Խոսքը ներառման մասին է» զեկույցում

ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ԷՀԱՇ ՄԱՆ ԴԱ ՄՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒ ՆԵ ՑՈՂ Ե ՐԵ ԽԱ ՆԵ ՐԻՀԱ ՄԱՐ ԿՐ ԹԱ ԿԱՆ, Ա ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀԱ ԿԱՆ ԵՎՍՈ ՑԻ Ա ԼԱ ԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆԾԱ ՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ՄԱՏ ՉԵ ԼԻ ՈՒԹՅՈՒ ՆԸՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

Ե ՐԱԽ ՏԻ ՔԻ ԽՈՍՔՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամը և Մար քե թին գի Հայ կա կան Ա սո ցիա ցիան շնոր հա կալություն են հայտ նում ՀՀ աշ խա տան քի և սո ցի ա լա կան հար ցե րի նա խա րա րի տե ղա կալՋեմ մա Բաղ դա սա րյա նին, ՀՀ աշ խա տան քի և սո ցի ա լա կան հար ցե րի նա խա րա րու թյանհաշ ման դամ նե րի հիմ նա հար ցե րի և հա վա սար հնա րա վո րու թյուն նե րի ա պա հով մանբաժ նի պետ Կար մեն Պետ րո սյա նին, « ՆՈՐՔ» տե ղե կատ վա վեր լու ծա կան կենտ րո նիտնօ րեն Հայկ Չո բա նյա նին, ՀՀ ա ռող ջա պա հու թյան նա խա րա րու թյան գլ խա վոր ման կականնյար դա բան Ա րծ րու նի Հա կո բյա նին` ցու ցա բե րած մաս նա գի տա կան և կազ մա կերպչական ա ջակ ցու թյան հա մար, ի նչ պես նաև « Հույ սի կա մուրջ», « Վորլդ Վիժն», « Լի ար ժեքկյանք», « Հայ կա կան Կա րի տաս», « Փյու նիկ» հա սա րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րինև հա տուկ հան րակր թա կան դպ րոց նե րին՝ ե րե խա նե րի հաս ցե նե րի ճշգրտ ման հար ցումցու ցա բե րած օգ նու թյան հա մար:ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում3ԽՈՍՔԸ

ՈՒ ՂԵՐՁՆԵՐ© « Հույ սի կա մուրջ» ՀԿ

Ս տո րագ րե լով « Հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» ՄԱԿ-իկոն վեն ցի ան` Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյու նը պար տա վո րու թյուն էստանձ նել ա ջակ ցել, պաշտ պա նել և ա պա հո վել հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող ան ձանց`լի ար ժե քո րեն և հա վա սա րա պես օ գտ վե լու մար դու ի րա վունք նե րից և հիմ նա րար ա զատություն նե րից: Հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող ան ձանց ան հրա ժեշտ է ա ջակ ցու թյուն ցուցաբե րել վաղ ման կու թյու նից` ի րենց նե րուժն ի րաց նե լու և հա սա րա կու թյան լի ի րավ անդամներ դառ նա լու հնա րա վո րու թյունն ա պա հո վե լու հա մար:Ո լոր տում նպա տա կային քա ղա քա կա նու թյուն և ծրագ րեր մշա կե լու և ի րա կա նաց նե լուհա մար մե ծա պես կար ևոր վում է ո րա կյալ քա նա կա կան և ո րա կա կան հե տա զո տու թյունների կա տա րու մը, ո րոնք վեր կհա նեն մի ջա վայ րի և ծա ռա յու թյուն նե րի մա տուց ման հետկապ ված առ կա բա ցե րը:ՀՀ աշ խա տան քի և սո ցի ա լա կան հար ցե րի նա խա րա րու թյան խնդ րան քով ՄԱԿ-ի մանկական հիմ նադ րա մի կող մից ի րա կա նաց ված Հա յաս տա նում ապ րող հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռա յու թյուն նե րի մատ չե լի ու թյան վե րա բե րյալ հե տա զոտությունն այս տե սա կի ա ռա ջին մե ծա մասշ տաբ ու սում նա սի րու թյունն է: Այն պա րու նակումէ տե ղե կատ վու թյան հա րուստ շտե մա րան, ո րը կօգ տա գործ վի ՀՀ կա ռա վա րու թյանկող մից ո լոր տում վար վող քա ղա քա կա նու թյան ո ւղ ղու թյուն նե րի ը նտ րու թյան հա մար:Հե տա զո տու թյան ար դյունք ներն օգ տա կար կլի նեն սո ցի ա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րիտրա մադր ման մե խա նիզմ նե րի բա րե լավ ման ը նդ հա նուր գոր ծըն թա ցում, որ պես զի բացառվեն հաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով դպ րոց չհա ճա խե լու դեպ քե րը, բա րե լավ վեն ևան հա տա կան պա հանջ մունք նե րին հա մա պա տաս խա նեց վեն ե րե խա նե րին ու նրանց ընտանիք նե րին մա տուց վող վե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն նե րը, ը նդ լայն վեն հա մայնքայինծա ռա յու թյուն նե րը:Մենք կի սում ե նք ՄԱԿ-ի ման կա կան հիմ նադ րա մի տես լա կա նը ու նե նա լու նե րա ռա կանհա սա րա կու թյուն և պատ րաստ ե նք, քա ղա քա ցի ա կան հա սա րա կու թյան և մի ջազ գայինհան րու թյան հետ հա մա գոր ծակ ցե լով, այդ տես լա կա նը դարձ նել ի րա կա նու թյուն:Ար տեմ Ա սատ րյանՀՀ աշ խա տան քի և սո ցի ա լա կան հար ցե րի նա խա րարՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում5ԽՈՍՔԸ

6ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՀայաստանում զգալի առաջընթաց է արձանագրվել հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիիրավունքների պաշտպանության ոլորտում: Տարեցտարի ավելանում է դպրոցներումընդգրկվող, բուժօգնություն և վերականգնողական ծառայու թյուններ ստացող երեխաներիթիվը: Հասարակական կազմակերպությունները տարաբնույթ ծառա յու թյուններ ենմատուցում հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաներին և նրանց ծնող ներին: Այնուհանդերձ,դեռևս բարելավելու շատ բան կա. հաշմանդամություն ունեցող երեխա ները և նրանցընտանիքներն իրավունք ունեն ստանալու օժանդակություն, որը պետք է համա կարգ վածծառայությունների միջոցով ողջ կյանքի ընթացքում հասանելի լինի երեխային: Ներառումըհնարավոր է դարձնում նրանց իրավունքների առաջանցիկ խթանումը և պաշտպանությունը:Հատուկ կարիքներ ունեցող հազարավոր երեխաներ Հայաստանում մինչ օրս մեկուսացվածեն իրենց ընտանիքներից, ընկերներից և համայնքներից, և բնակվում ենմանկատներում և հատուկ գիշերօթիկ դպրոցներում: Հաշմանդամություն ունեցողբազմաթիվ երեխաներ ընդհանրապես չեն հաճախում նախակրթարան ու դպրոց և չենմասնակցում իրենց համայնքի կյանքին: Այդ երեխաների ոչ բավարար սոցիալականներառվածությունը շարունակում է նպաստել տարանջատվածությանը:Հայաստանում գնալով ավելանում է այն մարդկանց թիվը, ովքեր գիտակցում են, որհաշմանդամություն ունեցող երեխաներին ներգրավելու ունակ հասարակությունն ավելիլավ հասա րակություն է բոլորի համար: Ներառական նախակրթարաններում և դպրոցներումուսանելը հասարակության բոլոր անդամների արժանապատիվ կեցությաներաշխա վորման կարևորագույն նախադրյալներից է: Կրթություն ստանալը և ընտանեկանմիջա վայրում հասակ առնելը յուրաքանչյուր երեխայի անքակտելի իրավունքներնեն՝ անկախ նրանց կարողություններից կամ խոցելիություններից: Երեխան չի կարողլիարժեքորեն իրացնել իր ներուժը, եթե չկա բարենպաստ միջավայր:Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կարիքներն ավելի լավ հոգալու համար առաջինհերթին անհրաժեշտ է տեղյակ լինել նրանց իրավիճակի մանրամասներին, իմանալ՝ արդյոքնրանց հասանելի են ծառայությունները, և արդյոք նրանք կարողանում են ակտի վորենմասնակցել իրենց համայնքների կյանքին: ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամը խո րա պեսհամոզված է, որ անհրաժեշտ է ապահովել հաշմանդամություն ունեցող երեխաների լիակատար ներառվածությունը, և հույս է տածում, որ սույն զեկույցում ներկայացված արժա նահավատ,ճշգրիտ և բովանդակալից տեղեկությունների և տվյալների տրամա դրումը կարևորնշաձող է լինելու յուրաքանչյուր երեխայի ընդգրկվածությունը երաշխավորելու գործում:Մանյա Հենրիետ ԱրենսՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի հայաստանյան գրասենյակի ներկայացուցիչ

Մենք Ռու զան նա և Սյու զան նա ե րկ վո րյակ քույ րիկ ներն ե նք Տա վու շի մար զի Կողբ գյուղից:Չնա յած ու նենք հե նա շար ժո ղա կան բա զում խն դիր ներ՝ մեր ծնող նե րի ջան քե րի շնորհիվսկ սե ցինք հա ճա խել դպ րոց: Մենք զգում է ինք, որ տար բեր ե նք մյուս ե րե խա նե րից,սա կայն, այ նո ւա մե նայ նիվ, հաղ թա հա րե ցինք չհաս կաց ված ու մե կու սաց ված լի նե լու մերվա խը: Հան րակր թա կան դպ րո ցում սո վո րե լով՝ մեզ լի ար ժեք զգա ցինք, ու մե զա նում մեծացավ մարդ կանց մեջ ա վե լի հա ճախ լի նե լու և ա մեն ին չում մեր մաս նակ ցու թյունն ունենալու ցան կու թյու նը: Տա րի նե րի ըն թաց քում, նաև մեր ծնող նե րի վե րա բեր մուն քի շնոր հիվ,մար դիկ սո վո րե ցին չխղ ճալ մեզ և չխու սա փել մե զա նից, այլ գնա հա տել մեր մեջ մարդուն,տես նել մեր կա րո ղու թյուն նե րը:Շատ մեծ էր նաև հա մայն քային կենտ րո նի դե րը մեր կյան քում, ո րն ա ռաջ նորդ վում է « Բո լորե րե խա նե րը կա րող են» սկզ բուն քով: Օ գտ վե լով կենտ րո նի ծա ռա յու թյուն նե րից` զգա ցինքու հաս կա ցանք, որ չնա յած կր թու թյու նը հա տուկ կարևո րու թյուն ու նի յու րա քանչյու րիսկյան քում, սա կայն մեզ ան հրա ժեշտ է նաև ա վե լի շատ ու հա ճախ շփ վել մարդ կանց հետ:Ը նդ լայն վեց մեր ըն կեր նե րի և ծա նո թու թյուն նե րի շր ջա նա կը, փոր ձե ցինք նո րո վի բա ցահայտել ի նք ներս մեզ, ձեռք բե րել նոր կա րո ղու թյուն ներ ու հմ տու թյուն ներ: Այս ա մե նըկար ծես ա վե լի մեծ ի նք նավս տա հու թյուն ներշն չեց մեզ, այս տեղ մենք մեզ զգա ցինք որպեսբո լո րից տար բեր, բայց բո լո րին հա վա սար մար դիկ:Սակայն, ցավոք, բազմաթիվ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներ Հայաստանում և ամբողջաշխարհում չեն ստացել այն հնարավորությունները, ինչ որ մենք: Շատերը դպրոցչեն գնում, չունեն ընկերներ, ներգրավված չեն սպորտում կամ արվեստներում, և անգամփակված են տանը: Մեզ համար հատկապես ցավալի է, որ հաշմանդամության պատճառովերեխաները հայտնվում են մանկատանը, մինչդեռ առանց մեր հայրիկի և մայրիկի սիրո ևանսպառ ջերմության, ովքեր հակառակ բոլոր բժշկական ախտորոշումներին ու մռայլ կանխատեսումներինև հասարակության վերաբերմունքին, տեսան մեր ներուժը և հավատացինմեզ, մենք դատապարտված կլինեինք մեկուսացված և անլիարժեք կյանքի: Մինչդեռ այսօրմենք ոչ միայն ավարտում ենք հանրակրթական դպրոցը, այլ նաև պատրաստվում ենք ընդունվելհամալսարան և դառնալ բարձրակարգ մասնագետներ:Մենք ու զում ե նք, որ մեր ե րկ րում հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող բո լոր ե րե խա նե րի համարբաց լի նեն բո լոր դպ րոց նե րի և այլ հաս տա տու թյուն նե րի դռ նե րը, որ նրանք, ի րենցծնող նե րի ջեր մու թյամբ ու ա ջակ ցու թյամբ շր ջա պատ ված, վս տա հո րեն փնտ րեն, գտ նենու ա պա հո վեն ի րենց տեղն ու դե րը հա սա րա կու թյան մեջ:Մենք ու զում ե նք մատ չե լի մի ջա վայր ու նե րա ռա կան հա սա րա կու թյուն:Որ պես զի աշ խար հը լի նի պատ նեշ նե րից ու խտ րա կա նու թյուն նե րից զերծ բո լո րիս հա մար:Ռու զան նա և Սյու զան նա Ա ղա բա բյան ներ, 18 տ.Կողբ գյու ղի միջնակարգ դպրոցի շրջանավարտներՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում7ԽՈՍՔԸ

8ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԵ ՐԱԽ ՏԻ ՔԻ ԽՈՍՔ...............................................................................3ՈՒՂԵՐՁՆԵՐ......................................................................................... 4ՀԻՄ ՆԱ ԿԱՆ ՀԱՅՏ ՆԱ ԲԵ ՐՈՒՄ ՆԵՐ................................................. 14ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում1. ՆԵ ՐԱ ԾՈՒԹՅՈՒՆ............................................................................... 182. ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽ ԽՈՒՄԲԸ ԵՎՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ................................................................ 223.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ..........................................28Ընտանիքի խնամքի տակ գտնվող երեխաներ......................................... 28Ա. Ը ՆԴ ՀԱ ՆՈՒՐ ՏՎՅԱԼ ՆԵՐ ..................................................................................... 29Բ. ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ ....................................................................................................... 35Գ. Ա ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀՈՒԹՅՈՒՆ ....................................................................................... 48Դ. ՍՈ ՑԻ Ա ԼԱ ԿԱՆ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ ................................................................. 59Ե. ՀԱ ՄԱՅՆ ՔԱՅԻՆ (ՀԱ ՄԱՅՆ ՔԱ ՀԵՆ) Ա ՋԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ ................................... 64Զ. ՄԱՍ ՆԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ ............................................................................................. 69Է. Ի ՐԱ ԶԵԿ ՎԱ ԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵ ՐԱ ԲԵՐ ՄՈՒՆՔ ...................................................773.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ..........................................82Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ....................................... 82Ա. Ը ՆԴ ՀԱ ՆՈՒՐ ՏՎՅԱԼ ՆԵՐ ..................................................................................... 85Բ. ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ....................................................................................................... 88Գ. Ա ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀՈՒԹՅՈՒՆ....................................................................................... 90Դ. ՀԱ ՄԱՅՆ ՔԱՅԻՆ Ա ՋԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ ................................................................... 92Ե. ՄԱՍ ՆԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ ............................................................................................ 934. Ա ՌԱ ՋԱՐ ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵՐ..................................................................965. ՀԱՎԵԼՎԱԾ ՆԵՐ ԵՎ ԱՌԴԻՐՆԵՐ.................................................. 102Հա վել ված 1. Հար ցա թերթ.........................................................................................103Հա վել ված 2.1. Բա վա րար վա ծու թյու նը ծա ռա յու թյուն նե րից ..................................116Հա վել ված 2.2. Կրթությանն առնչվող լրացուցիչ աղյուսակներ............................119Հա վել ված 3. Օգ տա գործ ված գրականության ցանկ ............................................. 120Առ դիր 1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սինՄԱԿ-ի կոն վեն ցիա.......................................................................................... 122Առ դիր 2. Հաշ ման դա մու թյան մա սին հա մաշ խար հային զե կույ ցիե րաշ խա վո րու թյուն նե րը ................................................................................130

Գծապատկերների ցանկԳծապատկեր Ա.1. Հարցազրույցների բաշխվածությունն ըստ ՀՀ մարզերի...................................... 29Գծապատկեր Ա.2. Հարցմանը մասնակցած հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիսեռային բաշխվածությունը.................................................................................... 30Գծապատկեր Ա.3. Հարցմանը մասնակցած հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիտարիքային բաշխվածությունը.............................................................................. 30Գծապատկեր Ա.4. Հարցազրույցների բաշխվածությունն ըստ բնակավայրի.....................................31Գծապատկեր Ա.5.1. Ծնողների առկայությունը հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիընտանիքում.............................................................................................................31Գծապատկեր Ա.5.2. Տատիկի կամ պապիկի, քրոջ կամ եղբոր առկայությունըհաշմանդամություն ունեցող երեխաների ընտանիքում........................................31Գծապատկեր Ա.6. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ընտանիքի անդամների թիվը, ըստբնակավայրի........................................................................................................... 32Գծապատկեր Ա.7. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կացարանի տեսակը, ըստբնակավայրի........................................................................................................... 32Գծապատկեր Ա.8. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների բնակության (գիշերելու)հիմնական վայրը, ըստ բնակավայրի տեսակի և երեխայի սեռի........................ 33Գծապատկեր Ա.9. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների բնակության (գիշերելու) վայրը,ըստ հաշմանդամության ........................................................................................ 34Գծապատկեր Ա.10. Հատուկ հանրակրթական դպրոցում հաշմանդամություն ունեցողերեխայի գիշերելու հիմնական պատճառները, ըստ բնակավայրիտեսակի և երեխայի սեռի....................................................................................... 34Գծապատկեր Բ.1.Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը մանկապարտեզ(ներկայումս կամ անցյալում), ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի..................... 36Գծապատկեր Բ.2. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունըմանկապարտեզ, ըստ մարզերի և երեխայի սեռի................................................. 37Գծապատկեր Բ.3. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը մանկապարտեզ,ըստ հաշմանդամության և երեխայի սեռի ............................................................ 37Գծապատկեր Բ.4. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների մանկապարտեզ չհաճախելուպատճառները, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի.............................................38Գծապատկեր Բ.5. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի կրթական կարիքների գնահատումըԲժշկահոգեբանամանկավարժական կենտրոնում, ըստ բնակավայրի ևերեխայի սեռի.........................................................................................................40Գծապատկեր Բ.6. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կրթական կարիքների գնահատումըԲժշկահոգեբանամանկավարժական կենտրոնում, ըստ հաշմանդամության ....40Գծապատկեր Բ.7. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը դպրոց,ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի........................................................................41Գծապատկեր Բ.8. Դպրոց չհաճախող երեխաների տոկոսը, ըստ բնակավայրի և սեռի.................. 42Գծապատկեր Բ.9. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը դպրոց,ըստ մարզերի.......................................................................................................... 43Գծապատկեր Բ.10. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը դպրոց,ըստ հաշմանդամության......................................................................................... 43Գծապատկեր Բ.11. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների դպրոց չհաճախելու հիմնականպատճառները, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի.............................................44Գծապատկեր Բ.12. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների դպրոց չհաճախելու հիմնականպատճառները, ըստ հաշմանդամության............................................................... 45Գծապատկեր Բ.13. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային (0-6 տ.) դպրոց տանելումտադրությունը, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի...........................................46ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում9ԽՈՍՔԸ

12ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԳծապատկեր Զ.12. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ներգրավվածությունը մշակութայինգործունեության մեջ, ըստ հաշմանդամության .................................................... 76Գծապատկեր Է.1.Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ընտանիքի տեղեկացվածությունը նրանցվերաբերող օրենսդրական դաշտի վերաբերյալ.................................................. 77Գծապատկեր Է.2. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ընտանիքի իրազեկվածությունըհաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների վերաբերյալ..................... 78Գծապատկեր Է.3. Հաշմանդամության սահմանումը, ըստ բնակավայրի........................................... 79Գծապատկեր Է.4. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի` այլ երեխաների հետ շփմանազդեցությունը ....................................................................................................... 79Գծապատկեր Է.5. Արդյոք հաշմանդամություն ունեցող երեխաները պետք է հաճախենընդհանուր մանկապարտեզ կամ դպրոց, ըստ բնակավայրի .............................80Գծապատկեր Է.6. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների համար ցանկալիծառայություններ համայնքում, ըստ բնակավայրի.................................................81Գծապատկեր Մ.1. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաների սեռայինբաշխվածությունը...................................................................................................85Գծապատկեր Մ.2. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիտարիքային բաշխվածությունը .............................................................................85Գծապատկեր Մ.3. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիբաշխվածությունն ըստ հաշմանդամության .........................................................86Գծապատկեր Մ.4. Արձակուրդների ժամանակ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիվերադարձը մանկատնից տուն, ըստ սեռի............................................................86Գծապատկեր Մ.5. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաների տունայցելելու հաճախականությունը, ըստ սեռի.......................................................... 87Գծապատկեր Մ.6. Ծնողների այցերի հաճախականությունը մանկատուն, ըստ երեխաների սեռի..... 87Գծապատկեր Մ.7. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիհաճախելիությունը մանկապարտեզ, ըստ սեռի...................................................88Գծապատկեր Մ.8. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիկրթական կարիքների գնահատումը Բժշկահոգեբանամանկավարժականկենտրոնում, ըստ սեռի...........................................................................................89Գծապատկեր Մ.9. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիհաճախելիությունը դպրոց, ըստ սեռի...................................................................89Գծապատկեր Մ.10. Բժշկի հսկողության տակ գտնվող մանկատանը խնամվողհաշմանդամություն ունեցող երեխաները, ըստ սեռի...........................................89Գծապատկեր Մ.11. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաների` բժշկիծառայություններից օգտվելու պարբերականությունը..........................................90Գծապատկեր Մ.12. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ՎԱԾ-իառկայությունը, ըստ սեռի.......................................................................................90Գծապատկեր Մ.13. ՎԱԾ-ով սահմանված ծառայությունների մատուցումը մանկատանըխնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին, ըստ սեռի.........................91Գծապատկեր Մ.14. Տեխնիկական միջոցների տրամադրումը մանկատանը խնամվողհաշմանդամություն ունեցող երեխաներին, ըստ սեռի..........................................91Գծապատկեր Մ.15. ՀԿ-ների կողմից աջակցության տրամադրումը մանկատանը խնամվողհաշմանդամություն ունեցող երեխաներին, ըստ սեռի......................................... 92Գծապատկեր Մ.16. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին ՀԿ-ներիտրամադրած աջակցության տեսակը.................................................................... 92Գծապատկեր Մ.17. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի` մանկատան տարածքից դուրս գալուհաճախականությունը, ըստ սեռի........................................................................... 93

13Գծապատկեր Մ.18. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխայիընկերները, ըստ սեռի.............................................................................................94Գծապատկեր Մ.19. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիմասնակցությունը համայնքային միջոցառումներին, ըստ սեռի..........................94Գծապատկեր Մ.20. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիմասնակցությունը մշակութային միջոցառումներին, ըստ սեռի .......................... 95Աղյուսակների ցանկԱ ղյու սակ 1. Հար ցազ րույց նե րի ի րա կա նաց ման ամ փոփ հաշ վետ վու թյուն........................................ 24Ա ղյու սակ 2. Ի րա կա նաց ված հար ցազ րույց նե րի քա նա կը ը ստ մար զե րի........................................... 25Ա ղյու սակ 3. Ե րե խա նե րի բաշխ վա ծու թյու նը ը ստ հաշ ման դա մու թյան և սե ռի................................... 30Ա ղյու սակ Բ.1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ման կա պար տեզ չհա ճա խե լու պատ ճառ ները,ը ստ հաշման դա մու թյան.............................................................................................. 39Ա ղյու սակ Մ1. Հար ցազ րույց նե րի բաշխ վա ծու թյունն ը ստ ման կատ նե րի.............................................84Հավելված 2.1.Ա ղյու սակ 1. Բա վա րար վա ծու թյու նը ման կա պար տե զի ծա ռա յու թյուն նե րից..................................... 115Ա ղյու սակ 2. Բա վա րար վա ծու թյու նը դպրոցի ծա ռա յու թյուն նե րից...................................................... 115Ա ղյու սակ 3. Բա վա րար վա ծու թյու նը ցե րե կային կենտ րո նի ծա ռա յու թյուն նե րից............................... 115Ա ղյու սակ 4. Բա վա րար վա ծու թյու նը ման կա բույ ժի կամ ըն տա նե կան բժշ կի կող միցմա տուց վող ծառայություններից...................................................................................... 116Ա ղյու սակ 5. Բա վա րար վա ծու թյու նը վե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն նե րից................................ 116Ա ղյու սակ 6. Բա վա րար վա ծու թյու նը պրո թե զաօր թո պե դիկ և վե րա կանգ նո ղա կան պա րա գա նե րիստաց ման ծառա յու թյուն նե րից......................................................................................... 116Ա ղյու սակ 7. Բա վա րար վա ծու թյու նը ԲՍՓՀ-ի ծա ռա յու թյուն նե րից.......................................................117Ա ղյու սակ 8. Բա վա րար վա ծու թյու նը ՀԿ-ի ծա ռա յու թյուն նե րից............................................................117Հավելված 2.2.Ա ղյու սակ 1. Ըն տա նի քում ապ րող դպ րոց չհա ճա խող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի քանակը և տոկոսը (հարցվողների շրջանում), ը ստ սե ռի և մար զե րի ............................... 118Ա ղյու սակ 2. Ըն տա նի քում ապ րող 2-6 տա րե կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի հա ճախելի ու թյու նը ման կա պար տեզ, ը ստ սե ռի և բնա կա վայ րի............................................. 118ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

17Սո ցի ա լա կան պաշտ պա նու թյուն և խնամ քի ծա ռա յու թյուն ներ• Հաշ ման դա մու թյան կար գա վի ճակ ու նե ցող ե րե խա նե րի 97%-ը ստա նում էհաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շակ:• Հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող յու րա քան չյուր 5 ե րե խայից 4-ը (81%) չի ստա նումսո ցի ա լա կան պաշտ պա նու թյան (ա ջակ ցու թյան) ծա ռա յու թյուն ներ հո գա բարձության և խնա մա կա լու թյան հանձ նա ժո ղով նե րից, ըն տա նի քի, կա նանց ևե րե խա նե րի ի րա վունք նե րի պաշտ պա նու թյան բա ժին նե րից կամ սո ցի ա լականծա ռա յու թյուն նե րի տա րած քային մար մին նե րից:• Հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող ե րե խա նե րի 8%-ն է հա ճա խում ցե րե կայինխնամ քի կենտ րոն ներ, 11%-ն ա ջակ ցու թյուն է ստա նում ՀԿ-նե րից:• Ըն տա նիք նե րի մի այն 8%-ն է նշել, որ վճա րել է բժշ կա սո ցի ա լա կան փորձաքննության հա մար, և մի այն 4%-ը` հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շակ ստանալու հա մար:Ի րա զեկ վա ծու թյուն և վե րա բեր մունք• Օ րենք նե րի և մի ջազ գային կոն վեն ցի ա նե րի մա սին տե ղե կաց վա ծու թյունըբա վա կա նին ցածր է պա տաս խա նող նե րի շր ջա նում: Նրանց երկուերրորդը եր բեք չի լսել «Ե րե խայի ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցի այի կամ« Հաշ ման դա մու թյուն ու նե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցի այիմա սին:• Հաշ ման դա մու թյու նը ա վե լի հա ճախ դիտ վում է որ պես հի վան դու թյուն, քանկյան քի հան գա մանք: Մար զե րում պա տաս խա նող նե րի 61%-ն այն հա մա րում էհի վան դու թյուն, ի սկ Երևանում` 52%-ը:Ծա ռա յու թյուն նե րից բա վա րար վա ծու թյունըՀարց վող ները, ում ե րե խա ներն օ գտ վում են կրթական, առողջապահական և սոցիալականպաշտպանության ծա ռա յու թյուն նե րից, հիմ նա կա նում լի ո վին կամ բա վա կա նին բա վարարվածեն դրանց ո րա կից (տես Հա վել ված 2.1):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ19Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը հա յաս տա նյան հա սա րա կու թյան ա ռա վել խո ցելիխմ բե րից են: Նրանց ըն տա նիք նե րը հա ճախ են հայտն վում աղ քա տու թյան ծու ղակ ներում.ան հրա ժեշտ ծախ սե րի ա վե լաց ման և ե կա մուտ վաս տա կե լու հնա րա վո րու թյուն նե րիկր ճատ ման հետևան քով աղ քա տու թյան ցու ցա նի շը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաներով ըն տա նիք նե րում 54% է` աղ քա տու թյան 38% մի ջին ցու ցա նի շի հա մե մա տու թյամբ: 1Այ նո ւա մե նայ նիվ, հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հան դի պող հիմ նա կան խո չըն դոտըտն տե սա կան ծանր կա ցու թյու նը չէ. հա սա րա կու թյան բա ցա սա կան վե րա բեր մուն քը,Խորհր դային Մի ու թյու նից ժա ռանգ ված` հան րու թյու նից մե կու սաց ման գոր ծե լա կեր պի ևքա ղա քա կա նու թյան հա մադ րու թյամբ, վեր է խո յացրել մե կու սաց ման « պա տը»` այդ կերպսահ մա նա փա կե լով նրանց լիա կա տար զար գաց ման և նե րառ ման հնա րա վո րու թյուն ները:Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մի մասը հա տուկ դպ րոց ներ են հա ճա խումկամ ը նդ հան րա պես դուրս են մնում հան րակր թա կան հա մա կար գից, չեն օ գտվում վե րականգնման և վաղ մի ջամ տու թյան հա մայն քա հեն ծա ռա յու թյուն նե րից և ունեն սահ մա նափակմաս նակ ցու թյուն մար զա կան, ար վես տա գի տա կան, մշա կու թային և հա մայն քայինմի ջո ցա ռում նե րին:Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյու նը վա վե րաց րել է « Հաշ ման դա մու թյունունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» ՄԱԿ-ի կոն վեն ցիան (այ սու հետ` Կոն վեն ցիա)`հանձ նա ռե լով «ա պա հո վել և խթա նել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող բո լոր ան ձանց մարդուի րա վունք նե րի և հիմ նա րար ա զա տու թյուն նե րի լիար ժեք ի րա գոր ծու մը» (հոդ ված 1):Կոն վեն ցիայի շնոր հիվ փոխ վում է հաշ ման դա մու թյան նկատ մամբ վե րա բեր մուն քի հարացույ ցը` հաշ ման դա մու թյու նը որ պես ան ձնային թե րու թյուն ըն կա լե լու փո խա րեն այն դիտարկե լով որ պես «ան հա տա կան տար բե րու թյուն նե րը հաշ վի չառ նող և հա սա րա կա կանկյան քի մեջ ան հա տի մաս նակ ցու թյու նը սահ մա նա փա կող կամ խո չըն դո տող մի ջա վայ րիհետ ան հա տի փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի հետևանք»: 2 Հաշ ման դա մու թյան սո ցիա լա կանմո դելն ամ րապն դե լուց զատ, Կոն վեն ցիան այն տե ղա փո խում է նոր հար թու թյուն` «ուղղակի ո րեն ճա նա չե լով հաշ ման դա մու թյու նը որ պես մար դու ի րա վունք նե րի հիմ նախն դիր:Այս ի մաս տով, ան հրա ժեշտ է բա ցա հայ տել և հաղ թա հա րել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձանց կող մից ի րա վունք նե րի լիա կա տար ի րա ցու մը խո չըն դո տող հա սա րա կա կան,ի րա վա կան, տն տե սա կան, քա ղա քա կան և մի ջա վայ րային պայ ման նե րը»: 3Ինչ պես աշ խար հի բազ մա թիվ պե տու թյուն նե րում, այն պես էլ Հա յաս տա նում, հաշ ման դամություն ունե ցող ան ձանց վե րա բե րող տվյալ նե րի բազ մա թիվ բա ցեր գո յու թյուն ունեն,ո րոնք խո չըն դո տում են նրանց ի րա վունք նե րի ի րաց մանն ա ռնչ վող քա ղա քա կա նու թյանվե րա բե րյալ ի րա զեկ ված ո րո շում նե րի կա յա ց մանը:1Ազգային վիճակագրական ծառայություն (2011թ.):2ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների բարձր հանձնակատարի գրասենյակ (2010թ.):3Նույն տեղը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

© « Հույ սի կա մուրջ» ՀԿ

1. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ21Ձեռ նար կե լով ա ռա ջին քայլն այս հիմ նախնդ րի լուծ ման ո ւղ ղու թյամբ, ՄԱԿ-ի մանկականհիմնադրամը (ՅՈՒ ՆԻ ՍԵՖ), հա մա գոր ծակ ցե լով Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան աշխատան քի և սո ցիա լա կան հար ցե րի նա խա րա րու թյան հետ, հան դես է ե կել հաշ մանդամու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի հա մար ա ռող ջա պա հա կան, կր թա կան և սո ցիա լա կանպաշտպանության ծա ռա յու թյուն նե րի հա սա նե լի ու թյան վե րա բե րյալ ար ժա նա հա վատտե ղե կու թյուն ներ հա վա քե լու նա խա ձեռ նու թյամբ: Ու շադ րու թյու նը ծա ռա յու թյուն նե րիհա սա նե լի ու թյան ո ւղ ղու թյամբ կենտ րո նաց նե լու տրա մա բա նա կան հիմ նա վո րումն այնէ, որ ծա ռա յու թյուն ներն ա ռանց քային նշա նա կու թյուն ունեն հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձանց ի րա վունք նե րի ի րաց ման և կյան քի ցան կա լի ար դյունք նե րի ա պա հով ման գործում:Կարևոր է ի մա նալ, թե ի նչ ծա ռա յու թյուն ներ կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րեխանե րի հա մար, ա րդյոք նրանք կա րող են ստա նալ այդ ծա ռա յու թյուն նե րը և գոհ են այդծա ռա յու թյուն նե րից, և ի նչ խո չըն դոտ ներ կան դրան ցից օ գտ վե լու ճա նա պար հին: Հե տազոտու թյամբ նաև փորձ է ար վել բա ցա հայ տել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիմաս նակ ցու թյան մա կար դա կը կեն սա գոր ծու նե ու թյան տար բեր ո լորտ նե րում, ի նչ պի սինեն սպոր տը, մշա կույ թը և հա մայն քային մի ջո ցա ռում նե րը, ի նչ պես նաև` նրանց ըն տա նիքների կամ խնա մա կալ նե րի վե րա բեր մուն քը և ի րա զե կու թյու նը:Տ վյալ նե րի վեր լու ծու թյամբ բա ցա հայտ վել է, որ Հա յաս տա նում հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խա նե րը լուրջ խո չըն դոտ նե րի են հան դի պում ծա ռա յու թյուն նե րից օ գտ վե լու հարցում,մաս նա վո րա պես` դպ րոց նե րում նե րառ ման, վե րա կանգն ման ծա ռա յու թյուն նե րիցօ գտ վե լու և հա մայն քային կյան քին մաս նակ ցու թյան ա ռում նե րով: Պարզ վել է, որ բնակավայ րը, հաշ ման դա մու թյան տե սա կը և ե րե խայի սե ռը այն վճռորոշ գործոններից են, որկանխորոշում են մե կու սա ցու մը և խտ րա կա նու թյու նը: Այ նո ւա մե նայ նիվ, ա մե նա խո ցե լիխում բը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող այն ե րե խա ներն են, ով քեր ապ րում են հաս տա տություննե րում (հատ կա պես` ման կատ նե րում):Կոչ ե նք ա նում քա ղա քա կա նու թյուն ստեղ ծող նե րին և քա ղա քա ցիա կան հա սա րա կու թյաններ կա յա ցու ցիչ նե րին` այս հե տա զո տու թյան ար դյունք նե րը և ա ռա ջար կու թյուն նե րը ծառայեցնե լ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի շա հե րի պաշտ պա նու թյան գոր ծին,ի նչ պես նաև` ծա ռա յու թյուն նե րի մա տու ցու մը բա րե լա վե լուն զու գըն թաց աշ խա տել հա սանելի ու թյան խո չըն դոտ նե րը վե րաց նե լու ո ւղ ղու թյամբ: Ա վե լին, կոչ ե նք ա նում շա հագր գիռկողմերի` լրա ցու ցիչ հե տա զո տու թյուն նե րի և վեր լու ծու թյուն նե րի մի ջո ցով ուսում նա սի րելայս զե կույ ցում ար ծարծ ված հիմ նախն դիր նե րի ման րա մաս նե րը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

2ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽԽՈՒՄԲԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ© « Հույ սի կա մուրջ» ՀԿ

ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽ ԽՈՒՄԲԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ23Հե տա զո տու թյան նպա տակն էր պար զել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի համարկր թա կան, ա ռող ջա պա հա կան, սո ցիա լա կան պաշտպանության ծա ռա յու թյուն նե րիմատ չե լի ու թյու նը, ե րե խա նե րի մաս նակ ցու թյու նը կեն սա գոր ծու նե ու թյան տար բեր ո լորտներում, բա ցա հայ տել նե րառ ման խո չըն դոտ նե րը և մշա կել ա ռա ջար կու թյուն ներ ծա ռայություն նե րի բա րե լավ ման և խո չըն դոտ նե րի հաղ թա հար ման ո ւղ ղու թյամբ:Հե տա զո տու թյան թի րախ խումբ են հան դի սա ցել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող 0-18 տարեկան ե րե խա նե րը: Հե տա զո տու թյունն ի րա կա նաց նող կազ մա կեր պու թյու նը` Մար քեթինգի հայ կա կան ա սո ցիա ցիան (Մ ՀԱ), օ գտ վել է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց« Փյու նիկ» տվյալ նե րի շտե մա րա նից, ո րը 2011թ. օգոստոսին տրա մադ րել է ՀՀ Աշ խատանքի և սո ցիա լա կան հար ցե րի նա խա րա րու թյու նը (Ա ՍՀՆ): Շտե մա րա նը պա րու նա կումէր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 7958 տվյալ 1 (ա նուն, հի վան դու թյուն, հաս ցեև այլ լրա ցու ցիչ տե ղե կու թյուն ներ):Հե տա զո տու թյունն ի րա կա նաց վել է հան դի պում-հար ցազ րույց նե րի 2 մե թո դով: Հարցաթեր թը մշակ վել է Մար քե թին գի հայ կա կան ա սո ցիա ցիայի կող մից` Ա ՍՀՆ-ի և ՄԱԿ-իմանկական հիմնադրամի ա ռա ջար կու թյուն նե րի հի ման վրա և հաս տատ վել է Ա ՍՀՆ կողմից(տես Հա վել ված 1): Հար ցազ րույց նե րի մի ջին տևո ղու թյու նը կազ մել է 20-30 րո պե:Հար ցազ րույց ներն ի րա կա նաց րել են 25 հար ցազ րու ցա վար ներ, ո րոնց հետ աշ խա տել են5 հա մա կար գող ներ:Հար ցազ րույց է ի րա կա նաց վել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող 5707 ե րե խայի հա մար,ո րոն ցից 5322-ը բնակ վում են ըն տա նի ք ում, 385-ը խնամ վում են ման կա տա նը: Նրանցից440-ի (229-ը` ըն տա նիք ի խնամքի տակ գտնվող, 211-ը` ման կատ նե րում խնամվող)տվյալ նե րը « Փյու նիկ» շտե մա րա նում ը նդ գրկ ված չեն ե ղել 3 : Ըն տա նիք ի խնամքի տակգտնվող ե րե խա նե րի հա մար հար ցե րին պա տաս խա նել է ե րե խայի ծնո ղը (կամ նրաբա ցա կա յու թյան դեպ քում` ըն տա նի քի չա փա հաս ան դա մը): Ման կա տա նը խնամ վող 385ե րե խայից միայն 55-ի ըն տա նիք նե րի հետ է հնա րա վոր ե ղել կապ հաս տա տել և զրու ցելծնո ղի հետ: Ման կա տա նը խնամ վող մյուս ե րե խա նե րի հա մար հարց մա նը պա տաս խանելեն նրանց խնա մա կալնե րը:Չ նա յած, որ հե տա զո տու թյան նպա տա կով այ ցեր են կա տար վել « Փյու նիկ» շտե մա րա նումնշ ված բո լոր հաս ցե նե րով, ոչ բո լոր ե րե խա ներն են հայտ նա բեր վել: Ա ղյու սակ 1-ո ւմ ներ-1Այս թիվը կազմում է ՀՀ-ի 0-18 տարեկան բնակչության մոտ 1%-ը: Մանկական հաշմանդամության եվրոպական ակադեմիան,զարգացած երկրների տվյալների և տասնամյակների իր հետազո տությունների հիման վրա, նորմա է համարում առնվազն 2.5%-ը, չհաշված խրոնիկ հիվանդությունները: ԱՀԿ-ն, հիմնվելով իր «Հիվանդությունների գլոբալ բեռը» ուսումնասիրության վրա,տալիս է ավելի բարձր ցուցանիշ 0-14 տարեկան երեխաների համար՝ 5.1%:2728 հարցազրույց իրականացվել է հեռախոսային հարցազրույցների մեթոդով: Հեռախոսային հարցազրույցներիրականացվել են տարածքային առումով դժվար հասանելի վայրերում, եթե այցերի ժամանակ ընտանիքը տեղում չի եղել:3Նման դեպքում հարցազրուցավարները հարցազրույցներ անցկացրել են հաշմանդամությունը հաստատող փաստաթուղթըտեսնելուց հետո (ընտանիքներում) կամ ըստ մանկատան խնամակալների տրամադրած տվյալների:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

242. ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽ ԽՈՒՄԲԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸկա յաց ված է հար ցազ րույց նե րի ի րա կա նաց ման ամ փոփ հաշ վետ վու թյու նը: Ե րե խա նե րից1557-ին հնա րա վոր չի ե ղել գտ նել սխալ հաս ցե նե րի պատ ճա ռով, ի սկ 584 հաս ցե նե րումտա նը մարդ չի ե ղել 4 : 85 ըն տա նիք հրա ժար վել է մաս նակ ցել հարց մա նը:Ըստ « Փյու նիկ» շտեմարա նի տվյալ նե րի« Փյու նիկ» շտե մարանից դուրսԸն դա մե նըԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԻ րա կա նաց ված հար ցազ րույց ների5093 229 5322քա նա կը` ըն տա նիք ի խնամքիտակ գտնվող ե րե խա ներԻ րա կա նաց ված հար ցազ րույցնե174 211 385րի քա նա կը` ման կա տա նըխնամվող ե րե խա ներԸն դա մե նը ի րա կա նաց ված 5267 440 5707Ս խալ կամ ոչ ամբողջական1557 - -հասցեՏա նը մարդ չկա 584 - -Հաս ցեն չեն գտել 238 - -Չբ նա կեց ված բնա կա րան 79 - -Երկ րում չեն 66 - -Հ րա ժար վել են մաս նակ ցել85 - -հարց մա նըԱյլ 82 - -Ըն դա մե նը չի րա կա նաց ված 2691 - -ԸՆ ԴԱ ՄԵ ՆԸ 7958Ա ղյու սակ 1. Հար ցազ րույց նե րի ի րա կա նաց ման ամ փոփ հաշ վետ վու թյունԱղյուսակ 2-ում հասանելիության հաշվետվությունը ներկայացված է ըստ մարզերի: Համեմատաբարբարձր հասանելիություն է եղել Սյունիքի, Արագածոտնի և Արմավիրի մարզերում:Ե րե խա նե րի քանակնը ստ « Փյունիկ»շտե մա րա նիԻ րա կա նաց ված հարզազրույց նե րի քանակնը ստ « Փյու նիկ»շտե մա րա նիԱ րա գա ծոտն 407 300(74%)Ա րա րատ 834 530(64%)Ար մա վիր 688 499(73%)Գե ղար քու նիք 683 417(61%)Երևան 2216 1444(65%)Լո ռի 716 443(62%)Կո տայք 640 418(65%)4Նշված հասցեներով հարցազրուցավարներն այցելել են առնվազն 3 անգամ:Ի րա կա նաց ված հարցազրույց նե րի քա նա-Ըն դա մե նըկը « Փյու նիկ» շտե մարանից դուրս17 31720 55044 54254 47115 145917 46021 439

ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽ ԽՈՒՄԲԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ25Ե րե խա նե րի քանակնը ստ « Փյունիկ»շտե մա րա նիԻ րա կա նաց ված հարզազրույց նե րի քանակնը ստ « Փյու նիկ»շտե մա րա նիՇի րակ 707 364(51%)Սյու նիք 427 379(89%)Վայոց ձոր 132 75(57%)Տա վուշ 334 224(67%)Ի րա կա նաց ված հարցազրույց նե րի քա նակը« Փյու նիկ» շտե մարանից դուրսԸն դա մե նը8 37214 3930 7519 243Ման կատ ներ 174 174 211 385Ըն դա մե նը 7958 5264(66%)Ա ղյու սակ 2. Ի րա կա նաց ված հար ցազ րույց նե րի քա նա կը ը ստ մար զե րիՀե տա զո տու թյան ժամ կետ նե րը443 5707Հե տա զո տու թյու նը (նե րա ռյալ նա խա պատ րաս տա կան աշ խա տանք նե րը, բուն հարցազրույցնե րը, ար դյունք նե րի վեր լու ծու թյու նը) ի րա կա նաց վել է 2011թ.-ի օ գոս տո սից2012թ.-ի մար տը նե րա ռյալ: Հար ցազ րույց ներն ի րա կա նաց վել են հիմ նա կա նում օ գոստոսի15-ից դեկ տեմ բե րի 25-ն ըն կած ժա մա նա կա հատ վա ծում: 2012թ. հուն վար-մարտա միս նե րին տե ղի է ունե ցել տվյալ նե րի վերջ նա կան ճշ տում, մուտ քագ րում և վեր լու ծություն,ապ րիլ-հունիս ա միս նե րին կազմ վել է վերջ նա կան հաշ վետ վու թյու նը:Ո րա կի վե րահս կու մըՀե տա զո տու թյան ո ղջ ըն թաց քում ի րա կա նաց վել է ո րա կի վե րահս կում: Սկզ բում բո լորհար ցա թեր թե րը ստուգ վել են ը ստ տրա մա բա նա կան կա պե րի, բաց թողն ված հար ցե րիև թե րու թյուն նե րի: Այ նու հետև հար ցա թեր թե րի 20%-ը ստուգ վել է հե ռա խո սա զան գե րիմի ջո ցով: Յու րա քան չյուր հար ցազ րու ցա վա րի ի րա կա նաց րած հար ցա թեր թե րից պա տահակա նո րեն ը նտր վել են 20-ա կան հար ցա թերթ և ստուգ վել կրկ նա կի զան գե րի մի ջոցով`հար ցա թեր թից ո րոշ հար ցեր ևս մեկ ան գամ տա լու և ստու գե լու սկզ բուն քով: Բա ցիվերոն շյալ մե թոդ նե րից, հար ցազ րու ցա վար նե րի հետ մո նի թո րին գային այ ցեր են կատարելթե՛ ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի, թե՛ Մար քե թին գի հայ կա կան ա սո ցիա ցիայիմաս նագետ նե րը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

262. ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽ ԽՈՒՄԲԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՏ վյալ նե րի մուտ քագ րու մըՀար զազ րույց նե րի ան ցկաց մա նը և ո րա կի վե րահսկ մա նը զու գա հեռ ի րա կա նաց վել էտվյալ նե րի մուտ քագ րում եր կու օ պե րա տոր նե րի կող մից, ո րոնց աշ խա տան քը ստուգ վել է20% կրկ նա կի մուտ քագր ման մի ջո ցով:Տ վյալ նե րի վեր լու ծու թյան մե թո դա բա նու թյու նըԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՀար ցազ րույց նե րի վեր լու ծու թյունն ի րա կա նաց վել է եր կու ա ռան ձին խմ բե րի` ըն տա նիք իխնամքի տակ գտնվող (նե րա ռյալ գի շե րօ թիկ ռե ժի մով հա տուկ հան րակր թա կան դպ րոցներհաճա խող) 5322 և ման կա տա նը խնամ վող 385 հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաների համար:Վեր լու ծու թյունն ի րա կա նաց վել է ը ստ ե րե խայի սե ռի, բնա կա վայ րի (մայ րա քա ղաք, մարզեր,այդ թվում` մար զային քա ղաք ներ և գյու ղա կան հա մայնք ներ), ի նչ պես նաև ը ստ հաշմանդա մու թյան: Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը կա րող են ունե նալ ֆունկ ցիաների տար բեր խան գա րում ներ` ֆի զի ո լո գիա կան (օ րի նակ` սր տա նո թային, մար սո ղա կան,էն դոկ րի նային և այլ հա մա կար գե րի ֆունկ ցիայի խան գա րում ներ), հե նա շար ժո ղա կան,մտա վոր/ ճա նա չո ղա կան, տե սո ղա կան, լսո ղա կան, և հա մակց ված 5 : Ե րե խա նե րի բժշ կականախ տո րո շում նե րը դա սա կարգ վել ե ն 6 պար զե լու հա մար, թե ա րդյոք ֆունկ ցի ո նալտար բեր խան գա րում 7 ունե ցող ե րե խա ներն ունեն ծա ռա յու թյուն նե րի տար բեր հա սանելի ու թյուն: Օ րի նակ, ա րդյոք մտա վոր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա ներն ա վե լիհա ճախ են դպ րո ցից դուրս մնում, քան հե նա շար ժո ղա կան դժ վա րու թյուն ներ ունե ցողե րե խա նե րը: Այս դա սա կար գու մը պայ մա նա կան է, քա նի որ հա ճախ հնա րա վոր չէ միայնախ տո րո շու մից ել նե լով ո րո շել ֆունկ ցի ո նալ խան գա րու մը, և ե րե խայի ախ տո րո շու մըկա րող է ճշգ րիտ չլի նել: Դա սա կար գումն ար վել է ի րա վի ճա կի մա սին ը նդ հա նուր պատկերա ցում կազ մե լու հա մար:Ման կա տա նը խնամ վող ե րե խա նե րի վե րա բե րյալ հար ցազ րույց նե րի ար դյունք նե րի վերլուծու թյու նը կա տար վել է ը ստ սե ռի:5Փորձագետի խորհրդով, էպիլեպսիան ներկայացվել է որպես առանձին խումբ, քանի որ այս հաշմանդամության տարբերտեսակներ առաջ են բերում ֆունկցիայի տարբեր խանգարումներ:6Դասակարգումը իրականացվել է ՀՀ Առողջապահության նախարարության գլխավոր մանկական նյարդաբան ԱրծրունՀակոբյանի կողմից:7Դասակարգումը հիմնված է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության «Ֆունկցիո նա լության, հաշմանդամությանև առողջության դասակարգման» տրամաբանության վրա:

ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ, ԹԻՐԱԽ ԽՈՒՄԲԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ27Հե տա զո տու թյան սահ մա նա փա կում նե րըՍույն հե տա զո տու թյան հիմ նա կան սահ մա նա փա կում նե րը հետևյալն ե ն.• Հարց վել են հիմ նա կա նում պաշ տո նա պես հաս տա տագր ված հաշ ման դա մությունունե ցող ե րե խա նե րի ծնող նե րը կամ խնա մա կալ նե րը` ը ստ « Փյու նիկ»տվյալ նե րի շտե մա րա նի, հետևա բար այն գրե թե տե ղե կու թյուն չի տա լիս այնե րե խա նե րի մա սին, ով քեր ունեն հաշ ման դա մու թյուն, սա կայն չու նեն հաշմանդամ ե րե խայի վկա յագր ված կար գա վի ճակ:• « Փյու նիկ» տվյալ նե րի շտե մա րա նում առ կա ե րե խա նե րի շուրջ մեկ եր րոր դինհնա րա վոր չի ե ղել գտ նել սխալ հաս ցե նե րի և այլ պատ ճա ռներով, ընդ որումայս առումով տարբերություններ կան ըստ մարզերի (Աղյուսակ 2): Դժ վար էկան խա տե սել, թե որ քա նով են չգտն ված ե րե խա նե րը տար բեր վում հարց վածե րե խա նե րից:• Հե տա զո տու թյունն ա ռա վե լա պես քա նա կային մե թո դա բա նու թյուն է օգ տագործել: Ո րոշ խն դիր նե րի ա վե լի խոր քային պատ ճառ նե րի բա ցա հայտ մանհա մար ան հրա ժեշտ է հե տա գա յում ան ցկաց նել ո րա կա կան վեր լու ծու թյուն:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

3.1ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸն տա նիք ի խնամքի տակ գտնվող երեխաներ© « Հույ սի կա մուրջ» ՀԿ

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | Ընդհանուր տվյալներ29Ա. Ը ՆԴ ՀԱ ՆՈՒՐ ՏՎՅԱԼ ՆԵՐԱյս բաժ նում ներ կա յաց ված է հարց մա նը մաս նակ ցած ըն տա նիք ի խնամքի տակ գտնվողհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի սե ռը և տա րի քը, բնա կու թյան վայ րը, կա ցա րանիտե սակ նե րը և ըն տա նի քի կազ մը:Գ ծա պատ կեր Ա.1-ո ւմ ներ կա յաց ված է հար ցազ րույց նե րի բաշխ վա ծու թյունն ը ստ ՀՀ մարզերի (ըն դա մե նը 5322 հար զազ րույց):Շիրակ372Արագածոտն317Արմավիր542Լոռի460 Տավուշ243Երևան1,459Կոտայք439Արարատ550Գեղարքունիք471Վայոց ձոր75Սյունիք393Գ ծա պատ կեր Ա.1. Հար ցազ րույց նե րի բաշխ վա ծու թյունն ը ստ ՀՀ մար զե րիԳ ծա պատ կեր Ա.2-ը ցույց է տա լիս հարց մա նը մաս նակ ցած հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողե րե խա նե րի սե ռային բաշխ վա ծու թյու նը: Ե րե խա նե րի 68%-ը տղա ներ են, ին չը գրե թե երկուան գամ գե րա զան ցում է աղ ջիկ նե րի թի վը: Պետք է նշել, որ տղա-աղ ջիկ նմա նա տիպհա րա բե րակ ցու թյու նը հատ կան շա կան է Տն տե սա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան և զար գացմանկազ մա կեր պու թյան (ՏՀԶԿ) մի շարք ե րկր նե րի հա մար 8 :8Կրթական հետազոտությունների և նորարարությունների կենտրոն և Տնտեսական համագոր ծակցության և զարգացմանկազմակերպություն (2007թ.)ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

303.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳ ծա պատ կեր Ա.3-ո ւմ ներ կա յաց ված են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա ներն ը ստտա րի քային խմ բե րի (քա նա կային և տո կո սային բաշխ վա ծու թյու նը):278(5%)ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում3633(68%)ԻգականԱրական1689(32%)Գծապատկեր Ա.2.Հարցմանը մասնակցած հաշմանդամությունունեցող երեխաների սեռային բաշխվածությունը1119(21%)1312(24%)0-3 տ.10-12 տ.942(18%)731(14%)4-6 տ. 7-9 տ.13-15 տ. 16-18 տ.940(18%)Գծապատկեր Ա.3.Հարցմանը մասնակցած հաշմանդամությունունեցող երեխաների տարիքայինբաշխվածությունըԱ ղյու սակ 3-ո ւմ ներ կա յաց ված է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի բաշխ վա ծու թյունըը ստ հաշ ման դա մու թյան 9 և սե ռի: Ե րե խա նե րի 36%-ը հե նա շար ժո ղա կան, 20%-ը` ֆի զի ո լոգիական, ի սկ 20%-ը` մտա վոր ֆունկ ցիա նե րի հետ կապ ված հաշ ման դա մու թյուն ունի:Ա րա կան % Ի գա կան % Ընդ հա նուր %Հե նա շար ժո ղա կան 1,251 34% 689 41% 1,940 36%Ֆի զի ո լո գիա կան 747 21% 323 19% 1,070 20%Մ տա վոր 748 21% 305 18% 1,053 20%Տե սո ղա կան 284 8% 109 6% 393 7%Լ սո ղա կան 234 6% 141 8% 375 7%Է պի լեպ սիա 278 8% 70 4% 348 7%Հա մակց ված* 91 3% 52 3% 143 3%Ընդ հա նուր 3,633 1,689 5,322Ա ղյու սակ 3. Ե րե խա նե րի բաշխ վա ծու թյու նը ը ստ հաշ ման դա մու թյան և սե ռի* Համակցված հաշմանդամությամբ երեխաների մասնաբաժինն հավանաբար իրականում ավելի շատ կլիներ, եթե ավելիլիարժեք տեղեկություն լիներ ֆունկցիոնալ խանգարման կամ ախտորոշման մասին: Այս խմբում երեխաների փոքրքանակությունը նվազեցնում է խմբի ցուցանիշների վիճակագրական ճշգրտությունը:Գ ծա պատ կեր Ա.4-ո ւմ ներ կա յաց ված է հար ցազ րույց նե րի բաշխ վա ծու թյունն ը ստ մայ րաքաղա քի, մար զային քա ղաք նե րի և գյու ղա կան հա մայնք նե րի:9Տես Արդյունքների վերլուծության մեթոդաբանությունը

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | Ընդհանուր տվյալներ312198(41%)1459(28%)ԵրևանՄարզայինքաղաքներ1665(31%)ԳյուղականհամայնքներԳծապատկեր Ա.4. Հարցազրույցներիբաշխվածությունն ըստ բնակավայրիՀա ջորդ եր կու գծա պատ կեր նե րում ներ կա յաց վում է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաների ըն տա նի քի կազ մը: Այս ե րե խա նե րի 85%-ը ունի եր կու ծնող, 12%-ը` միայն մայր, 1%-ը`միայն հայր, 1%-ը ե րկ կող մա նի ծնո ղա զուրկ է: 84%-ը ունեն քույր կամ եղ բայր, 49%-ը` տատկամ պապ:12%1%Հայր և մայրՄիայն հայր1%85%Միայն մայրՈչ հայր, ոչ մայրԳծապատկեր Ա.5.1.Ծնողների առկայությունը հաշմանդամությունունեցող երեխաների ընտանիքում84%Ունեն քույրկամ եղբայր49%Ունեն տատկամ պապԳծապատկեր Ա.5.2.Տատիկի կամ պապիկի, քրոջ կամ եղբորառկայությունը հաշմանդամություն ունեցողերեխաների ընտանիքումԳ ծա պատ կեր Ա.6-ո ւմ ներ կա յաց ված է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ըն տանիքի ան դամ նե րի թի վը: Ի նչ պես տես նում ե նք, ա ռա վել բազ ման դամ ըն տա նիք նե րը հիմնակա նում հան դի պում են գյու ղա կան հա մայնք նե րում:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

323.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ6-7 հոգի36%40%34%45%39%4-5 հոգի3 հոգի2 հոգիԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում50%50%54%48%50%10%7% 8%7%8%4% 2% 3% 1% 3%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրԳծապատկեր Ա.6. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ընտանիքիանդամների թիվը, ըստ բնակավայրիՀա ջորդ` Գծա պատ կեր Ա.7.-ը ներ կա յաց նում է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիկա ցա րա նի տե սա կը: Գյու ղա կան հա մայնք նե րում ե րե խա նե րը հիմ նա կա նում ապ րում ենա ռանձ նատ նե րում (83%), Երևանում` բնա կա րա նում` 69%: Հարց վող նե րի 5%-ը բնակ վում էտնակ նե րում:4% 5% 6% 5% 5%2% 1% 1%12%69%25%31%64%56%38%Երևան Մարզեր Մարզայինքաղաքներ83%41%53%ԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրՏնակՀանրակացարանԲնակարանԱռանձնատունԳծապատկեր Ա.7. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կացարանի տեսակը,ըստ բնակավայրի

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | Ընդհանուր տվյալներ33Հար ցազ րույց նե րը պար զել են նաև, թե ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խանհիմ նա կա նում բնակ վում է (գի շե րում է) իր ըն տա նի քում, թե գի շե րօ թիկ ռե ժի մով հա տուկհան րակր թա կան դպ րո ցում (այս բաժ նում նե րառ ված չեն այն ե րե խա նե րը, ով քեր ապրումեն ման կա տա նը): Գծա պատ կեր Ա.8-ո ւմ ար դյունք նե րը ներ կա յաց ված են ը ստ բնակավայ րի տե սա կի և սե ռի: Ի նչ պես տես նում ե նք, հարց վող նե րի 97%-ը նշել է, որ ե րե խանապ րում է տա նը` ըն տա նի քի հետ, ի սկ 3%-ը` որ ե րե խան գի շե րում է հա տուկ դպ րո ցում 10 :Հարկ է նշել, սա կայն, որ ըն տա նիք ի խնամքի տակ գտնվող հա տուկ հան րակր թա կանդպ րոց նե րում սո վո րող ե րե խա նե րի շուրջ 70%-ը (ո րը կազ մում է ը նդ հա նու րի 7%-ը) դպ րոցէ գնում գի շե րօ թիկ ռե ժի մով (օրինակ` ո րոշ ե րե խա ներ աշ խա տան քային օ րե րին գի շե րումեն դպ րո ցում, սա կայն շա բաթ-կի րա կի վե րա դառ նում են տուն):99% 97% 97% 96% 97% 97% 97%1%3% 3% 4% 3% 3% 3%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներՏանը, ընտանիքի հետՀատուկ հանրակրթական դպրոցումԳյուղական Արական Իգական ԸնդհանուրհամայնքներԳծապատկեր Ա.8. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների բնակության(գիշերելու) հիմնական վայրը, ըստ բնակավայրի տեսակի և երեխայի սեռիԳ ծա պատ կեր Ա.9-ո ւմ վե րոն շյալ հար ցը ներ կա յաց ված է ը ստ ե րե խա նե րի հաշ ման դամության: Լսո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 9%-ն է գի շե րում հա տուկուսում նա կան հաս տա տու թյու նում, մտա վոր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի6%-ը և հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 5%-ը:10Այս երեխաների 93%-ը արձակուրդների ժամանակ վերադառնում է տուն:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

343.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ99% 98% 99% 91% 94% 95% 99% 97%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՖիզիոլոգիական1%Հենաշարժողական2%Տեսողական1%Լսողական9%ՄտավորՏանը, ընտանիքի հետՀատուկ հանրակրթական դպրոցում6% 5%ՀամակցվածԳծապատկեր Ա.9. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների բնակության(գիշերելու) վայրը, ըստ հաշմանդամության1%ԷպիլեպսիաԸնդհանուրՈրպես երեխայի` հատուկ ուսումնական հաստատությունում գիշերելու պատճառներ հարցվողների45%-ը նշել է տանը համապատասխան խնամքի բացակայությունը, 27%-ը` ընտանիքիսոցիալ-տնտեսական վիճակը (չեն կարող հոգալ անհրաժեշտ ծախսերը), 26%-ը`երեխայի կրթությունը:12%6%29%28% 25% 29% 24% 31% 26%27% 27% 27% 31% 20% 27%47% 44% 48% 44% 42% 49% 45%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԳյուղականհամայնքներ1% 1%ԱրականԻգականԿրթական կարիքների համարՀարևանների, հասարակության վերաբերմունքՉեն կարող հոգալ անհրաժեշտ ծախսերըՏանը չեն կարող ապահովել համապատասխան խնամքԳծապատկեր Ա.10. Հատուկ հանրակրթական դպրոցում հաշմանդամություն ունեցող երեխայի գիշերելուհիմնական պատճառները*, ըստ բնակավայրի տեսակի և երեխայի սեռի*Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար սյունակի բաղադրիչների գումարըկարող է գերազանցել 100%-ը:3%Ընդհանուր

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ35Բ. ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆԸստ « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցիայի` հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ան ձինք չպետք է մե կու սաց վեն ը նդ հա նուր կր թա կան հա մա կարգիցհաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով, և հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը չպետքէ զրկ վեն ան վճար ու պար տա դիր տար րա կան կամ միջ նա կարգ կր թու թյուն ստա նա լուի րա վուն քից (հոդ ված 24):« Հաշ ման դամ նե րի սո ցիա լա կան պաշտ պա նու թյան մա սին» ՀՀ օ րեն քի հա մա ձայն` կրթությանպե տա կան հա մա կար գի մար մին նե րը սո ցիա լա կան ա պա հո վու թյան և ա ռող ջապահու թյան մար մին նե րի հետ հա մա տեղ հաշ ման դա մի վե րա կանգն ման ան հա տա կանծրագ րին հա մա պա տաս խան ա պա հո վում են հաշ ման դամ ե րե խա նե րի նա խադպ րո ցականդաս տիա րա կու թյու նը, հաշ ման դամ նե րի միջ նա կարգ, միջ նա կարգ-մաս նա գի տականև բարձ րա գույն կր թու թյուն ստա նա լու հա մար ան հրա ժեշտ պայ ման նե րի ստեղ ծու մը(հոդ ված 12):Վաղ ման կա կան (նա խադպ րո ցա կան) կր թու թյունՎաղ ման կու թյան տա րի նե րը ո րո շիչ դեր ունեն ե րե խայի զար գաց ման և նե րու ժի բա ցահայտման գոր ծըն թա ցում: Ծնն դից հե տո` յու րա քան չյուր վայր կյան ուղե ղում ձևա վոր վումէ 700 սի նապ տիկ կապ: Մինչև 3 տա րե կա նը ե րե խայի ուղե ղը հա վա քում է իր քա շի 80%-ը:Նա խադպ րո ցա կան տա րի քում, ե րբ սկ սում են զար գա նալ տե սո ղա կան, լսո ղա կան, լեզվիըն կալ ման և ճա նա չո ղա կան ֆունկ ցիա նե րը, ե րե խա նե րի ուղե ղը հատ կա պես զգա յունէ ար տա քին ազ դակ նե րի նկատ մամբ: Վաղ ման կա կան կր թու թյու նը ո րո շիչ դեր ունի ե րեխանե րի կա րո ղու թյուն նե րի զար գաց ման գոր ծըն թա ցում և հատ կա պես ար դյու նա վետ էա ռա վել խո ցե լի խմ բե րի ե րե խա նե րի հա մար 11 :Զար գաց ման դան դա ղե ցում, հաշ ման դա մու թյուն և հա տուկ կա րիք ներ ունե ցող ե րե խաները,ով քեր հա ճա խում են (նե րա ռա կան) ման կա պար տեզ ներ, ցու ցա բե րում են ա վե լիլավ զար գա ցած սո ցիա լա կան և հա ղոր դակ ցա կան հմ տու թյուն ներ և ունե նում են ա վե լիմեծ սո ցիա լա կան ցան ցեր, քան այն ե րե խա նե րը, ով քեր մե կու սաց վում են ի րենց հա սակակից նե րից: Բա ցի այդ, բո լոր ե րե խա նե րի մեջ ձևա վոր վում է տար բե րու թյուն ներն ընդունե լու վե րա բեր մունք 12 :Այ նինչ, ը նդ հա նուր առ մամբ, հարց մա նը մաս նակ ցած ըն տա նիք նե րի հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի միայն 35%-ն է հա ճա խել կամ հա ճա խում ման կա պար տեզ (Գ ծապատկեր Բ.1), ը նդ ո րում 2-6 տա րի քային խմ բում այդ ցու ցա նիշն ա վե լի ցածր է` 28% (տես11Էնգլ, Փեթրիս (2011թ.)12Գուլարնիկ Մ. (2004թ.)ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

363.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՀա վել ված 2.2) 13 : Հա ճա խե լի ու թյու նը ա ռա վել բարձր է Երևանում` 48%, մար զե րում այնկազ մում է 31%, մար զային քա ղաք նե րում` 41%, ի սկ գյու ղա կան հա մայնք նե րում գրանց վելէ ա մե նա ցածր ցու ցա նի շը` 23%: Ո րո շա կի տար բե րու թյուն ներ կա րե լի է տես նել նաև ը ստսե ռի. օ րի նակ, Երևանում տղա նե րի 50%-ն է հա ճա խում կամ հա ճա խել ման կա պար տեզ,աղ ջիկ նե րի` 44%-ը, մար զային քա ղաք նե րում` տղա նե րի 43%-ը, ի սկ աղ ջիկ նե րի` 37%-ը:Գյու ղա կան հա մայնք նե րում այս ա ռու մով տար բե րու թյուն չի նկատ վում:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում50%44%48%31%29%31%43%37%41%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԱրականԻգական23%23% 23%Գյուղականհամայնքներ36% 35%33%ԸնդհանուրԸնդհանուրԳծապատկեր Բ.1. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունըմանկապարտեզ (ներկայումս կամ անցյալում), ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռիԳ ծա պատ կեր Բ.2-ո ւմ վե րոն շյալ ար դյունք նե րը ներ կա յաց ված են ը ստ մար զե րի: Ի նչ պեստես նում ե նք, ա ռա վել մեծ հա ճա խե լի ու թյան տո կոս է գրանց վում Երևանում` 48%, և Սյունիքի մար զում` 46%:13Այս հարցը տրվել է բոլոր երեխաների համար: Հավելված 2.2-ում առանձին ներկայացված է 2-6 տարեկան երեխաներիհաճախելիությունը:

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ3748%46%44%50%Երևան25%26%24%Արմավիր22%24%21%Արագածոտն30%23%33%Արարատ27%22%29%ԱրականԳեղարքունիք31%37%28%ԿոտայքԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Բ.2. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը մանկապարտեզ, ըստմարզերի և երեխայի սեռի31%29%32%Լոռի31%24%35%Շիրակ44%47%Սյունիք23%24%22%Վայոց ձոր36%35%37%Տավուշ35%33%36%ԸնդհանուրՀա ջորդ` Գծա պատ կեր Բ.3-ո ւմ ար դյունք նե րը ներ կա յաց ված են ը ստ ե րե խայի հաշմանդա մու թյան: Ի նչ պես տես նում ե նք, ա ռա վել քիչ են ման կա պար տեզ հա ճա խում կամհա ճա խել հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը` 21%, հե նա շար ժո ղա կանհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը` 31%, և մտա վոր` 35%:36%37% 32%29%48% 48%36%32%37%Ֆիզիոլոգիական31%ՀենաշարժողականԱրական47% 47%46% 45%ՏեսողականԼսողական35% 36% 35%ՄտավորԻգական23%ԸնդհանուրԳծապատկեր Բ.3. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունըմանկապարտեզ, ըստ հաշմանդամության և երեխայի սեռի21%17%Համակցված30%37%Էպիլեպսիա33%36%ԸնդհանուրԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

383.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում44%Գ ծա պատ կեր Բ.4-ո ւմ ներ կա յաց ված են ման կա պար տեզ չհա ճա խե լու պատ ճառ ներն ը ստսե ռի և ը ստ բնա կա վայ րի: Մանկապարտեզ չհաճախողների մեջ, հարց վող նե րի 33%-ը նշելէ, որ չեն զգում ման կա պար տե զի կա րի քը, 26%-ը` որ հա մայն քում չկա ման կա պար տեզ,16%-ը` որ ե րե խայի ա ռող ջա կան վի ճա կը թույլ չի տա լիս, 16%-ը նշել է, որ ման կա պար տե զըչու նի հա մա պա տաս խան պայ ման ներ: Գյու ղա կան հա մայնք նե րում հարց վող նե րի 47%-ըոր պես պատ ճառ նշել է հա մայնք նե րում ման կա պար տե զի բա ցա կա յու թյու նը, մարզայինքաղաքներում` միայն 8-ը: Քա ղաք նե րում 40%-ից ավելին նշել են, որ ման կա պար տե զի կարիքը չկա: Երևանում 8%-ը նշել է, որ ե րե խային չեն ըն դու նել ման կա պար տեզ:2% 1% 2% 2% 2%3% 3% 3%5% 4%3% 3% 3%3%3%4% 5% 4%2% 4% 7% 5% 5% 5% 5%2%4%16%13%8%15% 19% 16%18%20%16%16%16% 18% 16%16%17%2% 33%8%47% 28% 22% 26%45%30% 21%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԳյուղականհամայնքներ33% 33% 33%ԱրականԻգականԸնդհանուրՄատուցվող ծառայություններիորակը բավարար չէՏրանսպորտի խնդիր,հեռավորությունԻ վիճակի չեն վճարելմանկապարտեզի համարԵրեխային մերժել են ընդունելմանկապարտեզՄանկապարտեզը չունիհամապատասխան պայմաններԱռողջական վիճակը թույլչի տալիսԳծապատկեր Բ.4. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների մանկապարտեզ չհաճախելու պատճառները,* ըստբնակավայրի և երեխայի սեռի*Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար սյունակի բաղադրիչներիգումարը կարող է գերազանցել 100%-ը:Համայնքում չկա մանկապարտեզԾնողները չեն զգումմանկապարտեզի կարիքըԱ ղյու սակ Բ.1-ո ւմ վե րոն շյալ հար ցը ներ կա յաց ված է ը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մու թյան:Ման կա պար տեզ ըն դու նե լու հար ցում մեր ժել են ման կա պար տեզ չհա ճա խող մտա վորհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 11%-ին, հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խա նե րի 7%-ին: Ման կա պար տե զում ան հրա ժեշտ պայ ման նե րի բա ցա կա յու թյու նըոր պես ե րե խային ման կա պար տեզ չտա նե լու հիմ նա կան պատ ճառ նշել են ման կա պարտեզչհա ճա խող լսո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 24%-ի ծնող նե րը:

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ39Ֆի զի ո լոգիականՀե նա շար ժողականՏե սո ղա կանԼ սո ղա կանՄ տա վորՀա մակց վածԷ պի լեպ սիաԸնդ հա նուրԾ նող նե րը չեն զգում ման կապարտե զի կա րի քըՀա մայն քում չկա ման կա պարտեզԱ ռող ջա կան վի ճա կը թույլ չիտա լիսՄան կա պար տե զը չու նի հա մապատաս խան պայ ման ներԻ վի ճա կի չեն վճա րել ման կապարտե զի հա մարՄա տուց վող ծա ռա յու թյուն նե րիո րա կը բա վա րար չէՏ րանս պոր տի խն դիր, հե ռա վորությունԵ րե խային մեր ժել են ըն դու նելման կա պար տեզ40% 30% 32% 34% 32% 31% 34% 33%27% 26% 37% 27% 21% 14% 36% 26%13% 21% 7% 9% 16% 14% 15% 16%10% 19% 10% 24% 18% 20% 9% 16%5% 3% 6% 5% 5% 8% 4% 4%3% 2% 1% 2% 2% 4% 1% 2%2% 5% 1% 2% 3% 2% 0% 3%2% 4% 3% 5% 11% 7% 4% 5%Այլ 10% 7% 9% 9% 6% 13% 5% 8%Ա ղյու սակ Բ.1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ման կա պար տեզ չհա ճա խե լու պատ ճառ նե րը*, ը ստհաշման դա մու թյան*Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար սյունակի բաղադրիչների գումարը կարող էգերազանցել 100%-ը:Ե րե խայի հա տուկ կր թա կան կա րիք նե րի գնա հա տու մըՀա յաս տա նի Հան րա պե տու թյու նում ե րե խայի կր թու թյան ա ռանձ նա հա տուկ պայ ման ներիկա րի քի գնա հա տումն ի րա կա նաց նում է Երևանի բժշ կա հո գե բա նա ման կա վար ժա կանկենտ րո նը` իր եր կու մաս նա ճյու ղե րով:Երևանում բնակ վող նե րի 29%-ն է նշել, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան գնա հատվելէ Բժշ կա հո գե բա նա ման կա վար ժա կան գնա հատ ման կենտ րո նի կող մից, գյու ղա կանհա մայնք նե րում` 8%-ը: Ը նդ հա նուր առ մամբ, գնա հա տում են ան ցել ե րե խա նե րի 15%-ը, ի սկպա տաս խա նող նե րի 25%-ը տե ղյակ չէր` ե րե խան գնա հատ վել է կենտ րո նի կող մից, թե` ոչ:Այս ա ռու մով աղ ջիկ նե րի և տղա նե րի միջև տո կո սային տար բե րու թյուն չի ե ղել:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

403.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ20%28%34%23% 26% 24% 25%52%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում29%63%55%9% 11% 8%Երևան Մարզեր Մարզային Գյուղականքաղաքներ համայնքներԱյո69%Ոչ60% 61% 60%15% 15% 15%ԱրականԻգականՏեղյակ չենԸնդհանուրԳծապատկեր Բ.5. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի կրթական կարիքների գնահատումըԲժշկահոգեբանամանկավարժական կենտրոնում, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռիԲժշ կա հո գե բա նա ման կա վար ժա կան կենտ րո նում գնա հա տում ան ցել են մտա վոր հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 31%-ը: Տո կո սային հա րա բե րու թյամբ հա ջորդ տե ղերումեն հա մակց ված և լսո ղա կան հաշ ման դա մու թյամբ ե րե խա նե րը (Գ ծա պատ կեր Բ.6):ԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական15%10%8%10%9%19%18%Այո31%ՈչՏեղյակ չենԳծապատկեր Բ.6. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կրթական կարիքների գնահատումըԲժշկահոգեբանամանկավարժական կենտրոնում, ըստ հաշմանդամության62%66%64%65%60%52%58%46%25%28%29%23%24%26%26%26%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ41Դպ րո ցա կան (միջ նա կարգ) կր թու թյուն«Կր թու թյան մա սին» ՀՀ օ րեն քը ամ րագ րում է, որ կր թու թյան ա ռանձ նա հա տուկ պայ մանների կա րիք ունե ցող ե րե խա նե ր ի կր թու թյու նը ծնո ղի ը նտ րու թյամբ կա րող է ի րա կա նացվելը նդ հա նուր հան րակր թա կան դպ րո ցում (հոդ ված 19.3) : « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցիան ար գե լում է հաշ ման դա մու թյան պատ ճառովը նդ հա նուր կր թա կան հա մա կար գից մե կու սա ցումը (հոդ ված 24):Թե որ քա նով են ե րե խա նե րը և նրանց ըն տա նիք ներն օ գտ վում մի ջազ գային ի րա վուն քի ևՀՀ օ րենսդ րա կան դաշ տի ըն ձե ռած հնա րա վո րու թյուն նե րից, ը նդ հա նուր պատ կե րա ցումկա րե լի է կազ մել հե տա զո տու թյան հա ջորդ բաժ նից, ո րը վե րա բե րում է հաշ ման դա մությունունե ցող ե րե խա նե րի միջ նա կարգ կր թու թյա նը:Ընդ հա նուր առ մամբ հարց վող նե րի 14 70%-ը նշել է, որ ե րե խան կր թու թյուն է ստա նումը նդհանուր հան րակր թա կան դպ րո ցում (կամ ար դեն ա վար տել է), 12%-ը` հա տուկ դպ րո ցում,18%-ը` ը նդ հան րա պես չի գնում դպ րոց 15 : Այս ա ռու մով նշա նա կա լից տար բե րու թյուն ներ կանԵրևա նի և մար զային, հատ կա պես գյու ղա կան հա մայնք նե րի միջև: Ե թե Երևանում դպրոցչեն հա ճա խում ե րե խա նե րի 13%-ը, ա պա մար զե րում այդ ցու ցա նի շը 18% է, ի սկ գյու ղա կանհա մայն քնե րում գրե թե կրկ նա պատկ վում է` հաս նե լով 23%-ի: Բա ցի այդ, հարկ է նշել, որդպ րոց չեն հա ճա խում աղ ջիկ նե րի 21, ի սկ տղա նե րի` 17%-ը: Ա ռա վել մեծ գեն դե րային տարբերու թյուն ներ են նկատ վում մար զային քա ղաք նե րում, որ տեղ դպ րոց չեն հա ճա խում տղաների 15, ի սկ աղ ջիկ նե րի` 23%-ը, և Երևանում` տղա նե րի 11, աղ ջիկ նե րի` 15%-ը:13%12%75%Չի գնում դպրոց21% 18%12% 13%23%10%68% 69% 67% 71% 67% 70%Հատուկ հանրակրթական դպրոցԸնդհանուր հանրակրթական դպրոցԳծապատկեր Բ.7. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը դպրոց,ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի17%12%Երևան Մարզեր Մարզայինքաղաքներ Գյուղականհամայնքներ14Այս հարցը տրվել է 6 տարեկանից բարձր 4454 երեխաների համար:Արական21% 18%12% 12%ԻգականԸնդհանուր15Այստեղ ներառված են նաև այն երեխաները, ովքեր ըստ իրենց ծնողների` ստանում են այս կամ այն տեսակի տնայինուսուցում մասնագետի կողմից (2.8%):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

423.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ11%15%13%24% 24%23%23%22%21%19%18%15%17%21%18%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԵրևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԱրականԻգականԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրԸնդհանուրԳծապատկեր Բ.8. Դպրոց չհաճախող երեխաների տոկոսը, ըստ բնակավայրի և սեռիԳ ծա պատ կեր Բ.9-ո ւմ ար դյունք նե րը ներ կա յաց ված են ը ստ մար զե րի: Բա ցի Երևանից ևՎայոց ձորի մար զից, դպ րո ցից դուրս մնա ցած ե րե խա նե րի տո կո սը տա տան վում է 18-23%-իմիջև: Հա տուկ ուսում նա կան հաս տա տու թյուն ա ռա վել շատ հա ճա խում են Ար մա վի րում`18%, Կո տայ քում և Սյու նի քում` 15%: Տա վու շում ե րե խա նե րը գրե թե չեն հա ճա խում հա տուկհան րակր թա կան դպ րոց ներ 16 : Վայոց ձորում, 17 Տա վու շում և Երևանում գրանց վել է ը նդհանուր հան րակր թա կան դպ րոց նե րի հա ճախ ման ա մե նա բարձր մա կար դա կը, Ար մա վիրումև Կո տայ քում` ա մե նա ցած րը: Ա ռան ձին մար զե րում կան նաև տար բե րու թյուն ներ ըստսեռի (Տես Հա վել ված 2.2):16Պետք է նշել, որ Տավուշում, Վայոց ձորում և Արարատում հատուկ հանրակրթական դպրոցներ չկան:17Քանի որ Վայոց ձորի մարզում հարցվողների քանակը փոքր է, ցուցանիշի վիճակագրական ճշգրտությունը համեմատաբարցածր է:

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ4313%12%23% 22% 23% 21% 21% 22%8% 10% 8%15% 10%18%18% 18%13% 15%5%7%18%2%18%12%75%Երևան59%Արմավիր70%Արագածոտն68%Արարատ70%ԳեղարքունիքԸնդհանուր հանրակրթական64%Կոտայք68% 69% 68%Հատուկ հանրակրթականՉի գնում դպրոցԳծապատկեր Բ.9. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը դպրոց, ըստ մարզերիԼոռիՇիրակՍյունիք89%Վայոց ձոր80%Տավուշ70%ԸնդհանուրԴպ րոց հիմ նա կա նում չեն հա ճա խում մտա վոր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա ները`27%, այ նու հետև հե նա շար ժո ղա կան` 26%, և հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողե րե խա նե րը` 20%: Հա տուկ ուսում նա կան հաս տա տու թյուն հա ճա խում են լսո ղա կան հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 36%-ը, մտա վոր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող նե րի`25%-ը (Գ ծա պատ կեր Բ.10):ԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական48%Ընդհանուր հանրակրթական56%63%70%69%81%86%90%25%17%12%36%6%Հատուկ հանրակրթական5%27%18%7%26%14%20%8%7%4% 6%Չի գնում դպրոցԳծապատկեր Բ.10. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը դպրոց,ըստ հաշմանդամությանԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ454%8%6%17%40%46%Ֆիզիոլոգիական2%8%8%24%38%Հենաշարժողական4%8%4%38%43% 33% 44%Տեսողական4% 5%4% 4%4% 5%12% 12%40%Լսողական23%61%Մտավոր30%35% 42% 34%47%Համակցված12%2%12%44% 48%Էպիլեպսիա4%6%7%19%ԸնդհանուրԵրեխային մերժել ենընդունել դպրոցՏրանսպորտի խնդիր,հեռավորությունԾնողների կարծիքովերեխան դպրոցիկարիք չունիԴպրոցը չունիհամապատասխանպայմաններԱռողջական խնդիրներըթույլ չեն տալիսԾնողների կարծիքովերեխան չի կարողսովորել դպրոցումԳծապատկեր Բ.12. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի դպ րոց չհա ճա խե լու հիմ նա կանպատճառները*, ը ստ հաշ ման դա մու թյան*Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար սյունակի բաղադրիչների գումարը կարող էգերազանցել 100%-ը:Գ ծա պատ կեր Բ.13-ո ւմ երևում է, թե ա րդյոք այն ըն տա նիք նե րում, որ տեղ ապ րում են 6տա րե կա նից ցածր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե ր, ծնող նե րը պլա նա վո րում ենե րե խային տա նել դպ րոց, թե ոչ: Ի նչ պես տես նում ե նք, Երևանում և մար զային քա ղաք ներումհարց վող նե րի 83%-ն է նշել, որ պատ րաստ վում է ե րե խային դպ րոց տա նել, գյու ղականհա մայնք նե րում` 70%-ը: Ը նդ հա նուր առ մամբ, ըն տա նիք նե րի 15%-ը դեռ չի կողմ նո րոշվել:Այն ըն տա նիք նե րից, ո րոնք մտա դիր չեն ի րենց ե րե խայի կր թու թյու նը կազ մա կեր պելդպ րո ցում, 30%-ը որ պես պատ ճառ նշել է ե րե խայի ա ռող ջա կան խն դիր նե րը, 26%-ը կարծումէ, որ ե րե խան չի կա րող սո վո րել դպ րո ցում, 11%-ը նշել է, որ դպ րո ցը չու նի հա մա պատասխան պայ ման ներ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

463.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ13% 15% 11%5%6%9%19%11%15% 14%15%8% 6% 8%ՉգիտեմՈչԱյոԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում83%76% 83% 70% 77% 79% 78%Երևան Մարզեր Մարզային Գյուղականքաղաքներ համայնքներԱրականԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Բ.13. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային (0-6 տ.) դպրոց տանելու մտադրությունը,ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռիԳ ծա պատ կեր Բ.14-ո ւմ ար դյունք նե րը ներ կա յաց ված են ը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մության:Հե նա շար ժո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ըն տա նիք նե րի 10%-նէ նշել, որ չի պատ րաստ վում ե րե խային դպ րոց տա նել, մտա վոր հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խա նե րի ըն տա նիք նե րի 9%-ը, հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաների ըն տա նիք նե րի` 15%-ը:8%3%89%Ֆիզիոլոգիական17%10%73%Հենաշարժողական6% 8%2% 1%93%Տեսողական91%Լսողական20%9%71%Մտավոր27%15%58%ՀամակցվածԷպիլեպսիաԸնդհանուրՉգիտեմՈչԱյոԳծապատկեր Բ.14. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային (0-6 տ.) դպրոց տանելու մտադրությունը,ըստ հաշմանդամության21%10%69%15%8%78%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ47Հա ջորդ եր կու հար ցերն ո ւղղ վել են միայն այն 524 ըն տա նիք նե րին, ո րոնց ե րե խա նե րըհա ճա խում են հա տուկ հան րակր թա կան դպ րոց: Այն հար ցին, թե ե թե հա մայն քի ը նդ հանուրմիջ նա կարգ դպ րո ցը ըն դու նի ե րե խային, ի րենք կհա մա ձայ նեն ա րդյոք տե ղա փոխելնրան գի շե րօ թիկ դպ րո ցից հան րակր թա կան դպ րոց, հարց վող նե րի 14%-ը նշել է` այո,10%-ը ար դեն ա վար տել է կամ ա վար տում է, 9%-ը չգի տեն, ի սկ մյուս նե րը չէին ցան կա նատե ղա փո խել (տես Գծապատկեր Բ.15): Վեր ջին նե րիս 50%-ի կար ծի քով ե րե խան չի կա րողսո վո րել ը նդ հա նուր դպ րո ցում, նրանց 40%-ը նշել է, որ ե րե խան չի ստա նա հա մա պատասխան կր թու թյուն, 6%-ը մտա հոգ ված է, որ ի րենց ե րե խան պատ շաճ վե րա բեր մուն քիչի ար ժա նա նա ե րե խա նե րի կող մից, 4%-ը` որ խտ րա կա նու թյան կար ժա նա նա ուսու ցիչ ներիկող մից:15%12%57%9%11%8% 9%8% 5% 10% 8%71% 71%16% 13% 13% 13% 14% 12% 14%Երևան Մարզեր Մարզային Գյուղականքաղաքներ համայնքներԱրականԻգականԸնդհանուրԱրդեն ավարտել էՉգիտեմԳծապատկեր Բ.15. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային հատուկ հանրակրթական դպրոցից ընդհանուրհանրակրթական դպրոց տեղափոխելու մտադրությունը, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի14%10%10%9%70% 69% 64% 67%ՈչԱյոԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

483.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳ. Ա ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԸստ «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիայի, մասնակիցպետությունները ձեռնարկում են անհրաժեշտ բոլոր միջոցները, որպեսզի հաշմանդամությունունեցող անձինք մատչելի կերպով օգտվեն առողջապահական ծառայություններից, նաև` առողջությանվերականգնողական միջոցներից, որոնք հաշվի են առնում գենդերային առանձնահատկությունները(հոդվածներ 25, 26):«Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, հաշմանդամներիսոցիալական պաշտպանության աշխատանքներն իրականացվում են տարեկան ծրագրովսահմանված ժամկետներում և կարգով։ Տարեկան ծրագիրը իր մեջ ներառում է նաև առողջապահականծառայություններից հաշմանդամի անվճար օգտվելու և նրա առողջության պահպանմանմիջոցառումները (հոդվածներ 41, 42):Նկատի ունենալով, որ առողջապահական ծառայությունները առաջնային են հաշմանդամությունունեցող երեխաների համար, ուսումնասիրությունն անդրադարձել է նաև առողջապա հա կան ծա ռա յու թյուն նե րի հա սա նե լի ու թյա նը, ծնող նե րի և խնա մա կալնե րի բավարարվածության մակարդակին և այդ ծառայություններից չօգտվելու պատճառներին:Ման կա բույ ժի կամ ըն տա նե կան բժշ կի ծա ռա յու թյուն նե րՀաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 19%-ը չի գտն վում ման կա բույ ժի կամ ըն տանեկան բժշ կի հս կո ղու թյան տակ (Գծապատկեր Գ.1): Այս ա ռու մով ո րո շա կի տար բե րություններ կան` կախ ված բնա կա վայ րից: Այս պե ս, Երևանում բնակ վող հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի 12%-ը չի գտն վում բժշ կի հս կո ղու թյան տակ, մար զե րում` 22%-ը, մարզայինքա ղաք նե րում` 19%-ը, գյու ղա կան հա մայնք նե րում` 25%-ը: Գծապատկեր Գ.1-ո ւմնկա տե լի են ո րո շա կի գեն դե րային տար բե րու թյուն ներ ևս. տղա նե րի 18%-ը չի գտն վումբժշ կի հս կո ղու թյան տակ, աղ ջիկ նե րի` 21%-ը: Աղջիկների և տղաների միջև տար բե րությունը գյու ղա կան հա մայնք նե րում հաս նում է 5 տո կո սային կե տի:

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ա ՌՈՂ Ջա Պա ՀՈՒԹՅՈՒՆ4928%21%25%22%23%25%18%20% 19%18%21%19%ԱրականԻգական12%13%11%11%13%12%Երևան Մարզեր ÛáõճϳÝѳٳÛÝքներسñ½³ÛÇնհù³Õ³քներԸնդհանուրԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.1. Բժշկի հսկողությունից դուրս հաշմանդամություն ունեցող երեխաները, ըստբնակավայրի և սեռիԳծապատկեր Գ.2-ո ւմ ի րա վի ճա կը ներ կա յաց ված է ը ստ մար զե րի: Բժշ կի հս կո ղու թյու նիցդուրս մնա ցած ե րե խա նե րի ա ռա վել բարձր տո կոս է գրանց վել Սյու նի քում` 49%, ա մե նիցցածր` Երևանում` 12% և Կո տայ քում` 11%: Գեն դե րային տար բե րու թյուն ներն ակ նա ռու ենհատ կա պես Ա րա րա տի և Ա րա գա ծոտ նի մար զե րում:Երևան21%23%20%Արմավիր26%32%32%23% 24%Արագածոտն27%ԱրարատԱրական17%19% 11%12%16% 10%ԳեղարքունիքԿոտայք18%18%18%ԻգականԼոռի14%16%13%Շիրակ49%49%48%ՍյունիքԸնդհանուր36%33%37%Վայոց ձորԳծապատկեր Գ.2. Բժշկի հսկողությունից դուրս մնացած հաշմանդամություն ունեցող երեխաները,ըստ մարզերի և սեռի15%14%16%Տավուշ19%21%18%ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Գ.3-ո ւմ ներ կա յաց ված է բժշ կի հս կո ղու թյու նից դուրս մնա ցած հաշ ման դա-ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

503.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆմու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մաս նա բա ժի նը ը ստ հաշ ման դա մու թյան և սե ռի: Ա ռա վելփոքր տո կոս են կազ մում Է պի լեպ սիա ունե ցող ե րե խա նե րը` 11%, այ նու հետև ֆի զի ո լո գիականհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը` 12%:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում8%5%4%19%53%ԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական10%11%20%23%21%20%21%Արական13%16%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.3. Բժշկի հսկողության տակ չգտնվող հաշմանդամություն ունեցողերեխաները, ըստ հաշմանդամության և սեռիԻսկ թե ին չու հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը չեն գտն վում բժշ կի հս կո ղու թյանտակ, ներ կա յաց ված է Գծա պատ կեր Գ.4-ո ւմ: Ծնող նե րի 48%-ի կար ծի քով նման ծա ռա յությանկա րի ք չկա, 26%-ը ի վի ճա կի չէ վճա րել ծա ռա յու թյան հա մար, 16%-ը նշել է, որ համայնքում չկա այդ ծա ռա յու թյու նը, 12-ա կան տո կոս նշել են, որ տե ղյակ չեն ծա ռա յու թյանմա սին կամ մա տուց վող ծա ռա յու թյուն նե րի ո րա կը բա վա րար չէ: Գյու ղա կան հա մայնք ներումա վե լի հա ճախ են նշ վել ծա ռա յու թյուն նե րի բա ցա կա յու թյու նը և ֆի նան սա կան խոչընդոտ նե րը, քան այլ բնա կա վայ րե րում, ի սկ մար զային քա ղաք նե րում ա վե լի հա ճախ ենդժ գո հել ծա ռա յու թյուն նե րի ո րա կից, քան Երևանում կամ գյու ղա կան հա մայնք նե րում:12%13%19%27%47%16%13%11%22%52%10%13%23%43%Երևան Մարզեր Մարզայինքաղաքներ Գյուղականհամայնքներ12%12%16%Արական11%11%18%Գծապատկեր Գ.4. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի` բժշկի հսկողությունից դուրս գտնվելու պատճառները*, ըստբնակավայրի և սեռի*Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար սյունակի բաղադրիչների գումարը կարող է գերազանցել 100%-ը:11%19%16%Իգական21%24%12%16%30% 25% 27% 26%47% 49% 48%26%12%12%Ընդհանուր19%20%21%22%24%Մատուցվող ծառայություններիորակը բավարար չէՏեղյակ չեն այդծառայության մասինՀամայնքում չկա այդծառայությունըԻ վիճակի չեն վճարելծառայության համարԾնողների կարծիքով նմանծառայության կարիք չկա

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ա ՌՈՂ Ջա Պա ՀՈՒԹՅՈՒՆ51Գ ծա պատ կեր Գ.5-ո ւմ ներ կա յաց ված է, թե հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը ի նչպար բե րա կա նու թյամբ են օ գտ վում ման կա բույ ժի կամ ըն տա նե կան բժշ կի ծա ռա յու թյունից:Ման կա բույ ժին կամ ըն տա նե կան բժշ կին նրանց 33%-ը դի մում է միայն ան հրա ժեշտության դեպ քում :33%Շաբաթական Ամսական Տարին3-4անգամՎե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն ներ3%21% 21% 21%Տարին1-2անգամՄիայնանհրաժեշտությանդեպքումԳծապատկեր Գ.5. Հաշմանդամություն ունեցողերեխայի` բժշկի ծառայություններից օգտվելուպարբերականությունըԸստ « Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյու նում հաշ ման դամ նե րի սո ցիա լա կան պաշտ պա նությանմա սին» ՀՀ օ րեն քի` « հաշ ման դամ նե րի բժշ կա կան, մաս նա գի տա կան և սո ցիա լականվե րա կանգ նումն ի րա կա նաց վում է բժշ կա սո ցիա լա կան փոր ձաքն նու թյան ո լոր տումի րա վա սու պե տա կան մարմ նի հաս տա տած, հաշ ման դամ նե րի վե րա կանգ նո ղա կան բազայինծրագ րին հա մա պա տաս խան մշա կած վե րա կանգ նո ղա կան ան հա տա կան ծրագ րով(ՎԱԾ): Վե րա կանգ նո ղա կան ան հա տա կան ծրագ րում սահ ման վում են վե րա կանգ նո ղականմի ջո ցա ռում նե րի ծա վալ նե րը, տե սակ նե րը և ժամ կետ նե րը, սո ցիա լա կան օգ նու թյանտե սակ նե րը, աշ խա տան քային ան հրա ժեշտ պայ ման նե րը, ի նչ պես նաև գոր ծու նե ու թյանսահ մա նա փակ վա ծու թյամբ պայ մա նա վոր ված հա տուկ տեխ նի կա կան մի ջոց նե րի և ծառայու թյուն նե րի տե սակ նե րը» (հոդ ված 10):Հա սա րա կու թյու նում ե րե խայի նե րա ռումն ա պա հո վե լու հա մար մեծ նշա նա կու թյուն ունիան հա տա կան վե րա կանգ նո ղա կան ծրագ րի կի րա ռու թյու նը: Այն են թադ րում է ան հա տականմո տե ցում ե րե խայի կա րիք նե րի ճա նաչ ման և նրա հե տա գա զար գաց ման հա մար:Հարց վող նե րի 56%-ը նշել է, որ ե րե խան չու նի ՎԱԾ, ի սկ 16%-ը տե ղյակ չէ դրա մա սին (տեսԳծա պատ կեր Գ.6): Ը ստ բնա կա վայ րի և սե ռի տո կո սային տար բե րու թյուն ներ չկան:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

523.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ16%28%56%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԱյո Ոչ Տեղյակ չեմԳծապատկեր Գ.6.Հաշմանդամություն ունեցող երեխայիվերականգնողական անհատական ծրագրի(ՎԱԾ) առկայությունըԳ ծա պատ կեր Գ.7-ո ւմ ներ կա յաց ված է ՎԱԾ-ի առ կա յու թյունն ը ստ ե րե խայի հաշ ման դամության: Հե նա շար ժո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 38%-ն ունի ՎԱԾ,ի սկ տե սո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի` միայն 14%-ը:20%Ֆիզիոլոգիական38%Հենաշարժողական14%ՏեսողականԼսողական27% 26%Մտավոր36%Համակցված18%Էպիլեպսիա28%ԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.7. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայիՎԱԾ-ի առկայությունը, ըստ հաշմանդամությանՀա ջորդ գ ծա պատ կեր նե րը ներ կա յաց նում են, թե ա րդյոք ե րե խան ստա նում է ան հրա ժեշտծա ռա յու թյուն ներն ը ստ ՎԱԾ-ի: Ար դյունք նե րը ցույց են տա լիս, որ հարց վող նե րի միայն 23%-նէ ՎԱԾ-ով նա խա տես ված ծա ռա յու թյուն ներ ստա նում:Գ ծա պատ կեր Գ.8-ո ւմ պատ կե րը ներ կա յաց ված է ը ստ մար զե րի: Ա մե նա ցածր տո կո սը գրանցվելէ Սյու նի քի և Վայոց ձորի 18 մար զե րում` հա մա պա տաս խա նա բար 11% և 12%, ա մե նա բարձ րը`Ա րա գա ծոտ նում և Տա վու շում` հա մա պա տաս խա նա բար 31% և 27%:18Քանի որ Վայոց ձորի մարզում հարցվողների քանակը փոքր է, ցուցանիշի վիճակագրական ճշգրտությունը համեմատաբարցածր է:

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ա ՌՈՂ Ջա Պա ՀՈՒԹՅՈՒՆ5331%25% 24%23% 22%25% 25%ԵրևանԱրմավիր29%32%Արագածոտն23%19% 29% 29%26% 23% 20% 21%Արարատ25%ԳեղարքունիքԱրական23%Կոտայք20%20%18% 22%ԻգականԼոռի19%Շիրակ11% 12%15% 10%9%ՍյունիքԸնդհանուր13%Վայոց ձոր27%27%23%23%27% 23%Գծապատկեր Գ.8. ՎԱԾ-ով սահմանված ծառայությունների մատուցումը, ըստ մարզերի և երեխայի սեռիՏավուշԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Գ.9-ո ւմ կա րող ե նք տես նել, որ ը ստ ՎԱԾ-ի ծա ռա յու թյուն ներ են ստա նումհե նա շար ժո ղա կան և համակցված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի գրե թե մեկեր րոր դը, ի սկ տե սո ղա կան խն դիր նե րով ե րե խա նե րի միայն 12%-ը:16%Ֆիզիոլոգիական30%Հենաշարժողական12%ՏեսողականԼսողական23% 22%Մտավոր32%Համակցված17%Էպիլեպսիա23%ԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.9. ՎԱԾ-ով սահմանված ծառայություններիմատուցումը, ըստ հաշմանդամությանԳծապատկեր Գ.10-ո ւմ ներ կա յաց ված է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա ների ՎԱԾ չունանա լու պատ ճառ նե րը : Ի նչ պես տես նում ե նք, հիմ նա կան պատ ճա ռը տե ղե կատ վու թյանբա ցա կա յու թյունն է, ո րը նշ վել է հարց վող նե րի մե ծա մաս նու թյան` 54%-ի կող մից: ՄյուսԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

543.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆպատ ճառն այն է, որ ծնող նե րի կար ծի քով նման ծա ռա յու թյան կա րի քը չկա` 26%: Ի սկհարց վող նե րի 13%-ը նշել է, որ ի վի ճա կի չէ վճա րել նման ծա ռա յու թյան հա մար, և 12%-ընշել է, որ հա մայն քում չկա այդ ծա ռա յու թյու նը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԱյլԴժվարանում են պատասխանելԵրեխայի նկատմամբ վերաբերմունքըեղել է անպատշաճԵրեխային մերժել ենմատուցել այդ ծառայությունըՄատուցվող ծառայություններիորակը բավարար չէՀամայնքում չկա այդ ծառայությունըԻ վիճակի չեն վճարելծառայության համարԾնողների կարծիքով նմանծառայության կարիք չկաՏեղյակ չեն ծառայության մասինՏեխ նի կա կան մի ջոց ներ4%0.4%0.4%1%2%12%13%26%Գծապատկեր Գ.10.Վերականգնողականծառայություններիցհաշմանդամություն ունեցողերեխայի չօգտվելու պատճառները**Յուրաքանչյուր պատասխանող կարողէր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար ձողերիգումարը կարող է գերազանցել 100%-ը:Հե տա զո տու թյան ըն թաց քում պարզ վել է նաև, թե ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողե րե խա նե րը ստա ցել են տեխ նի կա կան մի ջոց ներ (պ րո թե զաօր թո պե դիկ և վե րա կանգ նողական պա րա գա ներ, լսո ղու թյան սարք և այլն): Հարց վող նե րի 27%-ն է նշել, որ ստա ցել ենտեխ նի կա կան մի ջոց ներ: Նմա նա տիպ ա ջակ ցու թյուն ա վե լի շատ ստա ցել են Երևանում:Գրանց վել է բա վա կա նին մեծ գեն դե րային տար բե րու թյուն. աղ ջիկ նե րի 32%-ը և տղա ների25%-ն են ստա ցել վե րոն շյալ մի ջոց նե րը (Գ ծա պատ կեր Գ.11):28%35%30%24%31%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԱրական26%24%33%ԻգականԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.11. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին տեխնիկական միջոցների տրամադրումը,ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի27%24%31%26%25%32%27%54%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ա ՌՈՂ Ջա Պա ՀՈՒԹՅՈՒՆ55Տեխ նի կա կան մի ջո ցի ստաց ման ա մե նա բարձր ցու ցա նի շը գրանց վել է Սյու նիքի և Տավուշիմար զե րում. տեխ նի կա կան մի ջոց ներ ստա ցել են հա մա պա տաս խա նա բար ե րե խաների 35%-ը և 31%-ը: Ա մե նա ցածր ցու ցա նի շը գրանց վել է Վայոց ձորի 19 և Շի րակի մար զերում`հա մա պա տաս խա նա բար 17% և 19% (Գ ծա պատ կեր Գ.12):30%35%28%Երևան25%28%Արմավիր21%26%23% 19%Արագածոտն29%34%27%Արարատ23%25%ԳեղարքունիքԱրական26%32%21% 23% 24%ԿոտայքԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.12. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին տեխնիկական միջոցներիտրամադրումը, ըստ մարզերի և երեխայի սեռի41%Լոռի23%18%Շիրակ40%33%Սյունիք19%17%Վայոց ձոր33%30% 25%Տավուշ32%ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Գ.13-ո ւմ պատ կե րը ներ կա յաց ված է ը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մու թյան:Լսո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 75%-ն են ստա ցել տեխ նի կա կան միջոցներ, հե նա շար ժո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող նե րի 43%-ը և տե սո ղա կան հաշմանդա մու թյուն ունե ցող նե րի 33%-ը:Էպիլեպսիա 3%ՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական9%8%12%33%29%19%35%17%31%27%Գծապատկեր Գ.13.Հաշմանդամություն ունեցող երեխաներինտեխնիկական միջոցների տրամադրումը, ըստհաշմանդամության19Քանի որ Վայոց ձորի մարզում հարցվողների քանակը փոքր է, ցուցանիշի վիճակագրական ճշգրտությունը համեմատաբարցածր է:43%75%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

563.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՀե տա զո տու թյան ըն թաց քում պարզ վել է նաև, թե ին չու հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րեխանե րը չեն ստա ցել տեխ նի կա կան մի ջոց ներ: Ի նչ պես տես նում ե նք Գծա պատ կեր Գ.14-ո ւմ, հարց վող նե րի 87%-ը նշել է, որ նման ծա ռա յու թյան կա րի քը չկա, 6%-ը` որ տե ղյակ չէծա ռա յու թյան մա սին, 4%-ը, որ ի վի ճա կի չէ վճա րել ծա ռա յու թյան դի մաց:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԱյլԻ վիճակի չեն վճարելծառայության համարՏեղյակ չեն ծառայության մասինԾնողների կարծիքով նմանծառայություն կարիք չկաԳծապատկեր Գ.14. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի` տեխնիկական միջոցներ չստանալուպատճառները**Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3 պատճառ, հետևաբար ձողերի գումարը կարող է գերազանցել 100%-ը:Բժշ կա կան ծա ռա յու թյուն նե րի հա մար կա տար վող վճա րում նե րըՀարց վող նե րի 25%-ը (Գ ծա պատ կեր Գ.15) նշել է, որ կա տա րել է վճա րում տեխ նի կա կանմի ջո ցի հա մար, 7%-ը` մա սամբ է վճա րել:67%7%4%8%6%25%Այո Ոչ ՄասամբԳծապատկեր Գ.15.Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի համարանհրաժեշտ տեխնիկական միջոցի համարվճարումըԳ ծա պատ կեր Գ.16-ո ւմ կա րե լի է տես նել, որ տեխ նի կա կան մի ջո ցի հա մար վճա րում կատարած ծնող նե րի տո կո սային հա րա բե րու թյու նը նույնն է բո լոր բնա կա վայ րե րում, սակայնկան ը նդ գծ ված սե ռային տար բե րու թյուն ներ. տղա նե րի հա մար ա վե լի հա ճախ էվճա րում կա տար վել, քան աղ ջիկ նե րի:87%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ա ՌՈՂ Ջա Պա ՀՈՒԹՅՈՒՆ5729%20%26%27%22%25%29%26% 26%25%23%21%28%21%25%Երևան Մարզեր ՄարզայինքաղաքներԱրականԻգականԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրԸնդհանուրԳծապատկեր Գ.16. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային անհրաժեշտ տեխնիկական միջոցի համարվճարումը, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռիԳ ծա պատ կեր Գ.17-ո ւմ ներ կա յաց ված է տեխ նի կա կան մի ջո ցի հա մար վճա րում կա տարածհարց վող նե րի մաս նա բա ժի նը ը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մու թյան: Այս դեպ քում է ա-կան տար բե րու թյուն է գրանց վում տե սո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող նե րի մոտ,ո րոնց 65%-ը նշել է, որ վճա րում է կա տա րել տեխ նի կա կան մի ջո ցի հա մար:Ընդհանուր 25%ԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական25%24%22%21%22%20%Գծապատկեր Գ.17. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային անհրաժեշտ տեխնիկական միջոցի համարվճարումը, ըստ երեխայի հաշմանդամությանԳ ծա պատ կեր Գ.18-ո ւմ ներ կա յաց ված են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին տրամադրվող այն ծա ռա յու թյուն նե րը, ո րոնց հա մար ծնող նե րը կամ խնա մա կալ նե րը վճա-65%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

583.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումրում են կա տա րել: Հարց վող նե րի 32%-ը նշել է, որ վճա րում չի կա տա րել, 28%-ը վճա րել էբժշկա կան զն նու թյան, 52%-ը` դե ղո րայ քի հա մար: Ի սկ 22%-ը նշել է, որ գու մար է վճա րելբժիշկ նե րին և բուժ քույրե րին: Հատ կան շա կան է, որ Երևանում ա վե լի մեծ տո կոս են կազմումդե ղո րայ քի հա մար վճա րում կա տա րած ըն տա նիք նե րը, ի սկ բժիշկ նե րի կամ բուժքույրե րի հա մար վճա րած ըն տա նիք նե րի ա մե նա փոքր տո կո սը հան դի պում է մար զայինքա ղաք նե րում: Պետք է նշել, որ դե ղո րայ քի ձեռք բեր ման վե րա բե րյալ լրա ցու ցիչ հար ցինհարց վող նե րի 16%-ը պա տաս խա նել է, որ դե ղո րայ քը տր վում է ան վճար, 39%-ը` որ դրանքգնում է ըն տա նե կան բյու ջե ով, 11%-ը նշել է, որ դե ղո րայ քի մի մասն ան վճար է, մյուս մասըգնում է սե փա կան մի ջոց նե րով, ի սկ 36%-ը նշել է, որ հա տուկ դե ղո րայ քի կա րիք չկա:29%9%23%57%33%5%25% 21%30% 29%49%33%4%49%33%5%32%6%16% 24% 21% 22% 22%Երևան Մարզեր Մարզային Գյուղականքաղաքներ համայնքներ31% 28% 28% 28%50% 52% 50% 52%Արական32%6%Իգական32%6%ԸնդհանուրՉեն կատարել վճարումՍարքավորումներԲժշկական զննությունԴեղորայքԲժիշկների,բուժքույրերի վճարներԳծապատկեր Գ.18. Հաշմանդամություն ունեցող երեխային տրամադրվող այն ծառայությունները, որոնց համարկատարվել է վճարում, ըստ բնակավայրի և երեխայի սեռի

