1 - PNN - WyÅ¼sza SzkoÅa Humanistyczno-Ekonomiczna

Pielęgniarstwo 

Neurologiczne i Neurochirurgiczne 

THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING 

eISSN: 2299-0321 ISSN: 2084-8021 

Marzec 2013 Tom 2 Numer 1 Strony 1-44 

Spis Treści/Contents 

Od Redakcji/Editorial 3 

Artykuły Oryginalne/Original 

Epidemiologia urazów czaszkowo-mózgowych w materiale własnym Pogotowia Ratunkowego w Rypinie: 

Badania retrospektywne 

Epidemiology of Traumatic Brain Injuries in its Own Material of Emergency Service Rypin: 

A Retrospective Study 4 

Joanna Pilśniak, Robert Ślusarz 

Wydolność samoobsługowa pacjentów ze stwardnieniem rozsianym (SM) a jakość opieki pielęgniarskiej 

Self-care Efficiency of Patients with Multiple Sclerosis (SM) and the Quality of Nursing Care 9 

Regina Lorencowicz, Józef Jasik, Anna Boczoń, Elżbieta Przychodzka, Krzysztof Turowski 

Znaczenie wsparcia społecznego dla poziomu lęku i depresji oraz obciążenia opiekunów pacjentów 

po udarze mózgu – wyniki wstępne 

The Influence of Social Support on the Level of Anxiety, Depression and Burden 

Among Stroke Patients’ Caregivers – Preliminary Findings 18 

Marcelina Skrzypek-Czerko, Grzegorz Kozera, Kamil Chwojnicki, Walenty M. Nyka, Anna Roszmann 

Ocena intensywności opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową 

u pacjentów hospitalizowanych z powodu tętniaka mózgu. Doniesienia wstępne 

Assessment of the Intensity of Nursing Care Related to Analgesic Therapy 

in Patients Hospitalized with Brain Aneurysm. Preliminary Findings 27 

Grzegorz Dybciak 

Opis Przypadku/Case Report 

Stygmatyzm padaczki a praca zawodowa – opis przypadku 

Stigma of Epilepsy and Ability to Work – Case Study 33 

Jadwiga Zachwieja 

Artykuły Poglądowe/Review 

Nursing Care in Sodium Imbalance Commonly Encountered in Neurosurgery Patients 

Opieka pielęgniarska nad chorymi z dolegliwościami neurochirurgicznymi w przypadkach 

nierównowagi sodu 37 

Gülay Altun Uğraş, Meryem Kubaş, Neriman Akyolcu, Sezer Tataroğlu 

Wersja on-line czasopisma dofinansowana w 2013 roku ze środków 

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę. 

Wersja papierowa czasopisma finansowana ze środków wydawnictwa WSHE.

PIELĘGNIARSTWO 

NEUROLOGICZNE I NEUROCHIRURGICZNE 


Rada Redakcyjna/Editorial Board 

Redaktor naczelny/Editor-in-Chief 

Robert Ślusarz 

(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska) 

Zastępcy redaktora naczelnego/Deputy Editors 

Beata Haor 

(WSHE, Włocławek, Polska) 

Monika Biercewicz 


Redaktorzy międzynarodowi/International Editors 

Janice L. Hinkle 

(The Catholic University of America, USA) 

Catheryne Waterhouse 

(Royal Hallamshire Hospital, Sheffield, UK) 

Sekretarze redakcji/Managing Editors 

Dorota Kochman 


Wanda Stefańska 

(WSHE Włocławek, Polska) 

Dorota Wojciechowska 


Redaktorzy językowi/Language Editors 

Mary E. Braine 

(University of Salford, England) 

Roksana Rybicka 


Joanna Skiba 


Adam Wróbel 


Redaktor statystyczny/Statistical Editor 

Magdalena Zając 

(UKW, Bydgoszcz, Polska) 

Redaktorzy tematyczni/Section Editors 

Krystyna Jaracz (UM, Poznań, Polska) 

Pielęgniarstwo neurologiczne 

Regina Lorencowicz (UM, Lublin, Polska) 

Pielęgniarstwo neurochirurgiczne 

Międzynarodowa Rada Naukowa/ 

International Scientific Board 

Ewa Barczykowska 


Monika Biercewicz 


Mary E. Braine 

(University of Salford, England) 

Sharryn Byers 

(Nepean Hospital Sydney, Australia) 

Vicki Evans 

(Royal North Shore Hospital, Sydney, Australia) 

Theresa Green 

(University of Calgary, Calgary, Canada) 

Beata Haor 


Janice L. Hinkle 

(The Catholic University of America, USA) 

Krystyna Jaracz 

(UM, Poznań, Polska) 

Hatice Kaya 

(Istanbul University, Istanbul, Turkey) 

Lenka Kopacevic 

(Sestre Milosrdnice, University Hospital Center, 

Zagreb, Croatia) 

Regina Lorencowicz 

(UM, Lublin, Polska) 

Jasna Nikolcic 

(Special Hospital for Cerebrovascular Disease, Belgrade, Serbia) 

Alvisa Palese 

(Udine University, Italy) 

Virginia Prendergast 

(Barrow Neurological Institute, Phoenix, Arizona, USA) 

Joanna Rosińczuk-Tonderys 

(AM, Wrocław, Polska) 

Marcelina Skrzypek-Czerko 

(GUM, Gdańsk, Polska) 



Catheryne Waterhouse 

(Royal Hallamshire Hospital, Sheffield, UK) 

Paul Van Keeken 

(Radboud University Nijmegen MC, HAN University 

of Applied Sciences, Netherlands) 

Redakcja/Editorial Office: Instytut Nauk o Zdrowiu WSHE we Włocławku, ul. Okrzei 94 A, 87-800 Włocławek, Polska – Poland 

tel. +48 516 856 939, e-mail: redakcja.pnn@o2.pl, www.pnn.wshe.pl 

Wydawca/Published by: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku, Plac Wolności 1, 87-800 Włocławek, 

Polska – Poland, tel. +48 54 425 20 07 w. 44, e-mail: wydawnictwa@wshe.pl, www.pnn.wshe.pl 

Grafika i Okładka/Graphics and Cover: Karolina Janik 

©WSHE Włocławek and Editorial Board, Wszelkie prawa zastrzeżone/All rights reserved. Wydawca/Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za 

treść reklam oraz artykuły sponsorowane. The Publisher/Editors accept no responsibility for the advertisement contents and sponsored articles.

Od Redakcji/Editorial 

Szanowni Państwo, 

Z ogromną przyjemnością przekazuję Państwu do rąk kolejny numer kwartalnika 

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne. 

Zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami czasopismo przygotowuje się do 

spełnienia ministerialnych wymogów dotyczących czasopism naukowych. Powiększyliśmy 

skład Międzynarodowej Rady Naukowej czasopisma o nowych członków. 

Wzmocniliśmy także rangę czasopisma w obszarze neuroscience nursing, uzyskując 

pozytywne rekomendacje European Association of Neuroscience Nurses (EANN) 

oraz World Federation of Neuroscience Nurses (WFNN). Zależy nam na międzynarodowym 

zasięgu czasopisma dlatego zapraszamy do współpracy Autorów z całego 

świata. Przed nami dalsze działania związane m.in. z rejestracją czasopisma 

w kolejnych bazach o zasięgu międzynarodowym oraz weryfikacja publikowanych 

artykułów pod kątem przydatności dla praktyki pielęgniarskiej, zgodnie z zasadami 

Evidence-Based Nursing (EBN). 

Zachęcam Państwa do dalszej współpracy i zaangażowania we współtworzenie czasopisma Pielęgniarstwo 

Neurologiczne i Neurochirurgiczne, jednocześnie podkreślając, że to Państwo, jako czytelnicy i autorzy publikowanych 

prac, współtworzycie czasopismo, za co w imieniu własnym i Redakcji bardzo dziękuję. 

Redaktor naczelny 

Robert ŚLUSARZ 

Dear Readers, 

With great pleasure we present to you the next issue of the quarterly Neurological and Neurosurgical Nursing. 

As previously announced the magazine is preparing to meet the requirements of ministerial journals regarding 

scientific magazines. Expanded is the composition of the International Scientific Council with new members. Additionally, 

we have strengthened the status of the journal in the field of neuroscience nursing by obtaining positive 

recommendations of the European Association of Neuroscience Nurses (EANN) and the World Federation of Neuroscience 

Nurses (WFNN). We want to become a journal with international reach so therefore we invite the authors 

from around the world. Before us further steps, such as the registration of the journal in the following international 

databases and verification of published articles in terms of suitability for nursing practice in accordance with the 

principles of Evidence-Based Nursing (EBN). 

I encourage you to continue to cooperate and engage in co-creation of the journal Neurological and Neurosurgical 

Nursing. At the same time I would like to remind you, as readers and authors of published works, that this 

is you who co-create the magazine. On behalf of the Editorial Board I highly encourage you to further support us 

and thank you for the work carried out so far. 

Editor-in-Chief 

Robert ŚLUSARZ

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 4-8 




eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Artykuł Oryginalny/Original 

Epidemiologia urazów czaszkowo-mózgowych w materiale własnym 

Pogotowia Ratunkowego w Rypinie: Badania retrospektywne 

Epidemiology of Traumatic Brain Injuries in its Own Material 

of Emergency Service Rypin: A Retrospective Study 

Joanna Pilśniak 1 , Robert Ślusarz 2 

1 

Studenckie Koło Naukowe Wydziału Nauk o Zdrowiu 

Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej we Włocławku 

2 

Wydział Nauk o Zdrowiu WSHE we Włocławku 

 

Streszczenie 

Wprowadzenie. Wraz z ogólnoświatowym wzrostem uprzemysłowienia i ciągłym rozwojem motoryzacji wzrasta 

liczba wypadków komunikacyjnych i urazów. Jednocześnie coraz lepsze wyposażenie i oprzyrządowanie karetek pogotowia, 

rozwój technik operacyjnych i metod diagnostycznych powoduje, że szanse poszkodowanych na przeżycie 

znacznie wzrastają. Niestety, urazy czaszkowo-mózgowe stanowią na całym świecie poważny problem społeczny, 

który wykazuje tendencję wzrostową. 

Cel. Celem badań była ocena częstości występowania urazów czaszkowo-mózgowych u pacjentów objętych opieką 

Pogotowia Ratunkowego w Rypinie. 

Materiał i metody. Badania przeprowadzono w oparciu o analizę dokumentacji archiwum Stacji Pogotowia Ratunkowego 

w Rypinie. Na podstawie analizy dokumentacji wyodrębniono grupę 239 osób, które doznały urazów 

czaszkowo-mózgowych w latach 2008-2010. 

Wyniki. Istotne statystycznie okazały się zależności między przyczyną urazu a terenem środowiskowym (p

Pilśniak, Ślusarz / PNN 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 4-8 

3. The gender or age of the surveyed group, do not have an influence on appearance of traumatic brain injuries. 

4. The environmental area, where the accident occurred affects the cause of the injury. 

5. Alcohol as a concomitant factor has an influence on the cause of the injury. (PNN 2013;2(1):4-8) 

Key words: traumatic brain injuries, epidemiology 

Wprowadzenie 

Ogólnoświatowy wzrost liczby urazów skutkuje 

zwiększoną śmiertelnością oraz kalectwem. Według 

światowych statystyk skutki urazów powodujących 

śmierć, znalazły się na trzecim miejscu tuż po nowotworach 

i chorobach serca [1,2]. 

Urazy, w tym obrażenia czaszkowo-mózgowe, 

stanowią obecnie bardzo poważny problem nie tylko 

socjomedyczny, ale są jednocześnie zagrożeniem dla 

zdrowia i życia współczesnego człowieka. Bardzo rozległe 

i ciężkie urazy związane są z wysoką śmiertelnością, 

która jak podaje literatura światowa stanowią obecnie 

40% wszystkich zgonów w trakcie hospitalizacji [3-5]. 

Liczba urazów głowy sięga rocznie około 180-220 

na 100 tys. osób. W krajach europejskich urazy głowy 

są przyczyną 2/3 wszystkich zgonów pourazowych; 

stanowią także najczęstszą przyczynę zgonów wśród 

młodych mężczyzn. Z powodu urazu czaszkowo-mózgowego 

w Anglii i Walii hospitalizuje się około 300- 

400 osób na 100 tys. mieszkańców co stanowi 5-10% 

wszystkich hospitalizacji z powodu urazów. Sytuację 

epidemiologiczną w Polsce możemy z dużym prawdopodobieństwem 

przyrównać do epidemiologii urazów 

w innych krajach europejskich [6-9]. 

Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy 

N = 239 % = 100 

Płeć 

• kobieta 67 28,0 

• mężczyzna 172 72,0 

Wiek 

• do 20 lat 54 22,6 

• 21-40 lat 78 32,6 

• 41-60 lat 68 28,5 

• powyżej 60 lat 39 16,3 

Przyczyna urazu 

• upadki z wysokości 44 18,4 

• wypadki komunikacyjne 150 62,8 

• inne 45 18,8 

Teren środowiskowy, w którym 

doszło do urazu 

• miasto 106 44,4 

• wieś 133 55,6 

Pora roku, w której doszło do urazu 

• wiosna 73 30,5 

• lato 74 31,0 

• jesień 43 18,0 

• zima 49 20,5 

Współistnienie spożycia alkoholu 

• urazy pod wpływem alkoholu 57 23,8 

• pozostałe 182 76,2 

W wyniku ekspansywnego rozwoju motoryzacji, 

wzrasta liczba wypadków drogowych, które są jedną 

z głównych przyczyn urazów głowy [10]. Niosą one ze 

sobą większą śmiertelność aniżeli urazy jakiegokolwiek 

innego narządu. 

Najważniejszymi przyczynami urazów głowy są: 

wypadki komunikacyjne, upadki z wysokości, wypadki 

w domu, pobicia i napady oraz przypadki utraty przytomności, 

przy czym duży odsetek poszkodowanych 

znajduje się pod wpływem alkoholu [11,12]. Należy 

pamiętać, że rozpoznanie wkrótce po wypadku jest 

często trudne, zwłaszcza jeśli uraz wystąpił u osoby 

będącej pod wpływem alkoholu lub będącej pod działaniem 

narkotyków. Trudności mogą się nawarstwiać 

w przypadku, kiedy nie można zróżnicować zaburzeń 

przytomności i ustalić powiązania intoksykacji z pozornie 

nic nieznaczącym urazem, szczególnie jeśli wywiad 

dotyczący zdarzenia jest niejasny i trudny do zebrania 

[1,2]. 

Patologia urazów czaszkowo-mózgowych obejmuje 

powierzchowne urazy skóry i kości czaszki, głębokie 

urazy mózgu oraz urazy naczyń i nerwów czaszkowych. 

W patofizjologii urazów czaszkowo-mózgowych 

rozróżniamy pojęcie urazu pierwotnego i wtórnego 

[4,5,13]. 

Celem badań była ocena częstości występowania 

urazów czaszkowo-mózgowych u pacjentów objętych 

opieką Pogotowia Ratunkowego w Rypinie. Skonstruowano 

cele szczegółowe w postaci pytań: 

1. Jakie są najczęstsze przyczyny urazów czaszkowo-mózgowych? 

2. Czy pora roku ma wpływ na przyczynę urazu? 

3. Czy czynniki socjodemograficzne, takie jak 

płeć i wiek badanej grupy mają wpływ na przyczynę 

urazu? 

4. Czy teren środowiskowy, w którym doszło do 

zdarzenia ma wpływ na przyczynę urazu? 

5. Czy alkohol jako czynnik współistniejący ma 

wpływ na przyczynę urazu? 

Materiał i metoda 

Badania przeprowadzono w oparciu o analizę dokumentacji 

medycznej Stacji Pogotowia Ratunkowego 

w Rypinie w latach 2008-2010. Zastosowaną metodą 

badawczą była retrospektywna analiza dokumentacji 

medycznej 7234 osób, z czego wyodrębniono grupę 

239 osób, które doznały urazów czaszkowo-mózgowych. 

Charakterystykę badanej populacji przedstawiono 

w tabeli 1.

Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji 

Bioetycznej działającej przy Kujawsko-Pomorskiej 

Okręgowej Izbie Lekarskiej w Toruniu (Nr 21/ 

KB/2010). 

W analizie statystycznej posłużono się arkuszem 

kalkulacyjnym Excel z pakietu MS Office 2007. W celu 

zbadania związków między zmiennymi ilościowymi 

wykorzystano test chi-kwadrat (χ2). Przyjęto poziom 

istotności p0,05) (tabela 3). 

Płeć i wiek badanej grupy a przyczyna urazu 

Wśród urazów czaszkowo-mózgowych mężczyźni 

stanowią bezwzględną większość. Jak wskazują badania 

liczba poszkodowanych mężczyzn wyniosła 172 osoby 

a kobiet 67. Przeprowadzona analiza wykazała, że wiodącą 

przyczyną urazów czaszkowo-mózgowych u 109 

mężczyzn były wypadki komunikacyjne. Wypadki 

komunikacyjne stanowią również główną przyczynę 

obrażeń u 41 badanych kobiet. Na drugim miejscu pod 

względem przyczyn urazów głowy u mężczyzn (33 osoby) 

klasyfikują się inne czynniki. U kobiet, są to upadki 

z wysokości (14 osób). Przeprowadzona analiza statystyczna 

nie wykazała istotnego związku pomiędzy płcią 

a przyczyną urazu (χ2 (df=2)=5,99; p>0,05) (tabela 4). 

Największą liczbę urazów odnotowano u pacjentów 

w przedziale wiekowym od 21 do 40 lat (78 przypadków). 

Najczęstszą przyczyną obrażeń są wypadki 

komunikacyjne (57 osób). Wśród najstarszej grupy 

wiekowej – powyżej 60 roku życia, również dominują 

wypadki komunikacyjne. Analiza statystyczna zebranego 

materiału nie potwierdziła, aby wiek 

był czynnikiem istotnie wpływającym 

na przyczynę urazu (χ2 (df=6)=12,59; 

p>0,05) (tabela 5). 

Teren środowiskowy, w którym doszło 

do zdarzenia a przyczyna urazu 

Dominującym terenem środowiskowym 

dla urazów czaszkowo-mózgowych 

jest wieś. Również na wsi odnotowano 

więcej wypadków komunikacyjnych 

w porównaniu z miastem, co jest istotne 

statystycznie (χ2 (df=2)=22,42; p

182 osoby (76%), u których nie wykryto alkoholu 

we krwi, a które doznały również urazu czaszkowomózgowego. 

Jak wynika z tabeli 7, najliczniejsza grupa 

osób pod wpływem alkoholu (22 osoby) uległa 

Tabela 3. Pora roku a przyczyna urazu 


Pora roku upadki z wysokości wypadki komunikacyjne 

N(%) 

N(%) 


inne 

N(%) 

wypadkowi komunikacyjnemu. Z przedstawionego 

zestawienia wynika, że spożycie alkoholu miało istotny 

wpływ na przyczynę urazu czaszkowo-mózgowego 

(χ2 (df=2)=21,38; p0,05 

Tabela 4. Płeć a przyczyna urazu 

Płeć 


Razem 

upadki z wysokości wypadki komunikacyjne inne 

N(%) 

N(%) 

N(%) 

N(%) 

Kobieta 14 (31,8) 41(27,3) 12 (26,7) 67 (28,0) 

Mężczyzna 30 (68,2) 109 (72,7) 33 (73,3) 172 (72,0) 

Razem 44 (100,0) 150 (100,0) 45 (100,0) 239 (100,0) 

χ2 (df=2)=5,99; p>0,05 

Tabela 5. Wiek a przyczyna urazu 

Wiek 


Razem 

upadki z wysokości wypadki komunikacyjne inne 

N(%) 

N(%) 

N(%) 

N(%) 

do 20 lat 7 (15,9) 24 (16,0) 23 (51,1) 54 (22,6) 

21-40 lat 12 (27,3) 57 (38,0) 9 (20,0) 78 (32,6) 

41-60 lat 16 (36,4) 45 (30,0) 7 (15,6) 68 (28,5) 

powyżej 60 lat 9 (20,4) 24 (16,0) 6 (13,3) 39 (16,3) 

Razem 44 (100,0) 150 (100,0) 45(100,0) 239 (100,0) 

χ2 (df=6)=12,59; p>0,05 

Tabela 6. Teren środowiskowy a przyczyna urazu 


Teren 

środowiskowy 

upadki z wysokości 

N(%) 

wypadki komunikacyjne 

N(%) 

inne 

N(%) 

Razem 

N(%) 

Miasto 29 (65,9) 49 (32,7) 28 (62,2) 106 (44,4) 

Wieś 15 (34,1) 101 (67,3) 17 (37,8) 133 (55,6) 

Razem 44 (100,0) 150 (100,0) 45 (100,0) 239 (100,0) 

χ2 (df=2)=22,42; p


badania na grupie dzieci [14], urazy czaszkowo-mózgowe 

stanowią 21% spośród wszystkich hospitalizacji 

w OIOM, częściej dotyczą chłopców, ofiar wypadków 

drogowych i komunikacyjnych i występują głównie 

w miesiącach letnich. 

Corocznie w Stanach Zjednoczonych różnym 

urazom ulega 60 milionów Amerykanów, z czego 150 

tys. umiera, a 300 tys. pozostaje trwale okaleczonych. 

Są one najczęstszą przyczyną kalectwa i śmierci, aniżeli 

jakiekolwiek inne [5]. Najczęstszą przyczyną wszystkich 

urazów są wypadki komunikacyjne, a tuż za nimi klasyfikują 

się rany postrzałowe. Porównywalnie, w Wielkiej 

Brytanii w wyniku wypadków komunikacyjnych ginie 

25 tys. osób rocznie, a śmiertelność w Europie wynosi 

50-90 osób na 100 tys. przypadków. Najczęściej są to 

mężczyźni w młodym wieku, często będący pod wpływem 

działania alkoholu lub narkotyków. 

Zdaniem wielu autorów [2], ilość wszystkich 

urazów mających miejsce w naszym kraju jest porównywalna 

ze statystykami światowymi. Wszyscy jednoznacznie 

sądzą, że obecnie urazy stanowią trzecią co do 

wielkości przyczynę umieralności w Polsce. Ich zdaniem, 

najczęstszym powodem wszystkich obrażeń są 

wypadki komunikacyjne. Autorzy uważają, że ulegają 

im najczęściej młodzi mężczyźni, którzy niewątpliwie 

często znajdują się pod wpływem alkoholu. 

Wnioski 

W wyniku przeprowadzonych badań sformułowano 

następujące wnioski: 

1. Najczęstszymi przyczynami urazów czaszkowo-mózgowych 

są wypadki komunikacyjne. 

2. Pora roku, w jakiej doszło do powstania obrażeń, 

nie ma znaczącego wpływu na częstość 

wystąpienia urazów. 

3. Płeć i wiek badanej grupy nie mają wpływu na 

wystąpienie urazów czaszkowo-mózgowych. 

4. Teren środowiskowy, w którym doszło do wystąpienia 

obrażeń związany jest z przyczyną 

urazu. 

5. Alkohol jako czynnik współistniejący ma 

wpływ na przyczynę wystąpienia urazu. 

