Από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 µ.Χ.) ως τις αρχές του ...

ΥΠΕΠΘ - ΕΠΕΑΕΚ IIΕθνικό και Καποδιστριακά Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΑπό την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης(330 µ.Χ.) ως τις αρχές του 18ου αιώναΒ' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Τίτλος πράξης: «Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων 2005--2007»ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝΕπιστημονικές υπεύθυνεςΆννα Φραγκουδάκηκοινωνιολόγος της εκπαίδευσης, καθηγήτρια Πανεπιστημίου ΑθηνώνΘάλεια Δραγώνακοινωνική ψυχολόγος, καθηγήτρια Πανεπιστημίου ΑθηνώνΔράση: Σύντμηση και αναμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού Ιστορίας της B΄ γυμνασίουEπιστημονική υπεύθυνηΈφη Αβδελάιστορικός, καθηγήτρια Πανεπιστημίου ΚρήτηςEπεξεργασία υλικού - συντονισμόςΔήμητρα ΒασιλειάδουιστορικόςΤριαντάφυλλος Πετρίδηςφιλόλογος, καθηγητής δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσηςΣύμβουλοι ύληςΘεοδώρα Ρόμπου-Σαμαράαρχαιολόγος, διδάσκουσαΘεσσαλίαςΑθηνά Συριάτουιστορικός, λέκτορας ΔημοκρίτειουΘράκηςΠανεπιστημίουΠανεπιστημίουΣυγγραφείςΝάσια Γιακωβάκηιστορικός, διδάσκουσα Πανεπιστημίου ΘεσσαλίαςΑγλαΐα Κάσδαγληιστορικός, επίκουρη καθηγήτρια ΠανεπιστημίουΚρήτηςΤόνια Κιουσοπούλουιστορικός, επίκουρη καθηγήτρια ΠανεπιστημίουΚρήτηςΠαρασκευάς Κονόρταςιστορικός, αναπληρωτής καθηγητήςΠανεπιστημίου ΑθηνώνΡίκα Μπενβενίστειστορικός, αναπληρώτρια καθηγήτριαΠανεπιστημίου ΘεσσαλίαςΓιάννης Τελέληςιστορικός, Κέντρο Έρευνας Ελληνικής καιΛατινικής Γραμματείας / Ακαδημία ΑθηνώνΓλωσσική επιμέλειαΜαρία Πουλοπούλουγλωσσολόγος, Ε.Ε.ΔΙ.Π. Πανεπιστημίου ΚρήτηςΦιλολογική επιμέλειαΙωάννα Μεϊτάνηφιλόλογος, επιμελήτρια επιστημονικών εκδόσεωνΕλένη Μπεχράκηφιλόλογος - αρχαιολόγος, επιμελήτριαεπιστημονικών εκδόσεωνΣχεδιασμός δραστηριοτήτωνΓλυκερία Μπασδέκηφιλόλογος, καθηγήτρια δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσηςΤριαντάφυλλος ΠετρίδηςΕπιμέλεια εικονογράφησηςΔήμητρα ΒασιλειάδουΤριαντάφυλλος ΠετρίδηςΕπιμέλεια χαρτώνΝίκος ΤσιβίκηςαρχαιολόγοςΣχεδιασμός χαρτώνΓιάννης Κορωνιόςπολιτικός μηχανικός, γραφικές τέχνεςΣύνταξη χρονολογίουΔήμητρα ΒασιλειάδουΣχεδιασμός έκδοσης -- σελιδοποίησηΓιάννης ΚορωνιόςΕύα Χαλδαίουγραφικές τέχνες, φωτογράφος, ηλεκτρονικήεπεξεργασία εικόναςΗ παραγωγή του βιβλίου άρχισε την περίοδο 2002--2004, κατά τη δεύτερη φάση του Προγράμματος ΕκπαίδευσηςΜουσουλμανοπαίδων, οπότε και ολοκληρώθηκε σε μια πρώτη μορφή. Επιστημονικός υπεύθυνος εκείνη την περίοδο ήτανο Παρασκευάς Κονόρτας, ιστορικός, αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών.Συνεργάστηκαν επίσης, εκτός από τους παραπάνω, οι: Κώστας Γαγανάκης, ιστορικός, επίκουρος καθηγητής ΠανεπιστημίουAθηνών, Γιάννης Γιγουρτζής, φιλόλογος, καθηγητής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, και Βασίλης Κουργιαντάκης, φιλόλογος,καθηγητής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.Το μεγαλύτερο μέρος της εικονογράφησης του βιβλίου προέρχεται από τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης στοΡέθυμνο. Ευχαριστούμε για την πολύτιμη βοήθειά τους τη διευθύντρια της βιβλιοθήκης Ελένη Διαμαντάκη και την υπεύθυνητων κλειστών συλλογών της βιβλιοθήκης Ελένη Κωβαίου.Η ΠΡΑΞΗ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΚΑΤΑ 80% ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑ 20% ΑΠΟ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ

ΥΠΕΠΘ -- ΕΠΕΑΕΚ ΙΙΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑΑπό την ίδρυσητης Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.)ως τις αρχές του 18ου αιώναΒ' ΓυμνασίουΑΘΗΝΑ 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΚεφάλαιο 1Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλάζει -- Η αρχή μιας νέας εποχής (4ος -- 5ος αιώνας)Α. Από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη - Η ίδρυση της νέας πρωτεύουσας 10Β. ιΐ οικονομική και η κοινωνική ζωη 14Γ. Η θεσμική επικράτηση του χριστιανισμού 17Α. Ητέχνη στην υπηρεσία του χριστιανισμού 19Ε. Η μετανάστευση των λαών και η κατάλυση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους 22Κεφάλαιο 2Από τη Ρωμαϊκή στη Βυζαντινή Aυτοκρατορία -- Η δημιουργίατου Αραβοϊσλαμικού Xαλιφάτου -- Οι εξελίξεις στα «βαρβαρικά βασίλεια»της δυτικής Ευρώπης (6ος -- 7ος αιώνας)Α. Η αναδιοργάνωση του ρωμαϊκού κράτους από τον Ιουστινιανό Α" 26Β. Οι σχέσεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με τους γείτονες της 32Γ. Η εσωτερική αναδιοργάνωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας 33Α. Το ισλάμ - Μια νέα τομή στην ιστορία της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής 34Ε. Οι εξελίξεις στη δυτική Ευρώπη - Η ανάμιξη των πληθυσμών και η κοινωνικήοργάνωση στα βαρβαρικά βασίλεια 40Κεφάλαιο 3H Βυζαντινή Αυτοκρατορία ανάμεσα στον ισλαμικόκαι το δυτικοευρωπαϊκό κόσμο (8ος -- 9ος αιώνας)Α. Μεταρρυθμίσεις στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία 44Β. Εσωτερικές συγκρούσεις στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία - Η Εικονομαχία 44Γ. Το Χαλιφάτο των Αβασιδών και η ακμή του αραβοϊσλαμικού κόσμου 47Α. Οι σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους γείτονες της 50Ε. Η Αυτοκρατορία των Καρολιδών στη δυτική Ευρώπη 52Κεφάλαιο 4Η ακμή της Βυζαντινής ΑυτοκρατορίαςΗ Ευρώπη και ο αραβοϊσλαμικός κόσμος (9ος -- 11ος αιώνας)Α. Η Μακεδόνικη δυναστεία - θεσμικές και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις 56Β. Οικονομία και κοινωνία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία 56Ι. Ο αραβοιολαμικος κόσμος 59Α. Νέα κράτη δημιουργούνται στην Ευρώπη 62Ε. Κράτος, Εκκλησία και εξωτερική πολιτική στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία 642*1. ιΐ Μακεδόνικη αναγέννηση 68Li. H Βυζαντινή Αυτοκρατορία σε κρίση 72Κεφάλαιο 5Κοινωνία, οικονομία και πολιτισμός στη δυτική Ευρώπη (10ος -- 13ος αιώνας)Α. Οι σχέσεις ανάμεσα στους αριστοκράτες 74Β. Αριστοκράτες και αγρότες 76Γ. Εμπόριο και πόλεις στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη 78Α. Η Καθολική Εκκλησία στην κοινωνία και την πολιτική 80Ε. Καθημερινή ζωη 812*1. Οι τέχνες και τα γράμματα 85

Κεφάλαιο 6Η εποχή των ΚομνηνώνΗ βυζαντινή κοινωνία σε καμπή (11ος -- αρχές 13ου αιώνα)Α. Η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας - Η βυζαντινή αριστοκρατία 90Β. H οικονομία και η κοινωνία 911. 1 ράμματα και τέχνες 95Δ. Νέα κράτη στη Μικρά Ασία και τη Βαλκανική χερσόνησο 97Ε. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και η δυτική Ευρώπη - Οι σταυροφορίες 99Κεφάλαιο 7Η ανατολική Μεσόγειος τους τελευταίους αιώνεςτης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (13ος -- 15ος αιώνας)Α. Μετά την Δ' Σταυροφορία - Τα λατινικά και τα ορθόδοξα κράτη 104Β. Οικονομία και κοινωνία στα λατινικά κράτη 108Γ. Το Σουλτανάτο τουΡουμ διαλύεται - Η δημιουργία των εμιράτων 111Α. Η εποχή των Παλαιολόγων - Οι τελευταίοι αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 112Ε. Το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - Η Αλωση της Κωνσταντινούπολης 119Κεφάλαιο 8Η Οθωμανική Aυτοκρατορία και οι υπήκοοί της (μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώνα)Α. H οθωμανική κοινωνία 123Β. Κράτος, δίκαιο και διοίκηση 1261. Ιίολεις, εμπόριο και βιοτεχνία 129Δ. Ο οθωμανικός πολιτισμός - Ένας πολιτισμός της Αυλής 133Ε. Οι ορθοδοζοι ζιμηδες 135ΣΙ. Οι άλλοι ζιμηδες 139Κεφάλαιο 9Από τους μεσαιωνικούς στους νεότερους χρόνουςΗ δυτική Ευρώπη το 14ο και το 15ο αιώναΑ. H δυτική Ευρώπη σε κρίση 142Β. Μετά την κρίση 144/. H Αναγέννηση 149Δ. Οι «ανακαλύψεις» 158Κεφάλαιο 10Η δυτική Ευρώπη και η Ρωσία από το 16ο μέχρι τις αρχές του 18ου αιώναΑ 016ος αιώνας, αιώνας της μεταρρύθμισης 164Β. Βίαιες θρησκευτικές συγκρούσεις και συμβιβασμοί 168Γ. Το συγκεντρωτικό κράτος και η απολυταρχία 169Δ. Οι εξελίξεις στην οικονομία: ευρωπαϊκή εξάπλωση - εμπορική επανάσταση 175Ε. Από την αναγέννηση στην επιστημονική επανάσταση. Οι ιδέες, τα γράμματα, οι τέχνες 177Κεφάλαιο 11Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςκαι οι υπήκοοι του σουλτάνου (17ος αιώνας)Α. Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - Αιτίες και μηχανισμοί 184Β. 1 ο οθωμανικό κράτος και οι ζιμηδες 1891. Οι ορθοδοζοι ζιμηδες 190Δ. Οι άλλοι ζιμηδες 197

Πώς είναι το βιβλίοΧρώμα κεφαλαίου.Κάθε κεφάλαιο έχει διαφορετικό χρώμα.Αριθμός κεφαλαίουΤίτλος κεφαλαίουΚεφάλαιο 1Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλάζει— Η αρχή μιας νέας εποχής(4ος - 5ος αιώνας)Εισαγωγικό κουτί στο κεφάλαιοΗ Βυζαντινή Αυτοκρι συνεχίζει γενικά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία Και στη Βυζαντινή καιστη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί λαοί που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες Οι θεσμοί και η οργάνωση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία προέρχονται από τηΡώμη, ενω ο χριστιανισμός έγινε από τον 4ο αιώνα η επίσημη θρησκεία στο κράτος Μέχριτο τέλος οι υπήκοοι του βυζαντινού αυτοκράτορα ονομάζουν τον εαυτό τους Ρωμαίο και οαυτοκράτορας υπογράφει ως πιστός στο Χριστό το θεό βασιλιάς και αυτοκράτορας τωνΡωμαίων» Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη Τον Εο αιώνατοπάντα το δυτικό τμήμα του και περιορίστηκε στο ανατολικόΑπ ,, ωσσα του ήταν τα ελληνικά και όχι τα λατινικά όπως πρινΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ι1.1 ι— \ \ \ϊΑριθμός κεφαλαίουΙστορική γραμμήΧρώμα κεφαλαίουΧρονική περίοδος κεφαλαίουΠότε αρχίζει η βυζαντινή ιστορία; Οι ιστορικοί •'•-:. συμφω/juv και προτεί/ου.· δι·": ιορεςνολογίες Ομως οι ιστορικές περίοδοι δε\ ^•υ.'κ.οιδεντΕλΕΐώνουνξαφνικα. ,ιέσασεμιαχρονιά Οι αλλαγές διαρκουνσυνήθως πο. ι-ρΰνα Οιαλλαγέςπ: .είχνουν ότι περνάμεαπό τη Ρωμαϊκή στη Βυζαντινή Αυτοκραπrov 7ο αιώναΠότε τελειώνει η βυζαντινή ιστορία, Οι πε,_>.„„„ ,^^, .„.„,_..„„. „„ Ηΐρωνουν ότι η βυζαντινήιστορία τελειώνει το 1453 όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν την ΚωνσταντινούποληΚουτί για τις πηγέςτου κεφαλαίουΡ ω μ áLκ η Αυτοκρατορία Βυζαντινή Αυτοκρατορία300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500Τίτλος υποκεφαλαίουΑυτά που γνωρίζουμε για τη βυζαντινή ιστορία προέρχονται από πολλές και διαφορετικέςπηγές. Ιστορικοί, χρονογράφοι, συντάκτες επιστολών και ομιλιών μας δίνουν πληροφορίεςγια την περίοδο αυτή. Επειδή η Εκκλησία ήταν πολύ σημαντική για την εξέλιξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας βασικές πηγές είναι και τα θεολογικά έργα. Από τα νομοθετικά κείμεναπαίρνουμε πληροφορίες για την οικονομία τη διοίκηση και το δίκαιο Σπουδαία ιστορική πηγήείναι και το αρχαιολογικό υλικό μνημεία επιγραφές νομίσματα σφραγίδες αντικείμε\καθημερινής ζωής και θρησκευτικής λατρείας μας μαθαίνουν πολλά για την εποχή αυ ηΑ. Ατό τη Ρώμη στην Κωνσταντινονπολ?,Η ι'δονση της νέαςπρωτεύουσαςΣτην Α Γυμνασίου μάθαμε οτι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε τον 3οαίωνα πολιτικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα και οτι0 aUTO r,n-rr,r,n^ Jj^X-^^yAp (284–305) ο r, *· πθλίΐς^§β»(^ββίΚβ51£Τιςτορας Κωνστάντιος Α'Αρίθμηση πηγής. Ο πρώτοςαριθμός δηλώνει το κεφάλαιοκαι ο δεύτερος τον αριθμό τηςστο κεφάλαιο, δηλαδή 1.2 είναιη πηγή 2 στο κεφάλαιο 1.Εισαγωγικό κουτί στουποκεφάλαιο ή σε ενότηταΣημειώνεται πού μιλάμεξανά για το ίδιο θέμα.Κουτί με σημαντικέςπληροφορίεςΌροι/φράσεις με έντονα μαύραγράμματα: λέξεις κλειδιάΌροι/φράσεις με έντονα μπλεγράμματα. Παραπέμπουν στη«Λίγη ακόμη ιστορία...» όπουεξηγούνται αναλυτικά.Αριθμός σελίδαςΠα τα κράτη που βρυσανοι Λατίνοι μετά την Δ Σταυροφορία βασικές πηγές ε ίνα ι τα ιστορικάέργα που έγραψαν βυζαντινοί και Λατίνοι συγγραφείς τα νομικά κείμενα, τα λογοτεχνικάέργα και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Ειδ «Α « ,Γ| τ η ' κ nam ππλ ππ .π π-νή nmni e[vai τοΑρχείο του δούκα τ ΠατηΒυζα -υτοκρατορία παίρ^υμεπληρ ιίεςαπόιστορικά λογοτεχνικά φιλοσοφικά κείμενα t-iuuiuftti-, KULULKUUuKt.1-,uιluipuutai-, ,υιουδαΐεςιστορικές πηγές είναι και τα αρχεία των μοναστηριών που μας δίνουν πλη ροφό ρ ίες κυρίωςγια την περιουσία τους αλλακαιτααρχείατΕΰνΓταλικώνπόλεων πουμιλουνγιατοεμπόριοστη Μεσόγειο και στη Μαύρη θάλασσα Τέλος σημαντικές για την περίοδο αυτή είναι οιΐγές από το μουσουλμανικό κόσμο (χρονικά και έγγραφα) και από τα ορθόδοξα κράτηο Βαλκανική χερσόνησο (Σερβικό Βασίλειο Βουλγαρικό Βασίλειο κα )Α Μετά την Δ Σταυροφορία - Τα λατινικά και τα ορθόδοξα κράτηΑφού κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204 οι Λατίνοι ήθελαν να κατάκτήσουν και τα υπόλοιπα βυζαντινά εδάφη Οι ντόπιοι ορθόδοξοι αριστοκράτεςαντέδρασαν στην κατάκτηση με διάφορους τρόπους Αλλοι συγκρούστηκαν μετους Λατίνους άλλοι ήρθαν σε συνεννόηση μαζί τους και ορισμένοι έφυγαν σεάλλες περιοχές όπου ίδρυσαννέα κράτη Στα βυζαντινά εδάφη νέα κράτη ιδρύουνοι αρχηγοί της Δ'Σταυροφορίας και ντόπιοι ορθόδοξοι αριστοκράτεςΟι ιστορικοί που μελ^"" - ".".' ταλ^....„ά ;;ράτη\ ιετατηνΔ Σταυροφορία χρήσιμοποιούν TIC λέξει • λαπνοκρατία ή φραγκοκρατία και για τις βενετικές κτήσειςrra εί^ψη που κατείχε 11 Ζ^,ΖΓ.'.Ζ,) χρ,,^μυκοιουν τον όρο βενετοκρατίαΣε πολλές περιοχές ντόπιοι ορθόδοξοι αριστοκράτες συχνά με3οή?εια από TOUC σ\ι> ":ς συγκρούστηκαν με τους Λατίνους ΟπωςΛαθαί-.Όυμε από τκ: πnyec. οι Λατίνοι χρειάστηκαν πολύ χρόνο γιανα κατακτιρουν u\v ι ιε/νοποννησο και την Κρήτη Μάλιστα για να τοπετύχουν αυτό συχνά έδιναν ανταλλάγματα στους ντόπιουςΣτην Πελοπόννησο ο Γοδεφριδος Βιλαρδουίνος και ο ΓουλιέλμοςΣαμπλίτης ίδρυσαν την Ηγεμονία της Αχαΐας Ο Βίλαρδουίνος,ιποσχεθηκε στους ντόπιους ορθοδόξους αριστοκράτες οτι θασεβαστεί το δόγμα τοιις -~:_ τ- "*ηοονομίκο δίκαιο που ίσχυεΗ noAm|jyi^}j^/τη^ποχη εκείνη καιπροκαί^σε^Ifffllfl^δυτικι^&|ΜίΒ^^»ι^^μως ρεαλιστική, γιατί υπολόγιζετις τοπικές συνθήκες και έκανε πολλούς ντόπιους να συνεργαστούνΑρκετοί πάλι vromoi αριστοκράτες ήρθαν απο την αρχή σεσύμφωνο υε του

Πώς είναι η «Λίγη ακόμη ιστορία...»—^^^^βΧρώμα κεφαλαίου. Είναι το ίδιο με το κεφαλαίο στο βιβλίο.Κεφάλαιο 5Κοινωνία, οικονομία και πολιτισμός στηδυτική Ευρώπη (10ος - 13ος αιώνας) -Α Οι σχέσεις ανάμεσα στους αριστοκράτες __^^^^β^Turin' Tufty."ία τις αμοιβαίες υποχρεώσεις ανάμεσα σε άρχοντες και υποτεί^ις μαθαίνουμε αποτο παρακάτω γράμμα.Αυτός που ορκίζεται πίστη στονκυρό του θα πρέπει να έχε πάντοτε στο νου του αυτές τιςλέξεις απείραχτος και υγιής ασφαλής έντιμος χρήσιμος [ ] Απείραχτος και υγιής διότιθα πρέπει να προστατεύει το σώμα του κυρίου του από τις πληγές Ασφαλής για να μηνκαταστρέφε) το μέρος που κατοικεί [ο κύριος] και τους πύργους που τον προστατεύουνΈντιμος για να μη βλάπτει τη δικαιοσύνη και κάθε υπόθεση που φανερά έχει σχέση με τηντιμή του κυρίου του Χρήσιμος για να μην πειράζει την περουσία τουΓράμμα 70υ Φαυλβέρτου επισκόπου της Σαρτρ οίον κόμη του Πουαπέ έτος IC20Ιππότ&ς3 ιππότης ήταν ένας ποί^μίστης με πανοπλία και πολλάάλογα Συνήθως ήταν υποτελής σ έναν άρχοντα τονonoLO υπηρετούσε σαν στρατιώτης Αρκετοί ιππότεςήταν δεύτεροι και TpiroL YLOL απο αριστοκρατικέςοικογένειες που δεν είχαν καθόλου γη καισυνη3ωςέμεναν ανύπαντροιΑριθμός κεφαλαίουΤίτλος κεφαλαίουΤίτλος υποκεφαλαίουΑρίθμηση πηγής. Το γράμμα Πσημαίνει ότι βρισκόμαστε στη«Λίγη ακόμη ιστορία...»,ο πρώτος αριθμός δηλώνει τοκεφάλαιο και ο δεύτερος τοναριθμό της. Δηλαδή διαβάζουμεστη «Λίγη ακόμη ιστορία...» τουκεφαλαίου 5, την πηγή 2.Κουτί με γραπτήιστορική πηγήΕμπορικά προνόμιαΑς δούμε τα mo σημαντικά προνομία που έδωσε ο Αλέξιος Α Κομνηνο^τ^^βϋ^Οαόπως τα περιγράφει η Αννα Κομνηνη στην ΑλεξίαδαÐ 6.8Καιπαραχαοησί c-'j το ερ,-ο^τηου απο τηνπα-'·ιο -,'.•/ . ίλα [προκυμαία του λιμανιού]αις την ονομαζόμενη Βίγλα και δώρισε επίσης όλες τις προκυμαίες που βρίσκονται ανάμεσαο αυτά τα δυο σημεία. Και άλλα πολλά ακίνητα χάρισε που βρίσκονταν είτε στη Βασιλεύουσα[Κωνσταντινούπολη] είτε στην πόλη του Δυρραχίου είτε οπουδήποτε άλλου εκείνοι τοζήτησαν Και το κυρότερο τους απάλλαξε από τους φόρους ο όλες τις χώρες που ήτανκάτω από την κυραρχία των Ρωμαίων [τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία] ώστε να εμπορεύονταιελευθέρα [ ] χωρίς ί" "'•"" " ούτε κανένανοβολό [νόμισμα] ωςτελωνειακό δασμόμήτε να καταβάλλουνίιφορά στο κράτος Εξαιρέθηκαν έτσι από κάθε έλεγχοτου βυζα ντι νου κράτουςΑΤΪ?Η5Τ^Ϊ77Γ^5£Β Αριστοκράτες και αγρότεςΜίβς τι. •·'.•·'..OL αλλαγές στη γεωργία ήρθαν με τα νεα η καλύτερης ποιότητας εργαλείαOL Σλάβοι η OL Βίκινγκς έφεραν μαζί τους ενα νεο άροτρο Ηταν σιδερένιο βαρύέμπαινε mo βαθιά στο χ^ιμα και το ανακάτευε καλύτερα Απο τα τέλη του 9ου αιώναόπως δείχνουνOL γραπτές και OL αρχαιολογικές πήγες χρησιμοποιούν και σιδερένιαπέταλα Χάρη σ αυτά το άλογο αξιοποιεί ολη του τη δύναμη ETOLOL αγρότες1Συγγραφέας γραπτής πηγήςΤίτλος πηγής. Σημειώνεταιπάντα με πλάγια γράμματα.Χρονολογία πηγήΟ μεταφραστής της πηγής.Όταν δεν υπάρχει όνομαμεταφραστή, η μετάφραση έγινεαπό τους συγγραφείς του βιβλίου.innmm» -η#^^^ρΛΓή Ιταλία Πο^^^5?£ρουμε για την ιστορώ"ρς μεχρίτ^^^αιω-^ Την εποχή αυτή η Γένοβααρχίζδίνα avr»~ υσσεαϊ μια ναυτικήποληπο 1 - ,ην κυβέρναOL Γενοβέζοι κάνουνατοΜη Μεσόγειοστο ALYOLO πέλαγος και π '.' ασσα. Η Γένοβα.η Βένετο και η Πίζα θέλουν καθεμία τους να ελέγχειτους θαλάσσιους δρόμους γι αυτό συγκρούονται συχνάΛεταξυ τους Το 13ο και το 14ο αιώνα η Γένοβα πήρε«αποία λιμάνια στο Αιγαίο πέλαγος (Χίος Μυτιλήνη) καιτο Πέραν μια σημαντική θέση ακριβώς απέναντι απο την

Κεφάλαιο 1Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλάζειΗ αρχή μιας νέας εποχής(4ος -- 5ος αιώνας)Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία συνεχίζει γενικά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Και στη Βυζαντινή καιστη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί λαοί που μιλούσαν διαφορετικέςγλώσσες. Οι θεσμοί και η οργάνωση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία προέρχονται από τηΡώμη, ενώ o χριστιανισμός έγινε από τον 4ο αιώνα η επίσημη θρησκεία στο κράτος. Mέχριτο τέλος, οι υπήκοοι του βυζαντινού αυτοκράτορα ονομάζουν τον εαυτό τους Ρωμαίο και οαυτοκράτορας υπογράφει ως «πιστός στο Χριστό, το Θεό, βασιλιάς και αυτοκράτορας τωνΡωμαίων». Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Τον 5ο αιώνατο ρωμαϊκό κράτος έχασε για πάντα το δυτικό τμήμα του και περιορίστηκε στο ανατολικό.Από τον 7ο αιώνα επίσημη γλώσσα του ήταν τα ελληνικά, και όχι τα λατινικά όπως πριν.

4ος - 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11.1ιΈγγραφο με την υπογραφήτου τελευταίου βυζαντινούαυτοκράτορα ΚωνσταντίνουΙΑ΄ Παλαιολόγου(1449–1453): «Κωνσταντίνοςπιστός στο Χριστό βασιλιάςκαι αυτοκράτορας τωνΡωμαίων ο Παλαιολόγος».Βιένη (Aυστρία), Αρχείατης Βιένης.Πότε αρχίζει η βυζαντινή ιστορία; Οι ιστορικοί δε συμφωνούν και προτείνουν διάφορες χρονολογίες.Όμως, οι ιστορικές περίοδοι δεν αρχίζουν και δεν τελειώνουν ξαφνικά, μέσα σε μιαχρονιά. Οι αλλαγές διαρκούν συνήθως πολλά χρόνια. Oι αλλαγές που δείχνουν ότι περνάμεαπό τη Ρωμαϊκή στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία έγιναν από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα.Πότε τελειώνει η βυζαντινή ιστορία; Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι η βυζαντινήιστορία τελειώνει το 1453, όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη.1453ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500Αυτά που γνωρίζουμε για τη βυζαντινή ιστορία προέρχονται από πολλές και διαφορετικέςπηγές. Ιστορικοί, χρονογράφοι, συντάκτες επιστολών και ομιλιών μάς δίνουν πληροφορίεςγια την περίοδο αυτή. Επειδή η Εκκλησία ήταν πολύ σημαντική για την εξέλιξη της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας, βασικές πηγές είναι και τα θεολογικά έργα. Από τα νομοθετικά κείμεναπαίρνουμε πληροφορίες για την οικονομία, τη διοίκηση και το δίκαιο. Σπουδαία ιστορική πηγήείναι και το αρχαιολογικό υλικό: μνημεία, επιγραφές, νομίσματα, σφραγίδες, αντικείμενακαθημερινής ζωής και θρησκευτικής λατρείας μάς μαθαίνουν πολλά για την εποχή αυτή.Α. Από τη Ρώμη στην ΚωνσταντινούποληΗ ίδρυση της νέας πρωτεύουσαςΣτην Α΄ Γυμνασίου μάθαμε ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε τον 3οαιώνα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα και ότιο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305) έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις.Τις μεταρρυθμίσεις αυτές συνέχισε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α΄(306-337), αυτός που ονομάστηκε μετά Μέγας.Τμήμα από άγαλμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Το άγαλμα είχε ύψος 9 μέτρα και ήτανστημένο στην αγορά της Ρώμης. Σήμερα σώζονται το κεφάλι, το δεξί χέρι και το έναγόνατο. 4ος αιώνας, Ρώμη (Iταλία), Μουσείο Καπιτωλίου.

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11.3Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την εποχή του θανάτου του Μεγάλου ΚωνσταντίνουΑπό την εποχή του Διοκλητιανού υπήρχαν συχνά στο ρωμαϊκό κράτοςδύο αυτοκράτορες: ένας στο ανατολικό και ένας στο δυτικό τμήμα του.Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίστηκε στα δύο το 395. Οι υπήκοοι όμωςτου ρωμαϊκού κράτους δεν πίστευαν ότι υπήρχαν δύο αυτοκρατορίες,αλλά δύο τμήματα της μίας και μοναδικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.Όταν το 476 καταλύθηκε, δηλαδή έπαψε να υπάρχει το δυτικό τηςτμήμα, έμεινε μόνο ένας αυτοκράτορας, ο Αυτοκράτορας των Ρωμαίωνστο ανατολικό τμήμα.Για τηνκατάλυσητου δυτικούρωμαϊκούκράτους θαμιλήσουμε στησ. 23.Το 324 ο Μέγας Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα της ΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας στο ανατολικό της τμήμα. Το μέρος που διάλεξε ήταν το Βυζάντιο,αποικία που είχαν ιδρύσει τον 7ο αιώνα π.Χ. οι Μεγαρείς στην ευρωπαϊκή ακτή τουΒοσπόρου. Η νέα πόλη που χτίστηκε εκεί ονομάστηκε Νέα Ρώμη (γιατί ήταν η νέαπρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους) αλλά και Κωνσταντινούπολη, από το όνομα τουΤο πρώτο μεγάλο υδραγωγείο που κατασκεύασεο αυτοκράτορας Βάλης (ή Ουάλης) (364–378). Δεύτερομισό 4ου αιώνα, Κωνσταντινούπολη (Tουρκία).Το καθολικό (η κεντρική εκκλησία) του μοναστηριού του ΑγίουΙωάννη του Προδρόμου. Το μοναστήρι (που λέγεται και ΜονήΣτουδίου) ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη (Τουρκία) το 463και γρήγορα έγινε ένα από τα πιο σημαντικά της πόλης καιξακουστό πνευματικό κέντρο. Τέλος 5ου αιώνα.11

4ος - 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Η γεωγραφική της θέση βοήθησε τηνΚωνσταντινούπολη να αναπτυχθείοικονομικά. Εκεί συναντιούνται οιδύο βασικοί εμπορικοί δρόμοι τηνεποχή εκείνη: ο χερσαίος δρόμος,που οδηγεί από την Ευρώπη στηνΑσία, και ο θαλάσσιος, που ενώνειτη Μεσόγειο με τη Μαύρη Θάλασσα(Εύξεινος Πόντος).ιδρυτή της. Αργότερα η πόλη αυτή πήρε καιάλλα ονόματα: Βασιλεύουσα ή απλά Πόλη.Από το όνομα Πόλη προέρχεται καιτο σημερινό τουρκικό της όνομα: Ισταμπούλ.Η Κωνσταντινούπολη ήταν πρωτεύουσαδύο αυτοκρατοριών: πρώτα της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας (μέχρι το 1453) και ύστερατης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (μέχριτο 1923). Σήμερα δεν είναι η πρωτεύουσατου τουρκικού κράτους, είναι όμως η πιοσημαντική πόλη της Τουρκίας και έχει τουςπερισσότερους κατοίκους. Εκεί βρίσκεταικαι το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ο πιοσπουδαίος θεσμός για τους ορθόδοξουςχριστιανούς.Γενική εικόνα της Κωνσταντινούπολης σήμερα.Βλέπουμε τον Κεράτιο κόλπο (1), το Βόσπορο (2) και τηνΠροποντίδα (Θάλασσα του Μαρμαρά) (3).12

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Η Κωνσταντινούπολη αναπτύχθηκε γρήγορακαι έγινε το πιο σημαντικό πολιτικό, διοικητικό,οικονομικό και πνευματικό κέντρο στο ανατολικόρωμαϊκό κράτος. Κύριος δρόμος της πόληςήταν η Μέση οδός (1), που άρχιζε από δυτικάκαι τελείωνε ανατολικά. Στο τέλος του δρόμουβρισκόταν ο Ιππόδρομος της πόλης (2) και τοΙερό Παλάτι (3). Το Ιερό Παλάτι δεν ήταν μόνοη κατοικία του αυτοκράτορα αλλά καιτο κέντρο για τη διοίκηση της αυτοκρατορίας.Τα πρώτα τείχη (4) της πόλης χτίστηκαν απότο Μέγα Κωνσταντίνο. Πολύ γρήγορα όμωςο πληθυσμός της αυξήθηκε και η πόλη έγινεμεγαλύτερη. Οπότε, στο πρώτο μισό του 5ουαιώνα χτίστηκαν καινούρια χερσαία τείχη (5).Η Κωνσταντινούπολη είχε λιμάνια και στονΚεράτιο κόλπο (6, 7) και στην Προποντίδα(8, 9). Στην πόλη υπήρχαν πολλές αγορές(10, 11, 12). Οι κάτοικοι έπαιρναν νερόαπό υδραγωγεία (13) και από υπόγειεςδεξαμενές (14, 15, 16). Μέσα στην πόληυπήρχαν επίσης εκκλησίες (17, 18) καιμοναστήρια (19)." ί —Οβελίσκος (κατασκευασμένος ανάμεσαστο 1504 και το 1450 π.Χ.) πουμεταφέρθηκε το 390 από την Αίγυπτο στηνΚωνσταντινούπολη για να διακοσμήσειτον Ιππόδρομο. Στη βάση του υπάρχειανάγλυφο του 5ου αιώνα. Στο πάνω μέροςβλέπουμε την αυτοκρατορική οικογένειαπου κάθεται στις θέσεις των επισήμωνστον Ιππόδρομο. Στο κάτω μέροςνικημένοι στρατιώτες προσφέρουν δώραστον αυτοκράτορα. Κωνσταντινούπολη(Tουρκία), Πλατεία Ιπποδρόμου.13

4ος - 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Β. Η οικονομική και η κοινωνική ζωήΤον 4ο και τον 5ο αιώνα η οικονομία βελτιώνεται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ο πληθυσμόςαυξάνεται. Η βιοτεχνία και το εμπόριο αναπτύσσονται. Δυναμώνουν όμως και οι μεγάλοιιδιοκτήτες γης σε βάρος των μικρών. Παρά τις προσπάθειες που έκαναν οι αυτοκράτορεςτην περίοδο αυτή, η οικονομία δεν μπόρεσε να ξαναγίνει ισχυρή, όπως ήταν τον 1ο και το2ο αιώνα.Σιδερένιο καμάκιγια ψάρεμα.4ος -- 6ος αιώνας,Θεσσαλονίκη,ΜουσείοΒυζαντινούΠολιτισμού.Η οικονομική ζωή στην ύπαιθροΒάση της οικονομίας για τους κατοίκους του ρωμαϊκού κράτους ήταν η γεωργία.Σημαντική ανάπτυξη είχαν επίσης η κτηνοτροφία, η αλιεία, η μελισσοκομία καιη δασοκομία.1.12Ψηφιδωτό δάπεδομε σκηνή απόψάρεμα. 6οςαιώνας, Βασιλικήτου Δουμετίου(αφιερωμένη στονάγιο Δημήτριο),Νικόπολη (Ήπειρος,Νομός Πρέβεζας).Τα βασικά έσοδα του ρωμαϊκού κράτους προέρχονταν από τους μικρούς ιδιοκτήτεςγης, τους μικροκαλλιεργητές. Αυτοί συχνά δεν μπορούσαν να πληρώσουν τουςμεγάλους φόρους. Έτσι άφηναν τα χωράφια τους και ζητούσαν προστασία από τουςμεγάλους γαιοκτήμονες, με αντάλλαγμα την προσωπική εργασία ή τη γη τους. Αυτήη κατάσταση, που είχε ξεκινήσει τον 3ο αιώνα, συνεχίστηκε τον 4ο και τον 5ο αιώνα.Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες γίνονταν όλο και πιο δυνατοί, η γη τους αυξανόταν, ενώοι μικροκαλλιεργητές γίνονταν όλο και πιο φτωχοί. Μεγάλα κτήματα είχαν οι ιδιώτες,το κράτος, ο αυτοκράτορας, οι πόλεις, οι ναοί των πολυθεϊστικών θρησκειώνκαι η χριστιανική Εκκλησία. Η μικρή ιδιοκτησία γης δεν εξαφανίστηκε εντελώς,αλλά μειώθηκε, αλλού λιγότερο και αλλού περισσότερο. Η μεγάλη ιδιοκτησία γηςαυξήθηκε, κυρίως στις δυτικές περιοχές του ρωμαϊκού κράτους.Την εποχή αυτή δε βελτιώνεταιη καλλιέργεια των χωραφιών:η μέθοδος και τα εργαλεία μένουντα ίδια. Από τις λίγες πληροφορίεςπου έχουμε, γνωρίζουμε ότι οιπερισσότεροι αγρότες με δυσκολίακατάφερναν να επιβιώνουν.14Οι αγρότες καλλιεργούν κυρίως σιτηρά,αλλά και ελιές και αμπέλια, που φέρνουνστον καλλιεργητή μεγαλύτερο κέρδος απότα σιτηρά. Ψηφιδωτό με σκηνή από τρύγο.4ος αιώνας, Ρώμη (Iταλία), εκκλησία της ΑγίαςΚωνσταντίας.

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Η οικονομική ζωή στις πόλειςΣτις πόλεις ο πληθυσμός ζούσε από την καλλιέργεια της γης στις γύρωπεριοχές, από τη βιοτεχνία, από το εμπόριο.Οι διάφοροι επαγγελματίες είναι οργανωμένοι σε συντεχνίες. Τα πιοπολλά εργαστήρια είναι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Οι τεχνίτεςπουλούν οι ίδιοι τα προϊόντα τους. Μόνο στις μεγάλες πόλεις τηςΡωμαϊκής Αυτοκρατορίας (όπου υπάρχουν περισσότεροι πελάτες)λειτουργούν καθαρά εμπορικές επιχειρήσεις. Εργαστήρια υπάρχουν καιστα μεγάλα αγροκτήματα. Τον 4ο αιώνα αυτά αυξάνονται και αρχίζουν ναανταγωνίζονται τα εργαστήρια στις πόλεις. Μεγάλα εργαστήρια είχε καιτο κράτος.ΒασικέςβιοτεχνικέςδραστηριότητεςκεραμικήξυλουργικήβυρσοδεψίαμεταλλοτεχνίακοσμηματοποιίαυαλουργίαυφαντικήταπητουργίαΔιάφορα βιοτεχνικά προϊόντα: παιδικά σανδάλια (4ος -- 6ος αιώνας, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη), γυάλινο μπουκάλι και ποτήρι(5ος -- 6ος αιώνας, Λονδίνο (Mεγάλη Bρετανία) και Χερτζλίγια (Iσραήλ), Συλλογή Σλόμο Μουσαϊέφ), λυχνάρια (5ος -- 7οςαιώνας, Ιερουσαλήμ, Μουσείο του Ισραήλ) και παιδικό παιχνίδι: αλογάκι από κόκαλο (4ος -- 7ος αιώνας, Αθήνα, ΜουσείοΜπενάκη).Τα βιοτεχνικά προϊόντα μεταφέρονται μετο εμπόριο σε ολόκληρη τη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία. Τα προϊόντα πηγαίνουνκυρίως στις μεγάλες πόλεις και τααγοράζουν οι πλούσιοι. Το εσωτερικόεμπόριο αναπτύσσεται και αυτόαρκετά την ίδια εποχή. Το κράτοςελέγχει το εμπόριο με το εξωτερικό,το οποίο ακμάζει τον 4ο και τον 5οαιώνα.Eκτός από τις μόνιμες αγορές τωνπόλεων υπάρχουν και οι αγορές πουγίνονται σε συγκεκριμένες εποχές τουχρόνου, οι εμποροπανηγύρεις.Η κοινωνική οργάνωσηΕξωτερικόεμπόριομετάξιπολύτιμοι λίθοιάλλα είδηπολυτελείαςΔύο μεταλλικά βάρη (ζύγια)για ζυγαριά, με τη μορφήαυτοκράτειρας. 5ος αιώνας,Βοστόνη (ΗΠΑ), ΜουσείοΤέχνης του ΠανεπιστημίουΧάρβαρντ.Την εποχή αυτή η κοινωνία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίζεται ξεκάθαρα σε ομάδες, ανάλογαμε την κοινωνική καταγωγή και τον πλούτο του καθενός. Υπάρχουν δύο μεγάλες ομάδες:οι «εντιμότατοι», αυτοί που έχουν την ανώτερη θέση στην κοινωνία και είναι πλούσιοι, και οι«ταπεινοί», κατώτεροι κοινωνικά και συνήθως φτωχοί. Υπάρχουν επίσης και οι δούλοι.15

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Γ. Η θεσμική επικράτηση του χριστιανισμούΣτην Α΄ Γυμνασίου μάθαμε ότι ο χριστιανισμός, παρά τα προβλήματαπου αντιμετώπισε, μπόρεσε να διαδοθεί.Τον 4ο αιώνα ο χριστιανισμός γίνεται νόμιμη θρησκεία και στη συνέχεια η μοναδικήεπίσημη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η πίστη στο χριστιανισμό πλέονσημαίνει και πίστη στον αυτοκράτορα. Όμως, δεν ήταν όλοι χριστιανοί. Υπήρχανακόμη πολυθεϊστές αλλά και Εβραίοι.Από τον 4ο αιώνα και μετά ο χριστιανισμός επηρεάζει όλο και περισσότερο τη ζωή των ανθρώπωνστη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες βοήθησαντη χριστιανική εκκλησία να οργανώσει την εκκλησιαστική διοίκηση και να λύσειδιάφορα δογματικά ζητήματα (όσα δηλαδή έχουν σχέση με τη χριστιανική πίστη).Το κράτος στήριξε οικονομικά και νομοθετικά την Εκκλησία όταν αυτή προσπάθησε ναδιαδώσει το χριστιανισμό και να πολεμήσει τις αιρέσεις. Όμως οι σχέσεις Εκκλησίαςκαι κράτους δεν ήταν πάντοτε καλές. Σύμφωνα με τους νόμους, ο αυτοκράτοραςδεν ήταν η κεφαλή της Εκκλησίας, αλλά στην πραγματικότητα το κράτοςπολλές φορές προσπαθούσε να ελέγχει τον ανώτατο κλήρο. Μερικές φορέςο αυτοκράτορας και η Εκκλησία ήρθαν αντιμέτωποι κυρίως σε δογματικά ζητήματα.Αλλαγές στη νομοθεσίαΤο ρωμαϊκό δίκαιο συνέχισε να είναι η βάση του ρωμαϊκού κράτους. Όμως με τα χρόνιαπροστέθηκαν και νέοι νόμοι που είχαν επηρεαστεί από το χριστιανισμό. Για να υπάρχειδικαιοσύνη και να λειτουργεί σωστά το κράτος, έπρεπε να καταγραφούν όλοι οι νόμοι, ναγίνει δηλαδή κωδικοποίηση του δικαίου. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ κωδικοποίησε ταπαλιότερα αυτοκρατορικά διατάγματα και εξέδωσε στη λατινική γλώσσα το ΘεοδοσιανόΚώδικα (438). Η σημασία του είναι μεγάλη, γιατί έτσι μπορούμε να δούμε τις αλλαγές πουέγιναν με το χριστιανισμό.Οι αιρέσεις και η αντιμετώπισή τουςΟ χριστιανισμός βασίζεται στη διδασκαλία του Χριστούκαι οι βασικές αρχές του πήραν μορφή στους αιώνεςμετά τη γέννησή του. Οι πιστοί δεν καταλάβαιναν τοχριστιανισμό με τον ίδιο τρόπο και του έδιναν διαφορετικάνοήματα. Σιγά σιγά διαμορφώθηκε το ορθόδοξο,δηλαδή το επίσημο, χριστιανικό δόγμα. Η επίσημηΕκκλησία θεωρούσε αίρεση κάθε προσέγγιση τουχριστιανισμού που δε συμφωνούσε με το ορθόδοξοδόγμα.Από τους οπαδούς των αιρέσεων δε σώθηκαν πολλέςπηγές. Οι περισσότερες πληροφορίες για τις αιρέσειςπροέρχονται από τους αντιπάλους τους.1.22 Jvi-jr-JΌστρακο με το χριστιανικό σύμβολο τηςπίστης, το «Πιστεύω». Το χρησιμοποιούσαν οικατηχούμενοι για να μάθουν τις βασικές αρχέςτης χριστιανικής θρησκείας. Κατηχούμενοι ήτανόσοι δεν είχαν γίνει ακόμη χριστιανοί, αλλάπροετοιμάζονταν για να γίνουν. 4ος αιώνας,Ιερουσαλήμ, Μουσείο του Ισραήλ.17

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο χριστιανισμός επικρατεί στις πολυθεϊστικές θρησκείεςΌταν τον 4ο αιώνα ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία στη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία, πολλά αυτοκρατορικά διατάγματα περιόρισαν ταδικαιώματα των εθνικών (έτσι λέγονταν όσοι λάτρευαν πολλούς, όχιέναν, θεούς). Παρ’ όλα αυτά, οι πολυθεϊστικές θρησκείες έμεινανζωντανές για αρκετούς αιώνες.Ο Ιουλιανός (361-363) ήταν ο μόνος Ρωμαίος αυτοκράτοραςτην περίοδο αυτή που δεν ήταν χριστιανός. Προσπάθησε ναστηρίξει τις πολυθεϊστικές θρησκείες, αλλά απέτυχε.Στις φιλοσοφικές σχολές στην Αλεξάνδρεια και την Αθήνασυνέχισαν να διδάσκουν τα κλασικά κείμενα των Ελλήνων καιτων Λατίνων συγγραφέων. Εκεί δίδασκαν τη φιλοσοφία και τηρητορική, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 6ου αιώνα. Πολλοίχριστιανοί συγγραφείς μελετούσαν τα κείμενα αυτά και προσπαθούσαννα συνδυάσουν την αρχαία (κυρίως ελληνική) φιλοσοφία με τηχριστιανική θεολογία.Οι Εβραίοι στη Ρωμαϊκή ΑυτοκρατορίαΟι Εβραίοι ζούσαν σκορπισμένοι σε πολλές κοινότητες σε όλη τηΡωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά και αλλού. Όταν ο χριστιανισμός έγινεεπίσημη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι Εβραίοι έμεινανπιστοί στη δική τους μονοθεϊστική θρησκεία. Πολλοί χριστιανοίπίστευαν ότι οι Εβραίοι έφταιγαν που σταυρώθηκε ο Χριστός.Κάποιοι αυτοκράτορες μάλιστα προσπάθησαν να τους κάνουνχριστιανούς με τη βία. Oι νόμοι έδιναν στους Εβραίους λιγότεραδικαιώματα από τους χριστιανούς: για παράδειγμα, δεν μπορούσαννα αποκτήσουν ακίνητη περιουσία ή δημόσια αξιώματα. ΟιΕβραίοι, για να αντιμετωπίσουν τις πιέσεις, έμειναν στενά δεμένοιμε τις κοινότητες και τη θρησκεία τους. Επειδή δεν μπορούσαν ναέχουν ιδιοκτησία, ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τις τραπεζικέςεργασίες και πολλοί από αυτούς απέκτησαν οικονομική δύναμη.Ασημένιος δίσκος από τηνΚωνσταντινούπολη. Εικονίζει μιαγυναίκα (μάλλον τη θεά Άρτεμη ή μιααμαζόνα) πάνω σε άλογο να σκοτώνειένα λιοντάρι. 5ος αιώνας, Ουάσινγκτον(HΠA), Συλλογή του ΙδρύματοςΝτάμπαρτον Όουκς.ψ.Δαχτυλίδι από την Κωνσταντινούπολη.Έχει χαραγμένα τα ονόματα«Αριστοφάνης» και «Ουγιλντία». Τέλη4ου -- αρχές 5ου αιώνα, Ουάσινγκτον(HΠA), Συλλογή του ΙδρύματοςΝτάμπαρτον Όουκς.Δ. Η τέχνη στην υπηρεσία του χριστιανισμούΌταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία, παρουσιάστηκε η ανάγκη και για μια νέατέχνη, που θα ήταν χριστιανική. Η τέχνη αυτή βασίστηκε σε παλιότερες μορφές τέχνης:στην κλασική ελληνική, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή. Κύριο χαρακτηριστικό της αυτή τηνπερίοδο ήταν η ανάμιξη και ο συνδυασμός διαφορετικών στοιχείων.Στην αρχή οι πρώτοι χριστιανοί συγκεντρώνονταν για τη λατρεία στις κατακόμβες.Όταν ο χριστιανισμός έγινε νόμιμη θρησκεία άρχισαν να χτίζονται πιο μεγαλοπρεπήκτίρια.Οι εκκλησίες που χτίζονται τον 4ο-6ο αιώνα χωρίζονται σε δύο βασικούς τύπους:στις ροτόντες (περίκεντρα κτίρια) και στις βασιλικές. Τέτοιες εκκλησίες βλέπουμε σεόλες τις περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.1

4ος - 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Οι βασιλικές ήταν από τα πιο συνηθισμένα δημόσια κτίρια στις πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.Λειτουργούσαν ως δικαστήρια ή ως χώροι για εμπόριο. Με πρότυπο τις βασιλικές, που χωρούσανπολλούς ανθρώπους, χτίστηκαν οι πρώτες χριστιανικές εκκλησίες.ΝάρθηκαςΒρίσκεται πάνταστα δυτικά τηςεκκλησίας. Είναιένας προθάλαμοςανάμεσαστην είσοδο καιτην κύρια αίθουσατου κτιρίου.Ιερόβρίσκεται πάνταστο ανατολικότμήμα της εκκλησίας.Στο κέντροτου υπάρχει ηΑγία Τράπεζα.DΗ χριστιανική βασιλική είναι μια ορθογώνια αίθουσα. Η κεντρική είσοδος βρίσκεται στα δυτικά. Εσωτερικά,σειρές από κολόνες χωρίζουν το χώρο σε «διαδρόμους», που λέγονται κλίτη. Το κεντρικό (δηλαδή το μεσαίο)κλίτος είναι συνήθως πιο μεγάλο και πιο ψηλό από τα άλλα. Μια βασιλική μπορείνα έχει τρία, πέντε ή επτά κλίτη.Κάτοψη της βασιλικής της Γέννησης στη Βηθλεέμ (Παλαιστίνη). Η εκκλησία άρχισε να χτίζεται το 325 και τελείωσε το 339.Τον 6ο αιώνα καταστράφηκε σε μια εξέγερση και ξαναχτίστηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α΄ (527--565).Η εκκλησία της Αγίας Κωνσταντίας στη Ρώμη (Iταλία) εξωτερικά και εσωτερικά. Πρόκειται για μια ροτόντα. Εσωτερικάδώδεκα ζευγάρια κολόνες στηρίζουν ένα θόλο. Δεύτερο μισό 4ου αιώνα.20Οι χριστιανικές εκκλησίες ήταν διακοσμημένες. Τα δάπεδα, οι τοίχοι και οι θόλοιείχαν ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Η τεχνική του ψηφιδωτού ήταν γνωστή απόπαλιότερες εποχές. Η τέχνη για την εικονογράφηση στους χριστιανικούς ναούςονομάζεται αγιογραφία.Η γλυπτική την περίοδο αυτή (4ος -- 5ος αιώνας) συνεχίζει τη ρωμαϊκή παράδοση,αλλά σύντομα αρχίζει και αυτή να σχετίζεται με τη χριστιανική λατρεία.

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Η Αχειροποίητος στη Θεσσαλονίκη.Η εκκλησία αυτή είναι μια από τιςπαλιότερες βασιλικές που έχουνδιατηρήσει την αρχική τους μορφή.Μέσα 5ου αιώνα.Άγαλμα του «Καλού Ποιμένα»που βρέθηκε στη Γάζα(Παλαιστίνη). 4ος -- 5οςαιώνας, Μόναχο (Γερμανία),Συλλογή Κρίστιαν ΣμιντΔύο μικρά αγάλματα με την Παναγίαπου κρατάει το Χριστό βρέφος.5ος αιώνας, Λονδίνο (ΜεγάληΒρετανία) και Χερτζλίγια (Ισραήλ),Συλλογή Σλόμο Μουσαϊέφ.Ψηφιδωτήπαράστασητου «ΚαλούΠοιμένα» απότο μαυσωλείοτης ΓάλλαςΠλακιδίας.«ΚαλόςΠοιμένας»(βοσκός) είναιο Χριστόςκαι «ποίμνιο»(κοπάδι) οιχριστιανοί.Πρώτο μισό5ου αιώνα,Pαβένα (Ιταλία).21

4ος - 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ε. Η μετανάστευση των λαών και η κατάλυση του δυτικούρωμαϊκού κράτουςΤον 4ο και τον 5ο αιώνα μετακινήθηκαν προς τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία λαοί που ζούσανπέρα από τα βόρεια και βορειοανατολικά σύνορά της. Οι ιστορικοί σήμερα ονομάζουν αυτήτη μετακίνηση μετανάστευση των λαών. Η μετακίνηση αυτή έγινε σιγά σιγά, άλλοτε ειρηνικάκαι άλλοτε με τη βία. Βασικό ρόλο σε αυτή τη μετανάστευση είχαν οι Ούνοι και οι γερμανικοίλαοί. Στα τέλη του 5ου αιώνα το ρωμαϊκό κράτος έχασε για πάντα το δυτικό του τμήμα: διάφοροιλαοί άρχισαν να μένουν μόνιμα εκεί και σχημάτισαν βασίλεια. Οι ιστορικοί σήμερα ταονομάζουν «βαρβαρικά βασίλεια». Οι Ρωμαίοι ονόμαζαν «βαρβάρους» τους λαούς έξω απότα σύνορα της αυτοκρατορίας τους. Έτσι, βάρβαροι ονομάζονταν οι λαοί που δε μιλούσανλατινικά ή ελληνικά, δεν είχαν την ίδια κοινωνική οργάνωση με τους λαούς στη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία και ζούσαν διαφορετικά από αυτούς.Δε γνωρίζουμε πολλά για τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή τημετανάστευση. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι στην αρχή αιτία ήτανμια αλλαγή στο κλίμα. Για αρκετό καιρό στη βόρεια Ευρώπη και τηνΑσία έκανε πάρα πολύ κρύο. Έτσι, τα χωράφια για καλλιέργεια έγινανλιγότερα και η κτηνοτροφία πιο δύσκολη.22Χρυσό μετάλλιο (μάλλον βαρβαρικό) από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, Κίελο (Γερμανία),Τοπικό Μουσείο του Κρίστιαν Άλμπρεχτ.

4ος -- 5ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Οι πληθυσμοί μετακινήθηκαν σε πιο θερμές και εύφορες περιοχές, επειδή είχεαυξηθεί ο πληθυσμός τους. Χρειάστηκαν λοιπόν καινούργια εδάφη για καλλιέργειαή για βοσκοτόπια. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τότε βρισκόταν σε κρίση. Παρ’ όλα αυτάήταν ακόμη πλούσια. Ο πλούτος ήταν ίσως αυτό που τους έφερε προς τα εδάφητης. Όταν έρχονταν νέοι πληθυσμοί σε ένα μέρος, συχνά οι παλιοί του κάτοικοιαναγκάζονταν να φύγουν. Έτσι οι Ούνοι και οι γερμανικοί λαοί προσπάθησαν ναεγκατασταθούν ειρηνικά στο ρωμαϊκό κράτος, μερικές φορές όμως το έκαναν καιμε τη βία.Τα βαρβαρικά βασίλεια τον 5ο αιώναΜε τη μετανάστευση των λαών καταλύθηκε, δηλαδή έπαψε να υπάρχει, το δυτικό ρωμαϊκό κράτος (476). Στη θέση τουιδρύθηκαν μια σειρά από νέα βασίλεια.Η ιστορική περίοδος που ξεκινάει στο τέλος του 5ου αιώνα, όταν καταλύθηκε το δυτικόρωμαϊκό κράτος, ονομάζεται από τους ιστορικούς Μεσαίωνας. Οι γερμανικοί λαοί, που τοκατέλυσαν, και οι κάτοικοι που ζούσαν στις περιοχές αυτές άρχισαν σιγά σιγά να αποκτούνκοινό τρόπο ζωής. Αυτό άλλαξε σημαντικά την οικονομία και την κοινωνία. Άλλαξε επίσηςτον τρόπο που σκέφτονταν οι άνθρωποι, καθώς και την πνευματική δημιουργία στη δυτικήΕυρώπη.Ο όρος Μεσαίωνας άρχισε να χρησιμοποιείται από τους ιστορικούςπολύ αργότερα. Ονομάζουμε έτσι την περίοδο ανάμεσα στον 5ο καιτο 15ο αιώνα, τότε δηλαδή που ξεκινάει η Αναγέννηση.Για τηνΑναγέννησηθα μιλήσουμεστιςσ. 149--157.23

Κεφάλαιο 2AJIO τη Ρωμαϊκή στη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΗ δημιουργία του Αραβοϊσλαμικου ΧαλιφάτουΟι εξελίξεις στα «βαρβαρικά βασίλεια» τηςδυτικής Ευρώπης (6ος - 7ος αιώνας)Οι ιστορικοί ονομάζουν τον 6ο αιώνα «αιώνα του Ιουστινιανού», γιατί με αυτοκράτορα τον ΙουστινιανόΑ΄ (527-565) η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία πέρασε μια νέα περίοδο ακμής. Ο Ιουστινιανόςαναδιοργάνωσε το ρωμαϊκό κράτος εσωτερικά. Παράλληλα, στο εξωτερικό προσπάθησε ναπάρει με πολέμους τα ρωμαϊκά εδάφη που είχαν κατακτήσει γερμανικοί λαοί. Οι κατακτήσειςτου όμως δεν κράτησαν πολύ και εξάντλησαν οικονομικά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ότανεμφανίστηκαν στα σύνορά της νέοι λαοί, η αυτοκρατορία ήταν πια αδύναμη. Έτσι, κάποιοιαπό αυτούς εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της, ενώ άλλοι κατέκτησαν σημαντικές περιοχέςτης. Τον 7ο αιώνα εμφανίστηκαν οι Άραβες μουσουλμάνοι, που γρήγορα κυριάρχησαν απότην Ιβηρική χερσόνησο μέχρι την κεντρική Ασία και τις Ινδίες. Οι Άραβες μουσουλμάνοιίδρυσαν μια αυτοκρατορία που βασίστηκε σε μια νέα μονοθεϊστική θρησκεία, το ισλάμ. Έτσιδημιουργήθηκε ένας νέος πολιτισμός, ο αραβοϊσλαμικός πολιτισμός. Στα βαρβαρικά βασίλειαπου δημιουργήθηκαν στο δυτικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους ντόπιοι και κατακτητές σιγάσιγά έγιναν ένα και άρχισαν να ζουν με τον ίδιο τρόπο.

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Πολλές πληροφορίες για τη βασιλεία του Ιουστινιανού Α΄ παίρνουμε από τα έργα που έγραψεο ιστορικός Προκόπιος, από νομοθετικά έργα καθώς και από πολλά άλλα κείμενα της εποχής,όπως τις χρονογραφίες. Πληροφορίες παίρνουμε και από μεταγενέστερες πηγές.Α. Η αναδιοργάνωση του ρωμαϊκού κράτους από τον Ιουστινιανό Α'Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄ με την πολιτική του ήθελε να ξαναφέρει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορίαστα παλιά της σύνορα και να διατηρήσει την ενότητά της. Γι’ αυτό, ενίσχυσε τηνεξουσία του αυτοκράτορα, προσπάθησε να επιβάλει παντού το ορθόδοξο δόγμα, έκανεενιαίο το δίκαιο και μεταρρύθμισε την κρατική διοίκηση.Το 532 ο Ιουστινιανός Α΄ κατέπνιξε μια εξέγερση,γνωστή ως Στάση του Νίκα. Ύστερα από αυτό,η εξουσία του αυτοκράτορα γίνεται απόλυτη, δηλαδήθεωρείται ότι βασιλεύει με τη θέληση του Θεού καιδίνει λόγο μόνο σ’ αυτόν. Ο ίδιος ο αυτοκράτοραςρυθμίζει όλη τη δημόσια ζωή: τη νομοθεσία,την οικονομία, τη διοίκηση, την άμυνα, τιςεκκλησιαστικές υποθέσεις κ.ά.Ψηφιδωτό που εικονίζει πομπή με τον Ιουστινιανό Α΄.Ο αυτοκράτορας, στο κέντρο, φοράει επίσημη στολή καικρατάει τα σύμβολα της εξουσίας του. Στο κεφάλι φοράειτο στέμμα του και περιβάλλεται από ένα φωτοστέφανο.547, Ραβένα (Ιταλία), εκκλησία του Αγίου Βιταλίου.Από τον 4ο αιώνα η χριστιανικήθρησκεία εξασφάλιζε ότι οιυπήκοοι ήταν πιστοί στο Ρωμαίοαυτοκράτορα. Για να μείνει λοιπόνη αυτοκρατορία ενωμένη,ο Ιουστινιανός Α΄ έπρεπε να λύσειτις διαφορές ανάμεσα στουςορθοδόξους και τους αιρετικούς(κυρίως τους μονοφυσίτες).Ψηφιδωτό που εικονίζει πομπή με την αυτοκράτειρα547, Ραβένα (Ιταλία), εκκλησία του Αγίου Βιταλίου.Κοπτικό ύφασμα στο οποίο εικονίζεται η Παναγία καθισμένη σεθρόνο, ανάμεσα σε αγγέλους. Κόπτες λέγονται οι μονοφυσίτες τηςΑιγύπτου. 6ος αιώνας, Κλίβελαντ (ΗΠΑ), Μουσείο της Τέχνης.Θεοδώρα.Στη θρησκευτική του πολιτικήο Ιουστινιανός Α΄ είχε δύο στόχους:να επιβάλει το ορθόδοξοδόγμα σε ολόκληρη τη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία και να το διαδώσειέξω απ’ αυτή.

