3 - PNN - Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna

Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN: 2299-0321 ISSN: 2084-8021
Wrzesień 2013 Tom 2 Numer 3 Strony 93-136
Spis Treści/Contents
Od Redakcji/Editorial 95
Artykuły oryginalne/Original
Identifying Constipation Risk in Neurosurgery Patients
Określenie ryzyka zaparcia u chorych z dolegliwościami neurochirurgicznymi
Hatice Kaya, Nurten Kaya, Nuray Turan, Keziban Şirin, Satı Güloğlu 96
Jakość życia seksualnego młodych kobiet z stwardnieniem rozsianym
Sexual Quality of Life in Young Multiple Sclerosis Women
Zbigniew Lew-Starowicz 104
Wiedza mieszkańców Płocka i jego okolic na temat udaru mózgu
The Knowledge of Inhabitants of Płock and the Surrounding Areas on the Issue of Stroke
Anna Tomaszewska 109
Wpływ wybranych czynników na jakość życia osób z padaczką
Effect of Selected Factors on the Quality of Life of People with Epilepsy
Jadwiga Zachwieja 117
Opis przypadku/Case Report
Zespół odpychania tylnego – opis przypadku
Posterior Pusher Syndrome – Case Report
Emilia Mikołajewska 125
Artykuły poglądowe/Review
Zastosowanie telepielęgniarstwa w praktyce pielęgniarki neurologicznej
The Use Telenursing in the Practice of Neurological Nurse
Anna Antczak 130
Wersja on-line czasopisma dofinansowana w 2013 roku ze środków
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę.
Wersja papierowa czasopisma finansowana ze środków WSHE.
93

PIELĘGNIARSTWO
NEUROLOGICZNE I NEUROCHIRURGICZNE
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
Rada Redakcyjna/Editorial Board
Redaktor naczelny/Editor-in-Chief
Robert Ślusarz
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Zastępcy redaktora naczelnego/Deputy Editors
Beata Haor
(WSHE, Włocławek, Polska)
Monika Biercewicz
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Redaktorzy międzynarodowi/International Editors
Janice L. Hinkle
(The Catholic University of America, USA)
Catheryne Waterhouse
(Royal Hallamshire Hospital, Sheffield, UK)
Sekretarze redakcji/Managing Editors
Dorota Kochman
(WSHE, Włocławek, Polska)
Wanda Stefańska
(WSHE Włocławek, Polska)
Redaktorzy językowi/Language Editors
Mary E. Braine
(University of Salford, England)
Roksana Rybicka
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Joanna Skiba
(WSHE, Włocławek, Polska)
Adam Wróbel
(WSHE, Włocławek, Polska)
Redaktor statystyczny/Statistical Editor
Magdalena Zając
(UKW, Bydgoszcz, Polska)
Redaktorzy tematyczni/Section Editors
Krystyna Jaracz (UM, Poznań, Polska)
Pielęgniarstwo neurologiczne
Regina Lorencowicz (UM, Lublin, Polska)
Pielęgniarstwo neurochirurgiczne
Międzynarodowa Rada Naukowa/
International Scientific Board
Ewa Barczykowska
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Monika Biercewicz
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Mary E. Braine
(University of Salford, England)
Sharryn Byers
(Nepean Hospital Sydney, Australia)
Vicki Evans
(Royal North Shore Hospital, Sydney, Australia)
Theresa Green
(University of Calgary, Calgary, Canada)
Beata Haor
(WSHE, Włocławek, Polska)
Janice L. Hinkle
(The Catholic University of America, USA)
Krystyna Jaracz
(UM, Poznań, Polska)
Hatice Kaya
(Istanbul University, Istanbul, Turkey)
Lenka Kopacevic
(Sestre Milosrdnice, University Hospital Center,
Zagreb, Croatia)
Regina Lorencowicz
(UM, Lublin, Polska)
Jasna Nikolcic
(Special Hospital for Cerebrovascular Disease, Belgrade, Serbia)
Alvisa Palese
(Udine University, Italy)
Virginia Prendergast
(Barrow Neurological Institute, Phoenix, Arizona, USA)
Joanna Rosińczuk-Tonderys
(AM, Wrocław, Polska)
Marcelina Skrzypek-Czerko
(GUM, Gdańsk, Polska)
Robert Ślusarz
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Catheryne Waterhouse
(Royal Hallamshire Hospital, Sheffield, UK)
Paul Van Keeken
(Radboud University Nijmegen MC, HAN University
of Applied Sciences, Netherlands)
Redakcja/Editorial Office: Instytut Nauk o Zdrowiu WSHE we Włocławku, ul. Okrzei 94 A, 87-800 Włocławek, Polska – Poland
tel. +48 516 856 939, e-mail: redakcja.pnn@o2.pl, www.pnn.wshe.pl
Wydawca/Published by: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku, Plac Wolności 1, 87-800 Włocławek,
Polska – Poland, tel. +48 54 425 20 07 w. 44, e-mail: wydawnictwa@wshe.pl, www.pnn.wshe.pl
Grafika i Okładka/Graphics and Cover: Karolina Janik
©WSHE Włocławek and Editorial Board, Wszelkie prawa zastrzeżone/All rights reserved. Wydawca/Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za
treść reklam oraz artykuły sponsorowane. The Publisher/Editors accept no responsibility for the advertisement contents and sponsored articles.
94

Od Redakcji/Editorial
Regina Lorencowicz mgr pielęgniarstwa, dr nauk medycznych, specjalista
w zakresie pielęgniarstwa neurologicznego, pracownik naukowo-dydaktyczny
Katedry i Zakładu Pielęgniarstwa Neurologicznego Uniwersytetu Medycznego
w Lublinie, prowadzi zajęcia dydaktyczne z pielęgniarstwa neurologicznego
i neurochirurgicznego. Promotorka prac licencjackich i magisterskich.
Jej główne zainteresowania naukowe koncentrują się wokół problemów
związanych z funkcjonowaniem osób z chorobami układu nerwowego oraz
z jakością opieki pielęgniarskiej w neurologii i neurochirurgii. Jest autorką
i współautorką wielu prac z tego zakresu. Jest autorką programu specjalizacji
z zakresu pielęgniarstwa neurologicznego (pierwszej edycji), współautorką
podręczników akademickich, współorganizatorką wielu zjazdów naukowych, przewodniczącą Państwowej Komisji
Egzaminacyjnej specjalizacji z zakresu pielęgniarstwa neurologicznego. Jest członkiem polskich towarzystw
naukowych, m.in. współzałożycielką Sekcji Pielęgniarskiej PTNCH przez dwie kadencje, pełniąc funkcję
przewodniczącej Sekcji, członkiem Zarządu Głównego Sekcji Pielęgniarskiej PTNCH, członkiem PTP.
Regina Lorencowicz, Master of Nursing, Doctor of Medical Science, Neurology Nurse Specialist, research
and teaching employee in the Chair and Department of Neurological Nursing, Medical University in Lublin. She
teaches Neurological and Neurosurgical Nursing. She has been a promoter of bachelor and master theses.
Her scientific and research interests are focused mainly on functional problems of people with nervous system
diseases and on quality of nursing care in neurology and neurosurgery. Ms. Lorencowicz is the author and co-author
of many publications dealing with these subject areas. She is the author of specialisation program in neurological
nursing, first edition, co-author of academic text-books, co-organiser of many scientific meetings and conferences.
She is the Chairwoman of the State Examination Commission of Specialisation Courses in Neurological Nursing.
She is a member of many Polish scientific associations, among others she is the co-founder of the Nursing Section
of the Polish Society of Neurosurgeons and she acted as the President of the Section for two terms. She is a member
of the Management Board of the Nursing Section of the Polish Society of Neurosurgeons and a member of the
Polish Nurses Association.
95

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Artykuł Oryginalny/Original
Identifying Constipation Risk in Neurosurgery Patients *
Określenie ryzyka zaparcia u chorych z dolegliwościami neurochirurgicznymi
Hatice Kaya 1 , Nurten Kaya 2 , Nuray Turan 1 , Keziban Şirin 3 , Satı Güloğlu 3
1
Istanbul University, Florence Nightingale Faculty of Nursing,
Department of Fundamentals of Nursing
2
Istanbul University, Health Sciences of Faculty, Department of Midwifery
3
Istanbul University, Cerrahpasa Medical Faculty, Department of Neurosurgery
96
Abstract
Background. Preventing constipation is very important for patients in neurosurgery clinics and especially for those
who had cerebral hemorrhage and brain tumor surgery as it might lead to elevated intracranial pressure. Therefore,
it is necessary to diagnose constipation especially in individuals in neurosurgery clinics.
Aim. This study has been designed as a descriptive and a cross-sectional study intending to identify constipation
risk and the factors affecting it in neurosurgery patients.
Material and methods. The population of the study consists of patients who stayed at a university hospital in
Turkey between April 2011 and April 2012, and the sample population consists of 231 people selected by random
sampling method. Data were collected using a Patient Information Form, Constipation Severity Instrument (CSI)
and Constipation Risk Assessment Scale (CRAS). Data were analyzed using the SPSS version 11.5 for Windows
Results. 55,4% of the patients in the study were women and the average age was 43,80±13,65. CSI Total score average
of the patients at admission was low (14,27±11,28). According to CRAS, 14,3% of the patients at admission,
40,7% of the patients on the 3rd day of surgery, and 32,5% of the patients at discharge were in medium and high
risk group in terms of constipation. It has been determined that women, old people, people who use analgesics,
and people who stay long at a hospital are at higher constipation risk.
Conclusions. As result of the data gathered in the study, it has been concluded that nurses working in neurosurgery
clinics should not ignore preoperative and postoperative constipation risk in order to be able to give integrated
care. (PNN 2013;2(3):96-103)
Key words: constipation, constipation risk assessment, neurosurgery, patients
Streszczenie
Wprowadzenie. W przypadku pacjentów klinik neurochirurgicznych, a szczególnie po wylewie krwi do mózgu
oraz po operacji nowotworu mózgu, zapobieganie zaparciom jest bardzo istotne z uwagi na powodowany przez
nie wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Z tego względu koniecznym jest diagnozowanie zaparć szczególnie
w przypadku osób przebywających w klinikach neurochirurgicznych.
Cel. Niniejsze badanie zostało zaplanowane z zamiarem identyfikacji ryzyka zaparcia i czynników na nie wpływających
w sposób diagnostyczny i przekrojowy.
Materiał i metody. Populację badania stanowią pacjenci klinicznych szpitali uniwersyteckich w Turcji w okresie
od kwietnia 2011 do kwietnia 2012, spośród których losowo wybrano próbę składającą się z 231 osób. Dane
zebrane były przy użyciu Formularzy Informacyjnych Pacjenta, Instrumentu Twardości Zaparcia (CSI) oraz Skali
Określania Ryzyka Zaparcia (CRAS). Dane były analizowane przy użyciu wersji 11.5 SPSS dla oprogramowania
Windows.
Wyniki. 55,4% pacjentów poddanych badaniom stanowiły kobiety w wieku średnio 43,80±13,65 lat. Średni
wynik CSI dla pacjentów przyjmowanych był niski (14,27±11,28). Natomiast wg CRAS; 14,3% pacjentów przyjmowanych,
40,7% pacjentów na 3 dni po operacji i 32,5% pacjentów wypisywanych znajdowało się w średniej
i wysokiej grupie ryzyka wystąpienia zaparcia.

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
Wnioski. Na podstawie danych zgromadzonych podczas badania wywnioskowano, że pielęgniarki pracujące na
oddziałach neurochirurgicznych w celu zapewnienia kompleksowej opieki nie powinny ignorować ryzyka zaparć
przedoperacyjnych i pooperacyjnych. (PNN 2013;2(3):96-103)
Słowa kluczowe: zaparcie, określenie ryzyka zaparcia, neurochirurgia, pacjenci
Introduction
Intestinal excretion is one of the activities of living
that all people carry out on a regular basis during
their lives. Disposal of waste materials from the body
on a regular basis through intestinal passage is important
in order to maintain normal body functions. In
order for an individual to perform intestinal excretion
in the normal way, nutrition-excretory system and
muscles (especially the abdominal and pelvic muscles)
should work properly [1,2].
Although intestinal excretion is an activity that is
performed daily, it is negatively affected by many factors,
such as lifestyle, eating habits, lack of movement,
developmental periods (infancy, old age, advanced age,
disease and so on.) or psycho-social (stress, depression,
etc.) factors, surgical operations that the person had
before, cerebrovascular diseases, nerve injuries and
head traumas, presence in foreign or physical environments,
obsessive personality structure, motor and sensory
disorders and drugs used. When there is a change
in body functions or in case of an illness, the individual
may not maintain performing the normal excretion. In
addition, because intestinal functions may be affected
by bio-physiological, psychological, socio-cultural, environmental
and economic factors, excretory habits
might also vary from individual to individual [1,2].
One of the problems that reduce the quality of
life of the individual, affecting intestinal excretion is
constipation. Constipation is not a disease but a symptom
[2]. Today, however, the incidence rate of constipation
varies between 2-34% according to communities
[3,4]. According to results of studies conducted in
Turkey, the incidence rate of constipation is reported
to be between 22-40% [5]. Constipation is a term that
expresses stool characteristics, defecation frequency,
and stool transit time through intestinal tract and the
passage of rectal content through the anal sphincter
with difficulty. Hard and dry stool is thrown out at an
abnormal frequency and with difficulty [6]. Although
the signs and symptoms of constipation change from
individual to individual, usually defecating less than
2 times, difficulty to pass and evacuate stool and hard
defecation are the most common symptoms [2,7-9].
Nurses play a key role in determining the factors
that cause constipation and the development of effective
coping strategies. Nurses, while helping to eliminate
problems associated with constipation, should be
aware of the factors that influence constipation and its
causes. Within this scope; the nurse diagnoses previous
bowel habits of the individual, listens to bowel sounds,
pulps the abdomen in terms of distension and makes
a diagnosis using some diagnostic tools. The most important
nursing role towards preventing constipation
is education of the patient and family [10].
Neurosurgery clinic is one of the clinics where
the patient remains bedridden for a long time and cannot
perform some living activities independently. One
of the major problems that can be seen in individuals
in neurosurgery clinics is constipation. In addition, because
it may cause an increase in intracranial pressure
especially in patients who suffered a brain hemorrhage
and who had brain tumor surgery, the prevention of
constipation is quite important. Considering constipation
and its symptoms, diagnosis of constipation is of
vital importance particularly in the inpatient population
in neurosurgery clinic. Neurosurgery nurse, offering
24-hour nonstop health care services to the individual
patient and family, must diagnose constipation,
have knowledge about the risk factors and monitor the
patient continuously in terms of constipation.
Material and methods
Purpose of the Study
This study has been conducted in descriptive and
cross-sectional design in order to determine constipation
risk in neurosurgery patients and the factors that
influence it.
Research Population and Sample
The population of the study consists of patients
hospitalized in the neurosurgery clinic at a university
hospital in Turkey. In this clinic, annually average of
1133 patients get in-patient treatment. This number
was considered to be the population and in the sampling
calculation done according to the formula of the
known universe sample calculation; when the study is
conducted on 226 people, it was concluded that actual
ratio could be obtained with an error rate of 1.9 percentage
points and 0.98 confidence (t; ∞; 0,02=2,326).
The research was carried out on 231 people by adding 5
backups to the number of cases which were determined
as 226 in the sample calculation. The 231 people that
were decided to be included in the study were selected
by random sampling method between the dates April
2011 – April 2012. Sample selection criteria;
• absence of any problem that prevents cognitive, affective
and verbal communication with,
97

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
• that the individual is 18 years of age and over,
• that there is no spinal injury, paraplegia or quadriplegia
that might physiologically affect intestinal
excretion in the individual,
• that there is a planned surgical intervention.
Data Collection Tools
Data were collected by Patient Information
Form, Constipation Severity Instrument (CSI), and
Constipation Risk Assessment Scale (CRAS).
Patient Information Form: Consisted of questions
related to medical diagnosis, age, gender, height,
weight, body mass index, educational status, state of
laxative use, diet and exercise level, general lifestyle and
nutrition habits.
Constipation Severity Instrument (CSI): The Turkish
reliability and validity of CSI, developed by Varma
and his colleagues in 2008, were made by Kaya and
Turan (2011) and it is a scale towards determining
individuals’ defecation frequency, intensity, and the
difficulty/hardship during defecation the scale. CSI
can also be used to measure the symptoms of constipation.
There are questions in the scale. CSI has three
sub-dimensions, Obstructive Defecation (OD), Colonic
Inertia (CI) and the Pain. The score that can be
taken in OD sub-dimension is 0-28, the score that can
be taken in CI sub-dimension is 0-29, and the score
that can be taken in Pain sub-dimension is 0-16. In
the CSI, the lowest total score can be 0, and the maximum
can be 73.A high score in the scale indicates serious
symptoms. The internal consistency of the scale is
(α = 0.88-0.91) and test-retest reliability was found to
be high for all subscales (intra-class correlation coefficient
= 0.84-0.91) [11-13].
Constipation Risk Assessment Scale (CRAS): The
Turkish validity and reliability of CRAS, which was
developed by Richmond in 2006 in order to assess the
risk of constipation, were made by Kutlu et al. (2011).
The test-retest reliability of the scale was found to be
.59 for all subscales, Cronbach’s Alpha coefficient was
found to be 50.0 [14,15].
The scale is composed of 33 items with a possible
range of overall index score 1 to 63. The overall
score is categorized into three constipation risk groups:
1 through 10 refers to “low risk”; a score between
11 and 15 refers to “moderate risk”; and 16 and over
indicates “high risk.” Although this is a composite
scale, it was also divided into four subsections relating
to the risk factors associated with the development of
constipation [16].
Implementation of the Study
At patient admission, Patient Information Form,
CSI and CRAS were given to individuals who agreed
to participate in the study and on the 3 rd day after surgery
and at discharge only CRAS was implemented.
Ethical Issues
Written permissions were obtained from the Ethical
Committee (file number 10709/C-12.) and clinical
managements of hospitals to carry out the study.
All patients were given written and oral information
about the study and participated after giving their
written consent to do so. Participation in the study
was fully voluntary for the patients and they were able
to withdraw at anytime during the study, giving no
explanation.
Data Analysis
The SPSS Statistics 11.5 package program (Statistical
Package for the Social Sciences) was used for
statistical analysis of the findings in the study. For the
assessment of the Ordinal (continuous) data, the median,
minimum and maximum values, mean, standard
deviation was used; and for the assessment of nominal
(non-continuous) the data frequency and percentage
calculations were used; and the Kolmogorov-Smirnov
distribution test was used in a group to examine whether
or not the distribution share normal. Non-parametric
methods were preferred for the statistical analysis
because distributions were found to be not normal in
the data (Table 1). In quantitative comparisons of the
data, in the case of the two groups, Mann-Whitney U
test was used for the inter-group comparison of parameters;
in the case of more than two groups Kruskal-Wallis
test was used for the inter-group comparison
of parameters. Spearman’s rho Correlation analysis was
used to determine the relationship between the ordinal
data.
Table 1. Normality Distribution Analysis Results of CSI and
CRAS (N=231)
CSI
CRAS
Scales
Kolmogorov-Smirnov
Z
P
Obstructive Defecation 3,90 0,000
Colonic Inertia 4, 09 0,000
Pain 6,42 0,000
Total 4,03 0,000
Admission 7,70 0,000
3 rd day of surgery 5,66 0,000
Discharge 6,36 0,000
Results
It has been seen that of the patients involved in
this study, 55.4% are women, 31,6% are in 31-43
age group, the mean age is 43.80±13.65, 39.8% have
98

