7,5 mb - Turystyczny Otwock
7,5 mb - Turystyczny Otwock
7,5 mb - Turystyczny Otwock
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Wstęp<br />
Kierunek <strong>Otwock</strong><br />
Zapraszamy Państwa do wyjątkowego miejsca na Mazowszu – do <strong>Otwock</strong>a. Jego unikatowe<br />
wartości są wynikiem koncentracji walorów klimatycznych, położenia i dóbr natury,<br />
wykorzystanych przez wyjątkowych ludzi, którym udało się zrealizować swe idee i cele<br />
w poprzednich stuleciach.<br />
Stworzono, bardzo modne na początku XX w., uzdrowisko, miasto–ogród w którym<br />
rozwijała się nie tylko branża medyczna. Wśród sosnowych lasów nad krętą rzeką<br />
Świder chętnie osiedlali się inżynierowie, właściciele ziemscy oraz przedsiębiorcy wielu<br />
narodowości. W otwockich willach i zakładach przyrodoleczniczych wypoczywała Warszawa.<br />
<strong>Otwock</strong>iem zachwycała się też cała Polska.<br />
Przenikanie się różnych nacji wywarło ogromny wpływ na kształtowanie się kultury<br />
miasta. Ponad połowę populacji stanowiła ludność żydowska, ale w <strong>Otwock</strong>u mieszkali<br />
również Rosjanie i Niemcy. Po II wojnie światowej dotarli do miasta Cyganie którzy<br />
osiedlili się tu na stałe.<br />
Przewodnik stworzyliśmy dla tych, którzy lubiąc aktywny wypoczynek, chcą poczuć<br />
historię i kulturę tego wyjątkowego miejsca. Opracowane trzy trasy mają za zadanie<br />
przenieść Państwa w czasy rozkwitu <strong>Otwock</strong>a, dotrzeć do przepięknej architektury<br />
drewnianej nadświdrzańskich willi i murowanych dworków oraz domów zdrojowych,<br />
czyli w Czasy świetności <strong>Otwock</strong>a (trasa nr I), sprawić, że poczują się Państwo jak<br />
w <strong>Otwock</strong>u uzdrowiskowym i sanatoryjnym (trasa nr II) oraz zapoznać z najnowszą historią,<br />
która staje się coraz bardziej popularna wśród młodego pokolenia turystów, podczas<br />
wycieczki Śladami PRL-u (trasa nr III).<br />
Zapraszamy również nad słoneczną i bezpieczną rzekę Świder na piaskach której od<br />
100 lat wygrzewają się otwocczanie i wszyscy, którzy cenili i cenią walory przyrodnicze.<br />
Wytyczone trasy są trasami bezpiecznymi, skierowanymi do wszystkich bez względu<br />
na wiek. Łączna ich długość wynosi około 30 km i przebiega głównie ścieżkami lub mało<br />
uczęszczanymi drogami. Niektóre odcinki prowadzą jednak przez główne ulice miasta,<br />
dlatego też zalecamy ostrożność na drogach i przestrzegania przepisów ruchu drogowego,<br />
szczególnie w przypadku zwiedzania <strong>Otwock</strong>a na rowerze.<br />
Niniejsza publikacja jest przewodnikiem kompleksowym, dostępnym w formie elektronicznej<br />
jako portal www.turystycznyotwock.pl, jako informator książkowy oraz system<br />
tablic z opisem obiektów rozmieszczonych w przestrzeni publicznej, wyposażonych<br />
w znaki QR. Każda z wybranych form spełnia zadanie przewodnika i może zostać osobno<br />
wykorzystana do zwiedzania <strong>Otwock</strong>a. Wybór drogowskazu zależy tylko od Państwa.<br />
Do zobaczenia w <strong>Otwock</strong>u, mieście niezwykłej kultury i sympatycznych ludzi.