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Όμως με την πολιτική αυτή δεσυμφωνούσαν οι μονοφυσίτες,που κυριαρχούσαν στη Συρία, τηνΠαλαιστίνη και την Αίγυπτο.Ο Ιουστινιανός Α΄ πήρε επίσηςμέτρα ενάντια σ’ όσους πίστευανακόμη στις πολυθεϊστικέςθρησκείες. Ακόμη, προσπάθησεμε την ιεραποστολή να διαδώσειτο χριστιανισμό έξω από τηΡωμαϊκή Αυτοκρατορία. Για τηνεξωτερική πολιτική του ρωμαϊκούκράτους ήταν χρήσιμο να γίνουνχριστιανοί οι γειτονικοί του λαοί.Έτσι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θαμπορούσε να κάνει πιο εύκολαεμπόριο και συμμαχίες μαζί τουςκαι θα επηρέαζε τους λαούςαυτούς πολιτισμικά και πολιτικά.Το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης που ίδρυσε ο Ιουστινιανός Α΄ στοόρος Σινά (Αίγυπτος). 6ος αιώνας.Η κωδικοποίηση και η ενοποίηση του δικαίουΣτα χρόνια του Ιουστινιανού Α΄ έγινε νέα κωδικοποίηση στοδίκαιο. Μ’ αυτή, η νομοθεσία έγινε ενιαία. Το δίκαιο αυτόέδειχνε πως ο αυτοκράτορας ήταν παντοδύναμος και ηαυτοκρατορία ενωμένη κάτω από την εξουσία του.Τα νομοθετικά έργα που έγιναν την εποχή του ΙουστινιανούΑ΄ αποτελούν την ιουστινιάνεια νομοθεσία. Η σημασία τηςείναι πολύ μεγάλη. Ήταν η βάση για όλους τους νόμουςστη Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και σε πολλά χριστιανικάκράτη στη δυτική Ευρώπη. Σε αυτή βασίζονται αρκετοί νόμοιστα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη.± - τΙ-ι ρ'.l-i'nE*ribpL·2.5Χειρόγραφο του Πανδέκτη, ενός από τα βιβλία της ιουστινιάνειαςνομοθεσίας. 6ος αιώνας, Φλωρεντία (Iταλία), Βιβλιοθήκη Λαυρέντιου τωνΜεδίκων.ihiCniipji11 ιιιιιι ι ιι •!• •• ιΟ Ιουστινιανός Α΄ έκανεπολλά δημόσια έργα σ’ όλητη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορίακαι οργάνωσε καλύτερατις διοικητικές υπηρεσίεςστην πρωτεύουσα. Έδωσεεπίσης στους διοικητές τωνεπαρχιών, εκτός από τηνπολιτική εξουσία που είχαν, τηστρατιωτική και τη δικαστικήεξουσία. Ακόμη απαγόρευσενα μπορεί κανείς να πληρώσειγια να πάρει ένα αξίωμα.Ψηφιδωτό με το Ιερό Παλάτι. Εδώ είχε την έδρα του ο αυτοκράτορας και οικεντρικές υπηρεσίες του ρωμαϊκού κράτους. 6ος αιώνας, Ραβένα (Ιταλία), εκκλησίατου Αγίου Απολλιναρίου του Νέου.27

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Αγροτική ζωή και εμπόριοΤον 6ο αιώνα, στο ρωμαϊκό κράτος συνεχίζει να αυξάνεται η μεγάλη ιδιοκτησία σεβάρος της μικρής. Ο Ιουστινιανός Α΄ προσπάθησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημααυτό με νομοθετικά μέτρα, αλλά δεν κατάφερε να το λύσει.Τον 6ο αιώνα το εξωτερικό εμπόριο αναπτύχθηκε σημαντικά.Η Κωνσταντινούπολη ήταν εμπορικό σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ασία και τηνΕυρώπη.Έμποροι έφερναν μετάξι και μπαχαρικά, κυρίως από την Κίνα και τις Ινδίες.Το Βασίλειο των Σασανιδών όμως έλεγχε μεγάλο μέρος από το δρόμο τουμεταξιού. Γι’ αυτό τα προϊόντα αυτά τα πουλούσαν στις ρωμαϊκές αγορέςπολύ ακριβά. Ο Ιουστινιανός Α΄ προσπάθησε να βρει άλλους διεθνείςεμπορικούς δρόμους. Μόνο όμως όταν άρχισαν να παράγουν μετάξιστη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αυτό έγινε πιο φτηνό.Αναπαράσταση σπιτιών σ’ ένα χωριό του6ου αιώνα. Τα σπίτια χτίζονταν ανάλογαμε το φυσικό περιβάλλον σε κάθε περιοχή.Συνήθως ήταν μικρά. Στο ισόγειο υπήρχεο στάβλος για τα ζώα και οι αποθήκες.Στο πρώτο πάτωμα βρίσκονταν ταδωμάτια. Τύνιδα (Τυνησία), Εθνικό Μουσείο.Τμήμα από το τείχος της Αναστασιούπολης.Η Αναστασιούπολη (Θράκη, Νομός Ξάνθης)ήταν λιμάνι στη λίμνη Βιστονίδα και ένας από τους σταθμούς στην Εγνατία οδό. Ο Ιουστινιανός Α΄ επιδιόρθωσε το τείχος τηςπόλης από την πλευρά της λίμνης και έχτισε ένα καινούριο μακρύ τείχος από την πόλη μέχρι τα βουνά της Ροδόπης.Το τείχος αυτό έλεγχε την Εγνατία οδό και ήταν και υδραγωγείο. 6ος αιώνας.Ξύλινη πινακίδα μαθητή. 6ος αιώνας,Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.Η εκπαίδευσηΒάση της εκπαίδευσης από την ελληνιστική εποχή ήταν η«εγκύκλιος παιδεία», που χωριζόταν σε δύο κύκλους (περιόδους)σπουδών.Στον πρώτο κύκλο οι μαθητές μάθαιναν ανάγνωση, γραφήκαι αριθμητική. Διαρκούσε πέντε χρόνια. Τον πρώτο κύκλοακολουθούσαν οι περισσότεροι μαθητές. Οι δάσκαλοι ήτανσυνήθως αυτοδίδακτοι, δηλαδή είχαν μάθει μόνοι τουςαυτά που δίδασκαν. Oι μαθητές, που ήταν μόνο αγόρια,πλήρωναν δίδακτρα.Ιδιωτικός ήταν και ο δεύτερος κύκλος σπουδών. Εδώ ο δάσκαλοςδίδασκε στους μαθητές του τα φιλολογικά μαθήματα και τις φυσικές επιστήμες (αριθμητική,γεωμετρία, αστρονομία και μουσική). Από τις πληροφορίες που έχουμε δεν ξέρουμεαν όλοι οι δάσκαλοι δίδασκαν όλα τα μαθήματα.Τέλος υπήρχαν, όπως είδαμε, και ανώτατες σχολές. Σε αυτές σπούδαζαν κυρίως όσοι ήθελαννα γίνουν διοικητικοί αξιωματούχοι.28

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Τέχνη και λατρείαΤον 6ο αιώνα η τέχνη στο ρωμαϊκόκράτος αλλάζει και αποκτά τα βασικάχαρακτηριστικά της βυζαντινήςτέχνης. Αυτά είναι: ο χριστιανικόςχαρακτήρας και οι επιρροές από τηρωμαϊκή και την περσική τέχνη.Η εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου χτίστηκε απότον Ιουστινιανό Α΄ και τη Θεοδώρα. Σήμερα είναι γνωστήως «Μικρή Αγια-Σοφιά». Όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαντην Κωνσταντινούπολη το 1453, η εκκλησία έγινετζαμί που λειτουργεί μέχρι σήμερα. Μεταξύ 526–536,Κωνσταντινούπολη (Tουρκία).Την εποχή αυτή συνεχίζουν να χτίζονται εκκλησίες στο ρυθμό της βασιλικής ή τηςροτόντας.Τον 6ο αιώνα δημιουργείται ένας νέος ρυθμός για τις εκκλησίες, η βασιλική μετρούλο. Αυτές οι εκκλησίες συνδυάζουν στοιχεία από τις βασιλικές και τις ροτόντες.Η Αγία ΣοφίαΗ πιο σημαντική βασιλική με τρούλο και ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία για την παγκόσμιααρχιτεκτονική κληρονομιά είναι η εκκλησία της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.Η Αγία Σοφία χτίστηκε στη θέση μιας παλιότερης εκκλησίας που κάηκε στη Στάση του Νίκα. Οαυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄ ανέθεσε στους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο να χτίσουνμια νέα, πιο μεγαλοπρεπή εκκλησία. Η Αγία Σοφία λεγόταν και Μεγάλη Εκκλησία, όχι μόνο γιατο μέγεθός της, αλλά γιατί είχε μεγάλη σημασία για την αυτοκρατορία και τη χριστιανική Εκκλησία.Δίπλα της είχε την έδρα του το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Όταν οι Οθωμανοίκατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1453, η Αγία Σοφία έγινε τζαμί μέχρι το 1935. Από τότεείναι μουσείο.2.11Εξωτερική πανοραμική άποψη της Αγίας Σοφίας. 6ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη(Tουρκία).29

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Λεπτομέρεια από την εσωτερικήδιακόσμηση της Αγίας Σοφίας.6ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη (Tουρκία).Η Αγία Σοφία εσωτερικά. Η εκκλησία διακοσμήθηκε με πλούσιο τρόπο: Είχεπολύχρωμες μαρμάρινες κολόνες, οι εσωτερικοί τοίχοι ντύθηκαν με πολύχρωμαμάρμαρα και με πολλά ψηφιδωτά. Η Αγία Σοφία συνδεόταν στενά με τοναυτοκράτορα. Εδώ γινόταν η στέψη του, εδώ παρακολουθούσε τη λειτουργίαο ίδιος και οι αξιωματούχοι της αυτοκρατορικής Aυλής στις μεγάλες γιορτές τουχρόνου. 6ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη (Tουρκία).Ο τρούλος της Αγίας Σοφίας εξωτερικά.6ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη (Tουρκία).Σελίδες από χειρόγραφατου 6ου αιώνα. Οι σελίδεςείναι διακοσμημένεςμε μικρογραφίες,δηλαδή ζωγραφιές πουεικονογραφούν το κείμενο.Στην εικόνα 2.15 βλέπουμετην Κιβωτό του Νώε.Η 2.16 εικονίζει τηΡεβέκκα που προσφέρεινερό σε έναν υπηρέτητου Αβραάμ.Το κείμενοκαι στα δύο χειρόγραφαείναι γραμμένο με μεγάλα(κεφαλαία) γράμματα.Τουλάχιστον μέχρι τον7ο αιώνα, ελληνικάκαι λατινικά γράφονταν μόνο με μεγάλα γράμματα. Από τον 8ο αιώναεμφανίζονται σιγά σιγά τα μικρά (πεζά) γράμματα. 6ος αιώνας, Βιένη,Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας.

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Οι εκκλησίες διακοσμούνται με μεγάλες τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και φορητέςεικόνες. Εικόνες ονομάζονται οι ζωγραφισμένες, ξύλινες συνήθως, επιφάνειες μεχριστιανικό θέμα. Φορητές λέγονται οι εικόνες που μπορούν να αλλάξουν θέση.Οι παλιότερες φορητές εικόνες είναι από τον 6ο αιώνα. Αυτές έχουν επηρεαστεί απότην ελληνιστική και τη ρωμαϊκή ζωγραφική.Τρεις φορητές εικόνες από το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά (Αίγυπτος). Η εικόνα 2.17 εικονίζειτο Χριστό Παντοκράτορα (6ος αιώνας), η 2.18 τον άγιο Πέτρο (6ος αιώνας) και η 2.19 την Παναγία σεθρόνο, ανάμεσα σε αγίους, να κρατάει το Χριστό (6ος – 7ος αιώνας).Η μικροτεχνία αναπτύσσεται ιδιαίτερα από τον 6οαιώνα και μετά. Μεταξωτά υφάσματα, κοσμήματα καιάλλα αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και ελεφαντόδοντο,στολισμένα με πολύτιμους λίθους, δείχνουν ότι οι δημιουργοίτους είχαν μεγάλες τεχνικές γνώσεις.Ασημένιο κύπελλο από τη Συρία.Έχει την επιγραφή:«Η Σάρα με ευχές το προσφέρει στονπρώτο μάρτυρα». Αρχές 6ου αιώνα,Βοστόνη (ΗΠΑ), Μουσείο Καλών Τεχνών.Δαχτυλίδι για δύο δάχτυλα από τηΣυρία. 5ος - 6ος αιώνας, Ρίτσμοντ (ΗΠΑ),Μουσείο Καλών Τεχνών της Βιρτζίνια.Ύφασμα από την Αίγυπτο με παράστασητης θεάς Εστίας. Πρώτο μισό 6ου αιώνα,Ουάσινγκτον (HΠA), Συλλογή του IδρύματοςΝτάμπαρτον ΄Οουκς.31

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Τα θέματα δημιουργήθηκαν για να κάνουν καλύτερη την άμυνα του βυζαντινούκράτους. Πρότυπο είχαν τα εξαρχάτα. Τα πρώτα θέματα σχηματίζονται στη ΜικράΑσία το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, για να υπάρχει ένας στρατός ικανός ενάντιαστο Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο. Για το στρατό αυτό οι βυζαντινοί αυτοκράτορεςχρησιμοποίησαν τους μικροκαλλιεργητές. Τους έδιναν κτήματα ως αντάλλαγμαγια τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες. Εκείνοι, όταν δεν πολεμούσαν, έπρεπενα καλλιεργούν τη γη τους. Πλήρωναν πολύ λίγους φόρους και τα παιδιά τουςμπορούσαν να γίνουν και αυτά στρατιώτες και καλλιεργητές. Σιγά σιγά τα θέματααντικατέστησαν τις επαρχίες που υπήρχαν την προηγούμενη περίοδο.Με τα θέματα το βυζαντινό κράτος ενίσχυσε τη μικρή και μεσαία ιδιοκτησίαγης και την άμυνά του. Στρατιώτες τώρα πια είναι μικροκαλλιεργητές πουπολεμούν για τη γη τους. Έτσι μειώνονται σιγά σιγά οι μεγάλοι γαιοκτήμονεςκαι αυξάνονται οι μικροκαλλιεργητές.Ο θεσμός των κοινοτήτων χωρίουΟι μικροκαλλιεργητές κατοικούν σε χωρία ή κώμες, που αποτελούν τις κοινότητεςχωρίου. Βοσκοτόπια, αγροί, μύλοι και εργαστήρια ανήκουν σε όλους, δηλαδή στηνκοινότητα. Οι κάτοικοί τους είχαν όλοι μαζί την ευθύνη για τους φόρους που έπρεπενα πληρώνουν. Έτσι το κράτος ήταν σίγουρο ότι η γη θα καλλιεργηθεί και ότι οιφόροι θα πληρωθούν.Δ. Το ισλάμ - Μια νέα τομή στην ιστορία της Μεσογείουκαι της Εγγύς ΑνατολήςΤον 7ο και τον 8ο αιώνα οι Άραβες με τις κατακτήσεις τους αλλάζουν την κοινωνία και τονπολιτισμό στην Εγγύς Ανατολή και στη Μεσόγειο. Με τους Άραβες επικρατεί το ισλάμ, μιανέα μονοθεϊστική θρησκεία, που γεννήθηκε στην Αραβική χερσόνησο στις αρχές του 7ουαιώνα. Οι πιστοί του ισλάμ λέγονται μουσουλμάνοι. Οι ιστορικοί ονομάζουν το κράτος πουίδρυσαν οι Άραβες μουσουλμάνοι Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο.Οι ιστορικοί που μελετούν τον αραβοϊσλαμικό κόσμο χρησιμοποιούν πολλές και διαφορετικέςπηγές. Βασική πηγή είναι το Κοράνι και πολλά θεολογικά έργα που το αναλύουν. Πληροφορίεςμάς δίνουν επίσης: νομοθετικά και ιστορικά κείμενα, χρονογραφίες, επιστολές,φιλολογικά και επιστημονικά έργα, αλλά και εγκυκλοπαίδειες. Σημαντικά για την καθημερινήζωή είναι τα ταξιδιωτικά κείμενα. Πλούσιο είναι και το αρχαιολογικό υλικό.34Η εμφάνιση του ισλάμ – Το πρώτο αραβοϊσλαμικό κράτοςΗ Αραβική χερσόνησος είναι σχεδόν ολόκληρη έρημος. Εκεί οι άνθρωποι από παλιάήταν νομάδες και κτηνοτρόφοι, οργανωμένοι σε φυλές. Συχνά μια φυλή πολεμούσεενάντια σε μια άλλη για λάφυρα και αιχμαλώτους. Οι περισσότεροι Άραβες ήτανειδωλολάτρες, αλλά κάποιες φυλές είχαν γίνει ήδη τον 6ο αιώνα χριστιανοί ήΕβραίοι.

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Στις αρχές του 7ου αιώνα αναπτύσσεται τοεμπόριο ανάμεσα στα λιμάνια της Αραβικήςχερσονήσου και τη Μεσόγειο. Αυτό αλλάζεισημαντικά την κοινωνία στην κεντρική Αραβικήχερσόνησο: πολλοί Άραβες, που ήτανκαμηλιέρηδες και ζούσαν σε οικισμούς όπως στηΜέκκα και τη Γιαθρίμπ (που αργότερα ονομάστηκεΜεδίνα), πλούτισαν. Οι πόλεμοι όμως ανάμεσαστις φυλές εμπόδιζαν το εμπόριο. Πολλοί έμποροιπίστευαν ότι μόνο μια κρατική εξουσία με όλουςτους Άραβες ενωμένους μπορούσε να σταματήσειτους πολέμους και να προστατεύσει το εμπόριο.Γύρω στο 610 ο Μωάμεθ (περίπου 570-632),έμπορος από τη Μέκκα που στα ταξίδια του είχεγνωρίσει χριστιανούς και Εβραίους, άρχισε νακηρύττει μια νέα μονοθεϊστική θρησκεία. Αυτήονομάστηκε ισλάμ, δηλαδή «υποταγή στη θέλησητου Θεού», και ο Μωάμεθ έγινε ο Προφήτης της. Μικρογραφία που εικονίζει κατασκήνωση στην έρημο. Μεταξύ1225–1235, Αγία Πετρούπολη (Pωσία), Ακαδημία Επιστημών.35

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Σελίδες από Κοράνι. Μάλλον 8ος αιώνας, Λονδίνο (MεγάληBρετανία), Βρετανική Βιβλιοθήκη.Το ιερό βιβλίο του ισλάμ είναι το Κοράνι,που στα αραβικά σημαίνει «διήγηση».Σύμφωνα με τη διδασκαλία του ισλάμ, τοΚοράνι είναι τα ίδια τα λόγια του Θεού.Εκτός από τη θρησκεία, το Κοράνι ρυθμίζειτην πολιτική και την κοινωνία. Το ισλάμεμφανίστηκε ως μια οικουμενική θρησκεία,μια θρησκεία δηλαδή για όλουςτους ανθρώπους πέρα από γλώσσα καικαταγωγή. Οι μουσουλμάνοι, όπου και ανβρίσκονται στον κόσμο, απ’ όπου και ανείναι, όποια γλώσσα και αν μιλούν, είναιμέλη της «Kοινότητας των Πιστών».Ο Μωάμεθ πίστευε ότι οι μουσουλμάνοι έπρεπε ναανήκουν σε μια κοινότητα. Αυτό απειλούσε την εξουσίαπου είχαν οι αρχηγοί των φυλών. Για να προστατευτείαπό τους αντιπάλους του, έφυγε από τη Μέκκα γιατη Μεδίνα. Εκεί οργάνωσε το πρώτο ισλαμικό κράτοςμε βάση τη νέα θρησκεία. Λίγο αργότερα ο Μωάμεθκατέλαβε τη Μέκκα (630) και την έκανε ιερή πόλη.Γρήγορα το ισλάμ εξαπλώθηκε σ’ όλη την Αραβικήχερσόνησο.Μικρογραφία που δείχνει καραβάνι με προσκυνητές για τη Μέκκα.1237, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.Άποψη της Μέκκαςμε το ιερό τουΚααμπά την εποχή τουπροσκυνήματος.Στη Μέκκα βρίσκεταιο Κααμπά, ένα ιερόπου περιέχει μιαπέτρα. Σύμφωνα μετο ισλάμ, την έφερεο αρχάγγελος Γαβριήλ.Κάθε μουσουλμάνοςπρέπει να επισκεφτεί τονΚααμπά τουλάχιστονμία φορά στη ζωήτου. Το προσκύνημααυτό λέγεται χατζ καιαυτός που πηγαίνει γιαπροσκύνημα γίνεταιχατζής. Το ιερό τουΚααμπά έχει τη σημερινήτου μορφή από το 1630.Μέκκα (Σαουδική Αραβία).

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Οι αραβικές κατακτήσεις -- Το Αραβοϊσλαμικό ΧαλιφάτοΤο ισλάμ ένωσε για πρώτη φορά τις αραβικές φυλές σε ένα κράτος. Πολύ γρήγορα τοκράτος αυτό έγινε μια πραγματική αυτοκρατορία.Μέσα σε 120 περίπου χρόνια (634–750) οι Άραβες μουσουλμάνοι κατέκτησαν μεγάλες περιοχές από την Ιβηρική χερσόνησομέχρι την κεντρική Ασία και τις Ινδίες και δημιούργησαν το Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο. Ο στρατός του Βασιλείου των Φράγκωνσταμάτησε τους Άραβες στη σημερινή κεντρική Γαλλία και ο στρατός του βυζαντινού αυτοκράτορα κατάφερε να κρατήσει τηΜικρά Ασία.Οι Άραβες κατέκτησαν όλες αυτές τις περιοχές σχετικά γρήγορα και εύκολα επειδή:Είχαν γρήγοροκαι ευκίνητο στρατό.Με τουςπολέμους δεδιέδιδαν μόνο το ισλάμ,αλλά κέρδιζαν και πολλάλάφυρα. Γι’ αυτό και τουςσυνέχιζαν.Η ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία και τοΒασίλειο των Σασανιδών (τα δύοισχυρά κράτη της εποχής) είχανχάσει πια τη δύναμή τους απότους πολέμους.Οι περισσότεροιχριστιανοί στις ανατολικέςεπαρχίες του ρωμαϊκού κράτους ήτανμονοφυσίτες. Επειδή καταπιέζονταναπό τη ρωμαϊκή διοίκηση,δεν αντιστάθηκαν όταν έγινανοι επιθέσεις.37

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Το κράτος που δημιούργησαν οι Άραβες μουσουλμάνοι λέγεται Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο.Ο αρχηγός του ονομάζεται χαλίφης και έχει όλη την εξουσία (θρησκευτική, πολιτική, στρατιωτικήκαι δικαστική). Στο Αραβοϊσλαμικό Xαλιφάτο ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί λαοί μεδιαφορετικές γλώσσες, διαφορετικές θρησκείες και πολιτισμούς. Η κοινωνία και η πολιτικήβασιζόταν όμως στο ισλάμ. Το ισλάμ επικράτησε σε όλες τις περιοχές που κατέκτησαν οιΆραβες, αλλά και πέρα από αυτές. Στον ισλαμικό κόσμο δημιουργήθηκε ο αραβοϊσλαμικόςπολιτισμός που επηρέασε και άλλους λαούς στην Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη.Τα πρώτα προβλήματα ήρθαν όταν στο Χαλιφάτο έπρεπε να μοιράσουν την εξουσίακαι τον τεράστιο πλούτο από τις κατακτήσεις. Ξεκίνησε έτσι μια σύγκρουση ανάμεσασε δύο ομάδες για το ποιος έπρεπε να είναι χαλίφης. Η σύγκρουση τέλειωσε το661, όταν χαλίφης έγινε ο Μωαβίας και μετέφερε την πρωτεύουσα του χαλιφάτουστη Δαμασκό της Συρίας. Είναι ο πρώτος χαλίφης της δυναστείας των Oμεϋάδων.Όμως η σύγκρουση αυτή είχε κι ένα άλλο αποτέλεσμα: από τότε χωρίστηκαν οιμουσουλμάνοι σε δύο δόγματα, τους σουνίτες και τους σιίτες.Η δυναστεία των ΟμεϋάδωνΟι Oμεϋάδες δεν προσπάθησαν να αλλάξουν την κοινωνία και την οικονομία ούτε τις συνήθειεςτων κατακτημένων. Την ανώτατη εξουσία είχαν Άραβες μουσουλμάνοι.Στην κορυφή του κράτους και της κοινωνίας βρισκόταν ο χαλίφης.Ακολουθούσαν οι Άραβες μουσουλμάνοι. Αυτοί διοικούσαν τιςεπαρχίες του κράτους και ήταν οι μόνοι που έλεγχαν το στρατό.Μετά έρχονταν οι πληθυσμοί που έγιναν μουσουλμάνοι. Πιο κάτωβρίσκονταν όσοι κατακτημένοι κράτησαν τη θρησκεία τους.Οι κατακτημένοι είχαν τις μεσαίες και τις κατώτερες θέσεις στηδιοίκηση του κράτους. Στην τελευταία θέση βρίσκονταν οι δούλοι.Μέχρι τα τέλη του 7ου αιώνα, επίσημες γλώσσες στη διοίκηση ήτανκυρίως τα ελληνικά και τα περσικά. Mετά, επίσημη γλώσσα στοΑραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο έγιναν τα αραβικά.Οι κατακτητές δεν ανάγκασαν τους κατακτημένους λαούςνα γίνουν μουσουλμάνοι με τη βία. Τους θεωρούσαν όμωςυπηκόους με λιγότερα δικαιώματα και έπρεπε να πληρώνουνστο κράτος τον κεφαλικό φόρο.Χρυσά νομίσματα (δηνάρια) τουΑραβοϊσλαμικού Χαλιφάτου πουκόπηκαν στη Συρία. Το νόμισμαστην εικόνα 2.30 χρονολογείταιτο 692–694 και το σχέδιό τουαντιγράφει τα νομίσματα τηςΡωμαϊκής Αυτοκρατορίας.Το νόμισμα στην εικόνα 2.31χρονολογείται ανάμεσα στο696–697 και έχει επιγραφές στηναραβική γλώσσα. Νέα Υόρκη(HΠA), Αμερικανικός ΝομισματικόςΣύλλογος.Οι περισσότεροι Άραβες μουσουλμάνοι ήταν νομάδες και δενήξεραν να καλλιεργούν τη γη. Έτσι οι Oμεϋάδες την άφησαν στουςπαλιούς της ιδιοκτήτες που δεν ήταν μουσουλμάνοι. Αυτοί όμωςπλήρωναν περισσότερους φόρους. Γι’ αυτό σιγά σιγά πολλοίγίνονταν μουσουλμάνοι. Για να μη χάσει όμως το κράτος μεγάλαέσοδα, οι Oμεϋάδες δεν τους έδωσαν τα ίδια δικαιώματα με τουςΆραβες μουσουλμάνους. Αυτό δυσαρέστησε πολύ τους νέουςπιστούς στο ισλάμ.Οι Oμεϋάδες κυβέρνησαν μέχρι το 750. Τότε την εξουσία στοΑραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο πήραν οι Αβασίδες. Οι Ομεϋάδες ίδρυσανχωριστό κράτος στην Ιβηρική χερσόνησο (756).38

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Τα γράμματα και οι τέχνες στην Αυλή των χαλίφηδωνΣτη Δαμασκό, την πρωτεύουσα του Αραβοϊσλαμικού Χαλιφάτου, δημιουργήθηκεη Aυλή του χαλίφη. Στην Aυλή της Δαμασκού έρχονταν ποιητές και θεολόγοι που δενήταν μόνο μουσουλμάνοι. Τα γράμματα και οι τέχνες την εποχή αυτή συνδέονταικυρίως με την Aυλή. Αναπτύχθηκε η ποίηση, ιδιαίτερα με θέμα τον έρωτα και τιςχαρές της ζωής.Για να δείξουν τη δύναμη της νέας θρησκείας και την εξουσία τους οι Oμεϋάδεςέχτισαν μεγαλοπρεπή τζαμιά (τεμένη).Από τα πιο σπουδαία τζαμιά αυτή την εποχή είναι το Τέμενος του Βράχου στην Ιερουσαλήμ (Iσραήλ). Το τζαμί έχει πολλέςεπιδράσεις από τη θρησκευτική τέχνη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Είναι ένα οκταγωνικό κτίριο με χρυσό θόλο. Άρχισε ναχτίζεται μετά το 691.Το Μεγάλο Τζαμί στη Δαμασκό (Συρία) είναιένα από τα πιο σημαντικά την περίοδο αυτή.Στην εικόνα 2.34 αναπαράσταση του τζαμιού.Στη 2.35 η είσοδός του και στη 2.36 ψηφιδωτόαπό τη διακόσμησή του. Πρόσωπα και ζώαδεν εικονίζονται. Για το ισλάμ απαγορεύεταινα υπάρχουν πρόσωπα στους χώρους και στακείμενα που έχουν σχέση με τη θρησκεία, γιατίκανείς δεν μπορεί να φτιάξει αυτό που έφτιαξεο Θεός, όσο τέλεια το έφτιαξε εκείνος.Μετά το 706.

6ος - 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ε. Οι εξελίξεις στη δυτική Ευρώπη - Η ανάμιξη των πληθυσμώνκαι η κοινωνική οργάνωση στα βαρβαρικά βασίλειαΌπως είδαμε, το δυτικό ρωμαϊκό κράτος καταλύθηκε και τη θέση του πήραν τα βαρβαρικάβασίλεια. Όμως οι αλλαγές δεν εξαφάνισαν όλους τους παλιότερους θεσμούς. Ντόπιοιπληθυσμοί και κατακτητές στην αρχή ζούσαν πλάι πλάι, αλλά σιγά σιγά έγιναν ένα, αναμίχθηκαν.Στην ανάμιξη βοήθησε ο εκχριστιανισμός των γερμανικών λαών.Τα γραπτά κείμενα για την εποχή αυτή είναι λίγα, τα περισσότερα από αυτά θρησκευτικά.Πολύ σημαντικά είναι και τα νομικά κείμενα, αφού οι γερμανικοί λαοί ακολούθησαν τους Ρωμαίουςκαι κατέγραψαν τους προφορικούς τους νόμους. Στα λογοτεχνικά κείμενα ανήκουνεπιστολές, βίοι αγίων και επικά ποιήματα. Σώζονται και λίγα μνημεία, κυρίως εκκλησίες καινεκροταφεία.Σε όλα τα βαρβαρικά βασίλεια ο βασιλιάςκράτησε κάποιες από τις εξουσίες πουείχε παλιά ο Ρωμαίος αυτοκράτορας (γιαπαράδειγμα, μπορούσε να κόβει νόμισμα καινα βάζει φόρους). Όσο πιο μεγάλος ήτανο στρατός του τόσο πιο δυνατός ήταν καιο βασιλιάς: έπρεπε να νικάει στους πολέμους,να προστατεύει τους υπηκόους του και ναφροντίζει να ζουν καλά.Σκεύη και όπλα. Περίπου το 600, Μίνστερ (Γερμανία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Οι επαρχίες στα βαρβαρικά βασίλεια ήταν οργανωμένες με τους παλιούς ρωμαϊκούς θεσμούς.Οι βασιλιάδες έδωσαν πολλά αξιώματα στους ντόπιους αριστοκράτες. Αυτοί, τον 3οκαι τον 4ο αιώνα, εναντιώθηκαν στους κατακτητές. Στη συνέχεια όμως συνεργάστηκαν μαζίτους, μπήκαν στις βασιλικές Aυλές και απέκτησαν αξιώματα.Οι βασιλιάδες πήραν από τους Ρωμαίους και το θεσμό του κόμη. Τα λατινικάσυνέχισαν να είναι η γλώσσα της διοίκησης, αλλά οι τοπικές διάλεκτοι άρχισαν νατα επηρεάζουν. Έτσι στη δυτική Ευρώπη γεννήθηκαν οι ρομανικές γλώσσες.Οι γερμανικές γλώσσες κυριάρχησαν σε ορισμένες περιοχές, όπως για παράδειγμαστη σημερινή Γερμανία, τη σημερινή Ολλανδία και αλλού.Η αναδιανομή της γηςΟι κοινωνίες των ντόπιων, όπως και των κατακτητών, ήταν αγροτικές. Ένα από τα πρώταπροβλήματα ήταν να μοιράσουν μεταξύ τους τη γη.Στο Βασίλειο των Βησιγότθων, των Οστρογότθων, των Βουργουνδών και στο νότιοτμήμα του Βασιλείου των Φράγκων, το κράτος έλυσε το πρόβλημα με το μέτρο τηςφιλοξενίας.40

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Στις περιοχές αυτές το κράτος έβαλε τους ντόπιους γαιοκτήμονες να «φιλοξενήσουν» στακτήματά τους τους κατακτητές μαζί με τους συγγενείς και τους ανθρώπους τους. Κάθε κτήμαείχε πια δύο «ιδιοκτήτες», οι οποίοι έδιναν ένα τμήμα του σε αγρότες χωρίς γη (κατακτητέςή ντόπιους) με αντάλλαγμα ένα μέρος από τη σοδειά.Μακέτα και σχεδιαστικήαπεικόνιση σπιτιού στηδυτική Ευρώπη του6ου - 8ου αιώνα.Το μέτρο αυτό δεν εμπόδισε τους βασιλιάδες στα βαρβαρικά βασίλειανα κάνουν παράνομα δικά τους άλλα κτήματα ή ερημωμένα εδάφη και ναμοιραστούν την κατακτημένη γη με τους υπηκόους τους. Αυτό έγινε σεπολλές περιοχές που δεν ακολουθούσαν το μέτρο της φιλοξενίας.Οι μεγάλες μετακινήσεις του πληθυσμού, οι πόλεμοι, οι καταστροφές καιοι λεηλασίες, καθώς και η μείωση του πληθυσμού περιόρισαν την αγροτικήπαραγωγή. Την περίοδο αυτή στη δυτική Ευρώπη οι περισσότεροι κάτοικοιήταν φτωχοί εξαιτίας των πολέμων. Οι επιδημίες ήταν συχνές και το φαγητότους κακό και λίγο, επειδή η αγροτική παραγωγή ήταν μικρή.Πήλινο σκεύος. 6ος αιώνας,Πάντερμπορν (Γερμανία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Η συνύπαρξη των ντόπιων με τους κατακτητέςΣιγά σιγά οι ντόπιοι πληθυσμοίαναμίχθηκαν με τουςγερμανικούς λαούς. Η ανάμιξηείναι φανερή στην εκμετάλλευσητης γης, στουςγάμους ανάμεσα σε νεοφερμένουςκαι ντόπιους, στιςθρησκευτικές τους ιδέες καιστη νομοθεσία.Δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τουςαγρότες, ντόπιους και νεοφερμένους, την εποχήαυτή. Γνωρίζουμε όμως ότι θάβονταν στα ίδιανεκροταφεία. Αυτό ίσως σημαίνει ότι είχαν κοινήζωή. Η φιλοξενία μάλλον έκανε τους κατακτητέςνα αναμιχθούν με τους ντόπιους αγρότες.Στην αρχή στα βαρβαρικά βασίλεια δενυπήρχε κοινό νομοθετικό σύστημα.Οι κατακτημένοι ακολουθούσαν το ρωμαϊκό δίκαιοκαι οι κατακτητές το «βαρβαρικό». Αργότερατα πράγματα άλλαξαν. Για παράδειγμα, τον 9οαιώνα στο Βασίλειο των Φράγκων ο ίδιος νόμος Γυάλινο ποτήρι. 6οςίσχυε για όλους τους ελεύθερους άντρες, είτε αιώνας, ρέφε ντ-Γκέλεπ (Γερμανία),ήταν γερμανικής καταγωγής είτε ντόπιοι.Μουσείο Μπεργκ ΛινΧτένα. 6ος αιώνας, Πάντερμπορν(Γερμανία), Αρχαιολογικό Μουσείο.Πόρπη που βρέθηκε σε γυναικείοβησιγοτθικό τάφο στη σημερινήΙσπανία. 6ος αιώνας, Μαδρίτη(Ισπανία), Εθνικό ΑρχαιολογικόΜουσείο.41

6ος – 7ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Οι γερμανικοί λαοί είχαν τις δικές τους θρησκείες. Τον 4ο αιώνα κάποιοι απόαυτούς έγιναν χριστιανοί. Όταν δημιούργησαν τα βαρβαρικά βασίλεια, δεθέλησαν ή δεν μπόρεσαν να επιβάλουν τη θρησκεία τους. Από την πλευρά τους οιχριστιανοί επίσκοποι κατάφεραν να διατηρήσουν και να δυναμώσουν τη θέση τους.Προσπάθησαν λοιπόν να κάνουν τους νέους βασιλιάδες χριστιανούς, γιατί πίστευανότι έτσι θα γίνονταν χριστιανοί και όλοι οι υπήκοοί τους.2.44" * *Το Ευαγγέλιο του Λίντισφερν. Περίπου το700, Λονδίνο (Mεγάλη Bρετανία), ΒρετανικήΒιβλιοθήκη.Είναι δύσκολο να πούμε τι χαρακτηρίζει τη δυτικήΕυρώπη στο Μεσαίωνα. Μέσα σε δέκα αιώνες (5ος15ος) τα σύνορα αλλάζουν συχνά και υπάρχουνπολλά κράτη με διαφορετική διοίκηση, στα οποίαζουν διαφορετικοί λαοί. Μπορούμε όμως να βρούμεκάποια κοινά στοιχεία, κυρίως στη γλώσσα και τηθρησκεία. Έτσι με τον όρο δυτική Ευρώπη την εποχήαυτή αναφερόμαστε στις περιοχές όπου οι άνθρωποιμιλούν ρομανικές ή γερμανικές γλώσσες και εκκλησιαστικάτούς ελέγχει ο πάπας της Ρώμης.42

Κεφάλαιο 3H Βυζαντινή Αυτοκρατορία ανάμεσα στονισλαμικό και το δυτικοευρωπαϊκό κόσμο(8ος -- 9ος αιώνας)

8ος - 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Για τις πηγέςσχετικά με τοναραβοϊσλαμικόκόσμο και τηχριστιανικήδυτική Ευρώπημιλήσαμε στιςσ. 34 και 40.Μια βασική πηγή για τη βυζαντινή ιστορία αυτή την περίοδο είναι η Χρονογραφίατου Θεοφάνη. Ο Θεοφάνης ήταν εικονολάτρης και παρουσιάζει ταπράγματα από την πλευρά των εικονολατρών. Δε σώζονται πολλά έργα απόεικονομάχους συγγραφείς, γιατί τα κατέστρεψαν οι εικονολάτρες, που ήταντελικά οι νικητές. Πληροφορίες παίρνουμε ακόμη από πρακτικά εκκλησιαστικώνσυνόδων, επιστολές και νομοθετικά κείμενα.Α. Μεταρρυθμίσεις στη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΑπό τα μέσα του 6ου μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έκανε πολλούςπολέμους, έχασε πολλά εδάφη, αρκετές πόλεις της καταστράφηκαν και ο πληθυσμός τουςλιγόστεψε. Για να ξεπεράσουν τα προβλήματα αυτά οι βυζαντινοί αυτοκράτορες έκαναναλλαγές στη διοίκηση, την οικονομία και τη νομοθεσία. Τα μέτρα που πήραν βοήθησαντο βυζαντινό κράτος να ξεπεράσει την κρίση και έβαλαν τις βάσεις για την ακμή του στουςεπόμενους αιώνες (9ος -- 11ος).Την εποχή αυτή τα πρώτα μεγάλα θέματα χωρίζονται σε περισσότερα, πιο μικρά.Έτσι, βελτιώνεται η διοίκηση, η φορολογία και η άμυνα.Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες την εποχή αυτή παίρνουν νέα οικονομικά μέτρα:φορολογούν την Εκκλησία και τα μοναστήρια και απαγορεύουν την τοκογλυφία.Αλλαγές έγιναν και στη νομοθεσία. Το νέο νομοθετικό έργο του 8ου αιώνα είναιη Εκλογή Νόμων του Λέοντα του Γ΄ (717--741). Η νομοθεσία έγινε πιο απλή καικαταργήθηκαν παλιοί νόμοι που ήταν πια ξεπερασμένοι.Μετά τις αραβικές κατακτήσεις η εμπορική δύναμη της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας μειώθηκε και η οικονομία της αποδυναμώθηκε. Πολλά λιμάνια τουβυζαντινού κράτους πέρασαν στο Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο. Εξαίρεση αποτελούσεη Κύπρος: για 300 σχεδόν χρόνια (688--965) την εξουσία μοιράζονταν τοΑραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Β. Εσωτερικές συγκρούσεις στη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΗ ΕικονομαχίαΠολλοί λαϊκοί και κληρικοί πίστευαν ότι οι εικόνες και τα ιερά λείψαναήταν θαυματουργά. Μικρογραφία που εικονίζει στρατόπεδο.Στο κέντρο ένας ιερέας μαζί με στρατιώτες που γονατίζουν καιπροσκυνούν μια λειψανοθήκη (σκεύος που περιέχει λείψανα αγίων).12ος αιώνας, Μαδρίτη (Ισπανία), Εθνική Βιβλιοθήκη.Εικονομαχία (μάχη για τις εικόνες)ονομάζεται η θρησκευτική σύγκρουσηπου ξέσπασε την περίοδο 726--843στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αρχικάη Εικονομαχία ήταν μια διαμάχη για τοαν πρέπει να λατρεύονται οι εικόνεςκαι πώς έπρεπε να γίνεται αυτό. Απότη διαμάχη αυτή γεννήθηκε όμως μιαμεγάλη κοινωνική αναστάτωση με σοβαρέςσυνέπειες.44

8ος -- 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Στις αρχές του 8ου αιώνα πολλοί χριστιανοί λάτρευαν με υπερβολικό τρόπο τιςεικόνες και τα λείψανα των αγίων. Κάποιοι όμως πίστευαν ότι με τη λατρεία τωνεικόνων επέστρεφε η ειδωλολατρία. Η βυζαντινή κοινωνία χωρίστηκε σε δύοαντίπαλες παρατάξεις: τους εικονόφιλους (εικονολάτρες) και τους εικονομάχους.Η καθεμιά είχε τα δικά της θεολογικά επιχειρήματα και απέρριπτε τις απόψεις τηςάλλης. Τους εικονολάτρες υποστήριζαν και οι πάπες της Ρώμης. Για περισσότεροαπό έναν αιώνα άλλοτε επικρατούσαν οι εικονομάχοι και άλλοτε οι εικονόφιλοι.Εικονόφιλοι ή εικονολάτρεςδέχονται τη λατρεία τωνεικόνωνΕικονομάχοιείναι αντίθετοι και απορρίπτουντη λατρεία των εικόνωνΗ Εικονομαχία είχε δύο φάσεις.Πρώτη φάση της Εικονομαχίας (726--787)726 Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Λέων Γ΄ παίρνει τα πρώτα μέτρα ενάντια στους εικονολάτρες.Έτσι όμως δυσαρεστεί πολλούς υπηκόους του.741--775 Ο Κωνσταντίνος Ε΄ (741--775) στρέφεται κυρίως ενάντια στους μοναχούς. Οι εικονομαχικέςιδέες γίνονται η επίσημη άποψη της Εκκλησίας και του κράτους.775--780 Ο Λέων Δ΄ (775--780) σταματά τις διώξεις ενάντια στους μοναχούς και τις εικόνες.787 Η Ειρήνη η Αθηναία, όταν ήταν αυτοκράτορας ο γιος της Κωνσταντίνος ΣΤ (780-790),συγκαλεί την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο, με την οποία ξεκαθάρισε ότι οι χριστιανοίπρέπει να προσκυνούν τα πρόσωπα που εικονίζονται και όχι την ίδια την εικόνα.Μικρογραφία που εικονίζει εικονομάχουςνα καλύπτουν μια εικόνα του Χριστού μεασβέστη. 9ος αιώνας, Μόσχα (Ρωσία),Κρατικό Ιστορικό Μουσείο.Μικρογραφία με την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο. 11ος αιώνας,Βατικανό, Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού.45

8ος - 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Δεύτερη φάση της Εικονομαχίας (815--843)815 Ο Λέων Ε ΄ (813--820) συγκαλεί σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη. Οι εικονομαχικές ιδέεςγίνονται και πάλι επίσημη άποψη της Εκκλησίας και του κράτους.843 Νέα σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη. Η Εικονομαχία σταματάει οριστικά. Οι εικόνεςγίνονται ξανά αποδεκτές στη χριστιανική λατρεία.Μικρογραφία με πρόσωπααπό τη σύνοδο του 815 στηνΚωνσταντινούπολη. Εικονίζεταιο αυτοκράτορας Λέων Ε ΄.9ος αιώνας, Άγιο Όρος, ΜονήΠαντοκράτορος.*.-j-|l.|.rfl It.,11,Σελίδα από χειρόγραφοτου 9ου αιώνα. Περιέχειέργα του θεολόγου ΙωάννηΔαμασκηνού (675–754περίπου), που ήταν οβασικός υποστηρικτήςτων εικόνων και ένας απότους πιο σημαντικούςεκκλησιαστικούςσυγγραφείς αυτή τηνπερίοδο. Μεταξύ 820--835,Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκητης Γαλλίας.• •'• WMHVfl*{Tf. . βΟι αιτίες και οι συνέπειες της ΕικονομαχίαςΌπως είπαμε, η Εικονομαχία ξεκίνησε ως θρησκευτική διαμάχη και συνεχίστηκε ωςσοβαρή πολιτική και κοινωνική σύγκρουση.Οι ιστορικοί αναζητούν τους πραγματικούςλόγους που οδήγησαν στην Εικονομαχία.Άλλοι πιστεύουν ότι οι εικονομάχοιαυτοκράτορες ήθελαν να αλλάξουν τηνκοινωνία και να μειώσουν τη δύναμητων μοναστηριών. Άλλοι πιστεύουν ότιοι εικονομάχοι επηρεάστηκαν από τοισλάμ, που απαγορεύει να εικονίζεταιο Θεός και τα ιερά πρόσωπα. Όλοιπάντως συμφωνούν ότι οι εικονομάχοιαυτοκράτορες υποστήριζαν πως η πολιτικήεξουσία έπρεπε να ελέγχει τηνΕκκλησία και όχι το αντίθετο.Η εσωτερική διακόσμηση από εκκλησία την εποχή τηςΕικονομαχίας. Κυριαρχούν τα γεωμετρικά σχέδια. 8ος αιώνας,Γκέρεμε, Kαππαδοκία (Τουρκία).46

8ος -- 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Η Εικονομαχία ξέσπασε σε μια περίοδο που η Βυζαντινή Αυτοκρατορίαάρχισε να ξεπερνά τις στρατιωτικές ήττες του 7ου αιώνα.Τότε οι αυτοκράτορες μπορούσαν να ασχοληθούν με τα εσωτερικάπροβλήματα και να αυξήσουν την εξουσία τους.Στην Εικονομαχία νικητής ήταν η αυτοκρατορική εξουσία.Στους επόμενους αιώνες, ο βυζαντινός αυτοκράτορας ελέγχειτην Εκκλησία όλο και περισσότερο. Επίσης, η πνευματική ζωή στοβυζαντινό κράτος γίνεται περισσότερο κοσμική: δεν ασχολείται μόνομε θρησκευτικά ζητήματα, αλλά αρχίζει να δίνει και πάλι σημασίαστις επιστήμες και τα γράμματα.Η Εικονομαχία επηρέασε και τη βυζαντινή τέχνη. Πολλάθρησκευτικά ζωγραφικά έργα (τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ξύλινεςεικόνες) καταστράφηκαν. Οι εικονομάχοι διακοσμούσαν τις εκκλησίεςμε σταυρούς, λουλούδια, γεωμετρικά σχέδια, ζώα κτλ.Ui'. U'ii 4uyv γ••»-*V M I . ι•-.Off/·,·*, ν-• tf * ^ * I. «ILPWTW ιtfh. u< φ* .-H;,-. w»H*i-PA*A» l L .AJ •••'»•••••/•*«>• *#^w *•'• - A*»#t.ri/jf-iimjifcj'i.nj.'i- i"JW-iM-JV' 1 -''- jtkl^' Η *WvJJ^ ,, ••"-IUJ^*^' ,Η pV***T*aU«rf* WH^^^J^**^.....Σελίδα από χειρόγραφο με τα Ιατρικάτου Διοσκουρίδη. Τέλη 8ου -- αρχές9ου αιώνα, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκητης Γαλλίας.V?jΜ ϊ ιΨηφιδωτό του 6ου αιώνα: ο άγγελος αριστερά καταστράφηκε πιθανόν στηδιάρκεια της Εικονομαχίας. Κύπρος, εκκλησία Παναγίας της Αγγελόκτιστης.Ο αρχάγγελος Γαβριήλ σε τοιχογραφία από την εκκλησία της Σάντα Μαρία Αντίκα στη Ρώμη (Ιταλία). Πολλοί εικονολάτρες, γιαν’ αποφύγουν τις διώξεις πήγαν στην Ιταλική χερσόνησο. Εκεί σώθηκαν έργα που δείχνουν ότι η καλλιτεχνική παράδοσησυνεχίστηκε. 7ος -- 8ος αιώνας.Γ. To Χαλιφάτο των Αβασιδώνκαι η ακμή του αραβοϊσλαμικού κόσμουΤο 750 την εξουσία στο Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο πήραν οι Αβασίδες. Η διοίκηση στο Χαλιφάτοτων Αβασιδών επηρεάστηκε πολύ από τους θεσμούς που υπήρχαν παλιότερα στοΒασίλειο των Σασανιδών. Η εξουσία περνάει σιγά σιγά από τους Άραβες και σε άλλουςμουσουλμάνους. Από τον 9ο αιώνα ο χαλίφης αρχίζει να χάνει τις πολιτικές και στρατιωτικέςεξουσίες του και περιορίζεται στις θρησκευτικές. Παράλληλα ο αραβοϊσλαμικός κόσμοςαρχίζει να χωρίζεται σε πολλά μουσουλμανικά κράτη. Αυτή την περίοδο η αραβοϊσλαμικήκοινωνία αλλάζει: οι μουσουλμάνοι είναι πια περισσότεροι από όσους πιστεύουν σε άλλεςθρησκείες. Από τον 9ο αιώνα και μετά το εμπόριο και η βιοτεχνία αναπτύσσονται και ακμάζουντα γράμματα, οι επιστήμες και οι τέχνες.47

8ος - 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Την εποχή των Αβασιδών σταμάτησανοι μουσουλμανικές κατακτήσεις.Το κέντρο του Χαλιφάτουμεταφέρθηκε στη Μεσοποταμία,που από τον καιρό της αραβικήςκατάκτησης και μετά ονομαζόταν Ιράκ.Εκεί, πάνω στον ποταμό Τίγρη, οιΑβασίδες ίδρυσαν τη νέα πρωτεύουσατους, τη Βαγδάτη (762). Η Βαγδάτημεγάλωσε πολύ γρήγορα. Στις αρχέςτου 9ου αιώνα ήταν μια από τιςμεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο.Το παλάτι των Αβασιδών στη Βαγδάτη. 1179, Βαγδάτη (Ιράκ).Γυάλινοκύπελλοαπό φυσητόγυαλί.8ος -- 9οςαιώνας, ΝέαΥόρκη (HΠA),ΜητροπολιτικόΜουσείο Τέχνης.Πήλινη υδρία (αγγείο για μετα φοράνερού) του 8ου -- 9ου αιώνααπό το Ιράκ. Η διακόσμησηέχει επηρεαστεί απόπαρόμοια αρχαία σχέδια τηςΜεσοποταμίας.Η υδρία βρισκόταν μέχριτην άνοιξη του 2003 στοΑρχαιολογικό Μουσείο τηςΒαγδάτης (Ιράκ).Σχεδιαστική αναπαράσταση του Μεγάλου Τζαμιού στη Σαμάρα (Ιράκ)με το μιναρέ του. Η Σαμάρα ήταν μια νέα πρωτεύουσα του Χαλιφάτου,που ίδρυσαν οι Αβασίδες χαλίφηδες βόρεια της Βαγδάτης. Την εποχήεκείνη το Μεγάλο Τζαμί της Σαμάρας ήταν το μεγαλύτερο τζαμί στοναραβοϊσλαμικό κόσμο. Μεταξύ 848--852.48

8ος -- 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Οι Αβασίδες άφησαν και μουσουλμάνους που δεν ήταν Άραβες να γίνουν ανώτεροιαξιωματούχοι και να μπουν στο στρατό. Οι περισσότεροι ανώτεροι αξιωματούχοι,όπως οι βεζίρηδες, ήταν Πέρσες. Αυτοί κυβερνούσαν το κράτος στο όνομα τουχαλίφη και είχαν μεγάλες εξουσίες. Οι Αβασίδες οργάνωσαν και τη δικαστικήεξουσία. Οι δικαστές ονομάζονταν καδήδες.Τον 9ο αιώνα στο Χαλιφάτο των Αβασιδών η γη χωριζόταν σε τρεις κατηγορίες:Γη που ήτανιδιόκτητη.Ο ιδιοκτήτηςπλήρωνε στοκράτος τη δεκάτη.Γη που ανήκε στο χαλίφηή σε μουσουλμανικάθρησκευτικά ιδρύματα, ταβακούφια. Οι διαχειριστέςτης δεν πλήρωναν φόρο.Γη κρατική, πουδινόταν με νοίκισε ιδιώτες ήαξιωματούχους.Μικρογραφίαπου εικονίζειτους κατοίκουςσε ένα χωριό.Περίπου 1237,Παρίσι, ΕθνικήΒιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.Μικρογραφίαπου εικονίζειτην Aυλή ενόςμουσουλμάνουηγεμόνα. Μέσα13ου αιώνα, Βιένη,Εθνική Βιβλιοθήκητης Αυστρίας.Διεθνές εμπόριο και οικονομική ανάπτυξηΤον 8ο' και τον 9ο αιώνα το διεθνές εμπόριο ακμάζει, γιατί:\ί Με τις αραβικέςκατακτήσεις μιατεράστια έκτασηανήκει σε ένα μόνοκράτος, το Χαλιφάτοτων Αβασιδών.Υπάρχουν κι άλλαισχυρά κράτη (ΒυζαντινήΑυτοκρατορία, Κίνα,Χανάτο των Χαζάρων)που ενθαρρύνουν τοεμπόριο.1ΪΓ49

8ος - 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 33.17Οι διεθνείς εμπορικοί δρόμοι στις αρχές του 9ου αιώναΏΑ.Μέσα από τους διεθνείς εμπορικούς δρόμους δεν περνούσανμόνο εμπορεύματα αλλά και πολιτισμικά αγαθά,όπως γλώσσες, γραφές και θρησκείες.Νερόμυλοιστον ποταμόΟρόντη στησημερινήΣυρία.Λειτουργούσαντουλάχιστονμέχρι το15ο αιώνα.Δ. Οι σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους γείτονες τηςΟι πόλεμοι ανάμεσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το Χαλιφάτο των Αβασιδώνσυνεχίστηκαν τον 8ο και τον 9ο αιώνα στη Μικρά Ασία και την ανατολική Μεσόγειο.Περίπου το 824 μουσουλμάνοι κατέλαβαν την Κρήτη και ίδρυσαν ανεξάρτητοκράτος. Λίγο αργότερα άλλοι μουσουλμάνοι κατέλαβαν τη Σικελία και μερικάακόμη νησιά στη δυτική Μεσόγειο και ίδρυσαν ανεξάρτητα κράτη. Από εκεί έκανανΗ Βυζαντινή Αυτοκρατορία (μέσα 8ου -- μέσα 9ου αιώνα)3.23επιδρομές στις χριστιανικέςχώρες της Μεσογείου.Το βυζαντινό θαλάσσιοεμπόριο αντιμετώπισε μεγάλαπροβλήματα από αυτή τηνκατάσταση.Οι σχέσεις ανάμεσα στηΒυζαντινή Αυτοκρατορία καιτο Χαλιφάτο των Αβασιδών δενήταν μόνο εχθρικές.Στις αρχές του 9ου αιώναιδρύθηκε στη Βαγδάτη ο «Οίκοςτης Σοφίας», ένα επιστημονικόκέντρο. Εκεί μουσουλμάνοιλόγιοι μελετούσαν κυρίως

8ος -- 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Με το εμπόριο οι μουσουλμάνοι γνώρισαν τους Ινδούς και τους Κινέζους. Παράλληλα,αναπτύχθηκε η γεωργία και η βιοτεχνία. Στο μεσογειακό κόσμο ήρθαν νέες καλλιέργειες(ρύζι, ζαχαροκάλαμο, μελιτζάνα). Κατασκευάστηκαν πολλά κανάλια νερού, φράγματα,δεξαμενές, νερόμυλοι και ήρθαν νέες τεχνικές που χάρισαν πλουσιότερη σοδειά στουςαγρότες. Από τον 8ο αιώνα ήρθε από την Κίνα και το χαρτί. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορίακαι η δυτική Ευρώπη γνώρισαν το χαρτί από τους Άραβες.ΤΜπαχαρικά, κεραμικά,χρυσός, ελεφαντόδοντο,κεχριμπάρι, γουναρικά,κερί αλλά καιδούλοι έρχονταν απόμακρινές χώρες στοναραβοϊσλαμικό κόσμο.3.21Μεταξωτό καφτάνι (είδος ρούχου) ντυμένο εσωτερικά μεγούνα. Προέρχεται από την κεντρική Ασία και βρέθηκε σετάφο στο βόρειο Καύκασο. 8ος -- 9ος αιώνας,Αγία Πετρούπολη (Ρωσία), Μουσείο Ερμιτάζ.Μετά τις αραβικές κατακτήσεις ο δρόμος του μεταξιούέγινε πολύ σημαντικός. Τον 8ο και τον 9ο αιώνακαραβάνια και πλοία μετέφεραν εμπορεύματα απότην Κίνα, τις Ινδίες και την ανατολική Αφρική στοναραβοϊσλαμικό κόσμο και αντίστροφα. Πολλοί μουσουλμάνοιέγιναν καλοί έμποροι και ναυτικοί.3.22Μικρογραφίαπου εικονίζει έναπανδοχείο.Οι έμποροιμετέφεραν ταπροϊόντα τους απότους χερσαίουςδρόμους μεκαραβάνια καιέμεναν σε χάνιαή καραβανσαράγια(πανδοχεία). 1235,Αγία Πετρούπολη(Ρωσία), ΑκαδημίαΕπιστημών.αρχαία ελληνικά και ινδικά κείμενα φιλοσοφίας,ιατρικής, μαθηματικών και αστρονομίας,μεταφρασμένα στην αραβική γλώσσα. Τα έργααυτά επηρέασαν τον αραβοϊσλαμικό πολιτισμόκαι αργότερα μεταφράστηκαν στα λατινικά καιβοήθησαν να αναπτυχθούν τα γράμματα και οιεπιστήμες στη δυτική Ευρώπη από τον 11ο αιώνακαι μετά. Από την άλλη μεριά, πολλοί βυζαντινοίλόγιοι εντυπωσιάστηκαν από τον πολιτισμό πουαναπτύχθηκε στο Αραβοϊσλαμικό Χαλιφάτο.-**.2'Wi*is£ , '3Οι σχέσεις ανάμεσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το Βουλγαρικό Χανάτοήταν ειρηνικές μέχρι τα τέλη του 8ου αιώνα. Στις αρχές του 9ου αιώνα οι ηγέτεςτου Χανάτου προσπάθησαν να επεκτείνουν το κράτος τους προς τα νότια καισυγκρούστηκαν με το βυζαντινό κράτος.Στα δυτικά η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχασε τα περισσότερα εδάφη της στηνΙταλική χερσόνησο. Το 751 οι Λογγοβάρδοι κατέλυσαν το βυζαντινό εξαρχάτο τηςΡαβένας. Λίγο αργότερα, το 754, ιδρύθηκε στην Ιταλική χερσόνησο τοΠαπικό Κράτος. Ο πάπας της Ρώμης εκτός από εκκλησιαστικός ηγέτης έγινε καιάρχοντας με κοσμική εξουσία. Την ίδια εποχή στη δυτική Ευρώπη δημιουργήθηκεη Αυτοκρατορία των Καρολιδών.Μικρογραφία πουδείχνει το στόλο τωνμουσουλμάνων ναεκστρατεύει ενάντιαστην Κρήτη. 13οςαιώνας, Μαδρίτη,Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΙσπανίας.51

8ος - 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ε. Η Αυτοκρατορία των Καρολιδών στη δυτική ΕυρώπηΤο 768 στο Βασίλειο των Φράγκων έγινε βασιλιάς ο Κάρολοςο Μέγας ή Καρλομάγνος (768--814). Ο Καρλομάγνοςδημιούργησε μια νέα αυτοκρατορία στη δυτική Ευρώπη,την Αυτοκρατορία των Καρολιδών, με έδρα το Άαχεν. ΟΚαρλομάγνος συνεργάστηκε στενά με την Εκκλησία καιοργάνωσε τη διοίκηση και τη δικαστική εξουσία. Την εποχήαυτή γνώρισαν πάλι ακμή τα γράμματα και οι τέχνες./3.25Ξίφος που μάλλον ανήκε στον ίδιο τον Καρλομάγνο. Η διακόσμησή του έχει φανερά επηρεαστείαπό την αραβοϊσλαμική τέχνη. 9ος αιώνας, Βιένη (Aυστρία), Μουσείο της Βιένης.Τη μέρα των Χριστουγέννων του έτους 800 ο πάπας Λέων Γ΄ έστεψε στη Ρώμη τονΚαρλομάγνο Αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Ο Καρλομάγνος στέφθηκε αυτοκράτοραςσε μια περίοδο που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες(είχε χάσει πολλά από τα εδάφη της και έκανε συνέχεια πολέμους στα βόρεια καιτα ανατολικά της σύνορα για να κρατήσει όσα τις είχαν απομείνει). Η στέψη τουαπό τον πάπα της Ρώμης φανερώνει ότι ο πάπας δείχνει ενδιαφέρον τώρα για τουςηγεμόνες της δυτικής Ευρώπης. Έτσι, στη δυτική Ευρώπη δημιουργήθηκε μια άλληαυτοκρατορία που ήθελε να λέγεται κι αυτή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι βυζαντινοίαυτοκράτορες όμως πίστευαν ότι μόνο αυτοί είχαν κληρονομήσει τη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία. Έτσι θεώρησαν τη στέψη του Καρλομάγνου παράνομη. Αλλά οισυνεχείς εξωτερικοί πόλεμοι ανάγκασαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία να αναγνωρίσειτο 812 τον Καρλομάγνο ως αυτοκράτορα, όχι όμως και ως Αυτοκράτορα τωνΡωμαίων.Λίγο μετά το θάνατο του Καρλομάγνου ηαυτοκρατορία του μοιράστηκε ανάμεσαστα τρία εγγόνια του (843). Έτσι η δυτικήΕυρώπη έπαψε και πάλι να είναι ενωμένηπολιτικά.Με την Αυτοκρατορία τωνΚαρολιδών έγινε κάτι πουδεν είχε ξαναγίνει απότότε που καταλύθηκε τοδυτικό ρωμαϊκό κράτος:μεγάλο μέρος της δυτικήςΕυρώπης ενώθηκεξανά σ’ ένα κράτος. Τοέργο του Καρλομάγνουήταν πολύ σημαντικό.Ήταν παράδειγμα γιακάθε ηγεμόνα στη μεσαιωνικήδυτική Ευρώπηπου ήθελε να φαίνεταιισχυρός και δίκαιος.Χειρόγραφο που εικονίζει το γιο του Καρλομάγνου, το Λουδοβίκο τον Ευσεβή. Είναι ηπαλιότερη απεικόνιση Καρολίδη αυτοκράτορα σε χειρόγραφο που σώζεται μέχρι τιςμέρες μας. 9ος αιώνας, Βατικανό, Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού.52

8ος -- 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Εσωτερική οργάνωση: κοινωνία και οικονομίαΣτο κράτος που ίδρυσε ο Καρλομάγνος επικεφαλής ήταν οαυτοκράτορας. Όπως και οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, θεωρούσεότι την εξουσία του δεν την είχε από την καταγωγήτου, αλλά επειδή του την έδωσε ο Θεός.Οι σχέσεις ανάμεσα στον αυτοκράτορα και την Εκκλησία ήτανπολύ στενές: ο αυτοκράτορας προστάτευε την περιουσία τηςΕκκλησίας, ήταν πρόεδρος στις συνόδους της, όριζε τουςεπισκόπους. Οι κληρικοί βοηθούσαν στην κρατική διοίκηση καιευλογούσαν τις εκστρατείες του αυτοκράτορα.Η Αυτοκρατορία των Καρολιδών χωριζόταν σε 300 περίπουδιοικητικές περιφέρειες, τις κομητείες. Επικεφαλής σε καθεμιάήταν ο κόμης. Κάθε χρόνο ο αυτοκράτορας καλούσε τους κόμητεςσε συνέλευση και ζητούσε τη συμβουλή τους για διάφοραζητήματα. Για να τους ελέγχει έστελνε ειδικούς απεσταλμένουςστις περιοχές τους.Μικρογραφία με τον Καρλομάγνο(στα αριστερά) και το γιο του Πιπίνο(στα δεξιά). 991, Μόντενα (Ιταλία),Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη.Η οικονομία την εποχή εκείνη ήταν αγροτική. Ήδη από τον 3ο--4ο αιώνα οι πόλειςκαι το εμπόριο στο δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχαν παρακμάσει.Μάλιστα, οι συναλλαγές γίνονταν πια συχνά σε είδος και όχι με χρήματα.Όπως μας πληροφορούν οι πηγές της εποχής, συχνά οι αγρότεςδεν είχαν δική τους γη, αλλά καλλιεργούσαν χωράφια που τουςέδινε ένας μεγάλος γαιοκτήμονας. Σε αντάλλαγμα αυτοί τούέδιναν ένα μέρος από την παραγωγή ή χρήματα. Έτσι οιαγρότες γίνονταν όλο και πιο εξαρτημένοι από τους μεγάλουςγαιοκτήμονες. Αυτοί οι αγρότες ονομάζονταν κολονοί. Τέλος,υπήρχαν και δούλοι, που ήταν η κατώτερη κοινωνική ομάδα.3.30Κανάτα της εποχής των Καρολιδών.9ος αιώνας, Στοκχόλμη (Σουηδία),Κρατικό Ιστορικό Μουσείο.Τροχός για ακόνισμα.8ος -- 9ος αιώνας, Κάσελ(Γερμανία), Κρατικό Μουσείο.Η καρολίγγεια αναγέννησηΣτην εποχή των Καρολιδών αναπτύχθηκαν καιπάλι στη δυτική Ευρώπη τα γράμματα και οι τέχνες.Οι ιστορικοί ονομάζουν την ανάπτυξη αυτήκαρολίγγεια αναγέννηση. Κυρίως αναπτύχθηκε ηθεολογία, καλλιεργήθηκε η λατινική γλώσσα καιμελετήθηκαν τα αρχαία λατινικά κείμενα.Ευαγγέλιο που ίσως ανήκε στον Καρλομάγνο. Μεταξύ781--783, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.53

8ος -- 9ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Σελίδα απόχειρόγραφο σεμεγαλογράμματηγραφή πουαντιγράφηκεανάμεσα στο783 και το 795.Βιένη (Aυστρία),Μουσείο Ιστορίαςτης Τέχνης.Την περίοδο αυτή έγιναν κάποια σχολεία, κυρίως στιςεπισκοπές και στα μοναστήρια. Εκεί μελετούσαν τακείμενα της Αγίας Γραφής, θεολογικά έργα αλλά καιαρχαία λατινικά κείμενα. Με τα χρήματα που δωρίζοντανστην Εκκλησία χτίστηκαν θρησκευτικά οικοδομήματα.Καλλιτέχνες δημιούργησαν ψηφιδωτά και τοιχογραφίεςμε θρησκευτικά θέματα.3.33iVIPOTCNSESJ(PpJΗ μνημειακή πόρτα του αβαείου (μεγάλουστο Έσεν (Γερμανία). Μεταξύ 800--880.μοναστηριού)Το αυτοκρατορικό παρεκκλήσι του Καρλομάγνου στο Άαχεν (Γερμανία)είναι ένα από τα πιο λαμπρά οικοδομήματα της εποχής εκείνης.Μιμείται την εκκλησία του Αγίου Βιταλίου στη Ραβένα της Ιταλίας.Μεταξύ 790--805.54

Κεφάλαιο 4Η ακμή της Βυζαντινής ΑυτοκρατορίαςΗ Ευρώπη και ο αραβοϊσλαμικός κόσμος(9ος -- 11ος αιώνας)Από τα μέσα του 9ου μέχρι τα μέσα του 11ου αιώνα η Bυζαντινή Αυτοκρατορία ακμάζει: εξαπλώνεταιγεωγραφικά και αναπτύσσεται οικονομικά. Παράλληλα, τα γράμματα και οι τέχνεςανθίζουν, και το βυζαντινό κράτος εκχριστιανίζει, δηλαδή κάνει χριστιανούς, τους γειτονικούςλαούς και έτσι τους επηρεάζει περισσότερο. Την ίδια περίοδο οι βυζαντινοί αυτοκράτορεςπήραν μέτρα για να ελέγξουν τους μεγάλους γαιοκτήμονες, που ήταν κίνδυνος για την αυτοκρατορικήεξουσία. Με τα μέτρα αυτά προσπαθούσαν παράλληλα να φέρουν κοινωνικήισορροπία στο κράτος τους. Από τα μέσα του 11ου αιώνα όμως η Βυζαντινή Αυτοκρατορίαβρίσκεται σε κρίση. Τότε εμφανίζονται νέοι λαοί στα σύνορά της. Κάποιοι από αυτούς κάνουνεπιδρομές και άλλοι κάνουν δικές τους περιοχές της. Την ίδια εποχή το Χαλιφάτο τωνΑβασιδών χωρίζεται σε πολλά μουσουλμανικά κράτη, και στην Ευρώπη δημιουργούνται νέακράτη. Στα τέλη του 10ου αιώνα ιδρύεται η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που την υποστηρίζειο πάπας της Ρώμης. Ο ανταγωνισμός με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία οδηγεί στα μέσα του11ου αιώνα στο εκκλησιαστικό σχίσμα.