Zalecenia dla praktyki pielęgniarskiej 

Praca porusza zagadnienia z zakresu epidemiologii 

urazów czaszkowo-mózgowych występujących 

u pacjentów objętych opieką Pogotowia Ratunkowego. 

Istotnym zagadnieniem w praktyce pielęgniarskiej 

jest znajomość czynników odpowiedzialnych za występowanie 

urazów czaszkowo-mózgowych, dzięki czemu 

przez szeroko zakrojoną edukację istnieje możliwość 

wyeliminowania przynajmniej ich części. 

Piśmiennictwo 

[1] Kozubski W., Liberski P. Choroby układu nerwowego. 

PZWL, Warszawa 2004. 

[2] Mazur R. Neurologia kliniczna. Via Medica, Gdańsk 

2005. 

[3] Prusiński A. Neurologia praktyczna. PZWL, Warszawa 

2007. 

[4] Greenberg M.S. Handbook of Neurosurgery. Thieme, 

New York 2006. 

[5] Dawodu S.T. Traumatic Brain Injury (TBI). Retrieved 

April 17, 2012, from http://emedicine.medscape. 

com/article/. 

[6] Curie D.G. Postępowanie w urazach głowy. Alfa-medica 

press, Bielsko-Biała 1994. 

[7] Kasprzak H.A., Śniegocki M., Bierwagen M.P. Generacja 

NO u chorych po ciężkich urazach czaszkowo- 

-mózgowych. Neurotraumatologia. 1999;1:105-107. 

[8] Trojanowski T. Leczenie urazów głowy w krajach europejskich. 

Neurotraumatologia. 2000;1:43-47. 

[9] Ząbek M. Urazy czaszkowo-mózgowe. PZWL, Warszawa 

1994. 

[10] Dybowska K. i wsp. Krytyczna ocena postępowania 

lekarskiego u chorych z obrażeniami czaszkowo-mózgowymi 

od momentu wypadku do zakończenia diagnostyki. 

Przegląd Lekarski. 1998;55:650-653. 

[11] Corrigan J., Lamb-Hart G. Alcohol, Other Drugs, and 

Brain Injury. Columbus, Ohio 2004, Retrieved April 

17, 2012, from http://www.biausa.org/Literature 

Retrieve.aspx? ID=43235 

[12] Bombardier C.H., Turner A. Alcohol and traumatic 

disability. In Frank R., Elliott T. (Eds.), The Handbook 

of Rehabilitation Psychology. American Psychological 

Association Press, Washington 2009;241-258. 

[13] Kozubski W. Neurologia i neurochirurgia. Elsevier 

U&P, Wrocław 2006. 

[14] Nitsch-Osuch A., Drosio A., Topczewska-Cabanek A., 

Życińska K., Wardyn K.A. Urazy czaszkowo-mózgowe 

jako przyczyna hospitalizacji w oddziale pediatrycznej 

intensywnej opieki medycznej wybranego szpitala 

w Warszawie w latach 2005–2009. Family Medicine & 

Primary Care Review. 2011;13(2):200-203. 

Adres do korespondencji: 


Instytut Nauk o Zdrowiu WSHE we Włocławku 

ul. Okrzei 94, 87-800 Włocławek 

e-mail: robert_sl@o2.pl 

Konflikt interesów: nie występuje 

Źródła finansowania: nie występuje 

Wkład autorski: Joanna Pilśniak A,B,C,F , 

Robert Ślusarz A,C,D,E,F,G,H 

(A – Koncepcja i projekt badania, B – Gromadzenie i/lub 

zestawianie danych, C – Analiza i interpretacja danych, 

D – Analiza statystyczna, E – Napisanie artykułu, F – Poszukiwanie 

piśmiennictwa, G – Krytyczne zrecenzowanie 

artykułu, H – Zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu) 

Praca wpłynęła do Redakcji: 21.06.2012 r. 

Zaakceptowano do druku: 17.10.2012 r.






Wydolność samoobsługowa pacjentów ze stwardnieniem rozsianym (SM) 

a jakość opieki pielęgniarskiej 

Self-care Efficiency of Patients with Multiple Sclerosis (SM) 

and the Quality of Nursing Care 

Regina Lorencowicz 1 , Józef Jasik 1 , Anna Boczoń 2 , Elżbieta Przychodzka 1 , Krzysztof Turowski 1 

1 

Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 

2 

Student Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 

Streszczenie 

Wprowadzenie. Coraz częściej w badaniach nad jakością usług medycznych skierowanych do pacjentów z ograniczoną 

sprawnością samoobsługową odchodzi się od zasady wyłącznie biologicznego oceniania zdrowia człowieka, 

a przyjmuje się bardziej holistyczny punkt widzenia, w którym szczególną uwagę zwraca się na emocjonalne doznania 

pacjenta, jego samopoczucie i możliwości funkcjonowania w codziennym życiu. 

Cel. Analiza wybranych uwarunkowań deficytu jakości opieki świadczonej dla hospitalizowanych pacjentów ze 

stwardnieniem rozsianym (SM). 

Materiał i metody. W badaniu wzięło udział 70 chorych na SM w wieku od 22 do 64 lat. Ocenę wydolności 

samoobsługowej badanych przeprowadzono za pomocą wskaźnika funkcjonalnego Repty. Do oceny jakości opieki 

wykorzystano metodę BOHIPSZO. 

Wyniki. Przeprowadzone badania pokazały, że wdrożony w badanym oddziale system zapewnienia jakości gwarantuje 

wysoki poziom świadczeń pielęgniarskich. Wskaźnik pielęgnacji wyniósł 84,24. Niemiej jednak w wielu aspektach 

jakość opieki pielęgniarskiej w znaczącym stopniu odbiega od zalecanych standardów i oczekiwań pacjentów. 

Wnioski. Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić, że w świadczeniu opieki pielęgniarskiej wobec 

pacjentów z SM: 1) Dobrze funkcjonuje techniczna strona usług – chorzy mają zapewnione bezpieczeństwo oraz 

sprawnie funkcjonuje procedura ochrony pacjentów przed zakażeniami, co jest rezultatem wdrożonego systemu 

zapewnienia jakości. 2) Na wysokim poziomie są realizowane zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne, jednakże ich jakość 

spada wraz z obniżeniem wydolności funkcjonalnej podopiecznych. 3) Mankamentem technicznym są braki 

w dokumentowaniu procesu pielęgnowania, zwłaszcza w grupie młodszych pacjentów. 4) Niepokojąca jest niska 

ocena pacjentów uzyskanego wsparcia edukacyjnego oraz wyuczonych umiejętności w zakresie samopielęgnacji, 

w szczególności wśród osób wydolnych funkcjonalnie, którzy borykają się ze stresem związanym z rozpoznaniem 

u nich nieuleczalnej choroby. 5) Istnieją poważne uchybienia w zakresie podmiotowego traktowania pacjenta. 

6) Niepokoją niedociągnięcia w przekazywaniu informacji choremu i jego rodzinie na temat procesu leczenia 

i pielęgnowania. Występują one ze szczególnym nasileniem u pacjentów niemających problemów z samoobsługą, 

oraz u podopiecznych, którzy wymagają asekuracji i nadzoru pielęgniarek w podstawowych czynnościach dnia 

codziennego. (PNN 2013;2(1):9-17) 

Słowa kluczowe: stwardnienie rozsiane, jakość opieki, wydolność samoobsługowa pacjenta 

Abstract 

Background. It can be observed that in the studies on the quality of medical services provided for patients with 

limited ability of self-care, the mere biological principles of health assessment are more and more often abandoned 

and the holistic point of view is adopted, focusing on patient’s emotional experience, his/her state of mind and 

functional ability to cope with daily living. 

Aim. Analysis of chosen determinants of the deficiency of the quality of care provided for hospitalised patients with 

multiple sclerosis (SM).

Lorencowicz i wsp. / PNN 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 9-17 

Material and methods. The study covered 70 patients with multiple sclerosis (SM), aged 22 - 64. The Repty functional 

index was used to asses the self-care efficiency of the examined patients. The BOHIPSZO method was used 

for assessment of the quality of nursing services. 

Results. The conducted research study revealed that the quality assurance system implemented at the examined 

hospital ward guarantees a high level of provided nursing services. The nursing indicator was 84.24. Nevertheless, 

in many aspects, the quality of nursing care differed significantly from the recommended standards and patients’ 

expectations. 

Conclusions. The results of the conducted research study allow us to conclude that with regard to the nursing 

services provided for the patients with multiple sclerosis: 1) The functioning of the technical side of services is good 

– the patients have guaranteed safety and the procedure of protecting patients from infections operates efficiently 

thanks to the implementation of a quality assurance system. 2) Procedures of medical treatment and nursing care 

are performed at a high level, yet their quality decreases along with the deterioration of functional ability of the 

subjects. 3) Lack of the nursing process documentation, especially in regards to the group of younger patients, is a 

technical shortcoming. 4) It is disturbing that the patients’ assessment of the obtained educational support and 

practised self-care abilities is poor; and such opinion was common especially among self-care efficient patients who 

struggle with stress related to diagnosed untreatable disease. 5) There are some critical defects of objectification of 

patients. 6) There are some concerns regarding the inadequate scope of information given to the patient and his/her 

family, concerning the treatment and nursing processes. These faults occur more frequently in patients who have 

no problems with self-care and in patients who require nurse’s help and assistance in everyday life activities. 

(PNN 2013;2(1):9-17) 

Key words: multiple sclerosis, quality of nursing care, self-care efficiency of patients 

Wprowadzenie 

Coraz częściej w badaniach nad jakością usług 

medycznych skierowanych do pacjentów z ograniczoną 

sprawnością samoobsługową odchodzi się od zasady 

wyłącznie biologicznego oceniania zdrowia człowieka, 

a przyjmuje się bardziej holistyczny punkt widzenia, 

w którym szczególną uwagę zwraca się na emocjonalne 

doznania pacjenta, jego samopoczucie i możliwości 

funkcjonowania w codziennym życiu. Oceny wyników 

leczenia oparte na kryterium biologicznym stały się już 

niewystarczające. Zainteresowanie nauk medycznych 

przesunęło się poza tradycyjny, czysto skryty medyczny 

obszar działania, skupiając się na aktywności podopiecznych 

w różnych dziedzinach życia [1]. Człowiek 

niepełnosprawny, pomimo swej ułomności, ze swego 

życia winien być zadowolony, bowiem zadowolony 

człowiek widzi sens życia, co warunkuje jego szczęście. 

Łatwiej wtedy jest mu żyć, także łatwiej jest wszystkim 

innym z nim przebywać i współpracować w procesie 

leczenia i rehabilitacji [2]. 

Potrzeba wytwarzania dóbr odpowiedniej jakości 

zrodziła się z trudności ze zbytem wyprodukowanych 

wyrobów na otwartym rynku i początkowo obejmowała 

dziedziny gospodarki związane z wytwarzaniem 

i eksploatowaniem produktów [3]. Dlatego pierwsze 

definicje jakości oraz metody wykorzystywane przy pomiarze 

i ocenie wyrobów dostarczanych na rynek związane 

były z przemysłem i dotyczyły przede wszystkim 

fizycznych cech dóbr produkowanych w przedsiębiorstwach. 

Natomiast sfera usług rozwijała się w cieniu 

produkcji przemysłowej i rolnej. Jednakże gwałtowny 

wzrost udziału usług w gospodarce sprawił, że pojęcie 

jakości wkroczyło w nowe obszary zarządzania i na tym 

gruncie zaczęły pojawiać się nowe koncepcje, zasady 

oraz metodyka badań. 

Początkowo podejmowano próby bezpośredniego 

przeniesienia metod i narzędzi pomiaru jakości 

stosowanych w organizacjach produkcyjnych. Jednakże 

z uwagi na fundamentalne różnice, jakie można zauważyć 

między wyrobami materiałowymi a usługami, 

kryteria opracowane dla oceny jakości dóbr materialnych 

okazały się mało użyteczne w sektorze usług [1]. 

Wzrost świadomości odbiorców usług sprawił, że 

zapewnienie jakości w przedsiębiorstwach usługowych 

stało się ważniejsze i bardziej potrzebne niż w przedsiębiorstwach 

produkcyjnych, ponieważ źle wykonany 

wyrób można wymienić na dobry, natomiast źle wyświadczona 

usługa pozostawia trwałe lub trudno wymienialne 

niedomagania bądź szkody, a nawet decyduje 

o życiu i zdrowiu klienta. Ponadto jakość usług 

spostrzegana z perspektywy klienta indywidualnego 

jest kwestią wysoce subiektywną – jest ona definiowana 

odmiennie przez każdego klienta. Jakość usługi 

zwykle oznacza spełnienie subiektywnych wymagań 

i oczekiwań klienta w zakresie cech użytkowych, bezpieczeństwa, 

wyglądu i otoczenia. Jakość usług nie jest 

tylko wartością dodaną wyrobu. Stanowi ona także 

zasadniczą część usługi, która decyduje o użyteczności 

i wartości produktu usługowego [4]. 

Specyficzny charakter wyrobu, jakim jest usługa, 

sprawia, że niemożliwe jest wypracowanie jednej definicji 

jakości świadczonej usługi, która by jednoznacznie 

określiła to pojęcie [4]. Wynika to z faktu, że ostatecznym 

oceniającym jakość danej usługi jest zawsze 

klient, który przy dokonywaniu oceny częstokroć kieruje 

się przesłankami nie tylko skrajnie subiektywnymi, 

ale czasami i nieracjonalnymi. Najczęściej jakość usługi 

definiuje się jako zdolność do zaspokajania potrzeb 

10


Rycina 1. Model jakości usług (opracowanie własne na podstawie [25]) 

i oczekiwań klientów [5]. Usługa posiada odpowiednią 

jakość, jeśli została co najmniej wykonana zgodnie 

z oczekiwaniami konkretnego nabywcy [6]. Jakość 

usług wynika więc ze zdolności firmy do spełnienia 

oczekiwań klienta lub nawet ich przewyższenia. Miarą 

tej zdolności jest suma cech świadczonej usługi, decydująca 

o zaspokojeniu określonych potrzeb odbiorcy 

danej usługi. Jednak w wielu przypadkach jedyną, acz 

nader wystarczającą miarą jakości świadczonej usługi 

jest po prostu szczerość uśmiechu klienta [7]. 

Pojęcie jakości usług medycznych najczęściej 

odnosi się do przebiegu i końcowego wyniku procesu 

leczenia oraz w odniesieniu do potrzeb i oczekiwań 

pacjenta, który jest 

podmiotem tego 

procesu [8]. Przydatnym 

modelem 

jakości usług, który 

można zastosować 

przy konstrukcji 

narzędzi pomiaru 

jakości usługi medycznej 

jest propozycja 

Grönroosa [9]. 

Podstawowym założeniem 

jego koncepcji 

jest rozważanie 

dwóch kategorii 

jakości usługi – jakości 

technicznej 

oraz jakości funkcjonalnej. 

Niekiedy 

pojęcia te występują 

również jako jakość 

wyniku i jakość 

procesu [10]. 

Techniczna jakość 

usługi (technical 

quality) jest 

to ta komponenta 

świadczenia, którą klient otrzymuje w następstwie zrealizowania 

danej usługi oraz w trakcie relacji z usługodawcą. 

W przypadku usługi medycznej, a w szczególności 

usługi pielęgniarskiej jakość techniczna jest zależna 

zarówno od materiałów wykorzystywanych w procesie 

pielęgnowania, np. materiałów opatrunkowych i środków 

czystościowych, jak i od wiedzy, doświadczenia, 

umiejętności i kwalifikacji personelu szpitala. Jest to 

element usługi, który najczęściej leży poza możliwością 

oceny klienta. W przypadku usługi pielęgniarskiej 

trudno byłoby oczekiwać od pacjenta merytorycznej 

oceny poziomu zabezpieczenia przed zakażeniem [11]. 

Natomiast jakość funkcjonalną relacji usługowej 

(functional quality) stanowi wynik interakcji między 

usługodawcą a usługobiorcą, czyli sposób świadczenia 

tejże usługi (chodzi tu m.in. o czas oczekiwania na usługę, 

podejście personelu, jego kompetencje, życzliwość 

itp.) oraz sposób jej odbierania przez klienta (jakość jest 

zależna od elementów psychospołecznych powiązanych 

głównie z personelem firmy lub instytucji usługowej) 

[12]. W usługach medycznych, a zwłaszcza pielęgniarskich, 

funkcjonalny aspekt świadczenia w istocie decyduje 

o poziomie jego satysfakcji oraz ocenie otrzymanej 

usługi. Dlatego ważnym kryterium poziomu jakości 

usług pielęgniarskich jest subiektywna opinia pacjenta 

na temat tych usług [13]. Związki pomiędzy jakością 

techniczną a funkcjonalną świadczonej usługi zobrazowano 

na rycinie 1. 

Jakość świadczonej usługi medycznej oznacza taki 

rodzaj opieki, w którym maksymalizuje się mierzalne 

dobro pacjenta, biorąc pod uwagę równowagę oczekiwanych 

korzyści i strat towarzyszących procesowi 

opieki we wszystkich jego elementach [14]. Jest to więc 

stopień, w jakim każda usługa świadczona pacjentowi 

zaspokaja jego faktyczne potrzeby oraz oczekiwania 

związane ze stanem zdrowia. Usługa taka winna być 

dostarczana zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, a także, 

podnosić prawdopodobieństwo uzyskania pożądanego 

wyniku opieki i wpływać na zmniejszenie ryzyka 

wystąpienia niepożądanych rezultatów [15]. 

Dobrze funkcjonujący proces pielęgnowania to 

jakość techniczna usługi, którą cechuje postępowanie 

zgodne z obowiązującymi standardami i procedurami. 

Świadczenie opieki powinno podlegać udokumento- 

11


waniu, organizowaniu, monitorowaniu oraz nadzorowaniu 

i raportowaniu. Drugim nie mniej ważnym 

składnikiem procesu pielęgnowania jest jakość funkcjonalna, 

której wykładnikiem jest świadoma orientacja 

na pacjenta, myślenie w kategoriach jego dobra, 

chęć autentycznego i uważnego wsłuchiwania się w jego 

głos w celu poznania potrzeb i oczekiwań pacjenta 

związanych z daną usługą medyczną [16]. 

Celem pracy była analiza wybranych uwarunkowań 

deficytu jakości opieki świadczonej dla hospitalizowanych 

pacjentów ze stwardnieniem rozsianym 


Badania zostały przeprowadzone w grupie 70 pacjentów 

hospitalizowanych w Klinice Neurologii SPSK 

Nr 4 w Lublinie, w okresie od 3 listopada 2011 roku 

do 30 marca 2012 roku. 

Oddział, w którym przeprowadzono ocenę jakości 

opieki pielęgniarskiej jest oddziałem klinicznym, 

uniwersyteckim. Szpital kliniczny jest jednostką organizacyjną, 

posiadającą Certyfikat akredytacyjny, certyfikat 

ISO 9001:2000 (obsługa medyczna pacjentów 

wykorzystująca najlepsze standardy branżowe i etyczne), 

ISO 14001:2004 (ekologia, ochrona środowiska 

naturalnego), PN-EN-18001:2004 (zapobieganie 

wypadkom, zdarzeniom potencjalnie wypadkowym, 

chorobom zawodowym, awariom i innym sytuacjom 

niepożądanym, mogącym spowodować utratę zdrowia 

pracowników, pacjentów i innych osób przebywających 

na terenie szpitala), HACCP (zapewnienie bezpieczeństwa 

usług i produktów żywnościowych). 

W badaniu wzięło udział 70 chorych na SM 

w wieku od 22 do 64 lat. Ponad trzy czwarte (77,1%) 

badanych stanowiły kobiety. Chorzy zakwalifikowani 

do badania w podobnym odsetku zamieszkiwali 

miasto (51,43%) jak i wieś (48,57). Niemal połowę 

(44,29%) badanej populacji stanowiły osoby z wykształceniem 

średnim, 30% badanych legitymowało 

się wykształceniem wyższym, natomiast ponad jedna 

czwarta pacjentów (25,71%) skończyła edukację na 

szkole podstawowej lub zawodowej. Ponad połowa badanych 

(51,4%) była wydolna w zakresie samoobsługi 

i nie wymagała przystosowania otoczenia ani pomocy 

personelu w codziennych czynnościach – kategoria IV. 

37,14% pacjentów uczestniczących w badaniu wymagało 

niewielkiej asekuracji pielęgniarek w niektórych 

sytuacjach – kategoria III. Pozostałe 11,43% chorych 

wymagało bezpośredniej pomocy pielęgniarek przy 

wykonywaniu bardziej skomplikowanych czynności 

w samoobsłudze – kategoria II. 

Ocenę wydolności samoobsługowej badanych 

przeprowadzono za pomocą wskaźnika funkcjonalnego 

Repty. Wskaźnik ten kwalifikuje pacjenta do konkretnej 

kategorii niepełnosprawności, określając zakres 

samodzielności i potrzeby pomocy [17]. 

Do oceny jakości świadczonej opieki pielęgniarskiej 

wykorzystano metodę BOHIPSZO. Nazwa 

metody jest złożona z pierwszych liter określeń standardów 

pracy pielęgniarki, które stanowią podstawę 

procesu pielęgnowania. Są to: bezpieczeństwo chorego, 

ochrona przed zakażeniem, hotelowe usługi wraz z zaspokojeniem 

potrzeb egzystencjalnych, informowanie, 

podmiotowość, samopielęgnacja, zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne, 

organizowanie i dokumentowanie opieki 

pielęgniarskiej. Wszystkie powyżej wymienione składniki 

tworzą narzędzie, które pozwala ocenić zarówno 

techniczne (bezpieczeństwo chorego, ochrona przed 

zakażeniem, organizowanie i dokumentowanie opieki 

pielęgniarskiej), jak i funkcjonalne (hotelowe usługi 

wraz z zaspokojeniem potrzeb egzystencjalnych, informowanie, 

podmiotowość, samopielęgnacja, zabiegi 

leczniczo-pielęgnacyjne) części usługi pielęgniarskiej, 

które determinują jakość procesu pielęgnowania. 

Ocenę jakości procesu pielęgnowania dokonano 

za pomocą współczynnika pielęgnacji liczonego według 

wzoru: 

Wartość pielęgnacji świadczonej 

Współczynnik pielęgnacji = × 100 

Wartość pielęgnacji świadczonej i nieuzyskanej 

Ocena jakości opieki pielęgniarskiej przeprowadzona 

w oddziale szpitalnym dokonywana była na 

podstawie analizy jakości opieki świadczonej losowo 

dobranej grupie (15-20%) pacjentów przebywających 

w danym okresie na oddziale. 

Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę 

Komisji Bioetycznej UM w Lublinie (zgoda z dnia: 

23.02.2012 r., Numer KE-0254/45/2012). 

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. 

Wartości analizowanych parametrów scharakteryzowano 

przy pomocy wartości średniej i odchylenia standardowego. 

Do zbadania związku pomiędzy poziomem 

wydolności samoobsługowej pacjentów a poziomem 

jakości opieki wykorzystano test – r-Spearmana. 