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
body mass index 25-29.99 (overweight), average body
mass index is 27.03±5.05, 38.1% are primary school
graduate, 100% feed orally, 85.7% do not apply a special
diet, 89.2% do not use laxatives, 52.4% maintain
a sedentary lifestyle, and 76.6% do not do regular exercise
(Table 2).
Table 2. The distribution of patients in terms of some individual
features and features that may affect constipation
(N=231)
Female
Male
Gender
Age Groups (year)
18-30
31-43
44-56
57 and above
Age
(mean.±SD) (Min.-Max.)
Body Mass Index
30 (Obese)
Body Mass Index
(Mean.±SD) (Min.-Max.)
Educational Status
Illiterate
Literate
Primary school graduate
Secondary school graduate
High School graduate
College and higher
Diet Style
Orally
Nasogastric tube and other
Yes
No
Yes
No
Active
Sedentary
Yes
No
N (%)
128 (55,4)
103 (44,6)
45 (19,5)
73 (31,6)
66 (28,6)
47 (20,3)
43,80±13,65 (18-75)
3 (1,3)
84 (36,4)
92 (39,8)
52 (22,5)
27,03±5,05 (16.55-45.96)
18 (7,8)
8 (3,5)
88 (38,1)
35 (15,2)
46 (19,9)
36 (15,6)
231 (100)
-
Implementing a special diet
33 (14,3)
198 (85,7)
Laxative use
25 (10,8)
206 (89,2)
General life Style
110 (47,6)
121 (52,4)
Doing exercise regularly
54 (23,4)
177 (76,6)
Analyzing the distribution of CSI scores obtained
from the patients on admission; it was found that
mean score of Obstructive Defecation sub-category is
7.33±4.84, mean score of Colonic Inertia sub-category
is 5.67±4.38, the average Pain score is 1.26±2.60, and
CSI average total score was is 14.27±11.28 (Table 3).
Scores of the patients from CRAS were found to be; at
admission 7,01±3,48, 3 rd day of surgery 9.96±3.04, at
discharge 9.43±3.17 (Table 3).
Table 3. Distribution of scores patients obtained from CSI and
CRAS (N=231)
CSI-admission
CRAS
Scales
Minimum
Maximum
Median
Mean.±SD
Obstructive Defecation 1,00 26,00 4,00 7,33±4,84
Colonic Inertia 2,00 23,00 3,00 5,67±4,38
Pain 0,00 12,00 0,00 1,26±2,60
Total 4,00 57,00 8,00 14,27±11,28
Admission 0,00 20,00 7,00 7,01±3,48
3 rd day of surgery 4,00 23,00 10,00 9,96±3,04
Discharge 3,00 23,00 9,00 9,43±3,17
According to CRAS, 14.3% of the patients on
admission, 40.7% of the patients on the 3 rd day of surgery
and 32.5% of the patients at discharge were determined
to be in mid-and high-risk groups in terms of
constipation (Table 4).
Table 4. Distribution of constipation risk according to CRAS on
admission, 3 rd day of surgery and discharge (N=231)
CRAS ranks
3
Admission
rd day of
Discharge
surgery
n % n % n %
Low risk for
constipation 198 85,7 137 59,3 156 67,5
(score16)
Total 231 100,0 231 100,0 231 100,0
Examining the scores patients obtained from CSI
and CRAS on admission according to some of the
individual characteristics of the patients that may affect
constipation; it has been found that average score
women obtained from both CRAS and CSI is higher
compared to men and the difference was statistically
significant (p

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
It has been found that there is a significant relationship
between laxative use, general lifestyle and doing regular
exercise (p

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
Examining the scores patients obtained from
CRAS on 3 rd day of surgery according to some of the
characteristics of the patients that may affect constipation;
while there was no significant difference between
CRAS scores in terms of diet style and application of
special diet, it was found that those who used analgesic
had higher average scores (Table 6).
Examining the scores patients obtained from
CRAS at discharge according to some of the characteristics
of the patients that may affect constipation; while
there was no significant difference between CRAS
scores in terms of diet style and application of special
diet, it was found that those who used pain killers and
those who stayed at the hospital longer had higher average
scores (Table 7).
and at discharge, women, the elderly, the analgesic users
and those who stay in the hospital for a long time
carry constipation risk.
In order to determine if patients carried risk in
terms of constipation prior to surgery, CSI, which
helps to determine defecation features in the last
1 month, was used.
It has been found that at patient admission,
mean score of Obstructive Defecation sub-category is
7.33±4.84, mean score of Colonic Inertia sub-category
is 5.67±4.38, the average Pain score is 1.26±2.60,
and CSI average total score is 14.27±11.28. This result
is similar to results of another study implemented
on healthy individuals [11-13], and showed that this
group, who came to the neurosurgery clinic in order to
Table 7. The distribution of CRAS scores at discharge in terms of some features that may affect constipation (N=231)
Liquid diet
Soft Diet
Normal
Other
Yes
No
Some features that may affect constipation N (%) CRAS Mean.±SD
10 days and less
11-21
22 and above
Length of Stay at the Hospital (Mean±SD)
(Min.-Max.)
Implementing a special diet
5 (2,2)
4 (1,7)
216 (93,5)
6 (2,6)
Analgesic use
202 (87,4)
29 (12,6)
Duration of Stay at the Hospital
124 (53,7)
82 (35,5)
25 (10,8)
12,48±10,65
(1-120)
8,00±3,74
15,00±5,29
9,36±3,05
9,50±2,88
x 2(KW) =5,40; p=0,145
13,31±3,77
8,88±2,65
Z MWU =-6,06; p=0,000
8,93±3,06
9,54±2,60
11,60±4,38
x 2(KW) =11,18; p=0,004
r=0.235; p=0.000
Discussion
In clinical practice constipation is often an overlooked
aspect of patient care and first gains attention
when it has become a severe problem for the patient.
Constipation increases the risk of postoperative complications,
can prolong hospital stay, increase financial
cost, and staff nursing care time [15,17].
Previous studies describing the frequency of general
complications after neurosurgery have omitted
constipation. Therefore as far as we know, no previous
study has described the prevalence or incidence of
constipation after neurosurgery. In this study, designed
to determine the risk of constipation and the factors
affecting it in neurosurgery patients; it has been found
that patients have low risk of constipation prior to surgery,
have higher risk on the 3 rd day after the surgery
be operated formed the sample of the study, carries low
risk in terms of pre-operative constipation.
Postoperative absolute bed rest for a while, suppression
of defecation feeling, the use of bedpans, lack
of privacy in the hospital setting, patients’ difficulty
to express discomfort and analgesic drugs (opioid and
nonopioid agents) used in pain management might
cause in patients intestinal excretion problems.
In a study conducted by Atabek, the rate of constipation
in bedridden patients due to osteoporotic
fracture was stated as 40% [18,19]. In this study, according
to CRAS 14.3% of the patients on admission,
40.7% on the 3 rd day of the surgery, and 32.5% at
discharge were determined to be in mid-and high-risk
groups in terms of constipation. These results showed
that the patient should be carefully diagnosed in terms
of constipation and necessary nursing interventions
101

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
should be made after the surgery until the patient is
discharged.
In international and community-based studies,
the incidence of constipation has been shown to be
twice as many in women than men [5,7,13,20-22]. In
this study, both average CRAS and CSI scores of women
and were found to be higher than men. This result
is in line with other studies, and suggests that female
hormones increase the risk of constipation.
Increasing age is effective on the prevalence and
severity of constipation as well as chronic diseases. In
old age, endocrine disorders, neurological diseases, depression
and urinary incontinence are commonly seen
and drug use associated with these diseases increases.
In addition, in elderly people, a decrease in intestinal
peristalsis, abdominal muscle elasticity and mucus secretion
is seen [2]. In studies conducted, it has been
seen that constipation gradually increases after the age
of 65 and the biggest increase is at the age of 75 [20].
This study also showed an increased risk of constipation
with age.
There is a close relationship between motion and
intestinal peristalsis. There is proportional relationship
between the emergence of the problem of constipation
and lack of movement or extension of time spent in
bed. Harari [23], supports the idea of immobility being
a primary risk factor, especially in elderly people.
However, in 1993 Resende et. al. [24], showed no effect
with increased walking but, using a combined approach
of activity and diet, found reduced laxative use
in elderly patients [25]. Klauser et al [26], stated there
was no evidence that constipated patients drank less
fluid or took less exercise than healthy subjects.
In this study, it was found that those who have
sedentary lifestyle and those who do not exercise regularly
have higher CRAS and CSI scores. This result
showed that especially the early postoperative mobilization
is very important in the prevention of constipation.
The common belief that people must have a daily
bowel movement has led to self-medicating with laxative
products. Although people may feel relief when
they use laxatives, typically they must increase the dose
over time because the body grows reliant on laxatives
in order to have a bowel movement. As a result, laxatives
may become habit-forming [26,27]. Similar to
the knowledge in the literature, in this study, those
who use laxatives have higher CSI and CRAS scores.
In the literature, it is emphasized that drugs such
as antidepressants, antispasmodics, diuretics, anticonvulsants
and analgesic drugs increase the risk of constipation
[2]. Also, Hassouneh et al. [28] in a study on
pain management in craniotomy patients found that
66% of patients had a side effect of constipation. In
this study, it was observed that individuals who used
analgesic drugs on the 3 rd day of surgery and on discharge
had high constipation risk. This result suggested
reducing especially the use of opioid analgesic for pain
management as much as possible, trying out alternative
pain management techniques.
Conclusions
Constipation risk of patients in neurosurgery clinics
is at a considerable level. For this reason, in order
to give integrative care, nurses need to make detailed
diagnostic in terms of pre-operative and post-operative
constipation risk and choose appropriate interventions
for the individual and implement them.
Implications for nursing practice
As this study shows that 40.7% of the patients
on the 3 rd day of surgery and 32.5% of the patients at
discharge were determined to be in mid-and high-risk
groups in terms of constipation, it makes it a very important
challenge for nurses to develop relevant initiatives
in order to reduce the number of patients having
postoperative constipation. A controlled study is needed
to test the effect of an approach that can be practical
at the patients during the hospital stay.
Acknowledgements
We are grateful to Istanbul University Unit of
Scientific Research Projects (IUBAP) for their invaluable
contributions to the study (Project No: 17887).
*This study has been supported by Istanbul University
Unit of Scientific Research Projects (Project No: 17887)
This sentence is removed
References
[1] Kaya N. Yaşam modeli. In Babadağ K., Aştı T.A. (Ed.),
Hemşirelik esasları uygulama rehberi. İstanbul Medikal
Yayıncılık, İstanbul 2008;1-7.
[2] Kaya H. Bağırsak boşaltımı ve gastric entübasyon.
In Aştı T.A., Karadağ A. (Ed.), Klinik uygulama becerileri
ve yöntemleri. Adana Nobel Kitabevi, Adana
2011;1116-1136.
[3] McCrea G.L., Miaskowski C., Stotts N.A., Macera
L., Paul S.M., Varma M.G. Gender differences in
self-reported constipation characteristics, symptoms,
and bowel and dietary habitsamong patients attend-
102

Kaya et al. / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 96-103
ing a specialty clinic for constipation. Gender Medicin.
2009;6(1):259-271.
[4] Talley N.J. Definitions, epidemiology and impact of
chronic constipation. Reviews in Gastroenterological Disorders.
2004;4(2):3-10.
[5] Uysal N., Khorshid L., Eşer İ. Sağlıklı genç bireylerde
konstipasyon sorununun belirlenmesi. TAF Preventive
Medicine Bulletin. 2010;9(2):127-132.
[6] Ay F. Bağırsak boşaltımı ve uygulamaları. In Sabuncu
N., Ay F.A. (Ed.), Klinik beceriler sağlığın değerlendirilmesi
hasta bakım ve takibi. Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul
2010;496-509.
[7] Dener C. Genel cerrahi. Klinisyen Tıp Kitabevleri, İstanbul
2006.
[8] Papatheodoridis G.V., Vlachogiannakos J., Karaitianos
I., Karamanolis D.G.A. Greek survey of community
prevalence and characteristics of constipation.
European Journal of Gastroenterology &Hepatology.
2010;22(3):354-360.
[9] Yurdakul İ. Konstipasyon. In Yurdakul İ., Şentürk M.,
Tuncer E., Göksoy E. (Ed.), Gastroenterolojide klinik
yaklaşım. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp
Eğitimi Etkinlikleri, İstanbul 2004;121-132.
[10] Kaya N., Kaya H. Nöro-onkoloji hastasının hemşirelik
bakımı. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı
Dergisi. 2009;2(1):65-73.
[11] Varma M.G, Wang J.Y., Berian J.R., Patterson T.R.,
McCrea G.L., Hart S.L. The Constipation severity
instrument: A validated measure. Disease of The Colon
&Rectum. 2008;51:162-172.
[12] Kaya N., Turan N. Reliability and validity of constipation
severity scale. Turkiye Klinikleri Journal of Medical
Sciences. 2011;31(6):1491-1501.
[13] Turan N, Kaya N, Kaya H, Öztürk A, Eskimez Z,
Yalçın N. Hemşirelik öğrencilerinin bazı değişkenler
açısından konstipasyon sorunları. İstanbul Üniversitesi
Florence Nightingale Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi.
2011;19(3):168-178.
[14] Kutlu A.K., Yılmaz E., Çeçen D., Eser E. The reliability
and validity of the Turkish version of the constipation
risk assessment scale. Gastroenterology Nursing.
2011;34;3:200-208.
[15] Richmond J.P. Development of a constipation risk
assessment scale. Journal of Orthopaedic Nursing.
2006;10(4):186-197.
[16] Richmond J.P., Wright M.E. Review of the literature on
constipation to enable development of a constipation
risk assessment tool. Clinical Effectiveness In Nursing.
2004;8:11-25.
[17] Rasmussen L.S. Constipation and defecation pattern
the first 30 days after thoracic surgery. Scandinavian
Journal of Caring Science. 2010;24;244-250.
[18] Atabek T. Osteoporotik kırık nedeniyle yatağa bağımlı
yaşlı hastaların yakınmalarının incelenmesi. Hemşirelik
Bülteni. 1994;8:37-44.
[19] Şendir M., Büyükyılmaz F., Aştı T., Gürpınar Ş.,
Yazgan İ. Postoperative constipation risk assessment in
Turkish orthopedic patients. Gastroenterology Nursing.
2012;35(2):106-113.
[20] McCrea G.L., Miaskowski C., Stotts N.A., Macera L.,
Paul S.M., Varma, M.G. Age differences in patients
evaluated for constipation characteristics, symptoms
and bowel and dietary habits. Journal of Wound, Ostomy
and Continence Nursing. 2010;37(6):667-676.
[21] Stewart W.F., Liberman J.N., Sandler R.S. Epidemiology
of constipation (EPOC) study in the United
States: Relation of clinical subtypes to socio-demographic
features. American Journal of Gastroenterology.
1999;94:3530–3540.
[22] Talley N.J., Weaver A.L, Zinsmeister A.R., Melton
L.J. Onset and disappearance of gastrointestinal
symptoms and functional gastrointestinal disorders.
American Journal of Epidemiology. 1992;136:165-177.
[23] Harari D. Bowel care in older age. In Norton C, Chelvanayagam
S. (Eds.), Bowel continence nursing. Beaconsfield
Publishers, Beaconsfield 2004.
[24] Resedence T.L., Brocklehurst J.C., O’Neil P.A. A pilot
study on the effect of exercise and abdominal massage
on bowel habit in continuing care patients. Clinical
Rehabilitation. 1993;7:204-209.
[25] Rigby D, Powell M. Causes of constipation and treatment
options. Primary Health Care. 2005;15(2):41-
49.005.
[26] Klauser A.G., Peyerl C., Schindlbeck N.E.,
Müller-Lissner S.A. Nutrition and physical activity in
chronic constipation. European Journal of Gastroenterology
and Hepatology. 1992;4:227-233.
[27] Richmond J.P. Prevention of constipation through
risk management. Learning Disability Practice. 2003;
6:31-38.
[28] Hassouneh B, Centofanti J.E., Reddy K. Pain management
in post-craniotomy patients: a survey of Canadian
neurosurgeons. Canadian Journal of Neurological
Sciences. 2011;38(3):456-60.
Corresponding Author:
Hatice KAYA, PhD, Associate Professor
Istanbul University, Florence Nightingale Faculty of Nursing
Department of Fundamentals of Nursing
Abide-iHürriyet Cad, 34381, Istanbul/Turkey
e-mail: haticeka@istanbul.edu.tr
Conflict of interest: None
Funding: This study has been supported by Istanbul University
Unit of Scientific Research Projects (IUBAP) (Project
No: 17887)
Author contributions: Hatice Kaya A,C,E,F,G,H,I , Nurten
Kaya C,D,E,F,G , Nuray Turan A,E,I , Keziban Şirin B , Satı Güloğlu B
(A — Concept and design of research, B — Collection and/
or compilation of data, C — Analysis and interpretation
of data, D — Statistical Analysis, E — Writing an article,
F — Search of the literature, G – Critical article analysis,
H — Approval of the final version of the article, I — Acquisition
of assets (eg financial), J — Others (please list all
of them)
Received: 14.03.2013
Accepted: 07.06.2013
103

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 104-108
Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl
Artykuł Oryginalny/Original
Przedruk z Przeglądu Seksuologicznego, 2012;8(3):23-26
za zgodą Autora i Redaktora Naczelnego
Jakość życia seksualnego młodych kobiet z stwardnieniem rozsianym
Sexual Quality of Life in Young Multiple Sclerosis Women
Zbigniew Lew-Starowicz
Zakład Seksuologii Medycznej i Psychoterapii CMKP w Warszawie
Zakład Psychoterapii i Rehabilitacji Seksualnej Wydział Rehabilitacji AWF w Warszawie
Streszczenie
Seksualność i jakość życia młodych kobiet z rozpoznaniem SM jest mało znana. Z nielicznych badań wynika, że
zaburzenia seksualne występują u większości pacjentek i najczęściej obejmują zaburzenia pożądania, podniecenia
i orgazmu. Etiologia zaburzeń seksualnych jest wieloczynnikowa. Rehabilitacja seksualna obejmuje wiele metod,
które są mało u nas znane i rzadko stosowane. (PNN 2013;2(3):104-108)
Słowa kluczowe: stwardnienie rozsiane, zaburzenia seksualne, jakość życia, rehabilitacja seksualna
Abstract
Sexuality and quality of life in young multiple sclerosis women is poorly known. Few studies indicate that sexual
dysfunction can be found in the majority of patients. The most common are desire, arousal and orgasm disorders.
The etiology of sexual dysfunctions is multifactorial. Sexual rehabilitation includes several methods that are also
poory known and rarely implemented. (PNN 2013;2(3):104-108)
Key words: kultiple sclerosis, sexual dysfunction, quality of life, sexual rehabilitation
Wprowadzenie
Seksualność wiąże się z zaspokajaniem zróżnicowanych
potrzeb: przyjemności, intymności, więzi, miłości,
rodzicielstwa, samorealizacji, atrakcyjności, budzenia
zainteresowania, pożądania. Z badań międzynarodowych
wynika, że w przypadku kobiet: 60% ocenia
seks jako bardzo ważny w ich życiu, 44% ma wysoki
poziom satysfakcji z życia seksualnego i koreluje to
z wyższym poziomem zadowolenia z ogólnego stanu
zdrowia, miłości, udanego związku, roli płciowej i partnerskiej,
sytuacji finansowej, z młodym wiekiem [1].
Niedocenianym problemem jest jakość życia seksualnego
osób ze stwardnieniem rozsianym. Choroba
dotyka najczęściej osób w wieku 20–40 lat, ze szczytem
około 30 roku życia, aktywnych seksualnie. Częściej
chorują kobiety i SM u nich ma większą tendencję do
przechodzenia w postać wtórnie postępującą, z dominującymi
objawami móżdżkowymi, co wiąże się z poważnymi
zaburzeniami sprawności ruchowej, a także
zmniejszeniem aktywności seksualnej [2].
Aktualnie w leczeniu immunomodulującym
u większości chorych z SM stosuje się leki podawane
w postaci iniekcji podskórnych lub domięśniowych.
Częstość iniekcji różni się w zależności od rodzaju zastosowanego
leku (zakres: od 1 iniekcji domięśniowej
raz na 7 dni, do codziennych podskórnych iniekcji).
Ma to istotne znaczenie dla przestrzegania zaleceń terapii
oraz jakości życia chorych z SM. Jak wskazują wyniki
badań Devonshire przestrzeganie zaleceń terapii jest
najwyższe przy stosowaniu terapii interferonem B-1a
podawanym domięśniowo raz na 7 dni [3]. Wykazano
104