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Για την ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την περίοδο αυτή έχουμε πολλές πηγές.Πληροφορίες παίρνουμε από νομοθετικά κείμενα, από χρονογραφίες και ιστορικά έργα,από κείμενα για στρατιωτικά και διπλωματικά ζητήματα, αλλά και από λογοτεχνικά έργα.Από την εποχή αυτή πλούσιο είναι και το αρχαιολογικό υλικό.Α. Η Μακεδόνικη δυναστείαΘεσμικές και νομοθετικές μεταρρυθμίσειςΨηφιδωτό από την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη (Tουρκία).Ένας βυζαντινός αυτοκράτορας, μάλλον ο Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός(886--912), παρουσιάζεται γονατιστός μπροστά στο Χριστό. 9οςαιώνας.Ο Βασίλειος Α΄ Μακεδόνας (867-886), πρώτοςαυτοκράτορας της Μακεδονικής δυναστείας,καθιέρωσε με νόμο τη «συμβασιλεία»:ο αυτοκράτορας μοιραζόταν την εξουσία με τουςγιους του, τους έκανε δηλαδή συναυτοκράτορες.Όταν εκείνος πέθαινε, οι γιοι του έπαιρναν τηθέση του στο θρόνο. Η συμβασιλεία υπήρχε καιπριν, αλλά τώρα ορίζεται επίσημα πως οι γιοι τουαυτοκράτορα είναι οι διάδοχοί του.Έτσι δημιουργείται η κληρονομική μοναρχία.Για να οργανώσουν καλύτερα το βυζαντινόκράτος οι αυτοκράτορες της Μακεδονικήςδυναστείας έκαναν νέες συλλογές νόμων.Με αυτές ήθελαν ν’ αλλάξουν το δίκαιο πουυπήρχε από την εποχή της Εικονομαχίας καινα ξαναφέρουν τη νομοθεσία του ΙουστινιανούΑ΄(527--565), αλλαγμένη όμως, για να ταιριάζειστην εποχή τους. Με τις Νεαρές (νέους νόμους)προσπάθησαν να λύσουν προβλήματα στηνοικονομία, την κοινωνία και στην αγροτική ζωή.Β. Οικονομία και κοινωνία στη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΟι αγροτικές κοινότητεςΟι περισσότεροι άνθρωποι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταναγρότες. Όπως έχουμε δει, κατοικούσαν σε χωριά, οργανωμένοιστις κοινότητες χωρίου. Τα χωριά ήταν μικρά, με 10--40 νοικοκυριά.Η οικογένεια ήταν η βάση για την κοινωνία και την οικονομία.Τα αγροτικά σπίτια είχαν συνήθως έναν όροφο, με στέγηαπό άχυρο ή κεραμίδια. Τα ρούχα των αγροτών ήταν απλάΓια τιςκοινότητεςχωρίουμιλήσαμεστη σ. 34.και φτωχικά. Καλλιεργούσαν δημητριακά (σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη κτλ.), αμπέλια,λαχανικά και κάποια οπωροφόρα δέντρα. Το κριθαρένιο ψωμί, το κρασί και ταλαχανικά ήταν η βάση στη διατροφή τους. Tο ψωμί από σιτάρι, το μέλι, το τυρί, τοελαιόλαδο και οι ελιές ήταν πολυτέλεια. Τα αμπέλια έφερναν περισσότερα κέρδη.Γι’ αυτό και κόστιζαν δέκα φορές περισσότερο από τα άλλα χωράφια. Τα αγροτικάεργαλεία δεν είχαν αλλάξει σχεδόν καθόλου από τη ρωμαϊκή εποχή. Τα περισσότεραήταν σιδερένια.Μικρογραφία με σκηνές από την αγροτική ζωή.11ος αιώνας, Άγιο Όρος, Μονή Εσφιγμένου.

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Οι γεωργοί μπορούσαν να μεγαλώσουν την παραγωγή τουςμόνο αν καλλιεργούσαν περισσότερη γη. Όμως αυτό ήθελε καιπερισσότερα εργατικά χέρια.Δεν ήταν όλοι οι αγρότες το ίδιο. Άλλοι είχαν περισσότερακαι καλύτερα χωράφια, περισσότερα ζώα και ήταν σε καλύτερηοικονομική θέση. Άλλοι πάλι ζούσαν χειρότερα.Η οικονομία και η άμυνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία βασίζοντανστους μικροκαλλιεργητές: αυτοί καλλιεργούσαν τηγη, έδιναν τους περισσότερους φόρους και υπηρετούσανστο στρατό του βυζαντινού αυτοκράτορα.Τα ζώα που χρησιμοποιούσαν ήταν το γαϊδούρι, το μουλάρι και κυρίως το βόδι. Αυτό ήταν και το πιο χρήσιμο, γιατί με αυτόόργωναν. Σχεδόν κάθε αγροτικό νοικοκυριό είχε πρόβατα και κατσίκια, που τους έδιναν γάλα. Στην εικόνα, μικρογραφία με σκηνήαπό όργωμα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. 12ος αιώνας, Άγιο Όρος, Μονή Παντοκράτορος.Οι δυνατοίΟι μεγάλοι γαιοκτήμονες τον 8ο αιώνα είχαν μειωθεί. Όμως από τα μέσα του 9ου αιώνα άρχισανπάλι να αυξάνονται. Στις πηγές της εποχής οι μεγάλοι γαιοκτήμονες που είχαν πλούτο,κοινωνική δύναμη και συμμετείχαν άμεσα ή έμμεσα στην εξουσία, ονομάζονται «δυνατοί».Οι δυνατοί κληρονομούσαν ήαγόραζαν μεγάλες εκτάσειςγης. Κατείχαν επίσης τιςπερισσότερες ανώτερες θέσειςστη διοίκηση, το στρατό καιτην Εκκλησία. Με την κοινωνικήδύναμη και τις μεγάλεςαμοιβές από τα αξιώματάτους μεγάλωναν κι άλλο τηνπεριουσία τους.Οι δυνατοί προσπαθούσαν να αυξήσουν τη δύναμήτους. Ήθελαν να πληρώνουν λιγότερους φόρους και ναανεβάσουν στο θρόνο αυτοκράτορες που θα ωφελούσαντα συμφέροντά τους. Οι δυνατοί δάνειζαν τους μικρούςκαι μεσαίους καλλιεργητές. Όταν αυτοί δεν μπορούσαννα τους πληρώσουν, οι δυνατοί έπαιρναν τα κτήματά τουςκαι τους έκαναν παροίκους. Όταν οι μικροκαλλιεργητέςγίνονταν πάροικοι στα κτήματα τωνδυνατών, έχαναν την αυτονομία τους καιδεν υπηρετούσαν στο στρατό. Έτσι όμωςο στρατός του βυζαντινού αυτοκράτοραλιγόστευε.Οι αυτοκράτορες της Μακεδονικήςδυναστείας πολέμησαν τους δυνατούς μεδιάφορους τρόπους: Πήραν νομοθετικάμέτρα για να μην περνάνε τα κτήματα τωνμικροκαλλιεργητών εύκολα στα χέρια τωνδυνατών, αλλά και να πληρώνουν οι δυνατοίπιο μεγάλους φόρους. Δημιούργησαν επίσηςΜικρογραφία που δείχνει τη χήρα Δανιηλίδα ναταξιδεύει από την Πάτρα στην Κωνσταντινούπολη.Η Δανιηλίδα, που είχε πολλά κτήματα στην περιοχήτης Πάτρας, στήριξε οικονομικά το Βασίλειο Α΄ πρινγίνει αυτοκράτορας. 12ος αιώνας, Μαδρίτη, ΕθνικήΒιβλιοθήκη της Ισπανίας.Μικρογραφία που δείχνει ένα δυνατό, καθισμένο σε θρόνομπροστά στο σπίτι του. 11ος αιώνας, Bατικανό, ΑποστολικήΒιβλιοθήκη του Βατικανού. 57

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4περισσότερα θέματα. Έτσι οι διοικητές τους, που ήταν συνήθως δυνατοί, είχανμικρότερη δύναμη.Με τα μέτρα αυτά κατάφεραν να ελέγξουν κάπως τους δυνατούς. Όταν όμωςπέθανε ο βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (976--1025), πολλά από τα μέτρααυτά καταργήθηκαν. Έτσι οι δυνατοί άρχισαν να αποκτούν όλο και πιο μεγάληδύναμη. Από τα μέσα του 11ου αιώνα το βυζαντινό κράτος βρίσκεται σε οικονομικήκρίση εξαιτίας των δυνατών. Για να βρουν χρήματα για το δημόσιο ταμείο,οι βυζαντινοί αυτοκράτορες άρχισαν τότε να δίνουν αξιώματα στους εμπόρουςκαι τους βιοτέχνες, που την εποχή αυτή αναπτύσσονται στις πόλεις (κυρίωςστην Κωνσταντινούπολη). Αυτοί, για να πάρουν τα αξιώματα, έδιναν χρήματαστον αυτοκράτορα. Έτσι δίπλα στην αριστοκρατία της γης, που ήταν οι δυνατοί,δημιουργήθηκε σιγά σιγά μια αριστοκρατία των αξιωμάτων.Οι δυνατοί αντέδρασαν και προσπάθησαν να ανεβάσουν στο βυζαντινό θρόνοδικούς τους αυτοκράτορες. Στα τέλη του 11ου αιώνα μια νέα δυναστεία πουπροερχόταν από τους δυνατούς, οι Κομνηνοί, πήρε την εξουσία.Η καθημερινή ζωή στην ΚωνσταντινούποληΣημαντική πηγή για την καθημερινή ζωή στις βυζαντινές πόλεις είναι τα αρχαιολογικά ευρήματακαι οι μικρογραφίες στα χειρόγραφα. Για τη βιοτεχνία και το εμπόριο στην Κωνσταντινούποληπαίρνουμε πληροφορίες και από το Επαρχικό Βιβλίο, ένα νομικό κείμενο για τις συντεχνίες, τηνοργάνωση και τη λειτουργία τους.4.6ΠΡΟΠΟΝΤΙΔΑΘΑΛΑΣΣΑ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΑΤοπογραφική αναπαράστασητης Κωνσταντινούπολης με τατείχη και τα μνημεία της.if tv^t?ji&Μικρογραφία που δείχνει στο κέντρο τον έπαρχο τηςπόλης και γύρω του κατοίκους της Κωνσταντινούπολης.12ος αιώνας, Άγιο Όρος, Μονή Παντελεήμονος.58-ii-T»3jBpe:j * -ΚΕΡΑΤΙΟΣ}ΚΟΛΠΟΣi§wtf5fry&s'?£cJM ϊφ*--Το 10ο και τον 11ο αιώναοι πόλεις στο βυζαντινό κράτοςαναπτύσσονται.Η Κωνσταντινούπολη έχει τηνπιο μεγάλη ανάπτυξη, με πολλάεργαστήρια, καταστήματα, μεγάλαδημόσια κτίρια και εκκλησίες.Έχει περίπου 400.000 κατοίκους,που μιλούν διαφορετικέςγλώσσες και έχουν διαφορετικέςθρησκείες: υπάρχουν απόγονοιτων γερμανικών λαών, Πέρσες,Αρμένιοι, Σύριοι, Ρώσοι, άνθρωποι1τουρκικής καταγωγής και πάνωαπό 2.500 Εβραίοι. Οι περισσότεροι όμως είναιχριστιανοί και μιλούν ελληνικά.Ο διοικητής της Κωνσταντινούπολης (έπαρχος τηςπόλης) φρόντιζε για την τάξη και την καθαριότηταστην πρωτεύουσα. Επίσης έλεγχε τις συντεχνίες.Όριζε, ανάμεσα στα άλλα, τις ώρες εργασίας, τουςμισθούς και τις τιμές στα προϊόντα. Η κάθε συντεχνίαείχε τα καταστήματά της σε συγκεκριμένο μέροςτης αγοράς. Έτσι την έλεγχαν πιο εύκολα. Πολύσημαντικές ήταν οι συντεχνίες που ήταν σχετικές μετη διατροφή (π.χ. φουρνάρηδες, ψαράδες κ.ά.) ή τηδημόσια ωφέλεια (π.χ. αυτοί που έφτιαχναν κεριά).

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Μικρογραφία που δείχνειπλανόδιο έμπορο. Διάφοροιμικροεπαγγελματίες πουλούσανπροϊόντα αναγκαία για τηνκαθημερινή ζωή στις βυζαντινέςπόλεις. 11ος αιώνας, Παρίσι,Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.Τον 11ο αιώνα το εμπόριο με το εξωτερικό ακμάζειστην Κωνσταντινούπολη. Έμποροι από πολλάμέρη μαζεύονται εκεί. Βιοτεχνικά προϊόντα και είδηπολυτελείας (κοσμήματα, μεταξωτά, έργα τέχνης)φορτώνονται σε πλοία για να πουληθούν στηΜεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα.Ο βυζαντινός αυτοκράτορας ζούσε στο ΙερόΠαλάτι. Εκεί είχε τη έδρα της η βυζαντινή διοίκηση.Ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης ήτανιεραρχημένος. Στην πόλη, ανώτεροι κοινωνικάήταν οι κρατικοί αξιωματούχοι με μεγάλο βαθμό (οιπερισσότεροι ήταν δυνατοί), οι πλούσιοι έμποροι καιβιοτέχνες με αξιώματα, καθώς καιο ανώτατος κλήρος. Υπήρχαν επίσης μεσαίοι καικατώτεροι αξιωματούχοι, έμποροι, επαγγελματίες καιεργάτες, αλλά και πολλοί που ζούσαν στη φτώχεια.Στον Ιππόδρομο διασκέδαζαν οι κάτοικοι τηςπόλης. Εκεί γίνονταν διάφορες γιορτές για νατιμήσουν τους αυτοκράτορες, αθλητικοί αγώνες, ακροβατικές επιδείξεις κ.ά.Στο χώρο αυτό οι κάτοικοι της πόλης μπορούσαν φωνάζοντας δυνατά νασυμφωνούν ή να διαφωνούν με τους αυτοκράτορες και την πολιτική τους.Άντρες και γυναίκες πήγαιναν σε λουτρά και οι άντρες διασκέδαζαν σε καπηλειά.Στις πόλεις και στη βυζαντινή ύπαιθρο γίνονταν συχνά θρησκευτικές γιορτέςκαι εμποροπανηγύρεις, δηλαδή πανηγύρια, συνήθως με ευκαιρία κάποιαθρησκευτική γιορτή, στα οποία όμως πουλούσαν και εμπορεύματα.&~»,•-τΜεταξωτό ύφασμα μεαετό, που συμβόλιζε τηδύναμη του βυζαντινούκράτους. Τα μεταξωτά τηςΚωνσταντινούπολης ήτανφημισμένα και είχαν μεγάληζήτηση. Τα υφάσματαστο χρώμα της πορφύρας(βαθύ κόκκινο) τα έφτιαχνανστα αυτοκρατορικάεργαστήρια μόνο για τοβυζαντινό αυτοκράτορα καιτην οικογένειά του. 10οςαιώνας, Μπρεσανόνα (Ιταλία),Διακονικό Μουσείο.Γ. Ο αραβοϊσλαμικός κόσμοςΗ πολιτική διάσπαση στο Χαλιφάτο των ΑβασιδώνΑπό τον 9ο αιώνα στο Χαλιφάτο των Αβασιδών οι αξιωματούχοι (π.χ. οι διοικητέςτων επαρχιών) έπαιρναν, αντί για μισθό, φόρους από κρατική γη. Σιγά σιγά οιαξιωματούχοι αυτοί έκαναν δική τους και τη γη κι έγιναν μεγάλοι γαιοκτήμονες.Τότε άρχισαν να ζητούν και μεγαλύτερη στρατιωτική και διοικητική εξουσία.Έτσι ο χαλίφης είχε πια λιγότερη δύναμη. Παράλληλα οι αγρότες, που έγινανδουλοπάροικοι, έκαναν συχνά μεγάλες εξεγέρσεις.Το 10ο αιώνα το Χαλιφάτοτων Αβασιδών χωρίζεταισε πολλά μουσουλμανικάκράτη, που συχνά πολεμούσανμεταξύ τους.Οι Αβασίδες χαλίφηδεςέχουν πια μόνο θρησκευτικήεξουσία. Ο αραβοϊσλαμικόςπολιτισμός απότον 9ο αιώνα γνωρίζειμεγάλη ακμή.4.10ΚόρδοβαΟ αραβοϊσλαμικός κόσμος γύρω στο έτος 10000? Α »° α Λ α σ σ ααο.ύρ η Θ QAQQΚωνσταντινούπολη^Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ.Η/'ΑΥΤΟ ΚΡΑΤΟ Ρ ΙΑW o Q ΧαλέπιΚάιρο'Δαμασκός-ΒαγδάτηΙερουσαλήμ Β ΟΥΓ ΙΔ Ε ΣΜεδίναέκκαΙσπαχάνΓΑΖΝΑΒΙΔΕΣΙνδικόςΩκεανός59

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο αραβοϊσλαμικός πολιτισμόςΑπό τον 9ο μέχρι τον 14ο αιώνα τα γράμματα, οι επιστήμες και οι τέχνες ακμάζουν στοναραβοϊσλαμικό κόσμο. Ο αραβοϊσλαμικός πολιτισμός επηρεάστηκε από άλλους πολιτισμούς(ελληνικό, ρωμαϊκό, βυζαντινό, ινδικό, κινεζικό), αλλά και επηρέασε τη χριστιανική δυτικήΕυρώπη. Πολλοί μουσουλμάνοι που ασχολήθηκαν με τα γράμματα και τις επιστήμες έγινανσπουδαίοι, όπως και κάποιοι χριστιανοί και Εβραίοι.Μικρογραφία με βιβλιοθήκη. 1237,Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.Μικρογραφία με ένα φαρμακείο. Βρίσκεταισε αραβικό χειρόγραφο και είναι μετάφρασηαρχαίου ελληνικού έργου για φάρμακα.Η φαρμακολογία και η ιατρική αναπτύχθηκανιδιαίτερα στον αραβοϊσλαμικό κόσμο.Εκεί λειτούργησαν για πρώτη φοράοργανωμένα νοσοκομεία, χωριστά γιαάντρες και γυναίκες.1224, Νέα Υόρκη (HΠA), ΜητροπολιτικόΜουσείο Τέχνης.Αυτή την περίοδο ακμάζει η λογοτεχνία και η φιλοσοφία.Τα περισσότερα κείμενα είναι γραμμένα στα αραβικά και ταπερσικά. Στην αρχή τα περισσότερα πεζά λογοτεχνικά κείμενα ήτανθρησκευτικά. Αργότερα όμως καλλιεργήθηκαν και άλλα είδη, όπωςοι χρονογραφίες, και γράφτηκαν πολλά λογοτεχνικά έργα. Από το10ο αιώνα εμφανίζονται τα παραμύθια και οι λαϊκές διηγήσεις, πουήταν πολύ αγαπητά στον αραβοϊσλαμικό κόσμο, αλλά και πέρα απόαυτόν. Από την εποχή των Αβασιδών, οι ποιητές γράφουν ποιήματαπου υμνούν τους χαλίφηδες και τις απολαύσεις της ζωής.Οι φιλόσοφοι στον αραβοϊσλαμικό κόσμοπροσπάθησαν να συνδυάσουν την ελληνική, τηρωμαϊκή, την περσική και την ινδική φιλοσοφίαμε το ισλάμ. Κάποιοι από αυτούς ήρθαν σεαντίθεση με τους μουσουλμάνους θεολόγους,γιατί θέλησαν να εξηγήσουν με τη λογική τονκόσμο και τη σχέση του ανθρώπου με το Θεό.Πολλοί μουσουλμάνοι φιλόσοφοι επηρέασανμε τα έργα τους τη φιλοσοφία στη δυτικήΕυρώπη.Στον αραβοϊσλαμικό κόσμο ασχολήθηκανσυστηματικά με τις επιστήμες και δέχτηκανπολλές γνώσεις από τους άλλους πολιτισμούς.Στα μαθηματικά διαδόθηκε το δεκαδικόσύστημα των αριθμών και το μηδέν,προόδευσε όμως και η χημεία. Μετάτον 11ο αιώνα πολλές από αυτές τιςεπιστημονικές γνώσεις πέρασαν στηχριστιανική δυτική Ευρώπη.l^^bhLUlJj-Σύγχρονό μας άγαλμα του Αβερόη.Ο Iμπν Ρουσντ ή Αβερόης, από τουςπιο σημαντικούς φιλοσόφους στοναραβοϊσλαμικό κόσμο, ακολουθούσετη φιλοσοφία του Αριστοτέλη.Πολλά έργα του μεταφράστηκαν σταλατινικά. Κόρδοβα (Ισπανία).Πυξίδα απόελεφαντόδοντοπουπροέρχεταιαπό τηνΚόρδοβα.968, Παρίσι(Γαλλία),Μουσείο τουΛούβρου.Σχέδιο με μελάνι και χρώμα που εικονίζει τοναστερισμό της Ανδρομέδας σαν γυναικείαμορφή. 1009, Οξφόρδη (Μεγάλη Βρετανία),Βοδλεϊανή Βιβλιοθήκη.60

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Από την εποχή αυτή σώζονται πολλά έργα τέχνης.Ξεχωρίζουν τα έργα στην αρχιτεκτονικήκαι τη διακόσμηση κτιρίων, τη μικροτεχνία, τηνυφαντική και τις «τέχνες του βιβλίου». Οι καλλιτέχνεςέφτιαξαν έργα τέχνης παίρνοντας στοιχείααπό άλλους πολιτισμούς, αλλά δημιούργησανκαι νέα, δικά τους στοιχεία. Σημαντικά δείγματαστην αρχιτεκτονική είναι τα δημόσια κτίρια. Είναιαυτά που έχουν σχέση με τη θρησκευτική, τηνπολιτική, τη στρατιωτική, την οικονομική και τηνκοινωνική ζωή.Ξεχωριστή θέση στον αραβοϊσλαμικό κόσμο είχαν οιδιακοσμητικές τέχνες και τα χαλιά.Πιάτο από την Περσία. Απότο 10ο αιώνα και μετάη κεραμική εξελίχθηκε πολύστον αραβοϊσλαμικό κόσμο.Εκεί οι τεχνίτες βρήκαντρόπους για να κάνουνγυαλιστερά τα κεραμικά.9ος αιώνας, Τεχεράνη(Ιράν), ιδιωτική συλλογή.Η «αυλή των λεόντων» στην Αλάμπρα. Η Αλάμπρα είναι έναπραγματικό κάστρο, που άρχισε να χτίζεται στα μέσα του13ου αιώνα στη Γρανάδα, στην Ισπανία. Στο εσωτερικό τηςυπάρχουν παλάτια, λουτρά, μαυσωλεία, εργαστήρια, κήποιμε σιντριβάνια.Γυάλινη κανάτααπό την Αίγυπτο.Μεταξύ 975--996,Βενετία (Iταλία),Θησαυροφυλάκιοτης εκκλησίας τουΑγίου Μάρκου.Αίθουσα λουτρού (χαμάμ). Τέλη 13ου -- 14οςαιώνας, Κόρδοβα (Ισπανία).Μέρος από το εσωτερικό της Αλάμπρα. Πολύ συχνά οικαλλιτέχνες διακοσμούν τα κτίρια με αραβουργήματα.Αυτά είναι συμπλέγματα από φυτά, αραβικά γράμματα καιγεωμετρικά σχέδια. Μετά τα μέσα του 13ου αιώνα, Γρανάδα(Ισπανία), Παλάτι της Αλάμπρα.61

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4* A3Χαλί από τηνανατολική ΜικράΑσία. Μεταξύ1450--1475,Κουβέϊτ, Νταρ αλΆθαρ αλ Ισλαμίγια,Συλλογή αλΣαμπάχ.«Οι τέχνες του βιβλίου»Τα χειρόγραφα αρχικά τα έγραφαν σε πάπυρο και περγαμηνή. Από το 10οαιώνα άρχισαν να χρησιμοποιούν πιο πολύ το χαρτί (που ήρθε από την Κίνα)γιατί ήταν φτηνότερο. Επειδή το Κοράνι δεν επιτρεπόταν να έχει εικόνες, απόπολύ νωρίς άρχισαν να το διακοσμούν με ειδική γραφή (καλλιγραφία) καιχρώματα. Τα άλλα χειρόγραφα είχαν μικρογραφίες.Μικρογραφία με ανθρώπους που γράφουνκαι αντιγράφουν χειρόγραφα. 1287,Κωνσταντινούπολη (Tουρκία), Βιβλιοθήκητζαμιού Σουλεϊμανιγιέ.Κοράνι γραμμένο σε περγαμηνή καιδιακοσμημένο με χρυσό και ασήμι.10ος αιώνας, Βοστόνη (ΗΠΑ), ΜουσείοΤέχνης του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.Δ. Νέα κράτη δημιουργούνται στην ΕυρώπηΓια τηνΑυτοκρατορίατων Καρολιδώνμιλήσαμε στιςσ. 52--54.Την ίδια εποχή που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ακμάζει και το Χαλιφάτο τωνΑβασιδών διαιρείται, στην Ευρώπη δημιουργούνται νέα κράτη.Όπως είδαμε, στα μέσα του 9ου αιώνα, η Αυτοκρατορία των Καρολιδών διαλύθηκε.Ενώ οι διάδοχοι του Καρλομάγνου μάχονταν μεταξύ τους για την εξουσία, στηδυτική Ευρώπη έγιναν πολλές επιδρομές.62

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Οι Βίκινγκς ή Νορμανδοί ξεκίνησαναπό τη Σκανδιναβικήχερσόνησο και τη σημερινήΔανία. Τον 9ο αιώνα έκανανμε τα πλοία τους συχνάεπιδρομές στα ευρωπαϊκάπαράλια και μέσα από ταποτάμια προχώρησαν στοεσωτερικό. Κάποιοι από αυτούςκατέκτησαν μια περιοχήστη σημερινή βορειοδυτικήΓαλλία που ονομάστηκε Νορμανδία.Το 1066 ο δούκαςτης Νορμανδίας Γουλιέλμοςκατέκτησε την Αγγλία καιέγινε βασιλιάς εκεί.Σκηνές από τον Τάπητα του Μπαγιέ. Εικονίζει το στόλο των Νορμανδών πουτην Αγγλία. 1080, Μπαγιέ (Γαλλία), Μουσείο Ταπισερί.Η Ευρώπη γύρω στο έτος 10004.25κατέκτησεΤον 9ο αιώνα κάποιοι άλλοι Βίκινγκς, που ονομάζοντανΒάραγγοι ή Ρως, κατέκτησαν πολλές περιοχέςστη σημερινή Ρωσία και Ουκρανία. Εκεί αναμίχθηκανμε τους Σλάβους που κατοικούσαν στα μέρη αυτά,πήραν τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους και ίδρυσαντο Βασίλειο των Ρως ή του Κιέβου (ονομάστηκε έτσιγιατί από το 882 πρωτεύουσά του ήταν το Κίεβο).Οι Ούγγροι ή Μαγιάροι ήταννομαδικός λαός. Τον 9ο αιώναίδρυσαν δικό τους κράτος. Τιςπρώτες δεκαετίες του 10ουαιώνα έκαναν επιδρομές στηΒυζαντινή Αυτοκρατορία και τηδυτική Ευρώπη. Τότε άρχισαν ναγίνονται χριστιανοί και οι σχέσειςτους με το βυζαντινό κράτος έγινανκαλύτερες.Στο δυτικό τμήμα τηςπαλιάς Αυτοκρατορίαςτων Καρολιδών οδούκας Ούγος Καπέ-987. Την πραγματικήεξουσία όμως είχανοι μεγάλοι γαιοκτήμονες.Για τουςμεγάλουςγαιοκτήμονεςστη δυτικήΕυρώπη θαμιλήσουμε στιςσ. 74-77.Το 962 ο πάπας της Ρώμης έστεψετον Όθωνα Α΄ (936--973) Αυτοκράτορατων Ρωμαίων. Έτσι ιδρύθηκεΡωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο Όθωνας Α΄προσπάθησε να καταλάβει βυζαντινέςπεριοχές στη νότια Ιταλική χερσόνησο.Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, όπως καιπιο παλιά με τον Καρλομάγνο (800),θεώρησαν τον Όθωνα Α΄ παράνομο καιδεν τον αναγνωρίσαν ως αυτοκράτορα.Ανάμεσα στα δύο κράτη δημιουργήθηκανπροβλήματα. Στη συνέχεια όμωςαντάλλαξαν διπλωματικές αποστολές.Ύστερα από συνθήκες και συμμαχίες οισχέσεις τους έγιναν καλύτερες.Πλακίδιο απόελεφαντόδοντο.Ο Χριστός στέφει τονΌθωνα Β ΄ (973--983)και τη σύζυγό τουΘεοφανώ.Το 972 ο Όθωνας Β ΄,γιος και διάδοχος τουΌθωνα Α΄, παντρεύτηκετη Θεοφανώ, ανιψιάτου βυζαντινούαυτοκράτορα ΙωάννηΤσιμισκή (969--976).10ος αιώνας, Παρίσι(Γαλλία), Μουσείο Κλινί.63

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ε. Κράτος, Εκκλησία και εξωτερική πολιτικήστη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΗ Μεγίστη Λαύρα.Όταν κυβερνούσε η Μακεδονική δυναστεία, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία μεγάλωσε πολύ,και οι σχέσεις ανάμεσα στο βυζαντινό αυτοκράτορα και την Εκκλησία έγιναν καλύτερες. Τοβυζαντινό κράτος, για να επηρεάσει πολιτικά τους γειτονικούς λαούς, χρησιμοποίησε τηνιεραποστολή και τη διπλωματία. Η διαμάχη ανάμεσα στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεωςκαι την Εκκλησία της Ρώμης οδήγησε τις δύο εκκλησίες στο Σχίσμα, δηλαδή το χωρισμό,τη διάσπαση (1054).Μετά την Εικονομαχία οι βυζαντινοίαυτοκράτορες, πολλοί αξιωματούχοι και άλλοιυπήκοοι του κράτους ίδρυσαν μοναστήριακαι έκαναν μεγάλες δωρεές σ’ αυτά.Τα μοναστήρια αύξησαν την περιουσία τουςκαι άκμασαν ξανά. Από το 10ο αιώνα άρχισαννα δημιουργούνται τα μοναστήρια στοΆγιο Όρος.Το μοναστήρι αυτό είναι Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες πήραν δυναμικά μέτρα ενάντια στους Παυλικιανούς,το πρώτο που ιδρύθηκε που ήταν αιρετικοί. Από την πλευρά της, η Εκκλησία βοήθησε το κράτος στηνστο Άγιο Όρος το 963. εξωτερική του πολιτική εκχριστιανίζοντας γειτονικούς λαούς.'Προσπάθειες για πολιτική επιρροή - Ο εκχριοτιανισμός γειτονικών λαώνr^Από τον 9ο αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία προσπάθησε να κάνει χριστιανούς τους Σλάβους,τους Βούλγαρους, τους Ρώσους και τους Ούγγρους. Το βυζαντινό κράτος πίστευε ότιέτσι θα τους επηρεάσει, θα τους έχει συμμάχους και θα μπορέσει να κάνει μαζί τους εμπόριοπιο εύκολα. Εκχριστιανίζοντας τους γειτονικούς λαούς, ο βυζαντινός αυτοκράτορας και οπατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έρχονταν συχνά σε αντίθεση με τον πάπα της Ρώμης.4.28Οι ιεραπόστολοι Κύριλλος και Μεθόδιοςδημιούργησαν τον 9ο αιώνα το γλαγολιτικόαλφάβητο, για να γραφτούν τα χριστιανικάεκκλησιαστικά κείμενα στη σλαβικήγλώσσα. Αυτό έγινε με βάση την ελληνικήγραφή. Την ίδια περίπου εποχή άρχισε ναχρησιμοποιείται κι ένα δεύτερο αλφάβητο,το κυριλλικό. Και αυτό προέρχεται από τηνελληνική γραφή. Από τα δύο αλφάβητα οιάνθρωποι τελικά προτίμησαν το κυριλλικό,γιατί ήταν πιο εύκολο. Μέχρι σήμερα μεαυτό γράφονται πολλές σλαβικές γλώσσες(ρωσικά, βουλγαρικά, σερβικά κ.ά.).Σελίδα από χειρόγραφο Ευαγγέλιο γραμμένο με τογλαγολιτικό αλφάβητο. 9ος -- 10ος αιώνας, Βατικανό,Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού.Σελίδα από χειρόγραφο Ευαγγέλιογραμμένο με το κυριλλικό αλφάβητο. 14οςαιώνας, Άγιο Όρος, Μονή Χιλανδαρίου.64

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Στις αρχές του11ου αιώνα οιΟύγγροι πέρασανστον πάπατης Ρώμης καιάρχισαν να επηρεάζονταιαπόαυτόν.Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες ήθελαν να επηρεάσουντο Βασίλειο των Ρως γιατί είχαν πολλά οικονομικάκαι στρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή. Στα τέλητου 10ου αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κάνειχριστιανούς τους βασιλιάδες των Ρως και τουςυπηκόους τους. Έτσι οι σχέσεις ανάμεσα στα δύοκράτη έγιναν πιο στενές. Το Βασίλειο των Ρως πήρεπολλά στοιχεία από τη βυζαντινή κοινωνική και πολιτικήοργάνωση, την τέχνη και τον πολιτισμό.Εσωτερική άποψηαπό την Αγία Σοφίαστο Κίεβο (Ουκρανία).Η διακόσμησητης εκκλησίαςέχει επιρροέςαπό τη βυζαντινήζωγραφική την εποχήτης Μακεδονικήςδυναστείας. 11οςαιώνας.Οι Βυζαντινοί άρχισαν να εκχριστιανίζουν τους Σλάβους στα μέσατου 9ου αιώνα. Πρώτοι έγιναν χριστιανοί οι Σλάβοι της Μοραβίας(περιοχή στη σημερινή Τσεχία). Το 862 ο ηγεμόνας τους Ρατισλάβοςζήτησε από το βυζαντινό αυτοκράτορα να στείλει ιεραπόστολους στηχώρα του. Πίστευε ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία θα τον προστάτευεαπό το βουλγαρικό και το φραγκικό κράτος. Ο βυζαντινός αυτοκράτοραςΜιχαήλ Γ΄ (842--867) και ο πατριάρχης ΚωνσταντινουπόλεωςΦώτιος έστειλαν τους αδελφούς Κύριλλο και Μεθόδιο. Γρήγοραόμως η Εκκλησία της Μοραβίας άρχισε να επηρεάζεται από τονπάπα της Ρώμης.Στα μέσα του 9ου αιώνα έγιναν χριστιανοίκαι οι Βούλγαροι. Από τότε το ΒουλγαρικόΧανάτο ονομάζεται Βουλγαρικό Βασίλειοκαι οι ηγεμόνες του τσάροι. Αυτόςο εκχριστιανισμός δημιούργησε μεγάλοπρόβλημα ανάμεσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίακαι στον πάπα της Ρώμης γιατο ποια Εκκλησία θα τους ελέγχει. Τελικάοι Βούλγαροι πέρασαν στο ΠατριαρχείοΚωνσταντινουπόλεως και άρχισαν ναεπηρεάζονται πολιτικά και πολιτιστικάαπό τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Κεραμική εικόνα με τον άγιο Θεόδωροαπό το μοναστήρι της Πατλέινα.10ος αιώνας, Πρεσλάβα (Βουλγαρία).

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Οι σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους γείτονές τηςστα βόρεια και τα ανατολικάΤην εποχή της Μακεδονικής δυναστείας η Βυζαντινή Αυτοκρατορία εξαπλώνεται σημαντικά.Η επέκταση αυτή είναι η μεγαλύτερη από τον 6ο αιώνα.Στα τέλη του 9ου αιώνα ο βούλγαρος τσάροςΣυμεών (893--927) προσπάθησε να μεγαλώσειτο κράτος του. Έκανε εκστρατείες ενάντια στηΒυζαντινή Αυτοκρατορία, έκανε την Εκκλησίατης Βουλγαρίας ανεξάρτητη από το ΠατριαρχείοΚωνσταντινουπόλεως και πήρε τον τίτλο «ΒασιλιάςΡωμαίων και Βουλγάρων». Η διπλωματίακαι ο στρατός του βυζαντινού αυτοκράτοραόμως εμπόδισαν τα σχέδια του Συμεών. Το971 το βουλγαρικό κράτος καταλύθηκε και έγινεβυζαντινή επαρχία. Στα τέλη του 10ου αιώνα οβούλγαρος τσάρος Σαμουήλ (976--1014) δημιούργησεένα νέο βουλγαρικό κράτος με κέντροτην περιοχή της Μακεδονίας και έκανε επιδρομές.Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄,ύστερα από πολλές εκστρατείες, κατέλυσε τοκράτος του (1018). Στις περιοχές του δημιούργησεδύο νέα βυζαντινά θέματα.4.34Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στα μέσα του 11ου αιώναΜ αύ ρ rΗ εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου, που βρίσκεται σ’ ένα νησάκι στηλίμνη Μικρή Πρέσπα (Νομός Φλώρινας), στη δυτική Μακεδονία. Στο νησίαυτό ήταν η πρωτεύουσα του κράτους που ίδρυσε ο Βούλγαρος τσάροςΣαμουήλ. Τέλη 10ου -- αρχές 11ου αιώνα.Κωνσταντινούπολη και Ρώμη -- Το Σχίσμα του 1054Από τα μέσα του 8ου αιώνα το μόνο Πατριαρχείο μέσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίαήταν το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Όπως είδαμε, την εποχή τηςΜακεδονικής δυναστείας το βυζαντινό κράτος στηρίχτηκε στην Εκκλησία για ναεπηρεάσει γειτονικούς λαούς. Έτσι το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αύξησεπολύ την επιρροή του.Στη δυτική Ευρώπη, από τότε που δημιουργούνται τα βαρβαρικά βασίλεια,ο πάπας γίνεται όλο και πιο ανεξάρτητος από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες.Τα εδάφη του δεν ανήκαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και αρχίζει πια να έχει καιπολιτική εξουσία. Ο πάπας υποστηρίζει τους ηγεμόνες στα κράτη της δυτικήςΕυρώπης κι έτσι δυναμώνει τη θέση τους.66

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Στο πρώτο μισό του11ου αιώνα οι βυζαντινοίαυτοκράτορεςΒασίλειος Β΄ και ΚωνσταντίνοςΘ΄ Μονομάχος(1042--1055)κατέλαβαν περιοχέςπου ανήκαν σε αρμενικάκαι γεωργιανάβασίλεια.Π "*' Τ "-ΤΓ--Γί«Γ·Λ|·.· ψίίιυ^Τ 'i^lt'^i'l^tf'i-n- Μικρογραφίαμε το βυζαντινόαυτοκράτοραΚωνσταντίνο Θ΄Μονομάχο να παίρνειτα κλειδιά της πόληςΑνί από τον Αρμένιοβασιλιά της το 1045.12ος αιώνας, Μαδρίτη,Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΙσπανίας.^raivytrr*J,'* 4PW 'Μικρογραφία με τοβυζαντινό στόλο νακατακτά (961) τηνΚρήτη. 13ος αιώνας,Μαδρίτη, ΕθνικήΒιβλιοθήκη της Ισπανίας.Από τα μέσα του 10ου αιώνα οιβυζαντινοί αυτοκράτορες εκμεταλλεύτηκαντη διαίρεση στο Χαλιφάτοτων Αβασιδών και έκανανπολλές εκστρατείες (962--975)για να ξαναπάρουν περιοχέςπου ήταν παλιότερα βυζαντινές.Οι συγκρούσεις στα ανατολικάσύνορα και ο ρόλος που έπαιξαν *οι ακρίτες είναι τα κύρια θέματαστα ακριτικά τραγούδια.Μικρογραφία με το βυζαντινό στρατό να πολιορκεί τηνΑντιόχεια στη Συρία, την οποία κατέλαβε το 969. 12οςαιώνας, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας.,£ν^ ^--'ν- VV J '--'•" "Ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες δημιουργείται ανταγωνισμός για την αρχηγία στοχριστιανικό κόσμο. Ο ανταγωνισμός αυτός δυναμώνει επειδή υπάρχουν πολλέςαφορμές σχετικά με το δόγμα και τη λατρεία.Από την πλευρά τους οι βυζαντινοί αυτοκράτορες φοβούνται μήπως κάποιοδυτικό κράτος, με την υποστήριξη του πάπα, κάνει επίθεση στο δικό τους. Γι’ αυτό οιπερισσότεροι προΜ σ έ π κ ά καθησαν να στηρίξουν το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως,ν’ αυξήσουν με τη βοήθειά του την επιρροή τους σε άλλους λαούς και να μειώσουντη δύναμη του πάπα.Οι σχέσεις ανάμεσα στις δυο πλευρές χειροτέρεψαν από τα μέσα του 9ου αιώνα. Τελικά το1054 έγινε το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών. Οι δύο Εκκλησίες χωρίστηκαν, θεώρησαν η μια τηνάλλη αιρετική και σταμάτησαν κάθε σχέση μεταξύ τους. Το Σχίσμα ανάμεσα στην Ανατολική(Ορθόδοξη) και τη Δυτική (Καθολική) Εκκλησία υπάρχει μέχρι σήμερα.67

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ΣΤ. Η μακεδόνικη αναγέννησηΜε την οικονομική ακμή στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείαςαναπτύσσονται οι τέχνες και τα γράμματα. Οι ιστορικοί ονόμασαν την εποχή αυτήμακεδονική αναγέννηση. Στην αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική εμφανίζονται νέοι ρυθμοί καιακμάζει η μικροτεχνία. Οργανώνεται και πάλι η ανώτερη εκπαίδευση και οι λόγιοι μελετούνσυστηματικά τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Επίσης οι ορθόδοξοι πια σλαβικοί λαοί επηρεάζονταισημαντικά από τη μακεδονική αναγέννηση στα γράμματα και στην τέχνη.*{• Τα γράμματα, οι επιστήμες και η εκπαίδευσηΤην εποχή αυτή οι άνθρωποι των γραμμάτων μελετούντα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά έργα. Στα μοναστήριααντιγράφουν συστηματικά κείμενα και διακοσμούν πολλάχειρόγραφα με μικρογραφίες. Ο πατριάρχης Φώτιος ήτανένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές των αρχαίωνκειμένων.Μικρογραφία με τοΜωυσή να παίρνειτις Δέκα Εντολές.Περίπου 940, Βατικανό,Αποστολική Βιβλιοθήκητου Βατικανού.Lv•'*•' ^Μικρογραφίαμε το Δαβίδ ναπαίζει λύρα,θέμα γνωστόαπό την ύστερηαρχαιότητα.Τέλος 10ουαιώνα,Παρίσι, ΕθνικήΒιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.^V^.U;Ws^fe"Μικρογραφία με Τιτάνες. Προέρχεται απόχειρόγραφο που περιλαμβάνει έργο του Νίκανδρου,Έλληνα ποιητή του 2ου αιώνα π.Χ. 10ος αιώνας,Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.Μικρογραφίαμε το βιβλικόβασιλιά Εζεκία.10ος αιώνας,Παρίσι, ΕθνικήΒιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.-

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Μαζί με τη μελέτη των αρχαίων κειμένων αναπτύσσονται και οι επιστήμες. Οι λόγιοιπροσπαθούν να συγκεντρώσουν σε μεγάλα εγκυκλοπαιδικά έργα τις επιστημονικέςγνώσεις της εποχής.Γίνονται επίσης προσπάθειες για να βελτιωθεί η εκπαίδευση. Όπως και παλιότερα, η κατώτερηεκπαίδευση χωρίζεται σε δύο κύκλους:Πρώτος κύκλος («προπαιδεία»)Η βασική εκπαίδευση διαρκούσετέσσερα χρόνια. Γι’ αυτή έχουμελίγες πληροφορίες. Γνωρίζουμεότι οι μαθητές μάθαιναν ανάγνωση,γραφή και τη βασική αριθμητική.Δεύτερος κύκλος («εγκύκλιος παιδεία»)Για αυτόν έχουμε περισσότερεςπληροφορίες. Γνωρίζουμε ότιδιαρκούσε επτά με οκτώ χρόνια καιότι σχολεία λειτουργούσαν στηνΚωνσταντινούπολη και σε άλλεςμεγάλες βυζαντινές πόλεις.Δε γνωρίζουμε ποια σχέση είχε το κράτος με την εκπαίδευση, αν έδινε χρήματα στασχολεία, αν τα έλεγχε και με ποιο τρόπο. Ξέρουμε όμως ότι σχολείο πήγαιναν μόνοτα αγόρια. Τα κορίτσια στις πλούσιες οικογένειες μάθαιναν γράμματα στο σπίτι ή σεμοναστήρια.Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά, δηλαδή οι μαθητές πλήρωναν για τη διδασκαλία.Συχνά οι δάσκαλοι έκαναν κι άλλες δουλειές (π.χ. αντέγραφαν χειρόγραφα).Η ανώτερη εκπαίδευση αναπτύχθηκε από τα μέσα του 9ου αιώνα, κυρίως στηνΚωνσταντινούπολη. Το 863 οργανώθηκε και πάλι το Πανδιδακτήριο. Οι περισσότεροιπου τέλειωναν το Πανδιδακτήριο γίνονταν κρατικοί αξιωματούχοι.Η ανώτερη εκπαίδευση ήταν χωρισμένη σε δύο κατηγορίες:Kοσμική εκπαίδευσηΟι μαθητές μάθαιναν γραμματική,ρητορική, φιλοσοφία, αριθμητική,γεωμετρία, μουσική και αστρονομία.Eκκλησιαστική εκπαίδευσηΓινόταν κυρίως σταμοναστήρια.Πάντως, οι περισσότεροι μάλλον δενήξεραν να γράφουν και να διαβάζουν.Υπήρχαν αναλφάβητοι αξιωματούχοι,αλλά και αυτοκράτορες, όπωςπ.χ. ο Βασίλειος Α΄, που ίδρυσετη Μακεδονική δυναστεία. Οαναλφαβητισμός δημιουργούσεπροβλήματα στη διοίκηση, κυρίωςστις επαρχίες.Μικρογραφία που μάλλον εικονίζει μάθημα στοΠανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης. 12οςαιώνας, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας.69

9ος - 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Οι τέχνεςΣτη θρησκευτική αρχιτεκτονική την εποχή αυτή δημιουργούνται δύονέοι τύποι εκκλησίας: ο σταυροειδής με τρούλο και ο οκταγωνικός.&*ίΤο καθολικό στομοναστήρι του Μυρελαίουστην Κωνσταντινούπολη(σχεδιαστική αναπαράσταση).'' 'fj: Η εκκλησία χτίστηκε ανάμεσα στα920--922 και μετά την κατάκτηση τηςΚωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούςέγινε τζαμί (Μποντρούμ τζαμί).Η εκκλησία της Παναγίας στη Σκριπού είναισταυροειδής με τρούλο. Οι εσωτερικοί χώροι καιη στέγη σχηματίζουν σταυρό. Στο κέντρο βρίσκεταιο τρούλος. 873--874, Ορχομενός (Στερεά Eλλάδα,Nομός Βοιωτίας).70Στην εικόνα 4.46 η κάτοψη τουκαθολικού στο μοναστήρι του ΟσίουΛουκά και στην 4.47 η εκκλησίαεξωτερικά. Η εκκλησία είναι τυπικόςοκταγωνικός ναός: ο τρούλοςστηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα. 11οςαιώνας, Μονή του Οσίου Λουκά (ΣτερεάEλλάδα, Nομός Βοιωτίας).

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Εσωτερικά οι εκκλησίες διακοσμούνται με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες.Την εποχή αυτή η μικροτεχνία ακμάζει. Τα αντικείμενα από σμάλτο, ελεφαντόδοντο,πολύτιμα μέταλλα καθώς και τα υφάσματα δείχνουν την επίδραση ανάμεσα στηβυζαντινή και την αραβοϊσλαμική τέχνη.Ψηφιδωτό απότο Ιερό της ΑγίαςΣοφίας που εικονίζειτην Παναγία. Είναι τοπρώτο που έγινε στηνεκκλησία μετά τηνΕικονομαχία. 867,Κωνσταντινούπολη(Tουρκία).Στέμμα τουβυζαντινούαυτοκράτοραΛέοντα ΣΤ΄(886--912).Βενετία (Iταλία),Θησαυροφυλάκιοτης εκκλησίας τουΑγίου Μάρκου.Ξύλινο κιβώτιο με ανάγλυφη σκηνή απόκυνήγι. 11ος αιώνας, Τρουά (Γαλλία),Θησαυροφυλάκιο του καθεδρικού ναού.Ποτήρι του βυζαντινούαυτοκράτοραΡωμανού Β ΄(959-963).Το ποτήρι φτιάχτηκετον 3ο ή τον 4οαιώνα και η διακόσμησήτου έγινε ανάμεσα στα959--963. Έχει την επιγραφή:«Κύριε, βοήθησε το Ρωμανό,ορθόδοξο δεσπότη [κυρίαρχο]».Βενετία (Iταλία), Θησαυροφυλάκιοτης εκκλησίας του Αγίου Μάρκου.Το καθολικό στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά είναιδιακοσμημένο με πολλά ψηφιδωτά. Στην εικόναη Πεντηκοστή και η Παναγία με το Χριστό.11ος αιώνας, Στερεά Eλλάδα, Nομός Βοιωτίας.Τοιχογραφίες από την «Εκκλησία των Στεφάνων»,μια εκκλησία σκαμμένη στο βράχο, στην Καππαδοκία.Μεταξύ 950--960, Γκέρεμε (Τουρκία), Τοκαλί Κιλισέ.71

9ος -- 11ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ζ. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία σε κρίσηΓια τουςδυνατούςμιλήσαμε στιςσ. 57--58.4.54Όπως είπαμε, από τα μέσα του 11ου αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία περνάει κρίσηεξαιτίας των δυνατών. Με την κρίση αυτή λιγοστεύει ο βυζαντινός στρατός. Έτσι, οιαυτοκράτορες χρησιμοποιούν πια όλο και πιο πολύ μισθοφόρους. Όταν στο δεύτερομισό του 11ου αιώνα εμφανίζονται νέοι λαοί στα σύνορα, βρίσκουν τη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία αδυνατισμένη: άλλοι λοιπόν κάνουν επιδρομές και άλλοι κατακτούνσημαντικές περιοχές της.Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στο δεύτερο μισό του 11ου αιώναΑπό τον 11ο αιώνα κάποιοιτουρκικοί λαοί(Πετσενέγκοι, Ούζοι,Κουμάνοι) άρχισαν νακάνουν επιδρομές στηΒαλκανική χερσόνησο.Από τα μέσα του 11ου αιώνα μουσουλμάνοι νομάδες μετουρκική καταγωγή, με αρχηγούς τους Σελτζούκουςσουλτάνους, άρχισαν να κάνουν επιδρομές στη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία. Όταν σουλτάνος ήταν ο Αλπ Αρσλάν(1063--1072), οι επιδρομές αυτές έγιναν πιο συχνές καιοδήγησαν στη μάχη στο Μαντζικέρτ (1071). Ο βυζαντινόςστρατός, με αρχηγό τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ΄ Διογένη(1068-1071), νικήθηκε και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε. Το βυζαντινόκράτος έχασε πολλές και σημαντικές περιοχές στηΜικρά Ασία. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι τότε άρχισε ηπαρακμή για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η παρακμή αυτήοδήγησε τέσσερις αιώνες αργότερα στην κατάλυσή της.72

Κεφάλαιο 5Κοινωνία, οικονομία και πολιτισμός στη δυτικήΕυρώπη (10ος - 13ος αιώνας)! V Μfe~• Τ" »\Φ*α,. 6 Ι'ΕΕΑπό το 10ο μέχρι και το 13ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη έγιναν πολλές αλλαγές. Στα μέσατου 9ου αιώνα η Αυτοκρατορία των Καρολιδών χωρίστηκε και δημιουργήθηκαν νέα κράτη.Οι πόλεμοι και οι λεηλασίες λιγόστεψαν. Αυτό επηρέασε όλες τις πλευρές της ζωής:η βασιλική εξουσία αδυνάτισε και δυνάμωσαν οι τοπικοί αριστοκράτες γαιοκτήμονες και ηΚαθολική Εκκλησία. Οι αριστοκράτες και οι ανώτατοι κληρικοί ήταν μεγάλοι γαιοκτήμονες καιείχαν την οικονομική, την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία. Οι σχέσεις μεταξύ τους ήτανπολύπλοκες και ονομάζονται σχέσεις φεουδαρχικής υποτέλειας. Ταυτόχρονα οι αγρότεςήταν εξαρτημένοι από τους αριστοκράτες σύμφωνα με το σύστημα της χωροδεσποτείας.Ο χριστιανισμός κυριάρχησε: η Εκκλησία ήταν πια πολύ δυνατή και επηρέαζε την κοινωνίακαι την πολιτική ζωή. Όλα αυτά άλλαξαν τις ιδέες των ανθρώπων αλλά και την τέχνη, πουήταν κυρίως θρησκευτική.„-?

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Οι ιστορικοί που μελετούν τη δυτική Ευρώπη από το 10ο ως το 13ο αιώνα παίρνουν πληροφορίεςαπό τις γραπτές πηγές και το αρχαιολογικό υλικό. Οι γραπτές πηγές είναι περισσότερες,γιατί όλο και πιο πολλοί άνθρωποι μαθαίνουν να γράφουν και να διαβάζουν. Επίσης,από το 12ο αιώνα τα χειρόγραφα γίνονται πιο πολλά, γιατί χρησιμοποιείται το χαρτί (πουείναι φθηνότερο) αντί για την ακριβότερη περγαμηνή. Πλούσιο είναι και το αρχαιολογικό υλικό:εκκλησίες, πύργοι και παλάτια, μνημεία, σπίτια, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, έργατέχνης κ.ά. μας δίνουν πληροφορίες για τους ανθρώπους και τη ζωή τους.Για τα τρίακράτη μιλήσαμεστη σ. 52.Για τη δυτικήΕυρώπημιλήσαμε στησ. 42.Για τουςκόμητεςμιλήσαμεσ. 53.στηΑ. Οι σχέσεις ανάμεσα στους αριστοκράτεςΕίδαμε ότι στα μέσα του 9ου αιώνα η Αυτοκρατορία των Καρολιδών διαιρέθηκε σετρία κράτη. Είδαμε επίσης ότι το 10ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη δημιουργήθηκανκαινούρια κράτη. Παράλληλα, νέοι λαοί (οι Βίκινγκς, οι Ούγγροι) έκαναν επιδρομέςκαι εγκαταστάθηκαν οριστικά σε διάφορες περιοχές της.Οι βασιλιάδες μετά τον Καρλομάγνο, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις αυτές,ζήτησαν βοήθεια από τους κόμητες, και για να έχουν την υποστήριξή τους τουςέδωσαν περισσότερα κτήματα. Οι κόμητες έδωσαν γη σε τοπικούς άρχοντες πιοαδύνατους από τους ίδιους. Όλοι αυτοί έχτισαν πύργους στα κτήματά τους γιανα αντιμετωπίσουν τις επιδρομές και άρχισαν να εξουσιάζουν στρατιωτικά καιοικονομικά τους αγρότες στην περιοχή τους.Η βασιλική εξουσία μειώθηκε και δυνάμωσαν οι τοπικοί άρχοντες. Σιγά σιγά απέκτησανπολλές εξουσίες που παλιότερα είχε ο βασιλιάς: είχαν δικό τους στρατό, εκμεταλλεύονταντην αγροτική παραγωγή και δίκαζαν στα δικαστήρια. Αυτοί ήταν η αριστοκρατία στη δυτικήΕυρώπη. Η γη που είχαν τους έδινε τον πλούτο και τη δύναμή τους. Έτσι αναπτύχθηκε στηδυτική Ευρώπη το φεουδαρχικό σύστημα.Μικρογραφία που εικονίζει μια προσκύνηση.Η προσκύνηση όριζε επίσημα την υποτέλεια σ’ ένανάρχοντα και δημιουργούσε αμοιβαίες υποχρεώσειςανάμεσα στον άρχοντα και τον υποτελή.Ο υποτελής γονάτιζε μπροστά στον άρχοντά του,έβαζε τα χέρια του στα δικά του και ορκιζόταν στοΕυαγγέλιο ή σε ιερά λείψανα πίστη και αφοσίωση.13ος αιώνας, Βιένη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας.Στο φεουδαρχικό σύστημα ο άρχοντας είχε υποτελείςάλλους αριστοκράτες, λιγότερο δυνατούς καιπλούσιους από αυτόν. Οι υποτελείς σε έναν άρχονταέπρεπε να είναι πιστοί σ’ αυτόν και να του προσφέρουνυπηρεσίες. Τον βοηθούσαν στρατιωτικά και οικονομικά,συμμετείχαν σε πολιτικές αποφάσεις και στα δικαστήριαγια θέματα σχετικά με τις σχέσεις ανάμεσα σεάρχοντες και υποτελείς. Για ανταμοιβή ο άρχοντας τούςπρόσφερε γη. Η γη αυτή ονομαζόταν φέουδο.Το φέουδο μπορούσε να είναι ένα ολόκληρο χωριόή μια περιοχή με χωράφια, βοσκοτόπια, λιβάδια, δάσηκτλ. Όποιος είχε το φέουδο έπαιρνε τα έσοδα από τιςκαλλιέργειες και τη δουλειά των αγροτών που ζούσανεκεί. Μπορούσε να το δώσει στους κληρονόμους του,που έπρεπε και εκείνοι να υπακούουν στον άρχοντα.Αν ο υποτελής δεν έκανε ό,τι έπρεπε απέναντι στονάρχοντα, τότε εκείνος μπορούσε να του πάρει πίσωτο φέουδο.74

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Η φεουδαρχική υποτέλεια έμοιαζε μεπυραμίδα: στην κορυφή ήταν ο βασιλιάς.Μετά έρχονταν οι πιο δυνατοί άρχοντες,που ήταν υποτελείς σ’ αυτόν. Αυτοί είχανμε τη σειρά τους δικούς τους υποτελείς.Κάποιος μπορούσε να είναι υποτελής σεπερισσότερους από έναν κυρίους και ναέχει περισσότερα φέουδα. Άλλοι πάλι ήτανυποτελείς σε κάποιον άρχοντα χωρίς ναέχουν δική τους γη και φέουδο. Αυτοί ήτανκυρίως πολεμιστές.Οι άρχοντες και οι υποτελείς τους ήταν όλοιτους πολεμιστές. Από τον 9ο αιώνα σημαντικόγια τις μάχες ήταν το ιππικό. Οι έφιπποιπολεμιστές ανήκαν συνήθως στα ανώτερακοινωνικά στρώματα και ονομάζονταν ιππότες.Μικρογραφία με ιππότες σε κυνήγι. Οι ιππότες έμεναν στουςπύργους τους ή κοντά στους άρχοντες που υπηρετούσαν.Όταν δεν πολεμούσαν, περνούσαν τον καιρό τους με τοκυνήγι και τους έφιππους αγώνες. Εκεί μονομαχούσαν μεάλλους ιππότες. 1482--1483, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.75

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Β. Aριστοκράτες και αγρότεςΜετά το 10ο αιώνα η δυτική Ευρώπη πέρασε μια ειρηνική γενικά περίοδο, που βοήθησε τηνοικονομική ανάπτυξη. Η αγροτική παραγωγή μεγάλωσε, οι πόλεις ζωντάνεψαν και πάλι. Μετην πολιτική και οικονομική σταθερότητα ο πληθυσμός στη δυτική Ευρώπη αυξήθηκε. Ανάμεσαστο 1100 και το 1300 οι κάτοικοι στις περιοχές αυτές από 45 εκατομμύρια έγιναν 75.Η οικονομική ανάπτυξη στη δυτική Ευρώπη έχει σχέση:με νέες τεχνικές στην καλλιέργεια και στιςαγροτικές δουλειές, που έκαναν τα χωράφιανα παράγουν περισσότερο και καλύτεραμε τις μεγάλες εκχερσώσεις, πουέδωσαν περισσότερα χωράφια.Από τον 7ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη σταμάτησανοι μεγάλες επιδημίες που είχαν ταλαιπωρήσει τονπληθυσμό και οι άνθρωποι τρέφονταν καλύτερα. Επίσης,μετά τις τελευταίες επιδρομές υπήρχε σχετική πολιτικήσταθερότητα. Οι γεννήσεις ήταν πιο πολλές, οι θάνατοιπιο λίγοι και οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερα χρόνια.Η χωροδεσποτεία•Α ,»&;•.! .ΜΤοιχογραφία του ζωγράφου Αμπρόζιο Λορεντσέτι.Εικονίζει θερισμό. 1337--1340, Σιένα (Ιταλία),Παλάτσο Πούμπλικο.Από τις μικρογραφίες στα χειρόγραφα και απότα κτίσματα που σώζονται γνωρίζουμε πώς ήτανη ύπαιθρος στη δυτική Ευρώπη γύρω στο έτος 1100:οι άνθρωποι ήταν συγκεντρωμένοι σε χωριά, στουςπρόποδες ενός υψώματος, γύρω από μια εκκλησία.Το κάστρο ξεχωρίζει στην ύπαιθρο: συμβολίζει τηνπολιτική και οικονομική εξουσία του άρχοντα, αλλά είναικαι οχυρό για προστασία. Μέσα στο κάστρο έμενεο άρχοντας. Ο πύργος του φαινόταν σε όλη την περιοχή.Το χωριό με την περιοχή του και το κάστρο με τονπύργο του άρχοντα αποτελούσαν μια χωροδεσποτεία.Η χωροδεσποτεία μπορούσε να ανήκει σ’ έναν άρχονταγαιοκτήμονα (κοσμική χωροδεσποτεία) ή σ’ έναμοναστήρι (εκκλησιαστική χωροδεσποτεία).Μικρογραφίαπου εικονίζειχωροδεσποτεία.1456 περίπου, Παρίσι,Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.76Μικρογραφία που εικονίζει ένα κάστροστην ύπαιθρο. 15ος αιώνας, Σαντιγί(Γαλλία), Μουσείο Κοντέ.

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Οι αγρότες σε μια χωροδεσποτεία καλλιεργούσαντα μικρά κτήματα που τους μοίραζεο χωροδεσπότης. Οι αγρότες δεν είχαν δικήτους γη, αλλά την καλλιεργούσαν με όρους καιανταλλάγματα. Ήταν δουλοπάροικοι, υποταγμένοιστο χωροδεσπότη. Δεν μπορούσαν να αφήσουντη γη τους, μπορούσαν όμως να τη δώσουν στουςκληρονόμους τους, αν πλήρωναν το χωροδεσπότη.Οι χωροδεσπότες διοικούσαν με τους νόμους τηςχωροδεσποτείας αλλά και με τη βία. Εμπόδιζαντους αγρότες να αφήσουν τη γη που καλλιεργούσαν,για να έχουν σίγουρο το νοίκι και τις άλλεςυπηρεσίες τους (πρόσοδοι, αγγαρείες).Στη χωροδεσποτεία του ο άρχοντας είχεστρατιωτική, οικονομική και δικαστική εξουσία.Ο χωροδεσπότης ήταν αρχηγός στον τοπικό στρατό,μάζευε προσόδους και φόρους και δίκαζε όλες τιςυποθέσεις.Το κάστρο του Γκαγιάρ χτίστηκε το 1196--1197 στη Γαλλία.Τι έπρεπε να δίνουν οι αγρότεςστο χωροδεσπότηΝοίκι για τη γη πουκαλλιεργούσαν.Φόρουςεπειδή οι άρχοντες τουςπροστάτευαν στους πολέμους(τους πλήρωναν σε είδος, είτεξεχωριστά κάθε νοικοκυριό είτεόλο το χωριό μαζί).Τη δεκάτη: έναφόρο, το 1/10 περίπου απότη σοδειά τους, για τηνΕκκλησία.Ένα μέρος από τηνπαραγωγή τους κάθε φορά πουχρησιμοποιούσαν το μύλο, το πατητήριή το φούρνο του άρχοντα.Πρόστιμα και φόρουςπου όριζε το δικαστήριο,σχετικούς με κάθε ανθρώπινηδραστηριότητα: τις κληρονομιές, τογάμο, το εμπόριο κτλ.Αν βάλουμε μαζί όλους αυτούς τους φόρους και ό,τι έβαζαν στην άκρη για τοσπόρο, έμενε στους αγρότες περίπου το ένα τέταρτο από την παραγωγή τους.Με αυτό έπρεπε να ζήσουν και να πάρουν καινούρια εργαλεία ή ζώα. Η αγροτικήζωή λοιπόν ήταν γεμάτη δυσκολίες και στερήσεις.77

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Γ. Εμπόριο και πόλεις στη μεσαιωνική δυτική ΕυρώπηΑπό τον 11ο αιώνα το εμπόριο ακμάζει στη Μεσόγειο και τις θάλασσες της βόρειας Ευρώπης.Σε πολλές περιοχές της δυτικής Ευρώπης, χάρη στο εμπόριο και την αύξηση τουπληθυσμού, αναπτύσσονται οι πόλεις.Μικρογραφία που εικονίζειτο Παρίσι. Φαίνονται τα τείχηκαι έμποροι που μεταφέρουνεμπορεύματα από τον ποταμόΣηκουάνα. 14ος αιώνας,Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.Στη Μεσόγειο έφτανανπροϊόντα από την Ασία καιτην Αφρική. Εδώ ξεχώριζανοι έμποροι από τη Βενετία,τη Γένοβα και την Πίζα.Στις βόρειες θάλασσες ταεμπορεύματα ήταν πρώτεςύλες, τρόφιμα και γουναρικά,που έρχονταν από τηΣκανδιναβική χερσόνησοκαι τη Ρωσία. Έμποροιαπό ολόκληρη τη δυτικήΕυρώπη συναντιόνταν στιςαγορές των λιμανιών και στιςεμποροπανηγύρεις.Ι) \\Μια μεσαιωνική πόλη στηδυτική Ευρώπη (σχεδιαστικήαναπαράσταση).Μικρογραφία με την αγορά της πόληςΜπολόνια, στη βόρεια Ιταλία.15ος αιώνας, Μπολόνια (Ιταλία),Δημοτικό Μουσείο.