Istotne statystycznie różnice, bądź zależności wykazano 

przy poziomie istotności p


Tabela 1. Statystyki opisowe dla poziomu oceny poszczególnych standardów opieki dla ogółu osób badanych 

Standard M SD Min Maks Q1 Me Q3 Mo 

I 96,74 2,81 84,85 100,00 96,77 96,77 96,97 96,77 

II 98,70 3,73 78,26 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 

III 85,81 9,09 55,56 95,83 81,36 88,89 91,48 88,89 

IV 79,73 11,34 50,00 92,86 71,43 85,71 85,71 85,71 

V 74,52 8,08 57,14 85,71 70,57 75,00 82,14 75,00 

VI 58,59 22,95 4,35 100,00 45,83 54,17 68,75 50,00 

VII 96,84 5,20 77,78 100,00 92,00 100,00 100,00 100,00 

VIII 81,24 10,28 0,00 83,33 83,33 83,33 83,33 83,33 

Ogółem 84,24 4,69 70,05 93,37 81,17 84,28 87,01 79,89 

Opis: M – średnia, SD – odchylenie standardowe, Min – minimum, Maks – maksimum, Me – mediana, Mo – dominanta, Q1 – kwartyl 

pierwszy, Q3 – kwartyl trzeci, Standard I – Bezpieczeństwo chorego, Standard II – Ochrona przed zakażeniem, Standard III – 

Hotelowe usługi wraz z zaspokojeniem potrzeb egzystencjalnych, Standard IV – Informowanie, Standard V – Podmiotowość, Standard 

VI – Samopielęgnacja, Standard VII – Zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne, Standard VIII – Organizowanie i dokumentowanie opieki 

pielęgniarskiej. 

Wyniki 

Przeprowadzone badania pokazały, że wdrożony 

w wymienionym oddziale system zapewnienia jakości 

gwarantuje wysoki poziom świadczeń pielęgniarskich. 

Wskaźnik pielęgnacji wyniósł 84,24. Niemiej jednak 

w wielu aspektach jakość opieki pielęgniarskiej w znaczącym 

stopniu odbiega od zalecanych standardów 

i oczekiwań pacjentów. W tabeli 1 i na rycinie 2 zaprezentowano 

statystyki opisowe dla poziomu oceny 

poszczególnych standardów opieki dla ogółu osób badanych. 

Analiza zebranych informacji wskazuje, że w badanym 

oddziale dobrze funkcjonuje techniczna strona 

usług pielęgniarskich świadczonych wobec pacjentów 

ze stwardnieniem rozsianym. Chorzy mają zapewnione 

bezpieczeństwo (96,74), sprawnie funkcjonuje procedura 

ochrony pacjentów przed zakażeniami (98,70). 

Bliska doskonałości jest także jakość wykonywanych 

zabiegów leczniczo-pielęgnacyjnych (96,84). Na nieco 

niższym poziomie stały usługi hotelowe (85,81). 

Jedynym mankamentem technicznym w sprawowaniu 

opieki nad chorym ze stwardnieniem rozsianym 

były braki w dokumentowaniu procesu pielęgnowania 

(81,24). Natomiast wykazano istotne mankamenty po 

funkcjonalnej stronie usługi, gdzie o jakości świadczenia 

decyduje subiektywna ocena pacjenta i jego satysfakcja 

z uzyskanej opieki. Niepokojąca jest niska ocena 

pacjentów uzyskanej wiedzy i wyuczonych, w czasie 

pobytu w szpitalu, umiejętności w zakresie samopielęgnacji 

(58,59). Negatywny wpływ na jakość opieki wywierały 

także niski poziom usługi w zakresie podmiotowego 

traktowania pacjenta (74,52) oraz uchybienia 

w przekazywaniu informacji choremu i jego rodzinie 

na temat procesu leczenia i pielęgnowania (79,73). 

Następnym krokiem badawczym było ustalenie 

ewentualnych zależności między wiekiem pacjentów 

a jakością świadczonych wobec nich usług pielęgniarskich. 

Wyniki dokonanej analizy statystycznej przedstawiono 

w tabeli 2. 

Przeprowadzone badania wykazały, że jakość 

świadczonej opieki jest lepiej oceniana przez osoby 

starsze. Dotyczy to funkcjonalnej strony usługi, 

a zwłaszcza jakości informacji uzyskiwanych przez 

chorych od pielęgniarek (r=0,25) oraz poziomu działań 

edukacyjnych (r=0,25). Ponadto stwierdzono, że 

proces pielęgnowania starszych pacjentów jest lepiej 

udokumentowany (r=0,30). 

W kolejnym etapie badań celem autorów było 

znalezienie ewentualnych zależności między liczbą odbytych 

przez osoby badane hospitalizacji, liczbą dni 

hospitalizacji oraz długością okresu chorowania na SM 

(mierzoną w latach) a jakością uzyskiwanych przez pa- 

Tabela 2. Współczynniki korelacji między wiekiem osób badanych a jakością opieki 

Standard 

Wiek 

I. Bezpieczeństwo chorego 0,07 

II. Ochrona przed zakażeniem -0,05 

III. Hotelowe usługi 0,17 

IV. Informowanie 0,25* 

V. Podmiotowość 0,04 

VI. Samopielęgnacja 0,25* 

VII. Zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne -0,09 

VIII. Organizowanie i dokumentowanie opieki pielęgniarskiej 0,30* 

*p


cjentów świadczeń pielęgniarskich. W tabeli 3 przedstawiono 

wyniki przeprowadzonych badań. 

Przeprowadzona analiza wykazała, że długość 

okresu hospitalizacji ma pozytywny wpływ na ocenę 

usług hotelowych oferowanych przez szpital (r=0,28) 

oraz, że wraz z upływem czasu chory na stwardnienie 

rozsiane jest słabiej chroniony przez zespół pielęgniarski 

przed zakażeniem szpitalnym (r=-0,27). 

Następnym celem autorów było ustalenie czy 

i w jakim zakresie zmienia się jakość świadczonej 

opieki pielęgniarskiej wobec chorych na stwardnienie 

rozsiane wraz ze spadkiem wydolności samoobsługowej 

podopiecznych. Wyniki przeprowadzonych badań 

przedstawiono w tabelach 4 i 5 oraz zobrazowano na 

rycinie 3. 

Tabela 3. Współczynniki korelacji między liczbą odbytych hospitalizacji, liczbą dni hospitalizacji oraz długością okresu 

chorowania na SM a jakością opieki 

Standard 

Liczba Liczba dni Długość okresu 

hospitalizacji hospitalizacji choroby 

I. Bezpieczeństwo chorego -0,04 0,00 0,02 

II. Ochrona przed zakażeniem 0,19 -0,16 -0,27* 

III. Hotelowe usługi -0,02 0,28* -0,09 

IV. Informowanie -0,01 -0,03 0,02 

V. Podmiotowość 0,08 -0,03 0,03 

VI. Samopielęgnacja 0,15 0,03 0,09 

VII. Zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne -0,13 -0,05 -0,04 

VIII. Organizowanie i dokumentowanie opieki pielęgniarskiej -0,18 0,15 0,08 

*p


Tabela 5. Współczynniki korelacji między poziomem wydolności samoobsługowej pacjentów a oceną poziomu standardów 

opieki 

Standard 

Wydolność samoobsługowa 

I. Bezpieczeństwo chorego -0,05 

II. Ochrona przed zakażeniem -0,04 

III. Hotelowe usługi 0,01 

IV. Informowanie -0,02 

V. Podmiotowość -0,04 

VI. Samopielęgnacja -0,05 

VII. Zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne 0,41* 

VIII. Organizowanie i dokumentowanie opieki pielęgniarskiej -0,22 

*p


na początku ich dorosłego życia, dotychczas sprawni, 

znajdują się w całkiem dla nich nowej sytuacji, do której 

muszą się przystosować [20,21]. Niestety przeprowadzone 

badania pokazały istotny niedostatek oferty 

edukacyjnej skierowanej do pacjentów, którzy jeszcze 

nie mają deficytów w zakresie samoobsługi. Standardy 

opieki w zakresie samopielęgnacji dla tej grupy pacjentów 

były realizowane w zaledwie 55,68%. 

Opieka nad chorym ze stwardnieniem rozsianym 

winna być dostosowana do zaawansowania choroby, 

nasilenia objawów, stopnia niepełnosprawności oraz 

zastosowanego leczenia farmakologicznego [22]. Optymalne 

funkcjonowanie osoby chorej na SM w społeczeństwie 

wymaga wsparcia edukacyjnego przez zespół 

pielęgniarski. Edukacja powinna zawierać informacje 

na temat obecnego stanu chorego i jej wpływu na pacjenta. 

Chory na stwardnienie rozsiane podczas pobytu 

w szpitalu powinien otrzymać praktyczne wskazówki 

na temat radzenia sobie z objawami choroby oraz zapobiegania 

nasilenia się symptomów SM, sposobach 

leczenia, skutkach ubocznych leków, sposobach dbałości 

o jak najlepszy stan [23]. Poziom jakości opieki 

w zakresie informowania pacjentów z SM na temat 

procesu leczenia i pielęgnowania na poziomie 79,73% 

świadczy, że w badanym oddziale proces komunikacji 

z pacjentem jest daleki od doskonałości. 

Zaakceptowanie przez pacjenta ograniczeń płynących 

z faktu choroby oraz przywrócenie mu poczucia 

względnego bezpieczeństwa wymaga indywidualnego 

podejścia do problemów każdego chorego oraz 

podmiotowego traktowania jego osoby. Dlatego niezmiernie 

istotnym problemem w procesie pielęgnowania 

pacjenta z SM jest jego stan psychiczny, zwłaszcza 

w początkowym stadium choroby [20]. Do zadań pielęgniarki 

w tym aspekcie należy: pomoc w przełamaniu 

strachu, bezradności, zmobilizowanie pacjenta do 

walki o zachowanie sprawności [24]. Podmiotowość 

w świadczeniu opieki pielęgniarskiej nad pacjentami 

z SM – w badanym oddziale była zachowana zaledwie 

w 74,52%. Niepokojem musi napawać fakt, że ten tak 

ważny element procesu pielęgnowania przyczynia się 

do obniżenia jakości usług pielęgniarskich w badanym 

oddziale. 

Wnioski 

Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają 

stwierdzić, że w świadczeniu opieki pielęgniarskiej pacjentom 

za stwardnieniem rozsianym: 

1. Dobrze funkcjonuje techniczna strona usług – 

chorzy mają zapewnione bezpieczeństwo oraz 

sprawnie funkcjonuje procedura ochrony pacjentów 

przed zakażeniami, co jest rezultatem 

wdrożonego systemu zapewnienia jakości. 

2. Na wysokim poziomie są realizowane zabiegi 

leczniczo-pielęgnacyjne, jednakże ich jakość 

spada wraz z obniżeniem wydolności funkcjonalnej 

podopiecznych. 

3. Mankamentem technicznym są braki w dokumentowaniu 

procesu pielęgnowania, zwłaszcza 

w grupie młodszych pacjentów. 

4. Niepokojąca jest niska ocena pacjentów uzyskanego 

wsparcia edukacyjnego oraz wyuczonych 

umiejętności w zakresie samopielęgnacji, 

w szczególności wśród osób wydolnych funkcjonalnie, 

którzy borykają się ze stresem związanym 

z rozpoznaniem u nich nieuleczalnej 

choroby. 

5. Istnieją poważne uchybienia w zakresie podmiotowego 

traktowania pacjenta. 

6. Niepokoją niedociągnięcia w przekazywaniu 

informacji choremu i jego rodzinie na temat 

procesu leczenia i pielęgnowania. Występują 

one ze szczególnym nasileniem u pacjentów 

niemających problemów z samoobsługą, oraz 

u podopiecznych, którzy wymagają asekuracji 

i nadzoru pielęgniarek w podstawowych czynnościach 

dnia codziennego. 


Przeprowadzone badania wskazują, że w projektowaniu 

procesu pielęgnowania pacjentów ze stwardnieniem 

rozsianym należy koncertować się na funkcjonalnej 

stronie usługi pielęgniarskiej, która często nie jest 

unormowana procedurami funkcjonującego w szpitalu 

systemu zarządzania jakością. Szczególną uwagę należy 

poświęcić wszelkim czynnościom związanym z udzielaniem 

wsparcia informacyjnego i edukacyjnego chorym, 

którzy są na etapie potwierdzania diagnozy nieuleczalnej 

choroby układu nerwowego. 

Drugim newralgicznym aspektem procesu pielęgnowania 

jest kwestia indywidualnego i podmiotowego 

traktowania każdego pacjenta. Badania pokazały, 

że szczególnie narażeni na uchybienia jakości usług 

pielęgniarskich w tym zakresie są chorzy z deficytami 

wydolności samoobsługowej. 


[1] Tobiasz-Adamczyk B. Wybrane elementy socjologii 

zdrowia i choroby. Collegium Medicum UJ, Kraków 

1995. 

[2] Skrzypek E. Czynniki kształtujące jakość życia. Materiały 

z V Międzynarodowej Konferencji Naukowo- 

-Technicznej Ergonomia Niepełnosprawnym, Jakość 

Życia. MKEN, Łódź 2001. 

[3] Hamrol A., Mantura W. Zarządzanie jakością. Teoria 

i praktyka. PWN, Warszawa 2009. 

[4] Rogoziński K. Nowy marketing usług. AE, Poznań 

2000. 

16


[5] Rogoziński K. Jakość usług w horyzoncie aksjologicznym. 

Problemy Jakości. 2005;1:24-33. 

[6] Zeithmal V.A., Parasuraman A., Berry L.L. Delivering 

Quality Service. Balancing Customer Perceptions and 

Expectations. The Free Press, Nowy Jork 1980. 

[7] Kłos Z. Utrata sprawności fizycznej i proces usprawniania 

a jakość życia – zarys zagadnienia. Materiały z V 

Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej 

Ergonomia Niepełnosprawnym, Jakość Życia. 

MKEN, Łódź 2001. 

[8] Dobska M., Rogoziński K. Podstawy zarządzania zakładem 

opieki zdrowotnej. PWN, Warszawa 2008. 

[9] Grönroos C. A Service Quality Model and Its Marketing 

Implications. European Journal of Marketing. 

1984;18(4):36-45. 

[10] Stoma M. Modele i metody pomiaru jakości usług. Q&R 

Polska, Lublin 2012. 

[11] Przybysz A., Dróżdż Z., Pawlaczyk B. Jakość opieki 

pielęgniarskiej w oddziałach pediatrycznych. Pielęgniarstwo 

Polskie. 2001;2:295-303. 

[12] Hemmasi M., Strong K.C., Taylor S.A. Measuring 

service quality for strategic planning and analysis in 

service firms. Journal of Applied Business Research. 

1994;10(4):24-34. 

[13] Wasilewski T.P. Subiektywna ocena wybranych aspektów 

satysfakcji z pobytu w szpitalu pacjentów oddziałów 

zabiegowych. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne. 

2008;3:81–86. 

[14] Lenartowicz H. Zarządzanie jakością w pielęgniarstwie. 

CEM, Warszawa 1998. 

[15] Chmielewski D. Metoda CIT – narzędzie w badaniu satysfakcji 

pacjentów. Służba Zdrowia. 2002;5-8:16-17. 

[16] Lisiecka K. Jakość usług zdrowotnych strategicznym 

wyzwaniem organizacji. Ogólnopolski Przegląd Medyczny. 

2004;5:30-32. 

[17] Opara J. Klinimetria w udarach mózgu. AWF, Katowice 

2005. 

[18] Jasik J., Płotka A. Management of knowledge and 

communication with the disabledpatients and healthylifestyle. 

Ann. UMCS Sect. D. 2003;58(Supl.13):522- 

-530. 

[19] Talarska D., Wieczorowska-Tobis K., Szwałkiewisz E. 

Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym 

i niesamodzielnymi. PZWL, Warszawa 2009. 

[20] Stelmasiak Z. Stwardnienie rozsiane (SM). Medicum, 

Lublin 1992. 

[21] Zakrzewska-Pniewska B. Stwardnienie rozsiane – problem 

nie tylko neurologiczny. Nowa Klinika. 1994;12:31- 

-32. 

[22] Mirowska-Guzel D., Członkowska A. Stwardnienie 

rozsiane – nie zawsze ciężka choroba. Terapia. 

2007;15(2):46-49. 

[23] Jaracz K., Kozubski W. Pielęgniarstwo neurologiczne. 


[24] Wojciechowska M., Preś M. Rola pielęgniarki w rehabilitacji 

wielowymiarowej pacjenta ze stwardnieniem 

rozsianym. Pielęgniarstwo Polskie. 2007;(2/3):107-109. 

[25] Grönroos C. Strategic management and marketing in 

the service sector. Cambridge, MA: Marketing Science 

Institute, 1983. 


Regina Lorencowicz 

Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego 

UM w Lublinie 

ul. Jaczewskiego 8, 20-950 Lublin 

e-mail: regina_lorencowicz@wp.pl 



Wkład autorski: Regina Lorencowicz A,C,F,G,H , Józef 

Jasik C,D,E,F , Anna Boczoń A,B,C , Elżbieta Przychodzka F , 

Krzysztof Turowski H 






Praca wpłynęła do redakcji: 07.01.2013 r. 

Zaakceptowano do druku: 27.02.2013 r. 

17






Znaczenie wsparcia społecznego dla poziomu lęku i depresji 

oraz obciążenia opiekunów pacjentów po udarze mózgu – wyniki wstępne* 

The Influence of Social Support on the Level of Anxiety, Depression and Burden 

Among Stroke Patients’ Caregivers – Preliminary Findings 

Marcelina Skrzypek-Czerko 1 , Grzegorz Kozera 2 , Kamil Chwojnicki 2 , 

Walenty M. Nyka 2 , Anna Roszmann 1 

1 

Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego, Gdański Uniwersytet Medyczny 

2 

Katedra i Klinika Neurologii Dorosłych UCK, Gdański Uniwersytet Medyczny 

Streszczenie 

Wprowadzenie. Udar mózgu jest stanem zagrożenia życia, występuje nagle, stawiając chorego i jego rodzinę w nowej, 

niespodziewanej oraz niezwykle stresującej sytuacji. Rocznie w Polsce na udar mózgu zapada około 70 tys. 

osób i liczba ta stale wzrasta. Potencjalnym czynnikiem interwencyjnym wpływającym na funkcjonowanie opiekunów 

pacjentów po udarze mózgu może okazać się wsparcie społeczne, w formie programu edukacji zdrowotnej. 

Cel. Określenie znaczenia wsparcia społecznego, w formie programu edukacji zdrowotnej, dla poziomu lęku i depresji 

oraz obciążenia opiekunów pacjentów po udarze mózgu. 

Materiał i metody. Grupę badawczą stanowiło 22 opiekunów (członkowie rodzin) pacjentów hospitalizowanych 

w Klinice Neurologii Dorosłych UCK w Gdańsku, z powodu udaru mózgu bądź TIA. Badania przeprowadzono 

w okresie od stycznia 2008 roku do lutego 2010 roku. Zastosowano metodę preekseprymentalną (ang. preexperimental 

study), schemat jednogrupowy z dwukrotnym pomiarem (ang. one-group pretest-posttest design), bez grupy 

kontrolnej. Ocenie poddano poziom lęku i depresji oraz poziom obciążenia opiekunów, po upływie 3 i 6-12 

miesięcy od chwili wystąpienia udaru mózgu u osoby bliskiej, w porównaniu z badaniem wyjściowym podczas 

hospitalizacji chorego. 

Wyniki. Poziom lęku wśród opiekunów wahał się na granicy między brakiem zaburzeń (0-7 pkt.) a objawami 

granicznymi (8-10 pkt.). W oparciu o skalę HADS nie odnotowano zaburzeń depresyjnych w tej grupie. Poziom 

wyczerpania emocjonalnego w badanej grupie opiekunów kształtował się na średnim poziomie. Natomiast depersonalizacja 

wśród opiekunów występowała na niskim poziomie. Opiekunowie chorych po udarze mózgu wysoko 

oceniali własne możliwości, co do sprawowania opieki nad bliskim. 

Wnioski. 1. Wraz z upływem czasu od wystąpienia incydentu naczyniowego zaobserwowano obniżenie poziomu 

lęku i depresji wśród opiekunów. W pierwszym badaniu poziom lęku opiekuna był istotnie niższy w przypadku 

lepszego stanu funkcjonalnego pacjenta. 2. W badanej populacji opiekunów nie odnotowano wysokiego poziomu 

obciążenia. 3. Wraz z poprawą stanu funkcjonalnego i neurologicznego pacjenta, obniżał się istotnie poziom wyczerpania 

emocjonalnego opiekuna oraz istotnie zwiększała się ocena jego możliwości, co do sprawowania opieki. 

4. Nie uzyskano istotnych statystycznie różnic w zakresie wpływu zastosowanego programu edukacji zdrowotnej na 

poziom lęku i depresji oraz obciążenia opiekunów pacjentów po udarze mózgu. (PNN 2013;2(1):18-26) 

Słowa kluczowe: lęk, depresja, obciążenie, opiekun, udar mózgu, wsparcie społeczne, edukacja zdrowotna 

Abstract 

Background. Stroke is a medical emergency, it occurs suddenly, putting the patient and his family in a new, unexpected 

and extremely stressful situation. About 70 000 people suffer stroke every year in Poland and the number 

is constantly increasing. Potential intervening factor, which influenced functioning of caregivers of patients with 

stroke may be social support, in the form of a health educational program. 

18

Skrzypek-Czerko i wsp. / PNN 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 18-26 

Aim. The aim of the study was to determine the importance of social support in the form of health educational 

program for anxiety and depression level and burden of stroke patients’ caregivers. 

Material and methods. The study group consisted of 22 caregivers (family members) of the patients hospitalized 

in the Department of Neurology for Adults, Medical University Hospital in Gdansk, with a stroke or TIA. The 

study was conducted in the period from January 2008 to February 2010. The research method was preexperimental 

study, one-group pretest-posttest design, without a control group. The evaluation assessed the level of anxiety 

and depression among caregivers and the level of caregivers burden load level (3 and 6-12 months after the occurrence 

of stroke in a close relative), the study compared with baseline during hospitalization. 

Results. The level of anxiety among caregivers ranged on the border between the lack of disturbance (0-7 pts.) 

and the symptoms of borderline (8-10 pts.). Based on the HADS scale there was no depression in this group. 

The level of emotional exhaustion in the group of careers was at the average level. However, depersonalization 

among caregivers performed at a low level. Caregivers highly evaluated their capabilities, to provide care for stroke 

relatives. 

Conclusions. 1. When the time passes from the occurrence of the incident stroke, the level of anxiety and depression 

among caregivers decreased. In the first study, the level of caregivers’ anxiety was significantly lower in the case 

of better functional status of the patient. 2. In the research population, there were no high-level of burden. 3. With 

the improvement of neurological and functional status of the stroke patients, the level of emotional exhaustion 

significantly decreased and significantly increased assessment of own capabilities of taking care. 4. In the study 

population of caregivers reported no high-level of burden. There was no statistically significant differences in the 

impact of applied health educational program on the level of anxiety and depression and caregivers burden. 