TURYSTYCZNYOTWOCK.pl
WYDAWCA:<br />
Urząd Miasta <strong>Otwock</strong>a, ul. Armii Krajowej 5, 05-400 <strong>Otwock</strong>, www.otwock.pl<br />
Teksty:<br />
I, II – Jadwiga Rakowska – Towarzystwo Przyjaciół <strong>Otwock</strong>a<br />
III – Robert Beller, Anna Pawełek<br />
Zdjęcia:<br />
Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Fotopolska, A. Pawełek, N. Pawełek,<br />
W. Sobociński, J. Maciejowski, M. Zenker<br />
Zdjęcie na I okładce:<br />
www.fotolia.pl<br />
Zdjęcia na IV okładce:<br />
Anna Pawełek<br />
Korekta:<br />
Jadwiga Zawadzka, Monika Rychalska<br />
Projekt okładki:<br />
Anna Pawełek<br />
Opracowanie grafi czne i skład:<br />
PKI Studio; www.robiewreklamie.pl<br />
Druk i oprawa:<br />
Chroma Drukarnia Krzysztof Raczkowski<br />
Patronat medialny:<br />
Nakład: 1500 egz.
Spis treści<br />
I. LATA ŚWIETNOŚCI OTWOCKA<br />
Ratusz – willa Sierkowskiego<br />
Krzyż drewniany przy Parku<br />
Miejskim<br />
Dom Uzdrowiskowy i Park Miejski<br />
Ulica Hipolita Cybulskiego<br />
Dom Julii Klauzińskiej – jednej<br />
z pierwszych polskich lekarek<br />
Drewniana willa – sierociniec<br />
„Kaseprowiczówka”<br />
Ulica Marii Konopnickiej<br />
– Pensjonat „Eden”<br />
– Willa Kahana<br />
Apteka i sklep kolonialny<br />
Willa „Róża”<br />
Ulica Warszawska – posiadłość<br />
rodziny Badiorów<br />
– Drukarnia świętych ksiąg<br />
żydowskich<br />
– Willa „Lucyna” – „Oleńka”<br />
– Kino „Promyk”<br />
– Kamienica barona Lessera<br />
– Willa „Julia”<br />
Ulica Kościelna<br />
– Willa Odo Bujwida<br />
– Hotel „Polski”<br />
– Willa „Szeliga”<br />
Willa „Podole” z apteką<br />
Kościół św. Wincentego á Paulo<br />
„Reymontówka” (pot.)<br />
Willa „Racówka”<br />
Willa „Na górce”<br />
Wiadukt kolejowy i fi gura Chrystusa Chrystusa<br />
Teatr im. Stefana Jaracza<br />
II. OTWOCK UZDROWISKOWY<br />
I SANATORYJNY<br />
<strong>Otwock</strong>i dworzec kolejowy<br />
5<br />
6<br />
7<br />
7<br />
10<br />
10<br />
11<br />
11<br />
12<br />
12<br />
12<br />
13<br />
13<br />
14<br />
15<br />
15<br />
16<br />
16<br />
17<br />
18<br />
18<br />
19<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
24<br />
25<br />
27<br />
28<br />
Sanatorium doktora Przygody<br />
Miejsce śmierci Adeli Tuwim<br />
Kamień Pamięci Żydów<br />
<strong>Otwock</strong>ich<br />
Sanatorium „Martów”<br />
Willa generała<br />
Michała Jacymirskiego<br />
Dom doktora Władysława<br />
Wajdenfelda<br />
Obelisk upamiętniający pobyt<br />
Józefa Piłsudskiego w <strong>Otwock</strong>u<br />
Sanatorium doktora Józefa Geislera<br />
Dom szczęśliwego dzieciństwa<br />
Ireny Sendlerowej<br />
Sanatorium Sejmikowe<br />
„Olin”<br />
Sanatorium Wojskowe<br />
„Zofi ówka”<br />
Sanatorium Towarzystwa „Brijus”<br />
Sanatorium m.st. Warszawy<br />
Wojskowy Szpital Lotniczy<br />
Uzdrowisko Abrama Górewicza<br />
III. ŚLADAMI PRL–u<br />
Samolot<br />
„Villa Alba” – centrala NKWD<br />
„Bermanówka” (pot.)<br />
Stacja kolejki wąskotorowej<br />
Dom dziecka przy ul. Komunardów<br />
Obserwatorium Magnetyzmu<br />
Ziemskiego<br />
Od pijackiej awantury do spalenia<br />