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Από το 10ο αιώνα, όταν αναπτύσσεται η οικονομία, οι έμποροι άρχισαννα μένουν μόνιμα στα μέρη όπου έκαναν εμπόριο και πλούτιζαν. Έχτιζανοικισμούς γύρω από μοναστήρια, πύργους και οχυρά. Οι αρχικοί οικισμοίάρχισαν να μεγαλώνουν και έγιναν σιγά σιγά πόλεις. Πόλεις όμως ίδρυσανκαι κάποιοι ηγεμόνες.Οι μεσαιωνικές πόλεις είχαν τείχη, οι δρόμοι τους ήταν στενοί και στασπίτια έμεναν πολλές οικογένειες μαζί. Οι άνθρωποι συχνά ζούσαν εκείπου δούλευαν. Μέσα στις πόλεις υπήρχαν εργαστήρια και καλλιέργειες.Οι περισσότεροι κάτοικοι των πόλεων είχαν και χωράφια στη γειτονικήύπαιθρο.5.12Η κεντρική πλατεία στηνπόλη Σιένα, στη βόρειαΙταλία. Βλέπουμε τοδημαρχείο της πόλης,που άρχισε να χτίζεταιστο τέλος του 13ουαιώνα, και τον Πύργοντε λα Μάντζα, πουχτίστηκε μεταξύ 1325και 1328.Πίνακας του Αμπρόζιο Λορεντσέτι. Είναιο παλιότερος πίνακας που εικονίζει μια πόληστη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη. Ο καθεδρικόςναός, η πλατεία, το δημαρχείο και η κεντρικήαγορά έδιναν σε κάθε πόλη τον ξεχωριστότης χαρακτήρα. 14ος αιώνας, Σιένα (Ιταλία),Εθνική Πινακοθήκη.Οι κάτοικοι μιας πόλης αποτελούσαν μια αστική κοινότητα.Ήταν ελεύθεροι και μπορούσαν να διοικούν οι ίδιοιτην πόλη τους. Πλήρωναν φόρους ώστε να έχει η πόληέσοδα, είχαν το δικαίωμα να δικάζουν και όριζαν φρουράγια την προστασία τους. Στην πραγματικότητα όμως τηνεξουσία την είχαν στα χέρια τους οι πλουσιότεροι αστοί.Είχαν την αρχηγία στις συντεχνίες, έλεγχαν την οικονομίακαι τις εξωτερικές σχέσεις της πόλης.Οι αστοί αγωνίστηκαν για να μπορούν να διοικούν οι ίδιοι τιςπόλεις τους. Άλλοτε συγκρούστηκαν με άρχοντες, επισκόπουςκαι βασιλιάδες και άλλοτε έκαναν συμφωνίες μαζί τους.Έτσι απόκτησαν προνόμια («χάρτες ελευθεριών»), δηλαδήδικαιώματα για να διοικούν την πόλη τους.Οι πύργοι του Σαν Τζιμινιάνο (πόλη στηνπεριοχή Τοσκάνη της Ιταλίας), που έχτισαν οιαστοί της πόλης γύρω στο 1300, ξεχωρίζουνμέχρι σήμερα στην περιοχή.Σημαντικό για την οργάνωση μιας πόλης ήταντο δημαρχείο. Εκεί είχε την έδρα του ένα τοπικόσυμβούλιο από αστούς που κυβερνούσε την πόλη.Το δημαρχείο στην πόλη Πιατσέντζα (Ιταλία) άρχισενα χτίζεται μετά το 1281.79

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Η Καθολική Εκκλησίαέπαιζε πολύ σημαντικόπολιτικό και οικονομικόρόλο στις κοινωνίεςτης δυτικής Ευρώπηςτην εποχή αυτή. Στηνκορυφή της βρίσκεταιο πάπας.Δ. Η Καθολική Εκκλησία στην κοινωνία και την πολιτικήΗ Καθολική Εκκλησία είχε πολύ μεγάλη περιουσία. Τα μοναστήριαείχαν χωροδεσποτείες, που τη γη τους καλλιεργούσανδουλοπάροικοι. Οι επίσκοποι, οι ηγούμενοι στα μοναστήρια και άλλοιανώτεροι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι ήταν χωροδεσπότες οι ίδιοι.Τα μοναστήρια συνέχισαν να είναι σημαντικά κέντρα για τηθρησκευτική και πνευματική ζωή.Η Καθολική Εκκλησία είχε τα δικά της δικαστήρια. Εκεί δίκαζαντους κληρικούς αλλά και τους λαϊκούς για θέματα που είχαν κάποιασχέση με την Εκκλησία, για παράδειγμα διαζύγια, υιοθεσίες και άλλαζητήματα σχετικά με το γάμο και την οικογένεια.Πολλοί πάπες έκαναν αλλαγές στην Εκκλησία,δηλαδή εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις. Με αυτέςήθελαν να δυναμώσουν την εξουσία τους και ναξεπεράσουν σε δύναμη τους αυτοκράτορες καιτους βασιλιάδες.Το αβαείο του Σεν Μισέλ ντε Κούξα στα Πυρηναίαόρη (Γαλλία). 975 -- αρχές 11ου αιώνα.Ο ιππότης στημικρογραφίασυμβολίζειτον πόλεμο.Η ΚαθολικήΕκκλησίαπροσπάθησε ναπεριορίσει τιςβίαιες διαμάχεςανάμεσα στουςφεουδάρχες καιτους ιππότες.13ος αιώνας,Καμπρέ (Γαλλία),ΔημοτικήΒιβλιοθήκη.80Λεπτομέρεια από τοιχογραφία τουζωγράφου Ντομένικο ντι Μπάρτολο,που εικονίζει κληρικούς να μοιράζουνψωμί σε φτωχούς. Η Εκκλησία στημεσαιωνική δυτική Ευρώπη είχε σημαντικόκοινωνικό ρόλο και πολλοί ζούσαν απότη φιλανθρωπία της. 1443, Σιένα (Ιταλία),Νοσοκομείο Σάντα Μαρία ντε λα Σκάλα.Το 989 η Καθολική Εκκλησία όρισε επίσημα την «Ειρήνη τουΘεού». Με αυτήν απαγορεύονταν οι εχθρικές πράξεις σεκάποιες ημέρες ή περιόδους κάθε χρόνο. Οι εκκλησίες έγινανάσυλα που όλοι έπρεπε να τα σέβονται. Εκεί μπορούσαν ναβρουν καταφύγιο οι γυναίκες, τα παιδιά, οι έμποροι και οικληρικοί για να προστατεύονται από την πολεμική βία.Ορισμένες φορές η Εκκλησία αντιμετώπισε με τη βία όσουςέκρινε εχθρούς της χριστιανικής πίστης. Με την Ιερή Εξέτασηοι μοναχοί που υπηρετούσαν τον πάπα πολέμησαν όσουςθεωρούσαν αιρετικούς, όπως για παράδειγμα τους καθαρούς,ή όσους δεν πίστευαν στο χριστιανικό δόγμα.Το 12ο αιώνα εμφανίστηκαν τα επαιτικά τάγματα. Τα μοναχικάαυτά τάγματα δημιουργήθηκαν επειδή κάποιοι ήταν αντίθετοιμε την πολυτελή ζωή που έκανε ο ανώτατος κλήρος και πολλοίμοναχοί.ια τιςΗ Καθολική Εκκλησία οργάνωσε καιστα υροφορίεςπολέμους ενάντια σε μουσουλμανικά κράτη. θα μιλήσουμεΟι πόλεμοι αυτοί ονομάστηκαν σταυροφορίες. / στις σ. 99 -- 102.

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Οι Εβραίοι στη μεσαιωνική δυτική ΕυρώπηΠριν από το 10ο αιώνα οι εβραϊκές κοινότητες ήταν λίγες και βρίσκονταν κυρίως στις μεσογειακέςακτές (στον ιταλικό νότο, στην Ιβηρική χερσόνησο) και στη Ρηνανία (στη σημερινήΓερμανία). Οι Εβραίοι κατοικούσαν ανάμεσα στους χριστιανούς και έκαναν διάφοραεπαγγέλματα. Γνωρίζουμε όμως ότι η διατροφή τους ήταν διαφορετική και είχαν ξεχωριστάνεκροταφεία. Οι βασιλιάδες και οι αυτοκράτορες προστάτευαν τις εβραϊκές κοινότητες.Σε αντάλλαγμα οι Εβραίοι έπρεπε να υπακούουν σ’ αυτούς και να πληρώνουν φόρους. Οπάπας τούς προστάτευε επίσης, γιατί πίστευε ότι οι Εβραίοι ήταν χρήσιμοι: θύμιζαν στουςχριστιανούς ότι ο Χριστός σταυρώθηκε.Το 12ο αιώνα η κατάσταση άλλαξε. Ο οικονομικός ανταγωνισμός, αλλά κυρίως ο θρησκευτικόςφανατισμός από τις σταυροφορίες δημιούργησαν ανοιχτή εχθρότητα απέναντι στουςΕβραίους, την οποία καλλιέργησαν και κάποια τάγματα μοναχών. Έτσι πολλοί τούς κατηγορούσανάδικα ότι σκότωναν χριστιανόπουλα και συχνά τους έπαιρναν τις περιουσίες τους.Τελικά έδιωξαν τους Εβραίους από τις περισσότερες χώρες της δυτικής Ευρώπης. Πολλοίπήγαν στην ανατολική και τη νότια Ευρώπη, αλλά και σε μουσουλμανικά κράτη. Όσοι έμεινανέπρεπε να φοράνε ξεχωριστά ρούχα ή σήματα. Έγιναν επίσης και σφαγές (όπως αυτές πουέκαναν οι Σταυροφόροι στη Ρηνανία το 1096). Ακόμη τους απαγόρευσαν να κάνουν πολλάεπαγγέλματα και να έχουν δικά τους σπίτια ή κτήματα. Έτσι οι Εβραίοι έκαναν το μόνο πουδεν τους απαγόρευαν: ασχολούνταν με το εμπόριο και συγκέντρωναν χρήματα, τα οποίασυχνά δάνειζαν με τόκο. Την ίδια περίοδο άκμασε η εβραϊκή φιλοσοφία και πολλοί Εβραίοιξεχώρισαν στην ιατρική.Ε. Καθημερινή ζωήΠίστη και αντιλήψειςΤη μεσαιωνική εποχή όλοι οι άνθρωποι είχαν μεγάλη θρησκευτική πίστη. Πίστευαν επίσηςότι ο καθένας γεννιέται με μια ορισμένη κοινωνική θέση (αριστοκράτης, αστός ή δουλοπάροικος)που δεν αλλάζει. Για όλους είχε μεγάλη σημασία ο τόπος που ζούσαν (η πόλη, τοχωριό, η γειτονιά τους) και η οικογένειά τους.Στη δυτική Ευρώπη, όπως και στηβυζαντινή κοινωνία, οι άνθρωποιήταν θρησκευόμενοι. Πήγαιναν σεπροσκυνήματα, νήστευαν, πίστευαν στονόρκο, στα θαύματα, αλλά και στη μαγεία(παρά τις αντιδράσεις της Εκκλησίας) καισυνέχιζαν στην πράξη παλιές αγροτικέςειδωλολατρικές λατρείες. Η φιλοξενία καιη ελεημοσύνη ήταν σημαντικές αξίες.Μικρογραφία που εικονίζει ερημίτη μοναχό πουεπισκέπτεται χωριάτικο σπίτι. Στις μικρές αγροτικέςκοινωνίες της μεσαιωνικής Ευρώπης οι άνθρωποι δενέβλεπαν με καλό μάτι τους μοναχικούς ξένους. Μόνοοι ερημίτες μοναχοί ήταν καλοδεχούμενοι. 15οςαιώνας, Παρίσι (Γαλλία), Βιβλιοθήκη του Ναύσταθμου.

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Εικόνα που δείχνει την Κόλαση. Οι άνθρωποι στη μεσαιωνικήδυτική Ευρώπη φοβούνταν την Κόλαση. Τη φαντάζοντανσαν έναν τόπο με φλόγες και τέρατα, όπου βασάνιζαν τουςαμαρτωλούς. 975, Χερόνα (Ισπανία), καθεδρικός ναός.Σκηνή από τον Τάπητα του Μπαγιέ: Ο κομήτης τουΧάλεϊ περνά κοντά από τη Γη και τρομάζει τουςμεσαιωνικούς ανθρώπους στη χριστιανική δυτικήΕυρώπη. 1080, Μπαγιέ (Γαλλία), Μουσείο Ταπισερί.Οικογένεια, κατοικία και διατροφήΚιονόκρανο από εκκλησία πουαπεικονίζει ένα διάβολο. 12ος αιώνας,Σοβινί (Γαλλία), εκκλησία Αγίου Πέτρου.Η κοινωνία ήταν συντηρητική, φοβόταν δηλαδήτις αλλαγές. Οι άνθρωποι σέβονταν την περιουσίατων άλλων και πίστευαν ότι τη θέση που είχαν στηνκοινωνία την όριζε ο Θεός. Με βάση όσα πίστευανοι κληρικοί και οι μοναχοί, η κοινωνία χωρίζεται σετρεις ομάδες: τον κλήρο, τους αριστοκράτες και τοναπλό λαό, δηλαδή κυρίως τους αγρότες. Οι κληρικοίκαι οι μοναχοί έκαναν προσευχές για όλους τουςανθρώπους, οι αριστοκράτες τούς κυβερνούσανκαι τους υπεράσπιζαν από τους εχθρούς και οιαγρότες καλλιεργούσαν τη γη. Στην πραγματικότηταοι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους δεν ήταντόσο απλές. Συχνά υπήρχαν συγκρούσεις ανάμεσαστους αριστοκράτες και στους αστούς, και βέβαιαανάμεσα στους αριστοκράτες και τουςΓια τιςαγρότες. Οι αντιθέσεις αυτέςεξεγέρσεις θαοδηγούσαν συχνά σε εξεγέρσεις στις μιλήσουμε στιςπόλεις και στην ύπαιθρο.σ. 143--144.Στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη οι οικογένειες ήταν μεγάλες και όλοι βοηθούσανστην εργασία ή στον πόλεμο. Η Εκκλησία δυνάμωσε το γάμο, δίνοντας αξία στησυναίνεση των συζύγων. Περισσότερα γνωρίζουμε για τους γάμους ανάμεσα στουςαριστοκράτες. Οι γυναίκες παντρεύονταν πολύ νέες, ενώ οι άντρες σε μεγαλύτερηηλικία. Το ζευγάρι έκανε συνήθως πολλά παιδιά. Στις περισσότερες περιοχές τηςδυτικής Ευρώπης την περιουσία την κληρονομούσε ο μεγαλύτερος γιος. Μ’ αυτόντον τρόπο η πατρική περιουσία δε χωριζόταν και έμενε ακέραιη.Από τις αρχαιολογικές έρευνες γνωρίζουμε σήμερα πώς ζούσαν οι μεσαιωνικοίάνθρωποι στη δυτική Ευρώπη. Τα σπίτια τους ήταν άλλοτε από ξύλο (που ήτανελαφρύ, προστάτευε από το κρύο, αλλά έπιανε εύκολα φωτιά) και άλλοτε από πέτραή τούβλα (υλικά πιο στέρεα αλλά ακριβά, που επιπλέον δεν προστάτευαν από τοκρύο). Στο εσωτερικό τους υπήρχε η εστία, και τα βασικά έπιπλα ήταν ένα μπαούλοκι ένα κρεβάτι.Σπίτι στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη(σχεδιαστική αναπαράσταση).

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5"% -0: *,:.·Μικρογραφίες με σκηνές από την καθημερινή ζωή. Στην εικόνα 5.24 άνδρες παίζουν ζάρια και αγρότες θερίζουν. Στην 5.25γυναίκες βάζουν μπουγάδα και έμποροι φορτώνουν ένα καράβι. 1445--1450, Παρίσι (Γαλλία), Βιβλιοθήκη του Ναύσταθμου.Οι πλούσιοι έτρωγαν καλύτερα καιπερισσότερο. Μπορούσαν να έχουν στο τραπέζιτους κρέας, κυνήγι, αλλά και μπαχαρικά (πουέρχονταν από την Ασία και ήταν ακριβά).Η βάση γενικά για τη διατροφή ήταν το σιτάρικαι ό,τι έβγαινε από αυτό, τα γαλακτοκομικάκαι το κρασί. Γενικά η υγεία των ανθρώπων δενήταν καλή. Στα τέλη του 13ου και στις αρχέςτου 14ου αιώνα πολλοί άνθρωποι υπέφεραναπό πείνα, αλλά και από αρρώστιες που είχανσχέση με την κακή διατροφή.Μικρογραφία από χειρόγραφο που εικονίζειτραπέζι. Πάνω του βλέπουμε σερβίτσιο καιτραπεζομάντιλο, αλλά όχι μαχαιροπήρουνα. 1450περίπου, Βρυξέλλες (Βέλγιο), Βασιλική Βιβλιοθήκη.Η μετάδοση της γνώσης - Από τα σχολεία στα πανεπιστήμιαΟι περισσότεροι άνθρωποι την εποχή αυτή δεν ήξεραν να γράφουν και ναδιαβάζουν. Μέχρι τα μέσα περίπου του 12ου αιώνα τα μοναστήρια δίδασκανανάγνωση και γραφή. Την εποχή αυτή τα πράγματα αλλάζουν και φτιάχνονται όλοκαι περισσότερα σχολεία: στις πόλεις σχολεία ιδρύουν η Εκκλησία, οι συντεχνίεςκαι οι αρχές της πόλης. Σε αυτά πηγαίνουν τα αγόρια από πλούσιες αστικέςοικογένειες, όχι όμως από αριστοκρατικές. Σε κάποια από αυτά μπορούσαν να πάνεκαι κορίτσια.Τα κορίτσια και τα αγόρια από αριστοκρατικές οικογένειες είχαν δικά τουςσχολεία: τα σχολεία των Αυλών. Επίσης υπήρχαν και τα σχολεία των ιπποτών, πουλειτουργούσαν μέσα στα μεσαιωνικά κάστρα.Στα περισσότερα μαθήματα η διδασκαλία γινόταν στα λατινικά. Οι μαθητές καιοι μαθήτριες μάθαιναν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, αλλά υπήρχαν και μαθήματαπου είχαν σχέση με τις τέχνες. Σε κάποια σχολεία (όπως σ’ αυτά που έφτιαξαν οισυντεχνίες) τα αγόρια μάθαιναν ένα επάγγελμα. Τέλος, τα σχολεία των ιπποτώνέπρεπε να ετοιμάσουν καλούς πολεμιστές, πιστούς στον άρχοντά τους.83

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Μέχρι τα τέλη του 11ου αιώνα η ανώτερη εκπαίδευση είχε σχέση με την Εκκλησία.Όταν οι πόλεις αναπτύχθηκαν και πολλές από αυτές έγιναν αυτόνομες, κάποιοιλόγιοι, μορφωμένοι δηλαδή άνθρωποι, ίδρυσαν ανώτατες σχολές, ανεξάρτητες απότην Καθολική Εκκλησία. Έτσι δημιουργήθηκαν στη δυτική Ευρώπη τα πανεπιστήμια.Τα πανεπιστήμια δεν έγιναν παντού με τον ίδιο τρόπο. Αλλού (όπως στη Μπολόνιατο 1088) τα ίδρυσαν οι φοιτητές και αλλού (όπως στο Παρίσι το 1206) οι καθηγητές.Αργότερα, πανεπιστήμια ίδρυσαν και η Καθολική Εκκλησία και διάφοροι ηγεμόνες.Τα πανεπιστήμια στη δυτική Ευρώπη (11ος -- 15ος αιώνας)Μικρογραφία που εικονίζει μάθημα σε έναμεσαιωνικό πανεπιστήμιο στη δυτική Ευρώπη.Ο δάσκαλος κάθεται σε θρόνο στο κέντροτης αίθουσας. 14ος αιώνας, Τρουά (Γαλλία),Δημοτική Βιβλιοθήκη.84Τα πανεπιστήμια την εποχή εκείνη είχαν συνήθως τέσσερις σχολές: Νομική, Ιατρική,Θεολογική και Σχολή των Ελευθερίων Τεχνών (εκεί δίδασκαν αριθμητική, μουσική,αστρονομία, γεωμετρία, γραμματική, ρητορική και λογική). Η βασικότερη επιστήμηπάντως ήταν η θεολογία, που γέννησε το σχολαστικισμό. Οι φοιτητές μπορούσαν ναγίνουν και αυτοί δάσκαλοι αν περνούσαν τις εξετάσεις.Δεν ήταν όλα τα πανεπιστήμια οργανωμένα με τον ίδιο τρόπο. Το καθένα είχεδική του οργάνωση, δικό του κανονισμόκαι έκανε δικές του συνελεύσεις. Σε αυτέςσυμμετείχαν αλλού μόνο οι καθηγητέςκαι αλλού και οι φοιτητές. Η συνέλευσηαποφάσιζε για τα μαθήματα, τιςεξετάσεις, αλλά και για τον πρύτανη πουδιοικούσε το πανεπιστήμιο.Στις συνελεύσεις έπαιρναν τις αποφάσειςμε ψηφοφορία με βάση τηναρχή της πλειοψηφίας.Τα πανεπιστήμια κατάφεραν να πάρουν ειδικά προνόμια από την κοσμική και τηνεκκλησιαστική εξουσία. Με τα προνόμια αυτά αποκτούσαν την ανεξαρτησία και τηναυτονομία που χρειάζονταν για να αναπτυχθούν. Αυτό δείχνει ότι η γνώση άρχισε ναγίνεται σιγά σιγά σημαντική αξία στις μεσαιωνικές κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης.Δείχνει ακόμη ότι για να αναπτυχθεί η επιστήμη έπρεπε να αναπτυχθεί η κριτικήσκέψη. Η κριτική σκέψη ήταν δυνατή μόνο αν υπήρχε αυτονομία από την κοσμική καιτην εκκλησιαστική εξουσία.

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ΣΤ. Οι τέχνες και τα γράμματαΕκκλησιαστική αρχιτεκτονική: ρομανικός και γοτθικός ρυθμόςΑπό το 10ο έως το 12ο αιώνα είναι γνωστές κυρίως οι μεγάλες εκκλησίες σταμοναστήρια στην ύπαιθρο. Στη συνέχεια χτίζονται τα μεγάλα μνημεία στις πόλεις,οι καθεδρικοί ναοί. Έτσι ονομάζονται οι εκκλησίες που βρίσκονταν στην έδρα μιαςεπισκοπής.Στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη συναντάμε δύο αρχιτεκτονικούς ρυθμούς: τορομανικό και το γοτθικό.Ο ρομανικός ρυθμός ακμάζει από το 10ο μέχρι το12ο αιώνα. Οι ιστορικοί ονόμασαν τις εκκλησίες αυτέςρομανικές για να δείξουν τη σχέση τους με τα μνημείαπου χτίστηκαν στην αρχαία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οιρομανικές εκκλησίες όμως είναι επηρεασμένες και απότη βυζαντινή τέχνη, από την αραβοϊσλαμική τέχνη αλλάκαι από την παράδοση που είχε κάθε τόπος.Οι ρομανικές εκκλησίες είναι μεγάλες βασιλικές,έχουν χοντρούς τοίχους, στενά παράθυρα και έχουνσυνήθως αψιδωτή οροφή. Στο εσωτερικό υπάρχουντοιχογραφίες και γλυπτά με σκηνές από την Αγία Γραφήκαι την καθημερινή ζωή. Η διακόσμηση έχει, όπως καιστη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ένα βασικό ρόλο: διδάσκειστους πιστούς το χριστιανισμό.Η εκκλησία του Αγίου Μπενουά, ρομανικούρυθμού. Μεταξύ 1030 και 1050, Σεν Μπενουάσιρ Λουάρ (Γαλλία).Ανάγλυφο που εικονίζει την Εύα, από εκκλησία ρομανικούρυθμού στην Γαλλία. 1130 περίπου, περιοχή Σον ε Λουάρ(Γαλλία), εκκλησία του Αγίου Λαζάρου ντ’ Οτέν.Εσωτερική άποψη της εκκλησίας τηςΜαντλέν που είναι σε ρομανικό ρυθμό.Το χτίσιμό της τελείωσε το 1135.Βεζλέ (Γαλλία).85

10ος - 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ο γοτθικός ρυθμός γεννήθηκε στις πόλεις το12ο αιώνα. Καθώς οι πόλεις μεγαλώνουν καιαναπτύσσονται, χρειάζονται μεγάλα κτίρια. Εκείσυγκεντρώνονται οι κάτοικοί τους αλλά και ο κόσμοςαπό τη γειτονική ύπαιθρο που έρχεται για το παζάριή στις γιορτές. Έτσι χτίζονται οι καθεδρικοί ναοί,που συνήθως βρίσκονται στο κέντρο της πόλης.Για το χτίσιμό τους, που κρατούσε πολλά χρόνια,έδιναν χρήματα οι κάτοικοι από την πόλη και τη γύρωύπαιθρο και δούλευαν μαζί πολλοί τεχνίτες (χτίστες,ξυλουργοί, σιδεράδες κ.ά.). Στις μεσαιωνικές πόλειςο καθεδρικός ναός δεν ήταν μόνον εκκλησία. Εκείέκαναν τις συγκεντρώσεις τους οι συντεχνίες, εκείπήγαιναν συχνά και συζητούσαν οι κάτοικοι τηςπόλης.Η πρόσοψη του καθεδρικού ναού στην πόλη Λεόν, στην Ισπανία.Άρχισε να χτίζεται πριν από το 1200.

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Βιτρό από τον καθεδρικό ναό της πόλης Σαρτρ στη Γαλλία.Εικονίζει το Χριστό και την καλή Σαμαρείτιδα.12ος -- 13ος αιώνας.Οι γοτθικές εκκλησίες είναι τεράστιες βασιλικές, μενάρθηκα και πύργους μπροστά. Εσωτερικά, ψηλέςκολόνες στηρίζουν την οροφή. Έτσι οι τοίχοι δεχρειάζεται να στηρίζουν πια την οροφή και γι’ αυτόέχουν μεγάλα παράθυρα με βιτρό (υαλοπίνακες)απ’ όπου μπαίνει φως στο εσωτερικό. Οι γοτθικέςεκκλησίες έχουν πολύ πλούσια διακόσμηση.Εκτός από την αρχιτεκτονική, αναπτύσσονται καιη ζωγραφική και η μικρογραφία.Το εσωτερικό του καθεδρικού ναού στην πόληΚαρκασόν της Γαλλίας. Βλέπουμε τα οξυκόρυφατόξα που σχηματίζουν το θόλο της εκκλησίας και ταμεγάλα παράθυρα που είναι διακοσμημένα με βιτρό.1280 περίπου.Επιστήμες και λογοτεχνίαΑπό τον 11ο αιώνα και μετά αναπτύσσονται στη δυτικήΕυρώπη η φιλοσοφία και οι επιστήμες.Οι λόγιοι άρχισαν να μελετούν τα αρχαία λατινικά κείμενα,καθώς και τα φιλοσοφικά έργα και τις επιστημονικέςεργασίες από τον αραβοϊσλαμικό κόσμο. Τα περισσότεραλογοτεχνικά και επιστημονικά έργα ήταν γραμμένα σταλατινικά.Τα λατινικά την εποχή αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα στακράτη της δυτικής Ευρώπης και στην Καθολική Εκκλησία.Όμως οι περισσότεροι άνθρωποι ήξεραν λίγα λατινικάή δεν τα ήξεραν καθόλου και μιλούσαν διάφορες γλώσσεςκαι διαλέκτους. Λίγοι άνθρωποι μπορούσαν να διαβάσουναυτά τα έργα. Επίσης τα χειρόγραφα ήταν ακριβά καισπάνια. Ο πολιτισμός της εποχής εκείνης, τα τραγούδια,τα παραμύθια, οι λαϊκές διηγήσεις, ήταν προφορικός.Επειδή κανείς δεν τα έγραψε ποτέ, σήμερα γνωρίζουμεμόνο ένα μικρό μέρος τους.Εικόνα της Παναγίας με το Χριστό βρέφος. Τη ζωγράφισε ο Τζότο για την εκκλησία των Αγίων Πάντων στη Φλωρεντία.Ο Τζότο (1267--1337) ήταν ίσως ο πιο σημαντικός ζωγράφος στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη. Έζησε στην Ιταλία και ήτανεπίσης αρχιτέκτονας. 1316, Φλωρεντία (Ιταλία), Πινακοθήκη Ουφίτσι.87

10ος -- 13ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Την εποχή αυτή αναπτύσσεται η αυλική λογοτεχνία και η λυρική ποίηση.Στις τοπικές γλώσσες και διαλέκτους γράφονται μυθιστορήματα και η ποίησητων τροβαδούρων, μια τέχνη κυρίως για τους αριστοκράτες. Τα μυθιστορήματαεμφανίζονται από τον 11ο αιώνα. Είναι γραμμένα σε στίχους και μιλούν για τιςστρατιωτικές και τις αισθηματικές περιπέτειες που έχουν οι αριστοκράτες.Τα μυθιστορήματα αυτά έγιναν γρήγορα πολύ γνωστά και επηρέασαν τη λογοτεχνίαστη δυτική Ευρώπη και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Το 13ο αιώνα αναπτύσσεται και η λογοτεχνία για τους ανθρώπους των πόλεων.Όσοι γράφουν αυτά τα έργα παίρνουν τα θέματά τους από την εποχή τους καισυνήθως έχουν ζήσει αυτά που περιγράφουν. Άλλα έργα ξεχωρίζουν για τορεαλισμό τους, αλλά και για τον τρόπο που σατιρίζουν τη θρησκεία και την πολιτική.Το πιο μεγάλο λογοτεχνικό έργο την περίοδο αυτή είναι η Θεία Κωμωδία πουέγραψε ο Δάντης Αλιγκέρι στα ιταλικά της εποχής ανάμεσα στο 1307 και το 1321.Στη Θεία Κωμωδία ο ποιητής περιγράφει ένα ταξίδι στη ζωή μετά το θάνατο. Κύριοθέμα στο έργο είναι ο κόσμος σαν σύνολο: το καλό και το κακό, το ωραίο και τοάσχημο, το ανθρώπινο και το απάνθρωπο, με λίγα λόγια, καθετί που ανήκει στονκόσμο και τον δημιουργεί και μ’ αυτόν τον τρόπο φανερώνει το Θεό.88

Κεφάλαιο 6Η εποχή των ΚομνηνώνΗ βυζαντινή κοινωνία σε καμπή(11ος -- αρχές 13ου αιώνα)Μετά την πολιτική αστάθεια στα τέλη του 11ου αιώνα, την εξουσία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίαπήρε η δυναστεία των Κομνηνών (1081--1185). Μετά τους Κομνηνούς βασίλεψε ηδυναστεία των Αγγέλων (1185--1204). Με τους Κομνηνούς στο θρόνο, οι δυνατοί έγινανπολύ ισχυροί πολιτικά. Οι Κομνηνοί αναδιοργάνωσαν το βυζαντινό κράτος και κατέλαβαναρκετά άλλοτε βυζαντινά εδάφη στη Μικρά Ασία. Ακόμη, σταθεροποίησαν την κυριαρχία τουςστη Βαλκανική χερσόνησο και αντιμετώπισαν με επιτυχία τις τρεις πρώτες σταυροφορίες.Όμως, το 1204 οι σταυροφόροι από την Δ΄ Σταυροφορία κατέλαβαν την Κωνσταντινούποληκαι κατέλυσαν για ένα διάστημα τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Την εποχή αυτή οι ιταλικέςναυτικές πόλεις αναπτύσσονται και αρχίζουν να ελέγχουν όλο και πιο πολύ το εμπόριο στηνανατολική Μεσόγειο, στη Μαύρη Θάλασσα και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τέλος, στη Βαλκανικήχερσόνησο δημιουργούνται νέα κράτη, ενώ στη Μικρά Ασία ακμάζει το ΣελτζουκικόΣουλτανάτο του Ρουμ.

11ος - αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Ο Aλέξιος A΄ Κομνηνός (1081--1118) ήταν αυτός πουίδρυσε τη δυναστεία των Κομνηνών. Για τη ζωή τουκαι τον τρόπο που κυβέρνησε βασική πηγή είναι ηAλεξιάδα. Πληροφορίες για την εποχή παίρνουμεκαι από άλλα ιστορικά έργα, από αυτοκρατορικά καιπατριαρχικά έγγραφα, λόγους, επιστολές, αλλά καιλογοτεχνικά έργα. Από την περίοδο αυτή πλούσιοείναι και το αρχαιολογικό υλικό.Ο Αλέξιος Α΄ ήθελε να δημιουργήσει μια ισχυρήδυναστεία. Για να το πετύχει, δυνάμωσε τηναυτοκρατορική οικογένεια με πολλούς τρόπουςκαι δημιούργησε νέα αξιώματα για τα μέλη της.Μικρογραφία με το βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (1143--1180) και τη σύζυγό του Μαρίατης Αντιοχείας. 12ος αιώνας, Βατικανό, Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού.90

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Στην εικόναψηφιδωτό απότην Αγία Σοφία.Εικονίζεται ηΠαναγία ανάμεσαστο βυζαντινόαυτοκράτοραΙωάννη Β΄ Κομνηνό(1118--1143),γιο και διάδοχοτου Αλέξιου Α΄,και τη σύζυγότου Ειρήνη.12ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη(Τουρκία).Oι Kομνηνοί δημιούργησαν μια ισχυρή κεντρική εξουσία, στηριγμένη στηναριστοκρατία. Οι αριστοκράτες δυνάμωσαν τη θέση τους, δίνοντας μεγάλησημασία στην καταγωγή τους από μακρινούς και ένδοξους προγόνους. Παράλληλαέγιναν πολύ σημαντικές οι σχέσεις ανάμεσα στις αριστοκρατικές οικογένειες. Έναλογοτεχνικό κείμενο που εκφράζει τις αξίες της αριστοκρατίας είναι το Έπος τουΔιγενή Aκρίτα.Β. Η οικονομία και η κοινωνίαΤο εμπόριο και οι ιταλικές ναυτικές πόλειςί>ΪΤιϊΧρυσό νόμισμα του Μανουήλ Α΄Κομνηνού. 1143--1180, Αθήνα,Νομισματικό Μουσείο.Oι Kομνηνοί καλυτέρευσαν γιαμια περίοδο την οικονομία καιέκαναν σταθερό το νόμισμαπου είχε χάσει την αξία του τηνπροηγούμενη περίοδο. Όμωςσυνέχισαν να στηρίζονται στη γηκαι έδωσαν μικρότερη σημασίαστο εμπόριο.Από το 10ο αιώνα και μετάη δυτική Ευρώπη αναπτύσσεταιοικονομικά και ο πληθυσμός τηςαυξάνεται. Έτσι μεγαλώνουν καιοι ανάγκες της για σιτηρά, ταοποία έρχονται από την ανατολική Μεσόγειο και τη ΜαύρηΘάλασσα. Τα πλοία ταξιδεύουν και πάλι με ασφάλεια στιςθάλασσες και το θαλάσσιο εμπόριο αναπτύσσεται.Σιγά σιγά στο εμπόριο στην ανατολική Μεσόγειο και τηΜαύρη Θάλασσα κυριαρχούν οι ιταλικές ναυτικές πόλεις.Οι ιταλικές ναυτικές (11ος αιώνας)6.6Ιταλικές ναυτικές πόλεις ονομάζουμε τις πόλεις στη σημερινή Ιταλία πουτην εποχή αυτή ασχολούνται με το θαλάσσιο εμπόριο στην ανατολικήΜεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα. Οι πιο σημαντικές ήταν η Βενετία,η Γένοβα και η Πίζα.91

11ος - αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Άποψη από τη Βενετία.Βενετία -- Η πόλη χωρίς γηΗ Βενετία είναι χτισμένη στη βόρειαΑδριατική Θάλασσα, πάνωστα νησιά μιας λιμνοθάλασσας.Στα τέλη του 10ου αιώνα είναιανεξάρτητη. Από την εποχή αυτήη Βενετία αρχίζει να αναπτύσσεταιοικονομικά. Γίνεται μια ναυτικήπόλη, με κύρια ασχολία το θαλάσσιοεμπόριο με τη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία και τον αραβοϊσλαμικόκόσμο. Τότε ο βυζαντινόςαυτοκράτορας Βασίλειος Β΄(976--1025) δίνει στη Βενετία μιασειρά από προνόμια και οι πρώτοιΒενετοί έμποροι έρχονται στηνΚωνσταντινούπολη. Σιγά σιγά ηΒενετία καταλαμβάνει ορισμένεςπεριοχές για να ελέγχει το εμπόριοστην Αδριατική Θάλασσα, τοΙόνιο και το Αιγαίο πέλαγος και τηνανατολική Μεσόγειο. Οι Βενετοίονόμαζαν το κράτος τους ΓαληνοτάτηΔημοκρατία της Βενετίας.Η Βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία(Ιταλία). Το 828 Βενετοί έμποροι έφεραν εκεί απότην Αλεξάνδρεια τα λείψανα του ευαγγελιστήΜάρκου. Από τότε οι Βενετοί τον θεώρησανπροστάτη άγιό τους και έχτισαν αυτή τηνεκκλησία για να τον τιμήσουν. 11ος αιώνας.Το 1082 ο Aλέξιος Α΄ Κομνηνός έδωσε στους Βενετούς σημαντικά εμπορικάπρονόμια. Ήταν πια ελεύθεροι να κάνουν εμπόριο σε όλη τη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία χωρίς να πληρώνουν φόρους. Τα προνόμια αυτά είχαν μεγάλησημασία: τους βοήθησαν να αναπτύξουν το εμπόριό τους στην ανατολική Μεσόγειο,αλλά έβλαψαν το βυζαντινό εμπόριο. Oι αυτοκράτορες μετά τον Aλέξιο Α΄ δενμπόρεσαν να αλλάξουν την κατάσταση με τους Βενετούς. Προσπάθησαν όμωςνα δημιουργήσουν οικονομικό ανταγωνισμό ανάμεσα στη Βενετία και στις άλλεςναυτικές ιταλικές πόλεις (το 1111 έδωσαν εμπορικά προνόμια στην Πίζα και το 1155στη Γένοβα).Έμποροι από αυτές τις πόλεις ήρθαν σιγά σιγά στην Κωνσταντινούπολη καισε άλλες πόλεις στο βυζαντινό κράτος. Όμως οι βυζαντινοί υπήκοοι δεν ήτανευχαριστημένοι, γιατί έτσι έχαναν το εμπόριο από τα χέρια τους. Το 1183 έκανανβιαιότητες και λεηλασίες ενάντια στους εμπόρους από τη δυτική Ευρώπη πουέμεναν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αυτό μεγάλωσε την εχθρότητα ανάμεσα στουςορθόδοξους βυζαντινούς υπηκόους και τους Λατίνους.92

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Αλλαγές στο καθεστώς της γης και στο στρατό -- Η πρόνοιαO Aλέξιος Α΄ Κομνηνός για να δυναμώσει το στρατό του έδωσε πολλά προνόμιαστους αριστοκράτες. Το πιο σημαντικό ήταν η πρόνοια.Με την πρόνοια ο βυζαντινός αυτοκράτορας έδινε σε έναν ανώτερο στρατιωτικό, συνήθωςαριστοκράτη (προνοιάριο), το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται κρατική γη. Οι πάροικοι που εργάζοντανστα χωράφια αυτά έδιναν πια στον προνοιάριο το μερίδιο από την παραγωγή, τουςφόρους και ό,τι άλλο χρωστούσαν. Για αντάλλαγμα ο προνοιάριος έπρεπε να προσφέρειστον αυτοκράτορα στρατιωτικές υπηρεσίες. Η πρόνοια δείχνει ότι το βυζαντινό κράτος δεστηρίζεται πια στους μικροκαλλιεργητές αλλά στους μεγάλους γαιοκτήμονες.Ο προνοιάριος διαφέρει από το στρατιώτη-καλλιεργητή τον 7ο--8ο αιώνα, αλλά καιαπό το χωροδεσπότη.Στρατιώτης-καλλιεργητής τον7ο--8ο αιώναΚαλλιεργεί ένα μικρό χωράφι που ανήκει'συνήθως σε μια κοινότητα χωριού.Πρόνοιες στη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΟ προνοιάριος δεν κατέχει τη γη πουεκμεταλλεύεται. Η γη συνεχίζει να ανήκειστο κράτος.!ΠρονοιάριοςΜεγάλος γαιοκτήμονας, που ανήκει Ισυνήθως στην αριστοκρατία.Χωροδεσποτείες στη δυτική ΕυρώπηΟ χωροδεσπότης έχει δική του τη χωροδεσποτεία.Η πολιτική και στρατιωτική του εξουσίαείναι σχεδόν ανεξάρτητη από το βασιλιά.Με την πρόνοια στην αρχή δυναμώνει ο βυζαντινός στρατός. Τελικά όμως αυτοί πουβγαίνουν κερδισμένοι είναι οι αριστοκράτες: εκμεταλλεύονται όλο και περισσότερηγη και παίρνουν φόρους που πριν πήγαιναν στο κράτος. O βυζαντινός αυτοκράτοραςAνδρόνικος A΄ Kομνηνός (1183--1185) προσπάθησε να μειώσει τη δύναμή τους.Οι αριστοκράτες όμως αντέδρασαν με εξεγέρσεις.Η χαριστική δωρεά και τα μοναστήριαΟ Aλέξιος Α΄ Kομνηνός καθιέρωσε και τη χαριστική δωρεά.Με τη χαριστική δωρεά το κράτος έδινε (έκανε δωρεά) εκκλησιαστικά ιδρύματα(π.χ. μοναστήρια) ή δημόσια ιδρύματα (π.χ. νοσοκομεία, ορφανοτροφεία) καιτις περιουσίες τους. Αυτό όμως γινόταν με όρους. Εκείνος που έπαιρνε δωρεάένα ίδρυμα έπρεπε να φροντίζει την περιουσία του, ώστε το κάθε ίδρυμα νασυνεχίσει το έργο του.Πρέπει να πούμε ακόμη ότι οι αριστοκράτες, άντρες και γυναίκες, συνήθιζαν ναιδρύουν μοναστήρια στην Kωνσταντινούπολη ή στην επαρχία.Εκεί μπορούσαν να μείνουν αργότερα σαν μοναχοί οι ίδιοι και συγγενείς τους.Αυτός που ίδρυε ένα μοναστήρι φρόντιζε και για τον κανονισμό λειτουργίας του.Η γη που είχαν τα μοναστήρια προερχόταν από τον ιδρυτή τους ή απόαυτοκρατορική δωρεά. Έτσι τα μοναστήρια, όπως και οι μεγάλοι γαιοκτήμονες,έκαναν όλο και περισσότερη τη γη τους.93

11ος - αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Μικρογραφία με σκηνές από την αγροτική ζωή. 12ος αιώνας,Βενετία (Ιταλία), Θησαυροφυλάκιο της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου.Οι πόλεις: οικονομικά και πολιτιστικά κέντραSAhtfclΑπό το 10ο αιώνα το εμπόριο αναπτύχθηκε και έτσι οιβυζαντινές πόλεις ζωντάνεψαν και πάλι. Στις βυζαντινέςπεριοχές που βρίσκονταν στην Ευρώπη η αγροτική παραγωγήήταν μεγαλύτερη από ό,τι στη Μικρά Ασία. Γι’ αυτόορισμένες πόλεις στη Βαλκανική χερσόνησο αναπτύχθηκανπερισσότερο. Εκεί έρχονταν τα αγροτικά προϊόντα από τιςγειτονικές περιοχές. Έμποροι από τις ναυτικές ιταλικέςπόλεις αγόραζαν από τους μεγάλους γαιοκτήμονες τοπερίσσευμα από τα γεωργικά προϊόντα τους, κυρίωςδημητριακά. Κάποιες πόλεις, όπως η Kόρινθος, η Θήβα,η Πάτρα, ήταν και βιοτεχνικά κέντρα.94Ψηφιδωτό με σοβατζήδες την ώρα που δουλεύουν.1143, Παλέρμο (Ιταλία), Παλατιανό παρεκκλήσι.

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν υπήρχαν αυτόνομες και ανεξάρτητες πόλεις όπωςστη δυτική Ευρώπη. Oι μεγάλες πόλεις (η Kωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη) εκτόςαπό βιοτεχνικά και εμπορικά κέντρα ήταν και πνευματικά κέντρα με πολύ μεγάληπολιτιστική ανάπτυξη. Η Κωνσταντινούπολη παρέμενε σταυροδρόμι, ένας τόποςόπου έμεναν άνθρωποι με διαφορετικές γλώσσες, που επικοινωνούσαν συνέχεια καιμε διαφορετικούς τρόπους μεταξύ τους. Την εποχή αυτή περίπου ένας στους πέντεκατοίκους της ήταν Λατίνος.Γ. Γράμματα και τέχνεςH ανάπτυξη στις πόλεις άλλαξε και την πνευματική ζωή:η τέχνη και η λογοτεχνία άρχισαν να εκφράζουν όχι μόνοτους αριστοκράτες, αλλά και τους ανθρώπους που έμενανστις πόλεις.Την εποχή αυτή οι λόγιοι αρχίζουν να ενδιαφέρονται περισσότεροαπό πριν για τον άνθρωπο και τον κόσμο γύρω του. Γι’ αυτόασχολήθηκαν με τις επιστήμες (τα μαθηματικά, την αστρολογία,την αλχημεία, την ιατρική). Οι αλλαγές αυτές φαίνονταιπερισσότερο στον τρόπο που έγραφαν την ιστορία: παλιότεραοι συγγραφείς μιλούσαν για το πολύ μακρινό παρελθόν, τώραόμως αρχίζουν να γράφουν για την εποχή τους.Οι λόγιοι συνήθως ήταν αριστοκράτες και συχνά ζούσαν στηνΑυλή του βυζαντινού αυτοκράτορα. Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίαδεν υπήρχαν ανεξάρτητα πανεπιστήμια όπως στη δυτική Ευρώπη.Στην Κωνσταντινούπολη κυρίως λειτουργούσαν ιδιωτικές σχολέςόπου δίδασκαν πολλοί λόγιοι της εποχής.Μικρογραφία με το Νικήτα Χωνιάτη (1150--1213). Ο Νικήτας Χωνιάτης, ανώτατος αξιωματούχοςστο βυζαντινό κράτος, έγραψε τη «Χρονική διήγηση», ένα ιστορικό έργο που μιλάει για τα γεγονότααπό το 1118 μέχρι το 1206. 14ος αιώνας, Βιένη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας.95

11ος - αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6H ανάπτυξη των πόλεων φαίνεται και στα αρχιτεκτονικά μνημεία, κυρίωςτα θρησκευτικά. Οι εκκλησίες συνεχίζουν να είναι σταυροειδείς με τρούλο.Εσωτερικά και εξωτερικά όμως είναι πιο πλούσια διακοσμημένες από πριν.Το Καλεντερχανέ Τζαμί στην Κωνσταντινούπολη (Τουρκία) ήταν εκκλησία που χτίστηκε μάλλον το 12ο αιώνα και είναισταυροειδής με τρούλο. Στις εικόνες 6.16 και 6.17 βλέπουμε σε σχεδιαστική αναπαράσταση την εκκλησία εξωτερικά καιεσωτερικά. Στις εικόνες 6.18 και 6.19 το κτίριο εξωτερικά και εσωτερικά όπως είναι σήμερα.Η εκκλησίατης ΠαναγίαςΠαμμακαρίστου(Φετχιέ τζαμί) είναιτο καθολικό απόένα μοναστήριπου ιδρύθηκε στηνΚωνσταντινούπολη(Τουρκία) στα τέλητου 12ου αιώνα.Η ψηφιδωτή εικόνατης Παναγίας τηςΠαμμακαρίστουαπό το ομώνυμομοναστήρι στηνΚωνσταντινούπολη(Τουρκία).11ος αιώνας,πατριαρχικός ναόςΑγίου Γεωργίου.96

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Τοιχογραφίααπό την εκκλησίατου ΑγίουΠαντελεήμονα στοΝέρεζι (ΠρώηνΓιουγκοσλαβικήΔημοκρατία τηςΜακεδονίας).Από την τέχνηεκείνης τηςεποχής σώζονταιπολλά δείγματααπό διάφορεςπεριοχές στηΒυζαντινήΑυτοκρατορία,αλλά και έξω απόαυτή. 1164.Ψηφιδωτό με το Χριστό. 13ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία), Αγία Σοφία.Την εποχή αυτή αναπτύσσεται και η μικροτεχνία. Τα έργα με πολύτιμα υλικά(χρυσός, ασήμι, σμάλτο κ.ά.) και τα πολυτελή υφάσματα (μεταξωτά καιχρυσοΰφαντα) από τις βυζαντινές βιοτεχνίες πήγαιναν σε όλη την ανατολικήΜεσόγειο και έφταναν μέχρι τη δυτική Ευρώπη.Δ. Νέα κράτη στη Μικρά Ασία και τη Βαλκανική χερσόνησοΤην εποχή αυτή δημιουργούνται νέα κράτη στη Μικρά Ασία και τη Βαλκανική χερσόνησο.Τα πιο σημαντικά είναι: το Σελτζουκικό Σουλτανάτο του Ρουμ στη Μικρά Ασία, το ΣερβικόΒασίλειο και το Δεύτερο Βουλγαρικό Βασίλειο στη Βαλκανική χερσόνησο.Το Σελτζουκικό Σουλτανάτο του Ικονίουή Σουλτανάτο του ΡουμΜετά τη μάχη στο Μαντζικέρτ (1071) μέλη της οικογένειας τωνΣελτζούκων ίδρυσαν στη Μικρά Ασία κράτος. Επειδή ο βυζαντινόςαυτοκράτορας δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει στρατιωτικά τουςΣελτζούκους, τους «χάρισε» τα εδάφη που κατέκτησαν.Έτσι μπορούσε να λέει ότι οι Σελτζούκοι δεν κυρίεψαν αυτή τηνπεριοχή αλλά ότι πήγαν να μείνουν εκεί με τη σύμφωνη γνώμη του.Οι Σελτζούκοι κυβέρνησαν το κράτος τους για δυόμισι αιώνεςπερίπου (1077--1307). Πρωτεύουσά του ήταν το Ικόνιο. Οι ιστορικοίτο ονομάζουν Σελτζουκικό Σουλτανάτο του Ικονίου ή Σουλτανάτοτου Ρουμ.6.25Σελτζουκική μικροτεχνία: καθρέφτης μεκυνηγό πάνω σε άλογο. Πρώτο μισό του13ου αιώνα, Κωνσταντινούπολη (Τουρκία),Μουσείο του Παλατιού Τόπκαπι.Οι παραδόσεις για το Μέγα Αλέξανδρο ήτανπολύ αγαπητές στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίααλλά και στον αραβοϊσλαμικό κόσμο.Το ίδιο αγαπητές ήταν και στη μουσουλμανικήΜικρά Ασία. Στην εικόνα, κούπα από τιςανατολικές περιοχές της Μικράς Ασίας,διακοσμημένη με σκηνές από τη ζωή τουΜεγάλου Αλεξάνδρου. Μέσα 12ου αιώνα,΄Ινσμπρουκ (Αυστρία), Φερδινάνδειο ΤοπικόΜουσείο του Τιρόλου.97

11ος - αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Το Σελτζουκικό Σουλτανάτο του Ρουμ γύρω στο 1240Το Σουλτανάτο του Ρουμ έφτασε στη μεγάλη του ακμή το πρώτομισό του 13ου αιώνα.Σημαντική είναι η μάχη στο Mυριοκέφαλο (1176). Σ’ αυτήν οσουλτάνος του Ρουμ νίκησε το στρατό του βυζαντινού αυτοκράτοραΜανουήλ Α΄ Κομνηνού. Ύστερα απ’ αυτό οι Σελτζούκοικυριάρχησαν στη Mικρά Aσία για πολλά χρόνια και η ΒυζαντινήΑυτοκρατορία έχασε για πάντα αυτές τις περιοχές.Οι Σελτζούκοι σουλτάνοι του Ρουμ ακολούθησαντον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό, έκαναν επίσημηγλώσσα τους τα περσικά και διέδωσαν το ισλάμ στηΜικρά Ασία. Το Ικόνιο, η Καισάρεια, η Σεβάστειακαι άλλες πόλεις στο κράτος τους έγιναν σημαντικάκέντρα για τη βιοτεχνία και το εμπόριο.Στα λιμάνια τους έρχονταν μουσουλμάνοι,ορθόδοξοι, Αρμένιοι, Γενοβέζοι και Βενετοίέμποροι. Στο Ικόνιο αναπτύχθηκαν τα γράμματα,οι επιστήμες και οι τέχνες.Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στο Σουλτανάτο του ΡουμΑπό τον 11ο μέχρι το 13ο αιώνα η κοινωνία στη Μικρά Ασία αλλάζει σημαντικά.Μέχρι τα τέλη του 11 ου αιώνα οι περισσότεροι κάτοικοι στην περιοχή είναι ορθόδοξοιχριστιανοί που μιλούν κυρίως ελληνικά. Μετά τη σελτζουκική κατάκτηση,όλο και πιο πολλοί αρχίζουν να γίνονται μουσουλμάνοι και να μιλούν τουρκικέςγλώσσες. Παρ’ όλα αυτά, αρκετοί είναι ακόμη χριστιανοί ορθόδοξοι: άλλοι μιλούνελληνικά και άλλοι τουρκικές γλώσσες. Υπάρχουν επίσης Αρμένιοι και Εβραίοι.Οι αλλαγές αυτές έγιναν για πολλούς λόγους:νΤο ισλάμ ήταν πια η κυρίαρχη θρησκεία στο Σουλτανάτο του Ρουμ.Όποιος ήθελε να ανέβει κοινωνικά και να πάρει κρατικά αξιώματαέπρεπε τις πιο πολλές φορές να γίνει μουσουλμάνος.Οι περισσότεροι ορθόδοξοι ηγέτες (αριστοκράτες και ανώτατοι κληρικοί)έφυγαν και το σελτζουκικό κράτος πήρε την περιουσία τους.Πολλοί από αυτούς που έμειναν έγιναν μουσουλμάνοι για να κρατήσουντη γη τους.Το Σουλτανάτο του Ρουμ έκανε κρατική όλη σχεδόν την περιουσία τηςEκκλησίας, κυρίως των μοναστηριών. Μέρος της πήραν τα βακούφια.^Εξαπλώθηκαν τα μουσουλμανικά μυστικιστικά τάγματα. Αυτά είχανθρησκευτικές ιδέες που έμοιαζαν αρκετά με το χριστιανισμό. Οι ντόπιοιχριστιανικοί πληθυσμοί, καθώς δεν έβλεπαν μεγάλες διαφορές σ’ αυτάπου πίστευαν πριν και σ’ αυτά που υποστήριζαν οι μυστικιστές, γίνονταν ·ευκολότερα μουσουλμάνοι.Το καραβανσαράι Αγζικαρά Χαν, στηνκεντρική Μικρά Ασία (Τουρκία), στοδρόμο από το Ικόνιο στο Ακσαράι.Οι Σελτζούκοι σουλτάνοι του Ρουμοργάνωσαν το εμπόριο στο κράτος τους.Πάνω στους κεντρικούς δρόμους χτίστηκανκαραβανσαράγια. Τα κτίρια αυτά έμοιαζανμε φρούρια. 1242.

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Τα ορθόδοξα κράτη στη Βαλκανική χερσόνησοΟι Σέρβοι είναι σλαβικός λαός. Στις αρχές του 7ου αιώνα έφτασαν στηΒαλκανική χερσόνησο. Οι Σέρβοι ήταν οργανωμένοι σε φυλές. Οι αρχηγοίτους ήταν υποτελείς άλλοτε στους βυζαντινούς αυτοκράτορες και άλλοτεστους Βούλγαρους τσάρους. Στα τέλη του 9ου αιώνα έγιναν χριστιανοί.Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και ο πάπας της Ρώμης προσπάθησαν,ο καθένας χωριστά, να ελέγξουν εκκλησιαστικά την περιοχή. Από τον11ο αιώνα όλο και πιο πολλοί Σέρβοι ηγεμόνες προσπάθησαν να γίνουνανεξάρτητοι από τη βυζαντινή εξουσία. Τελικά, στο δεύτερο μισό του 12ουαιώνα, ίδρυσαν ανεξάρτητο κράτος που σιγά σιγά έγινε ισχυρό και είχεπολύ στενές σχέσεις με τη Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία.Η βυζαντινή κυριαρχία στησημερινή βόρεια Βουλγαρίακράτησε δύο αιώνες περίπου (971-1186). Το 1186 οι ντόπιοι ηγεμόνεςέκαναν επανάσταση ενάντια στοβυζαντινό κράτος και ίδρυσαν τοΔεύτερο Βουλγαρικό Βασίλειομε πρωτεύουσα το Τίρνοβο, στησημερινή Βουλγαρία.Το καθολικό στο μοναστήρι τηςΣτουντένιτσα (Σερβία). Οι Σέρβοιορθόδοξοι βασιλιάδες έχτισανεκκλησίες και μοναστήρια όπωςοι βυζαντινοί αυτοκράτορες.Μετά το 1183.Η εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων. Χτίστηκετο 1230 από το Βούλγαρο τσάρο Ιωάννη Β΄Ασέν (1218--1241). 1230, Τίρνοβο (Βουλγαρία).Ε. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και η δυτική ΕυρώπηΟι σταυροφορίεςΌπως είδαμε, στα μέσα του 11ου αιώνα οι Νορμανδοί κατέλαβαν τη νότια Ιταλικήχερσόνησο και τη Σικελία και ίδρυσαν το δικό τους βασίλειο. Για έναν σχεδόναιώνα (1081--1185) έκαναν εκστρατείες ενάντια στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Το μεγαλύτερο όμως γεγονός την εποχή αυτή ήταν οι σταυροφορίες.Για τηδημιουργία τουΒασιλείου τωνΝορμανδώνμιλήσαμε στησ. 72.Οι σταυροφορίες ήταν εκστρατείες που έκαναν οι χριστιανοί ηγεμόνες τηςδυτικής Ευρώπης από τα τέλη του 11ου αιώνα για να κατακτήσουν τη Συρίακαι την Παλαιστίνη, τους «Αγίους Τόπους» στη χριστιανική θρησκεία, που τουςκρατούσαν οι μουσουλμάνοι. Οι πραγματικοί όμως λόγοι για τις σταυροφορίεςήταν και άλλοι: η αριστοκρατία στη δυτική Ευρώπη την εποχή αυτή έχει αρκετήδύναμη για να κάνει δικές της νέες περιοχές, να αποκτήσει έτσι πλούτο καινέα φέουδα. Από την άλλη πλευρά, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ο αραβοϊσλαμικόςκόσμος περνούν μια περίοδο παρακμής. Με τις σταυροφορίες οιναυτικές ιταλικές πόλεις θέλουν να κυριαρχήσουν και να ελέγξουν το εμπόριοστην ανατολική Μεσόγειο και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι σταυροφορίεςσυνδέονται επίσης με την Καθολική Εκκλησία και τις προσπάθειές της να γίνειη πιο δυνατή από τις υπόλοιπες χριστιανικές Εκκλησίες.99

11ος - αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Τον 11ο και το 12ο αιώναέγιναν συνολικά οκτώσταυροφορίες.Η Α΄ Σταυροφορία έγινετο 1096--1099.Οι σταυροφορίες σταμάτησαντο 1291 όταν οι Μαμελούκοισουλτάνοι κατέλαβαντο τελευταίο οχυρό πουκρατούσαν οι σταυροφόροιστην Παλαιστίνη. ΣτηνΔ΄ Σταυροφορία οισταυροφόροι και οι Βενετοίστράφηκαν ενάντια στηΒυζαντινή Αυτοκρατορία καιτην κατέκτησαν.Μικρογραφία που εικονίζει τον πάπα Ουρβανό Β΄ (1088--1099)να επισκέπτεται την πόλη Κλερμόν στη σημερινή Γαλλία.Στη σύνοδο που έγινε εκεί το 1096, ο πάπας άρχισε επίσημα τηνΑ΄ Σταυροφορία. 12ος αιώνας, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.6.31Η Α' Σταυροφορία (1096-1099)Οι πρώτοι σταυροφόροιέφτασαν στην Kωνσταντινούπολητο 1096. Τους οδηγούσεένας καλόγερος. Δενείχαν οργάνωση και πέρασαναπό τις βαλκανικέςχώρες κάνοντας λεηλασίες.Όταν έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη,ο AλέξιοςΑ΄ Κομνηνός τούς πέρασεγρήγορα στη Mικρά Aσία,για να μην κάνουν κι άλλεςκαταστροφές. Εκεί οι Σελτζούκοιτούς νίκησαν.Από τα τέλη του 1096 άρχισαννα φτάνουν στηνKωνσταντινούπολη από τηδυτική Ευρώπη οι αρχηγοίτης σταυροφορίας με τοστρατό τους. O Aλέξιος Α΄ζήτησε να του δώσουν όρκοπίστης και να του παραδώσουνόσες πόλεις θα έκανανδικές τους στο δρόμο τουςπρος την Iερουσαλήμ, γιατίαυτές ανήκαν παλιότεραστη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Σε αντάλλαγμα αυτόςυποσχέθηκε να τους δώσειτρόφιμα και στρατιωτικόυλικό.100

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Τα περισσότερα κράτη που ίδρυσαν οι σταυροφόροι στη Συρία, στην Παλαιστίνη, στη βόρειαΜεσοποταμία (11ος -- 12ος αιώνας) αλλά και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μετά τηνΔ΄ Σταυροφορία (1204) δεν κράτησαν πολύ. Οι πόλεμοι και η κατάκτηση αναστάτωσαν τηνοικονομική και κοινωνική ζωή. Οι σταυροφόροι μετέφεραν στις περιοχές αυτές το φεουδαρχικόσύστημα από τη δυτική Ευρώπη. Τις πιο πολλές φορές δεν έδωσαν σημασία ούτε στονξεχωριστό χαρακτήρα κάθε περιοχής ούτε στους ντόπιους πληθυσμούς. Επειδή ήθελανμόνο να νικήσουν, καταπίεσαν τους ντόπιους και έτσι προκάλεσαν την αντίδρασή τους. Οιπιο πολλοί ντόπιοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, δε δέχτηκαν τους σταυροφόρους και συχνάαντιστάθηκαν γιατί τους έβλεπαν σαν ξένους κατακτητές.Ούτε και η Καθολική Εκκλησία πέτυχε αυτό που ήθελε. Μείωσε τη δύναμη της ΟρθόδοξηςΕκκλησίας, αλλά δεν μπόρεσε να κυριαρχήσει στο χριστιανικό κόσμο. Οι σταυροφορίεςζωντάνεψαν την αντίθεση ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους, αλλά και ανάμεσαστους καθολικούς και στους άλλους χριστιανούς. Οι ιταλικές ναυτικές πόλεις ήταν μάλλοναυτές που βγήκαν κερδισμένες. Κατάφεραν να κρατήσουν πολλές από τις περιοχές πουκατέλαβαν. Έτσι, από τον 11ο μέχρι και τα τέλη του 15ου αιώνα κυριάρχησαν στο εμπόριοστην ανατολική Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα.Οι σταυροφόροι έδωσαν στονΑλέξιο Α΄ τις περισσότερες περιοχέςκαι πόλεις που πήραν (1097-1098), όχι όμως και την Αντιόχεια.Αυτό προκάλεσε τη σύγκρουσηανάμεσά τους. Παράλληλα οΑλέξιος Α΄ πήρε και με δικά τουστρατεύματα περιοχές στη δυτικήΜικρά Ασία.ΜαύρηΘάλσσσΟ ναός του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ (Ισραήλ).Η εκκλησία αυτή είναι το πιο σημαντικό προσκύνημα γιατους χριστιανούς, γιατί πιστεύουν ότι είναι χτισμένη στομέρος που σταυρώθηκε και θάφτηκε ο Χριστός.Στην εικόνα 6.32 γενική άποψη της εκκλησίας (4ος αιώναςκαι εξής) και στην 6.33 η είσοδός της (12ος αιώνας).Το κάστρο Κρακ ντε Σεβαλιέ (Καλαάτ αλ Χοσν) πουέχτισαν οι σταυροφόροι στη Συρία. 1170 περίπου.101

11ος -- αρχές 13ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Η Δ' ΣταυροφορίαΜετά τους Κομνηνούς ανέβηκαν στο βυζαντινό θρόνο οι Άγγελοι. Η διαμάχη γιατο θρόνο έκανε τον Αλέξιο Δ' Άγγελο (1203-1204) να ζητήσει βοήθεια από τουςσταυροφόρους, που τότε ετοίμαζαν την Δ' Σταυροφορία.Τον Απρίλιο του 1203 οι σταυροφόροι άλλαξαν την πορεία τους προς τηνΙερουσαλήμ και πήγαν στην Κωνσταντινούπολη. Τον Ιούνιο την κατέλαβαν και τηνπαρέδωσαν στον Αλέξιο Δ' Άγγελο και στον πατέρα του Ισαάκιο Β' (1185-1195).Όμως εκείνοι δεν τους έδωσαν αυτά που είχαν συμφωνήσει. Έτσι οι σταυροφόροιστις 12 Απριλίου του 1204 κυρίευσαν, λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη καιέκαναν πολλές βιαιότητες ενάντια στους κατοίκους της. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορίαδιαλύθηκε.Στις βυζαντινές περιοχές οι αρχηγοί της Δ' Σταυροφορίας αλλά και ορισμένοιβυζαντινοί άρχοντες ίδρυσαν μικρά ανεξάρτητα κράτη.Μικρογραφία με την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας.15ος αιώνας, Παρίσι (Γαλλία), Βιβλιοθήκη του Ναύσταθμου.Οι σταυροφόροι και οι Βενετοί, με ειδική συμφωνία που έκαναν το Μάρτιο του1204 μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης, μοίρασαν μεταξύ τους τιςβυζαντινές περιοχές που είχαν σκοπό να κατακτήσουν.102

*&rdfi^«5ηΚεφάλαιο 7Η ανατολική Μεσόγειος τους τελευταίουςαιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας(13ος -- 15ος αιώνας).-Ι'Ί'. - «.V·ΛΒEk*a&±:£Μ ϊ ·1ΊΜε τη Δ΄ Σταυροφορία (1204) η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διαλύθηκε και διαιρέθηκε. Κάποιααπό τα εδάφη της πήραν οι Βενετοί, ενώ σε άλλα οι σταυροφόροι αρχηγοί ίδρυσαν λατινικάκράτη. Σε άλλα, πάλι, βυζαντινοί αριστοκράτες δημιούργησαν ορθόδοξα κράτη, το καθέναμε διαφορετική εξέλιξη. Το 1261 ο στρατός του αυτοκράτορα της Νίκαιας διώχνει τουςΛατίνους από την Κωνσταντινούπολη και αυτή γίνεται και πάλι πρωτεύουσα στη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία. Όμως τους επόμενους δύο αιώνες η Βυζαντινή Αυτοκρατορία χάνει ακόμηπιο πολλά εδάφη. Υπάρχει πολιτική αστάθεια, μεγάλη οικονομική και κοινωνική κρίση,αλλά τα γράμματα και οι τέχνες αναπτύσσονται. Την ίδια εποχή δημιουργείται η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, που σιγά σιγά κατακτά πολλές περιοχές στη Μικρά Ασία και τη Βαλκανικήχερσόνησο. Το 1453 ο Οθωμανός σουλτάνος καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη. Η ΒυζαντινήΑυτοκρατορία καταλύεται οριστικά.