Keywords: anxiety, depression, burden, caregiver, stroke, social support, health education 

Wprowadzenie 

Udar mózgu jest stanem zagrożenia życia, występuje 

nagle, stawiając chorego i jego rodzinę w nowej, 

niespodziewanej oraz niezwykle stresującej sytuacji 

[1]. 

Przebycie udaru mózgu jest ogromnym obciążeniem 

fizycznym i psychicznym, a w konsekwencji może 

negatywnie wpływać na jakość życia oraz poczucie lęku 

i depresji nie tylko samego pacjenta, ale również jego 

bliskich [2-7]. 

Nagłe i niespodziewane wystąpienie udaru mózgu 

u osoby bliskiej powoduje, że członkowie rodziny 

mają niewiele czasu, aby „przygotować się” do pełnienia 

roli opiekuna [8]. Wypis pacjenta ze szpitala może 

być niezwykle stresującym wydarzeniem nie tylko dla 

samego chorego, ale również jego bliskich, ze względu 

na potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa choremu 

w domu, występujące po udarze zaburzenia poznawcze, 

emocjonalne i zmiany zachowania oraz trudności 

w codziennej aktywności chorego [9]. 

W badaniach Vincent i wsp. [10] około 80% pacjentów 

po udarze mózgu trafia do domu po zakończeniu 

ostrej fazy choroby i co najmniej połowa z nich 

wymaga stałej lub czasowej pomocy od innych osób 

w warunkach domowych. Pomoc ta jest zazwyczaj dostarczana 

przez najbliższego członka rodziny, często 

współmałżonka lub dziecka (najczęściej córkę), która 

mieszka z pacjentem. Opiekunowie zapewniają podstawowe 

potrzeby osobiste chorego, pomagają w czynnościach 

dnia codziennego, udzielają wsparcia emocjonalnego 

i organizują pomoc medyczną i społeczną 

[10-14]. 

Opiekunowie pacjentów po udarze mózgu są 

źródłem opieki nieformalnej, począwszy od pomocy fizycznej, 

aż po wsparcie emocjonalne. W konsekwencji 

u opiekunów pacjentów po udarze mózgu, może wystąpić 

wysoki poziom obciążenia związany ze specyfiką 

pacjentów oraz funkcjonowaniem samych opiekunów. 

Obciążenie to może prowadzić do pogorszenia stanu 

zdrowia opiekunów, aktywności społecznej oraz samopoczucia 

[10]. 

„Obciążenie” definiowane jest jako: problemy fizyczne 

(czas poświęcany na opiekę), które wiążą się ze 

stanem funkcjonalnym pacjenta; problemy psychiczne 

(zaburzenia emocjonalne) związane z mechanizmem 

radzenia sobie w sytuacji stresowej; społeczne (izolacja 

społeczna, ograniczenie kontaktów międzyludzkich) 

wpływające na relacje społeczne opiekuna; oraz finansowe, 

które są konsekwencją zaprzestania wykonywania 

pracy zarobkowej, kosztów ponoszonych na leczenie 

i rehabilitację pacjenta [15,16]. 

Wyróżnić można dwa wymiary obciążenia 

– obiektywne i subiektywne. Obciążenie obiektywne 

odnosi się do czasu, wysiłku fizycznego, problemów finansowych 

oraz ograniczenia kontaktów społecznych 

osoby sprawującej opiekę. Subiektywne obciążenie jest 

wynikiem doświadczeń, uczuć i postaw związanych 

z opieką [17]. 

W świetle badań konsekwencje społeczne i emocjonalne 

są najbardziej istotnym problemem osób 

sprawujących opiekę nad pacjentem po udarze [8,18]. 

Poczucie samotności, izolacji opiekunów oraz brak 

informacji prowadzą do zwiększonego poczucia lęku 

i obawy o przyszłość [16,19]. Ponadto opiekunowie 

podkreślają, że brakuje im wsparcia w zakresie praktycznych 

umiejętności związanych z opieką nad chorym, 

19


radzenia sobie z emocjami i problemami wynikającymi 

bezpośrednio ze sprawowanej opieki [20,21]. 

Brak informacji powoduje wzrost poziomu lęku 

u opiekunów [22]. Objawy depresyjne zaobserwowano 

1,5 razy częściej u opiekunów pacjentów po udarze 

mózgu, w porównaniu do populacji osób dorosłych 

[23]. Trudności w zaadaptowaniu się do nowej 

roli – opiekuna, a później sprawowanie długotrwałej 

opieki nad bliskim po udarze mózgu w konsekwencji 

może prowadzić do wystąpienia „obciążenia” opiekuna 

[8,11,24-26]. 

Potencjalnym czynnikiem interwencyjnym wpływającym 

na funkcjonowanie i jakość życia pacjentów 

po udarze mózgu oraz ich opiekunów, a także jakość 

prewencji wtórnej, może okazać się wsparcie społeczne 

ujmowane w wymiarze funkcjonalnym [27,28]. 

Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym odnosi 

się do funkcji oraz jakości relacji społecznej, w której 

udział biorą co najmniej dwie osoby. W trakcie tej 

interakcji zachodzi proces wsparcia, czyli przekazywania 

lub wymiany różnego rodzaju zasobów. Zależnie 

od rodzaju zasobów wyróżnia się najczęściej: wsparcie 

emocjonalne, informacyjne oraz instrumentalne [29]. 

Wsparcie emocjonalne ma na celu łagodzenie negatywnych 

uczuć, wyzwalanie nadziei, poprawę samooceny 

i samopoczucia, opiekę oraz empatię [30]. Wsparcie 

informacyjne (wg House i Krause) umożliwia lepsze 

zrozumienie i ocenę sytuacji kryzysowej [29,30]. Cronenwett 

[30] uważa, że wsparcie informacyjne pomaga 

jednostce w radzeniu sobie w sytuacji trudnej. House, 

Tidlen i Weinert [30] definiują wsparcie instrumentalne 

jako udzielenie konkretnej pomocy w określonej 

sytuacji, np. przekazanie dóbr materialnych lub rzeczowych. 

Badania europejskie, w tym badania własne 

z 2006 roku przeprowadzone w grupie 50 pacjentów 

po udarze mózgu i 40 opiekunów wykazały, że zarówno 

chorzy po udarze jak i ich opiekunowie najbardziej 

oczekiwali wsparcia informacyjnego od personelu 

medycznego. Wyniki dowiodły również, że ta forma 

wsparcia społecznego nie była udzielana pacjentom 

oraz ich opiekunom w oczekiwanej ilości i zakresie 

[13,21,31-34]. 

Celem pracy było określenie znaczenia wsparcia 

społecznego (programu edukacji zdrowotnej) dla poziomu 

lęku i depresji oraz obciążenia opiekunów pacjentów 

po udarze mózgu. 


Dobór grupy badanej 

Do badań włączono 40 opiekunów pacjentów 

po udarze mózgu. Osoby te zgodnie ze schematem badania 

i kryteriami włączenia wyraziły zgodę na udział 

w badaniu. W grupie tej przeprowadzono I etap protokołu 

badawczego – przedtest, a następnie edukację 

zdrowotną. Na każdym etapie badania uczestnicy mogli 

zrezygnować z dalszego udziału w protokole badawczym. 

Do kolejnego etapu protokołu nie zgłosiło się 

18 opiekunów (nie podając przyczyny rezygnacji). 

Ze względu na cel badania oraz przyjętą metodę 

badawczą, do analizy statystycznej włączono jedynie 

zmienne uzyskane w grupie pacjentów po udarze 

mózgu i ich opiekunów, którzy uczestniczyli w całym 

protokole badawczym. 

Ostatecznie grupę badawczą stanowiło 22 opiekunów 

(członkowie rodziny) pacjentów hospitalizowanych 

w Klinice Neurologii Dorosłych UCK w Gdańsku, 

z rozpoznaniem udaru mózgu (niedokrwiennego 

bądź krwotocznego) lub TIA. 

Badania właściwe przeprowadzono w okresie 

od stycznia 2008 roku do lutego 2010 roku (zgoda 

Niezależnej Komisji Bioetycznej ds. Badań Naukowych 

przy Akademii Medycznej w Gdańsku, Gdańsk 

2008). 

Kryteria włączenia do grupy badawczej opiekunów 

obejmowały: 

• wyrażenie zgody na udział w badaniu przez 

opiekuna, 

• osoba będąca najbliższym opiekunem chorego 

i stale z nim zamieszkująca. 

Metoda 

Zastosowano metodę preekseprymentalną (ang. 

preexperimental study), schemat jednogrupowy z dwukrotnym 

pomiarem (ang. one-group pretest-posttest design), 

w trakcie którego przeprowadzono eksperyment 

na badanej grupie z uwzględnieniem przedtestu i posttestu, 

ale bez grupy kontrolnej. 

Metoda ta umożliwiała weryfikację badanych 

zmiennych przed i po zastosowaniu określonej interwencji 

(programu edukacji zdrowotnej). 

Protokół badawczy zakładał trzy spotkania dla 

pacjentów po udarze mózgu i ich opiekunów. Każde 

spotkanie trwało 60 minut. Zajęcia edukacyjne odbywały 

się indywidualnie bądź w grupie kilku pacjentów 

i opiekunów – zależnie od preferencji odbiorców. 

Program wsparcia informacyjnego u wszystkich 

pacjentów i ich opiekunów prowadziła jedna wykwalifikowana 

pielęgniarka. 

Protokół badawczy składał się z następujących 

etapów: Pierwsze spotkanie (w szpitalu przeprowadzano 

po zakończeniu leczenia ostrej fazy udaru mózgu, 

przed wypisem pacjenta). Składało się ono z dwóch 

etapów: 

1. Przedtest (ang. pretest) – obejmował ocenę poziomu 

lęku i depresji opiekuna. 

2. Program wsparcia informacyjnego – przeprowadzenie 

pierwszej edukacji zdrowotnej i przekazanie 

20


materiałów edukacyjnych (poradnika dla pacjentów 

i ich opiekunów). 

Drugie spotkanie (ang. follow-up) po upływie 3 miesięcy 

od wystąpienia udaru mózgu składało się również 

z dwóch etapów: 

1. Posttest – ocena badanych zmiennych (poziomu 

lęku i depresji u opiekunów) po zastosowaniu 

interwencji (programu edukacji zdrowotnej). 

2. Program wsparcia informacyjnego – przeprowadzenie 

drugiej edukacji zdrowotnej (ukierunkowanej 

na sprawdzenie stosowanych zasad właściwego 

odżywiania, kontroli poziomu ciśnienia tętniczego, 

glikemii, radzenie sobie ze stresem). 

Ostatni etap badania (trzecie spotkanie) (ang. 

posttest) polegał na dokonaniu ewaluacji przeprowadzonego 

programu wsparcia informacyjnego w okresie 

6-12 miesięcy od zachorowania. Kontrola badanych 

zmiennych w odniesieniu do wyników wyjściowych 

(w szpitalu) i po 3 miesiącach od zachorowania obejmowała 

ocenę poziomu lęku i depresji u opiekuna oraz 

poziomu obciążenia opiekuna. 

W dniu badania respondenci oddawali wypełnione 

kwestionariusze w Klinice Neurologii Dorosłych 

UCK w Gdańsku. 

Narzędzia badawcze 

W badaniu zastosowano kwestionariusz Hospital 

Anxiety and Depression Scale (HADS) oraz kwestionariusz 

Maslach Burn-out Inventory (MBI). Kwestionariusz 

HADS umożliwia ocenę poziomu lęku i depresji 

w warunkach szpitalnych. Polskiej adaptacji skali autorstwa 

Zigmonda i Snaitha [35] dokonali Majkowicz, 

de Walden-Gałuszko oraz Chojnacka-Szawłowska. 

Narzędziem tym posłużono się w celu przesiewowej 

identyfikacji występowania objawów lęku i depresji 

w badanej grupie opiekunów. Skala HADS zawiera 

14 pytań, oceniających oddzielnie poziom lęku (7 pytań) 

i depresji (7 pytań). Wynik powyżej 7 punktów 

przyjmuje się jako wskazujący na obecność objawów 

depresji lub zaburzeń lękowych [35,36]. 

Kwestionariusz wypalenia zawodowego MBI 

(ang. Maslach Burnout Inventory) został utworzony 

w 1981 roku przez Maslach i Jacksona. Umożliwia on 

ocenę trzech elementów „zespołu wypalenia” – wyczerpania 

emocjonalnego (MBI I), depersonalizacji 

(MBI II) i obniżonego poczucia dokonań osobistych 

(MBI III) [37]. 

Narzędzie to zawiera 22 pytania, podzielone na 

trzy nierówne grupy, z których każda odnosi się do 

określonej podskali zespołu wypalenia. Podskala wyczerpanie 

emocjonalne zawiera 9 pytań, podskala depersonalizacji 

5, a podskala poczucia dokonań osobistych 

składa się z 8 pytań [37]. 

W podskali obniżonego poczucia dokonań osobistych 

pytania sformułowano pozytywnie, zaś w podskalach 

wyczerpanie emocjonalne oraz depersonalizacja 

– negatywnie. Wyniki obliczane są dla każdej 

podskali osobno. Uzyskanie niskich wyników w podskali 

MBI III oraz wysokich wyników w podskalach 

MBI I i MBI II świadczy o nasilonym zespole wypalenia 

[37]. 

Każde pytanie sformułowano jako twierdzenie 

odnoszące się do odczuć lub postaw respondenta. 

W oparciu o siedmiopunktową skalę ankietowany odpowiadał 

w jakim stopniu ich doświadczał (gdzie „0” 

oznacza, że badany nigdy nie doświadczał takich odczuć, 

a „6” – kiedy doświadczał ich codziennie) [38]. 

Skala MBI nie ma punktów odcięcia. Savicki oraz 

Cooley [38] uważają, że o wypaleniu można mówić, 

gdy respondent uzyskuje podwyższone wyniki w trzech 

podskalach. 

Badania wykazały, że MBI może być również stosowane 

do oceny zespołu wypalenia w szerszym ujęciu, 

niż tylko badanie tego zespołu wśród grup zawodowych, 

których praca opiera się o specyficzne relacje 

międzyludzkie. W tym celu należy jedynie zmienić 

poszczególne słowa uważając, by nie zmienić znaczenia 

podskal [39]. 

Do celów niniejszej pracy wykorzystano zmodyfikowaną 

wersję skali MBI, według Anny Nitki-Siemińskiej 

z Kliniki Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych 

UCK w Gdańsku, która uzyskała stosowną 

zgodę od prof. dr. hab. Tadeusza Marka. 

Modyfikacja polegała na zamianie wybranych 

słów kwestionariusza, np. „pacjenci” na „członkowie 

rodziny”, „praca” na „obowiązki domowe”. Nie zmieniono 

liczby pytań w poszczególnych podskalach oraz 

wzoru obliczeń wyników. 

W odniesieniu do opiekunów termin „zespół wypalenia” 

stosuje się zamiennie z „zespół wypalenia sił” 

u opiekunów lub „obciążenie opiekunów”. W niniejszej 

pracy posłużono się terminem „obciążenie opiekunów”. 

Wyniki badań 

Populację opiekunów stanowiło 22 członków rodzin 

pacjentów po udarze mózgu. Biorąc pod uwagę 

relacje rodzinne opiekunami w 82% były żony, w 14% 

córki. W jednym przypadku opiekę nad pacjentem 

po udarze mózgu sprawowała jego siostra. Poziom 

lęku wśród opiekunów wahał się na granicy między 

brakiem zaburzeń (0-7 pkt.) a objawami granicznymi 

(8-10 pkt.). W oparciu o skalę HADS nie odnotowano 

zaburzeń depresyjnych w tej grupie. Szczegółowe 

zestawienie (średnie i odchylenia standardowe) 

dotyczące poziomu lęku (HADS-L) i poziomu depresji 

(HADS-D) zaprezentowano w tabeli 1. 

W celu określenia relacji między zmiennymi, które 

mogły mieć wpływ na poziom lęku i/lub depresji 

21


niany przy użyciu skali NIHSS oraz zdolności poznawcze 

pacjenta ocenione za pomocą Mini-Mental State 

Examination (MMSE). Szczegółowe dane dotyczące 

statystyk opisowych przedstawiono w tabeli 2. 

Istotność dwustronną obliczono dla każdego badania 

osobno (badanie I, II i III). Istnieje istotna statystycznie 

(p0,05). Szczegółowe dane przedstawiono 

w tabeli 3. 

Biorąc pod uwagę fakt sprawowania opieki nad 

osobą bliską, która doznała udaru mózgu poziom obciążenia 

opiekunów określono przy użyciu skali MBI. 

W domenie wyczerpanie emocjonalne i depersonalizacja 

wyższy wynik oznaczał nasilenie obciążenia opiekunów. 

W domenie – ocena własnych możliwości, uzyskanie 

niższego wyniku wskazywało na nasilenie objawów 

obciążenia. Poziom wyczerpania emocjonalnego 

w badanej grupie kształtował się na średnim poziomie. 

Natomiast depersonalizacja wśród opiekunów występowała 

na niskim poziomie. 

Opiekunowie chorych po udarze mózgu wysoko 

oceniali własne możliwości, co do sprawowania opieki 

Tabela 1. Poziom lęku i depresji wśród opiekunów wg HADS Hospital Anxiety and Depression Scale (Test Manova) 

Zmienne 

Badanie I Badanie II Badanie III 

p 

średnia (± SD) średnia (± SD) średnia (± SD) 

HADS-L 8,09 (± 3,88) 7,67 (± 3,90) 7,52 (± 4,19) 0,47 

HADS-D 5,81 (± 3,88) 4,90 (± 3,52) 4,81 (± 3,51) 0,24 

Opis: SD – odchylenie standardowe 

Tabela 2. Statystyki opisowe w poszczególnych etapach protokołu badawczego 

Statystyki opisowe (Badanie I) Statystyki opisowe (Badanie II) Statystyki opisowe (Badanie III) 

zmienne średnia SD zmienne średnia SD zmienne średnia SD 

HADS-L 8,09 3,88 HADS-L 7,67 3,90 HADS-L 7,52 4,19 

HADS-D 5,81 3,88 HADS- D 4,90 3,52 HADS-D 4,80 3,52 

BI 19,33 1,83 BI 19,81 0,60 BI 19,90 0,44 

RI 1,09 1,04 RI 0,62 0,80 RI 0,38 0,74 

NIHSS 1,38 1,88 NIHSS 0,57 1,03 NIHSS 0,24 0,54 

MMSE 28,40 1,87 MMSE 29,24 1,37 MMSE 29,43 1,12 

Opis: SD – odchylenie standardowe 

wśród opiekunów zastosowano korelację Pearsona. 

Zmienne, jakie brano pod uwagę, to: stan funkcjonalny 

pacjenta określany za pomocą Barthel Index 

(BI – w zmodyfikowanej wersji holenderskiej, w której 

pacjent otrzymuje maksymalnie 20 pkt., co oznacza 

niezależność w zakresie czynności dnia codziennego) 

i Rankin Index (RI), stan neurologiczny chorego oce- 

nad bliskim. Poziom obciążenia opiekunów wg MBI 

przedstawiono szczegółowo (średnie i odchylenia standardowe) 

w tabeli 4. 

Dla opisania wzajemnych zależności pomiędzy 

zmiennymi warunkującymi poziom obciążenia opiekunów 

w badaniu III zastosowano korelacje Pearsona. 

W tym celu uwzględniono również statystyki opisowe 

(tabela 5). Badania wykazały, że istnieje statystycznie 

istotna ujemna korelacja (p


Tabela 3. Korelacja Pearsona w poszczególnych etapach protokołu badawczego 

HADS-L 

Korelacja Pearsona 

BADANIE I 

HADS-L BI RI NIHSS MMSE 

1 -0,44* 0,07 0,19 -0,23 

Istotność 

(dwustronna) - 0,04 0,76 0,40 0,33 

HADS-D 

HADS-L 

HADS-D 

HADS-L 

HADS-D 


HADS-D BI RI NIHSS MMSE 

1 -0,16 0,16 0,14 -0,06 

Istotność 

(dwustronna) - 0,49 0,47 0,54 0,80 


BADANIE II – po 3 miesiącach 


1 -0,28 0,23 0,34 -0,03 

Istotność 

(dwustronna) - 0,21 0,32 0,14 0,89 



1 -0,10 0,07 0,31 -0,15 

Istotność 

(dwustronna) - 0,65 0,75 0,18 0,52 


Istotność 

BADANIE III – po upływie 6-12 miesięcy 


1 -0,41 0,11 0,16 0,29 

(dwustronna) - 0,07 0,67 0,48 0,20 


Istotność 


1 -0,40 0,20 0,29 0,31 

(dwustronna) - 0,07 0,38 0,20 0,17 

*p


Nie odnotowano istotnych statystycznie korelacji 

(p>0,05) w zakresie depersonalizacji opiekunów. 

Z kolei badania wykazały, że poziom oceny własnych 

możliwości zwiększa się istotnie wraz z poprawą stanu 

neurologicznego chorych (spadek punktacji wg skali 

NIHSS) (r=-064; p


poziom obciążenia opiekunów pacjentów po udarze 

mózgu, w okresie 3 i 12 miesięcy od zachorowania 

osoby bliskiej. 

W badaniu Han and Haley [44], opiekunowie 

osób starszych, które doznały udaru mózgu, byli usatysfakcjonowani 

swoją sytuacją życiową i mieli pozytywne 

doświadczenia związane z rolą opiekuna, z wyjątkiem 

obciążenia fizycznego, emocjonalnego i finansowego. 

W obserwacji van den Heuvel [47] stwierdzono, 

iż większe ryzyko obciążenia dotyczy kobiet, opiekunów 

w młodszym wieku, opiekunów w gorszym stanie 

zdrowia, osób, które sprawują opiekę nad pacjentami 

z zaburzeniami poznawczymi, emocjonalnymi i zaburzeniami 

zachowania. 

Wnioski 

1. Poziom lęku oraz depresji wśród opiekunów 

obniżał się wraz z upływem czasu od wystąpienia 

udaru u osoby bliskiej. W pierwszym badaniu 

poziom lęku opiekuna był istotnie niższy 

w przypadku lepszego stanu funkcjonalnego 

pacjenta. 

2. W badanej populacji opiekunów nie odnotowano 

wysokiego poziomu obciążenia. 

3. Wraz z poprawą stanu funkcjonalnego i neurologicznego 

pacjenta obniżał się istotnie poziom 

wyczerpania emocjonalnego opiekuna oraz 

istotnie zwiększała się ocena jego możliwości, 

co do sprawowania opieki. 

4. Nie odnotowano istotnych statystycznie różnic 

w zakresie wpływu zastosowanego programu 

edukacji zdrowotnej na poziom lęku i depresji 

oraz obciążenia opiekunów pacjentów po udarze 

mózgu. 


Istnieje konieczność zintensyfikowania wsparcia 

społecznego (wsparcia informacyjnego i emocjonalnego) 

pacjentów po udarze mózgu i ich opiekunów 

poprzez wdrożenie do codziennej praktyki programów 

edukacji zdrowotnej. 

