II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny - Turystyczny Otwock

34II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny35ul. T. Kościuszki 18Obelisk ufundowali mieszkańcy Otwockadla upamiętnienia pobytu MarszałkaJózefa Piłsudskiego w naszym mieście.Uroczyście został odsłonięty 11 listopada1938 roku w 20. rocznicę odzyskania przezPolskę niepodległości.Obelisk stanął w pobliżu pensjonatu JadwigiNesterowicz, w którym w roku 1915przebywał ze swoim sztabem Józef Piłsudski.Obelisk przetrwał wojnę, lecz zaginąłna przełomie lat 50. i 60. Odnalezionyzostał w 1991 roku w Muzeum Ziemi PolskiejAkademii Nauk w Warszawie. Odrestaurowany,powrócił na dawne miejsce.Napis na nim brzmi:kiego. Pobyt „na nieludzkiej ziemi” bardzorealistycznie opisze wiele lat późniejjego syn Stefan Wajdenfeld (Waydenfeld)w swojej książce Droga lodowa.Dr Władysław Wajdenfeld przyłączyłsię do Armii Andersa. Umarł we Włoszechw 1946 roku.Dom rodziny Wajdenfeldów został zajętyprzez Niemców i zamieszkał w nimpostrach mieszkańców Otwocka, szef Kripo(niemieckiej policji kryminalnej), SS--Sturmscharfuehrer (starszy sierżant sztabowy)Walter Schlicht.Przed głównym wejściem domuSchlichta, na odgrodzonym siatką kawałkuulicy było ułożone, z drobnych kolorowychkamyczków i szkiełek, niemieckiegodło państwowe.Nocą, 12 na 13 kwietnia 1941 rokunieznani sprawcy przez obrzucenie kamieniamizniszczyli je. Miasto poniosło karę.Ludność Otwocka (polska i żydowska) zapłacićmusiała 20 000 zł., aresztowano zakładników,pomnik Kościuszki w Alei T.Kościuszki został wysadzony w powietrze,godzinę policyjną przesunięto na dwudziestą.Sprawcą okazał się szesnastoletni SławekLewiński, który mieszkał obok, przy AleiT. Kościuszki 8. Niemcy aresztowali MałegoBohatera i jego ojca. Zginęli w Auschwitz.Na cmentarzu otwockim mają symbolicznygrób.Obelisk dla upamiętnienia pobytu Józefa Piłsudskiego w OtwockuFoto. A. PawełekFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejJózef Piłsudski przybył z frontu do Warszawydla narad z przywódcami społeczeństwastolicy, zmuszony przez okupantów dojej opuszczenia zatrzymał się w pobliskimdomu dziś nie istniejącym i tu narady prowadził20 VIII – 4 IX 1915 r.Z pobytu Józefa Piłsudskiego w Otwockuzachowała się fotografia, na której odlewej strony stoją: Pruszkowski, Treszer,Stanisław Baczyński, Juliusz Kaden--Bandrowski, Wacław Orłowski; siedzą:Gustaw Orlicz-Dreszer, Józef KlemensPiłsudski, dr Stanisław Roupert, BolesławIgnacy Wieniawa-Długoszowski.Sanatorium doktora Józefa Geisleraul. T. Kościuszki 20,dawniej Otwocka, Aleja T. Kościuszki 8,obecnie budynek nie istniejeW miejscu, gdzie dziś znajduje się osiedlemieszkaniowe, jeszcze do końca lat90. stał budynek pierwszego nizinnegosanatorium przeciwgruźliczego w KrólestwiePolskim, którego założycielem,właścicielem i lekarzem naczelnym byłtwórca Otwocka Uzdrowiska – JózefMarian Geisler.W roku 1893, z finansową pomocąznanego warszawskiego lekarza AdamaChełmońskiego, doktor Józef Geislerwybudował w lesie, między dzisiejszymiulicami Kościuszki, Chopina i Geislera,duży piętrowy budynek przeznaczonySanatorium dr. Geislera w poczatkach swojego istnieniaOtwock był i jest dumny, że mieszkałw nim Marszałek Józef Piłsudski. Od1991 roku gros uroczystości państwowychi miejskich odbywa się przy tym obelisku.Odległość do kolejnego punktu: 120 mProsto ul. T. Kościuszki.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejDr Geisler z żoną i dziećmi na ganku swojegodomu w Otwockuna zakład leczniczy chorób płuc, przedewszystkim gruźlicy. Sanatorium komfortowe,urządzone zgodnie z obowiązującymizasadami higieny (bieżąca woda,kanalizacja, czterdzieści przestronnychFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiej

