođeni, da im se pomogne u problemima sa zloupotrebom droge i alkohola, u
liječenju njihovih fizičkih i mentalnih bolesti, da im se omogući da se sigurno i bezbjedno
vrate u civilno društvo.
Ljudska prava i upravljanje zatvorima
6. Želio bih da se osvrnem na priručnik pod naslovom: A Human Rights Approach to Prison
Management (Pristup upravljanju zatvorima sa aspekta ljudskih prava). Moguće je razviti
čitav niz modela upravljanja zatvorima, ali iz dva razloga najbolji model zatvorske uprave
jeste upravo onaj koji se razvija u kontekstu ljudskih prava. Prvi je, stvar principa. Model
ljudskih prava se može primijeniti u svim zemljama i kulturama. To nije nešto što je
zasnovano na evropskom ili američkom modelu zatvora, niti na afričkom ili azijskom modelu.
Međunarodni standardi ljudskih prava su univerzalno usaglašeni. Mnogi od njih su
ustanovljeni i odobreni od strane Ujedinjenih Nacija i zasnovani na nizu principa sa kojima su
se saglasile sve zemlje, kao sto je Član 10. Međunarodnog sporazuma o građanskim i
političkim pravima. Sve demokratske vlade će poštovati princip da sva lica lišena slobode
treba da budu tretirana na human način i uz poštovanje dostojanstva svojstvenog ljudskom
biću.
7. Drugi razlog je taj što ovaj oblik upravljanja zatvorima funkcioniše. To je pravi i efikasan
način da se upravlja zatvorima. Ovaj priručnik koristimo kao sredstvo za obuku zatvorskog
osoblja i kao pomoć u strateškom upravljanju zatvorskim sistemima širom svijeta, dok je
reakcija zatvorskog osoblja uvijek pozitivna. Oni uvijek govore “Da, te su stvari značajne za
naš svakodnevni rad koji obavljamo u zatvorima i za sam način postupanja sa zatvorenicima”.
42

Tako je u mnogim slučajevima, u dalekim državama kao što su Čile i Kazahstan, stvoren jasan
dokaz da primjena ovog oblika upravljanja unapređuje kako profesionalnost osoblja tako i
postupanje sa zatvorenicima.
8. Kao što ćete vidjeti kada ga budete proučavali, ovaj priručnik se bavi svakim aspektom
zatvorskih kazni, od momenta kada zatvorenici stupe u zatvor pa do trenutka kada se
oslobadjaju. On opisuje standarde svih ljudskih prava koji su relevantni i načine kako ih treba
primijeniti. On objašnjava šta se podrazumijeva pod ljudskim dostojanstvom u zatvorskom
okruženju; razmatra značajno pitanje zdravstvene zaštite; bezbjednosti, discipline i reda;
kontakte sa porodicom i prijateljima; rad, obrazovanje, obuku; kao i specifična pitanja koja se
odnose na posebne grupe, kao što su žene i maloljetnici; kao i mnoge druge stvari. Prvo
glavno poglavlje u ovom priručniku se bavi upravljanjem zatvorima i pravima zatvorskog
osoblja. U prvim nacrtima ove knjige to se poglavlje našlo na kraju, ali u našim razgovorima
sa zatvorskim osobljem u mnogim zemljama otkrili smo da je prva stvar koji su željeli da
saznaju bila prava koja oni imaju, kako svoj posao mogu obavljati na profesionalan način i
kakvu podršku treba da imaju od uprave. Tako da smo odlucili da se ovim pitanjima
pozabavimo na početku priručnika.
9. Ovaj je priručnik dostupan na engleskom, srpsko-hrvatskom i ruskom jeziku na web sajtu –
www.prisonstudies.org.
43

Marijana Obradović,
Pravni savjetnik u Helsinškom Komitetu za ljudska prava, Beograd
Zatvorski uslovi
Rad Komiteta za sprečavanje nečovečnog i ponižavajućeg postupanja i
kažnjavanja i sudska praksa Evropskog suda za ljudska prava vezano za
zatvorske uslove i režime
I CPT
Komitet za sprečavanje mučenja ili nečovečnih ili ponižavajućih kazni ili postupaka, poznatiji
kao Komitet protiv torture (CPT), ustanovljen je na osnovu Evropske konvencije o
sprečavanju mučenja i nečovečnih ili ponižavajućih kazni ili postupaka. Ova Konvencija
doneta je 1987. godine, a stupila je na snagu 1989. godine. Srbija i Crna Gora su potpisnice
Konvencije, koja je za SCG stupila na snagu 1. jula 2004. godine.
Konvencijom se definiše osnovni razlog i cilj osnivanja Komiteta, način izbora članova, način
rada Komiteta, oblik aktivnosti koju obavlja i što je veoma bitno, obaveze država članica
prema Komitetu.
Komitet protiv mučenja se osniva da bi kroz posete licima koja su lišena slobode ispitao kako
se prema tim licima postupa i da ukoliko je potrebno poveća zaštitu tih lica od mučenja i
nečovečnih ili ponižavajućih kazni i postupaka. (Član 1.)
Svaka članica Konvencije će dozvoliti da se provede poseta licima koja su lišena slobode u
skladu sa Konvencijom (Član 2.)
Komitet ima onoliko članova koliko ima država članica. Država ne može imati u Komitetu
više od jednog svog državljanina. Članovi Komiteta se angažuju u ličnom svojstvu, ne kao
predstavnici države, nego kao nezavisni, nepristrasni stručnjaci. Članovi Komiteta su
visokomoralne osobe, priznati stručnjaci iz oblasti ljudskih prava, ili osobe koje imaju
iskustvo u oblastima na koje se Konvencija odnosi (pravnici, doktori).
Članove Komiteta bira Komitet ministara Saveta Evrope sa liste koju priprema Biro
Savetodavne skupštine Saveta Evrope. Lista se sastavlja tako što svaka državna delegacija
predlaže tri kandidata, od kojih su najmanje dva njeni državljani. Komitet vrši izbor nakon
konsultacija sa državom članicom. Članovi CPT biraju se na period od 4 godine i mogu se još
dva puta, ponovo birati. Od onih članova koji su izabrani prilikom prvog izbora, žrebom se
biraju 3 kandidata, čiji mandat ističe nakon 2 godine od izbora. Komitet Ministara može
odlučiti pre svakih sledećih izbora, nezavisno od žreba da mandat člana može trajati kraće od
4, ili duže od 4 godine. Ipak, mandat ne može trajati kraće od 2 godine, niti ovom odlukom
može biti produžen za više od 6 meseci.
Komitet obavlja periodične ili ad hoc posete u zavisnosti od procene stanja.
44

Država članica mora da osigura, omogući sledeće olakšice kako bi Komitet obavio posetu:
1. Omogući pristup njenoj teritoriji i neograničeno putovanje po zemlji;
2. Pruži potpune informacije o mestima gde se nalaze osobe lišene slobode;
3. Omogući neograničen pristup svim mestima gde se nalaze lica lišena slobode i
neograničeno kretanje unutar tih mesta;
4. Pruži ostale informacije koje mogu biti od koristi Komitetu. Prilikom traženja
informacija, Komitet mora da vodi računa o nacionalnom zakonodavstvu države i da
poštuje profesionalni moral.
Konvencijom je posebno naglašeno da Komitet može razgovarati sa svim licima lišenim
slobode slobodno, bez prisustva svedoka. Takođe, Komitet može razgovarati sa bilo kojom
osobom za koju proceni da mu može dati relevantne informacije.
Izuzetno, država može uložiti prigovor Komitetu protiv sporovđenja posete u određeno vreme,
određenom mestu i to:
- iz razloga odbrane;
- zaštite javne bezbednosti;
- ozbiljnih nemira i pobuna u mestima koje je Komitet predložio;
- zbog zdravstvenog stanja osobe;
- ako je u toku hitno saslušanje određene osobe vezano za ozbiljno krivično delo.
Prigovor inicira pregovore između Komiteta i države članice. Pregovori služe da bi se
pronašao modus koji bi omogućio Komitetu da obavi svoj posao, tako što će se određene
osobe prebaciti na neko drugo mesto, kako bi se obavio razgovor sa njima. Dok se poseta ne
realizuje, država je dužna da Komitetu dostavi informacije o svakoj osobi za koju je Komitet
zaintersovan.
Delegacija Komiteta koja vrši monitoring sastavljena je od nekoliko članova. Delegacija se
deli u timove. Svaki tim je sastavljen od dva člana Komiteta, a po potrebi može da uključi
domaće eksperte i prevodioce. Država članica može staviti primedbu na to, da pojedinim
ekspertima nije dozvoljen pristup određenim mestima, koje se nalaze u njenoj nadležnosti.
Posete se obavljaju na sledeći način:
Na kraju godine CPT objavljuje imena država koje će posetiti u nastupajućoj godini;
Dve nedelje pre posete, država se obaveštava o datumu posete i dostavljaju se podaci o
članovima delegacije;
Nekoliko dana pre posete država se obaveštava o ustanovama koje će biti posećene;
U oči posete, delegacija razgovora sa ministrima, drugim državnim predstavnicima i NVO;
U toku posete delegacije se razvrstavaju u timove kako bi posetile mesta koja su najavili da će
posetiti, kao i ona koja nisu bila najavljena. Timovi međusobno razmenjuju informacije,
mišljenja i utiske.
Na kraju posete, održava se sastanak delegacije sa ministrima kako bi se izneli prvi utisci,
nalazi, preliminarna zapažanja i preporuke, ako je potrebno da nadležni državni organi hitno
reaguju.
Na osnovu posete Komitet sastavlja izveštaj, na koji država članica ima pravo da odgovori i da
stavi svoje primedbe. Nakon toga, Komitet je dužan da u svoj završni izveštaj uvrsti sve
primedbe koje je stavila država članica, i da da prepruke u cilju usklađivanja postojećeg stanja
sa međunarodnim standardima. Cilj ovih preporuka jeste poboljšanje zaštite lica koja su lišena
slobode.
Ukoliko država koja je članica Konvencije, odbije da sarađuje, ili ne želi da usvoji preporuke
koje je dobila od Komiteta nakon što je imala priliku da stavi svoje primedbe na inicijalni
45

izveštaj, onda Komitet može doneti odluku (dvotrećinskom većinom članova) da istupi u
javnosti povodom problema koji je ustanovljen.
Po pravilu, informacije do kojih Komitet dođe su poverljive, kao i izveštaj i konsultacije.
Komitet objavljuje svoje izveštaje na osnovu zahteva države članice. U izveštajima se ne
objavljuju lični podaci bez izričitog pristanka osobe o kojoj je reč.
Komitet, svake godine podnosi opšti izveštaj o svom radu, Komitetu ministara i svakoj državi
članici Konvencije, koja nije članica Saveta Evrope. Taj izveštaj se objavljuje.
I ako CPT nije pravosudno telo, očigledno je da je njegov cilj da se poboljša zaštita osoba koja
su lišena slobode. Iz pomenutog razloga, CPT je razvio određene standarde, koji su veoma
bitni kako za metod rada samog CPT, tako i za države članice Konvencije, koje bi trebalo da
teže dostizanju postavljenih standarda.
II STANDARDI
CPT je razvio posebne standarde koji se odnose na policijski pritvor, zatvor, strane državljane
lišene slobode prema zakonima o strancima, prisilni smeštaj u psihijtrijske ustanove,
maloletnike lišene slobode i žene lišene slobode.
ZATVOR
Materijalni uslovi i higijena
Problem PRENATRPANOSTI zatvora se direktno odražava na materiajlne uslove i higijenu u
zatvorima. Prentrpanost se odražava na problem smeštaja zatvorenika, materijalne uslove u
kojima zatvorenici borave, problem privatnosti, probelm higijene, dostupnosti tuševa i toaleta,
mogućnost korišćenja slobodnog prostora, okruženje, nivo svetlosti u zatvorskim sobama, nivo
buke, dotok svežeg vazduha, nepostojanje privatnosti. CPT preporučuje da toaleti budu u
sklopu smeštaja, kao anex sobi u koju su smešteni zatvorenici, ako to nije slučaj, onda CPT
preporučuje da toaleti budu dostupni zatvorenicima u svako doba dana i noći, bez nepriličnog
zadržavanja. CPT preporučuje da tekuća voda bude dostupna u okviru ćelijskog smeštaja.
Naglašava problem spavaonica sa velikim brojem kereveta, koji je posebno prisutan u
zatvorima u srednjoj i istočnoj Evropi. CPT se protivi ovakvom smeštanju zatvorenika zbog
nedostatka privatnosti, nivoa higijene, zbog neformanog sistema, nasilja među zatvorenicima i
bezbednosti.
CPT smatra da rešenje problema prenaseljenosti ne treba tražiti u izgradnji novih zatvorskih
kapaciteta, jer se time problem ne rešava, već bi države trebalo rešenje da nađu kroz primenu
alternatvnih krivičnih sankcija.
RAD ZATVORENIKA, AKTIVNOSTI, BORAVAK NA SVEŽEM VAZDUHU CPT
konstatuje da je praksa mnogih zatvora, posebno kada je reč o pritvorenicima, njihovo
«skladištenje» u sobe, u kojima se drže 23 časa dnevno. CPT preporučuje da treba tražiti
alternative kako bi im se omogućilo da bar 8 sati dnevno provedu van ćelija i da budu
organizovano angažovani. Tretmani u zatvorima treba da budu individualizirani. Široko je
usvojena praksa da je 1 sat vežbe, na svežem vazduhu dovoljno za zatvorenike. CPT smatra da
je 1 sat vežebe dovoljno, ali u okviru šireg tretmana. Prostor za vežbu treba da bude dovoljno
prostran, po mogućnosti da ima zaklon od lošeg vermena.
KONTAKTI SA SPOLJNIM SVETOM CPT smatra da zatvoreniku treba obezbediti
mogućnost da održava vezu sa porodicom i bliskim prijateljima. Bilo koje ograničenje
46

komunikacije sa spoljnim svetom mora biti bazirano na jakim razlozima bezbednosti. Treba
biti fleksibilan i dozvoliti češće telefonske kontakte, posebno kada je reč o zatvorenicima, čije
porodice žive daleko od zatvora.
PRIMENA SREDSTAVA PRINUDE I DISCIPLINSKO KAŽANJAVNJE ZATVORENIKA
I PROMENA REŽIMA Zatvorenik nad kojim se primeni sila, mora imati mogućnost da
odmah bude medicinski pregledan, van vidnog polja nemedicinskog osoblja. Pregeld mora biti
zvanično evidentiran, a lekarski nalazi moraju biti dostupni zatvoreniku. Slučajevi
obuzdavanja, fizičkog oduzimanja slobode kretanja nisu sredstvo kažnjavanja, već samo način
da se obuzda zatvorenik. Svi slučajevi bilo kakve primene sile, moraju biti precizno
evidentirani.
Disciplinski postupci moraju biti praćeni odgovarajućim garancijama, po mogućnosti van
zatvorskog sistema. CPT prepručuje mogućnost ulaganja žalbe, instituciji van zatvorskog
sistema. To bi se podrazumevalo kao efikasan pravni lek. CPT se zalaže za efikasan
inspekcijski nadzor nad radom zatvora.
Promene režima u kojima se nalaze zatvorenici, takođe, moraju biti podvrgnuti efiksnoj
proveri i zaštiti i pravu na žalbu. Odluke o promeni režima moraju biti pismeno formulisane i
obrazložene. Premeštanje iz zatvora u zatvor ponekad može biti tretirano kao nečovečno ili
ponižavajuće postupanje.
ATMOSFERA I ODNOSI IZMEĐU ZATVORENIKA I OSOBLJA I IZMEĐU SAMIH
ZATVORENIKA CPT iznosi zapažanja o rigidnom odnosu osoblja prema zatvorenicima, koji
se manifestuje i kroz inisitiranje na nepotrebnoj disciplini. Kao primer navodi insistiranje da
zatvorenici stanu u stav mirno, licem okrenuti prema zidu. Stražari nose pendreke na vidljiv,
čak i provokativan način. To ne doprinosi odnosu poverenja između osoblja i zatvorenika.
Stvarni profesionalizam zatvorskog osoblja zahteva da se prema zatvorenicima odnose na
pristojan i human način, istovrmeno vodeći računa o bezbednosti u zatvoru. Uspostavljanje
konstruktivnih odnosa će smanjiti rizik od zlostavljanja i povećaće kontrolu bezbednosti u
zavotu. Stvaranje pozitivne klime i kontakta zavisi od toga da li u prostorijama gde se odvijaju
slobodne aktivnosti ima dovoljno osoblja. Nedostatak osoblja svakako umanjuje mogućnost
direktnog kontakta sa zatvorenicima i odražava se na razvijanje pozitivnih relacija. Nedostatak
osoblja uslovljava i pojavu znatnog prekovremenog rada koji utiče na visok nivo stresa,
gubljenja volje za radom i podspešivanje tenzija. CPT permanentno insistira na pravilnoj obuci
zapolsenih i smatra, da nema bolje garancije od sprečavanja zlostavljanja od pravilno
obučenog zatvorskog osoblja. Obučeno osoblje je sposobno za međuljudsku komunikaciju
koja se zasniva na poštovanju ljudskog dostojanstva i nenasilnog rešavanja konflikata.
Drugi segement koji utiče na zatvorsku klimu jeste odnos među samim zatvorenicima. CPT se
bavi neformalnim sistemima u zatvoru, posebno zaštitom slabijih zatvorenika i sprečavanju
njihovog zlostavljanja. Dobro obučeno osoblje treba da prepozna takve mogućnosti, da
reaguje pravovremeno i spreči pojavu zlostavljanja. Dobro obučeno osoblje će prepozanti
naznake zlostavljanja, reagovaće pravovremeno i preventivno. Slabije i inferiornije
zatvorenike treba razmestiti po zatvoru.
ODELJENJA VISOKE BEZBEDNOSTI I OSUĐENI NA DOŽIVOTNI ZATVOR I DUGE
ZATVORSKE KAZNE CPT posebnu pažnju obraća na ova odeljenja u koja se smeštaju
rizični zatvorenici zbog dela koje su izvršili zbog opasnosti po sebe, po druge ili po osoblje.
Režim u ovim odeljenjima je drugačiji, bitno ograničen u odnosu na druga odeljenja. CPT
predlaže da u okviru svog prostora imaju relativno lagan režim kao kompenzaciju. Ukazuje na
neophodnost postojanja zadovoljavajućeg programa aktivnosti (edukacija, sport, vokacioni
treninzi). I ako je kretanje u ovim odeljenjima otežano i ograničeno, radne aktivnosti za
zatvorenike ne smeju biti nestimulativne. Ovaj, specifičan režim, ne sme da traje duže nego što
47

je potrebno. CPT inisistira na Čestim preispitivanjima odluka o smeštaju. Isto, CPT smatra da
zatvorenici moraju biti informisani o razlozima zbog kojih se smeštaju u ovakve režime.
CPT je primetio da se zatvorenici, koji su osuđeni na doživotni zatvor, ili duge zatvorske
kazne izdvajaju, stavljaju u posebne režime, stavljaju im se lisice na ruke, svaki put kada se
negde izvode. CPT ne vidi razlog zbog čega se ova lica apriori tako tretiraju, bez razmatranja
opsanosti koje ti zatvorenici predstavljaju u svakom pojedinačnom slučaju. Režimi treba da
budu takvi da kompenzuju negatvine efekte dugotrajnih kazni (gubitak samopoštovanja,
otuđivanje od drugih.) CPT predlaže širok spektar aktivnosti za ove zatvorenike, pre svega rad
i slobodno - vremenske aktivnosti. Za njih treba posebno osmisliti program izdržavanja kazne,
organizovati posebne pripreme za izlazak kako bi se sprečile negatvne posledice
institucionalizacije, kroz delotvoran kontakt sa spoljnjim svetom.
MEDICINSKA NEGA
CPT smatra da je dobro organizovana medicinska nega i zaštita važan segment u sprečavanju
zlostavljanja i zato mu posvećuje posebnu pažnju.
PRISTUP LEKARU Svaki novodošli zatvorenik mora biti detaljno telesno pregledan pri
prijemu, posebno u istražni zatvor. Bilo bi dobro da taj pregled obavi lekar, može i
kavlifikovana medicinska sestra, koja o tome obaveštava lekara. Zatvorenici bi trebalo da
imaju direktan pristup lekaru u svakom momentu, njihove zahteve ne bi trebalo da filtriraju
zatvorski službenici. Najbolje bi bilo kada bi se lekarski pregled mogao zakazati lično,
direktno. U zatvoru bi trebalo da ordinira dežurni lekar, 24 časa i da zatvorenici imaju
mogućnost korišćenja usluga kvalifikovanog zubara. Oni zatvorenici koji se šalju u bolnice ne
bi trebalo da budu vezivani za bolničke krevete u svrhu čuvanja.
JEDNAKOST NEGE podrazumeva da bi zatvorska jedinica trebalo da obezbedi zatvorenicima
zdravstevnu negu, režim ishrane, rehabilitacione, fizioterapeutske pogodnosti kao u zajednici
na slobodi. Svaki zatvorenik treba da ima karton, koji treba da sadrži informacije koje sadrže i
zdravstveni kartoni u civilstvu. Medicinska služba treba da vodi posebne kartone i evidencije o
incidentima među zatvorenicima. Pishijatar bi obavezno trebalo da bude deo medicinskog tima
u zatvorima.
PACIJENTOV PRISTANAK I POVERLJIVOST Zatvorenici treba da imaju pristup svim
relevantnim nalazima i mišljenjima koja se tiču zdravstvenog stanja, toka lečenja, prepisanih
lekova, da se upozanju sa sadržajem zdravstvenog kartona. Svaki pacijent koji je sposoban da
prosuđuje može da odbije lečenje, lečenje ne sme biti prinudno. Lekarsku tajnu treba poštovati
na isti način kao i u društvenoj zajednici. Svi lekarski pregledi moraju se voditi tako da ih ne
mogu videti ni čuti zatvorski službenici, sem onda kada to lekar izričito zatraži.
PREVENTIVNA ZDRAVSTVENA ZAŠTITA Zdravstvene službe treba da vode računa o higijeni
i da vrše neophodan nadzor nad ishranom, higijenom, svetlošću i dotokom svežeg vazduha.
Zdravstvena služba treba da edukuje da informiše zatvorenike i zaposlene o zaraznim
bolestima o AIDS, o TBC, kožnim infekcijama. Zaposlene treba posebno edukovati u duhu
nediskriminacije HIV pozitivninh. Na zdravstvenoj službi je da radi na prevenciji samoubistva
i da prepozna rizike od samoubistva. Isto tako i zatvorsko osoblje mora biti edukovano da ume
da prepozna ovakve rizike i da ukoliko primeti da postoji rizik da spreči da se to ne desi.
Posebno je bitna uloga zdravstvene službe u sprečavanju nasilja kroz praćenje, posebno
evidentiranje svih slučajeva, obaveštavanje relevantnih organa. Zdravtsvena služba treba da
vodi posebnu evidenciju i periodičnu statistiku povreda koje su nastale kao rezultat nasilja.
HUMANITARNA POMOĆ Zdravstvene službe posebnu pažnju treba da obrate na određene
kategorije lica lišenih slobode (majke i deca, adolescenti, zatvorenici sa poremećajima ličnosti,
zatvorenici za koje je neprilično produženo lišenje slobode)
48

PROFESIONALNA NEZAVISNOST I STRUČNOST Pripadnici medicinske službe u zatvorima
se nalaze u poziciji da se obaveza da se brinu o zdravlju bolesnika kosi sa problemima
bezbednosti. Kako bi bili nezavisni od uprave trebalo bi da deluju u skladu sa preovlađujućim
načinima pružanja zdravstvene nege na slobodi. Predlog CPT je da se medicinska služba bar
finasijski izmesti iz administrativnog sistema u zatvoru. Vrlo je bitno da zdravstveno osoblje
posebno bude osposobljeno da se bavi različitim oblicima zatvorske patologije. To se odnosi i
na pomoćno zdravstveno osoblje.
III PRESUDE EVROPSKOG SUDA ZA LJUDSKA PRAVA
Materijalni uslovi u zatvoru
Povreda člana 3. Evropske konevncije o ljudskim pravima
Slučaj Benzan protiv Hrvatske
(predstavka broj 62912/00 8. novembar 2002)
Darko Benzan, hrvatski državljanin, osuđen na deset godina zatvora 1994. godine, za ubistvo.
Od 2000. godine poslat na izdržavanje kazne zatvora u zatvor u Lepoglavi. Od maja 2001.
godine do juna 2002. godine bio smešten u krilu B u Lepoglavi. Svo naznačeno vreme proveo
u ćeliji dimenzija 3,5 sa 1,6 m2 sa još jednim zatvorenikom. Ćelija nije imala sanitarni čvor,
već su obojica nuždu vršili u kofu. Ćelija je bila zagušljiva, vlažna, sa slabim veštačkim
osvetljenjem. Darko Benzan podneo je prestavku Evropskom sudu za ljudska prava zbog
povrede člana 3. Evropske konvencije. Pored materijalnih uslova i higijene u ćeliji Benzan je
naveo da u zatvoru nije bilo organizovano gotovo nikakvih radnih ili slobodno vremenskih
aktivnosti, da je zdravstvenoj službi mogao da se obrati samo jednom nedeljno, bez obzira
kakvog je zdravstvenog stanja bio.
Država je odgovorila da su zatvorenici imali mogućnost da rade ako žele, da im je bilo
dozvoljeno da gledaju TV, koriste biblioteku. Ponekad su organizovane pozorišne predstave za
zatvorenike. Država je u svoju odbranu istakla da je podnosilac prestvake mogao da učestvuje
u terapeutskim zajednicama za osobe koje pate od posttraumatskog stresnog sindroma.
Rezultat postupka je poravnanje, Hrvatska se obavezala da će renovirati celo krilo B zatvora i
da će Darku Benzanu ispaltiti na ime štete i troškova iznos od 12.000 evra.
Ustanovu je obišao CPT i u izveštaju konstatovao da smeštanje ljudi u ćelije dimenzija 5,5 – 6
m2 koje su prljave, vlažne u lošem stanju predstavlja neprihvatljive uslove.
Mučenje i nečovečno postupanje oružanih snaga Turske
Konstatovana povreda 3. člana Konevcije zbog mučenja
Ilhan v Turkey
Prestavku Evropskom sudu za ljudska prava je podneo Naser Ilhan, turski državljanin, zbog
povrede člana 3. Evropske konvencije o ljudskim pravima. Godine 1992. turski žandarmi su
izveli policijsku akciju u selu Aytepe. Žrtva te akcije bio je brat ponosioca prestvake,
Abdulatif Ilhan. Kada su žandarmi uleteli u selo, grupa meštana je počela da beži ispred njih.
Abdulatif i njegov komšija su se sakrili u jednom dvorištu iza nekog objekta. Žandari su ih
našli i počeli da tuku, šutiraju i udaraju puščanim kundacima. Svedoci su videli da je jedan od
žandara udario u glavu Abdulatifa Ilhaja. Kada su završili sa «akcijom», primetili su da
Abdulatif ne može da hoda, da je paralizovan. Natovarili su ga na mazgu i prebacili u
žandarmerijsku stanicu. U stanici su ga držali 36 sati, nakon čega su prebacili u bolnicu u
Mardinu. U Mardinu su lekari konstatovali da je Abdulahu usled udarca paralizovana leva
49

strana tela. Ultrazvukom je otkriveno da na mozgu ima hematom koji parališe levu stranu.
Protiv žandara tužilac nije vodio postupak, jer je smatrao da se ne može utvrditi da je paraliza
nastala kao posledica batinanja. Protiv Abdulatifa je vođen postupak jer se nije odazvao na
povike žandarmerije da stane. Osuđen je na mandatnu kaznu, koja je kasnije suspendovana.
Prestavku Evropskom sudu za ljudska prava podneo je brat Naser, jer Abdulatif zbog svog
stanja nije bio u mogućnosti da to učini. Naser se žalio se na povredu člana 2. i 3. Konevncije
o ljudskim pravima. Vlada Turske je uložila prigovor, jer je prestavku podneo brat Naser, koji
nije lično bio žrtva povrede. Sud je bio mišljenja da se odredbe o dopuštenosti podnošenja
prestavke moraju primenjivati sa određenim stepenom fleksibilnosti i bez preteranog
formalizma. Naime, jasno je da Naser prestavku podneo zbog svog brata i da nije tvrdio da je
on lično žrtva povrede konvencije. Sud je našao da je povređen član 3. Konvencije o ljudskim
pravima. Nedvosmisleno je utvrđeno da je Abdulatif vučen, šutiran i da je bar jednom
pogođen kundakom u glavu što je izazvalo paralizu leve strane tela. Držanje čoveka u
ovakvom stanju, narednih 36 sati, bez ukazane medicinske pomoći, predstavlja povredu člana
3. Konevncije o ljudskim pravima.
Takođe je konsatovano kršenje člana 13. Konvencije, zbog toga što tužilac nije vodio istragu
protiv žandarma koji su Abdulatifu naneli povrede.
Sud je obavezao državu da Abdulatifu plati troškove lečenja, medicinske nege i da mu naknadi
štetu zbog učinjenih povreda. Podnosiocu prestvake su dodeljeni samo sudski troškovi.
Povreda člana 3. Konvencije usled neadekvatnog smeštanja
Slučaj Keenan v UK
Mark Keenan britanski državljanin, osuđen je na četiri meseca zatvora zbog napada na svoju
devojku. Izvršio je samoubistvo u 28. godini u zatvoru Exeter u Engleskoj. Do 21. godine
života primao antipsihotičnu terapiju, njegova medicnska istorija uključuje simptome
paranoje, agresije, nasilja, namernog samopovređivanja. Kada je poslat na izdržavanje kazne
odmah je bio smešten u zatvorsku bolnicu i svaki put kada je bilo pokušaja da se premesti u
zatvor, njegovo stanje bi se pogoršavalo i on bi ostajao u bolnici. Dana 1. maja 1993. godine
kada mu je predočena mogućnost da će biti premešten u zatvor, napao je dva zatvorska čuvara,
a jednog je ozbiljno povredio. Istog dana je smešten u samicu. Dana 14. maja doneta je odluka
da mu se kazna zatvora produži za 28 dana i dobio je još dodatnih 7 dana samice, tako da je
umesto 23. maja trebalo da izađe 20 juna. 1993. godine. U poslepodnevnim časovima 15.
maja, dva zatvorska čuvara su ga pronašla mrtvog, obešenog o ćelijske šipke pomoću poveza
koji je napravio od krevetskog čaršava. Majka Susan Keenan je podigla prestvaku i pozvala se
na kršenje člana 2. 3. i 13. Evropske konvencije, tvrdeći da su zatvorske vlasti propustile da
zaštite život njenog sina kao i da je smeštaj u samicu za njega predstvaljao mučenje i
nečovečno postupanje, s obzirom na prirodu njegove bolesti. U svojoj prestavci, Susan Keenan
se žalila i na povredu člana 13. Konvencije, jer u okviru pravosudnog sistema Ujedinjenog
Kraljevstva, nije imala delotvoran pravni lek kojim bi se utvrdila odgovornost države za smrt
njenog sina.
Sud je utvrdio povredu člana 3. Konvencije o ljudskim pravima. Odluku je obrazložio time što
nije postojao uredan medicinski zapisnik o stanju Marka Keenana koji je bio u opsnosti od
smoubistva, a prolazio je kroz dodatne stresove usled izolacije i disciplinske kazne. Sud je
konstatovao da od 5. do 15. maja ništa nije bilo upisano u medicnski zapisnik koji vodi
zatvorski lekar. Mark Keenan je bio pregledan prilikom prijema u zatvor. Njegov psihijatar
koji ga je znao od ranije je bio pozvan da ga pregleda u aprilu i psihjatar je tada skrenuo
pažnju da se Markovo stanje pogoršava i da bi trebalo da bude držan dalje od drugih. Ipak, i
ako je to bila preporuka psihijatra, Marku je dan nakon toga, predočeno da će biti prebačen u
50

zatvor, među ostale zatvorenike. Zatvorski lekar koji nije bio kvalifikovan iz oblasti psihijtrije
vratio ga je na predhodnu terapiju, bez konsultacija sa psihijtrom. Mark je čak i upravniku
zatvora predočio da je do napada na stražare došlo zbog nedelotvorne terapije. Prilikom
donošenja odluke o povredi člana 3., sud je uzeo nekoliko faktora u obzir: nedovoljno
delotvorno praćenje Markovog zdravstvenog stanja, propisivanje terapije od strane lica koje
nije kvalifikovani psihijatar, stavljanje u samicu i disciplinsko kažnajavnje lica koje ima
očigledne psihijtrijske probleme i poremećaje, produženje od 28 dana zatvora samo 9 dana pre
očekivanog izdržavanja kazne. Sud je zaključio da to nisu standardi koji se zahtevaju u
postupanju sa duševno obolelim licem.
Sud je našao da je popvređen član 13. Konevncije jer sam Keenan nije imao delotvoran pravni
lek da se žali na disciplinsku kaznu i produženje zatvora od 28 dana, a ni njegova majka, jer
nije postojala mogućnost da se utvrdi ko je odgovoran za smrt njenog sina u okviru postojećeg
pravosudnog sistema Ujedinjenog Kraljevstva.
Neodgovarajući smeštaj invalidnog lica u zatvoru povreda člana 3. Konvencije
Price v UK
Adela Price, britanska državljanka rođena bez udova, jer je njena majka u trudnoći koristila
lek Thalidomide.
U toku parničnog postupka odbila da odgovori na pitanje suda o njenom imovnom stanju, i
osuđena na 8 dana zatvora zbog nepoštovanja suda, bez preispitivanja gde će kazna biti
izdržana. To popodne je smeštena u ćeliju policijskog zatvora u Liknkoln-u. Zatvorska ćelija u
Linkolnu nije bila podešena za boravak invalidnog lica. Nije mogla da koristi krevet, pa je
spavala u kolicima. Nije mogla da priđe toaletu. U ćeliji je bilo hladno, a ona nije mogla
kretanjem da se ugreje. Pozvan je doktor koji je konstatovao da ova soba nije adekvatna za
smeštaj invalidnog lica i umotao ju je u ćebe kako bi je zagrejao, a Adela je morala da provede
celu noć u toj ćeliji. Sutradan je prebačena u ženski zatvor u New Hall. Taj zatvor je imao
posebno odeljenje za smeštaj invalidnog lica, kao što je hidraulični krevet, veća vrata za
pristup toaletu invalidskim kolicima. Ipak, toalet je bio suviše visok i trebala joj je pomoć
prilikom korišćenja toaleta. Žena čuvar nije bila u stanju sama da je podigne, pa je gospođa
Price tvrdila da je morala da dopusti da je muški čuvari podižu na toalet kako bi ga koristila.
Da bi izbegla ponižavanje, zadržavala je urin i izbegavala da uzima tečnost, pa joj je pri
izlasku iz zatvora stavljen kateter.
Zatvorsko osoblje, medicinska služba je bila svesna problema koje je ova žena imala u
zatvoru, pristup toaletu, krevetu, uzimanje tečnosti. Upravnik je dao nalog da joj se pronađe
odgovarajući smeštaj van zatvora, ali u bolnicu nije mogla biti smeštena, jer nije imala
nikakvih medicnskih problema, nije bila bolesna.
I ako je sudu predočeno da očigledno nije postojala namera da se Adela Price ponizi, Evropski
sud za ljudska prava je našao da je pritvaranje teško invalidnog lica bez adekvatnih uslova za
njegov boravak postupanje protivno članu 3. Konvencije o ljudskim pravima.
Komitet Ministara je stao na stanovište da u slučaju pritvaranja osoba sa teškim fizičkim
hendikepom potrebno preduzeti odgovarajuće mere u smislu mogućnosti korišćenja
invalidskih kolica i drugih uslova koja su potrebna i neophodna licima sa posbenim
potrebama.
51

Otvaranje i cenzura prepiske sa Evropskim sudom povreda člana 8. Konevncije
Slučaj Petra v Romania
Gospodin Petra, rumunski državljanin je osuđen na kaznu od 10 godina zatvora zbog ubistva.
Njegova žena se 1994. godine obratila Evropskom sudu žaleći se na krivični postupak koji je
vođen protiv njenog supruga, tačnije da nije imao fer i pravično suđenje. U isto vreme požalila
se da njen suprug ima problema sa slanjem pisama iz zatvora, pa se zato ona obraća u njegovo
ime. Evropski sud je preko supruge od gospodina Petra zatražio da popuni aplikaciju i dostavi
potrebna dokumenta. Gospodin Petra, opet preko supruge, je odgovrio da nije siguran da će
mu u zatvoru dopustiti da popuni aplikaciju.
Sud je poslao aplikaciju direktno gospodinu Petri. Aplikacija je popunjena i poslata preko
Uprave za izvršenje sankcija. U isto vreme, gospodin Petra je obavestio Sud da je Uprava
obećala da će Sudu dostaviti sva dokumenta neophodna za slučaj. Sud nikada nije primio ova
dokumenta. I ako je očigledno da se celokupna prepiska izmedju suda i gospdina Petre
odvijala kroz Upravu, gospodin Petra se nije žalio na poverdu člana 8. Konevncije, jer je
rumunski zakon dozvoljavao pravo zatvorskoj upravi da svu poštu, knjige, novine, čiju
sadržinu upravnik smatra za nepodesnu za proces rehabilitacije, može zadržati do dana kada
zatvorenik izdrži kaznu.
U međuvremenu, Petra je prebačen u drugi zatvor i nije obavešten da je njegova aplikacija
poslata Vladi Rumunije na odgovor.
Tek kada mu je dotavljena informacija, sa velikim zakašnjenjem, o tome da je će sud ući u
meritum stvari i da mu je aplikacija prihvaćena, Petra je poslao sudu pritužbu da se sva
njegova prepiska rutinski otvara i da celokupna komunikacija sa Evropskim sudom ide kroz
Upravu za izvršenje sankcija.
Sud je preusdio da je takvim ponašanjem rumunskih vlasti prekršen član 8. Konvecije : Svako
ima pravo na poštovanje svog privatnog i porodičnog života i prepiske. Stav 2. člana kaže:
javne vlasti se neće mešati u vršenje ovog prava sem ako to nije u skladu sa zakonom i
neophodno u demokratskom društvu u interesu nacionalne bezbednosti, javne bezbednosti, ili
ekonomske dobrobiti zemlje, ili sprečavanja nereda, ili kriminala, zaštite zdravlja ili morala, ili
zaštite prava i sloboda drugih.
I ako je rutinska kontrola pošte, prepiske, komunikacije u skladu sa rumunskim zakonom,
Evropski sud je postavio pitanje da li je ovaj zakon u skladu sa evropskim i standardima
demokratskog društva i našao da nije. Sud je u obrazloženju naveo da odredba rumunskog
zakona suviše široka, daje previše ovlašćenja, arbiternosti i da ona, sama po sebi, ostavlja
veliku mogućnost za povredu člana 8. Konvencije o ljudskim pravima.
Povreda člana 10. Konvencije sloboda izražavanja
Slučaj Yankov v Bulgaria
Todor Jankov, bugarski državljanin iz Plovdiva, podneo je prestavku Evrospkom sudu za
ljudska prava zbog povrede članova 3. i 10. Konvencije o ljudskim pravima. Yankov je bio
doktor nauka iz oblasti ekonimije, radio je kao izvršni direktor poljoprivrednog preduzeća.
Godine 1992. uhapšen je zbog optužbe za nelegalno finansijsko poslovanje. Tokom pritvora,
koji je trajao 2 godine i 4 meseca, u velikom broju slučajeva podnosio je zahtev da bude
pušten iz pritvora, navodeći da su svi relevantni dokazi protiv njega prikupljeni u prvih
nekoliko meseci istrage,da nije imao krivični dosije, da s obzirom na njegove godine,
zdravstveno stanje, prodične veze itd, teško da će postati nedostupan organima gonjenja. U
februaru 1998. godine poslat u bolnicu, a u martu 1998. godine kada je pretresen pre nego što
se susreo sa svojim advokatom, pronađen je rukopis koji je pisao u pritvoru i oduzet mu je. To
52

je bila neka vrsta ispovesti, dnevnika u kome je opisivao vreme i događaje u pritvoru i
policijsku istragu. U tom tekstu je zatvorske čuvare označio kao dobro uhranjene seljake,
policijske oficire, kao osione primitivce, a sudije i tužioce, kao moćne, beskrupulozne ljude.
Istog dana, sproveden je disciplinski postupak protiv Yankova, on je obrijan i poslat u samicu,
na sedam dana. Uslovi u samici su bili veoma loši. Samica je bila bez toaleta, sa kofom koja
nije redovno pražnjena i nedovoljnim osvetljenjem. U oktobru 1998. godine, Yankov je pušten
iz pritvora zbog zdravstvenog stanja.
Sud je doneo presudu da je, u slučaju Yankov, prekršen član 3. Konvencije, pre svega zbog
brijanja glave. Zatvorska administracija nije dala ni jedan valjan, niti prihvatljiv razlog zašto
su Yankova obrijali do glave, pa je sud zaključio da je to bio jedan vid odmazde zbog
rukopisa. Zatvorska administracija je htela da Yankova ponizi, jer se on posle nekoliko dana
pojavio u javnosti, na suđenju i znali su da obrijan do glave deluje neprilično za svoje godine.
Sud je presudio i povredu člana 10. Konvencije koji kaže: Svako ima pravo na slobodu
izražavanja. Ovo pravo uključuje posedovanje sopstvenog mišljenja, primanja i saopštavanja
ideja, bez mešanja javne vlasti i bez obzira na granice.
Sud je našao da i ako se opaske Yankova mogu tretirati kao uvredljive, daleko su od toga da
predstvaljaju teške prekršaje. Sud je obrazložio da je njegov rukopis prestvaljao štivo lične
prirode, u kome je autor analizirao stanje bugarske administracije i sudskog sistema. Zato je,
smatra sud, bila neprimerena žestina reakcije bugarskih vlasti. Todor Yankov svoj rukopis,
nije pokazao nikome, nije ga distribuirao drugim pritvorenicima. Sud je stao na stanovište da
je nedopustivo da predstvanici zatvorske administracije, koji su videli rukopis i koji su se
osetli lično uvređenima, zbog toga kazne podnosioca prestvake. Sud je dalje obrazložio, da
državni službenici ne bi trebalo da donose odluke na osnovu ličnih osećanja.
53

Hilde Tubex i Sonja Snacken
Vrije Univerzitet, Brisel, Belgija
Preporuka R (2003)23
Upravljanje od strane zatvorskih vlasti zatvorenicima
koji izdržavaju doživotnu i druge duge kazne zatvora
1. Uvod
U junu 2000, pod pokroviteljstvom Savjeta Evrope, Evropski komitet za probleme krivičnih
djela osnovao je Ekspertsku komisiju kako bi se preispitalo pitanje upravljanja zatvorenicima
koji izdržavaju duge kazne zatvora. Ovim pitanjem se ranije bavila Rezolucija (76) 2 o
postupanju sa osuđenicima na duge zatvorske kazne. Nekih dvadesetak godina kasnije, o
ovom pitanju se raspravljalo na 12. konferenciji direktora zatvora održanoj od 26-28 novembra
1997. Tom prilikom je konstatovano da je u mnogim evropskim zemljama došlo do značajnog
povećanja broja zatvorenika osuđenih na doživotnu i druge duge kazne zatvora. Teorija i
praksa upravljanja takvim zatvorenicima znatno se razlikovala od jedne do druge zemlje. No
ipak, rasla je svijest među praktičarima i teoretičarima-penolozima da cilj treba biti
uspostavljanje ravnoteže između sprečavanja bjekstava, održavanja reda i discipline, te
obezbjeđenja aktivnih režima (Snacken, 1999). Projektni zadatak za “Ekspertski komitet za
upravljanje zatvorenicima osuđenim na doživotnu i druge duge kazne zatvora” (“PC-LT”),
podrazumijevao je pripremu nove Preporuke, sa posebnim osvrtom na slijedeća pitanja:
- Koji su to najvažniji kriterijumi za klasifikovanje zatvorenika na duge zatvorske kazne
- dužina kazne, vrsta krivičnog djela, opasnost, potreba psihosocijalnih intervencija i
liječenja, itd.?
- Da li bi zatvorenici osuđeni na dugu kaznu zatvora trebali biti odvojeni od zatvorenika
koji služe kraće zatvorske kazne?
- Kako se negativni efekti kazne zatvora mogu spriječiti tako da kasnije uključivanje u
društvo ne bude nemoguće?
- Kako pripremu zatvorenika prije otpuštanja iz zatvora učiniti što efikasnijom i kako je
takvu pripremu moguće koordinirati sa supervizijom i pomoći poslije otpuštanja
zatvorenika iz zatvora?
- Koji su najbolji načini postupanja sa zatvorenicima osuđenim na doživotnu kaznu koji
u skladu sa postojećim zakonodavstvom nisu prihvatljivi za bilo kakvu formu uslovnog
oslobađanja?
Ova Komisija se sastojala od vladinih eksperata iz Belgije, Kipra, Republike Češke, Danske,
Francuske, Grčke, Irske, Litvanije, Moldavije, Rumunije, “bivše jugoslovenske Republike
Makedonije”, Turske, Ukrajine i Ujedinjenog Kraljevstva. Sve oblasti Evrope su bile
zastupljene, što je veoma bitno kada se raspravlja o takvim pitanjima. Tri eksperta, Hilde
Tubex, (Belgija), Klaus Koepsel (Njemačka) i Norman Bishop (Švedska), određeni su za
pružanje stručne pomoći ovoj Komisiji. Anketni upitnici su poslati svim državama članicama
kako bi se utvrdili problemi i identifikovala dobra praksa na nivou raznih zemalja.
Namjera ovog rada je da se koncentriše na osnovne principe utvrđene ovom Preporukom, kao
i na neke rezultate ankete.
54

2. Definicija
Prije razmatranja pitanja upravljanja i postupanja sa “zatvorenicima osuđenim na doživotnu i
duge kazne zatvora” značajno je objasniti definiciju ovih pojmova u ovoj Preporuci.
Odgovori na anketu poslatu vladama država članica ukazuju na to da u nekim zemljama ne
postoje posebne definicije, obično iz razloga što se ne obezbjeđuju nikakvi specijalni režimi za
zatvorenike koji služe doživotnu ili duge kazne zatvora. U slučajevima kada postoje takve
definicije “dugih zatvorskih kazni”, koriste se krajnje različiti periodi koji variraju od jedne do
dvadesetpet godina! Kriterijum od pet godina je međutim taj koji se najviše koristi. U
Rezoluciji (76) 2 nije data nikakva definicija, ali se u Generalnom izvještaju koji prati
Rezoluciju duga zatvorska kazna definiše kao “kazne od pet ili više godina lišavanja slobode,
uključujući doživotnu kaznu, bez obzira na vrijeme koje je stvarno odsluženo kao i eventualno
uslovno oslobađanje”. (“Postupanje sa osuđenima na duge zatvorske kazne”, Savjet Evrope
1977, stav 10). S obzirom na takve okolnosti, odlučeno je da u ovoj Preporuci termin duga
zatvorska kazna treba da označava kazne zatvora od pet ili više godina.
Definicija u sadašnjoj Preporuci sadrži to da je «doživotni zatvorenik onaj koji služi doživotnu
kaznu zatvora», a da je «zatvorenik na dugu kaznu zatvora onaj koji služi zatvorsku kaznu ili
kazne u trajanju od ukupno pet godina ili duže”. Ova posljednja definicija uzima u obzir
slučajeve kada je izrečeno više zatvorskih kazni i kombinovani efekat takvih kazni jednak je
kazni od pet godina ili više. Odlučeno je da se usvoji ova šira definicija s obzirom da u praksi,
s tačke gledišta implementacije kazni, nije važno da li se do termina od pet godina dolazi
putem jedne ili više kazni.
3. Kvantitativni i kvalitativni aspekti upravljanja i postupanja sa zatvorenicima koji
izdržavaju duge i doživotnu kaznu zatvora
Statistika
Kvantitativni aspekti se odnose na već navedeno povećanje, u više evropskih zemalja, broja
lica osuđenih na zatvorsku kaznu u trajanju od pet ili više godina.
Međutim, na osnovu Godišnje krivične statistike Savjeta Evrope (SPACE Survey 2003, Doc.
PC-CP (2004), 6rev,Tabele 9 & 10), koja daje najnovije informacije sa stanjem na dan 1
septembra 2003, možemo zaključiti da procenat zatvorenika koji služe zatvorsku kaznu od 5 i
više godina (isključujući doživotne osuđenike) znatno varira od jedne do druge države članice.
Kod šest zemalja taj je prosjek 20% ili manje: Njemačka (10%), Norveška (15.1%), Austrija,
Nizozemska, Island i Švedska (oko 20%). Četiri zemlje imaju procenat preko 50%: Albanija
(74.2%), Grčka (62.2%), Azerbejđžan (54.9%), Gruzija (52.6%). Taj procenat u Ruskoj
Federaciji (49.9%) i Turskoj (48.5%) je nešto ispod 50%, dok se kod ostalih osam zemalja on
kreće preko 40%.
Što se tiče opštih stopa pritvora, nailazimo na regionalnu različitost u tim omjerima, s tim što
su generalno viši procenti zatvorenika osuđenih na duge kazne u istočnoevropskim i nekim
južnoevropskim zemljama, a niži procenti u skandinavskim i nekim zapadno i
centralnoevropskim zemljama. To je u skladu sa praksom kažnjavanja, prema kojoj je 85%
zatvorskih kazni izrečenih u skandinavskim zemljama u 2001 manje od jedne godine, dok je
preko 85% njih izrečeno za preko tri godine u, na primjer, Azerbejđžanu ili Moldaviji
55

(Penological Information Bulletin, decembar 2003, Tabela 3.3). Anketa je takođe pokazala i
razliku u nacionalnim definicijama “dugotrajne” zatvorske kazne, koja u skandinavskim
zemljama znači 1 godinu ili 18 mjeseci, dok se u većini istočnoevropskih zemalja pod njom
podrazumijevaju zatvorske kazne od preko 10 godina.
U raznim nacionalnim statistikama, na omjer zatvorenika koji služe duge kazne zatvora utieče,
međutim, takođe i veličina ukupne zatvorske populacije (odnosno, djelitelj u izračunavanju
procentualnog omjera). Tako da zemlja može imati samo mali apsolutni broj zatvorenika na
duge zatvorske kazne, ali ukoliko ta zemlja koristi kaznu zatvora malo i ima samo malu
zatvorsku populaciju, omjer zatvorenika na duge kazne zatvora će biti visok. Obrnuto, one
zemlje koje u velikoj mjeri primjenjuju zatvorske kazne i imaju veliku zatvorsku populaciju,
mogu pokazati relativno male omjere zatvorenika na duge zatvorske kazne.
Omjer zatvorenika koji služe doživotne kazne zatvora takođe znatno varira. Daleko najveće
omjere nalazimo u Ujedinjenom Kraljevstvu (Sjeverna Irska, 15.2%, Škotska 11.6%, Engleska
& Vels 9.2%), što je rezultat veoma širokog zakonodavstva (dalje u tekstu). Srednji omjer od
4-6% nalazimo kod Albanije, Belgije, Irske, Luksemburga i Turske. Najmanji omjeri - 1% ili
manje – daju se za Bugarsku, Republiku Češku, Estoniju, Gruziju, Latviju, Litvaniju,
Moldaviju, Nizozemsku, Rumuniju, Rusku Federaciju, Slovačku, bivšu jugoslovensku
Republiku Makedoniju i Ukrajinu.
Sa izuzetkom Nizozemske, sve ove druge zemlje su pripadale bivšem Sovjetskom Savezu ili
su činile bivši “istočni blok” u kojem obično doživotne kazne nisu postojale i gdje su tek
nedavno uvedene kao zamjena za smrtnu kaznu. Mada broj zatvorenika koji služe doživotne
zatvorske kazne ne mora biti veoma visok u tim zemljama, uvođene ove nove kategorije
povlači za sobom mnoga kvalitativna pitanja i probleme upravljanja i postupanja (vidi takođe
11. generalni izvještaj CPT, CPT/Inf(2001) 16).
Pored toga, na značenje i implikacije doživotne kazne veoma snažno utiče dužina vremena
koje treba da se odsluži prije nego što prijevremeno oslobađanje bude moguće.
Zakonodavstvo koje se odnosi na doživotne kazne
Većina država članica Savjeta Evrope predviđa u svojoj legislaciji doživotnu kaznu. Varira,
međutim, mjera do koje se takve kazne mogu propisati i do koje se, u stvari, one i propisuju.
Doživotne kazne ne moraju podrazumijevati zatvorsku kaznu za ostatak prirodnog vijeka
čovjeka. U stvari, Evropski sud za ljudska prava konstatuje da bi doživotna kazna bez uslovne
kazne mogla otvoriti neka pitanja shodno Članu 3 ECHR (V. v. UK 16/12/1999; Einhorn v.
France, 16/10/2001).
Većina zemalja predviđa reviziju doživotnih kazni sa mogućnošću odobravanja oslobađanja iz
zatvora. Neke zemlje primjenjuju dosta dug period obaveznog zatvora za one koji služe
doživotnu kaznu, na primjer, 30 godina u Estoniji, 26 godina u Latviji, 25 godina u Poljskoj,
Slovačkoj I Moldaviji, 20 godina u Republici Češkoj, Albaniji, Rumuniji i Turskoj, dok je u
drugim državama oslobađanje moguće nakon 10 godina, na primjer u Belgiji ili 15 godina u
Francuskoj, Njemačkoj, Luksemburgu i Švajcarskoj (Tubex, 2000).
Vjerovatno se najširi propisi za korišćenje doživotne kazne mogu naći u Engleskoj & Velsu.
Kod njih je doživotna kazna obavezna za ubistva i diskreciona doživotna kazna zatvora se
56

može propisati za druga teška krivična djela protiv čovjeka. Kod obaveznih doživotnih kazni,
određuje se stopa sa najranijim datumom kojeg se može odobriti uslovno oslobađanje.
“Doživotne stope” znače da se kazna zatvora ne može iscrpiti tokom prirodnog vijeka
zatvorenika.. Ta se stopa može revidirati nakon 25 godina. Pored toga, od 1997, počinilac koji
se drugi put proglasi krivim za teške seksualne ili druge zločine nasilja automatski dobija
doživotnu kaznu ukoliko ne postoje izuzetni razlozi za njeno nepropisivanje (automatska
doživotna kazna).
Suprotno tome, pet evropskih zemalja, Hrvatska, Norveška, Portugal, Slovenija i Španija,
svojim zakonodavstvom ne predviđaju doživotnu zatvorsku kaznu. U Hrvatskoj, najoštrija
sankcija je kazna od 20 do 40 godina koja se može propisati samo u izuzetnim slučajevima.
Uslovno oslobađanje se može odobriti nakon što se odsluži polovina, izuzetno jedna trećina,
kazne. Tri lica su bila osuđena na izuzetno duge zatvorske kazne u periodu od 1998 do 2001.
U Norveškoj, najoštrija sankcija jeste određena kazna zatvora u trajanju od 21 godine.
Uslovno oslobađanje je moguće nakon 12 godina služenja kazne. U Portugalu, maksimalna
zatvorska kazna je na 25 godina, izuzetno na 30 godina. Slovenačko zakonodavstvo predviđa
maksimalnih 30 godina ali takva kazna do danas još nije dosuđena. Zatvorenici koji služe
preko 15 godina mogu biti uslovno oslobođeni nakon što odsluže tri četvrtine kazne. U Španiji
je maksimalna zatvorska kazna u trajanju od 30 godina. Na Islandu, zakonodavstvom jesu
predviđene doživotne kazne, ali takva kazna nije dosuđena još od 1940.
Možemo tako zaključiti da evropske zemlje pokazuju veliku raznolikost u pogledu
zakonodavstva kao i u omjeru zatvorenika koji služe duge i doživotne kazne zatvora u odnosu
na njihovu ukupnu zatvorsku populaciju.
Kaznena politika
Na osnovu naučnih istraživanja koje smo sproveli, možemo vidjeti da je tokom perioda od dva
desetljeća povećanje dugih zatvorskih kazni u zapadnoevropskim zemljama povezano sa
kombinacijom povećanog broja takvih zatvorenika koji ulaze u zatvor i smanjenja broja onih
koji napuštaju zatvor. Do toga dolazi kao rezultat primjene strožije politike prema određenim
krivićnim djelima i počiniocima - od zakonodavstva, pa preko policije, krivičnog gonjenja i
izricanja kazni, sve do prijevremenog oslobađanja.Takva politika se trenutno fokusira na
seksualnoj delikvenciji, krivičnim djelima nasilja, uzimanja droge i recidivizmu. Kao rezultat
svega toga je primjena oštrijih kazni i restriktivnijih uslova za rano oslobađanje (Tubex &
Snacken, 1996). U centralnim i istočnoevropskim zemljama, broj zatvorenika koji služe duge i
doživotne kazne zatvora nastaje djelimično kao rezultat izricanja dugih kazni, ali takođe u ne
manjem stepenu i kao rezultat abolicije - ili barem moratorijuma – na korišcenje smrtne kazne.
Na to takođe utiče i nesistematska primjena politike koja omogućava prijevremeno sudsko
oslobađanje ili popustljivost u izvršavanju, a koja se sprovodi putem ničim sputanih i
neodgovornih diskrecionih ovlačćenja.
Kvalitativni aspekti
Upravljanje i postupanje sa zatvorenicima koji služe duge i doživotne kazne zatvora nameće
neka veoma značajna kvalitativna pitanja.
1) Četrdeset godina istraživanja zatvorske prakse omogućilo je prikupljanje dokaza o štetnim
efektima zatvorskih kazni.
57