Wprowadzenie programu edukacji zdrowotnej 

może mieć znaczący wpływ na redukcję społecznych, 

medycznych i ekonomicznych kosztów powtórnych 

udarów mózgu. 

*Badanie sfinansowane z grantu promotorskiego Ministerstwa 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego o numerze rejestracyjnym 

projektu: N N404 043936. 


[1] Kozera G., Skrzypek-Czerko M., Szyndler A. Edukacja 

chorego po udarze mózgu. W: Mazur R., Książkiewicz 

B., Nyka W.M. (Red.), Udar mózgu w praktyce 

lekarskiej. Via Medica, Gdańsk 2010;140-156. 

[2] King R.B. Quality of life after stroke. Stroke. 

1996;27:1467-1472. 

[3] Kim P., Warren S., Madill H., Hadley M. Quality 

of life of stroke survivors. Quality of Life Research. 

1999;8(4):293-301. 

[4] Kauhanen M.L., Korpelainen J.T., Hiltunen P., Nieminen 

P., Sotaniemi K.A., Myllylä V.V. Domains and 

determinants of quality of life after stroke caused by 

brain infarction. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. 

2000;81(12):1541-1546. 

[5] Suenkeler I.H., Nowak M., Misselwitz B., Kugler C., 

Schreiber W., Oertel W.H., Back T. Timecourse of 

health-related quality of life as determined 3, 6 and 

12 months after stroke. Relationship to neurological 

deficit, disability and depression. Journal of Neurology. 

2002;249:1160-1167. 

[6] Jaracz K., Kozubski W. Jakość życia po udarze mózgu. 

Część I – badanie prospektywne. Udar Mózgu. 

2001;3(2):55-62. 

[7] Jaracz K., Kozubski W. Jakość życia po udarze mózgu. 

Część II – uwarunkowania kliniczne, funkcjonalne i społeczno-demograficzne. 

Udar Mózgu. 2001;3(2):63-70. 

[8] Bäckström B., Sundin K. The meaning of being a middle-aged 

close relative of a person who has suffered 

a stroke, 1 month after discharge from a rehabilitation 

clinic. Nursing Inquiry. 2007;14(3):243-254. 

[9] Grant J., Glandon G., Elliot T., Giger J., Weaver M. 

Caregiving problems and feelings experienced by family 

caregivers of stroke survivors the first month after 

discharge. International Journal of Rehabilitation Research. 

2004;27:105-111. 

[10] Vincent C., Desrosiers J., Landreville L.D., Demers 

L. Burden of caregivers of people with stroke: 

evolution and predictors. Cerebrovascular Diseases. 

2009;27(5):456-464. 

[11] Jönsson A.C., Lindgren I., Hallstrom B., Norrving B., 

Lindgren A. Determinants of quality of life in stroke 

survivors and their informal caregivers. Stroke. 

2005;36(4):803-808. 

[12] Smith L.N., Norrie J., Kerr S.M., Lawrence I.M., 

Langhorne P., Lees K.R. Impact and influences on 

caregiver outcomes at one year post-stroke. Cerebrovascular 

Diseases. 2004;18(2):145-153. 

[13] Pierce L.L., Gordon M., Steiner V. Families dealing 

with stroke desire information about self-care needs. 

Rehabilitation Nursing. 2004;29(1):14-17. 

[14] Elmstahl S., Malmberg B., Annerstendt L. Caregiver’s 

burden of patients 3 years after stroke assessed 

by a novel caregiver burden scale. Archives of Physical 

Medicine and Rehabilitation. 1996;77(2):177-182. 

[15] Pearlin L.I., Mullan J.T., Semple S.J., Skaff M.M. 

Caregiving and the stress process: an overview of 

concepts and their measures. The Gerontologist. 

1990;30(5):583-594. 

[16] Forsberg-Wärleby G., Möller A., Blomstrand C. 

Spouses of first-ever stroke patients psychological 

well- well-being in the first phase after stroke. Stroke. 

2001;32,1646-1651. 

[17] Sales E. Family burden and quality of life. Quality of 

Life Research. 2003;12(Suppl1):33-41. 

[18] Murray J., Young J., Forster A., Ashworth R. Developing 

a primary care-based stroke model: the prevalence 

of long-term problems experienced by patients and 

carers. British Journal of General Practice. 2003;53:803- 

-807. 

25


[19] Nilsson I., Axelsson K., Gustafson Y., Lundman B., 

Norberg A. Well-being, sense of coherence, and burnout 

in stroke victims and spouses during the first few 

months after stroke. Scandinavian Journal of Caring 

Sciences. 2001;15(3):203-214. 

[20] Bakas T., Austin J.K., Okonkwo K.F., Lewis R.R., 

Chadwick L. Needs, concerns, strategies, and advice 

of stroke caregivers the first 6 months after discharge. 

Journal of Neuroscience Nursing. 2002;34(5):242–251. 

[21] Wolfe C.D. The impact of stroke. British Medical Bulletin. 

2000;56(2):275-286. 

[22] O’Connell B., Baker L., Prosser A. The educational 

needs of caregivers of stroke survivors in acute and 

community settings. Journal of Neurosciene Nursing. 

2003;35(1):21-28. 

[23] Suh M., Kim K., Kim I., Cho N. Caregiver’s burden, 

depression and support as predictors of post–stroke 

depression: a cross–sectional survey. International Journal 

of Nursing Studies. 2005;42(6):611-618. 

[24] Grabowska-Fudala B., Jaracz K. Obciążenie osób sprawujących 

opiekę nad chorymi po przebytym udarze mózgu 

– wyniki wstępne. Udar Mózgu. 2007;9(1):24-31. 

[25] Grabowska-Fudala B., Jaracz K., Górna K., Miechowicz 

I. Obciążenie osób sprawujących opiekę nad 

chorymi po przebytym udarze mózgu – wyniki badań. 

W: Skrzypek-Czerko M., Ślusarz R. (Red.), Pielęgniarstwo 

w neurologii i neurochirurgii – wybrane zagadnienia. 

UMK, CM, Bydgoszcz 2009;31-42. 

[26] Tooth L., Russell A., Lucke J., Byrne G., Lee C., Wilson 

A., Dobson A. Impact of cognitive and physical 

impairment on carer burden and quality of life. Quality 

of Life Research. 2008;17(2):267-273. 

[27] Jaracz K., Kozubski W. Znaczenie wsparcia społecznego 

dla jakości życia chorych po udarze mózgu. Przegląd 

wybranych badań eksperymentalnych. Neurologia 

i Neurochirurgia Polska. 2006;40(2):140-150. 

[28] Hupcey J. Clarifying the social support theory-research 

linkage. 

[29] Helgeson V.S. Social support and quality of life. Quality 

of Life Research. 2003;12(Suppl. 1):25-31. 

[30] Langford C.P., Bowsher J., Maloney J.P., Lillis P.P. Social 

support: a conceptual analysis. Journal of Advanced 

Nursing. 1997;25(1):95-100. 

[31] Rodgers H., Bond S., Curless R. Inadequacies in the 

provision of information to stroke patients and their 

families. Age and Ageing. 2001;30:129-133. 

[32] Drummond A., Lincoln N., Juby L. Effects of a stroke 

unit on knowledge of stroke and experiences in hospital. 

Health Trends. 1996;28:26-30. 

[33] O’Mahony P.G., Rodgers H., Thomson R.G., Dobson 

R., James O.F.W. Satisfaction with information 

and advice received by stroke patients. Clinical Rehabilitation. 

1997;11(1):68-72. 

[34] Skrzypek M., Nyka W.M., Wilczewska L. i wsp. 

Wsparcie społeczne pacjentów po udarze mózgu 

w okresie hospitalizacji (wyniki wstępne). Udar Mózgu. 

2007;9(1):32-41. 

[35] Zimond A.S., Snaith R.P. The Hospital Anxiety and 

Depression Scale. Acta Psychiatrica Scandinavica. 

1983;67(6):361-370. 

[36] Majkowicz M. Praktyczna ocena efektywności opieki 

paliatywnej – wybrane techniki badawcze. W: de Walden-Gałuszko 

K., Majkowicz M. (Red.), Ocena jakości 

opieki paliatywnej w teorii i praktyce. Akademia Medyczna 

Gdańsk, Gdańsk 2000;21-42. 

[37] Pasikowski T. Polska adaptacja kwestionariusza Masłach 

Burnout lnventory. W: Sęk H. (Red.), Wypalenie 

zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. 

PWN, Warszawa 2006;135-149. 

[38] Savicki V., Cooley E.J. Theoretical and research considerations 

of burnout. Children and Youth Services Review. 

1983;5: 227-238. 

[39] Iwanicki E.F., Schwab R.L. A cross validation study of 

the Maslach Burnout Inventory. Educational Psychological 

Measurement. 1981;41:1167–1174. 

[40] Dennis M., O’Rourke S., Slattery J., Staniforth T., 

Warlow C. Evaluation of a stroke family care worker: 

results of a randomized controlled trial. BMJ. 

1997;314:1071-1076. 

[41] Grant J., Glandon G., Elliot T., Giger J., Weaver M. 

Caregiving problems and feelings experienced by family 

caregivers of stroke survivors the first month after 

discharge. International Journal of Rehabilitation Research. 

2004;27:105-111. 

[42] Gough S., McCann V., Seal J. Do elderly patients with 

non-insulin dependent diabetes mellitus benefit from 

diabetes group education? Australian Journal of Nutrition 

Dietetics. 1992;49:55-58. 

[43] Kalra L., Evans A., Parez I., Anne Melbourn A., 

Patel A., Knapp M., Donaldson N. Training carers 

of stroke patients: randomised controlled trial. 

BMJ. 2004;328:1099. 

[44] Han B., Haley W. Family caregiving for patients with 

stroke. Review and analysis. Stroke. 1999;30(10):1478- 

1485. 

[45] Schultz R., Tompkin C.A., Rau M.T. A longitudinal study 

of the psychosocial impact of stroke on primary support 

persons. Psychology and Aging. 1988;3(2):131-141. 

[46] Visser-Meily A., Post M., van de Port I., van Heugten 

C., van den Bos T. Psychosocial functioning of spouses 

in the chronic phase after stroke: Improvement or deterioration 

between 1 and 3 years after stroke? Patient 

Education and Counseling. 2008;73(1):153-158. 

[47] van den Heuvel E., de Witte L., Schure L.M., Sanderman 

R., Meyboom-de Jong B. Risk factors for burnout 

in caregivers of stroke patients, and possibilities for 

intervention. Clinical Rehabilitation. 2001;15(6):669- 

-677. 


Marcelina Skrzypek-Czerko 

Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego GUM 

ul. Dębinki 7, 80-952 Gdańsk 

e-mail: marcelinaskrzypek@gmail.com 


Źródła finansowania: Grant promotorski MNiSW 

Nr NN404043936. 

Wkład autorski: Marcelina Skrzypek-Czerko A,B,C,E,F , Grzegorz 

Kozera F,G , Kamil Chwojnicki D,G , Walenty M. Nyka H , 

Anna Roszmann C,D 








26






Ocena intensywności opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową 

u pacjentów hospitalizowanych z powodu tętniaka mózgu. Doniesienia wstępne 

Assessment of the Intensity of Nursing Care Related to Analgesic Therapy 

in Patients Hospitalized with Brain Aneurysm. Preliminary Findings 


Oddział Neurochirurgii i Neurotraumatologii z Pododdziałem Usprawniania Leczniczego 

Szpitala Uniwersyteckiego Nr 2 w Bydgoszczy 

Streszczenie 

Wprowadzenie. Monitorowanie dolegliwości bólowych oraz zastosowanie odpowiedniej terapii przeciwbólowej 

wpływa zasadniczo na stan wydolności funkcjonalnej chorego. 

Cel. Celem pracy było określenie czy wybrane zmienne, takie jak: wystąpienie krwawienia podpajęczynówkowego 

(SAH), klasyfikacja kliniczna Hunta&Hessa (H&H) oraz zastosowana metoda leczenia, mają wpływ na intensywność 

opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową u pacjentów hospitalizowanych z powodu tętniaka 

mózgu. 

Materiał i metody. Do badanej grupy zakwalifikowano 42 pacjentów hospitalizowanych w okresie od kwietnia 

2011 roku do końca marca 2012 roku w oddziale Neurochirurgii i Neurotraumatologii Szpitala Uniwersyteckiego 

Nr 2 w Bydgoszczy z powodu podejrzenia tętniaka tętnicy mózgu. W trakcie hospitalizacji oceniono chorego za 

pomocą skali H&H oraz określono intensywność opieki pielęgniarskiej związanej z zastosowaną terapią przeciwbólową 

za pomocą Functional Capacity Scale (FCS). 

Wyniki. Intensywność opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową w dniu przyjęcia pacjenta do 

oddziału jest zależna od wystąpienia SAH (r=-0,85; p=0,000) i oceny klinicznej w klasyfikacji H&H (r=-0,68; 

p=0,000). Nie wykazano zależności istotnej statystycznie pomiędzy zastosowaną metodą leczenia a intensywnością 

opieki pielęgniarskiej. Zarówno w dobie zabiegu, jak i pierwszej dobie po zabiegu, intensywność opieki pielęgniarskiej 

związanej z terapią przeciwbólową była zależna od wystąpienia SAH, zastosowanej metody leczenia oraz 

klasyfikacji H&H. Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie pomiędzy intensywnością opieki pielęgniarskiej 

związanej z terapią przeciwbólową a SAH, klasyfikacją H&H oraz metodą leczenia w dniu wypisu z oddziału. 

Wnioski. Krwotok podpajęczynówkowy i klasyfikacja H&H są głównymi czynnikami determinującymi intensywność 

opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową w dniu przyjęcia pacjenta na oddział oraz w kolejnych 

dobach hospitalizacji. (PNN 2013;2(1):27-32) 

Słowa kluczowe: tętniak mózgu, krwotok podpajęczynówkowy, opieka pielęgniarska, terapia przeciwbólowa, FCS 

Abstract 

Background. Monitoring the pain of the patient and the use of appropriate analgesic therapy substantially affect 

the functional performance status of the patient. 

Aim. The aim of this study was to determine whether the selected variables such as the occurrence of SAH, clinical 

classification of H&H and the method of treatment have an impact on the intensity of nursing care related to 

analgesic therapy in patients hospitalized with brain aneurysm. 

Material and methods. The study group enrolled 42 patients hospitalized in the period from April 2011 to the 

end of March 2012 in the Neurosurgical ward at the University Hospital No. 2 in Bydgoszcz for suspected cerebral 

artery aneurysm. During hospitalization, applied clinical assessment using the scale H&H and the assessment takes 

into account the intensity of nursing care and pain therapy used with Functional Capacity Scale (FCS). 

Results. The intensity of nursing care related to analgesic therapy on admission to the branch is dependent on the 

occurrence of SAH (r=-0,85; p=0,000) and clinical assessment in the classification of H&H (r=-0,68; p=0,000). 

27

Dybciak / PNN 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 27-32 

There were no statistically significant dependence between the intensity of treatment and nursing care. Both in the 

era of surgery as well as the first day after the junction, the intensity of nursing care related to analgesic therapy 

depended on the occurrence of SAH, the method of treatment and clinical classification of H&H. There were no 

statically significant differences between the intensity of nursing care related to analgesic therapy and SAH, H&H 

classification and treatment at discharge from the ward. 

Conclusions. Subarachnoid hemorrhage (SAH) and classification of H&H are the main factor determining the 

intensity of nursing care related to analgesic therapy on the day the patient is admitted to hospital and in the individual 

days of hospitalization. (PNN 2013;2(1):27-32) 

Key words: brain aneurysm, subarachnoid haemorrhage, nursing care, pain therapy, FCS 

Wprowadzenie 

W dobie rozwoju medycyny holistycznej bardzo 

istotnym czynnikiem oceny sukcesu terapii jest wynik 

stanu funkcjonalnego pacjenta. Sukces w zwalczaniu 

choroby wcale nie musi oznaczać wyniku zadowalającego 

dla osoby leczonej [1]. Jednym z kryteriów oceny 

powodzenia procesu terapeutycznego jest wydolność 

funkcjonalna pacjenta. Istotą prawidłowego pomiaru 

stanu funkcjonalnego jest użycie odpowiedniego narzędzia 

z należytą starannością przez osobę profesjonalnie 

do tego przygotowaną [2]. Zmiany stanu funkcjonalnego 

podczas hospitalizacji są oczywiste i przebiegają 

w etapach. Skala Wydolności Funkcjonalnej daje 

wgląd, jak poszczególne kryteria oceny oddziałują na 

wynik końcowy w różnych okresach obserwacji. Istotne 

jest, jak te kryteria wpływają na poszczególne grupy 

pacjentów oraz jakie czynniki zmieniają stan funkcjonalny 

chorego [3]. 

Ból, jako doznanie związane z chorobą, zwraca 

szczególną uwagę personelu medycznego. Ból postrzegamy 

obecnie nie tylko jako wskaźnik diagnostyczny, 

ale również determinant prawidłowego procesu leczniczego 

i okresu rekonwalescencji [4]. Powszechnie stosowane 

obecnie skale oceny bólu VAS (Visual Analogue 

Scale) i NRS (Numeric Rating Scale) pozwalają nieobiektywnie 

ocenić jego natężenie. Mają jednak istotną 

zaletę. Ocena jest prowadzona na podstawie indywidualnych 

odczuć pacjenta [5]. Prawidłowa profilaktyka 

bólu jest podstawą obecnej praktyki pielęgniarskiej, 

a jej skuteczność kluczem do prawidłowego przebiegu 

hospitalizacji [6,7]. Odmiennym kryterium jest wpływ 

terapii przeciwbólowej na wydolność funkcjonalną 

chorego [8]. W ocenie tej nie stosuje się parametrów 

nieobiektywnych pod postacią doznania chorego. Ocenia 

się natomiast metodę stosowanej terapii i jej wpływ 

na wydolność funkcjonalną pacjenta. Nie przekłada się 

to w sposób bezpośredni na doznania chorego, ale pośrednio 

świadczy o jego intensywności [9,10]. 

Wyniki obserwacji intensywności opieki pielęgniarskiej 

związanej z terapią przeciwbólową, pozwalają 

określić wpływ różnych czynników na zmiany wydolności 

funkcjonalnej chorych. Określają również poziom 

obciążenia zespołu pielęgniarskiego terapią przeciwbólową. 

Mogą zatem pomóc w planowaniu obsady 

stanowisk pielęgniarskich w zależności od prognozowanego 

obciążenia opieką przeciwbólową i obniżoną 

wydolnością funkcjonalną chorych [11]. 

Celem pracy było określenie czy wybrane zmienne, 

takie jak: wystąpienie krwawienia podpajęczynówkowego 

(SAH), klasyfikacja kliniczna Hunta&Hessa 

(H&H) oraz zastosowana metoda leczenia mają wpływ 

na intensywność opieki pielęgniarskiej związanej z terapią 

przeciwbólową u pacjentów hospitalizowanych 

z powodu tętniaka mózgu. 


Do grupy badanej zakwalifikowano 42 pacjentów 

hospitalizowanych w okresie od kwietnia 2011 do 

końca marca 2012 w oddziale Neurochirurgii i Neurotraumatologii 

Szpitala Uniwersyteckiego Nr 2 w Bydgoszczy 

z powodu podejrzenia tętniaka tętnicy mózgu. 

Na prowadzenie obserwacji uzyskano zgodę pacjentów 

w formie pisemnej po uprzednim zapoznaniu ich z celem 

badania oraz formie gromadzenia, przetwarzania 

i przechowywania zebranej dokumentacji. Dodatkowo 

każdy z uczestników otrzymał pismo przewodnie 

z powyżej podanymi informacjami oraz został powiadomiony 

o możliwości rezygnacji z uczestnictwa w badaniu 

na każdym jego etapie. Uzyskano także zgodę 

Komisji Bioetycznej na przeprowadzenie badania. 

Opis badanej próby 

Średnia wieku badanych wynosiła 48,43±14,83. 

Połowa badanych miała poniżej 50 lat. Największą 

grupę stanowiły osoby w wieku 53 lat. Najstarszy badany 

miał 79 a najmłodszy 24 lata. W badanej populacji 

31 chorych 73,8% trafiło do szpitala z powodu 

krwawienia z pękniętego tętniaka a 11 osób 26,2% 

z tętniakiem niepękniętym. Chorych przyjętych na oddział 

poddano klasyfikacji według skali Hunta&Hessa 

(H&H). Największą liczbę stanowili chorzy w II grupie 

H&H – 19 osób (45,2%). Drugą, co do liczebności, 

była grupa I (do tej grupy zakwalifikowano również 

tętniaki niepęknięte) – 13 chorych (31%), natomiast 

w III grupie zaobserwowano 9 pacjentów (21,4%). 

W grupie IV znalazł się tylko 1 pacjent (2,4%), a w grupie 

V nie było żadnego chorego. Grupę 42 pacjentów 

analizowano pod względem wdrożonego leczenia. 

28


Najczęściej stosowana była metoda endowaskularna 

z zastosowaniem spirali i stentów, zabezpieczono w ten 

sposób 21 (50%) chorych. Operacji przezczaszkowej 

z klipsowaniem tętniaka poddano 12 (28,6%) pacjentów. 

Zachowawczo leczono 9 (21,4%) osób, w grupie 

tej znajdują się pacjenci, u których odroczono leczenie, 

lub zlokalizowano innego rodzaju zmianę patologiczną 

w obrębie jamy czaszki (tabela 1). 

Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy 

Zmienna N = 22 % = 100 

Płeć 

• kobiety 23 54,8 

• mężczyźni 19 45,2 

Wiek 

• 21 do 30 6 14,3 

• 31 do 40 7 16,7 

• 41 do 50 8 19,0 

• 51 do 60 11 26,2 

• 61 do 70 7 16,7 

• ponad 70 3 7,1 

Krwawienie podpajęczynówkowe 

• tętniak krwawiący 31 73,8 

• tętniak niepęknięty 11 26,2 

H&H 

• I 13 31,0 

• II 19 45,2 

• III 9 21,4 

• IV 1 2,4 

• V 0 0,0 

Metoda leczenia 

• operacyjna 12 28,6 

• endowaskularna 21 50,0 

• zachowawcza 9 21,4 

Metoda 

Podczas zbierania informacji zastosowano kwestionariusz 

własnej konstrukcji. W dokumencie zawarto 

informacje demograficzne oraz dane dotyczące stanu 

tętniaka, jego wielkości, lokalizacji, czasu i sposobu 

leczenia. Dodatkowo dokonano klasyfikacji według 

skali Hunta&Hessa [12]. Do prowadzenia obserwacji 

w czasie hospitalizacji zastosowano arkusz oceny 

Functional Capacity Scale (FCS) stworzonej i z powodzeniem 

wykorzystywanej do oceny wydolności 

funkcjonalnej chorych z tętniakiem tętnic mózgu [13]. 

