pudno a pasamak ken karbengan ti babbai: CEDAW praymer
pudno a pasamak ken karbengan ti babbai: CEDAW praymer
pudno a pasamak ken karbengan ti babbai: CEDAW praymer
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
other medicinesRevised Depo-Medrol Precau<strong>ti</strong>ons, Interac<strong>ti</strong>ons withother medicines, AdverseReac<strong>ti</strong>onsRevised Depo-Nisolone Precau<strong>ti</strong>ons, Interac<strong>ti</strong>ons withother medicines, AdverseReac<strong>ti</strong>onsRevised Dimetapp 12 Hour Nasal Spray Precau<strong>ti</strong>ons, Dosage andAdministra<strong>ti</strong>onRevised Dimetapp Chesty Cough Elixir Contraindica<strong>ti</strong>ons, Precau<strong>ti</strong>ons,Dosage and Administra<strong>ti</strong>onRevised Dimetapp Cough Cold & Flu Day + Night Precau<strong>ti</strong>onsRevised Dimetapp Cough Cold & Flu Day Relief Liquid Precau<strong>ti</strong>onsCapsRevised Dimetapp Cough Cold & Flu Night Relief Liquid Precau<strong>ti</strong>onsCapsRevised Dimetapp Day<strong>ti</strong>me Nigh<strong>ti</strong>me Liquid Capsules Precau<strong>ti</strong>onsRevised Dimetapp PE Nasal Decongestant Contraindica<strong>ti</strong>ons, Precau<strong>ti</strong>ons,Adverse Reac<strong>ti</strong>ons, Dosage andAdministra<strong>ti</strong>on, OverdosageRevised Diphereline Adverse Reac<strong>ti</strong>onsRevised Dysport Precau<strong>ti</strong>ons, Adverse Reac<strong>ti</strong>ons,Dosage and Administra<strong>ti</strong>onRevised EPILIM Precau<strong>ti</strong>ons, Interac<strong>ti</strong>ons withother medicines, AdverseReac<strong>ti</strong>onsRevised Epilim IV Precau<strong>ti</strong>ons, Interac<strong>ti</strong>ons withother medicines, AdverseReac<strong>ti</strong>onsRevised Eumovate Precau<strong>ti</strong>ons, Interac<strong>ti</strong>ons withother medicines, AdverseReac<strong>ti</strong>ons Dosage andAdministra<strong>ti</strong>onRevised Eutroxsig Precau<strong>ti</strong>onsRevised Fampyra Interac<strong>ti</strong>ons with othermedicines, Adverse Reac<strong>ti</strong>onsRevised Flomaxtra Precau<strong>ti</strong>ons, Adverse Reac<strong>ti</strong>ons,OverdosageRevised Flutamin Precau<strong>ti</strong>ons, Interac<strong>ti</strong>ons withother medicines, AdverseReac<strong>ti</strong>ons, OverdosageRevised Fluvax Contraindica<strong>ti</strong>ons, Precau<strong>ti</strong>ons,Adverse Reac<strong>ti</strong>onsRevised Gadovist Precau<strong>ti</strong>ons, Dosage andAdministra<strong>ti</strong>on, Presenta<strong>ti</strong>onRevised Galvus Adverse Reac<strong>ti</strong>onsRevised GENRX MOCLOBEMIDE TABLETS New TGA dateRevised GenRx Sotalol Precau<strong>ti</strong>ons, Adverse Reac<strong>ti</strong>ons,
Ti Partylist a linteg ket nangited <strong>ti</strong> namnama dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> tapno tumabuno i<strong>ti</strong> tayagnga agaramid <strong>ti</strong> linteg ngem gapu <strong>ti</strong> sangailian nga rekisitos <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> kinnakurang<strong>ti</strong> pakaammo uray kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> a botante ket saan na a naipangabak <strong>ti</strong> tugawpara <strong>ti</strong> par<strong>ti</strong>do <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>. Dagi<strong>ti</strong> bunggoy <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket ilablaban da <strong>ti</strong> 30% ngaabatang <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> magapu <strong>ti</strong> par<strong>ti</strong>do poli<strong>ti</strong>kal <strong>ken</strong> dadduma pay nga mabotosanwenno madutokan nga bagbagi nga agararamid <strong>ti</strong> desisyon.Ti par<strong>ti</strong>sipasyon <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> korte ket naladingit met… Ti Shari’a korte, <strong>ti</strong>naisangsangayan nga korte para <strong>ti</strong> Muslim, ket agtultuloy nga lallaki amin,malaksid idi 1996 nu adinnu ket adda <strong>ti</strong> maysa nga babai nga husgado i<strong>ti</strong> Shari’aCircuit Court. Sipud Marso 2004 i<strong>ti</strong> sangapulo ket uppat (14) nga mahistrado i<strong>ti</strong>Kangangatuwan a Pangokoman, uppat laeng <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>.Uray pay nu mangunona <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> burukrasya, lallalo i<strong>ti</strong> tekniko wennomaikadua a tukad, saan da nga mabaelan nga lumabes <strong>ti</strong> 50% <strong>ti</strong> nagpatengaanda. I<strong>ti</strong> 1.45 milyon nga agtrabaho <strong>ti</strong> gobyerno idi 1999, 53% ket <strong>babbai</strong> ngemi<strong>ti</strong> maikadua laeng nga tukad a ranggo (71.9%). 34% laeng <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga adda <strong>ti</strong>umuna <strong>ken</strong> maikatlo a tukad. Dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga adda <strong>ti</strong> burukrasya ket nalabit atekniko nga empleyado <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> lallaki ket nalabit nga eskribientes, mangiturturong<strong>ken</strong> mangipatungpal. (Civil Service Commission)Ti panagpaset <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> panagkomersio nga unyon ket bimmaba manipud 59.6%idi 1996 napan 34.2% idi 2000. Ti liderato <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> unyon ket bimmaba metlaeng manipud 35% idi 1998 napan <strong>ti</strong> 25.6% idi 2000 (NCRFW).Paneknekan <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga… Agbotos, agkandidato <strong>ken</strong> agigem <strong>ti</strong> pampubliko nga opisina ta kadagi<strong>ti</strong>amin nga tukad <strong>ti</strong> gobyerno (Art 7) Panakipaset <strong>ti</strong> NGO <strong>ken</strong> taripnong nga pakaseknan na <strong>ti</strong> publiko <strong>ken</strong>pangpoli<strong>ti</strong>ka a biag <strong>ti</strong> pagilian (Art 7) Addaan gundaway a mangibagi <strong>ti</strong> gobyerno i<strong>ti</strong> sangalobongan a tukad <strong>ken</strong>makipaset kadagi<strong>ti</strong> trabaho <strong>ti</strong> sangalobongan a bunggoy. (Art 8)BILANG DAGITI UMILI KEN SALUN-AT TI BABBAI WENNO REPRODUCTIVEHEALTH(RH) Awan <strong>ti</strong> pagilian a pagannurutan mainaig <strong>ti</strong> RH. 20.5% <strong>ti</strong> adda asawa a <strong>babbai</strong> ket awan <strong>ti</strong> pangkasapulan para i<strong>ti</strong>kontrasep<strong>ti</strong>bo tapno maiplano <strong>ti</strong> panagpamilya da (2000 Family PlanningSurvey) Limitado <strong>ti</strong> maala da a kasapulan, impormasyon <strong>ken</strong> serbisyo i<strong>ti</strong> saan akasisigud nga kontrasep<strong>ti</strong>bo kadagi<strong>ti</strong> dadumma a siudad <strong>ken</strong> probinsianga <strong>ti</strong> itandudo da laeng ket kasisigud nga pagplano <strong>ti</strong> panagpamilya). Kada oras, ket adda 46 nga napeggad wenno maisupiyat i<strong>ti</strong> linteg nga pilitnga nayanak a di panawen (abor<strong>ti</strong>ons) i<strong>ti</strong> Pilipinas (1999 CountryPopula<strong>ti</strong>on Assessment UNFPA) 10 nga <strong>babbai</strong> ket matmatay gapu i<strong>ti</strong> panag-anak (1998 NDHS).