Pokušali smo dati pregled ovog istraživanja na 12. konferenciji CDPA (Snacken, 1999).
Pokazalo se da dužina trajanja pritvora značajno utiče na pojavu zatvorske subkulture, jer su
zatvorenici primorani da se bore sa problemima unutrašnjeg života u zatvoru, dok se spoljni
svijet sve više udaljava. Ovakva subkultura obično dovodi do stvaranja hijerarhije među
zatvorenicima, koja može imati za rezultat i to da se oni koji pripadaju nižoj kasti fizički ili
seksualno maltretiraju, posebno ali ne isključivo, u sistemima velikih spavaona. To takođe
dalje podrazumijeva organizaciju nezvanične ekonomije, a koja zauzvrat može dovesti do
zaduživanja, iznuđivanja ili nasilnih interakcija. Subkulture takođe često podrazumijevaju
odbijanje društvenih normi, što reintegraciju u društvo čini još težom.
Dugotrajni pritvori takođe povećavaju rizik od toga da zatvorenici postanu potpuno ovisni o
toj instituciji, što je fenomen poznat kao “institucionalizacija”, pri čemu oni zbog osporenih
mogućnosti individualne odgovornosti doživljavaju emocionalnu regresiju, narastajuću
pasivnost i psihološku regresiju ka infantilizmu. Opisani su i drugi psihopatološki efekti,
uključujući i samodestruktivne oblike ponašanja (samoubistvo, samopovređivanje, zavisnost) i
ispoljavanje neprijateljstva.
Došlo se do otkrića da, skoro generalno, institucionalno prilagođavanje negativno korelira sa
uspješnom integracijom u društvo. To je lako razumljivo ako je život u zatvoru veoma različit
od života u spoljnem svijetu; unutrašnja adaptacija na zatvor će tako biti kontraproduktivna u
smislu uspješnog prilagođavanja nakon oslobađanja.
Proučavanja su, međutim, takođe ukazala na značaj zatvorskih režima u smanjenju štetnih
posljedica. Osim dužine trajanja zatvorenosti, nivo ovisnosti od institucije zatvora uglavnom
se objašnjava strukturalno generisanom bespomoćnošću zatvorenika (pouzdavanje u prisilnu
snagu osoblja) i njihovim očekivanjima nakon oslobađanja. Ono što se sasvim jasno
podrazumijeva kod upravljanja zatvorenicima koji služe duge kazne zatvora je to da se
ovisnost od zatvora može smanjiti tako što će se zatvorenicima ponuditi neka vrsta kontrole
nad njihovom situacijom, pospješivanjem njihovih kontakata sa spoljnim svijetom i
uvođenjem mogućnosti uslovne kazne koje nisu tako daleke da bi uništile bilo kakva
očekivanja poslije oslobađanja. Do sličnih rezultata se došlo i u vezi procesa
‘institucionalizacije’: stepen do kojeg zatvorenici postaju institucionalizovani ovisi od dužine
trajnog pritvora, monotonosti režima, nedostatka autonomije za zatvorenike i njihovog
nedostatka kontakta sa spoljnim svijetom.
Zaključci o tome kako izbjeći štetne efekte dugotrajnog zatvaranja fokusirani su stoga na
značaj određenih osnovnih potreba koje se moraju zadovoljiti:
- ‘komfor’: dostupnost osnovnih potreba kao što su hrana, sklonište, medicinske usluge i
zaštita od fizičkih povreda; dostupnost senzorske i kognitivne stimulacije; raspolaganje nekim
stredstvima zadovoljavanja potreba za priznanjem (statusom), neovisnošću (da se donose
vlastite odluke), zaštitom, prihvatanjem od strane drugih ljudi;
- ‘kontrola’: fundamentalna potreba ljudskih bića da vjeruju da vrše neku vrstu kontrole nad
svojom sudbinom i okolinom; na ovo se može odgovoriti tako što će se zatvorenicima ponuditi
određeni broj izbora (na primjer, između aktivnosti, mogućnosti udruživanja itd.) kao i
podsticanjem sudjelovanja zatvorenika u organizaciji zatvorskog života;
58

-‘smisao’: egzistencija svakog ljudskog bića mora imati svoj smisao, što obuhvata kako
religiozna, filozofska tako i iskustvena pitanja; edukativni i obrazovni kursevi mogu ponuditi
dugoročne ciljeve i motivacije i tako pomoći zatvorenicima da sačuvaju smisao vrijednosti i
samopoštovanja.
Dokazano je da ukoliko se ove osnovne potrebe ne mogu zadovoljiti legalnim načinima, u tom
će slučaju zatvorenici tražiti nelegalna sredstva da ih ostvare (na primjer, putem zatvorske
subkulture).
2) Poznato je da povećanje dugih zatvorskih kazni takođe predstavlja jedan od glavnih faktora
koji doprinose prenatrpanosti zatvora.
To može dovesti do nehumanog i ponižavajućeg postupanja, kako je zaključila Evropska
komisija za prevenciju torture (Drugi generalni izvještaj & izvještaji o posjetama od strane
CPT) i Evropski sud za ljudska prava (vidi slučajeve Dougoz v. Grcka, mart 2001, br.
40907/98; Peers v. Grčka, 19 april 2001, br. 28524/95; Kalashnikov v. Rusija, 15 juli 2002,
konačna presuda 15 oktobar 2002, br.47095/99). Prenatrpanost zatvora takođe utiče na
povećanje nivoa nesigurnosti i opasnosti kako za zatvorenike tako i osoblje, te ometa efikasno
i adekvatno postupanje sa zatvorenicima. Koncept “dinamičke sigurnosti” (dalje u tekstu)
iziskuje konstruktivne odnose između zatvorenika i osoblja, što podrazumijeva da se osoblju
mora omogućiti da upozna zatvorenike. Pretrpavanjem zatvora se takođe smanjuje mogućnost
individualizovanih zatvorskih režima.
Na ove različite kvantitativne i kvalitativne aspekte se poziva u Prerambuli ove Preporuke, a
oni su takođe uticali i na izradu “opštih ciljeva” i “opštih principa” propisanih ovom
Preporukom.
4. Opšti ciljevi upravljanja zatvorenicima koji služe duge i doživotne zatvorske kazne
“Ciljevi upravljanja zatvorenicima koji služe duge i doživotne zatvorske kazne bi trebali biti:
- Obezbijediti da zatvori budu sigurna i bezbjedna mjesta za zatvorenike i za sve one
koji rade sa njima ili koji ih posjećuju;
- Umanjiti štetne efekte doživotnih i dugih zatvorskih kazni;
- Povećati i unaprijediti mogućnosti za oslobođene zatvorenike da se adaptiraju u
društvu”.
Prvi cilj se odnosi na dobropoznati “gubitak sigurnosti” za zatvorenike kao jedan od pet
“bolnih strana zatvorskog života” kako je opisao Sykes 1959), i izražava princip da
zatvorenici, kao i osoblje i posjetioci, imaju pravo na sigurnost i bezbjednost unutar zatvora.
To je značajan signal da se na zatvorenike ne gleda samo kao na lica koja predstavljaju
opasnost po sigurnost i bezbjednost drugih. To znači da zatvorske vlasti takođe imaju obavezu
da se brinu za sigurnost i bezbjednost zatvorenika pod njihovom odgovornošću. Ponovo se
treba pozvati na CPT standarde, ne samo u vezi lošeg postupanja od strane osoblja, vec
takođe i odgovornosti osoblja u slučajevima nasilja među zatvorenicima (11. generalni
izvještaj). Evropski sud za ljudska prava razvio je isto tako doktrinu “pozitivnih obaveza”
država da štite prava i slobode svojih građana garantovanih Konvencijom, ukljućujući i
zaštitu od kršenja takvih prava ili sloboda od strane njih samih, trećih strana ili državnih
službenika (na primjer, od strane policije).
59

Drugi cilj eksplicitno prihvata činjenicu da doživotna i duge zatvorske kazne imaju štetne
posljedice na zatvorenike, kao i da upravljanje takvim zatvorenicima treba fokusirati što je
moguće više upravo na smanjenje takvih posljedica.
Treći cilj prepoznaje činjenicu da mada se zatvorskim kaznama zatvorenici izdvajaju iz
društva, zatvorski režimi moraju uzeti u obzir i to da se većina zatvorenika u stvari vraća u
društvo. Stoga se ovaj cilj mora posmatrati zajedno sa Preporukom R (2003)22 o uslovnom
oslobađanju, kojim se zagovara uslovna kazna kao značajan prelaz sa potpunog zatvora na
slobodu u društvu.
5. Opšti principi za upravljanje osuđenima na doživotnu i duge zatvorske kazne
Razvijeno je potom šest osnovnih principa koji predstavljaju smjernice kako postići tri
navedena osnovna cilja upravljanja zatvorenicima osuđenim na doživotnu i duge zatvorske
kazne.
1) Princip individualizacije
“Neophodno je voditi računa o različitosti osobnih karakteristika koje se mogu naći kod
zatvorenika koji služe doživotnu i duge zatvorske kazne, te ih uzeti u obzir prilikom izrade
individualnih planova za implementaciju kazne (princip individualizacije)”.
Zatvorenici na doživotnu i duge zatvorske kazne se često smatraju homogenom kategorijom,
upravo zbog (dužine) njihove kazne. U stvari, oni nisu drugačiji od drugih zatvorenika, u
smislu da obuhvataju najraznovrsnije pojedince u pogledu dobi, intelektualnih sposobnosti,
obrazovanja, društvenog porijekla, ličnosti i ponašanja. Pored toga, priroda krivičnog djela i
okolnosti u vezi njega mogu da variraju od “zločina iz strasti”, pa preko organizovanog
kriminala i droge do serijskog ubice, te stoga predstavljaju značajna područja diverziteta.
Doima se tako kao aksiom ako kažemo da se za uzorno upravljanje mora uzeti u obzir ova
različitost prilikom implementiranja zatvorske kazne. To se radi upravo putem individualnog
planiranja kazni (vidi dalje). Ovaj princip predstavlja izazov za široko rasprostranjenu praksu
u Centralnoj i Istočnoj Evropi gdje su uslovi pritvora propisani bilo zakonom ili sudski
određeni na osnovu tipa krivičnog djela i dužine kazne.
2) Princip normalizacije
“Zatvorski život bi trebao biti tako uređen da se približi što je to moguće više realnostima
života u zajednici (princip normalizacije)”.
Zatvorske zajednice su tradicionalno veoma razlikuju od spoljnjeg svijeta. Zatvorenici žive sve
aspekte svog života na jednom mjestu, u nemogućnosti da ih odvoje (spavanje, rad, odmor),
prisiljeni da žive sa drugim osobama koje nisu sami odabrali, da gube vlastite društvene
identitete, te im se daje novi identitet koji određuje njihovo postupanje (kriminalac,
zatvorenik). U tradicionalnim zatvorima, sve što nije eksplicitno dozvoljeno je zabranjeno,
zatvorenici su stalno pod kontrolom i nadzorom od strane članova osoblja koji mogu koristiti
silu protiv njih i oni ne treba da preduzimaju nikakvu ličnu odgovornost ili inicijativu. Dnevni
život je organizovan i kontrolisan od strane osoblja, zatvorska rutina određuje svaki dan
(buđenje, rad, ručak, spavanje …).
60

U spoljnom svijetu, princip legaliteta obezbjeđuje da sve što nije eksplicitno zabranjeno jeste
dozvoljeno. Društvene interakcije se zasnivaju na ostvarivanju različitih socijalnih identiteta u
različitim socijalnim oblastima (porodica, posao, prijatelji, sport, udruženja) koji su manje ili
više odvojeni jedni od drugih. Ovakva različitost i odvojenost omogućava ravnotežu između
takvih društvenih uloga, kompenzovanje neuspjeha ili frustracija u jednoj ulozi, uspjehom u
nekoj drugoj.
U zatvoru, broj uloga koje se mogu igrati je ograničen, a često se smatra da je zatvorenik
doživio neuspjeh u svojoj globalnoj ulozi građanina. On se identifikuje po svom krivičnom
djelu, bilo generalno (“kriminalac”) ili posebno kao (”ubica, izopačeni”). Predominantnost
reda i bezbjednosti u zatvoru će često rezultirati time da će njegova uloga “zatvorenika”
prevladati svaku drugu moguću ulogu.
“Normalizacija” se stoga odnosi na dva različita nivoa: individualni nivo i kolektivni nivo
(Snacken, 2002). Na individualnom nivou, zatvorski režimi treba da teže tome da prepoznaju i
podstiču različite socijalne identitete i povećavaju lične izbore i odgovornosti. Sudjelovanje u
planiranju svoje vlastite kazne, obezbjeđenje aktivnog režima, zadržavanje svojih prava kao
građanina, omogućavanje širih porodičnih posjeta, samo su neke ilustracije načina kako
ostvariti taj cilj. Na kolektivnom nivou, “normalizacija” iziskuje da usluge koje se pružaju
unutar zatvora treba da budu slične pozitivnim aspektima života van zatvora. Uočite naglasak
na “pozitivnim” aspketima života van zatvora, kako se ne bi reprodukovalo siromaštvo,
socijalna nejednakost ili drugi nedostaci društva.
U Memorandumu (Explanatory Memorandum) pod § 35 ističe se da je neophodno da se
normalizacija suprotstavi institucionalizaciji koja zatvorenike čini nespremnim za život u
zajednici, te je stoga u interesu društva u cjelini. Takođe se u implementaciji ovog
međunarodno priznatog principa poziva na “zatvor kao kaznu, a ne za kažnjavanje”: odnosno,
drugim riječima, lišavanje slobode je samo po sebi dovoljna kazna.
Konstatacijom pod § 37 u Memorandumu ukazuje se na to da “normalizacija” ne predstavlja
statički koncept, već zahtijeva dinamičko i permanentno provjeravanje zatvorskih rutina kako
bi se što je to moguće više smanjile diskrepance između zatvora i spoljnog svijeta.
3) Princip odgovornosti
“Zatvorenicima treba da bude omogućeno da ostvaruju svoju ličnu odgovornost u
svakodnevnom zatvorskom životu (princip odgovornosti)”.
Zatvor se kao kazna dosuđuje počiniocima kao odgovor na zločin koji su počinili i za koji se
smatraju krivično odgovornim. Tradicionalni zatvorski život oduzima svaku ličnu odgovornost
tokom pritvora, mogućnost donošenja odluka i posljedice takvih odluka, ali se isto tako od tih
istih osoba očekuje da ponovo preuzmu punu odgovornost nad svojim životima u onom
trenutku kada budu pušteni natrag u društvo. Bez učenja o odgovornosti, ne može biti
promjene stavova i ponašanja koji vode ka životu bez zločina. Glavni izazov za zatvorske vlasti
i osoblje je da stvore situacije za sprovođenje lične odgovornosti. Mogućnosti povećanja
odgovornosti u zatvoru povezane su sa onim što je prethodno opisano kao “komfor”, na
primjer, dostupnost osnovnih potreba, nekih načina zadovoljavanja potrebe za priznanjem
(statusom) i neovisnošcu (donošenje vlastitih odluka), “kontrola” (autonomija), na primjer
ponuditi zatvorenicima određeni broj izbora (na primjer između aktivnosti, mogućnosti
61

udruživanja itd.), ohrabrivanje zatvorenika da sudjeluju u organizaciji zatvorskog života, kao i
“smisao”, na primjer edukativni i obrazovni kursevi mogu ponuditi dugoročne ciljeve i
motivacije i tako pomoći zatvorenicima da zadrže osjećaj vrijednosti i samopoštovanja.
4) Princip bezbjednosti i sigurnosti
“Mora se postaviti jasna distinkcija između rizika koji zatvorenici na doživotnu i druge duge
kazne zatvora predstavljaju za spoljnu zajednicu, njih same, druge zatvorenike i one koji rade
ili ih posjećuju u zatvoru (princip bezbjednosti i sigurnosti)”.
Ovaj princip upozorava na pogrešnu pretpostavku da doživotna ili duga zatvorska kazna
izrečena za teško krivično djelo automatski podrazumijeva da je zatvorenik opasan. Uistinu,
iskustvo i istraživanja pokazuju da zatvorenici osuđeni na doživotnu i druge duge zatvorske
kazne ne moraju istovremeno biti “opasni” ili “problematični” u zatvoru. Mnogi su čak
poznati kao “dobri” zatvorenici koji prihvataju kaznu koja im je određena i koji su uglavnom
zainteresirani da “provedu vrijeme” sa što je moguće manje problema i konflikata, posebno
ako se mogu nadati prijevremenom oslobađanju. Oni su stabilnog i pouzdanog ponašanja i ne
čini se vjerovatnim da će ponoviti svoje krivično djelo. Vjerovatnoća da će neki počinilac
krivičnog djela imati nasilno ili opasno ponašanje često ovisi ne samo od ličnih osobina već i
od tipičnih situacija koje dozvoljavaju ili provociraju nastajanje takvog ponašanja. Stoga se
smatra da “opasnost” nastaje kao rezultat interakcije između pojedinca i specificnih
okolnosti. Takođe se pokazalo da zatvorenici koji su veoma problematični u jednom zatvoru
mogu predstavljati mali ili nikakav problem u nekom drugom zatvoru. Konačno, definicija
osobe kao “opasne” se razlikuje prema tome ko je kao takvu definiše. Istraživanje u Engleskoj
i Belgiji je pokazalo da centralne zatvorske vlasti koriste druge kriterijume nego lokalne
zatvorsk vlasti i osoblje, kao i da se takve definicije mijenjaju tokom vremena (Bottoms &
Light, 1987; Snacken, 2004). Presude Evropskog suda za ljudska prava takođe su istakle da
opasnost ne mora značiti trajnu osobinu počionioca (Presuda X v. Ujedinjeno Kraljevstvo od
5 novembra 1981; Presuda Weeks v. Ujedinjeno Kraljevstvo od 2 marta 1987; Presuda
Thynne, Wilson & Gunnell v. Ujedinjeno Kraljevstvo od 25 oktobra 1990). Stoga je takođe
neophodno sprovesti individualnu preklasifikaciju i alokaciju kada to promjene u nivoima
bezbjednosnih i sigurnosnih rizika garantuju (uporediti procjenu rizika i potreba dalje u
tekstu).
Stoga je veoma značajno napraviti jasnu distinkciju između ‘bezbjednosti’ i ‘sigurnosti’. Ovo
prvo se odnosi na dužnost zatvorskih sistema da čuvaju zatvorenike van društva koliko god se
to smatra neophodnim i da spriječe bijeg zatvorenika za koje se smatra da predstavljaju
prijetnju ili opasnost po društvo. Dok se ovo drugo odnosi na dužnost zatvorskih sistema da
obezbijede sigurno i uredno izvršenje kazne unutar zatvora, kako za zatvorenike, tako i za
osoblje i posjetioce.
‘Sigurnost' se stoga ne odnosi samo na agresiju prema drugim licima, vec takođe i prema
samoubicama (“rizik po njih same”).
U stvari, ponekada se pokaže da su ‘bezbjednost’ i ‘sigurnost’ međusobno konkurentni ciljevi,
što zatvorske vlasti stavlja pred stalne dileme. Prioritetizacija povremenog ali ‘visokoposljedičnog’
rizika bijega ('bezbjednost') može dovesti do povećanja endemskog rizika
smanjenja kvaliteta života za zatvorenike, što opet vodi ka neželjenom ishodu da se stimuliše
frustracija i opozicija, te tako stvaranju upravo onog ponašanja koje zatvorske vlasti nastoje
da spriječe (‘smanjenje sigurnosti’) (Sparks a.o., 1996: 91). U svom čuvenom izvještaju o
62

uzrocima velike pobune u mančesterskom zatvoru Strangways, na osnovu opsežnih razgovora
sa zatvorenicima, osobljem i stručnjacima, sudija Woolf je zaključio da je to bila kombinacija
prenatrpanosti, loših uslova života i uočenih nezadovoljstava i nepravdi što je dodatno
doprinijelo tome da dođe do pobune i njenog širenja na način kako se sve desilo među
zatvorskom populacijom koja je bila antagonistički raspoložena prema zatvorskom sistemu
generalno (Woolfov izvještaj, 1991: stav 3.432). On je došao do zaključka, o kome se od tada
mnogo raspravlja, da se ‘bezbjednost, kontrola i pravda’ moraju držati u ravnoteži (ibid.:stav
1.148). Drugi zanimljiv primjer problematičnog odnosa između ‘bezbjednosti’ i ‘sigurnosti’
jeste bijeg iz Odjeljenja visoke bezbjednosti u zatvoru Whitemoor, koji je nastao iz uvjerenja
da su fizičke karakteristike tog odjeljenja omogućile takav bijeg (pasivna bezbjednost) i kao
rezultat politike nesuprotstavljanja zatvorenicima iz straha od pobune slične onoj zatvorenika
u mančesterskom zatvoru (Woodcockov izvještaj, 1994, napomena Sparksa a.o., 1996: 329-
334). Ovi primjeri takođe ističu značaj koncepta “dinamičke bezbjednosti” (dalje u tekstu).
5) Princip nesegregacije
“Neophodno je voditi računa da se ne odvajaju zatvorenici koji izdržavaju doživotnu i druge
duge zatvorske kazne isključivo po osnovu njihove kazne (princip nesegregacije)”.
Princip nesegregacije proističe iz principa individualne procjene rizika bezbjednosti i
sigurnosti. Posebna segregacija zatvorenika na doživotnu ili duge zatvorske kazne ne može se
opravdavati neprovjerenim osobinama takvih zatvorenika kao opasnih. Na osnovu odgovora
dobijenih u anketi od zemalja koje su zastupljene u Komisiji, pokazalo se, međutim, da je u
istočno i centralnoevropskim zemljama uobičajena praksa da se bezbjednosna klasifikacija
unutar zatvora bazira isključivo na vrsti zločina koji je počinjen ili na dužini dosuđene kazne,
a o čemu ponekada odlučuje sudija u vrijeme donošenja presude. Neka zakonodavstva
propisuju da zatvorenici na doživotnu kaznu zatvora moraju uvijek biti izolovani od drugih
zatvorenika i rutinski se podvrgavaju ekstremnim oblicima prinude. Takve prakse su suprotne
principu individualne procjene koji se obrazlaže u Preporuci. To je ono što mi nazivamo
“relativna autonomija” implementacije kazni od njihovog izricanja, zbog njihovih različitih
namjena i kriterijuma prilikom odlučivanja: izricanje kazni se odnosi prvo na krivično djelo
počinjeno u prošlosti, dok implementacija kazni mora pripremiti za eventualni povratak u
društvo u budućnosti. Ovim se takođe nameću i pitanja nehumanog i degradirajućeg
postupanja, te je CPT izdao nove standarde i preporuke u tom smislu u svom 11. generalnom
izvještaju:
“33. U mnogim evropskim zemljama broj zatvorenika koji izdržavaju doživotnu i druge duge
zatvorske kazne je u porastu. Tokom nekih posjeta koje je ostvarila, CPT je otkrila da takvim
zatvorenicima mnogo toga nedostaje u pogledu materijalnih uslova, aktivnosti i mogućnosti za
ljudski kontakt. Pored toga, mnogi od takvih zatvorenika su bili podvrgnuti specijalnim
restrikcijama koje su mogle jos više pogoršati stetne posljedice koje sobom nosi duga
zatvorska kazna; primjeri takvih restrikcija jesu trajno odvajanje od ostale zatvorske
populacije, stavljanje lisica kadgod se zatvorenik izvodi iz ćelije, zabrana komuniciranja sa
ostalim zatvorenicima, kao i ograničena prava na posjete. CPT ne vidi nikakvo opravdanje za
nekritičku primjenu restrikcija na sve zatvorenike podvrgnute određenoj vrsti kazne, a bez
valjanog razmatranja individualnog rizika koji oni mogu (ili ne moraju) predstavljati”.
63

Shodno tome, specijalnu segregaciju ovih zatvorenika treba poduzeti samo ukoliko, i samo
onoliko dugo, dok jasni i prisutni rizici postoje. Nesegregacija takođe povećava mogućnosti za
rezimske aktivnosti, alokaciju u zatvore bliže kući i društvenim vezama zatvorenika.
6) Princip progresije
“Individualno planiranje za upravljanje doživotnom ili dugom zatvorskom kaznom zatvorenika
treba da ima za cilj obezbjeđivanje progresivnog kretanja kroz zatvorski sistem (princip
progresije)”.
Princip progresije se odnosi na značaj pokušaja da se obezbijedi korisno kretanje kroz
zatvorski sistem za sve zatvorenike na doživotne i duge zatvorske kazne. Tokom zatvorskog
perioda, progresija može predstavljati značajan lijek protiv mentalnog nazadovanja tako što će
se predvidjeti određeni ciljevi koji se mogu ostvariti u određenim predvidljivim vremenskim
periodima. Time se omogućava zatvorenicima da izgrade novu viziju “vremena” u zatvoru i da
predvide neku “budućnost”, kako u zatvoru tako i u slučaju eventualnog oslobađanja.
Progresija omogućava povećanje ostvarivanja odgovornosti i kao svoj krajnji cilj,
konstruktivnu tranziciju iz zatvorskog života u život u zajednici. Zatvorenici tako mogu
povratiti “stepen slobode”. Ovakva se filozofija suštinski razlikuje od pukog davanja
privilegija za dobro ponašanje ili kao nezvaničnih sredstava kontrole zatvorenika.
Ovih šest opštih principa se potom dalje razvijaju u Preporuci i konkretizuju kada je u pitanju
planiranje kazne, procjena rizika i potreba, bezbjednost i sigurnost u zatvoru, suprotstavljajući
se tako štetnim efektima doživotnih i drugih dugih zatvorskih kazni. Posebna pažnja je takođe
poklonjena nekim specijalnim kategorijama doživotnih i zatvorenika na duge zatvorske kazne
(uključujući zatvorenike strance, vulnerabilne kategorije zatvorenika, mentalno hendikepirane
ili poremećene, starije zatvorenike i žene zatvorenike), omogućavanju reintegracije
zatvorenika koji izdržavaju doživotnu i duge kazne zatvora, kao i podsjećanju na zatvor i
zatvorsko osoblje.
Daleko bi nas odvelo kada bismo svim ovim aspektima poklonili dužnu pažnju, te ćemo stoga
odabrati samo nekoliko tema koje su za nas od posebnog interesa ili značaja.
6. Razmatranje odabranih tema
6.1. Planiranje kazni
Planiranje kazni predstavlja značajno sredstvo koje se koristi za ostvarivanje opštih ciljeva i
primjenu opštih principa. Ovi planovi treba da teže ka tome da identifikuju najkonstruktivnije
načine na koje se može sprovesti doživotna i druge duge zatvorske kazne za svakog
pojedinačnog zatvorenika. Planovi kazni obuhvataju sve značajne korake i aspekte zatvora:
početnu alokaciju zatvorenika, njegovu progresiju kroz zatvorski sistem, njegovo
sudjelovanje u radu i drugim aktivnostima, njegovo sudjelovanje u programima koji se bave
rizicima i potrebama, smanjenje štetnih posljedica dugih zatvorskih kazni, priprema uslovnog
oslobađanja, kao i mogućnosti da se živi životom u skladu sa zakonom nakon otpuštanja. Kao
rezultat toga, planovi kazni ne treba da se nameću zatvorenicima, već da nastanu kao rezultat
konsultacija sa njima. To je i preduslov za njihovu uspješnost, jer će planovi imati ”veću
vjerovatnoću da će se slijediti ukoliko su napravljeni što je to moguće više uz aktivno
sudjelovanje zatvorenika”. To je takođe značajan aspekt principa odgovornosti za zatvorenika.
64

Kako planiranje kazni mora imati za cilj pripremu za oslobađanje zatvorenika, stoga je
neophodno da se planovi poduzimaju u tijesnoj saradnji sa organima nadležnim za nadzor
nakon oslobađanja.
6.2. Procjena rizika i potreba
Upravljanje doživotnim i zatvorenicima na duge kazne zatvora, a posebno planiranje kazni, ne
može se uspješno sprovoditi bez procjene rizika od strane ili za pojedine zatvorenike.
Međutim, takva procjena se ne smije ograničiti samo za aspekt rizika, već i na potrebe
zatvorenika, konkretnije, oblike ponašanja koji vode ka krivičnim radnjama i vođenju takvog
načina života. To su kriminogene potrebe (na primjer, žudnja za drogama, alkoholom ili
seksualnim kontaktom sa djecom, potreba angažovanja u rizičnim poslovima itd.).
Instrumenti procjene rizika i potreba uzimaju u obzir faktore prisutne u životima počinioca za
koje se utvrdilo da su u značajnoj vezi sa različitim vrstama rizika. Ranije su se instrumenti
fokusirali na statističkoj vjerovatnoći rizika koja se izvodila iz ispitivanja objektivnih
istorijskih faktora iz života zatvorenika kao što je broj prethodnih bjekstava, nasilja, osuda itd.
Samom njihovom prirodom, ovi istorijski objektivni faktori se ne mogu promijeniti – oni
predstavljaju istorijske činjenice. Posljednjih godina su razvijeni “dinamički” instrumenti
procjene rizika. Dinamički instrumenti uzimaju u obzir faktore koji su podložni promjenama,
kao što je zloupotreba droga ili alkohola i obrazovni nivo, porodično i bračno stanje, društvo,
nivo mentalnog zdravlja, shvatanje zločina, samoga sebe i budućnosti.
Savremeni instrumenti statističke procjene rizika i potreba postali su korisna pomagala za
upravljanje progresijom unutar zatvorskog sistema i za utvrđivanje programa za počinioce koji
bi se bavili njihovim prestupničkim ponašanjem kako tokom boravka u zatvoru tako i nakon
oslobađanja. Ali neophodno je upamtiti da procjene rizika imaju značajna ograničenja. One
nikada ne mogu predvidjeti pojedinačne ishode. One predstavljaju ocjenu vjerovatnoće, na
primjer, za ponovno osuđivanje, za određenu grupu. To znači da čak iako se određena
kategorija zatvorenika procijeni kao ona koja ima 80% vjerovatnoće da ponovno bude
osuđena, ostaje pitanje da li će pojedini zatvorenik pripadati većini koja će biti ponovno
osuđena ili manjini koja to neće biti. S obzirom da instrumenti rizika ne mogu po samoj svojoj
prirodi obezbijediti pouzdane informacije o bilo kojem određenom pojedincu, oni se moraju
dopunjavati drugim oblicima procjene baziranim na sveobuhvatnom uvažavanju pojedinačnih
okolnosti određenih zatvorenika onako kako se javljaju u određenim zatvorskim sredinama.
Oni su takođe od slabe pomoći prilikom planiranja efikasnih strategija za smanjenje određenih
rizika od strane ili za pojedine zatvorenike.
Rezultate daljnjih kvantitativnih i kvalitativnih procjena treba koristiti prilikom razmatranja da
li su neophodne promjene u zatvorskim uslovima i/ili individualnim programima i planovima.
Stoga procjene rizika i potreba treba uvijek vezivati sa upravljanjem rizicima i potrebama.
6.3. Dinamička bezbjednost
“Održavanje kontrole u zatvoru treba da bude zasnovano na primjeni dinamičke bezbjednosti,
odnosno na razvijanju od strane osoblja pozitivnih odnosa sa zatvorenicima koji će se bazirati
na odlučnosti i pravičnosti, a u kombinaciji sa razumijevanjem njihove lične situacije i rizika
koji nameću pojedini zatvorenici” (18a). Dinamička bezbjednost znači da je elementarno
zatvorsko osoblje obučeno i da podstiče razvoj dobrih ličnih odnosa sa zatvorenicima, da ih
65

upoznaju i shvataju kao pojedince, da im pomažu i saosjećaju sa njima u njihovim ličnim
problemima i da vode sa njima korisne dijaloge. Ovaj koncept je već zauzimao centralno
mjesto u Preporuci R (97) 12 o osoblju koje se bavi implementacijom sankcija i mjera, koja
posebno uzima u obzir činjenicu da zatvorske vlasti u mnogim zemljama razmatraju da
razvijanje dinamičke bezbjednosti bude najvažniji način održavanja bezbjednosti i sigurnosti u
zatvorima. Tehnička sredstva (“pasivna bezbjednost”) predstavljaju samo njeno pomoćno
sredstvo.
Dinamička bezbjednost je zasnovana na ideji “dijalektičke kontrole” između osoblja i
zatvorenika (Sparks a.o., 1996). Zatvorenici ne prolaze pasivno kroz zatvorsku kaznu već je
proživljavaju. Zatvorenici su još uvijek socijalni subjekti koji razmišljaju o svojoj situaciji i
reaguju na nju ne automatski vec strateški. Značajan aspekt ove dijalektičke kontrole jeste
“stepen do kojeg osoblje u zatvorima uspijeva ili ne uspijeva da legitimizuje odn. opravda
svoje razvijanje moći i autoriteta, kao i tehnika i strategija koje razvija u nastojanju da
obezbijedi takav legitimitet” (Sparks a.o., 1996: 35). Prednosti dinamičke bezbjednosti su
dvostruke; pozitivne interakcije teže smanjenju destruktivnog ponašanja i shvatanja, te
olakšavaju konstruktivan rad sa zatvorenicima, a dinamička bezbjednost isto tako omogućava
osoblju da lakše postane svjesno uznemiravajućeg ponašanja zatvorenika kao što su pokušaji
bjekstva, nasilje između zatvorenika ili u odnosu na osoblje, krijumčarenje nedozvoljenih roba
itd.
Koncepti “odlučnosti & pravičnosti” koji su korišteni u Preporuci 18a odnose se na već
spomenutu analizu sudije Woolfa o značaju “pravde” i “pouzdanosti” u svakodnevnim
interakcijama između osoblja i zatvorenika. “Shvatanje njihove pojedinačne situacije i rizika
koji predstavlja svaki pojedinačni zatvorenik” upućuje na primjenu drugih ciljeva
“bezbjednosti”,“sigurnosti” i “brige”. Pronaći ispravan balans između ova četiri zadatka
predstavlja glavni izazov za osnovno osoblje. Dinamička bezbjednost se takođe prepoznaje i
kao davanje osoblju većih uloga od onih zvaničnih odnosa i distanci, a koji se isključivo
oslanjaju na “pasivnu bezbjednost”. Problem može takođe biti i ono što se naziva “klizav
teren”, u stvari nesigurnost za čuvare u smislu koliko daleko mogu ići sa fleksibilnošću i
razumijevanjem a da ne rizikuju da neki od zatvorenika zloupotrebe njihovo povjerenje.
Pružanje pomoći elementarnom zatvorskom osoblju da održi pravi balans jeste odgovornost
višeg nadzornog osoblja. Stoga je od osnovnog značaja da više nadzorno osoblje bude stalno
informisano putem direktnih opservacija i razgovora o prirodi odnosa osoblje-zatvorenik.
Preporuka br. R (97) 12 o osoblju koje se bavi implementacijom sankcija i mjera opisuje
implikacije koje na upošljavanje i obuku ima proširivanje funkcija elementarnog osoblja da bi
se omogućio razvoj pozitivih odnosa sa zatvorenicima: “stečeno obrazovanje, dobar karakter,
odgovarajuća stručna iskustva, fleksibilna i stabilna ličnost, visoka motivacija, kvaliteti
neophodni za formiranje dobrih međuljudskih odnosa i spremnost za učenjem”. Podsticanje
direktnih kontakata s zatvorenicima može zahtijevati promjenu u kulturi zatvorskog osoblja
kao i u nivoima osoblja, kako bi se osigurao dovoljan broj elementarnog osoblja (uporediti 11.
generalni izvještaj CPT, §26).
6.4. Jedinice maksimalne bezbjednosti
Preporuke 19 & 20 upućuju na mogućnost da segregacija pojedinih zatvorenika može
ponekada i biti neophodna. Uzimajući u obzir štetne psihološke efekte dugotrajne izolacije,
ova segregacija bi trebala uvijek biti što je moguće kraća.
66

Sve zemlje ne raspolažu jedinicama maksimalne bezbjednosti. U ranijim anketama nalazimo
da se politika koja se sprovodi u odnosu na problematične, nasilne ili zatvorenike sklone
bijegu razlikuje među evropskim zemljama: pojedinačno odvajanje u njegovu zasebnu ćeliju,
individualni nadzor od strane medicinskog osoblja, specijalne jedinice sa liberalnim režimom
u okviru bezbjednosnih granica, jedinice sa striktnim režimom (Snacken, 1999). Ovo
posljednje može da otvori pitanja ljudskih prava, kako je ilustrovano u izvještajima CPT
kojima se ukazuje na psihopatološke efekte (depresija, paranoja) iIi potrebu za relativno
relaksiranim režimima unutar takvih jedinica (različite aktivnosti i mogućnosti susretanja sa
drugim zatvorenicima unutar te jedinice). Evropski sud za ljudska prava takođe propisuje da
ekstremno oštri uslovi mogu otvoriti pitanja shodno Članu 3 zabrane nehumanog i
ponižavajućeg postupanja (uporediti Van de Ven v. Holandija, 4 februara 2003, kada je za
rutinske pretrese u odjeljenju maksimalne bezbjednosti utvrđeno da su dostigli degradirajući
tretman i kršenje člana 3, ECHR).
Preporuka 20 stoga zagovara da jedinice maksimalne bezbjednosti treba koristiti samo kao
posljednje pribježište, da se alokacija zatvorenika treba redovno preispitivati, kao i da režimi
treba da budu što je to moguće više relaksirani i aktivni, tako da omogućavaju zatvorenicima
slobodu kretanja unutar jedinice (liberalni režim u okviru bezbjednosnih granica).
6 .5. Osoblje
Osoblje je od najvećeg značaja za postizanje tri glavna cilja dobrog upravljanja – održavanje
zatvorske bezbjednosti i sigurnosti, suzbijanje negativnih posljedica zatvorskih kazni, kao i
priprema za oslobađanje. Preporuka §§36-39 kao i Memorandum stoga s pravom ističu
potrebu adekvatog odabira, obuke, podrške i plaćanja.
Pitanje osoblja je u ovoj Preporuci posebno tretirano jer se osoblje koje je zaduženo za
zatvorenike koji služe doživotnu i duge kazne zatvora može suočiti sa teškoćama koje su
ozbiljnije i naglašenije nego što su to one koje nastaju tokom redovnog zatvorskog rada.
Njihove odgovornsti su shodno tome veće. Sprovođenje tri navedena cilja u svakodnevnoj
praksi može se postići samo tako što će sve kategorije osoblja raditi zajedno i profesionalno
kao tim. To podrazumijeva organizaciono liderstvo, pružanje podrške i savjeta osoblju u
stalnom kontaktu sa zatvorenicima, kao i debrifing sesije ukoliko dođe do nastanka opasnijih
situacija.
“Ako se zahtijevne dužnosti zatvorskog osoblja koje se bavi zatvorenicima koji služe
doživotne i duge zatvorske kazne moraju obavljati na zadovoljavajući način, kvaliteti kao što
su empatija, snaga karaktera i sposobnost donošenja mirnih profesionalnih odluka jesu od
osnovnog značaja. Nadalje, ukazivanje i održavanje respekta prema zatvorenicima koji su
možda počinili gnusne zločine tim više zahtijeva moralnu snagu. Na sve ove kvalitete moraju
se dodati znanje i vještine vezane za bezbjednosne i sigurnosne sisteme, prevenciju negativnih
efekata i sprovođenje programa premještanja”.
Problem regrutovanja dovoljnog broja kvalitetnog elementarnog zatvorskog osoblja često je
povezan sa niskim platama koje se daju zatvorskom osoblju. S obzirom da je kvalitet osoblja
odlučujući ako želimo imati human i efikasan zatvorski sistem, moraju se omogućiti plate koje
će privući odgovarajuće kadrove. Šta više, početna obuka je često kratkotrajna i rijetko nakon
nje slijedi daljnje redovno obučavanje. Unapređenje kvaliteta rada sa zatvorenicima na
doživotnu i druge zatvorske kazne je stoga ozbiljno hendikepirano već na samom startu. No
67

ipak, neophodno je činiti napore da se iniciraju oblici obuke i podrške osnovnom zatvorskom
osoblju. Takva obuka ne smije biti ograničena samo na ovu kategoriju osoblja. Zatvorski
upravitelji i drugo više i stručno osoblje takođe treba uključiti u seme obuke.
U svom 11. generalnom izvještaju, CPT preporučuje profesionalizam, adekvatan broj osoblja,
direktne kontakte sa zatvorenicima, i ističe problem prekovremenog rada što dovodi do stresa
kod uposlenih i prijevremenog iscrpljivanja ukoliko nema dovoljno osoblja.
Zaključak:
Sadašnja Preporuka se bavi mnogim značajnim aspektima upravljanja zatvorenicima sa dugim
zatvorskim kaznama. Neophodno je istaći da ovi principi nisu obavezujući, ali su savjetodavni
i preporučuju pravac kojim se treba kretati, cilj koji treba postići. To nisu standardi koji su
“fait accompli” čak ni u zapadnoevropskim zemljama. Realnost je možda još uvijek drugačija
u državama članicama, kako istočnim tako i zapadnim. Nadamo se da će ova Preporuka
pomoći državnim vlastima u reformisanju zatvorskih režima u njihovim državama tamo gdje
je to neophodno.
Bibliografija:
Bottoms, A.E. & Light, R. (eds.), Problems of long-term imprisonment, Cambridge Studies in
Criminology, 1987, 336p.
Snacken, S., Forms of violence and regimes in prison – Report on a research in Belgian
prisons, in: Liebling, A. & Maruna, S. (eds.), Effects of Imprisonment, Willan Publishing,
2004 (in press)
Snacken, S., Long-term prisoners and violent offenders, 12th Conference of Directors of
Prison Administration, Strasbourg, Council of Europe Publishing, 1999: 43-74
Snacken, S., Normalisation dans les prisons : concept et défis. L’exemple de l’Avant-Projet de
loi pénitentiaire belge, in : De Schutter, O. & Kaminski, D., L’institution du droit
pénitentiaire. Enjeux de la reconnaissance de droits aux détenus, Paris, Bruxelles, L.G.D.J,
Bruylant, 2002 : 133-152
Sparks, R., Bottoms, A.E. & Hay, W., Prisons and the problem of order, Clarendon Studies in
Criminology, Clarendon Press, Oxford, 1996, 384p.
Sykes, G., The society of captives, Princeton University Press, Princeton, 1958
Tubex, H. & Snacken, S., L’évolution des longues peines de prison: sélectivité et dualisation,
in : Faugeron, C., Chauvenet, A., Combessie, Ph. (eds.) Approches de la Prison, Les Presses
de l’Université de Montréal, Les Presses de l’Université d’Ottawa, De Boeck Université
Bruxelles, 1996 : 221-244
Tubex, H., with the assistance of Pierre Tournier, Study of conditional release (parole) in the
member states. Analysis of replies to the general questionnaire, Council of Europe,
Strasbourg, 2000, PC-CP (2000)24.
68

MATERIJAL KONFERENCIJE
69

PREPORUKA br. R (92) 17
SAVJETA MINISTARA DRŽAVA ČLANICA
O DOSLJEDNOSTI U IZRICANJU SANKCIJA
(usvojena od strane Savjeta ministara 19. oktobra 1992
na 482. sastanku zamjenika ministara)
Savjet Ministara, na osnovu člana 15.b Statuta Savjeta Evrope,
Podsjećajući da je cilj Savjeta Evrope postizanje većeg stepena jedinstva između njegovih
članica;
Uzimajući u obzir da jedan od osnovnih principa pravde zahtijeva da se sa sličnim predmetima
postupa na sličan način;
Uzimajući u obzir da države članice uviđaju da se javlja neosnovana oprečnost u izricanju
sankcija na različitim nivoima;
Uzimajući u obzir da neosnovana oprečnost i osjećaj nepravde mogu da dovedu do
nepovjerenja u krivično-pravni sistem;
Uzimajući u obzir članove 3, 5 i 6 Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim
slobodama, kao i osnovni princip nezavisnosti sudstva;
Imajući na umu da se odluka suda mora uvijek zasnivati na konkretnim okolnostima svakog
predmeta i ličnoj situaciji okrivljenog;
Uzimajući u obzir da dosljednost u izricanju sankcija ne bi trebala voditi izricanju težih
sankcija;
Podsjećajući na zaključke Osmog kriminološkog savjetovanja u Strazburgu, 1987,
Preporučuje vladama država članica da, poštujući svoje ustavne principe i pravnu tradiciju, a
naročito nezavisnost sudstva, preduzmu odgovarajuće mjere za promovisanje principa i
preporuka izloženih u Dodatku uz ovu Preporuku, kako bi se izbjegla neosnovana oprečnost u
izricanju sankcija.
Dodatak uz Preporuku R (92) 17
A. KRITERIJUMI ZA IZRICANJA SANKCIJA
1. Zakonodavac, ili drugi nadležni organi kada to dozvoljavaju ustavni principi i pravna
tradicija, će preduzeti mjere u cilju utvrđivanja kriterijuma za izricanje sankcija.
2. Kada je to potrebno, a naročito kada različiti kriterijumi mogu doći u sukob, treba dati
naznake o načinima ustanovljavanja mogućih prioriteta u primjeni kriterijuma za izricanje
sankcija.
3. Kada god je to moguće, a naročito za određene kategorije krivičnih djela, odnosno
počinilaca, treba utvrditi primarni kriterijum.
70

4. Koji god kriterijumi da se utvrde, treba izbjegavati nesrazmjernost između težine krivičnog
djela i sankcije.
5. Kriterijume za izricanje sankcija treba s vremena na vrijeme preispitati. Treba ohrabriti i
podržati nastojanje da se uspostave jedinstveni kriterijumi i prioriteti na evropskom nivou.
Praksa izricanja sankcija treba biti podvrgnuta kritičkom preispitivanju kako bi se izbjegla
pretjerana strogost.
6. Kriterijumi za izricanje sankcija bi trebali usklađeni sa modernom i humanom krivičnom
politikom, naročito u pogledu smanjenja izricanja zatvorskih kazni, proširivanja upotrebe
mjera i sankcija društveno korisnog rada, vođenja politike dekriminalizacije, upotrebe
mjera diverzije krivičnog postupka, poput posredovanja, i osiguravanja obeštećenja
oštećenih;
7. Prilikom izricanja sankcija ne treba vršiti diskriminaciju po osnovu rase, boje, roda,
nacionalne pripadnosti, religije, društvenog statusa ili političkog uvjerenja počinioca ili
oštećenog. Okolnosti poput nezaposlenosti, kulturnih ili društvenih uslova počinioca ne bi
trebali uticati na presudu kako bi se vršila diskriminacija protiv počinioca.
8. Prilikom predlaganja, odnosno izricanja sankcija, treba voditi računa o mogućem uticaju
presude na datog počinioca, kako bi se izbjegle neuobičajeno teške posljedice i spriječilo
smanjenje mogućnosti rehabilitacije počinioca.
9. Treba izbjegavati odugovlačenje sudskih postupaka: kada se neopravdano odgugovlačenje
desi bez krivice okrivljenog, odnosno kada se može pripisati prirodi predmeta, ove bi
okolnosti trebalo uzeti u obzir prije donošenja presude.
B. STRUKTURA KAZNI
1. Maksimume kazni za krivična djela, i u odgovarajućim slučajevima, minimume kazni,
trebalo bi preispitati kako bi se uspostavila koherentna struktura koja odražava relativnu
težinu različitih vrsta krivičnog djela.
2. Raspon sankcija koje se mogu izreći za određeno krivično djelo ne bi smio biti tako širok
da pruža nedovoljne smjernice sudu o relativnoj težini tog krivičnog djela. Države bi stoga
trebale razmotriti klasifikovanje krivičnih djela prema stepenu njihove težine, pri čemu
minimalne kazne, u odgovarajućim situacijama, ne bi trebale spriječavati sud da uzme u
obzir posebne okolnosti konkretnog predmeta.
3. a) Gdje god je to u skladu sa Ustavom i tradicijom pravnog sistema, treba razmotriti
dodatne mogućnosti za povećanje stepena dosljednosti u izricanju sankcija.
b) Dvije takve tehnike koje su upotrebljavane u praksi su "orijentiri za izricanje sankcija" i
"polazne tačke".
c) Orijentiri za izricanje sankcija daju raspon sankcija za razne oblike određenog krivičnog
djela, zavisno od postojanja, odnosno nepostojanja, različitih otežavajućih, odnosno
olakšavajućih okolnosti, ali ostavljaju sudovima diskreciono ovlašćenje da odstupe od
orijentira.
d) Polazne tačke daju osnovnu kaznu za različite oblike određenog krivičnog djela, u
odnosu na koje sud može izreći strožiju ili blažu kaznu uzimajući u obzir otežavajuće,
odnosno olakšavajuće okolnosti.
4. a) Naročito u vezi sa često počinjavanim krivičnim djelima ili manje teškim krivičnim
djelima, odnosno drugim odgovarajućim krivičnim djela, može se razmotriti mogućnost
uvođenja nekog oblika orijentira ili polaznih tačaka za izricanje sankcija, kao važnog
koraka u obezbijeđivanju dosljednosti u izricanju sankcija.
71