posterunku Milicji<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
33<br />
34<br />
35<br />
37<br />
39<br />
40<br />
41<br />
43<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
51<br />
52<br />
52<br />
53<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
RATUSZ – Willa Rozalin<br />
Krzyż drewniany przy Parku Miejskim<br />
Dom Uzdrowiskowy<br />
Park Miejski<br />
Ulica Hipolita Cybulskiego<br />
Dom Julii Klauzińskiej – jednej<br />
z pierwszych polskich lekarek<br />
Drewniana willa – sierociniec<br />
„Kasperowiczówka”<br />
Pensjonat „Eden”<br />
Willa Kahana<br />
Apteka i sklep kolonialno–spożywczy<br />
Willa „Róża”<br />
Ulica Warszawska – posiadłość<br />
rodziny Badiorów<br />
Drukarnia świętych ksiąg żydowskich<br />
Willa „Lucyna” – „Oleńka”<br />
Kino „Promyk”<br />
Kamienica barona Lessera<br />
Willa „Julia”<br />
Ulica Kościelna<br />
Willa Odo Bujwida<br />
Długość trasy: 6,5 km<br />
Średni czas wędrówki pieszej: 2 h<br />
Średni czas wędrówki rowerowej: 1 h<br />
KRIOCENTRUM<br />
ul. Kraszewskiego 83/4<br />
tel. 22 779 28 21,<br />
www.kriocentrum.pl<br />
Restauracja Zalesin<br />
ul. A<strong>mb</strong>asadorska 14<br />
tel. 22 788 92 47, www.zalesin.pl<br />
Hotel „Polski”<br />
Willa „Szeliga”<br />
Willa „Podole”<br />
Kościół św. Wincentego á Paulo<br />
„Reymontówka”<br />
Willa „Racówka”<br />
Willa „Na Górce”<br />
Wiadukt kolejowy. Figura Chrystusa<br />
Teatr im. Stefana Jaracza<br />
LEGENDA<br />
HURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNA<br />
ul. Majowa 204, tel. 22 788 88 71<br />
www.aib.waw.pl<br />
OTWOCKIE STUDIO URODY<br />
ul. Rzemieślnicza 6, tel. 22 779 20 11<br />
www.4ractivestudio.pl<br />
SKLEP I SERWIS ROWEROWY<br />
ul. Poniatowskiego 19, tel. 22 788 17 22<br />
www.eha-pol.com.pl
6<br />
Fot. A. Pawełek<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
RATUSZ – Willa Sierkowskiego (Willa Rozalin)<br />
ul. Armii Krajowej 5,<br />
dawna ul. Warszawska 20, ul. Sienkiewicza 4<br />
W roku 1916 <strong>Otwock</strong> otrzymał prawa<br />
miejskie. Na stałą siedzibę dla władz miasta<br />
wybrano murowaną willę inż. Stanisława<br />
Sierkowskiego, która znajdowała się,<br />
jadąc z Warszawy, po prawej stronie torów.<br />
Ten piekny budynek z wieżyczką zbudowany<br />
został około 1880 roku. Edmund<br />
Diehl w książce Wille w <strong>Otwock</strong>u i warunki<br />
pobytu tamże pisze: …na przeszło trzy<br />
morgowej przestrzeni wznosi, pod względem<br />
konstrukcji i obszaru jedna z piękniejszych<br />
willi <strong>Otwock</strong>a należąca do inżyniera<br />
St. Sierkowskiego, piętrowa murowana,<br />
z ozdobną wieżą, z pomieszczeniami suterenowymi,<br />
przeznaczonymi na kuchnie<br />
i piwnice, nadto osobną lodownią murowaną.<br />
Na parterze dwa obszerne mieszkania<br />
z trzech pokoi złożone, na piętrze lokale<br />
Współczesny wygląd ratusza<br />
Lata 20. XX wieku<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
mniejsze. Willa przeznaczona do wynajęcia<br />
całkowicie lub częściowo.<br />
Willę Rozalin zakupiono w 1920 roku<br />