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Για τα κράτη που ίδρυσαν οι Λατίνοι μετά την Δ΄ Σταυροφορία βασικές πηγές είναι τα ιστορικάέργα που έγραψαν βυζαντινοί και Λατίνοι συγγραφείς, τα νομικά κείμενα, τα λογοτεχνικάέργα και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Ειδικά για την Κρήτη πολύ σημαντική πηγή είναι τοΑρχείο του δούκα της Κρήτης. Για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία παίρνουμε πληροφορίες απόιστορικά, λογοτεχνικά, φιλοσοφικά κείμενα, επιστολές και δικαστικές αποφάσεις. Σπουδαίεςιστορικές πηγές είναι και τα αρχεία των μοναστηριών, που μας δίνουν πληροφορίες κυρίωςγια την περιουσία τους, αλλά και τα αρχεία των ιταλικών πόλεων, που μιλούν για το εμπόριοστη Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα. Τέλος, σημαντικές για την περίοδο αυτή είναι οιπηγές από το μουσουλμανικό κόσμο (χρονικά και έγγραφα) και από τα ορθόδοξα κράτηστη Βαλκανική χερσόνησο (Σερβικό Βασίλειο, Βουλγαρικό Βασίλειο κ.ά.).Α. Μετά την Δ' Σταυροφορία - Τα λατινικά και τα ορθόδοξα κράτηΓια τιςονομασίεςΛατίνοι,Φράγκοιμιλήσαμεστη σ. 92.Αφού κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204, οι Λατίνοι ήθελαν να κατακτήσουνκαι τα υπόλοιπα βυζαντινά εδάφη. Οι ντόπιοι ορθόδοξοι αριστοκράτεςαντέδρασαν στην κατάκτηση με διάφορους τρόπους. Άλλοι συγκρούστηκαν μετους Λατίνους, άλλοι ήρθαν σε συνεννόηση μαζί τους και ορισμένοι έφυγαν σεάλλες περιοχές, όπου ίδρυσαν νέα κράτη. Στα βυζαντινά εδάφη νέα κράτη ιδρύουνοι αρχηγοί της Δ΄ Σταυροφορίας και ντόπιοι ορθόδοξοι αριστοκράτες.Οι ιστορικοί που μελετούν τα λατινικά κράτη μετά την Δ΄ Σταυροφορία χρησιμοποιούντις λέξεις λατινοκρατία ή φραγκοκρατία, και για τις βενετικές κτήσεις(τα εδάφη που κατείχε η Βενετία) χρησιμοποιούν τον όρο βενετοκρατία.Σε πολλές περιοχές ντόπιοι ορθόδοξοι αριστοκράτες, συχνά μεβοήθεια από τους αγρότες, συγκρούστηκαν με τους Λατίνους. Όπωςμαθαίνουμε από τις πηγές, οι Λατίνοι χρειάστηκαν πολύ χρόνο γιανα κατακτήσουν την Πελοπόννησο και την Κρήτη. Μάλιστα για να τοπετύχουν αυτό, συχνά έδιναν ανταλλάγματα στους ντόπιους.Στην Πελοπόννησο ο Γοδεφρίδος Βιλαρδουίνος και ο ΓουλιέλμοςΣαμπλίτης ίδρυσαν την Ηγεμονία της Αχαΐας. Ο Βιλαρδουίνοςυποσχέθηκε στους ντόπιους ορθόδοξους αριστοκράτες ότι θασεβαστεί το δόγμα τους και το κληρονομικό δίκαιο που ίσχυε.Η πολιτική αυτή ήταν ασυνήθιστη την εποχή εκείνη και προκάλεσεέκπληξη στη δυτική Ευρώπη. Ήταν όμως ρεαλιστική, γιατί υπολόγιζετις τοπικές συνθήκες, και έκανε πολλούς ντόπιους να συνεργαστούν.Αρκετοί πάλι ντόπιοι αριστοκράτες ήρθαν από την αρχή σεσυμφωνία με τους Λατίνους και πέτυχαν να κρατήσουν τα κτήματάτους. Οι πιο πολλοί όμως αναγκάστηκαν να τα εγκαταλείψουν.Κάποιοι από αυτούς πήγαν σε βυζαντινές περιοχές που δεν έλεγχανΜολυβδόβουλο του Λέοντα Σγουρού. Ο Σγουρός ήταν ένας ορθόδοξος αριστοκράτης στην περιοχή της Κορίνθου και τουΆργους που συγκρούστηκε με τους Λατίνους. Το μολυβδόβουλο έχει στη μια πλευρά παράσταση με τον άγιο Θεόδωρο καιστην άλλη την επιγραφή: «Μάρτυρα [ο άγιος Θεόδωρος] βοήθησε το […] Λέοντα Σγουρό [που είναι] από αρχοντική γενιά».Τέλος 12ου -- αρχές 13ου αιώνα, Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.104

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7οι Λατίνοι κι εκεί ίδρυσαν ορθόδοξα κράτη.Οι ηγεμόνες στα κράτη αυτά είχαν στόχο νακαταλάβουν (ο καθένας για λογαριασμό του)την Κωνσταντινούπολη και να ιδρύσουν πάλι τηΒυζαντινή Αυτοκρατορία.Η Κρήτη ήταν η πιο σπουδαία βενετικήστρατιωτική και εμπορική βάση στην ανατολικήΜεσόγειο. Οι Βενετοί κυριάρχησαν στην Κρήτηαπό το 1211 και για περισσότερο από τέσσεριςαιώνες. Μεγαλύτερη πόλη και πρωτεύουσα τουνησιού την εποχή αυτή ήταν ο Χάνδακας,το σημερινό Ηράκλειο. Οι Οθωμανοίκατέκτησαν το νησί το 1669, ύστερα απόμακροχρόνια πολιορκία του Χάνδακα. Η Κρήτηείχε πολύ μεγάλη σημασία για τους Βενετούς.Γι’ αυτό δεν ήθελαν να έχουν οι ορθόδοξοικάτοικοί της δεσμούς με το ΠατριαρχείοΚωνσταντινουπόλεως. Φοβόνταν ότι θα στηρίζονταν σ’ αυτό και θα αντιδρούσανπερισσότερο στην πολιτική της. Έτσι δήμευσαν (δηλαδή πήραν για λογαριασμότους) την περιουσία της Oρθόδοξης Εκκλησίας και καθολικοί επίσκοποι πήραν τηθέση των ορθόδοξων. Όμως, κατώτεροι ορθόδοξοι ιερείς συνέχισαν να υπάρχουν κιέτσι οι ορθόδοξοι μπορούσαν να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα.Χάρτης με τοΧάνδακα. 1625,Βενετία (Ιταλία),ΜαρκιανήΒιβλιοθήκη.;-"-VJhg^VaH rilΐ^χ ^aissa^^s^n»ms^si^^^&SBSsm^Χάρτης με την Κρήτη. 17ος αιώνας, Βενετία (Ιταλία), Μαρκιανή Βιβλιοθήκη.Μετά την Δ΄ Σταυροφορία διάφοροι Λατίνοι ηγεμόνες κυβέρνησαν το καθένα από ταΕπτάνησα. Τελικά, σχεδόν όλα πέρασαν στην εξουσία της Βενετίας, που τα κράτησεμέχρι το 1797, όταν κι εκείνη έπαψε να υπάρχει σαν κράτος.Οι περισσότεροι ορθόδοξοι είδαν τους Λατίνους ως κατακτητές. Οι Λατίνοι ήτανλίγοι σχετικά και, για να επιβληθούν, κυβερνούσαν συχνά με βία.Σ’ αυτές τις συνθήκες οι διαφορές ανάμεσα στους ορθόδοξους πληθυσμούςκαι τους Λατίνους γίνονται πιο έντονες. Οι βασικότερες διαφορές μεταξύ τουςείχαν σχέση με τη νομοθεσία, τη γλώσσα και το θρησκευτικό δόγμα.105

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Τα κράτη που ίδρυσαν οι αρχηγοί της Δ΄ Σταυροφορίας σε βυζαντινές περιοχές ήταν άλλαπιο μεγάλα και άλλα πιο μικρά. Στους επόμενους αιώνες οι ηγεμόνες, οι δυναστείες και τασύνορά τους άλλαζαν πολύ συχνά. Κάποια κράτη τα κατέλαβαν βυζαντινοί ηγεμόνες, άλλαοι Οθωμανοί και άλλα πέρασαν στους Βενετούς.Σερβικό ΒασίλειοΤο 13ο αιώνα οι Σέρβοι τσάροιπλούτισαν από τα μεταλλείαασημιού και το διεθνές εμπόριο.Το Σερβικό Βασίλειο έφτασεστη μεγαλύτερη έκταση καιακμή του το πρώτο μισό του14ου αιώνα. Τότε άκμασαν ταγράμματα και οι τέχνες. Στησυνέχεια χωρίστηκε σε πολλάμικρά κράτη, τα οποία κατέκτησανοι Οθωμανοί μέχρι τα τέλητου 15ου αιώνα.Για τηνίδρυση τουΣερβικούΒασιλείουμιλήσαμε στησ. 99.Μετά το 1204 η Βενετία πήρεπολλές παραθαλάσσιες περιοχέςκαι νησιά. Έτσι έλεγχε σημαντικάτο εμπόριο στο Αιγαίο πέλαγοςκαι στην ανατολική Μεσόγειο.Από τα μέσα του 15ου μέχρι τατέλη του 17ου αιώνα οι Οθωμανοίκατέλαβαν τα περισσότερα βενετικάεδάφη.«Δεσποτάτο της Ηπείρου»Το 1204 ο Μιχαήλ Α΄ Δούκας Άγγελος Κομνηνόςίδρυσε ανεξάρτητο κράτος, το «Δεσποτάτο τηςΗπείρου», με πρωτεύουσα την Άρτα και αργότερατα Γιάννενα. Η δυναστεία του Μιχαήλ Α΄κυβέρνησε μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα. Οιδεσπότες της Ηπείρου για να κυβερνήσουνστηρίχτηκαν στους μεγάλους γαιοκτήμονες.Στα μέσα του 14ου αιώνα ένα τμήμα από το«Δεσποτάτο της Ηπείρου» έγινε μέρος τηςΒυζαντινής Αυτοκρατορίας.ΚρήτηΧάνδακαςΜεσόγειοςΘάλο.'106

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Βουλγαρικό ΒασίλειοΤο 13ο αιώνα το Δεύτερο Βουλγαρικό Βασίλειοέγινε το πιο ισχυρό κράτος στη Βαλκανικήχερσόνησο. Το Βουλγαρικό Βασίλειοαναπτύχθηκε οικονομικά (πολλές πόλειςτου έγιναν σημαντικά κέντρα για το εμπόριοκαι τη βιοτεχνία), και άκμασαν τα γράμματακαι οι τέχνες. Όμως, από τα τέλη του 13ουαιώνα άρχισε να παρακμάζει. Τότε έγινανκαι αγροτικές εξεγέρσεις. Το 14ο αιώναχωρίστηκε σε μικρότερα κράτη, τα οποίααργότερα κατέκτησαν οι Οθωμανοί.Για τηνίδρυση τουΔεύτερουΒουλγαρικούΒασιλείουμιλήσαμε στησ. 99.αύΡ^θάλασσαΑυτοκρατορία της ΤραπεζούνταςΌπως είδαμε, στα τέλη του 12ου αιώνα η δυναστεία των Αγγέλωνέδιωξε τους Κομνηνούς από το θρόνο της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας. Δύο Κομνηνοί πήγαν στην Τra.Εκεί, στις αρχές του 13ου αιώνα ίδρυσαν την Αυτοκρατορίατης Τραπεζούντας. Οι Οθωμανοί την κατέκτησαν το 1461.Αυτοκρατορία της ΝίκαιαςΤο 1204 ο Θεόδωρος Α' Λάσκαρης (1204--1222) ίδρυσε την Αυτοκρατορία τηςΝίκαιας με πρωτεύουσα τη Νίκαια. Οι αυτοκράτορες της Νίκαιας συγκρούστηκανμε τους δεσπότες της Ηπείρου, γιατί και οι δύο ήθελαν να πάρουν το θρόνο τηςΚωνσταντινούπολης. Όταν αυτοκράτορας στη Νίκαια ήταν ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος(1259--1282), ο στρατός του κατέλαβε την Kωνσταντινούπολη (1261) καιέδιωξε τους Λατίνους. Ο Mιχαήλ Παλαιολόγος στέφθηκε τότε ξανά αυτοκράτοραςστην Aγία Σοφία.107

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Β. Οικονομία και κοινωνία στα λατινικά κράτηΓια την οικονομία και την κοινωνία στα λατινικά κράτη έχουμε λίγες και σκόρπιεςπληροφορίες.Γνωρίζουμε ότι οι κοινωνίες είναι κυρίως αγροτικές, αλλά δεν παράγουν τα ίδιαπροϊόντα.Σε πολλά λατινικά κράτη αναπτύσσεταιτο εμπόριο. Έμποροι, κυρίως Βενετοί καιΓενοβέζοι, μεταφέρουν με τα πλοία τουςαγροτικά προϊόντα στη δυτική Μεσόγειο.Στο Αιγαίο πέλαγος ακμάζουν πολλέςπόλεις και λιμάνια, όπως για παράδειγμαη Ρόδος. Οι κατοίκοί της είναι ιδιαίτεραδραστήριοι και αρκετοί έχουν μεγάλοπλούτο. Πολλοί δουλεύουν στις βιοτεχνίεςζάχαρης και σαπουνιού, σε οικοδομές,στους Ιωαννίτες ιππότες και στουςπλούσιους κατοίκους του νησιού. Υπάρχουνεπίσης και ορισμένοι άνθρωποι με μεγάλημόρφωση, που διαβάζουν και μεταφράζουναρχαία ελληνικά και λατινικά έργα.Η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου (Δωδεκάνησα) σεαεροφωτογραφία. Βλέπουμε τα τείχη της πόλης.Οι Φράγκοι στις περιοχές που κατέκτησαν εφάρμοσαντο φεουδαρχικό σύστημα, αλλάζοντάς το όμως για ναταιριάζει σε κάθε τόπο.Για τοφεουδαρχικόσύστημαμιλήσαμε στιςσ. 74--75.108

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Για παράδειγμα, οι Φράγκοι στην Ηγεμονία της Αχαΐας διοικούσαν με τοφεουδαρχικό δίκαιο, τη βυζαντινή νομοθεσία και τις ντόπιες συνήθειες.Στην αρχή οι νόμοι πρέπει να ήταν προφορικοί, αλλά από τα μέσα του14ου αιώνα καταγράφτηκαν.Για τηνΗγεμονίατης Αχαΐαςμιλήσαμε στησ. 104.Η Ανδραβίδα στην Πελοπόννησο (Νομός Ηλείας)ήταν η πρωτεύουσα της Ηγεμονίας της Αχαΐας.Στην εικόνα το κάστρο της Ανδραβίδας, πουχτίστηκε από τους Φράγκους. 13ος αιώνας.Το φεουδαρχικό σύστημα πήρε διαφορετική μορφήστην Κύπρο. Το 1191 ο Άγγλος βασιλιάς Ριχάρδοςο Λεοντόκαρδος κατέλαβε την Κύπρο. Στη συνέχειατο νησί πέρασε στην οικογένεια των Λουζινιάν, πουίδρυσαν το Βασίλειο της Κύπρου, με πρωτεύουσατη Λευκωσία και σημαντικό λιμάνι την Αμμόχωστο.Οι Φράγκοι Λουζινιάν κυβέρνησαν για 300 περίπουχρόνια και έφεραν στο νησί το φεουδαρχικόσύστημα. Τέλος, η Κύπρος δόθηκε στη Βενετίατο 1489 και το 1571 έγινε τμήμα της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας.Πύργος στο Κολόσι της Κύπρου. Χτίστηκε την περίοδοπου κυβερνούσαν το νησί οι Φράγκοι Λουζινιάν. Πήρετη σημερινή του μορφή το 1454.Συνύπαρξη και αλληλεπιδράσειςΑρκετά κείμενα της εποχής δείχνουν ότι οι ντόπιοι στην αρχή πίστευαν ότι οιΛατίνοι ήταν «βάρβαροι» και δεν είχαν τίποτα να τους μάθουν. Σιγά σιγά όμως,ντόπιοι και ξένοι ήρθαν πιο κοντά και ανέπτυξαν σχέσεις μεταξύ τους.Με τον καιρό πολλοί Λατίνοι άρχισαν να μιλούν ελληνικά, ενώ στην ελληνικήγλώσσα μπήκαν λέξεις από τις γλώσσες που μιλούσαν οι κατακτητές, κυρίως απότα μεσαιωνικά γαλλικά και ιταλικά. Οι περισσότερες είχαν σχέση με τη γη και τηνιδιοκτησία της, το φεουδαρχικό σύστημα, το εμπόριο, διάφορα νομικά θέματα.Αυτό ίσως δείχνει ότι οι ντόπιοι και οι ξένοι είχαν κυρίως οικονομικές σχέσεις, πουαφορούσαν μόνο τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Αντίθετα, τα κατώτερα κοινωνικάστρώματα δεν πρέπει να είχαν πολλές σχέσεις με τους Λατίνους.109

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Βενετοί και ντόπιοι στην ΚρήτηΗ βενετοκρατία κράτησε πολλούς αιώνες στην Κρήτη και άφησε στις πόλεις και στην ύπαιθροπολλά σημάδια: μνημεία, έργα τέχνης, ήθη και έθιμα, ονόματα κ.ά. Την περίοδο αυτήυπήρχαν τρεις κοινωνικές ομάδες στο νησί:Οι αριστοκράτες(δηλαδή οι Βενετοίάποικοι και οι ντόπιοιγαιοκτήμονες).Οι αστοί(έμποροι, αξιωματούχοι στη διοίκηση,επαγγελματίες, για παράδειγμα γιατροί,δικηγόροι, συμβολαιογράφοι,βιοτέχνες, τεχνίτες).Οι αγρότεςΉταν η πιο μεγάληκοινωνική ομάδα. Οιπερισσότεροι ήτανδουλοπάροικοι.Οι αγρότες είχαν λίγα δικαιώματα και πολλές υποχρεώσεις (καλλιεργούσαν τη γη, πλήρωνανφόρους στο φεουδάρχη, έκαναν αγγαρείες και του έκαναν διάφορα δώρα).Τα πρώτα χρόνια υπήρχαν συγκρούσεις ανάμεσα στους ντόπιους και στους Βενετούς. Σιγάσιγά, οι συγκρούσεις έπαψαν και επικράτησε ειρήνη. Πολλοί Βενετοί έμαθαν ελληνικά καιγνώρισαν τον ντόπιο πολιτισμό. Ακόμη, έγιναν μικτοί γάμοι, κι έτσι πολλοί ντόπιοι γνώρισαντο βενετικό πολιτισμό. Αναπτύχθηκαν τα γράμματα και οι τέχνες, ιδιαίτερα ηποίηση, που έφτασε σε μεγάλη ακμή το 16ο και το 17ο αιώνα. Τότε, κυρίως οιαριστοκράτες και οι αστοί, που είχαν συχνή επικοινωνία με τη δυτική Ευρώπη,ιδιαίτερα με τις ιταλικές πόλεις, γνώρισαν την Αναγέννηση και τα νέα ευρωπαϊκάπνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής. Με πρότυπο τα ιταλικά έργαγράφονται σημαντικά ποιητικά και θεατρικά έργα στα ελληνικά. Από τους πιοσημαντικούς συγγραφείς της εποχής είναι ο Γεώργιος Χορτάτζης και ο ΒιτσέντζοςΚορνάρος. Το πιο γνωστό έργο του Κορνάρου είναι ο Ερωτόκριτος, που y 1θεωρείται το αριστούργημα της κρητικής λογοτεχνίας.Για τηνΑναγέννηση στηδυτική Ευρώπηκαι την ανάπτυξητων γραμμάτωνκαι των τεχνώνθα μιλήσουμεστις σ. 149--157.Ανάπτυξη γνωρίζουν και η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική. Από τα μέσα του 16ου αιώναζωγράφοι από την Κρήτη ζωγραφίζουν εκκλησίες και μοναστήρια σε όλη τη Βαλκανική χερσόνησο,αλλά κυρίως στο Άγιο Όρος. Οι ζωγράφοι αυτοί αποτελούν την κρητική σχολή. Ότανοι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κρήτη, πολλοί πρόσφυγες πήγαν στα Επτάνησα και επηρέασαντην πνευματική και την καλλιτεχνική ζωή εκεί. Μετέφεραν χειρόγραφα και δημιουργήθηκαννέα έργα σύμφωνα με τα πρότυπα της κρητικής ζωγραφικής, που βρισκόταν όμως πια σεπαρακμή.110ΠΟΙΗΜΑFPilTlKON,ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ>*Ht*vj-j .ι. _ ΓΙΗ Γ>ΐ"ϊΊιρρtiJTZENTZUm UOFNAFQNΛ 11 itiii Xvpv **C ΕιΤιι*. St NHUVι ιΊ τα Μ ΠΑΛ H nnf τ Λ TOH ,ΓΕΩΡΓΙΟΝTON ΤΖΛΝΔΗΡΗΝ.EtI TKN ΚΕΝΕΤΙίΝ. (4'ϊ 1 .Chi Lnnu «'SiF" -'t'—'f·Το εξώφυλλο από την πρώτη έκδοσητου Ερωτόκριτου στη Βενετία (1713).Από το 13ο μέχρι το 17ο αιώναχτίστηκαν στην Κρήτη πολλά δημόσιακτίρια και έγιναν σημαντικά δημόσιαέργα. Ο Φραγκίσκος Μοροζίνι ήτανγενικός προνοητής (διοικητής)στην Κρήτη. Κατασκεύασε έναμεγάλο υδραγωγείο στο Χάνδακα,που έφερνε το νερό στο κέντροτης πόλης. Στην εικόνα η «ΚρήνηΜοροζίνι», που σήμερα είναι γνωστήμε την ονομασία «Λιοντάρια».1628,Ηράκλειο (Κρήτη).ASK»**m

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Στην Κύπρο την περίοδο της φραγκοκρατίας αναπτύσσονταιοι τέχνες και τα ελληνικά γράμματα. Όμως, σε σύγκρισημε την Κρήτη, η Κύπρος επηρεάστηκε λιγότερο από τηνΑναγέννηση. Από την περίοδο της βενετοκρατίας σώζονταιαρκετά κυπριακά τραγούδια στην τοπική διάλεκτο.Η «Προσκύνησητων Μάγων»,εικόνα τουΚρητικούζωγράφουΜιχαήλΔαμασκηνού.Μεταξύ τωνετών 1585--1591,Ηράκλειο (Κρήτη),Αγία Αικατερίνητων Σιναϊτών,ΣυλλογήΧριστιανικήςΤέχνης.Τοιχογραφία απότην εκκλησία τηςΘεοτόκου στοχωριό Γαλάτας,στην Κύπρο.Εικονίζονταιοι ντόπιοιαριστοκράτεςΣτέφανος καιΠαύλος Ζαχαρίαμε τις συζύγουςτους Λουΐζα καιΜανταλένα. 1524.Στην Κρήτη δημιούργησε ταπρώτα του έργα ο ΔομήνικοςΓια τοΘεοτοκόπουλος (1541--1614),Δομήνικογνωστός και με το όνομαΘεοτοκόπουλοΕλ Γκρέκο. Στην εικόνα 7.12 θα μιλήσουμεη Κοίμηση της Θεοτόκουστη σ. 179.και κάτω λεπτομέρειαμε την υπογραφή τουζωγράφου: «[Δ]ομήνικοςΘεοτοκόπουλος ο δείξας [δηλαδή αυτός που τηζωγράφισε]». 1567 περίπου, Ερμούπολη (Σύρος),εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου.Γ. Το Σουλτανάτο του Ρουμ διαλύεται - Η δημιουργία των εμιράτωνΤο 1243 οι Μογγόλοι, ένας νομαδικός λαός που ζούσε στα βόρεια της Κίνας,εισβάλλουν στη Μικρά Ασία. Οι Σελτζούκοι σουλτάνοι του Ρουμ κρατούν μόνοτο δυτικό τμήμα του κράτους τους και πληρώνουν φόρο στο Μογγόλο χάνο.Την ίδια εποχή τουρκικές νομαδικές φυλές δημιουργούν τα δικά τους μικράκράτη (μπεηλίκια ή εμιράτα) στη δυτική Μικρά Ασία. Τελικά το Σουλτανάτο τουΡουμ διαλύεται οριστικά το 1307. Στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα οι αρχηγοί τωννομαδικών τουρκικών φυλών, οι μπέηδες, καταλαμβάνουν όλη σχεδόν τη δυτικήΜικρά Ασία. Πολλοί ορθόδοξοι κάτοικοι φεύγουν και άλλοι γίνονται μουσουλμάνοι.111

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Το μαυσωλείο Ντονέρ Κουμπέτ στην Καισάρεια (Τουρκία). Έχει δύο ορόφους,κωνικό τρούλο και εξωτερικά πλούσια διακόσμηση με ανάγλυφα. 1275 περίπου.Για τιςκατακτήσεις τουΟθωμανικούΕμιράτου θαμιλήσουμε στιςσ. 114--115.Σιγά σιγά ο πληθυσμός στην περιοχή αλλάζει θρησκεία, γλώσσακαι πολιτισμό. Το 15ο αιώνα οι περισσότεροι κάτοικοι είναιμουσουλμάνοι και μιλούν τουρκικά.Ένα από τα εμιράτα ήταν και αυτό που ίδρυσε κοντά στην Προύσα, στασύνορα με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ο μπέης Οσμάν (σε πολλές βυζαντινέςπηγές λέγεται Οθωμάν). Το κράτος του Οσμάν ονομαζόταν Οθωμανικό Εμιράτο.Με δικαιολογία τον ιερό πόλεμο, αλλά κυρίως για τα λάφυρα που έπαιρναναπό τις λεηλασίες, πολλοί μουσουλμάνοι πολεμιστές υπηρέτησαν τον Οσμάν.Μέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα ο Οσμάν και οι διάδοχοί του κατέλαβαν όλατα βυζαντινά εδάφη στη δυτική Μικρά Ασία, σχεδόν όλα τα εμιράτα τηςπεριοχής και μεγάλες εκτάσεις στη Βαλκανική χερσόνησο.•Δ. Η εποχή των Παλαιολόγων - Οι τελευταίοι αιώνεςτης Βυζαντινής ΑυτοκρατορίαςΗ τελευταία περίοδος της βυζαντινής ιστορίας αρχίζειτο 1261, όταν ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος καταλαμβάνειτην Κωνσταντινούπολη, και φτάνει μέχρι το 1453. Σχεδόνόλοι οι βυζαντινοί αυτοκράτορες αυτή την περίοδοανήκουν στη δυναστεία των Παλαιολόγων.7.18 ) -Ανάγλυφο με το δικέφαλο αετό. Ο δικέφαλος αετός ήταν έμβλημα τηςοικογένειας των Παλαιολόγων, αλλά και των Σελτζούκων σουλτάνων τουΡουμ. Από το 16ο αιώνα έγινε έμβλημα και της Ορθόδοξης Εκκλησίας.Πρώτο μισό 15ου αιώνα, Μυστράς (Πελοπόννησος, Νομός Λακωνίας),εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (Μητρόπολη).112Χρυσόβουλο του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου,που ήταν αυτοκράτορας στη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία από το 1341 ως το 1391 μεκάποιες διακοπές. Μάιος 1343, Άγιο Όρος,Αρχείο Μονής Δοχιαρείου.

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Η αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίαςΟι αριστοκράτες την εποχή των Παλαιολόγων στηρίζονται οικονομικά στηγη (έχουν πολλά και μεγάλα κτήματα, που τα καλλιεργούν πάροικοι) καικρατούν τις περισσότερες ανώτερες θέσεις στη διοίκηση, στο στρατό και στηνΕκκλησία. Πολλοί διεκδικούν την αυτονομία τους από τον αυτοκράτορα.Την εποχή αυτή ο αυτοκράτορας τους απαλλάσσει από τους φόρους.Έτσι όμως τα έσοδα του κράτους μειώνονται.Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι και αυτή ένας από τους μεγάλουςγαιοκτήμονες. Η μονή του Aγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο,μοναστήρια στο Άγιο Όρος, και αλλού έχουν αποκτήσει με αυτοκρατορικές καιάλλες δωρεές σημαντικές εκτάσεις γης, καθώς και ολόκληρα χωριά με τουςκατοίκους, τα χωράφια και τους φόρους τους.Για τουςπρονοιάριουςμάθαμε στησ. 93.Ένας προνοιάριος σε τοιχογραφία από την εκκλησία της Παντάνασσας. Η πρόνοιασυνεχίζει να υπάρχει και αυτή την περίοδο. Τώρα μάλιστα οι προνοιάριοι έχουνπερισσότερες εξουσίες και δύναμη από ό,τι παλιότερα.15ος αιώνας, Μυστράς (Πελοπόννησος, Νομός Λακωνίας).Την εποχή των Παλαιολόγων ο βυζαντινός αυτοκράτορας δεν έχει μεγάλη δύναμη. Η αριστοκρατίααποκτά πολύ μεγάλη εξουσία και πλούτο. Το κράτος χάνει δύναμη, κι αυτό φαίνεταιστην οικονομία, στο στρατό και στη διοίκηση. Το 14ο αιώνα οι αυτοκράτορες αρχίζουν ναμοιράζουν την εξουσία τους στους συγγενείς τους. Την εποχή αυτή γίνονται στη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία δύο μεγάλοι πόλεμοι που κρατούν πολύ και έχουν στόχο την αυτοκρατορικήεξουσία. Οι πόλεμοι αυτοί ονομάζονται δυναστικοί πόλεμοι.Με τους δυναστικούς πολέμους το 14ο αιώνα:3 Η ενότητα της εξουσίας του αυτοκράτορα διασπάται. Αρκετές περιοχέςγίνονται σχεδόν ανεξάρτητες. Η πιο σημαντική από αυτές είναι το Δεσποτάτοτου Μορέως, στην Πελοπόννησο.•Γίνονται πιο φανερές οι κοινωνικές αντιθέσεις ανάμεσα στους αριστοκράτεςκαι τους μέσους (όσους δηλαδή πλούτισαν από το εμπόριο που αναπτύσσεταιαυτή την εποχή). Έντονες συγκρούσεις μεταξύ τους υπάρχουν στις πόλεις, γιαπαράδειγμα στη Θεσσαλονίκη και στην Αδριανούπολη.Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία χάνει πολλά εδάφη. Οι Οθωμανοί, αφούκατέκτησαν πολλές περιοχές στη δυτική Μικρά Ασία, πέρασαν στην Ευρώπη καιεγκαταστάθηκαν στη Θράκη. Ο Σέρβος αυτοκράτορας Στέφανος Δ΄ Ντουσάν(1331--1355) κατέλαβε πολλές περιοχές στην Μακεδονία, στην Ήπειρο και στηΘεσσαλία. Στα μέσα του 14ου αιώνα το Σερβικό Βασίλειο ήταν το πιο δυνατόκράτος στη Βαλκανική χερσόνησο.Την εποχή των Παλαιολόγων στη Βαλκανική χερσόνησο τα σύνορα, οι ηγεμόνες και οιδυναστείες στα κράτη εξακολουθούν να αλλάζουν πολύ συχνά. Υπάρχει δηλαδή πολιτικήαστάθεια. Όπως θα δούμε αυτή η αστάθεια σταματάει όταν οι Οθωμανοί κατακτούν την περιοχή.Πολλοί πληθυσμοί (όπως για παράδειγμα οι Αλβανοί) αναγκάζονται να μετακινηθούνσε νέες περιοχές. Οι νεοφερμένοι φέρνουν μαζί τους τη δική τους γλώσσα και το δικό τουςπολιτισμό. Σιγά σιγά όμως ντόπιοι και νεοφερμένοι αναμιγνύονται.113

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Το εμπόριοΑν και το βυζαντινό κράτος γίνεται όλο και πιο μικρό και φτωχό, στις πόλεις του ζουν καιάνθρωποι πλούσιοι. Εκτός από τους αριστοκράτες, πλούσιοι είναι και πολλοί μέσοι πουασχολούνται με το εμπόριο. Το εμπόριο αναπτύσσεται την εποχή αυτή στην ανατολική Mεσόγειοκαι τη Μαύρη Θάλασσα και φέρνει πολλά κέρδη.Γνωρίζουμε ότι αυτή την εποχή οι βυζαντινοί έμποροι φτιάχνουν εταιρείες, πουλέγονται συντροφίες. Oι συνέταιροι συμφωνούν για το πώς θα συμμετέχει ο καθέναςτους (ο ένας βάζει τα χρήματα, ο άλλος την προσωπική εργασία ή το πλοίο του), πόσακαι ποια εμπορεύματα θα έχουν και πώς θα μοιράζουν τα κέρδη ή τις ζημιές. Πολύπλούσιοι είναι και κάποιοι τραπεζίτες, ειδικά στην Kωνσταντινούπολη, όπου υπάρχειανάγκη για χρήμα και δάνεια.Οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι στην ανατολική Μεσόγειο (13ος -- 14ος αιώνας)χερσαίοι δρόμοιθαλάσσιοι δρόμοιΤην εποχή αυτή στην ανατολικήΜεσόγειο και τηΜαύρη Θάλασσα κυριαρχούνοι έμποροι από τιςιταλικές ναυτικές πόλεις(κυρίως τη Βενετία και τηΓένοβα). Με τα καράβιατους μεταφέρουν σιτάρι,μαλλί, βαμβάκι, δημητριακά,είδη πολυτελείας(μπαχαρικά, μεταξωτά,πολύτιμους λίθους) κ.ά.Οι Παλαιολόγοι δίνουνστους Βενετούς και τουςΓενοβέζους εμπόρουςπολλά προνόμια. Μαζίμε αυτούς πλουτίζουνκαι κάποιοι βυζαντινοίέμποροι.Από το Οθωμανικό Εμιράτο στην Οθωμανική ΑυτοκρατορίαΜέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα, το ΟθωμανικόEμιράτο κατακτά γρήγορα καιεύκολα μεγάλες περιοχές στη ΜικράΑσία και τη Βαλκανική χερσόνησο.7.21Οι οθωμανικές κατακτήσεις (1326--1453)114Το Οθωμανικό Eμιράτο με ηγέτη τον Ορχάν(1326--1362) μεγαλώνει και αναπτύσσεταιοικονομικά. Η Προύσα, η πρώτη οθωμανικήπρωτεύουσα, ήταν ήδη γύρω στο 1330 σημαντικόεμπορικό κέντρο. Όταν είναι σουλτάνοςο Βαγιαζίτ Α΄ (1389--1402), το ΟθωμανικόEμιράτο είναι πια πολύ ισχυρό και έχουνσχηματιστεί οι βασικοί θεσμοί του. Από εδώκαι πέρα οι ιστορικοί ονομάζουν το κράτοςαυτό Οθωμανική Αυτοκρατορία.

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Οι Οθωμανοί κατέλαβαν γρήγορα και εύκολα τις περιοχές στη Μικρά Ασίακαι τη Βαλκανική χερσόνησο γιατί:Τα χριστιανικά κράτη στηΒαλκανική χερσόνησο είναι διασπασμένασε μικρότερα και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίαγίνονται οι δυναστικοί πόλεμοι.Οι περισσότεροι ντόπιοιορθόδοξοι ήταν εχθρικοί στους Λατίνους.Γι’ αυτό, αρκετές φορές βοήθησαν το στρατότου σουλτάνου στις επιθέσεις του ενάντια στουςΛατίνους. Φαίνεται ότι οι ορθόδοξοι αγρότες, που,οι πιο πολλοί ήταν πάροικοι, πίστευαν ότι θαζούσαν καλύτερα κάτω από τουςΟθωμανούς.Οι Οθωμανοί έχουν επιτυχημένηστρατιωτική και πολιτική τακτική. Λεηλατούνκαι καταστρέφουν την αγροτική παραγωγή, πιάνουναιχμαλώτους και αναγκάζουν τον ντόπιο πληθυσμό ναδιασκορπιστεί. Μετά την ύπαιθρο οι πόλεις παραδίνονταικαι αυτές γρήγορα, αφού δεν έχουν επικοινωνίαμεταξύ τους ούτε και τρόφιμα.Οι Οθωμανοί ηγέτες έλεγανότι κάνουν ιερό πόλεμο για να διαδώσουν τοισλάμ. Ο πόλεμος όμως έφερνε και πολλά λάφυρα.Αυτό έκανε όλο και πιο πολλούς μουσουλμάνους ναγίνονται γαζήδες («πολεμιστές για την πίστη»).Οι Οθωμανοί ηγέτες, για να κάνουν συμμάχους τους τουςχριστιανούς μεγάλους γαιοκτήμονες, τα ορθόδοξα μοναστήρια και τους μητροπολίτες, τουςάφηναν πολλά από τα προνόμια που είχαν και τους έδιναν και άλλα. Παράλληλα, σέβονταν συνήθωςτις συμφωνίες με τους ντόπιους όταν αυτοί παραδίνονταν.Για ταισλαμικάμυστικιστικάτάγματα1μιλήσαμεστη σ. 98.Από τα μέσα του 14ου αιώνα (όπως και νωρίτερα στηΜικρά Ασία) πολλοί νομάδες τουρκικής καταγωγήςεγκαθίστανται στη Βαλκανική χερσόνησο (για παράδειγμαστη Θράκη και στη σημερινή Βουλγαρία). Επίσης,ορισμένοι ντόπιοι ορθόδοξοι αγρότες γίνονταιμουσουλμάνοι, κυρίως γιατί πιστεύουν ότι η ζωή τουςθα γίνει καλύτερη. Σ’ αυτό βοηθούν πολύ τα ισλαμικάμυστικιστικά τάγματα, κυρίως οι μπεκτασήδες.Ενωτικοί και ανθενωτικοίΤο βυζαντινό κάστρο της Κομοτηνής.Οι Οθωμανοί το κατέλαβαν γύρω στο 1363.Όταν το 1261 δημιουργήθηκε ξανά η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ο αυτοκράτοραςΜιχαήλ Η΄ ζήτησε από τον πάπα να τον βοηθήσει για να εμποδίσει μια εκστρατείατων Λατίνων ενάντια στην Κωνσταντινούπολη. Σε αντάλλαγμα ο Μιχαήλ Η΄ πήρεμέρος στη Σύνοδο στη Λιόν (1274), όπου αποφάσισαν την Ένωση των Εκκλησιών. |Η Ένωση όμως έγινε όπως την ήθελε η Καθολική Εκκλησία: η Ορθόδοξη Εκκλησίααναγνώριζε ότι ο πάπας ήταν ο πιο σημαντικός θρησκευτικός ηγέτης στο χριστιανικόκόσμο. Τότε πολλοί βυζαντινοί υπήκοοι αντέδρασαν και η απόφαση για την Ένωσηδεν έγινε πραγματικότητα.Το 14ο και το 15ο αιώνα, οι Παλαιολόγοι, για να αντιμετωπίσουν τουςOθωμανούς που εξαπλώνονταν, ζήτησαν και πάλι βοήθεια από τον πάπα και τουςηγεμόνες στη δυτική Ευρώπη. Σε αντάλλαγμα, συμφώνησαν να γίνει η Ένωση τωνΕκκλησιών (που είχε αποτύχει τον προηγούμενο αιώνα) και η Ορθόδοξη ΕκκλησίαΧρυσό νόμισματου βυζαντινούαυτοκράτορα ΜιχαήλΗ΄ Παλαιολόγου.Μεταξύ των ετών1259--1282, Αθήνα,Νομισματικό Μουσείο.115

..^13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7να δίνει λόγο στην Καθολική. Στη βυζαντινή κοινωνία όμως υπήρχαν κάποιοι πουδιαφωνούσαν. Έτσι δημιουργήθηκαν δύο ομάδες:Οι ενωτικοίΥποστήριζαν την Ένωση των Εκκλησιών. Πίστευανότι έτσι οι ηγεμόνες στη δυτική Ευρώπη και ο πάπαςθα βοηθήσουν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ενάντιαστον Οθωμανό σουλτάνο. Μερικοί λόγιοι έβλεπαν μεενδιαφέρον την Αναγέννηση που ξεκινούσε την εποχήαυτή στη δυτική Ευρώπη και πίστευαν ότι με την Ένωσηη Βυζαντινή Αυτοκρατορία θα αποκτούσε πάλι δύναμη.Δεν τους ενδιέφερε αν η Ορθόδοξη Εκκλησία θα ήτανκατώτερη από την Καθολική.Οι ανθενωτικοίΉταν ενάντια στην Ένωσητων Εκκλησιών. Φοβόντανότι, αν η Ορθόδοξη Εκκλησίαέδινε λόγο στην Καθολική, θαάλλαζε το ορθόδοξο δόγμα.Κάποιοι λόγιοι πίστευαν ότι ηΈνωση θα άλλαζε την πίστηκαι τον τρόπο που έβλεπαν οιορθόδοξοι τον εαυτό τους.Με τη Σύνοδο που ξεκίνησε στη Φεράρα καιτελείωσε στη Φλωρεντία, ύστερα από συζητήσειςπου κράτησαν πολλούς μήνες (1438--1439),αποφασίστηκε η ένωση των Eκκλησιών. Σύμφωναμε την απόφαση, η Ορθόδοξη Eκκλησία θα ήτανκατώτερη ιεραρχικά από την Καθολική. Όμωςοι ορθόδοξοι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία καισε άλλα ορθόδοξα κράτη αντέδρασαν πολύέντονα. Έτσι, οι αποφάσεις και από αυτή τησύνοδο δεν εφαρμόστηκαν. Ο πάπας παρακίνησετους καθολικούς ηγεμόνες να οργανώσουν μιασταυροφορία ενάντια στον Οθωμανό σουλτάνο, πουόμως έληξε το 1444 με οθωμανική νίκη στη Βάρνα(στη σημερινή Βουλγαρία).Πίνακας του ζωγράφου Μπενότζο Γκοτζόλι που εικονίζει τονΙωάννη Η΄ Παλαιολόγο να φτάνει στη Φλωρεντία. Στη σύνοδοτης Φεράρας-Φλωρεντίας συμμετείχε και ο βυζαντινόςαυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος (1425--1448). 1459,Φλωρεντία (Ιταλία), παρεκκλήσι στο Παλάτσο Μέντιτσι-Ρικάρντι.rsfefes^* ίΗ παλαιολόγεια αναγέννηση9SftΑπό το 13ο μέχρι το 15ο αιώνα το βυζαντινό κράτοςαρχίζει σιγά σιγά να παρακμάζει. Παρ’ όλα αυτά, καιστη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και σε άλλες περιοχέςστη Βαλκανική χερσόνησο που επηρεάστηκαν από τοβυζαντινό πολιτισμό αναπτύσσεται μια μεγάλη πνευματικήκαι καλλιτεχνική κίνηση. Οι ιστορικοί σήμερατην ονομάζουν παλαιολόγεια αναγέννηση.Ψηφιδωτό με το Χριστό σε θρόνο. Μετά το 1304, Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), εκκλησία της Παναγίας Παμμακαρίστου (Φετχιέ τζαμί).116

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Από την εποχή αυτή σώζονται πολλά έργα αρχιτεκτονικής, ζωγραφικής, μικροτεχνίαςκαι ψηφιδωτά. Τα περισσότερα από αυτά κατασκευάζονται στην Κωνσταντινούπολη,στη Θεσσαλονίκη, στο Άγιο Όρος, στο Μυστρά, αλλά και στα υπόλοιπα ορθόδοξακράτη στη Βαλκανική χερσόνησο.Tο πιο φημισμένο καλλιτέχνημα από την εποχή των Παλαιολόγων είναι τα ψηφιδωτά και οιτοιχογραφίες στο καθολικό της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη.Τοιχογραφία με τηνΑνάσταση του Χριστούαπό το παρεκκλήσιτης Μονής τηςΧώρας. Μεταξύ τωνετών 1315--1321,Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), Μονή τηςΧώρας (ΜουσείοΚαριγιέ).Ψηφιδωτό με το Χριστό από το καθολικό στη Μονή της Χώρας. Ότανοι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη, η εκκλησία έγινετζαμί (Καριγιέ τζαμί). Σήμερα τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες έχουναποκατασταθεί και το κτίριο είναι μουσείο. Μεταξύ των ετών 1315--1321.Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στη Θεσσαλονίκηείναι σταυροειδής με τρούλο. Μεταξύ των ετών1310--1314.117

13ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Στην εικόνα 7.29το μοναστήρι τηςΣτουντένιτσα (Σερβία)και στην 7.30τοιχογραφία από τοβασιλικό παρεκκλήσιτου μοναστηριού με τηνΠαναγία. Η εκκλησιαστικήζωγραφική πουαναπτύχθηκε στο ΣερβικόΒασίλειο το 13ο και το 14οαιώνα επηρεάστηκε πολύαπό τη ζωγραφική στηΒυζαντινή Αυτοκρατορίατων Παλαιολόγων. Πολλοίκαλλιτέχνες έρχονταν απότο βυζαντινό κράτοςή ήταν Σέρβοι που έμαθαντην τέχνη από βυζαντινούςκαλλιτέχνες. Αρχές 14ουαιώνα.Επιτάφιος από τη μοναστήρι Νεάμτ στη σημερινή Ρουμανία. Είναι κεντημένος με ασημένια καιεπίχρυση κλωστή και χρωματιστό μετάξι και στολισμένος με μαργαριτάρια. 1437.Ο σταυρόςτης βυζαντινήςαυτοκράτειρας ΕλένηςΠαλαιολογίνας. ΆγιοΌρος, Μονή Διονυσίου.Την εποχή των Παλαιολόγων δεν αναπτύσσονται μόνο οιτέχνες, αλλά και τα γράμματα. Πολλοί λόγιοι κατέχουνκρατικές και εκκλησιαστικές θέσεις, συμμετέχουν στιςδιαμάχες για την εκκλησιαστική Ένωση και συζητούν γιατη σχέση τους με τους αρχαίους Έλληνες.Σκίτσο με το ΜανουήλΧρυσολωρά. Ο ΜανουήλΧρυσολωράς (1350--1415)ταξίδεψε πολλές φορέςστη δυτική Ευρώπη ωςαπεσταλμένος του βυζαντινούαυτοκράτορα και εργάστηκεγια την Ένωση των Εκκλησιών.Με το έργο του βοήθησε τουςλόγιους στις ιταλικές πόλεις ναγνωρίσουν τα αρχαία ελληνικάγράμματα. 1408, Παρίσι(Γαλλία), Μουσείο του Λούβρου.Χειρόγραφο που έγραψε οΓεώργιος Γεμιστός Πλήθωνας(1360--1452). Ο Πλήθωναςήταν ένας πολύ σημαντικόςβυζαντινός λόγιος. Φιλόσοφος καισυγγραφέας πολιτικών κειμένων,υποστήριζε ότι οι σύγχρονοίτου έπρεπε να γνωρίσουν την αρχαία ελληνική πνευματικήκληρονομιά και τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Εκεί θα έβρισκαν,έλεγε, όλα όσα χρειάζονταν για να ξεπεράσουν την κρίση πουαντιμετώπιζε το βυζαντινό κράτος στην εποχή του. Πρώτο μισό15ου αιώνα, Βενετία (Ιταλία), Μαρκιανή Βιβλιοθήκη.

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Ε. Το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - Η Αλωση της ΚωνσταντινούποληςΣτα μέσα του 15ου αιώνα η Κωνσταντινούπολη βρισκότανανάμεσα σε οθωμανικά εδάφη. Η Οθωμανική Αυτοκρατορίαγινόταν όλο και ισχυρότερη κι έτσι συχνά ανάγκαζε τα πιοαδύναμα γειτονικά της κράτη να πληρώνουν φόρο. Τα έκανεδηλαδή υποτελή της. Τέτοιο φόρο υποτέλειας πλήρωνανστα τέλη του 14ου αιώνα ο βυζαντινός αυτοκράτορας, οιBούλγαροι και οι Σέρβοι ηγεμόνες. Συνήθως η υποτέλειαήταν το πρώτο βήμα για να κατακτήσει αργότερα τις περιοχέςαυτές ο οθωμανικός στρατός.Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 1452οθωμανική περιοχήΒυζαντινή Αυτοκρατορίαβυζαντινή περιοχή που είχεεκχωρηθεί σε χριστιανούςαπό τους ΟθωμανούςΜικρογραφία με τον τελευταίο βυζαντινό αυτοκράτοραΚωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο. 15ος αιώνας, Μόντενα(Ιταλία), Βιβλιοθήκη Εστένσε.Τον Απρίλιο του 1453, όταν αυτοκράτορας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορίαήταν ο Κωνσταντίνος ΙΑ' Παλαιολόγος (1449-1453) και σουλτάνος στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία ο Μωάμεθ Β' ο Πορθητής (1451-1481),ο οθωμανικός στρατός έφτασε μπροστά στα τείχη τηςΚωνσταντινούπολης και την πολιόρκησε. Ο βυζαντινός αυτοκράτοραςείχε ζητήσει για μια ακόμη φορά βοήθεια από τον πάπα και τουςηγεμόνες στη δυτική Ευρώπη. Οι ανθενωτικοί αντέδρασαν.Την Κωνσταντινούπολη υπερασπίστηκαν στρατιώτες του βυζαντινούαυτοκράτορα, καθώς και Βενετοί και Γενοβέζοι πολεμιστές.Οι Οθωμανοί στρατιώτες κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη με έφοδοστις 29 Μαΐου 1453 και τη λεηλάτησαν. Ο βυζαντινός αυτοκράτοραςΚωνσταντίνος ΙΑ' σκοτώθηκε στη μάχη.Μικρογραφία με τον Οθωμανόσουλτάνο Μωάμεθ Β΄ τονΠορθητή στον Ιππόδρομο τηςΚωνσταντινούπολης. 16ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία),Μουσείο του Παλατιού Τόπκαπι.Το «Ρούμιλι Χισαρί», δηλαδή το «Κάστρο της Ρούμελης». Για να ελέγχει το Βόσπορο,ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ έχτισε δύο κάστρα στο πιο στενό σημείο του, ένα στην ευρωπαϊκήκι ένα στην ασιατική ακτή του. Έτσι η Κωνσταντινούπολη αποκλείστηκε από τη ΜαύρηΘάλασσα. Το κάστρο λέγεται «Κάστρο της Ρούμελης» γιατί έτσι έλεγαν οι Οθωμανοί τιςευρωπαϊκές περιοχές του κράτους τους. 1452, Κωνσταντινούπολη (Τουρκία).119

13ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τονΟθωμανό σουλτάνο Μωάμεθ Β΄, ο οποίος λέγεται γι’ αυτόντο λόγο Πορθητής (Φατίχ), τελειώνει η βυζαντινή περίοδος.Η Κωνσταντινούπολη συνέχισε (μέχρι το 1923) να είναι πρωτεύουσαμιας άλλης αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής. Τοβυζαντινό κράτος έπαψε να υπάρχει, όχι όμως και ο βυζαντινόςκόσμος. Οι ορθόδοξοι πληθυσμοί κράτησαν πολλούςαπό τους θεσμούς του, τις κοινωνικές και πολιτιστικές αξίεςτου για αρκετούς αιώνες ακόμη.Μικρογραφία με τον οθωμανικό στρατό που πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη.15ος αιώνας, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.ίΗ Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε περιοριστείεδαφικά. Τα έσοδά της ήταν πολύ λίγα και ηστρατιωτική της δύναμη μικρή μπροστά στοψ μεγάλο οθωμανικό στρατό και στόλο.Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και το τέλοςτης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχαν μεγάληστρατιωτική σημασία, παρ’ όλο που:Ο βυζαντινός αυτοκράτορας πλήρωνεαπό τα τέλη του 14ου αιώνα φόροστον Οθωμανό σουλτάνο.Οικονομικά η Κωνσταντινούπολη είχε χάσει τη σημασία που είχε παλιότερα. Το εμπόριοστην ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα ήταν στα χέρια των Βενετών, τωνΓενοβέζων και άλλων εμπόρων που δεν ήταν υπήκοοι του βυζαντινού αυτοκράτορα. 1Ο πληθυσμός της Κωνσταντινούποληςείχε μειωθεί πάρα πολύ. Φαίνεται ότι λίγοπριν από την Άλωση, η Κωνσταντινούποληψ δεν είχε πάνω από 40.000 κατοίκους.Οι περισσότεροι ορθόδοξοι πληθυσμοί στηΜικρά Ασία και τη Βαλκανική χερσόνησοείχαν κατακτηθεί από τους Οθωμανούςπολύ πριν από το 1453.1 Ι)ίΗ Άλωση του 1453 είχε τεράστια συμβολική σημασία για όλους τους ορθόδοξους πληθυσμούςκαι για τη δυτική Ευρώπη. Θεωρήθηκε μεγάλο κακό και συμφορά γιατί:Ο βυζαντινόςαυτοκράτοραςήταν πολύσημαντικός γιαόλους τουςορθοδόξους.Η Κωνσταντινούποληήταν ένα σύμβολο: ήτανη δεύτερη Ρώμη καιL- πρωτεύουσα σε ένα κράτοςπου προστάτευε τηνορθοδοξία.Πολλά κράτη στη δυτική Ευρώπηφοβήθηκαν ότι μια νέα ισχυρήαυτοκρατορία, η Οθωμανική, θαμπορούσε να απειλήσει τα ίδια, αλλάκαι τα συμφέροντά τους στην ανατολικήΜεσόγειο και τη Βαλκανική χερσόνησο.120Για την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας γράφτηκαν δημοτικά τραγούδια,πολλά κείμενα και θρήνοι για την Άλωση. Τέλος, πολλά χρονικά (στα ελληνικά,τα λατινικά, τα ρωσικά, ακόμη και στα τουρκικά) μιλούν για την Άλωση τηςΚωνσταντινούπολης.

Κεφάλαιο 8Η Οθωμανική Αυτοκρατορίακαι οι υπήκοοι της(μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώνα)Από τα μέσα του 15ου μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία ακμάζει:το κράτος εξαπλώνεται, η κεντρική εξουσία είναι ισχυρή, η οικονομία αναπτύσσεται. ΣτηνΟθωμανική Αυτοκρατορία απόλυτος μονάρχης ήταν ο σουλτάνος. Πρωτεύουσα του κράτουςμετά το 1453 ήταν η Κωνσταντινούπολη. Επίσημη θρησκεία στην αυτοκρατορία ήταν το ισλάμκαι επίσημη γλώσσα μια από τις οθωμανικές γλώσσες, η τουρκική. Όμως οι υπήκοοι τουΟθωμανού σουλτάνου είχαν διαφορετικές θρησκείες και μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες.Είχαν επίσης διαφορετικές παραδόσεις, ήθη και έθιμα, ανάλογα με την καταγωγή τους,την περιοχή που ζούσαν, την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκαν. Οι μουσουλμάνοι είχανπερισσότερα δικαιώματα από εκείνους που πίστευαν σε άλλες θρησκείες. Η οθωμανική κοινωνίαήταν ιεραρχημένη. Όσοι ανήκαν στην ίδια κοινωνική ομάδα είχαν συχνά οικονομικέςκαι πολιτιστικές σχέσεις μεταξύ τους, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους.

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 819231100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κράτησε πολλούς αιώνες. Όλη αυτή τηνπερίοδο η εξουσία του σουλτάνου, η έκταση του κράτους, οι θεσμοί,η οικονομία, η κοινωνία, οι σχέσεις των μουσουλμάνων και των μημουσουλμάνων αλλάζουν. Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα μιλήσουμε γιατην περίοδο από τα μέσα του 15ου μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα.Μικρογραφία με τοσουλτάνο Σουλεϊμάν Α΄(1520--1566).Οι ιστορικοί πιστεύουνότι στην εποχήτου η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία έφτασεστην πιο μεγάλη τηςακμή. Ο Σουλεϊμάνστην ΟθωμανικήΑυτοκρατορίαονομάστηκε«Νομοθέτης» καιστη δυτική Ευρώπη«Μεγαλοπρεπής».1579--1580 περίπου,Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), Βιβλιοθήκητου Μουσείου τουΠαλατιού Τόπκαπι.Σημαντικές πηγές για την περίοδοαυτή είναι τα οθωμανικά αρχεία(π.χ. τα φορολογικά κατάστιχα,τα αρχεία που κρατούσαν στα ιεροδικεία),αλλά και τα αρχεία απότα χριστιανικά κράτη (κυρίως απότη δυτική Ευρώπη) με τα οποίαη Οθωμανική Αυτοκρατορία είχεσχέσεις. Πληροφορίες παίρνουμεεπίσης από τα κείμενα που έγραψανΕυρωπαίοι περιηγητές πουταξίδεψαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορίακαι από τα αρχαιολογικάευρήματα.Τουγράς του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ (1481--1512) σε έγγραφοτου 1485. Οι τουγράδες είναι σαν υπογραφές των σουλτάνων.Έμπαιναν στα επίσημα έγγραφα για να δείχνουν ότι είναιγνήσια.ί- • ι • • •• ^~ *Jflm'ι '.Λ ί *n • •. • '/nT^-riiii^niMu^^*r..*U^ .^m.'^fg-nn ir^J-ri^tlf?/• j!qn-> • Τϊ· ;*.*T*'"^"^*.'*7TT*' *"*-...i ,.,-. Trior· i"-i«..*>T-v-H*t,•£-*-V—• *»-i J-.» T~ ·ι-·1^£ -LΈγγραφο του σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ τουΠορθητή (1444--1446 και 1451--1481)στα ελληνικά. Το 15ο και στις αρχέςτου 16ου αιώνα οι Οθωμανοί σουλτάνοιχρησιμοποιούσαν στην επικοινωνία τουςμε ηγέτες από τη δυτική Ευρώπη ταελληνικά. Ήταν η γλώσσα που τότε τηνκαταλάβαιναν οι αξιωματούχοι και απότις δύο πλευρές. 25 Σεπτεμβρίου 1451,Άγιο Όρος, Αρχείο Μονής Αγίου Παύλου.122Στις πηγές της εποχής Τούρκος είναι άλλοτε αυτός που μιλάει τουρκικά,άλλοτε ο μουσουλμάνος και άλλοτε ο Οθωμανός.

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8H Οθωμανική ΑυτοκρατορίαΙ το 1463| το 1600Το 16ο αιώναη ΟθωμανικήΑυτοκρατορίαείναι μια μεγάληστρατιωτική,οικονομικήκαι πολιτικήδύναμη.Α. Η οθωμανική κοινωνίαΤο κράτος και η κοινωνία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν οργανωμένα με βάση τηθρησκεία που είχαν οι υπήκοοι του σουλτάνου. Οι μουσουλμάνοι θεωρούνταν ανώτεροιαπό τους μη μουσουλμάνους.Οι υπήκοοι του σουλτάνου χωρίζονταν με βάση τη θρησκεία τους. Υπήρχαν:Οι υπήκοοι του Οθωμανού σουλτάνου χωρίζονται επίσης:σε όσους πληρώνουν φόρουςΟι περισσότεροι υπήκοοι (μουσουλμάνοι και ζιμήδες)πληρώνουν φόρους και λέγονται ραγιάδες.Οι μουσουλμάνοι ραγιάδες πληρώνουν πιο λίγουςφόρους και έχουν πιο πολλά δικαιώματα από τουςζιμήδες ραγιάδες.σε όσους παίρνουν φόρουςΟ σουλτάνος.Οι τιμαριούχοι, όσοι δηλαδή έπαιρνανγη από το σουλτάνο για να υπηρετούνστο στρατό του.123

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 88.5Το καθεστώς της γηςΗ οθωμανική οικονομία ήταν κυρίωςταγροτική. Υπήρχαν:τα βακούφιαΉταν περιουσίες (γη, σπίτια, μαγαζιά,χρήματα κ.ά.) αφιερωμένες σε έναν κοινωνικόίσκοπό. Τα βακούφια θεωρούνταν αφιερωμένα].στο Θεό και το κράτος δεν μπορούσε να τα J,κάνει δικά του (να τα δημεύσει).η κρατική γηΗ περισσότερηγη ήταν κρατική,ανήκε δηλαδή στοσουλτάνο.Χαρακτικό με έναχριστιανό αγρότηαπό την ΟθωμανικήΑυτοκρατορία από τοβιβλίο «Οι Περιηγήσειςκαι τα ταξίδια τουΝικολά ντε Νικολάιστην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία» (1577).'•Μ I KM f IP I ,h Ρ Η ί Γ I t ί · ιη ιδιωτική γηΠολλοί λίγοι υπήκοοι τουσουλτάνου είχαν δική τουςγη. Συνήθως τους την έδινε οσουλτάνος ως αμοιβή για τιςυπηρεσίες τους.J18.6)ρος. Από τα μέσα του 16ου αιώναπολλά ορθόδοξα μοναστήρια πληρώνουν στο οθωμανικό κράτοςένα ποσό και κάνουν την περιουσία τους βακούφι. Έτσι το οθωμανικόκράτος δεν μπορεί να την πάρει. Τα μοναστήρια στο Άγιο Όρος είχαν Ιπολλά βακούφια.Το τιμαριωτικό σύστημαΟι σουλτάνοι χρειάζονταν στρατό έτοιμο για πόλεμο. Οι περισσότεροι αξιωματικοίτου στρατού όμως δεν έπαιρναν μισθό. Ο σουλτάνος τούς έδινετιμάρια από την κρατική γη. Όσοι είχαν τιμάρια λέγονταν τιμαριούχοι. Οιτιμαριούχοι έπαιρναν φόρους από τους αγρότες που καλλιεργούσαν τη γηστα τιμάριά τους. εν είχαν όμως κανένα άλλο δικαίωμα πάνω στη γηαυτή, που συνέχιζε να είναι κρατική. Το σύστημα αυτό λέγεται τιμαριωτικόσύστημα.Το κράτος είχε συμφέρον να αυξήσει την αγροτική παραγωγή και ναελέγχει τους τιμαριούχους. Έτσι, όταν οι τιμαριούχοι έπαιρναν περισσότερουςφόρους απ’ αυτούς που όριζε το κράτος, οι νόμοι προστάτευαντους αγρότες.Τιμαριούχος σπαχής, δηλαδή έφιππος πολεμιστής πουείχε τιμάριο. 16ος αιώνας, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.Οι αγρότες υπήκοοι του σουλτάνουΟι πιο πολλοί υπήκοοι του Οθωμανού σουλτάνου ήταν αγρότες.Οι περισσότεροι ήταν ραγιάδες. Υπήρχαν όμως και δουλοπάροικοι.Είχαν κάποια δικαιώματα πάνω στη γη που καλλιεργούσαν.Πλήρωναν φόρους ανάλογα με τη θρησκεία τους.Υπήρχαν όμως και αγρότες που δεν πλήρωναν φόρους ή πλήρωναν πολύ λίγους, γιατίπροσέφεραν ειδικές υπηρεσίες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία(π.χ. φρουρούσαν επικίνδυνα περάσματα από ληστές).124

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Μουσουλμάνοι και ζιμήδεςΟι ζιμήδες ήταν χριστιανοί (ορθόδοξοι, καθολικοί, Aρμένιοι κ.ά.)και Εβραίοι. Ζούσαν οργανωμένοι σε θρησκευτικές κοινότητες.Οι ζιμήδες έπρεπε να υπακούουν στο σουλτάνο και υπεύθυνοιγι’ αυτό ήταν οι ηγέτες τους.Οι ζιμήδες ήταν Λαοί της Βίβλου και σύμφωνα με τονιερό νόμο έπρεπε να προστατεύονται. Επειδή όμως δεν ήτανμουσουλμάνοι, ο νόμος τους θεωρούσε κατώτερους καιαντιμετώπιζαν διακρίσεις και απαγορεύσεις.Χαρακτικό με μια χριστιανή από την Κωνσταντινούπολη από τοβιβλίο «Οι Περιηγήσεις και τα ταξίδια του Νικολά ντε Νικολάι στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία» (1577).Για τοπαιδομάζωμαθα μιλήσουμεστη σ. 128.Πλήρωνανπερισσότερουςφόρους καικυρίως τοχαράτσι(κεφαλικόςφόρος).Συνήθωςδενμπορούσανναγίνουνκρατικοίαξιωματούχοι.Οι ζιμήδεςΣταΣε βάρος τους γινότανμουσουλμανικά το παιδομάζωμα,δικαστήρια η δηλαδή η συγκέντρωση,παρά τη θέλησήμαρτυρία δενείχε την ίδια τους, αγοριών απόαξία με εκείνη αγροτικές περιοχέςτωνγια να γίνουνμουσουλμάνων. μουσουλμάνοι.Τα ρούχα και οιθρησκευτικέςτους τελετέςδεν έπρεπε ναπροκαλούν τουςμουσουλμάνους.Οι διακρίσεις αυτές εφαρμόζονταν άλλοτε περισσότερο και άλλοτελιγότερο. Αυτό είχε σχέση με την περιοχή, τη χρονική περίοδο, τη θέσηκάθε ζιμή στην κοινωνία, τις σχέσεις του με την οθωμανική εξουσία. Εκτόςόμως από αυτές τις διακρίσεις, οι ζιμήδες αντιμετώπιζαν και αυθαιρεσίες(π.χ. από τους τιμαριούχους, από κρατικούς αξιωματούχους), πράξειςδηλαδή που τους στερούσαν όσα δικαιώματα τους έδινε το κράτος.Έτσι συχνά οι ζιμήδες δεν ήταν ασφαλείς.Οι σουλτάνοι με ειδικές διαταγές απαγόρευαν αυτές τις αυθαιρεσίες. Επειδήόμως τέτοιες διαταγές έβγαιναν συχνά, μπορούμε να καταλάβουμε ότι και οιαυθαιρεσίες ήταν συχνές.Παρ’ όλα αυτά, ορισμένοι ζιμήδες κατόρθωσαν να αποκτήσουν σημαντική δύναμηκαι να πλουτίσουν. Είχαν έτσι περισσότερη εξουσία από πολλούς μουσουλμάνουςαγρότες ή νομάδες.Το 15ο αιώνα οι ζιμήδες λιγόστεψαν στη Βαλκανική χερσόνησο και τη Μικρά Ασία(κυρίως στην ύπαιθρο) γιατί:8.9Έγγραφο τουσουλτάνουΣουλεϊμάν Α΄ πουκαθορίζει τα όριατης γης σ’ έναχωριό στη σημερινήανατολική Θράκη.Δεκέμβριος 1546,Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), ΜουσείοΤουρκικών καιΙσλαμικών Τεχνών.1 με την οθωμανική κατάκτηση σε πολλές περιοχές εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι.^^αρκετοί ζιμήδες έγιναν μουσουλμάνοι για να γλιτώσουν τις διώξεις και τους φόρους.πολλοί πέθαναν ή έφυγαν επειδή γίνονταν πολλοί πόλεμοι, η διατροφή ήταν κακή και υπήρχαναρρώστιες.οι Οθωμανοί μετέφεραν πολλούς ζιμήδες παρά τη θέλησή τους σε άλλους τόπους. Αυτό τοέκαναν για δύο κυρίως λόγους: είτε για να βοηθήσουν την ανάπτυξη σε ορισμένες πόλεις είτεγια να αποφύγουν εξεγέρσεις και να ελέγχουν καλύτερα ορισμένες περιοχές.125

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Παρά τις διαφορές που τους χώριζαν, μουσουλμάνοι και ζιμήδες είχαν και κοινά στοιχείαστην καθημερινή και στην επαγγελματική τους ζωή.Ζιμήδες έμποροιστην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία.Στην εικόνα 8.10Aρμένιος έμποροςκαι στην 8.11Εβραίοι έμποροι.16ος αιώνας, Βιένη,Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΑυστρίας.Σε μερικές περιοχές μουσουλμάνοικαι ζιμήδες είχαν κοινά θρησκευτικάέθιμα, κοινούς τόπους λατρείας, κοινάοικονομικά συμφέροντα, κοινούςτρόπους διασκέδασης (άκουγαντην ίδια μουσική, κοινές ήταν οιιστορίες με το Ναστρεντίν Χότζα,τα λαϊκά θεάματα, ο καραγκιόζης).Στην Κωνσταντινούπολη οι ζιμήδεςπου ανήκαν στα ανώτερα στρώματαζούσαν συχνά όπως και οι Οθωμανοί.Αλλού οι ζιμήδες που έγινανμουσουλμάνοι συνέχισαν ναμιλούν τη γλώσσα που μιλούσανκαι πριν. Ακόμη, στις γλώσσεςτων ζιμήδων μπήκαν πολλέςτουρκικές λέξεις. Αυτές είχαν σχέση με την καθημερινή ζωή (για παράδειγμα,ονόματα φαγητών, ρούχων) και τη διοίκηση (για παράδειγμα, όροι σε συμβόλαια).Αλλά και στα τουρκικά μπήκαν πολλές λέξεις από τα αραβικά, τα περσικά και τιςγλώσσες των ζιμήδων. Αυτό δείχνει ότι είχαν επαφές σε πολλές πλευρές της ζωήςτους. Τέλος, υπήρχαν πληθυσμοί που έγιναν μουσουλμάνοι, αλλά στα κρυφάσυνέχιζαν να είναι χριστιανοί ή Εβραίοι.Β. Κράτος, δίκαιο και διοίκησηΤα πολλαπλά δίκαιαΣτην Οθωμανική Αυτοκρατορία ίσχυαν πολλά δίκαια, ανάλογα μετη θρησκεία που είχαν οι υπήκοοί της και τον τόπο που ζούσαν:Το κράτος εφάρμοζε τα σουλτανικά διατάγματα και τοισλαμικό δίκαιο.Για όσους δεν ήταν μουσουλμάνοι ίσχυε για ορισμένα θέματατο δίκαιο της θρησκευτικής τους κοινότητας.Σε κάποιες περιοχές ίσχυε και το εθιμικό δίκαιο.Διάταγμα του σουλτάνου ΣελίμΑ΄ (1512--1520). Τα σουλτανικάδιατάγματα λέγονται κανούν.Ο όρος προέρχεται από τηνελληνική λέξη κανόνας.9 Απριλίου 1430, Άγιο Όρος,Μονή Βατοπεδίου.Οι μουσουλμάνοι δικαστές, που εφάρμοζαν το ισλαμικό δίκαιοκαι τα σουλτανικά διατάγματα, λέγονταν καδήδες. Τα ιεροδικεία(μουσουλμανικά δικαστήρια) δίκαζαν τις υποθέσεις των μουσουλμάνωνκαι αρκετές υποθέσεις των ζιμήδων. Τις διαφορές ανάμεσα σεμουσουλμάνο και ζιμή έλυνε πάντα το ιεροδικείο. Το ίδιο γινόταν καιμε όλες τις ποινικές υποθέσεις (φόνοι, κλοπές κτλ.) των ζιμήδων.Ειδικά για τους ορθοδόξους γνωρίζουμε ότι οι πατριάρχες και οιμητροπολίτες δίκαζαν τις οικογενειακές υποθέσεις τους (γάμοι,διαζύγια κτλ.), σύμφωνα με το βυζαντινορωμαϊκό και το εκκλησιαστικόδίκαιο. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι ορθόδοξοι σε πολλές περιοχέςή τα χωριά με αυτονομία έλυναν πολλές διαφορές τους με το εθιμικό126

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Για τιςαυτόνομεςκοινότητες καιπεριοχές θαμιλήσουμε στιςσ. 128--129.δίκαιο. Εκεί δικαστές ήταν οι ντόπιοι άρχοντες. Γνωρίζουμεακόμη ότι ένας ορθόδοξος (παρά τις αντιρρήσεις της Εκκλησίας)μπορούσε να πάει και στο ιεροδικείο. Αυτό γινόταν, γιατί υπήρχαναστυνομικά όργανα που εφάρμοζαν αμέσως τις αποφάσεις πουέπαιρναν στα ιεροδικεία, ενώ δε γινόταν το ίδιο με τις αποφάσειςπου έπαιρναν στα εκκλησιαστικά δικαστήρια.Η κεντρική και η επαρχιακή διοίκησηΣτην κορυφή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βρισκότανο σουλτάνος, που ήταν απόλυτος μονάρχης, αρχηγός στοστρατό και στη διοίκηση. Ο σουλτάνος, όπως πίστευαν,ήταν «η σκιά του Θεού πάνω στη γη». Είχε όλες τις εξουσίεςκαι έπρεπε να φροντίζει ώστε τα ανώτερα στρώματα καιο στρατός να μην αποκτήσουν μεγάλη δύναμη.Η κεντρική διοίκηση βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, στοπαλάτι του σουλτάνου. Εκεί συνεδρίαζε το Αυτοκρατορικόή Μεγάλο Διβάνι, το ανώτατο διοικητικό και δικαστικόόργανο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κεντρική διοίκησηονομάζεται συχνά στις πηγές Υψηλή Πύλη ή Πύλη.Λ...._9Α • ^ jmTteaPntt'+tf^nj.1ΐΜψ.*5,Απόφαση ιεροδικείου.9 Απριλίου 1541, ΆγιοΌρος, Αρχείο ΜονήςΙβήρων.Μικρογραφία με το σουλτάνοΣελίμ Β΄ (1566--1574).Μεταξύ των ετών 1560--1570,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία),Βιβλιοθήκη του Μουσείου τουΠαλατιού Τόπκαπι.Μικρογραφία μ’ έναμεγάλο βεζίρη. Ο μεγάλοςβεζίρης εκπροσωπούσετο σουλτάνο σεόλες τις υποθέσεις.1586, Βιένη, ΕθνικήΒιβλιοθήκη τηςΑυστρίας.Μικρογραφία με τοσουλτάνο και Οθωμανούςαξιωματούχους. Ο σουλτάνοςπαρουσιάζεται σε μεγαλύτερομέγεθος από τους υπόλοιπουςανθρώπους. 16ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία),Βιβλιοθήκη του Μουσείου τουΠαλατιού Τόπκαπι.8.17Το παλάτι του Τόπκαπι στην Κωνσταντινούπολη (Τουρκία). Άρχισε να χτίζεται από το σουλτάνο Μωάμεθ Β΄ ανάμεσα στο1459 και το 1478. Πολλοί σουλτάνοι, στη συνέχεια, πρόσθεσαν κτίρια. Έτσι το Τόπκαπι είναι ένα σύνολο από κτίρια καικήπους, που γύρω τους έχουν τείχος. Εδώ κατοικούσε ο σουλτάνος, εδώ ήταν η έδρα για τη διοίκηση της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας, αλλά και το κέντρο για τα οθωμανικά γράμματα και τις τέχνες ως τα μέσα του 19ου αιώνα.