) Kad god je to u skladu sa Ustavom i tradicijama pravnog sistema, može se usvojiti
jedno ili više od navedenih sredstava implementacije tih orijentira ili polaznih tačaka:
i. zakonodavstvo;
ii. usmjeravajuće presude viših sudova;
iii. nezavisna komisija;
iv. cirkularno pismo Ministarstva;
v. smjernice za krivično gonjenje.
5. (i) Sankcije protiv slobode treba smatrati sankcijama koje se primjenjuju u krajnjem
slučaju, te ih stoga treba izricati samo u slučajevima kada bi, uz uzimanje u obzir drugih
relevantnih okolnosti, zbog težine krivičnog djela svaka druga kazna bila očigledno
neprimjerena. Kada se sankcija protiv slobode smatra opravdanom (po ovom osnovu), ona
ne bi trebala biti duža nego što je to primjereno krivičnom djelu, odnosno djelima za koje
ja data osoba osuđena. Treba razviti kriterijume na osnovu kojih se određuju okolnosti
koje čine krivična djela naročito teškim. Kad god je moguće, mogu se razviti negativni
kriterijumi za isključivanje mogućnosti izricanja zatvorske kazne, naročito kada se radi od
djelima kojima je prouzrokovana manja materijalna šteta.
(ii) Takođe treba razmotriti uvođenje zakonodavnih ograničenja upotrebe sankcija protiv
slobode, u skladu sa stavom (i), naročito kada se radi o kratkotrajnim sankcijama ove vrste.
(iii) Kako bi se unaprijedila upotreba sankcija i mjera koje ne uključuju zatvaranje,
zakonodavac bi trebao, naročito u slučajevima donošenja novih zakona, razmotriti
mogućnost naznačavanja sankcije ili mjere koja ne uključuje zatvaranje, kao referentne
sankcije za određena krivična djela umjesto zatvorske kazne.
6. Treba razmotriti mogućnost gradiranja postojećih sankcija koje ne uključuju zatvaranje u
odnosu na njihovu relativnu težinu, uzimajući u obzir ne samo različite oblike sankcija (na
primjer uslovna osuda, novčana kazna), nego i različite stepene njihove oštrine (visoke ili
niske novčane kazne, duži ili kraći društveno-korisni rad); takvo gradiranje će omogućiti
sudovima da počiniocu, naravno uz njegov pristanak kada je to potrebno, izreknu
odgovarajuću sankciju iz grupe sankcija koje odražavaju relativnu težinu krivičnog djela.
7. U slučaju nepovinovanja uslovima postavljenim prilikom izricanja sankcija koje ne
uključuju zatvaranje (sem onoga koji se tiče naknadnog izvršenja drugog krivičnog djela),
počinioca ne treba slati u zatvor, izuzev u slučaju kada sud utvrdi da su iscrpljeni svi drugi
zakonom propisani metodi, ili da su isti neprimjereni, a da je počinilac mogao postupiti u
skladu sa presudom. Što se tiče novčanih kazni,
i. u principu, svaka kazna treba biti prilagođena mogućnostima počinioca kome se
izriče;
ii. u mjeri u kojoj je to moguće, treba izbjegavati zatvaranje u slučaju nemogućnosti
plaćanja, imajući u vidu činjenicu da je prvobitno krivično djelo smatrano
nedovoljno teškim da bi se izrekla kazna zatvora ili takva kazna nije bila
iii.
primjerena zbog drugih razloga;
države bi trebale, što je hitnije moguće, ispitati druga sredstva koja ne uključuju
zatvaranje za izvršenje plaćanja novčanih kazni, uključujući privremeno odlaganje
plaćanja i izmjenu presude.
8. U državama u kojima postoji uslovna kazna zatvora, važno je osigurati da, u slučaju kada
počinilac prekrši uslove određene presudom, izvršenje uslovno izrečene kazne bude sudska
odluka koja dozvoljava izvjestan stepen diskrecije u smislu potpunog izvršenja,
djelimičnog izvršenja, odnosno drugih mogućnisti.
72

C. OTEŽAVAJUĆE I OLAKŠAVAJUĆE OKOLNOSTI
1. Otežavajuće, odnosno olakšavajuće okolnosti koje se uzimaju u obzir prilikom izricanja
presude, trebaju biti usklađene sa utvrđenim kriterijumima za izricanje sankcija.
2. Glavne otežavajuće i olakšavajuće okolnosti trebaju biti jasno utvrđene zakonom ili kroz
praksu. Kad god je to moguće, zakonom, odnosno praksom, bi trebalo pokušati definisati
one okolnosti koje ne bi trebalo smatrati releventnim u odnosu na određena krivična djela.
3. Činjenična osnova za izricanje sankcija treba uvijek biti valjano dokazana. Kada sud želi
da uzme u obzir kao otežavajuću neku okolnost koja nije uključena u definiciju
predmetnog krivičnog djela, mora ustanoviti da je postojanje te okolnosti utvrđeno izvan
razumne sumnje; a prije nego što sud odbije da uzme u obzir neku okolnost koja se navodi
kao olakšavajuća, treba da ustanovi da relevantna okolnost ne postoji.
D. PRETHODNE OSUDE
1. Prethodne osude ne bi trebalo, ni u jednoj instanci krivično-pravnog sistema, mehanički
uzimati kao okolnost koji ide na štetu okrivljenog.
2. Iako može biti opravdano da se, krećući se u okvirima proglašenih kriterijuma za izricanje
sankcija, uzimu u obzir prethodne osude počinioca, sankcija treba biti srazmjerna težini
aktuelnog krivičnog djela, odnosno krivičnih djela.
3. Dejstvo prethodnih osuda treba da zavisi od posebnih okolnosti prethodnog krivičnog
dosijea počinioca. Stoga, bilo kakvo dejstvo kriminalne prošlosti treba umanjiti ili otkloniti
ukoliko je:
i. sadašnjem krivičnom djelu prethodio značajan period u kom počinilac nije vršio
kriminalne radnje;
ii. sadašnje krivično djelo manje teško krivično djelo, ili su takva bila prethodna
krivična djela; ili je
iii. počinilac i dalje mlada osoba.
4. Treba postojati koherentna politika u pogledu relevantnosti obustavljenih postupaka,
stranih presuda, amnestije, pomilovanja i zastarjelih krivičnih djela.
5. Kada je počinilac odjednom proglašen krivim za više krivičnih djela, presuda, odnosno
presude trebaju u nekoj mjeri odražavati činjenicu postojanja pluraliteta krivičnih djela, ali
se ipak trebaju kretati u granicama koje su srazmjerne ukupnom kriminalitetu koji se
razmatra.
E. OBRAZLAGANJE PRESUDA
1. Sudovi bi uopšte uzev, trebali navoditi konkretne razloge za izricanje sankcija. Naročito,
treba dati posebne razloge kada se izriče sankcija protiv slobode. Kada postoje orijentiri ili
polazne tačke za izricanje sankcija, preporučuje se sudovima da daju razloge kad sankcija
prelazi granice naznačenog raspona sankcije.
2. Pod “razlogom” se podrazumijeva motivacija koja povezuje određenu sankciju sa
uobičajenim rasponom sankcija za datu vrstu krivičnog djela i sa utvrđenim kriterijumima
za izricanje sankcija.
73

F. ZABRANA REFORMATIO IN PEIUS
1. Princip zabrane reformatio in peius treba uzeti u obzir kada se samo okrivljeni žali na
presudu.
2. U državama u kojima postoji takav pravni lijek, ovlašćenje tužilaca da koriste svoje pravo
supsidijarne žalbe ne bi trebalo koristiti u cilju podrivanja principa zabrane reformatio in
peius, čime se počinioci odvraćaju od podnošenja žalbe.
G. VRIJEME PROVEDENO U PRITVORU
Po pravilu, vrijeme provedeno u pritvoru prije suđenja, odnosno žalbe, treba uračunati u
presudu. Treba postojati koherentna politika u pogledu vremena provedenog u pritvoru u
inostranstvu.
H. ULOGA TUŽIOCA
Politika izricanja sankcija i obuka tužilaca bi trebale osigurati da tužilačka praksa da svoj
doprinos sveukupnoj dosljednosti u izricanju sankcija.
I. PROUČAVANJE I OBAVJEŠTAVANJE O IZRICANJA SANKCIJA
1. Treba uspostaviti aranžmane kojima će se osigurati da se sudije i javnost obaviještavaju o
cjelokupnom funkcionisanju krivično-pravnog sistema, a naročito o praksi izricanja
sankcija.
2. Kako bi se unaprijedila dosljednost u izricanju sankcija, sudije bi trebale imati mogućnost
da, na redovnoj osnovi, pohađaju seminare i konferencije o izricanju sankcija.
J. STATISTIKA I ISTRAŽIVANJE
1. Treba zvanično utvrditi statističke podatke o izricanju sankcija. Njih treba prikupljati i
prezentirati na način koji je informativan za sudije, naročito u pogledu visine sankcija za
krivična djela za koja postoji mogućnost relativne kvantiikacije (npr. vožnja u pijanom
stanju, krađe u supermarketima).
2. Statističke podatke treba prikupljati tako da daju dovoljno detalja za mjerenje i borbu
protiv nedosljednosti u izricanju sankcija, na primjer, povezivanjem upotrebe određenih
kazni sa vrstama krivičnih djela.
3. Treba redovno sprovoditi istraživanja kako se se tačno izmjerio obim varijacija u izricanju
sankcija u odnosu na krivična djela za koja je izrečana kazna, lica koja su osuđena i
postupke koji su primjenjivani. Ovakva istraživanja bi posebno trebala biti koncentrisana
na utvrđivanje efekata reformi u oblasti izricanja sankcija.
4. Proces donošenja odluka treba kvantitativno i kvalitativno ispitati kako bi se ustanovilo
kako sudovi donose svoje odluke i kako pojedini spoljni faktori (mediji, javni stavovi,
lokalna situacija ...) mogu uticati na ovaj proces.
5. Idealno bi bilo ukoliko bi se izricanje sankcija proučavalo u širem proceduralnom
kontekstu punog opsega odluka u krivično-pravnom sistemu (npr. istrage, odluke da se
preduzme krivično gonjenje, izjašnjenje okrivljenog i izvršenje presuda).
74

K. EVROPSKA SARADNJA U POGLEDU INFORMACIJA O IZRICANJU
SANKCIJA
1. Države bi trebale razmotriti uspostavljanje nekog metoda redovne razmjene informacija o
novim trendovima i zbivanjima u pravu, politici i praksi izricanja sankcija, kako bi se
proširilo znanje o praksama izricanja sankcija u drugim evropskim državama i kako bi se
države informisale o mogućim metodima unaprijeđivanja dosljednosti u izricanju sankcija.
2. U tom cilju, države bi trebale podržati osnivanje evropskog glasila o izricanju sankcija,
koje bi pripremala odgovarajuća institucija i koji bi bio distribuiran sudijama i drugim
zainteresovanim širom Evrope. Države bi takođe trebale razmotriti poželjnost
obezbijeđivanja foruma sa sastajanje sudija i drugih koji su uključeni u djelovanje
krivično-pravnog sistema država članica, kako bi se povećala svjesnost o zajedničkim
problemima i mogućim rješenjima.
75

VIJEĆE EVROPE
KOMITET MINISTARA
PREPORUKA REC (2003) 23
Komiteta ministara državama članicama u vezi načina vođenja zatvorenika
sa doživotnim i ostalim dugotrajnim kaznama od strane zatvorskih uprava
(Usvojena od strane Komiteta ministara dana 9. oktobra 2003. godine
na 855. sjednici Zamjenika ministara)
Komitet ministara, prema uslovima iz člana 15.b Statuta Vijeća Evrope,
smatrajući da je uspostava zajedničkih principa u izvršenju zatvorskih kazni s ciljem jačanja
međunarodne saradnje u ovoj oblasti u interesu država članica Vijeća Evrope;
smatrajući da izvršenje zatvorskih kazni zahtijeva uspostavljanje ravnoteže između ciljeva
obezbjeđenja sigurnosti, reda i discipline u kaznenim institucijama s jedne strane, te
omogućavanje odgovarajućih životnih uslova zatvorenicima, aktivnih režima izdržavanja
kazne i konstruktivnih priprema za puštanje na slobodu s druge strane;
smatrajući da zatvorenike treba voditi na način koji je prilagođen njihovim pojedinačnim
prilikama, te koji je u skladu sa principima pravde, jednakosti i pravičnosti;
osvrnuvši se na Rezoluciju o izvršenju dugih kazni zatvora koju su u oktobru 2001. godine
usvojili evropski Ministri pravde na svojoj 24. konferenciji održanoj u Moskvi;
smatrajući da je ukidanje smrtne kazne u državama članicama rezultiralo povećanim brojem
izrečenih doživotnih kazni zatvora;
izražavajući zabrinutost zbog povećanja broja i dužine dugotrajnih kazni u mnogim zemljama,
što doprinosi pretrpanosti u zatvorima te može imati štetnog utjecaja po efikasnost i humano
postupanje sa zatorenicima;
imajući na umu da bi primjena principa sadržanih u Preporuci br. R (99) 22 koja se odnosi na
pretrpanost u zatvorima i povećanje zatvorske populacije, kao i priskrbljivanje odgovarajućeg
broja osoblja i opreme u zatvorskim upravama smanjilo u značajnom obimu probleme uprave
koji se odose na dugotrajne kazne zatvora, te da bi to omogućilo sigurnije i bolje uslove u
zatvoru;
smatrajući da zakonska regulativa i praksa koji se odnose na vođenje zatvorenika sa dugim i
doživotnim kaznama trebaju biti u skladu sa zahtjevima sadržanim u Evropskoj konvenciji o
ljudskim pravima i precedentnom pravosuđu organa kojima je povjerena provedba
Konvencije;
imajući na umu značaj principa sadržanih u prethodnim preporukama, te posebno:
- Preporuku br. R (82) 16 o zatvorskom dopustu;
- Preporuka br. R (82) 17 koja se odnosi na čuvanje u zatvoru i tretman opasnih
zatvorenika;
76

- Preporuku br. R (84) 12 koja se odnosi na zatvorenike strane državljane;
- Preporuku br. R (87) 3 o Evropskim zatvorskim pravilima;
- Preporuku br. R (87) 20 o reakcijama društva na maloljetničku delikvenciju;
- Preporuku br.R (89) 12 o obrazovanju u zatvorima;
- Preporuku br. R (92) 16 o Evropskim pravilima o sankcijama i mjerama u zajednici;
- Preporuku br. R (97) 12 o osoblju koje radi na implementaciji sankcija i mjera;
- Preporuka br. R (98) 7 o etičkim i organizacionim aspektima zdravstvene zaštite u
zatvorima;
- Preporuka br. R (99) 22 o prenapučenosti u zatvorima i povećanju broja zatvorske
populacije;
- Preporuka br. R (2000) 22 o unaprijeđenju primjene Evropskih pravila o sankcijama i
mjerama u zajednici;
- Preporuka br. R (2003) 22 o uslovnom otpustu,
preporučuje vladama država članica:
- da se rukovode principima sadržanim u dodatku ove preporuke u svojim zakonima,
smjernicama i praksi koje se odnose na vođenje zatvorenika sa dugim i doživotnim kaznama;
- da osiguraju da se ova preporuka i prateći izvještaj distribuiraju što je šire moguće.
Dodatak Preporuci Rec(2003)23
Definicija zatvorenika sa doživotnom i dugotrajnom kaznom
1. U svrhu ove preporuke, smatraće se da je zatvorenik sa doživotnom kaznom onaj koji služi
kaznu doživotnog zatvora. Zatvorenik sa dugotrajnom kaznom je onaj koji služi kaznu ili
kazne zatvora u ukupnom trajanju od pet ili više godina.
Opšti ciljevi
2. Ciljevi kod vođenja zatvorenika sa doživotnim i ostalim dugotrajnim kaznama bi trebali bi
biti sljedeći:
- da se osigura da zatvori budu sigurna i bezbjedna mjesta za ovakve zatvorenike i za sve
one koji rade sa njima ili im dolaze u posjetu;
- da se preduprijede štetni učinci dugotrajnog ili doživotnog zatvora;
- da se povećaju i poboljšaju mogućnosti da se ovi zatvorenici uspješno resocijaliziraju u
društvu i da nakon puštanja na slobodu vode život u skladu sa zakonima.
Opšti principi u vođenju zatvorenika sa doživotnim i dugotrajnim kaznama
3. Treba uzeti u obzir postojanje različitih osobnih karakteristikaa među osuđenicima na
doživotnu i dugotrajnu kaznu zatvora i voditi računa o njima u cilju sačinjavanja pojedinačno
prilagođenih planova za izvršenje kazne (princip individualizacije).
4. Život u zatvoru treba biti organiran tako da se približi što je više moguće stvarnosti života u
društvenoj zajednici (princip normalizacije).
5. Zatvorenicima treba dati mogućnost da preuzimaju ličnu odgovornost u svakodnevnom
životu u zatvoru (princip odgovornosti).
6. Treba napraviti jasnu razliku između rizika koji predstavljaju zatvorenici sa doživotnim i
ostalim dugotrajnim kaznama za vanjsku društvenu zajednicu, za sebe same, za druge
77

zatvorenicima, te za one koji rade u zatvoru ili dolaze u posjetu (princip sigurnosti i
osiguranja)
7. Treba razmotriti mogućnost da se izbjegne segregacija zatvorenika sa doživotnim i
dugotrajnim zatvorskim kaznama od ostalih samo na osnovu njihove kazne. (princip
nesegregacije)
8. Pojedinačni planovi za vođenje zatvorenika sa doživotnim i dugotrajnim kaznama trebaju
imati za cilj da osiguraju postepeno napredovanje u okviru zatvorskog sistema (princip
napredovanja).
Planiranje kazne
9. Kako bi se postigli opšti ciljevi i ispoštovali gore pomenuti principi, treba izraditi
sveobuhvatne planove kazni za svakog pojedinačnog zatvorenika. Ove planove treba
pripremiti i izraditi uz aktivno učešće zatvorenika koliko god je to moguće i, posebno kako se
bliži kraj odsluženje kazne, u bliskoj saradnji sa službama koje vrše nadzor nakon puštanja na
slobodu i ostalim relevantnim organima vlasti.
10. Planiranje kazne treba obuhvatati procjenu rizika i potreba svakog zatvorenika i ti planovi
se trebaju koristiti kako bi se obezbijedio sistematičan pristup:
- početnom raspoređivanju zatvorenika;
- napredovanju kroz zatvorski sistem od više ka manje ograničavajućih uslova boravka u
zatvoru, s tim da u idealnom slučaju u konačnoj fazi zatvorenik boravi u otvorenim
uslovima, po mogućnosti u društvenoj zajednici;
- učestvovanju u radu, obrazovanju, obuci i drugim aktivnostima koje obezbjeđuju
svrsishodnu upotrebu vremena provedenog u zatvoru i povećavaju šanse za uspješnu
resocijalizaciju nakon puštanja na slobodu;
- intervencijama i učešću u programima oblikovanim tako da kontroliraju rizik i
razriješavaju potrebe kako bi se reduciralo problematično ponašanje i vjerovatnost
ponovnog činjenja krivičnih dijela nakon puštanja na slobodu;
- učestvovanju u aktivnostima u slobodno vrijeme i drugim aktivnostima kako bi se
spriječili ili neutralizirali štetni učinci dugotrajnog boravka u zatvoru;
- uslovima boravka i mjerama nadzora koje vode takvom načinu života koji je u skladu sa
zakonima i prilagođavanju uslovima života u društvenoj zajednici nakon uslovnog otpusta.
11. Planiranje kazne treba početi što je ranije moguće nakon prijema u zatvor, a planove treba
revidirati u redovnim intervalima i po potrebi modificirati.
Procjene rizika i potreba
12. Zatvorska uprava treba obaviti pažljivu procjenu kako bi se utvrdilo da li pojedinačni
zatvorenici predstavljaju rizik po sebe i po ostale. Raspon procijenjenih rizika treba obuhvatiti
rizik od samopovrijeđivanja, povreda nanesenih drugim zatvorenicima, povreda osobama koje
rade u zatvoru ili ga posjećuju ili šteta nanesenih zajednici, te vjerovatnoću bijega ili
počinjavanja nekog drugog ozbiljnog prestupa tokom boravka na dopustu ili puštanja na
slobodu.
13. Kod procjene potreba treba nastojati identificirati one osobne potrebe i karakteristike koje
su povezane sa prestupima koje je počinio zatvorenik i njegovim štetnim ponašanjem
('kriminogene potrebe'). Do najvećeg mogućeg stepena treba razriješiti te kriminogene potrebe
kako bi se smanjili prestupi i štetno ponašanje zatvorenika, kako tokom boravka u zatvoru tako
i nakon puštanja na slobodu.
78

14. Prvobitnu procjenu rizika i potreba treba obaviti obučeno osoblje i po mogućnosti to treba
obaviti u centru za procjene.
15. a. Treba koristiti moderne instrumente procjene rizika i potreba kao smjernice za
donošenje odluka o izvršenju doživotnih i dugotrajnih kazni.
b. Pošto instrumenti procjene rizika i potreba uvijek imaju određeni stepen grešaka,
nikada ih ne treba koristiti kao jedini metod za sticanje saznanja na kojima se zasniva
donošenje odluka, te ih treba dopuniti drugim oblicima procjene.
c. Sve instrumente procjene rizika i potreba treba evaluirati tako da se upoznaju njihove
prednosti i slabosti.
16. Pošto ni opasnost ni kriminogene potrebe nisu u suštini stalne karakteristike, obučeno
osoblje treba povremeno ponavljati procjenu rizika i potreba, kako bi se ispunili zahtjevi
planiranja kazne ili inače kada se ukaže potreba.
17. Procjena rizika i potreba treba uvijek biti povezana sa upravljanjem rizicima i potrebama.
Ove procjene stoga trebaju pružiti informacije pri izboru odgovarajućih intervencija ili pri
modificiranju već postojećih intervencija.
Osiguranje i sigurnost u zatvoru
18. a Održavanje discipline u zatvoru treba se zasnivati na dinamičnoj sigurnosti, što znači da
osoblje mora razvijati pozitivne odnose sa zatvorenicima koji se zasnivaju na čvrstini i
pravičnosti, udruženim sa razumijevanjem njihove lične situacije i bilo kojeg rizika koji
predstavljaju pojedinačni zatvorenici.
b. Kada se koristi tehnička oprema, kao što su alarmi i unutrašnji video nadzor, ova
oprema uvijek treba služiti kao dodatno sredstvo metodama dinamičke sigurnosti.
c. U okviru nužnih granica sigurnosti, treba zabraniti rutinsko nošenje oružja, uključujući
vatreno oružje i policijske palice, osobama koje su u kontaktu sa zatvorenicima unutar kruga
zatvora.
19. a Zatvorski režim treba biti organiziran tako da omogućuje fleksbilno reagiranje na
promjene zahtjeva u pogledu sigurnosti i osiguranja.
b. Raspoređivanje u odgovarajući zatvor ili zatvorski paviljono treba se zasnivati na
sveobuhvatnoj procjeni rizika i potreba, te na značaju koji ima smještanje zatvorenika u takvo
okruženje koje će, uvažavajući pritom njihove potrebe, vjerovatno smanjiti svaku mogućnost
rizika koji oni predstavljaju.
c. Posebni rizici i izuzetne okolnosti, uključujući i zahtjeve samih zatvorenika, mogu
učiniti neophodnim neki oblik segregacije pojedinačnih zatvorenika. Treba uložiti intenzivne
napore da se izbjegne segregacija ili, ako se već mora koristiti, da se smanji njeno trajanje.
20. a Odjeljenja sa najvećim stepenom sigurnosti treba koristiti samo kao krajnje rješenje, a
razmještaj u takva odjeljenja treba biti podvrgnut redovnoj reviziji.
b. Unutar odjeljenja sa najvišim stepenom sigurnosti, u zatvorskom režimu bi trebalo
praviti razliku između načina postupanja sa zatvorenicima kod kojih postoji izuzetan rizik od
bijega ili od opasnosti koju mogu predstavljati ako zaista i uspiju u bijegu i načina postupanja
prema onima koji predstavljaju rizik za druge zatvorenike i/ili one koji rade u zatvoru ili ga
posjećuju.
c. Uz dužnu pažnju koja se posvećuje ponašanju zatvorenika i zahtjevima sigurnosti,
zatvorski režim u odjeljenjima sa najvišim stepenom sigurnosti treba imati za cilj da stvori
opuštenu atmosfere, omogući međusobno druženje zatvorenika i slobodu kretanja unutar
odjeljenja i ponudi čitav spektar aktivnosti.
d. Vođenje opasnih zatvorenika treba se rukovoditi principima sadržanim u Preporuci br.
R (82) 17 o čuvanju u zatvoru i tretmanu opasnih zatvorenika.
79

Spriječavanje štetnih učinaka doživotnih i dugotrajnih kazni
21. Kako bi se spriječili i neutralizirali štetni učinci doživotnih i dugotrajnih kazni, zatvorska
administracija treba:
- osigurati da se na početku služenja kazne, te i kasnije po potrebi, zatvorenicima objasne
zatvorska pravila i običaji, njihove dužnosti i prava;
- dati zatvorenicima mogućnost vlastitog izbora u što je moguće više pitanja u vezi
svakodnevnog života;
- ponuditi odgovarajuće fizičke uslove i mogućnosti za tjelesnu, intelektualnu i emotivnu
stimulaciju;
- ponuditi prijatan dizajn zatvorskih prostora, namještaja i dekorativnih elemanata, ugodan za
korisnike,
22. Treba uložiti posebne napore kako bi se spriječilo prekidanje porodičnih veza. U tom
smislu:
- zatvorenike treba rasporediti, u najvećoj mogućoj mjeri, u zatvore koji se nalaze u blizini
njihovih porodica ili bliže rodbine;
- pisma, telefonski pozivi i posjete trebaju biti dozvoljeni što je češće moguće i uz što veće
poštovanje privatnosti. Ukoliko bi takva rješenja ugrožavala sigurnost ili osiguranje, ili
ukoliko je to opravdano procjenom rizika, kod ovih kontakata mogu se primijeniti razumne
mjere sigurnosti, kao što su nadzor prepiske, te pretresi prije i nakon posjeta.
23. a Takođe treba njegovati i ostale vidove komunikacije sa vanjskim svijetom, kao što su
novine, radio i televizija i vanjski posjetioci.
b. Posebne napore treba uložiti kako bi se omogućili različiti oblici zatvorskog dopusta,
ukoliko je potrebno pod pratnjom, uzimajući u obzir principe navedene u Preporuci br. R (82)
16 o zatvorskim dopustima.
24. Zatvorenicima bi trebalo biti omogućene odgovarajuće konsultacije, pomoć i podrška kako
bi:
- shvatili i u sebi izašli na kraj sa svojim prestupima, štetom pričinjenom žrtvama i svim
osjećanjima krivice vezanim uz to;
- se smanjio rizik od samoubistva , posebno odmah nakon donošenja presude;
- se suzbijali štetni učinci dugotrajnog boravka u zatvoru, kao što su institucionalizacija,
pasivnost, smanjen nivo samopoštovanja i depresija.
Posebne kategorije zatvorenika sa doživotnim i ostalim dugotrajnim kaznama
25. Zatvorske vlasti tebaju biti svjesne mogućnosti repatrijacije zatvorenika koji su strani
državljani, kako je propisano Evropskom konvencijom o premještaju osuđenih osoba ili
bilateralnim dogovorima sa određenom državom. Strani državljani bi trebali biti obaviješteni o
ovim mogućnostima. Ukoliko repatrijacija nije moguća, zatvorska uprava i praksa se trebaju
rukovoditi principima iz Preporuke br. R (84) 12 o zatvorenicima stranim državljanima.
26. Treba uložiti napore kako bi se zaštitile ugrožene kategorije zatvorenika od prijetnji i
maltretiranja drugih zatvorenika. Ukoliko je neophodno zaštitno odvajanje kako bi se zaštitili
od drugih zatvorenika, treba izbjegavati potpunu izolaciju i obezbijediti sigurno i pozitivno
okruženje.
27. Treba poduzeti aktivnosti kako bi se omogućilo rano i specijalističko dijagnosticiranje
zatvorenika su duševno poremećeni, ili su to postali, i obezbijediti im odgovarajuće liječenje.
Treba slijediti smjernice date u Preporuci br. R (98) 7 koje se odnose na etičke i organizacione
aspekte zdravstvene zaštite u zatvorima.
80

28. Starijim osobama treba pružati pomoć kako bi održavali dobro fizičko i psihičko zdravlje.
U tom smislu, zatvorska uprava treba obezbijediti:
- pristup odgovarajućim dijagnostičkim i liječničkim uslugama;
- mogućnosti za rad, vježbu i druge aktivnosti koje odgovaraju fizičkim i psihičkim
sposobnostima datog zatvorenika;
- dijetetske obroke, uzimajući u obzir njihove posebne potrebe.
29. a Kako bi se zatvorenicima sa fatalnim dijagnozama omogućila dostojanstvena smrt, treba
razmotriti mogućnost otpusta iz zatvora tako da mogu koristiti njegu i dočekati smrt izvan
zatvora. U svakom slučaju, zatvorska uprava treba učiniti sve što je u njenoj moći kako bi se
ovim zatvorenicima i njihovim porodicama omogućila odgovarajuća podrška i njega.
b. Takođe treba pružiti odgovarajuću pomoć kako bi se pomoglo ovim zatvorenicima u
vezi praktičnih detalja, kao što su na primjer sačinjavanje oporuke, način sahrane itd.
30. a Pošto žene zatvorenice obično sačinjavaju relativno malu manjinu među onima koji služe
dugotrajnu ili doživotnu kaznu, planiranje njihovih pojedinačnih kazni treba pažljivo
razmotriti kako bi se odgovorilo na njihove posebne potrebe.
b. Posebne napore treba uložiti u radu sa zatvorenicama kako bi se:
- izbjegla društvena izolacija tako što bi bile što je moguće više u društvu sa ostalim
zatvorenicama;
- obezbijediti posebne usluge zatvorenicama koje su bile žrtve fizičkog, psihičkog ili
seksualnog zlostavljanja.
c. Majkama koje služe doživotnu ili dugotrajnu kaznu ne treba uskratiti mogućnost
boravka sa djecom samo zbog vrste njihove kazne. Ukoliko mala djeca ostaju sa svojim
majkama, zatvorska uprava treba obezbijediti odgovarajuće uslove.
31. Posebnu brigu i pažnju u vođenju treba posvetiti posebnim problemima koje predstavljaju
zatvorenici za koje je vjerovatno da će provesti ostatak života u zatvoru. Konkretno, plan
njihove kazne treba biti dovoljno dinamičan i treba im omogućiti učešće u svrsishodnim
aktivnostima i odgovarajućim programima koji obuhvataju intervencije i psihosocijalne usluge
oblikovane tako da im pomognu da prebrode kaznu.
32. a Maloljetni zatvorenici koji služe dugotrajne kazne zatvora trebaju boraviti samo u
institucijama ili odjeljenjima koja su oblikovana prema njihovim posebnim potrebama.
b. Režimi i planiranje kazne za ove maloljetnike trebaju se rukovoditi relevantnim
principima iznesenim u Konvenciji Ujedinjenih nacija o pravima djeteta, te u Preporuci br. R
(87) 20 o reakcijama društva na maloljetničku delikvenciju, te obratiti posebnu pažnju na:
- obezbjeđenje odgovarajućeg obrazovanja i školovanja;
- potrebu održavanja bliskog kontakta sa njihovim roditeljima i porodicom;
- obezbjeđenje odgovarajuće podrške i savjetodavnih smjernica u njihovom emocionalnom
razvoju;
- dostupnost odgovarajućih sportskih i slobodnih aktivnosti;
- pažljivo planiranje prelaska iz maloljetničkog režima u režim za odrasle osobe, obraćajući
dužnu pažnju ličnom razvoju maloljetnika.
Upravljanje reintegracijom zatvorenika sa doživotnim i dugoročnim kaznama u društvu
33. Kako bi se zatvorenicima sa dugotrajnim i doživotnim kaznama omogućilo da prevaziđu
poseban problem koji im predstavlja prelazak sa dugotrajnog boravka u zatvoru na život osobe
u društvenoj zajednici koja poštuje zakono, njihov otpust treba pripremati dugo unaprijed,
obraćajući posebnu pažnju na sljedeće:
81

- potrebu za specifičnim planovima prije i poslije puštanja na slobodu koji se odnose na
odgovarajuće rizike i potrebe;
- sa dužnom pažnjom uzeti u obzir mogućnost puštanja na slobodu i nastavka nakon puštanja
na slobodu svih programa, intervencija ili tretmana kroz koje su prolazili tokom boravka u
zatvoru;
- potrebu za postizanjem bliske saradnje između zatvorske uprave i organa koji vrše nadzor
nad zatvorenicima nakon puštanja na slobodu, te socijalnih i medicinskih službi.
34. Pri odobravanju i izvršavanju uslovnog otpusta zatvorenika sa doživotnim i ostalim
dugotrajnim kaznama treba se rukovoditi principima navedenim u Preporuci Rec (2003) 23 o
uslovnom otpustu.
Zatvorenici vraćeni sa uslovnog otpusta
35. Ukoliko se, nakon mu se ukine uslovni otpust, zatvorenik sa doživotnom ili dugotrajnom
kaznom vrati u zatvor, treba i dalje slijediti gore nabrojane principe. Posebno bi trebalo obaviti
dodatnu procjenu rizika i kriminogenih potreba i tu procjenu koristiti za prikladno
raspoređivanje zatvorenika i izbor odgovarajućeg tretmana i intervencija, s ciljem da se
zatvorenik pripremi za što ranije ponovno razmatranje mogućnosti njegovog otpusta i
resocijalizacije u zajednici.
Osoblje
36. Općenito, kod upošljavanja, izbora, obuke, radnih uslova i premještanja, kao i
profesionalnog ponašanja osoblja koje radi sa zatvorenicima sa doživotnim i ostalim
dugotrajnim kaznama, treba se rukovoditi principima sadržanim u Preporuci br. R (97) 12 o
osoblju koje radi na izvršenju sankcija i mjera.
37. a Pošto se osoblje koje radi sa zatvorenicima sa doživotnim i ostalim dugotrajnim kaznama
u svom radu susreće sa posebnim poteškoćama koje predstavljaju ovi zatvorenici, oni bi
trebali proći posebnu obuku koja je neophodna za obavljanje njihovih dužnosti.
b. Osoblje bi posebno trebalo biti obučeno da u potpunosti shvati šta je to dinamička
sigurnost tako da ovaj pristup može koristiti u obavljanju svojih dužnosti.
c. Više, specijalističko i nadzorno osoblje treba povrh toga biti obučeno da vrši nadzor i
pruža pomoć osoblju na osnovnom nivou u pogledu korištenja metoda dinamičke sigurnosti.
38. Imajući na umu povećan rizik da zatvorenici koji služe dugotrajne kazne izmanipuliraju
osoblje, treba podsticati mobilnost i rotacije osoblja.
39. Treba organizirati redovne sastanke i diskusije između različitih kategorija osoblja kako bi
se postigla dobra ravnoteža između suosjećajnog razumijevanja za probleme zatvorenika i
čvrste i odlučne kontrole.
Istraživanja
40. Istraživanja o učincima doživotnih i dugotrajnih kazni treba obavljati uz poseban osvrt na
ulogu koju igraju faktori koji suzbijaju štetne učinke i unaprijeđuju konstruktivno
prilagođavanje na život u zatvoru.
41. Treba provoditi i objavljivati rezultate istraživanja kojima je cilj evaluirati efikasnost
programa za bolje prilagođavanje zatvorenika na život u društvenoj zajednici nakon puštanja
na slobodu.
82

VIJEĆE EVROPE
KOMITET MINISTARA
PREPORUKA Br. R (82) 17
KOMITETA MINISTARA ZEMLJAMA ČLANICAMA U VEZI SA
BORAVKOM U ZATVORU I NAČINOM POSTUPANJA SA OPASNIM
ZATVORENICIMA
(usvojena od strane Komiteta ministara 24. septembra
1982. godine na 350. sjednici Zamjenika ministara)
Komitet ministara, prema uslovima iz člana 15.b Statuta Vijeća Evrope,
imajući na umu činjenicu da među zatvorskom populacijom postoji određeni broj opasnih
zatvorenika;
svjestan potrebe da se zaštiti javna sigurnost i osigura pravilno i dobro funkcioniranje zatvora;
smatrajući takođe da opasnim zatvorenicima treba obezbijediti odgovarajući tretman;
uzimajući u obzir Konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, Rezoluciju (73) 5
Standardnih minimalnih pravila za tretman zatvorenika općenito, te posebno Rezoluciju (76) 2
o tretmanu zatvorenika sa dugim kaznama,
preporučuje vladama zemalja članica:
1. da primjenjuju redovne zatvorske propise i na opasne zatvorenike koliko god je to
moguće;
2. da primjenjuju mjere sigurnosti samo onoliko koliko je to nužno potrebno;
3. da primjenjuju mjere sigurnosti na način koji je u skladu sa ljudskim dostojanstvom i
pravima;
4. da osiguraju da se kod mjera sigurnosti vodi računa o razlikama u potrebama za različite
vrste opasnosti;
5. da neutraliziraju, u mjeri u kojoj je to izvodivo, eventualni nepovoljan utjecaj uslova
pojačane sigurnosti;
6. da posvete svu potrebnu pažnju zdravstvenim problemima koji mogu nastati kao rezultat
pojačane sigurnosti;
7. da obezbijede obrazovanje, stručno obrazovanje i usavršavanje, radne aktivnosti i
aktivnosti u slobodnom vremenu, te druge aktivnosti u mjeri u kojoj to dozvoljavaju zahtjevi
sigurnosti;
8. da imaju sistem redovne revizije mjera kako bi se osiguralo da vrijeme provedeno u
uslovima pojačane sigurnosti i nivo sigurnosti koji se primjenjuje u tim uslovima ne izlaze iz
potrebnih okvira;
9. da osiguraju, ukoliko postoje, da odjeljenja sa pojačanom sigurnosti imaju odgovarajući
kapacitet, osoblje i svu neophodnu opremu;
10. da obezbijede odgovarajuću obuku i informacije za svo osoblje koje se bavi čuvanjem i
tretmanom opasnih zatvorenika.
83

VIJEĆE EVROPE
KOMITET MINISTARA
PREPORUKA (2003) 22
Komiteta ministara državama članicama o uslovnom otpustu
(Usvojena od strane Komiteta ministara 24.septembra 2003
na 853. sastanku zamjenika ministara)
Komitet ministara, u skladu sa odredbama člana 15.b. Statuta Vijeća Evrope,
smatrajući da je u interesu država članica Vijeća Evrope da uspostave zajedničke principe u
vezi sa izvršenjem kazni pritvora i zatvora kako bi se ojačala međunarodna saradnja na ovom
polju;
uviđajući da je uslovni otpust jedno od najdjelotvornijih i najkonstruktivnijih sredstava za
sprečavanje recidivizma i unapređivanje resocijalizacije/rehabilitacije, na osnovu kojeg se
zatvoreniku omogućuje planirana reintegracija u zajednicu, uz pomoć i nadzor;
smatrajući da se uslovni otpust treba koristiti na način koji bi bio prilagođen pojedinačnim
okolnostima i u skladu sa principima pravde i pravičnosti;
smatrajući da finansijski troškovi mjesta gdje se osobe drže zatvorenim predstavljaju težak
teret za društvo, te da istraživanja pokazuju da zatvaranje često pokazuje štetne efekte i ne
dovodi do rehabilitacije prekršilaca;
smatrajući prema tome da bi bilo poželjno smanjiti dužinu zatvorskih kazni koliko god je to
moguće i da uslovno puštanje na slobodu prije odsluženja pune kazne zatvora predstavlja
važno sredstvo u tom cilju;
svjestan da mjere uslovnog otpusta zahtijevaju podršku političkih vođa, funkcionera upravne
vlasti, sudija, državnih tužilaca, advokata, kao i javnosti, kojima je prema tome potrebno dati
detaljna objašnjenja o razlozima za prilagođavanje zatvorskih kazni;
smatrajući da zakonska regulativa i praksa uslovnog otpusta moraju biti u skladu sa osnovnim
principima demokratskih država koje poštuju vladavinu zakona, čiji je primarni cilj
garantiranje ljudskih prava u skladu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i
precedentnim pravom organa kojima je provedba zakona povjerena;
imajući na umu Evropsku konvenciju o nadzoru nad uslovno osuđenim ili uslovno otpuštenim
prekršiocima (ETS br.51);
svjestan važnosti:
- Rezolucije (65)1 o uslovnim kaznama, uslovnom otpustu i drugim alternativama
zatvaranju;
84

- Rezolucije (70) 1 o praktičnoj organizaciji mjera za nadzor i brigu nakon puštanja na
slobodu uslovno osuđenih ili uslovno otpuštenih prekršilaca;
- Rezolucije (76) 2 o postupanju sa zatvorenicima sa dugim kaznama;
- Rezolucije (76) 10 o određenim kaznenim mjerama koje su alternativa zatvaranju;
- Preporuke R (82) 16 o pogodnosti zatvorskog dopusta;
- Preporuke R (87) 3 o Evropskim zatvorskim pravilima;
- Preporuke R (89) 12 o obrazovanju u zatvoru;
- Preporuke R (92) 16 o Evropskim pravilima o sankcijama i mjerama koje se služe u
zajednici;
- Preporuke R (92) 17 koja se tiče dosljednosti u vezi izrečenih kazni;
- Preporuke R (97) 12 o osoblju koje je zaduženo za provedbu sankcija i mjera;
- Preporuke R (99) 22 koja se odnosi na pretrpanost zatvora i inflaciju zatvorske populacije;
- Preporuke R (2000) 22 o poboljšanju provedbe Evropskih pravila o mjerama i sankcijama
koje se služe u zajednici,
preporučuje vladama država članica:
1. da uvedu uslovni otpust u svoje zakonodavstvo ukoliko ovakva mjera već nije predviđena
zakonom;
2. da u svom zakonodavstvu, politikama i praksama u vezi uslovnog otpusta budu vođeni
principima sadržanim u dodatku ove preporuke;
3. da osiguraju da ova preporuka o uslovnom otpustu i njen memorandum sa objašnjenjem
budu distribuirani u najširoj mogućoj mjeri.
II. Dodatak preporuci R (2003)22
III. Definicija uslovnog otpusta
1. U smislu ove preporuke, uslovni otpust znači ranije puštanje zatvorenika osuđenih na
kazne zatvora u skladu sa pojedinačno prilagođenim uslovima koji važe nakon otpusta.
Amnestije i pomilovanja nisu uključeni u ovu definiciju.
2. Uslovni otpust predstavlja mjeru nastavka služenja kazne u zajednici. Uvođenje
uslovnog otpusta u zakonodavstvo i primjena ovog instituta na pojedinačne slučajeve
su obrađeni u Evropskim pravilima o sankcijama i mjerama koje se služe u zajednici,
sadržanim u preporuci R (92) 16, kao i u preporuci R (2000) 22, o poboljšanju
provedbe Evropskih pravila o sankcijama i mjerama koje se služe u zajednici.
IV. Opšti principi
3. Uslovni otpust bi trebao imati za cilj da pomogne zatvorenicima da lakše naprave
prelaz između života u zatvoru ka životu u zajednici u kojoj poštuju zakon, putem
određivanja takvih uslova nakon otpusta, kao i nadzora, koji bi promovirali ovakvu
namjeru i doprinosili javnoj sigurnosti i smanjenju kriminaliteta u zajednici.
4a. Kako bi se smanjili štetni efekti zatvaranja i unaprijedila resocijalizacija/rehabilitacija
zatvorenika pod uslovima kojima se nastoji garantirati sigurnost zajednice izvan
zatvora, u zakonodavstvu bi ovakav uslovni otpust trebalo učiniti dostupnim svim
osuđenim zatvorenicima, uključujući tu i zatvorenike osuđene na doživotne kazne
zatvora.
4b. Ukoliko su kazne zatvora toliko kratke da uslovni otpust nije moguć, trebalo bi tragati
za drugim načinima postizanja ovih ciljeva.
85

5. Na početku služenja svojih kazni, zatvorenici bi trebali znati kada stiču pravo na otpust
na osnovu toga što su odslužili neki minimalni period (definiran u apsolutnim
terminima i/ili u odnosu na proporcionalni dio kazne), skupa sa kriterijima koji će se
primjenjivati kako bi se odredilo da li će im biti dozvoljen otpust (“diskrecioni sistem
otpusta”), odnosno kada stiču pravo na otpust kao pravo koje im pripada na osnovu
toga što su odslužili neki fiksni period definiran u apsolutnim terminima i/ili u odnosu
na proporcionalni dio kazne (“obavezni sistem otpusta”).
6. Minimalni ili fiksni period ne bi smjeli biti toliko dugi da se osnovna svrha uslovnog
otpusta ne može postići.
7. Trebalo bi takođe razmotriti moguće uštede sredstava do kojih bi moglo doći ukoliko
bi se primijenio obavezni sistem otpusta u odnosu na one kazne kod kojih bi negativne
pojedinačne procjene rezultirale veoma malim razlikama u datumima otpuštanja.
8. Kako bi se smanjio rizik recidivizma kod uslovno otpuštenih zatvorenika, trebalo bi
omogućiti nametanje pojedinačno prilagođenih uslova, kao što su:
- plaćanje kompenzacije ili davanja zadovoljštine žrtvama;
- uključivanje u program liječenja od zloupotrebe droga ili alkohola ili bilo kojeg drugog
stanja koje podliježe liječenju, a koje je na očigledan način povezano sa činjenjem
krivičnog djela;
- rad ili neka druga odobrena stručna aktivnost, npr. obrazovanje ili stručno obrazovanje i
usavršavanje;
- učešće u programima ličnog razvoja;
- zabrana boravka u određenim mjestima, ili posjećivanja određenih mjesta.
9. U principu, uslovni otpust bi takođe trebao biti praćen nadzorom koji bi se sastojao od
mjera pomoći i kontrole. Priroda, trajanje i intenzitet nadzora bi trebali biti prilagođeni
svakom pojedinom slučaju. Trebalo bi takođe omogućiti dalja prilagođavanja tokom
cijelog trajanja uslovnog otpusta.
10. Period vremena trajanja uslova ili mjera nadzora ne bi smio biti disproporcionalan u
odnosu na onaj dio zatvorske kazne koji je već odslužen.
11. Uslovi i mjere nadzora na neodređeno vrijeme smjeli bi se primjenjivati samo onda
kada je to apsolutno nužno za zaštitu društva, a u skladu sa garancijama datim u
pravilu br.5. Evropskih pravila o sankcijama i mjerama koje se služe u zajednici,
revidiranim u preporuci R (2000) 22.
V. Priprema za uslovni otpust
12. Pripremu za uslovni otpust bi trebalo organizirati u uskoj saradnji sa svim relevantnim
osobljem koje radi u zatvoru, kao i sa osobljem koje je uključeno u nadzor nakon
otpuštanja. Te pripreme moraju biti završene prije isteka minimalnog ili fiksnog
perioda.
13. Zatvorske službe bi morale osigurati da zatvorenici učestvuju u odgovarajućim
programima prije otpuštanja, te da budu stimulirani da uzmu učešća u obrazovanju i
edukaciji koje ih priprema za budući život u zajednici. Trebalo bi koliko god je to
moguće koristiti specifične modalitete izvršenja zatvorskih kazni, kao što je život na
poluslobodi, otvoreni režim ili smještaj izvan zidova zatvorskih institucija, kako bi se
zatvorenici pripremili na resocijalizaciju u zajednici.
14. Pripreme za uslovni otpust bi takođe trebale uključivati i mogućnost da zatvorenici
održavaju, uspostavljaju ili ponovno grade veze sa svojim porodicama i ljudima sa
kojima su u bliskoj vezi, te da uspostavljaju kontakte sa službama, organizacijama i
dobrovoljnim udruženjima koja mogu pomoći uslovno otpuštenim zatvorenicima da se
86

prilagode na život u zajednici. U tom cilju trebalo bi im omogućiti različite oblike
zatvorskog dopusta.
15. Trebalo bi stimulirati što ranije razmatranje odgovarajućih uslova i mjera nadzora
nakon puštanja na slobodu. Trebalo bi pažljivo objasniti i prodiskutirati sa
zatvorenicima eventualne uslove, pomoć koja im može biti pružena, kao i zahtjeve za
kontrolom i mogućim posljedicama ukoliko ne uspiju da udovolje uslovima.
VI. Odobravanje uslovnog otpusta
Diskrecioni sistem otpusta
16. Minimalni period koji zatvorenici treba da odsluže prije nego što budu u mogućnosti
da upute zahtjev za uslovnim otpustom treba biti određen u skladu sa zakonom.
17. Relevantna tijela bi trebala pokrenuti neophodni postupak kojim se omogućava
donošenje odluke o uslovnom otpustu čim zatvorenik odsluži dati minimalni period.
18. Kriteriji koje zatvorenici moraju ispoštovati kako bi bili uslovno otpušteni moraju biti
jasni i eksplicitno dati. Ti kriteriji takođe moraju biti realni, u smislu da treba uzeti u
obzir ličnost zatvorenika i socijalne i ekonomske okolnosti, kao i dostupnost programa
resocijalizacije/rehabilitacije.
19. Nedostatak mogućnosti da im se obezbijedi posao nakon otpuštanja ne bi smjeo
poslužiti kao osnova da im se odbije ili odgodi uslovni otpust. Trebalo bi uložiti napore
da im se pronađu drugi oblici zaposlenja. Nedostatak redovnog smještaja ne bi smjeo
poslužiti kao osnova da im se odbije ili odgodi uslovni otpust, te u takvim slučajevima
treba obezbijediti privremeni smještaj.
20. Kriteriji za odobravanje uslovnog otpusta trebaju biti primijenjeni na takav način da se
uslovni otpust odobri svim zatvorenicima za koje se smatra da udovoljavaju
minimalnom nivou garancija kojima se osigurava da će postati građani koji poštuju
zakone. Na odgovarajućim organima bi prema tome moralo ležati teret dokazivanja da
neki zatvorenik nije ispoštovao te kriterije.
21. Ukoliko tijelo koje donosi odluke odluči da ne odobri uslovni otpust, mora odrediti
datum kada se pitanje uslovnog otpusta treba ponovo razmotriti. U svakom slučaju,
trebalo bi omogućiti zatvorenicima da ponovo upute zahtjev tijelu koje donosi odluke,
čim se situacija u znatnoj mjeri promijeni u njihovu korist.
Sistem obaveznog otpusta
22. Period koji zatvorenici moraju odslužiti kako bi dobili pravo na uslovni otpust mora
biti određen zakonom.
23. Samo u izuzetnim okolnostima, definiranim zakonom, trebalo bi biti moguće odgoditi
uslovi otpust.
24. U odluci o odgađanju otpusta mora biti naveden novi datum puštanja na uslovni otpust.
VII. Nametanje uslova
25. Prilikom razmatranja nametnutih uslova, kao i toga da li je nadzor neophodan, tijelo
koje donosi odluke mora imati na raspolaganju izvještaje, uključujući tu i usmene
izjave, osoblja koje radi u zatvoru i koje dobro poznaje zatvorenike i njihove životne
prilike. Profesionalni radnici koji su angažirani na nadzoru nakon puštanja na uslovni
87

otpust ili druge osobe koje posjeduju znanja o socijalnim okolnostima zatvorenika
trebali bi takođe staviti na raspolaganje svoje informacije.
26. Tijelo koje donosi odluke bi trebalo osigurati da zatvorenici razumiju nametnute
uslove, pomoć koja im se može pružiti, te zahtjeve kontrole i mogućih konsekvenci
ukoliko ne budu poštovali nametnute uslove.
Provedba uslovnog otpusta
27. Ukoliko se mora odgoditi provedba uslovnog otpusta, zatvorenici koji čekaju puštanje
na slobudu moraju biti držani u uslovima koji su u što većoj mogućoj mjeri slični
uslovima u kojima koje bi se vjerovatno nalazili u civilnoj zajednici.
28. Provedba uslovnog otpusta i mjera nadzora trebali bi biti u nadležnosti tijela za
provedbu, u skladu sa pravilima 7, 8. i 11. Evropskih pravila o sankcijama i mjerama
koje se služe u zajednici.
29. Provedba mora biti organizirana i izvršena u skladu sa pravilima 37 – 75. Evropskih
pravila o sankcijama i mjerama koje se služe u zajednici, kao i u skladu sa osnovnim
zahtjevima u vezi djelotvornosti, navedenim u relevantnim odredbama principa 9 – 13.
Preporuke R (2000)22 o poboljšanju provedbe Evropskih pravila o sankcijama i
mjerama koje se služe u zajednici.
Propust da se ispoštuju nametnuti uslovi
30. Manje propuste u poštivanju nametnutih uslova trebao bi razmotriti organ za provedbu,
tako što bi davao savjete ili upozorenja. O svim značajnijim propustima treba odmah
izvijestiti tijelo koje odlučuje o eventualnom ukidanju uslovnog otpusta. Ovo tijelo bi
međutim, trebalo razmotriti da li bi neki dalji savjeti, upozorenja, strožiji uslovi ili
privremeno ukidanje uslovnog otpusta po sebi sačinjavali dovoljnu kaznu.
31. Općenito gledano, propust da se ispoštuju nametnuti uslovi mora biti tretiran u skladu
sa pravilom 85 Evropskih pravila o sankcijama i mjerama koje se služe u zajednici, kao
i sa ostalim relevatnim odredbama poglavlja X ovih pravila.
Proceduralne garancije
32. Odluke o odobravanju, odgađanju ili ukidanju uslovnog otpusta, kao i odluke o
nametanju ili mijenjanju uslova i mjera vezanih za uslovni otpust, moraju biti donošene
od strane tijela ustanovljenih zakonom, u skladu sa postupcima navedenim u sljedećim
garancijama:
a. osuđene osobe moraju imati pravo da budu lično saslušane, kao i pravo na pomoć u skladu
sa zakonom;
b. tijelo koje donosi odluke mora pažljivo razmotriti sve elemente, uključujući tu i iskaze
prezentirane od strane osuđenih osoba u kojima se daju argumenti u njihovu korist;
c. osuđene osobe morale bi u dovoljnoj mjeri imati pristupa svojim dosijeima;
d. u odlukama se moraju navesti svi razlozi koji služe kao osnova i o tome obavijestiti strane
u pismenoj formi.
33. Osuđenim osobama trebalo bi dati mogućnost da nekom višem, nezavisnom i
nepristranom tijelu koje donosi odluke, uspostavljenom na osnovu zakona, upućuju
pritužbe protiv materijalne suštine odluke i protiv nepoštivanja proceduralnih
garancija.
34. Trebalo bi takođe omogućiti i postupke pritužbi u vezi sa provedbom uslovnog otpusta.
88