z przeznaczeniem na stałą siedzibę władz<br />
miasta <strong>Otwock</strong>a. Budynek z wieżyczką<br />
przebudowano na zlecenie burmistrza<br />
Górzyńskiego w roku 1925, według projektu<br />
architekt miejskiej Eugenii Jabłońskiej – córki<br />
wiceburmistrza Wolfganga Jabłońskiego.<br />
Prace adaptacyjne zakończono w 1928 roku.<br />
W tym samym czasie obok postawiono<br />
murowany budynek według projektu<br />
inż. J. Mokrzyckiego z przeznaczeniem na<br />
mieszkania dla pracowników Magistratu<br />
i dla gości miasta. Obecnie mieszczą się tu<br />
wydziały Urzędu Miasta <strong>Otwock</strong>a.<br />
Ratusz <strong>Otwock</strong>i w niezmienionym<br />
kształcie trwa do dziś.<br />
Siedziba władz Miasta <strong>Otwock</strong>a, przebudowana<br />
dawna Willa Rozalin, została<br />
wpisana do rejestru zabytków 31 stycznia<br />
1979 roku pod nr 936, budynek sąsiedni<br />
objęty został opieką konserwatorską.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 500 m<br />
Prosto ul. Armii Krajowej, w prawo w ul. gen.<br />
J. Filipowicza. Przy skrzyżowaniu ze światłami<br />
ulic gen. J. Filipowicza i A. Poniatowskiego —<br />
ciekawostka.
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Krzyż drewniany przy Parku Miejskim na skrzyżowaniu ulic<br />
gen. J. Filipowicza i J. Poniatowskiego<br />
Krzyż postawiła rodzina Geislerów na miejscu<br />
na miejscu tragicznego pojedynku Wacława<br />
Cichoszewskiego, młodego studenta<br />
Politechniki Warszawskiej z Mieczysławem<br />
Muśnickim, zaprzyjaźnionym z rodziną dr.<br />
Geislera, zamożnym przemysłowcem w wieku<br />
lat 40. Powodem pojedynku była piękna<br />
i posażna panna Kazia ze znanej otwockiej<br />
Fot. A.Pawełek<br />
Dom Uzdrowiskowy i Park Miejski<br />
ul. gen. J. Filipowicza 9,<br />
dawna ul. Parkowa 9<br />
Fot. A. Pawełek<br />
Budynek Kasyna, według projektu Władysława<br />
Leszka Horodeckiego i Feliksa<br />
Michalskiego, wzniesiono w latach<br />
1927–1933. W tym reprezentacyjnym<br />
gmachu miał się pomieścić<br />
dom uzdrowiskowy, zakład kąpielowy<br />
i kasyno gier hazardowych,<br />
które przynosiłoby miastu duże dochody.<br />
Na tę budowę Magistrat miasta<br />
zaciągnął bardzo wysoki kredyt<br />
w amerykańskiej fi rmie Ulen&Co-.<br />
Przedsięwzięcie okazało się defi cytowe.<br />
Władze w Warszawie nie zgo-<br />
dziły się na utworzenie „domu gry”<br />
w uzdrowiskowym <strong>Otwock</strong>u.<br />
rodziny. Pojedynek odbył się o świcie w sobotę,<br />
21 marca 1909 roku. Zwycięzca Mieczysław<br />
Muśnicki zbiegł do Kanady przed<br />
grożącą mu karą kilkuletniego więzienia.<br />
Taka jest wersja wydarzeń rodziny panny<br />
Kazi. Inna, że winowajcą śmierci młodego<br />
studenta był syn znanego, bardzo zasłużonego<br />
otwockiego lekarza, za którego kapryśna<br />
panna wyszła później za mąż.<br />
13 grudnia 2000 roku w miejsce poprzedniego<br />
postawiono nowy, dębowy<br />
krzyż, którego poświęcenie odbyło się<br />
16 grudnia 2000 roku. Fundatorem całego<br />
przedsięwzięcia był Komitet Ochrony<br />