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Τη διοίκηση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαν στα χέρια τους οι «σκλάβοι τηςΠύλης», δηλαδή ανώτατοι αξιωματούχοι του κράτους που προέρχονταν κυρίως απότο παιδομάζωμα.Μικρογραφία με σκηνή από παιδομάζωμα. 16οςαιώνας, Κωνσταντινούπολη (Τουρκία), Βιβλιοθήκη τουΜουσείου του Παλατιού Τόπκαπι.Το παιδομάζωμαΤο παιδομάζωμα γινόταν από το 14ο αιώνα, αλλά οργανώθηκεσυστηματικά το 15ο αιώνα. Σε ορισμένες περιόδουςτο οθωμανικό κράτος έπαιρνε από πολύτεκνες χριστιανικέςαγροτικές οικογένειες στη Βαλκανική χερσόνησοκαι τη Μικρά Ασία αγόρια από οκτώ μέχρι είκοσι χρονών(κάθε χρόνο 1.000 έως 3.000 άτομα). Το παιδομάζωμαήταν ένα σκληρό μέτρο για τους χριστιανούς.Στη συνέχεια, τα παιδιά ζούσαν με μουσουλμανικές οικογένειεςσε χωριά στη Μικρά Ασία και άλλαζαν θρησκεία.Κάποια, που τα διάλεγαν με πολλή προσοχή, έμπαινανστο παλάτι. Έπειτα από εξετάσεις και ειδική εκπαίδευσηγίνονταν διοικητικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία. Όλοι αυτοί λέγονταν «σκλάβοιτης Πύλης», γιατί τα αξιώματά τους τα έδινε ο σουλτάνοςγια όσο καιρό ήθελε. Όσοι δηλαδή υπηρετούσαν στηνοθωμανική διοίκηση (εκτός από τους ουλεμάδες) δενείχαν γεννηθεί μουσουλμάνοι. Όσοι γεννιόνταν μουσουλμάνοιδεν μπορούσαν να υπηρετήσουν στην οθωμανικήδιοίκηση. Έτσι ο σουλτάνος μπορούσε να ελέγχει τηδιοίκηση και το στρατό, χωρίς να έχει μια ισχυρή αριστοκρατίανα απειλεί την εξουσία του. Τα περισσότεραπαιδιά όμως γίνονταν γενίτσαροι.Οι γενίτσαροι ήταν ένα ιδιαίτερο στρατιωτικό σώμα:Είχαν ξεχωριστή οργάνωση.Έπαιρναν μισθό από το κράτος.Φρουρούσαν το παλάτι στην Κωνσταντινούπολη καικάστρα στις επαρχίες.Η Οθωμανική Αυτοκρατορία χωριζόταν σε μεγάλες διοικητικέςπεριφέρειες, τα μπεηλερμπεηλίκια. Καθένα τους είχε αρχηγό τονμπεηλέρμπεη. Τα μπεηλερμπεηλίκια χωρίζονταν σε μικρότερεςπεριφέρειες, τα σαντζάκια. Ο σουλτάνος διόριζε όλους τουςδιοικητές στις επαρχίες. Αυτοί ήταν τιμαριούχοι με μεγάλα τιμάριακαι είχαν διοικητική και στρατιωτική εξουσία στην περιοχή τους.Υπήρχαν επίσης ορισμένες αυτόνομες περιοχές. Οι ηγεμόνεςτους πλήρωναν κάθε χρόνο φόρο στον Οθωμανό σουλτάνο.Ο σουλτάνος όριζε με ποιο τρόπο θα ήταν αυτόνομη κάθε περιοχή.Αυτονομία είχαν επίσης ορισμένες κοινότητες για διάφορουςλόγους. Για παράδειγμα, φρουρούσαν ορεινά περάσματα (όπωςτα Ζαγοροχώρια στην Ήπειρο) ή είχαν ιδιαίτερη οικονομικήΜικρογραφία με γενίτσαρους στην Aυλή του παλατιού Τόπκαπι. Οι γενίτσαροι έπρεπε να ασχολούνται μόνο με τα στρατιωτικάτους καθήκοντα. Δεν μπορούσαν να παντρευτούν ούτε και να έχουν οικονομικές δραστηριότητες. 16ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), Βιβλιοθήκη του Μουσείου του Παλατιού Τόπκαπι.

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8σημασία (όπως τα Μαντεμοχώριαστη Χαλκιδική, όπου υπήρχανμεταλλεία). Και αυτές οι κοινότητεςπλήρωναν στην Πύλη ένα ορισμένοποσό κάθε χρόνο.Την περίοδο αυτή ο οθωμανικόςστρατός περιλαμβάνει τουςσπαχήδες (ιππείς που είχαντιμάρια), τους γενίτσαρους καιάλλα στρατιωτικά σώματα.Σε ορισμένα από αυτά συμμετείχανκαι χριστιανοί, που πετύχαιναν έφορολογικές απαλλαγές.Χαρακτικό με τα Θεσσαλικά Τέμπη, το κύριο πέρασμα απότη Μακεδονία στη Θεσσαλία. 15ος -- 16ος αιώνας, Αθήνα,Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.Οθωμανικά όπλα: στην εικόνα8.21 περικεφαλαία (πρώτο μισό16ου αιώνα, Παρίσι, ΣτρατιωτικόΜουσείο) και στην 8.22 ασπίδα(τέλη 16ου αιώνα, Συλλογή σεΐχηΡιφαάτ αλ Αρντ).Γ. Πόλεις, εμπόριο και βιοτεχνίαΟι περισσότεροι κάτοικοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςζούσαν στην ύπαιθρο. Μέχρι το 16ο αιώνα οι πόλεις είχανλίγους κατοίκους.Αργότερα όμως ο πληθυσμός τους αυξήθηκε καιπολλές έγιναν σημαντικά εμπορικά και βιοτεχνικά κέντρα.Οι Οθωμανοί σουλτάνοι πήραν πολλά μέτρα (μετέφερανπληθυσμό, έδωσαν χρήματα για να γίνουν βασικά έργα,φρόντισαν το εμπόριο και τη βιοτεχνία για να αυξήσουντον πληθυσμό τους και να ενισχύσουν την οικονομία τους.Στις πόλεις βρίσκονταν οι στρατιωτικές, οι διοικητικές και οιδικαστικές αρχές και η φρουρά των γενίτσαρων.ΠόληΠρούσαΠληθυσμός (αρχές16ου αιώνα)ΘεσσαλονίκηΑδριανο ύπολη 20.000Αθήνα 9.000Λάρισα 4.000Τρίκαλα 4.000Χαρακτικό με τη Λάρισα (Θεσσαλία). 15ος -- 16οςαιώνας, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.Το υδραγωγείο που χτίστηκε στην Καβάλα (Mακεδονία) τηνεποχή του σουλτάνου Σουλεϊμάν Α΄. Μέσα 16ου αιώνα.129

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Στη Βαλκανική χερσόνησο οι Οθωμανοί έχτισαν κάποιες νέες πόλεις (τα Γιαννιτσάστη Μακεδονία, τη Γενισέα στη δυτική Θράκη, το Πάζαρτζικ στη σημερινήΒουλγαρία, το Σεράγεβο στη σημερινή Βοσνία-Ερζεγοβίνη).Οι κάτοικοι έμεναν σε χωριστούς μαχαλάδες (συνοικίες), ανάλογα με τηθρησκεία τους. Οι μουσουλμανικοί μαχαλάδες ήταν γύρω από τζαμιά, οι χριστιανικοίγύρω από εκκλησίες και οι εβραϊκοί γύρω από συναγωγές. Το εμπορικό κέντροτης πόλης ήταν όμως κοινό για όλους. Οι κάτοικοι στις πόλεις, οι άντρες κυρίως,συναντιόνταν στην αγορά. Σε πολλές συντεχνίες συμμετείχαν επαγγελματίεςανεξάρτητα από τη θρησκεία τους.Στις μεγάλες πόλεις έγιναν δημόσια έργα και χτίστηκαν πολλά κτίρια. Ξεχώριζαντα τζαμιά με τους μιναρέδες τους.Η ΚωνσταντινούποληΗ Κωνσταντινούπολη ήταν η πρωτεύουσα, η πόλη με τους πιο πολλούς κατοίκους και το πιοσημαντικό οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.Ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, για να ξανακάνει την Κωνσταντινούπολη σημαντικόΠόληΠληθυσμός(τέλη 17ου αιώνα)Κωνσταντινούπολη 700.000Λονδίνο 600.000Παρίσι 500.000Νάπολη 215.000ΆμστερνταμΒενετία180.000140.000εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο, μετέφερε παρά τηθέλησή τους κατοίκους από άλλες περιοχές.Στα τέλη του 16ου αιώνα η Κωνσταντινούπολη είχεγίνει μια από τις μεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο.Οι μουσουλμάνοι ήταν λίγο περισσότεροι από τουςμισούς κατοίκους. Οι υπόλοιποι ήταν ζιμήδες.Η πόλη ήταν πυκνοκατοικημένη και οι περισσότεροιδρόμοι της ήταν στενοί. Υπήρχαν όμως κήποι, μεγάλαδημόσια κτίρια, παζάρια, χάνια, και ταβέρνες.Τα περισσότερα σπίτια ήταν μικρά και ξύλινα. Οι πλούσιοι έμεναν σε καλύτερα σπίτια, τακονάκια ή σαράγια (δηλαδή παλάτια). Τα μουσουλμανικά κονάκια και σαράγια είχαν συνήθωςαυλή και κήπο και ξεχωριστούς χώρους για τους άντρες και για τις γυναίκες.Αλλά και για τους ορθοδόξους η Κωνσταντινούπολη συνέχιζε να είναι σημαντική γιατί εκείβρισκόταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο.8.25Το τζαμί Σουλεϊμανγιέ στηνΚωνσταντινούπολη (Τουρκία)χτίστηκε από τον αρχιτέκτοναΣινάν (1490--1588). Το τζαμίέχει γύρω του μια μεγάληαυλή, όπου υπάρχουν πέντεμεντρεσέδες, πτωχοκομείο,νοσοκομείο, χαμάμ καιοι τάφοι του σουλτάνουΣουλεϊμάν Α΄ και τηςοικογένειάς του. Μεταξύ τωνετών 1550--1557.130

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Σχέδιο της Κωνσταντινούπολης.Βλέπουμε το τζαμί που έχτισε το 1470ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ (Φατίχ τζαμί),στη θέση της ερειπωμένης εκκλησίαςτων Αγίων Αποστόλων. Στο τζαμίυπήρχαν οκτώ μεντρεσέδες,σχολείο για μικρά παιδιά, βιβλιοθήκηκαι νοσοκομείο. Για να συντηρηθούναυτά τα κτίρια και να πληρώνονται οιεργαζόμενοι χρειάζονταν τα νοίκια απόδύο χάνια και 318 μαγαζιά που ανήκανστο βακούφι του τζαμιού. 1559, Λάιντεν(Ολλανδία), Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.Από τα μέσα του 15ου και το 16ο αιώνα η οικονομία στην Οθωμανική Αυτοκρατορίαακμάζει. Στη Βαλκανική χερσόνησο και τη Μικρά Ασία επικρατείη «οθωμανική ειρήνη»: οι πόλεμοι σταματούν, οι εξεγέρσεις είναι λίγες καιτοπικές, υπάρχει ισχυρή κεντρική διοίκηση, το νόμισμα είναι σταθερό. Έτσιαναπτύσσονται το εμπόριο και η βιοτεχνία.Χαρακτικό με μιαμουσουλμάνα ναπηγαίνει στο χαμάμ(λουτρό) από το βιβλίο«Οι Περιηγήσεις και ταταξίδια του Νικολά ντεΝικολάι στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία» (1577).Ωστόσο, στις θάλασσες και τα νησιά του ελλαδικού χώρου μεγάλοπρόβλημα είναι η πειρατεία. Οι πειρατές (μουσουλμάνοι, καθολικοίκαι ντόπιοι ορθόδοξοι, κυρίως νησιώτες) έκαναν επιθέσεις σε πλοίακαι οικισμούς στα νησιά και στις ακτές. Ολόκληρες περιοχές και νησιάερημώθηκαν από τον πληθυσμό τους. Οι κάτοικοι γίνονταν σκλάβοιή άφηναν τον τόπο τους για πιο ασφαλείς περιοχές.Με τις οθωμανικές κατακτήσειςστην ανατολικήΜεσόγειο και στηΜαύρη Θάλασσα τοεμπόριο της Βενετίαςκαι της Γένοβας στιςπεριοχές αυτές περιορίζεταιπολύ.8.28Οι κύριοι εμπορικοί δρόμοι στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία (16ος αιώναςΕμπόριο σε μακρινές αποστάσειςκάνουν μόνο όσοι έχουνκρατική άδεια. Μεγαλέμποροι(μουσουλμάνοι και ζιμήδες υπήκοοιτου σουλτάνου) φέρνουνείδη πολυτελείας από την Ασίακαι την Αφρική. Σημαντικά για τοεμπόριο είναι και τα πανηγύρια(εμποροπανηγύρεις).Το 16ο αιώνα η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία ελέγχει πολλούςσημαντικούς εμπορικούςδρόμους σε ξηρά καιθάλασσα. Ανάμεσα στηνΟθωμανική Αυτοκρατορίακαι άλλα κράτη (για παράδειγμα,Ρωσία, κράτος τωνΣαφαβιδών) γίνονται πολλοίπόλεμοι για το ποιος θαελέγχει τους δρόμους αυτούς.Με τις ανακαλύψειςόμως οι δρόμοι αυτοί έπαψαννα είναι σημαντικοί.Για τιςανακαλύψειςκαι τησημασία τουςθα μιλήσουμεστιςσ. 158--162.

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Στις πόλεις οι έμποροι, οι βιοτέχνες και οι μαγαζάτορες ήταν οργανωμένοισε συντεχνίες. Τις συντεχνίες έλεγχε η οθωμανική εξουσία. Τα μαγαζιάήταν στις αγορές (παζάρια ή τσαρσιά). Πολλές αγορές ήταν σκεπαστές. Σεένα ορισμένο μέρος τους βρίσκονταν τα μπεζεστένια, όπου πουλούσαν ταπολύτιμα εμπορεύματα (ακριβά υφάσματα, χρυσαφικά, ελεφαντόδοντο κτλ.).Κοντά στις αγορές υπήρχαν τα χάνια (πανδοχεία, όπου έμεναν οι έμποροι καιαποθήκευαν και το εμπόρευμά τους).Οθωμανικά νομίσματα(άσπρα). Στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορίακυκλοφορούσαν πολλάνομίσματα, ντόπια καιξένα. Το βασικό νόμισμαήταν το οθωμανικόάσπρο (ακτσέ), που ήτανασημένιο. Υπήρχαν ακόμητο οθωμανικό χρυσόνόμισμα (αλτούν), καθώςκαι χάλκινα.Μικρογραφία που εικονίζεικεμπαπτζίδικο (εστιατόριοπου σερβίρει κεμπάπ, δηλαδήψημένο κρέας). 16ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία),Βιβλιοθήκη του Μουσείου τουΠαλατιού Τόπκαπι.Σκηνή απόπαζάρι στηνΚωνσταντινούπολη.16ος αιώνας, Βενετία(Ιταλία), ΜουσείοΚορέρ.Μικρογραφία με τη συντεχνία τωνζαχαροπλαστών. 16ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία), Βιβλιοθήκη τουΜουσείου του Παλατιού Τόπκαπι.Το Μπεζεστένι στη Θεσσαλονίκη από ψηλά. Ακόμη καισήμερα πολλά από τα μαγαζιά του είναι χρυσοχοεία.1455--1459.

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Δ. Ο οθωμανικός πολιτισμός - Ένας πολιτισμός της ΑυλήςΤα γράμματα, οι τέχνες και οι επιστήμες αναπτύχθηκανστο οθωμανικό παλάτι. Ο οθωμανικόςπολιτισμός επηρεάστηκε από τον αραβοϊσλαμικό(ιδιαίτερα από τον περσικό) πολιτισμό και επηρέασεεπίσης τους ζιμήδες που ανήκαν στα ανώτεραστρώματα στην οθωμανική κοινωνία (στον τρόποζωής, στο φαγητό, στα ρούχα, σε κάποιες μορφέςτέχνης). Οι μουσουλμάνοι που ανήκαν στακατώτερα κοινωνικά στρώματα δεν είχαν σχεδόνκαμία επαφή με τον πολιτισμό αυτό.Οι Οθωμανοί ασχολήθηκαν κυρίως με τιςεπιστήμες που είχαν σχέση με τις κρατικέςανάγκες, ειδικότερα με την ιατρική καιτη γεωγραφία. Δεν επηρεάστηκαν όμωςσχεδόν καθόλου από τον πολιτισμό τηςΑναγέννησης στη δυτική Ευρώπη, γιατί οιουλεμάδες αντιδρούσαν στις νέες γνώσειςπου έρχονταν από εκεί.Για τηνΑναγέννησηθα μιλήσουμεστιςσ. 149--157.Χάρτης με το Κάιρο (Aίγυπτος). Βλέπουμε το Νείλο, τις Πυραμίδες και τουδραγωγείο της πόλης. Δεύτερο μισό 16ου αιώνα, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκητης Γαλλίας.Η εκπαίδευση των μουσουλμάνωνΗ εκπαίδευση των μουσουλμάνων είχε θρησκευτικό χαρακτήρα. Υπεύθυνοι ήταν οι ουλεμάδες.Υπήρχαν κατώτερα και ανώτερα μουσουλμανικά σχολεία, οι μεντρεσέδες, όπουπήγαιναν μόνο αγόρια. Αυτοί που τέλειωναν τέτοια σχολεία γίνονταν δάσκαλοι, καδήδες καιμουφτήδες. Μάθαιναν αραβικά, λογική, ρητορική, ισλαμική θεολογία και δίκαιο. Σε πολύ λίγεςπεριπτώσεις μάθαιναν μαθηματικά, αστρονομία, φυσικές επιστήμες, ιατρική και μουσική. Ταπαιδιά έπρεπε να μαθαίνουν το μάθημά τους απ’ έξω (να το αποστηθίζουν δηλαδή).Μικρογραφία8.35 | με το τζαμίΣουλεϊμανγιέ στηνΚωνσταντινούποληστη διάρκειαγιορτών. 1582,Κωνσταντινούπολη(Τουρκία),Βιβλιοθήκη τουΜουσείου τουΠαλατιού Τόπκαπι.Σελίδα από Κοράνι.Οι Οθωμανοίκαλλιέργησαντις «τέχνες τουβιβλίου». 1491,Κωνσταντινούπολη(Τουρκία),Βιβλιοθήκη τουΜουσείου τουΠαλατιού Τόπκαπι.

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Το γεφύρι του Μόσταρ στις όχθες τουΝερέτβα (Βοσνία-Ερζεγοβίνη). 1566.ποταμούΤο τζαμί Σελιμγιέ στην Αδριανούπολη (Τουρκία) που έχτισεο αρχιτέκτονας (μιμάρ) Σινάν. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι είναι τοπιο σημαντικό από τα τζαμιά που έχτισε. Μεταξύ των ετών 1569--1575.Η οθωμανική λογοτεχνία είναι λογοτεχνίατου παλατιού: γράφονται χρονικά πουυμνούν τους σουλτάνους και τα πολεμικάκατορθώματά τους. Παράλληλα,αναπτύσσεται η ποίηση.Η οθωμανική τέχνη έχει και αυτή σχέσημε το παλάτι. Ιδιαίτερα αναπτύχθηκανη αρχιτεκτονική, η κεραμική και η μουσική.Μετά το 1453 ακμάζει η κλασική οθωμανικήαρχιτεκτονική. Ξεχωρίζουν τα αυτοκρατορικάτζαμιά που χτίζουν οι Οθωμανοί σουλτάνοι καιοι ανώτατοι αξιωματούχοι στην Κωνσταντινούποληκαι σε άλλες μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας.ΐ* ·-—-fΠιάτο κεραμικής Ιζνίκ. Η κεραμική αυτήπήρε το όνομα της από τη Νίκαια (πουοι Οθωμανοί αποκαλούσαν Ιζνίκ), όπουβρίσκονταν από το 14ο αιώνα τα πρώταεργαστήρια. Γύρω στο 1480, Χάγη(Ολλανδία), Κοινοτικό Μουσείο.Από την εποχή αυτή σώζονται καιπολλά έργα ζωγραφικής. Στην εικόναζωγραφική σε χαρτί που δείχνει νεαρόάνδρα από τη δυτική Ευρώπη. Δεύτερομισό 16ου αιώνα, Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), Βιβλιοθήκη του Μουσείουτου Παλατιού Τόπκαπι.Η χρυσοχοΐα ανήκει και αυτή στις τέχνεςπου αναπτύχθηκαν την περίοδο εκείνη.Κρυστάλλινη κανάτα με διακόσμησηαπό χρυσό και πολύτιμουςλίθους. Δεύτερο μισό 16ου αιώνα,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία), Μουσείοτου Παλατιού Τόπκαπι.1Jg^3KgSEiBJgj^^U®J•IMluSHffi:Χαλί από τηΜικρά Ασία.Η ταπητουργίαγνώρισε καιαυτή ακμή.Τέλη 15ουαιώνα,Βερολίνο(Γερμανία),ΜουσείοΙσλαμικήςΤέχνης.Πουκαμίσα. Πολυτελή ρούχα που φορούσαντα ανώτερα κοινωνικά στρώματα σώζονταιμέχρι σήμερα. 16ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη(Τουρκία), Μουσείο του Παλατιού Τόπκαπι.

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Ε. Οι ορθόδοξοι ζιμήδεςΟι πιο πολλοί ζιμήδες ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί. Ζούσαν σε διάφορες περιοχές (στη Βαλκανικήχερσόνησο, στη Μικρά Ασία, στη Συρία, στην Παλαιστίνη) και μιλούσαν διαφορετικέςγλώσσες (ελληνικά, σερβικά, βουλγαρικά, αλβανικά, βλάχικα, τουρκικά, αραβικά). Τα ελληνικάόμως είχαν μεγάλη σημασία γιατί ήταν η επίσημη γλώσσα στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεωςκαι τη μιλούσαν οι ορθόδοξοι άρχοντες που βρίσκονταν γύρω του. Όποιος ορθόδοξοςήθελε να ανέβει κοινωνικά, όποια κι αν ήταν η γλώσσα του, έπρεπε να μιλάει και ελληνικά.Το δεύτερο μισό του 15ου και το 16ο αιώνα,στον ελλαδικό χώρο αλλά και πιο βόρεια, κάποιοιορθόδοξοι έκαναν εξεγέρσεις ενάντια στηνοθωμανική εξουσία. Η Βενετία, αλλά και άλλαχριστιανικά κράτη στη δυτική Ευρώπη που ήτανεχθρικά στον Οθωμανό σουλτάνο θέλησαν ναεκμεταλλευτούν την κατάσταση αυτή για τα δικάτους συμφέροντα. Προσπάθησαν λοιπόν να κάνουντους χριστιανούς να πιστέψουν ότι μπορούν ναελευθερωθούν από την οθωμανική εξουσία. Οι πιοπολλές από αυτές τις εξεγέρσεις γίνονταν ότανο στόλος ή ο στρατός από αυτά τα κράτη πλησίαζεστην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τελείωναν όμωςμόλις οι Οθωμανοί νικούσαν τους αντιπάλους τουςκαι οι ξένοι στρατοί και στόλοι έφευγαν.Οι εξεγέρσεις αυτές δεν ήταν γενικές. Ήταν τοπικέςκαι έτσι και δεν απείλησαν σοβαρά τους Οθωμανούς.Τοιχογραφία με χορό. Οι ορθόδοξοι, όπως και οι άλλοι ζιμήδες,ζούσαν με τις δικές τους παραδόσεις, που ήταν διαφορετικέςαπό τόπο σε τόπο. Η ζωή τους ήταν οργανωμένη με βάσητα έθιμά τους και τις θρησκευτικές γιορτές. Στις εκκλησίεςσυναντιόνταν, τραγουδούσαν τα τραγούδια τους, χόρευαν τουςχορούς τους. 16ος αιώνας, Άγιο Όρος, Μονή Μεγίστης Λαύρας.Μια Καραμανίτισσα.Καραμανίτες ήΚαραμανλήδες λέγονταιοι ορθόδοξοι χριστιανοίπου μιλούσαν τουρκικάκαι ζούσαν στην\ κεντρική Μικρά\ Ασία. 16ος αιώνας,i Αθήνα, ΓεννάδειοςΒιβλιοθήκη.Μικρογραφία με μέλος από την οικογένεια των ΠαλαιολόγωνΟι ορθόδοξοι πίστευαν σε πολλές «προφητείες». Από τις πιο γνωστέςήταν αυτή για το «μαρμαρωμένο βασιλιά». Η προφητεία έλεγεπως ο τελευταίος βυζαντινός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄Παλαιολόγος, δε σκοτώθηκε στην Άλωση της Κωνσταντινούπολης.Ο τοίχος στο Ιερό της Αγίας Σοφίας άνοιξε και ο αυτοκράτοραςμπήκε μέσα. Από τότε περιμένει ακίνητος («μαρμαρωμένος») τη μέραπου θα βγει για να διώξει τους Οθωμανούς. 16ος αιώνας, Στοκχόλμη(Σουηδία), Βασιλική Βιβλιοθήκη.135

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Η Ορθόδοξη ΕκκλησίαΚεραμικό με δικέφαλοαετό. Από το 16οαιώνα οι οικουμενικοίπατριάρχες κάνουνσύμβολό τους τοδικέφαλο αετό. 17οςαιώνας, Αθήνα, ΜουσείοΜπενάκη.Για τουςανθενωτικούςμιλήσαμε στησ. 116.Για τους ορθοδόξους που ζούσαν κάτω από την οθωμανική διοίκηση ο πιοσημαντικός θεσμός ήταν η Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι Οθωμανοί σουλτάνοι, γιαπολιτικούς λόγους, την ενίσχυσαν και της έδωσαν πολλά προνόμια. Η Εκκλησίαδιατήρησε τις θρησκευτικές της αρμοδιότητες, είχε τη δική της διοίκηση καιέλυνε ορισμένα νομικά θέματα των ορθοδόξων. Είχε σημαντική περιουσία καιμέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα ήταν η μόνη που ασχολήθηκε με την εκπαίδευσητων ορθοδόξων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.Όταν κατέκτησε την Κωνσταντινούπολη, ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ βοήθησε ναοργανωθεί ξανά το Οικουμενικό Πατριαρχείο για δύο κυρίως λόγους:Οι ορθόδοξοι θαυπάκουαν πιο εύκολαστην οθωμανική εξουσία.Ο σουλτάνος θα είχε σύμμαχο το Πατριαρχείοαπέναντι στους πιο σημαντικούς εχθρούς του, τονπάπα της Ρώμης και την καθολική δυτική Ευρώπη.Γι’ αυτό ο Μωάμεθ Β΄ έκανε πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη το ΓεώργιοΣχολάριο ή Γεννάδιο, που πριν από το 1453 ήταν αρχηγός των ανθενωτικώνΧαρακτικό με το μοναστήρι της Παμμακαρίστου. Από το 1456μέχρι το 1587 το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε έδρα τομοναστήρι της Παναγίας Παμμακαρίστου. 16ος αιώνας, Αθήνα,Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.Για την οικονομικήκρίση στηνΟθωμανικήθαμιλήσουμε στιςσ. 184--187.Αυτοκρατορία1Τα προνόμιαΟ Μωάμεθ Β΄ έδωσε στο Πατριαρχείο αρκετάπρονόμια. Τα προνόμια ήταν κυρίως οικονομικά,αλλά και διοικητικά και δικαστικά πάνωστους χριστιανούς. Οι ορθόδοξοι (κληρικοί καιλαϊκοί) έπρεπε να υπακούουν στον οικουμενικόπατριάρχη. Αν αντιδρούσαν στις αποφάσεις τηςΕκκλησίας, ο ανώτατος κλήρος (ο πατριάρχης,οι μητροπολίτες, οι επίσκοποι) μπορούσε ναζητήσει βοήθεια από το οθωμανικό κράτος.Σε αντάλλαγμα το Πατριαρχείο έπρεπε ναφροντίζει ώστε οι ορθόδοξοι να υπακούουν στοσουλτάνο. Την ίδια πολιτική ακολούθησαν καιοι επόμενοι σουλτάνοι, που έδωσαν και αυτοίπρονόμια στην Ορθόδοξη Εκκλησία.Η Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν σχετικά αυτόνομη, αλλά την έλεγχε το οθωμανικόκράτος. Για τους Οθωμανούς σουλτάνους οι πατριάρχες, οι μητροπολίτες και οιεπίσκοποι ήταν κρατικοί αξιωματούχοι, που διορίζονταν για ορισμένα θέματα τωνορθοδόξων (θρησκευτική λατρεία, κάποιες δικαστικές υποθέσεις κ.ά.). Όπως καιάλλοι κρατικοί αξιωματούχοι, οι ανώτατοι κληρικοί έπρεπε, για να πάρουν τη θέσητους, να πληρώσουν πεσκέσι. Ειδικά οι πατριάρχες έπρεπε, για να κρατούν τη θέσητους, να πληρώνουν και ένα ακόμη ποσό κάθε χρόνο. Από τα τέλη του 16ου αιώνα,όταν το οθωμανικό κράτος είχε οικονομικά προβλήματα, τα ποσά αυτά αυξήθηκανπολύ.136

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ή Οικουμενικό Πατριαρχείο, διατηρούσετην πρώτη θέση στον ορθόδοξο κόσμο. Μπορούσε να έχει σχέσεις με τηνοθωμανική διοίκηση και να την επηρεάζει.Το Οικουμενικό Πατριαρχείο φρόντισε να διατηρήσουν οι ορθόδοξοι τηνπίστη τους κάτω από τη νέα μουσουλμανική εξουσία. Η Ορθόδοξη Εκκλησίαπροσπάθησε να περιορίσει τους εξισλαμισμούς. Παράλληλα η ηγεσία τηςφρόντιζε οι χριστιανοί να υπακούουν στην οθωμανική εξουσία. Γι’ αυτό τοΟικουμενικό Πατριαρχείο ήταν γενικά αντίθετο στις εξεγέρσεις ενάντια στηνοθωμανική εξουσία.Το μοναστήρι του ΑγίουΙωάννη της Ρίλας, στησημερινή Βουλγαρία,ήταν σημαντικόπνευματικό κέντρο γιατους ορθοδόξους πουμιλούσαν σλαβικέςγλώσσες. Χτίστηκε το 10οαιώνα και επισκευάστηκεπολλές φορές.J-fill· nit,iM& ^&*Xt!H:o, t L· «i ^ ' .Έγγραφο του ΠατριαρχείουΚωνσταντινουπόλεως. Ιούνιος1497, Σάμος, ΒιβλιοθήκηΜονής Τιμίου Σταυρού.Οι ορθόδοξοι άρχοντεςΜε την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αρκετοίορθόδοξοι αριστοκράτες βρήκαν καταφύγιο σεχριστιανικές χώρες στην Ευρώπη. Όσοι έμειναν, για νακρατήσουν τις περιουσίες τους, έγιναν χριστιανοί τιμαριούχοι(αργότερα οι πιο πολλοί έγιναν μουσουλμάνοι).Παράλληλα, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, ορισμένοιπλουτίζουν και αποκτούν δύναμη και σχέσεις με τηνοθωμανική εξουσία. Ασχολούνται με το εμπόριο καινοικιάζουν φόρους από το οθωμανικό κράτος. Αυτοίονομάζονται ορθόδοξοι άρχοντες.Ορθόδοξοι άρχοντες υπάρχουν και σε άλλες πόλειςκαι στην ύπαιθρο, αλλά γι’ αυτούς δεν ξέρουμε πολλάπράγματα.Στην εικόνα 8.49χαρακτικό με τονοικουμενικό πατριάρχηΙερεμία Β΄ τον Τρανό(1572--1579, 1580--1584,1588--1595). Στην εποχήτου το ΟικουμενικόΠατριαρχείο είχε μεγάληδύναμη στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία και στοεξωτερικό. 16ος αιώνας,Αθήνα, ΓεννάδειοςΒιβλιοθήκη. Στην 8.50,έγγραφο του ίδιουπατριάρχη. Μάιος 1581,Άγιο Όρος, Αρχείο ΜονήςΣίμωνος Πέτρας.137

μέσα 15ου - τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Παιδεία, γράμματα και τέχνεςΜέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα οι ορθόδοξοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ασχολήθηκανιδιαίτερα με την παιδεία και τα γράμματα. Οι μορφωμένοι ήταν λίγοι και οι περισσότεροι απόαυτούς κληρικοί. Η εκπαίδευση ήταν περιορισμένη και είχε θρησκευτικό χαρακτήρα.Η ορθόδοξη τέχνη συνεχίζει τη βυζαντινή τέχνη και, σε κάποιες περιπτώσεις, επηρεάζεταιαπό την οθωμανική.Στις πηγές της εποχής Έλληνας είναι άλλοτε αυτός που μιλάει ελληνικά, άλλοτε ο ορθόδοξοςκαι άλλοτε ο αρχαίος Έλληνας.Το 15ο αιώνα πολλοί βυζαντινοί λόγιοι έφυγαν στη δυτική Ευρώπη. Εκεί συμμετείχανστην Αναγέννηση και φρόντισαν να διαδώσουν τα ελληνικά γράμματα στη δυτικήΕυρώπη. Η ορθόδοξη Εκκλησία ήταν αρνητική στην Αναγέννηση και σε ό,τι ήτανέξω από τη θρησκευτική παιδεία, επειδή η εκπαίδευση στις φυσικές και τις άλλεςεπιστήμες ερχόταν από την καθολική δυτική Ευρώπη. Μέχρι τις αρχές του 17ουαιώνα τα σχολεία ήταν πολύ λίγα. Λίγοι ήταν και όσοι μπορούσαν να διδάξουνγραφή και ανάγνωση. Οι δάσκαλοι ήταν κυρίως κληρικοί. Δίδασκαν μικρές ομάδεςαπό μαθητές στην Κωνσταντινούπολη, σε μερικές ακόμη πόλεις ή σε μοναστήρια.Το «κρυφό σχολειό»Μετά την Ελληνική Επανάσταση (1821--1829), ότανδημιουργείται ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, διαδόθηκεστην Ελλάδα ο θρύλος για το «κρυφό σχολειό».Ο θρύλος αυτός λέει ότι οι Οθωμανοί απαγόρευανστους ορθόδοξους να έχουν σχολεία και ότι ταπαιδιά μάθαιναν γράμματα κρυφά στις εκκλησίεςκαι τα μοναστήρια. Όμως οι ιστορικές πηγές τηςεποχής δε μας λένε ότι οι Οθωμανοί απαγόρευανστους ορθοδόξους να έχουν σχολεία.• • % . ' 'Τοιχογραφία που εικονίζει σχολείο. 15ος αιώνας, Πάτμος(Δωδεκάνησα), Μονή Άγιου Ιωάννη του Θεολόγου.Οι λίγοι μορφωμένοι ορθόδοξοι αντιγράφουν χειρόγραφα σταμοναστήρια ή γράφουν θεολογικά κείμενα. Σώζονται επίσηςχρονικά και θρήνοι για την οθωμανική κατάκτηση. Τα πιο πολλάαπό αυτά γράφτηκαν στα ελληνικά και λιγότερα στις σλαβικέςγλώσσες ή στα αραβικά.Σιγά σιγά όμως τα πράγματα αλλάζουν. Στα μέσα του 16ουαιώνα εμφανίζονται πάλι ορθόδοξοι λόγιοι στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία. Στα τέλη του ίδιου αιώνα κάποιοι ορθόδοξοιάρχισαν να πηγαίνουν σε πανεπιστήμια στις ιταλικές πόλεις.Ο πατριαρχικός θρόνος. Η διακόσμησή τουέχει επιδράσεις από την οθωμανική τέχνη.1577, Κωνσταντινούπολη (Τουρκία),πατριαρχικός ναός Αγίου Γεωργίου.138

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Οι ιστορικοί ονομάζουν την τέχνη που αναπτύσσεται αυτή τηνπερίοδο μεταβυζαντινή. Η τέχνη αυτή συνεχίζει τη βυζαντινήπαράδοση και επηρεάζεται σε ορισμένες περιπτώσεις από τηνοθωμανική τέχνη και από την τέχνη στη δυτική Ευρώπη.Τα μεγάλα ορθόδοξα μοναστήρια καλλιεργούν κυρίως τηνεκκλησιαστική τέχνη. Χτίζονται εκκλησίες, δημιουργούνται αρχιτεκτονικάκαι ζωγραφικά έργα καθώς και έργα μικροτεχνίας.Σημαντική θέση στην τέχνη την περίοδο αυτή•7 _ί % _£ Για τηνκατέχουν οι ζωγράφοι της κρητικής σχολής. κρη τικήσχολήΣταυρός φτιαγμένος από ξύλο ελιάς και ασήμι. 16ος αιώνας, Βελιγράδι(Σερβία), Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών.μιλήσαμε στιςσ. 110--111Ι^IfejΦιάλη τύπου Ιζνίκ για αγιασμό.Δεύτερο μισό 16ου αιώνα,Άγιο Όρος, Μονή Παντοκράτορα.Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου της Ξυλόπορταςστην Κωνσταντινούπολη (Τουρκία). Οι εκκλησίεςπου χτίζονται αυτή την περίοδο στην ύπαιθροΕικόνα του ζωγράφου Θεοφάνη με το Χριστό και στις πόλεις είναι πιο μικρές από παλιά και,Αγιογραφία με τον αρχάγγελο Μιχαήλ. να μπαίνει στην Ιερουσαλήμ την Κυριακή των για να χτιστούν, χρειάζεται ειδική άδεια από τις1493, Μονή Κρεμίκοφτσι (Βουλγαρία). Βαΐων. 1546, Άγιο Όρος, Μονή Σταυρονικήτα. οθωμανικές αρχές. 16ος -- 19ος αιώνας.ΣΤ. Οι άλλοι ζιμήδεςΕκτός από τους ορθοδόξους στην Οθωμανική Aυτοκρατορία υπήρχαν καιάλλοι ζιμήδες, χριστιανοί (Aρμένιοι, καθολικοί κ.ά.) και Εβραίοι.Οι καθολικοί ήταν λίγοι, κατοικούσαν σε διάφορες περιοχές (στηνΚωνσταντινούπολη, σε κάποια νησιά στο Αιγαίο πέλαγος, τη Βοσνία, την Ερζεγοβίνηκ.α.) και μιλούσαν διάφορες γλώσσες. Επειδή οι καθολικοί είχαν αρχηγό στηνΕκκλησία τους τον πάπα της Ρώμης, οι Οθωμανοί θεωρούσαν ότι είναι φίλοι με τακράτη της δυτικής Ευρώπης, με τα οποία ήταν συχνά σε πόλεμο, και γι’ αυτό δεντους είχαν εμπιστοσύνη.Χαρακτικό με μια καθολική από το βιβλίο «Οι Περιηγήσεις και τα ταξίδια τουΝικολά ντε Νικολάι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» (1577).

μέσα 15ου -- τέλη 16ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Οι πιο πολλοί Aρμένιοι κατοικούσαν στις ανατολικές περιοχές της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας. Πολλοί από αυτούς που έμεναν στις πόλεις ασχολήθηκαν μετο εμπόριο. Ένας από τους Aρμένιους πατριάρχες είχε (και έχει μέχρι σήμερα)έδρα στην Κωνσταντινούπολη. Σιγά σιγά γύρω από το αρμενικό ΠατριαρχείοΚωνσταντινουπόλεως σχηματίστηκε μια αριστοκρατία από Aρμένιους εμπόρους,που είχε σχέσεις με την οθωμανική εξουσία και διοικούσε την αρμενική θρησκευτικήκοινότητα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.Χαρακτικό μ’ ένανAρμένιο έμπορο από τοβιβλίο «Οι Περιηγήσειςκαι τα ταξίδια τουΝικολά ντε Νικολάιστην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία» (1577).Οι Εβραίοι στην Οθωμανική ΑυτοκρατορίαΟι Εβραίοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία προέρχονταν από διαφορετικέςπεριοχές και μιλούσαν διάφορες γλώσσες. Οι περισσότεροι ήρθαν απότην Ισπανία, όταν μετά το 1492 τους έδιωξαν από εκεί οι Iσπανοί καθολικοίβασιλιάδες. Ζούσαν σε πολλές πόλεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορίακαι ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη. Οι Εβραίοι μιλούσαν και τις γλώσσεςτης δυτικής Ευρώπης και έφεραν από εκεί πολλές γνώσεις (στην ιατρική, στηνοικονομία, στις πολεμικές τέχνες). Ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τη βιοτεχνίακαι κάποιοι απέκτησαν σημαντικές θέσεις (γιατροί στο παλάτι του σουλτάνου,αξιωματούχοι σε οικονομικές υπηρεσίες) και πλούτο. Τις εβραϊκές κοινότητεςδιοικούσαν οι θρησκευτικοί τους ηγέτες, οι ραβίνοι, και πλούσιοι Εβραίοι.Συνήθως έλυναν τα προβλήματα ανάμεσά τους με το δικό τους θρησκευτικόδίκαιο. Όπως και οι άλλοι ζιμήδες, είχαν και αυτοί πολλούς περιορισμούς.Φαίνεται όμως πως οι συνθήκες ζωής τους ήταν καλύτερες στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία απ’ ό,τι στις χριστιανικές χώρες.Για το διωγμότων Εβραίωναπό τηνΙσπανία θαμιλήσουμε στησ. 146.Το χαμάμ πουέχτισε ο Χαλίλ Αγάς,ένας Οθωμανόςαξιωματούχος,στη Θεσσαλονίκη.Πιο γνωστό είναιως Γιαχουντίχαμάμ (Λουτρότων Εβραίων)γιατί βρίσκεταιστην περιοχή τηςΘεσσαλονίκηςόπου έμεναν τηνεποχή εκείνη οιπερισσότεροιΕβραίοι.Τέλη 15ου αιώνα.140

Κεφάλαιο 9Από τους μεσαιωνικούςστους νεότερους χρόνουςΗ δυτική Ευρώπη το 14ο και το 15ο αιώναΤο 14ο αιώνα τα κράτη στη δυτική Ευρώπη πέρασαν μια πολύ μεγάλη κρίση: ο πληθυσμόςμειώθηκε, η οικονομία αντιμετώπισε προβλήματα, στην ύπαιθρο και στις πόλεις ξέσπασανκοινωνικές συγκρούσεις. Η κρίση έγινε ακόμη χειρότερη από τις επιδημίες πείνας, από μιαμεγάλη επιδημία πανούκλας και τους πολέμους. Όταν στα μέσα του 15ου αιώνα η κρίσητέλειωσε, στη δυτική Ευρώπη είχαν γίνει πολλές αλλαγές. Στην οικονομία, οι συναλλαγέςάρχισαν να γίνονται με νέους τρόπους. Παράλληλα, έγινε καλύτερη η ναυσιπλοΐα, κι έτσιέγιναν τα ταξίδια που οδήγησαν στις «ανακαλύψεις». Οι φεουδάρχες έχασαν πολλές από τιςεξουσίες τους και δυνάμωσε πάλι η βασιλική εξουσία. Στις κοινωνίες της δυτικής Ευρώπηςτο 14ο και το 15ο αιώνα άλλαξαν πολλά πράγματα στον τρόπο που οι άνθρωποι εξηγούσανόσα συνέβαιναν τον κόσμο γύρω τους. Λόγιοι (οι ουμανιστές, όπως ονομάστηκαν) άρχισαννα μελετούν τα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα και να αμφιβάλλουν για ορισμένες αξίεςτης μεσαιωνικής εποχής. Χάρη στην τυπογραφία μπορούσαν να διαδώσουν τις ιδέες τουςσε πολύ κόσμο. Επίσης, καλλιτέχνες στην ιταλική χερσόνησο βρήκαν νέους τρόπους για νααναπαριστούν (να εικονίζουν) τους ανθρώπους και τον κόσμο. Οι καλλιτέχνες αυτοί προετοίμασαντην αναγέννηση στις τέχνες, ένα κίνημα που το 16ο αιώνα διαδόθηκε σε πολλέςπεριοχές στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Για την εποχή αυτή οι ιστορικοί παίρνουν πληροφορίες από πολλές και διαφορετικές πηγές:χρονικά, κρατικά και εκκλησιαστικά έγγραφα, διαθήκες, πρακτικά που κρατούν στις συνεδριάσειςτους οι αστοί, δικαστικές αποφάσεις. Πολύ σημαντική πηγή για την περίοδο είναικαι τα έργα τέχνης: πίνακες, γλυπτά, αρχιτεκτονικά μνημεία κ.ά. Για πρώτη φορά, χάρηστην τυπογραφία, υπάρχει έντυπο υλικό, δηλαδή τυπωμένα κείμενα, που είχαν μεγάληδιάδοση.Μιλώντας για δυτική Ευρώπη εννοούμε τις ευρωπαϊκές περιοχές που δεν κατέκτησαν οιΟθωμανοί σουλτάνοι και δεν εξουσίαζαν οι Ρώσοι ηγεμόνες. Από εδώ και πέρα θα μιλάμεγια συγκεκριμένα κράτη και για τους λαούς που κατοικούν σ’ αυτά (π.χ. Αγγλία και Άγγλοι,Γαλλία και Γάλλοι).Α. Η δυτική Ευρώπη σε κρίσηΓια τηνοικονομικήανάπτυξη τον11ο και 12οαιώνα στηδυτική Ευρώπημιλήσαμε στησ. 76.Η οικονομική ανάπτυξη που άρχισε στη δυτική Ευρώπη τον 11ο αιώνα σταμάτησεστο τέλος του 13ου αιώνα. Ο πληθυσμός έχει αυξηθεί πολύ και η γη δεν είναιαρκετή για να τον θρέψει. Δεν έχουμε νέα εδάφη για καλλιέργεια γιατί δε γίνονταιπια εκχερσώσεις και, όταν γίνονται, περιορίζουν την κτηνοτροφία. Τα κτήματαμοιράζονται σε πολλούς καλλιεργητές και έτσι λιγοστεύει η γη που έχει μιααγροτική οικογένεια. Οι άνθρωποι παντρεύονται σε πιο μεγάλη ηλικία και, επειδή δεχρειάζονται πια πολλά εργατικά χέρια, δεν κάνουν πολλά παιδιά.Οι μεγάλες καταστροφές: πείνα, πανούκλα και πόλεμοςΑυτή η κρίση, τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα, γίνεται μεγαλύτερη από τις κακές σοδειές,τις επιδημίες πείνας και τις αρρώστιες που χτυπούν τη γεωργία και τον πληθυσμό.Το στάρι είναι λίγο και η τιμή του ψωμιούανεβαίνει. Στη συνέχεια, όταν δεν υπάρχουναρκετοί άνθρωποι για να το αγοράσουν, ητιμή του πέφτει πάρα πολύ. Πολλοί άνθρωποιδεν τρέφονται κανονικά, ο οργανισμόςτους αδυνατίζει κι έτσι αρρωσταίνουν πιοεύκολα. Στις πόλεις, οι αστικές κοινότητεςοργανώνονται για να αποθηκεύσουν το στάρι.Σ’ αυτές τις συνθήκες, στα μέσα του 14ου αιώναξεσπά μια μεγάλη επιδημία πανούκλας που ονομάστηκε«Μαύρος Θάνατος».Για τουςαστούς καιτις αστικέςκοινότητεςμιλήσαμεσ. 79.στη142Ζωγραφική σε ξύλο: η πανούκλαείναι τα βέλη που στέλνει ο Θεόςστους ανθρώπους. 1424, Ανόβερο(Γερμανία), Μουσείο του Κρατιδίουτης Κάτω Σαξονίας.Το 1347 έφτασε στη Μεσόγειο ένα γενοβέζικοκαράβι από τη Μαύρη Θάλασσα. Το μικρόβιο τηςπανούκλας το έφεραν μάλλον οι ψύλλοι που υπήρχανστους αρουραίους του καραβιού. Μετά πέρασεστους ανθρώπους και διαδόθηκε με την ανθρώπινηεπαφή. Η πανούκλα μεταδόθηκε πολύ γρήγορα σ’όλη σχεδόν τη δυτική Ευρώπη. Μέσα σε λίγα χρόνιαχάθηκε το ένα τρίτο από τον πληθυσμό της.

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Ο θάνατος χτυπά πλούσιους και φτωχούς. Ο μόνος τρόπος για νασωθεί κάποιος ήταν να φύγει και να ζήσει μακριά από τους άλλους.Ο πληθυσμός μειώνεται σημαντικά, γεγονός που είχε σοβαρέςκοινωνικές συνέπειες:Η γη εγκατα- Μειώνεται η ζή-Ολόκληρα λείπεται και τηση για αγροχωριάερημώ- παράγονται τικά προϊόντανονται. λιγότερα αγρο- και οι τιμέςτικά προϊόντα. τους πέφτουν.ειώνονταιβιοτεχνικάοϊόντα και τοεμπόριο.Την πείνα και τις επιδημίες ακολούθησαν και πόλεμοι, που κράτησανπολλά χρόνια και άφησαν πίσω τους ερείπια. Ο Εκατονταετής Πόλεμος(1337--1453) ανάμεσα στη Γαλλία και την Αγγλία ερήμωσε τη γαλλικήύπαιθρο.Οι μεγάλες καταστροφές επηρέασαν τις ιδέες των ανθρώπων. Οι καλλιτέχνεςτην εποχή αυτή δείχνουν με τα έργα τους το απαισιόδοξο κλίμα της εποχής.Πολλοί πιστεύουν ότι ο Θεός έστειλε την πανούκλα για να τιμωρήσει τουςαμαρτωλούς. Κάποιοι νομίζουν ότι θα σωθούν με ευλαβικές πράξεις. Άλλοιπάλι δεν είναι σίγουροι πια ότι η πίστη τους μπορεί να τους σώσει. Σε ορισμένεςπεριοχές διαδόθηκε η φήμη ότι για την επιδημία έφταιγαν οι Εβραίοι και τότε,αν και ο πάπας ήταν αντίθετος, οργάνωσαν σφαγές εναντίον τους.Μικρογραφία με θέματην πανούκλα. 15οςαιώνας, Παρίσι, ΕθνικήΒιβλιοθήκη της Γαλλίας.Δύο μικρογραφίες με θέμα τηνπανούκλα. Πολλοί άνθρωποιπίστευαν ότι μπορούσαν νασωθούν από την πανούκλααν έδειχναν την πίστη και τημετάνοιά τους. Κάποιοι απόαυτούς, όπως στην εικόνα 9.3,έκαναν λιτανείες (δημόσιεςπροσευχές) και άλλοι, όπωςστην εικόνα 9.4, μαστίγωνανδημόσια τον εαυτό τους.1410, Νέα Υόρκη (ΗΠΑ),Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης.Κοινωνικές συγκρούσεις: οι εξεγέρσεις στην ύπαιθρο και στις πόλειςΤο 14ο αιώνα ξεσπούν λαϊκές εξεγέρσεις στην ύπαιθρο καιστις πόλεις σ’ όλη τη δυτική Ευρώπη.Στην ύπαιθρο, εξαιτίας της κρίσης, τα εργατικά χέρια μειώνονται.Οι γαιοκτήμονες βλέπουν την παραγωγή και τα έσοδά τους ναλιγοστεύουν. Αντιδρούν με δύο τρόπους: ζητούν από τους αγρότεςστη χωροδεσποτεία τους πιο μεγάλο νοίκι για τη γη και τους βάζουνκι άλλους φόρους. Φόρους όμως ζητούσαν και οι βασιλιάδες.Μικρογραφίαπου εικονίζει θερισμό. 15ος αιώνας, Σαντιγί (Γαλλία), Μουσείο Κοντέ.

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Πίνακας που παρουσιάζει τη Φλωρεντία (Ιταλία) στα τέλη του 15ου αιώνα.1480 περίπου, Δημοτικό Μουσείο Φλωρεντίας.Τότε, όσοι από τους αγρότεςήταν σε καλύτερη οικονομικήκατάσταση ξεσηκώθηκαν ενάντιαστους χωροδεσπότες και στουςβασιλιάδες. Σε πολλές περιοχές οιγαιοκτήμονες ήταν πολύ σκληροί.Αυτό οδήγησε σε μεγάλεςαγροτικές εξεγέρσεις.Από το τέλος του 14ου αιώναεξεγέρσεις ξεσπούν και σεαρκετές πόλεις, στη Γαλλία, στηνιταλική χερσόνησο, στη Φλάνδρα.Οι έμποροι χάνουν μεγάλο μέροςαπό τα κέρδη τους. Οι εργάτεςστις βιοτεχνίες αντιμετωπίζουντη φτώχεια, την ανεργία και τους φόρους που ζητούν οι βασιλιάδες. Αλλού (όπωςστο Παρίσι) ξεσηκώνονται ενάντια σ’ αυτούς που μαζεύουν τους φόρους και αλλού(όπως στη Φλωρεντία) τα κατώτερα μέλη από τις συντεχνίες συγκρούονται με τουςπλούσιους αστούς που κυβερνούν την πόλη.Οι εξεγέρσεις που γίνονται στα τέλη του Μεσαίωνα φανερώνουν και κάτι άλλο:αντίθετα με παλιότερα, αρκετοί άνθρωποι τώρα, πιστεύουν ότι η κοινωνικήθέση στην οποία γεννήθηκαν μπορεί να αλλάξει.Β. Μετά την κρίσηΣτο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα η δυτική Ευρώπη αρχίζει να ξεπερνάει την κρίση. Σιγάσιγά οι ασθένειες υποχωρούν, οι πόλεμοι μειώνονται και, σε σχέση με την προηγούμενηπερίοδο, υπάρχει ειρήνη. Έτσι ο πληθυσμός αυξάνεται πάλι και αναπτύσσονται η γεωργία,η κτηνοτροφία και η βιοτεχνία. Στους χερσαίους και θαλάσσιους δρόμους υπάρχει ασφάλεια.Αυτό βοηθάει το εμπόριο να αναπτυχθεί. Παράλληλα δυναμώνει η βασιλική εξουσία σεσχέση με παλιότερα. Μαζί με την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη εμφανίζεται ένας νέοςθεσμός: το κράτος.Η οικονομία αλλάζειΑπό τα μέσα του 15ου αιώνα οι αρρώστιες υποχωρούν και οι πόλεμοιλιγοστεύουν. Ο πληθυσμός αρχίζει και πάλι να αυξάνεται. Στην ύπαιθρουπάρχει ασφάλεια. Οι πηγές της εποχής μας πληροφορούν ότι πολλοίαγρότες επιστρέφουν στα χωριά τους που τα είχαν αφήσει. Αρχίζουννα καλλιεργούν ξανά τα χωράφια, και αναπτύσσεται και η κτηνοτροφία.Όμως τα πράγματα είναι πια διαφορετικά. Παρ’ όλο που ο πληθυσμόςαυξάνεται, τα εργατικά χέρια είναι ακόμη λίγα. Έτσι, οι χωροδεσπότες,για να καλλιεργήσουν τη γη τους, αναγκάζονται να δώσουν στουςαγρότες περισσότερα προνόμια. Μετά την κρίση και τις εξεγέρσεις,η κατάσταση σε πολλές περιοχές στη δυτική Ευρώπη γίνεται καλύτερηγια τους αγρότες. Συνεχίζουν να πληρώνουν φόρους στο χωροδεσπότη,Μικρογραφία με οικοδόμους και ξυλουργούς.1447--1455, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9αλλά αυτοί που βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάστασηαποκτούν πιο πολλά δικαιώματα στη γη που καλλιεργούν.Η δουλοπαροικία, δηλαδή η εξουσία που έχουν οιχωροδεσπότες στους αγρότες, αδυνατίζει.Βάση για τη διατροφή συνεχίζουν να είναι τα δημητριακά.Επειδή όμως όσο κράτησε η κρίση η τιμή του σιταριούέπεφτε, οι αγρότες τώρα αρχίζουν να καλλιεργούν και άλλαείδη: φρούτα, περισσότερα αμπέλια για κρασί, φυτά γιατην υφαντουργία (π.χ. λινάρι, βαμβάκι). Επίσης αυξάνεται ηκτηνοτροφία και οι άνθρωποι καταναλώνουν πιο πολύ κρέας.Όταν τελειώνουν οι πόλεμοι, η βιοτεχνία και το εμπόριοακμάζουν. Όμως κι εδώ έχουμε αλλαγές σε σχέση μεπαλιότερα. Όσο κράτησε η κρίση, πολλοί έμποροι, για ναμεταφέρουν με ασφάλεια εμπορεύματα και χρήματα, άρχισαννα ψάχνουν νέους δρόμους και νέους τρόπους. Πολλές πόλειςπάνω στους παλιούς εμπορικούς δρόμους παρακμάζουν, ενώαρχίζουν να ακμάζουν άλλες, που βρίσκονται σε καινούριουςεμπορικούς δρόμους. Οι βιοτέχνες, όταν δε βρίσκουν τιςπρώτες ύλες που χρειάζονται για τα βιοτεχνικά προϊόντα,κατασκευάζουν καινούργια είδη. Παράλληλα υπάρχουν νέεςανάγκες. Για παράδειγμα, οι πόλεμοι με τα πυροβόλα όπλαφέρνουν ανάπτυξη στη μεταλλουργία: εκτός από εξαρτήματαγια τα πυροβόλα όπλα, κατασκευάζονται και άλλα αντικείμενα(όπως καμπάνες, χάλκινα έργα τέχνης). Πολλοί άνθρωποιαλλάζουν τον τρόπο που ζουν: αυτό φαίνεται στο ντύσιμό τους,στο φαγητό τους και στη διακόσμηση στα σπίτια τους.Οι αλλαγές αυτές είναι πιο φανερές στους πλούσιους αστούς.Όταν τελειώνουν οι πόλεμοι οι δρόμοι γίνονται ξανάασφαλείς. Το εμπόριο αναπτύσσεται και πάλι. Δίπλα στουςεμπόρους από την Ιταλική χερσόνησο και τη Φλάνδρα έχουμεκαι νέους, όπως είναι, για παράδειγμα, οι έμποροι της Χάνσας,που ελέγχουν το εμπόριο στη Βόρεια και στη Βαλτική Θάλασσα.Τοιχογραφία που εικονίζει μαγαζί με υφάσματα.Περίπου 1500, Καστέλο Ισόνιε (Ιταλία).Μικρογραφία με το εσωτερικό ενός μαγαζιού.1454--1455, Ρουέν (Γαλλία), Δημοτική Βιβλιοθήκη.