Lew-Starowicz / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 104-108
Ryc. 1. Preparaty DMT – częstotliwość i droga podawania
również, że chorzy przestrzegający zaleceń terapii osiągają
istotnie wyższe parametry w punktacji oceniającej
jakość życia, w tym lepiej oceniają życie uczuciowe
i seksualne.
Z analizy piśmiennictwa dotyczącego SM wynika,
że seksualność pacjentek w przebiegu tej choroby
jest niedoceniana, ma ona wpływ na jakość ich życia,
leczenie i rehabilitację, nie ma opracowanych specyficznych
dla tej populacji standardów leczenia zaburzeń
seksualnych. W wielu krajach powstały ośrodki
naukowe i terapeutyczne zajmujące się rehabilitacją
seksualną, pojawiły się także specjalistyczne periodyki,
monografie, programy kształcenia na poziomie przedi
podyplomowym z zakresu rehabilitacji seksualnej.
W Polsce zajęcia dydaktyczne z rehabilitacji seksualnej
prowadzone są dla studentów Wydziału Rehabilitacji
AWFJP w Warszawie i dla lekarzy na kursach organizowanych
przez CMKP.
Dane epidemiologiczne
Jak dotąd opublikowano niewiele wyników badań
poświęconych seksualności kobiet ze stwardnieniem
rozsianym. Dotyczą one głównie
niewielkich populacji:
Lilius w 1976 roku na podstawie
badań ankietowych wśród 302 mężczyzn
i kobiet z SM stwierdził, że 39%
kobiet ujawniło zaburzenia seksualne:
48% hipolibidemię, 57% zaburzenia
orgazmu, 49% osłabienie wrażliwości
łechtaczki [4]. Lundberg (1980)
u 25 kobiet z SM, zaburzenia seksualne
rozpoznał u 52%, głównie były
to: obniżony popęd, zaburzenia orgazmu
i wrażliwości w narządach płciowych
[5]. Dewis i Thornton (1989)
u 60 pacjentek, zaburzenia seksualne
stwierdził u 85%: obniżenie libido u 61%, zaburzenia
orgazmu u 54%, zaburzenia podniecenia u 36%,
a zaburzenia seksualne korelowały z czasem trwania
choroby, odczuwaniem zmęczenia fizycznego, poczuciem
atrakcyjności, osłabieniem mięśni miednicy [6].
McCabe (1996) na podstawie badania ankietowego 74
pacjentek ze stowarzyszenia SM w Australii stwierdził,
że 80% kobiet miało zaburzenia seksualne bez korelacji
z czasem trwania choroby i poziomem upośledzenia
[7]. Ghezzi (1999) na podstawie analizy piśmiennictwa
stwierdził, że hipolibidemia dotyczy 29–86%
pacjentek, zaburzenia orgazmu 24–58%, lubrykacji
12–40%, a dyspareunia 6–40% [8]. Zorzon (1999)
na podstawie porównania pacjentek z SM z kobietami
chorującymi na reumatoidalne zapalenie stawów oraz
grupy zdrowych kobiet stwierdził, że pacjentki z SM
znacznie częściej zgłaszały problemy seksualne [9].
Lew-Starowicz M. i Rola R. (2012) na podstawie badania
137 kobiet z SM przy pomocy wywiadu, badania
neurologicznego i kilku kwestionariuszy stwierdzili, że
70,1% pacjentek było aktywnych seksualnie, pozytywnie
oceniło swój związek 80,3%, a u 82,5% pacjentek
rozpoznano zaburzenia seksualne, które dotyczyły: zaburzenia
pożądania u 57,7%, podniecenia
u 48,4%, orgazmu u 39,8%, dyspareunię
u 5,7% a 41,5% badanych uznało, że ich
życie seksualne uległo pogorszeniu od czasu
zachorowania, 55,4% nie zauważyło
różnicy a 3,1%, że uległo poprawie [10].
Typologia zaburzeń seksualnych
Ryc. 2. Ocena funkcji poznawczych (MusiQoL): pacjenci przestrzegający
i nie przestrzegający zaleceń terapii SM
Zaborski (2010) stwierdza, że można
wyróżnić trzy poziomy zaburzeń wiążących
się z zaburzeniami seksualnymi
w przebiegu SM: pierwszorzędowe (wywołane
demielinizacją); zaburzenia czucia,
lubrykacji, parestezje; drugorzędowe
wiążące się ze spastycznością, zaburzenia-
105

mi czynności dolnych dróg moczowych,
zwieracza odbytu, zespołem przewlekłego
zmęczenia, bólami, wpływem leków
oraz trzeciorzędowe wynikające z przyczyn
społeczno-kulturowych [11].
U pacjentek z SM do najczęściej
spotykanych zaburzeń seksualnych należą:
zaburzenia pożądania, podniecenia
i orgazmu. Zdarzają się również rzadko
rozpoznawane zaburzenia, np. zachowania
hiperseksualne towarzyszące zaostrzeniu
przebiegu SM.
Lew-Starowicz / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 104-108
Przyczyny zaburzeń seksualnych
Etiopatogeneza zaburzeń seksualnych
u pacjentek z SM jest złożona
i obejmuje szereg czynników. Najczęściej
wymienia się następujące [3,10,12,13]:
– osłabienie odbioru bodźców czuciowych
lub nadwrażliwość na dotyk
i niekiedy nieprzyjemne wrażenia
podczas dotykania narządów płciowych
i w trakcie orgazmu,
– spastyczność, szczególnie mięśni
przywodzicieli nóg,
– zaburzenia czynności pęcherza, jelit,
objawy ze strony autonomicznego
układu nerwowego,
– zaburzenia w zakresie pnia mózgu,
piramid,
– stany niepokoju, napięcia, depresyjne,
reakcje psychologiczne na problem
seksualny,
– zespół przewlekłego zmęczenia,
– drżenie kończyn, głowy i tułowia,
– objawy dyzuryczne (nagłe parcie na pęcherz moczowy,
częstomocz, nietrzymanie moczu, trudności
w oddawaniu moczu), zaleganie moczu, bóle
ostre i przewlekłe,
– współistnienie innych chorób, np. nadciśnieniowej,
hormonalnych, zapalenia kostno-stawowego,
żołądkowo-jelitowych,
– wpływ leków,
– zmiana poczucia atrakcyjności, obrazu ciała.
W przypadku młodych kobiet z SM ich seksualność
ulega pogorszeniu w wielu zakresach: obrazu
Ja, poczucia atrakcyjności, roli kobiety, partnerki,
kochanki, perspektywy powstania udanego związku
i jego trwałości, reaktywności seksualnej, jakości życia
seksualnego. Jednym z przyczyn ich problemów
jest brak dostępu do nowoczesnej edukacji seksualnej
ukierunkowanej do tej populacji kobiet. Wiele młodych
pacjentek jest np. przekonana, że nie ma szans na
106
Ryc. 3. Global Adherence Protocol (GAP): Avonex – najwyższy wskaźnik
przestrzegania zaleceń terapii DMT
Ryc. 4. Badanie GAP: Przyczyny braku współpracy pacjenta w czasie terapii
urodzenie dziecka i traktuje SM jako przeciwwskazanie
do zajścia w ciążę. Nie wiedzą o tym, że choroba bynajmniej
nie jest przeciwwskazaniem do zajścia w ciążę,
nie zwiększa liczby poronień samoistnych, a ciąża nie
wywołuje u 90% pacjentek zaostrzenia choroby, częściej
spotyka się to w połogu.
Leczenie zaburzeń seksualnych u kobiet z SM
Dotąd nie ma opracowanych standardów leczenia
zaburzeń seksualnych u kobiet z SM, mało jest
badań poświęconych leczeniu tych zaburzeń. Rehabilitacja
seksualna pacjentek z SM obejmuje następujące
zakresy: edukację seksualną, pomoc psychologiczną
w zakresie poprawy poczucia atrakcyjności i samooceny,
leczenie współistniejących zaburzeń (np. depresji),
terapię partnerską, metody biologiczne ukierunkowane
na poprawę reaktywności seksualnej (leki
pobudzające seksualnie, suplementy diety, substytucja

Lew-Starowicz / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 104-108
hormonalna), metody treningowe (np. wizualizacja
seksualna, trening masturbacyjny, treningi z udziałem
partnera, masaż narządów płciowych, stymulacja
narządów płciowych z zastosowaniem specjalnej aparatury
(np. EROS, wibratory, transwaginalna, transrektalna).
Z własnych doświadczeń terapeutycznych
i badawczych wynika, że wiele młodych kobiet z SM
nie zna metod rehabilitacji seksualnej, nie stosuje metod
treningowych, ujawnia opory wobec stosowania
aparatury stymulującej seksualnie, masażu pochwy
itp. Nie ma w Polsce specjalistów z zakresu rehabilitacji
seksualnej co znacznie ogranicza zakres udzielania
pomocy pacjentkom z SM. Seksuologów jest niewielu
i nie wszyscy z nich znają się na rehabilitacji seksualnej
w tego typu populacji pacjentek.
Piśmiennictwo
[1] Lew-Starowicz Z. (2011) Badanie z zakresu zdrowia
seksualnego i ogólnego samopoczucia – Report in
EME 2010. Przegląd Seksuologiczny VII, 4, 28, 4-8.
[2] Lew-Starowicz M., Oksińska A., Rola R., Rawska K.
(2011) Seksualność osób chorych na stwardnienie rozsiane.
Przegląd Seksuologiczny VII, 2, 26, 13-18.
[3] Devonshire V., Lapierre Y. i in. (2011) The Global
Adherence Project (GAB): a multicenter observational
study on adherence to disease – modifying therapies in
patients with relapsing – remitting multiple sclerosis.
Eur. J. Neurol. 18, 69-77.
[4] Lilius H.G. (1976) Sexual problems in patients suffering
from multiple sclerosis. Journal of Chronic Diseases.
29, 65-73.
[5] Lundberg P.O. (1980) Sexual dysfunction in women
with multiple sclerosis. W.: Forleo R, Pasini W. [eds.]:
Medical Sexology. Elsevier) North Holland, Amsterdam.
[6] Dewis M.E., Thornton N.G. (1989) Sexual dysfunction
in multiple sclerosis. J. Neurosci Nurs. 21, 175-
-179.
[7] McCabe M.P. (1996) The impact of multiple sclerosis
on sexuality and relationships. Journal of Sex. Research.
33, 241-256.
[8] Ghezzi A. (1999) Sexuality and multiple sclerosis.
Scand. J. Sexol. 2, 125-140.
[9] Zorzon M. (1999) Sexual dysfunction in multiple
sclerosis: a case-control study. Frequency and comparison
of groups. Mult. Scler. 5 (6), 418-427.
[10] Lew-Starowicz M., Rola R. (2012) Jakość życia seksualnego
u kobiet chorujących na stwardnienie rozsiane.
(Praca w druku.).
[11] Zaborski J. (2010) Psychologiczne następstwa zaburzeń
seksualnych w stwardnieniu rozsianym. TerMedia,
Poznań.
[12] Bancroft J. (2011) Seksualność człowieka. Elsevier
Urban&Partner, Wrocław.
[13] Lundberg P.O. (2008) Neurologic disorders: female
neurosexology. W: Goldstein I.: Women’s Sexual
Function and Dysfunction. Study, Diagnosis and
Treatment. Taylor&Francis, London and New York,
650-657.
Komentarz
Przyczyny problemów seksualnych u kobiet ze stwardnieniem rozsianym mogą być natury
neurologicznej, emocjonalnej, jak też połączeniem obu. Niezależnie od przyczyny problemy seksualne
wpływają na pogorszenie jakości życia, a co za tym idzie funkcjonowania rodzinnego, społecznego,
zawodowego tych chorych.
W codziennej praktyce pielęgniarskiej problemy zaburzeń seksualnych są najczęściej omijane
lub przemilczane. Wynika to z różnych powodów. Pacjenci najczęściej nie chcą lub wstydzą się mówić
o swoich problemach seksualnych, a pielęgniarki o te problemy nie pytają. Pielęgniarka pracując w zespole
interdyscyplinarnym i obejmując opieką holistyczną pacjenta powinna bardzo dokładnie rozpoznać stan
zdrowia pacjenta, jego problemy (w tym problemy seksualne) i sformułować diagnozę pielęgniarską.
W rozwiązaniu problemów intymnych, seksualnych pacjentek z SM powinna stosować zasady evidencebased
nursing practice (EBNP) i evidence-based medicine (EBM) oraz posługiwać się Międzynarodową
Klasyfikacją Praktyki Pielęgniarskiej (ICNP). Podjęcie tych działań ma na celu uświadomienie pacjentce
jej problemu, przygotowanie pacjentki i jej rodziny do radzenia sobie z tym problemem zgodnie z aktualną
wiedzą medyczną, psychologiczną i społeczną, tym samym podnosząc jakość życia uwarunkowaną zmianami
stanu zdrowia (HRQOL).
dr hab. Joanna Rosińczuk-Tonderys, RN
Kierownik Zakładu Chorób Układu Nerwowego UM we Wrocławiu
107

Lew-Starowicz / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 104-108
Komentarz
Dysfunkcje seksualne u chorych na stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex – SM) są częstym,
lecz niedocenianym i przemilczanym problem zdrowotnym zarówno wśród lekarzy jak i pielęgniarek
sprawujących opiekę nad osobami z SM. Również przez chorych są pomijane, wywołują zakłopotanie
i wstyd, tworzą barierę utrudniającą ich identyfikację i tym samym możliwość uzyskania pomocy. Jedną
z ważnych form pomocy jest edukacja pielęgniarska oparta na dwustronnej relacji, na zaufaniu pacjenta
i otwartości w komunikacji. Ma ona za zadanie m.in. ułatwienie sygnalizowania trudności przez pacjenta,
zwalczanie mitów i błędnych przekonań dotyczących zaburzeń seksualnych w SM, udzielanie informacji
na temat wartościowej literatury poradnikowej, a w przypadku złożonych problemów emocjonalnych,
psychologicznych i somatycznych – wskazywanie możliwości uzyskania opieki specjalistycznej. Właściwe
prowadzenie edukacji wymaga od pielęgniarki świadomości rangi problemu, aktualnej wiedzy naukowej
na temat SM, w tym w szczególności specyfiki zaburzeń seksualnych w przebiegu choroby i możliwości ich
rehabilitacji. Aktualnie dostępne podręczniki i polska literatura fachowa dla pielęgniarek neurologicznych
problem zaburzeń seksualnych u chorych z SM w kontekście opieki pielęgniarskiej i edukacji zdrowotnej
prawie całkowicie pomija.
Artykuł „Jakość życia seksualnego młodych kobiet z stwardnieniem rozsianym” prof. Zbigniewa
Lwa-Starowicza stanowi ważny sygnał, że istnieje konieczność uzupełnienia istniejącej luki. Ponadto dostarcza
przydatnych dla pielęgniarek informacji na temat rozpowszechnienia, przyczyn, klasyfikacji i leczenia
zaburzeń seksualnych u kobiet z SM. Podkreśla również potrzebę badań naukowych oraz kształcenia przedi
podyplomowego w zakresie rehabilitacji seksualnej w chorobach neurologicznych. Cennym elementem
artykułu jest spis piśmiennictwa, w którym Czytelnik znajdzie pozycje rozszerzające wiedzę na temat
seksualności człowieka i przydatne w praktyce klinicznej w neurologii.
dr hab. Krystyna Jaracz, RN
Kierownik Zakładu Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego UM w Poznaniu
108

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Artykuł Oryginalny/Original
Wiedza mieszkańców Płocka i jego okolic na temat udaru mózgu
The Knowledge of Inhabitants of Płock and the Surrounding Areas
on the Issue of Stroke
Anna Tomaszewska
Oddział Anestezjologii i Intensywnej Terapii Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Płocku
Streszczenie
Wprowadzenie. Udar mózgu i jego konsekwencje zdrowotne to jeden z najpoważniejszych problemów z jakimi
boryka się współczesna medycyna. Na jego powstanie wpływają czynniki niemodyfikowalne, jak wiek, płeć, uwarunkowania
genetyczne i w dużej mierze czynniki, które poddają się działaniom prewencyjnym, wynikające przede
wszystkim ze stylu życia. W zapobieganiu udarom istotną rolę odgrywa edukacja zdrowotna, mająca na celu wzbogacenie
wiedzy społeczeństwa i promowanie zachowań korzystnych dla zdrowia.
Cel. Celem pracy była ocena wybranych czynników socjodemograficznych mogących mieć wpływ na poziom
wiedzy na temat udaru mózgu.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono wśród 146 przypadkowych osób mieszkających w Płocku i jego okolicach.
Odpowiedzi na postawione problemy uzyskano dzięki zastosowaniu metody sondażu diagnostycznego. Jako
technikę badawczą wybrano ankietę. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety, który zawierał
39 pytań zamkniętych, dysjunktywnych.
Wyniki. Wykazano zależności (p0,05) pomiędzy miejscem zamieszkania a znajomością
objawów udaru mózgu, możliwością zapobiegania oraz oceną grupy ryzyka udarowego.
Wnioski. W większości przypadków badana grupa zna czynniki ryzyka udaru mózgu. Czynniki socjodemograficzne
w różnym stopniu wpływają na znajomość czynników ryzyka i objawów udaru mózgu, możliwości zapobiegania
oraz oceny grupy ryzyka udarowego. (PNN 2013;2(3):109-116)
Słowa kluczowe: udar mózgu, czynniki ryzyka, wiedza
Abstract
Background. The stroke and its health consequences is one of the most serious problems faced by modern medicine.
Its creation is affected by non-modifiable factors such as age, sex, genetic predisposition and largely factors
that lend themselves to preventive action, arising mainly from the way of life. The prevention of stroke plays an
important role in health education, aiming at contribution to the knowledge in society and promotion of behaviors
beneficial to health.
Aim. The aim of this study was to evaluate selected socio-demographic factors that may affect the level of knowledge
about stroke.
Material and methods. The study was conducted among 146 random people living in Płock and its surroundings.
Answer to the problem is achieved by a method of diagnostic survey. As a research technique survey was selected.
Proprietary research tool was a questionnaire, which included 39 closed questions (disjunctive ones).
Results. Significant correlation (p0.05) between the place of residence and knowledge
of stroke symptoms and the possibility of prevention and risk assessment of the impact has been observed.
Conclusions. In most cases, the treatment group knows the risk factors for stroke. Socio-demographic factors influence
the knowledge of risk factors to different degrees and the symptoms of stroke, the possibility of preventing
the risk and the evaluation of the risk of impact. (PNN 2013;2(3):109-116)
Key words: stroke, risk factors, knowledge
109

Tomaszewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
Wprowadzenie
Zdrowie to największy kapitał, który pozwala
nam osiągać nasze cele, satysfakcję i spełnienie w życiu.
Gdy jesteśmy zdrowi mamy właściwy stosunek do siebie,
dobre układy z otoczeniem i umiemy radzić sobie
z trudnościami dnia codziennego.
Każdego dnia na całym świecie miliony ludzi traci
swoje zdrowie, a plagą naszych czasów są choroby
zwane cywilizacyjnymi. Zaliczamy do nich między innymi
udar mózgu, nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną
serca, nowotwory, cukrzycę, otyłość. Ze
względu na tak wielką skalę tych chorób na przestrzeni
ostatnich 50 lat przeprowadzono szereg badań epidemiologicznych,
klinicznych i eksperymentalnych, dotyczących
współzależności między różnymi czynnikami
wynikającymi z trybu życia, preferencji konsumpcyjnych
ludności a występowaniem masowych chorób
współczesnych.
Powszechna stała się słuszna, mająca wielkie znaczenie
teoria polegająca na przeciwdziałaniu chorobom
cywilizacyjnym. Zależy to w znacznej mierze od świadomości
społeczeństwa, posiadanej wiedzy i decyzji
jednostkowych, zmieniających nieprawidłowe nawyki
i upodobania, co związane jest z potrzebą zaaprobowania
odmiennego stylu życia.
Udar mózgu to jednostka chorobowa stanowiąca
ogromny problem medyczny i społeczny na całym
świecie. Potrafi w jednej chwili zmienić i zdezorganizować
całe nasze życie. Zaburzenia funkcjonowania
po wystąpieniu udaru niejednokrotnie są przyczyną
niepełnosprawności i uzależniają chorych od pomocy
i opieki innych. W chwili obecnej znając czynniki
ryzyka predysponujące do występowania tej poważnej
choroby, wiemy, że można jej zapobiegać.
Udar mózgu i jego konsekwencje zdrowotne to
jeden z najpopularniejszych problemów współczesnej
medycyny. Na całym świecie należy do najczęstszych
chorób układu krążenia. Jest trzecią co do częstości
przyczyną zgonów w populacji osób dorosłych. Stanowi
również główną przyczynę niepełnosprawności, co
niesie z sobą istotne następstwa nie tylko kliniczne, ale
również socjalne i ekonomiczne [1-10].
Szacuje się, że z powodu udaru mózgu każdego
roku umiera 5,5 miliona osób, co stanowi 10% ogółu
zgonów, z czego do 20% umiera w ciągu pierwszego
miesiąca, a do 40% w ciągu roku od zachorowania
[1,2,10-12].
Z uwagi na to, że udar mózgu jest schorzeniem
o wysokim współczynniku zapadalności i śmiertelności
stał się przedmiotem wielu badań i analiz w celu określenia
potencjalnych czynników ryzyka. U znacznej
większości społeczeństwa występuje więcej niż jeden
czynnik ryzyka, a czynniki te często współistniejąc ze
sobą, działają w sposób sumujący się. Ich współwystępowanie
w istotny sposób zwiększa zagrożenie udarem
[13,14].
W ostatnich dziesięcioleciach dzięki intensywnemu
leczeniu chorych ze świeżym udarem w oddziałach
udarowych, uzyskano znaczne zmniejszenie wczesnej
śmiertelności, jednak zasadniczą rolę odegraną w obniżeniu
umieralności przypisuje się efektywnej profilaktyce
[13]. Niezmiernie ważna jest profilaktyka u osób,
które nie przebyły dotychczas udaru (profilaktyka pierwotna),
jak i u osób po przebytym incydencie udarowym
(profilaktyka wtórna). Do skutecznej prewencji
konieczna jest identyfikacja, leczenie i eliminacja czynników
ryzyka [15].
Głównym celem pracy była ocena wybranych
czynników socjodemograficznych, mogących mieć
wpływ na poziom wiedzy na temat udaru mózgu.
Analizie poddano wpływ takich czynników, jak: płeć,
wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie (w tym medyczne)
na znajomość czynników udaru mózgu, znajomość
objawów udaru mózgu, możliwość zapobiegania
udarowi mózgu oraz umiejętność oceny grupy ryzyka
udarowego.
Materiał i metoda
Badania przeprowadzono na grupie przypadkowych
osób zamieszkujących Płock i jego okolice. Grupę
respondentów stanowiły kobiety i mężczyźni. Rozpiętość
wieku była duża, najmłodszy ankietowany miał
18 lat, najstarszy 77 lat. Udział osób w badaniach był
dobrowolny i anonimowy. Uzyskano zgodę Komisji
Bioetycznej Kujawsko-Pomorskiej Okręgowej Izby Lekarskiej
w Toruniu na przeprowadzenie badań w dniu
26 czerwca 2012 roku (uchwała Nr 21/KB/2012).
Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego
z wykorzystaniem techniki ankietowej. Narzędziem
badawczym był autorski kwestionariusz ankiety.
W oparciu o wzory dostępnych ankiet i specjalistyczną
literaturę z zakresu metodologii badań opracowano
kwestionariusz ankiety, składający się z 39 zamkniętych
pytań, gdzie ankietowany miał możliwość wyboru tylko
jednej spośród wymienionych odpowiedzi. Kwestionariusz
ankiety zaopatrzony był w metryczkę, która zawierała
podstawowe informacje o respondencie. Dalszą
część kwestionariusza stanowiły pytania dotyczące wiedzy
na temat badanego problemu, stylu życia respondentów
oraz edukacji zdrowotnej.
Gromadzenie danych (kwestionariusz ankiety)
trwało od listopada 2012 roku do kwietnia 2013 roku.
Rozdano 155 kwestionariuszy, a zwrotnie otrzymano
150. Po wstępnej analizie 2 kwestionariusze odrzucono
z powodu niekompletnie zakreślonych odpowiedzi
i 2 z powodu wieku respondentów – poniżej 18 lat.
110