35. Svi postupci pritužbi trebali bi biti u skladu sa garancijama iznijetim u pravilima 13 –
19. Evropskih pravila o sankcijama i mjerama koje se služe u zajednici.
36. Ništa u stavovima 32 – 35. ne bi trebalo interpretirati tako kao da ograničava ili
derogira bilo koja od prava garantiranih u vezi ove materije na osnovu Evropske
konvencije o ljudskim pravima.
Metode kojima se poboljšava proces donošenja odluka
37. Trebalo bi podstaknuti korištenje i dalji razvoj pouzdanih instrumenata za procjenu
rizika i potreba, koji bi, skupa sa drugim metodama, pomagali kod donošenja odluka.
38. Trebalo bi organizirati informativne sastanke i/ili programe za obuku za donosioce
odluka, pri čemu bi profesionalci specijalizirani u domenu prava i društvenih nauka
davali svoj doprinos, a sve u vezi angažmana na resocijalizaciji/rehabilitaciji uslovno
otpuštenih zatvorenika.
39. Treba preduzeti korake kako bi se osigurao izvjestan razuman nivo dosljednosti kod
donošenja odluka.
Informacije i konsultacije u vezi uslovnog otpusta
40. Političari, pravosudni organi, organi koji donose odluke i vrše provedbu odluka,
rukovodioci u zajednicama, udruženja koja pružaju podršku žrtvama i zatvorenicima,
kao i univerzitetski nastavnici i istraživači zainteresirani za ovaj predmet trebali bi biti
informirani i konsultirani u vezi funkcioniranja instituta uslovnog otpusta, kao i o
procesu uvođenja novih zakona ili praksi u ovom domenu.
41. Tijela koja donose odluke trebala bi primati informacije o broju onih zatvorenika kod
kojih je institut uslovnog otpusta bio uspješno ili neuspješno primijenjen, kao i o
okolnostima koje su dovele do uspjeha ili neuspjeha.
42. Trebalo bi organizirati medijske i druge kampanje kako bi se i široka javnost
informirala o funkcioniranju i novim momentima u procesu korištenja instituta
uslovnog otpusta i njegove uloge u okviru sistema krivičnog pravosuđa. Takve
informacije bi trebalo brzo staviti na raspolaganje u slučaju bilo kakvog drastičnog i u
javnosti objavljenog neuspjeha do kojeg dođe tokom uslovnog otpusta nekog
zatvorenika. Budući da takvi događaji obično privlače pažnju medija, trebalo bi takođe
podvući svrhu i pozitivne učinke instituta uslovnog otpusta.
Istraživanja i statistike
43. Kako bi se steklo više saznanja o prikladnosti postojećih sistema uslovnog otpusta i
njihovog daljeg razvoja, trebalo bi vršiti evaluacije i prikupljati statističke podatke na
osnovu kojih bi se pružale informacije o funkcioniranju ovakvih sistema i njihovoj
djelotvornosti u vezi sa postizanjem osnovnih ciljeva instituta uslovnog otpusta.
44. Osim ovakvih evaluacija, trebalo bi podsticati i istraživanja o funkcioniranju sistema
uslovnog otpusta. Takva istraživanja trebala bi takođe obuhvatiti gledišta, stavove i
percepcije pravosudnih organa i tijela koja donose odluke o institutu uslovnog otpusta,
kao i stavove, gledišta i percepcije organa koji vrše provedbu, žrtava, članova šire
zajednice, kao i samih zatvorenika. Takođe bi trebalo razmotriti i druge aspekte, npr.
da li je uslovni otpust ekonomski racionalan, da li dovodi do smanjenja u stopama
recidivizma, do koje mjere se uslovno otpušteni zatvorenici u zadovoljavajućoj mjeri
prilagođavaju životu u zajednici, te kakav bi učinak razvoj programa uslovnog otpusta
89

mogao imati na nametanje sankcija i mjera i provedbu izrečenih kazni. Trebalo bi
takođe podvrgnuti istraživanjima i prirodu programa za pripremu zatvorenika za
otpust.
45. Trebalo bi voditi statistike o takvim pitanjima kao što je broj zatvorenika kojima je
odobren uslovni otpust u odnosu na broj zatvorenika koji su stekli pravo na
zahtijevanje uslovnog otpusta, dužinu kazni i krivična ili prekršajna djela u pitanju,
proporciju vremena kazne koja je odslužena prije odobravanja uslovnog otpusta, broja
ukidanja uslovnog otpusta, postotku ponovnog osuđivanja, kao i o krivičniim
dosijeima i sociodemografskom porijeklu uslovno otpuštenih zatvorenika.
90

PREPORUKA R (87) 3
KOMITETA MINISTARA ZEMLJAMA ČLANICAMA
O EVROPSKIM ZATVORSKIM PRAVILIMA
(Usvojio Komitet ministara 12.2.1987. na 404. sjednici Ministarskog savjeta)
Komitet ministara u skladu sa odredbama člana 15.b Statuta Savjeta Evrope,
Smatrajući završenim ustanovljavanje zajedničkih principa koji se tiču zatvorske politike
među zemljama članicama Savjeta Evrope;
Naglašavajući da, iako je postignut značajan napredak u razvoju ne-tutorske alternative za
tretman počinioca krivičnih djea, lišavanje slobode ostaje i dalje neophodna sankcija u svim
krivično pravnim sistemima;
Smatrajući da međunarodna pravila imaju važnu ulogu u praksi i filozofiji zatvorskog
tretmana i upravljanja zatvorom;
Naglašavajući da značajna društvena kretanja i promjene u vezi sa zatvorskim tretmanom i
upravljanjem zatvorom čine poželjnim reformuliranje Standardnih minimalnih pravila za
tretman zavorenika Savjeta Evrope (Rezolucija (73)) da bi se podržale i ohrabrile ove
promjene i ponudio djelokrug za budući napredak,
Preporučuje da Vlade zemalja članica u svom internom zakonodavstvu i praksi budu vođene
principima izloženim u tekstu Evropskih zatvorskih pravila, priloženih postojećoj Preporuci, u
svrhu njihove rastuće primjene sa posebnim naglaskom na ciljevima iznijetim u uvodnom
dijelu i pravilima osnovnih principa u dijelu I., tako da omoguće najširi mogući opticaj ovog
teksta.
Dodatak Preporuci No R (87) 3
Evropska zatvorska pravila
Izmijenjena evropska verzija Standardnih minimalnih pravila za tretman zatvorenika
UVOD
Ciljevi ovih pravila su:
a. ustanovljavanje niza minimalnih standarda za sve one aspekte upravljanja zatvorom
koji su esencijalni za humane uslove i pozitivan tretman u modernim i naprednim
sistemima;
b. da služe kao podstrek zatvorima i upravi u razvoju politika i stila upravljanja i rada
zasnovanih na dobrim savremenim principima svrhe i jednakosti;
c. da kod zatvorskog osoblja razviju profesionalne stavove koji prikazuju važan društveni
i moralni kvalitet njihovog rada i da stvori uslove u kojima oni mogu na najbolji način
ispunjavati svoju dužnost i tako biti od koristi društvu u cjelini, zatvorenicima koji su
njihova briga i sebi samima, sopstvenom stručnom satisfakcijom;
91

d. da obezbijede realan osnovni kriterij na osnovu kojeg uprava zatvora i oni koji su
odgovorni za nadgledanje uslova u zatvoru i upravljanje zatvorom mogu donijeti
opravdan sud o postignutom i mjeriti napredak ka višim standardima.
Naglašeno je da pravila ne ustanovljavaju model sistema za izvršavanje kazni i da, u praksi,
mnoge evropske zatvorske službe već operišu dosta iznad mnogih od standarda iznijetih u
pravilima i da drugi takođe teže, i nastaviće da teže, tome. Gdje god ima poteškoća ili
praktičnih problema u primjeni ovih pravila koje treba prevazići, Savjet Evrope ima
mehanizme i stručnost koja je na raspolaganju da pomogne savjetom i plodove iskustva raznih
zatvorskih uprava unutar svoje sfere djelatnosti.
U ovim pravilima, prvobitni akcenat je bio na poštovanju propisa o ljudskom dostojanstvu,
obavezi uprava zatvora na human i pozitivan tretman, važnosti uloge zatvorskog službenika i
efektivnim, modernim pristupima upravljanju. Oni su izneseni da bi se obezbijedilo
obavještenje, ohrabrenje i vodič za one koji rade na svim nivoima zatvorske uprave. Osnovna
svrha memoranduma objašnjenja koji je priložen uz ova pravila je da osigura razumijevanje,
prihvatanje i fleksibilnost koja je neophodna za dostizanje najvišeg realnog nivoa primjene.
DIO I
Osnovni principi
1. Zatvaranje će se vršiti u materijalnim i moralnim uslovima koje će osigurati poštovanje
ljudskog dostojanstva i biti u skladu sa ovim pravilima.
2. Pravila treba primjenjivati nepristrasno. Ne smije biti nikakve diskriminacije na osnovu
rase, boje kože, spola, jezika, vjere, političkih i drugih uvjerenja, nacionalnog ili
socijalnog porijekla, srodstva, ekonomskog ili nekog drugog statusa. Vjerski osjećaji i
moralne norme grupe kojoj zatvorenik pripada moraju se poštovati.
3. Svrha tretmana osobe u zatvoru treba da bude održanje njenog zdravlja i
samopoštovanja i, onoliko koliko to dužina kazne dozvoljava, razvoj njenog osjećaja
za odgovornost i podsticanje onih stavova i vještina koje će joj pomoći da se nakon
oslobađanja vrati u društvo sa najboljim šansama za poštovanje zakona i
samoizdržavanje.
4. Mora se vršiti redovna inspekcija kaznenih institucija i službi od strane kvalifikovanih
i iskusnih inspektora koje imenuju kompetentne vlasti. Njihov zadatak treba da bude
praćenje da li i u kojoj mjeri je upravljanje ovim institucijama u skladu sa postojećim
zakonima i propisima, ciljevima zatvorskih službi i zahtjevima ovih pravila.
5. Zaštita ličnih prava zatvorenika, sa posebnim osvrtom na zakonitost izvršavanja mjera
pritvora, biće osigurana sredstvima kontrole koju će vršiti, u skladu sa nacionalnim
pravilima, sudske vlasti ili drugo na odgovarajući način ustanovljeno tijelo ovlašteno
da posjećuju zatvorenike, a da pri tom niko od članova tog tijela neće biti član
zatvorske uprave.
6.1 Ova pravila, prevedena na nacionalni jezik, treba da budu lako dostupna osoblju
zatvora.
92

6.2 Ona takođe, na istom jeziku, treba da budu dostupna i zatvorenicima u mjeri u kojoj je
to razumno i moguće.
DIO II
Upravljanje zatvorskim sistemima
Prijem i registracija
7.1 Niti jedna osoba neće biti primljena u instituciju bez važećeg sudskog naloga.
7.2. Osnovni podaci o zatvaranju i prijemu će bez odlaganja biti uneseni u zapisnik.
8. U svakom zatvoru vodiće se za svakog primljenog zatvorenika kompletna i sigurna
evidencija sljedećih informacija:
a. Informacije koje se odnose na identitet zatvorenika;
b. Razlog zatvaranja i nadležna vlast koja je donijela odluku o zatvaranju ;
c. Dan i sat zatvaranja i otpuštanja.
9. Postupak pri zatvaranju će se prilagoditi osnovnim principima ovih pravila i biće od pomoći
zatvorenicima pri rješavanju njihovih osnovnih problema od velike hitnosti.
10.1 U što je moguće kraćem vremenu nakon zatvaranja, puni izvještaj o osobnoj situaciji i
programu obuke svakog zatvorenika, koji treba da bude u skladu sa dužinom presude i da
pripremi zatvorenika za konačno oslobađanje, će biti napisan i podnesen upravniku radi
njegovog informiranja ili radi odobravanja.
10.2 Takvi izvještaji će uvijek uključivati izvještaje zatvorskog liječnika i osoblja koje je
direktno zaduženo za zbrinjavanje zatvorenika.
10.3 Izvještaji i informacije koje se tiču zatvorenika će biti vođeni sa obaveznim poštovanjem
povjerljivosti, pravilno čuvani do određenog datuma i dostupni samo ovlaštenim osobama.
Razmještaj i klasifikacija zatvorenika
11.1 Pri razmještaju zatvorenika u različite institucije ili režime rada, obavezno treba voditi
računa o njihovoj sudskoj ili zakonskoj situaciji (neosuđeni ili osuđeni zatvorenik, da li je prvi
put počinio krivični prekršaj ili se radi o povratniku, dugi ili kratki rok izdržavanja kazne)
zahtjevima njihovog tretmana, zdravstvenim potrebama, njihovom spolu i godinama.
11.2 Muškarci i žene u principu su smješteni u odvojene dijelove ustanove, iako zajedno mogu
učestvovati u organiziranim aktivnostima koje su dio ustanovljenog programa tretmana.
11.3 U principu, neosuđeni zatvorenici će biti smješteni odvojeno od osuđenika osim u slučaju
njihovog pristanka da budu smješteni i uključeni zajedno u organizirane aktivnosti njima od
koristi.
93

11.4 Mladi zatvorenici će biti zatvoreni u takvim uslovima koji će ih što je moguće više
zaštititi od štetnih uticaja i u kojima će se voditi računa o potrebama jedinstvenim za njihove
godine.
12. Svrha klasifikacije i reklasifikacije zatvorenika će biti:
a. Odvajanje od drugih onih zatvorenika koji će, zbog svog kriminalnog dosjea ili svoje
ličnosti, vjerovatno imati koristi od toga ili koji mogu vršiti loš uticaj na druge, i
b. Da pomogne u alociranju zatvorenika radi olakšavanja njihovog tretmana i ponovnog
uvođenja u društvo vodeći računa o zahtjevima upravljanja i sigurnosti
13. Koliko je to moguće odvojene institucije ili odvojeni dijelovi institucije će se koristiti da bi
se olakšalo upravljanje i različiti režimi tretmana ili razmještaj specifičnih kategorija
zatvorenika.
Smještaj
14.1 Zatvorenici će normalno tokom noći biti smješteni u odvojene ćelije osim u slučajevima
kada se smatra da postoje određene prednosti u dijeljenju smještaja sa drugim zatvorenicima.
14.2 Tamo gdje se sobe dijele u njima će biti smješteni zatvorenici koji su pogodni da se druže
sa drugima u takvim uslovima. Tokom noći vršiće se nadzor u skladu sa prirodom institucije.
15. Smještaj obezbijeđen za zatvorenika, a posebno spavaonice, mora odgovarati zdravstvenim
i higijenskim zahtjevima, prvenstveno s obzirom na količinu zraka po kubnom metru, te
razumnu količinu prostora, svjetla, grijanja i ventilacije.
16. U svakoj prostoriji u kojoj zatvorenici žive ili rade:
a. prozori moraju biti dovoljno veliki da bi zatvorenik, između ostalog, mogao čitati ili raditi
pri dnevnoj svjetlosti u normalnim uslovima. Konstrukcija ovih prozora mora biti takva da
omogući ulaz svježeg zraka, osim u slučaju kada je ugrađen klimatski uređaj. Osim toga,
prozori će, sa dužnim poštovanjem zahtjeva bezbijednosti, po svojoj veličini, položaju i
konstrukciji biti što je moguće normalnijeg izgleda.
b. Umjetno svjetlo će biti u skladu sa priznatim tehničkim standardima.
17. Sanitarni uređaji trebaju omogućiti zatvoreniku obavljanje prirodnih potreba kad god to
želi i u čistim i pristojnim uvjetima.
18. Korištenje prikladnih uređaja za kupanje i tuširanje mora se omogućiti svakom
zatvoreniku, pri temperaturi koja odgovara klimatskim uvjetima, u razmacima potrebnim za
očuvanje opće higijene, prema godišnjem dobu i geografskom položaju, ali najmanje jedanput
u tjednu. Gdje god je to moguće ovi uređaji bi trebalo da budu dostupni u svako razumno
vrijeme.
19. Svi dijelovi institucije moraju se propisno održavati i redovno čistiti.
94

Osobna higijena
20. Od zatvorenika treba zahtijevati da održavaju osobnu higijenu, za što im treba osigurati
vodu i toaletni pribor nužan za održavanje zdravlja i čistoće.
21. Iz zdravstvenih razloga i da bi zatvorenici očuvali pristojan izgled i sačuvali
samopoštovanje treba im obezbijediti opremu za pravilnu njegu kose i brade, a muškarcima
treba omogućiti redovito brijanje.
Odjeća i krevetnina
22.1 Zatvorenici kojima nije dopušteno da nose vlastitu odjeću, trebaju dobiti zatvoreničko
odijelo prikladno klimatskim uvjetima, koje im neće ugroziti zdravlje. Ta odjeća ne smije ni
na koji način djelovati degradirajuće ili ponižavajuće.
22.2 Sva odjeća mora biti čista i održavana u dobrom stanju. Donje rublje treba mijenjati i
prati toliko često koliko je potrebno za održavanje higijene.
22.3 Kada god zatvorenik dobije dozvolu za izlazak van ustanove, treba mu dozvoliti da nosi
vlastitu odjeću ili neku drugu nenapadnu odjeću.
23. Kod prijema zatvorenika u ustanovu treba osigurati da se njihova osobna odjeća održava u
dobrom stanju, spremna za korištenje.
24. Svaki zatvorenik treba raspolagati posebnim krevetom i posebnom i odgovarajućom
krevetninom koju treba održavati u dobrom stanju i mijenjati dovoljno često da bude uvijek
čista.
Hrana
25.1 U skladu sa standardima koje su ustanovili ovlašteni u zdravstvu, uprava će
zatvorenicima u uobičajenom vremenu obezbijediti hranu koja je ukusno pripravljena i
servirana, i koja kvalitetom i kvantitetom odgovara standardima dietetike i moderne higijene i
odgovara njihovim godinama, zdravlju, prirodi posla i koliko je to moguće, religijskim i
kulturnim zahtjevima.
25.2 Voda za piće biće na raspolaganju svakom zatvoreniku.
Zdravstvene službe
26.1 U svakoj kaznenoj ustanovi mora biti na raspolaganju barem jedan iskusan liječnik opće
prakse. Zdravstvene bi službe morale biti usko povezane sa zdravstvenom upravom zajednice
ili države. Ove usluge moraju uključivati i psihijatrijske usluge za postavljanje dijagnoze, kao i
tretman u slučaju duševne poremećenosti zatvorenika.
26.2 Bolesne zatvorenike kojima je potrebna pomoć specijalista treba otpremiti u
specijalizovane kaznene ustanove ili građanske bolnice. U ustanovama koje imaju osigurane
uvjete za liječenje, oprema, pribor i lijekovi moraju biti dostupni za medicinsku brigu i njegu
bolesnih zatvorenika, a mora postojati i odgovarajuće stručno osoblje.
95

26.3 Svakom zatvoreniku moraju biti dostupne stomatološke usluge.
27. Zatvorenici ne smiju biti podvrgnuti nikakvim eksperimentima koji bi im mogli nanijeti
fizičke ili moralne ozljede.
28.1 Gdje god je to izvodljivo treba omogućiti da se djeca rode u bolnicama izvan ustanove.
Osim u slučaju nalaženja nekih drugih rješenja, u zatvorskoj ustanovi će postojati stručno
osoblje i smještaj za zatvaranje i poslije porodiljsku njegu trudnica. Ako je dijete rođeno u
kaznenoj ustanovi taj podatak ne smije biti spomenut u rodnom listu.
28.2 Kada je dozvoljeno da novorođenče ostane u ustanovi sa svojom majkom treba napraviti
specijalne pripreme radi obezbjeđenja jaslica sa kvalitetnim osobljem, gdje bi dojenčad bila
smještena dok nisu pod majčinom brigom.
29. Liječnik je dužan pregledati svakog zatvorenika što prije nakon prijema, a i kasnije u
slučaju potrebe, osobito ako želi utvrditi da li postoji moguća tjelesna ili duševna bolest i
poduzeti sve potrebne mjere za liječenje, odvojiti zatvorenike za koje postoji sumnja da boluju
od neke infektivne bolesti, utvrditi tjelesne ili psihičke nedostatke koji bi mogli biti smetnja za
ponovno uključivanje u društvo nakon otpuštanja, te odrediti tjelesnu radnu sposobnost svakog
zatvorenika.
30.1 Liječniku treba povjeriti brigu o tjelesnom i duševnom zdravlju zatvorenika, te obavljanje
pregleda svih zatvorenika, onoliko često i pod istim uslovima kao što se to čini u civilnim
bolnicama i kao što je utvrđeno bolničkim standardima, svih koji se požale na bolest, kao i
onih koji su na sebe naročito skrenuli njegovu pozornost.
30.2 Liječnik je dužan obavijestiti direktora uvijek kada uoči da na tjelesno i duševno stanje
štetno utiče, ili bi mogao uticati, kontinuirani boravak u zatvoru ili neki od zatvorskih uvjeta.
31.1 Liječnik mora redovito obavljati pregled i davati savjete direktoru o:
a. količini, kakvoći, načinu pripravljanja i raspodjele hrane;
b. higijeni i čistoći ustanove i zatvorenika;
c. sanitarnim uređajima, grijanju, rasvjeti i prozračavanju prostorija ustanove;
d. prikladnosti i čistoći odjeće i krevetnine zatvorenika.
31.2 Direktor mora razmotriti izvještaje i mišljenja u skladu sa odredbama 30 paragraf 2 i 31,
paragraf 1, i kada je saglasan sa ovim mišljenjima poduzeće određene mjere u okviru svojih
ovlaštenja ili, ako nije suglasan, mora bez odlaganja podnijeti osobni izvještaj i mišljenje
liječnika višoj vlasti.
32. Liječnici u instituciji će vršiti preglede radi otkrivanja i liječenja fizičkih ili mentalnih
oboljenja ili oštećenja koja mogu otežavati zatvorenikov povratak u društvo nakon
oslobađanja. U tom cilju će se zatvoreniku pružiti sva neophodna medicinska hirurška i
psihijatrijska pomoć.
Disciplina i kažnjavanje
33. Disciplinu i red treba održavati u interesu bezbijednog zatvaranja, dobro organiziranog
zajedničkog života i ciljeva tretmana svake institucije.
96

34.1 Niti jedan zatvorenik ne može u okviru zatvorske ustanove obavljati neku funkciju koja u
sebi sadrži disciplinsku vlast.
34.2 Ovo pravilo, ipak, ne smije biti zapreka za dobro funkcioniranje rasporeda unutar kojeg
su utvrđene društvene, obrazovne i sportske aktivnosti, koje su, pod nadzorom, dopuštene
zatvorenicima, podijeljenim u grupe, radi njihovog sudjelovanja u odgojnim programima
35. Sljedeći problemi trebaju uvijek biti riješeni ili zakonom ili odredbom nadležnog organa
vlasti:
a. ponašanje koje predstavlja disciplinski prekršaj;
b. vrsta i trajanje disciplinskih sankcija koje mogu biti izrečene;
c. nadležni organ koji izriče takve sankcije;
d. pristup, ovlaštene vlasti u apelacionom procesu.
36.1 Zatvorenik se može kazniti samo ako je to u skladu sa odredbama određenog zakona ili
pravilnika i nikad dva puta za isti prekršaj.
36.2 Izvještaj o prekršaju će odmah biti uručen kompetentnim vlastima koje će o daljem
postupku donijeti odluku bez odlaganja.
36.3 Niti jedan zatvorenik ne može biti kažnjen ukoliko nije obaviješten o prekršaju koji mu se
stavlja na teret i ukoliko mu nije pružena prilika da iznese svoju odbranu.
36.4. Gdje je neophodno i izvodljivo, zatvoreniku treba dopustiti da iznese svoju odbranu
putem zastupnika.
37. Kolektivno kažnjavanje tjelesne kazne, kazne zatvaranja u mračne ćelije, kao i sve
okrutne, nehumane i ponižavajuće kazne, moraju se potpuno zabraniti kao kazne za
disciplinske prekršaje.
38.1 Kazne zatvaranja u samicu i druge kazne koje mogu narušiti fizičko i psihičko zdravlje
zatvorenika mogu se izreći samo ako liječnik, nakon pregleda, pismeno potvrdi da je
zatvorenik sposoban podnijeti tu vrstu kazne.
38.2 Niti u jednom slučaju kazne ne smiju biti u suprotnosti sa prinicipima postavljenim u
odredbi 37, niti smiju od njih odstupati.
38.3 Liječnik mora svakodnevno kontrolirati kako zatvorenik podnosi izrečenu kaznu i
obavijestiti direktora, ako ustanovi da je nužno, u interesu tjelesnog i duševnog zdravlja
zatvorenika, prekinuti ili preinačiti kaznu.
Instrumenti prinude
39. Upotreba okova i lanaca mora biti zabranjena. Lisice, košulje stezulje ne smiju se nikad
upotrijebiti u svrhu kažnjavanja. Ova sredstva su dopuštena jedino u sljedećim slučajevima:
a. ako je neophodno, kao mjera opreza za vrijeme privođenja, s tim da se odmah skinu
kad zatvorenik dođe pred sudske ili upravne vlasti, osim u slučaju da vlasti drugačije
odluče;
b. iz zdravstvenog razloga po uputstvu i pod nadzorom liječnika;
97

c. naredbom direktora, ako se ostali metodi kontrole pokažu nedovoljnim, kako bi se
zatvorenik spriječio u nanošenju povreda sebi i drugome, kao i u počinjavanju veće
materijalne štete. U takvim slučajevima direktor mora tražiti savjet liječnika i bez
odlaganja podnijeti izvještaj višoj upravnoj vlasti;
40. Oblici i način upotrebe sredstava za ograničenje kretanja, koji su dozvoljeni prethodnim
paragrafom, biće određeni zakonom i propisima. Takva se sredstva ne smiju primjenjivati
duže od stvarno potrebnog vremena.
Informiranje zatvorenika i pravo na žalbu
41.1 Svaki zatvorenik mora pri zatvaranju dobiti pismenu informaciju o načinu tretmana
zatvorenika njegove kategorije, o disciplinskim zahtjevima kaznene ustanove, o propisanim
načinima traženja informacija i ulaganja žalbi, kao i o svim ostalim elementima nužnim za
razumijevanje njegovih prava i dužnosti radi prilagođavanja životu u ustanovi.
41.2 Ako je zatvorenik nepismen i ne može razumjeti datu mu pisanu informaciju, ova
informacija treba da mu bude saopštena usmeno.
42.1 Svaki zatvorenik će imati priliku da svaki dan podnosi žalbe ili zahtjeve direktoru
institucije ili drugom službeniku koji je za to ovlašten.
42.2 Svaki zatvorenik će imati priliku da bez prisustva direktora ili drugih članova zatvorskog
osoblja razgovara, predaje molbe ili žalbe inspektoru ustanove ili drugom propisno
ustanovljenom organu koji ima pravo da posjećuje zatvore. Žalbe protiv zvaničnih odluka
mogu biti ograničene na odobrene procedure.
42.3 Svaki zatvorenik ima pravo bez cenzure podnijeti molbu ili žalbu u propisanom obliku
centralnoj zatvorskoj upravi, sudskoj ili nekoj drugoj nadležnoj vlasti.
42.4 Svaka molba ili žalba upućena zatvorskim vlastima mora biti uzeta u razmatranje i biti
rješavana bez odlaganja.
Kontakti sa vanjskim svijetom
43.1 Zatvorenicima treba biti dopušteno da komuniciraju, u skladu sa potrebama tretmana,
reda i sigurnosti u zatvoru, sa svojom obitelji, osobama ili predstavnicima vanjskih
organizacija i da primaju posjete ovih osoba što je moguće češće.
43.2 U cilju ohrabrivanja kontakata sa spoljnim svijetom trebalo bi da postoji sistem
zatvorskih odsustava usuglašen sa ciljevima tretmana iz dijela IV ovih pravila.
44.1 Zatvorenike stranog državljanstva treba, bez odlaganja, informirati o njihovim pravima
na uspostavljanje veza sa njihovim diplomatskim i konzularnim predstavnicima i pružiti im
razumne olakšice radi održavanja takvih veza. Zatvorska uprava bi trebala da održava punu
suradnju sa ovim predstavnicima u interesu stranih državljana u zatvoru koji mogu da imaju
posebne potrebe.
98

44.2 Zatvorenicima koji su državljani zemalja koje nemaju diplomatskih i konzularnih
predstavnika u toj zemlji, kao i izbjeglicama i osobama bez državljanstva, treba pružiti iste
olakšice kada se žele obratiti diplomatskom predstavništvu države koja štiti njihove interese,
ili svakoj vlasti, nacionalnoj ili međunarodnoj, čiji je zadatak da ih štite.
45. Zatvorenicima treba dopustiti da se redovito informiraju o toku najvažnijih događaja,
čitanjem novina, časopisa i drugih publikacija, putem radija i televizije, predavanja ili ostalih
sličnih sredstava koje uprava odobri i kontrolira. Treba pronaći posebna rješenja da bi se izašlo
u susret potrebama stranih državljana koji imaju jezičkih poteškoća.
Religija i moralna potpora
46. U mjeri u kojoj je to izvodljivo, svakom zatvoreniku treba dozvoliti da zadovoljava
potrebe svog vjerskog, duhovnog i moralnog života sudjelujući u vjerskim obredima koji se
organiziraju u zatvoru i da posjeduje neophodne knjige i drugu literaturu.
47.1 Ako u zatvorskoj ustanovi postoji dovoljan broj zatvorenika koji pripadaju istoj vjeri,
treba imenovati ili zaposliti jednog kvalificiranog predstavnika te vjere od strane ustanove.
Kada broj zatvorenika to opravdava i kada okolnosti to dozvoljavaju, treba ga predvidjeti za
puno radno vrijeme.
47.2 Kvalificiranom predstavniku, izabranom i zaposlenom prema tački 1, mora se dozvoliti
da redovito održava vjerske obrede i službe, kao i da vodi povjerljive razgovore sa
zatvorenicima ili im čini pastoralne posjete u za to određeno vrijeme.
47.3 Niti jednom zatvoreniku se ne smije uskratiti pravo da dođe u kontakt sa predstavnikom
bilo koje vjere. Ako se pak zatvorenik usprotivi posjeti vjerskog predstavnika, biće mu
dozvoljeno da je odbije.
Čuvanje zatvorenikove imovine
48.1 Sav novac, vrijednosti, odjeća i ostala imovina koja pripada zatvorenicima, a oni je prema
propisima ustanove ne smiju zadržati, mora se prilikom ulaska u ustanove pohraniti na
sigurnom mjestu. Popis tih stvari mora potpisati zatvorenik. Treba poduzeti sve mjere da se te
stvari sačuvaju u dobrom stanju. Ako se utvrdi da je neophodno uništiti određeni predmet, to
će biti uneseno u zapisnik i zatvorenik će biti informiran o tome.
48.2 Prilikom puštanja zatvorenika na slobodu, svi predmeti i novac moraju mu se vratiti, osim
ukoliko je podizao novac ili uz ovlaštenje slao novac ili sličnu imovinu izvan ustanove, ili je iz
higijenskih razloga trebalo uništiti neki dio odjeće. Zatvorenik mora potpisati potvrdu za sve
predmete i novac koji su mu vraćeni.
48.3 U mjeri u kojoj je to izvodljivo, sav novac ili mirovinu koju zatvorenik prima izvana
treba tretirati na isti način, osim ukoliko su namijenjeni i dozvoljeni za upotrebu u toku
izdržavanja kazne.
48.4 Ukoliko zatvorenik unese neke lijekove, zatvorski liječnik mora odlučiti o njihovoj
upotrebi.
99

Obavijesti o bolesti, smrti, premještaju i slično
49.1 U slučaju smrti i teške bolesti, teže povrede ili premještaja u odgovarajuću ustanovu za
liječenje duševnih bolesti ili poremećaja, direktor je dužan hitno obavijestiti supružnika, ako je
zatvorenik vjenčan, ili najbližeg rođaka ili bilo koju drugu osobu koju je zatvorenik odredio.
49.2 Zatvorenik mora biti odmah obaviješten o smrti ili ozbiljnoj bolesti nekog od bliskih
rođaka. U ovakvim slučajevima, ako to prilike dopuštaju, treba zatvoreniku dozvoliti da
posjeti bolesnog rođaka ili vidi preminulog, pod pratnjom ili samostalno.
50. Prevoz zatvorenika treba obaviti na trošak ustanove i u jednakim uvjetima za sve.
DIO III
Osoblje
51. Zbog velike važnosti zatvorskog osoblja za dobro upravljanje institucijama i postizanje
organizacionih i ciljeva tretmana, zatvorska uprava će dati visoki prioritet poštivanju pravila
koja se tiču osoblja.
52. Zatvorsko osoblje treba neprekidno poticati, kroz trening, savjetodavne procedure i
pozitivan stil upravljanja, da teži humanim standardima, većoj efikasnosti i predanosti poslu
koji obavlja.
53. Zatvorska uprava će smatrati važnim zadatkom stalno informiranje javnosti o ulozi
zatvorskog sistema i rada osoblja, da bi tako povećala razumijevanje javnosti o važnosti
njihovog doprinosa društvu.
54.1 Zatvorska uprava mora vršiti pažljivu selekciju prilikom prijema novog osoblja ili
kasnijeg raspoređivanja na dužnost cjelokupnog osoblja. Osobitu pažnju treba obratiti na
poštenje, humanost, profesionalne sposobnosti i osobnu prilagodljivost i stručnost svakog
službenika.
54.2 Osoblje u pravilu mora biti zaposleno puno radno vrijeme, kao stručni zatvorski
službenici, i mora imati status državnih službenika, te im se mora osigurati stalnost službe koja
će ovisiti o njihovom dobrom ponašanju, efikasnosti rada, dobrim tjelesnim i mentalnim
sposobnostima i adekvatnom nivou naobrazbe. Dohodak zaposlenih treba biti dovoljan da
privuče i zadrži u službi sposobne muškarce i žene. Prednosti zaposlenja i uvjeti rada moraju
biti povoljni s obzirom na zahtjevnu narav posla.
54.3 Ovi isti kriteriji se, u mjeri u kojoj je to prikladno, primjenjuju kad god je neophodno
zaposliti osoblje na određeno vrijeme.
55.1 Po prijemu ili nakon određenog perioda provedenog u službi, osoblje treba proći opći i
poseban tečaj, te položiti teorijske i praktične ispite, osim ukoliko je to zbog stručne
kvalifikacije osoblja nepotrebno.
100

55.2 U toku svog rada, svi članovi osoblja moraju održavati i dokazivati svoje znanje i stručnu
sposobnost sudjelujući u internim tečajevima koje uprava mora organizirati u odgovarajućim
intervalima.
55.3 Treba organizirati dalju stručnu naobrazbu i obuku za osoblje čiji bi stručni kvaliteti ovim
bili dalje unaprijeđeni.
55.4 Obuka osoblja trebalo bi da uključi instrukcije o zahtjevima i primjeni Evropskih
zatvorskih prvaila i Evropske konvencije o ljudskim pravima.
56. Osoblje se mora u svakoj prilici ponašati i obavljati svoju dužnost tako da primjerima
povoljno utiče na zatvorenike i izazove njihovo poštovanje.
57.1 Koliko je to moguće, u sastavu osoblja mora biti i dovoljan broj specijalista kao što su
psihijatri, psiholozi, socijalni radnici, trgovci i sportski instruktori.
57.2 Ovo i ostalo specijalističko osoblje treba da bude trajno zaposleno u zatvoru. Ovo ni u
kom slučaju ne isključuje rad dobrovoljaca i radnika na kraći rok kad god je to prikladno i kad
oni svojim znanjem mogu dati značajan doprinos kvaliteti rada.
58.1 Zatvorska administracija mora osigurati da je svaka institucija u svako vrijeme u punoj
nadležnosti direktora, njegovog zamjenika ili drugog ovlaštenog službenog lica.
58.2 Direktor ustanove mora, zbog karaktera svog posla, imati dovoljnu kvalifikaciju za
obavljanje svoje dužnosti, kao i odgovarajuću naobrazbu i potrebno iskustvo u tom području.
58.3 Direktor mora biti naimenovan na puno radno vrijeme i biti na raspolaganju ili dostupan
kako se to zahtijeva od strane zatvorske uprave i njenih instrukcija za rukovođenje.
58.4 Ako se dvije ili više ustanova nalaze pod upravom jednog direktora, on mora svaku od tih
ustanova posjećivati u kratkim razmacima. Na čelu svake od ovih ustanova mora postojati
odgovorni službenik koji stalno boravi u ustanovi.
59. Uprava mora uvesti takve forme sistema organiziranja i upravljanja koje će olakšati
komunikaciju među različitim kategorijama osoblja u instituciji da bi se osigurala suradnja
između različitih službi, osobito imajući u vidu tretman i resocijalizaciju zatvorenika.
60.1 Direktor, njegov zamjenik kao i većina ostalog osoblja ustanove moraju govoriti jezik
većine zatvorske populacije, ili barem jezik koji većina zatvorenika razumije.
60.2 Kad god je potrebno i izvodljivo treba se koristiti uslugama tumača.
61. Treba obezbijediti da je uvijek kvalificiran i iskusan liječnik u mogućnosti da bez
odlaganja bude prisutan u hitnim slučajevima.
61.2 Institucije koje nemaju liječnika u stalnom odnosu, redovno će posjećivati liječnik na
honorarnom radu ili ovlašteno osoblje zdravstvene službe.
101

62. Treba ohrabrivati raspoređivanje osoblja u institucije ili dijelove institucija u kojima su
smješteni zatvorenici suprotnog spola.
63.1 Zatvorski službenici, u svom odnosu sa zatvorenicima, smiju upotrijebiti silu samo u
slučaju obrane, pokušaja bijega ili protivljenja koje se manifestira silom ili pasivnim
ponašanjem prema naredbi koja se zasniva na zakonu ili pravilnicima. Službenici koji
upotrijebe silu, moraju svesti njenu upotrebu na najnužniju mjeru i o tom slučaju odmah
obavijestiti direktora ustanove.
63.2 Zatvorsko osoblje mora proći specijalnu tjelesnu obuku koja će ga poučiti kako da
savlada agresivne zatvorenike.
63.3 Osim u posebnim slučajevima, službenici koji pri obavljanju svojih dužnosti dolaze u
neposredan kontakt sa zatvorenicima, ne smiju biti naoružani. Osim toga, oružje se ne smije
povjeriti osoblju koje ne zna njime rukovati.
DIO IV
Ciljevi tretmana i režimi
64. Zatvaranje je lišavanjem slobode kazna sama po sebi. Uslovi zatvaranja i zatvorski režimi
ne smiju zbog toga, osim u slučajevima sporadičnog opravdanog izoliranja ili održavanja
discipline, otežavati patnju uzrokovanu ovim.
65. Moraju se činiti svi napori da se osigura da su režimi institucije planirani i vođeni na takav
način da:
a. Osiguraju da su uslovi u zatvoru kompatibilni da ljudskim dostojanstvom i
prihvatljivim društvenim standardima.
b. Minimiziraju štetan uticaj zatvaranja i razlike između života u zatvoru i života na
slobodi koje vode ka smanjenom samopoštivanju ili osjećaju osobne odgovornosti kod
zatvorenika.
c. Podržavaju i ojačavaju one veze sa obitelji i vanjskom zajednicom koje će doprinositi
ostvarenju najboljih interesa zatvorenika i njihovih obitelji.
d. Pružaju mogućnosti zatvorenicima da razvijaju vještine i sposobnosti koje će
unaprijediti njihove perspektive za uspješno ponovno uključivanje u društvo nakon
oslobađanja.
66. U tom cilju svi dodatni, obrazovni, moralni, duhovni i drugi odgovarajući izvori moraju
biti raspoloživi i biti korišteni u skladu sa potrebama individualnog tretmana zatvorenika.
Ovi režimi treba da uključuju:
a. Duhovnu podršku, upravljanje i priliku za relevantan posao, stručne savjete i obuku,
naobrazbu, tjelesni odgoj, razvoj društvenih vještina, savjetovanje, grupne i
rekreacione aktivnosti
b. Pripreme kojima će se osigurati da se ove aktivnosti organiziraju, u mjeri u kojoj je to
moguće, u smjeru povećanja kontakata sa i šansi unutar vanjske zajednice, te
povećanja mogućnosti uspješnog uključivanja u društvo nakon oslobađanja
c. Procedure za ustanovljavanje i izmjenu programa individualnog tretmana i treninga
zatvorenika nakon međusobnog konsultiranja relevantnog osoblja i konsultiranja sa
102

pojedinačnim zatvorenicima koji bi, u mjeri u kojoj je to izvodljivo, u ovo trebali biti
uključeni
d. Sistemi komuniciranja i stilovi upravljanja će ohrabrivati skladan i pozitivan odnos
između osoblja i zatvorenika koji će unaprijediti perspektive za efikasne i
konstruktivne režime.
67.1 Pošto ispunjavanje ovih ciljeva zahtijeva individualizaciju tretmana i radi toga fleksibilan
sistem raspodjele, zatvorenici mogu biti smješteni u odvojene institucije ili jedinice gdje svako
od njih može imati odgovarajući tretman i trening.
67.2 Tip, veličina, organizacija i kapacitet ovih institucija i jedinica moraju biti uslovljeni
prvenstveno prirodom tretmana koji treba pružiti.
67.3 Neophodno je osigurati da su zatvorenici smješteni sa dužnim poštovanjem bezbijednosti
i kontrole, ali takve mjere moraju zadovoljavati minimum potreba sigurnosti i imati
razumijevanja za socijalne potrebe zatvorenika. Treba poduzeti sve da bi se zatvorenici
smiještali u institucije otvorenog tipa ili obezbijedile velike mogućnosti kontakata sa vanjskom
zajednicom. U slučaju zatvorenika stranih državljana, veze sa ljudima njihove nacionalnosti u
vanjskom društvu moraju se smatrati veoma važnim.
68. Što je prije moguće nakon prijema i nakon studije ličnosti svakog zatvorenika sa kaznom
odgovarajuće dužine, treba pripremiti program tretmana u odgovarajućoj instituciji u svjetlu
stečenih saznanja o pojedinačnim potrebama, sposobnostima i sklonostima, osobito blizini
srodnika.
69.1 U okviru ovih režima, zatvorenicima će se pružiti mogućnost sudjelovanja u aktivnostima
institucije pogodnim da se kod njih razvije osjećaj odgovornosti, samopouzdanja i interes za
sopstveni tretman.
69.2 Treba uložiti napore da se poveća kopearcija sa zatvorenicima i učešće zatvorenika u
sopstvenom tretmanu. U tom cilju zatvorenici moraju biti ohrabreni da preuzmu na sebe, u
okviru svojih ograničenja utvrđenih pravilom 34, odgovornost u određenim sektorima
aktivnosti institucije.
70.1 Pripremanje zatvorenika za otpuštanje treba da počne što je moguće ranije nakon prijema
u penalnu instituciju. Tako, tretman zatvorenika treba da pojača ne njihovo isključivanje iz
zajednice, nego njihovo nastavljanje sudjelovanja u njoj. Agencije iz zajednice i socijalne
radnike treba, zbog toga, regrutirati gdje god je to moguće da pomažu osoblju institucije u
izvršavanju njihovog zadatka socijalne rehabilitacije zatvorenika, a naročito u održavanju i
popravljanju veza sa njihovim obiteljima, sa drugim osobama i sa društvenim agencijama.
Treba poduzeti korake da se osigura u maksimalnoj mogućoj mjeri kompatibilnost sa
zakonima i kaznom, prava koja se tiču građanskih interesa, prava socijalnog osiguranja i druge
društvene pogodnosti zatvorenika.
70.2 Programi tretmana treba da uključe pripremu za napuštanje zatvora koji treba takođe da u
najvećoj mjeri pruži potporu na medicinskom, obrazovnom, stručnom, obiteljskom i drugim
društvenim poljima.
103

70.3 Strani državljani se ne smiju isključiti iz ovih aranžmana za napuštanje zatvora samo radi
njihove državnosti. Šta više, treba učiniti sve napore da im se omogući sudjelovanje u
režimskim aktivnostima da bi se ublažio njihov osjećaj izoliranosti.
Rad
71.1 Rad u zatvoru treba smatrati pozitivnim elementom u tretmanu, obuci i upravljanju
institucijom.
71.2 Od zatvorenika se traži da rade, ovisno o njihovim tjelesnim i duševnim sposobnostima
koje će utvrditi liječnik.
71.3 Dovoljan rad korisne naravi, ili ako je to prikladno druge svrsishodne aktivnosti, mora se
omogućiti zatvorenicima radi njihovog aktivnog upošljavanja u trajanju uobičajenog radnog
vremena.
71.4 Taj rad treba biti takve naravi da sačuva ili poveća njihovu sposobnost da nakon izlaska
iz zatvora časno zarađuju za svoj život.
71.5 Potrebno je osigurati korisnu stručnu naobrazbu onim zatvorenicima koji ga mogu
koristiti, a naročito mladima.
71.6 U okviru ograničenja usaglašenih sa njihovom stručnom sposobnošću i zahtjevima
zatvorske uprave i discipline, zatvorenici će moći birati vrstu zanimanja u kojem žele da
sudjeluju.
72.1 Organizacija i metodi rada u penalnim ustanovama trebaju biti što sličniji organizacijama
i metodima koje vrijede za sličan rad izvan zatvora, kako bi se zatvorenici pripremili za
uobičajene uvjete rada na slobodi. Trebalo bi da budu u skladu sa suvremenim radnim
standardima i tehnikama i organizirani da funkcioniraju unutar modernih sistema upravljanja i
proizvodnih procesa.
72.2 Iako težnja za finansijskim profitom od industrija u instituciji može biti od vrijednosti u
podizanju i uanprijeđivanju kvalitete i važnosti treninga, interes i stručnu naobrazbu
zatvorenika ne trebaju biti podređeni želji da se ostvari dobit od njihova rada.
73.1 Posao za zatvorenike osigurava zatvorska uprava:
a. Bilo u vlastitim objektima, radionicama ili farmama, ili
b. U suradnji sa privatnim poduzetnicima izvan ili unutar institucije u kojem će slučaju osobe
za koje se izvode radovi plaćati uobičajenu nadnicu za rad, vodeći uvijek računa o punom
učinku svakog zatvorenika.
74.1 Mjere sigurnosti i mjere zdravstvene zaštite moraju biti iste kao i za slobodne radnike.
74.2 Treba donijeti odluku o naknadi štete zatvorenicima za povrede pri radu i za
profesionalna oboljenja, pod istim uvjetima koji po zakonu vrijede za slobodne radnike.
104

75.1 Maksimalan broj sati rada zatvorenika, u danu ili tjednu, treba biti utvrđen zakonom ili
administrativnim pravilnikom, vodeći računa o propisima ili lokalnim običajima koji se
primjenjuju za slobodne radnike.
75.2 Zatvorenici treba da imaju bar jedan dan odmora u tjednu i dovoljno vremena za nastavu i
ostale djelatnosti koje su predviđene za tretman i preodgajanje zatvorenika.
76.1 Rad zatvorenika mora biti pravedno nagrađen.
76.2 Pravilnikom treba dopustiti zatvorenicima da barem jedan dio svoje naknade upotrijebe
za kupovinu odobrenih predmeta namijenjenih osnovnoj upotrebi, a drugi pošalju svojim
obiteljima ili potroše u druge odobrene svrhe.
76.3 Pravilnikom treba takođe predvidjeti da jedan dio naknade administracija zadrži, kako bi
se stvorila ušteda koja će biti predana zatvoreniku po izlasku iz zatvora.
Naobrazba
77. U svakoj instituciji treba organizirati iscrpan program naobrazbe da bi se pružila
mogućnost svim zatvorenicima da udovolje bar nekim od svojih individualnih potreba i težnji.
Ovakvi programi treba za ciljeve da imaju uanprijeđenje mogućnosti uspješnog ponovnog
uključivanja u društvo, razvoj moralnih stavova zatvorenika i njihovog samopoštivanja.
78. Naobrazbu treba smatrati jednom od režimskih aktivnosti koja ima isti status kao nagrada
u novcu unutar režima rada, uz uslov da se odvija u okviru predviđenih radnih sati i dio je
usvojenog individualnog programa tretmana.
79. Osobitu pažnju zatvorska uprava treba da posveti naobrazbi mladih zatvorenika, onih
stranog porijekla ili onih sa posebnim kulturnim i etničkim potrebama.
80. Specifični programi naobrazbe treba da budu uređeni za zatvorenike sa posebnim
problemima kao što je npr. nepismenost.
81. U mjeri u kojoj je to izvedivo, naobrazba zatvorenika će:
a. koliko je izvedivo biti usklađena sistemom javne nastave kako bi zatvorenici mogli bez
teškoća nastaviti svoju naobrazbu nakon puštanja na slobodu;
b. održavati se u vanjskim institucijama.
82. Svaka institucija treba da ima biblioteku koju će koristiti sve kategorije zatvorenika,
prikladno opremljenu sa širokim izborom zabavne i obrazovne literature, i zatvorenici trebaju
biti ohrabrivani da je što više koriste. Gdje god je moguće zatvorske biblioteke treba
organizirati u suradnji sa vanjskim bibliotekama.
Tjelesni odgoj, vježbe, sport i rekreacija
83. Zatvorski režimi treba da uviđaju značaj prikladno organiziranih aktivnosti za tjelesno i
mentalno zdravlje, da osiguraju tjelesnu spremnost, adekvatne vježbe i rekreativne
mogućnosti.
105

84. Zato treba urediti prikladno organiziran program tjelesnog odgoja, sportskih i rekreativnih
aktivnosti unutar okvira i ciljeva režima tretmana i treninga. U tom cilju treba obezbijediti
prostor, objekat i opremu.
85. Zatvorska uprava treba da osigura da su zatvorenici koji sudjeluju u ovim programima
fizički osposobljeni za iste. Treba urediti specijalne programe, po uputama liječnika, dodatnog
tjelesnog odgoja i terapije za zatvorenika kojima je ona potrebna.
86. Svakom zatvoreniku koji je zaposlen van kuće, ili smješten u instituciju otvorenog tipa,
biće dopušten, ako vrijeme dozvoljava, bar jedan sat šetnje ili druge prikladne vježbe na
svježem zraku dnevno, i u mjeri u kojoj je moguće, biće zaštićen od lošeg vremena.
Priprema pred otpuštanje
87. Svi zatvorenici treba da se koriste aranžmanima kreiranim da im se pomogne pri povratku
u društvo, obiteljski život i u zapošljavanju nakon otpuštanja. U tom cilju treba osmisliti
specijalne tečajeve i procedure.
88. U slučaju onih zatvorenika sa dužom kaznom, treba poduzeti korake da bi se osigurao
postupni povratak u društveni život. Ovaj cilj može se postići, osobito, uz pomoć režima
predotpuštanja organiziranih u istim institucijama ili u drugim odgovarajućim institucijama,
ili putem uslovnog otpuštanja uz neku vrstu nadzora kombiniranog sa efektivnom društvenom
potporom.
89.1 Zatvorska uprava treba da ima blisku suradnju sa raznim službama i organizacijama koje
pružaju pomoć zatvorenicima nakon puštanja na slobodu kako bi ponovo našli svoje mjesto u
društvu, osobito imajući u vidu obiteljski život i zapošljavanje.
89.2 Moraju se poduzeti koraci da se oslobođenim zatvorenicima pribavi potrebna
dokumentacija i isprave o identitetu i da im se pruži pomoć pri pronalaženju odgovarajućeg
mjesta stanovanja i posla. Treba im pribaviti pristojnu odjeću koja odgovara klimi i godišnjem
dobu, kao i potrebna sredstva da mogu stići do određenog mjesta i normalno živjeti određeni
period nakon izlaska iz zatvora.
89.3 Nadležni predstvnici tih organizacija trebaju imati pristup u zatvor i zatvorenicima s
ciljem njihovog punog doprinosa u pripremanju programa za oslobađanje i brigu o
zatvorenicima nakon oslobađanja.
DIO V
Dodatna pravila za posebne kategorije
90. Uprava zatvora treba da se rukovodi prema odredbama ovih pravila u cjelini da bi ona
mogla pravilno i u praksi biti primijenjena u korist onih specijalnih kategorija zatvorenika za
koje su ovdje data dodatna pravila.
106