RANGGAS LABAN KADAGITI BABBAI (VIOLENCE AGAINST WOMENWENNO VAW) KEN DAGITI UBBING KEN PANAGADALIASAT KANIA DAAdda dagi<strong>ti</strong> naduduma a duyos i<strong>ti</strong> bilang i<strong>ti</strong> kaso laban kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> manipudkadagi<strong>ti</strong> nadumaduma nga ahensiya <strong>ti</strong> gobierno. Ti bilang <strong>ti</strong> VAW a kaso anaipulong i<strong>ti</strong> polis ket immadu i<strong>ti</strong> maminpito, manipod i<strong>ti</strong> 1,100 idi 1996 inggana<strong>ti</strong> 7,383 idi 2004. Ti bilang i<strong>ti</strong> kaskaso <strong>ti</strong> VAW a naipulong i<strong>ti</strong> departamento i<strong>ti</strong>polis ket naabot na i<strong>ti</strong> kangatuan idi 2001 (10,343 a kaso). Ngem <strong>ti</strong> departamento<strong>ti</strong> pagimbagan dagi<strong>ti</strong> umili ket nakita na nga bimmaba <strong>ti</strong> bilang i<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga addai<strong>ti</strong> naipapaduma a nasulit a kasasaad a kaskaso a napagserbian sipud idi 1999.Ti naisurat i<strong>ti</strong> polis <strong>ken</strong> pagimbigan dagi<strong>ti</strong> umili wenno ‘social welfare’ ke<strong>ti</strong>parparang na nga <strong>ti</strong> panagkabil <strong>ken</strong> panagpilit ket isu <strong>ti</strong> kaaduan a nga kadawyana naipulong a kaso i<strong>ti</strong> VAW. Innem kadagi<strong>ti</strong> sangapulo nga nakalasat <strong>ti</strong> napilit <strong>ti</strong> asideg a kaanakanwenno ‘incest’ ket nagipulong da nga dagi<strong>ti</strong> nanang da ket binugbug <strong>ti</strong>tatang da. Siyam kadagi<strong>ti</strong> sangapulo nga nabugbug a <strong>babbai</strong> ket nakapadas i<strong>ti</strong> pilit<strong>ti</strong>asawa. Innem kadagi<strong>ti</strong> sangapulo nga nabugbug ket kasakbayan panagsikug da.(Napili nga bilang <strong>ti</strong> Violence Against Women –VAW- wenno RLBmanipud <strong>ti</strong> Women’s Crisis Center 1995-1998 nga naibaga i<strong>ti</strong> PhilippineNGO Beijing + 10 nga padamag)Kainaigan <strong>ti</strong> migrante a ranggas laban <strong>babbai</strong> ket dakkel a parikut i<strong>ti</strong> Pilipinas,a kas addaan i<strong>ti</strong> kangatuan a bilang i<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga agtratrabaho balasitaaw.Manipud 1993-2002, adda i<strong>ti</strong> 1,013 nga naipulong a kaskaso i<strong>ti</strong> pagdaliasat <strong>ti</strong>tao, Kanlungan ket adda <strong>ti</strong> naisurat nga 32 a kaskaso kadagi<strong>ti</strong> natulungan da nga170 kaskaso idi 2004.Pasingkedan <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga… Mawayaan kadagi<strong>ti</strong> amin nga porma i<strong>ti</strong> kinaranggas – kung-no maipapan i<strong>ti</strong>bagi, sekswal, pangrikna, kapanunutan wenno pang-ekonomiya. (Art.6) Maawayan kadagi<strong>ti</strong> amin nga porma i<strong>ti</strong> pagdaliasat <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong>panangundaway i<strong>ti</strong> pros<strong>ti</strong>tusyon. (Art. 6) Pangsapasap a Rekomendasyon Bilang 12 <strong>ken</strong> 19 – ipadamag <strong>ti</strong>panagaramid <strong>ti</strong> linteg a mangsalaknib kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> laban amin i<strong>ti</strong> porma<strong>ti</strong> ranggas <strong>ti</strong> inaldaw a biag <strong>ken</strong> kinaada <strong>ti</strong> serbisyo a pangsurporta.Panangikeddeng i<strong>ti</strong> labes <strong>ti</strong> sangupuloa pang-amiris <strong>ti</strong> Beijing Deklarasyon <strong>ken</strong>Plataporma para <strong>ti</strong> Tignay (Beijing Declara<strong>ti</strong>on <strong>ken</strong> Platform for Ac<strong>ti</strong>on) – ikaten<strong>ti</strong> sapulen a panagdaliasat kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong> ubbing para amin nga porma apanagkasamsam da, ibasol a kriminal <strong>ti</strong> agdaliasat <strong>ti</strong> tao <strong>ken</strong> akuen <strong>ti</strong> daduma paynga pamay-an nayon na <strong>ti</strong> ‘bilateral’ <strong>ken</strong> mul<strong>ti</strong>-lateral’ a panagtutunos.
Dagi<strong>ti</strong> madama a linteg RA 7877 – An<strong>ti</strong>-Sexual Harrassment Law RA 8533 An<strong>ti</strong>-Rape Law – panangingato i<strong>ti</strong> panagpilit a kas krimen laban <strong>ti</strong>tao; panagpalawa <strong>ti</strong> panagpalawag <strong>ti</strong> pilit RA 8505 – Rape Vic<strong>ti</strong>m Assistance Act wenno linteg para i<strong>ti</strong> tulong <strong>ti</strong>bik<strong>ti</strong>ma <strong>ti</strong> panagpilit RA 6955 – An<strong>ti</strong>- Mail Order Bride Law RA 9262 – An<strong>ti</strong>-Violence Against Women and Children – linteg laban <strong>ti</strong>kinaranggas kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong> uubing RA 9208 – An<strong>ti</strong>-Trafficking in Persons Act – laban <strong>ti</strong> panagadaliasat <strong>ti</strong>tao.Babbai <strong>ti</strong> Kaaw-awayanMaysa kadagi<strong>ti</strong> uppat a <strong>babbai</strong> nga agtawen 15-24 ket nagrugi nga agsikog <strong>ken</strong>nalabit kadagitoy i<strong>ti</strong> agyan i<strong>ti</strong> kaaw-awayan, nakaadal <strong>ti</strong> elementarya, <strong>ken</strong> nagapui<strong>ti</strong> napanglaw a pamilya. (NDHS 2003)Ar<strong>ti</strong>kulo 14 ket napasnek para kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> kaaw-awayan tapnomaipatalgedan <strong>ti</strong> panagpaset <strong>ken</strong> pagimbagan da <strong>ti</strong> panagdur-as <strong>ti</strong> kaaw-awayan.Paneknekan <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> kadagi<strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong>… Tumabuno i<strong>ti</strong> panagplano <strong>ken</strong> panakaaramid i<strong>ti</strong> panagdur-as Nalawa a serbisyo i<strong>ti</strong> salun-at, mainayon it panagplano i<strong>ti</strong> pamilya Makaala <strong>ti</strong> natarus a pagimbagan a magapu i<strong>ti</strong> programa i<strong>ti</strong> seguridad asosyal Panag-adal <strong>ken</strong> panagsanay, pormal <strong>ken</strong> saan a pormal <strong>ken</strong> kaadaan <strong>ti</strong>ammona gaput <strong>ti</strong> panagbasa <strong>ken</strong> panagsurat (func<strong>ti</strong>onal literacy) Pada-pada a makaala i<strong>ti</strong> pang-ekonomiya nga gundaway, utang, pasilidad<strong>ti</strong> merkado, maitutop a teknolohiya <strong>ken</strong> pada-pada a trato i<strong>ti</strong> daga <strong>ken</strong>agraryo a pannapakabaro Uman-anay nga kondisyon i<strong>ti</strong> panagbiag – panagbalay, kinalinis,elektrisidad <strong>ken</strong> danum, pagluganan <strong>ken</strong> komunikasyon.KADAGITI NAINSIGUDAN A BABBAIAdda i<strong>ti</strong> pangkasapulan nga mais<strong>ti</strong>mar <strong>ken</strong> mapadur-as nga lugar nga ayan <strong>ti</strong>ringgor <strong>ken</strong> panakainayon i<strong>ti</strong> kangrunaan a ayo a panagdur-as <strong>ken</strong> <strong>ti</strong>mpuyog dagi<strong>ti</strong>Moro, <strong>ken</strong> nainsigudan nga umili (IPs). (Situa<strong>ti</strong>onal Analysis of the PhilippinePopula<strong>ti</strong>on, UNFPA 2005)Dagi<strong>ti</strong> Moros <strong>ken</strong> Lumad i<strong>ti</strong> Mindanao ket agririgat da gapu <strong>ti</strong> panakaipaigid <strong>ti</strong>ekonomiya a sosyal, kinaawan <strong>ti</strong> daga, nababa nga batayan a serbisyo <strong>ken</strong> nababanga adal. Gapu <strong>ti</strong> impluwensiya <strong>ti</strong> kultura, nakaru dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong> uubing.Kasakbayan nga idiay Cordillera, maysa kadagi<strong>ti</strong> kapapanglawan a rehiyon <strong>ti</strong>pagilian, dagi<strong>ti</strong> nainsigudan nga umili, par<strong>ti</strong>kular dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>, ket makitkita ngakumarkaro i<strong>ti</strong> kinapanglawda.Maisurot <strong>ti</strong> Ar<strong>ti</strong>kulo 14 <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> kadagi<strong>ti</strong> nainsigudan a babai nga adda nayona proteksyon i<strong>ti</strong> kultura <strong>ken</strong> nagtaudan nga ili.