36II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny37Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejSanatorium dr. Geislera po zmianie właścicielii nazwy na pensjonat Dyetajednoosobowych pokoi, dwie duże werandydo leżakowania, obszerna jadalnia i salon),cieszyło się dużym obłożeniem.W sanatorium Geislera stosowanoskutecznie metodę klimatyczno-dietetycznegoleczenia gruźlicy płuc, wprowadzonoodmę sztuczną.W połowie 1898 roku sanatorium zostałorozbudowane. Dwie części piętrowebudynku głównego zostały połączonełącznikiem i tworzyły całość. Drewnianebudynki były bogato zdobione wycinanymiw drewnie ornamentami i położonew pięknym, zadbanym lesie.Sanatorium Geislera było początkiembudowania sanatoriów i prewentoriówprzeciwgruźliczych w Otwocku. Tu pracowalii praktykowali najlepsi specjaliści leczeniagruźlicy i chorób płuc: Chełmoński,Wroński, Stankiewicz, Czaplicki, Krzyżanowskii inni. Sanatorium dr. Geislera wykształciłotyp zakładu przeciwgruźliczego,który obowiązywał do lat 30. XX wieku.Doktor Józef Marian Geisler był teżwielkim społecznikiem. Był członkiemZarządu Towarzystwa Przyjaciół Otwocka,oddanym propagatorem Otwocka jakotzw. stacji klimatycznej, był członkiemWarszawskiego Towarzystwa Higienicznego,członkiem założycielem WarszawskiegoTowarzystwa Przeciwgruźliczego,przyczynił się do nadania naszemu miastustatusu pierwszej stacji dezynfekcyjnej,której został kierownikiem.W roku 1915 dr. Geislera ewakuowanow głąb Rosji. Wrócił do Otwockaw 1918 roku. Ciężko chory nie podjął pracyzawodowej. Zmarł w Otwocku 1 maja1924 roku. Pochowany został na cmentarzuw Karczewie.Sanatorium funkcjonowało do wybuchupierwszej wojny światowej. Wrazze śmiercią doktora Józefa Geisleraprzestało istnieć.Doceniając zasługi doktora JózefaMariana Geislera dla Otwocka, 6 sierpnia1924 roku Rada Miejska uchwaliłazmianę nazwy ulicy Granicznej na ulicęJ. M. Geislera.W budynku byłego sanatorium nowiwłaściciele Waks i Frydland otworzylipensjonat o nazwie Dyeta, zmieniony późniejna Patria, który prowadziła ReginaRozenblat.W czasie wojny był tu dom mieszkalny,kawiarnia i restauracja.W 1946 roku w dawnym zakładzieleczniczym doktora J. Geislera otwartoSanatorium Przeciwgruźlicze PPS, potemPPR, a następnie sanatorium ZUS.Od lat 50. aż do lat 90. XX wiekuznajdowało się tu Sanatorium Przeciwgruźliczeim. Ludwika Waryńskiegoprzekształcone w 1976 roku w Szpitalim. Ludwika Waryńskiego nr 2.Sanatorium M. Chmielewskiej, F. Wiśniewskiego,S. Krzyżanowskiego.Dom szczęśliwego dzieciństwa Ireny Sendlerowej.ul. M. Kopernika 8,dawniej T. Kościuszki 21, wcześniej nr 7Naprzeciw Sanatorium doktora Geisleraw 1905 roku rozpoczęło działalność drugiew Otwocku sanatorium – M. Chmielewskiej,wkrótce przejęte przez F. Wiśniewskiego.Piękny, drewniany, piętrowy budynekz dwudziestoma wygodnie urządzonymipokojami, obszernymi oszklonymi „leżalniami”,wielką salą zabaw, biblioteką, saląjadalną, łaźnią, gabinetem przyjęć zbudowanyzostał w dużym parku. Nowościąbyły dzwonki elektryczne w pokojach pacjentów,materace siatkowe i górne oknaotwierane za pomocą dźwigni. Kuchniamieściła się w oddzielnym budynku, którypołączony był z zakładem pasażem.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejOdległość do kolejnego punktu: 160 mProsto ul. T. Kościuszki. Skręcamy w lewo w ul. J.Geislera, następnie w lewo w ul. M. Kopernika. Polewej stronie ul. Kopernika przy skrzyzowaniu z ul.F. Chopina – kolejny punkt trasy. Sanatorium w 1906 rokuFoto: www.irenasendler.orgZdjęcie wykonane w 1902 roku, rodzice IrenySendler – Janina Grzybowska i Stanisław Krzyżanowskijeszcze jako narzeczeniPrzed pierwszą wojną światową sanatoriumF. Wiśniewskiego kupili Maria i JanKarbowscy i przekazali obiekt StanisławowiKrzyżanowskiemu, bratu Marii Karbowskiej.Doktor Stanisław Krzyżanowski(1877–1917) zaraz po studiach osiadłw Otwocku, został asystentem SanatoriumGeislera w Otwocku oraz kierownikiemprywatnego zakładu leczniczego, dawnegoSanatorium Wiśniewskiego. DoktorKrzyżanowski zorganizował wzorowe sanatoriumdla chorych na płuca. Stosowałw nim nowatorskie metody leczenia,przede wszystkim wykorzystywał uni-