Neosuđeni zatvorenici
91. Ne zadirući u zakonske odredbe o zaštiti osobnih sloboda, niti u odredbe koje predviđaju
istražni postupak, ovi zatvorenici za koje se pretpostavlja da su nevini sve dok se ne dokaže da
su krivi, će imati mogućnost korištenja svih olakšica koje su ustanovljene pravilom 90 i biće
tretirani bez ograničenja koja nisu neophodna za realizaciju kaznenih i procedura sigurnosti u
instituciji.
92.1 Okrivljenim osobama treba omogućiti da odmah obavijeste svoju obitelj o zatvaranju i da
uživa sve razumne pogodnosti kako bi mogao ostati u vezi sa obitelji, prijateljima i osobama
sa kojima je stupanje u kontakt u njihovom zakonskom interesu.
92.2 Treba im takođe omogućiti da primaju njihove posjete u humanim uslovima, ograničene
jedino nužnim mjerama sigurnosti i nadzora u interesu pravosudne administracije i održavanja
reda i sigurnosti u ustanovi.
92.3 Ako okrivljeni ne želi da obavijesti niti jednu od ovih osoba, zatvorska uprava neće to
uraditi samoinicijativno osim ukoliko postoji opravdan razlog za to, kao na primjer, godine
starosti, stanje uma ili bilo koja druga pravna neposobnost zatvorenika.
93. Okrivljenom treba dopustiti, odmah nakon pritvaranja, da izabere branitelja po službenoj
dužnosti, ili mu treba dopustiti da izabere pomoć slobodnog odvjetnika tamo gdje je ta pomoć
dostupna i da prima posjete izabranog odvjetnika u vezi sa odbranom, da priprema i uručuje,
kao i da prima povjerljive instrukcije. Na njegov zahtjev, pružiće mu se sve neophodne
pogodnosti u ovu svrhu. Na primjer, omogućiće mu se pomoć prevodioca za sve neophodne
kontakte sa upravom i radi njegove odbrane. Razgovori između okrivljenog i njegovog
odvjetnika mogu se voditi u prisustvu službenika policije ili zatvora, ali bez direktnog ili
indirektnog prisluškivanja. Raspoređivanje neosuđenih zatvorenika vrši se u skladu sa
uredbom pravila 11, paragraf 3.
94. Osim u slučaju posebnih okolnosti koje to čine nepoželjnim. Neosuđenim zatvorenicima
treba pružiti mogućnost smještaja u odvojenim sobama.
95.1 Okrivljenoj osobi treba dopustiti da nosi vlastito odijelo, ako je ono čisto i pristojno.
95.2 Pritvorenicima koji se ne koriste ovom pogodnošću, biće obezbijeđena pristojna odjeća.
95.3 Ako nemaju sopstvenu odjeću, neosuđenim zatvorenicima biće obezbijeđena civilna
odjeća u dobrom stanju u kojoj će se pojavljivati na sudu ili koju će nositi prilikom
dozvoljenih izlazaka.
96. Okrivljenoj osobi treba, kad god je to moguće, pružiti priliku za rad, ali se to od nje ne
smije zahtijevati. Oni koji se odluče za rad moraju biti plaćeni kao i drugi zatvorenici. Ako je
moguće obezbijediti naobrazbu, pritvorenike treba ohrabrivati da se koriste ovom pogodnošću.
97. Okrivljenim osobama treba dozvoliti da na svoj trošak, ili trošak drugih osoba, nabavljaju
knjige, novine, pribor za pisanje i sredstva za rad, u skladu sa interesima pravosudne uprave,
sigurnosti i rada u ustanovi.
107

98. Okrivljenim osobama biće omogućeno da primaju posjete i medicinske usluge svog
osobnog liječnika ili stomatologa, ako za to postoje opravdani razlozi. Treba izložiti razloge,
ako je korištenje ove mogućnosti odbijeno. Ovako nastale troškove neće snositi uprava
zatvora.
Civilni zatvorenici
99. U zemljama u kojima zakon dozvoljava zatvaranje zbog duga po nalogu suda ili na osnovu
nekrivičnog postupka, osobe zatvorene na taj način ne smiju biti izložene većim ograničenjima
i metodima prisile, niti se s njima smije strožije postupati nego što je to nužno za očuvanje
sigurnosti i reda u zatvoru. Postupanje sa njima ne smije biti nepovoljnije u odnosu na
okrivljene osobe, s tom razlikom što ih se može prisiliti da obavljaju neki rad.
Duševno bolesni i umno poremećeni zatvorenici
100.1 Duševne bolesnike ne treba držati u zatvoru, već treba poduzeti mjere da ih se što prije
premjesti u ustanove za duševno bolesne osobe.
100.2 Zatvorenike koji boluju od duševnih bolesti ili abnormalnosti treba podvrgnuti liječenju
u specijalnim ustanovama koje su pod zdravstvenom upravom.
100.3 Medicinska ili psihijatrijska služba zatvorskih ustanova treba da pruži psihijatrijsko
liječenje svim zatvorenicima kojima je takvo liječenje potrebno.
100.4 Poželjno je poduzeti mjere, u saglasnosti sa nadležnim organima, da se psihijatrijsko
liječenje nastavi i poslije puštanja na slobodu i osigura društvena i psihijatrijska pomoć nakon
izlaska iz zatvora.
108

PREPORUKA Br. R (98) 7
Komiteta ministara zemljama članicama u vezi sa etičkim i
organizacijskim aspektima zdravstvene zaštite u zatvorima
(usvojio Komitet ministara 8. aprila 1998. godine, na 627. sjednici Zamjenika ministara)
Komitet ministara, prema uslovima iz odredbi člana 15.b Statuta Vijeća Evrope,
smatrajući da se medicinska praksa u zatvoru treba rukovoditi istim etičkim principima kao u
društvenoj zajednici izvan zatvora;
svjestan da poštivanje osnovnih prava zatvorenika znači da se zatvorenicima mora
obezbijediti preventivna njega i zdravstvena zaštita jednaka onoj koja se obezbjeđuje u
društvenoj zajednici općenito;
svjestan činjenice da se medicinski radnici u zatvorima često suočavaju sa ozbiljnim
problemima koji proizlaze iz suprotnih očekivanja zatvorske uprave sjedne i zatvorenika s
druge strane, čije posljedice zahtijevaju od medicinskih radnika da se pridržavaju veoma
strogih etičkih smjernica;
smatrajući da je u interesu zatvorskog ljekara, ostalog zdravstvenog osoblja, zatvorenika i
zatvorske uprave da postupaju u skladu sa jasnom vizijom prava na zdravstvenu zaštitu u
zatvoru i specifične uloge zatvorskog ljekara i ostalog zdravstvenog osoblja;
smatrajući da specifične problematične situacije u zatvorima kao što su prenatrpanost, zarazne
bolesti, ovisnost o drogama, mentalni poremećaji, nasilje, izolacija u ćelijama ili tjelesni
pretresi zahtijevaju čvrste etičke principe u provođenju medicinske prakse;
imajući na umu Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, Evropsku socijalnu povelju i
Konvenciju o ljudskim pravima i biomedicini;
imajući na umu Evropsku konvenciju o spriječavanju mučenja i neljudskog ili ponižavajućeg
postupanja ili kažnjavanja, te preporuke o službi zdravstvene zaštite u zatvorima rezimirane u
trećem Opštem izvještaju o aktivnostima Evropskog komiteta za spriječavanje mučenja i
neljudskog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja;
upućujući na svoju Preporuku br. R (87) 3 o Evropskim zatvorskim pravilima koja pomažu da
se garantiraju minimalni standardi humanosti i dostojanstva u zatvorima;
podsjećajući na Preporuku br. R (90) 3 o medicinskim istraživanjima na ljudima i Preporuku
br. R (93) 6 u vezi sa zatvorom i kriminološkim aspektima borbe protiv prenosivih bolesti,
uključujući SIDU i sa tim povezane zdravstvene probleme u zatvoru, kao i na Smjernice
Svjetske zdravstvene organizacije iz 1993. godine u vezi infekcije virusom HIV-a i Sidi u
zatvoru;
109

imajući na umu Preporuke 1235 (1994) o psihijatriji i ljudskim pravima i 1257 (1995) o
uslovima na mjestu lišenja slobode u zemljama članicama Vijeća Evrope, izrađene od strane
Parlamentarne skupštine Vijeća Evrope;
upućujući na Principe medicinske etike za zaštitu osoba lišenih slobode i zatvorenika protiv
mučenja i drugog okrutnog, neljudskog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, usvojene
od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 1982. godine;
upućujući na posebne deklaracije Svjetskog medicinskog udruženja (WMA) u vezi sa
medicinskom etikom, a posebno Tokijsku deklaraciju (1975), Maltešku deklaraciju o
štrajkačima glađu (1991) i Izjavu o tjelesnom pretresu zatvorenika (1993);
imajući na umu nedavne reforme u strukturi, organizaciji i reguliranju službi zdravstvene
zaštite u zatvorima u više zemalja članica, posebno u vezi sa reformama njihovih sistema
zdravstvene zaštite;
uzimajući u obzir različite upravne strukture u zemljama članicama koje zahtijevaju primjenu
preporuka i na federalnom i na državnom nivou,
preporučuje da vlasti zemalja članica:
- prilikom revizije svog zakonodavstva, kao i u praksi u oblasti zdravstvene zaštite u zatvoru,
uzmu u obzir principe i preporuke navedene u Dodatku ove preporuke;
- osiguraju najširu moguću distribuciju ove preporuke i popratnog memoranduma sa
objašnjenjima, posvećujući posebnu pažnju svim pojedincima i tijelima nadležnim za
organizaciju i obezbjeđenje preventivne njege i zdravstvene zaštite u zatvoru.
Dodatak Preporuci Br. R (98) 7
I. Osnovne karakteristike prava na zdravstvenu zaštitu u zatvoru
A. Pristup ljekaru
1. Prilikom prijema i kasnije tokom boravka u zatvoru, zatvorenici bi trebali imati mogućnost
pristupa ljekaru ili visokokvalificiranom medicinskom tehničaru u svakom momentu, bez
obzira na režim lišavanja slobode i bez nepotrebnog čekanja, ukoliko to zahtijeva njihovo
zdravstveno stanje. Svi pritvorenici i zatvorenici bi trebali proći odgovarajuće medicinske
pretrage prilikom prijema u instituciju. Posebno treba naglasiti preglede kojim se utvrđuju
mentalni poremećaji, psihička adaptacija na zatvorske prilike, simptome apstinencije kod
upotrebe droga, lijekova ili alkohola, te zarazna i hronična oboljenja.
2. Kako bi se ispoštovali zahtjevi zdravstvene zaštite zatvorenika, ljekari i kvalifikovani
medicinski tehničari bi trebali biti na raspolaganju puno radno vrijeme u velikim kaznenim
institucijama, ovisno o broju i protoku zatvorenika i njihovom prosječnom zdravstvenom
stanju.
3. Služba zdravstvene zaštite u zatvoru treba barem biti u stanju obezbijediti ambulantne
preglede i hitnu pomoć. Kada zdravstveno stanje zatvorenika zahtijeva liječenje koje se ne
može obezbijediti u zatvoru, treba uraditi sve što je moguće kako bi se osiguralo da se provede
liječenje uz pune sigurnosne uslove u zdravstvenim ustanovama izvan zatvora.
110

4. Zatvorenici bi trebali imati pristup ljekaru prema potrebi, u bilo koje doba dana i noći. U
prostorima zatvora mora uvijek biti prisutna neka osoba koja je stručna za pružanje prve
pomoći. U hitnim i ozbiljnim slučajevima, treba upozoriti ljekara, osobu iz reda medicinskih
tehničara i upravu zatvora; aktivno učešće i angažman od strane osoblja koje čuva zatvorenike
(stražara) je tu od suštinskog značaja.
5. Treba osigurati mogućnost razgovora sa psihijatrom i psihijatrijsko savjetovanje. U većim
kaznenim institucijama treba postojati psihijatrijski tim. Ukoliko se ovo ne može obezbijediti u
manjim ustanovama, treba osigurati mogućnost savjetovanja sa bolničkim psihijatrom ili
psihijatrom koji ima privatnu praksu.
6. Usluge kvalificiranog zubara bi takođe trebale biti dostupne svakom zatvoreniku.
7. Zatvorska uprava treba osigurati kontakte i saradnju sa lokalnim javnim i privatnim
zdravstvenim ustanovama. Pošto nije lako osigurati odgovarajuće liječenje u zatvorima za
zatvorenike koji su ovisni o drogama, alkoholu ili lijekovima, treba pozivati vanjske
konsultante koji pripadaju sistemu specijalističke pomoći ovisnicima u vanzatvorskoj zajednici
radi konsultacija ili eventualne njege.
8. Ukoliko je moguće, zatvorenim ženama treba obezbijediti posebne zdravstvene usluge.
Trudnicama u zatvoru treba obezbijediti medicinski nadzor i omogućiti im porođaj u
bolničkim institucijama izvan zatvora koje mogu pružiti najbolju njegu koja odgovara
njihovom stanju.
9. Kada se pacijent sprovodi u bolnicu, treba ga pratiti medicinsko osoblje ili osoblje za njegu,
prema potrebi.
B. Jednakost zdravstvene njege
10. Zdravstvena politika na mjestima lišavanja slobode treba biti integralni dio i u skladu sa
državnom zdravstvenom politikom. Zatvorska služba zdravstvene zaštite treba omogućiti
medicinsko i psihijatrijsko liječenje, kao i stomatološke usluge, te treba primjenjivati
higijenske programe i programe preventivne medicine u uslovima uporedivim sa onim koji su
dostupni ostatku populacije. Zatvorski ljekari bi trebali imati mogućnost da pozovu u pomoć
specijaliste. Ukoliko je potrebno dodatno mišljenje drugog ljekara, dužnost je ove službe da ga
obezbijedi.
11. Zatvorska služba zdravstvene zaštite bi trebala imati dovoljan broj kvalificiranog
medicinskog, bolničarskog i tehničkog osoblja, kao i odgovarajuće prostorije, sredstva i
opremu čiji je kvalitet ako ne identičan barem sličan kvalitetu onih koji postoje u vanjskom
okruženju.
12. Uloga ministarstva nadležnog za zdravlje treba biti ojačana u domenu procjene kvaliteta
higijenskih uslova, zdravstvene zaštite i organizacije zdravstvene službe u zatvoru, u skladu sa
domaćim zakonima. Treba uspostaviti jasnu podjelu odgovornosti i ovlaštenja između
ministarstva zdravlja i drugih nadležnih ministarstava, koja trebaju sarađivati u provođenju
integralne zdravstvene politike u zatvoru.
111

C. Pristanak pacijenta i diskrecija
13. Medicinska diskrecija treba biti garantirana i poštovana sa istom strogošću kao i kod
ostalog stanovništva.
14. Osim u slučajevima u kojima zatvorenici boluju od neke bolesti koja ih čini nesposobnim
da shvate prirodu svog stanja, oni bi uvijek trebali imati pravo da daju pristanak ljekaru,
zasnovan na dovoljnim informacijama, prije preduzimanja bilo kakvih tjelesnih pregleda ili
pretraga tjelesnih izlučevina, osim u slučajevima propisanim zakonom. Razlozi za svaki
pregled trebaju im biti jasno objašnjeni i zatvorenici ih moraju razumjeti. Zatvorenicima
trebaju biti objašnjene indikacije za upotrebu svakog lijeka, kao i svi mogući nuzefekti koji bi
se mogli pojaviti.
15. Treba dobiti pristanak pacijenta zasnovan na dovoljnim informacijama u slučaju kada se
radi o pacijentima sa mentalnim oboljenjima, kao i u onim slučajevima u kojima se obaveza
medicinske njege i sigurnosni zahtjevi ne podudaraju, naprimjer kod odbijanja liječenja ili
odbijanje hrane.
16. Bilo kakvo odstupanje od principa slobodnog pristanka treba se zasnivati na zakonu i treba
se rukovoditi istim principima koji se primjenjuju na stanovništvo općenito.
17. Pritvorenici trebaju imati pravo da traže konsultacije sa svojim vlastitim ljekarom ili nekim
drugim ljekarom izvan zatvora na svoj vlastiti trošak. Osuđeni zatvorenici mogu tražiti
dodatno mišljenje drugog ljekara i zatvorski ljekar mora sa razumijevanjem razmotriti ovaj
prijedlog. Međutim, kod svake odluku o meritornosti ovakvog zahtjeva zatvorski ljekar je taj
koji nosi krajnju odgovornost.
18. Prilikom premještanja u druge zatvore treba prebaciti i svu medicinsku dokumentaciju.
Prebacivanje dokumentacije treba obaviti pod uslovima koji osiguravaju njihovu povjerljivost.
Zatvorenici moraju biti obaviješteni da će njihova medicinska dokumentacija biti prebačena.
Trebali bi imati pravo da se usprotive tom prebacivanju dokumentacije u skladu sa domaćim
zakonima. Svim zatvorenicima puštenim iz zatvora treba dati relevantne pismene informacije
o stanju njihovog zdravlja, kako bi ih mogli koristiti njihovi (porodični) ljekari.
D. Profesionalna nezavisnost
19. Ljekari koji rade u zatvoru trebaju obezbijediti svakom pojedinom zatvoreniku iste
standarde zdravstvene zaštite koji se primjenjuju u široj društvenoj zajednici. Zdravstvene
potrebe zatvorenika bi uvijek trebale biti primarna briga ljekara.
20. Kliničke odluke i sve druge procjene koje se tiču zdravlja zatvorenih osoba moraju biti
rukovođene isključivo medicinskim kriterijima. Zdravstveno osoblje treba raditi potpuno
nezavisno unutar granica svojih kvalifikacija i nadležnosti.
21. Medicinski tehničari i drugo zdravstveno osoblje trebaju obavljati svoje zadatke pod
direktnom nadležnošću višeg ljekara, koji ne treba prenositi na pomoćno medicinsko osoblje
dužnosti i zadatke za koje nije ovlašteno zakonom i kodeksima profesije. Kvalitet zdravstvenih
usluga i njege treba procijenjivati kvalificirani zdravstveni organ.
112

22. Plate i honorari medicinskog osoblja ne bi trebali biti niži od uobičajenih za osoblje u
drugim sektorima javnog zdravstva.
II. Specifična uloga zatvorskog ljekara i drugog zdravstvenog osoblja u kontekstu
zatvorskog okruženja
A. Opšti zahtjevi
23. Primarna uloga zatvorskog ljekara je da obezbijedi odgovarajuću medicinsku njegu i
savjete svim zatvorenicima za koje je medicinski odgovoran.
24. Ta uloga takođe obuhvata i davanje savjeta zatvorskoj upravi o pitanjima koja se odnose
na prehranu ili okruženje u kojem zatvorenici žive, kao i savjete o higijenskim i sanitarnim
uslovima.
25. Zdravstveno osoblje bi trebalo zatvorskoj upravi i zatvorskom osoblju (stražarima) davati
informacije o zdravstvenoj problematici i pružati odgovarajuću zdravstvenu obuku tamo gdje
je to potrebno.
B. Zdravstvene informacije, prevencija i obrazovanje
26. Po prijemu u zatvor, svaka osoba treba biti informirana o pravima i obavezama, internim
propisima u ustanovi, kao i smjernicama kako i gdje potražiti pomoć i savjet. Ove informacije
moraju biti razumljive svakom zatvoreniku. Nepismenim osobama treba dati posebna
uputstva.
27. Treba pripremiti program zdravstvenog obrazovanja u svim zatvorskim ustanovama. I
zatvorenici i zatvorska uprava trebaju dobiti pakete brošura sa osnovnim informacijama o
unapređenju zdravlja, ciljano pripremljene za zdravstvenu zaštitu zatvorenih osoba.
28. Treba staviti poseban naglasak na objašnjavanje korisnosti dobrovoljnih i anonimnih
pretraga na prenosive bolesti, te mogućih negativnih posljedica hepatitisa, seksualno
prenosivih bolesti, tuberkuloze ili infekcije virusom HIV. Oni koji se podvrgnu pretragama
moraju se moći koristiti i medicinskim postupcim koji iza toga slijede.
29. Program zdravstvenog obrazovanja treba imati za cilj da podstakne usvajanje zdravih
životnih navika, omogući zatvorenicima da donose pravilne odluke u pogledu njihovog
vlastitog zdravlja i zdravlja njihovih porodica, očuva i zaštiti njihov psihofizički integritet, te
smanji rizik od ovisnosti i recidivizma. Takvim pristupom bi trebalo motivirati zatvorenike da
učestvuju u zdravstvenim programima kojima se na koherentan način uče ponašanju i
strategijama za smanjenje rizika po njihovo zdravlje na najmanju mjeru.
C. Posebni oblici patologije i preventivna zdravstvena zaštita u zatvoru
30. Ljekar treba u potpunosti evidentirati svaki znak nasilja koji uoči kod zatvorenika prilikom
medicinskog pregleda kod prijema u zatvorsku ustanovu, zajedno sa svim relevatnim izjavama
zatvorenika i zaključcima ljekara. Ove informacije takođe trebaju biti učinjene dostupnim
zatvorskoj upravi uz pristanak zatvorenika.
113

31. Svaka informacija o slučajevima nasilja nad zatvorenicima, do kojih dođe tokom boravka
na mjestu lišavanja slobode, treba biti proslijeđena nadležnim vlastima. Po pravilu, takvu
radnju treba poduzimati samo uz pristanak zatvorenika na koje se to odnosi.
32. U pojedinim izuzetnim slučajevima, ali u svakom slučaju strogo u skladu sa pravilima
profesionalne etike, ne mora se smatrati neophodnim zatvorenikov pristanak zasnovan na
dovoljnjim informacijama, posebno ukoliko ljekar smatra da je on taj koji ima prvenstvenu
odgovornost (kako prema pacijentu tako i prema svim ostalim osobama u zatvorskoj ustanovi)
da podnese izvještaj o nekom ozbiljnom incidentu koji predstavlja stvarnu opasnost. Služba
zdravstvene zaštite treba prikupljati, po potrebi, periodične statističke podatke o uočenim
povredama, te o njima obaviještavati zatvorsku upravu i nadležna ministarstva, u skladu sa
domaćom zakonskom regulativom o zaštiti podataka.
33. Treba obezbijediti odgovarajuću zdravstvenu obuku za članove nadzornog zatvorskog
osoblja (stražare) kako bi im se omogućilo da izvještavaju o problemima u vezi tjelesnog i
duševnog zdravlja koje eventualno otkriju kod zatvorske populacije.
D. Profesionalna obuka zatvorskog zdravstvenog osoblja
34. Zatvorski ljekari moraju biti dobro verzirani i u opštemedicinskim i psihijatrijskim
poremećajima. Njihova obuka treba obuhvatati sticanje osnovnih teoretskih znanja, shvatanje
zatvorskog okruženja i učinaka zatvorskog ambijenta na zdravstveni rad u zatvoru, te
uključivati procjenu njihove kvalificiranosti i dalju obuku pod nadzorom starijeg kolege.
Takođe bi im trebalo omogućiti i redovnu obuku uz rad.
35. Odgovarajuću obuku takođe treba obezbijediti i drugom zdravstvenom osoblju, a ta obuka
treba obuhvatiti poznavanje načina funkcioniranja zatvora i odgovarajuće zatvorske regulative.
III. Organizacija zdravstvene zaštite u zatvoru sa posebnim osvrtom na razriješavanje
određenih češćih problema
A. Prenosive bolesti, a posebno zaraženost virusom HIV, SIDA, tuberkuloza, hepatitis
36. Kako bi se spriječile polno prenosive bolesti u zatvoru, treba poduzeti odgovarajuće
profilaktičke mjere.
37. Laboratorijske analize na virus HIV treba obavljati isključivo uz pristanak zatvorenika,
anonimno i u skladu sa postojećom zakonskom regulativom. Prije i poslije analiza treba
omogućiti temeljite konsultacije i preglede.
38. Izolacija infektivnog pacijenta opravdana je samo ukoliko se takva mjera preduzima i
inače izvan zatvorskog okruženja i na osnovu istih medicinskih razloga.
39. Prema odredbama iz stava 40, ne smije postojati bilo kakav oblik segregacije osoba koje su
pozitivne na antitijela HIV.
40. Osobe koje teško obole od bolesti koje su u vezi sa Sidom treba liječiti unutar zatvorskog
zdravstvenog odjeljenja, bez da se pri tome nužno pribjegava potpunoj izolaciji. Pacijenti koje
treba zaštititi od zaraznih bolesti koje prenose drugi pacijenti trebaju biti izolovani samo u
114

slučaju ukoliko je takva mjera nužna za njihovo vlastito zdravlje, kako bi se spriječilo da
dobiju interkurentne zarazne bolesti, naročito u onim slučajevima kada im je imuni sistem
teško oštećen.
41. Ukoliko se otkriju slučajevi tuberkuloze, treba poduzeti sve neophodne mjere kako bi se
spriječilo širenje infekcije, a u skladu sa važećom zakonskom regulativom u ovoj oblasti.
Terapijske intervencije treba obavljati po istim standardima koji važe za intervencije izvan
zatvora.
42. Pošto je vakcinacija protiv hepatitisa B jedini efikasan metod spriječavanja širenja
hepatitisa B, ovu vakcinu treba ponuditi i zatvorenicima i osoblju. Treba učiniti dostupnim
informacije i odgovarajuća preventivna sredstva trebaju biti dostupna zbog činjenice da se
hepatitis B i C, uz zarazu preko sperme i krvi, prenose uglavnom intravenskom upotrebom
droga.
B. Ovisnost o drogama, alkoholu i lijekovima: upravljanje farmaceutskim aspektima i
distribucija lijekova
43. Brigu o zatvorenicima koji imaju probleme sa alkoholom i drogama treba dalje razvijati,
uzimajući posebno u obzir usluge koje se nude ovisnicima o drogama, prema preporukama
Grupe za saradnju u borbi protiv zloupotreba droge i nezakonite trgovine drogama
("Pompidou grupa"). Stoga je neophodno ponuditi odgovarajuću obuku medicinskom i
zatvorskom osoblju, te unaprijediti saradnju sa vanjskim savjetodavnim službama, kako bi se
osigurao nastavak terapije u zajednici nakon puštanja na slobodu.
44. Zatvorski ljekar treba poticati zatvorenike da koriste prednosti sistema socijalne ili
psihoterapeutske pomoći kako bi se spriječio rizik od zloupotrebe droga, lijekova i alkohola.
45. Liječenje simptoma odvikavanja od zloupotrebe droge, alkohola ili lijekova u zatvoru
treba voditi na isti način kao i u društvenoj zajednici izvan zatvora.
46. Ukoliko zatvorenici prolaze kroz tretman odvikavanja, ljekar ih treba poticati da poduzmu
sve korake, dok su još u zatvoru, ali i nakon puštanja na slobodu, kako bi izbjegli ponovno
padanje u ovisnost.
47. Zatvorenici bi trebali biti u mogućnosti konsultirati se sa internim ili vanjskim
specijalistom koji bi im pružio neophodnu podršku tokom služenja kazne i tokom brige o
njima nakon puštanja na slobodu. Takvi konsultanti bi takođe trebali biti sposobni da daju
doprinos obuci zatvorskog osoblja uz rad.
48. Ukoliko je to moguće, zatvorenicima bi trebalo dozvoliti da uzimaju lijekove koji su im
propisani. Međutim, kod lijekova kod kojih postoji opasnost predoziranja treba im oduzeti
takve lijekove i davati im ih pojedinačno dozu po dozu.
49. U konsultaciji sa stručnim farmaceutom savjetnikom, zatvorski ljekar treba pripremiti po
potrebi sveobuhvatnu listu lijekova i ljekovitih supstanci koji se inače uobičajeno propisuju od
strane zdravstvene službe. Ljekarski recept treba ostati u isključivoj nadležnosti ljekarske
profesije, a lijekove treba distribuirati isključivo ovlašteno osoblje.
115

C. Osobe nepodobne za stalni boravak u zatvoru: teški tjelesni nedostaci, poodmakla dob,
prognoza brzog fatalnog ishoda
50. Zatvorenici sa teškim tjelesnim nedostacima i osobe u poodmakloj dobi treba smjestiti na
takav način da im se omogući koliko je to moguće normalan život i ne treba ih odvajati od
opšte zatvorske populacije. Treba napraviti građevinske prilagodbe kako bi se pomoglo
osobama vezanim za kolica i osobama sa invaliditetom na način koji je u skladu sa načinom
koji se primijenjuje u okruženju izvan zatvora.
51. Odluku o tome kada pacijent sa terminalnom dijagnozom treba biti premješten u vanjsku
bolničku jedinicu treba donijeti na medicinskoj osnovi. Dok čekaju na takav premještaj, ovim
pacijentima treba pružiti optimalnu njegu tokom terminalne faze njihove bolesti unutar
zatvorskog odjeljenja za zdravstvenu njegu. U takvim slučajevima treba predvidjeti periodičnu
njegu i predah u vanjskom stacionaru za umiruće. Treba razmotriti mogućnost bilo
pomilovanja iz zdravstvenih razloga bilo prijevremenog puštanja na slobodu.
D. Psihijatrijski simptomi, mentalni poremećaji i teži poremećaji ličnosti, rizik od samoubistva
52. Uprava zatvora i ministarstvo nadležno za mentalno zdravlje trebaju sarađivati kod
organizacije psihijatrijske službe za zatvorenike.
53. Služba za mentalno zdravlje i socijalne službe koje rade u sklopu zatvora trebaju imati za
cilj da obezbijede pomoć i savjete zatvorenicima, te da osnaže njihove vještine nošenja sa
poteškoćama i sposobnosti prilagođavanja. Ove službe trebaju koordinirati svoje aktivnosti
ovisno o konkretnim zadacima. Treba osigurati njihovu profesionalnu nezavisnost, uz dužnu
pažnju prema specifičnim uslovima zatvorskog okruženja.
54. U slučaju osoba koje su osuđene zbog seksualnih prestupa, treba ponuditi psihijatrijsko i
psihološko ispitivanje, kao i odgovarajuće liječenje tokom njihovog boravka i nakon toga.
55. Zatvorenici koji boluju od ozbiljnih mentalnih poremećaja trebaju biti zbrinuti u bolničkoj
ustanovi koja posjeduje odgovarajuću opremu i odgovarajuće obučeno osoblje. Odluku o
prijemu zatvorenika u javnu bolnicu treba donijeti psiholog, uz odobrenje nadležnih vlasti.
56. U slučajevima gdje se kod pacijenata sa mentalnim oboljenjima ne može izbjeći stroga
izolacija, treba ju smanjiti na apsolutni minimum i zamijeniti ju čim prije bude moguće
stalnom njegom gdje bi svakog pacijenta stalno pazio po jedan njegovatelj.
57. U izuzetnim okolnostima, može se predvidjeti i upotreba sredstava fizičkog obuzdavanja
teških mentalnih bolesnika tokom kraćeg perioda, sve dok ne počnu djelovati smirujući efekti
odgovarajućeg lijeka.
58. Medicinsko i nadzorno zatvorsko osoblje (stražari) trebaju stalno procjenjivati rizik od
samoubistva. Po potrebi, u momentima krize, treba koristiti fizičke metode namijenjene
izbjegavanju samopovrijeđivanja i stalno posmatranje iz neposredne blizine, te ući sa njima u
dijalog i razuvjeravajuće ih smiriti.
59. Nakon puštanja na slobodu treba obezbijediti liječenje zatvorenika u vanjskim
specijalističkim institucijama.
116

E. Odbijanje liječenja, štrajk glađu
60. U slučaju odbijanja liječenja, ljekar treba zatražiti pismenu izjavu potpisanu od strane
pacijenta u prisustvu svjedoka. Ljekar treba dati potpune informacije pacijentu o eventualnoj
pomoći koju će imati od lijeka, moguće terapijske alternative, te njega ili nju upozoriti na rizik
u slučaju njegovog ili njenog odbijanja. Trebalo bi osigurati da pacijent shvati svoju situaciju u
potpunosti. Ukoliko postoje poteškoće u razumijevanju zbog jezika kojim pacijent govori,
moraju se potražiti usluge iskusnog prevodioca.
61. Kliničku ocjenu stanja štrajkača glađu treba obaviti samo uz izričito odobrenje pacijenta,
osim ukoliko pacijent ne boluje od ozbiljnih mentalnih poremećaja koji zahtijevaju premještaj
u psihijatrijsku instituciju.
62. Štrajkačima glađu treba dati objektivno objašnjenje o štetnim učincima njihove akcije po
njihovo tjelesno zdravlje, tako da shvate koje opasnosti nosi produžavanje štrajka glađu.
63. Ukoliko se, prema mišljenju ljekara, stanje štrajkača glađu značajno pogoršava, od
suštinskog je značaja da ljekar obavijesti o ovoj činjenici odgovarajuće vlasti i da poduzme
aktivnosti u skladu sa domaćim zakonima (uključujući profesionalne standarde).
F. Nasilje u zatvoru: disciplinski postupci i sankcije, disciplinska izolacija, mjere fizičkog
obuzdavanja, režim maksimalne sigurnosti
64. Zatvorenici kod kojih postoji strah od nasilja, uključujući strah od mogućh seksualnih
prestupa od strane drugih zatvorenika na osnovu bilo kojeg relevantnog razloga, ili zatvorenici
koji su nedavno pretrpjeli napad ili povredu od strane drugih članova zatvorske zajednice,
trebaju uživati potpunu zaštitu zatvorskog osoblja.
65. Uloga ljekara ne smije uključivati davanje ovlaštenja i odobravanje upotrebe sile od strane
zatvorskog osoblja, koje na sebe mora preuzeti tu odgovornost u cilju postizanja reda i
discipline.
66. U slučaju sankcioniranja disciplinskom izolacijom, bilo kojom drugom disciplinskom
kaznom ili mjerom sigurnosti koja može imati štetan učinak po tjelesno ili duševno zdravlje
zatvorenika, zdravstveno osoblje, na zahtjev zatvorenika ili zatvorskog osoblja, treba
obezbijediti medicinsku pomoć ili liječenje.
G. Posebni programi zdravstvene zaštite: socioterapijski programi, porodične veze i kontakti
sa vanjskim svijetom, majka i dijete
67. Socioterapijski programi trebaju biti organizirani u skladu sa lokalnom društvenom
zajednicom i pažljivo nadzirani. Ljekari trebaju biti spremni na konstruktivnu saradnju sa svim
zainteresiranim službama, kako bi pružaili mogućnosti zatvorenicima da koriste takve
programe i tako steknu društvene kvalifikacije koje mogu pomoći da se smanji rizik od
recidivizma nakon puštanja na slobodu.
68. Treba uzeti u razmatranje i mogućnost da se zatvorenicima dozvoli posjeta njihovog
seksualnog partnera bez vizuelnog nadzora tokom posjete.
117

69. Trebalo bi omogućiti zajednički boravak veoma male djece sa njihovim zatvorenim
majkama, kako bi se omogućilo majkama da im posvete pažnju i njegu koja je potrebna za
održavanje dobrog zdravlja, te kako bi se održala emotivna i psihološka veza.
70. Treba obezbijediti posebne objekte za majke koje borave sa djecom (jaslice, obdaništa).
71. Ljekari se ne bi trebali uplitati u administrativne odluke u pogledu odvajanja djece od
njihovih majki kad dostignu određenu dob.
H. Tjelesni pretresi, ljekarski izvještaji, medicinska istraživanja
72. Pretres je stvar upravnih vlasti i zatvorski ljekari se ne trebaju uključivati u takve postupke.
Međutim, intimne medicinske pretrage moraju biti vršene od strane ljekara tamo gdje postoje
objektivni medicinski razlozi za njihov angažman.
73. Zatvorski ljekar ne bi trebao pripremati bilo kakav medicinski ili psihijatrijski izvještaj za
bilo za odbranu bilo za tužilaštvo, osim ukoliko to zvanično ne zatraži zatvorenik ili ukoliko
sud tako ne naloži. Trebali bi izbjegavati i bilo kakve zadatke u kojima bi učestvovali kao
medicinski vještaci uključeni u pravosudsne postupke koji se odnose na pritvorenike. Oni bi
trebali prikupljati i analizirati uzorke samo za dijagnostičke analize i isključivo na osnovu
zdravstvenih razloga.
74. Medicinska istraživanja nad zatvorenicima se trebaju obavljati u skladu sa principima
iznesenim u Preporukom br. R (87) 3 u vezi Evropskih zatvorskih pravila, br. R (90) 3 o
medicinskim istraživanjima nad ljudskim bićima i br. R (93) 6 o zatvoru i kriminološkim
aspektima borbe protiv prenosivih bolesti, uključujući SIDU i sa tim povezane zdravstvene
probleme u zatvoru.
118

Zakon o ratifikaciji Konvencije Ujedinjenih nacija o pravima deteta
Zakon je objavljen u ″Službenom listu SFRJ - Međunarodni ugovori″, br. 15/90 i u
″Službenom listu SRJ – Međunarodni ugovori″, br.4/96
Član 40.
1. Države članice priznaju pravo svakog deteta za koje se tvrdi ili koje je optuženo ili za
koje je priznato da je prekršilo krivični zakon da se s njim postupa na način kojim se
podstiče njegovo osećanje dostojanstva i vrednosti, što jača njegovo poštovanje prava
čoveka i osnovne slobode drugih i pri čemu se uzimaju u obzir uzrast deteta i želja da se
poboljša njegova reintegracija i da ono preuzme konstruktivnu ulogu u društvu.
2. U tom cilju i imajući u vidu odgovarajuće odredbe međunarodnih instrumenata, države
članice posebno obezbeđuju da se:
(a) ni za jedno dete neosnovano ne tvrdi, da ne bude optuženo ili da ne prizna da je
prekršilo krivični zakon zbog dela ili propusta koji nisu zabranjeni nacionalnim ili
međunarodnim zakonima u vreme kada su učinjeni;
(b) svakom detetu za koje se tvrdi ili koje je optuženo za kršenje krivičnog zakona daju bar
sledeće garancije:
(i) da se smatra nevinim dok se krivica ne dokaže po zakonu;
(ii) da bude odmah i direktno obavešteno o optužbama protiv njega i ukoliko je potrebno
njegovih roditelja ili zakonskih staratelja i da ima pravnu ili drugu odgovarajuću pomoć u
pripremi i prezentiranju svoje odbrane;
(iii) da se postupak vodi bez zakašnjenja od strane nadležnog nezavisnog i nepristrasnog
organa ili sudskog tela, u pravičnom saslušanju u skladu sa zakonom, u prisustvu pravne
ili druge odgovarajuće pomoći, i osim ukoliko se ne smatra da to nije u interesu deteta,
posebno uzimajući u obzir njegove godine, ili položaj njegovih roditelja ili zakonskih
staratelja;
(iv) da ne bude prisiljeno da svedoči ili da prizna krivicu; da se ispituju ili da budu ispitani
svedoci druge strane i da se obezbedi učešće i ispitivanje njegovih svedoka pod jednakim
uslovima;
(v) da ukoliko se smatra da je prekršilo krivični zakon, ovu odluku i svaku dosuđenu meru
koja iz toga proizilazi, ponovo razmatra viši, nadležni, nezavisni i nepristrasni organ ili
sudsko telo u skladu sa zakonom;
(vi) da ima besplatnu pomoć prevodioca ukoliko dete ne može da razume ili ne govori
jezik koji se koristi;
(vii) da se poštuju njegova privatnost na svim nivoima postupka.
3. Države potpisnice će nastojati da podstiču donošenje zakona, postupaka, uspostavljanje
organa i ustanova primenljivih na decu za koju se tvrdi, koja su optužena i za koju se
smatra da su prekršili krivični zakon, a posebno:
(a) utvrđivanje najniže starosti ispod koje deca ne mogu biti smatrana sposobnim za
kršenje krivičnog zakona;
(b) kadgod je moguće i poželjno, mere za postupanje sa takvom decom, bez pribegavanja
sudskom postupku, s tim da ljudska prava i zakonska zaštita budu u potpunosti poštovana.
119

4. Raznolikost raspoloživih mogućnosti kao što su briga, savetovanje, nadzor; pravno
zastupanje; uslovno kažnjavanje; prihvat; obrazovanje i programi stručnog usmeravanja i
druge mogućnosti institucionalne brige biće na raspolaganju da bi se obezbedilo da se sa
decom postupa na način koji odgovara njihovom dobru i koji je proporcionalan i
okolnostima i učinjenom delu.
120

RELEVANTNA PRAKSA
EVROPSKOG SUDA
ZA LJUDSKA PRAVA 1
1 Obezbijedio AIRE Centar iz Londona (AIRE Centre-Advice on Individual Rights in Europe) - Centar za
pružanje pravne pomoći u pogledu zaštite ljudskih prava u Evropi.
121

Povreda više prava po Konvenciji lica pritvorenog u Sloveniji
Presuda u slučaju
Rehbock protiv Slovenije
28. novembar 2000.
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Ernst Rehbock, nemački je državljanin, rođen 1959. godine, i živi u
Nemačkoj.
Podnosilac predstavke je 8. septembra 1995. godine prešao granicu između Austrije i
Slovenije blizu Šentilja i istog dana ga je u Doliču uhapsila slovenačka policija. Okolnosti
hapšenja, u toku kojeg je pretrpeo telesne povrede, bile su predmet spora među stranama.
Doktor je pregledao g. Rehbock-a 9. septembra 1995. godine i utvrdio dvostruku frakturu
vilice i kontuziju lica. Podnosilac predstavke je odbio da se podvrgne operaciji.
Podnosilac predstavke je bio optužen za prodaju narkotika i šverc i zadržan je u pritvoru.
Njegov zahtev za puštanje na slobodu podnet 3. oktobra 1995. godine odbijen je 26. oktobra
1995. godine. Drugi zahtev za puštanje na slobodu, koji je podnosilac predstavke podneo 29.
novembra 1995. godine bio je odbijen 22. decembra 1995. godine. Mariborski Viši sud je 29.
aprila 1996. godine potvrdio prvostepenu presudu, kojom se podnosilac predstavke osuđuje
zbog krivičnih dela u vezi sa narkoticima, i odredio kaznu od 17 meseci zatvora.
Tokom pritvora u Sloveniji, prepiska podnosioca predstavke sa Evropskom komisijom za
ljudska prava je bila čitana. On je tvrdio da je, tokom ovog vremenskog perioda, bio takođe
podvrgnut nečovečnom i ponižavajućem postupanju, zato što mu nije bila pružena
odgovarajuća medicinska nega.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio da je postupanje kome je bio podvrgnut tokom hapšenja i
kasnijeg pritvora u Sloveniji predstavljalo povredu člana 3. Evropske konvencije o ljudskim
pravima, da nije bio u stanju da povede postupak kojim bi se hitno odlučilo o zakonitosti
pritvora, kako je zahtevano članom 5. stav 4. i da je bilo povređeno njegovo pravo na
nadoknadu u ovom pogledu, kako je jemčeno članom 5. stav 5. Konvencije. On je takođe
tvrdio da je došlo do povrede člana 8. Konvencije, pošto je njegova prepiska sa Komisijom
tokom pritvora u Sloveniji bila čitana.
Prethodne primedbe Vlade
Vlada je primetila da podnosilac predstavke nije iscrpeo domaće pravne lekove, kako je
zahtevano članom 35. stav 1. (bivši član 26.) Konvencije, pošto nije uložio ustavnu žalbu. Sud
je jednoglasno odbacio ovu primedbu, pošto nije bila iznesena pre donošenja odluke Komisije
po pitanju prihvatljivosti predstavke.
122

Vlada je dalje primetila da je Komisija ispitivala činjenice slučaja po članu 5. stavovi 4. i 5.,
uprkos činjenici da se podnosilac predstavke u svojoj predstavci nije pozvao na ove odredbe.
Sud je jednoglasno odbacio ovu primedbu, pozivajući se na svoju ustaljenu sudsku praksu,
prema kojoj je slobodan da činjenicama slučaja utvrđenim na osnovu iznetih dokaza, da
pravnu kvalifikaciju različitu od one koju im je dao podnosilac predstavke, ili da ih posmatra
na drugačiji način.
Član 3.
U ovom slučaju podnosilac predstavke nije bio uhapšen u iznenadnoj operaciji, što bi moglo
biti uzrok neočekivanog razvoja situacije, pa bi policija eventualno bila pozvana da reaguje
bez ranije pripreme. Dokazi pred Sudom ukazivali su na to da je policija unapred planirala
operaciju hapšenja, i da je imala dovoljno vremena da proceni moguće rizike i da preduzme
sve neophodne mere za sprovođenje hapšenja. Dalje, podnosilac predstavke nije pretio
policajcima koji su ga hapsili, na primer, time što bi otvoreno nosio oružje ili bi ih napao.
Imajući u vidu iznete okolnosti, kao i ozbiljnu prirodu povreda podnosioca predstavke i
činjenicu da domaći sudovi nisu utvrdili činjenično stanje u sporu, vlada je imala obavezu da
pokaže pomoću ubedljivih dokaza da upotreba sile nije bila prekomerna.
Uprkos zaključcima u izveštaju policijskih vlasti o ponašanju policije tokom hapšenja
podnosioca predstavke od 8. marta 1996. godine, koji je vlada podnela Sudu 23. maja 2000.
godine, Sud je utvrdio da vlada nije obezbedila ubedljive ili verodostojne dokaze, na osnovu
kojih bi se objasnio ili opravdao stepen sile upotrebljene tokom hapšenja. On je zaključio da je
upotrebljena sila bila prekomerna i neopravdana u tim okolnostima. Ta upotreba sile je imala
za posledicu povrede koje su nesumnjivo bile uzrok ozbiljne patnje podnosioca predstavke,
koja je bila takve prirode da je predstavljala nečovečno postupanje.
Po pitanju tvrdnji o lošem postupanju prema podnosiocu predstavke tokom pritvora, Sud je bio
mišljenja da je podnosilac predstavke redovno bio pregledan od strane doktora i da je on sam
odbio da se podvrgne operaciji koju su preporučili medicinski stručnjaci. On je utvrdio da se u
ovom pogledu ne postavljaju pitanja u pogledu povrede člana 3.
Sud je dalje smatrao da postupanje kome je podnosilac predstavke bio podvrgnut u zatvoru,
naime, propust zatvorskih službenika da ga opskrbe sa lekovima protiv bolova u više prilika,
nije dostiglo stepen ozbiljnosti dovoljan za donošenje zaključka da je pravo po članu 3. bilo
povređeno.
Član 5. stav 4.
Sud je podsetio da član 5. stav 4., osim što pritvorenim licima garantuje pravo da povedu
postupak da bi doveli u pitanje zakonitost lišavanja slobode, takođe proglašava njihovo pravo,
nakon pokretanja takvog postupka, na hitnu sudsku odluku u vezi sa zakonitošću pritvora i
određivanje okončanja tog pritvora, ako se dokaže da je nezakonit. On je utvrdio da vremenski
period od 23 dana, koji je nadležnom sudu bio potreban da ispita zahteve za oslobađanje, koje
je podnosilac predstavke podneo 3. oktobra 1995. godine i 29. novembra 1995., nije bio u
skladu sa zahtevom hitnog preispitivanja postavljenim u članu 5. stav 4. Evropske konvencije.
123

Član 5. stav 5.
Sud je utvrdio povredu člana 5. stav 5., zbog toga što pravo podnosioca predstavke na
nadoknadu u pogledu povrede člana 5. stav 4. Konvencije utvrđene od strane Suda u
slovenačkom pravu nije obezbeđeno sa zadovoljavajućim stepenom jasnoće.
Član 8.
Sud je utvrdio da je čitanje prepiske podnosioca predstavke sa Evropskom komisijom za
ljudska prava predstavljalo mešanje u njegova prava po članu 8. stav 1. Konvencije. Da ne bi
došlo do povrede člana 8., takvo mešanje mora da bude "u skladu sa zakonom", da teži
opravdanom cilju po članu 2. i da bude neophodno u demokratskom društvu radi postizanja
tog cilja.
Mešanje je imalo zakonsku osnovu, naime odeljak 211. (3) Zakona o krivičnom postupku, i
može se pretpostaviti da je težilo opravdanom cilju "suzbijanja nereda ili zločina". U pogledu
neophodnosti mešanja, Sud nije smatrao da postoje izuzetno važni razlozi za čitanje
relevantne prepiske, čiju je poverljivost bilo važno poštovati. Sud je zaključio da ovo mešanje
nije bilo neophodno u demokratskom društvu u okviru značenja člana 8. stav 2. i da je, prema
tome, došlo do povrede člana 8. Evropske konvencije o ljudskim pravima. Vladin argument
da, nakon stupanja na snagu amandmana na Zakon o krivičnom postupku od 1998. godine,
prepiska između pritvorenih lica i Suda nije više čitana, nije mogao da utiče na slučaj koji se
razmatra.
Član 41.
Pri procenjivanju nematerijalne štete, koju pretrpeo podnosilac predstavke, Sud je uzeo u obzir
činjenicu da podnosilac predstavke nije bio voljan da se podvrgne odgovarajućem tretmanu
povrede u Sloveniji, uprkos mišljenju medicinskih stručnjaka da je operacija neophodna. On je
podnosiocu predstavke dodelio 25 000 nemačkih maraka (DEM).
Po pitanju zahteva podnosioca predstavke za nadoknadu troškova postupka, Sud je smatrao
razumnim da mu dodeli 7 000 DEM, umanjeno za iznos primljen na ime pravne pomoći od
Saveta Evrope. Sud je odbio ostatak zahteva podnosioca predstavke za pravičnu nadoknadu.
3. Komentar
Evropski komitet za sprečavanje mučenja, koji posećuje sve države potpisnice Evropske
konvencije za sprečavanje mučenja, često pominje u svojim izveštajima o pojedinim državama
da se loše postupanje prema pritvorenim licima najčešće događa u vreme hapšenja ili tokom
prvih nekoliko sati u pritvoru. Iz ovog razloga Evropski komitet pridaje veliku važnost pravu
pojedinca na sastanke sa pravnim zastupnikom od trenutka hapšenja, koji su poverljivi i ne
nadziru se . Potreba ove zaštite takođe delom stoji iza zahteva po članu 5. stav 3. da lice treba
da odmah bude izvedeno pred sudiju radi utvrđivanja zakonitosti pritvora. Sud mora biti u
stanju da lično vidi pritvoreno lice, tako da može da primeti bilo kakvo fizičko zlostavljanje. U
ovoj presudi nije nam rečeno koliko brzo je podnosiocu predstavke (koji, uz to, nije govorio
lokalni jezik) bio obezbeđen pristup pravnom zastupniku, ili koja je istraživanja, ako ih je i
bilo, zahtevao sudija koji je odobrio njegov pritvor 10. septembra i koji je morao videti
124

njegove povrede. Pitanje razlika koje je Sud primetio između različitih verzija o tome kako su
povrede zadobijene moglo je biti razrešeno u toj fazi od strane sudije koji je odobrio pritvor.
Sud je bio mišljenja (vidi slučaj Asenov protiv Bugarske od 10. jula 1997. godine i više
kasnijih slučajeva) da kada izgleda ili se tvrdi da je došlo do lošeg postupanja, član 3., uz
nametanje negativne obaveze da se uzdrži od lošeg postupanja, uključuje i pozitivnu obavezu
države da sprovede odgovarajuću istragu. U ovom slučaju država nije izvršila tu obavezu. Da
su obaveze države bile poštovane, bilo bi manje mogućnosti da se dogode povrede koje je Sud
ustvari utvrdio u ovom slučaju.
125

Pritvor lica u iščekivanju njegovog proterivanja u zemlju porekla
Presuda u slučaju
Dougoz protiv Grčke
6. mart 2001.
1. Činjenično stanje
Mohamed Dougoz, sirijski državljanin, navodno je u Siriji bio osuđen na smrt in absentia.
Pobegao je u Grčku, gde je uhapšen i više puta osuđen na zatvorsku kaznu zbog krivičnih dela
u vezi sa drogom. Tokom boravka u Grčkoj, dat mu je status izbeglice.
Juna 1997. godine, dok je bio na izdržavanju zatvorske kazne, tražio je da bude poslat nazad u
Siriju, tvrdeći da mu je tamo odobreno odlaganje izvršenja smrtne kazne. Jula 1997. godine,
nakon donošenja odluke kojom je naloženo njegovo uslovno oslobađanje i proterivanje u
Siriju, on je oslobođen i smešten u policijski pritvor do proterivanja. Više meseci je držan u
policijskoj stanici Drapetsona, gde je, kako je tvrdio, bio zatvoren u prenatrpanoj i prljavoj
ćeliji sa neuslovnim sanitarnim prostorijama i mestom za spavanje, malo tople vode, bez
svežeg vazduha i prirodnog svetla i bez dvorišta u kome bi mogao da vežba. Aprila 1998.
godine prebačen je u centralnu policijsku stanicu u aveniji Alexandras gde su, kako je tvrdio,
uslovi bili slični onima u stanici Drapetsona, iako je bilo prirodnog svetla i vazduha u
ćelijama i dovoljno tople vode. On je tamo ostao do 3. decembra 1998. godine, kada je
proteran u Siriju.
Podnosilac predstavke je 2. februara 1998. godine zahtevao da se nalog za proterivanje poništi.
Njegov zahtev je odbijen, na temelju toga da je ranije tvrdio da više nije progonjen u Siriji, ali
nikakva izričita odluka nije doneta po pitanju zakonitosti njegovog produženog pritvora.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio, pozivajući se na član 3. i član 5., stavovi 1. i 4. Evropske
konvencije o ljudskim pravima, na uslove, zakonitost i dužinu pritvora i nedostatak
raspoloživih pravnih lekova u domaćem pravu za osporavanje zakonitosti pritvora.
Član 3.
Sud je napomenuo da tvrdnje podnosioca predstavke takođe podržavaju i zaključci iz izveštaja
Evropskog komiteta za sprečavanje mučenja (CPT) od 29. novembra 1994. godine o
policijskoj centralnoj stanici u aveniji Alexandras, u kome je naglašeno da je smeštaj u
ćelijama i režim pritvora neodgovarajući za period duži od par dana, pošto je preopterećenost
kapaciteta velika, a sanitarne prostorije neuslovne. Iako CPT nije posetio stanicu Drapetsona u
to vreme, Sud je primetio da je Vlada opisala uslove u stanici Alexandras i u stanici
Drapetsona kao iste. Sud je takođe primetio da je CPT ponovo posetio centralnu stanicu
Alexandras i stanicu Drapetsona 1999. godine.
126