Do grupy I FCS (opieka minimalna – sprawny funkcjonalnie) 

klasyfikowano chorych, którzy nie wymagali 

leczenia przeciwbólowego, ewentualnie podaży leków 

w sposób doraźny. Grupa II FCS (opieka umiarkowana 

– częściowa zależność) to chorzy otrzymujący terapię 

przeciwbólową doustnie. Grupa III FCS (opieka 

wzmożona – znaczna zależność) to chorzy otrzymujący 

leki przeciwbólowe domięśniowo, dożylnie. Grupa IV 

FCS (opieka intensywna – niesamodzielny) to chorzy 

otrzymujący przeciwbólowe leki we wlewie w sposób 

ciągły. Przy określeniu doby zabiegu w przypadkach 

osób leczonych zachowawczo, uwzględniono dobę badania 

naczyniowego. 

Analizy uzyskanych danych dokonano przy pomocy 

programu statystycznego SPSS. Zastosowano 

test korelacji Pearsona (r p 

). Za istotny statystycznie 

przyjęto poziom istotności p


Tabela 2. Intensywność opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową a grupa H&H 

FCS 

pomiar 1 

dzień przyjęcia – n (%) 

pomiar 2 

doba zabiegu – n (%) 

H&H 

pomiar 3 

I doba po zabiegu – n (%) 

pomiar 4 

dzień wypisu – n (%) 

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV 

IV 

0 2 3 0 2 3 3 1 2 3 4 1 0 0 0 1 

(0,0) (4,8) (7,1) (0,0) (4,8) (7,1) (7,1) (2,4) (4,8) (7,1) (9,5) (2,4) (0,0) (0,0) (0,0) (2,4) 

III 

2 15 6 1 2 14 6 0 3 14 5 0 1 4 1 0 

(4,8) (35,7) (14,3) (2,4) (4,8) (33,3) (14,3) (0,0) (7,1) (33,3) (11,9) (0,0) (2,4) (9,5) (2,4) (0,0) 

II 

2 1 0 0 4 1 0 0 2 1 0 0 2 2 0 0 

(4,8) (2,4) (0,0) (0,0) (9,5) (2,4) (0,0) (0,0) (4,8) (2,4) (0,0) (0,0) (4,8) (4,8) (0,0) (0,0) 

I 

9 1 0 0 5 1 0 0 6 1 0 0 10 13 8 0 

(21,4) (2,4) (0,0) (0,0) (11,9) (2,4) (0,0) (0,0) (14,3) (2,4) (0,0) (0,0) (23,8) (31,0) (19,8) (0,0) 

Razem 13 19 9 1 13 19 9 1 13 19 9 1 13 19 9 1 

(31,0) (45,2) (21,4) (2,4) (31,0) (45,2) (21,4) (2,4) (31,0) (45,2) (21,4) (2,4) (31,0) (45,2) (21,4) (2,4) 

r P 

=-0,68; p=0,000 r P 

=-0,54; p=0,000 r P 

=-0,55; p=0,000 r P 

=-0,18; p=0,252 

Opis: FCS – Functional Capacity Scale – terapia przeciwbólowa, IV – intensywna opieka, III – wzmożona opieka, II – umiarkowana opieka, 

I – minimalna opieka. 

Tabela 3. Intensywność opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową a wystąpienie SAH 

FCS 

IV 

III 

II 

I 

Razem 

pomiar 1 


Krwawienie podpajęczynówkowe (SAH) 

pomiar 2 


pomiar 3 


pomiar 4 


K Z K Z K Z K Z 

5 

(11,9) 

0 

(0,0) 

8 

(19,0) 

1 

(2,4) 

9 

(21,4) 

1 

(2,4) 

1 

(2,4) 

0 

(0,0) 

23 

1 

20 

2 

19 

3 

5 

1 

(54,8) (2,4) (47,6) (4,8) (45,2) (7,1) (11,9) (2,4) 

3 

0 

3 

2 

3 

0 

3 

1 

(7,1) (0,0) (7,1) (4,8) (7,1) (0,0) (7,1) (2,4) 

0 

10 

0 

6 

0 

7 

22 

9 

(0,0) (23,8) (0,0) (14,3) (0,0) (16,7) (52,4) (21,4) 

31 

11 

31 

11 

31 

11 

31 

11 

(73,8) (26,2) (73,8) (26,2) (73,8) (26,2) (73,8) (26,2) 

r P 

=-0,85; p=0,000 r P 

=-0,63; p=0,000 r P 

=-0,62; p=0,000 r P 

=-0,13; p=0,411 


I – minimalna opieka. Krwawienie podpajęczynówkowe (SAH), K – tętniak krwawiący, Z – tętniak niepęknięty. 

Tabela 4. Intensywność opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową a metoda leczenia 

Metoda leczenia 

FCS 

pomiar 1 


pomiar 2 


pomiar 3 


pomiar 4 


IV 

III 

II 

I 

Razem 

O E Z O E Z O E Z O E Z 

2 

(4,8) 

8 

(19,0) 

0 

(0,0) 

2 

(4,8) 

12 

(28,6) 

3 

(7,1) 

14 

(33,3) 

2 

(4,8) 

2 

(4,8) 

21 

(50,0) 

0 

(0,0) 

2 

(4,8) 

1 

(2,4) 

6 

(14,3) 

9 

(21,4) 

5 

(11,9) 

7 

(16,7) 

0 

(0,0) 

0 

(0,0) 

12 

(28,6) 

4 

(9,5) 

13 

(31,0) 

2 

(4,8) 

2 

(4,8) 

21 

(50,0) 

0 

(0,0) 

2 

(4,8) 

3 

(7,1) 

4 

(9,5) 

9 

(21,4) 

5 

(11,9) 

7 

(16,7) 

0 

(0,0) 

0 

(0,0) 

12 

(28,6) 

5 

(11,9) 

13 

(31,0) 

2 

(4,8) 

1 

(2,4) 

21 

(50,0) 

0 

(0,0) 

2 

(4,8) 

1 

(2,4) 

6 

(14,3) 

9 

(21,4) 

0 

(0,0) 

3 

(7,1) 

1 

(2,4) 

8 

(19,0) 

12 

(28,6) 

1 

(2,4) 

3 

(7,1) 

1 

(2,4) 

16 

(38,1) 

21 

(50,0) 

r P 

=-0,42; p=0,06 r P 

=-0,60; p=0,000 r P 

=-0,64; p=0,000 r P 

=-0,15; p=0,343 

0 

(0,0) 

0 

(0,0) 

2 

(4,8) 

7 

(16,7) 

9 

(21,4) 


I – minimalna opieka. Metoda leczenia: O – operacyjna, E – endowaskularna, Z – zachowawcza. 

30


Intensywność opieki pielęgniarskiej związanej 

z terapią przeciwbólową a metoda leczenia 

Uwzględniając rodzaj zaopatrzenia tętniaka śródczaszkowego, 

zauważyć można, że najwięcej chorych 

(21 osób – 50,0%) poddano metodzie endowaskularnej 

(tabela 4). Zastosowane metody leczenia nie miały żadnego 

wpływu (p=0,06) na intensywność opieki i stosowanej 

terapii przeciwbólowej. Istotne statystycznie 

okazały się kolejne pomiary w dniu zabiegu (p=0,000) 

i w I dobie po zabiegu (p=0,000). W okresach tych 

większość chorych wymagała wzmożonej i intensywnej 

opieki oraz terapii przeciwbólowej (III i IV grupa 

FCS). Również nie odnotowano istotnej statystycznie 

korelacji (p=0,343) w dniu wypisu chorego z oddziału, 

pomiędzy stosowaną terapią przeciwbólową a rodzajem 

zastosowanej metody leczenia (tabela 4). 

Dyskusja 

Metody zabezpieczenia tętniaka zmieniły się znacznie 

na przestrzeni ostatnich dwóch dziesięcioleci. Są one 

uwarunkowane głównie morfologią i umiejscowieniem 

tętniaka, stanem klinicznym pacjenta, występowaniem 

krwiaka śródmózgowego, objawami ciasnoty śródczaszkowej 

czy przebiciem krwi do komór mózgu [14]. 

Obserwacje wskazują również na to, że ośrodki dysponujące 

możliwościami terapii wewnątrznaczyniowej 

tętniaków tętnic mózgu, mają lepsze wyniki leczenia 

końcowego [15-18]. Wybór metody nie jest jednak 

jednoznacznie zdefiniowany i często jest skrajnie różny 

w zależności od ośrodka leczącego [19,20]. Odnotowuje 

się również wpływ wielu czynników mających 

istotny wpływ na wynik końcowy pacjenta [21,22]. 

Objawy zwiastunowe to m.in. ból głowy, zaburzenia 

wzroku, szum w głowie. Bóle głowy poprzedzające 

krwotok podpajęczynówkowy nie są charakterystyczne. 

Mogą przypominać ból głowy typu napięciowego, rzadziej 

migrenę. Mogą im towarzyszyć: przemijający niedowład 

kończyn, zaburzenia widzenia, szum w głowie 

[23]. Zarówno przed zabiegiem jak i po zaopatrzeniu 

tętniaka chory narażony jest na dolegliwości bólowe. 

Występowanie bólu i jego terapia ma wpływ zarówno 

na wydolność funkcjonalną chorego, jak i zaangażowanie 

personelu pielęgniarskiego w opiece nad chorym. 

Do oceny stopnia wydolności funkcjonalnej chorego 

oraz zaangażowania zespołu pielęgniarskiego do opieki 

nad chorym służy Skala Wydolności Funkcjonalnej 

(ang. Functional Capacity Scale – FCS). Jednym z kryteriów 

oceny jest wyznacznik bólu występujący u chorego 

oraz rodzaj zastosowanej terapii przeciwbólowej. 

Intensywność opieki pielęgniarskiej związanej 

z terapią przeciwbólową w dobie przyjęcia do oddziału 

jest ściśle związana z występowaniem SAH z tętniaka 

oraz grupą ciężkości w klasyfikacji Hunta&Hessa. 

Chorzy z pękniętym tętniakiem wymagają w większości 

intensywnej terapii przeciwbólowej. Pacjenci 

z tętniakiem niepękniętym w większości nie wymagają 

żadnej opieki związanej z terapią przeciwbólową. Analogicznie 

przedstawia się sytuacja chorych zakwalifikowanych 

do poszczególnych grup H&H. Zaobserwowano, 

że intensywność opieki przeciwbólowej wzrasta 

wraz z grupą H&H, co oznacza, że pacjenci w ciężkim 

stanie klinicznym, np. III–IV grupa H&H, wymagają 

wzmożonej i intensywnej terapii przeciwbólowej. Zastosowana 

metoda leczenia nie ma znaczącego wpływu 

na intensywność terapii przeciwbólowej w dobie 

przyjęcia. 

W kolejnych dobach hospitalizacji, tj. dobie zabiegu 

i w I dobie po zabiegu, zaobserwowano średnią 

korelację pomiędzy SAH, klasyfikacją H&H i zastosowaną 

metodą leczenia a intensywnością opieki przeciwbólowej. 

Pacjenci z niekrwawiącym tętniakiem 

wymagali opieki zdecydowanie mniej intensywnej lub 

nie wymagali jej wcale. Zmniejsza się również zależność 

pomiędzy intensywnością terapii przeciwbólowej 

a grupą H&H. Jednakże pozostaje ten sam kierunek 

zależności, a mianowicie wzrasta opieka przy cięższym 

stanie chorego. Rodzaj zastosowanego leczenia średnio 

ma wpływ na intensywność opieki przeciwbólowej 

w dobie zabiegu. Obserwuje się natomiast wzrost 

korelacji już w I dobie po zabiegu na korzyść metody 

endowaskularnej i zachowawczej. 

W dniu wypisu chorego z oddziału, żaden z analizowanych 

czynników (SAH, klasyfikacja H&H, metoda 

leczenia) nie wpływa istotnie na intensywność opieki 

pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową. 

Wnioski 

Krwotok podpajęczynówkowy i klasyfikacja H&H 

są głównymi czynnikami determinującymi intensywność 

opieki pielęgniarskiej związanej z terapią przeciwbólową 

w dniu przyjęcia pacjenta na oddział oraz 

w kolejnych dobach hospitalizacji. 


Terapia przeciwbólowa w dniu przyjęcia do oddziału, 

dobie zabiegu, oraz w I dobie po zabiegu ma 

wpływ na wydolność funkcjonalną chorych leczonych 

z powodu tętniaka mózgu. Wystąpienie krwotoku podpajęczynówkowego 

oraz cięższy stan kliniczny u chorych 

z tętniakiem mózgu, mają zdecydowany wpływ na 

zaangażowanie zespołu pielęgniarskiego w opiekę związaną 

z terapią przeciwbólową. Żaden z obserwowanych 

determinantów nie miał wpływu na zmniejszenie wydolności 

funkcjonalnej pacjenta i zaangażowania zespołu 

pielęgniarskiego w opiekę przeciwbólową w dniu 

wypisu z oddziału. 

Monitorowanie dolegliwości bólowych przez 

zespół pielęgniarski i stosowanie adekwatnej do do- 

31


legliwości terapii przeciwbólowej, może wpływać na 

polepszenie wydolności funkcjonalnej chorego. W organizowaniu 

pracy pielęgniarskiej na oddziale, należy 

zwrócić szczególną uwagę na zwiększone obciążenie 

procedurami pielęgniarskimi podczas opieki nad chorym 

z krwotokiem, niezależnie od metody zabezpieczania 

tętniaka. 


[1] Guyatt G.H., Feeny D.H., Patrick D.L. Measuring 

health-related quality of life. Annales of Internal Medicine. 

1993;118(8):622-629. 

[2] Maciąg R. Badania satysfakcji pacjentów – wskazówki 

metodologiczne. Zdrowie Publiczne. 2001;111:48-52. 

[3] Dybciak G. Ocena stanu funkcjonalnego pacjentów 

z podejrzeniem tętniaka mózgu hospitalizowanych 

w Oddziale Neurochirurgii i Neurotraumatologii Szpitala 

Uniwersyteckiego nr 2 w Bydgoszczy. Praca magisterska. 

WNoZ CM UMK, Toruń 2012. 

[4] Rahimi S.Y., Vender J.R., Macomson S.D., French A., 

Smith J.R., Alleyne CH Jr. Postoperative pain management 

after craniotomy: evaluation and cost analysis. 

Neurosurgery. 2006;59:852-857. 

[5] Bączyk G., Ochmańska M., Stępień S. Subiektywna 

ocena jakości opieki pielęgniarskiej w zakresie bólu 

pooperacyjnego u chorych leczonych chirurgicznie. 

Problemy Pielęgniarstwa. 2009;17(3):173-177. 

[6] Brown S.T., Bowman J.M., Eason F.R. Assessment 

of nurses’ attitudes and knowledge regarding pain 

management. Journal of Continuing Education in 

Nursing. 1999;30(3):132-139. 

[7] Chung J.W.Y., Lui J.C.Z. Post-operative pain management: 

Study of patient’s level of pain and satisfaction 

with healthcare providers’ responsiveness to their report 

of pain. Nursing & Health Sciences. 2003;5(1):13-21. 

[8] Juszczak K. Ocena jakości opieki pielęgniarskiej u chorych 

hospitalizowanych na oddziałach zabiegowych. Rozprawa 

doktorska. Uniwersytet Medyczny, Poznań 2012. 

[9] Ślusarz R., Beuth W., Kasprzak H.A. Psychometryczne 

właściwości skali wydolności funkcjonalnej. Valetudinaria. 

2003;3-4,100-110. 

[10] Manias E., Botti M., Bucknall T. Observation of 

pain assessment and management) the complexities 

of clinical practice. Journal of Clinical Nursing. 

2002;11(6):724–733. 

[11] Basak S., Petpichetchian W., Kitrungrote L. Knowledge 

and Attitudes of Nurses and Their Practices 

Regarding Post-operative Pain Management in Bangladesh. 

The 2nd International Conference on Humanities 

and Social Sciences. April 10 th, 2010. Bangladesh 

2010. 

[12] Hunt W.E., Hess R.M. Surgical risk as related to time 

of intervention in the repair of intracranial aneurysms. 

Journal of Neurosurgery. 1968;28:14-20. 

[13] Ślusarz R., Beuth W., Książkiewicz B. Functional Capacity 

Scale as a Suggested Nursing Tool for Assessing 

Patient Condition with Aneurysmal Subarachnoid 

Hemorrhage – Part II. Advances in Clinical and Experimental 

Medicine. 2006;(4):741-746. 

[14] Aghakhani N., Vaz G., David P., Parker F., Goffette P., 

Ozan A., Raftopoulos C. Surgical management of unruptured 

intracranial aneurysms that are inappropriate 

for endovascular treatment: experience based on two academic 

centers. Neurosurgery. 2008;62(6):1227-1235. 

[15] Berman M.F., Salomon R.A., Mayer S.A., Johnston 

S.C., Yung P.P. Impact of hospital-related factors on 

outcome after treatment of cerebral aneurysms. Stroke. 

2003;34:2200-2207. 

[16] Johnston S.C. Effect of endovascular services and 

hospital volume on cerebral aneurysm treatment outcomes. 

Stroke. 2000;31:111-117. 

[17] Bardach N.S., Zhao S., Gress D.R., Lawton M.T., 

Johnston S.C. Association between subarachnoid 

hemorrhage outcomes and number of cases treated at 

California hospitals. Stroke. 2002;33:1851-1856 

[18] Cross D.T., Tirschwell D.L., Clark M.A., Tuden D., 

Derdeyn C.P., Moran C.J., Dacey R.G. Mortality 

rates after subarachnoid hemorrhage: variations according 

to hospital case volume in 18 states. Journal of 

Neurosurgery. 2003;99(5):810-817. 

[19] Raftopoulos C., Goffette P., Vaz G., Ramzi N., 

Scholtes J., Wittebole X., Mathurin P. Surgical clipping 

may lead to better results than coil embolization: 

results from a series of 101 consecutive unruptured intracranial 

aneurysms. Neurosurgery. 2003;52(6):1280- 

1290. 

[20] Ibrahim G.M., Vachhrajani S., Ilodigwe D., et al. 

Method of aneurysm treatment does not affect clot 

clearance after aneurysmal subarachnoid hemorrhage. 

Neurosurgery. 2012;70(1):102-109. 

[21] Longstreth W.T., Nelson L.M., Koepsell T.D., van 

Belle G. Cigarette Smoking, Alcohol Use, and Subarachnoid 

Hemorrhage. Stroke 1992;23:1242-1249. 

[22] Schievink W.I., Wijdicks E.F., Piepgras D.G., Chu C.P., 

O’Fallon W.M., Whisnant J.P. The poor prognosis of 

ruptured intracranial aneurysms of the posterior circulation. 

Journal of Neurosurgery. 1995;(82);5:791-795. 

[23] Książkiewicz B., Mazur R., Świerkocka-Miastkowska 

M., Gąsecki D., Serafin Z. Choroby naczyniowe układu 

nerwowego. W: Mazur R. (Red.), Neurologia kliniczna 

dla lekarzy i studentów medycyny. Via Medica, 

Gdańsk 2005;176-212. 



Oddział Neurochirurgii i Neurotraumatologii Szpitala 

Uniwersyteckiego Nr 2 w Bydgoszczy 

ul. Ujejskiego 75, 85-168 Bydgoszcz, 

e-mail: gregorbyd@gmail.com 



Wkład autorski: Grzegorz Dybciak A,B,C,D,E,F 




piśmiennictwa) 



32





eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Opis Przypadku/Case Report 

Stygmatyzm padaczki a praca zawodowa – opis przypadku 

Stigma of Epilepsy and Ability to Work – Case Study 


Poradnia Neurologiczna Przychodni Lekarskiej Wojskowej Akademii Technicznej, 

Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Warszawie 

Streszczenie 

Wprowadzenie. Padaczka dotyka wielu osób, które nie potrafią sobie z nią poradzić na co dzień. Celem pracy jest 

ukazanie pozytywnego przypadku człowieka, który mimo stygmatu padaczki odniósł sukces zawodowy i przezwyciężył 

trudności. 

Prezentacja przypadku. Studium przypadku dotyczy mężczyzny 40-letniego chorego na padaczkę od 16 roku 

życia. Uporał się on z trudnościami życia, z chorobą przewlekłą, przyjmując regularnie leki, uważając na kolejny 

napad oraz traktując padaczkę jako normę. Jednocześnie jest on tym człowiekiem, który podjął walkę z chorobą 

i nie uległ stygmatyzacji. Ponadto zdobył wyższe wykształcenie, a dziś jest wziętym informatykiem. 

Dyskusja. Padaczka jest chorobą przewlekłą, leczenie trwa wiele lat. Mimo zmniejszenia ilości napadów i dawki 

leków pacjent nadal odczuwa piętno tej choroby. Niekorzystny wpływ padaczki na społeczne funkcjonowanie chorego 

wiąże się z gorszymi wynikami w nauce, trudnościami w kontaktach społecznych, problemami w znalezieniu 

pracy i niezdolnością do kierowania pojazdami. 

Wnioski. Dzięki odpowiedniej postawie pacjenta, nastawieniu i samozaparciu, można mimo trudności i stygmatyzacji 

choroby jaką jest padaczka odnieść sukces edukacyjny i zadowolenie z życia. (PNN 2013;2(1):33-36) 

Słowa kluczowe: padaczka, stygmatyzm, studium przypadku 

Abstract 

Background. Epilepsy affects many people who could not deal with it in everyday life. The aim of this study is to 

present a positive case of a man who, despite the stigma of epilepsy was successful professional and has overcome 

difficulties. 

Case study. The case study concerns the 40 year-old man suffering from epilepsy since the age of 16. He dealt with 

the difficulties of life on the chronic disease, taking medications regularly and watching out for the next attack and 

accepting it as the norm. But he is the man who has taken the fight against disease, has not been stigmatized. In 

addition, earned college degrees, and today is a successful IT professional. 

Discussion. Epilepsy is a chronic disease, the treatment lasts for many years. Despite the reduction of the dose of 

drugs seizures and the patient still suffers the stigma of the disease. Adverse impact of epilepsy on the social functioning 

of patients is associated with worse outcomes in learning, difficulties in social interaction, and then find 

a job and the inability to drive. 

Conclusions. With the right attitude of the patient’s attitude and persistence in spite of the difficulties can and 

stigmatization of the disease which is epilepsy succeed educational and life satisfaction. (PNN 2013;2(1):33-36) 

Key words: epilepsy, stigma, case study 

Wprowadzenie 

Padaczka jest chorobą układu nerwowego dość 

często spotykaną [1]. Blisko 1% populacji ludzi choruje 

na padaczkę [2]. Jej leczenie jest trudne, trwa wiele 

lat, pojawia się lekooporność, dodatkowo zaburzenia 

zachowania, jak przykładowo agresja, drażliwość czy 

choroby o podłożu psychicznym (depresja). Nie są to 

małe liczby, oszacowania są rzędu około 20-25% ogólnej 

populacji z padaczką [3]. Ponadto daje ona poczu- 

33

Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 33-36 

cie wyobcowania, stygmatyzacji. Wiele osób uważa, że 

padaczka jest chorobą dziedziczną, nieuleczalną, prowadzącą 

często do zmian osobowości. W przypadku 

pojawienia się napadu, który wydawać by się mogło 

jest niebezpieczny dla otoczenia i przy braku wiedzy, 

może wywołać u obserwatora negatywną reakcję emocjonalną. 