Pasengkeddan a labes i<strong>ti</strong> 10-year a Panag-anuris i<strong>ti</strong> Deklarasyon <strong>ti</strong> Beijing <strong>ken</strong>i<strong>ti</strong> Plataporma <strong>ti</strong> <strong>ti</strong>gnay:• Tapno maipatalgedan <strong>ti</strong> napno <strong>ken</strong> epek<strong>ti</strong>bo nga panag<strong>ti</strong>nnabuno dagi<strong>ti</strong>nainsigudan a babai <strong>ti</strong> panakaaramid, panagsirpat i<strong>ti</strong> PFA <strong>ken</strong> MDG’s• Panag-awag <strong>ti</strong> gobyerno, dagi<strong>ti</strong> ahensiya <strong>ti</strong> gobyerno, pribado a sektor, <strong>ti</strong>sibil a <strong>ti</strong>mpuyog nga mangaramid i<strong>ti</strong> addang nga mangisigurado <strong>ti</strong>napunuan a panagpaset kadagi<strong>ti</strong> nainsigudan a babai kadagi<strong>ti</strong> amin aparang <strong>ti</strong> <strong>ti</strong>mpuyog.NAISABALIAN A KABAELAN A BABAII<strong>ti</strong> sensus <strong>ti</strong> 2000, adda <strong>ti</strong> 942,098 <strong>ti</strong> padamag nga nagrigat <strong>ti</strong> kinakurang wennokinawankabailan, daytoy ket immadu <strong>ti</strong> 2.5% manipud idi 1995. Dagi<strong>ti</strong> babainga awanan mabalbalin da ket addu bassit nu dagi<strong>ti</strong> lallaki a kakadua da (50.2%vs 49.8%). Daytoy ket pasubli <strong>ti</strong> 1995 a dayos sadinno ket dagi<strong>ti</strong> lallalki ketmabilangan <strong>ti</strong> 51.1% kadagi<strong>ti</strong> tatao nga awan o kurang <strong>ti</strong> mabalbalin da. Adadu<strong>ti</strong> babai kadagi<strong>ti</strong> nababa <strong>ti</strong> panagkita da, nganngani a mabulag, <strong>ken</strong> marigatana makadengngeg. Dagi<strong>ti</strong> babai nga kurang o awanan mabalbalin na ket agrigatda <strong>ti</strong> doble nga diskriminasyon kasilpo <strong>ti</strong> espesyal a kondisyon <strong>ti</strong> kabibiagda.(NCRFW)Paneknek <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> <strong>ti</strong> amin a <strong>karbengan</strong> a kas normal a babai para <strong>ti</strong>nasangsangayan a patakder a kas <strong>ti</strong> rampa <strong>ken</strong> pag-isbuan para i<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong>lallaki nga kurang wenno awanan kabailan da.• Pangsapasap a Rekomendasyon No. 18 – Ti Estado Par<strong>ti</strong>dos ket agited <strong>ti</strong>impormasyon i<strong>ti</strong> kurang wenno awanan mabalbalin nga <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong><strong>ken</strong> i<strong>ti</strong> addan a naiyaramid para i<strong>ti</strong> panagsango <strong>ti</strong> par<strong>ti</strong>kular a sitwasyon,mainayon i<strong>ti</strong> nasangsangayan nga addang nga mangisigurado <strong>ti</strong> padapadanga panag-ala <strong>ti</strong> adal, trabaho, serbisyo <strong>ti</strong> salun-at, seguridad a<strong>ti</strong>mpuyog, <strong>ken</strong> panangsigurado <strong>ti</strong> panagpaset i<strong>ti</strong> amin nga parang <strong>ti</strong> sosyal<strong>ken</strong> kultural a kabibiag.SEXUAL ORIENTATIONDagi<strong>ti</strong> bakla/lesbiana ket saan nga mabalin nga ag-asawa. Kagapuan na, saan danga nanamen <strong>ti</strong> pang<strong>ti</strong>mpuyog <strong>ken</strong> kalintegan a <strong>karbengan</strong> da a kas agasawa <strong>ti</strong>panagtagikua, panagtawid, ‘insurance’ <strong>ken</strong> dadduma nga <strong>ken</strong> maala da gapu <strong>ti</strong>pinagmeimbro da <strong>ti</strong> nadumaduma a bunggoy, panagawat i<strong>ti</strong> ubing <strong>ken</strong> daddumapay.Awan i<strong>ti</strong> linteg a pagilian a mangprotekta <strong>ti</strong> tatao kadagi<strong>ti</strong> diskriminsayon wennopanangidadanes babaen i<strong>ti</strong> pinagpili o pinagkita da <strong>ti</strong> sekswalidad da (sexualorienta<strong>ti</strong>on). (ISSA, 2004 Sexual and Reproduc<strong>ti</strong>ve Health and Rights, Referencefor advocacy in the Philippines)Paneknekan <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> Art.3 <strong>ti</strong> basaar a <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> tao <strong>ken</strong> kamasapulan awayawaya
• Ti Ar<strong>ti</strong>kulo 5 ket sungbatan na <strong>ti</strong> panakaikkat <strong>ti</strong> amin a saan a naligteg apanangtrato <strong>ken</strong> amin nga aramid a nakabasar i<strong>ti</strong> panunot a panangpanakkelwenno panagtagibassit i<strong>ti</strong> lallaki wenno <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> kadawyan a papel i<strong>ti</strong>lalaki <strong>ken</strong> babai.• Ar<strong>ti</strong>kulo 16 – Dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket naskem nga addaan <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ken</strong>responsibilidad kas kapada kadagi<strong>ti</strong> lallaki mainaig i<strong>ti</strong> banbanag <strong>ti</strong> panagasawa<strong>ken</strong> napamilyaan nga relasyon.• Ar<strong>ti</strong>kulo 6 – Paneknekan na <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> a mawayaan kadagi<strong>ti</strong> amin aporma <strong>ti</strong> ranggas – dagitoy man ket naibagi, sekswal, pinagrikna, panunotwenno pang-ekonomiya.DAGITI BABBAI KEN TI ARMADO A RINGGORNainayon dagi<strong>ti</strong> kanrunaan nga epekto kadagi<strong>ti</strong> babai <strong>ti</strong> lokal a tukad i<strong>ti</strong> pangekonomiyaa panakakarkarra, napigsa a rikna <strong>ti</strong> kinaawan <strong>ti</strong> talged, sekswala panagraut, saan a nalukay nga kadawyan a istruktura <strong>ken</strong> relasyon <strong>ken</strong>panagitagibassit nu saan man nga panang-burak i<strong>ti</strong> organisasyon dagi<strong>ti</strong> babai.(NCRFW 1993 study)Nanipudd 1980-99 nairekord <strong>ti</strong> Komisyon <strong>ti</strong> Karbengan <strong>ti</strong> Tao <strong>ti</strong> mapan nga 100a kaskaso <strong>ti</strong> ranggas kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> a adda <strong>ti</strong> armado a ringgor diay Rehiyon 2, 6<strong>ken</strong> 9. Mapan nga 135,000 – 150,000 a tatao, kaaduan ket babai, ket pwersadonga nagbakwit manipud i<strong>ti</strong> pagnanaedan <strong>ken</strong> ili da a napan nagnaed kadagi<strong>ti</strong>sentro <strong>ti</strong> bakwit gapu <strong>ti</strong> armado a ringgor nga <strong>pasamak</strong> sipud Enrero-Nobyembre2001. (NCRFW)Agpapada dagi<strong>ti</strong> Lumad, Moro, Kris<strong>ti</strong>yano a <strong>babbai</strong> nga naganaygay nga ag<strong>ti</strong>gnaypara <strong>ti</strong> Mindanao gapu ta isuda <strong>ken</strong> dagi<strong>ti</strong> annak da ket bik<strong>ti</strong>ma <strong>ti</strong> armado alabanan.• Ti <strong>CEDAW</strong> Ar<strong>ti</strong>kulo 6 ket paneknekan na <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> a mawaya-wayaanmanipud i<strong>ti</strong> amin a porma <strong>ti</strong> ranggas—dagitoy man ket naibagi, sekswal,rikna, kapanunutan wenno pang-ekonomiya.• Pakdaar i<strong>ti</strong> Proteksyon <strong>ti</strong> Babbai <strong>ken</strong> Uubing kadagi<strong>ti</strong> Nariknut a Sitwasyon<strong>ken</strong> <strong>ti</strong> Armado a Labanan (Declara<strong>ti</strong>on on the Protec<strong>ti</strong>on of Women andChildren in emergencies and Armed Conflicts)KARBENGAN A PANEKNEKAN TI <strong>CEDAW</strong>• Karbengan <strong>ti</strong> nasyaat nga kalidad i<strong>ti</strong> adal (Ar<strong>ti</strong>kulo 10, 14)• Karbengan i<strong>ti</strong> komprehensibo a serbisyo para <strong>ti</strong> salun-at, kanayon i<strong>ti</strong>panagplano <strong>ti</strong> pamilya (Ar<strong>ti</strong>kulo 11, 12, 14)• Karbengan i<strong>ti</strong> pananka-ala <strong>ti</strong> utang <strong>ken</strong> dadduma a porma <strong>ti</strong> panag-utang(Ar<strong>ti</strong>kulo 13, 14)• Karbengan a tumabuno <strong>ti</strong> liwliwa, ay-ayam <strong>ken</strong> pangkultura ngaak<strong>ti</strong>bidades (Ar<strong>ti</strong>kulo 10, 13, 14)• Karbengan nga agdesisyon i<strong>ti</strong> bilang <strong>ti</strong> anak <strong>ken</strong> i<strong>ti</strong> tawen a pagbaetan <strong>ti</strong>panagsikog (Ar<strong>ti</strong>kulo 16)• Karbengan i<strong>ti</strong> panagbingay i<strong>ti</strong> responsibilidad i<strong>ti</strong> tatang <strong>ken</strong> nanang(Ar<strong>ti</strong>kulo 5, 16)
• Karbengan a pada-pada a panagala <strong>ti</strong> trabaho, benipisyo <strong>ken</strong> sosyal aseguridad (Ar<strong>ti</strong>kulo 11, 14)• Karbengan i<strong>ti</strong> pada-pada a bayad babaen i<strong>ti</strong> naitrabaho da (Ar<strong>ti</strong>kulo 11)• Karbengan i<strong>ti</strong> panaka-waya-waya kadagi<strong>ti</strong> amin a porma <strong>ti</strong> ranggas – daytoyman ket naibagi, sekswal, pinagrikna, kapanunot wenno pang-ekonomiya(Ar<strong>ti</strong>kulo 6)• Karbengan i<strong>ti</strong> panaka-waya-waya <strong>ti</strong> panagadipen wenno panagbalangkan<strong>ti</strong>s(Ar<strong>ti</strong>kulo 6)• Karbengan nga agbutos, agturay i<strong>ti</strong> eleksiyon <strong>ken</strong> agtugaw i<strong>ti</strong> pangpublikonga opisina (Ar<strong>ti</strong>kulo 7)• Karbengan a mangibagi <strong>ti</strong> pagilian i<strong>ti</strong> sangalubongan (Ar<strong>ti</strong>kulo 8)• Karbengan nga makaala, mangsukat wenno mangipirmi <strong>ti</strong> nasyonalidad<strong>ken</strong> panag-umili (Ar<strong>ti</strong>kulo 9)ANIA TI USAR TI <strong>CEDAW</strong> KADAGITI MANGITAKDER KEN KADAGITIMANGAR-ARAMID TI PAGANNURUTAN?• A kas pangipalagip i<strong>ti</strong> obligasyon i<strong>ti</strong> Estado a naipauneg i<strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> sadinnuket makisarita para <strong>ti</strong> panakailanad <strong>ti</strong> serbisyo a reporma <strong>ti</strong> linteg wennopang-sosyal <strong>ken</strong> pang-ekonomiya a panagbaliw i<strong>ti</strong> pagannurutan.• A kas argumento <strong>ti</strong> pannakausig a partuat <strong>ti</strong> pagilian nga <strong>ti</strong> lingted a partuat<strong>ti</strong> pagilian <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> naibaga i<strong>ti</strong> kons<strong>ti</strong>tusyon ket masapol nga ipatarusnga sumursurut <strong>ti</strong> pamungunayan <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> tao nga bigbegan <strong>ti</strong>sangalubongan.• Karbengan akas punteriaan <strong>ken</strong> mangipakita para pategan <strong>ti</strong> pannakagun-od<strong>ti</strong> proyekto <strong>ti</strong> pangpaduras <strong>ken</strong> pagannurutan wenno idiay proceso <strong>ti</strong>padamag.• A kas baseran para papigsaen <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> programa <strong>ti</strong> pinag-adal parakadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>, ak<strong>ti</strong>bista, hukom, abogado, polis, media <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> publiko.NU SAAN NGA AGBALLIGI ADDA TI OPTIONAL PROTOCOL TI <strong>CEDAW</strong>(OP <strong>CEDAW</strong>)Nu naipamuspusan <strong>ti</strong> maysa a <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> gobyerno <strong>ken</strong> inaramid na amin i<strong>ti</strong> unegi<strong>ti</strong> linteg, mabalen nga makagunod <strong>ti</strong> hus<strong>ti</strong>sya idiay sangalubongan a tukad babaen<strong>ti</strong> Op<strong>ti</strong>onal Protocol <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong>.OP-<strong>CEDAW</strong> ket naawat idi October 6, 1999 <strong>ken</strong> nagbalen nga epek<strong>ti</strong>bo idiDecember 22, 2000. Pinatalgedan <strong>ti</strong> Pilipinas i<strong>ti</strong> OP <strong>CEDAW</strong> idi Marso 21,2000<strong>ken</strong> pina<strong>ti</strong>bker idi Nobyembre 12, 2003. Manipud iddi Setyenbre 2005, kadagi<strong>ti</strong>i180 State Par<strong>ti</strong>es, 72 <strong>ti</strong> imannugot i<strong>ti</strong> Op<strong>ti</strong>onal Protocol. Daytoy ket nakalukatlaeng kadagi<strong>ti</strong> States Par<strong>ti</strong>es <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> ngem haan nga obligado. Ti umili <strong>ti</strong> OPStates Par<strong>ti</strong>es laeng <strong>ti</strong> mabalin nga makaala <strong>ti</strong> kastoy nga pagpilian.KASANU TI OPERASYON TI OP-<strong>CEDAW</strong>Ada <strong>ti</strong> dua nga mekanismo:1. Ti proseso <strong>ti</strong> pangkomunikasyon – Tunggal maysa nga tao wenno dagi<strong>ti</strong>grupo ket maidagos nga agited <strong>ti</strong> pe<strong>ti</strong>syon idiay <strong>CEDAW</strong> Committee.