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ՍՈ Ցի ա Լա ԿԱՆ ՊԱՇտ Պա նՈՒԹՅՈՒՆ59Դ. ՍՈ ՑԻ Ա ԼԱ ԿԱՆ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆԸստ « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցիայի` մասնակից պե տու թյուն նե րը ճա նա չում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց սո ցիա լա կանպաշտ պա նու թյան ի րա վուն քը և ըն դու նում են, որ նրանք պետք է օ գտ վեն այդ ի րա վունքիցա ռանց հաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով խտ րա կա նու թյան, և ան հրա ժեշտ քայ լեր ենձեռ նար կում այս ի րա վուն քի ի րա կա նա ցումն ա պա հո վե լու ու դրան նպաս տե լու հա մար(հոդ ված 28):Ըստ « Հաշ ման դամ նե րի սո ցիա լա կան պաշտ պա նու թյան մա սին» ՀՀ օ րեն քի, պե տու թյունըե րաշ խա վո րում է հաշ ման դամ նե րի սո ցիա լա կան օգ նու թյու նը, ո րը կա րող է ի րա կանացվել դրա մա կան վճա րում նե րի (թո շակ ներ, նպաստ ներ, միան վագ վճա րում ներ) ձևով,տեխ նի կա կան և այլ մի ջոց նե րի ա պա հով մամբ, ի նչ պես նաև հաշ ման դամ նե րի կեն ցաղայինսպա սարկ ման և բժշ կա կան, մաս նա գի տա կան սո ցիա լա կան վե րա կանգն ման ծառայու թյուն նե րի տրա մադր մամբ (հոդ ված 28):Հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շակԳ ծա պատ կեր Դ.1-ո ւմ ներ կա յաց ված է, թե « Փյու նիկ» շտե մա րա նում գրանց վածհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի քա նի տո կոսն է ստա նում կեն սա թո շակ 20 : Ը նդհանուր առ մամբ, կեն սա թո շակ են ստա նում հարց վող նե րի 97%-ը: Կան ան նշան տար բերություն ներ ը ստ բնա կա վայ րի տե սա կի: Կեն սա թո շակ ստա ցող նե րի 94%-ը դժ գոհ է կենսաթո շա կի չա փից:98% 97% 97% 96% 97%ԵրևանՄարզերՄարզայինքաղաքներԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրԳծապատկեր Դ.1. Հաշմանդամության կենսաթոշակիտրամադրումը երեխային, ըստ բնակավայրի20Բացառությամբ մանկատանը խնամվող երեխաների, որոնք իրավասու չեն ստանալ հաշման դամության կենսաթոշակ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

603.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳծապատկեր Դ.2-ո ւմ ուսում նա սի րու թյան ար դյունք նե րը ներ կա յաց ված են ը ստ մար զերի:Երևանում և Վայոց ձորում հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շակ ստա նում են ե րե խա նե րի97%-ը, մինչ դեռ Ար մա վի րում` 92%-ը, Տա վու շում` 91%-ը, Գե ղար քու նի քում` 88%-ը:98%98% 97% 97% 96% 95% 97% 98% 97% 94% 97% 97%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԵրևանԱրմավիրԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիքԿոտայքԼոռիՇիրակՍյունիքՎայոց ձորԳծապատկեր Դ.2. Հաշմանդամության կենսաթոշակիտրամադրումը երեխային, ըստ մարզերիՏավուշԸնդհանուրՀա ջորդ` Գծա պատ կեր Դ.3-ո ւմ կեն սա թո շա կի տրա մադ րու մը ներ կա յաց ված է ը ստ ե րեխայիհաշ ման դա մու թյան: Ի նչ պես տես նում ե նք, կեն սա թո շա կի ստաց ման ա ռա վել ցածրտո կոս է նկատ վում ֆի զի ո լո գիա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մոտ` 94%:Ֆիզիոլոգիական94% 97% 98% 97% 97% 100% 98% 97%ՀենաշարժողականՏեսողականԼսողականՄտավորՀամակցվածԷպիլեպսիաԳծապատկեր Դ.3.Հաշմանդամության կենսաթոշակիտրամադրումը երեխային, ըստ հաշմանդամությանԸնդհանուրՀարց վող նե րի 74%-ը կար ծում է, որ հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շա կի չա փը պետք էտար բեր լի նի` կախ ված հաշ ման դա մու թյու նից (Գծապատկեր Դ.4):

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ՍՈ Ցի ա Լա ԿԱՆ ՊԱՇտ Պա նՈՒԹՅՈՒՆ6171% 76% 74% 77% 74%ԵրևանՄարզերՄարզայինքաղաքներԳյուղականհամայնքներԸնդհանուրԳծապատկեր Դ.4. Արդյո՞ք հաշմանդամության կենսաթոշակի չափըպետք է տարբեր լինի կախված հաշմանդամությունիցՍո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն ներՀարց ման ար դյուն քում պարզ վել է նաև, թե ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաները ստա նում են սո ցիա լա կան ա ջակ ցու թյուն սո ցիա լա կան ծա ռա յու թյան տա րած քայինմարմին նե րից, մարզ պե տա րան նե րի ըն տա նի քի, կա նանց և ե րե խա նե րի իրավունքներիպաշտպանության բա ժին նե րից, հա մայն քի խնա մա կա լու թյան և հո գա բար ձու թյան հանձնաժո ղով նե րից: Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 14%-ը ա ջակ ցու թյուն է ստանումսո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րի տա րած քային մարմին նե րի կող մից: Հարց վող նե րիմե ծա մաս նու թյու նը (81%) հա վաս տիաց րել է, որ վե րոն շյալ մար մին նե րից ծա ռա յու թյուններչի ստա նում:Համայնքի հոգաբարձության ևխնամակալության հանձնաժողով 1%ԱյլԸնտանիքի, կանանց և երեխաներիիրավունքների պաշտպանության բաժինՍոցիալական ծառայություններիտարածքային մարմիններՉի ստանում2%3%14%Գծապատկեր Դ.5.Սոցիալական աջակցության տրամադրումըհաշմանդամություն ունեցող երեխաներին ևնրանց ընտանիքներինՍո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րից չօգտ վե լու պատ ճառ նե րին վե րա բե րող հարցադրումըպար զել է, որ 61%-ը տե ղյակ չէ այդ ծա ռա յու թյուն նե րից, 16%-ի դեպ քում ե րե խային մեր ժելեն ծա ռա յու թյուն տրա մադ րել:81%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

623.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԴժվարանում եմ պատասխանելԱյլՄատուցվող ծառայություններիորակը բավարար չէՀեռավորություն/տրանսպորտԻ վիճակի չեն վճարելԱնպատշաճ վերաբերմունքանձնակազմի կողմիցՀամայնքում չկաՉեն դիմելԾնողները չեն զգում կարիքըԵրեխային մերժել են տրամադրելծառայություններՏեղյակ չեն ծառայության մասին1%2%1%1%2%2%Սո ցիա լա կան ո լոր տի ծա ռա յու թյու նե րի հա մար կա տար վածվճա րում նե րը8%8%11%16%Գծապատկեր Դ.6. Հաշմանդամությունունեցող երեխաների` սոցիալականծառայություններից չօգտվելուպատճառները**Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3պատճառ, հետևաբար ձողերի գումարը կարող էգերազանցել 100%-ը:Ի նչ պես ցույց է տա լիս Գծապատկեր Դ.7-ը, ը նդ հա նուր առ մամբ հարց վող նե րի 8%-ը նշելէ, որ գու մար է վճա րել Բժշ կա սո ցիա լա կան փոր ձաքն նա կան հանձ նա ժո ղո վի (ԲՍՓՀ) 21գնա հատ ման հա մար, 4%-ը` հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շա կի տրա մադր ման հա մար:ԲՍՓՀ-ի գնա հատ ման հա մար գու մար է վճա րել մար զային քա ղաք նե րում հարց վող նե րի11%-ը, Երևանում` 4%-ը:ԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևան8%9%3%11% 5%4%10% 3%2%4% 2%4%3%5%2%86%86%82%84%91%Գծապատկեր Դ.7. Սոցիալական ծառայությունները, որոնց համար վճարել էհաշմանդամություն ունեցող երեխայի ընտանիքը, ըստ բնակավայրի21ԲՍՓՀ-ի գնահատումը անհրաժեշտ է հաշմանդամության կարգավիճակի վկայագրման համար:61%ԲՍՓՀ-ի գնահատումՀաշմանդամությանկենսաթոշակիտրամադրումԴժվարանում եմպատասխանելՉի կատարվել

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ՍՈ Ցի ա Լա ԿԱՆ ՊԱՇտ Պա նՈՒԹՅՈՒՆ63Գ ծա պատ կեր Դ.8-ո ւմ վե րոն շյալ հար ցը ներ կա յաց ված է ը ստ ե րե խայի հաշ ման դամության: Թե ԲՍՓՀ-ի գնա հատ ման և թե կեն սա թո շակ ստա նա լու հա մար վճար մաննկա տե լի ո րեն ա վե լի բարձր տո կոս նկատ վում է տե սո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խա նե րի հա մար` հա մա պա տաս խա նա բար 13% և 7%:ԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական8%9%11%6% 3% 4%6% 4% 3%9%8%13%4% 3%3% 2%3% 2%4% 3%3%7% 2%ԲՍՓՀ-ի գնահատումՀաշմանդամությանկենսաթոշակի տրամադրումԴժվարանում եմպատասխանելՉի կատարվելԳծապատկեր Դ.8. Սոցիալական ծառայությունները, որոնց համար վճարել է հաշմանդամություն ունեցողերեխայի ընտանիքը, ըստ հաշմանդամության86%86%85%88%86%81%85%87%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

643.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԵ. ՀԱ ՄԱՅՆ ՔԱՅԻՆ (ՀԱ ՄԱՅՆ ՔԱ ՀԵՆ)Ա ՋԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՆ կա տի ունե նա լով, որ հա մայն քը, հան դի սա նա լով ե րե խայի միկ րո մի ջա վայ րը, կարևորդեր է խա ղում նրա զար գաց ման և սո ցիա լա կա նաց ման հա մար, պետք է բո լոր ան հրաժեշտծա ռա յու թյուն նե րը մա տու ցի ե րե խային: Հա մայն քա հեն ծա ռա յու թյուն նե րը ա վե լիհա սա նե լի են ե րե խա նե րին, թույլ են տա լիս ա վե լի ճկուն և ան հա տա կան կա րիք նե րիվրա հիմն ված մո տե ցում ցույց տալ ն րանց: Հա յաս տա նում հա մայն քա հեն ծա ռա յու թյունների տա րած վա ծու թյու նը և գոր ծու նե ու թյան շր ջա նա կը դեռևս բա վա կա նին սահ մա նափակէ: Այս բա ժինն ան դրա դառ նում է ցե րե կային խնամ քի կենտ րոն նե րին 22 և հա սա րակական կազ մա կեր պու թյուն նե րի ցու ցա բե րած ա ջակ ցու թյա նը:Ցե րե կային խնամ քի կենտ րոն ներՀաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 7%-ը հա ճա խում է ցե րե կային խնամ քի կենտրոններ: Երևան քա ղա քում հա ճա խումն ա մե նա բարձրն է` 10%: Ըստ սե ռի տար բե րու թյուններգրե թե չկան:10%10%10%6%7%6%7%8%7%6%7%5%7%8%7%Երևան Մարզեր Մարզայինքաղաքներ Գյուղականհամայնքներ ԸնդհանուրԸնդհանուրԻգականԱրականԳծապատկեր Ե.1. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունըցերեկային խնամքի կենտրոն, ըստ բնակավայրի և սեռիԳ ծա պատ կեր Ե.2-ո ւմ ներ կա յաց ված է ցե րե կային խնամ քի կենտ րոն ե րե խայի հա ճա խելիու թյու նը ը ստ մար զե րի: Ա մե նա բարձր ցու ցա նի շը գրանց վել է Տա վու շի մար զում:22Հայաստանում գործում են ինչպես պետության կողմից ֆինանսավորվող կամ համա ֆինան սավորվող, այնպես էլմիջազգային և տեղական կազմակերպությունների աջակցությամբ գործող տարբեր ծառայություններ մատուցող ցերեկայինխնամքի կենտրոններ:

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | Հա ՄԱՅն քաՅԻՆ ա ՋԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ6517%10% 9%10%10%Երևան14%7%Արմավիր3%2% 3%1%2% 3%ԱրագածոտնԱրարատ9%11%8%ԳեղարքունիքԱրական3%2%1% 3%ԿոտայքԻգականԼոռի8%12%6%Շիրակ10%13%8%ՍյունիքԸնդհանուր1%2%Վայոց ձոր16%18%Տավուշ7%8%7%ԸնդհանուրԳծապատկեր Ե.2. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների հաճախելիությունը ցերեկային խնամքի կենտրոն,ըստ մարզերի և սեռիԳ ծա պատ կեր Ե.3-ո ւմ ցե րե կային խնամ քի կենտ րոն հա ճա խե լի ու թյու նը ներ կա յաց ված էը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մու թյան: Մեր ուսում նա սի րու թյու նը ցույց է տա լիս, որ ցե րե կայինխնամ քի կենտ րոն ա ռա վել բարձր հա ճա խե լի ու թյուն ունեն լսո ղա կան և մտավոր հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը:4%5%Ֆիզիոլոգիական4%8%9%Հենաշարժողական8%4%6%Տեսողական4%Արական12%9%Լսողական11%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Ե.3. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի համար անհրաժեշտ տեխնիկական միջոցի համարվճարումը ըստ հաշմանդամության և սեռի9%11%Մտավոր10%7%12%Համակցված8%5%6%Էպիլեպսիա5%7%8%Ընդհանուր7%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

663.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳծապատկեր Ե.4-ո ւմ ներ կա յաց ված են այն պատ ճառ նե րը, ո րոնք խո չըն դո տում ենհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին հա ճա խել ցե րե կային խնամ քի կենտ րոն ներ:Հարցվող նե րի 43%-ը տե ղյակ չէ նման ծա ռա յու թյան մա սին, ծնող նե րի 33%-ը նշել է,որ ե րե խան դրա կա րի քը չու նի, ի սկ 25%-ը պա տաս խա նել է, որ հա մայն քում չկա նմանկենտրոն:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՀեռավորություն/տրանսպորտԻ վիճակի չեն վճարելՀամայնքում չկաԸստ ծնողների` երեխանդրա կարիքը չունիՏեղյակ չենծառայության մասինԱյլ 8%4%6%25%33%Գծապատկեր Ե.4.Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների`ցերեկային խնամքի կենտրոն չհաճախելուպատճառները**Յուրաքանչյուր պատասխանող կարող էր նշել 1-3պատճառ, հետևաբար ձողերի գումարը կարող էգերազանցել 100%-ը:Գ ծա պատ կեր Ե.5-ո ւմ վե րոն շյալ հար ցը ներ կա յաց ված է ը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մությանև բնա կու թյան վայ րի: Ցե րե կային կենտ րոն նե րի բա ցա կա յու թյան խն դիրն ա ռավելշատ նշ վել է գյու ղա կան հա մայնք նե րում` 40%: Ցե րե կային կենտ րոն նե րի մա սինտե ղեկատվության բացակայություն առ կա է բոլոր տեսակի բնակավայրերում:5% 22% 40%32%42%47%29%41%40%40%29%42%Երևան Մարզեր Մարզայինքաղաքներ ԳյուղականհամայնքներԳծապատկեր Ե.5. Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների` ցերեկային խնամքի կենտրոնչհաճախելու հիմնական պատճառները, ըստ բնակավայրի43%Համայնքում չկաԸստ ծնողների` երեխանդրա կարիքը չունիՏեղյակ չենծառայության մասին

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | Հա ՄԱՅն քաՅԻՆ ա ՋԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ67Հա սա րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն ներ (ՀԿ)Ինչ պես տես նում ե նք Գծա պատ կեր Ե.6-ից, հարց վող նե րի 11%-ն է նշել, որ ա ջակ ցու թյուն էստա նում ՀԿ-նե րից: Ի նչ վե րա բե րում է բնա կա վայ րին, ա պա ա ռա վել շատ ա ջակ ցու թյունեն ստա նում Երևանում` 14%, ա ռա վել քիչ` գյու ղա կան հա մայնք նե րում` 10%: Կան նաև ո րոշտար բե րու թյուն ներ ը ստ սե ռի, հատ կա պես Երևանում:ԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևան10%9%12%9%13%Արական11%11%13%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Ե.6. ՀԿ-նե րի կող մից հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին ցու ցա բե րված ա ջակցությունն ը ստ բնա կա վայ րի և սե ռիՄար զե րում ՀԿ-նե րի կող մից ցու ցա բե րված ա ջակ ցու թյունը տա տան վում է 11-15%-ի միջև`14%18%10%10%ո րո շա կի գեն դե րային տար բե րու թյամբ (Գ ծա պատ կեր Ե.7): Նկա տե լի ո րեն ցածր ցու ցանիշէ ար ձա նագր վել Կո տայ քի և Ար մա վի րի մար զե րում:14%18%13%Երևան6%7%6%Արմավիր14%17%13%Արագածոտն11%15%9%ԱրարատԱրական12%ԳեղարքունիքԿոտայք11%Լոռի13%12% 11% 11%10% 13% 15%2% 10% 9%2%2%ԻգականՇիրակ14%Ընդհանուր15%11%17%Սյունիք12%17%9% 10%Տավուշ11%13%ԸնդհանուրԳծապատկեր Ե.7. ՀԿ-նե րի կող մից հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին ցու ցա բե րված ա ջակ ցու թյու նը,ը ստ մար զե րի և սե ռիԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

683.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՀԿ-նե րի մա տու ցած ծա ռա յու թյուն նե րից ա վե լի քիչ են օ գտ վում է պի լեպ սիա, հա մակցվածև ֆի զի ո լո գիա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը (Գ ծա պատ կեր Ե.8): Տե սողական և հե նա շար ժո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն, ի նչ պես նաև է պի լեպ սիա ունե ցող ե րեխանե րի խմ բե րում առ կա են գեն դե րային տար բե րու թյուն ներ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական7%10%8%8%12%12%11%18%Արական8%10%13%18%7%14%13%15%Իգական8%9%11%7%ԸնդհանուրԳծապատկեր Ե.8. ՀԿ-նե րի կող մից հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին ցու ցա բե րված ա ջակ ցու թյու նը,ը ստ հաշ ման դա մու թյան և սե ռիՀԿ-ից աջակցություն ստացողների 40%-ը նշել է, որ ՀԿ-ներն ի րենց օգ նել են հա գուստով,նվեր նե րով, 20%-ը ստացել են սնունդ, ի սկ 16%-ը` կր թա կան ծա ռա յու թյուն ներ: 12%-իհա վաստ մամբ հա սա րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րը ցու ցա բե րել են ֆի նան սա կանա ջակ ցու թյուն (Գծապատկեր Ե.9):ԱյլԳրենական պիտույքներԴեղորայք, բժշկականծառայություններԺամանցային միջոցառումներՍարքավորումներԽնամքՖինանսական աջակցությունԿրթական ծառայություններ,դասընթացներՍնունդՀագուստ, նվերներ3%5%7%8%10%11%12%16%13%13%11%12%Գծապատկեր Ե.9. Հաշմանդամությունունեցող երեխաներին ՀԿ-ների տրամադրածաջակցության տեսակը20%40%

703.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸնդհանուր86%9%3% 2%Իգական83%10%4% 3%Արական87%8% 3% 2%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևանՊարբերաբար, շաբաթվա մեջառնվազն մի քանի անգամԱմսվա մեջ մի քանի անգամ82%88%85%88%Գծապատկեր Զ.1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի` տա նից դուրս գա լու հա ճա խա կա նու թյու նը,ը ստ բնա կա վայ րի և սե ռի11%Միայն այն ժամանակ, երբայցելում է բժշկիԵրբեք/Հազվադեպ3%3%7% 3% 2%9% 3% 2%6% 3% 3%Հա ջորդ` Գծապատկեր Զ.7-ո ւմ կա րող ե նք տես նել, որ ա ռա վել քիչ են տա նից դուրս գա լիս հենաշար ժո ղա կան, հա մակց ված և մտա վոր հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը:ԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիականՊարբերաբար, շաբաթվա մեջառնվազն մի քանի անգամԱմսվա մեջ մի քանի անգամ86%78%82%92%81%89%Գծապատկեր Զ.2. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի` տա նից դուրս գա լու հա ճա խա կա նու թյու նը,ը ստ հաշ ման դա մու թյան92%93%11%11%11%9%3% 2%6% 3% 2%6% 4%Միայն այն ժամանակ, երբայցելում է բժշկիԵրբեք/Հազվադեպ4% 3%6% 2% 1%5% 1% 1%4% 4%5% 2% 1%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ՄԱՍ նաԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ71Ըն կեր նե րըԳ ծա պատ կեր Զ.3-ը ներ կա յաց նում է, թե ով քեր են ե րե խայի ըն կեր նե րը : Ը նդ հա նուր առմամբհարց վող նե րի 71%-ը նշել է, որ ե րե խայի հիմ նա կան ըն կեր նե րը հարևան նե րի ե րեխաներն են, 65%-ը նշել է բա րե կամ նե րի ե րե խա նե րին, 44%-ը` ոչ հաշ ման դամ դա սա րանցինե րին, 12%-ը` հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող հա մա դա սա րան ցի նե րին: Ի սկ հարց վող նե րի12%-ը նշել է, որ ե րե խան չու նի ըն կեր ներ:ԸնդհանուրԻգականԱրականԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևան65%65%65%67%60%64%66%Բարեկամների երեխաներՀարևանների երեխաներ71%68%72%73%73%73%66%Հաշմանդամ համադասարանցիներՈչ հաշմանդամ դասարանցիներՉունի ընկերԳծապատկեր Զ.3. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի ըն կեր նե րը, ը ստ բնա կա վայ րի ևե րե խայի սե ռի12%12%12%13%11%12%13%Այլ44%43%45%45%43%44%46%12% 3%13% 3%11%12% 2%12% 2%12% 2%Հե տա զո տու թյու նը ցույց է տա լիս, որ մտա վոր և հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խա նե րի 20%-ը ըն կեր ներ չու նի (Գծապատկեր Զ.4):11%3%5%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

723.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸնդհանուր65%71%12%44%12% 3%67%78%6%50%8% 3%ԷպիլեպսիաՀամակցված66%52%9%27%20%3%Մտավոր54%55%19%27%21%2%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական71%70%65%71%Բարեկամների երեխաներՀարևանների երեխաներՀաշմանդամ համադասարանցիներՈչ հաշմանդամ դասարանցիներՉունի ընկերԳծապատկեր Զ.4. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի ըն կեր նե րը, ը ստ հաշ ման դա մու թյան71%79%81%81%Այլ10%29%12%6%45%40%58%57%12% 2%4% 3%5% 4%6% 2%Մաս նակ ցու թյու նը հա մայն քային և մշա կու թային մի ջո ցա ռում նե րինՀաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մեկ եր րոր դը չի մաս նակ ցում հա մայն քայինմի ջո ցա ռում նե րին (տո նա կա տա րու թյուն ներ, ծնն դյան ա րա րո ղու թյուն, հար սա նիք, համայնքային խա ղեր): Ի նչ պես տես նում ե նք, գեն դե րային տար բե րու թյուն ներ չեն նկատվում:Ե րե խա նե րի ա մե նա բարձր մաս նակ ցու թյու նը նկատ վում է Երևանում` 70%:ԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևան65%63%65%64%69%Արական67%64%65%65%72%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Զ.5. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մաս նակ ցու թյու նը մի ջո ցա ռումնե րին, ը ստբնա կա վայ րի և սե ռի66%63%65%64%70%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ՄԱՍ նաԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ73Ինչ պես ցույց է տա լիս Գծա պատ կեր Զ.6-ը, մի ջո ցա ռում նե րին ա ռա վել քիչ մաս նակ ցությունեն ցու ցա բե րում մտա վոր և հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը`հա մա պա տաս խա նա բար 54% և 55%:ԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական65%69%57%54%Արական78%75%60%76%52%53%67%54%65%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Զ.6. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մաս նակ ցու թյու նը հա մայն քային մի ջո ցառումներին, ը ստ հաշ ման դա մու թյան և սե ռի79%77%Հաջորդ հարցի միջոցով պարզել ենք, թե արդյոք երեխան մասնակցում (հաճախում) է մշակութայինմիջոցառումների (համերգներ, թատրոններ): Այս դեպքում ևս կա տարբերությունըստ բնակավայրի. Երևանում բնակվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաների 59%-ն էմասնակցում մշակութային միջոցառումների, իսկ գյուղական համայնքներում` 33%-ը:ԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևանԱրական44%32%47%38%59%36%41%46%48%Գծապատկեր Զ.7. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մաս նակ ցու թյու նը մշա կու թայինմի ջո ցա ռումնե րին, ը ստ բնա կա վայ րի և սե ռի80%33%Իգական59%55%54%39%66%45%62%47%66%76%59%78%77%ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Զ.8-ո ւմ ներ կա յաց ված է մշա կու թային մի ջո ցա ռում նե րին մաս նակ ցու թյուննը ստ ե րե խա նե րի հաշ ման դա մու թյան: Այս դեպ քում ևս ա ռա վել ցածր տո կոս է գրանց վելԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

743.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆմտա վոր և հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մոտ` հա մա պա տասխանա բար 34% և 37%:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիականԱրական44%37%36%49%46%39%60%55%37%31%46%36%44%59%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Զ.8. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի մաս նակ ցու թյու նը մշա կու թային մի ջո ցառումներին, ը ստ հաշ ման դա մու թյան և սե ռի34%56%37%61%45%46%41%Ներգ րավ վա ծու թյու նը սպոր տում և ար վես տումՍպոր տում ներգ րավ վա ծու թյան ա ռու մով կան է ա կան տար բե րու թյուն ներ` կախ ված բնակավայ րից և ե րե խայի սե ռից (Գ ծա պատ կեր Զ.9): Այս պես, սպոր տո վ զբաղ վում է տղաների 10%-ը, աղ ջիկ նե րի` 5%-ը: Տար բե րու թյուն ներ են գրանց վում նաև բնա կա վայ րե րում:Այս պես, Երևանում բնակ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 15%-ն է զբաղ վումորևէ սպոր տաձևով, գյու ղա կան հա մայնք նե րում բնակ վող նե րի 4%-ը : Գեն դե րային տարբերու թյունն ա վե լի ը նդ գծ ված է մար զե րում:ԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևան5%Արական10%11%8%2%3%17%4%5%4%6%Գծապատկեր Զ.9. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ներգ րավ վա ծու թյու նը սպոր տում, ը ստբնա կա վայ րի և սե ռի8%9%Իգական11%50%55%15%60%Ընդհանուր

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ՄԱՍ նաԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆ75Վե րոն շյալ հարցն ը ստ ե րե խայի հաշ ման դա մու թյան ուսում նա սի րե լիս ևս նկատ վում ենտար բե րու թյուն ներ (Գ ծա պատ կեր Զ.10): Ա ռա վել շատ սպոր տով զբաղ վում են լսո ղա կան(13%), ֆի զի ո լո գիա կան (11%) և տե սո ղա կան (11%) հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա ները,հատ կա պես` տղա նե րը: Սպոր տային կյան քում ա մե նա քի չը ներգ րավ ված են մտա վորև համակցված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը` 5%:ԸնդհանուրԷպիլեպսիաՀամակցվածՄտավորԼսողականՏեսողականՀենաշարժողականՖիզիոլոգիական7%6%8%Արական10%18%9%13%2%4%14%3%5%5%6%5%ԻգականԸնդհանուրԳծապատկեր Զ.10. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ներգ րավ վա ծու թյու նը սպոր տում, ը ստհաշ ման դա մու թյան և սեռիԻնչ վե րա բե րում է մշա կու թային գոր ծու նե ու թյա նը, ա պա հարց վող նե րի 4%-ը նշել է, որե րե խան զբաղ վում է նկար չու թյամբ, 3%-ը` պա րով, ի սկ ե րաժշ տա կան գոր ծիք նե րի վրանվա գում է ե րե խա նե րի 2%-ը: Աղ ջիկ ներն ա վե լի շատ են ներգ րավ ված ար վեստ նե րում,քան տղա նե րը:1% 1%2% 1%1%1% 1% 2% 1%3% 2%1% 1% 1% 1% 1%2%3% 1% 2% 3% 2%4%2%2% 1%3%2% 4%5%3%7%4%4%5%84% 91% 88% 93% 91% 85% 89%Երևան Մարզեր Մարզայինքաղաքներ ԳյուղականհամայնքներԱրականԳծապատկեր Զ.11. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ներգ րավ վա ծու թյու նը մշա կու թային գոր ծու նե ու թյանմեջ, ը ստ բնա կա վայ րի և սե ռի6%7%Իգական3%5%8%8%Ընդհանուր13%11%11%ՁեռագործությունԵրգԵրաժշտականգործիքներՊարՆկարչությունՆերգրավված էԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

763.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՆերգրավված չէԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում87%5%0%1%4%3%Ֆիզիոլոգիական91%3%1%3%1%1%Հենաշարժողական84%5%1%4%4%5%Տեսողական84%7%2%1%7%5%Լսողական93%4%1%1%1%1%Մտավոր92%4%1%1%1%1%ՀամակցվածՆկարչությունՁեռագործությունԳծապատկեր Զ.12. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ներգ րավ վա ծու թյու նը մշա կու թային գոր ծու նեության մեջ, ը ստ հաշ ման դա մու թյան90%4%0%2%2%1%Էպիլեպսիա89%4%1%3%1%2%ԸնդհանուրԵրգՊարԵրաժշտականգործիքներ

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ի Րա ԶԵԿ Վա ԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵ Րա ԲԵՐ ՄՈՒՆՔ77Է. Ի ՐԱ ԶԵԿ ՎԱ ԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎՎԵ ՐԱ ԲԵՐ ՄՈՒՆՔԸստ « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցիայի, մասնակից պե տու թյուն նե րը պար տա վոր վում են ան հա պաղ, ար դյու նա վետ և ան հրա ժեշտմի ջոց ներ ձեռ նար կել բարձ րաց նե լու հա մար հա սա րա կու թյան մեջ, այդ թվում` ըն տա նիքում,հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հիմ նախն դիր նե րի վե րա բե րյալ ի րա զեկ վածությու նը և հար գանք սեր մա նե լու հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի ևար ժա նա պատ վու թյան նկատ մամբ (հոդ ված 8):Ի րա զեկ վա ծու թյունԲո լոր ի րա վունք նե րի ի րաց ման հիմ քում ըն կած է ի րա զեկ վա ծու թյու նը: Հատ կա պես խոցելի խմ բե րի պա րա գա յում տե ղե կատ վու թյան ան մատ չե լի ու թյու նը հան դի սա նում է հիմնական խո չըն դո տը ան հրա ժեշտ ծա ռա յու թյուն նե րից օ գտ վե լու հա մար:Գ ծա պատ կեր Է.1-ը ցույց է տա լիս, թե որ քա նով են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայիծ նող նե րը կամ խնա մա կալ նե րը իրազեկված նրանց ի րա վունք նե րի և դրանք ամ րագ րողո րոշ փաս տաթղ թե րի վե րա բե րյալ: Ի նչ պես տես նում ե նք, ը նդ հա նուր առ մամբ ի րա զեկվածու թյու նը ցածր է. հարց վող նե րի շուրջ երկու երրորդը չի լսել «Ե րե խա նե րի ի րա վունքների մա սին» ՄԱԿ-ի կոն վեն ցիայի, « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րիմա սին» ՄԱԿ-ի կոն վեն ցիայի, «Կր թու թյան ա ռանձ նա հա տուկ պայ ման նե րի կա րիք ունեցողան ձանց մա սին» ՀՀ օ րեն քի և «ՀՀ-ո ւմ հաշ ման դամ նե րի սո ցիա լա կան պաշտ պա նությանմա սին» ՀՀ օ րեն քի մա սին: Հե տաքրք րա կան է, որ տե ղե կաց վա ծու թյու նը տա րածքայինա ռու մով (քա ղաք ներ, գյու ղեր) ան նշան տար բե րու թյու ներ է կրում:«ՀՀ-ում հաշմանդամներիսոցիալական պաշտպանությանմասին» ՀՀ օրենք«Կրթության առանձնահատուկպայմանների կարիք ունեցողանձանց մասին» ՀՀ օրենք«Հաշմանդամութուն ունեցողանձանց իրավունքների մասին»ՄԱԿ-ի կոնվենցիա«Երեխայի իրավունքների մասին»ՄԱԿ-ի կոնվենցիաԵրբեք չեմ լսելԼսել եմԳծապատկեր Է.1. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ընտանիքի տեղեկացվածությունը նրանցվերաբերող օրենսդրական դաշտի վերաբերյալ59%60%66%64%35%35%31%32%6%5%4%4%Բավականին ծանոթ եմԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

783.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳ ծա պատ կեր Է.2-ո ւմ ներ կա յաց վում է, թե ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայիծ նող նե րը կամ խնա մա կալ նե րը տե ղյակ են, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձը, անկախհաշ ման դա մու թյան տե սա կից ունի ի րա վունք ներ: Ի նչ պես տես նում ե նք, հարց վողները ա ռա վել քիչ են տե ղե կաց ված անվ ճար կր թու թյուն ստա նա լու ի րա վուն քից (66%):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՎե րա բեր մունքԸնտանիք կազմելուԱշխատանքիՄշակութայինկյանքին և մարզականմիջոցառումներինմասնակից լինելուՍոցիալականծառայություններիցօգտվելուՄատչելի տեղեկատվությունստանալուՀամայնքային կյանքումբոլորի հետ հավասարմասնակցություն ունենալուԱնվճար բուժօգնությունստանալուԱնվճար կրթությունստանալուԱյոՈչԴժվարանում եմ պատասխանելԳծապատկեր Է.2. Հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ընտանիքի իրազեկվածությունըհաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների վերաբերյալՀա սա րա կու թյան, այդ թվում հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ըն տա նիք ներիբա ցա սա կան, կարծ րա տի պե րի և նա խա պա շար մունք նե րի վրա հիմն ված վե րա բերմունքը հաշ ման դա մու թյան նկատ մամբ լր ջո րեն խո չըն դո տում է սո ցիա լա կան նե րառ մանգործըն թա ցում ա ռա ջըն թա ցը:« Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոն վեն ցիան պար տա վորեցնում է մաս նա կից պե տու թյուն նե րին մի ջոց ներ ձեռ նար կել պայ քա րե լու կարծ րա տիպերի դեմ և բարձ րաց նե լու ի րա զեկ վա ծու թյու նը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց66%81%78%76%76%73%78%79%ունա կու թյուն նե րի ու ներդ րում նե րի վե րա բե րյալ (հոդ ված 8):Գծապատկեր Է.3-ո ւմ ներ կա յաց վում է, թե ե րե խայի ծնող նե րը կամ խնա մա կա լը ի նչ պեսեն վե րա բե րվում հաշ ման դա մու թյա նը: Ը նդ հա նուր առ մամբ հարց վող նե րի 59%-ը նշել է,որ հաշ ման դա մու թյու նը հի վան դու թյուն է, 38%-ը կար ծում է, որ դա կյան քի հան գա մանք14%16%21%21%23%32%20%19%6%6%3%3%4%3%2%2%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ի Րա ԶԵԿ Վա ԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵ Րա ԲԵՐ ՄՈՒՆՔ79է: Երևանում հարց վող նե րի 52%-ը և մար զե րում` 61%-ը հաշ ման դա մու թյա նը վե րա բե րվումէ որ պես հի վան դու թյուն:Ընդհանուր59%38%4%ԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևանՀիվանդություն62%61%52%61%41%36%38%37%Կյանքի հանգամանքԳծապատկեր Է.3. Հաշ ման դա մու թյան սահմանումը, ը ստ բնա կա վայ րիՀաջորդ` Գծապատկեր Է.4-ը ցույց է տալիս, թե հարցվողներն ինչպես են գնահատում հաշմանդամությունունեցող երեխայի մյուս երեխաների հետ շփման ազդեցությունը ինչպեսիր, այնպես էլ այլ երեխաների վրա: Երկու դեպքում էլ հարցվողները մեծամասամբ` 68% և69%, կար ծում են, որ կա դրա կան ազ դե ցու թյուն: Հարց վող նե րի միայն 5%-ն է կար ծում, որազդեցությունը կարող է լինել բացասական, իսկ մյուսները դժվարացել են պատասխանել:12% 7%15% 18%6% 5%68% 69%Այլ երեխաների հետշփման ազդեցությունըհաշմանդամություն ունեցողերեխայի վրաՀաշմանդամությունունեցող երեխայի հետշփման ազդեցությունը այլերեխաների վրաԳծապատկեր Է.4. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի` այլ ե րե խա նե րի հետ շփ ման ազ դե ցու թյու նը2%3%2%8%ԱյլԴժվարանում եմ պատասխանելՉեզոքԲացասականԴրականԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

803.1. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳծապատկեր Է.5-ը ներ կա յաց նում է ծնող նե րի կամ խնա մա կալ նե րի կար ծիքն այն մասին,թե ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը պետք է գնան ը նդ հա նուր մանկապար տեզ կամ դպ րոց: Հարց վող նե րի 66%-ն այն կար ծի քին է, որ հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րը պետք է մյուս ե րե խա նե րի հետ սո վո րեն ը նդ հա նուր ման կա պար տեզումկամ դպ րո ցում:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներՄարզերԵրևանԱյոՈչ66%63%66%64%70%Դժվարանում եմ պատասխանելԳծապատկեր Է.5. Ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը պետք է հա ճա խեն ը նդ հա նուրման կա պար տեզ կամ դպ րոց, ը ստ բնա կա վայ րիԱյն հար ցին, թե ի նչ պի սի ա ռաջ նա հերթ ծա ռա յու թյուն ներ կցան կա նային ունե նալ համայնքում ի րենց ե րե խայի հա մար, հարց վող նե րի 58%-ը նշել է, որ ան հրա ժեշտ են հատուկբուժ ծա ռա յու թյուն ներ, 34%-ը` նե րա ռա կան դպ րոց ներ և ման կա պար տեզ ներ, 32%-ը` հա տուկ տրանս պոր տային մի ջոց ներ, 30%-ը` աշ խա տան քի հնա րա վո րու թյուն, 10%-ը`ժա ման ցային ծրագ րեր, խա ղահ րա պա րակ ներ: Միայն 8%-ն է ա ռաջ նա հերթ հա մա րելֆի նան սա կան օգ նու թյու նը: Հարց վող նե րի պա տաս խան նե րում ո րո շա կի տար բե րու թյուններեն նկատ վում ը ստ նրանց բնա կա վայ րի: Ի նչ պես տես նում ե նք Գծապատկեր Է.6-ո ւմ,մար զե րում և հատ կա պես գյու ղա կան հա մայնք նե րում հա տուկ բուժ ծա ռա յու թյուն նե րը ևնե րա ռա կան դպ րոց նե րը/ ման կա պար տեզ նե րը ա վե լի հա ճախ են նշ վել որ պես ա ռաջ նահերթու թյուն, քան Երևանում:15%17%16%17%11%19%20%18%19%18%