U svetlosti gore navedenog, Sud je smatrao da su uslovi pritvora podnosioca predstavke u
centralnoj stanici Alexandras i stanici Drapetsona, konkretno ozbiljna preopterećenost
kapaciteta i nedostatak mesta za spavanje, uzeti zajedno sa neregularnom dužinom pritvora,
predstavljali ponižavajuće postupanje protivno članu 3. Konvencije.
Član 5. stav 1.
Razmatrajući da li je pritvor podnosioca predstavke bio "zakonit" za potrebe primene člana 5.
stav 1. Konvencije, Sud je primetio da relevantni grčki zakon predviđa pritvaranje stranca pod
uslovom da se čeka na izvršenje naloga za proterivanje izdatog od strane Ministra za javni red,
i da se smatra da stranac predstavlja opasnost po javni red i da bi mogao pobeći. Međutim,
proterivanje podnosioca predstavke je bilo posledica sudske, a ne administrativne odluke i nije
se smatralo da podnosilac predstavke predstavlja opasnost po javni red ili da postoji opasnost
da pobegne. Sud je dalje skrenuo pažnju na mišljenje zamenika javnog tužioca Kasacionog
suda od 1. aprila 1993. godine, da je odredba o pritvoru lica, koje čeka proterivanje na osnovu
ministarske odluke, analogno primenljiva na slučajeve proterivanja naloženog od strane
sudova. Sud, međutim, nije smatrao da je mišljenje javnog tužioca predstavljalo "zakon" u
okviru značenja sudske prakse Evropskog suda. On je zaključio da je došlo do povrede člana
5. stav 1. Konvencije.
Član 5. stav 4.
Sud je utvrdio da zahtevi podnosioca predstavke za oslobađanje podneti Ministarstvima
pravde i javnog reda 28. novembra 1997. i 26. jula 1998. godine ne mogu biti smatrani
delotvornim pravnim lekom, jer su Ministri mogli ili da donesu odluku ili da ni ne odgovore
na njihove zahteve. Štaviše, u svojoj odluci od 11. maja 1998. godine, odeljenje za optužnice
prvostepenog krivičnog suda u Pireju, zasedajući in camera, nije donelo odluku po zahtevu
podnosioca predstavke u vezi sa njegovim pritvorom. Domaći pravni sistem stoga nije pružio
podnosiocu predstavke mogućnost da o zakonitosti pritvora do proterivanja odluči domaći sud,
kako je zahtevano članom 5., stav 4. Ovaj član je stoga bio povređen.
Član 41.
Podnosiocu predstavke je dodeljeno 5 000 000 drahmi (oko 10 000 britanskih funti (£)) na ime
troškova postupka i nematerijalne štete.
3. Komentar
Pitanje pritvora lica koja traže azil i proteranih lica je Sud ispitao u slučaju Chahal protiv
Ujedinjenog Kraljevstva, od 25. juna 1996. godine, u kome su utvrđene povrede člana 5. U
slučaju Selmouni protiv Francuske, od 28. jula 1999. godine, utvrđena je povreda člana 3.u
situaciji kada je policija loše postupala prema pritvorenom, iako je u slučaju Aslan protiv
Malte, od 3. februara 2000. godine, Sud proglasio neprihvatljivom žalbu prema kojoj su
policajci koji su nadzirali pritvorenog koristili rasističke i provokativne izraze.
Ovo je prvi slučaj u kome, iako podnodilac predstavke nije tvrdio da je bilo namernog lošeg
postupanja od strane policajaca, Sud je ipak utvrdio da su uslovi pritvora sami po sebi
predstavljali povredu člana 3. Konvencije. Naglašen je značaj uloge Evropskog komiteta za
127

sprečavanje mučenja, a činjenica da grčka vlada nije preduzela korake da poboljša uslove
pritvora u odgovoru na preporuke ovog Komiteta je smatrana kao otežavajuća okolnost.
Sud je često imao povoda da ispituje i kritikuje pritvor u krivičnom kontekstu u svetlu člana 5.
On je u ovom slučaju ponovio značaj obaveze država da obezbede da bilo koja odredba koja
ima za svrhu odobravanje lišavanja slobode mora jasno biti zakonita. Gde, kao u ovom
slučaju, postoji pravna praznina u domaćem pravu, to ne može biti ispravljeno mišljenjem
tužioca. Odluka da se pritvori lice u bilo kom kontekstu takođe mora biti podložna sudskom
ispitivanju.
128

Povreda člana 3. Konvencije (zabrana mučenja) zbog izuzetno loših uslova u
pritvoru
Presuda u slučaju
Peers protiv Grčke
19. april 2001.
1. Činjenično stanje
Donald Peers je britanski državljanin, koji je bio lečen od heroinske zavisnosti u Ujedinjenom
Kraljevstvu. G. Peers je uhapšen na aerodromu u Atini zbog optužbi u vezi sa drogom. 24.
avgusta je odveden u zatvor Koridallos u Grčkoj kao pritvorenik i kasnije je bio osuđen.
On je najpre bio pritvoren u psihijatrijskoj bolnici zatvora, pre nego što je premešten u
izolacionu jedinicu krila Delta, a zatim, krila Alfa. Tvrdio je da je u krilu Delta delio ćeliju sa
još jednim zatvorenikom, sa otvorenim klozetom, koji često nije funkcionisao, da je ćelija bila
vruća i pretrpana, sa malo prirodne svetlosti i bez ventilacije. U krilu Alfa, uslovi su takođe bili
loši i nehigijenski. On nije imao pristup zanatskim kursevima i aktivnostima, kao ni biblioteci.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio da su uslovi njegovog pritvora predstavljali povredu člana 3.
Konvencije. Takođe se pozvao na član 6. stav 2. (pretpostavka nevinosti), pošto je postupanje
bilo isto i prema pritvorenicima i prema zatvorenicima; i na član 8., jer su zatvorske vlasti
otvarale njegova pisma od Evropske komisije za ljudska prava.
Član 3.
Iako je Sud smatrao da nema dokaza o nameri da se podnosilac predstavke ponizi,
nepostojanje takve namere ne isključuje utvrđivanje povrede člana 3. Konvencije. Činjenica da
nadležne vlasti nisu preduzele nikakve korake da poprave objektivno neprihvatljive uslove
pritvora ukazala je na nedostatak poštovanja prema podnosiocu predstavke.
Sud je naročito imao u vidu to da je, u toku bar dva meseca, podnosilac predstavke provodio
značajan deo svakog dana praktično ograničen na svoj krevet u ćeliji, bez ventilacije i prozora,
koja je ponekad bila nepodnošljivo vruća. Takođe je morao da koristi klozet u prisustvu
drugog zatvorenika, kao i da bude prisutan dok bi on koristio klozet. Sud je smatrao da
zatvorski uslovi na koje se on žalio umanjuju ljudsko dostojanstvo podnosioca predstavke i da
su ga doveli do osećanja patnje i inferiornosti dovoljnog da ga ponize i možda i slome njegov
fizički i moralni otpor. Sud je stoga smatrao da su uslovi pritvora podnosioca predstavke u
izolacionoj jedinici krila Delta zatvora Koridallos predstavljali ponižavajuće postupanje u
okviru značenja člana 3. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
129

Član 6. stav 2.
Sud je podsetio da Konvencija ne sadrži odredbu koja zahteva različito postupanje sa
optuženim i osuđenim licima.
Član 8.
Evropski sud za ljudska prava je primetio da su pisma Komisije podnosiocu predstavke bila
otvarana i da je stoga bilo mešanja u pravo na poštovanje prepiske podnosioca predstavke.
Kako Sud nije utvrdio nikakve suštinske razloge za nadzor relevantne prepiske, čiju je
poverljivost bilo važno poštovati, mešanje na koje se žalilo nije bilo neophodno u
demokratskom društvu u okviru značenja člana 8. stav 2. Konvencije i ovaj član je bio
povređen.
3. Komentar
Prošlog meseca izvestili smo o slučaju Dougous protiv Grčke, u kome je utvrđena povreda
člana 3. Konvencije u vezi sa uslovima u pritvoru za imigrante. Ovog meseca opet je utvrđena
povreda Konvencije od strane Grčke. Ovoga puta slučaj se odnosi na uslove u kojima se drže i
oni u pritvoru pre suđenja i osuđeni zatvorenici. Prenatrpanost i neodgovarajući sanitarni
uslovi u zatvorima u Evropi su problem velikog obima. Ova presuda ponavlja da član 3. može
biti povređen čak i ako nije postojala namera da se žrtva ponizi, ako uslovi pritvora sami po
sebi umanjuju dostojanstvo pritvorenika. Pošto je član 3. apsolutan, ako država nije u stanju da
obezbedi minimum uslova zahtevanih po članu 3., ona ne može držati zatvorenike u pritvoru.
Ovaj slučaj se takođe odnosi na druga dva važna pitanja u vezi prava zatvorenika. Minimalna
pravila za postupanje prema zatvorenicima Saveta Evrope postavila su minimalne standarde
koji uključuju odvojeno držanje zatvorenika i pritvorenika. Međutim, ovim slučajem se
pojašnjava da član 6. stav 2. (pretpostavka nevinosti) ne zahteva da optuženo lice treba biti
podvrgnuto drugačijem, boljem zatvorskom režimu nego što je onaj pod kojim su osuđena
lica. Drugo važno pitanje je poverljivost privilegovane prepiske između pritvorenog lica i
vlasti u Strazburu. Kada je reč o privilegovanoj prepisci između pritvorenog i njegovih
pravnih zastupnika Komisija je obično odlučivala da je Konvencija poštovana, ako su pisma
otvarana u prisustvu zatvorenika i nisu čitana. U ovom slučaju Sud je otišao dalje. Svi članovi
Suda, osim grčkog sudije, smatrali su da je otvaranje pisama od Evropske komisije, čak i u
prisustvu zatvorenika, predstavljalo povredu pošto vlada nije bila u stanju da opravda svoje
mešanje. Ova presuda potvrđuje značaj koji Konvencija pridaje poverljivosti komunikacije
između pritvorenog lica i onih koji su uključeni u pravni postupak. U slučaju Can protiv
Austrije, 30. septembar 1985., Sud i Komisija su utvrdili da je došlo do povrede Konvencije,
kada su policijski ili zatvorski službenici mogli da čuju razgovore između zatvorenika i
njegovog pravnog zastupnika u najranijoj fazi pritvora.
130

Neodgovarajući smeštaj invalidnog lica u zatvoru ocenjen kao nečovečno
postupanje
Presuda u slučaju
Price protiv Ujedinjenog Kraljevstva
10. jul 2001.
(predstavka broj 33394/96)
1. Činjenično stanje
Adele Price, britanski državljanin, rođena je bez udova (phocomelia), jer je njena majka tokom
trudnoće koristila lek Thalidomide. Ona takođe pati od hroničnog oboljenja bubrega.
Ona je 20. Januara 1995. godine, tokom parničnog postupka pokrenutog radi naplate duga
pred Okružnim sudom Linkoln-a, odbila da odgovori na pitanja koja su joj postavljena u vezi
sa njenom finansijskom situacijom i osuđena je na zatvorsku kaznu od sedam dana zbog
nepoštovanja suda. Sudija nije ispitao gde će podnosilac predstavke biti zatvorena, pre nego
što je naložio da je odmah pritvore. Pošto je njen slučaj razmatran tokom popodneva, nije bilo
moguće odvesti je u zatvor istog dana, pa je ona tu noć provela u ćeliji u policijskoj stanici u
Linkoln-u. Ova ćelija, koja je imala drveni krevet i madrac, nije bila posebno prilagođena za
invalide. Podnosilac predstavke je tvrdila: da je bila primorana da spava u invalidskim
kolicima, pošto je krevet bio tvrd i stvarao joj bol u kukovima; da su dugmad za slučaj
opasnosti i prekidači za svetlo bili van njenog domašaja; i da nije bila u mogućnosti da koristi
toalet, jer je bio viši od njenih kolica i stoga nepristupačan.
U zapisniku o pritvoru stoji da se tokom boravka u policijskoj ćeliji podnosilac predstavke
svakih pola sata žalila na hladnoću - što je za nju bio ozbiljan problem, jer je patila od
hroničnog oboljenja bubrega, a zbog svoje invalidnosti nije mogla da se kreće da bi se
zagrejala.
Konačno je pozvan doktor, koji je utvrdio da ona ne može da koristi krevet i da mora da spava
u invalidskim kolicima, da prostorije nisu prilagođene potrebama invalida i da je ćelija suviše
hladna. Policajci odgovorni za nadzor nad podnosiocem predstavke nisu preduzeli ništa da bi
obezbedili njeno premeštanje na podobnije mesto pritvora ili oslobađanje. Umesto toga, ona je
morala da ostane u ćeliji tokom cele noći, a doktor ju je umotao u rezervno ćebe i dao joj
lekove protiv bolova.
Sledećeg dana podnosilac predstavke je odvedena u Ženski zatvor New Hall, u Wakefield-u,
gde je u zatvorskom Centru za zdravstvenu negu bila pritvorena do popodneva 23. januara
1995. godine. Njena ćelija je imala šira vrata za pristup invalidskim kolicima, ručke u toaletu i
hidraulični bolnički krevet. Međutim, ona je imala probleme sa spavanjem (jer je krevet bio
suviše visok) i održavanjem higijene. Bolnički zapisnik pokazuje da tokom prve noći pritvora
dežurna sestra nije uspela da sama podigne podnosioca predstavke i da zato nije mogla da joj
pomogne da koristi toalet. Podnosilac predstavke je tvrdila da je zbog toga bila podvrgnuta
izuzetno ponižavajućem postupanju u rukama muških zatvorskih čuvara. Vlada je osporila
njenu tvrdnju, ali i pored toga izgleda jasno da su muški čuvari morali da pomažu u podizanju
podnosioca predstavke pri upotrebi toaleta.
131

Do trenutka oslobađanja podnosiocu predstavke je morao da bude stavljen kateter, jer su
nedovoljno uzimanje tečnosti i problemi sa korišćenjem toaleta prouzrokovali da zadržava
urin. Ona je tvrdila da je nakon toga deset nedelja imala zdravstvene probleme, ali nije iznela
medicinske dokaze kojim bi podržala te tvrdnje.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke je tvrdila da je pritvaranje i postupanje u pritvoru predstavljalo povredu
člana 3. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Član 3.
Evropski sud za ljudska prava je smatrao da je značajno to što su dokumentarni dokazi koje je
podnela vlada, uključujući medicinske zapisnike i zapisnik o pritvoru, pokazali da policijske i
zatvorske vlasti nisu bile u stanju da zadovolje posebne potrebe podnosioca predstavke.
Sud je primetio da u zapisniku o prijemu podnosioca predstavke postoje zabeleške doktora i
glavne medicinske sestre, u kojima oni izražavaju zabrinutost u pogledu problema do kojih će
verovatno doći tokom pritvora podnosioca predstavke, uključujući pristup krevetu i toaletu,
održavanje higijene, uzimanje tečnosti i kretanje, u slučaju da se baterija njenih kolica istroši.
Zabrinutost je bila tolika da je upravnik zatvora ovlastio osoblje da pokuša da nađe smeštaj za
podnosioca predstavke u bolnici van zatvorskog kruga. Međutim, njeno premeštanje je u ovom
slučaju bilo nemoguće jer nije imala konkretne medicinske probleme.
Sud nije smatrao da je dokazano postojanje bilo kakve pozitivne namere da se podnosilac
predstavke ponizi. Međutim, on je smatrao da je pritvaranje teškog invalida u uslovima u
kojima je bilo veoma hladno, gde je postojala opasnost da zadobije rane jer je njen krevet bio
suviše tvrd ili nedostupan i gde nije bila u stanju da koristi toalet i održava higijenu bez velikih
teškoća, predstavljalo ponižavajuće postupanje protivno članu 3. Evropske konvencije.
Član 41.
U skladu sa članom 41. Konvencije (pravična nadoknada) Sud je podnosiocu predstavke
dodelio 4 500 funti sterlinga (£) na ime nematerijalne štete i 4 000 £ na ime troškova postupka.
3. Komentar
Sud je zaključio da je pritvaranje teškog invalida u uslovima u kojima je bila pritvorena gđa
Price predstavljalo povredu člana 3. Konvencije. U ovoj presudi izražena su dva zasebna
saglasna mišljenja. Po mišljenju sudija Bratza i Costa, primarnu odgovornost za ono što se
dogodilo nije snosila policija ili zatvorske vlasti, većsudske vlasti, koje su naložile da
podnosilac predstavke bude odmah pritvorena. Sudija Greve je, međutim, zaključio da su i
sudija i policija i zatvorske vlasti doprineli povredi Konvencije. Izgleda da se u presudi Suda
izbegava određivanje koja je vlast odgovorna, već se pre pojašnjava da je postupanje bilo
nečovečno i ponižavajuće i da je predstavljalo povredu člana 3. Evropske konvencije.
132

Pre ove presude, nijedan slučaj po članu 3. Konvencije, zasnovan na propustu da se
zatvoreniku obezbedi odgovarajuća zdravstvena nega, nije uspešno okončan. Pri razmatranju
slučajeva zasnovanih na zdravstvenom stanju zatvorenika Sud će obratiti posebnu pažnju na
postupanje države pri dobijanju medicinskih izveštaja i delanje po preporukama medicinskih
stručnjaka. Ako je vlast u stanju da pokaže da je preduzela razumne i neophodne korake u nezi
zatvorenika, na primer, premeštanjem u bolnicu ili na posebno odeljenje, opremljeno na
odgovarajući način da zadovolji potrebe fizički ili psihički invalidne osobe, Sud verovatno
neće utvrditi da je došlo do povrede Konvencije. Ako je loše zdravlje zatvorenika
prouzrokovano samim pritvorom, Sud će ispitati medicinski tretman koji je zatvoreniku
stavljen na raspolaganje, kao i njegovu/njenu spremnost da te mogućnosti i iskoristi.
Stav 1. Preporuke broj R (87) 3 Komiteta Ministara u pogledu Evropskih zatvorskih pravila
kaže da će: "lišavanje slobode biti sprovedeno u materijalnim i moralnim uslovima koji
obezbeđuju poštovanje ljudskog dostojanstva i u skladu su sa ovim pravilima". U svojoj
Preporuci broj R (87) 7 u pogledu Etičkih i organizacionih aspekata zatvorske zdravstvene
nege Komitet Ministara ističe da je, radi povinovanja ovom stavu u pogledu zatvorenika sa
ozbiljnim fizičkim hendikepima, potrebno preduzeti odgovarajuće mere da bi se obezbedili
uslovi u skladu sa korišćenjem invalidskih kolica, pomaganjem pri dnevnim aktivnostima, itd.
Kako sudija Greve ističe u svom saglasnom mišljenju, postupanje koje ne bi bilo smatrano za
nečovečno ili ponižavajuće u pogledu fizički sposobnog lica, može biti smatrano za takvo u
slučaju lica sa posebnim potrebama. Prema podnosiocu predstavke se moralo postupati
različito od drugih ljudi, jer je ona bila u znatno drugačijoj situaciji.
133

Ponižavajuće postupanje prema pritvorenom licu povredilo član 3.
Presuda u slučaju
Iwanczuk protiv Poljske
15. novembar 2001.
(predstavka broj 25196/94)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Krzysztof Iwanczuk, poljski državljanin, rođen je 1962. godine i živi u
Poljskoj.
G. Iwanczuk je maja 1991. godine uhapšen i pritvoren pod sumnjom da je izvršio pokušaj
pljačke, a 18. decembra 1992. godine je optužen za proneveru. Njegov pritvor je više puta
produžavan, a žalbe na odluke o produženju su odbijane.
Septembra 1993. godine podnosilac predstavke je tražio dozvolu da glasa na parlamentarnim
izborima, pošto su u zatvoru Wroclaw, gde je bio pritvoren, postojale prostorije za glasanje
pritvorenika. On je odveden u stražarsku sobu, gde mu je grupa od četiri stražara rekla da, da
bi mu bilo dozvoljeno da glasa, mora da se skine i prođe telesnu pretragu. Podnosilac
predstavke je skinuo svoju odeću izuzev donjeg veša, nakon čega su ga zatvorski stražari
ismevali, razmenjivali ponižavajuće primedbe o njegovom telu i verbalno ga zlostavljali.
Naređeno mu je da se potpuno skine, ali on je odbio da to učini. Potom je vraćen u ćeliju i nije
mu dozvoljeno da glasa.Okružni sud Wroclaw-a je 21. decembra 1993. godine odlučio da
podnosioca predstavke pusti na slobodu uz kauciju, utvrdivši kauciju na 2 000 miliona (starih)
zlota. Ovu odluku je potvrdio Apelacioni sud, koji je zaključio da nema prepreka da
podnosilac predstavke kauciju položi u vidu obveznica ili hipoteke na svoju imovinu. Januara
1994. godine Okružni sud je umanjio iznos kaucije na 1 500 miliona starih zlota. Podnosilac
predstavke je zahtevao da kaucija bude prihvaćena u obliku hipoteke i priložio je stručnu
procenu svoje imovine. U narednom periodu je doneto više drugih odluka kojima su menjani
iznos i oblik kaucije koja je trebalo da bude položena. Konačno su u aprilu kao kaucija
prihvaćeni 100 miliona starih zlota u gotovom novcu i 750 miliona u obliku hipoteke.
Podnosilac predstavke je oslobođen 5. maja 1994. godine, nakon što je položena kaucija, četiri
meseca i 14 dana nakon što je donesena odluka o njegovom oslobadjanju iz pritvora. Postupak
protiv podnosioca predstavke je do sada trajao oko osam i po godina i jošuvek nije okončan.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstake se žalio, pozivajući se na član 3. Evropske konvencije o ljudskim
pravima, da je bio podvrgnut ponižavajućem postupanju od strane zatvorskih stražara. On se
dalje žalio, po članu 5., stav 3., na dužinu pritvora, i po članu 6. stav 1. Konvencije na dužinu
krivičnog postupka.
134

Član 3.
Evropski sud je zaključio da je neizvesno da li glasanje na parlamentarnim izborima od strane
pritvorenih lica treba da bude predmet bilo kakvih posebnih uslova, osim onih koje diktiraju
redovni zahtevi bezbednosti u zatvorima. U svakom slučaju, nije opravdano da takvi uslovi
uključe skidanje ispred grupe zatvorskih stražara. Imajući u vidu ličnost podnosioca
predstavke, njegovo mirno držanje tokom celog perioda pritvora, činjenicu da nije bio optužen
za nasilno krivično delo i da nije imao raniji krivični dosije, nije pokazano da su postojali
razlozi za strahovanje da bi se ponašao nasilno. U svetlu činjenica o ličnosti podnosioca
predstavke i svih drugih okolnosti slučaja, Sud je utvrdio da nisu izneti razlozi iz kojih bi se
zaključilo da je naredba da se podnosilac predstavke u potpunosti skine pred zatvorskim
stražarima bila neophodna i opravdana bezbednosnim razlozima. Uz to, iako pretrage uz
skidanje mogu u nekim prilikama biti neophodne da bi se obezbedila zatvorska bezbednost ili
sprečili neredi u zatvorima, one moraju biti sprovedene na odgovarajući način. Zatvorski
stražari su verbalno zlostavljali i rugali se podnosiocu predstavke; što je ponašanje usmereno
da izazove osećanja poniženja i inferiornosti, i koje je, po mišljenju Suda, pokazalo nedostatak
poštovanja ljudskog dostojanstva. Imajući u vidu nedostatak ubedljivog opravdanja za
postupanje prema podnosiocu predstavke, kao i činjenicu da je on želeo da vrši svoje pravo da
glasa u okviru uslova posebno predviđenih za pritvorene, Sud je zaključio da je ponašanje koje
ga je unizilo predstavljalo ponižavajuće postupanje i povredu člana 3. Evropske konvencije o
ljudskim pravima.
Član 5. stav 3.
Sud je primetio da, iako su vlasti većdecembra 1993. godine utvdile da oslobađanje
podnosioca predstavke ne bi ugrozilo postupak, on je oslobođen tek u maju 1994. godine. U
pogledu činjenice da je postupak u vezi sa iznosom i načinom kaucije isplate trajao četiri
meseca i 14 dana nakon što je doneta odluka da dalji pritvor nije neophodan, da je podnosilac
predstavke u tom periodu ostao u pritvoru i da vlasti nisu iznele nikakve odgovarajuće razloge
koji bi opravdali uzastopne promene odluka u vezi sa oblikom u kome je kaucija trebalo da
bude položena, Sud je zaključio da je došlo do povrede člana 5. stav 3. Konvencije.
Član 6. stav 1.
Sud je prihvatio da je postupak bio složen, imajući u vidu obim krivičnog dosijea. Međutim,
nije dokazano da je podnosilac predstavke svojim ponašanjem doprineo dužini postupka. Po
pitanju držanja vlasti, Sud je primetio da je 17. novembra 1999. godine sastav veća promenjen
i da su usled toga ročišta morala da budu ponovo održana, uprkos činjenici da je u postupku
većodržano 71 ročište. Evropski sud je zaključio da ukupna dužina postupka u pogledu slučaja
podnosioca predstavke ne može biti smatrana za razumnu i da je prema tome došlo do povrede
člana 6. stav 1. Konvencije.
Član 41.
U skladu sa članom 41. Evropske konvencije Sud je podnosiocu predstavke dodelio 30 000
poljskih zlota (PLN) na ime nematerijalne štete i 14 400 PLN na ime troškova postupka.
135

3. Komentar
Lice pritvoreno do suđenja je nevini građanin koji zadržava sva svoja građanska prava, osim
ako je njihovo ograničenje neophodno zbog redovnih zahteva zatvorske bezbednosti. Sud još
nije imao priliku da utvrđuje da li čak i osuđeni zatvorenici mogu biti lišeni prava na glasanje.
Zatvorski čuvari moraju pokazati dužno poštovanje za ljudsko dostojanstvo svih pritvorenih
lica, bilo pre suđenja ili nakon donošenja presude. Bilo kakva povreda mora biti nužna radi
dobre organizacije ili zatvorske bezbednosti. Sud je često objašnjavao da, kada su iznete
tvrdnje o neodgovarajućem ponašanju zatvorskih čuvara ili policije, mora biti sprovedena
potpuna istraga. Ona mora uključiti i saslušavanje žrtve i omogućavanje da ona ospori izjave
vlasti (vidi, na primer, slučaj Egmez protiv Kipra, 21. decembar 2000. godine, broj 13. ovog
Biltena). Nedostatak ovih "nerazdvojivih procesnih obezbeđenja" često je imao za posledicu
utvrđivanje povrede člana 3. Konvencije, čak i kad suštinske tvrdnje nisu dokazane (vidi, na
primer, u pogledu člana 2., slučaj Mahmut Kaya protiv Turske, 28. mart 2000. godine, broj 4.
ovog Biltena).
136

Uslovi i dužina pritvora protivni Konvenciji
Presuda u slučaju
Kalashnikov protiv Rusije
15. jul 2002.
(predstavka broj 47095/99)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Valeriy Yermilovich Kalashnikov, ruski je državljanin, rođen 1955.
godine i živi u Moskvi.
G. Kalashnikov je februara 1995. godine, dok je bio na položaju predsednika banke, optužen
za proneveru. Pritvoren je juna 1995. godine. Gradski sud grada Magadan je počeo ispitivanje
njegovog slučaja u novembru 1996. godine, ali je postupak obustavljen u periodu od maja
1997. do aprila 1999. godine, a konačno je osuđen 3. avgusta 1999. Zatim su 30. septembra
1999. godine protiv njega iznete nove optužbe u vezi sa proneverom imovine. G. Kalashnikov
je oslobođen od ovih optužbi 31. marta 2000., a 26. juna 2000. godine je amnestiran i pušten iz
zatvora.
Od 29. juna 1995. do 20. oktobra 1999. godine podnosilac predstavke je bio u zatvoru u gradu
Magadan. On je 20. oktobra 1999. godine poslat na odsluživanje kazne u kaznenu ustanovu
shodno presudi Gradskog suda od 3. avgusta 1999. godine. Zatim je 9. decembra 1999. godine
vraćen u zatvor u gradu Magadan, gde je ostao do puštanja na slobodu 26. juna 2000. godine.
Podnosilac predstavke se žalio na uslove u zatvorskom objektu u Magadan-u, uključujući
sledeće:
- njegova ćelija je bila površine 17 m 2 i imala je osam ležajeva; u njoj je gotovo uvek bilo 24
lica; dakle, bilo je po tri lica na svaki ležaj i zatvorenici su spavali na smenu; uz to je bilo
nemoguće spavati kako treba pošto televizor i svetlo u ćeliji nikad nisu gašeni;
- osobu koja koristi WC mogli su da vide i zatvorenici i zatvorski čuvar; sto za obedovanje
zatvorenika se nalazio samo metar od WC šolje;
- ćelija nije imala ventilaciju i bilo je zagušljivo i prevruće leti, a veoma hladno zimi; bila je
preplavljena bubašvabama i mravima; takođe, pošto je bio okružen strastvenim pušačima,
podnosilac predstavke je bio prinuđen da postane pasivni pušač;
- oboleo je od više kožnih bolesti i gljivičnih infekcija, izgubivši sve nokte na stopalima, i
nekoliko na rukama; tokom suđenja od 11. novembra 1996. do 23. aprila 1997. i od 15. aprila
1999. do 3. avgusta 1999. godine, naloženo je odlaganje ročišta da bi mogao biti lečen od
šuge; u šest prilika su zatvorenici sa tuberkulozom i sifilisom smeštani u njegovu ćeliju i on je
primao profilaktične antibiotske injekcije.
Prema medicinskom dosijeu podnosioca predstavke, tokom boravka u pritvoru je bolovao od
šuge, alergijskog dermatitisa, gljivičnih infekcija na stopalima i šakama i mikoze. U izveštaju
medicinskih stručanjaka podnetom jula 1999. godine se iznosi da je patio i od
neurocirkulatorne distonije, asteno-neurotičkog sindroma, hroničnog gastroduodenitisa,
gljivične infekcije na stopalima, šakama i preponama i mikoze.
137

2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio na uslove pritvora – pozivajući se na član 3. Evropske
konvencije o ljudskim pravima - i na to da su dužina pritvora i krivičnog postupka pokrenutog
protiv njega doveli do povrede njegovih prava jemčenih po članovima 5. stav 3. i 6. stav 1.
Konvencije.
Član 3.
Evropski sud za ljudska prava je primetio, između ostalog, da je u svakom trenutku u ćeliji
podnosioca predstavke bilo između 0,9 do 1,9 m 2 po zatvoreniku. Evropski komitet za
sprečavanje mučenja i nečovečnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja je odredio 7
m 2 po zatvoreniku kao orijentacionu poželjnu površinu za zatvoreničku ćeliju. Prema tome,
ćelija je bila stalno prenatrpana - što je stanje koje je samo po sebi predstavlja pitanje po članu
3. Konvencije.
Zbog stalne prenatrpanosti, zatvorenici u ćeliji podnosioca predstavke su morali da spavaju na
smenu, u osmočasovnim smenama, pri čemu su uslovi za spavanje bili dalje otežani
neprekidnim osvetljenjem ćelije, kao i opštim komešanjem i bukom zbog velikog broja
zatvorenika. Posledično lišavanje sna je moralo, prema mišljenju Suda, predstavljati težak
psihički i fizički teret za podnosioca predstavke.
Evropski sud je takođe imao u vidu nedostatak odgovarajuće ventilacije u ćeliji podnosioca
predstavke, zaraženost ćelije sa gamadi; prljavo i ruševno stanje ćelije i toaletnog prostora i
nedostatak privatnosti; kao i činjenicu da je, tokom celog perioda pritvora, podnosilac
predstavke bolovao od različitih kožnih bolesti i gljivičnih infekcija. Sud je dalje sa velikom
zabrinutošću primetio da je podnosilac predstavke u nekim prilikama bio pritvoren sa
zatvorenicima koji su oboleli od sifilisa i tuberkuloze.
Iako je Sud sa zadovoljstvom primio k znanju veliki napredak koji je postignut na ovom polju
u zatvorskim objektima grada Magadan, u kojima se nalazi ćelija podnosioca predstavke, to ne
umanjuje činjenicu da je podnosilac predstavke u relevantno vreme očigledno morao da trpi
potpuno neprihvatljive uslove.
Evropski sud je zaključio da su uslovi pritvora podnosioca predstavke, zajedno sa dužinom
vremenskog perioda koji je on proveo zatvoren u takvim uslovima, predstavljali ponižavajuće
postupanje. Shodno tome je došlo do povrede člana 3. Evropske konvencije.
Član 5. stav 3.
Sud je primetio da ukupni vremenski period pritvora podnosioca predstavke iznosi četiri
godine, jedan mesec i četiri dana. Međutim, pošto period pre 5. maja 1998. godine - što je
datum kada je Konvencija stupila na snagu u Rusiji - leži izvan nadležnosti Suda, on može
razmatrati samo period od jedne godine, dva meseca i 29 dana, koji je protekao od tog dana do
presude Gradskog suda Magadan-a od 3. avgusta 1999. godine. I pored toga, on mora imati u
vidu činjenicu da je do 5. maja 1998. podnosilac predstavke, pošto je pritvoren 29. juna 1995.
godine, već bio u pritvoru dve godine, deset meseci i šest dana.
138

Sud je takođe podsetio da postojanje osnovane sumnje u umešanost lica u ozbiljna krivična
dela, iako relevantno, ne može samo po sebi opravdati dug period pritvora pre suđenja. U
pogledu drugog razloga na koji se pozvao Gradski sud Magadan-a pri produžavanju pritvora
podnosioca predstavke, naime opasnosti od ometanja ispitivanja slučaja, Sud je primetio da
Gradski sud nije naveo nikakve činjenične okolnosti da bi podržao svoje zaključke, koji su
ostali nepromenjeni i 1996., i 1997. i 1999. godine. U svojim odlukama nije ukazao na bilo
kakav dokaz kojim bi mogao pokazati da je pomenuta opasnost zaista postojala tokom celog
relevantnog perioda. Evropski sud je zaključio da razlozi na koje su se vlasti pozvale, iako
relevantni i u početku dovoljni, kako je vreme prolazilo nisu više u dovoljnoj meri opravdavali
pritvor podnosioca predstavke.
Imajući u vidu tok istrage i značajna odlaganja u sudskom postupku, Evropski sud za ljudska
prava je smatrao da vlasti nisu delale sa dužnom marljivošću. Sud je stoga zaključio da je
period koji je podnosilac predstavke proveo u pritvoru do suđenja prekoračio "razumni
vremenski rok" i da je došlo do povrede člana 5. stav 3. Konvencije.
Član 6. stav 1.
Razmatrani vremenski period od 8. februara 1995. do 31. marta 2000. godine - iznosi pet
godina, jedan mesec i 23 dana za, u suštini, jedan nivo nadležnosti, i pored brojnih sporednih
postupaka. Iako se njegova nadležnost odnosi samo period nakon 5. maja 1998. godine, Sud je
primetio da on može uzeti u obzir stanje postupka na taj datum.
Evropski sud je bio mišljenja da vlasti nisu ispunile svoju dužnost da postupaju marljivo,
naročito nakon stupanja na snagu Konvencije 5. maja 1998. godine. On je stoga smatrao da
dužina postupka nije ispunila uslov "razumnog vremenskog roka" i da je prema tome došlo do
povrede člana 6. stav 1. Konvencije.
Član 41.
Evropski sud za ljudska prava je podnosiocu predstavke dodelio 5000 eura (€) na ime
nematerijalne štete i 3000 € na ime troškova postupka.
3. Komentar
Ova značajna presuda naglašava problem prekomerne upotrebe dugog pritvora do suđenja,
koji se redovno koristi u mnogim novim zemljama članicama Saveta Evrope. Ovo
neprihvatljivo mešanje u pravo na slobodu ličnosti povređuje Konvenciju čak i ako su uslovi
pritvora korektni.
Kada su, kako je Sud već zaključio u slučaju Dougouz protiv Grčke, 6. marta 2001. (broj 16.
ovog Biltena) i Peers protiv Grčke, 19. aprila 2001. godine (broj 17. ovog Biltena) uslovi u
pritvoru toliko loši da predstavljaju povredu člana 3. Konvencije, primena pritvora do suđenja
je sama po sebi sporna. Član 3. Konvencije je apsolutan i smeštanje lica u uslove koji
predstavljaju njegovu povredu ne može se opravdati ni u kojim okolnostima. Sud je, možda
svestan hiljada istovetnih slučajeva, koji bi mogli uslediti nakon ove presude, dodelio
podnosiocu predstavke samo 5000 € na ime nadoknade štete (u slučajevima Dougouz protiv
Grčke i Peers protiv Grčke svaki podnosilac predstavke je dobio 17 000 €). Treba imati na
139

umu da, iako je Sud mogao uzeti u obzir ukupni period pritvora pri proceni razumnosti
njegovog trajanja, pri dodeli nadoknade štete u vezi sa njegovim uslovima je mogao razmatrati
samo vremenski period nakon što je Rusija ratifikovala Konvenciju.
140

Prava lica lišenih slobode po Konvenciji
Presuda u slučaju
Benzan protiv Hrvatske
8. novembar 2002.
(predstavka broj 62912/00)
1. Sažetak činjeničnog stanja i odluka Suda
Darko Benzan je hrvatski državljanin i trenutno se nalazi u državnom zatvoru Lepoglava.
Podnosilac predstavke je 1994. godine proglašen krivim za ubistvo. Tokom postupka je
utvrđeno da boluje od postraumatskog stresa i osuđen je na 10 godina zatvora. Od 3. marta
2000. godine je bio smešten u zatvoru Lepoglava u krilu B. Od maja 2001. do juna 2002.
godine je bio smešten u ćeliji dimenzija 3,5 sa 1,6 m bez sanitarnih instalacija i samo sa slabim
osvetljenjem na tavanici. Gotovo sve vreme je delio ćeliju sa još jednim zatvorenikom. Ćelija
se jako osećala na vlagu i betonski zidovi su bili vlažni na dodir.
Podnosilac predstavke je tvrdio da su madraci bili prljavi i flekavi od krvi i da je hrana davana
zatvorenicima bila nedovoljna i niskog kvaliteta; da je medicinska pomoć pružana samo
jednom nedeljno - određenog dana, bez obzira na njegovo zdravstveno stanje i da nije imao
pristup socijalnoj službi. U zatvoru nije bilo ni zabavnih niti drugih aktivnosti. Slučajevi lošeg
postupanja od strane zatvorskih stražara su prema njegovim tvrdnjama bili česti.
Vlada je smatrala da je hrana koja je služena zatvorenicima ispunjavala propisane norme, a
medicinska pomoć je pružana prema potrebama svakog zatvorenika. Zatvorenici su imali
mogućnost da rade ako to žele; bilo im je dozvoljeno da gledaju televiziju, koriste biblioteku,
vežbaju i biraju između više drugih aktivnosti. Nedeljom i državnim praznicima su prikazivani
filmovi, a ponekad su organizovani koncerti i pozorišne predstave. Podnosilac predstavke je
učestvovao u terapeutskim sastancima zatvorenika sa postraumatskim poremećajem i vežbanju
na otvorenom. Juna 2002. godine je prebačen u drugu ćeliju u renoviranom krilu zatvora.
Podnosilac predstavke se žalio prema članu 3. Konvencije (zabrana ponižavajućeg postupanja)
na uslove u državnom zatvoru Lepoglava.
Slučaj je izbrisan sa liste slučajeva nakon prijateljskog poravnanja prema kome se hrvatska
vlada obavezala da renovira Krilo B državnog zatvora Lepoglava do kraja septembra 2003.
godine. Podnosiocu predstavke takođe treba da bude isplaćeno 12 000 € na ime nematerijalne i
materijalne štete i troškova postupka.
141

Presuda u slučaju
Mouisel protiv Francuske
14. novembar 2002.
(predstavka broj 67263/01)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Jean Mouisel, rođen je 1948. godine i živi u Francuskoj.
G. Mouisel je 12. juna 1996. godine osuđen na petnaest godina zatvora zbog oružane pljačke,
otmice i prevare. U medicinskom izveštaju od 8. januara 1999. godine utvrđeno je da
podnosilac predstavke boluje od hronične limfatične leukemije. Kada se njegovo stanje
pogoršalo tokom dana je u bolnici lečen hemoterapijom. Podnosilac predstavke je tokom
putovanja u bolnicu vezivan lancima i tvrdio je da su mu tokom terapije stopala i jedan od
zglobova na ruci bili vezivani za krevet. On je juna 2000. godine odlučio da prekine
medicinsko lečenje, žaleći se na ovakve uslove i agresivno ponašanje stražara.
Da bi se utvrdilo da li zdravstveno stanje podnosioca predstavke dozvoljava dalji boravak u
zatvoru 28. juna 2000. godine je izrađen medicinski izveštaj. U njemu je zaključeno da
podnosilac predstavke treba da bude lečen u specijalizovanoj klinici. On je 19. jula 2000.
godine hitno prebačen u zatvor Muret da bi bio blizu bolnice u Toulouse-u. Uslovno je
otpušten iz zatvora 22. marta 2001. godine, s tim da je imao obavezu da se podvrgne
medicinskom lečenju i nezi.
2. Odluka Suda
Oslanjajući se na član 3. Konvencije, podnosilac predstavke se žalio da je držan u zatvoru
uprkos tome što je bio ozbiljno bolestan, kao i na zatvorske uslove.
Član 3.
Sud je primetio da je vremenski period koji treba uzeti u razmatranje u ovom slučaju počeo na
dan prvog medicinskog izveštaja, kojim je ustanovljeno zdravstveno stanje podnosioca
predstavke, 8. januara 1999. godine, i završio se na dan uslovnog otpusta 22. marta 2001.
godine.
Evropski sud je primetio da su zdravstveno stanje, starost i ozbiljna fizička invalidnost
podnosioca predstavke faktori koji se moraju uzeti u obzir prema članu 3. Konvencije u
pogledu zatvorskih kazni. Iako ne postoji opšta obaveza da se zatvorenici lošeg zdravstvenog
stanja puste na slobodu, član 3. Konvencije zahteva od država da štite fizički integritet lica
koja su lišena slobode, naime, pružajući im svaku neophodnu medicinsku pomoć. Sud je
takođe ponovio da lice lišeno slobode ne treba da zbog načina sprovođenja kaznene mere bude
podvrgnuto mukama ili patnjama intenziteta koji prekoračuje neizbežan nivo teškoća koje
podrazumeva samo lišenje slobode.
142

Sud je primetio da je vlastima prema francuskom zakonu dozvoljeno da intervenišu u
slučajevima ozbiljno obolelih zatvorenika. Prema Zakonu od 15. juna 2000. godine zatvorenici
mogu biti uslovno otpušteni, ako im je potrebno lečenje. Dalje, prema Zakonu o pravima
obolelih od 4. marta 2002. godine, kazne zatvorenika mogu biti obustavljene, ako su kritično
oboleli ili pate od hroničnog stanja koje ne dozvoljava dalje lišenje slobode. Sud je stoga
primetio da je zdravlje zatvorenika činilac koji treba uzeti u obzir pri utvrđivanju načina na
koji će se zatvorska kazna odsluživati, kao i njene dužine. Međutim, on je prihvatio da, u
slučaju koji je pred njim, podnosiocu predstavke tokom vremenskog perioda o kome je reč nije
bio na raspolaganju nijedan pravni lek pošto nije ispunio uslove za uslovni otpust, a zakon
kojim se dozvoljava obustavljanje kazni u tom trenutku još nije stupio na snagu.
Po pitanju posledica daljeg lišenja slobode i uslova u kojima je podnosilac predstavke bio u
zatvoru, Sud je zaključio da, iako je njegovo zdravstveno stanje sve manje dopuštalo dalje
lišenje slobode kako je bolest napredovala, zatvorske vlasti nisu preduzele nikakve posebne
mere. Dalje, iako nije dokazano da je podnosilac predstavke držan u lancima tokom lečenja,
nije bilo sumnje da je bio vezivan lisicama tokom putovanja u bolnicu i iz nje. Imajući u vidu
njegovo zdravstveno stanje, činjenicu da je bio primljen u bolnicu, prirodu lečenja i slabost
podnosioca predstavke, Sud je smatrao da ta mera nije bila srazmerna bezbednosnoj opasnosti
koja je postojala. On je primetio da nije bilo ničega što bi ukazalo na to da je postojala
značajna opasnost da će on pobeći ili biti nasilan. Konačno, Sud je primetio da je
gorepomenuto postupanje u prevozu bilo protivno preporukama Evropskog komiteta za
sprečavanje mučenja u pogledu uslova u kojima se zatvorenici prevoze i medicinski ispituju.
Po mišljenju Suda, domaće vlasti nisu imale dovoljno obzira prema stanju podnosioca
predstavke. Dalje lišenje slobode, naročito od juna 2000. godine nadalje, vređalo je njegovo
dostojanstvo i uzrokovalo naročito jake tegobe koje su nanele patnje veće od onih koje su
neizbežne zbog zatvorske kazne i lečenja raka. Shodno tome, Sud je zaključio da je dalje
lišenje slobode podnosioca predstavke predstavljao nečovečno i ponižavajuće postupanje.
Član 41.
Sud je podnosiocu predstavke dodelio 15 000 € na ime nematerijalne štete.
3. Komentar
Važno je zapamtiti da je kazneni element zatvorske kazne lišavanje slobode i ograničavanje
slobode kretanja i da države imaju obavezu da poštuju sva druga prava jemčena Konvencijom
do stepena koji je u skladu sa sprovođenjem zatvorskog režima. Bilo kakva mešanja u ta prava
moraju biti srazmerna strogim zahtevima potreba režima.
Ovi slučajevi ilustruju tri aspekta prava zatvorenika:
Prvo pitanje, koje se javlja u slučaju Benzan protiv Hrvatske, jeste dužnost države da održi
životne uslove u zatvorskim ustanovama koji - kao minimum - osiguravaju da ne dolazi do
povreda člana 3. Konvencije (vidi, na primer slučajeve Peers protiv Grčke, 19. april 2001.,
broj 17. ovog Biltena; Dougouz protiv Grčke, 6. mart 2001., broj 16. ovog Biltena;
Kalashnikov protiv Ruske federacije, 15. jul 2002. godine, broj 32. ovog Biltena). Član 3.
143

Konvencije je apsolutan i ne može biti opravdanja za lišenje slobode lica u uslovima koji
predstavljaju povredu njegovih zahteva.
Evropskom konvencijom za sprečavanje mučenja uspostavljen je komitet nezavisnih
stručnjaka - Komitet za sprečavanje mučenja - čiji je zadatak da posećuje i nadzire sva mesta u
kojima se drže lica lišena slobode da bi se obezbedilo da ne dolazi do povreda člana 3.
Konvencije. Izveštaji Komiteta su poverljivi, ali je sada praksa država da ih objavljuju zajedno
sa svojim komentarima. Izveštaji se mogu naći na internet adresi www.cpt.coe.int. Sve države
članice Saveta Evrope su potpisnice ove Konvencije.
Uslovi u Državnom zatvoru Lepoglava koji su bili predmet ove žalbe opisani su od strane
Komiteta u izveštaju o Hrvatskoj iz 1998. godine (stavovi 54-80 i 171-176) kao "potpuno
neprihvatljivi" i Komitet je pre četiri godine predložio da se "hitno" preduzmu koraci radi
izvršenja neophodnog renoviranja. Hrvatska vlada je u slučaju Bezan protiv Hrvatske rešila
žalbu obavezavši se da će se neophodno renoviranje izvesti do kraja septembra 2003. godine.
Drugo pitanje, o kome se raspravlja u slučaju Ploski protiv Poljske, jeste dužnost države da
obezbedi da se porodični i privatni život zatvorenika održava u meri u kojoj je to moguće. To
znači obezbeđivanje porodičnih poseta i kontakata. Sva ograničenja moraju biti srazmerna.
Među faktorima koji će odrediti srazmernost neke mere je i pitanje da li su razmotrena druga
rešenja koja bi predstavljala manje mešanje i da li su dati valjani razlozi za njihovo odbijanje.
U slučaju Ploski protiv Poljske Sud je pridao značaj činjenici da izgleda da uopšte nije
razmatrana mogućnost da se obezbedi pratnja podnosiocu predstavke na sahrane roditelja i da
nisu izneti nikakvi razlozi zašto to nije učinjeno. Ovo je bilo naročito neprihvatljivo jer je ova
mogućnost izričito predočena u domaćem zakonu.
Treće pitanje je dužnost da se obezbedi poštovanje dostojanstva bolesnog lica, čak i kada je
osuđen zbog ozbiljnih krivičnih dela. U slučaju Mouisel protiv Francuske, Sud se takođe
pozvao i na izveštaje Komiteta za sprečavanje mučenja, koji je posmatrao režim za odvođenje
zatvorenika u bolnicu na snazi u zatvoru u vreme kad je podnosilac predstavke bio zatvoren i
Preporuke Saveta Evrope R (98) 7 za etičke i organizacione aspekte zdravstvene nege u
zatvorima i R (2000) 22 u pogledu unapređenja primene Evropskih pravila o društvenim
kaznama i merama (R (92) 16), koji ohrabruje države da usvoje pravila za ranije oslobađanje
određenih zatvorenika. Sva ova dokumenta se mogu pribaviti putem lokalne kancelarije
Saveta Evrope.
144

Postupanje prema zatvorenicima u zatvoru sa strogim obezbeđenjem
Presude u slučajevima
van der Ven protiv Holandije i Lorsé i drugi protiv Holandije
4. februar 2003.
(predstavke brojevi 50901/99 i 52750/99)
1. Činjenično stanje
Podnosioci predstavke, svi državljani Holandije, su: g. van der Ven, rođen 1949. godine, g.
Lorsé, rođen 1945., njegova supruga, njihovo troje dece i njegovo četvoro druge dece, rođene
u prethodnim vezama.
Slučajevi se odnose na postupanje prema g. van der Ven-u i g. Lorsé-u tokom boravka u
zatvorima sa strogim obezbeđenjem u Holandiji. G. van der Ven je pritvoren 11. septembra
1995., a 29. oktobra 1997. godine je prebačen u zatvor sa strogim obezbeđenjem. G. Lorsé je
priveden 24. jula 1994. i zatim smešten u pritvor do suđenja. On je 27. septembra premešten u
privremeni pritvor sa strogim obezbeđenjem, a od 30. juna 1998. godine u zatvor sa strogim
obezbeđenjem.
Podnosioci predstavke su se žalili na zatvorski režim. Između ostalog, posete su obično bile
omogućavane samo u prostoriji sa staklenim pregradama. Posete supružnika, roditelja i dece u
prostorijama bez pregrada ("otvorene posete") bile su odobrene samo jednom mesečno, a
jedini dozvoljen fizički kontakt je bilo rukovanje na početku i na kraju posete. Takođe,
zatvorenici su pregledani do gole kože pre otvorenih poseta i pre poseta bolnici, frizerima ili
zubarima, kao i rutinski jednom nedeljno, uz pregled telesnih duplji, čak i ako prethodne
nedelje nisu imali kontakt sa spoljnim svetom. Podnosioci predstavke su tvrdili da je ovaj
režim imao negativne posledice na njihovu psihičku stabilnost, što je potvrđeno i
psihijatrijskim izveštajima.
Krivični postupak protiv g. van der Ven-a na osnovu optužbi koje su uključivale ubistvo,
ubistvo bez predumišljaja/nanošenje teških telesnih povreda, silovanje i krivična dela u vezi sa
drogom, okončan je 26. marta 2002. godine. On je osuđen na 15 godina zatvora. G. Lorsé je
osuđen zbog krivičnih dela u vezi sa drogom i posedovanjem nelegalnog oružja na 15 godina
zatvora i novčanu kaznu. Takođe je osuđen u Belgiji na šest godina zatvora zbog krivičnih
dela u vezi sa drogom, ali taj postupak još nije okončan.
2. Odluka Suda
Podnosioci predstavke su tvrdili da je režim kojem su oni (ili njihov suprug/otac) bili
podvrgnuti u zatvoru sa strogim obezbeđenjem predstavljao povredu članova 3. i 8. Evropske
konvencije. Podnosioci predstavke u slučaju g. Lorsé i drugi protiv Holandije su se pozvali i
na član 13. Konvencije.
145

Član 3.
Podnosioci predstavke su bili smešteni u zatvor sa strogim obezbeđenjem, jer su domaći
sudovi smatrali vrlo verovatnim njihov pokušaj bekstva iz zatvora sa manje strogim režimom,
u kom slučaju bi predstavljali neprihvatljivu opasnost po društvo zbog mogućnosti ponovnog
činjenja ozbiljnih nasilnih krivičnih dela. Imajući u vidu veoma ozbiljna krivična dela za koja
su podnosioci predstavke bili optuženi i zatim osuđeni, Evropski sud je prihvatio ovu procenu.
Sud je obratio pažnju na psihijatrijske izveštaje koje su podneli podnosioci predstavke i
izveštaj Komiteta za sprečavanje mučenja, objavljen nakon posete inspektora zatvorskom
kompleksu o kome je reč u novembru 1997. godine, u kome je zaključeno da se "može
smatrati da režim primenjen u privremenom i stalnom zatvoru sa strogim obezbeđenjem
predstavlja nečovečno postupanje. Podvrgavanje zatvorenika koji se smatraju za opasne
takvom režimu može ih učiniti još opasnijim". Sud se složio sa mišljenjem da je situacija u
ovim zatvorima problematična i zabrinjavajuća, naročito kada su zatvorenici podvrgnuti ovom
režimu u dužim vremenskim periodima.
Evropski sud je bio pod utiskom činjenice da su podnosioci predstavke bili podvrgavani
nedeljnim pregledima do gole kože uz sve druge stroge bezbednosne mere u zatvoru. U svetlu
činjenice da su domaće vlasti bile svesne da podnosioci predstavke imaju ozbiljne psihičke
probleme zbog takvog režima, i imajući u vidu da tokom boravka podnosilaca predstavke u
zatvoru sa strogim obezbeđenjim pri pregledima ni jednom nije nađeno bilo šta nepoželjno,
Sud je bio mišljenja da je sistematsko pregledanje podnosilaca predstavke do gole kože
zahtevalo više opravdanja nego što je iznela vlada. U situaciji u kojoj su podnosioci
predstavke već bili podvrgnuti velikom broju kontrolnih mera i u nedostatku ubedljivih
bezbednosnih potreba, praksa nedeljnog pregledanja do gole kože primenjivana u vremenskom
periodu od oko tri i po godine (u slučaju g. van der Ven-a) i više od šest godina (u slučaju g.
Lorsé-a) ugrožavala je ljudsko dostojanstvo, i neizbežno je uzrokovala osećanja patnje i manje
vrednosti koje ih je ponizilo. Prema tome, Sud je zaključio da je spoj rutinskih pregleda do
gole kože sa drugim strogim bezbednosnim merama u zatvoru sa maksimalnim obezbeđenjem
predstavljao nečovečno ili ponižavajuće postupanje i povredu člana 3. Konvencije u pogledu
g. van der Ven-a i g. Lorsé-a.
Iako je Sud prihvatio da su uslovi pod kojima su se odvijale posete drugih podnosilaca
predstavke g. Lorsé-u morale dovesti do emocionalne uznemirenosti, smatrao je da okolnosti
na koje se žalilo nisu dostigle prag nečovečnog ili ponižavajućeg postupanja u okviru značenja
člana 3. Konvencije i da stoga nije došlo do povrede tog člana u pogledu drugih podnosilaca
predstavke.
Član 8.
Utvrdivši da ograničenja prava podnosilaca predstavke na poštovanje privatnog i porodičnog
života nisu prekoračila ono što je neophodno u demokratskom društvu radi postizanja
opravdanih ciljeva kojima se težilo, Sud je zaključio da ni u jednom slučaju nije došlo do
povrede člana 8. Konvencije.
146