W sumie do zestawienia statystycznego zakwalifikowano
146 kwestionariuszy.
Obliczenia zostały przeprowadzone w oparciu
o arkusz kalkulacyjny Excel z pakietu MS Office 2010.
W celu weryfikacji zależności pomiędzy zmiennymi
zastosowano test chi-kwadrat (χ 2 ). Przyjęto poziom
istotności p

Tomaszewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
Ponad 21% osób do 30 roku życia stwierdziło, że stres
jest czynnikiem ryzyka zagrażającym udarem. Natomiast
ponad 18% osób w wieku 41-50 lat odpowiedziało,
że za udar mózgu odpowiada cholesterol (tabela
2). Ponad 24% mężczyzn uważa, że czynnikiem
ryzyka jest stres, natomiast ponad 19% kobiet, że zagrożenie
stanowi cholesterol (tabela 3). Osoby mieszkające
na wsi twierdzą, że czynnikiem ryzyka jest stres,
natomiast z miasta ponad 18% stwierdziło, że cholesterol
(tabela 4). Nie stwierdzono zależności (p>0,05)
pomiędzy rozpoznawanymi czynnikami ryzyka udaru
a wykształceniem ankietowanych. Większość ankietowanych
jako główny czynnik wskazało cholesterol oraz
stres (tabela 5). Natomiast istnieje zależność pomiędzy
rozpoznawanymi czynnikami ryzyka a wykształceniem
medycznym. Ponad 17% badanych z takim wykształceniem
zaznaczyło nadużywanie alkoholu, natomiast
bez wykształcenia medycznego ponad 20% wskazało
stres (tabela 6).
Wybrane czynniki socjodemograficzne a znajomość
objawów udaru mózgu
Analiza statystyczna wykazała zależność (p0,05) w analizie miejsca
zamieszkania i wykształcenia. 88% kobiet twierdzi, że
zna objawy, natomiast ponad 91% mężczyzn nie wykazało
takiej wiedzy (tabela 7). 80% osób w wieku 31-40
lat zna objawy mogące świadczyć o udarze mózgu, natomiast
55% osób w wieku powyżej 50 lat przyznaje,
że nie zna objawów (tabela 8). Ponad 92% ankietowanych
z wykształceniem medycznym przyznaje, że zna
objawy udaru mózgu, natomiast ponad 44% osób bez
takiego wykształcenia, nie wykazało wiedzy w danym
temacie (tabela 9).
Tabela 4. Miejsce zamieszkania a czynniki ryzyka udaru mózgu
112
Cholesterol
(n=104)
Tytoń
(n=14)
Alkohol
(n=39)
Cukrzyca
(n=49)
Nadciśnienie
(n=100)
Stres
(n=117)
Sposób
odżywiania
(n=100)
Otyłość
(n=78)
Miasto 56(18,1) 8(2,6) 20(6,5) 15(4,8) 60(19,4) 52(16,8) 54(17,5) 44(14,2)
Wieś 48(16,4) 6(2,0) 19(6,5) 34(11,6) 40(13,7) 65(22,3) 46(15,7) 34(11,6)
Tabela 5. Wykształcenie a czynniki ryzyka udaru mózgu
Cholesterol
(n=104)
Tytoń
(n=14)
Alkohol
(n=39)
χ2=16,39; p0,05
Tabela 6. Wykształcenie medyczne (Tak, Nie) a czynniki ryzyka udaru mózgu
Cholesterol
(n=104)
Tytoń
(n=14)
Alkohol
(n=39)
Cukrzyca
(n=49)
Nadciśnienie
(n=100)
Stres
(n=117)
Sposób
odżywiania
(n=100)
Otyłość
(n=78)
Tak 24(16,1) 6(4,0) 26(17,4) 13(8,7) 28(18,7) 26(17,4) 16(10,7) 10(6,7)
Nie 80(17,7) 8(1,8) 13(2,9) 36(7,9) 72(15,9) 91(20,1) 84(18,6) 68(15,0)
Tabela 7. Płeć a znajomość objawów udaru mózgu
χ2=50,48; p

Tomaszewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
Tabela 8. Wiek a znajomość objawów udaru mózgu
Tak (n=92) Nie (n=54) Razem
Do 30 lat 12(54,5) 10(45,4) 22
31-40 lat 36(80,0) 9(20,0) 45
41-50 lat 26(66,7) 13(33,3) 39
>50 lat 18(45,0) 22(55,0) 40
χ2=12,04; p

Tomaszewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
Wybrane czynniki socjodemograficzne a wiedza
dotycząca grupy ryzyka udaru mózgu
Analiza statystyczna wykazała zależność (p0,05) w analizie płci, miejsca zamieszkania i wykształcenia
medycznego. Ponad 92% osób powyżej
50 roku życia nie wie czy znajduje się w grupie ryzyka,
a ponad 46% osób w wieku 41-50 lat uważa, że
ryzyko ich nie dotyczy (tabela 13). Ponad 52% osób
z wykształceniem zawodowym oraz 50% z wykształceniem
średnim przyznaje, że nie wie czy jest w grupie
o zwiększonym ryzyku. Osoby z wykształceniem wyższym
w 40% uważają, że ryzyko u nich jest podwyższone
(tabela 14).
stres. W mniejszym stopniu, ale też bardzo wysoko
społeczeństwo rozpoznało wysoki cholesterol (ponad
70%), nadciśnienie tętnicze i sposób odżywiania
(68,5%). Ankietowani wiedzą również, że za udar odpowiedzialne
jest nadużywanie alkoholu, otyłość i cukrzyca.
Zastanawiające jest jednak to, że społeczeństwo
nie kojarzy udaru z nałogowym paleniem tytoniu.
Wiedzę taką wykazało tylko 9,6%.
Analiza czynników ryzyka wpływających na występowanie
udaru mózgu wśród chorych po udarze,
hospitalizowanych w Szpitalu im. J. Babińskiego we
Wrocławiu wskazuje również dużą wiedzę na ten temat.
85,7% chorych wie, że nadciśnienie jest czynnikiem
ryzyka, 61,2% twierdzi, że wpływ ma nadwaga
i otyłość. Bardzo wielu chorych rozpoznaje cukrzycę,
palenie tytoniu, stres, sposób odżywiania. Mały związek
natomiast wykazali pomiędzy wystąpieniem udaru
Tabela 13. Wiek a wiedza dotycząca grupy ryzyka udaru mózgu
Tak (n=23) Nie (n=46) Nie wiem (n=77) Razem
Do 30 lat 6(27,3) 9(40,9) 7(31,68) 22
31-40 lat 11(24,4) 17(37,8) 17(37,8) 45
41-50 lat 5(12,8) 18(46,1) 16(41,0) 39
>50 lat 1(2,5) 2(5,0) 37(92,5) 40
χ2=19,81; p

Tomaszewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
skim i podkarpackim. Prawie 40% ankietowanych nie
potrafiła wymienić żadnego czynnika ryzyka, a 60%
potrafiło wymienić zaledwie jeden, dwa czynniki ryzyka.
Najczęściej wskazywano nadciśnienie tętnicze,
palenie tytoniu, miażdżycę, nadużywanie alkoholu
i stres [18].
Badania przeprowadzone w 2008 roku na studentach
Uniwersytetu Rzeszowskiego oceniające ich
wiedzę na temat czynników ryzyka również wykazały
deficyt. Tylko nieliczna grupa (23,7%) wykazała znajomość
czynników ryzyka, co jest niepokojące ze względu
na to, że mając wiedzę mogliby wyeliminować ze
swego życia choć część tych czynników [19].
Jeśli weźmiemy pod uwagę znajomość objawów
udaru mózgu badania wykazały, że 63% ankietowanych
zna objawy wskazujące na udar. Wiedza ta była
zależna od niektórych czynników. Czynnikami tymi
okazała się płeć żeńska i wykształcenie medyczne, które
wpłynęły na wyższy poziom posiadanej wiedzy.
Porównując z badaniami przeprowadzonymi
wśród nauczycieli i uczniów wiedzę na temat objawów
deklarowało 50,8% nauczycieli, wśród uczniów tylko
11,6% miało orientację co do objawów. Zarówno jedni
jak i drudzy potrafili wymienić średnio dwa symptomy
zwiastujące udar mózgu. Pozytywny jednak jest fakt,
że prawie wszyscy nauczyciele i prawie 90% uczniów
miało świadomość i rozumieli skalę problemu, że udar
jest chorobą zagrażającą bezpośrednio życiu i wymaga
szybkiego reagowania [17].
Małą znajomością objawów wykazali się respondenci
województwa śląskiego i podkarpackiego, gdzie
blisko 30% nie znało ani jednego objawu udaru mózgu,
a 20% potrafiło wymienić tylko jeden [18].
Wśród studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego
pierwsze objawy udaru mózgu potrafiła rozpoznać również
tylko nieliczna 32,3% grupa. Procentowo większa
grupa zna objawy niż czynniki ryzyka, prawdopodobnie
dlatego, że niezależnie czego dotyczyłyby wymienione
w kwestionariuszu objawy, młodzi ludzie uznali
je za niepokojące. Co ciekawe w przypadku studentów
również płeć różnicowała wiedzę badanych odnośnie
objawów, czynników ryzyka i rehabilitacji. Również
większą wiedzą wykazały się kobiety. Choć różnica
wiedzy nie była bardzo znacząca to wykazano zależność,
że wśród studentów mieszkańcy miast udzielali
o kilka procent mniej poprawnych odpowiedzi, jeśli
chodzi o definicję udaru, objawy i rehabilitację [19].
Niepokojąca zatem jest nieznajomość objawów
udaru wśród społeczeństwa nie związanego z medycyną.
Szybkie rozpoznanie zagrożenia wpływa na szybkie
reagowanie, co powinno przekładać się na szybkie wezwanie
pogotowia i jak najszybsze rozpoczęcie leczenia.
To w znacznym stopniu zmniejsza deficyty neurologiczne
i niepełnosprawność.
Rozpatrując wiedzę pod kątem możliwości zapobiegania
udarom mózgu, niepokojący jest fakt, że respondenci
nie wiedzą, czy można w jakikolwiek sposób
wpływać na zapobieganie tej chorobie. Taką niewiedzą
wykazało się ponad 52% ankietowanych, a aż 37%
twierdzi, że nie ma możliwości uchronienia się przed
udarem. Tylko 10% badanych twierdzi, że są sposoby
profilaktyki przeciwudarowej i są to kobiety z wykształceniem
medycznym.
Porównując z wiedzą nauczycieli i uczniów z Liceum
w Rzeszowie można powiedzieć, że ich świadomość
jest również niedostateczna. Choć w 60% nauczyciele
i ponad 50% uczniów wiedziało, że można wpływać na
czynniki ryzyka przez co opóźniać jego wystąpienie, to
aż 82% nauczycieli i 12% uczniów twierdziło, że nie
mamy żadnego wpływu na zachorowanie [17].
Okazuje się, że do podjęcia działań i stosowania
profilaktyki sama wiedza nie wystarcza. Świadomość
istnienia zagrożenia nie zawsze powoduje, że społeczeństwo
stosuje się do zaleceń prowadzenia zdrowego
stylu życia.
Trudno odnieść się do faktu, że większość respondentów
zna czynniki ryzyka udaru mózgu, a nie potrafi
określić, czy znajduje się w grupie ryzyka. Osób
takich wśród badanych znalazło się aż ponad 52%.
Tylko 23 osoby, w większości z wyższym wykształceniem,
stwierdziły, że należą do grupy zagrożonych.
Zadowalający byłby fakt, gdyby osoby świadome występowania
u nich zagrożenia stosowały się do zaleceń
profilaktycznych.
Należy jeszcze raz podkreślić, że społeczeństwo,
które posiada wiedzę, nie zawsze chce podjąć działania
prowadzące do eliminowania ryzyka, a także potęgowania
własnego zdrowia. Uzależnione jest to od wielu
czynników.
Wnioski
W większości przypadków badana grupa zna
czynniki ryzyka udaru mózgu. Czynniki socjodemograficzne
w różnym stopniu wpływają na znajomość
czynników ryzyka i objawów udaru mózgu, możliwości
zapobiegania oraz oceny grupy ryzyka udarowego.
Zalecenia dla praktyki pielęgniarskiej
Minimalizowanie czynników ryzyka udaru mózgu
jest często sprawą bagatelizowaną. Profilaktyka
powinna uzyskać rangę najważniejszego postępowania.
Za priorytetową sprawę należałoby uznać wzmożenie
nakładów i wysiłków w celu przekonywania społeczeństwa
do podejmowania działań modyfikujących
zły styl życia, a także potęgujących własne zdrowie
115

Tomaszewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 109-116
niezależnie od wieku. Być może należałoby zwrócić
szczególną uwagę na działania zmierzające kształtowaniu
postaw zdrowotnych w dzieciństwie i młodości.
Przyswojone w tym wieku zachowania, zarówno sprzyjające
zdrowiu jak i ryzykowne dla zdrowia, w znacznym
stopniu decydują o stylu życia osób dorosłych.
Ukształtowane w dzieciństwie i młodości błędne zachowania
są bardzo trudne do zmiany w życiu dorosłym.
Dążąc do uświadamiania społeczeństwa na temat samej
choroby należy zwrócić również szczególną uwagę
na rozpoznawanie jej symptomów i szybkie reagowanie
co z pewnością przełoży się na przyspieszenie leczenia
i zmniejszenie niepełnosprawności.
Piśmiennictwo
[1] Szczudlik A., Członkowska A., Kozubski W., Kwieciński
H., Mazur R., Opara J., Ryglewicz D., Stelmasiak
Z., Stroińska-Kuś B., Szczepańska-Szerej A., Zwolińska
G. Postępowanie w ostrym udarze niedokrwiennym
mózgu. Raport Zespołu Ekspertów Narodowego
Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Przewodnik
Lekarza. 2001;4(1/2):65-82.
[2] Prusiński A. Neurologia praktyczna. PZWL, Warszawa
2007.
[3] Kozubski W. Neurologia i neurochirurgia. Elsevier
U&P, Wrocław 2006.
[4] Kozubski W., Liberski P. Choroby układu nerwowego.
PZWL, Warszawa 2004.
[5] Kinlay S. Changes in Stroke Epidemiology, Prevention,
and Treatment. Circulation. 2011;124:e494-e496.
[6] Lloyd-Jones D.M., Hong Y., Labarthe D. et al. Defining
and setting national goals for cardiovascular health
promotion and disease reduction: the American Heart
Association’s strategic Impact Goal through 2020 and
beyond. Circulation. 2010;121(4):586–613.
[7] Lloyd-Jones D., Adams R., Carnethon M. et al. Heart
disease and stroke statistics: 2009 update: a report
from the American Heart Association Statistics Committee
and Stroke Statistics Subcommittee. Circulation.
2009;119(3):e21–e181.
[8] Redon J., Olsen M.H., Cooper R.S., et al. Stroke
mortality and trends from 1990 to 2006 in 39 countries
from Europe and Central Asia: implications for
control of high blood pressure. European Heart Journal.
2011;32(11):1424–1431.
[9] Piscitelli P., Iolascon G., Argentiero A. et al. Incidence
and costs of hip fractures vs strokes and acute myocardial
infarction in Italy: comparative analysis based on
national hospitalization records. Clinical Interventions
in Aging. 2012;7:575-83.
[10] Feigin V.L., Lawes C.M., Bennett D.A., Anderson
C.S. Stroke epidemiology: a review of population-based
studies of incidence, prevalence, and
case-fatality in the late 20th century. The Lancet Neurology.
2003;2(1):43-53.
[11] Sienkiewicz-Jarosz H., Gruszkiewicz M., Pniewski
J., Niewada M., Członkowska A., Wolfe Ch.,
Ryglewicz D. Zapadalność i wskaźniki śmiertelności
dla pierwszego w życiu udaru mózgu – porównanie
dwóch warszawskich badań populacyjnych. Neurologia
i Neurochirurgia Polska. 2011;45(3):207–212.
[12] Saposnik G., Kapral M.K., Liu Y., et al. IScore: a risk
score to predict death early after hospitalization for an
acute ischemic stroke. Circulation. 2011;123(7):739–
749.
[13] Świat M. Udar w wieku podeszłym – odmienności.
Postępy Nauk Medycznych. 2010;4:277-281.
[14] Benecka-Majkutewicz Z., Dobkowska M., Wichowicz
H. Analiza czynników ryzyka udaru niedokrwiennego
mózgu. Annales Academiae Medicae Gedanensis.
2005;35:207-216.
[15] Strepikowska A., Buciński A. Udar mózgu – czynniki
ryzyka i profilaktyka. Postępy Farmakoterapii.
2009;65(1):46-50.
[16] Jankowska B., Bartczuk A., Socha J., Łoboz-Grudzień
K. Analiza czynników ryzyka wpływających na występowanie
udaru mózgu – rola pielęgniarki. W: Krajewska-Kułak
E., Szczepański M. (Red.), Problemy terapeutyczno-pielęgnacyjne
od poczęcia do starości. Białystok
2005:331-339.
[17] Bartyzel-Lechforowicz H. Znajomość problematyki
udaru mózgu wśród nauczycieli i uczniów. Hygeia Public
Health. 2010;45(1):74-79.
[18] Łabuz-Roszak B., Pierzchała K., Porosińska A. i wsp.
Ocena wiedzy społeczeństwa polskiego na temat
udaru mózgu. Annales Academiae Medicae Silesensis.
2006;60(3):196-201.
[19] Pop T., Zajkiewicz K. Wiedza studentów o czynnikach
ryzyka i pierwszych objawach udaru mózgu. Postępy
Rehabilitacji. 2008;4:5-10.
Adres do korespondencji:
Anna Tomaszewska
Odział Anestezjologii i Intensywnej Terapii
Wojewódzki Szpital Zespolony w Płocku
09-400 Płock, ul. Medyczna 19
e-mail: aniatomaszewska74@wp.pl
Konflikt interesów: nie występuje
Źródła finansowania: nie występuje
Wkład autorski: Anna Tomaszewska A,B,C,E,F
(A — Koncepcja i projekt badania, B — Gromadzenie i/ lub
zestawianie danych, C — Analiza i interpretacja danych,
E — Napisanie artykułu, F — Poszukiwanie piśmiennictwa)
Praca wpłynęła do Redakcji: 17.05.2013 r.
Zaakceptowano do druku: 31.07.2013 r.
116

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Artykuł Oryginalny/Original
Wpływ wybranych czynników na jakość życia osób z padaczką
Effect of Selected Factors on the Quality of Life of People with Epilepsy
Jadwiga Zachwieja
Poradnia Neurologiczna Przychodni Lekarskiej Wojskowej Akademii Technicznej,
Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Warszawie
Streszczenie
Wprowadzenie. Padaczka jest niejednorodną, przewlekłą chorobą, wpływającą na funkcjonowanie chorych w życiu
codziennym. Ocena jakości życia powinna być stałym elementem ich leczenia, gdyż dzięki temu można zaplanować
długoterminową strategię wsparcia dla osób chorujących na padaczkę.
Cel. Celem pracy była ocena wpływu wybranych czynników na jakość życia osób z padaczką.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego na grupie 100 osób chorych na
padaczkę, będących pacjentami przychodni lub szpitala. Do realizacji celów pracy wybrano ankietę własnego autorstwa,
zawierającą pytania ogólne oraz kwestionariusz WHOQOL-BREF.
Wyniki. Analiza statystyczna nie wykazała statystycznie istotnych różnic (p>0,05) pomiędzy płcią a wybranymi
obszarami jakości życia. Wykazano zależność (p0.05) between sex and selected areas
of quality of life. An interaction was demonstrated (p

Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Wprowadzenie
W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku
zaczęto na szeroką skalę badania nad jakością życia.
Z języka angielskiego termin ten nazwano ‘quality of
life’, w skrócie QOL, przyjmując, że mówi się o ogólnym
stanie egzystencji, podstawowych czynnikach
warunkujących dobrobyt ludzi chorych [1]. Sugerowano
się bowiem tym, że pomimo postępu w naukach
medycznych, wynajdowaniu leków mających łagodzić
czy zmniejszać objawy wielu chorób przedłużających
życie istnieje problem życia po diagnozie, według reguł
choroby, radzenia sobie ze wszelkimi niedogodnościami.
Doświadczanie cierpienia, tak jak to ma miejsce
w przypadku choroby przewlekłej jak przykładowo
padaczka, sprawia że aktywność czy nastrój człowieka
bywają zmienne.
Poprawa tejże jakości może przynieść nie tylko
doskonałe skutki dla samego chorego, poprawiając
jego stan emocjonalny czy psychiczny, ale przyczynić
się do lepszych efektów kuracji, a to jest istotą właściwego
podejścia medycznego. Coraz więcej uwagi
przywiązuje się do działań zmierzających do poprawy
funkcjonowania pacjenta w codziennym życiu, przesuwając
zainteresowanie rozumiane w sposób tradycyjny
na leczeniu, w stronę aktywności pacjenta w życiu.
Termin ‘jakość życia’ jest niejednoznaczny, trudno
zinterpretować co wchodzi w zakres szeroko rozumianej
egzystencji ludzkiej, ale jest jednym z ważniejszych
zagadnień współczesnej nauki [2]. Pojęcie to ma
zakres interdyscyplinarny, w zależności od danej gałęzi
rozpatrywań gdzie indziej kładziony jest nacisk. Inaczej
ma to miejsce w ekonomii, psychologii czy medycynie.
Człowiek według każdej z nauk inaczej jest postrzegany,
zachodzą więc rozbieżności co tak naprawdę jest
gwarantem jego dobrostanu. Z pełnym objęciem tego
terminu wiązały się kontrowersje, różne ujęcia tematu,
różne recepty na szczęście.
Początki koncepcji i terminologia powstały w Stanach
Zjednoczonych po II wojnie światowej, ale jakość
życia rozumiano wówczas jako dobra materialne, czyli
własny dom czy auto, tj. wszystko co dałoby się ująć
w kontekście słowa „mieć” [1]. Definicja ta ewoluowała
do stwierdzenia „być”, gdzie liczyła się dodatkowo
satysfakcja z życia czy realizacja potrzeb, modyfikacja
własnego świata, by lepiej żyć. Dziś wysoka jakość życia
oznacza także zdrowie. Tylko zdrowe społeczeństwo
może produkować dobra materialne, kulturalne, aby
ludzie osiągali wyższy poziom, rozwijali się.
U chorych leczonych na schorzenia związane
z układem nerwowym badania nad jakością życia są
trudniejsze, tym bardziej, że często u nich napotyka się
niechęć do życia, brak krytycyzmu sytuacji i brak zrozumienia
samego pojęcia jakości życia [3]. Wiele badań
podkreśla, że wyżej oceniana jest jakość życia chorych,
którzy pracują, znajdują się w związkach małżeńskich,
aktywnie spędzają czas, mający wsparcie społeczne, dopiero
dalej przy dobrym leczeniu i niższym nasileniu
skutków ubocznych leków.
Padaczka jest chorobą ośrodkowego układu nerwowego,
niejednorodną. Różne przyczyny, przebieg,
skutki sprawiają, że trudno ją leczyć. Chorzy są grupą
trudną do klasyfikacji. Do tego dochodzi zmienna
częstotliwość napadów, kontrola nad nią, co powoduje
rzeczywiście problem w uzyskaniu dobrej jakości życia
[4-12].
Przeszkodami są brak wiary pacjenta, nieprzychylność
otoczenia, archaiczność w myśleniu o tych
chorych jako o dziwakach, agresywnych, chorych
psychicznie. Negatywne samopoczucie czy nastrój depresyjny
z powodu samych napadów dają dodatkowo
przyczynę do rozwoju chorób nerwicowych, depresyjnych,
lękowych czy pojawienie się egocentryzmu.
Dalej skutkuje to problemami w znalezieniu przychylnych
osób, przyjaciół czy pracy [13].
Istnieje szereg problemów, które niesie z sobą dla
życia pacjenta padaczka. Ponadto pokutuje nadal wiele
błędnych opinii na jej temat, co sprawia, że niektóre
następstwa są bardziej dotkliwe niż same objawy chorobowe.
Odbiór przez zdrowe społeczeństwo jest negatywny,
widoczne są pewne ograniczenia prawne. Samo
rozpoznanie padaczki jest wydarzeniem, które w istotny
sposób wpływa na funkcjonowanie życia rodzinnego
czy partnerskiego [14].
Głównym celem pracy była ocena wpływu wybranych
czynników na jakość życia osób z padaczką.
Analizie poddano takie czynniki, jak płeć, stan cywilny
oraz wykształcenie badanych.
Materiał i metoda
Materiał
Badaniem objęto grupę 100 osób chorych na
padaczkę, których wybrano spośród pacjentów Przychodni
Lekarskiej Wojskowej Akademii Technicznej
Samodzielnego Publicznego Zespołu Opieki Zdrowotnej
i Samodzielnego Szpitala Klinicznego imienia
Profesora Witolda Orłowskiego w Warszawie. Do respondentów
docierano w czasie wizyt u lekarzy neurologów
prowadzących ich leczenie lub w czasie ich
pobytu w szpitalu.
Przebieg badań
Materiał zebrano w okresie październik–grudzień
2012 roku metodą sondażu diagnostycznego, techniką
ankietową, za pomocą kwestionariusza ankiety własnego
autorstwa oraz kwestionariusza WHOQOL-BREF.
118

Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji
Bioetycznej Kujawsko-Pomorskiej Okręgowej Izby Lekarskiej
w Toruniu (uchwała Nr 21/KB/2012).
Metoda
W pracy wykorzystano kwestionariusz ankiety
własnego autorstwa oraz opracowanie polskie kwestionariusza
WHOQOL-BREF.
Ankieta własnego autorstwa składała się z dziewięciu
pytań dotyczących ogólnej charakterystyki badanej
osoby oraz zagadnień klinicznych dotyczących
padaczki.
Kwestionariusz WHOQOL-BREF w polskiej
adaptacji z 2001 roku przeznaczony jest do oceny jakości
życia osób zdrowych jak i chorych. Składa się z 26
pytań i daje możliwość otrzymania profilu jakości życia
w zakresie czterech dziedzin: fizycznej, psychologicznej,
społecznej i środowiskowej [3]. Do szczegółowej
analizy statystycznej z kwestionariusza WHOQOL-
-BREF wyselekcjonowano 6 pytań/zagadnień istotnie
Do obliczeń zastosowano arkusz kalkulacyjny
Excel z pakietu Microsoft Office. W celu weryfikacji
zależności pomiędzy zmiennymi zastosowano test
chi-kwadrat (χ2). Przyjęto poziom istotności p0,05) na jakość życia osób z padaczką.
W przypadku stanu cywilnego badanych a wybranych
zagadnień jakości życia stwierdzono zależności
(p0,05) stanu cywilnego na zadowolenie ze
zdrowia badanych osób.
Ogólna ocena jakości życia zależy od stanu cywilnego
pacjentów (p=0,048) (tabela 2, ryc. 2). Okazuje
się, że najgorzej swoją jakość życia oceniają osoby po
rozwodzie. Ogólnie nie było ich wielu, jednak większość
z nich jest bardzo niezadowolona lub niezadowolona
ze swojego życia. Podobnie odpowiadali wdowcy
i wdowy. Żadne z nich nie było bardzo zadowolone
ze swojego życia. Wśród osób po ślubie zdecydowaną
większość stanowią ci pacjenci, którzy są zadowoleni
z jakości swojego życia. Kawalerzy i panny w jednakowej
liczbie odpowiedzieli, że są niezadowoleni ani zadowoleni,
ani niezadowoleni oraz zadowoleni. Wśród
nich znaleźli się respondenci, którzy są bardzo zadowoleni
z jakości swojego życia.
Badana zależność pomiędzy łatwością skupienia
(koncentracji) uwagi a stanem cywilnym pacjenta
chorego na padaczkę okazała się istotna statystycznie
(p=0,000) (tabela 3, ryc. 3). Najgorzej taką zdolność
wykazują osoby po rozwodzie i wdowcy/wdowy.
Z dużą łatwością przychodzi to osobom po ślubie,
natomiast kawalerzy/panny niezbyt łatwo radzą sobie
z tym problemem.
119

Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Tabela 2. Ocena jakości życia a stan cywilny (pytanie 1 z WHOQOL-BREF)
Jaka jest jakość
Twojego życia?
kawaler/
panna
żonaty/
zamężna
Stan cywilny
po
rozwodzie
wdowiec/
wdowa
Razem
Bardzo niezadowolony 0 0 1 0 1
Niezadowolony 11 13 2 1 27
Ani zadowolony, ani
niezadowolony
11 12 0 1 24
Zadowolony 11 27 3 1 42
Bardzo zadowolony 2 4 0 0 6
Razem 35 56 6 3 100
Tabela 3. Koncentracja uwagi a stan cywilny (pytanie 7 z WHOQOL-BREF)
Jak łatwo możesz się skupić
(skoncentrować uwagę)?
kawaler/
panna
żonaty/
zamężna
Stan cywilny
po
rozwodzie
wdowiec/
wdowa
Razem
Wcale 0 4 0 1 5
Niezbyt łatwo 19 9 3 1 42
Dość łatwo 13 22 3 1 39
Bardzo łatwo 3 9 0 0 14
Wyjątkowo łatwo 0 0 0 0 0
Razem 35 56 6 3 100
Ocena energii do życia codziennego przez pacjentów
jest zależna od ich stanu cywilnego (p=0,012)
(tabela 4, ryc. 4). Najmniej sił do prowadzenia życia
codziennego mają wdowcy i wdowy. Większość z nich
wcale nie ma energii na co dzień. Trochę lepiej odczuwają
te siły osoby po rozwodzie.
Wśród nich pojawiają się bowiem
tacy, którzy oceniają swoje
siły jako całkowicie wystarczające.
W dalszej kolejności lepiej
żyje się kawalerom i pannom,
którzy to w większości
oceniali swoją energię średnio
lub prawie wystarczająco. Najwięcej
energii do codziennego
życia mają pacjenci po ślubie.
To w tej grupie najczęściej odpowiadano,
że energii do życia
pacjenci mają prawie wystarczająco
lub całkowicie wystarczająco.
Stan cywilny wpływa na
ocenę swoich związków osobistych
wśród pacjentów chorych
na padaczkę (p=0,000) (tabela 5,
ryc. 5). Częściej zadowolone są
osoby po ślubie lub kawalerzy
i panny. Osoby po rozwodzie lub
wdowy i wdowcy oceniają swoje
kontakty znacznie gorzej.
Badana zależność pomiędzy
oceną zadowolenia z życia
seksualnego a stanem cywilnym
pacjenta chorego na padaczkę
okazała się istotna statystycznie
(p=0,000) (tabela 6, ryc. 6). Najgorzej
swoje zadowolenie oceniają
osoby po rozwodzie i wdowy/wdowcy.
Wśród nich nikt
nie odpowiedział, że jest bardzo zadowolony. Z kolei
osoby stanu wolnego (kawalerzy i panny) stwierdziły,
że są średnio zadowolone. Natomiast osoby po ślubie
wykazują największe zadowolenie w sferze seksualnej.
Ryc. 2. Ocena jakości życia pacjentów chorych na padaczkę
w zależności od stanu cywilnego
120
Ryc. 3. Koncentracja uwagi pacjentów chorych na padaczkę
w zależności od stanu cywilnego

Analizując wpływ wykształcenia
badanych na jakość
ich życia, stwierdzono zależności
(p0,05) dla
zadowolenia ze zdrowia, siły
(energii dla życia), związków
osobistych i zadowolenia z życia
seksualnego.
Na ogólną ocenę jakości
życia wpływ ma wykształcenie
pacjenta chorego na padaczkę
(p=0,03) (tabela 7, ryc. 7).
Lepiej jakość swojego życia
oceniają pacjenci z wyższym
wykształceniem. Bowiem większość
respondentów z wykształceniem
wyższym, licencjaci
i doktorzy jest zadowolona z jakości
prowadzonego życia. Osoby
z wykształceniem średnim
oraz zasadniczym zawodowym
są niezadowolone lub nie mają
zdania (ani zadowolone, ani
niezadowolone). Pacjenci z wykształceniem
podstawowym raczej
nie mają zdania na temat
swojej jakości życia.
Badana zależność pomiędzy
oceną łatwości skupienia
uwagi a wykształceniem pacjenta
chorego na padaczkę
okazała się istotna statystycznie
(p=0,002) (tabela 8, ryc. 8).
Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Tabela 4. Siła (energia do życia) a stan cywilny (pytanie 10 z WHOQOL-BREF)
Na ile masz sił –
„energii” do prowadzenia
codziennego życia?
kawaler/
panna
żonaty/
zamężna
Stan cywilny
po
rozwodzie
wdowiec/
wdowa
Razem
Wcale 1 3 0 2 6
Trochę 4 10 2 0 16
Średnio 14 16 2 1 33
Prawie wystarczająco 14 21 1 0 36
Całkowicie wystarczająco 2 6 1 0 9
Razem 35 56 6 3 100
Tabela 5. Związki osobiste a stan cywilny (pytanie 20 z WHOQOL-BREF)
Jak bardzo jesteś
zadowolony/a lub
niezadowolony/a ze
swoich związków
osobistych?
kawaler/
panna
żonaty/
zamężna
Stan cywilny
po
rozwodzie
wdowiec/
wdowa
Razem
Bardzo niezadowolony 2 1 1 0 4
Niezadowolony 5 2 0 2 9
Ani zadowolony, ani
niezadowolony
11 5 3 0 19
Zadowolony 13 34 2 1 50
Bardzo zadowolony 4 14 0 0 18
Razem 35 56 6 3 100
Lepiej skupiają uwagę osoby ze średnim i wyższym
wykształceniem. Osoby z wykształceniem zawodowym
lub z wykształceniem podstawowym mają większe
z tym problemy.
Ryc. 4. Siła (energia do życia) pacjentów chorych na padaczkę
w zależności od stanu cywilnego
Ryc. 5. Związki osobiste chorych na padaczkę w zależności
od stanu cywilnego
121

Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Tabela 6. Życie seksualne a stan cywilny (pytanie 21 z WHOQOL-BREF)
Jak bardzo jesteś
zadowolony/a lub
niezadowolony/a
ze swojego życia
seksualnego?
Bardzo
niezadowolony
kawaler/
panna
żonaty/
zamężna
Stan cywilny
po
rozwodzie
wdowiec/
wdowa
Razem
5 1 1 0 7
Niezadowolony 6 1 2 2 11
Ani zadowolony, ani
niezadowolony
12 13 2 1 28
Zadowolony 8 38 1 0 47
Bardzo zadowolony 3 3 0 0 6
Razem 35 56 6 3 100
Tabela 7. Ocena jakości życia a wykształcenie (pytanie 1 z WHOQOL-BREF)
Jaka jest jakość
Twojego życia?
Bardzo
niezadowolony
niepełne
podstawowe
podstawowe
gimnazjum
zasadnicze
zawodowe
Wykształcenie
licencjat
średnie
wyższe
doktorat
Razem
0 0 0 0 0 1 0 0 1
Niezadowolony 0 1 1 9 1 12 3 0 27
Ani zadowolony,
ani niezadowolony
1 2 0 4 0 12 5 0 24
Zadowolony 0 2 2 7 4 11 15 1 42
Bardzo zadowolony 0 0 0 2 0 2 2 0 6
Razem 1 5 3 22 5 38 25 1 100
Dyskusja
Padaczka jest chorobą przewlekłą,
zaczynającą się najczęściej
już w młodym wieku, z którą zwykle
trzeba żyć do późnej starości,
a która niewątpliwie ma ogromny
wpływ na życie osób nią dotkniętych.
Dotyka ona częściej kobiet.
Wpływ tej choroby na jakość życia
przejawia się we wszystkich obszarach
funkcjonowania – fizycznym,
psychicznym, społecznym i środowiskowym.
Chorzy na padaczkę muszą
się zmagać w dorosłym życiu
z wpływem napadów na ich szanse
życiowe, szczególnie jeśli często do
nich dochodzi. Choroba wpływa
na aspekty, takie jak: wybór kariery
zawodowej, życie towarzyskie,
rodzinne, sposób spędzania wolnego
czasu. Dochodząca do tego
stygmatyzacja chorych – uprzedzenia,
mała wiedza o chorobie osób
postronnych, powoduje obniżenie
samozadowolenia. Zjawiska te na
szczęście ulegają zmianie i szanse
na lepsze życie rosną. Najbardziej
dotkliwe problemy w początkowym
okresie dorosłości to niemożność
uzyskania prawa jazdy
czy trudności z zatrudnieniem,
co z kolei wpływa na zmniejszoną
zdolność zarobkowania, obniża
wiec status społeczny i bezpieczeństwo
finansowe. Pacjenci z padaczką
rzadziej uzyskują wysokie kwa-
Ryc. 6. Życie seksualne chorych na padaczkę w zależności
od stanu cywilnego
Ryc. 7. Ocena jakości życia pacjentów chorych na padaczkę
w zależności od wykształcenia
122

lifikacje lub przechodzą następnie
szkolenia czy praktyki zawodowe.
Na początku swej ścieżki życiowej
częściej mieszkają sami lub w wynajętych
mieszkaniach [15].
Jeśli chodzi o zatrudnienie
to widoczne są przeciwwskazania
dla osób chorych na padaczkę
w zakresie prac na wysokościach
czy prowadzenia pojazdów, na
przykład w charakterze przedstawiciela
handlowego pracującego
w terenie. Osoby z utrzymującymi
się napadami nie są dopuszczane
także do bardziej odpowiedzialnych
zawodów typu chirurg, strażak
czy policjant. Równocześnie
można rozważyć pracę w domu
lub na samodzielnym stanowisku
(np. praca przy użyciu komputera)
bez kontaktów bezpośrednich
z drugim człowiekiem [16].
Epileptyk musi też brać pod rozwagę pracę,
gdzie mógłby doznać upadku, czyli podczas obsługi
maszyn, przy budowach, pod ziemią czy pod wodą.
Prawda jest też taka, że pracodawcy niechętnie zatrudniają
takie osoby, w związku z ryzykiem i obawami,
toteż nie zawsze chory uprzedza o swojej przypadłości
[17]. Badania wielokrotnie wykazały, że absencja, czas
stracony z powodu choroby i wydajność nie różnią ich
od osób z populacji ogólnej. Tylko niewielki odsetek
pacjentów z padaczką jest poważnie wyłączony z otoczenia
przez częste drgawki [15].
Jeśli do tego dodamy, że unika się czynników
wywołujących napady to znacznie ogranicza tym osobom
życie towarzyskie i społeczne. Ludzie z padaczką
często popadają w depresje i łatwo ich urazić. Obserwowane
również są zaburzenia seksualne potęgowane
pojawieniem się lęku czy depresji, nasilona izolacja
społeczna. Krąg przyjaciół czy dobór partnera bywa
więc ograniczony [18].
Padaczka nie stanowi bezwzględnej przeszkody
ku zawarciu małżeństwa i posiadaniu potomstwa.
Z badań wynika, ze ponad 90% kobiet z padaczką rodzi
zdrowe dzieci [19]. U młodych kobiet z padaczką
nie planujących potomstwa można stosować skuteczną
antykoncepcję.
Oddzielnie należy rozpatrywać życie kobiet z padaczką.
Pojawiające się problemy z miesiączką i jej
wpływ na częstość napadów, interakcje między lekami
przeciwdrgawkowymi a doustnymi środkami antykoncepcyjnymi,
czy wręcz toksyczny wpływ leków przeciwpadaczkowych
na rozwijający się płód, czyli problemy
z utrzymaniem ciąży.
Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Tabela 8. Koncentracja uwagi a wykształcenie (pytanie 7 z WHOQOL-BREF)
Jak łatwo możesz
się skupić
(skoncentrować
uwagę)?
niepełne
podstawowe
podstawowe
gimnazjum
Wykształcenie
zasadnicze
zawodowe
Wwcale 0 0 0 2 0 3 0 0 5
Niezbyt łatwo 1 2 0 14 2 16 7 0 42
Dość łatwo 0 3 3 5 1 14 12 1 39
Bardzo łatwo 0 0 0 1 2 5 6 0 14
Wyjątkowo łatwo 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Razem 1 5 3 22 5 38 25 1 100
licencjat
średnie
wyższe
doktorat
Razem
Ryc. 8. Koncentracja uwagi pacjentów chorych na padaczkę
w zależności od wykształcenia
Sytuacja bywa odmienna jeśli pierwszy napad padaczkowy
pojawił się dopiero w dorosłym życiu, kiedy
człowiek ma już stabilną sytuację, rodzinę, pracę. W tej
sytuacji wpływ choroby na psychikę czy stan emocjonalny
mogą być mniej dotkliwe.
Badania własne wykazały, że respondenci byli
zadowoleni (42%) bądź średnio zadowoleni (ponad
20%), a co piąty nawet niezadowolony z ogólnej jakości
życia. Natomiast aż 45% jest przede wszystkim
niezadowolonych ze stanu swojego zdrowia. Może się
to wiązać z odczuwanym stresem, lękiem spowodowanym
napadami padaczkowymi.
Badania własne wykazały również, że badani nie
ujawnili statystycznie znaczących różnic w odpowiedziach
w zależności od płci. Natomiast odpowiedni
poziom wykształcenia i stan cywilny są czynnikami dającymi
lepsze zadowolenie z życia, zwłaszcza jeśli chodzi
o efekt psychologiczny czy społeczny.
123