2. Ti proseso <strong>ti</strong> panag-usisa – Usigen <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> Committee <strong>ti</strong> nadagsenwenno kankanayon nga panagirurumen <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> idiaymiembro nga nasyon.PANGITULUDAN ITI DARUMCommittee on the Elimina<strong>ti</strong>on of Discrimina<strong>ti</strong>on against WomenC/o UN Division for the Advancement of WomenDepartment of Economics and Social AffairsUnited Na<strong>ti</strong>ons Secretariat, 2 United Na<strong>ti</strong>ons PlazaDC 2/12th floor, New York, NY 10017USAFax: 1-212-963-3463Para pakaammo nu kasatnu agdarum, kitaen <strong>ti</strong>:www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/index.html
NAYON NGA ADAL PANGGEP TI <strong>CEDAW</strong>1. UN website on the <strong>CEDAW</strong> Conven<strong>ti</strong>onhttp://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/2. Office of the High Commission on Human Rights Conven<strong>ti</strong>on on theElimina<strong>ti</strong>on of All Forms of Discrimina<strong>ti</strong>on Against Womenhttp://www.unhchr.ch/html/menu3/b/e1cedaw.htmhttp://www.unhchr.ch/html/menu3/b/21.htm3. Peace Women – Women’s Interna<strong>ti</strong>onal League for Peace and Freedomhttp://www.peacewomen.org/un/ecosoc/<strong>CEDAW</strong>.html4. Office of the High Commission on Human Rightshttp://www.ohchr.org/english/countries/ra<strong>ti</strong>fica<strong>ti</strong>on/8.htm5. United Na<strong>ti</strong>ons Educa<strong>ti</strong>onal, Scien<strong>ti</strong>fic and Cultural Organiza<strong>ti</strong>on –Social and Human Scienceshttp://portal.unesco.org/shs/en/ev.php-URL_ID=3944&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html6. Interna<strong>ti</strong>onal Labour Officehttp://www.logos-net.net/ilo/150_base/en/instr/un_1.htm7. The People’s Movement for Human Rights Educa<strong>ti</strong>onhttp://www.pdhre.org/conven<strong>ti</strong>onsum/cedaw.html8. Eldis – The Gateaway for Development Informa<strong>ti</strong>onhttp://www.eldis.org/sta<strong>ti</strong>c/DOC2569.htm9. Amnesty Interna<strong>ti</strong>onalhttp://web.amnesty.org/pages/treaty-cedaw-eng10. Human Rights Watchhttp://hrw.org/campaigns/cedaw/11. Asian Women’s Resource Exchangehttp://www.aworc.org/bpfa/pub/sec_h/pol00003.html12. CONVENTION ON THE ELIMINATION OF ALL FORMS OFDISCRIMINATION AGAINST WOMEN (<strong>CEDAW</strong>)http://www.undp.org/rblac/gender/cedaw.htm13. Toolkit for Womenhttp://www.earthsummit2002.org/toolkits/women/un-doku/otherun/cedaw.htm
14. The United States Committee for the United Na<strong>ti</strong>ons Development Fundfor Womenhttp://www.unifemusa.org/cedaw.html15. Stop Violence Against Womenhttp://www.stopvaw.org/Conven<strong>ti</strong>on_on_the_Elimina<strong>ti</strong>on_of_All_Forms_of_Discrimina<strong>ti</strong>on_against_Women4.html16. IWRAWhttp://iwraw.igc.org17. IWRAW-Asia Pacifichttp://iwraw-ap.org
IPATINGGA TI PANAKAIDADANES LABAN KADAGITI BABBAI“Ti Panakaidadanes laban kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket pananglabsing <strong>ti</strong>pamunganayan <strong>ti</strong> panakapada-pada a <strong>karbengan</strong> <strong>ken</strong> panagraem<strong>ti</strong> ngayed <strong>ti</strong> tao.”- Taripnong Pagbibinnagbagaan <strong>ti</strong> panagawan<strong>ti</strong> amin nga porma a panakaidadaneslaban kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> (Conven<strong>ti</strong>on on theElimina<strong>ti</strong>on of All Forms of Discrimina<strong>ti</strong>onagainst Women)Indito nga adda <strong>ti</strong> pagrang-ayan dagi<strong>ti</strong> kaaduan nga pagilian tapno <strong>ti</strong> panangpa<strong>ti</strong>nga<strong>ti</strong> pangidadanes kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>, awan pay laeng <strong>ti</strong> <strong>ti</strong>mpuyog i<strong>ti</strong> lubong nu sadinnoket dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket agnaman <strong>ti</strong> umno nga panagpada kadagi<strong>ti</strong> lallaki. Kasakbayannga serrekan tayo <strong>ti</strong> 21st century, dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> amin a paset <strong>ti</strong> lubong ketagtultuloy nga manglablaban <strong>ti</strong> naduma-duma a porma <strong>ti</strong> panangidadanes. Adtoy<strong>ti</strong> dadduma a kina<strong>pudno</strong>: 2/3 a saan nga nakaadal ket <strong>babbai</strong> Ad-adu <strong>ti</strong> lallaki nu <strong>babbai</strong> nga ageskuela Mamindua nga araramiden dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> saana matandangan a trabahonu dagi<strong>ti</strong> aramid <strong>ti</strong> lallaki Ti sapul dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket 3/4 nga sapul <strong>ti</strong> lallaki Ti paseknan <strong>ti</strong> salun-at <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket kanayon mabaybay-an. Nalawa i<strong>ti</strong> saan nga umno nga panangibaga dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> kadagi<strong>ti</strong> ranggonga adda pigsaTi ranggas kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket maysa a salubongan a sakitSipud idi nagrugi i<strong>ti</strong> United Na<strong>ti</strong>ons (UN) ket intandudo na <strong>ti</strong> pada-padaa nagbaetan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong> lallaki. I<strong>ti</strong> mano nga napalabas a tawen, impaayabna <strong>ti</strong> namin-uppat a panagtabuno tapno a mapasayaat <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong><strong>babbai</strong>. Ti agdama, adda <strong>ti</strong> lima nga bagi <strong>ti</strong> systema <strong>ti</strong> UN nga napasnekpara i<strong>ti</strong> pagsasaritaan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>: <strong>ti</strong> Commission on the Status of Women,<strong>ti</strong> Committee for the Elimina<strong>ti</strong>on of Discrimina<strong>ti</strong>on Against Women, <strong>ti</strong>Division for the Advancement of Women (DAW), <strong>ti</strong> United Na<strong>ti</strong>onsDevelopment Fund for Women (UNIFEM), <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> Interna<strong>ti</strong>onal Researchand Training Ins<strong>ti</strong>tute for the Advancement of Women (INSTRAW). Addamet <strong>ti</strong> ‘inter-agency’komite a mangkita maipaltegedan i<strong>ti</strong> pagkanayon <strong>ti</strong>pinagkita <strong>ti</strong> panagkababai wenno pagkalalaki <strong>ti</strong> amin nga programa <strong>ken</strong>panagurutan <strong>ti</strong> UN.Ti napateg <strong>ti</strong> amin , <strong>ti</strong> UN ket nag-awat <strong>ti</strong> sangalubongan nga instrumento ngamaipatungpal <strong>ti</strong> nalinteg nga rukod para <strong>ti</strong> panakagun-od <strong>ti</strong> panagpada <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong><strong>ken</strong> lalakki. Ti kangruanaan kadagitoy ket i<strong>ti</strong> Conven<strong>ti</strong>on on the Elimina<strong>ti</strong>onof All Forms of Discrimina<strong>ti</strong>on against Women wenno Panagtabuno Para i<strong>ti</strong>Panagpa<strong>ti</strong>ngga <strong>ti</strong> Amin a Porma <strong>ti</strong> Pamangidadanes kadagi<strong>ti</strong> Babbai.