ԸնտանիքԻ ԽՆԱՄՔԻ ՏԱԿ ԳՏՆՎՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐ | ի Րա ԶԵԿ Վա ԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵ Րա ԲԵՐ ՄՈՒՆՔ8132%34%58%30%4% 10%8%7%ԸնդհանուրԳյուղականհամայնքներՄարզայինքաղաքներ35%30%34%39%63%66%30% 3% 9%6%6%33% 4% 6%7%6%33%37%65%31%4% 8%6%6%ՄարզերԵրևան28%26%40%Հատուկ տրանսպորտային միջոցներՆերառական դպրոցներ,մանկապարտեզներՀատուկ բուժծառայություններԱշխատանքի հնարավորություն25%4% 17% 11% 10%Ֆինանսական օգնությունԺամանցային ծրագրեր,խաղահրապարակներԱյլԴժվարանում եմ պատասխանելԳծապատկեր Է.6. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի հա մար ցան կա լի ծա ռա յու թյուն ներհա մայն քում, ը ստ բնա կա վայ րիԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

3.2ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՄան կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ© ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ83Աշ խար հի տար բեր գի շե րօ թիկ հաս տա տու թյուն նե րում (ման կատ ներ, հա տուկ գի շե րօթիկդպ րոց ներ, խնամ քի գի շե րօ թիկ հաս տա տու թյուն ներ և այլն) ար ված տաս նա մյակների հե տա զո տու թյուն նե րը բազ միցս ա պա ցու ցել են հաս տա տու թյուն նե րում մե ծա նա լուբա ցա սա կան հետևանք նե րը ե րե խայի զար գաց ման վրա: Հաս տա տու թյուն նե րում խնամվողե րե խա նե րը ա վե լի հա ճախ են տա ռա պում վատ ա ռող ջու թյու նից, թեր զար գա ցու մից,ուղե ղի ա ճի հա պա ղու մից, ունե նում են զար գաց ման ուշա ցում ներ և հու զա կան կապ վածության խան գա րում ներ: Հետևա բար, նրանց ֆի զի կա կան, մտա վոր, հու զա կա մային ևսո ցիա լա կան կա րո ղու թյուն նե րը ա վե լի վատ են զար գա նում, քան ըն տա նե կան մի ջա վայրումմե ծա ցած ե րե խա նե րի նը 1 : Բա ցի այդ, նման հաս տա տու թյուն նե րում մեծ են չա րաշահման և շա հա գործ ման, ե րե խա նե րի ի րա վունք նե րի ոտ նա հար ման վտանգ նե րը:Հա սա րա կու թյան խտ րա կան վե րա բեր մուն քի, այ լընտ րան քային հա մայն քա հեն ծա ռա յություննե րի և ըն տա նի քի հո գե բա նա կան-սո ցիա լա կան ա ջակ ցու թյան ծա ռա յու թյուն նե րիբա ցա կա յու թյան հետևան քով, հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը հատ կա պես ենթակա են ա ռա վել վաղ տա րի քում և ա ռա վել եր կար ժա մա նա կով ի նս տի տու ցի ո նա լացմանվտան գին: Մե կու սաց ված ըն տա նի քից և հա մայն քից` այս ե րե խա նե րը զրկ վում ենի րենց նե րու ժի զար գաց ման և հա սա րա կու թյու նում նե րառ ման հնա րա վո րու թյու նից: Ա նդրադառ նա լով այս խնդ րին` « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին»կոն վեն ցիան ամ րագ րել է ե րե խայի` ըն տա նի քում ապ րե լու ի րա վուն քը` պար տա վո րեց նելովպե տու թյուն նե րին հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին և նրանց ըն տա նիք ներինվաղ փու լում տալ սպա ռիչ տե ղե կատ վու թյուն, մա տու ցել ծա ռա յու թյուն ներ և ցու ցաբերել ա ջակ ցու թյուն: Ե թե ըն տա նի քը ի վի ճա կի չէ խնա մել ե րե խային, պե տու թյուն նե րըպետք է քայ լեր ձեռ նար կեն նրան խնա մե լու այլ մի ջոց ներ տրա մադ րե լու ո ւղ ղու թյամբ,մաս նա վո րա պես` հե ռա վոր հա րա զատ նե րի մի ջո ցով, ի սկ նման հնա րա վո րու թյուն չլինելու դեպ քում` տվյալ հա մայն քում ապ րող այլ ըն տա նի քում տե ղա վո րե լով (հոդ ված 23):Մինչդեռ Հա յաս տա նում վեր ջին տա րի նե րին նկատ վում է ման կա տա նը խնամ վող հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի բա ցար ձակ թվա քա նա կի և ը նդ հա նուր թվի մեջնրանց մաս նա բաժ նի աճ: Սույն հե տա զո տու թյան շր ջա նակ նե րում հար ցազ րույց ներ ենի րա կա նաց վել Երևանի Մա րի Իզ միր լյա նի ան վան ման կա տա նը, Երևանի « Ման կանտուն», Երևանի Միս ի ո ներ նե րի բա րե գոր ծա կան կազ մա կեր պու թյան հայ կա կան մաս նաճյուղիմանկատուն, Գյում րիի «Ե րե խա նե րի տուն», Վա նա ձո րի, Նոր Խար բեր դի մաս նագիտաց ված ման կատ նե րում` հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող 0-18 տա րե կան 385 ե րե խա նե րիհա մար: Ման կա տա նը խնամ վող 55 ե րե խա նե րի հա մար հար ցազ րույց ներն ի րա կա նացվելեն ծնո ղի հետ, մնա ցած բո լոր դեպ քե րում հար ցե րին պա տաս խա նել են ման կա տանխնա մա կալ նե րը, այդ թվում սո ցիա լա կան աշ խա տող ներ և բու ժաշ խա տող ներ:1Բրաուն, Կ. (2009թ.)ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

843.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՄան կա տան ան վա նու մը Ի րա կա նաց վածհարցազրույցների քա նա կըԽար բեր դի մաս նա գի տաց ված169ման կա տունԳյում րիի «Ե րե խա նե րի տուն» 138Երևանի Մա րի Իզ միր լյա նի ան վան մանկա29տունԵրևանի « Ման կան տուն» 25Երևանի Միս ի ո ներ նե րի Բա րե գոր ծա կան19կազ մա կեր պու թյանհայ կա կան մաս նա ճյուղի մանկատունՎա նա ձո րի ման կա տուն 5ԸՆ ԴԱ ՄԵ ՆԸ 385Ա ղյու սակ Մ1. Հար ցազ րույց նե րի բաշխ վա ծու թյունն ը ստ ման կատ նե րի

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ | ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏՎՅԱԼՆԵՐ85Ա. Ը ՆԴ ՀԱ ՆՈՒՐ ՏՎՅԱԼ ՆԵՐԱյս բաժ նում ներ կա յաց ված են ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րեխանե րի բաշխ վա ծու թյու նը ը ստ սե ռի, տա րի քի, հաշմանդամության և ընտանիքի հետկապը:Գ ծա պատ կեր Մ.1-ը ներ կա յաց նում է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի սե ռայինբաշխ վա ծու թյու նը: Ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի55%-ը տղա ներ են, 45%-ը` աղ ջիկ ներ: Հե տաքրք րա կան է, որ սա տար բեր վում է ըն տանիքի խնամքի տակ գտնվող 68% տղա ներ և 32% աղ ջիկ ներ հա րա բե րու թյու նից: Կա րե լիէ են թադ րել, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող աղ ջիկ նե րին ա վե լի հա ճախ են հանձ նումման կա տուն, քան տղա նե րին:Գ ծա պատ կեր Մ.2-ո ւմ ներ կա յաց ված է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի տա րիքայինբաշխ վա ծու թյու նը: 0-3 տա րե կան են ման կա տա նը խնամ վող ե րե խա նե րի 20%-ը,4-6 տա րե կան` 20%-ը, 7-9 տա րե կան` 16, 10-12 տա րե կան` 12, 13-15 տա րե կան` 16, 16-18 տարեկան` 17%-ը:174(45%)ԻգականԱրական211(55%)Գ ծա պատ կեր Մ.1. Ման կա տա նը խնամ վող հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի սեռայինբաշխ վա ծու թյունը16%17%12%0-3 տ.10-12 տ.4-6 տ.13-15 տ.16%20%7-9 տ.16-18 տ.20%Գ ծա պատ կեր Մ.2. Ման կա տա նը խնամ վող հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի տա րի քայինբաշխ վա ծու թյու նըՄան կա տա նը խնամ վող սա նե րի մեջ հիմ նա կա նում հան դի պում են հե նա շար ժո ղա կան,մտա վոր և հա մակց ված հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը (Գ ծա պատ կեր Մ.3):Ի նչ պես նշ ված է տվյալների վերլուծության մեթոդաբանության մեջ, այս դա սա կար գու մըհիմն ված է միայն բժշ կա կան ախ տո րոշ ման վրա:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

863.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ6(2%)8(2%)94(24%)124(32%)ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԸն տա նի քի հետ կա պը123(32%)ՖիզիոլոգիականԼսողական15(4%)15(4%)ՀենաշարժողականՄտավորԷպիլեպսիաՏեսողականՀամակցվածԳ ծա պատ կեր Մ.3. Ման կա տա նը խնամ վողհաշմանդամություն ունե ցող ե րե խա նե րի բաշխ վա ծու թյուննը ստ հաշ ման դա մու թյանՄան կա տա նը խնամ վող ե րե խա նե րի մեջ կան այն պի սիք, որոնք ար ձա կուրդ նե րի ժա մանակվե րա դառ նում են տուն (Գ ծա պատ կեր Մ.4): Ը նդ հա նուր առ մամբ ար ձա կուրդ նե րըտանն են ան ցկաց նում ե րե խա նե րի 10%-ը (տղա նե րի 12 և աղ ջիկ նե րի 7%-ը):0.5%5%82%12%1%6%86%7%1%6%84%10%Արական Իգական ԸնդհանուրԴժվարանում եմպատասխանելԵրբեմնԳ ծա պատ կեր Մ.4. Ար ձա կուրդ նե րի ժա մա նակ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիվե րա դար ձը ման կատ նից տուն, ը ստ սե ռիԳ ծա պատ կեր Մ.5-ը ցույց է տա լիս, թե բա ցի ար ձա կուրդ նե րից ի նչ հա ճա խա կա նու թյամբէ ե րե խան տուն վե րա դառ նում: Ե րե խա նե րի 82%-ը եր բեք տուն չի հա ճա խում: Ար ձակուրդնե րը կամ այլ օ րե րը տա նն ան ցկաց նող ե րե խա նե րի մեջ նկա տե լի ո րեն ա վե լի շատեն տղա նե րը, քան աղ ջիկ նե րը:ՈչԱյո

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ | ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏՎՅԱԼՆԵՐ871%1%1%79% 86% 82%4%3%6%3%7% 7%3% 1% 2%9% 3% 6%Արական Իգական ԸնդհանուրԴժվարանում եմպատասխանելԵրբեքՏարին մեկ անգամՏարին մի քանի անգամԱմիսը 1-2 անգամՇաբաթը մեկ անգամԳ ծա պատ կեր Մ.5. Ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիտուն այ ցելելու հա ճա խա կա նու թյու նը, ը ստ սե ռիԳ ծա պատ կեր Մ.6-ո ւմ ներ կա յաց ված է, թե ի նչ հա ճա խա կա նու թյամբ են ծնող նե րը ե րեխայինայ ցե լում ման կա տուն: Ը նդ հա նուր առ մամբ շա բա թը մեկ ան գամ այ ցե լում են ե րեխանե րի 9%-ին, ա մի սը մեկ ան գամ` 10%-ին, տա րին մեկ ան գամ` 28%-ին: Ե րե խա նե րիկե սին ման կա տա նը եր բեք չեն այ ցե լում: Ծնող նե րի այ ցե լու թյան հա ճա խա կա նու թյու նընկա տե լի ո րեն ա վե լի բարձր է տղա նե րի դեպ քում: Տղա նե րի 23, ի սկ աղ ջիկ նե րի 15%-ինեն ծնող ներն այ ցե լում շա բա թա կան կամ ամ սա կան հա ճա խա կա նու թյամբ:1%1%26%10%13%1%49% 54% 51%31%1%1%28%10% 10%5% 9%Արական Իգական ԸնդհանուրԴժվարանում եմպատասխանել/այլՄիայն անհրաժեշտությանդեպքումԵրբեքՏարին մեկ անգամԱմիսը մեկ անգամՇաբաթը մեկ անգամԳ ծա պատ կեր Մ.6. Ծնող նե րի այ ցե րի հա ճա խա կա նու թյու նը մանկատուն, ը ստ ե րե խայի սե ռիԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

883.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲ. ԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆՎաղ մանկական (նա խադպ րո ցա կան) կր թու թյունԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԹե ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի քա նի տո կոսն է հաճախել կամ հա ճա խում ման կա պար տեզ, ցույց է տա լիս Գծա պատ կեր Մ.7-ը: Ը նդ հա նուրառ մամբ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 12%-ը հա ճա խել կամ հա ճա խում ենման կա պար տեզ: Այս դեպ քում աղ ջիկ նե րի և տղա նե րի միջև կա փոքր տար բե րու թյուն`հօ գուտ աղ ջիկ նե րի:91%9%86%14%88%12%Արական Իգական ԸնդհանուրՈչԱյոԳ ծա պատ կեր Մ.7. Մանկատանը խնամվող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիհաճա խե լի ու թյու նը ման կա պար տեզ, ը ստ սե ռիՄան կա պար տեզ չհա ճա խե լու հա ճախ նշ վող պատ ճառ ներն են ան հրա ժեշ տու թյան բացակա յու թյու նը (47%), խնամակալի վա խը կամ ան հանգս տու թյու նը (37%) և ե րե խայիա ռող ջա կան վի ճա կը (9%):Ե րե խայի հա տուկ կր թա կան կա րիք նե րի գնա հա տումԻնչ պես տես նում ե նք, ը նդ հա նուր առ մամբ ման կա տանն ապ րող հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի 84%-ն ան ցել է գնա հա տում բժշ կա հո գե բա նա ման կա վար ժա կանգնա հատ ման կենտ րո նում:

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ | ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ895%13%2%11%4%12%Տեղյակ չեմՈչԱյո82%86%84%Արական Իգական ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Մ.8. Ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիկրթա կան կա րիք նե րի գնա հա տու մը Բժշ կա հո գե բա նա ման կա վար ժա կան կենտ րո նում,ը ստ սե ռիԴպ րո ցա կան (միջ նա կարգ) կր թու թյունՀա ջորդ հար ցե րի խում բը վե րա բե րում է միջ նա կարգ կր թու թյա նը: Ման կա տա նը խնամվողե րե խա նե րի 5%-ը ստա նում է կր թու թյուն ը նդ հա նուր հան րակր թա կան, 23%-ը` հատուկհան րակր թա կան դպ րո ցում (ճն շող մե ծա մաս նու թյու նը` գի շե րօ թիկ ռե ժի մով), ի սկ72%-ը չեն գնում դպ րոց: Ը նդ հա նուր հան րակր թա կան դպ րոց նե րում ա վե լի մեծ է աղ ջիկների ը նդ գրկ վա ծու թյան տո կո սը, հա տուկ դպ րոց նե րում` տղա նե րի նը: Գրե թե բո լոր ե րեխանե րի հա մար որ պես դպ րոց չգ նա լու պատ ճառ նշ վել է այն, որ ե րե խան ի վի ճա կի չէսո վո րել դպ րո ցում:72%26%2%72%19%10%72%23%5%Արական Իգական ԸնդհանուրՉի գնում դպրոցՀատուկ հանրակրթականԸնդհանուր հանրակրթականԳծա պատ կեր Մ.9. Ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիհա ճա խե լի ու թյու նը դպ րոց, ը ստ սե ռիԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

903.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԳ. Ա ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀՈՒԹՅՈՒՆՄան կա բույ ժի կամ ըն տա նե կան բժշ կի ծա ռա յու թյուն նե րԻնչ պես տես նում ե նք Գծա պատ կեր Մ.10-ո ւմ, ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի 98%-ը գտն վում է ման կա բույ ժի հս կո ղու թյան տակ, և նրանց մեծմասը` 82%-ը` ամենօրյա պարբերականությամբ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում97%99%98%Արական Իգական ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Մ.10. Բժշ կի հս կո ղու թյան տակգտն վող ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դամություն ունե ցող ե րե խա նե րը, ը ստ սե ռիՎե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն ներՇաբաթական7% 4% 5% 2%ԱմսականՏարին 3-4 անգամՏարին 1-2 անգամԱմենօրյա82%Գ ծա պատ կեր Մ.11. Ման կա տա նը խնամ վողհաշմանդամություն ունե ցող ե րե խա նե րի` բժշ կի ծա ռա յություննե րից օ գտվե լու պար բե րա կա նու թյու նըԻնչպես կարելի է տեսնել հաջորդ երկու գծապատկերներում, մանկատանը խնամվող հաշմանդամությունունեցող երեխաների 83%-ը ունի վերականգնողական անհատական ծրագիր(ՎԱԾ) և նրանց ճնշող մեծամասնությունը ստանում է ծառայություններ ըստ ծրագրի:5%14%1%14%81% 86%3%14%83%Արական Իգական ԸնդհանուրՏեղյակ չեմՈչԱյոԳ ծա պատ կեր Մ.12. Ման կա տա նը խնամ վողհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի ՎԱԾ-իառ կա յու թյու նը, ը ստ սե ռի

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ | ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ9120%15%18%80% 85%82%ՈչԱյոԱրական Իգական ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Մ.13. ՎԱԾ-ով սահ ման ված ծա ռա յու թյուն նե րի մա տու ցու մը ման կա տա նըխնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին, ը ստ սե ռիՏեխ նի կա կան մի ջոց ներԻնչ պես ցույց է տա լիս Գծա պատ կեր Մ.14-ը, ե րե խա նե րի 28%-ը ստա ցել է տեխ նի կա կանմի ջոց ներ (պ րո թե զաօր թո պե դիկ և վե րա կանգ նո ղա կան պա րա գա ներ, լսո ղու թյան սարքև այլն): Տեխ նի կա կան մի ջոց ներ ա վե լի շատ ստա ցել են աղ ջիկ նե րը (34%): Խնա մա կալների կամ ծնող նե րի հա վաստ մամբ մյուս ե րե խա նե րը տեխ նի կա կան մի ջոց նե րի ան հրաժեշտու թյուն չեն ունե ցել:78%66%22% 34%72%28%Արական Իգական ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Մ.14. Տեխ նի կա կան մի ջոց նե րի տրա մադ րու մը ման կա տա նը խնամ վողհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին, ը ստ սե ռիՈչԱյոԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

923.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԴ. ՀԱ ՄԱՅՆ ՔԱՅԻՆ Ա ՋԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆՀա սա րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն ներՄան կա տա նը խնամ վող ե րե խա նե րի 83%-ը ա ջակ ցու թյուն է ստա նում հա սա րա կա կան ևայլ կազ մա կեր պու թյուն նե րից (Գ ծա պատ կեր Մ.15):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում18%15%82% 85%17%83%Արական Իգական ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Մ.15. ՀԿ-ների կող մից ա ջակ ցու թյան տրա մադ րու մը ման կա տա նը խնամվողհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին, ը ստ սե ռիԳ ծա պատ կեր Մ.16-ո ւմ կա րե լի է տես նել, որ ՀԿ-նե րից ստաց ված հիմ նա կան օգ նու թյու նըսնունդ, ֆի նան սա կան ա ջակ ցու թյուն և սար քա վո րում ներ են:Հագուստ, նվերներԴեղորայք, վիրահատությունԿրթություն, դասընթացներՀիգիենայի պարագաներԲուժօգնությունԺամանցՄիջոցառումներԳրենական պիտույքներՍարքավորումներՖինանսական աջակցությունՍնունդ2%8%8%16%38%51%51%51%ՈչԱյոԳծապատկեր Մ.16. Մանկատանըխնամվող հաշմանդամություն ունեցողերեխաներին ՀԿ-ների տրամադրածաջակցության տեսակը89%90%98%

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ | մԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ93Ե. ՄԱՍ ՆԱԿ ՑՈՒԹՅՈՒՆՄան կատան տարածքից դուրս գա լըԵ րե խա նե րի 42%-ը պար բե րա բար, նվա զա գույ նը շա բա թա կան մի քա նի ան գամ դուրս էգա լիս ման կատ նից, իսկ 23%-ը մանկատնից երբեք դուրս չի գալիս կամ դուրս է գալիսմիայն բժշկին այցելելու նպատակով (Գծապատկեր Մ.17):14%29%43%Ըն կեր նե րը1%6%7%4%1%11%14%30%41%5%1%13%10%30%42%Արական Իգական ԸնդհանուրԴժվարանում եմ պատասխանելՏարին մի քանի անգամԵրբեքՄիայն բժշկին այցելելիսԱմսվա մեջ մի քանի անգամՊարբերաբար, շաբաթվա մեջառնվազն մի քանի անգամԳ ծա պատ կեր Մ.17. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի` ման կատ նից դուրս գա լուհաճա խա կա նու թյու նը, ը ստ սե ռիԳ ծա պատ կեր Մ.18-ը ներ կա յաց նում է ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խայի ըն կեր նե րի մա սին տե ղե կատվու թյու նը: Նրանց 16%-ը ըն կեր ներ չու նեն, ը նդո րում ըն կեր նե րի բա ցա կա յու թյու նը ա վե լի հա ճախ է նկատ վում տղա նե րի դեպ քում:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

943.2. ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում30%19%4%50%6%3%30%12%9%62%6%3%30%16%6%56%6%3%Արական Իգական ԸնդհանուրՄանկատան երեխաներՉունի ընկերներՈչ հաշմանդամ դասարանցիներՀաշմանդամ երեխաներՀարևանների երեխաներԲարեկամների երեխաներԳծա պատ կեր Մ.18. Ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայիըն կեր նե րը, ը ստ սե ռիՄաս նակ ցու թյու նը հա մայն քային և մշա կու թային մի ջո ցա ռում նե րինՀաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի 28%-ը մաս նակ ցում է հա մայն քային մի ջո ցառումնե րին, ի սկ 24%-ը` մշա կու թային մի ջո ցա ռում նե րին: Եր կու դեպ քում էլ մաս նակ ցություննա վե լի բարձր է աղ ջիկ նե րի շր ջա նում:15%62%23%9%56%33%12%59%28%Արական Իգական ԸնդհանուրՀազվադեպԳ ծա պատ կեր Մ.19. Ման կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րիմաս նակ ցու թյու նը հա մայն քային մի ջո ցա ռումնե րին, ը ստ սե ռիՈչԱյո

Ման կա տա ն խնամքի տակ գտնվող ե րե խա ներ | մԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ9511%15%13%68%57%63%ՀազվադեպՈչԱյո20%28%24%Արական Իգական ԸնդհանուրԳ ծա պատ կեր Մ.20. Մանկատանը խնամվող հաշմանդամություն ունեցող երեխաներիմասնակցությունը մշակութային միջոցառումներին, ըստ սեռիՄան կա տա նը խնամ վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րից միայն 2-ն են զբաղվումսպոր տով, ի սկ ար վես տի կամ ար հես տի տար բեր ճյու ղե րին ա ռնչ վում են 34-ը (9%):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

4 Ա ՌԱ ՋԱՐ ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵՐ© « Հույ սի կա մուրջ» ՀԿ

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ971. Բա րե լա վել հաշ ման դա մու թյան ճա նաչ ման և գնա հատ մանընթացակարգե րըՄանկական հաշմանդամության եվրոպական ակադեմիայի տվյալներով ընդհանուրի մեջհաշմանդամություն ունեցող երեխաների առնվազն 2.5 տոկոսի 1 մասնաբաժինը ակնկալելի«նորմայի» սահմաններում է (իսկ ծանր հաշմանդամություն` շուրջ 1 տոկոս 2 ) 3 : Հա յաս տանում« հաշ ման դամ ե րե խա» կար գա վի ճակ ունե ցող ե րե խա նե րի թի վը (7958 ե րե խա) մոտէ ե րե խա նե րի ը նդ հա նուր թվի 1 տո կո սին: Դա նշա նա կում է, որ կարող են լինել հաշմանդամության տար բեր տե սակ ներ ունե ցող շուրջ 12,000 ե րե խա ներ, որոնց հաշ մանդամու թյու նը չի ճա նաչ վել, ո րի հետևան քով նրանք չեն կա րո ղա նում ստա նալ օ րեն քովի րենց վե րա պահ ված ծա ռա յու թյուն նե րը: Ո րոշ ըն տա նիք ներ հաշ ման դա մու թյան վկա յականստա նա լու հա մար չեն դի մում, որ պես զի խու սա փեն խա րա նից, կամ` ո րովհետև չենպատ կե րաց նում, թե դա ի նչ օ գուտ կա րող է տալ ի րենց ե րե խային: Հնա րա վոր հա ջորդպատ ճառն այն է, որ հաշ ման դա մու թյան կար գա վի ճա կը ո րո շե լու չա փո րո շիչ նե րը Հա յաստանում չա փա զանց շատ են կախ ված բժշ կա կան ախ տո րո շու մից` այդ կերպ դուրս թողնելով հաշ ման դա մու թյանն ա ռնչ վող ծա ռա յու թյուն նե րի կա րիք ունե ցող բազ մա թիվ ե րեխանե րի և ա վե լի հա ճախ ը նդ գր կե լով քրո նիկ հի վան դու թյուն ներ ունե ցող ե րե խա նե րին:Այս հիմ նախն դիր նե րը լու ծե լու հա մար Բժշ կա սո ցիա լա կան փոր ձաքն նա կան հանձ նաժողո վը, հա մա գոր ծակ ցե լով ա ռող ջա պա հա կան և սո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րի հետ,պետք է բարձ րաց նի ի րա զե կու թյու նը կար գա վի ճա կի ճա նաչ ման կարևո րու թյան վե րաբերյալ,ի նչ պես նաև` պար զեց նի իր բյու րոկ րա տա կան գոր ծըն թաց նե րը: Սո ցիա լա կանծա ռա յու թյուն նե րը պետք է ակ տի վո րեն ո րո նեն և գտ նեն հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողե րե խա նե րին:Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյու նը պետք է հաշ ման դա մու թյանբժշկա կան մո դե լից ան ցում կա տա րի կեն սա հո գե բա նա սո ցիա լա կա նին, ո րն ըն կած է« ֆունկ ցիո նա լու թյան, հաշ ման դա մու թյան և ա ռող ջու թյան մի ջազ գային դա սա կարգ ման»(ՖՄԴ) հիմ քում: ՀՀ կա ռա վա րու թյան նոր նա խա ձեռ նու թյու նը` վե րա նայել հաշ ման դա մությանճա նաչ ման չա փո րո շիչ նե րը, պետք է ա պա հո վի, որ նոր հա մա կար գը ար տա ցո լիոչ միայն ՖՄԴ-ի տեր մին նե րը, այլև դրա հիմ նա րար գա ղա փար ական սկզ բունք նե րը, ևհա մա պա տաս խա նի « Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին» կոնվենցիա յի դրույթ նե րին:1Չի ներառում այնպիսի քրոնիկ հիվանդություններ, ինչպիսին է շաքարային դիաբետը:2Մանկական հաշմանդամության եվրոպական ակադեմիա (2003 թ.):3Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության 2004թ. «Հիվանդացության համաշխար հային բեռը» ուսումնասիրության տվյալներով, 0-ից 14 տարեկան երեխաների հաշմանդամության հաշվարկային ցուցանիշն էլ ավելի բարձր է` 5.1տոկոս:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

984. ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ2. Ստեղ ծել ծա ռա յու թյուն ների շա րու նա կա կան շղ թա ե րե խայի կյան քի ո ղջըն թաց քի հա մարՀե տա զո տու թյամբ բա ցա հայտ վեց, որ վե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն նե րի և սո ցիալական ծա ռա յու թյուն նե րի օգ տա գոր ծե լի ու թյու նը շատ ցածր է, ո րի ա ռա վել հա ճա խակիհան դի պող պատ ճա ռը ծա ռա յու թյուն նե րի բա ցա կա յու թյունն է, այդ ծա ռա յու թյուն ներնան հրա ժեշտ չհա մա րե լը, ի նչ պես նաև` ի րա զեկ ված չլի նե լը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՀաշ ման դա մու թյունն ազ դում է ե րե խայի ա ռող ջու թյան, զար գաց ման, կր թու թյան, շարժունու թյան և սո ցիա լա կան գոր ծու նե ու թյան մեջ ե րե խայի մաս նակ ցու թյան վրա: Հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հա մար հնա րա վո րու թյուն նե րի հա վա սա րու թյու նը ևծա ռա յու թյուն նե րի հա սա նե լի ու թյունն ա պա հո վե լու հա մար Հա յաս տա նի Հան րա պե տությանկա ռա վա րու թյանն ան հրա ժեշտ է ձևա վո րել ծնն դյան պա հից կյան քի ո ղջ ըն թացքումե րե խայի/ան ձի կա րիք նե րը հո գա ցող ծա ռա յու թյուն նե րի ցան ցեր, այ սինքն` ստեղծելծա ռա յու թյուն նե րի « շա րու նա կա կան շղ թա»: Ա ռող ջա կան, կր թա կան և սո ցիա լա կանպաշտպանության ծա ռա յու թյուն նե րը պետք է հա մա գոր ծակ ցեն ո ւղ ղորդ ման, տե ղե կություննե րի փո խա նակ ման և ե րե խա նե րին հա մա կարգ ված ծա ռա յու թյուն նե րի մա տուցմանմե խա նիզմ նե րի մի ջո ցով: Բա ցի դրա նից, առ կա բա ցե րը լրաց նե լու հա մար ան հրաժեշտէ հա մայնք նե րում ստեղ ծել ինչպես կանխարգելման, այնպես էլ ա ռող ջա կան ևսո ցիալական վե րա կանգնման և խնամքի նոր ծա ռա յու թյուն ներ:Հա յաս տա նում ներ կա յումս ըն թա ցող ին տեգր ված սո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րի բա րեփոխում նե րի և դեպք վա րող նե րի (սո ցիա լա կան աշ խա տող ներ) ի նս տի տու տի ներդրմանպայ ման նե րում Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյու նը բա րեն պաստ դիր քերումէ` ծա ռա յու թյուն ների միջև հա մա գոր ծակ ցու թյան մե խա նիզմ նե րի ձևա վոր ման մի ջոցովա պա հո վե լու`• վաղ մի ջամ տու թյու նը և վե րա կանգ նու մը` հնա րա վո րու թյան դեպ քում հաշ ման դամությու նը կան խե լու, ի նչ պես նաև` հաշ ման դա մու թյան հետևան քով ֆունկ ցիա նե րիսահ մա նա փա կում նե րը նվա զեց նե լու հա մար,• սո ցիա լա կան ա ջակ ցու թյու նը և ըն տա նի քին ցու ցա բեր վող հո գե բա նա սո ցիա լա կանօ ժան դա կու թյու նը,• վաղ ման կա կան զար գա ցու մը (նե րա ռա կան ման կա պար տեզ ներ և նա խակր թարաններ),• տար րա կան և միջ նա կարգ կր թու թյու նը (նե րա ռա կան դպ րոց ներ):3. Ա պա հո վել բո լոր նա խակր թա րան նե րի և ը նդ հա նուր հան րակր թա կանդպրոց նե րի հա սա նե լի ու թյու նըՀե տա զո տու թյու նը ցույց տվեց, որ Հա յաս տա նում հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաների եր կու եր րոր դը ե րբևէ ման կա պար տեզ չեն հա ճա խում: Հաշ ման դա մու թյուն ունե-

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ99ցող ե րե խա նե րի մեկ հին գե րոր դը դպ րոց չի հա ճա խում, ը նդ ո րում` նրանց մաս նա բա ժի նըզգա լի ո րեն ա վե լի բարձր է գյու ղա կան հա մայնք նե րի պա րա գա յում, ի նչ պես նաև` մարզայինքա ղաք նե րում բնակ վող աղ ջիկ նե րի պա րա գա յում: Ա ռանձ նա պես ան բա րեն պաստվի ճա կում են մտա վոր կամ հե նա շար ժո ղա կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը:Ե րե խա նե րի 12 տո կո սը սո վո րում է հա տուկ դպ րոց նե րում` մե կու սաց ված թե՛ ըն տա նի քից,թե՛ հա մայն քում ապ րող ի րենց հա սա կա կից նե րից: Ծնող նե րից շա տե րը, հատ կա պես գյուղական բնա կա վայ րե րում, կար ծում են, թե ի րենց ե րե խան չի կա րող դպ րո ցում սո վո րել:Այդ մտա ծե լա կեր պը մա սամբ հա սա րա կա կան կարծ րա տիպ է, մա սամբ էլ` ար տա ցո լում էայ սօր վա դպ րոց նե րի ի րո ղու թյու նը, ո րոն ցից շա տե րը չեն ստեղ ծում հար մար մի ջա վայր,ո րում յու րա քան չյուր ե րե խա, ան կախ կա րիք նե րից և կա րո ղու թյուն նե րից, կա րող է ա ռավելա գույնս ի րաց նել իր նե րու ժը:Նա խակր թա րան նե րում և դպ րոց նե րում նե րա ռու մը խիստ կարևոր է հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի սո ցիա լա կան նե րառ ման հա մար: Դրանք ոչ միայն հնա րա վո րությունեն ըն ձե ռում ա ռա վե լա գույնս բա ցա հայ տե լու ե րե խայի ֆի զի կա կան, ճա նա չո ղական,հու զա կան և սո ցիա լա կան զար գաց ման լիար ժեք նե րու ժը, ին չը հնա րա վոր է այնդեպ քում, ե րբ ե րե խան ստա նում է ըն տա նե կան խնամք և ակ տի վո րեն շփ վում է իր հասակա կից նե րի հետ, այլ նաև նորմ են դարձ նում սո ցիա լա կան նե րա ռու մը և պայ քա րումհաշ մա ն դա մու թյանն ա ռնչ վող կարծ րա տի պե րի դեմ: Հա յաս տա նի դպ րո ցական հա մակարգին ան հրա ժեշտ է այդ ա ռու մով հար մար վել հա տուկ կա րիք ներ ունե ցող ե րե խա ներիկա րիք նե րին` ոչ միայն ֆի զի կա կան են թա կա ռուց ված քով, այլ նաև կա րիք նե րի գնահատու մը բա րե լա վե լով, կր թու թյան ան հա տա կան պլա նա վոր մամբ և դա սա վանդ ման ևուսում նա ռու թյան մե թո դա բա նու թյուն նե րի հա մա պա տաս խա նեց մամբ: Նե րա ռա կան կրթության մեկ տաս նա մյա կի փոր ձից Հա յաս տա նում հա ջո ղու թյան ո գեշն չող օ րի նակ ներ ենծնվել, բայց նե րա ռա կան կր թու թյու նը հա մընդ հա նուր դարձ նե լու ա ռու մով դեռևս մնումեն բազ մա թիվ խո չըն դոտ ներ: Նե րա ռա կան կր թու թյան բա րեն պաստ մի ջա վայր ստեղ ծելուհա մար ան հրա ժեշտ են օ րենսդ րա կան փո փո խու թյուն ներ և ռե սուրս նե րի ար դյու նավետվե րա բաշ խում հա տուկ դպ րոց նե րից նե րա ռա կան դպ րոց նե րին: Հա տուկ դպ րոց ներնար ժե քա վոր մաս նա գի տա կան փորձ ունեն, ո րը կա րե լի է վե րաուղ ղոր դել, որ պես զի դրանիցօ գտ վեն նրանց շա հա ռու նե րը, սա կայն ոչ թե այ սօր վա մե կու սաց ման պայ ման նե րում,այլ` ը նդ հա նուր հան րակր թա կան դպ րոց նե րում: Կարևոր բա ղադ րիչ նե րից են ուսու ցիչների ի րա զե կու թյան բարձ րա ցու մը և վե րա պատ րաս տու մը, սա կայն այլ պե տու թյուն նե րիփոր ձը ցույց է տա լիս, որ վե րա պատ րաս տումն ա ռա վել օգ տա կար է այն ժա մա նակ, ե րբհա տուկ կա րիք ներ ունե ցող ե րե խա ներն ար դեն ի սկ հա ճա խում են դպ րոց ներ, քա նի որդա սա վան դե լու ար վես տը շատ դեպ քե րում կախ ված է պրակ տիկ փոր ձա ռու թյու նից, ևուսու ցիչ նե րը կա րո ղա նում են ե րե խայի ան հա տա կան կա րիք նե րը հո գալ` գտ նե լով հնարամիտ լու ծում ներ: Ա վե լին, խիստ ան հրա ժեշտ է բարձ րաց նել ծնող նե րի` որ պես ե րե խաների ի րա վունք նե րի ա ռու մով ա ռաջ նային պա տաս խա նատ վու թյու նը կրող նե րի (հիմ նականպա տաս խա նատ վու թյու նը կրում է պե տու թյու նը) ի րա զե կու թյան մա կար դա կը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1004. ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ4. Կան խել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի ի նս տի տու ցի ո նա լա ցու մըԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԵ րե խա նե րի ի նս տի տու ցի ո նա լաց ման բա ցա սա կան հետևանք նե րի գո յու թյունն աշխարհի տար բեր հե տա զո տող նե րի կող մից վա ղուց ա պա ցուց ված ի րո ղու թյուն է: Հաստատու թյուն նե րում գտն վող ե րե խա նե րի պա րա գա յում վա տա ռող ջու թյան, ֆի զի կա կանթեր զար գաց ման, հե նա շար ժա կան հմ տու թյուն նե րի զար գաց ման հա պա ղում նե րի, տեսալսո ղա կան խն դիր նե րի, ճա նա չո ղա կան և սո ցիա լա կան կա րո ղու թյուն նե րի նվազ մանհա վա նա կա նու թյունն ա վե լի մեծ է: 4 Ա վե լին, առ կա է ճն շում նե րի և բռ նու թյան ռիսկ:Հա յաս տա նի հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի խմ բում ա ռա վել ան բա րեն պաստվի ճա կում են գտն վում ման կատ նե րում ապ րող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րը:Նրանք հան րակր թա կան դպ րոց ներ հա ճա խե լու գրե թե որևէ հնա րա վո րու թյուն չու նեն:Նրանց 23 տո կո սը հա տուկ դպ րոց նե րում են, ի սկ 72 տո կո սը ը նդ հան րա պես դպ րոց չիհա ճա խում, ո րը նրանց ի րա վունք նե րի և Հա յաս տա նի օ րենսդ րու թյան լուրջ խախ տում է:Հետևե լով Կոն վեն ցիայի դրույթ նե րին, Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյունըպետք է կան խի ե րե խա նե րին լքե լու երևույ թը` վաղ և ը նդ գր կուն տե ղե կու թյուն ներ,ծա ռա յու թյուն ներ և օ ժան դա կու թյուն տրա մադ րե լով հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խաներին և նրանց ըն տա նիք նե րին, ի սկ այն դեպ քե րում, ե րբ դա հնա րա վոր չէ կամ չի բխումե րե խայի լա վա գույն շա հե րից, ա պա հո վել այ լընտ րան քային խնամք ը նդ լայն ված ըն տանիքի շր ջա նա կում, կամ հա մայն քի ներ սում` ըն տա նե կան մի ջա վայ րում:Ընտանիքների հետ երեխաների վերամիավորման ապահովմանն ուղղված բոլոր հնարավորջանքերին զարկ տալուն զուգահեռ, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը պետքէ բացառի ներկայումս հաստատություններում ապրող երեխաների հիմնարար իրավունքներիխախտումները: Մասնավորապես, Կրթության և գիտության նախարարությունը և Աշխատանքիև սոցիալական հարցերի նախարարությունը պետք է համագործակցեն` ապահովելուհամար բոլոր երեխաների հաճախելիությունը ընդհանուր հանրակրթական դպրոցներ:5. Բարձ րաց նել ի րա զե կու թյու նը` մաս նակ ցու թյունն ա վե լաց նե լու նպա տա կովՀե տա զո տու թյամբ պարզ վեց, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի` ի րենց համայնքնե րի սո ցիալ-մ շա կու թային կյան քին մաս նակ ցու թյան աս տի ճա նը ցածր է, և որ չկանբա վա րար սո ցիա լա կան կա պեր (կան ըն կեր ներ չու նե ցող ե րե խա ներ, կամ միայն ըն տանիքի ներ սում ըն կեր ներ ունե ցող ե րե խա ներ): Բա ցա հայտ վե ցին նաև հաշ ման դա մու թյունըոր պես հի վան դու թյուն դի տար կե լու կարծ րա տի պային վե րա բեր մուն քի դրսևո րում ներ:Պարզ վեց, որ ծնող նե րի և խնա մա կալ նե րի շր ջա նում ցածր է ե րե խա նե րի ի րա վունք նե րիվե րա բե րյալ ի րա զեկ վա ծու թյան մա կար դա կը:4Քարթեր, Ռ. (2005 թ.)