40II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny41Olinul. BorowaZakład Letniskowy dla Dzieci, zwanyOlinem, rozpoczął swoją działalnośćprawdopodobnie latem 1926 roku. Ufundowanyzostał przez Magistrat MiastaStołecznego Warszawy z pomocą organizacjispołecznych. Jedną z nich było TowarzystwoSpołecznej Pomocy Opieka,którego przewodniczącą była AleksandraPiłsudska – Ola, stąd nazwa Olin. Współzałożycielamiośrodka byli: BronisławaDłuska (1865-1939) – polska lekarka,starsza siostra Marii Skłodowskiej-Curie,pierwsza dyrektor Instytutu Radowegooraz Jan Koszczyc Witkiewicz, właściwieJan Witkiewicz, Koszczyc to pseudonim(1881-1958) – polski architekt i konserwatorzabytków, bratanek StanisławaWitkiewicza, który bezpłatnie wykonałprojekt budynku, na wystawie w Paryżunagrodzony srebrnym medalem. Ośrodekpowstał z myślą o dzieciach z najbiedniejszychrodzin. W głównym budynkumieściło się ich 250, pozostałe ulokowanow namiotach wojskowych.W 1940 roku budynek rozbudowanoi zmodernizowano. Dzięki podłączeniucentralnego ogrzewania mógł działaćprzez cały rok. Uzdrowisko miało charakterleczniczo-kondycyjno-wychowawczy.Program przewidywał zajęcia fizyczne,uczenie samodzielności, pracę dla Zakładu,troskę o indywidualny rozwój intelektualnyi zajęcia praktyczne. Cezary Jellentapisał o nim: Wielki aeroplan, rozpostartyna ziemi leśnej, a mogący pomieścićdwieście pięćdziesiąt niedokarmionej bądźniedokrwistej dziatwy naraz (…) Środek –niby pierś statku powietrznego, zakrokwionyw szczyt polski, przecina długą ławęAleksandra Piłsudska z podopiecznymiFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejCharakterystyczny budynek-samolot Olinuo takimże łuku, wyrzuconą na prawo i nalewo skrzydłami; konstrukcja drewniana,której ściany oparte są na słupach z cegły.Ośrodek funkcjonował do 1944 roku.We wspomnieniach Aleksandra Piłsudskapisze, że w pierwszych dniachwojny spadające bomby zabiły 15 dziecii wiele raniły.W końcu 1945 roku Olaf Nurdwall– przewodniczący Szwedzkiego CzerwonegoKrzyża, zwrócił się do władzpolskich z propozycją wybudowaniasanatorium i prewentorium dla dziecichorych na gruźlicę. Otwarcie pierwszegopawilonu na 40 łóżek nastąpiłowe wrześniu 1946 roku, w obecnościpremiera Szwecji Tage Erlandera i dr.Nurdwalla. Sanatorium wyposażonow nowoczesną aparaturę diagnostycznąi sprzęt gospodarczy. Działał żłobek,przedszkole i szkoła, której pierwsząkierowniczką była Helena Skłodowska--Szaley, druga siostra Marii Skłodowskiej-Curie.Do 1948 roku miało wspólny zarządpolsko-szwedzki, potem przeszło podzarząd magistratu Warszawy. Od 1951kierownikiem Oddziału PediatrycznegoInstytutu Gruźlicy w Otwocku byłrepatriant, Franciszek Groër. Dziękiniemu otwarto filię Instytutu GruźlicySanatorium Wojskoweul. Borowa 14/1825 kwietnia 1935 roku odbyło się poświęcenieSanatorium Wojskowego. Pierwsichorzy przybyli tu 1 maja 1935 roku.Sanatorium Wojskowe zbudowane zostałowedług najnowszych wymagań architektonicznych.Pięknie położone, 150 mnad poziomem morza, a 20 m ponad otaczającymzalesionym terenem. Projektodawcąobiektu był dr St. Rouppert – szefDepartamentu ZdrowiaMinisterstwa SprawWojskowych. Plany opracowałprof. architekturyEdgar Norwerth.Ten olbrzymi komplekssanatoryjny składał sięz czteropiętrowego budynkugłównego oraz z kilkubudynków parterowychlub piętrowych, w