Zachwieja / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 117-124
Otrzymane wyniki badań własnych porównywalne
są z wynikami badań otrzymanymi przez Błaszczyk
i wsp. [14] z roku 2011, w których autorka posługując
się podobnym kwestionariuszem QOLIE-31, również
otrzymała brak wpływu płci chorego na jakość życia,
natomiast sugeruje zależność zadowolenia od stanu cywilnego
i wykształcenia.
W badaniach przeprowadzonych przez Owczarka
i wsp. [20] wykazano lepszą jakość życia głównie w zakresie
u kobiet (QOLIE-31). Lepsze wyniki uzyskiwały
również kobiety zamężne i pracujące zawodowo.
Analogiczna grupa mężczyzn zgłaszała najgorszą jakość
życia. Najwyższe wartości w zakresie jakości życia uzyskiwali
mężczyźni samotni i będący na utrzymaniu rodziny.
Wnioski
Prawie połowa badanych wskazuje, że jakość ich
życia jest zadowalająca. Płeć nie jest czynnikiem różnicującym
jakość życia osób z padaczką. Stan cywilny
oraz wykształcenie badanych istotnie wpływa na jakość
ich życia.
Zalecenia dla praktyki pielęgniarskiej
Badanie/ocena jakości życia chorych na padaczkę
powinno być stałym elementem rutynowej diagnozy
pielęgniarskiej, dostarczającej cennych informacji
o potencjalnych problemach związanych z radzeniem
sobie z chorobą oraz pomocnych w opracowywaniu
i tworzeniu nowych modeli opieki i leczenia oraz przy
określaniu ich skuteczności. Dzięki systematycznej
i rzetelnej ocenie jakości życia u chorych, można uzyskać
cenne informacje dotyczące tych obszarów funkcjonowania,
w których jest konieczne wprowadzenie
istotnych zmian.
[7] Forsgren L., Hauser W.A., Olafsson E., Sander J.W.,
Sillanpää M., Tomson T. Mortality of epilepsy in developed
countries: a review. Epilepsia. 2005;46 (Suppl
11):18-27.
[8] Kwan P., Yu E., Leung H., Leon T., Mychaskiw M.A.
Association of subjective anxiety, depression, and sleep
disturbance with quality-of-life ratings in adults with
epilepsy. Epilepsia. 2009;50(5):1059-1066.
[9] Mumenthaler M., Mattle H. Neurologia. Urban&Partner,
Wrocław 2001.
[10] Kanner A.M., Schachter S.C., Barry J.J., et al. Depression
and epilepsy, pain and psychogenic non-epileptic
seizures: clinical and therapeutic perspectives. Epilepsy
& Behavior. 2012;24(2):169-181.
[11] Kozubski W., Liberski P. Choroby układu nerwowego.
PZWL, Warszawa 2004.
[12] Whitehead K., Kandler R., Reuber M. Patients’ and
neurologists’ perception of epilepsy and psychogenic
nonepileptic seizures. Epilepsia. 2013;54(4):708-717.
[13] Owczarek K. Oparta na dowodach jakość życia u osób
z padaczką. Epileptologia. 2004;4:351-363.
[14] Błaszczyk B. Jakość życia chorych na padaczkę. Wyższa
Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce 2011.
[15] Elwes R.D., Marshall J., Beattie A., Newman P.K. Epilepsy
and employment. A community based survey in
an area of high unemployment. Journal of Neurology,
Neurosurgery and Psychiatry. 1991;54(3):200-203.
[16] Dilorio C., Shafer O.P., Letz R., Henry T., Schomer
D.L., Yeager K. The association of stigma with
self-management and perceptions of health care
among adults with epilepsy. Epilepsy & Behavior.
2003;4(3):259–267.
[17] Staniszewska A., Tarchalska-Kryńska B., Kurkowska-
-Jastrzębska I. Codzienne problemy chorych na padaczkę.
Medycyna i Pasje. 2011;1:14-15.
[18] Hopkins A., Appleton R. Padaczka. Prószyński i Spółka,
Warszawa 1999.
[19] Jędrzejczak J. Postępowanie z chorym na padaczkę
w praktyce lekarza rodzinnego. Przewodnik Lekarza.
2009;7:20-25.
[20] Owczarek K., Michalak L., Rozenek H. Wpływ sytuacji
rodzinnej na jakość życia w padaczce. Badanie
z zastosowaniem kwestionariusza QOLIE-31. Epileptologia.
2006;14:275-285.
Piśmiennictwo
[1] Owczarek K. The concept of quality of life. Acta Neuropsychologica.
2010;8(3):207-213.
[2] Wnuk M., Marcinkowski T.J. Jakość życia jako pojęcie
pluralistyczne o charakterze interdyscyplinarnym.
Problemy Higieny i Epidemiologii. 2012;93(1):21-26.
[3] Wołowicka L. Jakość życia w naukach medycznych.
Akademia Medyczna, Poznań 2001.
[4] Bell G.S., Sander J.W. The epidemiology of epilepsy:
the size of the problem. Seizure. 2001;10(4):306-314.
[5] Loring D.W., Meador K.J., Lee G.P. Determinants
of quality of life in epilepsy. Epilepsy & Behavior.
2004;5(6):976-980.
[6] Tracy J.I., Dechant V., Sperling M.R., Cho R., Glosser D.
The association of mood with quality of life ratings in
epilepsy. Neurology. 2007;68(14):1101-1107.
Adres do korespondencji:
Jadwiga Zachwieja
Poradnia Neurologiczna
Przychodnia Lekarska WAT SP ZOZ
ul. Kartezjusza 2, 01-489 Warszawa
e-mail: jadwigazachwieja@gmail.com
Konflikt interesów: nie występuje
Źródła finansowania: nie występuje
Wkład autorski: Jadwiga Zachwieja A,B,C,E,F
(A — Koncepcja i projekt badania, B — Gromadzenie i/lub
zestawianie danych, C — Analiza i interpretacja danych,
E — Napisanie artykułu, F — Poszukiwanie piśmiennictwa)
Praca wpłynęła do Redakcji: 27.05.2013 r.
Zaakceptowano do druku: 06.08.2013 r.
124

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 125-129
Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Opis Przypadku/Case Report
Zespół odpychania tylnego – opis przypadku
Posterior Pusher Syndrome – Case Report
Emilia Mikołajewska
Klinika Rehabilitacji 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką SP ZOZ w Bydgoszczy
Streszczenie
Wprowadzenie. Zespół odpychania jest klasycznie opisywany jako częste, ale niezbyt dobrze znane zaburzenie
postawy ciała charakteryzowane przez wychylenie w stronę przeciwną do uszkodzonej półkuli mózgu oraz aktywny
opór pacjenta na zewnętrzne działania mające na celu przywrócenie mu rzeczywistej pozycji pionowej. Zespół
odpychania zdarza się głównie o pacjentów po udarze, jednak zostały również opisane przypadki o odmiennym
podłożu. W 2010 roku została przedstawiona koncepcja zespołu odpychania tylnego, definiowana jako zaburzenie
postawy ciała w płaszczyźnie strzałkowej z brakiem równowagi, wychyleniem w tył oraz aktywnym oporem pacjenta
na ciągnięcie lub pchanie w przód. Celem niniejszej pracy jest przybliżenie diagnostyki i terapii mało znanego
zespołu odpychania tylnego.
Prezentacja przypadku. Kobieta (67 lat) w 8. tygodniu po udarze niedokrwiennym mózgu, z porażeniem lewostronnym
trafiła na oddział w celu wdrożenia rehabilitacji. W 9. tygodniu terapii zdiagnozowano zespół odpychania
tylnego. Wdrożona terapia spowodowała, że po 25 sesjach terapeutycznych otrzymano wygaszenie tylnego
zespołu odpychania.
Dyskusja. Liczba pacjentów z niezdiagnozowanym lub błędnie zdiagnozowanym zespołem odpychania (bocznego
lub tylnego) pozostaje nieznana. Ważna jest znajomość diagnostyki oraz możliwości terapii zespołu odpychania
wśród całego personelu medycznego, ze względu na znaczący wpływ zespołu odpychania na efektywność i czas
trwania powrotu pacjenta do zdrowia.
Wnioski. Efektywne sposoby terapii zespołu odpychania tylnego są podobne do terapii w zespole odpychania
bocznego uwzględniające zmianę płaszczyzny oddziaływań. Duże znaczenie ma prowadzenie dalszych badań nad
opisywanym zespołem, zarówno w zakresie jego podstaw neurofizjologicznych, częstotliwości występowania, diagnostyki
i terapii. (PNN 2013;2(3):125-129)
Słowa kluczowe: zaburzenie neurologiczne, udar, zespół odpychania, zespół odpychania tylnego, orientacja ciała
Abstract
Background. Pusher syndrome is classically described as frequent but little-known disorder of body orientation
characterized by a tilt towards the contralesional paretic side and a resistance to external attempts to rectify. Pusher
syndrome occurs mainly in stroke patients, but non-stroke causes have been described too. In 2010 was proposed
concept of the posterior pusher syndrome, defined as disturbance of body orientation in the sagittal plane with
imbalance, posterior tilt and an active resistance to forward pulling or pushing. Aim of this study is to familiarize
readers with the assessment and treatment of the little known posterior pusher syndrome.
Case study. The patient was sixty-seven-year-old female, eight weeks after an ischemic stroke, with left hemiplegia.
Posterior pusher syndrome was diagnosed next week. Introduced adequate therapy (25 sessions) caused recovery in
the area of posterior pusher syndrome symptoms.
Discussion. Number of patients with misdiagnosed pusher syndrome (contralateral or posterior) remains unknown.
Knowledge in the area of assessment and possibilities of the treatment among medical staff is important
due to significant influence of the pusher syndrome to the effectivity and time of the recovery.
125

Mikołajewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 125-129
Conclusions. Effective ways of therapy in patients with diagnosed posterior pusher syndrome’ therapy are similar to
the therapy in patients with contralesional pusher syndrome, taking into consideration changed direction of pushing/
tilt. Further research into the neurophysiological basis, incidence, assessment and therapy of the described syndrome
is perceived very important issue. (PNN 2013;2(3):125-129)
Key words: neurological disorder, stroke, pusher syndrome, posterior pusher syndrome, body orientation
Wprowadzenie
Pojęcie zespołu odpychania (ang. pusher syndrome,
pushing behaviour – PB) zostało po raz pierwszy
użyte przez Patricię M. Davies w 1985 roku na określenie
szeregu objawów związanych z aktywnym odpychaniem
się pacjentów od nieporażonej strony ciała
w następstwie uszkodzenia jednej z półkul mózgu
[1]. Uważa się, że zachowanie to wynika z zaburzenia
prawidłowego poczucia pozycji pionowej (w stosunku
do pionu określonego przez siłę grawitacji) wskutek
uszkodzeń w obrębie części mózgowia odpowiedzialnych
za kontrolę pionowej pozycji ciała: tylnej części
wzgórza, wyspy, torebki wewnętrznej oraz zakrętu
zaśrodkowego [2,3]. Badania w tym zakresie wciąż
trwają, podobnie jak dyskusje wśród badaczy. Powoduje
to wychylenie osi pionowej ciała o około 20-35
stopni w stronę przeciwną do uszkodzonej półkuli mózgu
oraz aktywny opór pacjenta na działania terapeuty/opiekuna
próbującego przywrócić mu rzeczywistą
pozycję pionową. Przyjmowanie takiej pozycji, oprócz
oczywistych trudności w rehabilitacji pacjenta w pozycji
leżącej, siedzącej, stojącej i podczas chodu, może
prowadzić do częstych upadków w kierunku porażonej
strony ciała oraz spowodowanego ww. czynnikami braku
samodzielności i spadku jakości życia pacjenta.
Przy omawianiu zespołu odpychania należy zwrócić
uwagę, że część definicji odnosi się do uszkodzonej
strony mózgowia, a część do porażonej strony ciała
(ang. ipsilesional/contralesional, ipsilateral/contralateral),
co może powodować nieporozumienia, również na poziomie
diagnostyki. Diagnostyka zespołu odpychania
jest wykonywana w oparciu o proste, wiarygodne i powtarzalne
narzędzia, w kolejności od najczęściej stosowanego:
− Skala objawów klinicznych w zespole odpychania
(ang. Scale for Contraversive Pushing – SCP),
− Zmodyfikowana skala objawów klinicznych
w zespole odpychania (ang. Modified Scale for
Contraversive Pushing – Modified SCP, MSCP),
− Burke Laterpulsion Scale (BLS) [4,5].
Powyżej wymienione narzędzia diagnostyczne
wciąż wymagają dodatkowych badań, w tym w zakresie
porównywalności wyników między różnymi grupami
pacjentów. Należy mieć na uwadze, że obserwowane
objawy mogą u różnych pacjentów występować pojedynczo
lub jednocześnie oraz z różnym nasileniem.
Personel medyczny, w tym pielęgniarski, powinien być
wyczulony na wszelkie odstępstwa od normy oraz nawet
pojedyncze objawy wskazujące na możliwość występowania
zespołu odpychania.
Dotychczasowe badania w zakresie częstotliwości
występowania zespołu odpychania podają następujące
dane:
− u pacjentów po udarze: od 9,4% [6] do 27,77% [7],
− u pacjentów po uszkodzeniu czaszkowo-mózgowym
< 1% [8].
Najnowsze badania Abe i wsp. z 2012 roku potwierdzają,
że częstotliwość występowania zespołu
odpychania u pacjentów z uszkodzeniami w obrębie
prawej półkuli mózgu (17,4%) jest znacząco wyższa
od analogicznego parametru dla pacjentów z uszkodzeniami
w obrębie lewej półkuli mózgu (9,5%) [6].
Poprzednie wyniki podobnych badań wskazywały na
przewagę przypadków z uszkodzeniem w obrębie lewej
półkuli mózgu stosunkiem 53% do 47% [9].
Prawidłowo i niezwłocznie zdiagnozowany zespół
odpychania wymaga odpowiednio ukierunkowanej terapii
oraz pozwala uniknąć błędnej interpretacji zachowania
pacjenta („pacjent złośliwy”, „pacjent nie współpracuje”).
Rozpoznanie i wdrożenie terapii umożliwia
uniknięcie niepotrzebnego opóźnienia w terapii sięgającego
od 3 tygodni do nawet 2-3 miesięcy. Samoleczenie
w tym przypadku, trwające nawet do kilku miesięcy,
kompensuje objawy zespołu odpychania tylko
w pewnym stopniu, możliwe jest również późniejsze
uaktywnienie zespołu odpychania w przypadku przerwania
terapii lub niestosowania się do zaleceń.
Przebieg terapii w zespole odpychania został dość
dobrze opisany w literaturze, również krajowej [10-12].
Terapia opiera się na kilku podstawowych zasadach:
− szybkiej i prawidłowej diagnostyce,
− niezwłocznym wdrożeniu odpowiedniej terapii,
prowadzonej zwykle przez zespół wielodyscyplinarny,
w tym fizjoterapeutę posiadającego
doświadczenie w terapii pacjentów neurologicznych,
− założeniu braku nieprawidłowości w pracy błędnika
oraz narządu wzroku u pacjenta ze zdiagnozowanym
zespołem odpychania,
− założeniu, że pacjenci z zespołem odpychania
nie potrafią spontanicznie odnieść się do pionowych
elementów otoczenia,
− wykorzystaniu plastyczności ośrodkowego układu
nerwowego,
− zapewnieniu podczas terapii dużej ilości bodźców
zewnętrznych (elementów pionowych, w tym
przyciągających uwagę, np. dzięki świeceniu)
126

Mikołajewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 125-129
uzupełniających informację pacjenta w zakresie
rzeczywistego kierunku pionowego oraz orientacji
w stosunku do nich ciała pacjenta,
− zapewnieniu podczas terapii motywacji i sprzężenia
zwrotnego w postaci werbalnej komunikacji
z terapeutą,
− stopniowo i w miarę możliwości prowadzeniu
terapii we wszystkich pozycjach: w leżeniu,
w siadzie, w pozycji stojącej oraz jako element
reedukacji chodu,
− stosowanie zasady symetrii w każdej pozycji
jako elementu czynności życia codziennego –
wykonanie może i powinno być nadzorowane
przez rodzinę/opiekunów pacjenta,
− czas terapii może być zróżnicowany w zależności
od pacjenta.
O ile klasyczny (boczny, ang. contralateral) zespół
odpychania jest spotykany dość często i znalazł
już swoje miejsce w naukowej literaturze medycznej,
to zespół odpychania tylnego (ang. posterior pusher
syndrome) został opisany po raz pierwszy dopiero w
2011 roku [13-15], budząc od razu dużą dyskusję.
Pacjent z tym zespołem zachowuje się jak pacjent
z klasycznym zespołem odpychania, lecz ma zmieniony
kierunek odpychania: odpycha się od przodu do tyłu
(aż do upadku na plecy). Na chwilę obecną nie wiadomo,
czy obie formy zespołu odpychania mają wspólny
mechanizm (związany np. z zaburzeniem pracy ośrodków
utrzymania pionowej postawy ciała), czy też są
dwoma zupełnie różnymi zespołami neurologicznymi.
Celem pracy jest przybliżenie diagnostyki i terapii
pacjentów z zespołem odpychania tylnego.
Prezentacja przypadku
Materiał badawczy: kobieta – wiek 67 lat, stan
po udarze niedokrwiennym mózgu, z porażeniem
lewostronnym. W 8. tygodniu po udarze pacjentka
trafiła na oddział w celu wdrożenia rehabilitacji.
W 9. tygodniu terapii w momencie wdrożenia reedukacji
pozycji siedzącej zdiagnozowano zespół odpychania
tylnego objawiający się aktywnym odpychaniem tułowia
oraz kończyną górną i dolną w kierunku tylnym
w płaszczyźnie strzałkowej. Terapia była utrudniona ze
względu na dużą otyłość, BMI>40 (otyłość III stopnia)
oraz dializy obniżające sprawność i pogarszające samopoczucie
pacjentki.
Narzędzia badawcze: do diagnostyki tylnego
zespołu odpychania użyto skali zespołu odpychania
w płaszczyźnie czołowej z uwzględnianiem zmiany kierunku
odpychania (tabela).
Tabela. Formularz badania SCP w zespole odpychania tylnego [15]
Skala Objawów Klinicznych
w Zespole Odpychania Tylnego:
A. Spontanicznie przyjmowana pozycja ciała
Pacjent: .................................................
pozycja siedząca
pozycja stojąca
przed terapią po terapii przed terapią po terapii
1 punkt = ekstremalnie w tył aż do upadku
0,75 punktu = ekstremalne wychylenie, ale bez upadku
0,25 punktu = niewielkie tylne wychylenie bez obawy upadku
0 punktów = siedzi symetrycznie
B. Jak pacjent wykorzystuje kończynę nieporażoną
1 punkt = siedzi i od razu pcha kończyną
0,5 punktu = zaczyna pchać, gdy zaczyna aktywność
0 punktów = nic nie robi kończyną
C. Bierna korekcja
1 punkt = gdy chcemy korygować biernie zaczyna pchać
0 punktów = daje się biernie skorygować
RAZEM (A+B+C)
Jeśli wynik (A+B+C) wynosi co najmniej 2 punkty, stwierdza się obecność zespołu odpychania tylnego
127

Mikołajewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 125-129
Terapia: Dla terapii zespołu odpychania wdrożono
postępowanie adekwatne do opisywanego już w innych
opracowaniach postępowania zespołu odpychania
bocznego. Dla zespołu odpychania tylnego wdrożono
postępowanie analogiczne do postępowania w przypadku
zespołu odpychania bocznego z uwzględnieniem
zmiany płaszczyzny z czołowej na strzałkową. Terapia
zawierała nakładanie ciężaru na kończynę dolną i górną
w płaszczyźnie strzałkowej, czyli początkowo bierne,
a w kolejnych etapach terapii czynne zgięcie tułowia
w przód.
Wyniki: Po 25 sesjach terapeutycznych otrzymano
wygaszenie tylnego zespołu odpychania z wynikiem
z 2,5 na 0,75 w skali zespołu odpychania.
Dyskusja
Przypadki zespołu odpychania tylnego nie są zbyt
częste, jednak wpisują się w różnorodność zespołów
diagnozowanych u pacjentów neurologicznych. Pomimo
coraz większej liczby badań i publikacji zespół
odpychania pozostaje zaburzeniem mało znanym, co
może przekładać się na niedostrzeganie lub lekceważenie
jego objawów u pacjentów z deficytami neurologicznymi.
Liczba pacjentów z niezdiagnozowanym lub
błędnie zdiagnozowanym zespołem odpychania (bocznego
lub tylnego) pozostaje nieznana. Z tego powodu
ważna jest znajomość diagnostyki zespołu odpychania
wśród całego personelu medycznego, w tym osób spędzających
z pacjentem najwięcej czasu. Ze względu na
znaczący wpływ zespołu odpychania na efektywność
i czas trwania powrotu pacjenta do zdrowia – wszelkie
wątpliwości muszą być rozwiewane jak najszybciej.
Prostota oraz krótki czas trwania badania SCP pozwala
zmniejszyć ryzyko związane z możliwością wystąpienia
dodatkowych komplikacji, stąd też wydaje się, że badanie
to powinno być szerzej wdrożone jako element
standardowej diagnostyki neurologicznej, szczególnie
u pacjentów po udarach. Ważne spostrzeżenie dotyczy
faktu, że możliwe jest jednoczesne wystąpienie zespołu
odpychania tylnego oraz zespołu odpychania bocznego
[16]. Dodatkowy czynnik utrudniający diagnozę może
stanowić współwystępowanie zespołu odpychania oraz
zespołu pomijania jednostronnego (ang. unilateral neglect)
[17].
Wnioski
W praktyce klinicznej obserwuje się zespół odpychania
w płaszczyźnie strzałkowej. Jest on rzadziej
spotykany, jednak obserwowany znacznie utrudnia terapię
pierwotnej jednostki chorobowej, tj. niedowładu
połowiczego. Efektywne sposoby terapii zespołu odpychania
tylnego są analogiczne do terapii w zespole
odpychania bocznego uwzględniające zmianę płaszczyzny
oddziaływań. Duże znaczenie ma prowadzenie
dalszych badań nad opisywanym zespołem, zarówno
w zakresie jego podstaw neurofizjologicznych, częstotliwości
występowania, diagnostyki jak i terapii.
Piśmiennictwo
[1] Davies P.M. Steps to follow: A guide to the treatment of
adult hemiplegia. Spinger, New York 1985.
[2] Baier B., Janzen J., Müller-Forell W., Fechir M.,
Müller N., Dieterich M. Pusher syndrome: its cortical
correlate. Journal of Neurology. 2012;259(2):277-283.
[3] Ticini L.F., Klose U., Nägele T., Karnath H.O. Perfusion
imaging in Pusher syndrome to investigate the
neural substrates involved in controlling upright body
position. PLoS One. 2009;4(5):e5737.
[4] Clark E., Hill K.D., Punt T.D. Responsiveness of 2
scales to evaluate lateropulsion or pusher syndrome
recovery after stroke. Archives of Physical Medicine and
Rehabilitation. 2012;93(1):149-155.
[5] Babyar S.R., Peterson M.G., Bohannon R., Pérennou
D., Reding M. Clinical examination tools for lateropulsion
or pusher syndrome following stroke: a systematic
review of the literature. Clinical Rehabilitation.
2009;23(7):639-650.
[6] Abe H., Kondo T., Oouchida Y., Suzukamo Y., Fujiwara
S., Izumi S. Prevalence and length of recovery
of pusher syndrome based on cerebral hemispheric
lesion side in patients with acute stroke. Stroke.
2012;43(6):1654-1656.
[7] Mikołajewska E. Incidence of pusher syndrome
among post-stroke patients. Journal of Health Sciences.
2011;1(4):15-20.
[8] Santos-Pontelli T.E., Pontes-Neto O.M., Colafêmina
J.F., Araújo D.B., Santos A.L., Leite J.P. Pushing behavior
and hemiparesis: which is critical for functional
recovery in pusher patients ? Case report. Arquivos de
Neuro-Psiquiatria. 2007;65(2B):536-539.
[9] Karnath H.O. Pusher syndrome – a frequent but little-known
disturbance of body orientation perception.
Journal of Neurology. 2007;254(4):415-424.
[10] Mikołajewska E. Rehabilitacja pacjentów z zespołem
odpychania. Postępy Psychiatrii i Neurologii.
2011;20(4):291-296.
[11] Mikołajewska E. Metoda NDT-Bobath w neurorehabilitacji
osób dorosłych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2011.
[12] Mikołajewska E. Przykład terapii metodą NDT-Bobath
pacjentów z hemiplegią z rozpoznaniem zespołu
odpychania. Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja.
2010;11:21-23.
[13] Cardoen S., Santens P. Posterior pusher syndrome:
A report of two cases. Clinical Neurology and Neurosurgery.
2010;112(4):347-349.
128

Mikołajewska / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 125-129
[14] Santos-Pontelli T.E., Pontes-Neto L.M., Leite J.P.
‘Posterior pusher syndrome’ or ‘psychomotor disadaptation
syndrome’? Clinical Neurology and Neurosurgery.
2011;113(6):521.
[15] Mikołajewska E. Posterior pusher syndrome –
case report. Central European Journal of Medicine.
2012;7(3):354-357.
[16] Mikołajewska E. Posterior-lateral pusher syndrome
– preliminary findings. Journal of Health Sciences.
2011;1(4):179-183.
[17] Honoré J., Saj A., Bernati T., Rousseaux M. The pusher
syndrome reverses the orienting bias caused by spatial
neglect. Neuropsychologia. 2009;47(3):634-638.
Konflikt interesów: nie występuje
Źródła finansowania: nie występuje
Wkład autorski: Emilia Mikołajewska A,B,C,E,F
(A — Koncepcja i projekt badania, B — Gromadzenie danych,
C — Analiza i interpretacja danych, E — Napisanie
artykułu, F — Przeszukiwanie piśmiennictwa)
Praca wpłynęła do Redakcji: 06.06.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 27.10.2012 r.
Adres do korespondencji:
Emilia Mikołajewska
Klinika Rehabilitacji 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką
SP ZOZ w Bydgoszczy
ul. Powstańców Warszawy 5, 85-681 Bydgoszcz
e-mail: e.mikolajewska@wp.pl
strona internetowa: http://e.mikolajewska.prv.pl
129

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 130-134
Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN 2299-0321 ISSN 2084-8021 www.pnn.wshe.pl Artykuł Poglądowy/Review
Zastosowanie telepielęgniarstwa w praktyce pielęgniarki neurologicznej
The Use Telenursing in the Practice of Neurological Nurse
Anna Antczak
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Amimed, Włocławek
Streszczenie
Wraz z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych poprawia się sytuacja ochrony zdrowia. Umożliwia
on rozpowszechnianie i dostępność usług medycznych w Polsce. Pozwala na wprowadzenie do praktyki pielęgniarskiej
nowych usług zdrowotnych, profilaktycznych, diagnostycznych, opiekuńczo-pielęgnacyjnych oraz rehabilitacyjnych.
Barierą hamującą rozwój telepielęgniarstwa jest brak funduszy. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę
na znaczące korzyści wynikające z wdrożenia teletransmisji do praktyki pielęgniarskiej. Neuropielęgniarstwo jako
jedna ze specjalistycznych dziedzin mogłaby wdrożyć się w rozwój systemów telemedycznych. Wykorzystanie profesjonalnej
wiedzy oraz szerokich kompetencji kadry specjalistów, udzielanie pomocy pacjentom w chorobach neurologicznych.
W pracy przedstawione zostały możliwości wykorzystania telenursingu na przykładzie stwardnienia
rozsianego. Artykuł ukazuje wiele aspektów i możliwości pomocy pacjentom neurologicznym w warunkach domowych,
biorąc pod uwagę ich trudności w życiu codziennym. Głównym celem pracy jest ukazanie roli pielęgniarki
jako bezpośredniego doradcy pacjenta i jego rodziny. Przedstawione zostały istotne zmiany, które mogłyby nastąpić
w zawodzie pielęgniarki. Podnoszące jakość usługi telemedyczne wpłynęłyby znacznie na praktykę pielęgniarską
i rozszerzyłyby kompetencje pielęgniarek. Przedstawiona zostaje potrzeba przeanalizowania współczesnego pielęgniarstwa
na tle zachodzących zmian. (PNN 2013;2(3):130-134)
Słowa kluczowe: neurologia, pielęgniarstwo, telepielęgniarstwo, teletransmisje
Abstract
With the rise of information-communication technologies improvement has been observed in health situation.
This allows the dissemination and availability of medical services in Poland. This also enables the introduction
to nursing practice new health services, prevention, diagnosis, care and rehabilitation. The barrier hindering
the development of telenursing is the lack of funds. However, close attention should be paid to the significant
benefits of implementing teletransmissions to nursing practice. Neurological nursing as one of the specialized
areas could be introduced in the development of telemedicine systems. The use of professional knowledge and
broad competence of specialists providing assistance to patients in neurological diseases can be applied. The
paper presents the possibility of using telenursing based on the example of multiple sclerosis. The article presents
numerous aspects and opportunities of help to neurological patients in the home, taking into account the
difficulties of everyday life. The main goal of this work is to show the role of the nurse as a direct advisor of
the patient and his/her family. Significant changes have been shown which could take place in the profession
of a nurse. Improving the quality of telemedicine services would impact significantly on nursing practice and
broaden the competence of nurses. Presented is the need to study modern nursing on the background of changes
taking place. (PNN 2013;2(3):130-134)
Key words: neurology, nursing, telenursing, teletransmissions
130

Antczak / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 130-134
Wprowadzenie
Postęp technologii ma swoje odzwierciedlenie
wobec rozwoju społeczeństwa. Ma on nierozerwalny
związek z zastosowaniem technik informatycznych we
wszystkich możliwych aktywnościach życia. Rozwój
komputeryzacji umożliwił rozpowszechnianie i dostępność
usług medycznych. Daje to możliwość podnoszenia
standardów i wprowadzanie zastosowania
systemów komputerowych do medycyny w Polsce [1].
Współczesne rozpowszechnianie telekomunikacji
i informatyzacji pozwala także rozwijać ochronę
zdrowia oraz poprawiać jakość usług medycznych.
Otwiera się jednocześnie na całą opiekę nad pacjentem,
a także poprawia jakość usług medycznych. Ma
na celu wdrożenie zupełnie nowych usług zdrowotnych,
profilaktycznych, diagnostycznych, opiekuńczo-pielęgnacyjnych
oraz rehabilitacyjnych. Daje to
wiele korzyści w kwestii ekonomicznej oraz klinicznej
w przyszłości [2]. Niestety rzeczywistą barierą jest brak
funduszy, które miałyby być inwestycją w nowoczesne
technologie.
Jest to potwierdzone wieloma przykładami medycznymi
ze świata. Obecnie mogą sobie na to pozwolić
jedynie zamożne kraje. Prekursorami telemedycyny,
która swoje początki miała 40 lat temu, są Stany
Zjednoczone. Obecnie stosuje się tam wiele programów
telemedycznych, także powstają wciąż nowe projekty.
Innymi krajami, które mogą przedstawić znaczące
osiągnięcia w dziedzinie telemedycyny są Wielka
Brytania, Australia, Włochy oraz kraje skandynawskie.
Pierwszym krajem europejskim, który rozpoczął
wprowadzanie telemedycyny do praktyki była Francja,
a kolejnym Niemcy. W Polsce jest ona na razie stopniowo
rozwijającą się inicjatywą, ale obserwując korzyści
z niej wynikające możemy spodziewać się ciągłego
rozwoju [3].
Głównym celem pracy jest ukazanie roli pielęgniarki
jako bezpośredniego doradcy pacjenta i jego
rodziny.
Przegląd piśmiennictwa
Obecnie kluczową dziedziną medycyny korzystającą
z technik informatycznych i telekomunikacyjnych
jest kardiologia. Jednak stopniowo tworzone są
projekty związane z radiologią, rehabilitacją, medycyną
rodzinną i inne [4].
W Polsce największy rozwój odnotowuje się wobec
nadzoru telekardiologicznego, między innymi:
Centrum Telekonsultacji TeleInterMed, Kardiofon,
Kardiotel i Kardiosystem. Działa on na zasadzie samodzielnego
wykonania przez pacjenta badania elektrokardiograficznego
lub innych pomiarów (ciśnienia tętniczego,
saturacji itp.). Poprzez przenośne urządzenia
informacje te bezpośrednio przekazywane są do ośrodka
diagnostycznego, w którym ocenia się stan pacjenta
[5]. Innym przykładem wykorzystania telemedycyny
jest zestaw alarmowy Patron, który składa się z modemu
centralnego i przycisku alarmującego, jego uruchomienie
aktywuje i przekazuje sygnał do Centrum
TeleOpieki i dalej podejmowane są odpowiednie działania.
Dodatkowo wykorzystuje się funkcje dziennej
kontroli, której zadaniem jest przekazywanie aktualnych
danych na temat stanu zdrowia i samopoczucia.
Możliwość e-nauczania w medycynie daje polski
odpowiednik wprowadzonych wcześniej programów
na świecie – jest to Medyczna Platforma Edukacji,
stanowiąca zbiór wykładów, kursów i szkoleń. W celu
uzupełnienia dotychczasowej wiedzy odbiorcami stali
się lekarze, stomatolodzy, pielęgniarki i położne [6,7].
Kolejnym przykładem wykorzystania telemedycyny do
edukacji jest Serwis MedTech. Spełnia on funkcję programu
edukacyjno-informacyjnego, składający się z 15
multimedialnych pakietów. Tematyka tego projektu
opiera się głównie na zastosowaniu elektroniki, telekomunikacji
i informatyki w otrzymywaniu, gromadzeniu
i przechowywaniu danych medycznych. Daje
to możliwość zapoznania się z podstawami edukacji
technicznej w wielu dziedzinach medycyny. Typowo
tematycznym projektem jest Serwis „Ryzyko” o charakterze
diagnostyczno-edukacyjnym. Jego zadaniem
jest określenie czynników ryzyka wystąpienia chorób
sercowo-naczyniowych. Po uzupełnieniu formularza
program generuje dane i wyświetla ocenę obecnego
ryzyka, a także zalecenia umożliwiające uniknięcie powikłań
[8].
Głównym problemem w kwestii ekonomicznej
jest małe skomputeryzowanie ochrony zdrowia.
Ograniczone środki także znacznie wpłynęłyby na
przeszkolenie personelu i wprowadzenie programu
w placówkach medycznych. Jednak w realnym spojrzeniu
na poprawę jakości świadczonych usług należy
zwrócić uwagę na oczywiste korzyści [5].
Inwestycja w informatyzację jest odpowiedzią na
braki kadrowe i oszczędności, które pozwoliłyby uniknąć
zaburzeń w ochronie zdrowia. Efektywne i dokładne
wprowadzanie danych pacjentów pozwala na szybkie
weryfikowanie ewentualnego pogorszenia stanu
zdrowia. Dzięki temu można zapobiegać zagrożeniom
zdrowia, a nawet życia. Kolejnym krokiem jest informatyczny
rejestr usług medycznych, który umożliwia
wgląd w aktualne wyniki badań. W przypadku pacjentów
wymagających stałej kontroli parametrów życiowych
prowadzenie elektronicznego systemu monitorowania.
Dane przesyłane byłyby w postaci obrazów,
danych liczbowych i w formie tekstowej oraz połączeń
audiowizualnych. Teletransmisje także efektywnie po-
131

Antczak / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 130-134
zwoliłyby zniwelować duże odległości od placówek
specjalistycznych. Byłaby to szansa dla pacjentów wymagających
szybkiej i pełnej pomocy wyspecjalizowanego
personelu medycznego [9,10].
Telepielęgiarstwo umożliwiłoby możliwość skrócenia
pobytu pacjentów w szpitalach. W trakcie leczenia
chorych w placówkach medycznych pozostawaliby
jedynie w wymaganym czasie pobytu. Leczenie
szpitalne dostosowane byłoby również do edukacji
i radzenia sobie z chorobą. W tym czasie odbywałyby
się pogadanki z psychologiem, dietetykiem także
praktyczne ćwiczenia posługiwania się sprzętem medycznym
oraz nauka czynności pielęgnacyjnych. Poza
tym telepielęgniarstwo miałoby swoje zastosowanie
w rehabilitacji poprzez pokazanie pacjentom wykonania
ćwiczeń w warunkach domowych. Następnie
dzięki możliwości teletransmisji działania i trudności
byłyby kontrolowane i eliminowanie przez specjalistów.
Realizacja projektu zminimalizowałaby koszty
przeznaczane na dokumentowanie i przechowywanie
dokumentacji pacjentów w formie papierowej oraz
angażowanie w tym celu dodatkowego personelu [11].
Telepielęgniarstwo w praktyce pielęgniarki
neurologicznej
Rola pielęgniarki neurologicznej z zastosowaniem
telepielęgniarstwa opierałaby się na kontakcie z pacjentem
wymagającym specjalistycznej pomocy neurologicznej.
Miałaby na celu rozwiązywanie problemów
pielęgnacyjnych, zapobiegawczych, diagnostycznych
i rehabilitacyjnych. Aktualizacja danych otrzymywanych
od pacjenta pozwoliłaby na efektywne prowadzenie
opieki w warunkach domowych. Odpowiednie
przygotowanie umożliwiłoby dostrzeganie i eliminowanie
dolegliwości.
Przekazywanie porady za pośrednictwem komputera
ułatwiłoby w znaczący sposób zaoszczędzenie
leczenia w szpitalu oraz pozwoliłoby na wdrożenie postępowania
w ramach swoich uprawnień. Byłaby możliwość
zastosowania i doradzania w zakresie prewencji
pierwotnej i wtórnej oraz przygotowanie pacjenta z deficytem
neurologicznym i/lub jego i samopielęgnacji.
Do zadań należałoby prowadzenie edukacji zdrowotnej,
która zapobiegałaby występowaniu nowych lub
dodatkowych dolegliwości. Istotną rolę odgrywałoby
stosowanie procedur, które zapewniałyby jakość opieki
pielęgniarskiej [6,12,13].
Pielęgniarka neurologiczna będzie mogła poprzez
teletransmisję lub audiokonsultację konsultować
bieżące problemy pacjentów pozostających w domu.
W dużym zakresie takie rozwiązanie zaoszczędziłoby
czasu i kosztów pacjentowi, ale także w znaczny sposób
ograniczyłoby oczekiwanie w poczekalniach lekarskich
lub pogotowiu. Chorzy wymagający stałego monitoringu
pozostawaliby w domu bez konieczności hospitalizacji
[14].
Kolejnym pozytywnym aspektem wprowadzenia
telepielęgniarstwa do praktyki pielęgniarskiej jest
bezpieczeństwo danych medycznych. Wyłączność na
przeglądanie i korzystanie z danych pacjentów miałby
personel medyczny wprowadzony w funkcjonowanie
systemu teleinformatycznego danej jednostki opieki
zdrowotnej oraz eksperci współpracujący w leczeniu
danego chorego. Telepielęgniarstwo daje również możliwości
i pomoc pacjentom z zaburzeniami równowagi
poprzez dzienną kontrolę pacjenta oraz wyposażenie
chorych narażonych na urazy w czujnik upadku. Daje
to znaczące korzyści w opiece nad pacjentem neurologicznym,
który wymaga stałej obserwacji. Dla osób
z tego typu chorobami można byłoby również wykorzystać
zestaw alarmowy, który zsynchronizowany byłby
bezpośrednio z najbliższym Oddziałem Ratunkowym.
Chorzy z zaburzeniami pamięci mogliby być wyposażeni
w zegary lekarstw, które znacznie ułatwiłyby kontrolę
przyjmowania leków o stałych porach. Nadzór
nad pacjentami z chorobą Alzheimera mogłoby sprawować
urządzenie z funkcją zdalnego monitorowania
miejsca pobytu. Dawałoby to gwarancję bezpieczeństwa
samego pacjenta, ale również komfort psychiczny
jego rodziny [15-17].
Należy zwrócić także szczególną uwagę na komfort
psychiczny pacjentów, którzy mieliby dostęp do specjalistycznej
opieki i porady pielęgniarki neurologicznej.
W wykonywaniu świadczeń pielęgniarskich za pomocą
audiowizualizacji pielęgniarka specjalista uwzględniałaby
specjalistyczną wiedzę z dziedziny pielęgniarstwa
neurologicznego oraz przekazywałaby porady w sposób
jasny i dostosowany indywidualnie do pacjenta. W znaczący
sposób mogłaby zaistnieć intensywna współpraca
między wszystkimi specjalnościami medycznymi
zajmującymi się chorobami układu nerwowego, tzn.
neurologia, neurochirurgia, neurotraumatologia, neurorehabilitacja,
neuropatologia, neuroradiologia i neurofizjologia
kliniczna. Pacjenci wymagający pomocy
neurologicznej mogliby skorzystać docelowo z fachowej
pomocy specjalistycznej w ramach telekonsultacji,
telekonferencji [18].
Choroby neurologiczne wymagają precyzyjnej
diagnostyki oraz zindywidualizowanego leczenia.
Wszystkie schorzenia związane z nieprawidłowym
organicznym funkcjonowaniem ośrodkowego układu
nerwowego i obwodowego układu nerwowego budzą
najwięcej lęku i emocji u pacjentów i ich rodzin obserwujących
niepokojące sygnały. Prawidłowe zdiagnozowanie
powinno opierać się na precyzyjnie przedstawionych
objawach oraz wszystkich cechach ich występowania.
Dodatkowo należy wspomnieć o postępie
choroby, w przypadku której najistotniejsze jest ciągłe
132