Conven<strong>ti</strong>on on the Elimina<strong>ti</strong>on of All Forms of Discrimina<strong>ti</strong>on against Women(<strong>CEDAW</strong>) wenno Panagtabuno Para i<strong>ti</strong> Panagpa<strong>ti</strong>ngga <strong>ti</strong> Amin a Porma <strong>ti</strong>Pamangidadanes kadagi<strong>ti</strong> Babbai.Ti Taripnong nga Para i<strong>ti</strong> Panagpa<strong>ti</strong>ngga <strong>ti</strong> Amin a Porma <strong>ti</strong> Pamangidadaneskadagi<strong>ti</strong> Babbai ket inawat <strong>ti</strong> Pangsapasap nga Asemblia <strong>ti</strong> UN idi 1979, ket isu<strong>ti</strong> pinakakomprehensibo a pagtulagan mainaig <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>. Kanayon amailadladawan akas sangalubongan a linteg para kerbengan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>, datoy nga<strong>ti</strong>nong ket entakder na nalinteg a rebbeng a panangpa<strong>ti</strong>ngga <strong>ti</strong> panangidadanes.Nailanad <strong>ti</strong> Taripnong <strong>ti</strong> panagpada-pada i<strong>ti</strong> lalal<strong>ken</strong> <strong>ken</strong> <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> sibil,pangpuli<strong>ti</strong>ka, pangekonomia, <strong>ken</strong> pang-kultura a <strong>karbengan</strong>. I<strong>ti</strong> taripnong ketrebenngan na nga ipan<strong>ti</strong>ngga <strong>ti</strong> amin a porma i<strong>ti</strong> panangidadanes – i<strong>ti</strong> publikowenno i<strong>ti</strong> pribado man a kabibiag – agingana maawat dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> usto ngapanakapada da kadagi<strong>ti</strong> lallaki.Ti Taripnong ket isu laeng <strong>ti</strong> pagtulagan para i<strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> tao nga mangpasingkad<strong>ti</strong> salun-at a ‘reproduc<strong>ti</strong>ve’ wenno reproduc<strong>ti</strong>ve health (RH) <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>, <strong>ken</strong> naitaeng<strong>ti</strong> kultura <strong>ken</strong> kaugalian a kas puersa nga mangbubukel i<strong>ti</strong> mangisabalian <strong>ti</strong> papel<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong> lallake <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> relasyon dagi<strong>ti</strong> agkapamilya.Ti Taripnong ket addaan <strong>ti</strong> puersa idi Setyenbre 3,1981, <strong>ken</strong> sipud di Nobyembre1999 ket napasingkkedan <strong>ti</strong> 165 a gobyerno a maawawagan nga Estado Par<strong>ti</strong>dos.Isu <strong>ti</strong> makadua a kalawaan a panagsingked i<strong>ti</strong> sangalubongan a pagtulagan wennotratado. Ti Ar<strong>ti</strong>kulo 1-16 i<strong>ti</strong> Taripnong ket sangoen na maitudo nga addang ngaiaramid dagi<strong>ti</strong> pagilian nga nagpasingkad i<strong>ti</strong> Taripnong. Ti Ar<strong>ti</strong>kulo 17-30 ke<strong>ti</strong>takder na <strong>ti</strong> pamuspusan para <strong>ti</strong> pamakaitungpal <strong>ti</strong> Taripnong.Panakaidadanes (Ar<strong>ti</strong>kulo 1)Panakaidadanes laban <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket <strong>ti</strong> panangilasin, panangilaksid wennopanagpagel babaen <strong>ti</strong> pagkababai na. Ket daytoy ada epekto na wenno mapan <strong>ti</strong>pannakadadael wenno kinaawan <strong>ti</strong> panangbigbig, rag-o wenno panangaramat <strong>ti</strong><strong>babbai</strong>, ada man wenno awan <strong>ti</strong> asawa na, naibatay i<strong>ti</strong> panakapada-pada i<strong>ti</strong> lallaki<strong>ken</strong> <strong>babbai</strong>, <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> tattao <strong>ken</strong> batayan a waya waya i<strong>ti</strong> aspeto a pampoli<strong>ti</strong>ka,pangsosyal, pangkultura, sibil <strong>ken</strong> dadduma pay a parang.Annuroten a addang (Ar<strong>ti</strong>kulo 2)Ti amin a porma <strong>ti</strong> panakaidadanes laban <strong>babbai</strong> ket makita a dakes <strong>ken</strong> dagi<strong>ti</strong>estado ket kumanonong nga aramiden: Ipabagi dagitoy pamunggayan <strong>ti</strong> kapada-pada <strong>ti</strong> lallake <strong>ken</strong> <strong>babbai</strong> itpagilian nga kons<strong>ti</strong>tusyon da, sibil a linteg <strong>ken</strong> patalgedan <strong>ti</strong> pagkaramid<strong>ti</strong> datoy a pamunganayan. Maawat <strong>ken</strong> maaramid <strong>ti</strong> amin a maibagay a linteg nga agipagel <strong>ti</strong> amin ngapanakaidadanes laban <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>. Pa<strong>ti</strong>kberen <strong>ti</strong> paokoman <strong>ken</strong> sabali pay a para ili a bangon para <strong>ti</strong> napigsa apanangsalaknib <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> laban <strong>ti</strong> panakaidadanes. Ipanamanama nga dagi<strong>ti</strong> para ili a adda turay na <strong>ken</strong> daduma pay a bangonket <strong>ti</strong>pden da <strong>ti</strong> makibagi <strong>ti</strong> uray ania nga aramid wenno nakaugalian apanakidadanes laban <strong>babbai</strong>.
Maisugarado a amin a <strong>ti</strong>gnay mainaig <strong>ti</strong> panakaidadanes <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> magaputao, bangon wenno industria ket maikat.Waswasen amin a linteg, annuroten, ugalli <strong>ken</strong> aramid nga agipadadanes <strong>ti</strong><strong>babbai</strong>.Waswasen amin a dusa para basol nga maipapan <strong>ti</strong> panakaidadanes <strong>ti</strong><strong>babbai</strong>.Pangpaneknek <strong>ti</strong> basaar a rebbeng a tao <strong>ken</strong> kasapulan a waya-waya (Ar<strong>ti</strong>cle3)Ti Estado Par<strong>ti</strong>dos ket tumunos a alaen amin a maibagay a addang, mainayon <strong>ti</strong>kalintegan, <strong>ti</strong> amin a parang tapno maipaneknek <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> basaar a <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong>tao <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> kasapulan a waya-waya a pada a basaar akas a lallake.Naisangsangayan a Addang (Ar<strong>ti</strong>kulo 4)Agdama laeng a naisangsangayan a addang nga agpadaras <strong>ti</strong> kapadaan <strong>ken</strong> amina addang nga maala para makaawyan <strong>ti</strong> para panaganak ket saan a maibaga ngapagpapaidadanes.Papel <strong>ti</strong> panagkababai <strong>ken</strong> panagkalalake (Ar<strong>ti</strong>kulo 5)Amin nga Estado <strong>ti</strong> taripnong ket tumunos nga alaen dagi<strong>ti</strong> addang: Maala <strong>ti</strong> panagpaawan <strong>ti</strong> saan a nalinteg a panangipato <strong>ken</strong> amin apanangasaas basaar <strong>ti</strong> panunot <strong>ti</strong> nababbaba wenno nangatngato <strong>ti</strong> maysakadagi<strong>ti</strong> una a babai wenno lalake wenno <strong>ti</strong>nultulad a wagas <strong>ti</strong> babai <strong>ken</strong>lalake. Maipaneknek nga <strong>ti</strong> panagadal <strong>ti</strong> panagpamilya ket agitted <strong>ti</strong> usto a lawagnga <strong>ti</strong> pagananak ket maysa a <strong>ti</strong>mpuyog nga aramed <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> ama <strong>ken</strong> inaket agbingay <strong>ti</strong> rebenggen nga agtara<strong>ken</strong> <strong>ti</strong> annak.Pros<strong>ti</strong>tusyon (Ar<strong>ti</strong>kulo 6)Amin a maibagay nga addang, mainayon <strong>ti</strong> pagaramid <strong>ti</strong> linteg, ket masapul a maalatapno parukmaen amin nga porma <strong>ti</strong> pagdaliasatan <strong>ti</strong> babai <strong>ken</strong> panagkasamsam<strong>ti</strong> babai.Biag a Poli<strong>ti</strong>ko Ken Publiko (Ar<strong>ti</strong>kulo 7)Ti <strong>babbai</strong>, nakabasar <strong>ti</strong> panakapada i<strong>ti</strong> lallake, ket makibingay i<strong>ti</strong> pampuli<strong>ti</strong>ko <strong>ken</strong>pampubliko a biag <strong>ti</strong> pagilian, <strong>ken</strong> maikka <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> nga: Agbotos i<strong>ti</strong> amin nga eleksion <strong>ken</strong> pampubliko a padamag <strong>ken</strong> mabalin apilien para eleksion i<strong>ti</strong> amin a pampubliko nga mabotosan nga bangon. Makipaset i<strong>ti</strong> panagaramid of panggobierno nga annuroten <strong>ken</strong> agiggem <strong>ti</strong>opisina i<strong>ti</strong> amin a tukad <strong>ti</strong> gobierno. Makipaset i<strong>ti</strong> NGOs nga adda <strong>ti</strong> ayangay na <strong>ti</strong> pampubliko <strong>ken</strong>panggobierno nga biag <strong>ti</strong> pagilian.Panakaibagi (Ar<strong>ti</strong>kulo 8)Ti <strong>babbai</strong> ket maikkan <strong>ti</strong> gundaway nga maibagi <strong>ti</strong> gobierno da i<strong>ti</strong> salubongan atukad <strong>ken</strong> makipaset i<strong>ti</strong> trabajo <strong>ti</strong> salubongan a bangon.