którychmieściły się garaże, portiernia,mieszkania dla personeluniższego, kostnica,sala sekcyjna, spalarniaśmieci i dezynfektornia dlaspluwaczek. Zbudowanei wydawano pierwsze prace naukowena temat gruźliczego zapalenia mózgui opon mózgowych.W 1951 roku sanatorium otrzymałoimię Juliana Marchlewskiego.W 1992 roku sanatorium przeniesionodo obiektu na ul. G. Narutowicza.Budynek Olinu spłonął 16 sierpnia2008 roku.Odległość do kolejnego punktu: 350 mProsto do końca ul. Borowej.Sanatorium Wojskowe przed drugą wojną światowąFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiej

42II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny43zostały także domki z ogródkami dla lekarzy,dom dla administracji i sióstr zakonnych, budynekkuchenny z magazynami na parterzei pralnią na piętrze połączony parterowymkorytarzem z głównym gmachem sanatorium.Sanatorium Wojskowe było przeznaczonedla 120 osób. Posiadało nowocześnie urządzonąsalę operacyjną, gabinet rentgenowskiz lampą Vessely’ego do naświetlań krtani,aparatem Maurera do przepalania zrostów,laboratorium, aptekę, salę opatrunkową, jadalnieoddzielne dla oficerów i podoficerów,gabinety lekarskie, zabiegowe, fizykoterapii,bibliotekę, saloniki wypoczynkowo-rozrywkowe,salę konferencyjną z wnęką ołtarzową,kuchenki oddziałowe, łazienki i ubikacje dlachorych i personelu, brudowniki, leżalniei balkony. Sanatorium było zradiofonizowane,miało 16 głośników i słuchawki przy każdymłóżku, posiadało własny aparat filmowyz aparaturą dźwiękową.Średni czas leczenia wynosił 3–6 miesięcy,często jednak był przekraczany. Do stosowanychzabiegów należały m.in. wyrywaniei alkoholizacja nerwu przeponowego, torakoplastyka,odma zewnątrzopłucnowa.Sanatorium Wojskowe była ekskluzywnąplacówką leczniczą, przeznaczonądla oficerów, podoficerów i rodzin wojskowych,ale jeśli były wolne miejsca przyjmowanorównież osoby cywilne. Sanatoriumto sławiło Otwock na całą Polskę.We wrześniu 1939 roku w sanatoriumleczono rannych i chorych żołnierzy frontowych.W grudniu 1939 roku Niemcy rozwiązaliten doraźny szpital i w jego miejsceutworzyli szpital rehabilitacyjny dla rannychżołnierzy niemieckich.Od sierpnia 1944 roku do maja 1945roku mieścił się tu radziecki szpital polowydla rannych i chorych, następnieplacówka po raz pierwszy zmieniła swójprofil i zaczęła działać jako szpital ogólny,zwany Sanatorium dla wyższych oficerów.Od roku 1946, po wykonaniu remontui adaptacji, rozpoczęło działalność WojskoweSanatorium Przeciwgruźlicze.W 1955 roku sanatorium zmieniło nazwęna Centralne Wojskowe SanatoriumPrzeciwgruźlicze.Od stycznia 1978 roku w wyniku kolejnejreformy zakład zmienił nazwę naWojskowy Szpital Gruźlicy i Chorób Płucw Otwocku.Foto. archiwum rodzinne p. Młodzianowskiego„Czyn społeczny” – budowa ścieżek parkowych.Lata 60./70. XX wieku.Przełom lat 90. i dwutysięcznych tookres niebytu sanatorium, okres, w którymtoczono dyskusje z konserwatoremzabytków i podejmowano próby sprzedażyobiektu.7 września 2010 roku historia sanatoriumzatoczyła koło. Po wielu latach nastąpiłouroczyste otwarcie EuropejskiegoCentrum Zdrowia Otwock im. FryderykaChopina w pięknie odrestaurowanym gmachudawnego Sanatorium Wojskowego.Odległość do kolejnego punktu: 2,3 kmWracamy ul. Borową w kierunku ul. S. Żeromskiego.Tuż przed ul. S. Żeromskiego skręcamy w lewow ul. Klonową, jedziemy nią do końca, po czymskręcamy w prawo w ul. J. Kochanowskiego.Zofiówkaul. J. Kochanowskiego 10,dawniej ul. Wólczyńska 30,ul. J. Kochanowskiego 4W 1906 roku z inicjatywy lekarzy:Adama Wiezla, Samuela Goldflama, LudwikaBregmana, inż. Adolfa Weisblata,Majera Rudsteina, sędziego Arnolda Szpinakapowstało Towarzystwo Opieki nadUbogimi Nerwowo i Umysłowo ChorymiŻydami w Polsce.W roku 1908 