Član 13. (samo u slučaju g. Lorsé i drugi protiv Holandije)
Sud je primetio da je odluka da se g. Lorsé smesti u zatvor sa strogim obezbeđenjem bila
preispitivana svakih šest meseci i da je on imao mogućnost žalbe Apelacionom odboru na
odluku za produžavanje pritvora. Uz to, podnosioci predstavke su mogli da pokrenu postupak
radi donošenja odluke u pogledu saglasnosti samog režima sa članom 3. Konvencije. Sud je
smatrao da su gore navedeni postupci posmatrani zajedno pružali podnosiocima predstavke
delotvoran pravni lek. Prema tome, nije došlo do povrede člana 13. Konvencije.
Član 41.
Evropski sud za ljudska prava je g. van der Ven-u dodelio 3000 eura (€) i g. Lorsé-u 453,78€
na ime nematerijalne štete. Sud je g. Lorsé-u takođe dodelio 2195€ na ime troškova postupka.
3. Komentar
U ovom Biltenu je izveštavano o više slučajeva povreda Konvencije u zatvorima. Neki su se
ticali loših uslova u zatvoru (Dougoz protiv Grčke, 6. mart 2001., broj 16. Biltena; Peers
protiv Grčke, 10. april 2001., broj 17.; Kalashnikov protiv Ruske federacije, 15. jul 2002., broj
32.; Benzan protiv Hrvatske, 8. novembar 2002., broj 36.). Drugi su se odnosili na ograničenja
drugih prava po Konvenciji (Iwanczuk protiv Poljske, 15. novembar 2001., broj 24.; Ploski
protiv Poljske, 12. novembar 2002.; broj 36.; Mouisel protiv Francuske, 14. novembar 2002.,
broj 36.).
Ove dve žalbe se odnose na drugo pitanje, naime izuzetno surov režim nametnut u Holandiji
maloj grupi zatvorenika u zatvoru sa strogim obezbeđenjem. U presudama Evropskog suda u
oba slučaja je data značajna težina izveštajima i preporukama Evropskog komiteta za
sprečavanje mučenja. Sud je prihvatio procenu države o neophodnosti izuzetno strogog
režima, naročito zato što su podnosioci predstavke imali mogućnost da režim ospore pred
domaćim sudovima. On je smatrao neprihvatljivim rutinsko sprovođenje pregleda do gole
kože, uključujući i pretrage intimnih delova tela, pri čemu vlasti nisu u svakoj prilici
razmatrale da li to okolnosti zaista zahtevaju. Sud je naglasio (stav 51. presude) da član 3.
Konvencije zahteva lišavanje slobode lica u uslovima u skladu sa ljudskim dostojanstvom. Pri
sprovođenju bezbednosnih mera ova lica ne treba da budu podvrgnuta mukama ili tegobama
intenziteta koji prekoračuje neizbežni stepen patnje nerazdvojiv od pritvora; i, imajući u vidu
posebne uslove u zatvoru, njihovo zdravlje i blagostanje treba da budu odgovarajuće zaštićeni.
Sud je u ranijoj praksi prihvatio da pregledi do gole kože i pretrage intimnih delova nisu ipso
facto povreda Konvencije (Valasinas protiv Litvanije, 24. jul 2001.) pod uslovom da se pokaže
njihova neophodnost iz razloga bezbednosti.
147

Presuda u slučaju
Öcalan protiv Turske
12. mart 2003.
(predstavka broj 46221/99)
1. Činjenično stanje
Abdullah Öcalan, turski državljanin rođen 1949. godine i bivši vođa Kurdistanske radničke
partije (PKK), trenutno je u zatvoru Ímrali u Turskoj.
Turski sudovi su u vreme događaja koji su u pitanju, izdali sedam naloga za hapšenje g.
Öcalan-a i Interpol je raspisao “crvenu” poternicu. On je optužen za osnivanje oružane bande
radi narušavanja integriteta turske države i podsticanja terorističkih dela, koja imaju za
posledicu gubitak života.
On je 9. oktobra 1998. godine proteran iz Sirije, gde je živeo mnogo godina. Odatle je otišao u
Grčku, Rusiju, Italiju i zatim opet u Rusiju i Grčku pre nego što je došao u Keniju gde je uveče
15. februara 1999. godine pod spornim okolnostima ukrcan u avion na aerodromu u Najrobiju
i uhapšen od strane turskih vlasti. Zatim su odleteli u Tursku, a g. Öcalan je tokom većeg dela
leta imao povezane oči.
Po dolasku u Tursku mu je preko glave stavljena kapuljača dok je odvođen u zatvor Ímrali,
gde je zadržan u policijskom pritvoru od 16. do 23. februara 1999. godine i ispitivan od strane
pripadnika snaga bezbednosti. Tokom tog perioda nije imao pravnu pomoć i dao je više
samooptužujućih izjava koje su doprinele kasnijoj osudi. Snage bezbednosti su sprečile
njegovog pravnog zastupnika u Turskoj da doputuje da ga poseti. Takođe, 16 drugih pravnih
zastupnika nisu dobili dozvolu da ga posete 23. februara 1999. godine.
Podnosilac predstavke je 23. februara 1999. godine izveden pred Sud za državnu bezbednost u
Ankari, koji je naložio pritvor do suđenja. Prva poseta pravnih zastupnika je ograničena na 20
minuta, a pripadnici snaga bezbednosti i sudija su bili prisutni u istoj sobi. Kasniji sastanci
između podnosioca predstavke i njegovih pravnih zastupnika odvijali su se u prostorijama gde
su ih mogli čuti pripadnici snaga bezbednosti. Nakon prve dve posete, kontakt podnosioca
predstavke sa pravnim zastupnicima ograničen je na dve jednosatne posete nedeljno.
Zatvorske vlasti pravnim zastupnicima nisu dozvolile da podnosiocu predstavke obezbede
kopije dokumenata iz spisa slučaja, osim optužnice. Do ročišta 2. juna 1999. godine Sud za
državnu bezbednost podnosiocu predstavke nije dao dozvolu da pod nadzorom dva pisara vidi
spise slučaja, a njegovim pravnim zastupnicima da mu obezbede kopije određenih
dokumenata.
U optužnici podignutoj 24. aprila 1999. godine javni tužilac Suda za državnu bezbednost
Ankare optužio je podnosioca predstavke za izvršenje dela sa namerom da pokrene odvajanje
dela turske teritorije, i za stvaranje i vođstvo oružane bande sa tim ciljem. Javni tužilac je
tražio od suda da podnosioca predstavke osudi na smrt prema članu 125. Krivičnog zakonika.
Podnosilac predstavke je 29. juna 1999. godine proglašen krivim po optužnici i osuđen na smrt
shodno članu 125. Kasacioni sud je potvrdio presudu.
148

Evropski sud za ljudska prava je 30. novembra 1999. godine, primenjujući pravilo 39. Pravila
suda (privremene mere), zahtevao od turskih vlasti "da preduzmu sve neophodne korake da
obezbede da se smrtna kazna ne izvrši da bi se Sudu omogućilo da delotvorno nastavi sa
ispitivanjem prihvatljivosti i predmeta žalbe podnosioca predstavke prema Konvenciji".
U oktobru 2001. godine član 38. turskog Ustava je izmenjen, čime je ukinuta smrtna kazna,
osim u slučaju rata i neposredne ratne opasnosti ili za dela terorizma. Prema Zakonu 4771.,
objavljenom 9. avgusta 2002., turski Savet je odlučio da ukine smrtnu kaznu u vreme mira.
Sud za državnu bezbednost Ankare je 3. oktobra 2002. preinačio osudu podnosioca
predstavke, i umesto smrtne kazne izrekao mu je kaznu doživotne robije.
Ustavni sud je 27. decembra 2002. godine odbio zahtev da se poništi odredba o ukidanju
smrtne kazne u vreme mira za lica osuđena za krivična dela terorizma. Dva sindikata, koja su
učestvovala u krivičnom postupku, uložila su 9. oktobra 2002. godine žalbu zbog povrede
materijalnog prava na odluku da se smrtna kazna g. Öcalan-a preinači u doživotnu robiju.
Ovaj postupak još traje.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio:
- da je izricanje i/ili izvršenje smrtne kazne bilo ili bi bilo povreda članova 2., 3. i 14.; i da su
uslovi u kojima je transportovan iz Kenije u Tursku i zatvoren na ostrvu Ímrali predstavljali
nečovečno postupanje i povredu člana 3. Konvencije;
- da je nezakonito lišen slobode; da nije odmah izveden pred sudiju; da nije imao mogućnosti
da pokrene postupak radi osporavanja zakonitosti pritvora, što je predstavljalo povredu člana
5. stavovi 1., 3. i 4.;
- da nije imao pravično suđenje jer mu nije sudio nezavisan i nepristrasan sud, imajući u vidu
prisustvo vojnog sudije u veću Suda za državnu bezbednost; i da pravnim zastupnicima nije
omogućen dovoljan pristup spisima slučaja radi pripreme odbrane na odgovarajući način, što
je predstavljalo povredu člana 6. stav 1.;
- da su pravni zastupnici u Amsterdamu bili sprečeni da kontaktiraju sa njim nakon hapšenja
i/ili da turska vlada nije odgovorila na zahtev Evropskog suda za ljudska prava da im obezbedi
podatke, što je predstavljalo povredu člana 34.
On se takođe pozvao na članove 7., 8., 9., 10., 13., 14. i 18. Konvencije.
Član 5.
a) član 5. stav 4. Konvencije (pravo da sud hitno ispita zakonitost pritvora)
Sud je primetio da, uprkos izmeni turskog Zakonika o krivičnom postupku iz 1997. godine,
kojom je jasno uspostavljeno pravo da se pred sudom ospore odluke o zadržavanju
osumnjičenih u policijskom pritvoru, vlada nije iznela nijedan primer sudske odluke kojom je
nalog javnog tužioca u Sudu za državnu bezbednost da se osumnjičeni zadrži u policijskom
pritvoru poništen pre isteka četvrtog dana (zakonski maksimalan vremenski period na koji
javni tužilac može naložiti zadržavanje optuženih). Sud je smatrao da su u svakom slučaju
posebne okolnosti slučaja, naročito činjenica da je g. Öcalan držan u izolaciji i da je policija
ometala kontakte sa pravnim zastupnicima, učinili nemogućim da podnosilac predstavke
delotvorno pribegne ovom pravnom leku. Sud je zaključio da je stoga došlo do povrede te
odredbe.
149

) član 5. stav 1. (zabrana nezakonitog lišavanja slobode)
Sud je zaključio da su hapšenje i pritvor podnosioca predstavke bili u saglasnosti sa nalozima
turskih sudova "radi njegovog privođenja pred nadležnu sudsku vlast zbog opravdane sumnje
da je izvršio krivično delo" u okviru značenja člana 5. stav 1. (c) Konvencije. Štaviše, nije
dokazano van razumne sumnje da je operacija koju su u ovom slučaju izveli delom turske i
delom kenijske vlasti predstavljala povredu suverenosti Kenije od strane Turske i shodno
tome, međunarodnog prava. Sledi da su hapšenje i pritvor podnosioca predstavke bili u skladu
sa "zakonom propisanim postupkom" za potrebe člana 5. stav 1. Konvencije. Shodno tome,
nije došlo do povrede te odredbe.
c) član 5. stav 3. (pravo da se odmah bude izveden pred sudiju)
Evropski sud je primetio da je ukupni period koji je podnosilac predstavke proveo u
policijskom pritvoru pre nego što je izveden pred sudiju iznosio najmanje sedam dana. On nije
mogao da prihvati da je bilo neophodno da podnosilac predstavke bude pritvoren toliko dugo
pre nego što je izveden pred sudiju. Shodno tome je došlo do povrede člana 5 stav 3.
Konvencije.
Član 6.
a) da li je Sud za državnu bezbednost Ankare, koji je osudio podnosioca predstavke, bio
nezavisan i nepristrasan
Sud je u ranijim presudama zaključio da određeni aspekti položaja vojnih sudija koji zasedaju
u Sudovima za državnu bezbednost stvaraju sumnju u pogledu nezavisnosti i nepristrasnosti
sudova o kojima je reč. Sud je zaključio da Sud za državnu bezbednost Ankare, koji je osudio
podnosioca predstavke, nije bio nezavisan i nepristrasan sud u okviru značenja člana 6. stav 1.
Konvencije i da je došlo do povrede te odredbe.
b) da li je postupak pred Sudom za državnu bezbednost bio pravičan
Sud je primetio da podnosilac predstavke nije imao pomoć pravnih zastupnika dok je ispitivan
u policijskom pritvoru, da nije bio u mogućnosti da sa njima razgovara bez prisustva treće
strane i da nije bio u stanju da dobije direktan pristup spisima slučaja do veoma odmakle faze
postupka. Dalje, nametnuta su ograničenja na broj i dužinu poseta pravnih zastupnika i nije im
obezbeđen odgovarajući pristup spisima slučaja do kasne faze postupka.
Ukupno dejstvo ovih poteškoća ograničilo je prava odbrane u toj meri da je povređeno načelo
pravičnog suđenja, garantovano u članu 6. Stoga je došlo do povrede člana 6. stav 1., uzetog
zajedno sa članom 6. stav 3. (b) i (c).
Članovi 2., 3. i 14. (smrtna kazna)
a) u pogledu izvršenja smrtne kazne
Sud je smatrao da je pretnja izvršenja smrtne kazne bila delotvorno uklonjena. Nije se više
moglo reći da postoji stvarna osnova za strahovanje da će podnosilac predstavke biti pogubljen
i pored žalbe sindikata čije je rešavanje bilo u toku. U tim okolnostima, žalbe podnosioca
predstavke po članovima 2., 3.i 14. zasnovane na izvršenju smrtne kazne su odbačene.
b) u pogledu izricanja smrtne kazne
Ostaje da se utvrdi da li je izricanje smrtne kazne samo po sebi predstavljalo povredu
Konvencije.
150

(i) član 2.
Sud je odmah zaključio da po ovoj tački nije pokrenuto odvojeno pitanje u pogledu člana 2. i
smatrao je da pitanje treba ispitati po članu 3.
(ii) član 3. posmatran u odnosu na član 2.
a) pravni značaj prakse država ugovornica u pogledu smrtne kazne
Sud je ponovio da Konvencija treba da se posmatra kao celina i da član 3. treba tumačiti u
skladu sa odredbama člana 2. Ako treba smatrati da član 2. dozvoljava smrtnu kaznu, i pored
gotovo opšteg ukidanja smrtne kazne u Evropi, član 3. ne može biti tumačen kao da zabranjuje
smrtnu kaznu pošto bi to poništilo jasan tekst člana 2. stav 1. Prema tome, Sud je prvo morao
da razmotri tvrdnju podnosioca predstavke da je kroz praksu država ugovornica na ovom polju
postignuta saglasnost da se ukine izuzetak predviđen u drugoj rečenici člana 2. stav 1., kojom
se izričito dozvoljava smrtna kazna pod određenim uslovima. Nakon ispitivanja tvrdnji u
korist ovog stava, međutim, Sud je zaključio da nije neophodno da donosi konačan zaključak
po ovom pitanju, pošto bi u svakom slučaju bilo protivno Konvenciji izvršiti smrtnu kaznu
nakon nepravičnog suđenja, čak i ako član 2. treba tumačiti kao da još dozvoljava smrtnu
kaznu.
b) nepravičan postupak i smrtna kazna
Čak i ako je smrtna kazna još dopustiva po članu 2. Konvencije, proizvoljno lišenje života
izvršenjem smrtne kazne bi bilo zabranjeno. Ovo potiče iz zahteva da "je pravo na život svake
osobe zaštićeno zakonom". Proizvoljno delovanje ne može biti zakonito po Konvenciji.
Takođe, iz zahteva člana 2. stav 1. sledi da lišenje života mora biti u skladu sa "izvršenjem
presude suda", da "sud" koji dosuđuje kaznu mora biti nezavisan i nepristrasan u okviru
značenja sudske prakse Suda i da u krivičnom postupku i u prvostepenom postupku i u
postupku po žalbi moraju biti poštovani najstrožiji standardi pravičnosti. Pošto je izvršenje
smrtne kazne nepovratno, može biti sprovedeno samo putem primene takvih standarda da bi se
izbeglo proizvoljno i nezakonito lišenje života.
Sud je zatim morao da ispita posledice po članu 3. Konvencije u pogledu izricanja smrtne
kazne. Po mišljenju Suda, izreći smrtnu kaznu licu nakon nepravičnog suđenja znači
podvrgnuti to lice neopravdanom strahu da će biti pogubljeno. Strah i nesigurnost u pogledu
budućnosti koje stvara smrtna kazna, u okolnostima u kojima postoji stvarna mogućnost da će
kazna biti izvršena, kao što je slučaj u pogledu podnosioca predstravke imajući u vidu visoki
profil i činjenicu da je bio osuđen za najteža krivična dela, mora dovesti do značajnog stepena
duševnih muka. Takve patnje ne mogu biti posmatrane odvojeno od nepravičnosti postupka
koji je doveo do osude. Imajući u vidu da se u državama ugovornicama ukida smrtna kazna, za
koju se smatra da nema opravdano mesto u demokratskom društvu, njeno izricanje u takvim
okolnostima mora samo po sebi da se smatra za oblik nečovečnog postupanja. Izricanje smrtne
kazne podnosiocu predstavke nakon nepravičnog postupka je stoga predstavljalo nečovečno
postupanje i povredu člana 3.
Član 3. (uslovi pritvora)
a) uslovi u kojima je podnosilac predstavke prebačen iz Kenije u Tursku
Sud je bio mišljenja da nije dokazano "van svake razumne sumnje" da su hapšenje podnosioca
predstavke i uslovi u kojima je prebačen iz Kenije u Tursku prekoračili uobičajeni stepen
151

poniženja sadržanog u svakom hapšenju i pritvoru ili da su dostigli minimalni nivo surovosti
koji se zahteva za primenu člana 3. Konvencije. Prema tome, nije došlo do povrede ove
odredbe po tom pitanju.
b) uslovi pritvora na ostrvu Ímrali
Sud je zaključio da opšti uslovi u kojima je podnosilac predstavke bio pritvoren u zatvoru
Ímrali nisu dostigli nivo surovosti neophodan da predstavljaju nečovečno ili ponižavajuće
postupanje u okviru značenja člana 3. Konvencije. Stoga nije došlo do povrede ove odredbe po
tom pitanju.
Član 34. (pravo na pojedinačnu predstavku)
U pogledu nemogućnosti podnosioca predstavke da komunicira sa svojim pravnim
zastupnicima u Amsterdamu nakon hapšenja, nije bilo ničega što bi ukazalo na to da je vršenje
prava podnosioca predstavke na pojedinačnu predstavku bilo ometeno u nekom značajnom
stepenu. Štaviše, Sud je zaključio, nezavisno od svog mišljenja o obaveznosti privremenih
mera po Pravilu 39., da u posebnim okolnostima slučaja odbijanje turske vlade da obezbedi
određene podatke nije predstavljalo povredu prava podnosioca predstavke na pojedinačnu
predstavku.
Ostale žalbe
Konačno, Sud je smatrao da nije neophodno odvojeno ispitivanje žalbi po članovima 7., 8., 9.,
10., 13., 14. i 18.
Član 41.
Sud je smatrao da je svaka materijalna ili nematerijalna šteta koju je podnosilac predstavke
mogao da pretrpi bila na zadovoljavajući način nadoknađena utvrđivanjem povrede članova 3.,
5. i 6. Konvencije. U pogledu troškova postupka, Sud je smatrao da je razumno da podnosiocu
predstavke dodeli ukupno 100 000 eura (€) u pogledu svih zahteva koje su podneli njegovi
pravni zastupnici.
3. Komentar
Sud je u ovom izuzetnom slučaju doneo 17 odvojenih zaključaka. Nedostatak prostora nas
sprečava da komentarišemo svaki, tako da smo odabrali najvažnije i najrelevantnije za zemlje
u kojima se ovaj Bilten objavljuje.
Sud je zaključio da je Turska odgovorna za svoje delovanje u potpunosti van teritorije Saveta
Evrope. Ovaj zaključak se može porediti sa pristupom usvojenim u slučajevima Banković i
drugi protiv Belgije i 16 drugih država ugovornica, odluka o prihvatljivosti od 19. decembra
2001. (broj 25. ovog Biltena) i Iliascu i drugi protiv Moldavije i Ruske federacije, odluka o
prihvatljivosti od 4. jula 2001. (broj 21. ovog Biltena), u kojima je Sud imao stav, između
ostalog, da Konvencija treba da se primenjuje samo na dela koja su izvršena na teritorijama
koje prima facie spadaju u okvir zaštite Konvencije.
152

Sud nije utvrdio povredu člana 5. stav 1. Konvencije u načinu na koji su turske vlasti u
saradnji sa kenijskim vlastima otele podnosioca predstavke od grčkih pratilaca na putu da
napusti teritoriju Kenije. U direktnoj suprotnosti sa svojim zaključkom u ranijem slučaju
Bozano, od 18. decembra 1986. godine, on je zaključio da prikriveno izručenje nije
predstavljalo povredu člana 5. Konvencije. Pošto Kenija nije država ugovornica Evropske
konvencije, Sud nije bio pozvan da odlučuje o saglasnosti delovanja kenijskih vlasti sa
normama Konvencije. Da se takav događaj odigrao u državi Saveta Evrope zaključak da nije
došlo do povrede od strane Turske u slučaju Öcalan ne bi značio da je država Saveta Evrope
koja je delala kao kenijske vlasti poštovala svoje obaveze prema Konvenciji. Sud je ranije
jasno istakao da država koja izručuje lica drugoj državi (bila ona strana ugovornica Evropske
konvencije ili ne) snosi prima facie odgovornost pred Evropskim sudom za predvidljive
posledice tog postupka.
Sud je dalje utvrdio povrede člana 5. stavovi 3. i 4., člana 6. stav. 1 i člana 3. Propust da se
obezbedi delotovorno sudsko ispitivanje zakonitosti pritvora zajedno sa početnim odbijanjem
da se podnosiocu predstavke dozvole sastanci sa pravnim zastupnikom učinili su da celi
postupak ne bude u skladu sa normama Konvencije. Zaključak da izricanje smrtne kazne
nakon nepravičnog suđenja predstavlja povredu člana 3. biće bez sumnje dalje razmatran u
mnogim budućim slučajevima. Ostaje da se vidi da li će Sud u budućnosti imati isti pristup
nepravičnim suđenjima koja za posledicu imaju duge zatvorske kazne.
153

Lica osuđena na smrt podvrgnuta nečovečnom i ponižavajućem postupanju
Presude u slučajevima
Poltoratskiy, Kuznetsov, Nazarenko, Dankevich, Aliev i Khokhlich protiv
Ukrajine
29. april 2003.
(predstavke broj 38812/97, 39042/97, 39483/98, 40679/98, 41220/98, 41707/98)
1. Činjenično stanje
Podnosioci predstavke su Borislav Yevgen Poltoratskiy (rođen 1976.), Mikhail Sergeyevich
Kuznetsov (rođen 1976.), Igor Nikolayevich Nazarenko (rođen 1969.), Yuriy Oleksandr
Dankevich (rođen 1967.), Pakhrudin Mukhtarovich Aliev (rođen 1968.) i Mykola Khokhlich
(rođen 1976.). Osim g. Aliev-a i g. Khokhlich-a, koji su avarskog (kavkaskog), odnosno
poljskog porekla, svi su ukrajinski državljani. Svi podnosici predstavke su u različitim
zatvorima u Ukrajini.
G. Aliev je osuđen za zaveru i izvršenje dela organizovanog kriminala i po više tačaka za
pomaganje i podsticanje ubistva i pokušaja ubistva. Drugi podnosioci predstavke su osuđeni
zbog ubistva. Svi su osuđeni na smrt. Predsednik Ukrajine je 11. marta 1997. proglasio
odlaganje izvršenja presuda, a 22. februara 2000. godine je ukinuta smrtna kazna. Smrtne
kazne podnosilaca predstavke su shodno tome juna 2000. godine preinačene u doživotne
zatvorske kazne.
2. Odluka Suda
Podnosioci predstavke su se žalili da su uslovi u kojima su bili podvrgnuti čekanju na
izvršenje smrtne kazne predstavljali nečovečno i ponižavajuće postupanje protivno članu 3.
Evropske konvencije. Oni su se takođe žalili na povrede člana 8. Konvencije. G. Poltoratskiy i
g. Kuznetsov su se žalili na povredu člana 9. jer su bili lišeni poseta sveštenika. G. Khokhlich i.
g. Dankevich su tvrdili, prema članu 13. Konvencije, da nisu imali na raspolaganju
delotovoran pravni lek u pogledu svojih žalbi prema Konvenciji.
Član 3.
Nakon ispitivanja tvrdnji o fizičkim napadima u zatvoru i dokaza koje je podneo svaki
podnosilac predstavke, Sud je bio mišljenja da nije van razumne sumnje utvrđeno da je prema
podnosiocima predstavke loše postupano i stoga je zaključio da nije došlo do povrede člana 3.
Konvencije u tom pogledu.
G. Poltoratskiy i g. Kuznetsov su izneli dokazive žalbe na loše postupanje od strane zatvorskih
službenika. Sud je smatrao da su istrage ovih žalbi bile površne i da nisu odrazile ozbiljan
napor da se otkrije šta se zaista događalo u zatvoru u septembru 1998. godine i prema tome
zaključio da je došlo do povrede člana 3. Konvencije u ovom pogledu.
154

Uslovi u zatvoru do izvršenja smrtne kazne
U slučaju Nazarenko, Sud je primio k znanju zahtev pravnog zastupnika podnosioca
predstavke da obustavi razmatranje njegove predstavke pošto su njegove žalbe razrešene
poboljšanjem uslova u zatvoru. Međutim, Sud je primetio da predstavka postavlja ozbiljna
pitanja opšte prirode od uticaja na primenu člana 3. Konvencije u vezi sa uslovima u zatvoru
do izvršenja smrtne kazne u Ukrajini. On je smatrao da poštovanje ljudskih prava kako je
definisano u Konvenciji zahteva dalje ispitivanje predstavke.
Sud je bio nadležan samo za ispitivanje predstavki u pogledu vremenskog perioda nakon 11.
septembra 1997. godine kada je Kovencija stupila na snagu u Ukrajini, ali je mogao da uzme u
obzir ukupni period boravka podnosilaca predstavke u zatvoru pri proceni pretrpljenih
posledica. Sud je izjavio da su podnosioci predstavke bili osuđeni na smrt dok u junu 2000.
godine njihove kazne nisu preinačene u doživotnu robiju. Dok smrtna kazna nije zvanično
ukinuta u februaru 2000. godine, podnosioci predstavke su sigurno trpeli strah i nesigurnost u
pogledu budućnosti, iako je opasnost od izvršenja kazne protekom vremena bila sve manja.
Od posebnog značaja za Sud je činjenica da su podnosioci predstavke bar do maja 1998.
godine bili zatvoreni 24 sata dnevno u ograničenom prostoru bez prirodnog svetla. Nije im bio
omogućen izlazak na otvoreno, i malo ili nikakve aktivnosti i kontakt sa ljudima. Iako nema
dokaza o nameri da se podnosioci predstavke ponize, ovakvi uslovi su sigurno nanosili
značajnu psihičku patnju, umanjujući njihovo ljudsko dostojanstvo. Dok situacija nije
popravljena u maju 1998. godine, oni su u zatvoru već proveli od 12 do 30 meseci. Sud je uzeo
u obzir socio-ekonomske probleme Ukrajine i teškoće zatvorskih vlasti u tim uslovima pri
primeni novih zakona i pravila. Međutim, nedostatak sredstava ne može u načelu opravdati
uslove toliko loše da predstavljaju nečovečno i ponižavajuće postupanje, i Sud je stoga
zaključio da je u tom pogledu došlo do povrede člana 3. Evropske konvencije.
Član 8.
Žalbe podnosilaca predstavke po ovoj tački su se uglavnom odnosile na ograničene posete i
prepisku sa rođacima; ograničenje dozvoljenog broja paketa sa hranom, odećom i sredstvima
za higijenu; i nedostatak kontakta sa spoljnim svetom putem TV-a ili radija.
Period od 11. septembra 1997. do 11. jula 1999. godine
Ograničenja su predstavljala mešanje javnih vlasti u vršenje prava podnosilaca predstavke na
poštovanje privatnog života i prepiske. Takvo mešanje je moralo da bude u skladu sa
zakonom, da teži opravdanom cilju i da bude neophodno u demokratskom društvu radi
postizanja tog cilja. Da bi ispunio prvi od ovih uslova, zakon je morao da bude dostupan
licima kojih se tiče, tako da su u stanju da predvide njegove posledice. Međutim, boravak u
zatvoru do izvršenja smrtne kazne je bio regulisan Naredbom, koja je bila interni, neobjavljeni
dokument nedostupan javnosti. Ta Naredba je zamenjena Privremenim odredbama, kojima se
proširuju prava zatvorenika osuđenih na smrt, a koje su stupile na snagu 11. jula 1999. godine
i bile dostupne javnosti. Međutim, one nisu primenljive na žalbe podnosilaca predstavke u
pogledu vremenskog perioda pre jula 1999. godine. Mešanje stoga nije bilo u skladu sa
zakonom i došlo je do povrede člana 8. Konvencije.
Period nakon 11. jula 1999. godine
Sud je smatrao da su prava osuđenika na smrt nakon ovog datuma bila u skladu sa zahtevima
člana 8. Konvencije.
155

Član 9.
G. Poltoratskiy i g. Kuznetsov su se žalili da im nisu bile dozvoljene posete sveštenika i da
nisu mogli da učestvuju u nedeljnom vršenju verske službe, što je bilo dozvoljeno drugim
zatvorenicima. Sud je zaključio da mešanje nije bilo u skladu sa zakonom pošto Naredba nije
zakon prema članu 9. stav 2. Konvencije i da je stoga je došlo do njegove povrede.
Član 13.
Sud je zaključio da je došlo do povrede ove odredbe u slučaju g. Dankevich-a.
Član 41.
Evropski sud je svakom podnosiocu predstavke dodelio 2000€ na ime nematerijalne štete, a u
slučajevima Poltoratskiy i g. Kuznetsov 1000€ na ime troškova postupka.
3. Komentar
Ovo su najnoviji u nizu slučajeva u kojima je Sud utvrdio da loši uslovi u zatvoru
predstavljaju povredu člana 3. Konvencije. U slučaju ovih šest podnosilaca predstavke, Sud je
naročito naglasio činjenicu da su bili osuđeni na smrt. On je izjavio da su današnji stavovi
država članica po pitanju smrtne kazne relevantni za procenu da li je prekoračen prihvatljiv
nivo patnje. Primena smrtne kazne u Ukrajini, Sud je primetio, bila je predmet snažnih i
stalnih kritika od strane Parlamentarne skupštine Saveta Evrope. Ovo je jedan od činilaca koji
su doveli Sud do zaključka da je došlo do povrede člana 3. u ovim slučajevima.
U slučaju Nazarenko protiv Ukrajine, podnosilac predstavke je tvrdio da su uslovi u zatvoru
značajno poboljšani nakon što je podneo predstavku Evropskom sudu. On je stoga smatrao da
su pitanja razrešena i zahtevao je od Suda da obustavi ispitivanje predstavke. Sud je, međutim,
smatrao da poštovanje ljudskih prava kako je definisano u Konvenciji zahteva dalje ispitivanje
žalbe. Evropska komisija je donela sličnu odluku u slučaju Tyrer protiv Ujedinjenog
Kraljevstva (Izveštaj Komisije od 14. decembra 1976.), u kome je podnosilac predstavke
izrazio želju da povuče žalbu. Međutim, to nije uobičajena praksa. Evropski sud je u suštini
telo uspostavljeno da razmatra žalbe pojedinaca (i država) da je došlo do povrede Konvencije,
a ne da daje opšta savetodavna mišljenja. U ovom slučaju Sud je zanemario želju podnosioca
predstavke da se prekine postupak i nastavio bez njegove saglasnosti.
Sud je takođe razmatrao druge aspekte lišenja slobode podnosilaca predstavke, naročito
njihovo pravo na poštovanje prepiske prema članu 8. i pravo na slobodu veroispovesti prema
članu 9. Konvencije. Oba ova člana pripradaju kategoriji kvalifikovanih prava. Jedan od
kriterijuma da bi mešanje u ova prava bilo opravdano prema drugom stavu člana je da mešanje
mora biti u skladu sa domaćim zakonom. Takođe moraju postojati određene "osobine" zakona
– zakon mora biti dostupan, jasan i dovoljno precizan da bi lice uskladilo svoje ponašanje sa
njim. Sud je zaključio da u slučajevima pred njim ovaj kriterijum nije bio ispunjen u pogledu
relevantne Naredbe na koju se pozvala Vlada.
156

Loše postupanje prema licu lišenom slobode protivno članu 3. Konvencije
Presuda u slučaju
Henaf protiv Francuske
27. novembar 2003.
(predstavka broj 65436/01)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Albert Hénaf, francuski je dr žavljanin rođen 1925. godine i trenutno je
u zatvoru u gradu Nantes.
Tokom poslednjih nekoliko godina on je osuđivan za više krivičnih dela. Naime, osuđen je na
deset godina zatvora zbog oružane pljačke i dosuđeno mu je više zatvorskih kazni zbog dela
krađe. Takođe je 1998. godine osuđen na šest meseci zatvora, jer se nije vratio u zatvor nakon
dopusta; stručnjaci koji su ga tom prilikom ispitali pripisali su njegovo ponašanje psihičkom
poremećaju koji je umanjio njegovu moć rasuđivanja, naročito imajući u vidu njegovu
odmaklu starosnu dob.
Podnosilac predstavke je 7. novembra 2000. godine prebačen u bolnicu Pellegrin u gradu
Bordeaux da bi sledećeg dana bio operisan. Upravnik zatvora je dao uputstva u pogledu načina
sprovođenja podnosioca predstavke u bolnicu, zahtevajući da ga policija prati i nadzire tokom
celokupnog boravka, držeći ga pod uobičajenim nivoom nadzora, što je prepušteno proceni
policajca nadležnog za sprovođenje.
Podnosilac predstavke je tokom putovanja u bolnicu vezan lisicama i ostao je vezan tokom
celog dana. Noć pre operacije je vezan za bolnički krevet za članak na nozi. Žaleći se na
nečovečne uslove boravka u bolnici, podnosilac predstavke je odbio da se podvrgne operaciji i
vraćen je u zatvor. On je podneo krivičnu tužbu protiv policajaca koji su ga sprovodili, tvrdeći
da je bio žrtva ozbiljnog lošeg postupanja, napada i mučenja. U maju 2001. godine njegova
tužba je odbačena, jer sudu nije uplaćen novčani iznos za pokrivanje sudskih troškova.
Nakon odsluženja kazne, podnosilac predstavke je 1. oktobra 2001. godine oslobođen. Kasnije
je lišen slobode u vezi sa drugim postupkom.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio na uslove boravka u bolnici zbog svoje starosne dobi i
zdravstvenog stanja, tvrdeći da je bio podvrgnut postupanju protivnom članu 3. Evropske
konvencije o ljudskim pravima.
Član 3.
U pogledu opasnosti koju je predstavljao podnosilac predstavke, Sud je primetio da je on više
puta osuđivan, ali da pri tom nije izričito pominjana njegova nasilnost. Istina, 1998. godine se
157

nakon dopusta nije vratio u zatvor, ali je taj događaj, koji je prema psihijatrijskim stručnjacima
bio posledica "psihičkog poremećaja", bio nenasilan i nije se ponavljao.
Prema mišljenju Evropskog suda, nije utvrđeno da je podnosilac predstavke u relevantno
vreme predstavljao opasnost. To je sasvim jasno iz uputstava upravnika zatvora, kojima se
preporučuje uobičajen, a ne povišen nivo nadzora tokom prebacivanja i boravka podnosioca
predstavke u bolnici. U svakom slučaju, nivo opasnosti koji je mogao da predstavlja ne može
opravdati njegovo vezivanje za bolnički krevet noć pre operacije, naročito pošto su dva
policajca ostala na straži ispred sobe.
Sud je smatrao korisnim da primeti da je Evropski komitet za sprečavanje mučenja i
nečovečnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja u svom izveštaju nakon posete u
maju 2000. godine preporučio francuskoj vladi, između ostalog, da se praksa vezivanja
zatvorenika za bolničke krevete iz bezbednosnih razloga stavi van zakona.
U tim okolnostima, postupanje domaćih vlasti prema podnosiocu predstavke nije bilo u skladu
sa članom 3. Konvencije.
Član 41.
Sud je primetio da podnosilac predstavke nije izneo nikakav zahtev po ovom članu, pa stoga
nije dužan da ga razmatra.
3. Komentar
Ova odluka nadovezuje se na presude Suda u slučajevima kao što su Mouisel protiv
Francuske, 14. novembar 2002. i Van der Ven i Lorse protiv Holandije, 4. februar 2003. (broj
36., odnosno 39. ovog Biltena) o poštovanju ljudskog dostojanstva kojeg se mora pridržavati
naročito u postupanju prema zatvorenicima, posebno ranjivim zatvorenicima kao što je
sedamdesetpetogodišnje lice u ovom slučaju. Treba primetiti da u nekim od država članica
Saveta Evrope lica tako odmakle starosne dobi uopšte ne mogu biti u zatvoru.
Lice osuđeno na kaznu zatvora zadržava sva prava prema Konvenciji osim prava na slobodu.
Svako mešanje vlasti u ova prava, ma kako malih razmera, mora biti opravdano kao
neophodno i srazmerno u cilju održavanja reda u zatvoru ili iz bezbednosnih razloga. Kada,
kao u ovom slãučaju, dela vlasti predstavljaju povredu apsolutne zabrane mučenja,
nečovečnog i ponižavajućeg postupanja iz člana 3. Konvencije, nijedno opravdanje ne može
biti ponuđeno ili prihvaćeno.
158

Presude u slučajevima
T. protiv Ujedinjenog kraljevstva i V. protiv Ujedinjenog kraljevstva
16. decembar 1999.
1. Činjenično stanje
Podnosioci predstavke, britanski državljani rođeni avgusta 1982. godine, osuđeni su u
novembru 1993. godine za delo otmice i ubistva dvogodišnjeg dečaka. U vreme izvršenja
krivičnog dela imali su deset godina, a jedanaest u vreme suđenja, koje se odvijalo u javnosti
pred redovnim sudom i izazvalo je veliku medijsku pažnju. Nakon donošenja presude,
podnosioci predstavke su osuđeni na kaznu zatvora na neodređeno vreme. Prema engleskom
pravu i praksi, deca i maloletnici osuđeni na kaznu zatvora na neodređeno vreme moraju prvo
odslužiti period određen "tarifom", koji određuje Državni ministar, da bi se zadovoljili zahtevi
kažnjavanja i odvraćanja od budućih činjenja. Nakon isteka tarife, osuđeno lice se mora
osloboditi izuzev ako, prema mišljenju Odbora za oslobađanje, predstavlja opasnost za javnu
bezbednost. Državni ministar je za svakog od podnosilaca predstavke odredio tarifu od 15
godina. Ova odluka je poništena 12. juna 1997. u postupku sudske revizije od strane Veća
lordova. Od tog dana, još nije određena nova tarifa.
2. Odluka Suda
Podnosioci predstavke su se žalili da su, zbog njihovih godina, javni postupak pred redovnim
sudom u kome se sudi punoletnim licima i kaznena priroda sankcije predstavljali povredu
njihovog prava da ne budu izloženi nečovečnom i ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju,
kako je jemčeno članom 3. Evropske konvencije. Pored toga su se žalili da im nije bilo
obezbeđeno pravično suđenje, što je suprotno zahtevima člana 6. Konvencije. Osim toga,
smatrali su da je kazna zatvora na neodređeno vreme predstavljala povredu njihovog prava na
slobodu ličnosti, jemčenog članom 5. Konvencije i da je činjenica da je Državni ministar, a ne
sudija, bio odgovoran za određivanje tarife bila protivna članu 6. Konvencije. Napokon, žalili
su se da, protivno članu 5. stav 4., nije bilo mogućnosti da se zakonitost njihovog boravka u
zatvoru ispita pred suskim organom, kao što je Odbor za oslobađanje.
Sud je utvrdio da nije došlo do povrede člana 3. i člana 5. stav 1., ali da su povređeni član 6.
stav 1. u pogledu sudskog postupka i u pogledu utvrđivanja tarife od strane Državnog ministra,
član 5. stav 4. zbog nepostojanja bilo kakve mogućnosti, od trenutka osude podnosilaca
predstavke, da se zakonitost njihovog boravka u zatvoru ispita pred sudskim organom.
Član 41.
Sud je na ime troškova postupka dodelio 18.000 britanskih funti prvom podnosiocu predstavke
i 32.000 funti drugom podnosiocu predstavke.
159

3. Komentar
Ova presuda se prevashodno bavi veoma kompleksnim i specifičnim pravilima engleskog
prava, koja se tiču maloletnih lica optuženih za izvršenje teških krivičnih dela, kao što je
ubistvo. Međutim, od opšteg interesa su dve tačke: prvo, Sud je podsetio na važnost toga da
maloletna lica ne smeju u sistemu krivičnog prava biti u toj meri zastrašena pravilima
postupka da to šteti njihovoj sposobnosti da se delotvorno brane; drugo, Državni ministri ne bi
trebalo da imaju ovlašćenja ni da utvrđuju krivične sankcije niti da odlučuju koji deo kazne
osuđeno lice treba da odsluži. Ovo su pitanja o kojima treba da odlučuju isključivo sudovi.
160

Povreda člana 5. Konvencije u Ujedinjenom Kraljevstvu zbog nepostojanja
mogućnosti puštanja na slobodu uz kauciju lica koja su već osuđivana
Presuda u slučaju
Caballero protiv Ujedinjenog Kraljevstva
8. februar 2000.
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Clive Caballero, državljanin Jamajke, rođen je 1926. godine i trenutno
je u zatvoru u Ujedinjenom Kraljevstvu.
Podnosilac predstavke je 1987. godine osuđen zbog ubistva. Obnaženo telo žrtve, komšinice,
nađeno je ispred vrata njenog stana, zamotano u čaršav, nakon "partije pića" sa podnosiocem
predstavke tokom koje ju je on seksualno zlostavljao. On je osuđen na četiri godine zatvora i
oslobođen avgusta 1988. godine.
Podnosioca predstavke je 2. januara 1996. godine uhapsila policija zbog sumnje za pokušaj
silovanja komšinice. On je izveden pred sud 4. januara 1996. godine. Podnosilac predstavke je
naložio svom pravnom zastupniku da u njegovo ime traži oslobađanje uz kauciju, ali ovaj
zahtev nije podnet, sa obzirom na odeljak 25. Zakona o krivičnoj pravdi i javnom redu iz
1994., koji je imao takvo dejstvo da se njemu ne može odobriti oslobađanje uz kauciju zbog
ranije osude. Podnosilac predstavke je zadržan u pritvoru 4. i 11. januara 1996., pri čemu je
drugo pojavljivanje pred sudom bilo neophodno sa obzirom na mogućnost (koja je kasnije
odbačena) optužbe koja bi dopunila već postojeću optužbu protiv podnosioca predstavke.
Podnosilac predstavke je oktobra 1996. godine osuđen zbog pokušaja silovanja i napada, koji
je prouzrokovao telesne povrede. Njemu je 17. januara 1997. godine određena kazna od četiri
godine zatvora zbog napada i doživotni zatvor zbog pokušaja silovanja.
Sud je od dosuđene kazne oduzeo period njegovog pritvora pre suđenja, u skladu sa odeljkom
67. Krivičnog zakona iz 1967. godine Apelacioni sud je 11. jula 1997. odbacio njegovu žalbu
na presudu.
2. Odluka Suda
Žalbe
Pred Komisijom se podnosilac predstavke žalio da je odeljak 25. Zakona o krivičnoj pravdi i
javnom redu iz 1994. godine značio da je on pre suđenja automatski pritvoren, protivno članu
5. stavovi 3. i 5. i članu 14. Evropske konvencije o ljudskim pravima. On se takođe žalio po
članu 13. Konvencije da nije imao delotvoran pravni lek u pogledu tih navodnih povreda.
Pred Sudom podnosilac predstavke je uložio iste žalbe, osim što nije ostao pri svojoj žalbi po
članu 13. Konvencije. Vlada je priznala da je došlo do povrede člana 5. stavovi 3. i 5. i složila
161

se sa zaključcima Komisije po pitanju žalbi podnosioca predstavke po članovima 13. i 14.
Konvencije.
Član 5. i član 14.
Što se tiče člana 5. stavovi 3. i 5. Konvencije, Sud je odlučio da prihvati Vladino priznanje da
je u ovom slučaju došlo do povrede člana 5. stavovi 3. i 5. Konvencije, sa dejstvom da je imao
ovlašćenja da podnosiocu predstavke dodeli pravičnu nadoknadu po članu 41., ali nije smatrao
da je neophodno da, u konkretnim okolnostima, ispituje pitanja tumačenja člana 5. stavovi 3. i
5., koja su postavljena u žalbi podnosioca predstavke.
Pošto podnosilac predstavke pred Sudom nije ostao pri žalbi po članu 13., Sud nije video
razlog da je ispituje na sopstvenu inicijativu. U svetlu prihvatanja Vladinog priznanja u vezi sa
članom 5. stav 3. Konvencije, Sud nije smatrao da je neophodno da razmatra žalbu podnosioca
predstavke o odeljku 25. Zakona iz 1994. po članu 14. Evropske konvencije.
Član 41.
Podnosilac predstavke je tražio nadoknadu na ime nematerijalne štete u neodređenom iznosu.
On je takođe podneo pismeni iskaz pravnog zastupnika u Ujedinjenom Kraljevstvu, koji je od
1985. godine imao praksu isključivo u krivičnom pravu i zastupanju u krivičnim sudovima. U
pismenom iskazu detaljno je izneto zašto je, prema tom zastupniku, podnosilac predstavke
imao dobre šanse da mu bude odobreno puštanje na slobodu uz kauciju pre njegovog suđenja,
da odeljak 25. Zakona iz 1994. nije bio na snazi.
Sud je podsetio da je u određenim slučajevima koji se odnose na povrede člana 5. stavovi 3. i
4. Evropske konvencije, dodelio relativno male nadoknade u pogledu nematerijalne štete, ali
da je u skorijim slučajevima odbijao da dodeli bilo kakvu nadoknadu takve vrste. Međutim,
uzimajući u obzir pismeni iskaz pravnog zastupnika i tvrdnju podnosioca predstavke da bi, da
je pre njegovog suđenja bio oslobođen uz kauciju, to bili njegovi poslednji dani na slobodi,
imajući u vidu njegove godine, loše zdravlje i dugu kaznu, koju je odsluživao, Sud mu je
dodelio na osnovu pravičnosti nadoknadu od 1000 funti na ime nematerijalne štete.
Praveći svoju procenu na osnovu pravičnosti, Evropski sud je dodelio podnosiocu predstavke
za troškove i izdatke 15.250 funti, ali taj iznos je umanjen za sumu koja je dobijena kao pravna
pomoć od Saveta Evrope (4100 francuskih franaka).
3. Komentar
Ovaj slučaj je postavio važna pitanja o pretpostavci kaucije, koja je sadržana u članu 5. stavovi
3. i 5. Evropske konvencije. U ovoj odluci bez presedana Sud nije proglasio povredu, već je
samo zabeležio da je prihvaćeno Vladino priznanje da je došlo do povrede. Pet od 18 sudija su
bile kritički raspoložene prema ovom koraku, izražavajući viđenje da je, ako slučaj nije
razrešen prijateljskim poravnanjem niti izbrisan sa liste, neophodna presudu o predmetu spora.
162

Pozitivna obaveza država da ustanove i delotvorno primene krivično-pravni
sistem kažnjavanja svih oblika silovanja
Presuda u slučaju
M.C. protiv Bugarske
4. decembar 2003.
(predstavka broj 39272/98)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, M.C., bugarska je državljanka, rođena 1980. godine. Ona je tvrdila da
su je silovala dva muškarca, A. i P., stari 20, odnosno 21 godinu, kada je imala 14 godina, što
je starosno doba kada maloletno lice može dati pristanak na seksualni odnos u Bugarskoj.
M.C. je tvrdila da je 31. jula 1995. godine sa A. i P. i prijateljicom otišla u diskoteku. Zatim je
pristala da ode u drugu diskoteku sa muškarcima. Na povratku, A. je predložio da se zaustave
kod rezervoara za vodu da bi plivali. M.C. je ostala u kolima. P. se vratio pre drugih i, prema
njenim tvrdnjama, primorao ju je na seksualni odnos. M.C. je tvrdila da je bila u izuzetno
uznemirenom stanju. Rano sledećeg jutra odvedena je u privatnu kuću gde ju je, kako tvrdi, A.
primorao na seksualni odnos, pri čemu je ona plakala i tokom i nakon silovanja. Kasnije ju je
pronašla majka i odvela u bolnicu gde je medicinskim pregledom utvrđeno da joj je himen
probijen. A. i P. su porekli silovanje M.C.
Tokom sprovedene krivične istrage nije prikupljeno dovoljno dokaza o tome da je M.C. bila
prisiljena na seksualni odnos sa A. i P. Javni tužilac je 17. marta 1997. godine okončao
postupak, zaključivši da korišćenje sile ili pretnji nije utvrđeno van razumne sumnje. Naime,
nije dokazano da je podnosilac predstavke pružala otpor ili pokušala da traži tuđu pomoć.
Podnosilac predstavke se neuspešno žalila na ovu odluku.
Nalazi stručnjaka koje je M.C. podnela Evropskom sudu ukazuju na "zaleđenost od straha"
(sindrom traumatskog psihološkog infantilizma) kao najčešću reakciju na silovanje, pri čemu
se uplašena žrtva silovanja ili pasivno prepusti ili se psihički isključi. Od ispitanih 25 slučajeva
silovanja žena od 14 do 20 godina u Bugarskoj, 24 žrtve su reagovale na ovaj način.
2. Odluka Suda
M.C. se žalila da bugarski zakon i praksa nisu pružili delotvornu zaštitu od silovanja i
seksualnog zlostavljanja, pošto se krivični postupak pokreće samo u slučajevima u kojima se
žrtve aktivno brane. Ona se takođe žalila da vlasti nisu sprovele delotvornu istragu događaja o
kojima je reč. M.C. se pozvala na član 3. (zabrana ponižavajućeg postupanja), član 8. (pravo
na poštovanje privatnog života), član 13. (pravo na delotvoran pravni lek) i član 14. (zabrana
diskriminacije) Evropske konvencije o ljudskim pravima.
163