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ101Նե րառ ման նկատ մամբ ծնող նե րի բա ցա սա կան վե րա բեր մուն քը, ո րը հա ճախ պայ մա նավորված է ի րենց ե րե խա նե րի ի րա վունք նե րի վե րա բե րյալ ոչ բա վա րար ի րա զեկ վա ծու թյամբ,ի նչ պես նաև` հա մայն քի կող մից խա րան վե լու մտա վա խու թյու նը լր ջո րեն խո չըն դո տում են ներառա կան գոր ծըն թա ցին: Հա մայն քա հեն ծա ռա յու թյուն նե րի ըն ձե ռած հնա րա վո րու թյուն ներիմա սին ի րա զե կու թյան բարձ րա ցումն աս տի ճա նա բար հան գեց նում է նրան, որ ծնող ներնա վե լի պա հանջ կոտ են դառ նում ի րենց ե րե խա նե րի ի րա վունք նե րին ա ռնչ վող հար ցե րում: 5Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյու նը և հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րեխանե րի սո ցիա լա կան նե րառ ման ո ւղ ղու թյամբ աշ խա տող հա սա րա կա կան կազ մա կերպություն նե րը պետք է ակ տի վո րեն ի րենց ծրագ րե րի մեջ ներգ րա վեն հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խա նե րի ծնող նե րին և ի րենց ծրագ րային մի ջամ տու թյուն նե րին զու գըն թացի րա կա նաց նեն ծա ռա յու թյուն ներ մա տու ցող նե րի և հա սա րա կայ նու թյան լայն շր ջա նակների ի րա զե կու թյան բարձ րաց ման աշ խա տանք ներ: Հարկ է նշել, սա կայն, որ հաշ ման դամություն ունե ցող ան ձանց հետ ան ձնա կան շփում նե րը հաշ ման դա մու թյան վե րա բե րյալպատ կե րա ցում նե րի վրա ազ դե լու ա մե նաար դյու նա վետ ուղին են: 6 Ո ւս տի, ան հրա ժեշտէ ա ռա վե լա պես շեշ տադ րել հնա րա վո րինս վաղ շր ջա նում նե րա ռա կան գոր ծե լա կեր պըներդ նե լու ան հրա ժեշ տու թյու նը` զու գա հե ռա բար հան րու թյան ի րա զեկ ման քա րո զար շավներ(ցու ցա նակ ներ, թեր թոն ներ, սո ցիա լա կան գո վազդ) ի րա կա նաց նե լով հա սա րա կականվայ րե րում, ի նչ պի սին են, օ րի նակ, պո լիկ լի նի կա նե րը, հա մայն քային կենտ րոն նե րը,դպ րոց նե րը և ման կա պար տեզ նե րը, ի նչ պես նաև` խթա նե լով հաշ ման դա մու թյան մա սինխո սե լիս պատ շաճ ձևա կեր պում նե րի կի րա ռու թյու նը: Ա վե լին, զանգ վա ծային լրատ վամիջոց նե րը պետք է ակ տի վո րեն զբաղ վեն հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ա ռջևծա ռա ցած հիմ նախն դիր նե րը բարձ րա ձայ նե լով, հան րու թյա նը և իշ խա նու թյուն նե րինա հա զան գե լով նրանց ի րա վունք նե րի խախ տում նե րի մա սին: Հաշ ման դա մու թյան հետկապ ված խն դիր նե րի լու սա բա նու մը պետք է ձեռն պահ մնա բա ցա սա կան կարծ րա տի պերիկամ խղ ճա հա րա կան վե րա բեր մուն քի ամ րապն դու մից: 7Բա ցի վե րո հի շյա լից, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյանկա ռա վա րու թյանն ա ռա ջար կում է հետևել 2011 թվա կա նի « Հաշ ման դա մու թյան մա սինհա մաշ խար հային զե կույ ցում» ար ված ը նդ հա նուր բնույ թի ե րաշ խա վո րու թյուն նե րին (զետեղված է Առ դիր 2-ո ւմ):5ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ (2012 թ.):6Քլեման Ջ. և Ուիլսոն Ե. (2007 թ.):7ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ (2012 թ.):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

5 ՀԱՎԵԼՎԱԾ ՆԵՐ ԵՎ ԱՌԴԻՐՆԵՐ© « Հույ սի կա մուրջ» ՀԿ

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ103Հա վել ված 1. Հար ցա թերթՀար ցաթերթի NՀար ցազ րու ցա վա րիկոդԱմ սա թիվՀա մայն քիկոդՀարց վո ղիհեռախոս, ա նունՀաս ցեA1. ID A2. Ծնն դյանտա րե թիվA3. Հի վան դու թյուն,հի վան դու թյան կոդB1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի ըն տա նի քի կազ մը,ըն դա մե նը`------------------ մարդ, ո րից`1. Հայր 2. Մայր 3. Տատ 4. Պապ 5. Քույր,եղ բայրB2. Ե րե խան ունի հաշ ման դա մու թյան կար գա վի ճակ1. Ի ծնե 2. Հի վան դու թյանպատ ճա ռով3.Պա տա հա րի/տ րավ մայի պատ ճա ռով6. Այլազ գա կան7. Այլ4. ԱյլQ0. Կեն սա գոր ծու նե ու թյան ի նչ պի սի՞ սահ մա նա փա կում ներ ունի հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խան1. Տե ղա շարժ ման/ Տալ հարց Q6,Q7/2. Ի նք նասպա սարկման3. Իր վար քըհս կե լու4. Հա ղորդակցվե լուQ1. Որ տե՞ղ է ապ րում հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան1. Տա նը,ըն տա նի քիհետ2. Ման կա տա նը կամ գի շե րայինխնամ քի հաս տա տու թյու նում /Ն շել կո դը/ԱՆ ՑՈՒՄ Q3/5. Սո վո րե լու 6. Խա ղա լու 7. Այլ3. Հա տուկ ուսում նա կան հաս տա տությունում գի շե րօ թիկ ռե ժի մով /Ն շելկոդը/ԱՆ ՑՈՒՄ Q3/Q2. Կա ցա րա նի տե սա կը ԱՆ ՑՈՒՄ Q6, Ե ԹԵ Ե ՐԵ ԽԱՆ ՈՒ ՆԻ ՏԵ ՂԱ ՇԱՐԺ ՄԱՆԽՆԴԻՐ, Ե ԹԵ ՉՈՒ ՆԻ, Ա ՆՑ ՆԵԼ ՀԱՐՑ I1.1. Ա ռանձ նա տուն 2. Բ նա կա րան 3. Հան րա կա ցա րան 4. Տնակ 5. Այլ4. ԱյլQ3. Ո ՞րն է ե րե խային ման կա տուն/ գի շե րային խնամ քի հաս տա տու թյուն տե ղա փո խելուհիմ նա կան պատ ճա ռը1. Տա նը չենկարող ա պա հո վելհամապատաս խանխնամք2. Ըն տա նի քի սոցիալտնտե սա կան վիճա կը/ չեն կա րող հոգալ անհրաժեշտ ծախ սե րը/ՏԱԼ ՀԱՐՑ Q 3.13. Հարևան նե րի,հասարա կու թյանվերաբեր մուն քը4. Չեն ցանկացել, որհաշ ման դամե րե խան ապրինույն տա նըքրոջ/եղ բորհետ5. Այլ պատճառներ/Ն շել/ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1045. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐQ3.1 Ե թե ըն տա նի քը ստա նա բա վա կա նա չափ սո ցիա լա կան ա ջակ ցու թյուն, ե րեխայինման կատ նից/ գի շե րային խնամ քի հաս տա տու թյու նից կտե ղա փո խեի՞ն տուն:1. Այո 2. Ոչ 3. Չգի տեմ/ Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նելԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումQ3.2 Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըայն հաս տա տու թյու նից, որ տեղ բնակ վում (խնամվում) է Ձեր ե րե խան, որ տեղ 1-ընշա նա կում է ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք,6-ը` ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը` ԴՊ:1. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Են թա կա ռուց վածք ներ / շեն քային պայ ման ներ/ 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք / ծախ սեր/ 1 2 3 4 5 6 94. Խնամ քի/Ս պա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 95. Սնունդ 1 2 3 4 5 6 96. Ու սու ցիչ նե րի վե րա բեր մունք 1 2 3 4 5 6 97. Ար դյու նա վե տու թյուն/օգ տա կա րու թյուն ե րեխայիհա մար1 2 3 4 5 6 98. Այլ ____________________ 1 2 3 4 5 6 9Q4.1 Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ար ձա կուրդ նե րի ժա մա նակ վե րա դառ նո՞ւմէ տուն:1. Այո 2. Ոչ 3. Եր բեմն / Ոչ միշտ 9. Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նելQ4.2 Բա ցի ար ձա կուրդ նե րից, ի՞նչ հա ճա խա կա նու թյամբ է հաշ ման դա մու թյուն ունեցողե րե խան հա ճա խում տուն:1. Շա բա թը մեկան գամ2. Ա մի սը մեկ-եր կուան գամ3. Տա րին մի քա նիան գամ4. Տա րինմեկ ան գամ5. Եր բեք 6. ԱյլQ5. Ի՞նչ հա ճա խա կա նու թյամբ են ըն տա նի քի ան դամ նե րը այ ցե լում հաշ ման դա մությունունե ցող ե րե խային տվյալ հաս տա տու թյուն:1. Շա բա թը մեկ ան գամ 2. Ա մի սը մեկ ան գամ 3. Տա րին մեկ ան գամ 4. Եր բեք 5. ԱյլQ6. Կա՞ն ա րդյոք խո չըն դոտ ներ, ո րոնք սահ մա նա փա կում են հաշ ման դա մու թյունունե ցող ե րե խայի տե ղա շար ժու մը տան տա րած քում:1. Այո 2. Ոչ 9. Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նելQ7. Հար մա րու թյուն ներ, ո րոնք առ կա են տա նը, շեն քում կամ բա կում` հաշ ման դա մությունունե ցող ե րե խայի տե ղա շարժ ման հա մար:1. Վե րե լա կիառ կա յու թյուն2. Մուտ քի մոտ թեքահար թա կի առ կայություն3. Լայ նաց վածդռ նա շե մեր տաններ սում4. Լայ նաց ված շքամուտքի կամ ա ռանձնատան շեմք5. Այլ հար մարություն ներ/Ն շել/

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ105Ի ՐԱ ԶԵԿ ՎԱ ԾՈՒԹՅՈՒՆI1. Որ քա նո՞վ են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի ըն տա նի քի ան դամ նե րը ծա նոթներ քոն շյալ փաստաթղ թե րին`Եր բեքչեմ լսելԼ սել եմ Բա վա կա նինծա նոթ եմ1. «Ե րե խա նե րի ի րա վունք նե րի մա սին» ՄԱԿ-ի կոն վեն ցիա 1 2 32. «Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի 1 2 3մասին» ՄԱԿ-ի կոն վեն ցիա3. «Կր թու թյան ա ռանձ նա հա տուկ պայման նե րի կա րիք 1 2 3ունեցող ան ձանց մասին» ՀՀ օ րենք4. «ՀՀ-ո ւմ հաշ ման դամ նե րի սո ցիա լա կան պաշտ պա նու թյանմա սին» ՀՀ օ րենք1 2 312. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձի ըն տա նի քի ան դամ նե րը տե ղյա՞կ են, որ հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ան ձը, ան կախ հաշ ման դա մու թյան տե սա կից, ունիհետևյալ ի րա վունք նե րը`1. Ա նվ ճար կր թու թյուն ստա նա լու 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊ2. Ա նվ ճար բու ժօգ նու թյուն ստա նա լու 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊ3. Հա մայն քի կյան քում բո լո րի հետ հա վա սար մաս նակ ցու թյուն 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊունենա լու4. Մատ չե լի տե ղե կատ վու թյուն ստա նա լու 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊ5. Սո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րից օ գտ վե լու 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊ6. Մշա կու թային կյան քին և մար զա կան մի ջո ցա ռում նե րին մասնակից 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊլի նե լու8. Աշ խա տան քի 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊԱ ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀՈՒԹՅՈՒՆ9. Ըն տա նիք կազ մե լու 1.Այո 2.Ոչ 9. ԴՊM1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան գտն վո՞ւմ է ման կա բույ ժի կամ ըն տա նե կանբժշ կի հս կո ղու թյան տակ:1. Այո 2. ՈՉ /ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ M4/M2. Ե թե այո, ա պա ի՞նչ պար բե րա կա նու թյամբ.1. Շա բա թական2. Ամ սական3. Տա րին 3-4ան գամ4. Տա րին 1-2ան գամ5. Միայն ան հրա ժեշ տությանդեպ քում6. ԱյլM3. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըման կա բույ ժի կամ ըն տա նե կան բժշ կի կող մից մա տուց վող ծա ռա յու թյուն նե րիհետևյալ բա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշա նա կում է ը նդ հան րա պես բա վա րարվածչեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը` ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը` դժ վա րանումեք պա տաս խա նել. ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ M51. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 92. Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 94. Այ ցե րի հա ճա խա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 95. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 96. Այլ _____________ 1 2 3 4 5 6 9ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1065. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐM4Ինչո՞ւ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան չի գտն վում ման կա բույ ժի կամըն տա նե կան բժշկի հս կո ղու թյան տակ / ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏԱ ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ ԹՈՒԹՅԱՆ/ /Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկա այդ ծա ռայությու նը2. Տե ղյակ չեն այդ ծա ռա յությանմա սին4. Ե րե խային մեր ժել են մա տուցելայդ ծա ռա յու թյու նը5. Ե րե խայի նկատ մամբ վե րաբերմուն քը ե ղել է ան պատ շաճկամ խտ րա կան7. Ի վի ճա կի չեն վճա րել ծառայու թյան հա մար8. Այլ_________ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում3. Ծնող նե րի կար ծի քով նմանծա ռա յու թյան կա րիք չկա6. Մա տուց վող ծա ռա յու թյուն ներիո րա կը բա վա րար չէ9. Այլ________M5. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ունի՞ վե րա կանգ նո ղա կան ան հա տա կանծրա գիր / ՎԱԾ/1. Այո 2. Ոչ 3. Տեղյակ չեմM6. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ստա նո՞ւմ է ծա ռա յու թյուն ներ ը ստ ՎԱԾ-ի1. Այո 2. Ոչ /ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ M8/M7. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյունըՎԱԾ-ի հետևյալ չա փո րո շիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշա նա կում է ը նդ հան րա պեսբա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը` ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը`դժվարանում եք պա տաս խա նել. ԱՆ ՑՈՒՄ M91. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 92. Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 94. Այ ցե րի հա ճա խա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 95. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 96. Ար դյու նա վե տու թյուն/օգ տա կա րու թյուն ե րեխայի հա մար 1 2 3 4 5 6 97. Այլ ________________ 1 2 3 4 5 6 9M8. Ին չո՞ւ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան չի օ գտ վում վե րա կանգ նո ղա կանծա ռա յու թյուն նե րից / ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ-ԹՈՒԹՅԱՆ/ /Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկան այդ ծա ռա յություննե րը2. Տե ղյակ չեն այդ ծա ռա յու թյան մասին3. Ծնող նե րի կար ծի քով չկա այդծա ռա յու թյուն նե րի կա րի քը4. Ե րե խային մեր ժել են մատուցել այդ ծա ռա յու թյու նը5. Ե րե խայի նկատ մամբ վերաբեր մուն քը ե ղել է անպատշաճ կամ խտ րա կան6. Մա տուց վող ծա ռա յու թյունների ո րա կը բա վա րար չէ7. Ի վի ճա կի չեն վճա րելծա ռա յու թյան հա մար8. Այլ_____________________9. Այլ_____________________

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ107M9. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ստա ցե՞լ է պրո թե զաօր թո պե դիկ և վե րականգնո ղա կան պա րա գա ներ /պ րո թեզ, լսո ղա կան սարք, սայ լակ և այլն/1. Այո, Նշել ի նչ մի ջոց_____________ 2. Ոչ /ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ M12/ 9. ԴՊM10. Դուք վճա րե՞լ եք ստաց ված տեխ նի կա կան մի ջո ցի հա մար1. Այո 2. Ոչ 3. Մա սամբ11. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըպրո թե զաօր թո պե դիկ և վե րա կանգ նո ղա կան պա րա գա նե րի ստաց ման հետևյալբա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշա նա կում է ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը`լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը` ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը` դժ վա րա նում եք պա տասխանել. ԱՆ ՑՈՒՄ M131. Հեր թագր ման ժա մա նա կա հատ ված 1 2 3 4 5 6 92. Ո րակ 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 9M12. Ինչո՞ւ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան չի ստա ցել պրո թե զաօր թո պե դիկ ևվե րա կանգ նո ղա կան պա րա գա ներ / ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ-ՆԱ ՀԵՐ ԹՈՒԹՅԱՆ/ /Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկան այդծառա յու թյուն նե րը2. Տե ղյակ չեն այդծառայության մա սին3. Ծնող նե րի կար ծի քով չկաայդ ծա ռա յու թյան կա րի քը4. Ե րե խային մեր ժել են մա տու ցելայդ ծա ռա յու թյու նը5. Ե րե խայի նկատ մամբ վե րաբերմուն քը ե ղել է ան պատ շաճկամ խտ րա կան6. Ա ռա ջարկ վող մի ջոց նե րիո րակը բա վա րար չէ7. Ի վի ճա կի չեն վճա րելծա ռա յու թյան հա մար8. Այլ______________9. Այլ______________M13. Ի նչ պե՞ս է ձեռք բեր վում հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խայի հա մար ան հրաժեշտդե ղո րայ քը1. Դե ղո րայ քը տրամադրվում է ան վճար2. Դե ղո րայ քըգն վում է ըն տանեկան բյու ջե ով3. Դե ղո րայ քի ար ժե քի մի մա սըվճար վում է, մյուս մա սը գն վումէ սե փա կան մի ջոց նե րով4. Հա տուկ դե ղորայքի կա րիք չկաM14. Նշել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խային տրա մադր վող այն ծա ռա յու թյուն ները,ո րոնց հա մար կա տար վում(ել) է վճա րում1. Բժիշկ նե րի,բուժքույրե րի վճար ներԿՐ ԹՈՒԹՅՈՒՆ2. Դե ղո րայք 3. Բժշ կա կանզն նու թյունՁ. Սար քա վորումներ5. ԱյլK1. Հա ճա խո՞ւմ է կամ հա ճա խե՞լ է ա րդյոք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան մանկապար տեզ1. Այո 2. Ոչ /ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ K3/ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1085. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐK2. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըման կա պար տե զի ծա ռա յու թյուն նե րի հետևյալ բա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշանակում է ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը`ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը` դժ վա րա նում եք պա տաս խա նել/ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ K4/ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում1. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Են թա կա ռուց վածք ներ / շեն քային պայ ման ներ/ 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 94. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 95. Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ե րե խա նե րի կող մից 1 2 3 4 5 6 96. Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն անձնակազմի կող մից 1 2 3 4 5 6 97. Ար դյու նա վե տու թյուն/օգ տա կա րու թյուն ե րե խայի հա մար 1 2 3 4 5 6 98. Այլ 1 2 3 4 5 6 9K3. Ինչո՞ւ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան չի հա ճա խում կամ հա ճա խել ման կապարտեզ / ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ ԹՈՒԹՅԱՆ//Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկա ման կապարտեզ2. Տե ղյակ չեն ման կա պար տեզիմա սին3. Ծնող նե րը չեն զգումմանկա պար տե զի կա րի քը4. Ե րե խային մեր ժել ենընդու նել ման կա պար տեզ5. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ան ձնա կազ միկող մից6. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ե րե խա նե րիկող մից7. Մա տուց վող ծա ռա յու թյուն ներիո րա կը բա վա րար չէ8. Ի վի ճա կի չեն վճա րել ման կապարտե զի հա մար9. Ման կա պար տե զը չու նի համապա տաս խան պայ ման ներ10. Տրանսպորտի խնդիր,հեռավորություն11. Այլ_______________K4. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ան ցե՞լ է գնա հա տում բժշ կա հո գե բա նամանկա վար ժա կան գնա հատ ման կենտ րո նում1. Այո 2. Ոչ 3. Տե ղյակ չենK5. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ստա նո՞ւմ է կր թու թյուն1. Ը նդ հա նուրտիպի / Ն շելդպրոցը2.Ը նդ հա նուր տիպինե րա ռա կանմո դե լով /Ն շելդպրո ցը3. Հա տուկ հանրակրթա կանդպ րո ցում գի շերօթիկ ռե ժի մով/Նշել կո դը4. Հա տուկ հանրակրթա կան դպրոցում ցե րե կայինռե ժի մով /Ն շելկո դը5. Ստա նում էտնային ուսու ցումծնող նե րի կող մից/ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑK8/6. Ստա նում էտնային ուսու ցումման կա վարժ/մաս նա գետ նե րիկող մից/ԱՆ ՑՈՒՄՀԱՐՑ K8/7. Չի ստա նումկր թու թյուն /ԱՆ-ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ K8/K6. Ի նչ պե՞ս է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան հա ճա խում դպ րոց կամ ման կապարտեզ1. Ի նք նու րույն 2. Ծնո ղի հետոտ քով3. Պե տու թյան կամ ՀԿ-իկող մից տրա մադր վածտրանս պոր տով4. Տրանս պոր տով,սե փա կան մի ջոցներով8.Այլ /ն շել/5. Այլ________

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ109K7. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըկրթա կան ծա ռա յու թյուն նե րի հետևյալ բա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշա նա կումէ ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը` ա ռն չությունչու նեք, 9-ը` ԴՊ /ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ K11/1. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Են թա կա ռուց վածք ներ / շեն քային պայ ման ներ/ 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք /կր թա կան ծախ սեր/ 1 2 3 4 5 6 94. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 95. Ե րե խա նե րի վե րա բեր մունք 1 2 3 4 5 6 96. Ու սու ցիչ նե րի վե րա բեր մունք 1 2 3 4 5 6 97. Սնունդ / գի շե րօ թի կի դեպ քում/ 1 2 3 4 5 6 98. Ար դյու նա վե տու թյուն/օգ տա կա րու թյուն ե րեխայի հա մար 1 2 3 4 5 6 99. Այլ 1 2 3 4 5 6 9K8. Ի՞նչ պատ ճառ նե րով հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան չի հա ճա խում դպ րոց/ ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ ԹՈՒԹՅԱՆ//Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկա դպ րոց 5. Ե րե խային մեր ժել են ըն դու նելդպ րոց2. Տե ղյակ չեն, որ ե րե խան կարողէ հա ճա խել ը նդհա նուրտի պի դպ րոց3. Ծնող նե րի կար ծի քով ե րեխանդպ րո ցի կա րիք չու նի4. Ծնող նե րի կար ծի քով ե րեխանչի կա րող սո վո րել դպրոցում6. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ուսու ցիչ նե րիկող մից7. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ե րե խա նե րիկող մից8. Մա տուց վող ծա ռա յու թյուն նե րիո րա կը բա վա րար չէ9. Ի վի ճա կի չեն վճա րել դպրոցի ծախ սե րի հա մար10. Դպ րո ցը չու նի հա մա պատասխան պայ ման ներ11. Տրանս պոր տի խն դիր, հեռավո րու թյուն12. Այլ_______________ՀԱՐ ՑԸ ՏԱԼ ԱՅՆ ԸՆ ՏԱ ՆԻՔ ՆԵ ՐՈՒՄ, ՈՐ ՏԵՂ ՀԱՇ ՄԱՆ ԴԱՄՈՒԹՅՈՒՆՈՒՆԵՑՈՂ Ե ՐԵ ԽԱՆ ՓՈՔՐ Է 6 ՏԱ ՐԵ ԿԱՆՒՑK9. Դուք պլա նա վո րո՞ւմ եք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խային տա նել դպ րոց1. Այո /ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ K11/ 2. Ոչ 3. Չ գի տեմK9.1. Ե թե ոչ, ա պա ին չո՞ւ / ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ-ԹՈՒԹՅԱՆ/ /Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկա դպ րոց 5. Ե րե խային մեր ժել են ըն դունելդպ րոց2. Տե ղյակ չեն, որ ե րե խան կարողէ հա ճա խել դպ րոց3. Ծնող նե րի կար ծի քով ե րեխանդպ րո ցի կա րիք չու նի4. Ծնողների կարծիքով երեխանչի կարող սովորել դպրոցում6. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ուսու ցիչ նե րիկող մից7. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ե րե խա նե րիկող մից8. Մա տուց վող ծա ռա յու թյունների ո րա կը բա վա րար չէ9. Ի վի ճա կի չեն վճա րելդպրո ցի ծախ սե րի հա մար10. Դպ րո ցը չու նի հա մա պատասխան պայ ման ներ11. Տրանս պոր տի խն դիր, հեռավո րու թյուն12. Այլ_____________ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1105. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐՀԱՐՑ K10, K10.1 ՏԱԼ ԱՅՆ ԸՆ ՏԱ ՆԻՔ ՆԵ ՐՈՒՄ, ՈՐ ՏԵՂ ՀԱՇՄԱՆԴԱ-ՄՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒ ՆԵ ՑՈՂ Ե ՐԵ ԽԱՆ ԳՆՈՒՄ Է ՀԱՏՈՒԿ ԴՊ ՐՈՑK10. Ե թե Ձեր հա մայն քի ը նդ հա նուր միջ նա կարգ դպ րոցն ըն դու նի Ձեր ե րե խային,կհա մա ձայ նե՞ք տե ղա փո խել նրան հատուկ դպ րո ցից1. Այո / Ան ցում K11 2. Ոչ 3. Չ գի տեմ/ԴՊԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումK10.1 Ին չո՞ւ ե րե խային չեք տե ղա փո խի ը նդ հա նուր միջ նա կարգ դպ րոց / ՄԻՆ ՉԵՎ 3ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ ԹՈՒԹՅԱՆ/1. Ծնող նե րը կար ծում են, որե րեխան չի կա րող սո վո րելը նդհանուր դպ րո ցում2. Մտա հոգ ված են, որ կլի նի անպատշաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կանություն ե րե խա նե րի կող մից3. Մտա հոգ ված են, որ կլի նիան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ուսու ցիչներիկող մից4. Չեն ուզում, որ ե րե խանապ րի ի րենց տա նը5. Մտա հոգ ված են, որ ե րեխանչի ստանա հա մա պատասխան կրթու թյուն6. ԱյլK11. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան հա ճա խո՞ւմ է ցե րե կային խնամ քի կենտրոն1. Այո /Նշել տե սա կը.ա. Ցե րե կային կենտ րոնբ. Հա մայն քային կենտ րոնգ. Մաս նա գի տաց ված կենտ րոնդ. Այլ_____ԱՆ ՑՈՒՄ ՀԱՐՑ K13K12. Ե թե ոչ, ա պա ին չո՞ւ / ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ1. ՈչԱ ՌԱՋՆԱՀԵՐԹՈՒԹՅԱՆ/ /Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/ /ԱՆ ՑՈՒՄ K14/1. Հա մայն քում չկա 5. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն ան ձնա կազմիկող մից2. Տե ղյակ չեն նման ծառա յությանմա սին3. Ծնող նե րը կար ծում են, որե րե խան դրա կարի քը չու նի4. Ե րե խային մեր ժել են ըն դունելխնամ քի կենտրոն6. Ան պատ շաճ վերաբերմունք/խտ րա կա նու թյուն ե րե խա նե րիկող մից7. Մա տուց վող ծա ռա յու թյուն ներիո րա կը բա վա րար չէ8. Ի վի ճա կի չեն վճա րել9. Կենտ րո նը չու նի հա մա պատասխան պայ ման ներ10. Տրանսպորտի խնդիր,հեռավորություն11. Այլ________K13. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըկենտ րո նի ծա ռա յու թյուն նե րի հետևյալ բա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշա նա կումէ ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը` ա ռն չությունչու նեք, 9-ը` դժվարանում եք պա տաս խա նել.