Towarzystwo to zaczęłorealizować projekt pierwszego społecznegozakładu dla umysłowo chorych naterenie Otwocka. Dzięki Zofii Endelman,ktora w 1907 roku oddała na ten cel swojąwww.holocaustresearchproject.orgNiemieckie pielęgniarki w Zofiówcebiżuterię, zakupiono 30-morgowy teren.Zaczęto budować Zofiówkę. Budową kierowałinż. Adolf Weisblat według planówbudowniczego architekta inż. HenrykaStifelmana.W 1908 roku zbudowano pawilon męski– piętrowy budynek mieścił na parterzetrzy duże sale: jadalnię i sypialnie dlachorych płatnych, poczekalnię dla odwiedzających,kredens, ubikacje, pokój zapasowyi pokój do czyszczenia ubrania poZofiówka przed drugą wojną światowąFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiejpracy w ogrodzie. Na piętrze znajdowałysię trzy sypialnie po 10–15 łóżek i w każdejz nich po jednym łóżku dla pielęgniarza,dwa pokoje odosobnienia dla chorych niespokojnych,pokoje dla lekarza, dla dozorcyi urządzenia sanitarne.W roku 1910, dzięki darczyńcy HermanowiPoznańskiemu, w odległości 100kroków od pawilonu męskiego powstałpawilon dla kobiet. Był to budynek parterowyi składał się z dwóch dużych sypialnipołączonych arkadami, sali dziennego pobytu,pokoju lekarza, pokoju zapasowegoi urządzeń sanitarnych.W 1926 roku otwarto pawilon na 60łóżek i po zaciągnięciu pożyczki w Magistracie,pawilon następny.W roku 1937 Zofiówka oferowała 275łóżek.Pierwszym kierownikiem Zakładubył dr Samuel Goldflam (1852–1932),neurolog, pionier mikroskopii układunerwowego.Do Zofiówki przyjmowano zasadniczochorych spokojnych, zdolnych jeszcze dozajmowania się jakąkolwiek pracą. Większośćchorych leczono bezpłatnie na koszt

44II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny45Towarzystwa lub gmin. Za niewielu tylkopacjentów rodziny deklarowały pewną stałąopłatę pieniężną na cele Towarzystwa.1 grudnia 1940 roku Zofiówka znalazłasię na terenie getta uzdrowiskowego.19 sierpnia 1942 roku nastąpiła likwidacjagetta – tragedia pacjentów i żydowskichpracowników. Rozstrzelano 108 chorychi trzech lekarzy, garstkę wtłoczono do wagonów,niektórym lekarzom udało się uciec(dyr. Miller), inni popełnili samobójstwo (drLewinówna, dr Maślanko, mgr Lichtenfeld).W 1943 roku Niemcy planowali zorganizowaćw Zofiówce ośrodek Lebensbornheim– Ostland. Urządzenia lekarskie i częśćruchomości miały być za zgodą WyższegoDowódcy SS i Policji GG dostarczone z gettaz Warszawy. Oba domy miały pomieścićokoło 100 matek i 150 dzieci. Jeden z nichprzeznaczony został na zakład położniczy,drugi zaś na żłobek oraz dom dziecka. Zakładmiał zajmować się również germanizacjądzieci polskich i przystosowaniem ich doadopcji w rodzinach niemieckich.Te koszmarne plany nigdy nie zostałyzrealizowane.Po wycofaniu się Niemców w roku1944 Zofiówkę zajęła Armia Czerwona i11 czerwca 1946 roku przekazała ją ZarządowiMiasta Otwocka. W Zofiówce poremoncie i adaptacji otworzono SocjalistycznyOśrodek Szkoleniowy, następnieCentralną Szkołę Aktywu ZMP.W 1955/1956 roku utworzono PaństwoweSanatorium Przeciwgruźlicze im. StefanaOkrzei dla młodzieży w wieku powyżej 15 lat.W czasie leczenia prawie wszyscy pacjenciuczyli się w zorganizowanym w sanatoriumliceum ogólnokształcącym i mogli otrzymaćświadectwo dojrzałości. Zakład liczył 250łóżek i miał wysoko wykwalifikowaną kadręlekarską i pedagogiczną.W 1967 roku zakład został włączonydo Sanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiegoi odtąd leczył dorosłych chorych na gruźlicępłuc.W 1985 roku zakład wrócił do swoichpierwotnych założeń, stał się filią ZespołuNeuropsychiatrycznej Opieki Zdrowotnej wZagórzu. Z powodu dużej liczby skierowańdzieci z poradni zdrowia psychicznegopodjęto decyzję o utworzeniu w Zofiówceszkoły dla dzieci klas V–VIII.1995 roku w