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Αλλαγές γίνονται και στο στρατό: αντί για τα φεουδαρχικά στρατεύματα, τώραυπάρχουν μόνιμοι στρατιώτες, που πληρώνονται για να πολεμούν. Άλλωστε οπόλεμος γίνεται πια με νέα όπλα: κανόνια και πολιορκητικές μηχανές.Η κρίση στην Εκκλησία και ο ουμανισμόςΗ κρίση που πέρασε η δυτική Ευρώπη το 13ο και το 14ο αιώνα είχε συνέπειες και γιατην Καθολική Εκκλησία: οι άνθρωποι αρχίζουν να αμφισβητούν την κοσμική και τηθρησκευτική εξουσία που είχαν οι πάπες.Όσο κράτησε η κρίση, πολλοί κληρικοί άφησαν τις θέσεις τους, παραμέλησαντα καθήκοντά τους και άρχισαν να ζουν με τρόπο που δεν ταίριαζε για κληρικούς.Αρκετοί πιστοί άρχισαν να μην εμπιστεύονται τον κλήρο, να χάνουν το στήριγμάτους σε μια εποχή πάρα πολύ δύσκολη, που κυριαρχούσαν οι επιδημίες και ο φόβοςγια το θάνατο. Έτσι, σταματούν να σέβονται τους επισκόπους, τους κληρικούςγενικά, ακόμη και τους μοναχούς. Τους κατηγορούν ότι δε φροντίζουν τους πιστούςτους όπως πρέπει και ότι το μόνο που τους νοιάζει είναι να μαζεύουν πλούτη καιεξουσίες.Αλλά αυτά τα προβλήματα δενήταν τα μόνα. Ο πάπας αλλάζειέδρα και, από τη Ρώμη, πάειστην πόλη Αβινιόν. Την περίοδοαπό το 1307 μέχρι το 1377 πουοι πάπες έχουν έδρα την Αβινιόνκαι όχι τη Ρώμη οι ιστορικοίτην ονομάζουν Αιχμαλωσία τηςΑβινιόν. Tο διάστημα αυτό οιπάπες έκαναν πολυέξοδουςπολέμους και προσπαθούσαν νααντιμετωπίσουν τα οικονομικάτους προβλήματα βάζονταςπολλούς φόρους ή πουλώνταςεκκλησιαστικά αξιώματα.Όταν η Ρώμη έγινε πάλι έδρα του πάπα, δημιουργήθηκαν νέα προβλήματα.Για σαράντα χρόνια (1378--1417) υπήρχαν δύο πάπες, που ήταν αντίπαλοι μεταξύτους: ο ένας είχε έδρα τη Ρώμη και ο άλλος την Αβινιόν. Κάποιοι ηγεμόνες στηδυτική Ευρώπη υποστήριξαν τον έναν πάπα και κάποιοι τον άλλο, με πολιτικάκριτήρια. Αυτό ήταν το Μεγάλο Σχίσμα που απείλησε σοβαρά τη θρησκευτικήενότητα στη δυτική Ευρώπη. Όταν τέλειωσε, η Καθολική Εκκλησία και ο πάπαςέχασαν μεγάλο μέρος από τη δύναμη και την εξουσία που είχαν.Επίσης, δημιουργήθηκαν θρησκευτικές κινήσεις που έκαναν κριτική στον κλήροκαι ζητούσαν μεταρρυθμίσεις. Η Καθολική Εκκλησία θεωρούσε τις κινήσεις αυτέςαιρετικές και τις καταδίκαζε. Μέσα απ’ αυτή την κρίση στην Εκκλησία εμφανίζεταιο ουμανισμός.Το παλάτι του πάπα και ο καθεδρικός ναός στην Αβινιόν (Γαλλία).Για τοντρόπο πουαντέδρασανπολλοί πιστοίστην κρίση του13ου και του14ου αιώναμιλήσαμε στησ. 143.Την εποχή αυτή, χριστιανοί λόγιοι που ονομάζονται ουμανιστές μελετούν με κριτικό τρόποαρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα, καθώς και την αρχαία τέχνη. Πιστεύουν ότι τα κείμενααυτά είναι θεμέλια (η βάση δηλαδή) για την εκπαίδευση. Σ’ αυτά ψάχνουν απαντήσεις για τονκόσμο, για τη φύση, για το πώς θα κάνουν καλύτερο τον άνθρωπο. Σε πολλές μελέτες τουςαμφιβάλλουν για ορισμένες ιδέες που τις δέχονταν όλοι μέχρι τότε. Οι λόγιοι αυτοί είναι πιστοίκαθολικοί. Δε μελετούν όμως τον κόσμο και τον άνθρωπο μέσα από τη θρησκεία (όπωςέκαναν οι λόγιοι τον 11 ο και το 12ο αιώνα), αλλά βασίζονται περισσότερο στη λογική. Γι’ αυτόμελετούν την Αγία Γραφή όπως γράφτηκε και τη μεταφράζουν στις γλώσσες τους.147

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Για το Δάντηκαι τη ΘείαΚωμωδίαμιλήσαμε στησ. 88.Σπουδαία έργα της εποχής, όπως η Θεία Κωμωδία του Δάντη, το Δεκαήμεροτου Βοκάκιου, ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλι γράφονται στα ιταλικά και μπορούννα διαβαστούν από πολλούς ανθρώπους. Στη Γαλλία από τους σπουδαιότερουςσυγγραφείς ήταν ο Φρανσουά Ραμπελέ, που γράφει στα γαλλικά.Με την τυπογραφία οι ουμανιστές, τα έργα και οι ιδέες τους έγιναν γνωστά σεόλη σχεδόν την Ευρώπη.Σελίδα από βιβλίο που τυπώθηκε το 1639.Στο πάνω μέρος εικονίζονται ο Γκούτεμπεργκ(αριστερά) και ο χρηματοδότης του (δεξιά).Στο κάτω μέρος εικονίζεται ένα τυπογραφείο.Η τυπογραφίαΣτα μέσα του 15ου αιώνα στη γερμανική πόλη Μάιντς(Μαγεντία) ο Ιωάννης Γκούτεμπεργκ (Γουτεμβέργιος)τελειοποίησε την τυπογραφία. Χρησιμοποίησε μεταλλικέςπλάκες και κινητά στοιχεία (γράμματα, κόμματα,τελείες κτλ.) από μολύβι. Τα στοιχεία αυτά τα έβαζαν τοένα δίπλα στο άλλο για να φτιάξουν λέξεις και φράσεις.Έπειτα, τα «περνούσαν» με μελάνι και με την πρέσα,τα στοιχεία άφηναν το ίχνος τους στο χαρτί. Έτσι μπορούσαννα παράγουν πολλά κείμενα και βιβλία πουπαλιότερα τα αντέγραφαν με το χέρι.Η εφεύρεση της τυπογραφίας στη δυτική Ευρώπηεπηρέασε πάρα πολύ τους ανθρώπους και τη σκέψητους. Τώρα πια πιο πολλοί μπορούν να αποκτήσουνγνώσεις, αφού τα βιβλία είναι πιο φτηνά από τα χειρόγραφα.Οι ιδέες κυκλοφορούν πιο εύκολα και φτάνουνσε περισσότερο κόσμο. Όμως πρέπει να πούμε ότι ταγράμματα και η γνώση διαδόθηκαν αργά και κυρίωςστον πληθυσμό των πόλεων. Οι κάτοικοι στην ύπαιθροδε συμμετέχουν σε όλα αυτά και οι πιο πολλοί δενξέρουν να διαβάζουν και να γράφουν.Τρία χαρακτικά από βιβλίο που τυπώθηκε το 1574 και εικονίζει εργασίες σ’ ένα τυπογραφείο. Στην εικόνα 9.16φτιάχνονται τα φύλλα χαρτί, στην 9.17 η κάσα με τα τυπογραφικά στοιχεία και στην 9.18 η πρέσα (το πιεστήριο)όπου τυπώνονται τα φύλλα.148

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 99.19Η διάδοση της τυπογραφίας στη δυτική Ευρώπη το 15ο αιώνα Γύρω στο 1500 περίπου 10εκατομμύρια βιβλία έχουνήδη εκδοθεί. Η Αγία Γραφήείναι το βιβλίο που τυπώθηκεπερισσότερο. Από τα βιβλίαπου τυπώνονται το 15ο αιώνατα πιο πολλά είναι θρησκευτικά.Εκδίδονται όμως καιλογοτεχνικά, νομικά και επιστημονικάβιβλία. Η Βενετίακαι η Αμβέρσα είναι τα μεγάλακέντρα για την τυπογραφίατην εποχή αυτή.Γ. Η ΑναγέννησηΟι ιστορικοί χαρακτήρισαν πολλές εποχές που ακμάζουν τα γράμματα και οιτέχνες «αναγεννήσεις». Ήδη μιλήσαμε για την «καρολίγγεια αναγέννηση», για τη«μακεδονική αναγέννηση», για την «παλαιολόγεια αναγέννηση».Για την«καρολίγγειααναγέννηση»μιλήσαμε στιςσ. 53--54,για τη«μακεδονικήαναγέννηση»στιςσ. 68--71,για την«παλαιολόγειααναγέννηση»στιςσ. 116--118.Η λέξη «Αναγέννηση», που χρησιμοποιούν οι μορφωμένοι άνθρωποι, στην ιταλική χερσόνησοαπό τα τέλη του 14ου αιώνα και στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη από τις αρχές του 16ουαιώνα, αναφέρεται στη μεγάλη κίνηση για ν’ αναπτυχθούν τα γράμματα και οι τέχνες μεπρότυπο την κλασική αρχαιότητα. Σε αυτήν συμμετέχουν πολλοί λόγιοι και καλλιτέχνες καιδιαδίδεται σε πολλές περιοχές.Η Αναγέννηση ξεκίνησε από τις ιταλικές πόλεις γιατί:Το 15ο αιώνα έχεισυγκεντρωθεί εκείμεγάλος πλούτος.Εκεί οι καλλιτέχνες το 15ο αιώνα είναι ουμανιστές καιεμπνέονται στα έργα τους από την αρχαία ελληνικήκαι ρωμαϊκή τέχνη.Πρίγκιπες που κυβερνούν τις ιταλικές πόλεις (όπως ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπήςστη Φλωρεντία) βοηθούν ν’ ανανεωθούν οι τέχνες. Οι πρίγκιπες αυτοίήταν μαικήνες, δηλαδή προστάτευαν τα γράμματα και τις τέχνες. Βοηθούσαντους καλλιτέχνες ζητώντας τους να χτίσουν ή να διακοσμήσουν κτίρια στηνπόλη τους. Μαικήνες γίνονται επίσης πλούσιοι έμποροι και τραπεζίτες. Έτσιαρχίζουν να δημιουργούνται έργα τέχνης που δεν έχουν θρησκευτικά θέματα.149

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Πίνακας πουζωγράφισε μάλλονο Πιέτρο ντε λαΦραντζέσκα.Δείχνει μια πόληόπως πίστευαν οιαρχιτέκτονες στηνΑναγέννηση ότιπρέπει να είναι.Μέσα 15ου αιώνα,Ουρμπίνο (Ιταλία),Παλάτσο Ντουκάλε.Πόλεις όπως η Φλωρεντία, η Βενετία και η Ρώμη γίνονται κέντρα για τητέχνη. Οι αρχιτέκτονες χρησιμοποιούν τα μαθηματικά για να φτιάξουν κτίριαμε αρμονία και με ακρίβεια στις αναλογίες τους. Στα σχέδια τους παίρνουνστοιχεία από τις ρομανικές εκκλησίες του Μεσαίωνα αλλά και από τα ερείπιατης αρχαίας Ρώμης.Η εκκλησία Σάντα Μαρία Νοβέλα στη Φλωρεντία (Ιταλία)που σχεδίασε ο Αλμπέρτι. Μεταξύ 1456--1470.Η ΜαρκιανήΒιβλιοθήκηστη Βενετία(Ιταλία), πουσχεδίασεο ΓιάκοποΣανσοβίνοκαι άρχισε ναχτίζεται το1540.

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Η εκκλησία τουΑγίου Πέτρου στηΡώμη (Iταλία) καιη πλατεία που βρίσκεταιμπροστά της. Το 1506ο πάπας Ιούλιος Β΄(1503--1513) γκρέμισετην παλιά εκκλησία τουΑγίου Πέτρου για ναχτίσει μια καινούρια.Ο πάπας ήθελεη εκκλησία αυτή ναείναι η μεγαλύτερηστον κόσμο και ναχτιστεί σύμφωνα με τιςνέες αρχιτεκτονικέςιδέες της Αναγέννησης.Το έργο ανέλαβεο αρχιτέκτοναςΝτονάτο Μπραμάντε(1444–1514). Η πλατείαδιαμορφώθηκε σταμέσα του 17ου αιώνα.16ος -- 17ος αιώνας.Οι καλλιτέχνες στην Aναγέννηση (όπως και στην αρχαιότητα) μελετούν τοανθρώπινο σώμα, την ανατομία και τις αναλογίες του. Συχνά το εικονίζουν γυμνό.Δύο έργατου γλύπτηΝτονατέλο.Στην εικόνα 9.27ο ανδριάνταςτου Γκαταμελάτα(1444, Πάντοβα)και στην 9.26ο Δαβίδ. 1433,Φλωρεντία(Ιταλία), ΕθνικόΜουσείοΜπαρτζέλο.Δύο έργα του Μπενβενούτο Τσελίνι: Στηνεικόνα 9.28 το άγαλμα του Περσέα (μεταξύ1545--1554, Φλωρεντία (Ιταλία), Λότζα ντέλαΣινιορία) και στην 9.29 ένα δείγμα μικροτεχνίας:μια αλατιέρα. 1540 περίπου, Βιένη (Αυστρία),Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.151

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9«Οι τρεις φιλόσοφοι» του Τζορτζόνε. Σήμερα οι ιστορικοί πιστεύουνότι οι μορφές αυτές εικονίζουν την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, τουςμουσουλμάνους φιλοσόφους στο Μεσαίωνα και τη φιλοσοφία τηςΑναγέννησης. 1506 περίπου, Βιένη (Αυστρία), Μουσείο Ιστορίας τηςΤέχνης.152

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Δύο πίνακες του Σάντρο Μποτιτσέλι: Στην εικόνα 9.32 «Η Αλληγορία της Άνοιξης». Από δεξιά προς τα αριστερά: Ο Ζέφυρος κυνηγάει ναπιάσει τη Χλωρίδα που θα μεταμορφωθεί σε Φλώρα, τη μητέρα των λουλουδιών. Στο κέντρο, η Αφροδίτη και ο Έρωτας. Πιο αριστερά,οι Τρεις Χάριτες και δίπλα τους ο Ερμής σκορπίζει τα σύννεφα. Μεταξύ των ετών 1477--1482. Στην 9.33, «Η γέννηση της Αφροδίτης».Η Αφροδίτη, στο κέντρο, βγαίνει μέσα από τη θάλασσα. Μεταξύ των ετών 1484--1486, Φλωρεντία (Ιταλία), Πινακοθήκη Ουφίτσι.Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452--1519) είναι από τους πιο σημαντικούς δημιουργούςτης Αναγέννησης. Ήταν αρχιτέκτονας, ναυπηγός, μουσικός, φυσικός, μηχανικός,γλύπτης, ζωγράφος, μελετητής της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος.Ο «Μυστικός Δείπνος» του Λεονάρντο ντα Βίντσι. 1495, Μιλάνο (Ιταλία), Μονή Αγίας Μαρίας τωνΧαρίτων.Σχέδιο του Λεονάρντο νταΒίντσι που εικονίζει τιςανθρώπινες αναλογίες. 1500,Βενετία (Ιταλία), Πινακοθήκη τηςΑκαδημίας.153

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 97 . £* $& ψ" '

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Ο Τισιανός (Τιτσιάνο, 1477--1576) παίρνειτα θέματά του από την Αγία Γραφήκαι τη μυθολογία. Σημαντικά είναι και ταπορτρέτα που ζωγράφισε.Δύο Μαντόνες του Τισιανού: Στην εικόνα9.46 «Η Τσιγγάνα Παναγία». 1512.Στην 9.47 «Η Παναγία με τα κεράσια».Μεταξύ των ετών 1516--1518, Βιένη(Aυστρία), Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9«Οι πρέσβεις»του ΧανςΧόλμπαϊν.1533, Λονδίνο(ΜεγάληΒρετανία),ΕθνικήΠινακοθήκη.Στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη γρήγορα μιμήθηκαντην ιταλική τέχνη του 15ου αιώνα. Στις Κάτω Χώρες(το σημερινό Βέλγιο και τη σημερινή Ολλανδία)επηρεάστηκαν από την ιταλική αναγέννηση, αλλά εκείη ζωγραφική ακολούθησε το δικό της δρόμο με τηφλαμανδική σχολή. Η ζωγραφική της Aναγέννησηςδιαδόθηκε στη Γαλλία και στη σημερινή Γερμανία.Ο Φλαμανδός Ιερώνυμος Μπος (1450-1510) ήταν ένας από τους πιο πρωτότυπουςζωγράφους στην εποχή του:τα θέματά του είναι φανταστικά και οιμορφές του εντελώς παράξενες, μυστηριώδεις,συχνά τερατώδεις.«Ο κήπος τωναπολαύσεων» τουΙερώνυμου Μπος.Μεταξύ των ετών1503--1504, Μαδρίτη(Ισπανία), Μουσείοτου Πράδο.Πίνακας τουΦλαμανδούΓιαν βαν Άικπου εικονίζειέναν άντραμε τουρμπάνι.1432, Λονδίνο(ΜεγάληΒρετανία),ΕθνικήΠινακοθήκη.«Ο θάνατος ενόςτσιγκούνη» τουΙερώνυμου Μπος.Μεταξύ τωνετών 1503--1504,Ουάσινγκτον (ΗΠΑ),Εθνική Πινακοθήκητης Tέχνης.& $W*«Πορτρέτομιας νεαρήςκοπέλαςαπό τηΒενετία» τουζωγράφουΆλμπρεχτΝτίρερ.1505, Βιένη(Αυστρία),ΜουσείοΙστορίας τηςΤέχνης.«Η Αρχή και το τέλος του κόσμου» τουΙερώνυμου Μπος. Μεταξύ των ετών 1500--1502,Μαδρίτη (Ισπανία), Μουσείο του Πράδο.

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Ο Φλαμανδός ζωγράφος Πέτερ Μπρέγκελ ο Πρεσβύτερος (περίπου1525--1569) προτιμούσε να ζωγραφίζει τη ζωή των απλών ανθρώπων στηνεποχή του. Γι’ αυτό του έδωσαν το παρατσούκλι «χωριάτης».«Ο χωριάτικοςγάμος» του ΠέτερΜπρέγκελ τουΠρεσβύτερου. Στονπίνακα η νύφη είναι ηγυναίκα που κάθεταιμπροστά από τηνπράσινη κουρτίνακαι ο γαμπρόςμάλλον ο νεαρός πουέχει χώσει σχεδόνολόκληρο το κουτάλιμέσα στο στόμα του.1568, Βιένη (Αυστρία),Μουσείο Ιστορίας τηςΤέχνης.«Ο χωριάτικοςχορός» του ΠέτερΜπρέγκελ τουΠρεσβύτερου.Στο γλέντι έναςμουσικός παίζειγκάιντα καιτα ζευγάριαχορεύουν. Οπίνακας έχει τοίδιο μέγεθοςμε τον πίνακα«Ο χωριάτικοςγάμος» και μάλλοντα δύο έργασυμπληρώνουν τοένα το άλλο. 1568,Βιένη (Αυστρία),Μουσείο Ιστορίαςτης Τέχνης.«Οι κυνηγοί στοχιόνι» του ΠέτερΜπρέγκελ τουΠρεσβύτερου.1566, Βιένη(Αυστρία),ΜουσείοΙστορίας τηςΤέχνης.

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Δ. Οι «ανακαλύψεις»Γt_l«»iι: •

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Ο Χριστόφορος Κολόμβος κρατάειέναν αστρολάβο.Η εικόνα προέρχεται από βιβλίοπου εκδόθηκε το 1584.©eregnomaabar JCapittjluxxiij.Xrra infula fcpla at> miliaria ilmemnttaabarqma'111» inoia riucupat-'lOoaui e infula β terra firma. 3fnbaciHiiiifiaquiqjrcseefe^oukiacnobifilTtgctomffima fup moDu jpf ι1>πκ> bni* ;pmrie rejce noie SSeoocbaτου Μάρκο Πόλο. a >«an entbnPΤο βιβλίο αυτό ήταν jp^^Ta^ui>*^y£Uwt

14ος - 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 91444 Οι Πορτογάλοι φτάνουν στο ΠράσινοΑκρωτήριο.1483 Οι Πορτογάλοι φτάνουν στοσημερινό Κονγκό.1487 Ο Πορτογάλος ΒαρθολομαίοςΝτιάζ φτάνει στο Ακρωτήριο τηςΚαλής Ελπίδας.1497 Ο Πορτογάλος Βάσκο ντα Γκάμαφτάνει στις Ινδίες.Ένας καθολικός καλόγερος με δυο ντόπιους στοΜεξικό. Μέσα 16ου αιώνα, Πουέμπλα (Ισπανία),Ακαδημία Καλών Τεχνών.Το 1492 ο γενοβέζος Χριστόφορος Κολόμβοςπου πίστευε (όπως και άλλοι) ότι η γη είναιστρογγυλή ξεκινάει, για χάρη των Ισπανών βασιλιάδων,να φτάσει στις Ινδίες, από τα δυτικά. Δύομήνες αργότερα έφτασε στις Μπαχάμες. Επειδήνόμισε ότι βρισκόταν στις Ινδίες ονόμασε τουςκατοίκους «Ινδιάνους». Ανάμεσα στο 1493 και στο1504 έκανε τρία ακόμη ταξίδια χωρίς να γνωρίζειότι ανακάλυψε μια νέα ήπειρο: την Αμερική.Την ονόμασαν έτσι για να τιμήσουν τον ΑμέρικοΒεσπούτσι, έναν άνδρα από τη Φλωρεντία πουσυνόδευε τον Κολόμβο. Αυτός ήταν που στο τρίτοτους ταξίδι κατάλαβε ότι δεν είναι οι Ινδίες αλλάμια νέα ήπειρος.Ντόπιοι στηνΑμερική σκοτώνουνέναν καθολικό παπά.Η εικόνα προέρχεταιαπό βιβλίο πουεκδόθηκε το 1594.Ανάμεσα στο 1519 και το 1521 ο ΦερδινάνδοςΜαγκελάνος έκανε πρώτος το γύρο (περίπλου)της γης. Έτσι απέδειξε και στην πράξη ότι η γηείναι στρογγυλή.Οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι κατέκτησαν πολλά από τα εδάφη που ανακάλυψαν. Έτσι,καθεμιά από τις δύο χώρες έκανε τη δική της αποικιακή αυτοκρατορία. Οι Ισπανοί και οιΠορτογάλοι το 16ο αιώνα κατέκτησαν ένα μεγάλο μέρος της Αμερικής και κατέστρεψαντους προκολομβιανούς πολιτισμούς. Κύριος στόχος τους ήταν το γρήγορο, εύκολο καιμεγάλο οικονομικό κέρδος. Με την ανακάλυψη της Αμερικής οι Ευρωπαίοι κατέκτησαν το«νέο κόσμο», τον οποίο στη συνέχεια εκμεταλλεύτηκαν. Οι ντόπιοι πληθυσμοί, οι Ινδιάνοι,κατακτημένοι και χριστιανοί πια, έγιναν δούλοι στους κατακτητές και στα κτήματά τους. OιEυρωπαίοι φέρθηκαν στους ντόπιους με μεγάλη αγριότητα, οργανώνοντας λεηλασίες καιμαζικές σφαγές. Οι ντόπιοι δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στους κατακτητές και στο βαρύοπλισμό τους.Οι Ισπανοί κατέκτησαν πολλές περιοχές στην κεντρική και στη νότια Αμερική, όπου ίδρυσανπόλεις και έφεραν ιεραπόστολους για να κάνουν χριστιανούς τους Ινδιάνους. Οι ντόπιοι έχασαντη γη τους. Οι Ισπανοί που πήγαν στην Αμερική έφτιαξαν χωροδεσποτείες στις οποίεςείχαν απόλυτη εξουσία στους Ινδιάνους που καλλιεργούσαν τη γη. Η κακομεταχείριση, οισφαγές, η κακή διατροφή, οι άθλιες συνθήκες που ζούσαν, μαζί με τις αρρώστιες που έφερανμαζί τους οι κατακτητές απείλησαν να εξαφανίσουν τους Ινδιάνους.160

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Οι «ανακαλύψεις» και οι αποικιακές αυτοκρατορίεςτης Πορτογαλίας και της ΙσπανίαςΙσπανική ΑυτοκρατορίαΧριστόφορος Κολόμβος (1492-1504)Αμέρικο Βεσποΰτσι (1499)Μαγκελάνος (1519-1521)Πορτογαλική ΑυτοκρατορίαΒαρθολομαίος Ντιάζ (1487)Βάσκο ντα Γκάμα (1497-1498)Στην Αμερική, η πιο σημαντική πορτογαλική αποικία ήτανη Βραζιλία. Στην αρχή τούς ενδιέφερε το εμπόριο με τιςΙνδίες και γι’ αυτό δεν εκμεταλλεύτηκαν τη Βραζιλία. Όταντο έκαναν, έφεραν στη Βραζιλία για εργάτες μαύρουςσκλάβους που τους έπιαναν αιχμαλώτους στην Αφρική.Oι Πορτογάλοι στο θαλάσσιο δρόμο για τις Ινδίες δημιουργούνμια σειρά από εμπορικούς σταθμούς. Στα ταξίδιατους έρχονται σ’ επαφή με την Κίνα, αλλά οι Κινέζοιαυτοκράτορες τους αφήνουν να κάνουν εμπόριο μόνοσε ένα λιμάνι της χώρας τους. Εμπόριο προσπαθούν νακάνουν και με την Ιαπωνία. Κάθε χρόνο τα πορτογαλικάπλοία γυρίζουν από τις Ινδίες στη Λισαβόνα φορτωμέναμπαχαρικά, μεταξωτά, πολύτιμους λίθους, αρώματα,πορσελάνες, που τους φέρνουν πολλά κέρδη. Οι Πορτογάλοιπροσπαθούν να διαδώσουν στις περιοχές αυτέςκαι το χριστιανισμό. Μάλιστα μερικές φορές προσπαθούννα τον επιβάλουν στους ντόπιους με τη βία.Μαύροι που δουλεύουν στα ορυχεία χρυσούστο νησί Ισπανιόλα (σημερινή Κούβα). Η εικόναπροέρχεται από βιβλίο που εκδόθηκε το 1594.161

14ος -- 15ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Ανάμεσα στα νέα φυτάπου γνώρισαν στηνΑμερική οι κάτοικοι τηςδυτικής Ευρώπης ήτανκαι ο κάκτος (εικόνα 9.66)και ο ανανάς (εικόνα9.67). Και οι δυο εικόνεςπροέρχονται από βιβλίοπου εκδόθηκε το 1547.Η ανακάλυψη της Αμερικής ήταν επανάσταση για την οικονομία στην Ευρώπη.Τα εμπορικά καράβια φέρνουν στη δυτική Ευρώπη νέα προϊόντα: τοκαλαμπόκι, την πατάτα, τη ντομάτα, τον καπνό, το κακάο. Για την Ισπανία,το πιο σημαντικό όφελος από τις κατακτήσεις της ήταν τα άφθονα πολύτιμαμέταλλα. Οι Ισπανοί, αφού λεηλάτησαν τους θησαυρούς των Αζτέκων καιτων Ίνκα, άρχισαν να εκμεταλλεύονται συστηματικά τα ορυχεία με χρυσόκαι ασήμι στην Αμερική. Τα πολύτιμα μέταλλα, και κυρίως το ασήμι, πλημμυρίζουντην Ευρώπη. Χάρη στα πλούτη από τις αποικίες τους, η Ισπανίακαι η Πορτογαλία απέκτησαν το 16ο αιώνα μεγάλη δύναμη.Οι ανακαλύψεις έφεραν όμως αλλαγές και στις επιστημονικές γνώσεις,στον τρόπο που οι άνθρωποι έβλεπαν τη θρησκεία και την Εκκλησία, στιςαξίες που υπήρχαν στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη. Οι κάτοικοι στη δυτικήΕυρώπη ανακάλυψαν νέους δρόμους, βεβαιώθηκαν ότι η γη είναι στρογγυλήκαι γνώρισαν νέους πολιτισμούς. Οι περισσότεροι πάντως πίστευαν ότιο χριστιανικός πολιτισμός της Ευρώπης ήταν ανώτερος. Ως τότε ο μόνοςδιαφορετικός κόσμος που ήξεραν ήταν ο αραβοϊσλαμικός κόσμος. Τώραανακαλύπτουν άγνωστους πολιτισμούς στην Αφρική, στις Ινδίες, στην Κίνα,στην Ιαπωνία και στην Αμερική.Χάρτης που έγινε μετά τις ανακαλύψεις. 1502 περίπου, Μόντενα (Ιταλία), Βιβλιοθήκη Εστένσε.Η Aναγέννηση, ο ουμανισμός και οι ανακαλύψεις κάνουν αρκετούς ανθρώπους στη δυτικήΕυρώπη να μην είναι πια σίγουροι γι’ αυτά που πίστευαν μέχρι τότε. Οι άνθρωποι θέλουνπια να δοκιμάσουν νέα πράγματα, να εξερευνήσουν νέους τόπους. Οι κανόνες και οι αξίεςτης μεσαιωνικής εποχής αρχίζουν να μην έχουν πάνω στους ανθρώπους τη δύναμη πουείχαν παλιότερα. Έτσι, σιγά σιγά εμφανίζεται στη δυτική Ευρώπη ένας καινούριος τρόποςσκέψης, που προετοιμάζει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό των νεότερων χρόνων.162

Κεφάλαιο 10Η δυτική Ευρώπη και η Ρωσίααπό το 16ο μέχρι τις αρχές του 18ου αιώναΟι αλλαγές που άρχισαν στα κράτη και στις κοινωνίες στη δυτική Ευρώπη το 15ο αιώνασυνεχίστηκαν το 16ο και το 17ο αιώνα. Με τη μεταρρύθμιση η Καθολική Εκκλησία διαιρείταικαι ιδρύονται νέες χριστιανικές εκκλησίες, και γίνονται και αρκετοί θρησκευτικοί πόλεμοι.Παράλληλα αναπτύσσεται το νεότερο συγκεντρωτικό κράτος, με ισχυρούς βασιλιάδες πουφροντίζουν ώστε οι υπήκοοί τους να είναι ασφαλείς και να ζουν καλά. Το εμπόριο ακμάζει καιεξαπλώνεται πέρα από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ανακαλύπτονται νέες περιοχές και ιδρύονταιεκεί αποικίες. Επίσης, με την Αναγέννηση και την τυπογραφία, με τα πιο πολλά ταξίδια, με τηστροφή προς την παρατήρηση και την επιστημονική μέθοδο, η επικοινωνία ανάμεσα στουςανθρώπους γίνεται ευκολότερη και αλλάζει ο τρόπος που σκέφτονται οι πιο μορφωμένοι.

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Πολλές και διαφορετικές πηγές μας δίνουν πληροφορίες γι’ αυτή την περίοδο. Σημαντικήπηγή είναι τα κρατικά αρχεία. Από την εποχή αυτή έχουμε στη διάθεσή μας περισσότερεςπληροφορίες από ό,τι παλιότερα, επειδή αναπτύσσονται η διοίκηση και οι κρατικές υπηρεσίες.Πληροφορίες παίρνουμε επίσης και από τα αρχεία που κρατούν η Εκκλησία, οι δήμοι,οι επιχειρήσεις και οι οικογένειες. Πλούσιο είναι και το έντυπο υλικό: βιβλία, φυλλάδια,προκηρύξεις, χάρτες και εικόνες κάθε είδους. Πολλές πληροφορίες μας προσφέρουν καιτα καλλιτεχνικά έργα, αλλά και πολλές πόλεις σε όλη την Ευρώπη που είναι κι αυτές μια «ζωντανήπηγή», αφού τότε χτίζονται πολλά μεγάλα κτίρια, τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα.Για το ποιεςπεριοχέςεννοούμε μετον όρο δυτικήΑ. Ο 16ος αιώνας, αιώνας της μεταρρύθμισηςΓια τη θέσητης ΚαθολικήςΕκκλησίαςστο ΜεσαίωναΕυρώπη μιλήσαμε στηJ μιλήσαμε στη σ. 80.J σ. 142. J JΣτις αρχές του 16ου αιώνα, η ΚαθολικήΕκκλησία συνεχίζει, όπως και στο Μεσαίωνα, ναείναι σημαντική για πολλές κοινωνίες στη δυτικήΕυρώπη: πρόσφερε στους ανθρώπους την κοινήπίστη και με την οργάνωσή της τους κρατούσεενωμένους. Από τα μέσα, όμως, του 15ουαιώνα οι βασιλιάδες αρχίζουν να αποκτούνΓια τις απαρχέςτων νεότερωνσυγκεντρωτικώνκρατών το 15οαιώνα μιλήσαμεστις σ. 146--147.δύναμη και θέλουν να ελέγχουν στα κράτη τους όχι μόνο τουςφεουδάρχες αλλά και την Εκκλησία. Μέσα σ’ αυτό το κλίμαξέσπασε η μεταρρύθμιση.Μεταρρύθμιση (δηλαδή αλλαγή) ονομάζουμετον προτεσταντισμό, τη θρησκευτική κίνηση πουτο 16ο αιώνα συγκρούστηκε με την ΚαθολικήΕκκλησία και δημιούργησε στη δυτική Ευρώπηνέες χριστιανικές Εκκλησίες.Ξυλογραφία με το Χριστό και τον πάπα. Ο Χριστός μεφτωχικά ρούχα, πάνω σε γαϊδουράκι, ενώ ο πάπαςμε πλούσια ρούχα, πάνω σε άλογο. Γύρω στο 1540,Νυρεμβέργη (Γερμανία), Εθνικό Γερμανικό Μουσείο.Από το 15ο αιώνα πολλοίκατηγορούσαν την ΚαθολικήΕκκλησία ότι δεν την ενδιέφεραν οιανάγκες των πιστών της παρά μόνονα γίνεται πλούσια και ισχυρή.Το 1517, ο Μαρτίνος Λούθηρος,ένας Γερμανός μοναχός, αποφάσισε ναδιαμαρτυρηθεί δημόσια για τα συχωροχάρτιαπου πουλούσε η Καθολική Εκκλησία. ΌποιοςΓια τηνκρίση τηςΚαθολικήςΕκκλησίαςτο 15ο αιώναμιλήσαμεσ. 147.στηΧαρακτικό από βιβλίο του Λούθηρου πουεκδόθηκε το 1520 με καθολικούς κληρικούςνα πουλούν συχωροχάρτια.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10τα αγόραζε πίστευε πως έτσι θα έπαιρνε συγχώρεση για τις αμαρτίεςτου μετά το θάνατό του. Ο Λούθηρος έγραψε ένα κείμενο με «95θέσεις» ενάντια στην Καθολική Εκκλησία και το κόλλησε στην πόρτα τηςΕπισκοπής στη γερμανική πόλη Βιρτεμβέργη, για να το βλέπουν όλοι.Ο Λούθηρος δε δεχόταν ότι οι πιστοί μπορούν να σώσουν την ψυχήτους με ελεημοσύνες και συχωροχάρτια ούτε ότι ο πάπας μπορεί νααποφασίζει για τα πάντα στην Εκκλησία. Για το Λούθηρο μοναδικόςοδηγός για την πίστη είναι η Αγία Γραφή, όχι ο κλήρος, και ο κάθεάνθρωπος μπορεί να τη μελετά και να την ερμηνεύει. Γι’ αυτό καιμετέφρασε την Αγία Γραφή στα γερμανικά, ώστε να την καταλαβαίνουνόλοι όσοι μιλούσαν αυτή τη γλώσσα.Παρ’ όλο που η Καθολική Εκκλησία καταδίκασε το Λούθηρο (1521),δεν μπόρεσε να τον απομονώσει και να πνίξει τις ιδέες του, πουέγιναν γνωστές χάρη στην τυπογραφία. Χιλιάδες άνθρωποι απ’ όλατα κοινωνικά στρώματα, ηγεμόνες και αξιωματούχοι, κληρικοί, αστικοίκαι αγροτικοί πληθυσμοί, πλούσιοι και φτωχοί, άντρες και γυναίκεςακολούθησαν τις ιδέες του. Οι απόψεις του Λούθηρου σύντομαξεπέρασαν την περιοχή της σημερινής Γερμανίας, απ’ όπου ξεκίνησαν,μεταφράστηκαν σε άλλες γλώσσες και έφτασαν σε όλες τις περιοχέςπου είχε πιστούς η Καθολική Εκκλησία.Πίνακας του ζωγράφου ΛουκάΚράναχ με το Μαρτίνο Λούθηρο. Γύρωστο 1520, Νυρεμβέργη (Γερμανία),Εθνικό Γερμανικό Μουσείο.Με το Λούθηρο ξεκίνησε η προτεσταντική επανάσταση (οι οπαδοί της μεταρρύθμισηςονομάστηκαν προτεστάντες, δηλαδή διαμαρτυρόμενοι). Οιπροτεστάντες δεν αντιδρούν μόνο στην Καθολική Εκκλησία, στη διαφθορά καιστις υπερβολές της. Βλέπουν διαφορετικά την ίδια τη θρησκεία. Για αυτούς,την πίστη δεν μπορεί να την ελέγχει η Εκκλησία, αλλά η συνείδηση του κάθεανθρώπου.Ο Λούθηρος ξεκίνησε τον προτεσταντισμό και έγινεο ηγέτης του. Όμως, το αποτέλεσμα δεν ήταν μία καιμόνη Εκκλησία. Αφού ο καθένας μπορούσε να ερμηνεύειτην Αγία Γραφή, ο καθένας μπορούσε να φτιάξει τηδικιά του Εκκλησία. Έτσι δημιουργήθηκαν πολλέςδιαφορετικές προτεσταντικές Εκκλησίες.Πίνακας του ζωγράφου Ραφαήλ με τον πάπα Λέοντα Ι΄(1513--1521). Ο πάπας Λέων Ι΄ καταδίκασε τις απόψειςτου Λούθηρου και έδωσε διαταγή να ρίξουν τα βιβλία τουστη φωτιά. 1518--1519, Φλωρεντία (Ιταλία), ΠινακοθήκηΟυφίτσι.165

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Οι νότιες περιοχές της Ευρώπης γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα παρέμειναν καθολικές.Καθολικοί έμειναν επίσης οι πληθυσμοί στην Ιρλανδία και στην Πολωνία. Οι πιο πολλές περιοχέςστη βόρεια και στην κεντρική Ευρώπη ακολούθησαν τη μεταρρύθμιση. Το 16ο αιώναδημιουργήθηκαν τρεις κυρίως προτεσταντικές εκκλησίες, που υπάρχουν μέχρι και σήμερα:ο πιστοί τους λέγονται λουθηρανοί, καλβινιστές και αγγλικανοί.Η διάδοση της μεταρρύθμισης το 16ο αιώναΟι βασιλιάδες της Αγγλίαςακολούθησαν τημεταρρύθμιση και χωρίστηκαναπό την ΚαθολικήΕκκλησία. Έτσι δημιουργήθηκεη ΑγγλικανικήΕκκλησία.Στην Ελβετία πολλοί άνθρωποιέγιναν προτεστάντες.Στη Γενεύη είχε έδρα ο ΙωάννηςΚαλβίνος (οι οπαδοί τουονομάζονται καλβινιστές). Οιιδέες του Καλβίνου είχανμεγάλη διάδοση: καλβινιστέςυπήρχαν στη Γαλλία (όπουονομάζονταν «ουγενότοι»),στις Κάτω Χώρες, στην Αγγλίακαι στη Σκοτία.Η μεταρρύθμιση δεν επηρέασετην Ορθόδοξη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης.Ορθόδοξη καιΚαθολική Εκκλησία είχαν χωριστείμε το Σχίσμα του 1054.Οι προτεσταντικές ιδέες διαδίδονται ολοένακαι περισσότερο το 16ο αιώνα. Έτσι, μέσασε λίγα χρόνια εκατομμύρια πιστοί, κυρίωςαπό τη βόρεια και την κεντρική Ευρώπη,φεύγουν από την Καθολική Εκκλησία καιγίνονται προτεστάντες. Η Καθολική Εκκλησίααντιμετωπίζει μεγάλη κρίση.Το εσωτερικό μιας προτεσταντικής εκκλησίας στη Λιόν. 1564,Γενεύη (Ελβετία), Δημόσια και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.166

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Οι λόγοι που η μεταρρύθμιση εξαπλώθηκε γρήγορα σε πολλές περιοχές ήτανθρησκευτικοί, πολιτικοί και κοινωνικοί:Πολλοί έκαναν κριτική στην Καθολική Εκκλησία.Ζητούσαν να σταματήσει η διαφθορά και οικληρικοί να έχουν μεγαλύτερη πειθαρχία,ευλάβεια και μόρφωση.Πολλοί ηγεμόνες δεν ήθελαν να ελέγχειη Καθολική Εκκλησία τις περιοχές τους.Με τη μεταρρύθμιση βρήκαν την ευκαιρίαγια να σταματήσουν αυτό τον έλεγχο.(Ο κύριος όμως λόγος έχει σχέση με τις μεγάλες αλλαγές που γίνονται την εποχή αυτή στις κοινωνίες στηνδυτική Ευρώπη και επηρεάζουν τους ανθρώπους και τις ιδέες τους. Οι άνθρωποι έχουν τώρα πιο πολλέςευκαιρίες να πλουτίσουν και να μάθουν καινούρια πράγματα για τον κόσμο. Αυτοί που μορφώνονται καιταξιδεύουν είναι τώρα περισσότεροι, και οι αντιθέσεις ανάμεσα στον πλούτο και τη φτώχεια γίνονταιμεγαλύτερες. Οι άνθρωποι δε δέχονται πια τα πράγματα τόσο εύκολα όπως παλιά.Η μεταρρύθμιση είναι μια από τις πιο σημαντικέςπεριόδους στη νεότερη ιστορία τηςδυτικής Ευρώπης. Με τη μεταρρύθμιση δενυπάρχει πια εκκλησιαστική ενότητα, αλλάζειη θέση της θρησκείας στην κοινωνία,αλλά και οι σχέσεις ανάμεσα στις διαφορετικέςθρησκείες. Η μεταρρύθμιση με τηνεξάπλωσή της και με τις συγκρούσεις πουδημιούργησε σφράγισε όλο το 16ο αιώνακαι επηρέασε όλη την κοινωνική ζωή.BUnftift tntfifcBlin^iiwiSWtgMtttiflmHiilWJ fl^ftlBWniiti»f >

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Β. Βίαιες θρησκευτικές συγκρούσεις και συμβιβασμοίΣτα μέσα του 16ου αιώνα η δυτική Ευρώπη είναι χωρισμένη σε δύο αντίπαλεςθρησκευτικές ομάδες: τους καθολικούς και τους προτεστάντες. Καμιά όμως δενέχει τόση δύναμη ώστε να νικήσει την άλλη.Από τα μέσα του 16ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα, στη δυτική Ευρώπη κυριαρχεί ηβία: διώξεις, σφαγές, εμφύλιες συγκρούσεις, προσφυγιά, εξορίες και πόλεμοι ανάμεσα σεκράτη. Eκτός από την Καθολική Εκκλησία, στις θρησκευτικές συγκρούσεις πήραν μέρος οιβασιλιάδες και οι πρίγκιπες (δηλαδή η κοσμική εξουσία) που ήθελαν να γίνουν πιο ισχυροί.Για περισσότερο από έναν αιώνα (1517--1648) στη δυτική Ευρώπη γίνονται πολλοί πόλεμοιπου έχουν αιτία τις διαφορές ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες. Άλλες φορές πάλιοι διαφορές αυτές χρησιμεύουν μόνο σαν αφορμές. Πέρασε αρκετός καιρός για να φτάσουμενα συνυπάρχουν τα κράτη ειρηνικά και οι άνθρωποι να ξεπεράσουν τις θρησκευτικέςδιαφορές τους και να μάθουν να ζουν μαζί, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους.Στη Γαλλία έγιναν πολλά βίαια επεισόδια όσο κράτησαν οι θρησκευτικοί πόλεμοι(1559--1598) ανάμεσα στους καθολικούς και στους προτεστάντες (ουγενότοι).Το πιο σημαντικό από αυτά ήταν η Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (1572), όταν οικαθολικοί εξόντωσαν μαζικά προτεστάντες στο Παρίσι. Στο τέλος οι Γάλλοι βασιλιάδεςέμειναν πιστοί στην Καθολική Εκκλησία και επέβαλαν τη θρησκεία τους με τη βία.Οι ουγενότοι (που για κάποια περίοδο πήραν ορισμένα θρησκευτικά δικαιώματα)βρέθηκαν εκτός νόμου, εξορίστηκαν και σκορπίστηκαν στην υπόλοιπη Ευρώπη.Στις αρχές του 16ου αιώνα οι Κάτω Χώρες (το σημερινόΒέλγιο και η σημερινή Ολλανδία) ανήκαν στον Iσπανόβασιλιά, που ήταν καθολικός. Σχεδόν όμως όλοι οι κάτοικοιστις βόρειες επαρχίες των Κάτω Χωρών (και στις πλούσιεςεμπορικές πόλεις και στην ύπαιθρο) έγιναν προτεστάντες.Εδώ οι προτεστάντες κάτοικοι χρησιμοποίησαν σαναφορμή τη σύγκρουση με την Καθολική Εκκλησία για ναγίνουν ανεξάρτητοι από τον Iσπανό καθολικό βασιλιά.Στις αρχές του 17ου αιώνα δημιουργείται ένα νέο κράτος:η ΟλλανδίαΟ Τριακονταετής Πόλεμος (1618--1648) ήτανο τελευταίος θρησκευτικός πόλεμος και έγινε στην ΑγίαΡωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ξεκίνησε σαν μια σύγκρουσηανάμεσα στους προτεστάντες της Πράγας και τουςκαθολικούς βασιλιάδες της Αυστρίας, τους Αψβούργους.Γρήγορα όμως μπλέχτηκαν σ’ αυτόν τα περισσότεραευρωπαϊκά κράτη, προτεσταντικά και καθολικά, που βρήκαναφορμή να λύσουν τις διαφορές τους και ν’ αυξήσουν τηδύναμη και την επιρροή τους. Τελικά ο πόλεμος κατέληξεσε αναμέτρηση ανάμεσα στα δύο μεγαλύτερα καθολικά κράτη της Ευρώπης:τη Γαλλία και την Ισπανία. Ο πόλεμος κράτησε τριάντα χρόνια και κατέστρεψε πάραπολλές γερμανικές περιοχές. Τελείωσε το 1648 με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας.Πίνακας του ζωγράφου Ντιέγκο Βελάσκεθ πουεικονίζει ένα επεισόδιο από την εξέγερση στις ΚάτωΧώρες: Η πόλη Μπρέντα παραδίδεται στο στρατό τουΙσπανού βασιλιά Φίλιππου Β΄. Μεταξύ των ετών1634--1639, Μαδρίτη (Ισπανία), Μουσείο του Πράδο.168Η Συνθήκη της Βεστφαλίας είναι πολύ σημαντική. Με αυτήν τέλειωσαν οι θρησκευτικέςσυγκρούσεις που άρχισαν το 1517. Αναγνωρίστηκαν οι προτεσταντικές Εκκλησίες πουδημιούργησε η μεταρρύθμιση. Η Συνθήκη είναι σημαντική κυρίως γιατί αναγνωρίζει ότι στηδυτική Ευρώπη δημιουργούνται πολλά κυρίαρχα και ανταγωνιστικά κράτη.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Γ. Το συγκεντρωτικό κράτος και η απολυταρχίαΤο 16ο και το 17ο αιώνα στην Ευρώπη υπάρχουν πόλεις-κράτη, μικρές ηγεμονίες και μεγάλαβασίλεια. Όμως η μεγάλη πολιτική δύναμη την εποχή αυτή είναι το συγκεντρωτικό μοναρχικόκράτος. Η δημιουργία του (που άρχισε στο τέλος του Mεσαίωνα) φέρνει μεγάλες πολιτικέςκαι κοινωνικές αλλαγές. Για να καταλάβουμε καλύτερα την κατάσταση πρέπει να δούμε: τιείναι το συγκεντρωτικό κράτος και τι ρόλο έπαιξαν συγκεκριμένα κράτη την εποχή αυτή.Το συγκεντρωτικό κράτοςΤο 16ο και το 17ο οι βασιλιάδες στη δυτική Ευρώπη γίνονται πιο δυνατοί, δημιουργούννέους θεσμούς στα κράτη τους και οργανώνουν καλύτερα τη διοίκησή τους. Παράλληλα,οι τοπικοί φεουδάρχες χάνουν όλο και πιο πολλές από τις εξουσίες που είχαν, και πολλέςπόλεις-κράτη παρακμάζουν.Τα βασικά χαρακτηριστικά του νεότερου συγκεντρωτικού κράτους είναι:Η ισχυρή κεντρικήεξουσία: στο κέντροβρίσκεται ο βασιλιάςκαι η κληρονομικήμοναρχία.Ο βασιλιάςσυγκεντρώνειπολλές από τιςεξουσίες πουείχαν οι τοπικοίφεουδάρχες(στρατός,φορολογία,δικαιοσύνη).Για τους ανθρώπουςτης εποχήςη δύναμη τουβασιλιά προέρχεταιαπό την ένδοξηκαταγωγή του καιαπό το Θεό, πουτον διάλεξε για νακυβερνάει.Η βασιλικήΑυλή: για ναασκήσει οβασιλιάς τηνεξουσία τουοργανώνειγύρω τουαριστοκράτες,δηλαδή τουςαυλικούς, πουαναλαμβάνουννα διοικούν τοκράτος.Ο ενιαίος στρατός:σε μια εποχή πουοι πόλεμοι είναισυχνοί και τασύνορα αλλάζουν,οι βασιλιάδεςστηρίζουν τηδύναμη και τηνεξουσία τους στοστρατό τους.Ο βασιλιάςδιοικεί το στρατότου και μ’ αυτόνπροστατεύει τουςυπηκόους του απότις επιθέσεις καιεπιβάλλει τηνεξουσία του σεεσωτερικούςαντιπάλους(τοπικούςφεουδάρχες,εξεγερμένουςαγρότες).Η κρατικήοικονομία:οι βασιλιάδες,για ναπληρώνουντο στρατό, νασυντηρούντην Αυλή καιτην κρατικήδιοικητικήμηχανή,χρειάζονταιχρήματα.Επειδή ταέσοδα απότα βασιλικάκτήματα δεφτάνουν, οιβασιλιάδεςγενικεύουν τηφορολογία καιπροστατεύουντην οικονομίαστα κράτη τους.Ο έλεγχος τηςΕκκλησίας: τέλος,οι βασιλιάδεςπροσπαθούν ναπεριορίσουν στοεσωτερικό τουκράτους τους τηδύναμη που είχεη Εκκλησία. Όσοιβασιλιάδες έγινανπροτεστάντες,απέκτησανανεξαρτησία απότον πάπα. Αλλάκαι αυτοί πουέμειναν πιστοί στηνΚαθολική Εκκλησίαήρθαν σε συμφωνίαμαζί της ώστε ναελέγχουν στα κράτητους τη διοίκηση καιτα οικονομικά της.Το πολιτικό σύστημα που δημιουργείται στο νέο συγκεντρωτικό κράτος βασίζεται στη δύναμητου βασιλιά. Η θέληση του είναι η μόνη εξουσία στο κράτος. Δουλειά του είναι να αποφασίζει,να εφαρμόζει, να κρίνει. Είναι, δηλαδή, στο κράτος του ο νομοθέτης, ο εκτελεστής καιο δικαστής. Το σύστημα αυτό ονομάζεται απολυταρχία ή απόλυτη μοναρχία.169

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Τα ευρωπαϊκά κράτη το 16ο και το 17ο αιώναΗ επικράτηση του συγκεντρωτικού κράτους και ηδιαμόρφωση μιας Ευρώπης με πολλά αντίπαλα κράτηδεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη.Τη ρευστή εικόνα που παρουσιάζει ο πολιτικός χάρτηςτης Ευρώπης το 16ο αιώνα μπορούμε να τη δούμεεξετάζοντας μια ειδική περίπτωση: το κράτος τουΚάρολου Κουίντου (1516--1556).Πίνακας του ζωγράφου Τισιανού με τον Κάρολο Κουίντο πάνωσε άλογο. 1548, Βιένη (Αυστρία), Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.Ο Κάρολος Κουίντος, από τη βασιλική δυναστεία τωνΑψβούργων, κυβερνά ένα πολύ μεγάλο κράτος. Είναιβασιλιάς στην Ισπανία και στις κτήσεις της, κατέχει τηνΑυστρία και τις κτήσεις της και γίνεται αυτοκράτορας στηνΑγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ήθελε η δυτική Ευρώπη, παρ’όλες τις διαφορές που παρουσίαζε, να γίνει ένα κράτος,σαν την αρχαία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτό που θα ένωνετους ανθρώπους στις περιοχές αυτές θα ήταν η πίστη στηνΚαθολική Εκκλησία. Εξάλλου και ο Κάρολος Κουίντος ήτανκαθολικός. Όμως τα σχέδια του δεν πέτυχαν.10.11Ο Κάρολος Κουίντος (1516--1556) και το κράτος τουΟ Κάρολος Κουίντος δε δημιούργησε ο ίδιοςτο κράτος του, αλλά κληρονόμησε τις περιοχέςπου κυβερνούσε από τον πατέρα και τη μητέρατου. Οι περιοχές αυτές όμως ήταν μακριά ημια από την άλλη και είχαν μεταξύ τους πολλέςδιαφορές (γλωσσικές, θρησκευτικές, πολιτικές,κοινωνικές). Ο Κάρολος Κουίντος δενκατάφερε να τις ενοποιήσει. Στα σχέδιά τουείχε δύο εχθρούς: το Γάλλο βασιλιά και τουςπροτεστάντες ηγεμόνες στην Αγία ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία. Το 1555 με τη Συνθήκη τουΆουγκσμπουργκ ο Κάρολος Κουίντος κατάφερενα βρει λύση στις διαφορές του μαζί τους.Το πιο σημαντικό άρθρο της συνθήκης έλεγεότι κάθε ηγεμόνας (καθολικός ή προτεστάντης)μπορούσε να επιβάλει την πίστη του σε όλουςτους υπηκόους του.170Το 1556, ο Κάρολος Κουίντοςμοιράζει το κράτος του: στο γιοτου Φίλιππο δίνει την Ισπανία μετις κτήσεις της στην Αμερική, τιςΚάτω Χώρες και το νότιο τμήματης Ιταλικής χερσονήσου. Στοναδελφό του Φερδινάνδο Α΄ αφήνειτην Αυστρία και τις κτήσεις τωνΑψβούργων στην κεντρική Ευρώπη.Η Ισπανία, χάρη στις αποικίεςτης, θα συνεχίσει και το 17ο αιώνανα είναι μια μεγάλη ευρωπαϊκήδύναμη. Η Αυστρία θα γίνει σιγάσιγά ένα ισχυρό κράτος και μιαμεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη.Πίνακας του ζωγράφου Τισιανού μετον Κάρολο Κουίντο. 1566, Μόναχο(Γερμανία), Παλιά Πινακοθήκη.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Το παλάτι τουΕσκοριάλ,έξω από τηΜαδρίτη(Iσπανία),που έχτισεο βασιλιάςτης ΙσπανίαςΦίλιππος Β΄.Μεταξύ τωνετών1563--1584.Πίνακας του ζωγράφου Τισιανού με το βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β΄ (1556--1598). Ο Φίλιππος ήτανγιος του Κάρολου Κουίντου. Ο Φίλιππος έκανε πρωτεύουσα τη Μαδρίτη, προσπάθησε να μεγαλώσει τηστρατιωτική δύναμη της Ισπανίας, υποστήριξε την Καθολική Εκκλησία και καταδίωξε όσους δεν ήτανκαθολικοί. 16ος αιώνας, Βιένη (Aυστρία), Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.Η Γαλλία και η Αγγλία είναι δύο από τα ισχυρά βασίλεια στην Ευρώπη το 16οκαι το 17ο αιώνα. Οι εξελίξεις στο καθένα από αυτά μας δείχνουν τη δύναμη,αλλά και τα όρια της απολυταρχίας.Από τα τέλη του Mεσαίωνα η Γαλλία είναι το πιο μεγάλοβασίλειο και το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα για τηναπόλυτη μοναρχία. Από το 15ο μέχρι και τις αρχές του 18ουαιώνα οι βασιλικές εξουσίες μεγαλώνουν συνέχεια, ενώ οιτοπικοί φεουδάρχες χάνουν τη δύναμή τους. Ο βασιλιάςβγαίνει πιο ισχυρός από τους θρησκευτικούς πολέμους.Η Γαλλία και η Αγγλία στα τέλη του17ου αιώναΓια τουςθρησκευτικούςπολέμουςστη Γαλλίαμιλήσαμε στησ. 168.Πίνακας του ζωγράφουΙασίντ (Υάκινθου) Ριγκόμε το Γάλλο βασιλιάΛουδοβίκο ΙΔ΄. 1701,Παρίσι (Γαλλία), Μουσείοτου Λούβρου.171

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Πίνακας με το παλάτι τωνΒερσαλιών, έξω από το Παρίσι.Άρχισε να χτίζεται από τοΛουδοβίκο ΙΔ΄ το 1668. Εδώ είχαντην έδρα τους οι Γάλλοι βασιλιάδεςμέχρι τη Γαλλική Επανάσταση(1789). Το παλάτι των Βερσαλιώνσυμβολίζει τη γαλλική απόλυτημοναρχία. 1668, Βερσαλίες,Μουσείο του Παλατιού.Για τη ΓαλλικήΕπανάστασηθα μιλήσουμεστο βιβλίο τηςΓ΄ Γυμνασίου.Πορτρέτοτου βασιλιάτης ΑγγλίαςΕρρίκουΗ΄ από τονζωγράφοΧανςΧόλμπαϊν.Μεταξύ τωνετών1539--1540,Ρώμη(Ιταλία),ΕθνικήΠινακοθήκητης Τέχνης.Στα τέλη του 17ου αιώνα η Γαλλίαδιαθέτει ένα δυνατό κράτος και τονπιο ισχυρό βασιλιά στην Ευρώπη:το Λουδοβίκο ΙΔ΄. Στην εποχή τουη απόλυτη μοναρχία φτάνει στηνπιο μεγάλη της ακμή και η Γαλλίααναπτύσσεται οικονομικά, στρατιωτικάκαι πνευματικά.Από τα τέλη του 15ου μέχρι και τιςαρχές του 17ου αιώνα στην Αγγλίακυβερνά η δυναστεία των Τιδόρ. Οιπιο σημαντικοί βασιλιάδες αυτής της δυναστείας ήτανο Ερρίκος Η΄ (1509--1547) και η κόρη του, η Ελισάβετ Α΄(1558--1603). Με την πολιτική τους κάνουν την Αγγλίαμια μεγάλη ναυτική δύναμη, γίνονται προτεστάντες καιενισχύουν την Αγγλικανική Εκκλησία. Παρ’ όλο πουκυβέρνησαν απολυταρχικά, άφησαν να λειτουργεί τοκοινοβούλιο και σεβάστηκαν τις απόψεις του.Για τοκοινοβούλιομιλήσαμε στησ. 146.Χαρακτικό: τοαγγλικό κοινοβούλιοσυνεδριάζει με τοβασιλιά Ερρίκο Η΄.1523, Συλλογή τηςβασίλισσας Ελισάβεττης Αγγλίας (ΜεγάληΒρετανία).Πίνακαςάγνωστουζωγράφουμε τηβασίλισσατης ΑγγλίαςΕλισάβετΑ΄. 1559,ΣυλλογήΚρίστοφερΦόλεϊ.Στις αρχές του 17ου αιώνα τους Τιδόρ διαδέχτηκε ηδυναστεία των Στιούαρτ. Οι Στιούαρτ προσπάθησαν ναπεριορίσουν το ρόλο του κοινοβουλίου και να ενισχύσουντη θέση του βασιλιά. Αυτή η πολιτική τους οδήγησε τηνΑγγλία σε εμφύλιο πόλεμο (1642--1649), μια σύγκρουσηανάμεσα στο βασιλιά και τους οπαδούς του κοινοβουλίου.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Το 1648 οι οπαδοί του κοινοβουλίου νίκησαν και ο αρχηγός τους, ο ΌλιβερΚρόμγουελ (1599--1658), οδήγησε τον Άγγλο βασιλιά σε δίκη όπου καικαταδικάστηκε σε θάνατο. Ο Κρόμγουελ κυβέρνησε την Αγγλία μέχρι το θάνατό του(1658). Ούτε όμως αυτός σεβάστηκε το κοινοβούλιο και τη γνώμη του σε κρατικάζητήματα και, όταν αυτό αντέδρασε στην πολιτική του, το κατάργησε και κυβέρνησεσαν δικτάτορας.Ο αγγλικός εμφύλιος δεν είχε σχέση μόνο με το ποιος κυβερνά αλλά και με το πώς κυβερνά,με ποιον τρόπο δηλαδή ασκεί την εξουσία και διοικεί την κοινωνία. Την περίοδο αυτήδημιουργήθηκαν ομάδες που έλεγαν ότι όλοι ήταν ίσοι (ισότητα όλων των ανθρώπων), ότιόλοι έπρεπε να ψηφίζουν (δικαίωμα ψήφου σε όλους -- εννοείται τους πλούσιους άντρεςπου δεν είναι αριστοκράτες). Μιλούσαν ακόμη και για «σύνταγμα», δηλαδή μια συμφωνίαανάμεσα σε αυτούς που διοικούν και σε αυτούς που διοικούνται για το πώς πρέπει να ασκείταιη εξουσία. Όπως θα δούμε, οι ιδέες αυτές έγιναν πολύ σημαντικές δύο αιώνες αργότεραστην υπόλοιπη Ευρώπη. Την εποχή αυτή όμως ήταν πρόωρες και καταπνίγηκαν αμέσως.Το 1660 οι βασιλιάδες ξαναγύρισαν στηνΑγγλία, αλλά η απόλυτη μοναρχία δενμπόρεσε να επιβληθεί στις νέες συνθήκες πουδημιουργήθηκαν μετά τον εμφύλιο πόλεμο.Το 1688 το κοινοβούλιο κάλεσε από τηνΟλλανδία το Γουλιέλμο της Οράγγης ναγίνει βασιλιάς στην Αγγλία. Αυτό το γεγονόςονομάζεται Ένδοξη Επανάσταση.Η Ένδοξη Επανάσταση έχει πολύ μεγάλησημασία για την Αγγλία: με αυτήν τελειώνειη απόλυτη μοναρχία. Από τότε το κοινοβούλιοέγινε πολύ πιο ισχυρό. Το 1689το αγγλικό κοινοβούλιο με τη Διακήρυξητων Δικαιωμάτων απαγόρευε στο βασιλιάνα ακυρώνει τους νόμους που εκείνο ψήφιζε,να βάζει φόρους και σκληρές ποινέςχωρίς εκείνο να τις εγκρίνει.Στο Βορρά της Ευρώπης, το πιο σημαντικόκράτος είναι η Σουηδία. Η Σουηδία πήρε μέροςστον Τριακονταετή Πόλεμο και κατάφερε νααυξήσει τη στρατιωτική της δύναμη και τηνέκτασή της. Κι εδώ οι εξουσίες του βασιλιάαυξάνουν και το κράτος είναι μια απόλυτημοναρχία.Χαρακτικό του 1805 με το Γουλιέλμο της Οράγγης να φτάνει στηνΑγγλία το 1688 από την Ολλανδία για να γίνει βασιλιάς. Ο Γουλιέλμοςεικονίζεται στο κέντρο (ο μόνος με καπέλο) και στα δεξιά ένα μέλοςαπό τη συνοδεία του δείχνει με περηφάνια την Αγία Γραφή πουκρατάει. Λονδίνο (Mεγάλη Bρετανία), Βρετανικό Μουσείο.Πορτρέτο άγνωστου ζωγράφου μετη βασίλισσα της Σουηδίας Χριστίνα(1632--1654). Η Χριστίνα ήταν μια πολύμορφωμένη γυναίκα για την εποχή της.Είχε καλέσει μάλιστα ως δάσκαλο στησουηδική Αυλή το Γάλλο φιλόσοφοΚαρτέσιο. Μέσα 17ου αιώνα, Ντουέ(Γαλλία), Μουσείο Σαρτρέζ.173

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Η ανάπτυξη της Ρωσίαςσ’ ένα μεγάλο και ισχυρό κράτοςξεκίνησε τα τέλη του 14ουαιώνα. Στα τέλη του 15ουαιώνα εμφανίζεται ο πρώτοςσπουδαίος Pώσος βασιλιάς,ο Ιβάν ο Τρομερός. Από τότε,όσο αναπτύσσεται η απόλυτημοναρχία στη Ρωσία τόσοαναπτύσσεται και η χώρα.Ο τσάρος Μέγας Πέτρος(1682--1725), βλέπονταςτις επιτυχίες που είχαν τασυγκεντρωτικά κράτη στη δυτικήΕυρώπη, προσπάθησε να κάνειτη Ρωσία μεγάλη δύναμη στηνΕυρώπη και το κατάφερε. Ίδρυσεμια νέα πρωτεύουσα στη ΒαλτικήΘάλασσα, την Αγία Πετρούπολη,βελτίωσε το στρατό, φρόντισεγια το ναυτικό και εξάπλωσετην κυριαρχία του σε όλη τηΣιβηρία. Ακόμη, ίδρυσε σχολεία,ακαδημίες και πανεπιστήμιακαι έκανε μεταρρυθμίσεις στησυντηρητική Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας.Στις αρχές του 18ου αιώνα, η Αγγλία, η Γαλλία, η Αυστρία καιη Ρωσία είναι τα πιο ισχυρά κράτη στην Ευρώπη. Είναι οι ΜεγάλεςΕυρωπαϊκές Δυνάμεις την εποχή αυτή. Σ’ αυτά τα τέσσερα θαπροστεθεί το 18ο αιώνα και ένα πέμπτο κράτος, η Πρωσία.Πορτρέτο του ζωγράφου ΛουίΚαραβάγκ με τον Μέγα Πέτρο.Γύρω στο 1720, Αγία Πετρούπολη(Ρωσία), Ρωσικό Κρατικό Μουσείο.Μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας(1648), το συγκεντρωτικό κράτοςκυριαρχεί σχεδόν σε όλη την Ευρώπη.Παράλληλα αναγνωρίζεται ότιτα διαφορετικά κράτη είναι ισότιμακαι ανεξάρτητα. Ο ανταγωνισμόςανάμεσά τους ρυθμίζεται με βάσητην ισορροπία των δυνάμεων (κανένακράτος να μην αποκτήσει πολλήδύναμη, ώστε να κυριαρχήσει πάνωστα υπόλοιπα). Τα κράτη αρχίζουννα λύνουν τις διαφορές μεταξύ τουςόχι με τον πόλεμο, όπως παλιότερα,αλλά με τη διπλωματία.Σχέδιο της Αγίας Πετρούπολης (Pωσία), της νέαςπρωτεύουσας που ίδρυσε ο Μέγας Πέτρος το 1703στις όχθες του ποταμού Νέβα. 1720, Βοστόνη (ΗΠΑ),Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Δ. Οι εξελίξεις στην οικονομία:ευρωπαϊκή εξάπλωση - εμπορική επανάστασηΟι ανακαλύψεις έφεραν πολύ μεγάλες αλλαγές στις κοινωνίες στη δυτική Ευρώπητο 16ο και το 17ο αιώνα. Οι κάτοικοί της έχουν πια νέες ευκαιρίες για πλουτισμόκαι γνωρίζουν νέους και άγνωστους πολιτισμούς. -Για τααποτελέσματαπου είχαν οιανακαλύψειςμιλήσαμε στησ. 162.Η ευρωπαϊκή εξάπλωση ξεκίνησε στα τέλη του 15ου αιώνα με τις ανακαλύψεις και ολοκληρώθηκεστα τέλη του 18ου αιώνα. Τότε τα κράτη της δυτικής Ευρώπης κυριαρχούν πια στοδιεθνές εμπόριο και έχουν δημιουργήσει αποικίες και στις πέντε ηπείρους (η Αυστραλίαανακαλύπτεται γύρω στο 1770). Η ευρωπαϊκή εξάπλωση οδήγησε στην αποικιοκρατία:ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη ελέγχουν και εκμεταλλεύονται πολλές περιοχές και τους πληθυσμούςτους έξω από την Ευρώπη.Για τιςαποικίες τηςΙσπανίαςκαι τηςΠορτογαλίαςμιλήσαμε στιςσ. 160--161Το 16ο και το17ο αιώνα όλοκαι περισσότερεςευρωπαϊκές χώρεςπαίρνουν μέροςσ’ αυτή την εξάπλωση.Τις πρώτες αποικίεςίδρυσαν η Ισπανία και η Πορτογαλία(τα δύο κράτη που ξεκίνησαν τιςανακαλύψεις). Ακολούθησανη Γαλλία, η Αγγλία (που δημιουργούναποικίες στις ανατολικές ακτές τηςβόρειας Αμερικής) και η Ολλανδία.Τα ευρωπαϊκά κράτη ξεκινούν ένασκληρό εμπορικό και πολεμικόαποικιακό ανταγωνισμό για νακυριαρχήσουν στις διάφορες περιοχές.Την εξάπλωση αυτή στηρίζουν οι βασιλιάδες, αλλά γίνεταιπραγματικότητα χάρη στους εμπόρους και στις πρωτοβουλίες τους.Οι έμποροι έβλεπαν ότι είχαν μεγάλες ευκαιρίες για να πλουτίσουν καιέφτιαχναν συνήθως Εταιρείες. Οι εταιρείες αυτές ήταν όμιλοι (δηλαδήοργανωμένες ομάδες). Οι όμιλοι αυτοί έπαιρναν από το κράτος ορισμέναοικονομικά προνόμια. Τέτοια προνόμια ήταν η φορολογική προστασία καιτο μονοπώλιο, δηλαδή το δικαίωμα να εμπορεύονται μόνο αυτοί, και όχιάλλοι, συγκεκριμένα προϊόντα σε συγκεκριμένες περιοχές.Η ευρωπαϊκή εξάπλωση δεν έγινε ειρηνικά. Για να κατακτήσουντις άλλες ηπείρους και να εκμεταλλευτούν τους πληθυσμούς τους,οι άποικοι από την Ευρώπη χρησιμοποίησαν συχνά ωμή βία.Έτσι κατέκτησαν και εξολόθρευσαν τους Ινδιάνους σε όλη την Αμερική.Στην Αφρική πουλούσαν τους κατοίκους της σαν σκλάβους, έκανανδηλαδή δουλεμπόριο. Παράλληλα, προσπάθησαν να μεταδώσουν τονΠίνακας του ζωγράφου Γιαν Μοστάερτ με τοπίο από τις Δυτικές Ινδίες,δηλαδή την Αμερική. 1545, Χάαρλεμ (Ολλανδία), Μουσείο Φρανς Χαλς.Σχεδιαστική απεικόνιση των χώρων για τους σκλάβους στο αγγλικό καράβι «Ανριέτα Μαρί»,που ναυάγησε το 1700 στα ανοιχτά της σημερινής πολιτείας των ΗΠΑ Φλόριντα.Οι δουλέμποροι, για να μεταφέρουν όσους πιο πολλούς Aφρικανούς σκλάβους μπορούσανκαι να έχουν μεγαλύτερα κέρδη, έφτιαχναν τα «καταστρώματα των σκλάβων»: Σε ένα χώρομε πλάτος μισό μέτρο και ύψος ενάμισι για τον καθένα τους, οι αιχμάλωτοι ταξίδευανκαθιστοί Για να χωράνε ακόμη πιο πολλοί έφτιαχναν και καταστρώματα όπου οι σκλάβοιταξίδευαν ξαπλωμένοι.