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ1111. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Են թա կա ռուց վածք ներ / շեն քային պայ ման ներ/ 1 2 3 4 5 6 93. Ար ժեք / ծախ սեր/ 1 2 3 4 5 6 94. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 95. Ե րե խա նե րի վե րա բեր մունք 1 2 3 4 5 6 96. Ա նձ նա կազ մի վե րա բեր մունք 1 2 3 4 5 6 97. Ար դյու նա վե տու թյուն/օգ տա կա րու թյուն ե րե խայի հա մար 1 2 3 4 5 6 98. Այլ 1 2 3 4 5 6 9K14. Նշել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խային տրա մադր վող այն կր թա կան ծա ռայություն նե րը, ո րոնց հա մար կա տար վում/ել է վճա րում1. Դպ րոց ըն դուն վե լու հա մար 2. Բժշ կա հո գե բա նա ման կա վար ժա կանգնահատ ման հա մարՍՈ ՑԻ Ա ԼԱ ԿԱՆ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ3. ԱյլN1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խան ստա նո՞ւմ է հաշ ման դա մու թյան կենսաթոշակ1. Այո 2. Ոչ / ԱՆ ՑՈՒՄ N4N2. Ա րդյո՞ք Դուք բա վա րար ված եք կեն սա թո շա կի տրա մադր ման ծա ռա յու թյուններից1. Այո 2. Ոչ 3. ՄասամբN3. Խնդ րում ե նք նշել այն հիմ նա կան խն դիր նե րը, ո րոն ցից Դուք բա վա րար ված չեք1. Կեն սա թո շա կի չափ 2. Ծա ռա յու թյու նը մա տու ցե լուվճար3. Վճար մանկանոնավորություն4. ԱյլN4. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր գո հու նա կու թյու նըԲՍՓՀ-ի /բժշ կա սո ցիա լա կան փոր ձաքն նու թյուն ի րա կա նաց նող պե տա կան մարմիններից,որ տեղ Ձեր ե րե խային սահ մա նել են հաշ ման դա մու թյան կար գա վիճակ/տրամադրած ծա ռա յու թյուն նե րի հետևյալ բա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշանակում է ը նդ հան րա պես գոհ չեք, 5-ը` լի ո վին գոհ եք, 6-ը` ա ռն չու թյուն չու նեք,9-ը` ԴՊ.1. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 93. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 94.Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 95. Այլ 1 2 3 4 5 6 9N5. Ա րդյո՞ք ըն տա նի քը ստա նում է որևէ ա ջակ ցու թյուն ՀԿ-նե րի կող մից1.Այո / Նշել ՀԿ-ն2. Ոչ / ԱՆ ՑՈՒՄ N8N6. Նշեք խնդ րեմ ի նչ տի պի ա ջակ ցու թյուն է ստա ցել ըն տա նի քըԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1125. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ1. Ֆի նան սա կանա ջակ ցու թյուն2.Սար քա վո րում ներ 3. Սնունդ 4. Կր թու թյուն/դա սըն թաց ներ5. Խնամք 6. ԱյլN7. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըՀԿ-ի տրա մադ րած ծա ռա յու թյուն նե րի հետևյալ բա ղադ րիչ նե րից, որ տեղ 1-ը նշանակում է ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վին բա վա րար ված եք, 6-ը`ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը` ԴՊ.ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում1. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 93. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 94.Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 95. Ար դյու նա վե տու թյուն/օգ տա կա րու թյունե րեխայի հա մար 1 2 3 4 5 6 96. Այլ 1 2 3 4 5 6 9N8. Ա րդյո՞ք Դուք ստա նում եք սո ցիա լա կան ա ջակ ցու թյուն հետևյալ մար մին նե րիկողմից.1. Սո ցիա լա կան ծա ռա յու թյուն նե րիտարած քային մարմին ներ2. Մարզ պե տա րա նի/ քա ղա քա պե տա րանիըն տա նի քի, կա նանց և ե րե խա նե րիիրավունքների պաշտպանության բա ժին3. Հա մայն քի հո գա բար ձությանև խնա մա կա լու թյանհանձնաժողով4. Այլ____________________5. Չի ստա նումԱՆՑՈՒՄ N10N9. Գնա հա տեք խնդ րեմ 1-ից 5 բա լա նոց սանդ ղա կով Ձեր բա վա րար վա ծու թյու նըայդ մար մին նե րի կող մից տրա մադր ված ծա ռա յու թյուն նե րի հետևյալ բա ղադ րիչներից, որ տեղ 1-ը նշա նա կում է ը նդ հան րա պես բա վա րար ված չեք, 5-ը` լի ո վինբա վա րար ված եք, 6-ը` ա ռն չու թյուն չու նեք, 9-ը` դժ վա րա նում եք պա տաս խա նել/ԱՆ ՑՈՒՄ N111. Հե ռա վո րու թյուն, տրանս պոր տի խն դիր 1 2 3 4 5 6 92. Ար ժեք 1 2 3 4 5 6 93. Սպա սարկ ման ո րակ 1 2 3 4 5 6 94.Վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն 1 2 3 4 5 6 95. Այլ___________________________ 1 2 3 4 5 6 9N10. Ին չո՞ւ չեք ստա նում ա ջակ ցու թյուն սո ցիա լա կան ծառայությունների կողմից/ ՄԻՆ ՉԵՎ 3 ՊԱ ՏԱՍ ԽԱՆ, ՆՇԵԼ Ը ՍՏ Ա ՌԱՋ ՆԱ ՀԵՐ ԹՈՒԹՅԱՆ//Չ ԿԱՐ ԴԱԼ ՏԱՐ ԲԵ ՐԱԿ ՆԵ ՐԸ/1. Հա մայն քում չկա 4. Ե րե խային մերժել ենտրա մադ րել այդ ծառայություն նե րը2. Տե ղյակ չեն նմանծառա յու թյան մասին3. Ծնող նե րը չեն զգումկա րի քը5. Ան պատ շաճ վե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյուն անձնա կազ մի կող մից6. Մա տուց վող ծառայություն նե րի ո րա կըբա վա րար չէ7. Ի վի ճա կի չեն վճա րել8. Տրանս պոր տի խն դիր,հե ռա վո րու թյուն9. Այլ__________________

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ113N11. Ա րդյո՞ք ե րե խան ստա նում է այլ տի պի օգ նու թյուն /նե րա ռյալ հարևան նե րի, բարեկամ նե րի օգ նու թյու նը/1.Այո / Նշել ի նչ պի սի2. ՈչN12. Որ քա՞ն հա ճախ է ե րե խան դուրս գա լիս տա նից/ հաս տա տու թյու նից1. Պար բե րաբար, շա բաթվա մեջա ռն վազն մի քանի անգամ2. Ա մս վա մեջ միքա նի ան գամ3. Միայն այն ժա մա նակ,ե րբ այ ցե լում է բժշ կի4. Եր բեք 5. ԱյլN13. Ով քե՞ր են ե րե խայի ըն կեր նե րը1. Բա րե կամ նե րիե րեխա ներ2. Հարևան ներիե րեխա ներ3. Հաշ ման դամհամադա սա րան ցիներN14. Ա րդյո՞ք ե րե խան զբաղ վում է որևէ սպոր տաձևով1.Այո / Նշել ի նչ պի սի4. Ոչ հաշ ման դամհամա դա սա րանցիներ2.Ոչ5. Չու նիընկեր ներ6. ԱյլN15. Ա րդյո՞ք ե րե խան ներգ րավ ված է որևէ մշա կու թային/ար վես տի գոր ծու նե ու թյանմեջ1. Ե րաժշ տականգոր ծիքներ2. Պար 3. Ե րգ 4. Ձե ռագործություն5. Ն կար չություն6. Ար հեստ 7. Ներգ րավվածչէ8. Այլ__N16. Ա րդյո՞ք ե րե խան հա ճա խում է հա մայն քային մի ջո ցա ռում նե րի (տո նա կա տա րություններ ծնն դյան ա րա րո ղու թյուն, հար սա նիք, խա ղեր)1. Այո 2. Ոչ 3. ՀազվադեպN17. Ա րդյո՞ք ե րե խան մաս նակ ցում է մշա կու թային մի ջո ցա ռում նե րի(հա մերգ ներ, թատ րոն ներ)1. Այո 2. Ոչ 3. ՀազվադեպN18. Նշել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խային տրա մադր վող այն ծա ռա յու թյուն ները,ո րոնց հա մար կա տար վում/ել է վճա րում1. ԲՍՓՀ-իգնահատումՎԵ ՐԱ ԲԵՐ ՄՈՒՆՔ2. Հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շա կիտրա մադ րումG1. Ի՞նչ եք կար ծում` հաշ ման դա մու թյու նը հան դի սա նում է3. ՀԿ-իծառայություն ներ1. Հի վան դու թյուն 2. Կյան քի հան գա մանք 3. Այլ_______ 9. Դժ վա րա նում եմպա տաս խա նել4. Այլ _________ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1145. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐG2. Ի՞նչ եք կար ծում` ի՞ նչ ազ դե ցու թյուն ունի Ձեր հաշ ման դամ ե րե խայի շփու մը այլե րե խա նե րի / նե րա ռյալ սե փա կան քույր, եղ բայր/ հետ ի նչ պես իր, այն պես էլ այլե րե խա նե րի վրա:1. Հաշմանդամ երեխայի վրաազդեցություն2. Այլ երեխաների վրաազդեցություն1. Դրական 2. Բացասական 3. Չեզոք 9. Դժվարանում եմպատասխանել1. Դրական 2. Բացասական 3. Չեզոք 9. Դժվարանում եմպատասխանելԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումG3. Ի՞նչ եք կար ծում` հաշ ման դա մու թյան կեն սա թո շա կի չա փը պե՞տք է տար բեր լի նիկախ ված հաշ ման դա մու թյան տե սա կից.1. Այո 2. Ոչ 9. Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նելG4. Ձեր հա մայն քում ի նչ պի սի՞ ծա ռա յու թյուն ներ կցան կա նայիք ունե նալ, ո րոնք կօգնենՁեր ե րե խային /ն շել 3 ա մե նա կարևոր նե րը ը ստ ա ռաջ նա հեր թու թյան/1. Հա տուկ տրանս պոր տային մի ջոց 3.Նե րա ռա կան դպրոց ներ 5. Աշ խա տան քիհնարա վո րու թյուն2. Նե րա ռա կան մանկապարտեզներ 4. Հա տուկ բուժ ծառա յու թյուն ներ 6. Այլ_______G5. Ի՞նչ եք կար ծում` հաշ ման դամ ե րե խա նե րը պե՞տք է ա րդյոք գնան ը նդ հա նուր տիպիման կա պար տեզ կամ դպ րոց1. Այո 2. Ոչ 9. Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նելԸՆԴ ՀԱ ՆՈՒՐ ՀԱՐ ՑԵՐD 1. Հարց վո ղի սե ռը1. ա րա կան 2. ի գա կանD3. Նշեք, խնդ րեմ, Ձեր կապը ե րե խայի հետ1.Հայր կամ մայր 2. Խնա մա կալ 3. Չա փա հասքույր կամ եղբայրD 2. Հարց վո ղի տա րի քը/լ րիվ տա րիք/4. Տատ կամպապ5. Բա րե կամ 6. ԱյլD4. Ի՞նչ կր թու թյուն ունեն հաշ ման դամ ե րե խայի ծնող նե րը կամ խնա մա կա լը1. Հայր 2. Մայր 3. Խնա մա կալ1. Տար րա կան կամա վե լի ցածր3. Միջնակարգ 5. Ոչ լրիվ բարձ րա գույն /ոչ պա կաս, քան3 ԲՈՒՀ-ա կան տա րի/2. Թե րի միջնակարգ 4. Միջ նա կարգ մասնագիտական/ տեխ նի կում/6. Բարձ րա գույն/4 կուրս և ա վե լի բարձր/D5. Որ քան են կազ մում Ձեր ըն տա նի քի բո լոր ան դամ նե րի բո լոր տե սա կիե կամուտնե րը ամ սա կան կտր ված քով` նե րա ռյալ թո շակ նե րը, նպաստ նե րը և այլե կամուտները1. Մինչև 100 000դ. 2. 100 000-200 000դ. 3. 200 000-300 000 4. 300 000և ա վե լի9. Հրա ժար վումեմ պատասխանել

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ115Հա վել ված 2.1. Բա վա րար վա ծու թյու նըծա ռա յու թյուն նե րիցԱ ղյու սակ 1. Բա վա րար վա ծու թյու նը ման կա պար տե զի ծա ռա յու թյուն նե րիցՀե ռա վո րու թյուն/տ րանս պորտՇեն քային պայմաններ / հարմարու թյուն ներԱր ժեք / ԾախսերՈ րակԵ րե խա նե րի վերաբեր մունքՈւ սու ցիչ նե րիվե րա բեր մունքԱր դյու նա վե տությունԸնդ հան րա պես բա վա րար ված չեմ 3% 1% 3% 1% 1% 1% 2%Այն քան էլ բա վա րար ված չեմ 3% 1% 3% 1% 1% 1% 1%Ոչ բա վարար ված եմ, ոչ դժ գոհ 7% 6% 12% 4% 3% 2% 3%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 20% 22% 23% 19% 16% 15% 16%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 64% 60% 34% 74% 77% 80% 76%Առն չու թյուն չու նեմ 3% 8% 22% 0% 0% 0% 0%Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել 2% 2% 3% 2% 3% 2% 2%Ա ղյու սակ 2. Բա վա րար վա ծու թյու նը դպրոցի ծա ռա յու թյուն նե րիցՀե ռա վո րու թյուն/տրանս պորտՇեն քային պայմաններ/ հար մարություն ներԱր ժեք/ Ծախ սերՈ րակԵ րե խա նե րի վերաբեր մունքՈւ սու ցիչ նե րի վերաբեր մունքՍ նունդԱր դյու նա վե տությունԸնդ հան րա պես բավարարված չեմ 5% 1% 3% 1% 0% 0% 1% 1%Այն քան էլ բա վա րար ված չեմ 5% 1% 3% 1% 1% 0% 0% 1%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժգոհ 11% 5% 10% 3% 3% 2% 1% 3%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 21% 20% 17% 18% 15% 14% 3% 16%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 55% 62% 28% 75% 79% 82% 15% 77%Առն չու թյուն չու նեմ 3% 8% 37% 1% 1% 1% 79% 1%Դժ վա րա նում եմ պատասխանել 1% 3% 2% 2% 2% 1% 2% 2%Ա ղյու սակ 3. Բա վա րար վա ծու թյու նը ցե րե կային կենտ րո նի ծա ռա յու թյուն նե րիցՀե ռա վո րու թյուն/տրանս պորտՇեն քային պայմաններ/ հար մարություն ներԱր ժեք/ Ծախ սերՈ րակԵ րե խա նե րի վերաբեր մունքՈւ սու ցիչ նե րի վերաբեր մունքԱր դյու նա վե տությունԸնդ հան րա պես բա վա րար ված չեմ 10% 0% 3% 0% 0% 0% 1%Այն քան էլ բա վա րար ված չեմ 10% 1% 3% 1% 0% 1% 2%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժ գոհ 21% 5% 4% 3% 2% 2% 4%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 14% 16% 11% 14% 12% 10% 13%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 37% 67% 37% 80% 75% 84% 76%Առն չու թյուն չու նեմ 8% 9% 40% 1% 7% 1% 1%Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել 1% 3% 3% 1% 4% 2% 4%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1165. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐԱ ղյու սակ 4. Բա վա րար վա ծու թյու նը ման կա բույ ժի կամ ըն տա նե կան բժշ կի կող միցմա տուց վող ծառայություններիցՈ րակՎե րա բեր մունքԱր ժեք/ Ծախ սերԱյ ցե րի հա ճախակա նու թյունՀեռավորությունԸնդ հան րա պես բա վա րար ված չեմ 1% 1% 4% 2% 13%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԱյն քան էլ բա վա րար ված չեմ 1% 1% 3% 3% 9%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժ գոհ 6% 4% 6% 9% 11%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 15% 14% 8% 16% 17%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 75% 78% 28% 67% 47%Առն չու թյուն չու նեմ 1% 1% 49% 1% 1%Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել 1% 1% 2% 1% 1%Ա ղյու սակ 5. Բա վա րար վա ծու թյու նը վե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն նե րիցՈ րակՎե րա բեր մունքԱր ժեք/ Ծախ սերԱյ ցե րի հա ճա խականու թյունՀե ռա վո րու թյուն/տրանս պորտԱր դյու նա վե տությունԸնդ հան րա պես բա վա րար ված չեմ 1% 1% 4% 2% 15% 3%Այն քան էլ բա վա րար ված չեմ 1% 1% 5% 3% 13% 4%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժ գոհ 4% 2% 7% 9% 17% 9%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 12% 10% 7% 16% 14% 15%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 81% 85% 32% 69% 39% 68%Առն չու թյուն չու նեմ 1% 1% 43% 1% 1% 1%Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել 1% 1% 2% 1% 1% 1%Ա ղյու սակ 6. Բա վա րար վա ծու թյու նը պրո թե զաօր թո պե դիկ և վե րա կանգ նո ղա կան պա րա գա նե րիստաց ման ծառա յու թյուն նե րիցԳ րանց ման(ս պա սե լու) ժամա նակ Ո րակ Ար ժեք/Ծախ սերԸնդ հան րա պես բա վա րար ված չեմ 3% 5% 8%Այն քան էլ բա վա րար ված չեմ 2% 3% 3%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժ գոհ 6% 7% 7%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 19% 19% 7%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 61% 63% 11%Առն չու թյուն չու նեմ 8% 2% 64%Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել 2% 2% 1%

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ117Ա ղյու սակ 7. Բա վա րար վա ծու թյու նը ԲՍՓՀ-ի ծա ռա յու թյուն նե րիցՀե ռա վո րու թյուն/տրանս պորտԱր ժեք/Ծախ սեր Ո րակՎե րա բեր մունք/խտրականությունԸնդ հան րա պես բավարար ված չեմ 9% 3% 2% 2%Այն քան էլ բավարարված չեմ 7% 3% 1% 1%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժ գոհ 16% 5% 7% 6%Ա վե լի շուտ բավարարված եմ 21% 9% 22% 20%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 37% 22% 58% 61%Առն չու թյուն չու նեմ 5% 52% 4% 4%Դժ վա րա նում եմ պատաս խա նել 5% 6% 6% 6%Ա ղյու սակ 8. Բա վա րար վա ծու թյու նը ՀԿ-ի ծա ռա յու թյուն նե րիցՀե ռա վո րու թյուն/տրանս պորտԱր ժեք/Ծախ սեր Ո րակՎե րա բեր մունք/խտ րա կա նու թյունԱր դյու նավետու թյունԸնդ հան րա պես բավարար ված չեմ 6% 1% 1% 1% 1%Այն քան էլ բա վա րար ված չեմ 6% 2% 0% 0% 2%Ոչ բավարարված եմ, ոչ դժ գոհ 9% 4% 4% 2% 6%Ա վե լի շուտ բա վա րար ված եմ 18% 4% 11% 10% 12%Լի ո վին բա վա րար ված եմ 48% 23% 81% 85% 72%Առն չու թյուն չու նեմ 11% 66% 1% 1% 3%Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել 3% 2% 2% 2% 4%ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1185. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐՀա վել ված 2.2Ա ղյու սակ 1. Ըն տա նի քում ապ րող դպ րոց չհա ճա խող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի քա նա կը ևտոկոսը (հարցվողների շրջանում), ը ստ սե ռի և մար զե րիԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՄարզ Ա րա կան Ի գա կան Ընդ հա նուրՔա նակ Տո կոս Քա նակ Տո կոս Քա նակ Տո կոսԵրևան 92 11% 59 15% 151 13%Ար մա վիր 75 24% 31 22% 106 23%Ա րա գա ծոտն 38 20% 20 24% 58 21%Ա րա րատ 71 23% 31 21% 102 23%Գե ղար քու նիք 58 20% 28 27% 86 21%Կո տայք 47 19% 29 25% 76 21%Լո ռի 51 19% 33 30% 84 22%Շի րակ 34 16% 22 22% 56 18%Սյու նիք 34 15% 27 23% 61 18%Վայոց ձոր 3 7% 0 0% 3 5%Տա վուշ 19 14% 18 26% 37 18%Ընդ ամենը 522 17% 298 21% 820 18%Ա ղյու սակ 2. Ըն տա նի քում ապ րող 2-6 տա րե կան հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի հա ճա խե լի ու թյու նըման կա պար տեզ, ը ստ սե ռի և բնա կա վայ րիԱ րա կան Ի գա կան Ընդ հա նուրՔա նակ Տո կոս Քա նակ Տո կոս Քա նակ Տո կոսԵրևան 71 39% 29 34% 100 37%Մար զային քաղաք ներ 66 32% 33 34% 99 33%Գյու ղա կան համայնք ներ 54 20% 25 19% 79 20%Ընդ ամենը հաճա խում են/ հաճախել են191 29% 87 28% 278 29%Ընդ ամենը չեն հա ճա խել 466 71% 224 72% 690 71%

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ119Հա վել ված 3. Օգ տա գործ վածգրականության ցանկԱ ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյուն (2001 թ.): Ֆունկ ցի ո նա լու թյան, հաշմանդա մու թյան և ա ռող ջու թյան մի ջազ գային դա սա կար գում: Ժնև, Ա ռող ջա պա հու թյան հա մաշխարհային կազ մա կեր պու թյունԱ ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյուն (2008 թ.): Ֆունկ ցի ո նա լու թյան, հաշմանդա մու թյան և ա ռող ջու թյան մի ջազ գային դա սա կարգ ման ման կա կան և ե րի տա սար դա կանտար բե րակ: Ժնև. Ա ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյունԱ ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյուն (2008 թ.): Հի վան դու թյան հա մաշխարհայինբե ռը 2004 թվա կա նին: Ժնև, Ա ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյունԱռողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն և Համաշխարհային բանկ (2011թ.):Հաշմանդամության մասին համաշխարհային զեկույց. Ժնև. Առողջապահության համաշխարհայինկազմակերպությունԲ րաուն Կ. (2009թ.): Հաս տա տու թյուն նե րում ապ րող ե րե խա նե րի վնա սի ռիս կը: Լոն դոն, «Փր կե ցեքե րե խա նե րին»Գու լար նիկ Մ. (2004թ. ): Զար գաց ման հա մա կար գե րի մո տե ցու մը վաղ մի ջամ տու թյա նը: Վաղմիջամ տու թյան մի ջազ գային հար ցեր: Բալ թի մոր, «Բրուքս» հրա տա րակ չու թյունԷնգլ Փ. (2011թ.): Ին չու կա տա րել ներդ րում ներ վաղ ման կու թյան զար գաց ման մեջ: Տա րա ծաշր ջանայինխորհր դա րա նա կան հա մա ժո ղով, Երևան, ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամԿր թա կան հե տա զո տու թյուն նե րի և նո րա րա րու թյուն նե րի կենտ րոն և Տն տե սա կան հա մա գոր ծակցության և զար գաց ման կազ մա կեր պու թյուն (2007): Հաշ ման դա մու թյուն, ո ւս ման մեջ դժ վա րություններ ունե ցող և խո ցե լի ա շա կերտ ներ. վի ճա կագ րու թյուն և ցու ցիչ ներ: Փա րիզ, ՏՀԶԿՀՀ Ազ գային վի ճա կագ րա կան ծա ռա յու թյուն (2011թ.): Հա յաս տա նի սո ցիա լա կան պատ կե րը ևաղքա տու թյու նը, Երևան, ՀՀ Ազ գային վի ճա կագ րա կան ծա ռա յու թյունՀՀ օրենքը «Կրթության մասին» (1999 թ.)ՀՀ օրենքը «Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանությանմասին» (1993 թ.)ՄԱԿ (2007թ.): Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին կոն վեն ցիա: Նյու Յորք,Միա վոր ված ազ գե րի կազ մա կեր պու թյունԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1205. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ (2012 թ).: Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րի կր թությանի րա վուն քը. նե րա ռա կան կր թու թյան ի րա վուն քա հեն մո տե ցու մը: Ժնև, ՄԱԿ-ի մանկականհիմնադրամի Կենտ րո նա կան և Արևե լյան Եվ րո պայի և Ան կախ պե տու թյուն նե րի հա մա գոր ծակցության տա րա ծաշր ջա նային գրա սե նյակԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՄԱԿ-ի մար դու ի րա վունք նե րի բարձր հանձ նա կա տա րի գրա սե նյակ (2010թ.): Հաշ ման դա մու թյունունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին կոն վեն ցիայի մո նի թո րին գը: Ու ղե նիշ ներ մար դու ի րավունքնե րի դի տորդ նե րի հա մար: Մաս նա գի տա կան վե րա պատ րաս տում նե րի շարք, թիվ 17: ՆյուՅորք և Ժնև, Միա վոր ված ազ գե րի կազ մա կեր պու թյունՄան կա կան հաշ ման դա մու թյան եվ րո պա կան ա կա դե միա (2003թ.): Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողե րե խա նե րի հա մար ծա ռա յու թյուն նե րի տրա մադ րու մը Կենտ րո նա կան և Արևե լյան Եվ րո պայի ևԱ ՊՀ ե րկր նե րում: Գրո նին գեն, Ման կա կան հաշ ման դա մու թյան եվ րո պա կան ա կա դե միաՔար թեր Ռ. (2005 թ.): Ըն տա նի քը նշա նա կու թյուն ունի. Կենտ րո նա կան և Արևե լյան Եվ րո պայի ևնախ կին Խորհր դային Մի ու թյան ե րկր նե րում ե րե խա նե րի ի նս տի տու ցի ո նալ խնամ քի ուսում նա սիրություն: Լոն դոն. Էվ րի չայլդՔլեման Ջ. և Ուիլսոն Ե. (2007 թ.).: Տեսնելը հավասարազոր է հավատալուն. հաշմանդամությաննկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխություն: Մելբուռն, Սքոուփ (Վիք.)

ԱՌԴԻՐՆԵՐ121Առ դիր 1. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանցի րավունք նե րի մա սին ՄԱԿ-ի կոն վեն ցիաՀոդ ված 1Ն պա տա կը( մեջ բեր ված հոդ ված ներ)Սույն Կոն վեն ցիայի նպա տակն է ա ջակ ցել, պաշտ պա նել և ա պա հո վել հաշ ման դա մությունունե ցող ան ձանց` լիար ժե քո րեն և հա վա սա րա պես օ գտ վել մար դու ի րա վունք նե րիցև հիմ նա րար ա զա տու թյուն նե րից, ի նչ պես նաև ա պա հո վել հար գան քը նրանց ար ժա նապատվու թյան նկատ մամբ: Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք են հա մար վում նրանք,ո րոնք եր կար ժա մա նակ տա ռա պում են ֆի զի կա կան, հո գե կան, մտա վոր և նյար դայինհի վան դու թյուն նե րով, ո րոնք տար բեր ար գելք նե րի հետ փո խազ դե ցու թյան ար դյուն քումկա րող են խո չըն դո տել, որ նրանք լիա կա տար և ար դյու նա վետ մաս նակ ցեն հա սա րա կականկյան քին մյուս նե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով:Հոդ ված 8Ի րա զեկ վա ծու թյան բարձ րա ցու մը1. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը պար տա վոր վում են ան հա պաղ ար դյու նա վետ և ան հրաժեշտմի ջոց ներ ձեռ նար կել.ա. բարձ րաց նե լու հա մար հա սա րա կու թյան, այդ թվում` ըն տա նի քում, հաշ ման դա մությունունե ցող ան ձանց հիմ նախն դիր նե րի վե րա բե րյալ ի րա զեկ վա ծու թյու նը և հարգանքսեր մա նե լու հա մար հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի ևար ժա նա պատ վու թյան նկատ մամբ.բ. պայ քա րե լու հա մար հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ա ռնչ վող, նաև սե ռայինու տա րի քային ա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րով պայ մա նա վոր ված կարծ րա տի պե րի,նա խա պա շար մունք նե րի և վնա սա կար ա վան դույթ նե րի դեմ կյան քի բո լոր բնա գավառնե րում.գ. բարձ րաց նե լու հա մար ի րա զեկ վա ծու թյու նը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանցունա կու թյուն նե րի ու ներդ րում նե րի վե րա բե րյալ:2. Այս նպա տա կով ի րա կա նաց վող մի ջո ցա ռում նե րը նե րա ռում են.ա. հասարակության իրազեկվածության բարձրացմանն ուղղված արդյունավետ քարոզարշավներնախաձեռնելու և իրականացնելու գործընթացները, որոնց նպատակն է.(i) խթա նել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի ճա նա չու մը,(ii) նպաս տել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց դրա կան կեր պով ըն կա լե լու ևնրանց մա սին սո ցիա լա կան ի րա զեկ վա ծու թյան ա վե լի բարձր մա կար դակ ա պահովե լու խն դիր նե րին,ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1225. ԱՌԴԻՐՆԵՐ(iii) բարձ րաց նել ի րա զեկ վա ծու թյու նը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հմ տություննե րի, ա ռա վե լու թյուն նե րի և ունա կու թյուն նե րի, ի նչ պես նաև աշ խա տա վայրումև աշ խա տու ժի շու կա յում նրանց ներ դրում նե րի վե րա բե րյալ.բ. հար գա լից վե րա բեր մուն քի սեր մա նու մը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րավունքնե րի նկատ մամբ կր թա կան հա մա կար գի բո լոր մա կար դակ նե րում, այդ թվում`ե րե խա նե րի մեջ, դեռ վաղ հա սա կից.ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումգ. լրատ վա մի ջոց նե րին ա ջակ ցու մը, որ պես զի վեր ջին ներս ներ կա յաց նեն հաշ ման դամություն ունե ցող ան ձանց սույն Կոն վեն ցիայի նպա տակ նե րին հա մա պա տաս խան.դ. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց և նրանց ի րա վունք նե րի մա սին ի րա զեկ վածության բարձ րաց մանն ո ւղղ ված ուսու ցո ղա կան ծրագ րեր ի րա կա նաց նե լուն օ ժանդակե լը:Հոդ ված 23Տան և ըն տա նի քի նկատ մամբ հար գան քը1. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը ձեռ նար կում են ար դյու նա վետ ու ան հրա ժեշտ մի ջոց ներ`մյուս նե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով վե րաց նե լու հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող անձանցնկատ մամբ խտ րա կա նու թյու նը բո լոր հար ցե րում, ո րոնք վե րա բե րում են ա մուսնությա նը, ըն տա նի քին, հայ րու թյանն ու մայ րու թյա նը և ան ձնա կան հա րա բե րու թյուններին, որ պես զի ա պա հո վեն, որ.ա. ճա նաչ վի ա մուս նու թյան տա րի քում գտն վող հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց`ա պա գա ա մու սին նե րի ա զատ ու լիա կա տար հա մա ձայ նու թյամբ ա մուս նա նա լու ևըն տա նիք կազ մե լու ի րա վուն քը.բ. ճանաչվեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները` ազատ ու պատասխանատուկերպով որոշելու իրենց երեխաների թիվը և նրանց ծննդյան միջև ընկածժամանակահատվածները, տարիքին համապատասխան տեղեկատվություն, վերարտադրողականվարքագծի ու ընտանիքի պլանավորման դաստիարակություն ստանալու,ինչպես նաև տրամադրվեն սույն իրավունքների իրականացման համար անհրաժեշտմիջոցներ.գ. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք, նե րա ռյալ ե րե խա նե րը, պաշտ պա նեն մայ րանալու և հայ րա նա լու ի րա վուն քը մյուս նե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով:2. Մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա պա հո վում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանցի րա վունք ներն ու պար տա կա նու թյուն նե րը` կապ ված ե րե խա նե րի խնա մա կա լու թյան,հո վա նա վո րու թյան, հո գա բար ձու թյան, որ դեգր ման կամ նման այլ ի նս տի տուտ նե րիհետ, ե թե տվյալ հաս կա ցու թյուն նե րը գո յու թյուն ունեն ներ պե տա կան օ րենսդ րու թյանմեջ. բո լոր դեպ քե րում ե րե խայի բարձ րա գույն շա հե րը հա մար վում են ա ռաջ նա հերթ:Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը հա մա պա տաս խան ա ջակ ցու թյուն են ցու ցա բե րում հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ե րե խա նե րի դաս տիա րա կու թյան հետ կապ վածի րենց պար տա կա նու թյուն նե րը կա տա րե լիս:

ԱՌԴԻՐՆԵՐ1233. Մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա պա հո վում են, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րեխաներն օ գտ վեն ըն տա նե կան կյան քի ի րա վունք նե րից: Այս ի րա վունք ներն ի րականաց նե լու նպա տա կով, և որ պես զի կան խեն այն պի սի երևույթ նե րը, ի նչ պի սիք ենհաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին թաքց նե լը, լքե լը, նրանց նկատ մամբ պարտակա նու թյուն նե րը չկա տա րե լը և խտ րա կա նու թյան են թար կե լը, մաս նա կից պե տություննե րը պար տա վոր վում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին և նրանցըն տա նիք նե րին վաղ փու լում տալ սպա ռիչ տե ղե կատ վու թյուն, մա տու ցել ծա ռա յություններ և ցու ցա բե րել ա ջակ ցու թյուն:4. Մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա պա հո վում են, որ ե րե խան չբա ժան վի ծնող նե րից իրկամ քին հա կա ռակ` բա ցի այն դեպ քե րից, ե րբ դա տա կան հս կո ղու թյուն ի րա կա նաց նողմար մին նե րը, կի րա ռե լի օ րենսդ րու թյան ու ըն թա ցա կար գե րի հա մա ձայն, ո րո շում ենկա յաց նում, որ նման բա ժա նումն ան հրա ժեշտ է` ել նե լով ե րե խայի բարձ րա գույն շա հերից:Ոչ մի դեպ քում ե րե խան չպետք է բա ժան վի ծնող նե րից ե րե խայի կամ ծնող նե րիցմե կի կամ եր կու սի հաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով:5. Ե րբ հաշ ման դա մու թյուն ո ւնեցող ե րե խայի ըն տա նիքն ի վի ճա կի չէ խնա մե լու նրան,մաս նա կից պե տու թյուն նե րը քայ լեր են ձեռ նար կում նրան խնա մե լու այլ մի ջոց ներտրա մադ րե լու ո ւղ ղու թյամբ, մաս նա վո րա պես` հե ռա վոր հա րա զատ նե րի մի ջո ցով, ի սկնման հնա րա վո րու թյուն չլի նե լու դեպ քում` տվյալ հա մայն քում ապ րող այլ ըն տա նի քումտե ղա վո րե լով:Հոդ ված 24Կր թու թյու նը1. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը ճա նա չում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց կրթությանի րա վուն քը: Այս ի րա վունքն ա ռանց խտ րա կա նու թյան և հա վա սար հնա րա վորություն նե րով ի րա կա նաց նե լու հա մար մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա պա հո վում ենկր թու թյան բո լոր ո լորտ նե րը նե րա ռող հա մա կար գը բո լոր մա կար դակ նե րում, ի նչ պեսնաև` կր թու թյու նը ամ բողջ կյան քի ըն թաց քում` ո ւղղ ված.ա. մարդ կային նե րու ժի և ար ժա նա պատ վու թյան ու ի նք նագ նա հատ ման լիա կա տարզար գաց մա նը, ի նչ պես նաև մար դու ի րա վունք նե րի, հիմ նա րար ա զա տու թյուն նե րիու մարդ կային բազ մա զա նու թյան նկատ մամբ հար գան քի ամ րապնդ մա նը.բ. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ան հա տա կա նու թյան, տա ղան դի ու ստեղծագոր ծա կան մտ քի զար գաց մա նը, ի նչ պես նաև նրանց մտա վոր ու ֆի զի կա կանկա րո ղու թյուն նե րի զար գաց մա նը` օգ տա գոր ծե լով նրանց ա ռա վե լա գույն հնա րավորու թյուն նե րը.գ. հնա րա վո րու թյուն նե րի ստեղծ մա նը, ո րի ար դյուն քում հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձինք ար դյու նա վետ կեր պով մաս նակ ցու թյուն կու նե նան ա զատ հա սա րա կությանկյան քում:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1245. ԱՌԴԻՐՆԵՐ2. Սույն ի րա վունքն ի րա կա նաց նե լիս մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա պա հո վում են, որ.ա. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք չմե կու սաց վեն ը նդ հա նուր կր թա կան հա մակարգից հաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով, և որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րեխանե րը չզրկ վեն ան վճար ու պար տա դիր` տար րա կան կամ միջ նա կարգ կր թությունստա նա լու ի րա վուն քից հաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով.ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումբ. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հա մար մատ չե լի լի նի հա մա կող մա նի,ո րակյալ ու ան վճար` տար րա կան ու միջ նա կարգ կր թու թյու նը հա մայն քի այլ անդամնե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով.գ. տրամադրվեն անհատի պահանջներին անհրաժեշտ հնարավորություններ.դ. ը նդ հա նուր կր թա կան հա մա կար գում հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք ստանանան հրա ժեշտ ա ջակ ցու թյուն` ի րենց ար դյու նա վետ ուսու ցումն ա պա հո վե լունպա տա կով.ե. ձեռ նարկ վեն ան հա տա կան ա ջակ ցու թյանն ո ւղղ ված ար դյու նա վետ մի ջոց ներ այնպիսի մի ջա վայ րե րում, ո րոնք ամ բող ջու թյամբ ներգ րա վե լու նպա տակն ի րա կանացնե լուն զու գա հեռ նաև ա ռա վե լա գույնս կն պաս տեն նրանց ուսում նա կան ու սոցիալա կան զար գաց մա նը:3. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը պետք է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հնա րա վորություն տան սո վո րե լու կյան քի ու սո ցիա լա կան զար գաց ման հմ տու թյուն նե րը` ա ջակցելով նրանց լիա կա տար ու հա վա սար մաս նակ ցու թյա նը կր թա կան հա մա կար գումու հա սա րա կա կան կյան քում` որ պես լիի րավ ան դամ ներ: Այս նպա տա կով մաս նա կիցպե տու թյուն ներն ի րա կա նաց նում են ան հրա ժեշտ մի ջո ցա ռում ներ, այդ թվում.ա. նպաս տե լով Բրայ լի հա մա կար գի, այ լընտ րան քային տա ռա տե սակ նե րի, հա ղորդակցու թյան ուժե ղա ցու ցիչ ու այ լընտ րան քային մի ջոց նե րի ու ձևա չա փե րի, ի նչ պեսնաև կողմ նո րոշ ման և շար ժու նա կու թյան հմ տու թյուն նե րի ուսուց մա նը, նաև հա սակակից նե րի կող մից ա ջակ ցու թյան ցու ցա բեր մանն ու ո ւղ ղորդ մա նը.բ. նպաս տե լով շա րժուձևե րի լեզ վի ուսուց մա նը և խու լե րի լեզ վա կան ի նք նու թյա նը.գ. ապահովելով, որ կույր, խուլ կամ կույր ու խուլ անձանց, մասնավորապես երեխաներիուսուցումը կատարվի տվյալ հաշմանդամությունն ունեցող անձի համար ամենահարմարլեզվով, հաղորդակցության մեթոդներով ու միջոցներով և այնպիսի միջավայրում,որն առավելագույնս կնպաստի ուսումնական ու սոցիալական զարգացմանը:4. Որ պես զի ա պա հով վի այս ի րա վուն քի ի րա կա նա ցու մը, մաս նա կից պե տու թյուն ներըձեռ նար կում են ան հրա ժեշտ մի ջոց ներ` ներգ րա վե լու հա մար շար ժուձևե րի լեզ վիև/ կամ Բրայ լի հա մա կար գի ո րա կա վոր մամբ ուսու ցիչ նե րի, նաև` հաշ ման դա մու թյունունե ցող ուսու ցիչ նե րի և դա սըն թաց ներ կազ մա կեր պե լու կր թա կան հա մա կար գի տարբերմա կար դակ նե րում աշ խա տող մաս նա գետ նե րի ու ան ձնա կազ մի հա մար: Այդ դասընթաց նե րը նե րա ռում են ի րա զե կում հաշ ման դա մու թյան հիմ նա հար ցե րի շուրջ և հաղորդակ ցու թյան ուժե ղա ցու ցիչ ու այ լընտ րան քային հա մա պա տաս խան մի ջոց նե րի ու

ԱՌԴԻՐՆԵՐ125ձևա չա փե րի օգ տա գոր ծում, կր թա կան տեխ նո լո գիա ներ ու նյու թեր` նպա տակ ունե նալովա ջակ ցել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց:5. Մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա պա հո վում են, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանցա ռանց խտ րա կա նու թյան ու մյուս նե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով մատ չե լի լի նենը նդ հա նուր բարձ րա գույն կր թու թյու նը, մաս նա գի տա կան կր թու թյու նը, մե ծա հա սակների ուսու ցու մը և կր թու թյու նը ամ բողջ կյան քի ըն թաց քում: Այս նպա տա կով մաս նակիցպե տու թյուն ներն ա պա հո վում են, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց տրամադրվեն ան հրա ժեշտ հնա րա վո րու թյուն ներ:Հոդ ված 25Ա ռող ջու թյու նը1. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը գի տակ ցում են, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինքունեն ա ռող ջա պա հա կան ա մե նա բարձր չա փո րո շիչ նե րին հաս նե լու ի րա վունք` ա ռանցհաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով խտ րա կա նու թյան: Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը ձեռնարկում են ան հրա ժեշտ բո լոր մի ջոց նե րը, որ պես զի հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձինք մատ չե լի կեր պով օ գտվեն ա ռող ջա պա հա կան այն պի սի ծա ռա յու թյուն նե րից,նաև` ա ռող ջու թյան վե րա կանգ նո ղա կան մի ջոց նե րից, ո րոնք հաշ վի են առ նում գեն դերայինա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րը: Մաս նա վո րա պես, մաս նա կից պե տու թյուն ները.ա. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ա պա հո վում են նույն կար գի, ո րա կի ու չափանիշ նե րի ան վճար կամ մատ չե լի ա ռող ջա պա հա կան ծա ռա յու թյուն նե րով ուծրագ րե րով, ո րոնք տրա մադր վում են այլ ան ձանց, նե րա ռյալ սե ռա կան ու վե րարտադրո ղա կան ա ռող ջու թյան ո լոր տը և բնակ չու թյանն ա ռա ջարկ վող հան րայինա ռող ջա պա հա կան ծրագ րե րը.բ. հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց մա տու ցում են հաշ ման դա մու թյան հա տուկկա րիք նե րին ան հրա ժեշտ ա ռող ջա պա հա կան ծա ռա յու թյուն ներ, նե րա ռյալ վաղհայտ նա բե րումն ու մի ջամ տու թյու նը, ի նչ պես նաև` հե տա գա հաշ ման դա մու թյու նընվա զեց նե լուն ու կան խե լուն միտ ված ծա ռա յու թյուն ներ նաև ե րե խա նե րի ու տարեցնե րի շր ջա նում.գ. այս ա ռող ջա պա հա կան ծա ռա յու թյուն նե րը մա տու ցում են ան ձի բնա կու թյան վայրինհնա րա վո րինս մոտ, նե րա ռյալ` գյու ղա կան վայ րե րում.դ. բուժաշխատողներից պահանջում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց մատուցելնույն որակի ծառայություններ, ինչ մյուսներին` նաև հիմք ընդունելով նրանց ազատ ուգիտակցված համաձայնությունը, մասնավորապես բարձրացնելով իրազեկվածությունըմարդու իրավունքների, արժանապատվության, ինքնուրույնության և հաշմանդամությունունեցող անձանց կարիքների վերաբերյալ` հանրային ու մասնավոր առողջապահականբնագավառում ուսուցման և բարոյական չափորոշիչների տարածման միջոցով.ե. ար գե լում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց նկատ մամբ խտ րա կա նու թյանԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1265. ԱՌԴԻՐՆԵՐկի րա ռու մը բժշ կա կան ու կյան քի ա պա հո վագ րու թյան ո լոր տում, ո րը պետք է տրամադրվի ար դա րա ցի ո րեն ու ող ջա միտ կեր պով, ե թե ա պա հո վագ րու թյան այս տեսակնըն դու նե լի է ներ պե տա կան օ րենսդ րու թյամբ.զ) ար գե լում են հաշ ման դա մու թյան պատ ճա ռով խտ րա կա նու թյուն կի րա ռել` հրա ժարվելով ցու ցա բե րել բժշ կա կան ա ջակ ցու թյուն, մա տու ցել ա ռող ջա պա հա կան ծա ռայություն ներ կամ տրա մադ րել սնունդ և հե ղուկ ներ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՀոդ ված 26Բու ժումն ու վե րա կանգ նու մը1. Մասնակից պետությունները ձեռնարկում են արդյունավետ ու անհրաժեշտ միջոցներ, ներառյալ`հասակակիցների աջակցությունը, որպեսզի հաշմանդամություն ունեցող անձանցհնարավորություն ընձեռվի ձեռք բերել և պահպանել առավելագույն անկախություն, ամբողջությամբօգտագործել ֆիզիկական, մտավոր, սոցիալական ու մասնագիտական կարողություններըև լիարժեքորեն ներգրավվել ու մասնակցություն ունենալ կյանքի բոլորոլորտներում: Այս նպատակով մասնակից պետությունները կազմակերպում, զարգացնումու ընդլայնում են բուժական ու վերականգնողական ծառայությունները և ծրագրերը,մասնավորապես առողջապահության, զբաղվածության, կրթության, սոցիալական ծառայությանոլորտներում` այնպես, որ այդ ծառայություններն ու ծրագրերը.ա. ի րա կա նաց վեն հնա րա վո րինս վաղ փու լում և հիմն վեն ան հա տի կա րիք նե րի և ուժիբազ մա կող մա նի գնա հատ ման վրա.բ. նպաստեն համայնքում և հասարակական բոլոր ոլորտներում մասնակցությանն ուներգրավվածությանը, լինեն կամավոր և հաշմանդամություն ունեցող անձանց համարմատչելի` տեղակայված լինելով նրանց բնակության վայրին հնարավորինսմոտ, ներառյալ` գյուղական վայրերում:2. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը նպաս տում են բու ժա կան ու վե րա կանգ նո ղա կան ծա ռայություն նե րում աշ խա տող մաս նա գետ նե րի ու ան ձնա կազ մի հա մար կազ մա կերպ վողսկզբ նա կան ու շա րու նա կա կան դա սըն թաց նե րի զար գաց մա նը:3. Մաս նա կից պե տու թյուն ներն ա ջակ ցում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց համարնա խա տես ված` բուժ ման ու վե րա կանգն ման օ ժան դակ պա րա գա ներ ու տեխ նոլոգիա ներ ձեռք բե րե լուն, դրանց մա սին ի րա զեկ վա ծու թյանն ու օգ տա գործ մա նը:Հոդ ված 30Մաս նակ ցու թյու նը մշա կու թային կյան քին, հանգս տին, ժա ման ցային ու սպոր տային մի ջոցառում նե րին1. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը ճա նա չում են հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց` մյուսների հետ հա վա սար հի մունք նե րով մշա կու թային կյան քին մաս նակ ցե լու ի րա վուն քը ևձեռ նար կում են ան հրա ժեշտ բո լոր մի ջոց նե րը` ա պա հո վե լու, որ նրանց հա մար.