Antczak / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 130-134
obserwowanie rozwoju zachodzących zmian w organizmie
pacjenta.
Jedną z takich chorób jest stwardnienie rozsiane
(SM), demielinizacyjna choroba centralnego układu
nerwowego. Stwardnienie rozsiane może wywołać
wiele objawów i zespołów objawów; głównie są to zaburzenia
czuciowe, ruchowe, móżdżkowe (zaburzenia
równowagi), zaburzenia autonomiczne, zaburzenia widzenia,
zespoły bólowe, także objawy psychiatryczne:
zaburzenia nastroju oraz poznawcze. Częstym objawem
jest również przewlekłe zmęczenie. SM jest jedną
z najczęstszych przyczyn niepełnosprawności osób
młodych, jest to choroba mająca przebieg postępujący
i występująca w kilku formach. Obecnie, mimo trwających
badań, możliwe jest jedynie leczenie objawowe.
Dzięki telepielęgniarstwu możliwy byłby kontakt
z osobą chorą na SM, który często utrudniony jest przez
ograniczone możliwości pacjentów. Ta długa lista rozpoczyna
się od trudności związanych z postępami choroby,
a co za tym idzie niepełnosprawnością i przeszkodami
z tym związanymi. Główne problemy z jakimi
borykają się w życiu codziennym to bariery architektoniczne,
duże odległości do specjalistycznych ośrodków
niosących pomoc chorym na SM oraz koszty związane
z leczeniem. Rozwiązaniem tych problemów mogłoby
być właśnie telepielęgniarstwo. Umożliwiłoby to kontakt
pacjentów ze specjalistami oraz zindywidualizowaną
pomoc w życiu codziennym. Wdrożenie programu
telenursingu umożliwiłoby obserwowanie zmian
zachodzących u pacjenta oraz udzielenie mu pomocy
dotyczącej występujących objawów i utrudniających
prawidłowe funkcjonowanie. SM występuje głównie
u ludzi młodych, dla których pogodzenie się z chorobą
stanowi jeden z pierwszych problemów. Poradzenie sobie
z taką diagnozą zwykle jest barierą do docelowego
leczenia i często kończy się depresją. Telepielęgniarstwo
mogłoby stać się odpowiedzią dla osób potrzebujących
wsparcia od wykwalifikowanej kadry specjalistów,
którzy zaoferowaliby również pomoc psychologiczną,
a w późniejszym czasie leczenie objawowe i rehabilitacyjne.
Każda z wymienionych form pomocy mogłaby
opierać się na telekonferencjach i telewizualizacjach za
pośrednictwem telefonu, komputera lub innych nośników
teleinformacyjnych.
Pielęgniarka neurologiczna, która przekazywałaby
porady za pośrednictwem komputera musi posiadać
szereg ważnych predyspozycji, które umożliwią jej wykonywanie
zadań, m.in. umiejętność podejmowania
szybkich i trafnych decyzji, efektywne komunikowanie,
gotowość do wprowadzania zmian, umiejętność
współdziałania w zespole. Wymagane cechy to spostrzegawczość,
zdolności organizacyjne, wnikliwość
obserwacji, wyobraźnia i twórcze myślenie, a także
zdolności analityczne [19,20].
Rozwój działań mających na celu pomoc pacjentowi
z zaburzeniami neurologicznymi lub chorobą
neurologiczną ma swoje potwierdzenie przy wprowadzeniu
telemedycyny do pielęgniarstwa neurologicznego
oraz podnosi znaczenie zawodu. Daje to możliwość
zastosowania telepielęgniarstwa w odniesieniu do
współpracy z innymi dyscyplinami (lekarzy, terapeutów
i innych członków zespołu opieki zdrowotnej). Dzięki
wykorzystaniu technologii telekomunikacyjnych daje
pespektywy dzielenia się pielęgniarską wiedzą i doświadczeniem,
udzielaniem pomocy potrzebującym
opieki zgodnie z zakresem praktyki pielęgniarki neurologicznej.
Ułatwia współpracę z Międzynarodową
Radą Pielęgniarek i innymi międzynarodowymi organizacjami
zawodowymi pielęgniarek, dając szansę
na wykorzystanie telepielęgniarstwa w opiece zdrowotnej
[21-23].
Podsumowanie
Wprowadzanie nowoczesnych technik w praktykę
pielęgniarki neurologicznej daje ogromne możliwości
dla rozwoju zawodu. Pielęgniarka stałaby się doradcą
i specjalistą zgodnie ze swoimi uprawnieniami.
Jedynie nurtującym aspektem we wprowadzeniu informatyzacji
jest osłabienie relacji pacjent–pielęgniarka.
Kontakt bezpośredni w tej sytuacji zostaje zaburzony
i zachwiana dotychczasowa równowaga. Mimo to należy
pamiętać, że telepielęgniarstwo jedynie ułatwiłoby
i usprawniło praktykę pielęgniarek neurologicznych,
a nie zastąpiło istotnej roli pielęgniarki.
Należy sobie uświadomić, że środowisko pielęgniarskie
także powinno podążać za nowymi technologiami.
Świadomość musi być dostosowana do faktu,
że ludzie połączeni są ze sobą za pomocą sieci na całym
świecie.
Telepielęgniarstwo jako młoda dziedzina wprowadzana
do pielęgniarstwa pozwala na rozwój zawodu,
ale poza tym przynosi wiele wymiernych korzyści. Ma
to swoje odzwierciedlenie zarówno dla pacjenta i jego
rodziny, ale także dla personelu medycznego.
Piśmiennictwo
[1] Sikorski L. Perspektywy w e-zdrowiu – oczekiwania
i rzeczywistość. Przewodnik Lekarza. 2007;2:247-251.
[2] Demidowicz M. Telemedycyna – dziedzina przyszłości.
Kliknięcie korzyści. Menadżer Zdrowia.
2009;9(1):30-33.
[3] Chatys P. Telemedycyna – przyszłość nieunikniona.
Lekarz. 2006;9:8-9.
[4] Szarpak Ł. Telemedycyna – zastosowanie nowych
technologii w ochronie zdrowia. Ogólnopolski Przegląd
Medyczny. 2010;6:56-57.
133

Antczak / PNN 2013, Tom 2, Numer 3, Strony 130-134
[5] Bujnowska-Fedak M., Puchała E., Steciwko A. Aspekty
finansowe i ekonomiczne telemedycznej opieki nad
chorymi przewlekle. Family Medicine & Primary Care
Review. 2011;13(3):563-568.
[6] Bierzuński Ł. Telemedycyna i jej wpływ na rozwój opieki
zdrowotnej. Pielęgniarstwo Polskie. 2009;2(32):151-
-159.
[7] Zajdel R., Zajdel J. Analiza podstaw legalności telekonsultacji
i telediagnostyki w codziennej praktyce
klinicznej. Czy wolno konsultować pacjentów przez
telefon? Medycyna Pracy. 2010;61(4):449-455.
[8] Siebert J., Rumiński J. Telemedycyna. Forum Medycyny
Rodzinnej. 2007;1(1):1-10.
[9] Bieganowska K. Telemedycyna – nieunikniona przyszłość.
Standardy Medyczne. 2011;8(2):332-334.
[10] Frankowska A., Frankowski J. Rozwiązania oparte na
technologiach informatycznych a wzrost jakości życia
pacjentów. Pielęgniarstwo Polskie. 2008;3(29):237-
-242.
[11] Zubrzycki J., Małecka-Massalska T. Telemedycyna –
medycyna i technika w walce o nasze zdrowie. Zdrowie
Publiczne. 2010;120(4):421-425.
[12] Frączkowski K. Model informatyzacji placówek ochrony
zdrowia oraz nowe wyzwania dotyczące e-Zdrowia.
Acta Bio–Optica et Informatica Medica. 2006;2:120-
-124.
[13] Frączkowski K. Wpływ Informacyjno-Komunikacyjnych
Technologii na zmianę modelu świadczeń
zdrowotnych. Acta Bio-Optica et Informatica Medica.
2006;4:288-290.
[14] Wiśniewski A., Dudkiewicz J., Dójczyński J.,
Bukowski J., Wojsa J., Jankowski A. Telemedycyna na
współczesnym polu walki. Kwartalnik Ortopedyczny.
2005;4:298-300.
[15] Cacko A., Szymański M., Rudowski R. Zastosowanie
telemedycyny w grupie pacjentów w wieku podeszłym.
Kardioprofil. 2009;7(1):26-32.
[16] Puchała E., Bujnowska-Fedak M. Telemedycyna –
teoria i praktyka. Przewodnik Lekarza. 2008;1:251-
-256.
[17] Tadeusiewicz R. Medycyna na odległość. Zdalne
monitorowanie stanu pacjentów, zdalna diagnostyka,
zdalne nadzorowanie terapii oraz zdalne sterowanie
procesem rehabilitacji. Ogólnopolski Przegląd
Medyczny. 2007;9(10):54-58.
[18] Ozga D., Binkowska-Bury M. Telenursing – nowy trend
w społeczeństwie informatycznym XXI wieku. Przegląd
Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego. 2008;3:253-257.
[19] Hołyńska I., Rybarczyk A., Dawidowicz M.,
Tyrakowski T. Czy telemedycyna może poprawić jakość
polskiej opieki zdrowotnej? Polski Merkuriusz
Lekarski. 2005;18(107):595-598.
[20] Gabryel A., Wierzba W. Technologie teleinformatyczne
w monitorowaniu terapii – teoria i praktyka.
Medycyna Ogólna. 2008;14:365-367.
[21] Binkowska-Bury M., Nagórska M., Januszewicz P.
Współczesna wizja pielęgniarstwa w systemie e-Zdrowia.
Problemy Pielęgniarstwa. 2010;18(3):342-347.
[22] Bujnowska-Fedak M., Siejka D., Sapilak B.J. Systemy
telemedyczne w opiece nad przewlekle chorymi. Family
Medicine & Primary Care Review. 2010;12(2):328-334.
[23] Frączkowski K. Teleopieka jako technologia usług
medycznych zapewniająca dostęp do usług medycznych
i poprawiająca jakość opieki. Acta Bio-Optica et
Informatica Medica. 2008;1:86-87.
Adres do korespondencji:
Anna Antczak
ul. Płowiecka 1, 88-220 Osięciny
e-mail: antczak231@wp.pl
Konflikt interesów: nie występuje
Źródła finansowania: nie występuje
Wkład autorski: Anna Antczak A,B,E,F
(A — Koncepcja i projekt badania, B — Gromadzenie i/lub zestawianie
danych, E — Napisanie artykułu, F — Poszukiwanie
piśmiennictwa)
Praca wpłynęła do Redakcji: 24.11.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 21.01.2013 r.
134

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3, Strona 135
INFORMACJE / WYDARZENIA
Kalendarium Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych we Włocławku
KALENDARIUM OD 27 MAJA DO 31 LIPCA 2013 ROKU
28.05.2013 r. w Hotelu Bulwar w Toruniu odbyła się uroczystość
rozdania statuetek i dyplomów dla biorących udział
w plebiscycie gazety ‚„Nowości’’ o „Złoty Stetoskop’’. Miło
Nam poinformować, iż w plebiscycie gazety „Nowości” brały
udział nasze koleżanki. Spośród pielęgniarek biorących
udział w konkursie II miejsce zajęła:
Pani Krystyna Bochenek
Na III miejscu uplasowała się: Pani Jolanta Tokarska
Spośród położnych wyróżniona została:
Pani Jolanta Małecka
W imieniu Okręgowej Rady Pielęgniarek i Położnych we
Włocławku laureatkom serdecznie gratulujemy.
www. galeria z wręczenia „złotych stetoskopów”
28.05.2013 r. o godzinie 16.00 w siedzibie Okręgowej
Izby Pielęgniarek i Położnych we Włocławku przy ul.
Dziewińskiej 17 odbyło się szkolenie tematyczne z zakresu
„Leczenia ran”, organizowane przez firmę ConvaTec Polska.
Prelegentem była mgr Paulina Mościcka, pracownik Zakładu
Pielęgniarstwa Chirurgicznego UMK Collegium Medicum
im. L. Rydygiera w Bydgoszczy. Drugim prelegentem był
Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej Pani mgr Beata
Ulanowska, która poruszyła tematy z zakresu odpowiedzialności
zawodowej. Szkolenia uatrakcyjniła przerwa kawowo-cateringowa
oraz materiały szkoleniowe. W szkoleniu
uczestniczyły 82 pielęgniarki i położne.
05.06.2013 r. w Aleksandrowie Kujawskim odbył się egzamin
z Kursu Specjalistycznego w zakresie wykonywania
i interpretacji zapisu elektrokardiograficznego dla pielęgniarek
i położnych. Przewodnicząca ORPiP Małgorzata
Zawirowska brała udział w pracy Komisji Egzaminacyjnej.
Wszystkie uczestniczki kursu pozytywnie zdały egzamin.
W kursie uczestniczyło 29 pielęgniarek i położnych.
W imieniu Okręgowej Rady Pielęgniarek i Położnych
wszystkim uczestnikom składamy serdeczne gratulacje, życząc
samych sukcesów w życiu prywatnym i zawodowym.
Dziękujemy, że podejmujecie trud kształcenia!
15.06.2013 r. w Sanatorium MSWiA ORION odbyło się
szkolenie dla pielęgniarek, zorganizowane przez Komisję do
Spraw Uzdrowisk w temacie „Pacjent z cukrzycą w uzdrowisku’’.
Prelegentem była Pani Lucyna Hotloś – specjalista diabetolog.
Drugim tematem przeprowadzonym w ramach prewencji
zawodowej były „Zdarzenia Niepożądane’’. W szkoleniu
uczestniczyło 66 pielęgniarek. Szkolenie uatrakcyjniła
przerwa kawowo-integracyjna.
17.06.2013 r. w Siedzibie Okręgowej Izby Pielęgniarek
i Położnych odbyło się posiedzenie Prezydium Okręgowej
Rady Pielęgniarek i Położnych, na którym podjęto 15
Uchwał, w tym uchwały o dofinansowaniu kształcenia dla
pielęgniarek i położnych na łączną kwotę 17.700 zł oraz
przyznano 3 zapomogi finansowe.
17.06.2013 r. w siedzibie Okręgowej Izby Pielęgniarek
i Położnych odbył się egzamin na zakończenie kursu kwalifikacyjnego
z Anestezjologii i Intensywnej Terapii dla pielęgniarek.
Przewodnicząca ORPiP Małgorzata Zawirowska
brała udział w pracy Komisji Egzaminacyjnej. Wszystkie
uczestniczki kursu pozytywnie zdały egzamin. Na kursie
uczestniczyło 26 pielęgniarek. W imieniu Okręgowej Rady
Pielęgniarek i Położnych wszystkim uczestniczkom składamy
serdeczne gratulacje, życząc samych sukcesów w życiu
prywatnym i zawodowym. Dziękujemy, że podejmujecie
trud kształcenia!
18-19.06.2013 r. Przewodnicząca ORPiP we Włocławku
uczestniczyła w posiedzeniu Naczelnej Rady Pielęgniarek
i Położnych w Warszawie.
20-21.06.2013 r. Przewodnicząca ORPiP we Włocławku brała
udział w konferencji dla Pielęgniarek Epidemiologicznych.
26.06.2013 r. w Uzdrowisku Wieniec odbyło się szkolenie
dla pielęgniarek zorganizowane przez Komisję do Spraw
Uzdrowisk w temacie „Pacjent z cukrzycą w uzdrowisku’’.
Prelegentem była Pani Lucyna Hotloś – specjalista diabetolog.
Drugim tematem przeprowadzonym w ramach prewencji
zawodowej były „Zdarzenia Niepożądane’’. W szkoleniu
uczestniczyło 20 pielęgniarek. Szkolenie uatrakcyjniła przerwa
kawowo-integracyjna.
27.06.2013 r. Przewodnicząca ORPiP we Włocławku uczestniczyła
w pracach Komisji konkursowej w Wojewódzkim
Szpitalu Specjalistycznym we Włocławku.
06.07.2013 r. w siedzibie Ośrodka szkoleniowego „Aquarius”
odbył się egzamin na zakończenie kursu kwalifikacyjnego
z Pielęgniarstwa Rodzinnego dla pielęgniarek. Przewodnicząca
ORPiP Małgorzata Zawirowska brała udział w pracy Komisji
Egzaminacyjnej. Wszystkie uczestniczki kursu zdały egzamin.
W kursie uczestniczyło 15 pielęgniarek.
W imieniu Okręgowej Rady Pielęgniarek i Położnych
wszystkim uczestniczkom składamy serdeczne gratulacje,
życząc samych sukcesów w życiu prywatnym i zawodowym.
Dziękujemy, że podejmujecie trud kształcenia!
17.07.2013 r. w siedzibie Okręgowej Izby Pielęgniarek
i Położnych odbyło się posiedzenie Prezydium Okręgowej
Rady Pielęgniarek i Położnych, na którym podjęto 17
Uchwał, w tym uchwały o dofinansowaniu kształcenia dla
pielęgniarek i położnych na łączną kwotę 15.389 zł oraz
przyznano 5 zapomóg finansowych.
135

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013, Tom 2, Numer 3
Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne (PNN)
(The Journal of Neurological and Neurosurgical Nursing)
jest międzynarodowym kwartalnikiem wydawanym od 2012
roku, w którym publikowane są recenzowane artykuły oryginalne
(eksperymentalne kliniczne i badawcze), poglądowe oraz opisy
przypadków z zakresu pielęgniarstwa w neurologii i neurochirurgii.
Czasopismo skierowane jest do szerokiego grona specjalistycznego
środowiska pielęgniarskiego i współpracującego z nim środowiska
lekarskiego oraz osób związanych z naukami o zdrowiu. Kwartalnik
redagowany jest przez utytułowane osobistości z dziedziny
neuropielęgniarstwa z kraju i z zagranicy.
Redaktor Naczelny: Robert Ślusarz PhD, MA, RN, CNS
pISSN: 2084-8021
eISSN: 2299-0321
Założenia czasopisma:
Wydawca:
WSHE we Włocławku
Pierwszy rok wydania:
2012
Częstotliwość ukazywania się:
Kwartalnik
Dodatkowe wydania:
Oprócz regularnych numerów wydawane
są numery tematyczne, specjalne,
okolicznościowe
Strona internetowa czasopisma:
www.pnn.wshe.pl
Format:
A4
Język:
Czasopismo publikuje artykuły w języku
polskim i angielskim. Streszczenia
publikowane są w języku polskim
i angielskim
Średnia liczba stron numeru:
40-50 (około 5 arkuszy wydawniczych)
Dystrybucja:
Prenumerata, zjazdy, konferencje,
wszelkie imprezy związane z tematyką
czasopisma
136
Dotarcie do jak największej grupy
specjalistów praktyków w szeroko
rozumianej dziedzinie neuro (pielęgniarek,
lekarzy, rehabilitantów, psychologów)
z prezentacją nowości w tym obszarze,
jak również powiązania nauki z praktyką –
Evidence-Based Nursing (EBN)
Czasopismo współpracuje z:
Eekspertami z całego świata, m.in. z:
Australii, Chorwacji, Holandii, Kanady,
Serbii, Stanów Zjednoczonych Ameryki,
Turcji, Włoch, Wielkiej Brytanii
Czasopismo rekomendowane przez:
• Polskie Towarzystwo Pielęgniarek
Neurologicznych (PTPN)
• Sekcję Pielęgniarską Polskiego
Towarzystwa Neurochirurgów (SPPTNCh)
• European Association of Neurscience
Nurses (EANN)
• Word Federation of Neuroscience Nurses
(WFNN)
Indeksacja:
• Index Copernicus Journal Master List
(IC)
• Polska Bibliografia Lekarska GBL
• International Academy of Nursing Editors
(INANE)
Kontakt: 516856939, E-mail: redakcja.pnn@o2.pl
Adres wydawcy: Redakcja Czasopisma Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne
ul. Okrzei 94 A, 87-800 Włocławek, Polska
Więcej informacji na stronie czasopisma www.pnn.wshe.pl