Z tych względów chorzy mają problemy 

w życiu prywatnym jak i zawodowym. 

Celem pracy jest przedstawienie opisu przypadku 

– mężczyzny cierpiącego na padaczkę, który przezwyciężył 

trudności, odniósł sukces zawodowy. 

Prezentacja przypadku 

Badany mężczyzna urodził się w dużym mieście 

w 1973 roku (dziś ma 40 lat). Z analizy dokumentacji 

medycznej wynika, że jako dziecko miewał drgawki 

gorączkowe, przykładowo po podaniu szczepionki, 

a w wieku około 10 lat omamy wzrokowe i napady 

lękowe. Jako dziecko miał kilka urazów głowy, jeden 

poważny, gdy uderzył o metal. W szkole bardzo dobrze 

radził sobie z przedmiotami ścisłymi, gorzej z humanistycznymi. 

Dalsza edukacja zawiodła go na politechnikę, 

gdzie szło mu bardzo dobrze i otrzymał dobre 

wykształcenie. 

Pierwszy napad padaczkowy pojawił się, gdy miał 

16 lat. Wystąpiły wówczas drgawki toniczno-kloniczne 

i utrata przytomności. Kolejny napad miał miejsce dopiero 

w 2005 roku (w wieku 32 lat) prawdopodobnie 

na skutek długiej pracy przy monitorze komputera, 

doznał wtedy urazu głowy i utracił przytomność, nie 

zagryzł języka i nie oddał moczu. Od tego momentu 

był pod ścisłą kontrolą lekarską – epileptologa, korzystał 

z usług lecznictwa otwartego. Zaczął przyjmować 

leki przeciwpadaczkowe i leki antypsychotyczne. 

Leczenie początkowo dawało dobre efekty, ale pojawiały 

się skutki uboczne, przykładowo – skurcze karku, 

wzrost wagi. 

Każdorazowo przy wizycie był poddawany różnym 

badaniom – fizykalnym, elektroencefalograficznym 

– EEG (rycina 1 i 2) czy biochemicznym. 

Rycina 2. Poprawa zapisu EEG (materiał Przychodni 

Lekarskiej WAT SP ZOZ) 

W międzyczasie musiał zmieniać leki na te z innych 

grup, gdy działania niepożądane były uciążliwe. 

W 2007 roku pojawiło się drżenie obu rąk (rycina 3), 

ataksja (tzw. „niezgrabne” ruchy), dyskineza (ruchy 

mimowolne), ale nadal utrzymywał się brak napadów. 

Włączono kontrolę psychiatryczną, gdyż zaistniały 

problemy z zaśnięciem, pojawiły się lęki i ogólne napięcie. 

Dołączono nowe leki, po których nastąpiła poprawa. 

Od czasu do czasu bóle w odcinku lędźwiowo- 

-krzyżowym kręgosłupa i drżenia nawracały. 

Rycina 3. Drżenie obu rąk (materiał Przychodni Lekarskiej 

WAT SP ZOZ) 

Obecnie mężczyzna pracuje w bardzo dużej firmie 

zajmującej się systemami baz danych, jest z niej zadowolony, 

choć długi czas poświęca pracy z komputerem 

i mało śpi, prowadząc niehigieniczny tryb życia. Dzięki 

szybkiemu włączeniu leków przeciwpadaczkowych 

i częstych wizytach w gabinetach lekarskich jest w stanie 

kontrolować napady, żyć swobodnie i pracować. 

Rycina 1. Obraz EEG nieprawidłowy, wyraźnie zaznaczone 

wysokonapięciowe zespoły iglica/wieloiglica (materiał 

Przychodni Lekarskiej WAT SP ZOZ) 

34


Dyskusja 

Padaczka jest specyficzną chorobą nie tylko ze 

względu na etiologię, charakter przewlekły, ale wiele trudności 

i niską tzw. jakość życia mimo efektów leczenia, 

czyli zmniejszenia ilości napadów. Cechą charakterystyczną 

padaczki jest występowanie powtarzających 

się hipersynchronicznych i samoistnych wyładowań 

w obrębie neuronów, ograniczone do określonego obszaru 

kory mózgowej lub obejmujące całą jej część [3]. 

Może się to dziać na skutek przedłużonej depolaryzacji 

błony komórkowej, nieprawidłowej pracy kanałów 

sodowo-potasowych, nieprawidłowego rozmieszczenia 

jonów potasu itp. Napady padaczkowe wiążą się z pojawieniem 

się zaburzeń ruchowych, czuciowych, autonomicznych 

(pocenie, oddawanie moczu) i behawioralnych 

(zaburzenia świadomości, lęku), a nawet utratą 

przytomności. 

Dochodzący do tego problem uprzedzeń ze strony 

społeczeństwa powoduje wzrost poczucia mniejszej 

wartości, piętna – pojawienie się tzw. stigma choroby 

[4,5]. Takie zjawisko jest spowodowane przez [6]: 

– negatywne stereotypy 

– zagadnienia ryzyka i bezpieczeństwa (napady 

a urazy) 

– osobiste lęki i unikanie społeczne. 

Napiętnowanie wpływa na problemy rodzinne 

i wśród przyjaciół. Stygmatyzacja jest jednym z wielu 

i zróżnicowanej liczby stresorów, którym jednostka 

musi stawić czoła. W zależności od intelektualnych, 

psychospołecznych cech osobowych siła piętna będzie 

się różnić. Na poziomie indywidualnym może się to 

przejawiać jako zmniejszona pewność siebie, wycofanie, 

tendencje do internalizacji wstydu, negatywne postrzeganie 

siebie jak i samej choroby. Na przykład małe 

dziecko z padaczką może odmówić dalszego udziału 

w edukacji, ponieważ czuje się w szkole dyskryminowane. 

Z kolei zawieranie małżeństw przez osoby obarczone 

tą chorobą jest trudne, bo niełatwo wyobrazić 

sobie życie z osobą pełną piętna i o której wszyscy wokół 

mają dziwne mniemanie lub negatywne wyobrażenie. 

Natomiast wymagający i uprzedzony pracodawca 

może odmówić zatrudnienia osobie z padaczką lub odmówić 

awansu choremu pracownikowi [7]. 

Występowanie napadów padaczkowych wiąże 

się często z lękiem czy depresją, powoduje to u chorego 

życie w ciągłym napięciu. Istotne jest tu wsparcie 

nie tylko medyczne, ale też osób bliskich. Takie osoby 

mają więcej problemów psychospołecznych niż inni. 

Negatywne samopoczucie czy nastrój depresyjny z powodu 

samych napadów daje dodatkowo przyczynek do 

rozwoju chorób nerwicowych, depresyjnych, lękowych 

czy pojawienie się egocentryzmu. Dalej skutkuje to 

problemami w znalezieniu przychylnych osób, przyjaciół, 

żony/męża czy pracy [3]. 

Z tych powodów ważnym zagadnieniem jest możliwość 

podjęcia odpowiedniej edukacji i znalezienia 

pracy zarobkowej, która by była zadowoleniem, by nie 

pogłębiała i tak złego stanu psychicznego. Z powodu 

stygmatyzacji osoby chore na padaczkę mają jednak 

problemy ze znalezieniem pracy, często podejmują 

ją w zakresie umów krótkotrwałych i poniżej swoich 

możliwości. Głównym problemem uzyskania etatu 

bywa sam fakt choroby, tak ocenia zwykle około połowa 

pacjentów jeśli chodzi o populację polską [8]. 

Wynikać to może z miernej wiedzy na temat samej padaczki, 

aspektów leczenia czy etiologii napadów. Toteż 

w gestii chorego jest przede wszystkim kontrola nad 

chorobą. 

Ponadto prawo zabrania pracy przy określonych 

zajęciach, związanych z możliwością urazu, jak praca 

na wysokości, posiadanie prawa jazdy, co dodatkowo 

utrudnia normalne funkcjonowanie [6]. 

Kwestia zatrudnienia jest jednym z ważniejszych 

problemów wpływających na jakość życia osób chorujących 

na padaczkę. Odrzucenie uprzedzeń społeczeństwa, 

niezrozumienie często osób drugich dla tej 

choroby może wpływać negatywnie na podjęcie samej 

pracy, jak i funkcjonowanie w niej. Mimo tych problemów 

zdobycie odpowiedniego wykształcenia i doświadczenia 

w branży daje możliwość poradzenia sobie 

w trudnych warunkach. Równocześnie można rozważyć 

pracę w domu lub na samodzielnym stanowisku 

(jak w omawianym przypadku praca z komputerem) 

bez kontaktów bezpośrednich z drugim człowiekiem. 

Znalezienie pracy jest tylko pierwszym, trudnym 

krokiem, następnie może pojawić się chęć zdobycia 

awansu, toteż ważne jest podtrzymywanie zapału 

i motywacji pacjenta. Strach przed odrzuceniem czy 

zmianą ustabilizowanej sytuacji, przypisywanie innym 

braku zrozumienia, albo wręcz szantaż moralny wobec 

potencjalnego pracodawcy nie są dobrymi znakami na 

przyszłość [9]. 

Liczne badania donoszą [10-18], że jakość życia 

osób z padaczką może być poważnie zagrożona przez 

ograniczenia w wyborze zatrudnienia oraz świadczenia 

ubezpieczeniowego, co powoduje problemy dla dobrobytu 

i samodzielnego życia. Pacjenci z padaczką częściej 

opuszczają zajęcia szkolne lub nie wybierają się na szkolenia 

i praktyki, co skutkuje zmniejszeniem ich kwalifikacji. 

Ponadto jest bardziej prawdopodobne, że mieszkają 

jako single w wynajętym mieszkaniu. Wysokie 

bezrobocie wśród pacjentów z padaczką wydaje się być 

tylko jednym z aspektów szerszego widma niekorzyści 

społecznej i gospodarczej. Jest wiele do zrobienia, aby 

pomóc w perspektywie zatrudnienia osób z padaczką, 

szczególnie w okresie kryzysu gospodarczego, gdy doświadczają 

nieproporcjonalnie wysokiej stopy bezrobocia. 

Mity, które wprowadzają nieuczciwi ludzie powinny 

być zdecydowanie odrzucone. Badania wielokrotnie 

35


wykazały, że absencja, czas stracony z powodu choroby 

i wydajność nie różnią ich od osób z populacji ogólnej. 

Pracodawcy mogą potrzebować wytycznych dotyczących 

przydatności do poszczególnych rodzajów pracy 

od pacjenta lub lekarza, zawodowej służby zdrowia lub 

od rządu. Tylko niewielki odsetek pacjentów z padaczką 

jest poważnie wyłączony z otoczenia przez częste 

drgawki [19]. 

Wnioski 

Padaczka jest chorobą przewlekłą, sprawiającą 

wiele problemów pacjentom mimo wprowadzenia odpowiedniego 

leczenia. Często pojawia się lekooporność, 

subiektywne poczucie upośledzenia i psychospołeczne 

ograniczenia. Wiele zależy od emocjonalnego podejścia 

chorego i radzenia sobie, samozaparcia. Jednak mimo 

problemów i stygmatyzacji można dojść do celu i być 

zadowolonym z życia. Wymaga to od pacjenta podjęcia 

nie tylko właściwego leczenia, ale i pracy nad sobą, nie 

załamywania się, edukowania, zwiększania odpowiedniej 

aktywności zawodowej, ujawniania zdolności, co 

daje gwarancję lepszej przyszłości i życia w zadowoleniu 

mimo choroby. Fakt choroby nie powinien ograniczać, 

ale dopingować do działania. 


[1] de Boer H.M., Mula M., Sander J.W. The Global 

Burden and Stigma of Epilepsy. Epilepsy & Behavior. 

2008;12:540-546. 

[2] Jaracz K., Kozubski W. Pielęgniarstwo neurologiczne. 


[3] Owczarek K. Oparta na dowodach jakość życia u osób 

z padaczką. Epileptologia. 2004;12:351-363. 

[4] Jacoby A., Snape D., Baker G.A. Czynniki determinujące 

jakość życia chorych na padaczkę. Neurologia po 

Dyplomie. 2010;5(5):45-61. 

[5] Jacoby A. Epilepsy and stigma: An update and critical 

review. Current Neurology & Neuroscience Reports. 

2008;8(4):339-344. 

[6] Błaszczyk B. Jakość życia chorych na padaczkę. WSEiP, 

Kielce 2011. 

[7] Sanjeev V.T., Aparna N. Confronting the stigma of 

epilepsy. Annales of Indian Academy of Neurology. 

2011;14(3):158-163. 

[8] Niedzielska K., Wolańczyk T., Baker G.A., Jakoby A., 

Doughty J., de Boer H. Poziom wiedzy na temat padaczki 

wśród polskich pacjentów i ich rodzin w badaniu 

europejskim SPOKE. Neurologia i Neurochirurgia 

Polska. 2004;38(6):449-455. 

[9] Hopkins A., Appleton R. Padaczka. Prószyński i S-ka, 

Warszawa 1999. 

[10] WHO. Atlas: Epilepsy care in the world. Programme for 

Neurological Diseases and Neuroscience. Department 

of Mental Health and Substance Abuse. World Health 

Organization. Geneva 2005. 

[11] Dilorio C., Shafer O.P., Letz R., Henry T., Schomer 

D.L., Yeager K. The association of stigma with 

self-management and perceptions of health care 

among adults with epilepsy. Epilepsy & Behavior. 

2003;4(3):259-267. 

[12] Hosseini N., Sharif F., Ahmadi F., Zare M. Striving 

for balance: coping with epilepsy in Iranian patients. 

Epilepsy & Behavior. 2010;18(4):466-471. 

[13] Tekle-Haimanot R., Abebe M., Forsgren L., Gebre- 

-Mariam A., Heijbel J., Holmgren G., Ekstedt J. Attitutes 

of rural people in central Ethiopia toward epilepsy. 

Social Science & Medicine. 1991;32(2):203–209. 

[14] Atadzhanov M., Haworth A., Chomba E.N., Mbewe 

E.K., Birbeck G.L. Epilepsy associated stigma in 

Zambia: What factors predict greater felt stigma in a 

highly stigmatized population. Epilepsy & Behavior. 

2010;19(3):414-418. 

[15] Aydemir N., Trung D.V., Snape D., Baker G.A., Jacoby 

A. Multiple impacts of epilepsy and contributing 

factors findings from an ethnographic study of Vietnam. 


[16] Li S., Wu J., Wang W., Jacoby A., de Boer H., Sander 

J.W. Stigma and epilepsy: The Chinese perspective. 


[17] Baker G.A., Brooks J., Buck D., Jacoby A. The stigma 

of epilepsy: A European perspective. Epilepsia. 

2000;41(1):98–104. 

[18] Baker G.A., Jacoby A., Gorry J., Doughty J., Ellina 

V. Quality of life of people with epilepsy in Iran, the 

Gulf, and Near East. Epilepsia. 2005;46(1):132-140. 

[19] Elwes R.D., Marshall J., Beattie A., Newman P.K. Epilepsy 

and employment. A community based survey in 

an area of high unemployment. Journal of Neurology, 

Neurosurgery, and Psychiatry. 1991;54:200-203. 



Poradnia Neurologiczna 

Przychodnia Lekarska WAT SP ZOZ 

ul. Kartezjusza 2, 01-489 Warszawa 

e-mail: jadwigazachwieja@gmail.com 



Wkład autorski: Jadwiga Zachwieja A,B,C,E,F 



E – Napisanie artykułu, F – Poszukiwanie piśmiennictwa) 



36





eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Artykuł Poglądowy/Review 

Nursing Care in Sodium Imbalance Commonly Encountered 

in Neurosurgery Patients* 

Opieka pielęgniarska nad chorymi z dolegliwościami neurochirurgicznymi 

w przypadkach nierównowagi sodu 

Gülay Altun Uğraş 1 , Meryem Kubaş 2 , Neriman Akyolcu 1 , Sezer Tataroğlu 2 

1 

Istanbul University, Florence Nightingale Nursing Faculty, Surgical Nursing Department, 

Istanbul, Turkey 

2 

University of Istanbul, Faculty of Medical Istanbul, Department of Neurosurgery, Fatih/Çapa. 34093, 

Istanbul, Turkey 

Abstract 

Hormones released from pituitary, hypothalamus and endocrine system are affected in various neurological conditions 

including traumatic brain injuries, cranial surgeries, and brain tumors can impair the fluid and electrolyte 

balance of the body. The most frequent sodium imbalance types are the syndromes of inappropriate antidiuretic 

hormone secretion (SIADH) causing hyponatremia and diabetes insipidus (DI) causing hypernatremia. Hyponatremia 

related to SIADH and hypernatremia related to DI can cause deterioration of the general medical statuses 

of the patients and even death through the cerebral edema or cerebral infarcts or low blood pressure related to 

systemic volume loss and therefore reduce cerebral perfusion pressure, respectively. In this review, the nursing interventions 

are summarized that could guide the nurses for the early diagnosis and follow-up of the sodium imbalances 

which are frequently seen in patients staying in neurosurgery clinics. (PNN 2013;2(1):37-42) 

Key words: Syndrome of ınappropriate antidiuretic hormone, diabetes insipidus, nursing care, neurosurgery, sodium 

imbalance 

Streszczenie 

W wielu stanach neurologicznych, takich jak urazowe uszkodzenie mózgu, zabiegi z zakresu chirurgii czaszki czy 

guzy nowotworowe mózgu, pod wpływem hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową, podwzgórze oraz 

systemy układu hormonalnego może zostać zachwiana równowaga płynów ustrojowych oraz równowaga elektrolityczna. 

Najczęściej spotykane przypadki nierównowagi sodu, to powodujący hiponatremię zespół niewłaściwego 

uwalniania hormonu antydiuretycznego (SIADH) oraz będący przyczyną hipernatremii diabetes insipitus (DI). 

Rozwijająca się z powodu SIADH hiponatremia może doprowadzić do obrzęku lub niedokrwienia mózgu; zaś spowodowana 

DI hipernatremia doprowadzić może do utraty objętości płynów ustrojowych, a w rezultacie do spadku 

ciśnienia krwi, związanego z tym spadku ciśnienia perfuzyjnego mózgu, a co za tym idzie do pogorszenia stanu 

klinicznego pacjenta, a nawet do utraty życia. W niniejszym opracowaniu streszczony zostanie opis wczesnego 

rozpoznawania nierównowagi sodu często występujący u pacjentów leczonych szpitalnie w klinikach neurochirurgicznych 

oraz opis czynności pielęgniarskich pomocnych pielęgniarkom pracującym w tej dziedzinie. 


Słowa kluczowe: zespół niewłaściwego uwalniania hormonu antydiuretycznego, moczówka prosta (diabetes insipitus), 

opieka pielęgniarska, neurochirurgia, nierównowaga sodu 

37

Introduction 

Fluid and electrolyte balance and adequate 

oxygenation must be provided in order to maintain 

the functions of central nervous system (CNS) 

[1]. The fact that the hormones released from the pituitary 

gland, hypothalamus and endocrine system are 

affected by the various neurologic conditions such as 

head trauma, cranial surgery and brain tumors can disrupt 

the body’s fluid and electrolyte balance. The most 

common complication especially after intracranial aneurysms 

and the surgery around the hypothalamus and 

the pituitary gland is sodium and water imbalances. 

The most common sodium imbalance types in neurosurgical 

patients are the syndromes of inappropriate 

antidiuretic hormone secretion (SIADH) and cerebral 

salt wasting syndrome causing hyponatremia [1-8] 

and diabetes insipidus (DI) causing hypernatremia 

[1,3,7-12]. In this review, the nursing interventions 

that could guide nurses in this area are summarized 

for early diagnosis and follow-up of SIADH and DI 

emerging as a result of antidiuretic hormone (ADH) 

imbalances, causing sodium imbalances and seen frequently 

in patients staying in neurosurgery clinics. 

Syndrome of Inappropriate Antidiuretic 

Hormone Secretion 

SIADH is characterized by the inappropriate 

secretion of ADH even though there is no 

persistent hemodynamic and osmotic stimuli [1]. Intracranial 

causes of SIADH are listed as traumatic brain 

injury (TBI), infections (meningitis, encephalitis, abscess), 

tumors, CNS hemorrhage 

such as subarachnoid hemorrhage 

and subdural hematoma, cerebrovascular 

disease and CNS disease 

such as Guillain Barre Syndrome, 

Multiple sclerosis and hydrocephalus 

[1-3,6,7,13-15]. 

There have been many studies 

about development and causes 

of hyponatremia of neurosurgical 

patients. Moro et al. (2007) in 

their study of 298 patients with 

TBI observed a hyponatremia rate 

of 16.8% and concluded that there 

is a high incidence of hyponatremia 

after TBI. Lohani and Devkota 

(2011) found the incidence of hyponatremia 

27.27% after TBI and reported 

that the most common cause 

of hyponatremia is SIADH. Similar 

results were reached by Agha et al. 

(2004) in their study over 102 TBI 

patients (developed hyponatremia 

38 

Uğraş et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 1, Strony 37-42 

Figure 1. Pathophysiology of SIADH [1] 

due to SIADH). The literature rate of hyponatremia 

development after subarachnoid hemorrhage, which is 

considered as a different patient group, was reported 

between 10-30% [16]. Sherlock et al. (2006) in their 

retrospective study of hyponatremia after subarachnoid 

hemorrhage, found that 19.6% of the patients 

(62 patients) developed severe hyponatremia (plasma 

sodium


SIADH Nursing Care 

SIADH is commonly seen in hospitalized patients 

during postoperative period or in intensive care unit. 

Therefore, patients with post-pituitary surgery (ADH 

in response to surgery may increase within 5-7 days), 

traumatic brain injuries and nervous system infection 

(meningitis) as well as ones using pharmacological 

agents to ADH stimulus should be continuously assessed 

for the risk of SIADH development [1]. The 

purpose of SIADH treatment/care is to bring the level 

of serum sodium back to normal values progressively 

by fluid restriction, prevent development of complications 

by frequent and continuous neurological assesment, 

and avoid cerebral edema by necessary interventions 

[1,3,18]. Nursing care in SIADH patients 

includes the following: 

• Neurologic assesment are performed frequently, 

changes in consciousness level due to cerebral 

edema or raised intracranial pressure are evaluated, 

patient deterioration or well-being is closely monitored 

and carefully documented. 

• In addition to neurologic assesment, patients at risk 

should be monitored for any signs and symptoms 

of SIADH. These signs and symptoms include: 

thirst, confusion, agitation, dyspnea, headache 

(headache gets worse when sodium level is under 

100-110 mEq/L), fatigue, weakness, rise in body 

weight without edema, changes in consciousness 

level (from lethargy to coma), vomiting, muscle 

weakness and cramps, muscle twitching, convulsions 

and seizures (coma and death occur when 

sodium level is at or falls below 99-100 mEq/L). 

• During patient’s treatment (at mild cases), fluid 

restriction is applied to maintain water balance at 

800-1000 ml over 24 hours; the reason of this restriction 

is explained to patient and family. 

• To follow dilutional hyponatremia and fluid retention 

(low urine output), fluid intake and output 

should be monitored carefully. 