ԱՌԴԻՐՆԵՐ127ա. մատ չե լի լի նեն մշա կու թային գոր ծե րը` ըն դու նե լի ձևա չա փե րով.բ. մատ չե լի լի նեն հե ռուս տա հա ղոր դում նե րը, ֆիլ մե րը, թատ րո նը և մշա կու թային գործունե ու թյան այլ ձևե րը` ըն դու նե լի ձևա չա փե րով.գ. մատ չե լի լի նեն մշա կու թային ներ կա յա ցում նե րի ու ծա ռա յու թյուն նե րի հա մար նախատես ված վայ րե րը, ի նչ պես, օ րի նակ, թատ րոն նե րը, թան գա րան նե րը, կի նո թատրոննե րը, գրա դա րան նե րը, ի նչ պես նաև զբո սաշր ջու թյա նը վե րա բե րող ծա ռա յություննե րը, և հնա րա վո րինս մատ չե լի լի նի հու շար ձան ներ ու ազ գային մշա կու թայինար ժեք ներ կա յաց նող վայ րեր մուտք գոր ծե լը:2. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը ձեռ նար կում են ան հրա ժեշտ մի ջոց ներ` հաշ ման դա մությունունե ցող ան ձանց հնա րա վո րու թյուն տա լու հա մար զար գաց նել և օգ տա գոր ծելի րենց ստեղ ծա գոր ծա կան, գե ղար վես տա կան և մտա վոր նե րու ժը ոչ միայն սե փա կանշա հի հա մար, այլև ի նպաստ հա սա րա կու թյան հարս տաց ման:3. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը, մի ջազ գային ի րա վուն քին հա մա պա տաս խան, մի ջոց ներեն ձեռ նար կում ա պա հո վե լու հա մար, որ մտա վոր սե փա կա նու թյան ի րա վունք նե րըպաշտ պա նող օ րենք նե րը ան հիմն կեր պով կամ խտ րա կա նու թյան դրսևոր մամբ չսահմանա փա կեն մշա կու թային նյու թե րի մատ չե լի ու թյու նը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձանց հա մար:4. Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց մշա կու թային և լեզ վա կան յու րա հա տուկ ի նքնությու նը, ի թիվս շար ժուձևե րի լեզ վի և խու լե րի մշա կույ թի, են թա կա է ըն դուն ման ուա ջակ ցու թյան մյուս նե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով:5. Նպա տակ ունե նա լով հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հնա րա վո րու թյուն տալմյուս նե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով մաս նակ ցե լու հանգս տի, ժա ման ցային ուսպոր տային մի ջո ցա ռում նե րին` մաս նա կից պե տու թյուն նե րը ձեռ նար կում են ան հրաժեշտքայ լեր.ա. խրա խու սե լու հա մար հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հնա րա վո րինս ակ տիվմաս նակ ցու թյու նը բո լոր մա կար դակ նե րում ան ցկաց վող հիմ նա կան սպոր տայինմի ջո ցա ռում նե րին.բ. ա պա հո վե լու հա մար, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք հնա րա վո րու թյունունե նան կազ մա կեր պե լու և զար գաց նե լու հաշ ման դա մու թյա նը հա տուկ սպորտայինև ա ռող ջա րա րա կան մի ջո ցա ռում ներ և մաս նակ ցեն դրանց, ի նչ պես նաևայս նպա տակն ի րա կա նաց նե լու հա մար խրա խու սում են ան հրա ժեշտ ուսուց ման,վե րա պատ րաստ ման և այլ մի ջոց նե րի ա պա հո վու մը` մյուս նե րի հետ հա վա սար հիմունքնե րով.գ. ա պա հո վե լու հա մար, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց մատ չե լի լի նենսպոր տային, ա ռող ջա րա րա կան և զբո սաշր ջու թյան վայ րե րը.դ. ա պա հո վե լու հա մար, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ե րե խա նե րին մյուս ե րե խա-ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1285. ԱՌԴԻՐՆԵՐնե րի հետ հա վա սար հի մունք նե րով մատ չե լի լի նեն խա ղի, ա ռող ջա րա րա կան, ժամանցային ու սպոր տային մի ջո ցա ռում նե րին մաս նակ ցե լու հնա րա վո րու թյուն նե րը,նե րա ռյալ` դպ րո ցում նույն մի ջո ցա ռում նե րի ի րա կա նա ցու մը.ե. ա պա հո վե լու հա մար, որ հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց մատ չե լի լի նենա ռող ջա րա րա կան, զբո սաշր ջային, ժա ման ցային ու սպոր տային մի ջո ցա ռում ներկազ մա կեր պող ծա ռա յու թյուն նե րը:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՀոդ ված 31Վի ճա կագ րու թյունն ու տվյալ նե րի հա վա քու մը1. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը պար տա վոր վում են հա վա քել ան հրա ժեշտ տե ղե կատվություն, նե րա ռյալ` վի ճա կագ րա կան ու հե տա զո տա կան տվյալ ներ, ո րոնք հնա րա վորություն կտան մշա կել ու ի րա կա նաց նել սույն Կոն վեն ցիան կի րար կե լու հա մար անհրաժեշտ քա ղա քա կա նու թյուն: Այս տե ղե կատ վու թյան հա վաք ման ու պահ պան մանգոր ծըն թա ցը.ա. պետք է հա մա պա տաս խա նի ի րա վա կա նո րեն սահ ման ված ե րաշ խիք նե րին, նե րառյալ`տվյալ նե րի պաշտ պա նու թյան մա սին օ րենսդ րու թյա նը, ո րը կա պա հո վի հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ան ձնա կան կյան քի գաղտ նի ու թյու նը և հար գանքըդրա նկատ մամբ.բ. պետք է հա մա պա տաս խա նի մի ջազ գայ նո րեն ըն դուն ված նոր մե րին, ո րոնք պաշտպանում են մար դու ի րա վունք նե րը, հիմ նա րար ա զա տու թյուն նե րը, ի սկ վի ճա կագրական տվյալ ներ հա վա քե լիս ու օգ տա գոր ծե լիս` բա րո յա կան սկզ բունք նե րը:2. Սույն հոդ վա ծի հա մա ձայն հա վաք վող տե ղե կատ վու թյու նը ան հրա ժեշ տու թյան դեպքումպետք է ա ռանձ նաց վի և օգ տա գործ վի ան դամ պե տու թյուն նե րի` սույն Կոն վենցիայովստանձ նած պար տա վո րու թյուն նե րի կա տա րու մը գնա հա տե լուն օգ նե լու համար,ի նչ պես նաև նպա տակ ունե նա լով վեր հա նե լու հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձանց ա ռջև ծա ռա ցած ար գելք նե րը և ար ձա գան քե լու դրանց նրանց ի րա վունք ներնի րա կա նաց նե լիս:3. Մաս նա կից պե տու թյուն նե րը պար տա վո րու թյուն են ստանձ նում այդ վի ճա կագ րու թյանտա րած ման հա մար և ա պա հո վում են, որ այն մատ չե լի լի նի հաշ ման դա մու թյուն ունեցողան ձանց և այ լոց հա մար:

ԱՌԴԻՐՆԵՐ129Առ դիր 2. Հաշ ման դա մու թյան մա սին հա մաշ խար հայինզե կույ ցի 1 ե րաշ խա վո րու թյուն նե րըԵ րաշ խա վո րու թյուն թիվ 1. Ա պա հո վել բո լոր ը նդ հա նուր հա մա կար գե րի ևծա ռա յու թյուն նե րի հա սա նե լի ու թյու նըՀաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք սո վո րա կան կա րիք ներ ունեն` ա ռող ջու թյու նիցև բա րօ րու թյու նից մինչև տն տե սա կան և սո ցիա լա կան ան վտան գու թյուն, կր թու թյուն ևհմտու թյուն նե րի ձեռք բե րում: Այդ կա րիք նե րը կա րող են բա վա րար վել և պետք է բա վարարվեն ը նդ հա նուր (ա նգլ.` «mainstream» – բո լո րի հա մար նա խա տես ված) ծրագ րե րի ևծա ռա յու թյուն նե րի մի ջո ցով:Ընդ հա նուր գոր ծըն թաց նե րի մեջ ը նդ գր կու մը (ա նգլ.` «mainstreaming») գոր ծըն թաց է, ո րիմի ջո ցով կա ռա վա րու թյուն նե րը և շա հագր գիռ այլ սուբյեկտ նե րը վե րաց նում են այն խոչընդոտ նե րը, ո րոնք հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց զր կում են այ լոց հետ հա վա սարհի մունք նե րով ո րո շա կի գոր ծու նե ու թյամբ զբաղ վե լու և ը նդ հա նուր հա սա րա կայ նու թյանհա մար նա խա տես ված, օ րի նակ` կր թու թյան, ա ռող ջա պա հու թյան, զբաղ վա ծու թյան և սոցիալա կան ծա ռա յու թյուն նե րը ստա նա լու հնա րա վո րու թյու նից: Այդ հար ցում ար դյուն քիհաս նե լու հա մար կա րող են պա հանջ վել օ րենք նե րի, հայե ցա կար գե րի, ի նս տի տուտ նե րիև մի ջա վայ րի փո փո խու թյուն ներ: Ը նդ հա նուր գոր ծըն թաց նե րի մեջ ը նդ գր կու մը ոչ միայնե րաշ խա վո րում է հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի պաշտ պա նու թյունը,այլ նաև` կա րող է բարձ րաց նել ծախ սում նե րի ար դյու նա վե տու թյու նը:Ընդ հա նուր գոր ծըն թաց նե րի մեջ ը նդ գրկ ման հա մար բո լոր մա կար դակ նե րում պա հանջվումէ վճ ռա կա նու թյուն, բո լոր ո լորտ նե րում` ներդ րում, նոր օ րենք նե րի ըն դու նում, գործողօ րենք նե րի փո փո խում, ի նչ պես նաև` հա մա պա տաս խան ստան դարտ ներ, հայե ցակարգեր, ռազ մա վա րու թյուն ներ և պլան ներ: Կարևոր մո տե ցում նե րից հարկ է հի շա տա կելհա մընդ հա նուր նա խա տե սու մը և ող ջա միտ ճշգր տում նե րի կա տա րու մը: Ը նդ հա նուր գործընթաց նե րի մեջ ը նդ գրկ ման հա մար պա հանջ վում են նաև ար դյու նա վետ պլա նա վո րում,հա մար ժեք մարդ կային ռե սուրս ներ և բա վա րար ֆի նան սա կան ներդ րում ներ` հաս ցե ա-կան ծրագ րե րի և ծա ռա յու թյուն նե րի նման կոնկ րետ մի ջո ցա ռում նե րի հետ մեկ տեղ (տես2-րդ ե րաշ խա վո րու թյու նը), ո րոն ցով հնա րա վոր կլի նի հա մար ժե քո րեն բա վա րա րել հաշմանդա մու թյուն ունե ցող ան ձանց տա րաբ նույթ կա րիք նե րը:Ե րաշ խա վո րու թյուն թիվ 2. Ներդ րում ներ կա տա րել հաշ ման դամությունունեցող ան ձանց հա մար նա խա տես ված կոնկ րետ ծրագ րե րի ևծառայություն նե րի մեջԸնդհանուր բնույթի ծառայություններից զատ, հաշմանդամություն ունեցող որոշ անձանցկարող են անհրաժեշտ լինել առանձնահատուկ միջոցառումներ, օրինակ` վերականգնո-1Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն և Համաշխարհային բանկ (2011թ.):ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1305. ԱՌԴԻՐՆԵՐղական ծառայություններ, օժանդակության ծառայություններ կամ վերապատրաստումներ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՎե րա կանգ նո ղա կան ծա ռա յու թյուն նե րը, նե րա ռյալ` օգ նող տեխ նո լո գիա նե րը, ի նչ պի սինեն ան վա սայ լակե րը կամ լսո ղու թյան ա պա րատ նե րը, բա րե լա վում են ֆունկ ցի ո նա լու թյունըև ան կա խու թյու նը: Հա մայնք նե րում ա ջակ ցու թյան և օ ժան դա կու թյան կար գա վոր վողծա ռա յու թյուն նե րի ո րո շա կի տե սա կա նու առ կա յու թյունն ա պա հո վե լու մի ջո ցով կա րե լի էբա վա րա րել խնամ քի կա րիք նե րը, մարդ կանց ըն ձե ռել ան կա խո րեն ապ րե լու և ի րենց համայնքնե րի տն տե սա կան, սո ցիա լա կան և մշա կու թային կյան քին մաս նակ ցե լու հնա րա վորություն: Մաս նա գի տա կան վե րա կանգ նու մը և վե րա պատ րաս տու մը կա րող են նո րա նորհնա րա վո րու թյուն ներ ըն ձե ռել աշ խա տա շու կա յում:Անհ րա ժեշտ են ոչ միայն լրա ցու ցիչ ծա ռա յու թյուն ներ, այլ նաև` ա վե լի լավ, ա ռա վել հասանե լի, ճկուն, ին տեգր ված և պատ շաճ կեր պով հա մա կարգ ված բազ մա մաս նա գի տականծա ռա յու թյուն ներ, հատ կա պես` ան ցու մային շր ջան նե րում, օ րի նակ` ան չա փա հաս ներիծա ռա յու թյուն նե րից չա փա հաս նե րի ծա ռա յու թյուն նե րի ան ցում կա տա րե լու շր ջա նում:Գո յու թյուն ունե ցող ծրագ րե րը և ծա ռա յու թյուն ներն ան հրա ժեշտ է վե րա նայել` գնա հատելով դրանց ար դյու նա վե տու թյու նը և փո փո խու թյուն նե րի մի ջո ցով բա րե լա վե լով դրանցը նդ գր կու մը, ար դյու նա վե տու թյու նը և օգ տա կա րու թյու նը: Փո փո խու թյուն նե րը պետք էհիմն վեն բա վա րար ա պա ցույց նե րի վրա` հաշ վի առ նե լով նաև մշա կու թային և այլ տե ղականա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րը, ի նչ պես նաև` փոր ձարկ վեն տե ղի պայ ման նե րում:Ե րաշ խա վո րու թյուն թիվ 3. Ըն դու նել հաշ ման դա մու թյան ազ գայինռազմավա րու թյուն և գոր ծո ղու թյուն նե րի ծրա գիրՀաշ ման դա մու թյան ազ գային ռազ մա վա րու թյամբ սահ ման վում է հաշ ման դա մու թյունունե ցող ան ձանց վի ճա կի բա րե լավ ման ամ բող ջա կան և միաս նա կան եր կա րա ժամկետտես լա կա նը: Ռազ մա վա րու թյու նը պետք է ը նդ գր կի ը նդ հա նուր բնույ թի քա ղա քականու թյու նը, ծրագ րային ո լորտ նե րը, ի նչ պես նաև` հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող անձանցմա տուց վող կոնկ րետ ծա ռա յու թյուն նե րը: Ազ գային ռազ մա վա րու թյան մշակ մա նը,ի րա գործ մա նը և մո նի թո րին գին պետք է ներգ րավ վեն բո լոր ո լորտ նե րը և շա հագր գիռսուբյեկտ նե րը:Գոր ծո ղու թյուն նե րի ծրա գիրն ա պա հո վում է ռազ մա վա րու թյան ի րա գոր ծու մը կար ճա ժամկետև միջ նա ժամ կետ հատ ված նե րում` սահ մա նե լով կոնկ րետ գոր ծո ղու թյուն ներ և ի րականաց ման ժամ կետ ներ, ամ րագ րե լով թի րախ ներ, նա խա տե սե լով պա տաս խա նա տուգե րա տես չու թյուն նե րը, և պլա նա վո րե լով և բաշ խե լով ան հրա ժեշտ ռե սուրս նե րը: Ռազմավա րու թյան և գոր ծո ղու թյուն նե րի ծրագ րի հիմ քում պետք է ըն կած լի նի ի րա վի ճա կիվեր լու ծու թյու նը` հաշ վի առ նե լով այն պի սի գոր ծոն ներ, ի նչ պի սիք են հաշ ման դա մու թյանտա րած վա ծու թյու նը, ծա ռա յու թյուն նե րի ան հրա ժեշ տու թյու նը, սո ցիա լա կան և տնտեսական կար գա վի ճա կը, գո յու թյուն ունե ցող ծա ռա յու թյուն նե րի ար դյու նա վե տու թյու նը և

ԱՌԴԻՐՆԵՐ131բա ցե րը, ի նչ պես նաև` մի ջա վայ րային և սո ցիա լա կան խո չըն դոտ նե րը: Հա մա կարգ ման,ո րո շում նե րի կա յաց ման, կա նո նա վոր մո նի թո րին գի և հաշ վետ վու թյան, ի նչ պես նաև` ռեսուրսնե րի վե րահս կո ղու թյան պա տաս խա նատ վու թյու նը հս տա կեց նող մե խա նիզմ ներ ենան հրա ժեշտ:Ե րաշ խա վո րու թյուն թիվ 4. Ներգ րա վել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանցՀաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք հա ճախ յու րա հա տուկ տե սա կետ ներ են ունե նումի րենց հաշ ման դա մու թյան և վի ճա կի մա սին: Քա ղա քա կա նու թյու նը, օ րենք նե րը և ծա ռայություն նե րը մշա կե լիս և ի րա գոր ծե լիս ան հրա ժեշտ է խորհր դակ ցել հաշ ման դա մու թյունունե ցող ան ձանց հետ և ակ տի վո րեն ներգ րա վել նրանց: Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցողան ձանց ի րա վունք նե րի ա պա հով ման և կա րիք նե րի պաշտ պա նու թյան ո ւղ ղու թյամբ ակտիվգոր ծու նե ու թյուն ծա վա լե լու հա մար հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց կազ մակերպու թյուն նե րին կա րող է ան հրա ժեշտ լի նել կա րո ղու թյուն նե րի հզո րու թյուն և օ ժանդակու թյուն:Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձինք ի րա վունք ունեն վե րահս կե լու ի րենց կյան քը, ո ւստիան հրա ժեշտ է ո ւղ ղա կի ո րեն նրանց վե րա բե րող խն դիր նե րը քն նար կել նրանց հետ`ա ռող ջա պա հու թյան, կր թու թյան, վե րա կանգն ման կամ հա մայն քային կյան քի բնա գավառնե րում: Ի րենց կա րիք նե րի և ը նտ րու թյուն նե րի մա սին հայտ նե լու գոր ծում ո րոշ անհատնե րի կա րող է պետք գալ օ ժան դա կու թյուն ո րո շում նե րի կա յաց մա նը:Ե րաշ խա վո րու թյուն թիվ 5. Բա րե լա վել մարդ կային ռե սուրս նե րիկարողություն նե րըՄարդկային ռեսուրսների կարողությունները կարելի է բարելավել արդյունավետ կրթության,վերապատրաստման և հավաքագրման միջոցով: Համապատասխան ոլորտներումաշխատողների գիտելիքների և մասնագիտական որակների վերլուծությունը կարող է ելակետդառնալ դրանց բարելավման համապատասխան միջոցառումներ մշակելու համար:Հաշմանդամության վերաբերյալ վերապատրաստումները, որոնք պետք է անդրադառնաննաև մարդու իրավունքների սկզբունքներին, պետք է ընդգրկվեն ուսումնական ծրագրերիև հավատարմագրման ծրագրերի մեջ: Ծառայությունների մատուցման և կառավարմանբնագավառներում աշխատող անձանց համար անհրաժեշտ է կազմակերպել ընթացիկ վերապատրաստումներ:Օրինակ, առաջնային բուժօգնության ոլորտում աշխատողների կարողություններիկատարելագործումը և անհրաժեշտ դեպքերում մասնագիտացված աշխատողներիառկայությունն ապահովելը կարող է նպաստել հաշմանդամություն ունեցողանձանց համար արդյունավետ և մատչելի բուժօգնության երաշխավորմանը:Բազ մա թիվ պե տու թյուն նե րում վե րա կանգն ման և հա տուկ կր թու թյան ո լորտ նե րում աշ-ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1325. ԱՌԴԻՐՆԵՐխա տող նե րի թի վը բա վա րար չէ: Աշ խա տող նե րի տար բեր տե սակ նե րի և մա կար դակ նե րիվե րա պատ րաստ ման ստան դարտ նե րի մշա կու մը կա րող է նպաս տել բա ցե րի լրաց մանը:Ո րոշ ի րա վի ճակ նե րում և ո լորտ նե րում կա րող են ան հրա ժեշտ լի նել աշ խա տող նե րիպահ պա նու թյան ցու ցա նի շի բա րե լավ մա նը նպաս տող մի ջո ցա ռում ներ:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումԵ րաշ խա վո րու թյուն թիվ 6. Տրա մադ րել բա վա րար ֆի նան սա վո րում ևբարելա վել մատ չե լի ու թյու նըԱնհ րա ժեշտ է ե րաշ խա վո րել մա տուց վող պե տա կան ծա ռա յու թյուն նե րի հա մար ժեք ևկա յուն ֆի նան սա վո րու մը, որ պես զի դրանք հաս նեն բո լոր հաս ցե ա տե րե րին և որ պես զիա պա հով վի ծա ռա յու թյուն նե րի բարձր ո րա կը: Ծա ռա յու թյուն նե րի մա տու ցու մը են թա կապալա ռու նե րին հանձ նա րա րե լով, պե տա կան-մաս նա վոր գոր ծըն կե րու թյու նը խթա նե լովև սպա ռող նե րի կող մից ը նտր վող խնամ քի ծա ռա յու թյուն նե րի հա մար բյու ջե տային միջոցնե րի տնօ րի նու մը հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց վե րա պա հե լով կա րե լի է բարելա վել մա տուց վող ծա ռա յու թյուն նե րի ո րա կը: Հաշ ման դա մու թյան ազ գային ռազ մա վարության և հա րա կից գոր ծո ղու թյուն նե րի ծրագ րե րի մշակ ման ըն թաց քում պետք է հաշ վիառ նել ա ռա ջարկ վող մի ջո ցա ռում նե րի մատ չե լի ու թյու նը և շա րու նա կե լի ու թյու նը` ա պահովե լով դրանց հա մար ժեք ֆի նան սա վո րու մը:Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հա մար ապ րանք նե րի և ծա ռա յու թյուն նե րի մատչելի ու թյու նը բա րե լա վե լու և հաշ ման դա մու թյան հետ կապ ված լրա ցու ցիչ ծախ սե րըփոխ հա տու ցե լու նպա տա կով ան հրա ժեշտ է դի տար կել ա ռող ջա կան և սո ցիա լա կանա պա հո վագ րու թյան ծած կույթն ը նդ լայ նե լու նպա տա կա հար մա րու թյու նը, որ պես զի հաշմանդա մու թյուն ունե ցող կա րի քա վոր և խո ցե լի ան ձինք օ գտ վեն աղ քա տու թյան հաղթահար ման սո ցիա լա կան ա պա հո վու թյան ցան ցի հաս ցե ա կան ծրագ րե րից` կի րա ռե լով,մաս նա վո րա պես, տա րա տե սակ վճար նե րից ա զատ ման մե խա նիզմ ներ, տրանս պոր տիուղե վար ձի զեղ չեր և տևա կան օգ տա գործ ման բժշ կա կան ապ րանք նե րի և օգ նող տեխնոլո գիա նե րի ներ մուծ ման մաք սա տուր քե րի և հար կե րի նվա զե ցում ներ:Ե րաշ խա վո րու թյուն թիվ 7. Բարձ րաց նել հան րային ի րա զեկ ման և ըն կալ մանմա կար դա կըՓո խա դարձ հար գան քը և ը մբռ նու մը նպաս տում են նե րա ռա կան հա սա րա կու թյան ձևավորմա նը: Ո ւս տի, խիստ կարևոր կլի նի բա րե լա վել հաշ ման դա մու թյան հան րային ըն կալումը, հաղ թա հա րել բա ցա սա կան կարծ րա տի պե րը և պատ շաճ կեր պով ներ կա յաց նելհաշ ման դա մու թյան խն դիր նե րը: Հաշ ման դա մու թյանն ա ռնչ վող գի տե լիք նե րի, հա մոզմունքնե րի և մո տե ցում նե րի վե րա բե րյալ տե ղե կու թյուն ներ հա վա քե լը կա րող է օգ նելհան րային ըն կալ ման բա ցե րի հայտ նա բեր մա նը, ո րոնք կա րող են հաղ թա հար վել հանրայինկր թու թյան և հան րային տե ղե կաց ման մի ջո ցով: Կա ռա վա րու թյուն նե րը, կա մա վո-

ԱՌԴԻՐՆԵՐ133րա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րը և մաս նա գի տա կան միա վո րում նե րը պետք է փոր ձենի րա կա նաց նել սո ցիա լա կան գո վազ դի քա րո զար շա վային ծրագ րեր, ո րոն ցով կփոխվենմո տե ցում նե րը խա րա նա վոր ված այն պի սի խն դիր նե րի նկատ մամբ, ի նչ պի սին ենՄԻԱՎ-ը, հո գե կան հի վան դու թյու նը և բո րո տու թյու նը: Լրատ վա մի ջոց նե րի ներգ րա վու մըհույժ կարևոր է նման քա րո զար շավ նե րի հա ջո ղու թյան, ի նչ պես նաև` հաշ ման դա մու թյունունե ցող ան ձանց և նրանց ըն տա նիք նե րի վե րա բե րյալ հա ջո ղու թյան պատ մու թյուն նե րըտա րա ծե լու հա մար:Ե րաշ խա վո րու թյուն թիվ 8. Բա րե լա վել հաշ ման դա մու թյան վե րա բե րյալտվյալ նե րի հա վա քագ րու մըԱնհ րա ժեշտ է մի ջազ գայ նո րեն մշա կել, տար բեր մշա կու թային մի ջա վայ րե րում փոր ձարկելև հետևո ղա կա նո րեն կի րա ռել հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց վե րա բե րյալտվյալ նե րի հա վաք ման մե թո դա բա նու թյուն ներ: Տվյալ նե րը պետք է ստան դար տաց վեն ևմի ջազ գայ նո րեն հա մադ րե լի լի նեն, որ պես զի հնա րա վոր լի նի հա մե մա տու թյան մեջ գնահատել և մո նի թո րին գի են թար կել հաշ ման դա մու թյանն ա ռնչ վող քա ղա քա կա նու թյուն ներիա ռա ջըն թա ցը և Հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց ի րա վունք նե րի մա սին կոն վենցիայիկա տար ման ազ գային և մի ջազ գային մի տում նե րը:Ազ գային մա կար դա կով ան հրա ժեշտ է հաշ ման դա մու թյու նը նե րա ռել տվյալ նե րի հավաքագր ման գոր ծըն թաց նե րի մեջ: Հաշ ման դա մու թյան միաս նա կան սահ մա նում նե րը,հիմն վե լով « Ֆունկ ցի ո նա լու թյան մի ջազ գային դա սա կարգ ման» (ICF) վրա, կա րող եննպաս տել մի ջազ գայ նո րեն հա մե մա տե լի տվյալ նե րի ձևա վոր մա նը: Ա ռա ջին քայ լը կա րողէ լի նել Միա վոր ված ազ գե րի կազ մա կեր պու թյան Հաշ ման դա մու թյան հար ցե րով զբաղվողվա շինգ տո նյան խմ բի և Միա վոր ված ազ գե րի կազ մա կեր պու թյան վի ճա կագ րականհանձ նա ժո ղո վի ե րաշ խա վո րու թյուն նե րին հա մա հունչ ազ գային մար դա հա մար նե րիտվյալ նե րի հա վա քու մը: Ոչ ծախ սա տար և ար դյու նա վետ մո տե ցում կա րող է լի նել հաշմանդա մու թյան վե րա բե րյալ հար ցե րի կամ հաշ ման դա մու թյա նը նվիր ված հա տուկ մո դուլինե րա ռու մը գո յու թյուն ունե ցող ը նտ րան քային հե տա զո տու թյուն նե րի մեջ: Ա նհ րա ժեշտէ նաև ա պա հո վել տվյալ նե րի բաց վածքն ը ստ բնակ չու թյան տար բեր հատ կա նիշ նե րի, որպեսզի հնա րա վոր լի նի բա ցա հայ տել օ րի նա չա փու թյուն նե րը, մի տում նե րը և հաշ ման դամություն ունե ցող ան ձանց տար բեր են թախմ բե րին վե րա բե րող տե ղե կու թյուն նե րը:Հաշ ման դա մու թյան հա տուկ հե տա զո տու թյուն նե րի մի ջո ցով նույն պես հնա րա վոր է ա ռավելամ բող ջա կան տե ղե կու թյուն ներ ստա նալ հաշ ման դա մու թյան ա ռանձ նա հատ կու թյունների` տա րած վա ծու թյան, հաշ ման դա մու թյան հետ կապ ված ա ռող ջա կան վի ճակ նե րի,ծա ռա յու թյուն նե րի օգ տա գործ ման և կա րիք նե րի, կյան քի ո րա կի, հնա րա վո րու թյուն նե րիև վե րա կանգն ման կա րիք նե րի մա սին:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նում

1345. ԱՌԴԻՐՆԵՐԵ րաշ խա վո րու թյուն թիվ 9. Կա տա րե լա գոր ծել հաշ ման դա մու թյանվերաբերյալ հե տա զո տու թյուն նե րը և օ ժան դա կել դրանց ի րա կա նաց մա նըՀե տա զո տու թյուն նե րը խիստ կարևոր են հաշ ման դա մու թյան խն դիր նե րի հան րային ընկալու մը բա րե լա վե լու, հաշ ման դա մու թյան քա ղա քա կա նու թյան և ծրագ րե րի հա մար անհրաժեշտ տե ղե կու թյուն ներ ձեռք բե րե լու և ռե սուրս ներն ար դյու նա վե տո րեն բաշ խե լուտե սան կյուն նե րից:ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Է - Հաշ ման դա մություն ու նե ցող ե րե խա նե րի հա մար ծա ռայություն նե րի մատ չե լի ությու նը Հայաս տա նումՍույն զե կույ ցում ա ռա ջարկ վում են հաշ ման դա մու թյան վե րա բե րյալ հե տա զո տու թյուն ներիո րո շա կի բնա գա վառ ներ, մաս նա վո րա պես` մի ջա վայ րային գոր ծոն նե րի (քա ղա քա կանություն ներ, ֆի զի կա կան մի ջա վայր, վե րա բեր մունք) ազ դե ցու թյու նը հաշ ման դա մու թյանվրա, այդ ազ դե ցու թյան գնա հատ ման ձևե րը, հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց կյանքիո րա կը և բա րօ րու թյու նը, տար բեր պայ ման նե րում խո չըն դոտ նե րի հաղ թա հար մանարդյու նա վետ ուղի նե րը և հաշ ման դա մու թյուն ունե ցող ան ձանց հա մար ծա ռա յու թյուններիև ծրագ րե րի ար դյու նա վե տու թյու նը և ար գա սա բե րու թյու նը:Անհ րա ժեշտ է ձևա վո րել հաշ ման դա մու թյան խն դիր նե րը հե տա զո տող ան ձանց կրի տիկական քա նա կու թյուն: Պետք է բա րե լա վել հե տա զո տա կան հմ տու թյուն նե րը մի շարքա ռար կա յա կան ո լորտ նե րում, ո րոն ցից են, մաս նա վո րա պես, հա մա ճա րա կա բա նու թյունը,հաշ ման դա մու թյան ուսում նա սի րու թյու նը, ա ռող ջու թյու նը, վե րա կանգ նու մը, հա տուկկր թու թյու նը, տն տե սա գի տու թյու նը, սո ցի ո լո գիան և հան րային քա ղա քա կա նու թյու նը:Օգ տա կար կա րող են լի նել նաև կր թու թյան և հե տա զո տու թյուն նե րի մի ջազ գային հնարավո րու թյուն նե րը, մաս նա վո րա պես` զար գա ցող պե տու թյուն նե րի հա մալ սա րան նե րիփոխ կա պակ ցու մը բարձր և մի ջին ե կա մուտ նե րով պե տու թյուն նե րի բարձ րա գույն ուսումնական հաս տա տու թյուն նե րի հետ:

ԽՈՍՔԸ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ԷՀԱՇ ՄԱՆ ԴԱ ՄՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒ ՆԵ ՑՈՂ Ե ՐԵ ԽԱ ՆԵ ՐԻՀԱ ՄԱՐ ԿՐ ԹԱ ԿԱՆ, Ա ՌՈՂ ՋԱ ՊԱ ՀԱ ԿԱՆ ԵՎՍՈ ՑԻ Ա ԼԱ ԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆԾԱ ՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ՄԱՏ ՉԵ ԼԻ ՈՒԹՅՈՒ ՆԸՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ© ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, 2012ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ և ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

© ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամ, 2012Պետրոս Ադամյան 14, Երևան 0010www.unicef.org/armenia