Zofiówce zorganizowanoOddział dla Młodocianych Uzależnionych.Przed zamknięciem i przeprowadzkądo Zagórza na Oddziałach Pulmonologii,Psychiatrii, Neuropsychiatrii w Zofiówceleczono dorosłych alkoholików, psychiczniechorych, młodocianych narkomanówi znerwicowanych.Budynki Zofiówki od lat stoją pustei niszczeją.Podział nieruchomości próbują ustalićGmina Wyznaniowa, Marszałek Województwai Starostwo Powiatowe.Odległość do kolejnego punktu: 400 mZa drugim budynkiem skręcamy w ścieżkę w lewo,prowadzi ona wprost do Sanatorium Brijus i Sanatoriumm.st. WarszawyFoto. A. PawełekFoto. N. PawełekSanatorium Towarzystwa Brijus – Zdrowieul. W. Reymonta 83/91dawniej nr 55Sanatorium Brijus w 1928 rokuW 1909 roku zostało założone ŻydowskieTowarzystwo Przeciwgruźlicze Brijus– Zdrowie, które wysunęło pierwszy projektspołecznego sanatorium przeciwgruźliczegow Otwocku. W roku 1911, dziękiofiarności społeczeństwa żydowskiego, zakupiono32-morgowy zalesionyteren i rozpoczętobudowę sanatorium.W 1914 roku ukończonobudowę pierwszego40-łóżkowego pawilonu,ale uruchomieniez przyczyn wojennychnastąpiło dopiero w 1916roku. Rozbudowę kontynuowano.Po pierwszej wojnieświatowej sanatorium posiadałodwa pawilony na100 i 60 łóżek.Trudności finansoweokresu wojennegozmusiły Towarzystwo dowydzierżawienia WydziałowiSzpitalnictwa Magistratu m.st.Warszawy pierwszego pawilonu.Cały czas trwała rozbudowa SanatoriumBrijus. W roku 1928 dysponowałoono 220 łóżkami. Otwarto pawilon dla100 ubogich dzieci chorych na gruźlicę, w1931 roku oddział leczenia gruźlicy kości.W pawilonach Sanatorium Brijusmieściły się pokoje jedno- i dwułóżkowedla zamożniejszych pacjentów oraz sale4- i 8-osobowe dla ubogich kuracjuszy. Saleprzestronne, dwuokienne, wyposażonew wygodne metalowe łóżka i stoliczki szafkowedla każdego chorego, leżalnie będącekrytymi tarasami zapewniały dobre warunkileczenia klimatycznego.Zakład wyposażony był w gabinet rentgenowski,dużą salę operacyjną i pracownięanalityczną mieszczącą się w innym budynku.Synagoga, biblioteka, rozległy teren spacerowyz placem sportowym na gry i zabawy,wszystko to w pełni zaspokajało potrzebychorych.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejW Sanatorium Brijus stosowano najnowszedostępne metody leczenia gruźlicypłuc: zabiegi chirurgiczne w szerokimzakresie, takie jak przecięcie nerwu przeponowego,plomby opłucnowe i torakoplastykę.Prowadzona była terapia zajęciowapołączona z pierwszymi próbamirehabilitacji.1 grudnia 1940 roku Sanatorium znalazłosię w obrębie getta uzdrowiskowegoi zostało przemianowane na SanatoriumPrzeciwgruźlicze Ubezpieczalni Społecznej.Po rozstrzelaniu żydowskich pacjentów

46II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny47połączono je z Sanatorium m.st. Warszawyi funkcjonowało ono do 29 lipca 1944roku jako szpital niemiecki.Od sierpnia 1944 roku do 1945 rokudziałał tu szpital polowy Armii Czerwonej.Po jego ewakuacji dwa pawilony sanatoriumTowarzystwa Brijus – Zdrowie oficjalnieprzyłączone zostały do Sanatoriumm.st. Warszawy jako pawilony „A” i „B”.W 1951 r. Sanatorium m.st. Warszawyi dawne Sanatorium Brijus otrzymały nazwęSanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego.Obecnie to odremontowane, zmodernizowanepawilony „A” i „B” MazowieckiegoCentrum Leczenia Chorób Płuci Gruźlicy.Sanatorium m.st. WarszawyOdległość do kolejnego punktu: 200 mIdąc drogą lub ścieżką „pod górę” dotrzemy do Sanatoriumm.st. Warszawy.Foto. A. Pawełektrzenie budynku w gorącą wodę z kotłowni,kuchnię parową i piekarnię mechaniczną,pokój – chłodnię połączoną z produkcjąsztucznego lodu, pralnię parowo-mechaniczna,komorę dezynfekcyjną parowo-formalinową,automatyczną centralę telefonicznądla telefonów wewnętrznych, dźwigelektryczny