• To determine patient’s intravascular fluid volume 

loss, blood pressure and central venous pressure 

should be measured. 

• To monitor rapid weight gain without edema, 

patient’s weight with similar amounts of clothes 

(hospital clothes) should be measured daily at the 

same time of day. 

• Urine specific gravity should be monitored closely 

(could be required hourly monitoring at serious 

cases). 

• A sample is taken for urine osmolarity and serum 

sodium. 

• If fluid restriction doesn’t treat hyponatremia, 3% 

of sodium chloride solution is used. The solution 

should be given slowly; patient’s condition should 

be reassessed frequently. 

• Because fluid restriction causes dry mouth, mouth 

care should be given frequently. 

• In the case of a decrease in serum sodium level, the 

patient should be monitored due to the possibility 

of seizures. If the patient has seizures, duration of 

seizures (1), type of seizure (focal or generalized) 

(2), duration of loss of consciousness (3), abnormal 

motor activity, (4), characteristics of postseizure 

period (5) and used anticonvulsant drugs 

(6) should be monitored and recorded. 

• Changes in patient’s conditions should be monitored 

and reported to the other members of the 

health care team. 

• Patient's response to the treatment and care interventions 

are evaluated. 

• Patients at risk should be closely monitored for any 

signs and symptoms of hyponatremi and serum 

sodium levels should be checked daily or every 

2 days. 

• Due to increasing SIADH risk, all drugs (oral hypoglycemic 

drugs, diuretics, synthetic hormone 

replacements, etc.) should be monitored. 

• Fluid retention is a predisposing factor for pressure 

ulcers at hospitalized patients. Frequent skin care 

should be done, nursing interventions to prevent 

pressure ulcers such as rotation in bed and positioning 

should be implemented. 

• Patient should be educated about signs and 

symptoms of hyponatremia and SIADH [2,3,7, 

13,14,19]. 

Diabetes Insipidus 

DI (neurogenic) is characterized by polydipsia 

(excessive thirst), polyuria (diluted, light-colored, excessive 

increase in the amount of urine), water loss due 

to dehydration (there is excess fluid loss in the body 

tissues and main electrolyte disturbances: sodium, 

potassium, and chloride), low urine specific gravity 

(1001-1005), serum hyperosmolarity and hypernatremia 

[1,3,7,11,13,15,17,20]. Intracranial causes of DI 

can be listed as TBI, brain tumors (especially the back 

of pituitary gland), intracranial aneurysm, inflammatory 

diseases of hypothalamus and pituitary gland and 

surgical procedures to these organs, intracranial hemorrhage, 

stroke, brainstem hypoxia, aneurysm, arteriovenous 

malformation, sinus thrombosis, vascular conditions 

such as intratalamic hemorrhage and infections 

(meningitis, encephalitis, abscess) [1,3,11,13,17]. 

Wong et al.(1998) found DI incidence of 3.7% 

in neurosurgery patients and reported that DI might 

occurr after subarachnoid hemorrhage (12/29), severe 

head trauma (11/29), pituitary surgery (5/29) 

and intracerebral hemorrhage (1/29). Sudhakar et al. 

(2004) reported DI as the most common complica- 

39

40 


tion with 23% rate in patients after transfenidoneal 

surgery. In a different study, the most common postoperative 

complication after the endoscopic endonasal 

adenomectomy was DI occurring in 18% to 31% of 

patients postoperatively [9]. Agha et al. (2004) in their 

study reported that 21.6% of the patients (22 patients) 

developed DI after TBI and 5 out of 22 patients were 

found to have permanent DI. 

DI develops due to insufficient synthesis, transport 

or release of ADH when posterior pituitary gland 

is damaged by variety of reasons such as tumor, trauma 

or surgical intervention [1,3,7,11,13,20]. DI development 

due to trauma or neurosurgery follows a triphasic 

pattern: 

• The first phase of triphasic 

DI lasts 4 to 7 

days. Approximately 

12-24 hours after 

surgery, ADH secretion 

suddenly stops, 

which causes polyuria 

and falling urine 

specific gravity. 

• In the second phase, 

ischemic and degenerated 

neurons in 

neurohypophysis occur 

as a result of secretion 

of presynthesized 

ADH. Water is 

reabsorbed by kidney 

and hypo-osmolarity 

and hyponatremia 

develops in serum. 

Urine returns to normal. 

• In the third phase, 

ADH is not released, 

either because the 

ADLs – Activities of daily living 

stored amount is exhausted 

or the dam- 

Figure 2. Pathophysiology of DI [1] 

aged hypothalamus cannot produce more ADH. 

The development of this phase may be delayed. 

Depending on progressive neuronal degeneration 

DI may develop. The third phase, if not treated, 

can lead to permanent DI [1,9,13,20]. 

In patients with DI, the distal tubular segments 

at kidneys cannot reabsorbe water due to lack of ADH, 

this leads to a production of large amounts of dilute 

urine. The amount may exceed the value of 15L/day. In 

addition, water and sodium loss from kidneys (due to 

loss of water) leads to an increase in osmolarity. Thirst 

mechanisms in the body are activated in case of excessive 

water loss to cause patients to drink the required 

amount of water such that serious reductions in body 

fluids are prevented. However, severe dehydration can 

develop rapidly at patients with blurred consciousness, 

confined to bed or who can drink limited water 

[1,7,15,17]. If DI is not treated, symptoms of hypovolemic 

shock can be seen [11]. Signs and symptoms 

of hypernatremia can occur when the amount of urine 

output is higher than fluid intake [11,20]. In these 

patients, hypernatremia causes blood pressure to fall 

as a result of systemic volume loss and thus decreases 

cerebral perfusion pressure. This can result in worsening 

of the clinical condition or even loss of patient’s 

life [1]. Figure 2 summarizes pathophysiology of DI. 

DI Nursing Care 

The responsibility of nurses who provide care to 

patients with DI is the application of fluid replacement. 

If the patient is conscious and can receive adequate 

amounts of fluid, the patient can respond to 

raised water intake request, thus oral fluid loss can be 

compensated. However, if the patient is unconscious 

or not oriented, IV route should be used. The primary 

principle for DI treatment/care is to measure and document 

fluid intake and output carefully. The purpose 

of patient care with DI is to identify DI at early stage 

with continuous neurological assessment and patient 

monitoring, and prevent development of dehydration, 

hypovolemia and shock by applying proper nursing in-


terventions [1,3,13]. Nursing care to patients with DI 

includes the following procedures: 

• Patients at risk should be monitored for any signs 

and symptoms of dehydration due to DI. These 

signs and symptoms include: feeling excessive thirst 

(if the patient is conscious and the thirst center is 

not affected), craving for iced water or cold drink, 

polydipsia, weight loss, constipation, polyuria, frequent 

urination, nocturia, dry skin, poor skin turgor, 

dry cracked lips, insufficient tear production, 

fever, orthostatic hypotension, weakness, dizziness 

and fatigue. 

• The patient should be monitored for symptoms 

related with severity of hypernatremia. These signs 

and symptoms include: restlessness, confusion, 

stupor, coma, decreased deep tendon reflex, neuromuscular 

hyperactivity and seizure. 

• If the patient is unconscious and disoriented, 

she/he is under the risk of dehydration and hypovolemic 

shock development. Patients should 

be monitored for hypovolemic shock symptoms. 

These symptoms are: changes in consciousness 

level, tachycardia, tachypnea and hypotension. 

• To determine fluid balance or loss, fluid intake and 

output should be monitored carefully. 

• The fluid replacement is applied in a way that the 

first half of the patient’s fluid deficit is replaced 

over 12-24 hours with the remaining half given 

over the following 48-72 hours. During the fluid 

replacement, the flow rate should be monitored 

continuously. 

• When the amount of urine is 200 ml/hour or 

more in the following 2-hour period of time, its 

color is too light (straw-colored) and urine specific 

gravity is 1005 or less, it should be reported to the 

physician (large amounts of fluid output can cause 

a quick increase in dehydration). 

• Urine specific gravity should be monitored (hourly 

in severe cases). 

• To identify abnormal values, samples should be 

taken for laboratory tests to measure serum electrolytes, 

BUN, creatinine, glucose, serum and urine 

osmolarity, for which the test results are evaluated 

and the treatments are directed by the attending 

physician. 

• During fluid replacement, the solutions containing 

glucose are usually used. If there is excessive 

urine output, vasopressin can be added to the IV 

solution treatment by the physician’s request and 

the infusion dose is continuously monitored. 

• Patients who have received vasopressin replacement 

therapy intranasally should be monitored for 

presence of rhinitis or sinusitis (this reduces the 

drug absorption). 

• The awake patient who gets excessively thirsty, 

should be encouraged for fluid intake. 

• At the same time, the patient’s weight with similar 

amounts of clothes (hospital clothes) should be 

measured daily and documented. 

• Adequate rest is provided to the patient. 

• To avoid fatigue and any injuries due to dizziness, 

safety measures should be taken. 

• The treatment results, patient deterioration or 

well-being conditions are closely monitored. 

• The patient and her/his family should be educated 

about DI signs and symptoms and how to monitor 

the patient’s fluid intake and output. 

• The patient should be warned that frequent urination 

and excessive thirst will interfere with sleep 

and other activities [1,3,7,11,13,19,20]. 

If the reason of DI is identified and treated properly, 

the process can be reversed, and the patient can 

recover from DI completely. If the reason cannot be 

determined or the process is irreversible, then permanent 

DI may develop and drug use may be required 

throughout the patient’s life. For patients with permanent 

DI, patient education plan should be developed 

and implemented. In this training plan: (1) DI should 

be explained, (2) daily DI care program should be recommended, 

(3) the individual drug program should be 

reviewed (frequency, side effects, overdose), (4) complementary 

care should be planned and (5) the use of 

DI bracelet should be recommended [13,20]. In addition, 

weight monitoring, alcohol use and regular health 

check-ups should be taught to the patient [20]. 

Conclusions 

Sodium imbalances are one of the serious comorbidities 

of neurosurgery patients. The absence of proper 

assesment and treatment/care can lead to serious clinical 

symptoms such as confusion, coma and even death 

[1-4,14]. Nurses in neurosurgery clinics should be 

able to identify the patients at risk, with regards to the 

possibilty of sodium imbalance (such as patients with 

TBI and CNS infections or brain tumor, aneurysm, 

pituitary surgery) at the early stages by continuous patient 

monitoring, not overlook signs and symptoms, 

and providing the necessary treatment and care, and be 

equipped with enough knowledge to support patients. 

*This study was presented as oral at the 6 th National Neurosurgery 

Nursing Congress, May 14-18, 2010 in Antalya, 

Turkey. 

41


References 

[1] Barker E. Central Nervous System Metabolic Disorders: 

Syndrome of Inappropriate Antidiuretic Hormone 

and Diabetes Insipidus. In: Barker E. (Ed.), 

Neuroscience Nursing, A Spectrum Of Care. Third Edition. 

Mosby Elsevier, St. Louis 2008;167-180. 

[2] Lohani S., Devkota U.P. Hyponatremia in patients with 

traumatic brain ınjury: etiology, ıncidence, and severity 

correlation. World Neurosurgery. 20011;76(3/4):355- 

-360. 

[3] Murphy-Human T., Diringer M.N. Sodium disturbances 

commonly encountered in the neurologic 

ıntensive care unit. Journal of Pharmacy Practice. 

2010;23(5):470-482. 

[4] Brimioulle S., Orellana-Jimenez C., Aminian A., Vincent 

J. Hyponatremia in neurological patients: cerebral 

salt wasting versus inappropriate antidiuretic hormone 

secretion. Intensive Care Medicine. 2008;34(1):125- 

-131. 

[5] Moro N., Katayama Y., Igarashi T., Mori T., Kawamata T., 

Kojima J. Hyponatremia in patients with traumatic 

brain injury: incidence, mechanism, and response to 

sodium supplementation or retention therapy with 

hydrocortisone. Surgical Neurology. 2007;68(4):387- 

-393. 

[6] Sherlock M., O’Sullivan E., Agha A., Behan L.A., 

Rawluk D., Brennan P., Tormey W., Thompson C.J. 

The incidence and pathophysiology of hyponatraemia 

after subarachnoid haemorrhage. Clinical Endocrinology. 

2006;64(3):250-254. 

[7] Tisdall M., Crocker M., Watkiss J., Smith M. Disturbances 

of Sodium in Critically Ill Adult Neurologic 

Patients. A Clinical Review. Journal of Neurosurgical 

Anesthesiology. 2006;18:57-63. 

[8] Agha A., Thornton E., O’Kelly P., Tormey W., Phillips 

J., Thompson C.J. Posterior pituitary dysfunction 

after traumatic brain injury. The Journal of Clinical Endocrinology 

& Metabolism. 2004;89(12):5987-5992. 

[9] Aboud S.K., Yunus M.R.M., Gendeh B.S. Diabetes 

ınsipidus and syndrome of ınappropriate antidiuretic 

hormone complicating pituitary surgery. Otolaryngology–Head 

and Neck Surgery. 2011;144(6):1005-1006. 

[10] Sudhakar N., Ray A., Vafidis J.A. Complications After 

Trans-sphenoidal Surgery: Our Experience and a Review 

of the Literature. British Journal of Neurosurgery. 

2004;18(5):507-12. 

[11] Holcomb S.S. Diabetes insipidus. Dimensions of Critical 

Care Nursing. 2002;21(3):94-97. 

[12] Wong M.F., Chin N.M., Lew T.W. Diabetes insipidus 

in neurosurgical patients. Annals Academy of Medice 

Singapore. 1998;27(3):340-343. 

[13] Hickey J.V. Fluid and Metabolic Disorders in Neuroscience 

Patients. In: Hickey J.V. (Ed.), The Clinical 

Practice of Neurological & Neurosurgical Nursing. Sixth 

Edition. Wolters Kluwer Health/ Lippincott Williams 

& Wilkins, Philadelphia 2009;195-205. 

[14] Haskal R. Current issues for nurse practitioners: Hyponatremia. 

Journal of the American Academy of Nurse 

Practitioners. 2007;19(11):563-579. 

[15] Silav G., Uğur H.Ç., Tun K., Attar A., Egemen N. 

Kafa Travmalarının Sistemik Etkileri. Ankara Üniversitesi 

Tıp Fakültesi Mecmuası. 2000;53(4):293-297. 

[16] Bederson J.B., Connolly E.S., Batjer H.H., 

Dacey R.G., Dion J.E., Diringer M.N., Duldner J.E., 

Harbaugh R.E., Patel A.B., Rosenwasser R.H. Guidelines 

for the management of aneurysmal subarachnoid 

hemorrhage. A statement for healthcare professionals 

from a special writing group of the Stroke Council, 

American Heart Association. Stroke. 2009;40(3):994- 

-1025. 

[17] Maitra A. Endokrin Sistem. In: Kumar V., Abbas 

A.K., Fausto N., Mitchell R.N. (Eds), Çevikbaş U., 

Güllüoğlu M., Mete Ö. (Çev. Edit.), Robbins Temel 

Patoloji (Basic Pathology). 8. Basım, Nobel Tıp Kitabevleri 

Ltd. Şti., İstanbul 2008;751-757. 

[18] Peri A., Combe C. Considerations regarding the management 

of hyponatraemia secondary to SIADH. Best 

Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism. 

2012;26(Suppl.1):S16–S26. 

[19] Erkal S. Kafa Travmaları. İçinde: Egemen N., 

Arslantaş A. (Eds), Nörolojik Bilimler Hemşireliği. Alter 

Yayıncılık, Ankara 2006;221-235. 

[20] Simmons S. Flushing out the truth about diabetes insipidus. 

Nursing. 2010;40(1):55-59. 

Corresponding Author: 

Gülay Altun Uğraş 

Istanbul University, Florence Nightingale Nursing Faculty, 

Surgical Nursing Department, Istanbul, Turkey 

e-mail: gulaltun@istanbul.edu.tr 

Conflict of interset: None 

Funding: None 

Author contributions: Gülay Altun Uğraş E,F,G,H , Meryem 

Kubaş F , Neriman Akyolcu E,H , Sezer Tataroğlu F 

(A – Concept and design of research, B – Collection and/or 

compilation of data, C – Analysis and interpretation of data, 

D – Statistical Analysis, E – Writing an article, F – Search 

of the literature, G – Critical article analysis, H – Approval 

of the final version of the article, I – Acquisition of assets 

(eg financial), J – Others 

Received: 10.09.2012 

Accepted: 03.11.2012 

42


Informacje / Wydarzenia 

Biuletyn Informacji Publicznej 

Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych we Włocławku 

Skład Okręgowej Rady Pielęgniarek 

i Położnych VI kadencji 

1 Małgorzata Zawirowska Przewodnicząca 

2 Elżbieta Marciniak-Sobocińska Wiceprzewodnicząca 

3 Hanna Tom Sekretarz 

4 Anna Żebrowska Skarbnik 

5 Piotr Bartczak Członek 

6 Urszula Białkowska Członek 

7 Magdalena Bocheńska Członek 

8 Marzanna Machtyl Członek 

9 Teresa Miłkowska Członek 

10 Ewa Obuchowska Członek 

11 Krystyna Ośmiałowska Członek 

12 Teresa Rogiewicz Członek 

13 Ewa Strychalska Członek 

14 Anna Szelągowska Członek 

15 Jolanta Świerska Członek 

16 Anna Turek Członek 

17 Maria Wiśniewska Członek 

Prezydium Okręgowej Rady Pielęgniarek 

i Położnych VI kadencji 

1 Małgorzata Zawirowska Przewodnicząca 

2 Elżbieta Marciniak-Sobocińska Wiceprzewodniczaca 

3 Hanna Tom Sekretarz 

4 Anna Żebrowska Skarbnik 

5 Ewa Obuchowska Członek 

Okręgowa Komisja Rewizyjna 

VI kadencji 

1 Beata Błaszkiewicz Przewodnicząca 

2 Wioletta Brdak Członek 

3 Renata Jabłońska Członek 

4 Jadwiga Kasperska Członek 

5 Beata Nałudka Członek 

6 Marta Puszkiewicz Członek 

Okręgowy Sąd Pielęgniarek i Położnych 

VI kadencji 

1 Wiesław Bochenek Przewodniczący 

2 Aurelia Lewandowska-Rakoczy Członek 

3 Jadwiga Modrzejewska Członek 

4 Wanda Sadowska Członek 

5 Jadwiga Marek Członek 

6 Barbara Cendrowska Członek 

Okręgowy Rzecznik Odpowiedzialności 

Zawodowej Pielęgniarek i Położnych 

VI kadencji 

1 Danuta Płoszaj Ziółkowska ORzOZPiP 

2 Danuta Gadalińska Z-ca ORzOZPiP 

3 Izabela Patroniak Z-ca ORzOZPiP 

4 Danuta Rogalska Z-ca ORzOZPiP 

5 Grażyna Rzekanowska Z-ca ORzOZPiP 

6 Beata Ulanowska Z-ca ORzOZPiP 

Składy osobowe komisji powołanych 

przez Okręgową Radę 

Pielęgniarek i Położnych we Włocławku 

VI kadencji lata 2011-2015 

1. Komisja ds. kształcenia i przeszkoleń po przerwie 

dłuższej niż 5 lat w wykonywaniu zawodu pielęgniarki 

i położnej: 

Teresa Miłkowska – przewodnicząca 

Magdalena Bocheńska 

Anna Szelągowska 

Marzanna Machtyl 

2. Komisja ds. nadzoru indywidualnych i grupowych 

praktyk pielęgniarek i położnych: 

Krystyna Ośmiałowska – przewodnicząca 

Teresa Miłkowska 

Jolanta Świerska 

Maria Wiśniewska 

Piotr Bartczak 

Marzanna Machtyl 

3. Komisja ds. prawa i legislacji: 

Małgorzata Zawirowska – przewodnicząca 

Elżbieta Marciniak-Sobocińska 

Hanna Tom 

Anna Żebrowska 

Ewa Obuchowska 

4. Komisja ds. socjalnych: 

Urszula Białkowska – przewodnicząca 

Teresa Rogiewicz 

Jolanta Świerska 

5. Komisja ds. uzdrowisk: 

Urszula Białkowska – przewodnicząca 

Teresa Rogiewicz 

Anna Żebrowska 

43


LISTA DELEGATÓW 

VI KADENCJI 2011/2015 

lp. Nazwisko, imię 

1 BRDAK WIOLETTA 

2 CZAPLIŃSKA DOROTA 

3 LEWANDOWSKA-RAKOCZY AURELIA 

4 OLSZEWSKA BOŻENA 

5 WIŚNIEWSKA MARIA 

6 BARTCZAK PIOTR 

7 CENDROWSKA BARBARA 

8 CHLEBOWSKA MARIA 

9 CYWIŃSKA MAŁGORZATA 

10 MARCINIAK-SOBOCIŃSKA ELŻBIETA 

11 OŚMIAŁOWSKA KRYSTYNA 

12 STRYCHALSKA EWA 

13 WILKANOWSKA-SZOJDA MARZENA 

14 BOCHENEK KRYSTYNA 

15 BOCHENEK WIESŁAW 

16 KASPERSKA JADWIGA 

17 MAREK JADWIGA 

18 NAŁUDKA BEATA 

19 ŚWIERSKA JOLANTA 

20 BIAŁKOWSKA URSZULA 

21 BŁASZKIEWICZ BEATA 

22 HIŃCZEWSKA HALINA 

23 KACZMAREK RENATA 

24 ROGIEWICZ TERESA 

25 ŻEBROWSKA ANNA 

26 GADALIŃSKA DANUTA 

27 GUŹNICZAK MAŁGORZATA 

28 HEŁMINIAK BOŻENA 

29 KOŁECKA DANUTA 

30 NOWAK EWA 

31 SZELĄGOWSKA ANNA 

32 BOCHEŃSKA MAGDALENA 

33 HUSZCZO ELŻBIETA 

34 KARPIŃSKA JOLANTA 

35 MIŁKOWSKA TERESA 

36 PŁOSZAJ-ZIÓŁKOWSKA DANUTA 

37 TOM HANNA 

38 ZAWIROWSKA MAŁGORZATA 

39 BANACHOWICZ BOŻENA 

40 CHOJNACKA HALINA 

41 CZARNIECKA IWONA 

42 GAWŁOWSKA HANNA 

43 JABŁOŃSKA RENATA 

44 KOBIELSKA GRAŻYNA 

45 MACHTYL MARZANNA 

46 OBUCHOWSKA EWA 

47 POLEWSKA KATARZYNA 

48 POSTRACH IRENA 

49 ROGALSKA DANUTA 

50 RZEKANOWSKA GRAŻYNA, EWA 

51 TUREK ANNA 

52 HAOR BEATA 

53 JAROSZEWSKA ALEKSANDRA 

54 MODRZEJEWSKA JADWIGA 

55 PATRONIAK IZABELA 

56 PUSZKIEWICZ MARTA 

57 SADOWSKA WANDA 

58 ULANOWSKA BEATA 

44

1 - PNN - WyÅ¼sza SzkoÅa Humanistyczno-Ekonomiczna

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

1 - PNN - WyÅ¼sza SzkoÅa Humanistyczno-Ekonomiczna