Pagilyan (Ar<strong>ti</strong>kulo 9)Ti babai ket addaanto <strong>ti</strong> kerbenggan nga pada <strong>ti</strong> lallake nga makaala, masukatanwenno tenglen <strong>ti</strong> pagilyan da <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> pagilyan dagi<strong>ti</strong> annak da. I<strong>ti</strong> maitudtudo,<strong>ti</strong> panagkasar na <strong>ti</strong> maysa a sabili <strong>ti</strong> pagilyan saanto isu <strong>ti</strong> makainpuensiaan <strong>ti</strong>pagilyan <strong>ti</strong> asawa a babai.Panag-adal (Ar<strong>ti</strong>kulo 10)Maikkan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> kapada a kerbengan i<strong>ti</strong> parang <strong>ti</strong> panag-adal <strong>ken</strong> maitudtudoi<strong>ti</strong>: Karrera <strong>ken</strong> bokasional a kurso Kurikula, eksamen, makabaelan nga mannursuro palo <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> pangrukodwagayway a lugar <strong>ti</strong> eskuela <strong>ken</strong> alikamen. ‘Co-edukasyon’ <strong>ken</strong> <strong>ti</strong> panagsukat <strong>ti</strong> dagi<strong>ti</strong> libro nga agpaikat <strong>ti</strong> saan akasisigud nga kapanunutan Maikkan <strong>ti</strong> gastusen para adal <strong>ken</strong> panag-adal nga maited. Agtultuloy nga panag-adal, mainayon <strong>ti</strong> ‘literacy’ nga programa. Pakaipababaan <strong>ti</strong> bilang <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga estudyante nag ag<strong>ti</strong>nag <strong>ti</strong> panagadal. Pda nga gundaway nga makipaset i<strong>ti</strong> ayayam <strong>ken</strong> maipapan <strong>ti</strong> bagi ngaedukasyon. Panagala <strong>ti</strong> kaamuan nga agpataldeg <strong>ti</strong> salun-at <strong>ken</strong> pagsayaatan <strong>ti</strong>panakatao mainayon <strong>ti</strong> pakaamuan <strong>ti</strong> pagplano <strong>ti</strong> panagpamilya.Pagsapulan (Ar<strong>ti</strong>kulo 11)Addanto <strong>ti</strong> addang nga makaikkat <strong>ti</strong> panagidadanes laban i<strong>ti</strong> parang <strong>ti</strong> trabaho;<strong>ken</strong> mapatalgedan dagi<strong>ti</strong> nga kerbenggan nga: AgtrabahoKapada nga gundaway <strong>ti</strong> trabaho <strong>ti</strong> lallakeNawaya nga panagpili <strong>ti</strong> propesyon <strong>ken</strong> pagtrabahuan, <strong>ti</strong> panagpangato <strong>ti</strong>saad <strong>ti</strong> trabaho, kaseguridad <strong>ti</strong> trabaho, <strong>ti</strong> amin nga pagsayaatan <strong>ken</strong>mapagsaritaan mainaig <strong>ti</strong> serbisyo, <strong>ken</strong> makaawat <strong>ti</strong> panagsanay abokasyonal <strong>ken</strong> maiululit a pagsanay mainayon <strong>ti</strong> agapren<strong>ti</strong>s, abanse ngapanagsanay <strong>ken</strong> agsusubli nga panagsanay.Pada nga tandang, mainayon <strong>ti</strong> pagsayaatan, <strong>ken</strong> kapada ngapanangtaripato mainaig <strong>ti</strong> trabaho nga pada <strong>ti</strong> pateg, kapada ngapanangtaripato <strong>ti</strong> panagpateg <strong>ti</strong> klase <strong>ti</strong> trabaho;Seguridad a sosyalPakasalakniban <strong>ti</strong> salun-at <strong>ken</strong> panakaaywan <strong>ti</strong> kasasaad <strong>ti</strong> trabaho.I<strong>ti</strong> kasta nga maipagel <strong>ti</strong> panagidadanes laban <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga naibatay <strong>ti</strong>panag-anak, <strong>ti</strong> Esatado Par<strong>ti</strong>dos ket aramedan <strong>ti</strong> maibagay a addang:Ipagel <strong>ti</strong> panag-ikkat <strong>ti</strong> trabaho nga nakabatay <strong>ti</strong> kasikugan, panag-anak <strong>ken</strong>panang-asawa ;Maipaammo <strong>ti</strong> bakasyon nga adda <strong>ti</strong> tandang gapo to panagsikog wennodaduma nga pasayaatan nga gapu <strong>ti</strong> kailian nga saan nga maikat <strong>ti</strong> trabaho,kanagtuan <strong>ti</strong> ranggo wenno mai<strong>ti</strong>ted nga busbusen;
Papigsaen <strong>ti</strong> panagited <strong>ti</strong> sosyal a serbisyo, maitudtudo dagi<strong>ti</strong> kinasayudpara pagawyan <strong>ti</strong> ubbing; ikkan <strong>ti</strong> kabaelan dagi<strong>ti</strong> nag-anak nga pagkaduaen<strong>ti</strong> rebbeng da <strong>ti</strong> pamilya <strong>ken</strong> trabaho.Agited <strong>ti</strong> naisangsangayan nga panangsalaknib para <strong>babbai</strong> kabayatan <strong>ti</strong>panagsikog diay trabaho nga pakaamuan nga dakes para kania da.Dagi<strong>ti</strong> kalintegan nga panangsalakniban ket maadal kada-teimpo <strong>ken</strong>masukatan <strong>ti</strong> kabarbaro nga mayanatup <strong>ti</strong> siensia <strong>ken</strong> tekniko ngakaamuan.Salun-at (Ar<strong>ti</strong>kulo 12)Maaramid dagi<strong>ti</strong> addang nga magpaawan <strong>ti</strong> panakaidadanes i<strong>ti</strong> parang <strong>ti</strong> pagaywan<strong>ti</strong> salun-at nga agpataldeg nga adda <strong>ti</strong> pada nga maala <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> a serbisyo<strong>ti</strong> salun-at mainayon dagi<strong>ti</strong> serbisyo nga mainaig <strong>ti</strong> panagpamilya.Maibagay nga serbisyo ket maited kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> nga mainaig <strong>ti</strong> panagsikog,panaggian <strong>ti</strong> ospital <strong>ken</strong> panag-aywan malspas <strong>ti</strong> panag-anak, nga maik-ikan <strong>ti</strong>saan nga mabayadan a kasapulan nga serbisyo <strong>ken</strong> usto nga makapapigsa ngakanen kabayatan <strong>ti</strong> panagsikog <strong>ken</strong> panagpadede <strong>ti</strong> annak.Pagsayaatan nga Sosyal <strong>ken</strong> Ekonomiya (Ar<strong>ti</strong>kulo 13)Ti <strong>babbai</strong>, nakabatay <strong>ti</strong> kapadaan kadagi<strong>ti</strong> lallake, ket kaadaan <strong>ti</strong> karbenngan <strong>ti</strong>: Pagsayaatan nga panagpamilya Pautang <strong>ti</strong> banko, panagsalda <strong>ken</strong> daduma pay nga kabalenan nga makaala<strong>ti</strong> pinansial nga tulong; Makipaset <strong>ti</strong> aramid para aliwaksay, ayayam <strong>ken</strong> dagi<strong>ti</strong> parang <strong>ti</strong> kulturalnga biag.Babbai <strong>ti</strong> Kaaw-awayan (Ar<strong>ti</strong>kulo 14)Maipadamag <strong>ti</strong> maitudtudo nga problema dagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> <strong>ti</strong> kaaw-awayan <strong>ken</strong> <strong>ti</strong>nasangsangayan nga papel nga araramiden da i<strong>ti</strong> parang <strong>ti</strong> panagtuloy <strong>ti</strong> biag <strong>ti</strong>ekonomia <strong>ti</strong> pamilya, mainayon <strong>ti</strong> awan nga tandang da nga trabaho <strong>ti</strong> balay. I<strong>ti</strong>kasta na kasapulan dagi<strong>ti</strong> nga kerbenngan: Makipaset <strong>ti</strong> pinagsimpa <strong>ken</strong> pakaaramid <strong>ti</strong> plano <strong>ti</strong> panagdur-as wennopagsayaatan i<strong>ti</strong> amin nga tukad Maikan <strong>ti</strong> kabaelan nga mapan <strong>ti</strong> pasibilidad para salun-at, mainayon <strong>ti</strong>kaamuan <strong>ken</strong> serbisyo nga panagpamilya; Makaritna <strong>ti</strong> pagsayaatan gapo <strong>ti</strong> programa para seguridad sosyal; Maikkan <strong>ti</strong> amin a klase a panagsanay <strong>ken</strong> adal, mainayon dagi<strong>ti</strong> adal ngaagpangato <strong>ti</strong> kaamuan da nga tekniko;Makipaset <strong>ti</strong> amin nga aramid <strong>ti</strong> purok;Maikkan <strong>ti</strong> usto nga kondisyon para biag , maitutod dagi<strong>ti</strong> mainaig <strong>ti</strong>panagbalay, kadalusan, kuryente, danum <strong>ken</strong> pagluganan <strong>ken</strong>komunikasyon.Kalintegan (Ar<strong>ti</strong>kulo 15)Maikkan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> pada <strong>ti</strong> lallake i<strong>ti</strong> sango <strong>ti</strong> kalintegan i<strong>ti</strong> dagi<strong>ti</strong> nga parang:
Agkapada nga kabaelan nga nalinteg kadagi<strong>ti</strong> lallaki <strong>ken</strong> gundaway ngamausar datoy nga kabaelan mainaig to kontrata, pangamanehar <strong>ti</strong> kukua;<strong>ken</strong> panagrangrang-ay i<strong>ti</strong> kaokoman;Amin n ga kontrata <strong>ken</strong> nalinteg nga pribado nga instrumento ngamangipagel <strong>ti</strong> nalinteg nga kabaelan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> ket maibagi nga awan <strong>ti</strong>kapudnuan na;Ti <strong>babbai</strong> ket adda waya-waya nga agaraw <strong>ken</strong> adaan <strong>ti</strong> waya-waya ngaagpili <strong>ti</strong> pagbalayan <strong>ken</strong> paggianan.Panagasawa <strong>ken</strong> Pamilya (Ar<strong>ti</strong>kulo 16)Ti <strong>babbai</strong> <strong>ken</strong> kaadaan <strong>ti</strong> pada nga kerbenggan <strong>ken</strong> rebbeng i<strong>ti</strong> lallake <strong>ti</strong> dagi<strong>ti</strong>banag nga mainaig <strong>ti</strong> panag-asawa <strong>ken</strong> panagpamilya nga relasyon, matuktukod<strong>ti</strong>: Umeneg <strong>ti</strong> kasar Panagpili <strong>ti</strong> maasawa Kabayatan <strong>ti</strong> adda asawa na <strong>ken</strong> panagawan <strong>ti</strong> bisa <strong>ti</strong> kasar;Nga nag-anak, adda man asawa nu awan;Adda waya-waya nga pumili <strong>ti</strong> bilang <strong>ti</strong> annak <strong>ken</strong> pagbaetan <strong>ti</strong> panagsikog<strong>ken</strong> maikkan <strong>ti</strong> kaamuan, kaadalan <strong>ken</strong> kabalenan na nga mausar dagitoynga karbenggan na.Mainaig <strong>ti</strong> panagkukua, panagala, pagmanehar <strong>ti</strong> kukua.Op<strong>ti</strong>onal Protocol <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong>Nu naipamuspusan <strong>ti</strong> maysa a <strong>babbai</strong> i<strong>ti</strong> gobyerno <strong>ken</strong> inaramid na amin i<strong>ti</strong> unegi<strong>ti</strong> linteg, mabalen nga makagunod <strong>ti</strong> hus<strong>ti</strong>sya idiay sangalubongan a tukad babaen<strong>ti</strong> Op<strong>ti</strong>onal Protocol <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong>.OP-<strong>CEDAW</strong> ket naawat idi October 6, 1999 <strong>ken</strong> nagbalen nga epek<strong>ti</strong>bo idiDecember 22, 2000. Pinatalgedan <strong>ti</strong> Pilipinas i<strong>ti</strong> OP <strong>CEDAW</strong> idi Marso 21,2000<strong>ken</strong> pina<strong>ti</strong>bker idi Nobyembre 12, 2003. Manipud iddi Setyenbre 2005, kadagi<strong>ti</strong>i180 State Par<strong>ti</strong>es, 72 <strong>ti</strong> imannugot i<strong>ti</strong> Op<strong>ti</strong>onal Protocol. Daytoy ket nakalukatlaeng kadagi<strong>ti</strong> States Par<strong>ti</strong>es <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> ngem haan nga obligado. Ti umili <strong>ti</strong> OPStates Par<strong>ti</strong>es laeng <strong>ti</strong> mabalin makaa <strong>ti</strong> kastoy nga pagpilian.Committee on the Elimina<strong>ti</strong>on of Discrimina<strong>ti</strong>on against WomenC/o UN Division for the Advancement of WomenDepartment of Economics and Social AffairsUnited Na<strong>ti</strong>ons Secretariat, 2 United Na<strong>ti</strong>ons PlazaDC 2/12th floor, New York, NY 10017USAFax: 1-212-963-3463Para pakaammo <strong>ti</strong> Timpuyog <strong>ken</strong> kerbenngan <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>, kitaen <strong>ti</strong>:www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/index.html
Nalasatan Na <strong>ti</strong> Ranggas…Ken Nagbiag nga Agibaga <strong>ti</strong> Istorya na <strong>ti</strong> Panag-ayat <strong>ken</strong> KariroanBy Laarni IlaganBAGUIO CITY—Insao <strong>ti</strong> doktor a natayen idinto a makita da a naribba <strong>ti</strong> bagi na.Mabalen a maysa pay isu nga <strong>babbai</strong> nga natay <strong>ti</strong> bugbug <strong>ti</strong> ima <strong>ti</strong> managayayat.Ngem ni Fermina “Mina” Idao, agtawen 46, nalasatan na <strong>ti</strong> kabutbuteng ngatadtad <strong>ti</strong> kadendenna na nga asawa <strong>ti</strong> walo nga tawen, Jersey Ampaguey, idiaynakaadadayu nga talon diay Castaneda, Nueva Vizcaya.“Maysa a milagro,” nakuna ni Mina i<strong>ti</strong> nalasatan na.Malagip na nu kas-ano, nga i<strong>ti</strong> nganngani <strong>ti</strong> alas otso <strong>ti</strong> agsapa <strong>ti</strong> Enero 21, ke<strong>ti</strong>nakusa ni Jersey isuna nga ada <strong>ti</strong> lalaki na idi madi na nga makiidda kania na.Nakadroga <strong>ken</strong> nakainom, <strong>ti</strong> palalo nga unget na sinaksak na <strong>ti</strong> kutsilyo ni Mina.Napan <strong>ti</strong> nasurok nga lima nga oras sakbay nga naiyapan idiay Sacred HeartHospital idiay San Jose, Nueva Ecija isu.Naistorya ni Mina: “Timmaray diay kaasidigan nga kaaruba mi nga trenta minutos<strong>ti</strong> kaadayu na diay ampon mi nga lalaki. Ngem ni Jersey simmurot, nga nabasbasa<strong>ti</strong> badu na <strong>ti</strong> darak. Imbaga na, `Agap-apa kami. Natay isu ket isu na <strong>ti</strong> biagko. Napud<strong>pudno</strong> nga ayayatek isuna.’” Imbaga na met i<strong>ti</strong> polis nga ni Mina ketnatayen. “Nama<strong>ti</strong> isuna nga napatay nak, isunga <strong>ti</strong> polis ket saan na nga inkamakamsiak nga isalbar,” innayon ni Mina. Idi immayen dagidiay polis ket ala unan, ketnakigtot da idi nakita da nga sibibiag ni Mina.“Malagip ko nga magmagnaak nga apan agala <strong>ti</strong> tulong. Ngem maul-ulawak,ket nagsubli ak santo naawananak <strong>ti</strong> puot,” malagip na. Nakita dagi<strong>ti</strong> polis diaytedted <strong>ti</strong> dara a nagapu diay balay mi. “ Idin ton nga naamuak nga inbukbok ko <strong>ti</strong>Betadine kadagi<strong>ti</strong> sugsugat ko. Pinadas ko pay nga kar<strong>ti</strong>ben dagi<strong>ti</strong> supot <strong>ti</strong> punganta pangsardeng <strong>ti</strong> rumrumuar a dara,” kuna ni Mina.Narumek nga tultulangDiay tadem ket immuneg <strong>ti</strong> kagudua diay <strong>ti</strong>ngged na, naburak <strong>ti</strong> paragpag <strong>ken</strong>narumek diay tultulang <strong>ti</strong> ima kasakbayan nga sangsanggaan na <strong>ti</strong> uyong ni Jersey.Agbitbi<strong>ti</strong>n <strong>ti</strong> ramay na <strong>ti</strong> kudil gapu ta inusar na nga pagsangga diay ima na diaysaksak diay ulo <strong>ken</strong> rupa na. Inkarkaro na met <strong>ti</strong> nauneg nga sugat <strong>ti</strong> ulo.Ngem <strong>ti</strong> rigrigat ni Mina <strong>ti</strong> ima diay kin-ayanayat na ket isu <strong>ti</strong> naudi kadagi<strong>ti</strong>a<strong>ti</strong>ddug nga kinamalmalas nga nasagsagrap na manipud idi agtawen <strong>ti</strong> 16, sadinnoa pinilit isu <strong>ti</strong> maysa nga gayem <strong>ti</strong> pamilya nga ada trenta nga tawen na. Diaypinangpilit ket naranggas launay nga kasapulan nga madait isu diay ospital. Gapu
ditoy pinilit dagi<strong>ti</strong> kabagyan na nga agpakasar. Nagpakasar da babaen <strong>ti</strong> tradisyon<strong>ti</strong> Tingguian diay Malibcong, Abra, diay ili da.Napalabas <strong>ti</strong> uppat nga tawen <strong>ken</strong> dua nga annak, napan diay asawan diay MiddleEast a kas contract worker. Idin to ket naamuan na nga ada <strong>ti</strong> babai nga inanakanna. Nagdroga <strong>ken</strong> nagininom ni Mina tapno malasatan na <strong>ti</strong> sakit <strong>ti</strong> nakem.Nakisurot isuna <strong>ti</strong> nadumaduma nga lallaki tapno makabales diay asawa na. Adalaeng i<strong>ti</strong> imununa a tawen <strong>ti</strong> 20, isu ket agmaymaysa a kas ina nga agtartara<strong>ken</strong> <strong>ti</strong>annak na, agbibiag nga darasudos <strong>ken</strong> agwalwaldas diay kuarta nga ipawpawit <strong>ti</strong>asawa na i<strong>ti</strong> nabiit nga panawen.