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Σκηνή με θέμα τον εκχριστιανισμό των Ινδιάνων στην Αμερικήαπό βιβλίο που εκδόθηκε το 1621.πολιτισμό τους στους ντόπιους. Αυτό έγινε κυρίωςμέσα από τον εκχριστιανισμό και σ’ αυτό βοήθησεη Καθολική Εκκλησία με τις ιεραποστολές.Το 16ο και το 17ο αιώνα, η ευρωπαϊκή εξάπλωσηέφερε πολύ μεγάλες αλλαγές καιστην ευρωπαϊκή οικονομία. Η πιο σημαντικήαπό αυτές έχει σχέση με το εμπόριο.Το 16ο και το 17ο αιώνα ανάπτυξη έχει καιη βιοτεχνία, ιδιαίτερα η υφαντουργία καιη τυπογραφία. Πίνακας του ζωγράφου Ρέμπραντ μετη «Διοίκηση της Ένωσης της Βιοτεχνίας Υφασμάτων».1662, Άμστερνταμ (Ολλανδία), Βασιλικό Μουσείο.10.30Οι νέοι εμπορικοί δρόμοι, τα πολύτιμα μέταλλα πουέρχονται στη δυτική Ευρώπη από τις αποικίες (κυρίωςαπό την Αμερική), τα νέα προϊόντα και οι νέες αγορές στιςπεριοχές που ανακαλύφθηκαν άλλαξαν το εμπόριο, πουέγινε παγκόσμιο. Πολλά λιμάνια στη Μεσόγειο χάνουν τησημασία που είχαν μέχρι τότε και ακμάζουν τα λιμάνια στηβόρεια Ευρώπη, εκεί όπου φτάνουν τα περισσότερα καράβιααπό τις αποικίες. Οι αλλαγές είναι τόσο μεγάλες που πολλοίσύγχρονοι ιστορικοί μιλούν για «εμπορική επανάσταση».Παράλληλα, με την ακμή στο εμπόριο αναπτύσσονται οιτράπεζες και δημιουργούνται μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις.Η εμπορική επανάσταση όμως έφερε και άλλες αλλαγές:Οι πόλεις γίνονται περισσότερες και ο πληθυσμός τουςαυξάνεται. Πληθαίνουν επίσης όσοι απέκτησαν πλούτοκαι δεν ανήκουν στην αριστοκρατία: κυρίως οι έμποροι,οι τραπεζίτες, οι εφοπλιστές, οι βιοτέχνες. Αυτοί έχουνοικονομική δύναμη, αλλά όχι πολιτική. Οι βασιλιάδες(για να περιορίσουν τη δύναμη που έχουν οι τοπικοίφεουδάρχες) τούς υποστηρίζουν και παίρνουν μέτρα γιανα προστατεύσουν το εμπόριο. Αυτή η οικονομική κρατικήπολιτική ονομάζεται μερκαντιλισμός.Όλες αυτές οι μεγάλες αλλαγές όμως δεν επηρεάζουν όλοτον πληθυσμό. Το 16ο και το 17ο αιώνα το μεγαλύτερο μέροςτης ευρωπαϊκής κοινωνίας είναι αγρότες. Στις πόλεις πάλιζουν και εργάζονται και πολλοί φτωχοί.Χαρακτικό του ιι vgflVMflζωγράφουΦίλιπ Γκαλ πουδείχνει πώςμοίραζαν τα #1 |]τρόφιμα σεk~rnm^φτωχούς. 1559, Ι Λ • qSΡότερνταμ r^JAjJKi(Ολλανδία), SMS '-.. ΊΜουσείοΜπόιμανς βανΜπεουνίνγκεν.Πίνακας του ζωγράφου Γιαν Βερμέερ με μιαγυναίκα να ζυγίζει χρυσά νομίσματα. Mεταξύτων ετών 1663--1664, Ουάσινγκτον (ΗΠΑ), ΕθνικήΠινακοθήκη της Τέχνης.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Πίνακας τουζωγράφου ΠέτερΜπρέγκελ τουΠρεσβύτερουμε θεριστές.1565, ΝέαΥόρκη (ΗΠΑ),ΜητροπολιτικόΜουσείο Τέχνης.Πίνακας του ζωγράφουΛουδοβίκου λε Νενή του αδελφού τουΑντουάν λε Νεν με μιααγροτική οικογένεια.Πρώτο μισό 17ουαιώνα, Παρίσι (Γαλλία),Μουσείο του Λούβρου.Ε. Από την αναγέννηση στην επιστημονική επανάστασηΟι ιδέες, τα γράμματα, οι τέχνεςΤο 16ο αιώνα ο ουμανισμός και η αναγέννηση εξαπλώνονται σε όλη τη δυτικήΕυρώπη και φτάνουν σε περισσότερες κοινωνικές ομάδες.Αυτή η εξάπλωση έχει κυρίως σχέση:Με τη μεγάλη ανάπτυξη"της τυπογραφίας το 16ο αιώνα.Τυπώνονται βιβλία και έντυπα κάθε είδουςκαθώς και γεωγραφικοί χάρτες. Παράλληλα, πολλάβιβλία μεταφράζονται. Επίσης, τα αρχαία ελληνικάκαι λατινικά κείμενα τυπώνονται από σπουδαίουςτυπογράφους, που συνεργάζονται γι’αυτή τη δουλειά με γνωστούς10.34ουμανιστές.Με τους βασιλιάδες,οι οποίοι, για να στηρίξουντην εξουσία τους, προστάτεψαν ταγράμματα και τις τέχνες στις Αυλές τους.Καλλιέργησαν τα γράμματα, συγκέντρωσανέργα τέχνης, παράγγειλαν καινούρια και έχτισανσπουδαία κτίρια (για παράδειγμα τα παλάτιατους). Παράλληλα και η Εκκλησία, για νααντιδράσει στη μεταρρύθμιση, στήριξε τιςτέχνες και τα γράμματα, με τα οποίαδιέδωσε τις δικές της ιδέες.Μετάλλιο του 16ου αιώναμε τη μορφή του ΆλδουΜανούτιου. Ο ΆλδοςΜανούτιος το 1498ίδρυσε τυπογραφείο στηΒενετία και ειδικεύτηκεστην έκδοση αρχαίωνελληνικών και λατινικώνκειμένων. Γι’ αυτόσυνεργάστηκε με πολλούςλόγιους της εποχής του.Βενετία (Ιταλία), Μουσείο Κορέρ.Με την επικοινωνίαπου έχουν οι λόγιοι μεταξύ τουςτην εποχή αυτή. Στέλνουν γράμματαο ένας στον άλλο, ταξιδεύουν στηνΕυρώπη, ανταλλάσσουν πληροφορίες,γνώμες και ιδέες χρησιμοποιώνταςμια κοινή γλώσσα: τα λατινικά.Το 16ο και το 17ο αιώνα η επικοινωνία ανάμεσα στους λόγιους στη δυτικήΕυρώπη γίνεται πολύ μεγαλύτερη και αποκτά και όνομα: οι λόγιοι λένε ότισυμμετέχουν σε μια «Πολιτεία των Γραμμάτων». Η επικοινωνία αυτή καλλιεργείτη σκέψη, αναπτύσσει την κριτική, συγκεντρώνει και βελτιώνει τις γνώσεις. Η«Πολιτεία των Γραμμάτων» είναι πολύ σημαντική γιατί δεν την ελέγχουν ούτετα κράτη ούτε η Εκκλησία.177

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10! jΤο τηλεσκόπιο τουΓαλιλαίου. Ο Γαλιλαίοςχρησιμοποίησε για πρώτηφορά τηλεσκόπιο καιαπέδειξε ότι οι πλανήτεςκινούνται γύρω από τον ήλιο.Γύρω στο 1610, Φλωρεντία(Ιταλία), Μουσείο Επιστημών.Για τοκίνημα τουΔιαφωτισμούθα μιλήσουμεαναλυτικά στοβιβλίο τηςΓ΄ Γυμνασίου.Η επιστημονική επανάστασηΤο 16ο και το 17ο αιώνα οι κάτοικοι της δυτικής Ευρώπης γνωρίζουν άγνωστους πολιτισμούςκαι αποκτούν νέες γνώσεις. Αρκετοί μορφωμένοι αρχίζουν να παρατηρούν τονκόσμο γύρω τους. Έτσι, δεν πιστεύουν πια ότι όλη η αλήθεια βρίσκεται στα αρχαία και σταθεολογικά κείμενα. Ο Φράνσις Μπέικον είναι από τους πρώτους που μιλούν για συστηματικήπαρατήρηση και πειράματα. Πίστευε ακόμη ότι πρέπει να συγκεντρώνουμε, να βάζουμε σετάξη (να ταξινομούμε) και να εξετάζουμε κριτικά (να ελέγχουμε) τις πληροφορίες πουπαίρνουμε. Βοήθεια προσφέρουν τα νέα επιστημονικά όργανα που ανακαλύπτονται(όπως το τηλεσκόπιο, το θερμόμετρο, το μικροσκόπιο).Σιγά σιγά όλο και πιο πολλοί άνθρωποι αρχίζουν να πιστεύουν ότι το ανθρώπινομυαλό μπορεί να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα καλύτερα από τα ιερά κείμενα.Το 16ο και το 17ο αιώνα οι γνώσεις στα μαθηματικά, στην ιατρική,στην αστρονομία και στη φυσική γίνονται πιο πολλές. Αυτό βοηθάει ναδημιουργηθεί μια καινούρια μέθοδος για να ερμηνεύεται η φύση: η επιστημονικήμέθοδος. Αυτή την αλλαγή ονομάζουμε σήμερα επιστημονικήεπανάσταση.Ανάμεσα στους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της είναι ο Πολωνός ΝικόλαοςΚοπέρνικος (1473--1543), που διατύπωσε τη θεωρία ότι η γη και οι πλανήτεςγυρίζουν γύρω από τον ήλιο (ηλιοκεντρικό σύστημα), ο Φλωρεντινός Γαλιλαίος(1564--1642), που υποστήριξε τις ιδέες του Κοπέρνικου, και ο ΆγγλοςΙσαάκ Νιούτον (Νεύτονας) (1642--1727), που διατύπωσε το νόμο για τη βαρύτητακαι την έλξη της γης. Τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις βοήθησανη συνεργασία και οι επαφές ανάμεσα στους διάφορους επιστήμονες και νέοιθεσμοί που δημιουργούνται από τα κράτη, οι Επιστημονικές Ακαδημίες και ταΑστεροσκοπεία.Στα τέλη του 17ου αιώνα έχουν γίνει πολλές και σημαντικές ανακαλύψεις και πολλάέχουν αλλάξει στα γράμματα και στις γνώσεις. Οι μορφωμένοι άνθρωποι αρχίζουννα αμφισβητούν ότι η Εκκλησία κατέχει τη μία και μοναδική αλήθεια και αμφιβάλλουνγια την κοινωνία και την πολιτική εξουσία στην εποχή τους. Όλες αυτές οι αλλαγέςοδηγούν το 18ο αιώνα στο Διαφωτισμό. Όμως ακόμη το 16ο και το 17ο αιώνα το καινούριουπάρχει μαζί με το παλιό. Η θρησκεία συνεχίζει να είναι η μεγάλη πνευματικήδύναμη στην Ευρώπη και σε πολλές περιπτώσεις βλέπει εχθρικά τις νέες επιστημονικέςκατακτήσεις, όπως έγινε, για παράδειγμα, με τη δίωξη του Γαλιλαίου.«Το μάθημα ανατομίας του δόκτορα Βίλελμ βαν ντερ Μέερ» των Μίχαελκαι Πίτερ βαν Μίρεβελντ. 1617, Χέλμοντ (Ολλανδία), Μουσείο Γκεμέεντε.Πίνακας του ζωγράφου Γιαν Βερμέερ με έναναστρονόμο. 1668, Παρίσι (Γαλλία), Μουσείο τουΛούβρου.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Το «κυνήγι των μαγισσών»Το «κυνήγι των μαγισσών» εμφανίστηκε στη δυτική Ευρώπητην εποχή της Aναγέννησης και αναπτύχθηκε το 16ο και το17ο αιώνα και στις καθολικές και στις προτεσταντικές περιοχές.Βασίστηκε στην ιδέα ότι διάφοροι άνθρωποι (συνήθωςμοναχικές γυναίκες από τα λαϊκά στρώματα) αφού έκανανσυμφωνία με το διάβολο, αποκτούσαν μαγικές δυνάμειςκαι τον υπηρετούσαν κάνοντας το κακό. Οι διώξεις ενάντιαστις «μάγισσες», που οργάνωσαν οι Εκκλησίες και στήριξαντα κράτη, οδήγησαν στη φωτιά 40.000--50.000 ανθρώπους,κυρίως γυναίκες. Το «κυνήγι των μαγισσών» εμφανίζεται τηνίδια περίοδο που η δυτική Ευρώπη αναπτύσσεται οικονομικά,εξελίσσεται κοινωνικά και προοδεύει πνευματικά.Χαρακτικό με μια μάγισσα να οδηγείται στη φωτιά.1571, Λίλη (Γαλλία), Αρχεία του Δήμου.Οι τέχνες και τα γράμματαΗ Καθολική Εκκλησία προσπάθησε να διαδώσει την αντιμεταρρύθμιση και μετη ζωγραφική. Με τον τρόπο αυτό βοήθησε μια καινούριακαλλιτεχνική άνθηση στα τέλη του 16ου αιώνα.Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541--1614),γνωστός και ως Ελ Γκρέκο είναι από τους πιοσημαντικούς ζωγράφους. Ξεκίνησε από τηνβενετοκρατούμενη Κρήτη, γνώρισε την Aναγέννησηστην Ιταλική χερσόνησο και πήγε στηνΙσπανία, στα χρόνια της αντιμεταρρύθμισης,όπου έκανε και τους περισσότερους πίνακέςτου. Στο έργο του προσπαθεί να συνδυάσει τηβυζαντινή τέχνη με τις αναγεννησιακές ιδέες.Ζωγράφισε πίνακες με θρησκευτικά θέματα,τοπία και πορτρέτα.«Η ταφή του κόμη του Οργκάθ» είναι από τα πιο σημαντικά έργα τουΓκρέκο. Ο πίνακας χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο κάτω μέρος βλέπουμετην ταφή και στο πάνω εικονίζεται η ουράνια ζωή: Στο κέντρο είναι οΧριστός και γύρω του η Παναγία και άγιοι. Ένας άγγελος (εικονίζεταισαν μικρό παιδί) μεταφέρει την ψυχή του νεκρού στον ουρανό. Μεταξύτων ετών 1586--1588, Τολέδο (Ισπανία), εκκλησία του Αγίου Θωμά.Άποψη του Τολέδο. Πριν από το 1597, Νέα Υόρκη (ΗΠΑ),Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης.

16ος - αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Στα τέλη του 16ου αιώνα εμφανίζεται ένας νέος ρυθμός στη ζωγραφική, στηγλυπτική, στην αρχιτεκτονική και στη μουσική: το μπαρόκ. Το μπαρόκ ξεκίνησεαπό τη Ρώμη και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Οι καλλιτέχνες προσπαθούνμε τα έργα τους να τονίσουν το θρησκευτικό συναίσθημα, να εντυπωσιάσουν καινα διδάξουν. Οι καλλιτέχνες εμπνέονται από το θρησκευτικό συναίσθημα και τουπηρετούν με νέους και λαμπρούς τρόπους. Η Καθολική Εκκλησία και οι βασιλικέςΑυλές είναι αυτοί που παραγγέλνουν και πληρώνουν τους καλλιτέχνες για τα έργατους. Ανάμεσα στους ζωγράφους ξεχωρίζουν ο Μικελάντζελο Καραβάτζο στηνΙταλική χερσόνησο, ο Ντιέγκο Βελάσκεθ και ο Μουρίλο στην Ισπανία, ο Πέτερ-ΠάουλΡούμπενς στην Αμβέρσα.10.42Η αγία τράπεζαστη βασιλική τουΑγίου Πέτρουστη Ρώμη (Ιταλία)διαμορφώθηκετο 17ο αιώνα απότον αρχιτέκτοναΜπερνίνι και είναιχαρακτηριστικόδείγμα τέχνηςμπαρόκ. Μεταξύ τωνετών 1624--1634.Το πάρκο ενός πύργου. Πίνακας του ζωγράφου Πέτερ-Πάουλ Ρούμπενς. Μεταξύ των ετών 1632--1638, Βιένη(Αυστρία), Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.jgggyLΑπό τα πιο γνωστά έργα του ζωγράφου Ντιέγκο Βελάσκεθ(1599--1660) είναι οι «Λας Μενίνιας», δηλαδή τα κορίτσιαστην ακολουθία της βασίλισσας. Στον πίνακα ο ζωγράφος μετην παλέτα στο χέρι δε ζωγραφίζει τα μοντέλα απευθείας,αλλά την εικόνα τους, που φαίνεται σ’ έναν καθρέφτη. 1658,Μαδρίτη (Ισπανία), Μουσείο του Πράδο.

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Η ζωγραφική αναπτύσσεται και στην Ολλανδία. Εκεί, από τότε που κυριάρχησανοι προτεστάντες, οι ζωγράφοι άρχισαν να κάνουν πίνακες με σκηνές από τηνκαθημερινή ζωή, με σκηνές από τη φύση (τοπία) και πορτρέτα. Πελάτες τους ήταν οιπλούσιοι αστοί.Ο Γιαν Βερμέερ (1632--1675) είναι, μαζί με το Ρέμπραντ, από τους πιο σημαντικούς ζωγράφουςστην Ολλανδία το 17ο αιώνα.Δύο πίνακες του Γιαν Βερμέερ. Στην εικόνα 10.47«Η Γαλατού». Μεταξύ των ετών 1657--1658,Άμστερνταμ (Ολλανδία), Βασιλικό Μουσείο.Στη 10.48 «Ζευγάρι που πίνει κρασί». Γύρω στο1658--1659, Βερολίνο (Γερμανία), Κρατικά Μουσεία.181

16ος -- αρχές 18ου αιώναΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Ο Ρέμπραντ (1606--1669) είναι ο κύριοςεκπρόσωπος για τηζωγραφική στην Ολλανδίατο 17ο αιώνακαι ένας από τους πιομεγάλους ζωγράφουςστην νεότερη ευρωπαϊκήτέχνη.182Από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Ρέμπραντ είναι οι αυτοπροσωπογραφίες του, δηλαδή οι πίνακες όπου ζωγράφιζε τονεαυτό του. Στην εικόνα 10.50 ο ζωγράφος εμφανίζεται σε νεαρή ηλικία. 1634, Φλωρεντία (Ιταλία), Πινακοθήκη Ουφίτσι.Στην 10.51 η αυτοπροσωπογραφία του χρονολογείται το 1655. Βιένη (Αυστρία), Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.Στην 10.52 ο ζωγράφος είναι πια σε μεγάλη ηλικία. 1664, Φλωρεντία (Ιταλία), Πινακοθήκη Ουφίτσι.Ο 16ος και ο 17ος αιώνας είναι και μια σημαντική εποχή για τα γράμματα. Ανάμεσαστους συγγραφείς ξεχωρίζουν αυτοί που έγραψαν έργα για το θέατρο: ο ΓουίλιαμΣέξπιρ στην Αγγλία, ο Λόπε ντε Βέγκα και ο Καλντερόν στην Ισπανία, ο Μολιέροςκαι ο Ρακίνας στη Γαλλία. Στην πεζογραφία ξεχωρίζει ο Iσπανός Μιχαήλ Θερβάντεςμε το μυθιστόρημα Δον Κιχώτης. Τότε εμφανίζεται και ο Μονταίνιος, ο πρώτος πουέγραψε αξιόλογα δοκίμια, δηλαδή μικρά κείμενα με θέμα μια συγκεκριμένη ιδέα.Στη φιλοσοφία ξεχωρίζουν ο Γάλλος ορθολογιστής φιλόσοφος και μαθηματικόςΡενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιος), ο Τόμας Χομπς, που θεμελίωσε τη νεότερη πολιτικήσκέψη, και ο Μπαρούχ Σπινόζα.

9Κεφάλαιο 11VTN:Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςκαι οι υπήκοοι του σουλτάνου (17ος αιώνας)"Λ-3?-mu»'auAπό τα τέλη του 16ου αιώνα, ύστερα από μια περίοδο ακμής, η Οθωμανική Αυτοκρατορίααντιμετωπίζει προβλήματα. Αυτά την οδηγούν σε μια παρακμή που κρατάει πολλά χρόνια.Οι συνεχείς πόλεμοι δημιουργούν μεγαλύτερα έξοδα για το οθωμανικό κράτος. Έτσι, βάζειστους ραγιάδες νέους φόρους και νοικιάζει όλο και πιο συχνά τα κρατικά εισοδήματασε αξιωματούχους και σε ιδιώτες. Νέες κοινωνικές ομάδες αποκτούν δύναμη, ενώ άλλεςδυσαρεστούνται από τις αλλαγές και κάνουν συχνά εξεγέρσεις. Η κεντρική διοίκηση αδυνατίζεικαι δεν ελέγχει πια αποτελεσματικά τις διάφορες περιοχές. Το ίδιο συμβαίνει και στοστρατό. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία χάνει εδάφη σε πολέμους με τα κράτη της Ευρώπης.Παράλληλα δίνει σε εμπόρους από τα κράτη αυτά σημαντικά προνόμια. Έτσι τα ευρωπαϊκάκράτη αρχίζουν να επηρεάζουν την οθωμανική πολιτική. Ορισμένοι ζιμήδες (και ορθόδοξοι)επωφελούνται από τις αλλαγές αυτές και αποκτούν αρκετή δύναμη. Από τα τέλη του 16ουκαι το 17ο αιώνα όλο και πιο πολλοί ορθόδοξοι έρχονται σε επαφή με τη χριστιανική Ευρώπη.Τα γράμματα αναπτύσσονται και αρχίζει να διαδίδεται η εκπαίδευση, σχεδόν αποκλειστικάστην ελληνική γλώσσα.

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Πληροφορίες για την περίοδο αυτή παίρνουμε από τα οθωμανικά αρχεία, από τα αρχεία τωνχριστιανικών κρατών που είχαν σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, από τα κείμεναπου έγραψαν περιηγητές και από τα αρχαιολογικά ευρήματα.Α. Η παρακμή της Οθωμανικής ΑυτοκρατορίαςΑιτίες και μηχανισμοίΗ κρίση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από τα τέλη του 16ου αιώνα είναι πρώτα απ’ όλαοικονομική. Οι Οθωμανοί αρχίζουν να χάνουν στους πολέμους, οι κατακτήσεις σταματούνκαι δε φέρνουν πια έσοδα. Η Αυλή του σουλτάνου κοστίζει όλο και περισσότερο. Για να βρειγρήγορα τα χρήματα που χρειαζόταν, η Οθωμανική Αυτοκρατορία πήρε διάφορα μέτραπου όμως δεν έφεραν αποτελέσματα. Αντίθετα, δημιούργησαν προβλήματα σε πολλέςκοινωνικές ομάδες, ανώτερες και κατώτερες, και οδήγησαν σε μεγάλες οικονομικές καικοινωνικές αλλαγές.Από το 1683 μέχρι το 1699 η Οθωμανική Αυτοκρατορίαήταν σε πόλεμο με τη Βενετία, τηνΑυστρία, την Πολωνία και τη Ρωσία. Η Βενετίακαι η Αυστρία μάλιστα, για να δημιουργήσουνπερισσότερα προβλήματα στο οθωμανικόκράτος, ξεσήκωσαν αρκετούς χριστιανικούςπληθυσμούς που ζούσαν σε αυτό. Ο πόλε- ,μος τέλειωσε με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς(1699). Με τη συνθήκη αυτή, η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία έχασε πολλές περιοχές (στηνκεντρική και στη νοτιοανατολική Ευρώπη, σταπαράλια της Μαύρης Θάλασσας) και η Αυστρίαέγινε μια μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη.Οι οθωμανικές κατακτήσεις (1453--1600 περίπου)11.1Από τα τέλη του 16ου αιώνα καιμετά οι οθωμανικές κατακτήσειςσταματούν. Το 17ο αιώνα η μόνηπεριοχή που κατέκτησαν οι Οθωμανοίήταν η Κρήτη (1669).184

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11VEDIITAKTL· HIΠίνακας με τον πρεσβευτή του Γάλλου βασιλιάΛουδοβίκου ΙΔ΄ να επισκέπτεται την Αθήνα.Ο πίνακας δείχνει την Αθήνα όπως ήταν το 17οαιώνα με τον Παρθενώνα πρν ανατιναχτεί. 1674,Αθήνα, Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών Βούρου-Ευταξία (μόνιμο δάνειο στο παραπάνω μουσείο απότο Μουσείο Καλών Τεχνών της Σαρτρ, Γαλλία).Χαρακτικό που δείχνει πώς ανατινάχτηκε ο Παρθενώνας από τοΒενετό Φραγκίσκο Μοροζίνι, από βιβλίο που κυκλοφόρησε το1707. Στο τέλος του 17ου αιώνα οι Βενετοί έκαναν εκστρατείαενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το 1687 ο ΦραγκίσκοςΜοροζίνι έφτασε στην Αθήνα και πολιόρκησε τους Οθωμανούς,που κλείστηκαν στην Ακρόπολη της Αθήνας. Ο Μοροζίνιβομβάρδισε την Ακρόπολη με αποτέλεσμα να ανατιναχθείο Παρθενώνας.Το «Κιόσκι (περίπτερο) της Βαγδάτης»στο παλάτι του Τόπκαπι στηνΚωνσταντινούπολη (Tουρκία). Το 1638τέλειωσε ο πόλεμος ανάμεσα στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία και το κράτοςτων Σαφαβιδών (1623--1638). Τότε οιOθωμανοί κατέκτησαν το Ιράκ και τηΒαγδάτη. Για να γιορτάσει ο σουλτάνοςΜουράτ Δ΄ (1623--1640) τη νίκη τουέχτισε αυτό το κιόσκι. 1638--1639.Σκηνή που ανήκε σε Oθωμανό αξιωματούχο. Την άφησαν οι Oθωμανοίστη Βιένη, όταν την πολιόρκησαν το 1683. Οι Oθωμανοί πολιόρκησαν τηΒιένη, την πρωτεύουσα της Αυστρίας, δύο φορές (το 1529 και το 1683),αλλά και τις δύο δεν μπόρεσαν να την καταλάβουν. Δεύτερο μισό 17ουαιώνα, Βιένη (Αυστρία), Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.185

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Για τουςγενίτσαρουςμιλήσαμε στησ. 128.Επειδή το οθωμανικό κράτος χρειαζόταν χρήματα για τους πολέμους:^•Έβαλε νέους, πιο μεγάλους φόρους στους αγρότες. Αυτοί όμως δεν μπορούσαν νατους πληρώνουν και συχνά ξεσηκώνονταν.•Άρχισε να νοικιάζει τα κρατικά εισοδήματα (φόρους από την κρατική γη και άλλασουλτανικά εισοδήματα) σε αξιωματούχους και σε πλούσιους ιδιώτες.Υποτίμησε το ακτσέ, έκανε δηλαδή φτηνότερο το ασημένιο νόμισμα, με το οποίοπληρώνονταν πολλοί κρατικοί αξιωματούχοι. Αυτοί άρχισαν να έχουν οικονομικάπροβλήματα και έκαναν εξεγέρσεις. Η υποτίμηση και η ακρίβεια χτύπησαν κυρίωςτους μικρούς τιμαριούχους (που είχαν λίγα εισοδήματα) και τους στρατιωτικούς πουέπαιρναν μισθό (όπως οι γενίτσαροι).Το τζαμί που έχτισε ο σουλτάνος Αχμέτ Α΄ (1603--1617) στην Κωνσταντινούπολη (Τουρκία). Είναι από τα λίγα μεγάλαδημόσια έργα που γίνονται αυτή την περίοδο. Το τζαμί βρίσκεται απέναντι από την Αγία Σοφία και ακολουθεί την οθωμανικήαρχιτεκτονική της προηγούμενης περιόδου. Στο εσωτερικό (εικόνα 11.8) είναι διακοσμημένο κυρίως με μπλε πλακάκια τύπουΙζνίκ. Γι’ αυτό έγινε γνωστό και ως Μπλε Τζαμί. 1610--1627.Οι γενίτσαροιΑπό τα τέλη του 16ου αιώνα οι γενίτσαροι άρχισαν να γίνονταιπερισσότεροι και η επιρροή τους μεγάλωσε. Έκανανεξεγέρσεις και ζητούσαν από το κράτος μεγαλύτερο μισθό,που όμως εκείνο δεν μπορούσε να τους τον πληρώσει. Γι’αυτό, τους άφησε να έχουν και άλλες δραστηριότητες εκτόςαπό τις στρατιωτικές.Σιγά σιγά έγιναν και άλλες αλλαγές στους γενίτσαρους:μπορούσαν πια να παντρεύονται. Τότε, για να εξασφαλίσουνοικονομικά τις οικογένειές τους, απαιτούσαν περισσότερα.Στα μέσα περίπου του 17ου αιώνα, οι γενίτσαροι πέτυχαννα καταργήσουν το παιδομάζωμα και να γίνονται γενίτσαροισχεδόν μόνο τα παιδιά τους.Γενίτσαροι οπλισμένοι μετόξα. Τέλη 17ου αιώνα. Παρίσι,Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.186

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Από τα τέλη του 16ου αιώνα, ο πληθυσμός στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μειώνεται, κυρίωςστις ευρωπαϊκές της περιοχές. Με τους πολέμους και την αναρχία, πολλοί σκοτώθηκαν, οαγροτικός πληθυσμός λιγόστεψε και η παραγωγή μειώθηκε. Παράλληλα τα αγροτικά προϊόνταγίνονταν όλο και πιο ακριβά. Οι άνθρωποι γεννούσαν λιγότερα παιδιά και τρέφοντανχειρότερα από πριν. Πολλοί πέθαιναν από επιδημίες, ιδίως από την πανούκλα, και αρκετοίέφευγαν σε άλλες περιοχές, όπου θα ήταν πιο ασφαλείς.11.10ίΗ οικονομική και η κοινωνική κρίση επηρέασε και τη•^ διοίκηση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από τατέλη του 16ου και όλο το 17ο αιώνα το οθωμανικό^Ν κράτος κυβερνούν συνήθως ανίσχυροι σουλτάνοι.Την πραγματική εξουσία έχουν στα χέρια τους^ διάφοροι αξιωματούχοι στο παλάτι. Σκοπός τουςΛί είναι να την κρατήσουν όσο πιο πολύ μπορούν^•Lκαι να πλουτίσουν με κάθε τρόπο. Έτσι αρχίζειστο οθω μανικό κράτος η διαφθορά στην κεντρικήδιοίκηση και στη δικαιοσύνη.Ο Μουράτ Δ΄ ήταν από τους λίγουςσουλτάνους που πήραν μέτρα γιανα σταματήσει η εξασθένηση και ηδιαφθορά στη διοίκηση. 19ος αιώνας,Κωνσταντινούπολη (Τουρκία), ΜουσείοΙσλαμικών και Τουρκικών Τεχνών.Οι πόλεις και το εμπόριοΜετά τις ανακαλύψεις, οι έμποροι από τη δυτική Ευρώπη μπορούσαννα κάνουν εμπόριο με τις Ινδίες και την Κίνα χωρίς να περνούν απότην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Έτσι όμως το οθωμανικό κράτοςέχανε τους φόρους που παλιότερα έπαιρνε από αυτό το εμπόριο.C^f^a,^Μ• ·-* ν- • JCJ ιΦιρμάνι του σουλτάνουΜεχμέτ Δ΄ (1648--1687).16--25 Ιανουαρίου 1678,Άγιο Όρος, Αρχείο ΜονήςΙβήρων.@ώ3 \ nyf^Vri^aFTjΎστερα από ειδικές συμφωνίες, η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία έδωσε σε εμπόρουςαπό ευρωπαϊκά κράτη προνόμια, για ναεμπορεύονται στα εδάφη της. Οι συμφωνίεςαυτές λέγονται διομολογήσεις.Με τις διομολογήσεις οι ξένοι έμποροιμπορούσαν να φέρνουν στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία βιοτεχνικά προϊόντα απότις χώρες τους ή πολύτιμα προϊόντα απότις Ινδίες, την Κίνα και την Αμερική, πληρώνονταςλιγότερους φόρους.Χαρακτικό με την Κωνσταντινούπολη (Tουρκία),την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.16ος -- 17ος αιώνας, Αθήνα Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.187

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11TKEBIS0TSTDEΧαρακτικό με την Τραπεζούντα (Tουρκία), ένα από τα σημαντικάλιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Μαύρη Θάλασσα.Από βιβλίο που εκδόθηκε το 1717.Χαρακτικό με τη Θεσσαλονίκη, ένα από τα σημαντικά λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Βαλκανική χερσόνησο.Από βιβλίο που εκδόθηκε το 1688.Για τιςσυντεχνίεςστηνΟθωμανικήΑυτοκρατορίαj μιλήσαμε στη/ σ. 132. JΜικρογραφίες πουδείχνουν τις συντεχνίεςνα παρελαύνουν στηνΚωνσταντινούπολη.Στην εικόνα 11.15 γενικήάποψη της παρέλασης.Στην 11.16 η συντεχνίατων φουρνάρηδων, στην11.17 η συντεχνία τωνζαχαροπλαστών (διάφοραγλυκά παρουσιάζονται σανπουλιά και ζώα).Στην 11.18 η συντεχνίατων εμπόρων μπαχαρικών(αριστερά αναπαράστασηκαφεκοπτείου. Το καράβισυμβολίζει τα ταξίδιασε μακρινές χώρεςαπ’ όπου έρχονται ταμπαχαρικά) και στην 11.19η συντεχνία των ναυπηγών(καράβια, μικρά καιμεγάλα μέσα σε λίμνες).1720, Κωνσταντινούπολη(Tουρκία), Βιβλιοθήκη τουΜουσείου του ΠαλατιούΤόπκαπι.Το 17ο αιώνα οι οθωμανικές πόλεις συνεχίζουν να είναι σημαντικά οικονομικάκέντρα. Ισχυρά είναι πλέον εκεί κάποια κοινωνικά στρώματα που γίνονται πλούσιαμε διάφορα μέσα: νοικιάζουν κρατικούς φόρους, εκμεταλλεύονται μεγάλεςεκτάσεις στην ύπαιθρο, εξάγουν (αν και επίσημα απαγορεύεται) από την ΟθωμανικήΑυτοκρατορία αγροτικά προϊόντα και σε συνεργασία με Eυρωπαίους εμπόρουςεισάγουν βιοτεχνικά και άλλα προϊόντα. Σιγά σιγά παίρνουν σημαντικές θέσεις καιστη διοίκηση. Στο εμπόριο με το εξωτερικό σημαντική θέση έχουν ορθόδοξοι καιΑρμένιοι έμποροι.Οι αλλαγές αυτές άρχισαν να δημιουργούν προβλήματα και στις οθωμανικέςσυντεχνίες, που δεν μπορούσαν να ανταγωνιστούν ούτε τους ξένους ούτε τουςντόπιους μεγαλέμπορους, γιατί τα προϊόντα από το εξωτερικό ήταν καλύτερα σεποιότητα και πολλές φορές φτηνότερα. Από την κρίση στις οθωμανικές συντεχνίεςι ωφελήθηκαν κάποιοι ορθόδοξοι, Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι, που είχαν επαφέςμε εμπόρους από την Ευρώπη.11.15 " ( 11.16

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Β. Το οθωμανικό κράτος και οι ζιμήδεςΌπως είδαμε όλοι οι ζιμήδες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ζούσαν οργανωμένοισε θρησκευτικές κοινότητες.Από τα τέλη του 16ου αιώνα όλο και πιο πολλοί μουσουλμάνοι έβλεπαν μεεχθρότητα τους ζιμήδες γιατί:Η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία άρχισε ναχάνει στους πολέμουςμε τα ευρωπαϊκάχριστιανικά κράτη.Η θέση τους έπαψε να είναι καλύτερη,γιατί τώρα είχαν και αυτοί οικονομικάκαι κοινωνικά προβλήματα, ενώαρκετοί ζιμήδες απέκτησαν μεγάλοπλούτο και δύναμη.Διάφοροι χριστιανικοίπληθυσμοί υποκινούνταιαπό τα χριστιανικάκράτη και κάνουνεξεγέρσεις ενάντια στοοθωμανικό κράτος.Όσο πιο πολύ το οθωμανικό κράτος παρακμάζει, τόσο πιο συχνές γίνονται οιεξεγέρσεις που έκαναν οι χριστιανικοί πληθυσμοί στη Bαλκανική χερσόνησο.Οι εξεγέρσεις αυτές συνήθως γίνονταν στις αγροτικές περιοχές και είχαν τοπικόχαρακτήρα. Σε αρκετές περιπτώσεις όμως ήταν γενικότερες και τις υποκινούσαντα χριστιανικά ευρωπαϊκά κράτη που βρίσκονταν σε πόλεμο με την ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, για να της προκαλέσουν πιο μεγάλες δυσκολίες. Από την άλλη, οιχριστιανικοί πληθυσμοί της περιοχής πίστευαν ότι η ζωή τους θα γινόταν καλύτερηαν τους κυβερνούσαν χριστιανοί ηγεμόνες. Εξεγέρσεις ενάντια στην οθωμανικήεξουσία έκαναν και μουσουλμάνοι, συνήθως για να αντιδράσουν στους μεγάλουςφόρους που πλήρωναν.Το 17ο αιώνα πολλοί ζιμήδες έγιναν μουσουλμάνοι με τη θέλησή τους,γιατί πίστευαν ότι έτσι θα ζούσαν καλύτερα. Άλλοι όμως, κυρίως χριστιανοί,αναγκάστηκαν να γίνουν μουσουλμάνοι με τη βία.Αν και πολλοί ζιμήδες είχαν δυσκολίες εκείνη την εποχή, αρκετοί μπόρεσαννα ωφεληθούν, όπως έκαναν άλλωστε και αρκετοί μουσουλμάνοι: μπήκαν στηνοθωμανική διοίκηση (κεντρική και επαρχιακή) και απέκτησαν δύναμη και πλούτο.5\

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Γ. Οι ορθόδοξοι ζιμήδεςΓια τοΟικουμενικόΠατριαρχείομιλήσαμε στησ. 137.Το 17ο αιώνα το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποκτά όλο και περισσότερη δύναμηστην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και ειδικότερατο Οικουμενικό Πατριαρχείο διατήρησαν την ορθόδοξη πίστη σε πολλούςπληθυσμούς και στήριξαν την εκπαίδευση, κυρίως στην ελληνική γλώσσα.ΊΊ w Η επιγραφή για τηνανοικοδόμηση του πατριαρχικούναού του Αγίου Γεωργίου στοΦανάρι μετά την πυρκαγιάτου 1720. Στο τέλος τηςΗ επιγραφής διαβάζουμε τηνι ημερομηνία: αψκ ΔεκεμβρίουΙ ιη΄, δηλαδή 18 Δεκεμβρίου 1728,ϊ Κωνσταντινούπολη (Tουρκία),3 πατριαρχικός ναός ΑγίουΙ Γεωργίου.m•••MMΟι οικουμενικοί πατριάρχες και οι άλλοι ανώτατοι ορθόδοξοι κληρικοί ήταναξιωματούχοι του οθωμανικού κράτους και είχαν προνόμια, εξουσίες καιεισοδήματα. Από τα τέλη του 16ου αιώνα τα ευρωπαϊκά κράτη κατάλαβαν ότι,για να επηρεάζουν την πολιτική κατάσταση μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,έπρεπε να επηρεάζουν και τους ορθοδόξους, που ήταν οι περισσότεροι ζιμήδεςστο οθωμανικό κράτος. Γι’ αυτό απέκτησαν στενές σχέσεις με το ΟικουμενικόΠατριαρχείο, το οποίο ασκούσε σημαντική πολιτική επιρροή.Για ταδοσίματαμιλήσαμεστη σ. 136.11.21Όμως το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε μεγάλα οικονομικάπροβλήματα. Οι Oθωμανοί αξιωματούχοι αλλά και οι ισχυροίορθόδοξοι, για να εισπράττουν όλο και περισσότερα χρήματα,ανέβαζαν και κατέβαζαν από το θρόνο τους πατριάρχες καιμητροπολίτες πολύ συχνά. Οι ανώτατοι κληρικοί πλήρωναν στηνΥψηλή Πύλη όλο και πιο μεγάλα δοσίματα για να πάρουν την εξουσίατους. Έτσι όμως ήταν εξαρτημένοι.Αναλόγιο από τονπατριαρχικό ναό τουΑγίου Γεωργίου στηνΚωνσταντινούπολη(Tουρκία) και κάτωλεπτομέρεια από τηδιακόσμησή του, όπουφαίνονται οι επιρροέςαπό την οθωμανικήτέχνη. 17ος αιώνας.190Από τα τέλη του 16ου αιώνα μεγάλο πρόβλημαγια την Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν και η διάδοσητης ουνίας: η Καθολική Εκκλησία προσπαθούσενα κάνει καθολικούς τους ντόπιουςχριστιανούς. Όσοι από αυτούς άλλαζαν δόγμαονομάζονταν ουνίτες. Οι ουνίτες μπορούσαννα κάνουν τις λειτουργίες στη γλώσσα τουςκαι σύμφωνα με τις παραδόσεις τους, αλλάέπρεπε να αναγνωρίζουν τον πάπα ως αρχηγότης Εκκλησίας. Συχνά οι πατριάρχες για νασταματήσουν την ουνία και τις επεμβάσεις τηςΚαθολικής Εκκλησίας ζητούσαν βοήθεια απότην οθωμανική εξουσία.Ξυλογραφία με έναν οικουμενικόπατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως,από βιβλίο που εκδόθηκε το 1639.

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Από την άλλη, μερικοί ορθόδοξοι μητροπολίτες καιεπίσκοποι ήθελαν να ενωθεί η Ορθόδοξη με τηνΚαθολική Εκκλησία. Γι’ αυτό είχαν επαφές με τηνΚαθολική Εκκλησία. Κάποιοι μάλιστα έπαιρναν μέροςσε εξεγέρσεις ενάντια στους Οθωμανούς. Το 17ο αιώναμάλιστα ορισμένοι πατριάρχες, που θεωρήθηκαν εχθροίτου οθωμανικού κράτους, εκτελέστηκαν.Οι ΦαναριώτεςΣάκος (ρούχο που φορούσανοι ανώτατοι κληρικοί) τουοικουμενικού πατριάρχηΔιονύσιου Δ΄. Δεύτερομισό του 17ου αιώνα,Άγιο Όρος, Μονή Ιβήρων.Στα μέσα του 17ου αιώνα εμφανίζονται οι Φαναριώτες, που αρχίζουν σιγά σιγά να ελέγχουντους ορθόδοξους πληθυσμούς. Ήταν ορθόδοξοι που κατάγονταν από διάφορα μέρη τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν συνήθως πλούσιοι και μορφωμένοι, μιλούσαν ελληνικά καιζούσαν όπως οι Oθωμανοί αξιωματούχοι. Λέγονται έτσι γιατί ζούσαν στη συνοικία Φανάρι τηςΚωνσταντινούπολης. Αν και οι Φαναριώτες ήταν δέκα έως δώδεκα οικογένειες, ονομάζουμεέτσι και όσους βρίσκονταν δίπλα ή υπηρετούσαν τις οικογένειες αυτές.Οι Φαναριώτες είχαν συμφέροντα στενά δεμένα με το οθωμανικό κράτος, απότο οποίο έπαιρναν εξουσία, δύναμη και πλούτο. Άρχισαν να γίνονται Διερμηνείςτης Πύλης και Διερμηνείς του Στόλου. Για να αποκτήσουν τα αξιώματα αυτά, οιΦαναριώτες έπρεπε να είναι πλούσιοι και μορφωμένοι. Έτσι μάθαιναν όχι μόνο τιςγλώσσες που μιλούσαν στην Ευρώπη, αλλά και αρχαία ελληνικά, λατινικά, τουρκικά,και συχνά αραβικά και περσικά.Οι Φαναριώτες ήταν πολύ ισχυροί και μπορούσαν να επηρεάζουν και τοΠατριαρχείο, δανείζοντας χρήματα σε ανώτατους κληρικούς. Οι Φαναριώτες καιο κύκλος τους ήταν από τους λίγους μορφωμένους ορθοδόξους την εποχή αυτή.Οι αυτόνομες κοινότητεςΌσο η κεντρική διοίκηση εξασθενίζει, στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία αναπτύσσονται σε ορισμένες περιοχέςπερισσότερες αυτόνομες κοινότητες, δηλαδή χωριά ήομάδες χωριών που είχαν αποκτήσει σχετική αυτονομίααπό την οθωμανική διοίκηση. Στον ελλαδικό χώροτέτοιες σημαντικές ορθόδοξες κοινότητες υπήρχαν,για παράδειγμα, στις Κυκλάδες και στα περισσότεραΔωδεκάνησα, σε ορεινά χωριά στην Ήπειρο, στο Πήλιο, στηΧαλκιδική.Για τιςαυτόνομεςκοινότητεςμιλήσαμεκαι στιςσ. 128--129.^^ΒΚιΟ τρόπος που διοικούνταν οι κοινότητες και η αυτονομίαπου είχαν διέφεραν από τόπο σε τόπο.Το χωριό Μικρό Πάπιγκο στην Ήπειρο όπως είναι σήμερα.&££3£ξΤο Μικρό Πάπιγκο είναι ένα από τα Ζαγοροχώρια, μια ομάδαχωριών στην Ήπειρο που αποτελούσαν αυτόνομη κοινότητα.

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Το χωριόΜακρινίτσαστο Πήλιο(Θεσσαλία)όπως είναισήμερα. ΗΜακρινίτσαήταν μια απότις αυτόνομεςκοινότητες στοΠήλιο.Ακουαρέλα τουζωγράφου Καρλ Χάαγκπου εικονίζει αρματολό.1861, Αθήνα, ΜουσείοΜπενάκη.Τις κοινότητες διοικούσαν ντόπιοι τοπικοίάρχοντες, οι προεστοί. Προεστοί γίνοντανγια ένα χρόνο, με τη συγκατάθεση τωνκατοίκων, αφού δηλαδή συμφωνούσαν καιοι κάτοικοι, οι πιο ηλικιωμένοι άντρες καιόσοι ανήκαν στις ισχυρές οικογένειες τουκάθε τόπου. Η επιλογή τους επικυρωνόταναπό την τοπική οθωμανική διοίκηση.Οι προεστοί εκπροσωπούσαν τηνκοινότητα απέναντι στην οθωμανικήεξουσία. Φρόντιζαν να διατηρούν την τάξηστην κοινότητά τους και γι’ αυτό είχανδικαστικές αρμοδιότητες. Όμως η πιοσημαντική εξουσία τους ήταν να μοιράζουνκαι να εισπράττουν τους φόρους πουέπρεπε να πληρώνει η κοινότητα στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία.Σιγά σιγά οι προεστοί έγιναν μια τοπικήαριστοκρατία. Συχνά δεν πλήρωνανφόρους ή πλήρωναν λιγότερους απότους υπόλοιπους. Συγκέντρωσαν πλούτο(πολλοί απ’ αυτούς ήταν και έμποροι) καιμπορούσαν να νοικιάζουν τους φόρουςτης περιοχής και να δανείζουν με τόκο στην κοινότητα όταν υπήρχαν οικονομικέςδυσκολίες. Πολλές φορές μάλιστα οι ντόπιοι κάτοικοι ήταν δυσαρεστημένοι καιδιαμαρτύρονταν στην οθωμανική εξουσία για τον τρόπο που διοικούσαν οι προεστοί.Οι κλέφτες και οι αρματολοίΤο 17ο αιώνα η αναρχία, η διαφθορά στη διοίκηση και τα οικονομικάπροβλήματα έκαναν όλο και περισσότερους χριστιανούς (αλλά καιμουσουλμάνους) ραγιάδες να φεύγουν στα βουνά και να γίνονται«παράνομοι». Εκεί έφτιαξαν μικρές ένοπλες ομάδες και έκαναν επιθέσεις ενάντιασε μουσουλμάνους και χριστιανούς εμπόρους και αξιωματούχους. Παράλληλαπίεζαν την οθωμανική διοίκηση να τους δώσει τοπική στρατιωτική εξουσία.Αυτοί οι «παράνομοι» χριστιανοί λέγονται κλέφτες στο νότιο ελλαδικό χώροκαι χαϊντούκοι στη βόρεια Βαλκανική χερσόνησο.Η οθωμανική εξουσία, επειδή δεν μπορούσε πια να πληρώνει μισθούς ή ναδίνει τιμάρια σε στρατιωτικούς, έβαζε ντόπιους ένοπλους (μουσουλμάνους καιχριστιανούς) να πολεμούν τους κλέφτες και να φροντίζουν για την τάξη. Ανάμεσασ’ αυτά τα στρατιωτικά σώματα ιδιαίτερα ισχυροί έγιναν οι αρματολοί, που ήτανκυρίως χριστιανοί.Η περιοχή που προστάτευαν οι αρματολοί από τους κλέφτες λεγόταναρματολίκι. Κάθε σώμα αρματολών είχε τον αρχηγό του, τον καπετάνιο, ταπρωτοπαλίκαρα και στρατιώτες, που λέγονταν παλικάρια. Οι αρματολοί έπαιρνανγια αμοιβή ειδικούς φόρους από τους κατοίκους στην περιοχή που προστάτευαν,ενώ οι ίδιοι δεν πλήρωναν φόρους. Με τον καιρό οι καπετάνιοι απέκτησαν μεγάληστρατιωτική, κοινωνική και οικονομική δύναμη. Είχαν επαφές αλλά και συγκρούσειςμε τους προεστούς και τις οθωμανικές αρχές της περιοχής. Συχνά εισέπραττανοι ίδιοι τους φόρους και τους έδιναν στο κράτος και έκαναν μεγάλες περιουσίες,κυρίως από την κτηνοτροφία και το δανεισμό χρημάτων. Επειδή ήταν ισχυροί,πολλές φορές φορολογούσαν τον ντόπιο πληθυσμό όπως εκείνοι ήθελαν και, αντί νακυνηγούν τους κλέφτες, συνεργάζονταν μαζί τους.192

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Οι παροικίεςΑπό τα τέλη του 16ου αιώνα, καθώς αναπτύσσεται το εμπόριο ανάμεσα στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία και τις ευρωπαϊκές χώρες, πολλοί πλούσιοι ορθόδοξοι υπήκοοι του σουλτάνουεγκαταστάθηκαν σε ευρωπαϊκά εδάφη ως έμποροι και ίδρυσαν παροικίες. Οι έμποροιτων παροικιών βοήθησαν οικονομικά τις περιοχές απ’ όπου κατάγονταν και τις επηρέασανπολιτιστικά. Από τις παροικίες άρχισαν να έρχονται στη Βαλκανική χερσόνησο στοιχεία απότον πολιτισμό της δυτικής Ευρώπης.Οι παροικίες είχαν τη δική τουςδιοίκηση, αλλά τις εξουσίαζεο ντόπιος ηγεμόνας, από τον οποίοσυχνά έπαιρναν προνόμια. Από το 17οαιώνα ορθόδοξοι έμποροι (κυρίωςελληνικής, σερβικής και βλάχικηςκαταγωγής) ίδρυσαν παροικίες στηΒλαχία και στη Μολδαβία, στηνΟυγγαρία, στην Πολωνία και αλλού,στις πόλεις απ’ όπου περνούσαν ταεμπορικά καραβάνια στην ανατολικήκαι στην κεντρική Ευρώπη. Ορθόδοξεςπαροικίες είχαν ιδρυθεί και παλιότερα,το 16ο αιώνα κυρίως, στις πόλειςτης Ιταλικής χερσονήσου (Λιβόρνο,Αγκόνα). Ανάμεσά τους ξεχωρίζειη ορθόδοξη παροικία στη Βενετία.Στις παροικίες δε ζούσανμόνο έμποροι, αλλά και άλλοιεπαγγελματίες, όπως τεχνίτες,βιοτέχνες, υπηρέτες κ.ά. Πολλοίορθόδοξοι από τις παροικίες έκανανσυχνά δωρεές για κοινωφελή έργα(έργα δηλαδή που ωφελούσαν όλοτον κόσμο) στις περιοχές απ’ όπουκατάγονταν: για παράδειγμα, έδινανΚ .JELlAIf"ClTTA'M. P.VJW. w-.imwt*n«:Χαλκογραφία με τη Βουδαπέστη, την πρωτεύουσα της σημερινήςΟυγγαρίας, που είναι χτισμένη στις όχθες του ποταμού Δούναβη.Στη Βουδαπέστη υπήρχε μια σημαντική ορθόδοξη παροικία. 1687,Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.χρήματα για να χτιστούν σχολεία, αλλά και υποτροφίες σε νέους από τον τόποτους για να σπουδάσουν στη δυτική Ευρώπη. Μαζί με τους ανθρώπους και ταεμπορεύματα περνούσαν στους ορθοδόξους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςοι ιδέες και οι επιστημονικές ανακαλύψεις από τη δυτική Ευρώπη.Η εκπαίδευση, τα γράμματα και οι τέχνεςΑπό τα τέλη του 16ου αιώνα αρχίζουν να καλλιεργούνται τα γράμματα και η εκπαίδευσηστους ορθοδόξους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Εκκλησία έχει ακόμη τον πρώτο λόγοστην εκπαίδευση, αλλά σχολεία αρχίζουν να ιδρύουν και ισχυροί ορθόδοξοι που δεν ήτανκληρικοί. Τα περισσότερα κείμενα γράφονται στα ελληνικά. Οι επαφές με τη δυτική Ευρώπηείναι πιο πολλές από παλιότερα. Δημιουργείται μια νέα ομάδα από μορφωμένους (κυρίωςκληρικοί και Φαναριώτες) που σπουδάζουν σε ιταλικές πόλεις. Κάποιοι επηρεάζονται απότην Αναγέννηση και προσπαθούν να ξεχωρίσουν την επιστήμη από τη θεολογία.193

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 1111111.28Στα τέλη του 16ου αιώνα το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεωςγια πρώτη φορά φροντίζει να ιδρύσει σχολεία για τη θρησκευτικήεκπαίδευση. Σχολεία ίδρυσαν και αρκετοί πλούσιοι ορθόδοξοι (κυρίωςέμποροι) σε διάφορες περιοχές. Από το 17ο αιώνα όλο και πιο πολλοίορθόδοξοι μαθαίνουν γράμματα. Η Εκκλησία όμως είναι αρνητική σεπολλές νέες φιλοσοφικές και επιστημονικές θεωρίες που έρχονται απότην Ευρώπη. Παρ’ όλα αυτά, οι κληρικοί που σπούδαζαν στην Ευρώπηπροσπαθούσαν να διαδώσουν και τη μη θρησκευτική εκπαίδευση.Ωστόσο οι επιστήμες δεν αναπτύσσονται ιδιαίτερα. Από τους πρώτουςλόγιους της εποχής ήταν ο Μελέτιος Πηγάς (1549--1602) και ο ΚύριλλοςΛούκαρης (1572--1638).Η εκπαίδευση αφορούσε μόνο τα αγόρια και χωριζότανΧστον κατώτερο κύκλο:μάθαιναν ανάγνωση,γραφή από θρησκευτικάβιβλία, καθώς και λίγηαριθμητική. Δάσκαλοι ήταν |συνήθως κληρικοί που^δίδασκαν στις εκκλησίες ήJστα μοναστήρια.Ιστον ανώτερο κύκλο: μάθαινανγραμματική, σύνταξη και κείμενα απόαρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Σεπολύ λίγα σχολεία δίδασκαν φιλοσοφία,μαθηματικά και άλλες επιστήμες. Ταπερισσότερα σχολεία δε λειτουργούσανσυνέχεια, παρά μόνο όσο υπήρχανδάσκαλοι ή τα χρήματα για να πληρωθούν.Τα αγόρια μπορούσαν επίσης να μάθουν γράμματα στο σπίτι απόκάποιο συγγενή ή γνωστό της οικογένειας. Αν η οικογένεια ήτανπλούσια (όπως οι Φαναριώτες) πλήρωνε δάσκαλο στο σπίτι. Με αυτότον τρόπο μπορούσαν να μάθουν γράμματα και κάποια κορίτσια.Στην εικόνα 11.28 το μπροστινόεξώφυλλο Ευαγγελίου που εικονίζειτην Ανάσταση του Χριστού και στη11.29 το πίσω (οπισθόφυλλο) με τηΣταύρωση του Χριστού. 1671, ΆγιοΌρος, Μονή Σίμωνος Πέτρας.Πάντως στο μεγαλύτερο μέρος της Βαλκανικής χερσονήσουη εκπαίδευση, τα γράμματα και οι επιστήμες ήταν ακόμησε πολύ κακή κατάσταση. Αντίθετα στη Μολδαβία καιστη Βλαχία, που ήταν αυτόνομες και είχαν πιο πολλέςεπαφές με τη δυτική Ευρώπη, ιδρύθηκαν από το 17ο αιώνατυπογραφεία. Τα τυπογραφεία αυτά έβγαζαν βιβλία σταρουμανικά και στα ελληνικά. Στη Βλαχία μάλιστα ιδρύθηκεκαι μια ανώτερη σχολή, η Ακαδημία του Βουκουρεστίου (1689).Για τηΜολδαβία καιτη Βλαχία θαμιλήσουμε στοβιβλίο της Γ΄Γυμνασίου.Την περίοδο αυτή τα πιο πολλά πεζά κείμενα είναι εκκλησιαστικά. Αρχίζουνόμως να τυπώνονται και λογοτεχνικά έργα. Τα πιο σημαντικά από αυτά γράφονταιστα ελληνικά. Όλοι όμως οι ορθόδοξοι έχουν τη δική τους προφορικήλογοτεχνία, που απαγγέλλουν ή τραγουδούν στις γλώσσες τους (όπως σταελληνικά, στα αλβανικά, στα βουλγάρικα, στα σέρβικα και στα τουρκικά).Οι ορθόδοξοι λόγιοι της εποχής γράφουν κυρίως κείμενα με θρησκευτικόπεριεχόμενο. Ιδιαίτερα καλλιεργήθηκε το κήρυγμα, δηλαδή κείμενα σε δημώδησυνήθως γλώσσα, που συμβουλεύουν τους ορθοδόξους για διάφορα θέματα.Από το 16ο αιώνα κυκλοφορούν ερωτικά μυθιστορήματα, διάφορες ιστορίες (όπωςγια το Μέγα Αλέξανδρο), προφητείες κ.ά. Τα βιβλία αυτά τα διάβαζε φωναχτάκάποιος που ήξερε ανάγνωση και οι υπόλοιποι άκουγαν.194

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Ξεχωριστή θέση είχε για τους ορθοδόξους η προφορικήλαϊκή λογοτεχνία. Ιστορίες, παραμύθια, παροιμίες,ποιήματα και κυρίως δημοτικά τραγούδια περνούσαν απόστόμα σε στόμα. Η προφορική λαϊκή λογοτεχνία άρχισε νακαταγράφεται από τα τέλη του 18ου αιώνα.Στη ζωγραφική (εικόνες και τοιχογραφίες) υπάρχουνδιαφορές από τόπο σε τόπο. Γενικά κυριαρχεί η κρητικήσχολή, που όμως βρίσκεται πια στην παρακμή της.Παράλληλα, σε αρκετές περιοχές στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία εμφανίζονται πολλά τοπικά εργαστήρια.Ιδιαίτερα ακμάζουν τα εργαστήρια στην Ήπειρο και στηδυτική Μακεδονία. Σημαντική ανάπτυξη έχει και η λαϊκήζωγραφική: καλλιτέχνες, κυρίως από αγροτικές περιοχές,ζωγραφίζουν προσωπογραφίες και σκηνές από τηνκαθημερινή ζωή.Εικόνα με τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Στο κέντρο εικονίζεται ο άγιοςκαι γύρω του σκηνές από τη ζωή του. 1696, Άγιο Όρος, Μονή Δοχειαρίου.Από τα τέλη του 17ου αιώνα χτίζονται σε ορισμένες περιοχέςμεγαλύτερες εκκλησίες, που χωράνε περισσότερουςπιστούς. Οι εκκλησίες αυτές είναι βασιλικές, που συχνάεπηρεάζονται από την οθωμανική τέχνη. Εξάλλου, πολλοίορθόδοξοι αρχιτέκτονες και εργάτες έχτιζαν τζαμιά και άλλαμουσουλμανικά δημόσια κτίρια και δημόσιες βρύσες (κρήνες).Σε άλλες περιοχές (όπως στην Κρήτη) υπάρχουν πολλέςβενετικές επιδράσεις στην αρχιτεκτονική των μνημείων.Η εκκλησία των αγίων Αρχαγγέλων στο Αρμπανάσι στη σημερινή Βουλγαρία.Η εκκλησία είναι βασιλική. 17ος -- 18ος αιώνας.195

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Ποτήρι φτιαγμένοαπό το κέλυφοςινδικής καρύδας.Έχει διακόσμησηαπό επιχρυσωμένοασήμι. 17ος αιώνας,Άγιο Όρος, ΜονήΔιονυσίου.Η θρησκευτική μικροτεχνία (μεταλλοτεχνία, ξυλογλυπτική,κεντητική) επηρεάζεται πολύ από τη λαϊκή και τηνοθωμανική τέχνη. Στα τέλη του 17ου αιώνα εμφανίζεται καιη χαλκογραφία.Η λαϊκή τέχνη ακολουθεί τις τοπικές παραδόσεις, αλλάεπηρεάζεται σημαντικά και από την αραβοϊσλαμική τέχνη.Οι επιδράσεις αυτές φαίνονται στην υφαντική (μεταξωτάκαι χρυσοΰφαντα υφάσματα), στην κεντητική (τσεβρέδες),στην κεραμική και στην ξυλογλυπτική.Η λαϊκή μουσική διαφέρει από τόπο σε τόπο καιστηρίζεται στις τοπικές παραδόσεις, αλλά επηρεάζεται καιαπό άλλους λαούς. Πρόκειται κυρίως για τη μουσική τωνδημοτικών τραγουδιών. Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουνορθόδοξοι συνθέτες που γράφουν μουσική για τηνοθωμανική Αυλή. Ανήκουν στον κύκλο των Φαναριωτών,επηρεάζονται από την οθωμανική μουσική και οι στίχοιτους είναι στα ελληνικά και στα τουρκικά. Τα τραγούδιααυτά λέγονται φαναριώτικα.Ποιμαντική ράβδοςτου Νεόφυτου, πουήταν μητροπολίτηςστην Αδριανούπολη(1653--1658). Ηράβδος, που είναιδιακοσμημένη μεπολύτιμες πέτρεςκαι σμάλτο,κατασκευάστηκεμάλλον στηνΚωνσταντινούπολη.Μέσα 17ου αιώνα,Αθήνα, ΒυζαντινόΜουσείο.Κέντημα από τη Σκύρο,με τον άγιο Γεώργιο νασκοτώνει το δράκο.17ος αιώνας, Αθήνα,Μουσείο Μπενάκη.Σφαιρικό στέμμα πολυελαίουμε εγχάρακτο διάκοσμο.17ος αιώνας, Αθήνα, ΒυζαντινόΜουσείο.Δείγμα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής. Το τέμπλο από τηνεκκλησία του Αγίου Δημητρίου του Κόλλα,1690, Ζάκυνθος,Μουσείο Ζακύνθου.Δύο πιάτατύπου Ιζνίκ, πουχρονολογούνταιτο 16ο--17ο αιώνα.Αθήνα, ΜουσείοΜπενάκη.196

17ος αιώναςΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Δ. Οι άλλοι ζιμήδεςΤο 17ο αιώνα υπήρχαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αρκετοί καθολικοί.Εκτός απ’ αυτούς υπήρχαν και αρκετοί ουνίτες.Οι Αρμένιοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως και οι ορθόδοξοι,συνέχισαν να έχουν για κέντρο τους την Κωνσταντινούπολη. ΠολλοίΑρμένιοι είχαν οικονομικές σχέσεις με τα ευρωπαϊκά κράτη, κάποιοισπούδασαν εκεί και άλλοι ίδρυσαν παροικίες. Οι Αρμένιοι είχαν παρόμοιαπροβλήματα με τους ορθοδόξους (παιδομάζωμα, εξισλαμισμοί κτλ.)και πολλοί από αυτούς έγιναν ουνίτες.Το 17ο αιώνα οι εβραϊκές κοινότητεςστην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πουσυνέχισαν να εξουσιάζονται από τουςραβίνους και τους πλούσιους Εβραίους,αρχίζουν να παρακμάζουν. Οι Εβραίοι, πουήταν παλιότερα χρήσιμοι για τις γνώσεις πουείχαν φέρει από τη δυτική Ευρώπη, είχαν πιαανταγωνιστές τους χριστιανούς ζιμήδες.Επιπλέον, οι έμποροι από τη δυτική Ευρώπηπροτιμούσαν τους χριστιανούςγια τις επαφές και τις συναλλαγέςτους στο οθωμανικό κράτος.Κάποιοι Εβραίοι πήγαν στη δυτικήΕυρώπη, όπου οι οικονομικές καιοι πολιτικές συνθήκες ήταν πιακαλύτερες γι’ αυτούς.Για την ουνίαμιλήσαμε στησ. 190.Ακουαρέλατου 17ουαιώνα μεέναν Αρμένιοφούρναρη.ΙδιωτικήΣυλλογή.Χαρακτικό με Εβραία στηνΚωνσταντινούπολη. 1648, Αθήνα,Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.Το 18ο αιώνα η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συνεχίζεται:ο σουλτάνος γίνεται όλο και πιο αδύναμος, η Αυτοκρατορίαχάνει πολέμους και εδάφη, ενώ τα ευρωπαϊκά χριστιανικά κράτηγίνονται όλο και πιο ισχυρά. Την ίδια εποχή οι ζιμήδες, κυρίως οιορθόδοξοι, γνωρίζουν ιδιαίτερη ακμή. Όλο και περισσότεροι ορθόδοξοιπλουτίζουν από το εμπόριο, μορφώνονται και παρακολουθούνόσα συμβαίνουν στην Ευρώπη. Η Οθωμανική Αυτοκρατορίαβάζει αρκετά εμπόδια σε όσους ζητούν μεγαλύτερη ελευθερίαστις εμπορικές τους δραστηριότητες, ασφάλεια και συμμετοχήστην εξουσία. Έτσι όλο και περισσότεροι αρχίζουν να αμφισβητούντο σουλτάνο, αλλά και όσους είχαν μέχρι τότε την εξουσία στιςορθόδοξες κοινότητες (Ορθόδοξη Εκκλησία, Φαναριώτες, προεστοί). Παράλληλα ο Διαφωτισμός επηρεάζει πολλούς ορθόδοξουςλογίους. Τα σχολεία γίνονται πιο πολλά, όπως και τα βιβλία πουκυκλοφορούν. Στο τέλος του 18ου και στην αρχή του 19ου αιώναπροετοιμάζονται τα επαναστατικά κινήματα σε πολλούς χριστιανικούςλαούς στη Βαλκανική χερσόνησο, τα οποία θα οδηγήσουνστα νέα ανεξάρτητα εθνικά κράτη στην περιοχή.Εβραϊκό βιβλίο που τυπώθηκεστην Κωνσταντινούπολη το1733.Για τοΔιαφωτισμόκαι τα εθνικάκράτη θαμιλήσουμεαναλυτικά στοβιβλίο της Γ΄Γυμνασίου.197

ΕΠΕAΕΚ ΙΙ ΜΕΤΡΟ 1.1ΕΝΕΡΓΕΙΑ 1.1.1ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ:ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΘΗΝΩΝ/ΕΛΚΕΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΕΡΓΟΥ:ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑΑΝΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥ ΑΚΗΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑΘΑΛΕΙΑ ΡΑΓΩΝΑΗ ΠΡΑΞΗ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ (ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ) ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ ΚΑΤΑ 80% ΚΑΙ 20%ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΑ, ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