Članovi 3. i 8. Konvencije
Sud je ponovio da, prema članovima 3. i 8. Konvencije, države članice imaju pozitivnu
obavezu kako da usvoje krivični zakon kojim se delotvorno kažnjava silovanje, tako i da ovaj
zakon primenjuju putem delotvorne istrage i krivičnog gonjenja.
Sud je zatim primetio da je u većem broju zemalja u prošlosti u slučajevima silovanja bio
prema domaćem zakonu i praksi ponekad potreban dokaz korišćenja fizičke sile od strane
počinioca i otpora od strane žrtve. Međutim, izgleda da se u evropskim zemljama ovo više ne
zahteva. U zemljama anglosaksonske pravne tradicije, bilo kakvo pominjanje fizičke sile je
uklonjeno iz zakona i sudske prakse. Iako u većini evropskih zemalja pod uticajem
kontinentalne pravne tradicije definicija silovanja sadrži pominjanje korišćenja sile ili pretnji
silom od strane počinioca, u sudskoj praksi i pravnoj teoriji je nedostatak pristanka žrtve, a ne
fizička sila, ključan za utvrđivanje silovanja.
Sud je takođe primetio da su se države članice Saveta Evrope složile da je kažnjavanje
seksualnih odnosa bez saglasnosti, bez obzira da li se žrtva opirala, neophodno za delotvornu
zaštitu žena od nasilja i podsticanje sprovođenja daljih reformi u ovoj oblasti. Uz to,
Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u Hagu je nedavno utvrdio da, prema
međunarodnom krivičnom pravu, svaki seksualni odnos bez saglasnosti žrtve predstavlja
silovanje, što odražava sve zastupljeniji stav da je nepostojanje saglasnosti suštinski činilac
silovanja i seksualnog zlostavljanja. Uopšte, zakon i pravna praksa u pogledu silovanja se
razvijaju na takav način da odražavaju promenjene društvene stavove koji zahtevaju
poštovanje seksualne autonomije i jednakosti svih. Imajući u vidu savremene standarde i
težnje, pozitivna obaveza država članica prema članovima 3. i 8. Konvencije zahteva
kažnjavanje i delotvorno krivično gonjenje svakog seksualnog odnosa bez saglasnosti, čak i
kada se žrtva nije fizički opirala.
Podnosilac predstavke je tvrdila da je postupanje vlasti u ovom slučaju uslovljeno
neadekvatnim zakonodavstvom i odražava praksu krivičnog gonjenja počinitelja silovanja
samo kada postoje dokazi o značajnom fizičkom otporu žrtve. Bugarska vlada nije uspela da
priloži kopije presuda ili pravnih komentara kojima bi jasno opovrgla tvrdnje podnosioca
predstavke o restriktivnom pristupu u krivičnom gonjenju silovanja. Njena tvrdnja je stoga bila
zasnovana na razumnim dokazima koji nisu osporeni.
Postojanje dve nepomirljive verzije činjenica očigledno zahteva procenu verodostojnosti
izjava u kontekstu događaja i potvrđivanje svih okolnosti. Međutim, malo je učinjeno da se
ispita verodostojnost verzije događaja koju su izneli P. i A., verodostojnost svedoka koje su
oni pozvali ili tačno vreme događaja. Podnosilac predstavke i njen pravni zastupnik takođe
nisu bili u mogućnosti da ispituju svedoke, koje je optužila za davanje lažnog iskaza. Vlasti
stoga nisu iskoristile dostupne mogućnosti za utvrđivanje svih okolnosti, i nisu na
odgovarajući način procenile verodostojnost protivrečnih izjava. Razlog za ovaj propust
izgleda da leži u činjenici da su istražitelj i tužilac smatrali da se dogodilo "silovanje na
sastanku", i u nedostatku "direktnih" dokaza silovanja, kao što su tragovi nasilja i otpora ili
poziva u pomoć, nisu mogli da iz procene svih okolnosti izvedu dokaz o nepostojanju
saglasnosti i stoga silovanju.
Ne iznoseći svoje mišljenje o krivici P. i A., Sud je zaključio da delotvornost istrage u slučaju
podnosioca predstavke, a naročito pristup istražitelja i tužioca, nisu ispunili pozitivne obaveze
164

Bugarske prema članovima 3. i 8. Evropske konvencije, posmatrane u svetlu relevantnih
savremenih standarda uporednog i međunarodnog prava - da se ustanovi i delotvorno
primenjuje krivično-pravni sistem kažnjavanja svih oblika silovanja i seksualnog zlostavljanja.
Članovi 13. i 14.
Sud je zaključio da nije pokrenuto posebno pitanje prema članu 13. Evropske konvencije; kao
i da nije neophodno da ispituje žalbu prema članu 14.
Član 41.
Evropski sud za ljudska prava je podnosiocu predstavke dodelio 8000 eura (€) na ime
nematerijalne štete i 4110 € na ime troškova postupka.
3. Komentar
Evropski sud je u ovom slučaju ispitao obuhvat pozitivnih obaveza države prema članovima 3.
i 8. Konvencije (za više podataka o pozitivnim obavezama vidi slučaj Kmetty protiv
Mađarske). Evropski sud je ponovio da član 3. uzet u vezi sa članom 1. Konvencije zahteva od
država da preduzmu mere da obezbede da niko u njihovoj nadležnosti ne bude podvrgnut
lošem postupanju, uključujući loše postupanje čiji su počinioci privatna lica. Što se tiče člana
8. Konvencije, Sud je izjavio da njegova zaštita podrazumeva obaveze koje mogu uključiti
usvajanje mera čak i u oblasti odnosa između pojedinaca.
Sud se pozvao na slučaj X. i Y. protiv Holandije od 26. marta 1985. godine, u kome poznati
počinilac seksualnog napada nije krivično gonjen, pošto je žrtvu, šesnaestogodišnju devojku,
činjenica da pati od poremećaja psihičkog zdravlja prema danskom zakonu sprečila da
podnese krivičnu prijavu. Postojala je mogućnost pokretanja građanskog postupka za
nadoknadu štete, ali je Evropski sud za ljudska prava zaključio da zaštita koju je pružao
građanski zakon, u slučaju u kome su u pitanju temeljne vrednosti i suštinski aspekti privatnog
života, nije dovoljna. Delotvorno odvraćanje od izvršenja krivičnog dela, Sud je dalje izjavio,
neophodno je u ovoj oblasti i može biti postignuto samo odredbama krivičnog zakona.
U ovom slučaju, nakon razmatranja razvoja pojma silovanja u državama članicama Saveta
Evrope i međunarodnom pravu, Sud se okrenuo ispitivanju istrage u slučaju podnosioca
predstavke. On je utvrdio veći broj nedostataka u istrazi, uključujući protivrečne iskaze
svedoka koji nisu ispitani na odgovarajući način, sumnjivu verodostojnost iskaza optuženih, i
činjenicu da nije uzeta u obzir u dovoljnoj meri naročita ranjivost mladih osoba i posebni
psihološki činioci u slučajevima silovanja maloletnika. On je zaključio da država nije ispunila
svoje pozitivne obaveze prema članovima 3. i 8. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Ovim slučajem Evropski sud je dalje razvio princip uspostavljen slučajem X. i Y. protiv
Holandije da su odredbe krivičnog prava neophodne za odvraćanje od teških krivičnih dela
kao što je silovanje - i da te odredbe takođe moraju biti delotvorno primenjivane.
165

Povreda više prava i sloboda zatvorenika
Presuda u slučaju
Yankov protiv Bugarske
11. decembar 2003.
(predstavka broj 39084/97)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Todor Antimov Yankov, bugarski je državljanin, rođen 1943. godine i
živi u gradu Plovdiv u Bugarskoj. On je bio izvršni direktor fonda za privredne investicije i
finansijskog preduzeća. Takođe je bivši profesor ekonomije i doktor ekonomije.
On je 12. marta 1996. godine uhapšen zbog sumnje da je učestvovao u nezakonitim
finansijskim poslovima. Pritvoren je do suđenja u trajanju od dve godine i skoro četiri meseca.
G. Yankov je tokom pritvora više puta podnosio zahtev za oslobađanje tvrdeći, između ostalog,
da činjenica da su svi dokazi prikupljeni tokom prvih nekoliko meseci istrage svodi na
najmanju meru opasnost da nakon toga ometa tok pravde; da nema krivični dosije; i da ne
postoji nikakva opasnost od bega, imajući u vidu njegovu starost, porodične veze i
zdravstveno stanje (on je patio od visokog krvnog pritiska, arterioskleroze, kamena u bubregu,
dijabetesa i depresije). On je takođe tvrdio da su dokazi protiv njega slabi i da su optužbe
zasnovane na pogrešnom tumačenju relevantnog zakona.
U februaru 1998. je poslat u bolnicu radi specijalističkog medicinskog lečenja.
Tokom pretresa podnosioca predstavke 10. marta 1998. pre sastanka sa pravnim zastupnicima,
zatvorski službenik je zaplenio rukopis knjige koju je pisao tvrdeći da je podnosilac
predstavke imao nameru da ga preda pravnom zastupniku. U tekstu, u kome je opisivao svoj
pritvor i krivični postupak, zatvorski stražari su nazvani "dobro uhranjenim lenčugama" i
"prostim seljacima" i imenovani policijac "provincijalnim skorojevićem", i izgleda da je
pominjao tužioce i istražitelje u slučaju kao "moćne beskrupulozne ljude". Podnosilac
predstavke je tvrdio da je nameravao samo da svom zastupniku pročita odeljke iz rukopisa,
pošto je još u gruboj skici.
Istog dana je izdat i sproveden nalog upravitelja zatvora protiv podnosioca predstavke "jer je
izneo uvredljive i klevetničke izjave protiv službenika, sudija, tužilaca i državnih institucija".
Podnosiocu predstavke je obrijana glava i smešten je u samicu do 17. marta 1998. godine. On
tvrdi da njegova ćelija nije imala sanitarne instalacije i da je morao da koristi kofu koja nije
redovno pražnjena, da je higijena bila loša i da nije bilo dovoljno svetla. Kada se 19. marta
podnosilac predstavke pojavio pred okružnim sudom, bilo je uočljivo da mu je glava bila
nedavno obrijana.
Podnosilac predstavke je primljen u bolnicu 25. marta, a 10. jula 1998. godine je oslobođen uz
kauciju na osnovu zdravstvenog stanja.
166

Okružni sud Plovdiva je 30. oktobra 1998. godine proglasio podnosioca predstavke krivim, pre
svega za nalaganje nezakonitih prenosa novca u inostranstvo, i osudio ga na pet godina
zatvora. Osuda i kazna su poništene 5. juna 2000. godine i preliminarna istraga je ponovo
pokrenuta. Postupak je još uvek čekao na suđenje u novembru 2002. godine, od kada Sud nije
dobio dalje podatke.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio da je postupanje u pritvoru bilo protivno članu 3. (zabrana
nečovečnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja) Konvencije, pošto je smešten u
samicu i prisilno mu je obrijana glava. On je takođe tvrdio da disciplinska mera koja mu je
nametnuta zbog pisanja knjige predstavlja povredu člana 10. (pravo na slobodu izražavanja),
da je njegov pritvor predstavljao povredu člana 5. (pravo na slobodu i sigurnost) i da je dužina
krivičnog postupka bila nerazumna, protivno članu 6. stav 1. (pravo na suđenje u razumnom
vremenskom roku). On se takođe pozvao na član 13. (delotvoran pravni lek) Evropske
konvencije.
Član 3.
Sud je primetio da će zatvorenik kome je prisilno obrijana glava veoma verovatno imati
osećanje manje vrednosti. Dokaz o pretrpljenom poniženju je takođe odmah vidljiv drugima,
uključujući zatvorsko osoblje, druge zatvorenike i posetioce ili javnost, ako se zatvorenik
oslobodi ili dovede na javno mesto ubrzo nakon toga. Sud je smatrao da je prisilno brijanje
kose pritvorenika u načelu delo koje može za posledicu imati umanjenje ljudskog dostojanstva
ili ponižavajuće osećanje manje vrednosti.
Delo na koje se žalilo nije imalo nikakvu pravnu osnovu ni valjano opravdanje. Čak i da nije
bilo namenjeno ponižavanju, uklanjanje kose podnosioca predstavke bez posebnog opravdanja
je samo po sebi proizvoljno i kaznene prirode, i stoga je bilo verovatno da mu izgleda
usmereno ka njegovom ponižavanju i potčinjavanju. Starost podnosioca predstavke (u
relevantno vreme 55 godina), i činjenica da se pojavio na javnom ročištu devet dana nakon što
mu je glava obrijana, takođe su relevantni.
Brijanje glave podnosioca predstavke u kontekstu zatvaranja u samicu zbog pisanja kritičkih i
uvredljivih primedbi predstavljalo je neopravdano postupanje dovoljne ozbiljnosti da bude
ocenjeno kao ponižavajuće. Stoga je došlo do povrede člana 3. Konvencije.
Član 10.
Sud je primetio da su bugarske vlasti kaznile podnosioca predstavke, a da pritom u svojoj
odluci nisu navele zašto su izjave smatrale klevetničkim.
Iako se komentari mogu smatrati pogrdnim, daleko su od veoma uvredljivih. Takođe, izneti su
u rukopisu napisanom jezikom i stilom karakterističnim za lične memoare ili slični književni
oblik, i u kontekstu suštinskog kritikovanja primene pravde i službenika koji u tome učestvuju.
Bugarske vlasti su stoga morale pokazati uzdržanost u svojoj reakciji.
167

Sud je takođe bio pod utiskom činjenice da je podnosilac predstavke kažnjen za beleženje
svojih misli u ličnom rukopisu koji do zaplene izgleda nije nikom pokazao. On nije ni
"izgovorio" ni "širio" bilo kakve uvredljive ili klevetničke izjave. Naime, nije se tvrdilo da je
rukopis delio drugim zatvorenicima.
Iako su se pripadnici zatvorske uprave koji su videli zaplenjeni rukopis podnosioca predstavke
morali osetiti lično uvređenim izvesnim primedbama koje su se odnosile na njih, teško je
prihvatiti da je to bio dovoljan razlog za kažnjavanje podnosioca predstavke. Nije bila
uspostavljena pravična ravnoteža između prava na slobodu izražavanja podnosioca predstavke
i potrebe za održanjem autoriteta sudstva i zaštite ugleda javnih službenika. Kažnjavanjem
podnosioca predstavke, zatvorenika, sa sedam dana boravka u samici zbog iznošenja umereno
uvredljivih primedbi u privatnom rukopisu koji kritikuje celi sudski sistem i nije davan drugim
zatvorenicima, vlasti su prekoračile granicu slobode odlučivanja, i stoga je došlo do povrede
člana 10. Evropske konvencije.
Član 13. u sprezi sa članovima 3. i 10.
Bugarska vlada nije tvrdila da je postojao delotvoran pravni lek protiv prisilnog brijanja glave
podnosioca predstavke, što je delo bez ikakve pravne osnove.
U pogledu mešanja u pravo na slobodu izražavanja podnosioca predstavke, Sud je primetio da
je njegov rukopis zaplenjen istog trenutka i da je zatvoren u samicu odmah nakon nalaganja
disciplinske kazne. Nije pokazano da mu je pružena razumna mogućnost da se žali pre
izvršenja kazne. U relevantno vreme, i do 2002. godine, prema bugarskom zakonu nije bila
moguća žalba sudskom organu na disciplinsko zatvaranje zatvorenika u samicu.
Zaključivši da podnosilac predstavke nije imao na raspolaganju delotvoran pravni lek u
pogledu ponižavajućeg postupanja kojem je podvrgnut ili mešanja u slobodu izražavanja, Sud
je utvrdio da je došlo do povrede člana 13.
Član 5. stav 3.
Pravo da se bude izveden pred sudiju
Nakon hapšenja, podnosilac predstavke je izveden pred istražitelja koji nije imao nadležnost
da donese obavezujuću odluku o njegovom pritvaranju. Ni istražitelj ni tužilac koji je potvrdio
pritvor nisu bili dovoljno nezavisni ni nepristrasni za potrebe člana 5. stav 3. Evropske
konvencije, zbog svoje uloge u krivičnom gonjenju i moguće uloge stranke u krivičnom
postupku. Stoga je došlo do povrede člana 5. stav 3. Konvencije, jer podnosilac predstavke
nije izveden pred sudiju ili drugo službeno lice određeno zakonom da obavlja sudske funkcije.
Pravo na suđenje u okviru razumnog vremenskog roka ili oslobađanje do suđenja
Sud je zaključio da su propustom da ispitaju konkretne relevantne činjenice, i oslanjajući se
isključivo na zakonsku prepostavku zasnovanu na težini optužbi (kojom je teret dokazivanja
da ne postoji čak ni hipotetička opasnost od bega, ponavljanja krivičnog dela ili zavere
prebačen na optuženog), vlasti produžile pritvor podnosioca predstavke na osnovu razloga koji
se ne mogu smatrati dovoljnim.
168

Sud je stoga zaključio da vlasti nisu opravdale zadržavanje podnosioca predstavke u pritvoru u
vremenskom periodu od dve godine i skoro četiri meseca. Stoga je došlo do povrede člana 5.
stav 3. Konvencije pošto pritvor podnosioca predstavke pre suđenja nije u celosti bio
opravdan, i bio je prekomerne dužine.
Član 5. stav 4.
Sud je podsetio da, iako je podnosilac predstavke izneo razloge kojima osporava zasnovanost
pritvora, bugarski sudovi u svojim odlukama nisu posvetili pažnju nijednom od ovih razloga,
tretirajući ih, po svemu sudeći, kao nebitne za pitanje zakonitosti njegovog pritvora pre
suđenja. Propust sudova da uzmu u obzir konkretne činjenice koje mogu dovesti u sumnju
postojanje uslova od suštinske važnosti za "zakonitost" pritvora podnosioca predstavke
predstavljao je povredu člana 5. stav 4. Konvencije.
Član 5. stav 5.
Zaključivši da bugarski zakon nije podnosiocu predstavke pružio sprovodivo pravo na
nadoknadu u pogledu pritvora, Sud je utvrdio da je došlo do povrede člana 5. stav 5.
Konvencije.
Član 6. stav 1.
Postupak je trajao šest godina i pet meseci, i Sud je smatrao da je došlo da povrede člana 6.
stav 1. Konvencije.
Član 41.
Evropski sud za ljudska prava je podnosiocu predstavke dodelio 8000 € na ime nematerijalne
štete, i 4000 € na ime troškova postupka.
3. Komentar
Jedino pravo prema Konvenciji koje zatvorenici gube jeste pravo na slobodu. Svako drugo
ograničavanje njihovih prava i sloboda mora biti strogo opravdano zahtevom održavanja
zatvorskog reda. Ova značajna nova odluka o pravima zatvorenika pruža veoma koristan
dodatak prethodnoj sudskoj praksi na ovom polju po više tačaka:
(1) Sud je u ovom slučaju po prvi put utvrdio da je član 3. Evropske konvencije povređen
prisilnom promenom izgleda osobe brijanjem kose. Sud je smatrao da će lice verovatno
doživeti osećanje manje vrednosti, ako se njegov fizički izgled promeni protiv njegove volje, a
to poniženje bude odmah vidljivo drugima. Nije brijanje samo po sebi predstavljalo povredu
člana 3. Konvencije, već činjenica da ono nije bilo opravdano. Sud je odbacio tvrdnju vlade da
je ovo bila higijenska mera pošto se nije tvrdilo da je u zatvoru postojao problem sa
parazitima, a zatvorenici u drugim delovima zatvora nisu obrijani. On je takođe primetio da
izveštaj Komiteta za sprečavanje mučenja Saveta Evrope o Bivšoj jugoslovenskoj republici
Makedoniji kritikuje praksu brijanja svih novih zatvorenika i onih vraćenih u zatvor nakon
bekstva, pošto je "bez medicinskog opravdanja", i preporučuje vlastima BJRM da prekinu sa
tom praksom.
169

(2) U pogledu zaplene rukopisa knjige podnosioca predstavke, Sud je takođe utvrdio da je bila
neopravdana pošto je to bio privatni književni dokument. Nije se tvrdilo da ga je on davao
drugim zatvorenicima da bi remetio zatvorski red.
(3) U pogledu prava na delotvorni pravni lek, Sud je u ovom slučaju razmatrao da li je
podnosilac predstavke imao na raspolaganju lek kojim bi osporio dve mere na koje se žalilo
pre njihovog izvršenja. Sud je primetio da je 2002. godine, posle ovih događaja, zakon
promenjen tako da se uvede sudska žalba na zatvaranje u samicu. Veliko veće je već u slučaju
Ezeh i Connors protiv Ujedinjenog Kraljevstva (broj 47. ovog Biltena) utvrdilo da se, kada se
zatvorski disciplinski postupak može klasifikovati kao krivična optužba, zahteva pravo na
žalbu sudskom telu.
170

Postupanje u zatvoru prema bolesnim zatvorenicima
Presuda u slučaju
Sakkopoulos protiv Grčke
15. januar 2004.
(predstavka broj 61828/00)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Panagiotis Sakkopoulos, grčki državljanin, rođen je 1934. godine i bio
je pisar u zemljišnom registru u mestu Kropia u Grčkoj.
On je septembra 1999. godine optužen za krivotvorenje isprava koje je prouzrokovalo
značajan novčani gubitak (50 miliona grčkih drahmi, što je jednako oko 150 000 €) državnom
preduzeću i zadržan je u pritvoru do suđenja. Pošto je od avgusta 1999. godine bio u bolnici,
on je tamo zadržan do 25. novembra 1999. godine, kada je zajedno sa tri druga pritvorenika
smešten u ćeliju od 8 m 2 , sa polomljenim prozorima i izuzetno lošim sanitarnim uslovima.
Podnosilac predstavke, koji je patio od srčane insuficijencije, dijabetesa i morao je da se
pridržava posebnog režima ishrane i lečenja, premešten je u zatvorsku bolnicu dan nakon
dolaska gde je ostao do marta 2000. godine. On je izjavio da je bio zatvoren sa oko deset
drugih lica u sobi od 35 m 2 , koja je bila prljava i zaražena bubašvabama i miševima. On je
takođe tvrdio da mu nije bila obezbeđena hrana koja odgovara njegovom zdravstvenom stanju,
niti neophodno medicinsko lečenje.
Tokom pritvora, podnosilac predstavke je više puta podnosio zahteve za oslobađanje iz
pritvora. Grčki sudovi su odbili sve njegove zahteve, smatrajući da postoji opasnost da počini
nova krivična dela ili da se ne pojavi pred sudom, i da ne postoji prepreka da dobija adekvatno
lečenje za svoje medicinsko stanje u zatvorskoj bolnici.
U martu 2000. godine podnosilac predstavke je pretrpeo srčani udar i premešten je u običnu
bolnicu. Kada je izašao iz bolnice, uslovi pritvora su ostali isti. U aprilu 2000. godine je opet
odveden u bolnicu radi operacije nakon pada; on tvrdi da je morao da čeka više sati pre nego
što je odveden, da njegova porodica nije obaveštena o tom događaju, a da njegov medicinski
dosije nije prosleđen.
U presudi od 26. juna 2000. godine Apelacioni krivični sud je podnosioca predstavke
oslobodio optužbi. On je zahtevao nadoknadu za period koji je proveo u pritvoru do suđenja,
ali je ovaj zahtev odbijen na osnovu toga da je bilo značajnih dokaza o njegovoj krivici i da je
pritvor stoga bio u skladu sa zakonom.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke je tvrdio da je, zbog njegovog zdravstvenog stanja, pritvor predstavljao
postupanje protivno članu 3. Konvencije (zabrana nečovečnog ili ponižavajućeg postupanja).
On se takođe žalio prema članu 6. stav 1. Konvencije (pravo na pravično suđenje) da nisu
171

izneti razlozi za odluku kojom mu je odbijena isplata nadoknade za vremenski period koji je
proveo u pritvoru pre suđenja.
Član 3.
U pogledu pitanja da li je zdravstveno stanje podnosioca predstavke dozvoljavalo dalji pritvor,
Sud je primetio da je njegovo stanje neosporno dalo razloga za brigu. Međutim, iz podnesenih
dokaza ne čini se da je pogoršanje njegovog zdravlja tokom pritvora krivica zatvorskih vlasti.
Tokom devet meseci i 19 dana pritvora do suđenja, podnosilac predstavke je boravio u običnoj
bolnici i zatvorskoj bolnici u zatvoru Korydallos. Prema podnesenim lekarskim izveštajima,
on je bio pod redovnim medicinskim nadzorom tokom tog perioda i dobijao hranu prilagođenu
njegovom zdravstvenom stanju. Nije bilo dokaza koji bi potvrdili tvrdnje podnosioca
predstavke o pretrpanosti i lošim sanitarnim uslovima u zatvorskoj bolnici.
U pogledu uslova pritvora podnosioca predstavke u običnoj ćeliji u zatvoru Korydallos, Sud je
imao na umu činjenicu da je u njoj proveo samo jedan dan. Čak i ako se pretpostavi da su
uslovi bili neodgovarajući za njegovo zdravstveno stanje, i posledica nemara ili propusta
zatvorskih vlasti, Sud nije mogao da utvrdi povredu člana 3. Konvencije pošto je podnosilac
predstavke u ćeliji bio zatvoren tokom tako kratkog vremenskog perioda.
Dalje, podnosilac predstavke nije podneo nikakve dokaze kojima bi potvrdio svoje tvrdnje o
nemaru zatvorskih vlasti tokom njegovog prebacivanja u običnu bolnicu nakon srčanog udara i
pada. U svakom slučaju, čak i pod pretpostavkom da se vlasti mogu smatrati odgovornim za
propuste i odlaganja, Sud je primetio da pretrpljene posledice nisu dostigle stepen ozbiljnosti
koji zahteva član 3. Konvencije.
U pogledu pitanja da li je bilo preporučljivo zadržati podnosioca predstavke u pritvoru, Sud je
primetio da je on bio na položaju koji je zahtevo visok stepen odgovornosti i profesionalne
savesti i da je optužen za ozbiljno krivično delo. Grčki sudovi su u više prilika odbili njegove
zahteve za oslobađanje iz pritvora, i Sud je u vezi sa tim primetio da nije njegov zadatak da
svoju procenu okolnosti stavlja iznad procene domaćih sudova. Dalje, tokom vremenskog
perioda koji je u pitanju, grčke vlasti su poštovale obavezu zaštite fizičkog integriteta
podnosioca predstavke, konkretno, obezbeđujući odgovarajuću medicinsku negu.
Evropski sud je stoga bio mišljenja da nije utvrđeno da su uslovi pritvora podnosioca
predstavke predstavljali postupanje protivno članu 3. Evropske konvencije, i zaključio da nije
došlo do povrede te odredbe.
Član 6. stav 1. Konvencije
Sud je primetio da je Apelacioni sud u Atini, odbijajući da podnosiocu predstavke dodeli
nadoknadu, samo citirao odredbe Zakonika o krivičnom postupku i zaključio da su u ovom
slučaju primenljive, ne iznevši razloge. Shodno tome, pozivajući se na svoju relevantnu
sudsku praksu, Sud je utvrdio da je došlo do povrede člana 6. stav 1. Konvencije.
172

Član 41.
Prema članu 41. Konvencije (pravična nadoknada), Evropski sud je podnosiocu predstavke
dodelio 15 000 € na ime nematerijalne i materijalne štete i 3 500 € na ime troškova postupka.
3. Komentar
U izveštaju Komiteta za sprečavanje mučenja o zatvoru Korydallos iz 1999. godine je naveden
problem ozbiljne prenatrpanosti. Skoro 2000 zatvorenika je bilo smešteno u objektu sa
zvaničnim maksimumom od 730 lica. Više zatvorenika je delegaciji Komiteta prijavilo
zaraženost sa gamadi. Sud je i pored toga smatrao da sam podnosilac predstavke nije izneo
dokaze za svoje tvrdnje u pogledu higijene ili prenatrpanosti. Međutim, izgleda da vlada nije
osporila njegovu tvrdnju da je u sobi u zatvorskoj bolnici bilo smešteno jedanaest zatvorenika,
od kojih su neki bez prekida pušili, u prostoru od samo 35m 2 i Sud ne komentariše ovaj deo
njegove žalbe. Nakon niza odluka (vidi, na primer, slučajeve Peers protiv Grčke, 19. april
2001., broj 17. ovog Biltena; Dougoz protiv Grčke, 6. mart 2001., broj 16, ovog Biltena; Kudla
protiv Poljske, 26. oktobar 2000.; Mouisel protiv Francuske, 14. novembar 2001.) kojima je
podržan rad Komiteta i njegovi napori da poboljša uslove i režim u zatvorima, izgleda da Sud
usvaja drugačiji pristup. On je dao veću težinu svom viđenju da se zdravlje zatvorenika nije
pogoršalo kao posledica postupanja vlasti nego procenjivanju da li su uslovi u zatvoru zaista
toliko loši da predstavljaju povredu člana 3. Konvencije.
U drugoj presudi u pogledu zatvorskog režima za bolesne zatvorenike (slučaj Matencio protiv
Francuske) koja je doneta istoga dana od strane sudskog veća u delimično istom sastavu,
takođe nije utvrđena povreda člana 3. Konvencije. Ni u jednom slučaju podnosioci predstavke
nisu tvrdili da je, u slučaju da Sud ne utvrdi da je ispunjen uslov "praga ozbiljnosti" koji
zahteva član 3. Konvencije, ipak došlo do povrede člana 8. (pravo na poštovanje moralnog i
fizičkog integriteta).
173

Postupak nadzornog preispitivanja nakon što je presuda postala pravosnažna
Presuda u slučaju
Nikitin protiv Rusije
20. jul 2004.
(predstavka broj 50178/99)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Aleksandr Konstantinovich Nikitin, ruski je državljanin, rođen 1952.
godine i živi u Rusiji.
U februaru 1995. godine, podnosilac predstavke, bivši mornarički oficir, pridružio se projektu
za zaštitu životne sredine norveške nevladine organizacije "Bellona", radeći na izveštaju
naslovljenom "Ruska severna flota. Izvori radioaktivnog zagađenja". Savezna služba
bezbednosti (FSB) je 5. oktobra 1995. godine pretražila kancelarije organizacije "Bellona" u
Murmansku. FSB je zaplenila nacrt izveštaja, ispitala podnosioca predstavke i pokrenula
krivični postupak zbog sumnje na izdaju, pošto je nacrt izveštaja sadržao podatke o nesrećama
na ruskim nuklearnim podmornicama klasifikovane kao službena tajna.
Podnosiocu predstavke je suđeno za izdaju putem špijunaže i teži oblik dela otkrivanja
službene tajne. On je oslobođen 29. decembra 1999. godine. Vrhovni sud Ruskog saveza je 17.
aprila 2000. godine potvrdio oslobađajuću presudu, koja je postala pravosnažna.
Javni tužilac je 30. maja 2000. godine uložio zahtev prezidijumu Vrhovnog suda da preispita
slučaj u nadzornom postupku. On je zahtevao ponovno ispitivanje primenljivog zakona, na
osnovu činjenica i dokaza u dosijeu slučaja i njegovo ponovno usvajanje za novu istragu.
Prezidijum Vrhovnog suda odbio je zahtev javnog tužioca i potvrdio oslobađajuću presudu.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke je tvrdio da je postupak nadzornog preispitivanja, sproveden nakon
pravosnažne oslobađajuće presude, predstavljao povredu prava da mu se ne sudi ponovo u
krivičnom postupku za delo za koje je već pravosnažno oslobođen, pozvavši se na član 4.
Protokola broj 7. uz Konvenciju (pravo da se ne bude suđen ili kažnjen dva puta u istoj stvari).
On je tvrdio da je bio bar podložan ponovnom suđenju za isto delo. On se takođe žalio da je
postupak nadzornog preispitivanja predstavljao povredu člana 6. stav 1. (pravo na pravično
suđenje) Konvencije.
Član 4. stav 1. Protokola broj 7. i člana 6. stav 1.
Evropski sud je primetio da podnosiocu predstavke nije "ponovo suđeno" i nije bio podložan
da mu bude "suđeno" dvaput; nadzorno preispitivanje se može smatrati ponovnim otvaranjem
zaključenog krivičnog postupka - na osnovu novih ili novootkrivenih činjenica ili bitne
povrede - što je u skladu sa članom 4 stav 1. Protokola broj 7.
174

U pogledu žalbe podnosioca predstavke prema članu 6. Konvencije, Sud je ponovio da član 6.
nije primenljiv na postupak u pogledu neuspešnog zahteva za ponovno otvaranje postupka.
Samo nov postupak, nakon što je ponovno otvaranje odobreno, može se smatrati suđenjem po
krivičnoj optužbi. Evropski sud je stoga zaključio da nije došlo do povrede člana 6. stav 1.
Konvencije.
3. Komentar
U ovom slučaju Sud je ispitivao da li je zahtev javnog tužioca za nadzorno preispitivanje
oslobađanja podnosioca predstavke povredio Konvenciju. Kao prvo, Sud je razmatrao slučaj
prema članu 4. Protokola broj 7. Ova odredba predviđa da se nikom ne može ponovo suditi
niti se može ponovo kazniti u krivičnom postupku za delo zbog koga je već pravosnažno
oslobođen ili osuđen. Član je primenljiv samo na pravosnažnu odluku, i ne sprečava da se licu
sudi ili da se kazni u dve različite nadležnosti.
Sud je zaključio da nije došlo do povrede ove odredbe, pošto postupak nadzornog
preispitivanja nije zaista doveo do drugog suđenja, ali se treba posmatrati kao ponovno
otvaranje postupka. Drugi stav člana 4. Protokola broj 7. izričito predviđa takvo ponovno
otvaranje ako je sprovedeno u skladu sa zakonom date države. Kako podnosilac predstavke
nije bio podložan ponovnom suđenju ili kažnjavanju, nije došlo do povrede člana 4. Protokola
broj 7. U odvojenom saglasnom mišljenju, sudija Loucaides se složio da nije došlo do povrede
ove odredbe, ali je to bilo tako zato što se podnosilac predstavke nije mogao smatrati žrtvom
jer je zahtev za ponovno otvaranje bio odbijen.
Sud je ranije ispitivao posledice poništenja presude u nadzornom postupku u građanskom
kontekstu (vidi slučaj Ryabykh protiv Rusije, 24. jul 2003., broj 44. ovog Biltena). U tom
slučaju, Sud je zaključio da je postupak nadzornog preispitivanja poništio ceo sudski postupak
koji je okonãčan pravno obavezujućom presudom, i da je došlo do povrede člana 6.
Konvencije.
U slučaju Nikitin protiv Rusije, podnosilac predstavke je takođe tvrdio da je došlo do povrede
člana 6. Konvencije. Evropski sud je prvo istakao da je nadzorno preispitivanje u krivičnom
postupku drugačije od onog u građanskom, kako se zahtevi da se sprovede postupak mogu
podneti tokom jedne godine nakon oslobađanja, dok su presude u parnici neograničeno
otvorene za preispitivanje. Dalje, zahtev za ponovno otvaranje ne utiče na ishod razmatranja
krivičnih optužbi protiv podnosioca predstavke, i kako je ishod postupka bio u korist
podnosioca predstavke, on se ne može smatrati žrtvom. Uz to, postupak koji se odnosi na
neuspešan zahtev za ponovno otvaranje postupka ne predstavlja krivičnu optužbu, i član 6.
Konvencije stoga nije primenljiv.
Sud je mogao doći do drugačijeg zaključka u ovom slučaju da je zahtev bio odobren i
podnosilac predstavke zaista osuđen za optužbe u pitanju. Međutim, nakon što je njegov slučaj
razmotren pred ruskim sudovima, usvojen je novi Zakonik o krivičnom postupku. Ovlašćenja
javnog tužioca su ograničena, i oslobađajuće presude više nisu predmet postupka nadzornog
preispitivanja. Međutim, Sud je u odluci o prihvatljivosti (slučaj Berdzenishvili protiv Rusije,
29. januar 2004., broj 57. ovog Biltena) početkom ove godine zaključio da postupak
nadzornog preispitivanja nije delotvoran pravni lek i da ga podnosilac predstavke stoga ne
mora iscrpsti ako želi da iznese svoj slučaj pred Evropski sud za ljudska prava.
175

Grčka povredila pozitivnu obavezu da zaštiti pravo na život kao i
obavezu da efikasno istraži incident
Presuda Velikog veća u slučaju
Makaratzis protiv Grčke
20. decembar 2004.
(predstavka broj 50385/99)
1. Činjenično stanje
Slučaj se odnosi na predstavku koju je podneo grčki državljanin, Christos Makaratzis, rođen
1967. i nastanjen u Atini. Činjenice su predmet spora između strana.
Policija je 13. septembra 1995. godine pokušala da zaustavi podnosioca predstavke,
nenaoružanog civila, nakon što se automobilom provezao kroz crveno svetlo u centru Atine.
Podnosilac predstavke nije stao, već je ubrzao. Sledilo ga je više policajaca u automobilima i
na motorciklima i njegovo vozilo se sudarilo sa više drugih. Dva vozača su povređena. Nakon
što se podnosilac predstavke probio kroz pet policijskih blokada, policajci su otvorili vatru na
njegovo vozilo. Konačno je zaustavio automobil na benzinskoj stanici, ali je zaključao vrata i
odbio da izađe. Policajci su nastavili sa vatrom. Podnosilac predstavke tvrdi da su pucali u
vozilo, dok vlada tvrdi da je pucano u vazduh. Jedan policajac je bacio kantu na vetrobransko
staklo. Na kraju je podnosioca predstavke uhapsio policajac koji uspeo da provali u automobil.
Podnosilac predstavke je odmah odveden u bolnicu gde je ostao devet dana. Pretrpeo je
povrede desne ruke, desnog stopala, leve butine i desne strane grudnog koša. On tvrdi da je u
stopalo pogođen dok je izvlačen iz automobila. Vlada osporava ovu tvrdnju. Psihičko zdravlje
podnosioca predstavke se značajno pogoršalo nakon ovog događaja.
Neki od policajaca su napustili lice mesta, bez davanja neophodnih podataka o svom identitetu
i korišćenom vatrenom oružju. Javni tužilac je pokrenuo krivični postupak protiv sedam
policajaca, koji je okončan njihovim oslobađanjem. Imajući u vidu da nisu identifikovani svi
policajci koji su učestvovali u događaju, krivični sud nije bio u mogućnosti da van razumne
sumnje utvrdi da su sedam optuženih oni koji su pucali na podnosioca predstavke.
2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio po članovima 2., 3. i 13. Konvencije da su policajci koristili
prekomernu vatru, dovodeći njegov život u opasnost. On se takođe žalio na nedostatak
odgovarajuće istrage događaja.
Član 2. Konvencije
Imajući u vidu okolnosti slučaja i, konkretno, stepen i vrstu upotrebljene sile, Sud je zaključio
da je, bez obzira da li je policija imala nameru da ga ubije, podnosilac predstavke bio žrtva
postupanja koje je po samoj svojoj prirodi ugrožavalo život, i pored toga što je u ovom slučaju
preživeo. Član 2. Konvencije je stoga primenljiv.
176

U pogledu obaveze vlasti da zakonom zaštite pravo podnosioca predstavke na život
Mada je država Grčka 2003. godine usvojila novi zakon, kojim se reguliše korišćenje vatrenog
oružja od strane policije, u relevantno vreme primenljivi zakon je datirao iz vremena Drugog
svetskog rata, kada je Grčka bila pod okupacijom nemačkih vojnih snaga. Grčki zakon nije
sadržao nikakve druge odredbe kojima se reguliše korišćenje vatrenog oružja tokom
policijskih akcija ili utvtrđuju parametri za planiranje i kontrolu policijskih operacija.
Imajući u vidu ponašanje podnosioca predstavke i atmosferu u to vreme, obeleženu
terorističkim akcijama protiv stranih interesa, Sud je prihvatio da je korišćenje sile protiv
njega bilo zasnovano na iskrenom uverenju koje je u to vreme iz dobrih razloga smatrano za
valjano. Međutim, Sud je bio pod utiskom haotičnog načina na koji je policija upotrebila
vatreno oružje, i postavljena su ozbiljna pitanja u pogledu sprovođenja i organizacije
operacije. Sud je bio mišljenja da je pogoršanje situacije uveliko bilo posledica činjenice da u
to vreme ni pojedinačni policajci, niti potera, gledana kao zajednička policijska operacija, nisu
imali na raspolaganju odgovarajući okvir rada, koji je trebalo da bude obezbeđen domaćim
zakonom i praksom.
Evropski sud je stoga zaključio da grčke vlasti nisu ispunile svoju pozitivnu obavezu da
ustanove odgovarajući zakonski i upravnopravni okvir, i nisu učinile sve što se od njih
razumno moglo očekivati da pruže građanima stepen garancija koje zahteva član 2.
Konvencije. Prema tome, Sud je zaključio da je došlo do povrede tog člana.
Neodgovarajuća istraga
Iako je izvršena istraga događaja, Sud je primetio da je bilo velikih propusta u njenom
sprovođenju. Konkretno, Evropski sud je pridao posebnu težinu činjenici da domaće vlasti
nisu identifikovale sve policajce koji su učestvovali u poteri. Neki policajci su napustili lice
mesta bez davanja ličnih podataka i bez predavanja svojih pištolja, tako da neka od korišćenih
oružja nisu prijavljena.
Taj i drugi propusti sprečili su grčki sud da donese potpun činjenični zaključak, kao što bi
inače bio u mogućnosti, a to je imalo za posledicu oslobađanje policajaca na osnovu toga da
nije van razumne sumnje dokazano da su oni ti koji su povredili podnosioca predstavke, pošto
je više drugih metaka ispaljeno iz neidentifikovanog vatrenog oružja.
Evropski sud je zaključio da vlasti nisu sprovele delotvornu istragu događaja, i da je stoga
došlo do povrede člana 2. Konvencije u tom pogledu. Imajući u vidu ovaj zaključak, on nije
smatrao neophodnim da razmatra da li su propusti utvrđeni u ovom slučaju bili deo prakse
usvojene od strane vlasti, kako je podnosilac predstavke tvrdio.
Članovi 3. i 13.
Evropski sud je smatrao da nije postavljeno odvojeno pitanje prema članovima 3. i 13.
Konvencije.
177

Član 41.
Evropski sud za ljudska prava je dodelio podnosiocu predstavke 15 000 eura (€) na ime
nematerijalne štete.
3. Komentar
Član 2., pravo na život, priznato je kao jedno od najznačajnijih prava u Evropskoj konvenciji o
ljudskim pravima. Evropski sud je naglasio da je to temeljno pravo koje, zajedno s članom 3.
Konvencije, zabranom mučenja i lošeg postupanja, garantuje jednu od osnovnih vrednosti
demokratskih društava koja čine Savet Evrope.
Prvo pitanje sa kojim se Sud suočio u ovom slučaju jeste da li je član 2. Konvencije
primenljiv, ako je podnosilac predstavke još živ. Sledeći prethodnu sudsku praksu po tom
pitanju, Veliko veće je zaključilo da, u izuzetnim okolnostima, loše fizičko postupanje od
strane državnih službenika koje nema smrtne posledice može predstavljati povredu člana 2.
Konvencije.
U zaključku da je došlo do povrede pozitivnih obaveza Grčke u ovom slučaju, Sud je naročito
naglasio haotičan način na koji je policija upotrebila vatreno oružje, i to da su se policajcima
na dužnosti pridružile druge kolege, koje nisu dobile nikakva uputstva. Zakon na snazi koji je
regulisao korišćenje vatrenog oružja poticao je iz 40-tih godina prošlog veka i, prema
mišljenju Suda, nedostatak jasnih pravila, obuke i vežbi može objasniti zašto su drugi policajci
uzeli učešća u operaciji bez prijavljivanja centralnoj komandi.
Pet sudija se nije složilo sa odlukom da je došlo do povrede suštinskog aspekta člana 2.
Konvencije. Ove sudije su bile mišljenja da postoji moguća kolizija između obaveza države da
zaštiti pravo na život pojedinaca od trećih lica sa jedne strane, a sa druge da ograniči upotrebu
sile od strane policije. Kako je sam slučaj proistekao iz neodgovornog i opasnog ponašanja
podnosioca predstavke, domaći sud je pažljivo ispitao dokaze i odlučio da je upotreba sile bila
neophodna, a kako je prema mišljenju manjine zakon kojim se ograničava upotreba vatrenog
oružja bio odgovarajući, zaključila je da nije došlo do povrede u ovom pogledu.
178

Uslovi u pritvoru prema oceni Suda predstavljali nečovečno i ponižavajuće
postupanje
Presuda u slučaju
Kehayov protiv Bugarske
18. januar 2005.
(predstavka broj 41035/98)
1. Činjenično stanje
Podnosilac predstavke, Ivan Ivanov Kehayov, bugarski je državljanin, rođen 1971. godine i
živi u gradu Plovdiv u Bugarskoj.
On je 27. decembra 1997. godine uhapšen, izveden pred istražitelja i zadržan u pritvoru na
osnovu optužbe za silovanje. Tužilac je istog dana potvrdio odluku o pritvoru.
Sve do 16. juna 1998. godine podnosilac predstavke je bio u zatvoren u ćeliji površine 10,5m 2
u prostorijama Okružne istražne službe u Plovdivu. Ćelija, koju je delio sa još tri pritvorenika,
nije imala prozore i nije im bilo dozvoljeno izlaženje van ćelije ili zgrade, osim dve kratke
posete dnevno sanitarnim prostorijama. Da bi se olakšali van vremena određenog za posete
toaletu, pritvorenici su morali da koriste kofu. U aprilu 1998. godine su psihijatri, koji su
ispitali podnosioca predstavke da bi utvrdili da li je u stanju da podnese suđenje, izvestili da je
godinu ili dve dana ranije prošao kroz periode depresije, i da je primljen na jedan dan u
duševnu bolnicu zbog sumnje da boluje od paranoidne šizofrenije. Međutim, stručnjaci su
zaključili da je duševno stanje podnosioca predstavke dobro.
Podnosilac predstavke je 5. januara 1998. godine podneo žalbu na odluku o pritvoru
Okružnom sudu u Plovdivu. Njegov pravni zastupnik je 19. i 21. januara 1998. zahtevao uvid
u sudske spise, što je sudija odbio.
Žalba podnosioca predstavke na odluku o pritvoru je razmatrana 23. januara 1998. godine.
Sudija je odbio da advokatu podnosioca predstavke dozvoli da ga zastupa, zaključivši da
pisano punomoćje nije valjano. Podnosilac predstavke je dao sudiji drugo pisano punomoćje,
potpisavši ga u njegovom prisustvu, ali je sud odbio da prihvati dokument, pošto nije sadržao
broj predmeta. Stoga je podnosilac predstavke bio prinuđen da se brani sam. Sud je odbio
njegovu žalbu na odluku o pritvoru.
Pravni zastupnik podnosioca predstavke je 21. maja 1998. godine ponovo neuspešno tražio
uvid u spise u predmetu. Istražitelj je 8. juna 1998. dozvolio podnosiocu predstavke i
njegovom pravnom zastupniku uvid u sav materijal u predmetu.
Podnosilac predstavke je 16. juna 1998. godine premešten u zatvor u Plovdivu, gde se smatra
da su uslovi bolji.
Tokom suđenja su odbijena dva dalja zahteva za puštanje na slobodu. Okružni sud u Plovdivu
je 18. decembra 1998. godine proglasio podnosioca predstavke krivim za silovanje i osudio ga
na dve godine zatvora.
179

2. Odluka Suda
Podnosilac predstavke se žalio da je bio pritvoren u nečovečnim i ponižavajućim uslovima,
naročito pošto je patio od duševnih problema; da nakon hapšenja nije izveden pred sudiju; da
je njegovom pravnom zastupniku odbijen uvid u sudske spise i da mu jednom prilikom nije
dozvoljeno da ga zastupa; i da njegove žalbe na pritvor nisu hitno razmotrene. On se pozvao
na član 3. i član 5. stavovi 3. i 4. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Član 3.
Evropski sud je bio mišljenja da je to što je podnosilac predstavke morao da provede gotovo
24 sata dnevno, tokom skoro šest meseci, u prenatrpanoj ćeliji, bez prirodnog osvetljenja i bez
fizičke vežbe ili drugih aktivnosti van ćelije, moralo imati loše posledice po njegovo zdravlje i
prouzrokovati velike patnje.
Podvrgavanje pritvorenika poniženju da mora da se olakša u kofu u prisustvu drugih ne može
imati nikakvo opravdanje, izuzev u specifičnim okolnostima kada bi dozvoljavanje poseta
sanitarnim prostorijama predstavljalo konkretan i ozbiljan bezbednosni rizik. Međutim, vlada
nije navela sigurnosni rizik kao obrazloženje strogog režima kojem je podnosilac predstavke
bio podvrgnut. Slično, nema opravdanja za lišavanje podnosioca predstavke vanćelijskih
aktivnosti ili fizičkih vežbi tokom skoro šest meseci.
U pogledu duševnog stanja podnosioca predstavke, Sud nije bio u stanju da dođe do sigurnog
zaključka. Iako su psihijatri koji su ga pregledali u aprilu 1998. godine zaključili da je duševno
zdrav, njihov izveštaj se odnosio samo na sposobnost podnosioca predstavke relevantnu za
sudski postupak. Sa druge strane, podnosilac predstavke nije dokazao da mu je bila potrebna
psihijatrijska pomoć tokom boravka u pritvoru i da je takva pomoć odbijena.
Ne potcenjujući novčane teškoće sa kojima se suočava bugarska vlada, Sud je primetio da nisu
bile preduzete mere radi poboljšanja prostorija za pritvor u Okružnoj istražnoj službi u
Plovdivu, koje je preporučio Komitet za sprečavanje mučenja u svom izveštaju, i koja nisu
zahtevala značajna sredstva.
Imajući u vidu neopravdan i strog režim kojem je podnosilac predstavke podvrgnut, stvarne
uslove u ćeliji i vreme koje je proveo tamo, Sud je smatrao da su patnje koje je pretrpeo
prekoračile neizbežan stepen svojstven lišenju slobode i zaključio da je došlo do povrede člana
3. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Član 5. stav 3.
Sud je primetio da je podnosilac predstavke uhapšen i izveden pred istražitelja koji nije imao
ovlašćenje da donese obavezujuću odluku o lišenju slobode. U svakom slučaju, ni istražitelj
niti tužilac, koji je potvrdio odluku o pritvoru, nisu dovoljno nezavisni i nepristrasni za potrebe
člana 5. stav 3. Konvencije, u svetlu praktične uloge koju su igrali u optužbi i njihovog
mogućeg učešća kao stranke u krivičnom postupku. Evropski sud je stoga zaključio da je došlo
do povrede člana 5. stav 3. Konvencije.
180

Član 5. stav 4.
U tri posebne prilike su zahtevi pravnog zastupnika podnosioca predstavke za uvid u sudske
spise odbijeni. On stoga nije bio u mogućnosti da prouči nijedan od dokumenata od suštinskog
značaja za utvrđivanje zakonitosti pritvora podnosioca predstavke. Sa druge strane, tužilac koji
je nadzirao istragu, potvrdio nalog za pritvor 27. decembra 1997. godine, i protivio se žalbi na
njega, imao je prednost potpunog poznavanja spisa u predmetu. Ovakva situacija nije u skladu
sa zahtevom jednakosti strana u sporu iz člana 5. stav 4. Konvencije.
Sud je takođe primetio da je na ročištu u pogledu žalbe podnosioca predstavke na pritvor,
održanom 23. januara 1998. godine, njegov advokat bio sprečen da ga zastupa, iako je sudiji
predao pisanu punomoć koju je podnosilac predstavke potpisao u sudnici, u prisustvu sudije.
Navedeni nedostatak dokumenta - da broj predmeta nije upisan - toliko je nebitan da ne može
nikako opravdati, prema relevantnom domaćem pravu i načelima na kojima počiva član 5.
Konvencije, odluku da se podnosilac predstavke liši pravnog zastupanja.
Evropski sud je stoga zaključio da je došlo do povrede člana 5. stav 4. Konvencije pošto je
pravnom zastupniku podnosioca predstavke u tri prilike odbijen uvid u spise, i jer je 23.
januara 1998. godine sprečen da ga zastupa.
Član 41.
Evropski sud za ljudska prava je podnosiocu predstavke dodelio 2 000 € na ime nematerijalne
štete i 1 500 € na ime troškova postupka.
3. Komentar
U ovom slučaju Sud je još jednom utvrđivanje povrede člana 3. Konvencije u kontekstu uslova
pritvora zasnovao na zaključcima izveštaja Komiteta za sprečavanje mučenja (CPT). Sud u
presudi pominje da takvi izveštaji pružaju pouzdanu osnovu za procenu uslova u kojima je
podnosilac predstavke bio lišen slobode.
Sud daje zanimljivu primedbu u presudi, zapažajući da, iako novčane teškoće u unapređivanju
zatvorskih uslova uzevši uopšte ne treba da budu potcenjene, veći broj poboljšanja koje je
predložio CPT u svojim izveštajima ne bi zahtevao velika sredstva. Na primer, zatvorenicima
bi prema CPT trebalo da bude dozvoljeno da napuste svoje ćelije tokom dana, osim ako
ozbiljni bezbednosni razlozi zahtevaju drugačije. Uz to, režim za porodične posete treba da
bude preispitan.
Jedna od drugih zamerki CPT je loša higijena i činjenica da su jastuci i prekrivači bili prljavi.
Neke države članice Saveta Evrope dozvoljavaju pritvorenicima da ponesu svoje prekrivače,
sapun, četkice za zube i slične predmete u prostorije za pritvor. Ovo ne uključuje troškove za
vladu u pitanju, i doprinelo je podizanju standarda u ustanovama u kojima se drže lica lišena
slobode.
Sud je takođe utvrdio povrede člana 5. stavovi 3. i 4. Konvencije u ovom slučaju u vezi sa
pokušajima podnosioca predstavke da ospori pritvor. Slični problemi su se i ranije dešavali u
Bugarskoj i ova odluka Suda je zasnovana na prethodnim. Slučajevi u kojima su utvrđene
181

povrede Konvencije dogodili su se pre 2000. godine, i izgleda da se praksa na koju se žalilo
sada menja u svetlu ranijih presuda.
182

Evropska agencija za rekonstrukciju
Parcela 137, Gorica C
81000 Podgorica
Tel 081 406 600
Fax 081 231 742
Web-stranica: www.ear.eu.int
CIP - Каталогизација у публикацији
Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње
343.242 (082)
343.8 (082)
РЕГИОНАЛНА конференција Изрицање и извршење
кривичних санкција (2005 ; Цетиње)
Izricanje i izvršenje krivičnih sankcija /
Regionalna konferencija, Cetinje, Crna Gora, 16-18
jun 2005 ; (priredile Ana Grgurević, Biljana
Perunović-Milić). - Podgorica: Centar za obuku
sudija Republike Crne Gore, 2006 (Podgorica :
Grafo Crna Gora) . - 179, 178 str. : graf. prikazi
; 30 cm
Nasl. str. prištampanog prevoda: Sentencing and
Exеcution of Criminal Sanctions. - Tekst na srp. i
engl. jeziku. - Oba teksta štampana u međusobno
obrnutim smjerovima. - Tiraž 600. -
Bibliografija: str. 64
ISBN 86-85781-00-0
I. Sentencing and Excution of Criminal
Sanctions (2005 ; Cetinje) б. Регионална
конференција Изрицање и извршење кривичних
санкција (2005 ; Цетиње)
а) Изрицање казне - Зборници b) Извршење
казне - Зборници
COBISS.CG-ID 10080784
183