typu szpitalnego, sygnalizacjęświetlną na korytarzach i w dyżurkach pielęgniarskich,całkowitą radiofonizację, wyposażeniebloku kuchennego w aparaty dosterylizacji naczyń stołowych.Poziom lecznictwa w Sanatorium zapewniaływszelkie nowoczesne metodydiagnostyczne i zabiegi lecznicze.W Sanatorium m. st. Warszawy wykonywanona sali operacyjnej, wyposażonejw stół operacyjny z lampą bezcieniową,wszelkie zabiegi chirurgiczne z torakoplastykąwłącznie. Stosowano odmę sztuczną,odmę olejową, torakoskopię i torakokaustykę,bronchografię, resekcję żeber, plombęolejową i torakoplastykę.W czasie wojny Sanatorium było zajęteprzez Niemców i funkcjonowało jako szpitalniemiecki.Po wojnie zostało połączone administracyjniez Sanatorium Brijus pod nazwąSanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego.Obecnie remontowane, modernizowanenosi nazwę Mazowieckie Centrum LeczeniaChorób Płuc i Gruźlicy.Odległość do kolejnego punktu: 2 kmWyjście główną bramą na ul. W. Reymonta. Skręcamyw prawo, nastepnie w lewo w ul. Biruty. Podotarciu do ul. Kubusia Puchatka skrecamy w prawo.W lewo w ul. J. Piłsudskiego i w prawo w ul.B. Prusa.ul. W. Reymonta 83/91,dawniej nr 57Wojskowy Szpital LotniczyW roku 1929 zostało wybudowane Sanatoriumm.st. Warszawy przy ul. W. Reymonta57, obok istniejącego Sanatorium TowarzystwaBrijus – Zdrowie, według projektu inż.Mieczysława Kozłowskiego i przy wybitnymwspółudziale doktora Zdzisława Szczepańskiego,późniejszego dyrektora zakładu.Sanatorium przygotowane było na przyjęcie200 pacjentów, wybudowane zostałona 12,7 ha terenu leśnego, 100 m nad poziomemmorza. Składało się z wielu luźno rozrzuconychzabudowań: pawilonu głównego,pawilonu izolacyjnego na 20 łóżek, budynkupralni parowo-mechanicznej, budynków gospodarczychi mieszkań służby, wieży ciśnieńwysokości 25 m, domków stróża, ogrodnika,odźwiernego i mieszkania dyrektora zakładu,stacji biologicznej, własnego budynkustacji elektrycznej i sali sekcyjnej.Szczególnie piękny i oryginalny był budynekgłówny o kształcie rozwartej literyY, dwupiętrowy z mansardą. Mieściły sięSanatorium Magistratu m. st. WarszawyFot. Narodowe Archiwum Cyfrowew nim sale chorych, leżalnie, gabinet dyrektora,gabinety lekarskie, rentgen, laboratorium,pokój fizykoterapii, pokoje dlapersonelu administracyjnego, pomieszczeniamagazynowe, jadalnia ogólna, kaplica,pokoje personelu kuchennego, mieszkaniadla kawalerskiego personelu lekarskiego,dla sióstr miłosierdzia i kapelana.Gmach główny posiadał nowoczesneurządzenia techniczne: wodociąg z własnąwieżą ciśnień i stacją pomp, lokalną kanalizacjęwraz z biologiczną oczyszczalnią ścieków,centralne ogrzewanie i centralne zaopa-ul. B. Prusa 1/3,dawniej ul. Dworska 2W latach 1944–1947 w przedwojennympensjonacie Europa funkcjonował WojskowySzpital Lotniczy. Posiadał 200 łóżek ioddziały: wewnętrzny, chirurgiczny, okulistyczny,neurologiczny, laryngologicznyi skórno-weneryczny.W roku 1949 po remoncie i adaptacji,uruchomiono w dawnym pensjonacie Europai na posesji Rysinek przy ul. B. Prusa6, Szpital Przeciwgruźliczy MBP, następniepo przyłączeniu Szpitala PrzeciwgruźliczegoMBP z ul. Warszawskiej 5, utworzono SanatoriumPrzeciwgruźlicze MSW na 210 łóżek,wyposażone w odpowiednie zaplecze gospodarcze,etaty lekarskie i pielęgniarskie, rentgen,laboratorium bakteriologiczne i analityczne,aptekę i zespół pracowników obsługi.Od 1959 roku Sanatorium stopniowomodernizowało się i zmieniało profil sto-Foto. A. PawełekFoto. A. Pawełek