“Pinilit dak, idinto ket inayat kon isuna ket <strong>ti</strong>nalikudan nak,” kuna na.Ti istorya ni Mina ket isarming na <strong>ti</strong> kapada nga sarsarita maipanggep <strong>ti</strong>ranggas kadagi<strong>ti</strong> <strong>babbai</strong>. Isu <strong>ti</strong> nangiduron i<strong>ti</strong> United Na<strong>ti</strong>ons nga agaramid <strong>ti</strong>sangalubongan nga linteg <strong>ti</strong> <strong>karbengan</strong> <strong>ti</strong> <strong>babbai</strong> (Interna<strong>ti</strong>onal Bill of Rights) ngamaawagan kas <strong>CEDAW</strong> wenno Conven<strong>ti</strong>on on the Elimina<strong>ti</strong>on of all Forms ofDiscrimina<strong>ti</strong>on against Women. Pinataldegan <strong>ti</strong> Pilipinas <strong>ti</strong> <strong>CEDAW</strong> i<strong>ti</strong> napalabasnga 25 a tawen, idi 1981. Ti agdama, dagi<strong>ti</strong> grupo a <strong>babbai</strong> ket talyawen da <strong>ti</strong><strong>CEDAW</strong> a mangsungbat kadagi<strong>ti</strong> maararamid <strong>ken</strong> kaugalian nga mangi dadaneskas i<strong>ti</strong> nagdaksan ni Mina.Ngem idi, bassit <strong>ti</strong> pamma<strong>ti</strong> ni Mina i<strong>ti</strong> linteg. Ngem <strong>ti</strong> panagrusok <strong>ti</strong> kabibiag naket naimatangan <strong>ti</strong> asideg nga kasinsin na, nga rebelde a padi <strong>ken</strong> mangidadaulo<strong>ti</strong> New People’s Army (NPA), ni Conrado Balweg (alyas Ka Ambo), nga isu <strong>ti</strong>nagimbita kanya na nga makinayon idiay kampo na diay Kalinga. Insardeng na <strong>ti</strong>inom <strong>ken</strong> droga <strong>ken</strong> nakipaset <strong>ti</strong> nalimed nga <strong>ti</strong>gnayan <strong>ti</strong> Left. Gapu ta birbiru<strong>ken</strong><strong>ti</strong> militar, bina<strong>ti</strong> na dagi<strong>ti</strong> annak na.Naminsan, idi kapudpudutan <strong>ti</strong> panagbiruk da kania na, maysa nga popular nga“plas<strong>ti</strong>c surgeon” nga mangilemlemmeng kania na <strong>ken</strong> dagi<strong>ti</strong> kakadua na idiaygrande a balay na diay Manila ket nangipaay kania na nga sukatan na diay itsura<strong>ti</strong> rupa na tapno mailemmeng <strong>ti</strong> kinatao na. Ngem nagmadi ni Mina, pinili na <strong>ti</strong>nakaamamak nga biag. Nag-awis isuna kadagi<strong>ti</strong> nangato <strong>ti</strong> arapaapna kadagi<strong>ti</strong>eskuwelaan, nakipaset i<strong>ti</strong> rebolusyonaryo nga drama <strong>ken</strong> nagorganisa <strong>ti</strong> pinagaadal<strong>ti</strong> tattao. Nasanay met isuna <strong>ti</strong> makapaamak nga misyon. “Nu ada aganak idiaykampo, siyak <strong>ti</strong> agitulod diay ospital. Ilemmeng ko dagitoy mabigbigbig nganangato idiay Manila nga tattao i<strong>ti</strong> <strong>ti</strong>gnayan, agingana immalis kami idiay Baguioidi 1981,” malagip ni Mina.Nainget nga KapadasanIdi 1983, ni Mina <strong>ken</strong> ni Corazon (Azon) nga asawa ni Balweg ket na<strong>ti</strong>liw da diayapartment ni Mina diay Baguio. “Mabanbantayan kami <strong>ti</strong> Na<strong>ti</strong>onal IntelligenceSecurity Agency <strong>ti</strong> tallo nga bulan. Ma<strong>ti</strong>liw kuma ni Azon nga kadua na diayaun<strong>ti</strong> na, alias Ka Girlie, ngem dagidiay lallaki nga puwersado nga simbrek nga
nakamaskara <strong>ken</strong> ada armas da ket pinagarup dak nga ni Azon <strong>ken</strong> ni Azonnga ni Ka Girlie,” kuna na. Diay nagriruan da ket isu <strong>ti</strong> kagapuan <strong>ti</strong> nainget ngakapadasan ni Mina.Naabbungotan <strong>ti</strong> mata <strong>ken</strong> naitali <strong>ti</strong> tugaw nga ada <strong>ti</strong> paltok nga nakaturong diayulo na, linabanan ni Mina <strong>ti</strong> maysa manen nga agpilit kanya na idiay kasipngetan.Ket isu <strong>ti</strong> nakalukay i<strong>ti</strong> tali <strong>ti</strong> ima na. Ginundawayan na daytoy, pasikreto ngaingato <strong>ti</strong> abungot <strong>ti</strong> mata na nu ada <strong>ti</strong> tao nga maiuneg. Nabigbig na <strong>ti</strong> kasinsinna ket inayaban na a tumulong. “Inkari na nga saan nga siak <strong>ti</strong> asawa ni Balwegket ngarud pinalubusan dak,” naistorya ni Mina – ngem idi laeng nakapadas <strong>ti</strong>nakaru a parigat.“Binugbog dak anggana nagmarka <strong>ti</strong> ngisit <strong>ti</strong> pigsa <strong>ti</strong> danog. Kinuryente da dagi<strong>ti</strong>imak. Nagriyawak i<strong>ti</strong> rigat. Ngem inkarik nga saan nga itudo <strong>ti</strong> ayan ni Balweg,”naistorya ni Mina. Kinugtaran dagi<strong>ti</strong> suldado isuna <strong>ti</strong> sapatos a panggubat <strong>ken</strong>sinippat da <strong>ti</strong> rupa na nu haan da kayat <strong>ti</strong> sungbat na. Natuleng <strong>ti</strong> maysa ngalapayag na gapu <strong>ti</strong> sipat.Daytoy a dakes a kapadasan, para dagi<strong>ti</strong> <strong>ti</strong> annak na, ket kapadandanagan payni Mina. Alas otso <strong>ti</strong> rabii di immay dagi<strong>ti</strong> suldado a nangguyod kanya da.Diay kaubingan nga anak na ket kinamat na dagi<strong>ti</strong> suldado <strong>ken</strong> kinagat na ngaagsangsangit nga ibagbaga na, “ Pangipanan yo kinni nanang ko. Nu dumakkelakket agbalesak kanya yo para <strong>ken</strong>ni nanang ko. Nakasubli ni Mina <strong>ti</strong> barbangonnga nasugatan <strong>ken</strong> agdardara, Nakita na dagitoy annak na idiay naikandado ngakuwarto. Natakaw dagi<strong>ti</strong> badu, kuwarta <strong>ken</strong> alahas na. Diay katulong <strong>ti</strong> balayket nagbuteng ket <strong>ti</strong>narayan na dagidiay ubbing. Agtugtugaw nga agbutbutengdagidiay dua nga ubbing <strong>ti</strong> entero nga rabii. “Idi simangpetak <strong>ti</strong> maibaga laengdiay anak ko ket `Mama, Mama’ nga agladladinget <strong>ken</strong> bang-ar.”Idi napalubos isuna ket nagrugi <strong>ti</strong> panagsapul kanya na i<strong>ti</strong> kaso a subersyon. I<strong>ti</strong>abogado <strong>ti</strong> Free Legal Assistance Group (FLAG) <strong>ken</strong> mannurat <strong>ti</strong> Baguio, kanayonni naglabas a Peppot Ilagan, ket nagsisinnublat nga nangilemlemmeng kanya na.Nasakit para kanya na a panawan dagi<strong>ti</strong> ubbing na <strong>ken</strong>ni kabsat na <strong>ken</strong> katulong,nga <strong>ti</strong> maysa nga anak na ket agsaksakit. Naiteympo nga nagdesisyon dagi<strong>ti</strong>abogodo na nga nasaysayaat nga sumuko gapu ta nakarkaro a dakes para dagi<strong>ti</strong>ubbing na nu nakalemmeng isuna. Nakabalud ni Mina <strong>ti</strong> diay Camp dangwa diayLa Trinidad <strong>ti</strong> innem nga bulan. Ti panagritna na <strong>ti</strong> innem nga bulan ket kasla ngaawan <strong>ti</strong> pagpa<strong>ti</strong>nggaan na gapu i<strong>ti</strong> rigat <strong>ti</strong> panunut, kuna na. Dagi<strong>ti</strong> abogado naket ginayyem da dagidiay guardiya ta ammu da nga adda <strong>ti</strong> plano nga patayen daisu nu saan nga agparang ni Balweg.Panagayat Ken PakariroanTi kagasatan na, nagpa<strong>ti</strong>nggan <strong>ti</strong> ‘mar<strong>ti</strong>al law’ idi napaikat ni Marcos <strong>ken</strong> niCorazon Aquino <strong>ti</strong> nagbalin a presidente <strong>ti</strong> Pilipinas. Pinanday ni Balweg diaynapalabas (historic) a Mt. Data Peace Pact, ka<strong>ti</strong>pon diay administra<strong>ti</strong>on ni Aquino,
nga isu <strong>ti</strong> nagporma <strong>ti</strong> Cordillera People’s Libera<strong>ti</strong>on Army tapno panagawis dagi<strong>ti</strong>guerillas nga agsubli i<strong>ti</strong> <strong>ti</strong>pon <strong>ti</strong> linteg.Kasapulanen para <strong>ken</strong>ni Mina nga aramid <strong>ti</strong> pagsayaten <strong>ti</strong> biag para digidiayannak na. Nagtrabaho isu idiay Hong Kong para maysa nga asawa nga Aleman<strong>ken</strong> Intsik <strong>ken</strong> nagurnong <strong>ti</strong> kuwarta. Tatta, makaalan isu <strong>ti</strong> ayaywen dagidiayannak na. Lynlyn, nga kanayon nga maysa nga dayaw nga estudyante manipodidi nas<strong>ken</strong> nga anag aginganna kolihiyo, nakaturpos a ‘summa cum laude’ idiaySt. Louis University. Nakaturpos met isu a ‘cum laude’ <strong>ti</strong> Nursing idiay PinesCity Educa<strong>ti</strong>onal College idi Marso. Diay anak na a lalakki, nga nakaturpos <strong>ti</strong>comuter engineering, ket addan idiay Amerika, nga itrabtrabaho na dagi<strong>ti</strong> papelesni nanang na tapno makasuroten nga kadua na diay.Ngem uray nu natured isu na, <strong>ti</strong> pinagayat <strong>ti</strong> nagbalin nga kariroan na. Idi nakaawidmagapo Hong Kong, naamammo na <strong>ken</strong> nakiayat nga palimed <strong>ken</strong>ni Jersey,maysa a bartek <strong>ken</strong> agususar <strong>ti</strong> droga. Naminsan, gapo <strong>ti</strong> bartek na, dinanog na ninanang na. Pinapanaw ni nanang na isu ket napan ni Jersey i<strong>ti</strong> maysa a talon idiayNueva Vizcaya. Simmurot ni Mina, nga nagpalam-ek <strong>ti</strong> relasyon na diay anak nanga babai. “Kanayon isu nga agselos. Nu nabartek isu ket ipagarup na nga adda<strong>ti</strong> sabali nga kinaayat ko, kasla diay aldaw nga nagistayanak nga pinatay,” kunana.Magungunanan metten <strong>ti</strong> kariroanan. “Uray nu addu diay pagkukurang ko,napadakkel ko nga nasayaat dagidiay annak ko. Tatta, biag ko met <strong>ti</strong> panunutek,”kuna ni Mina. Ti pinakararag na ket para kaimbagan <strong>ti</strong> relasyon na diay anakna nga babai. Tatta nga adda <strong>ti</strong> trabaho na nga agawawir <strong>ti</strong> ubbing, maibaga nanga kontento isu nan. “Nadayaw nga trabaho daytoy nga kabirukak <strong>ti</strong> bagik ngakwarta,” kuna na.
Change language