48II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny49sownie do epidemiologii schorzeń układuoddechowego. Zbudowano trzykondygnacyjneskrzydło przy pawilonie Europa,w którym zorganizowano liczący 80 łóżekOddział Pulmonologiczny z odpowiednimwyposażeniem. Zatrudniono wysokokwalifikowany personel lekarski i średni,zgodnie z potrzebami klinicznymi.Pod koniec lat 90. XX wieku szpitalmiał 122 łóżka na trzech oddziałach, salęUzdrowisko Abrama Górewiczaul. Armii Krajowej 8,dawniej ul. Warszawska 24, H. Sienkiewicza 7Otoczenie Pensjonatu Górewicza w końcu lat 30-tych XX wiekunej w Polsce. Powstawał etapami międzyrokiem 1906 a 1921, od Willi Gurewiczanki– niedużej siedziby rodziny Gurewiczów dointensywnego nadzoru, pracownię bronchofiberoskopowąi onkologiczną, pracowniędiagnostyki laboratoryjnej, pracownięrtg i fizykoterapii, pracownię EKGi pracownię testów skórnych. Ogromnymzainetersowaniem cieszą się zajęcia rehabilitacyjne.Odległość do kolejnego punktu: 600 mProsto ul. B. Prusa, w lewo w ul. S. Żeromskiego,prosto przez przejazd kolejowy.Budynek Uzdrowiska Abrama Górewiczazbudowany na ponad trzyhektarowej działce,jest jednym z trzech reprezentacyjnychgmachów Otwocka i jednym z największychbudynków drewnianych o znacznej wartościhistorycznej, artystycznej i architektoniczpięknegoUzdrowiska A. Górewicza, którepod koniec lat 30. nosiło nazwę Zakład Dietetyczno-LeczniczyGórewicza, a potoczniebyło zwane pensjonatem Górewicza. W końcowymefekcie budynek pensjonatu zyskałwieloboczny kształt, składający się z siedmiuprzylegających do siebie skrzydeł. Od stronywschodniej i południowej otoczony był leżalniami,werandami oszklonymi oraz trzemaotwartymi tarasami.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejWzorowo urządzone uzdrowisko zaopatrzonebyło w kanalizację, bieżącąwodę, oświetlenie elektryczne i telefon.Do dyspozycji kuracjuszy udostępnionybył również elegancki salonik, czytelnia,bawialnia, sala jadalna oraz sala koncertowaz fortepianem. Pomieszczenia teozdobione były dekoracjami malarskimiznanego artysty grafika Józefa Toma,w których przeważał kolor złoto-niebiesko-czerwony.Uzdrowisko znajdowało się w profesjonalnieurządzonym parku, w którym hodowanoegzotyczne odmiany roślin.Zakład nie posiadał statusu sanatoriumani szpitala. Przyjmowano w nimwyłącznie rekonwalescentów i osoby poszukującewypoczynku, na nich czekaławykwintna, urozmaicona i w razie potrzeby,dietetyczna kuchnia i lekarz.W czasie wojny budynek zajęty byłprzez Niemców.Po wkroczeniu Armii Czerwoneji Wojska Polskiego do Otwocka w lipcu1944 roku mieścił się w nim szpitalNKWD, następnie Ośrodek DoskonaleniaKadr Pedagogicznych MinisterstwaOświaty.W roku 1948 spadkobiercy – RomanGórewicz i jego brat Ignacy oraz ich ciotkaIda Grynszpan (z domu Górewicz),sprzedali nieruchomość WarszawskiemuZarządowi Samorządowemu, który w tymsamym roku odsprzedał ją MinisterstwuOświaty.Od 1954 roku do 1960 roku w budynkumieścił się Centralny Szpital Lotniczy.Od 1 września 1960 roku do 31 sierpnia1994 roku – Zespół Szkół Medycznych nr 7.3 czerwca 1997 roku Urząd Rejonowyw Otwocku podpisał umowę sprzedażynieruchomości Polskiej Fundacji Alzheimera,która miała otworzyć w budynkuCentrum Alzheimerowskie z zachowanąnazwą Pensjonat Górewicza.Od lipca 2005 roku starostwo powiatowe,z powodu niewywiązywania się Fundacjiz umowy, próbowało drogą sądowąodzyskać nieruchomość.9 stycznia 2007 roku wyrokiem SąduOkręgowego w Warszawie nieruchomośćdawnego Uzdrowiska A. Górewicza wrócićma do starostwa powiatowego.8 października 2008 roku zapadł ostatecznyi korzystny dla powiatu wyrok, aleklucze do budynku dawnego UzdrowiskaFoto. Narodowe Archiwum CyfrowePensjonat Górewicza w latach 20. XX wiekuA. Górewicza udało się odebrać przez komornikaod Fundacji Alzheimerowskiej,dopiero 4 czerwca 2009 roku.Obecnie budynek dawnego Uzdrowiskastoi pusty, czeka na najlepszą ofertę.Budynek wpisany został do rejestru zabytków31 stycznia 1979 r. pod nr 937.Foto. A. Pawełek