Krzyża i władze miasta <strong>Otwock</strong>a.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 200 m<br />
Po ok. 200 m, idąc ul. gen. J. Filipowicza kolejny<br />
punkt trasy.<br />
Jednym z powodów tej decyzji mogła być<br />
nieprzychylność opinii publicznej oraz<br />
ujawnione w tym czasie afery gospodarcze<br />
z udziałem wielu znanych w <strong>Otwock</strong>u osób,<br />
w tym byłego burmistrza M. Górzyńskiego<br />
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
Widok od strony parku. 1932 rok<br />
7
8<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Dom Uzdrowiskowy cieszył się ogromną popularnością<br />
wśród otwocczan i kuracjuszy<br />
oraz dzierżawcy budynku Gustawa Pojsela<br />
(Pojzela).<br />
Wybudowany piękny, stylowy budynek<br />
funkcjonował przed wojną jako Dom<br />
Uzdrowiskowy. Mieścił restaurację, kawiarnię,<br />
salę balową, salę teatralną, salę gier<br />
niehazardowych, kino i pokoje do wynajęcia.<br />
Tu koncentrowało się życie kulturalne<br />
i towarzyskie przedwojennego <strong>Otwock</strong>a.<br />
W 1935 roku na schodach zewnętrznych<br />
nakręcono kilka początkowych scen do<br />
filmu Manewry miłosne z Tolą Mankiewiczówną<br />
i Aleksandrem Żabczyńskim<br />
w rolach głównych. Fragmenty z filmu,<br />
gdzie sceny kręcono w budynku Domu<br />
Uzdrowiskowego, można obejrzeć w serwisie<br />
internetowym YouTube (www.youtube.<br />
com/watch?v=-14CrBihB4Q).<br />
W czasie wojny w gmach „kasyna” został<br />
zajęty przez wojska niemieckie.<br />
W październiku i na początku listopada<br />
1944 roku na parterze była siedziba Głównego<br />
Urzędu Bezpieczeństwa, następnie szpital<br />
dla rannych żołnierzy.<br />
Obecnie w tym imponującym budynku<br />
mieści się Zespół Szkół Ogólnokształcących<br />
(w tym Liceum Ogólnokształcące nr 1 im.<br />
K. I. Gałczyńskiego).<br />
Budynek wraz z przyległym terenem parku<br />
został wpisany do rejestru zabytków 31<br />
stycznia 1979 roku pod nr 938.<br />
Kadr z filmu „Manewry miłosne”. Scena na<br />
schodach Domu Uzdrowiskowego w <strong>Otwock</strong>u<br />
Fot. W. Sobociński<br />
Odległość do kolejnego punktu: 150 m<br />
Przejście przez bramę po lewej stronie budynku<br />
na jego tyły do Parku Miejskiego. Dokładnie na<br />
wprost tarasu liceum za fontanną widać jeszcze<br />
miejsce otoczone tujami w którym stał pomnik<br />
Marszałka J. Piłsudskiego.
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Park Miejski – ul. gen. J. Filipowicza<br />
W 1924 roku Magistrat <strong>Otwock</strong>a kupił<br />
od właściciela dóbr otwockich, hr.<br />
Władysława Jezierskiego dwie działki<br />
między ówczesnymi ulicami Mlądzką<br />
a Wólczyńską (obecnie między ulicami<br />
gen. J. Filipowicza a K. Pułaskiego)<br />
z przeznaczeniem na Park Miejski. Projekt<br />
opracował architekt – ogrodnik<br />
Wacław Tański. W pierwszym okresie<br />
istnienia parku zbudowano gmach „kasyna”<br />
i muszlę koncertową. Wytyczono<br />
alejki wysadzane kwiatami, kwietniki<br />
i korty tenisowe.<br />
W roku 1933 zmiany kompozycji<br />
i renowacji parku podjął się znany architekt<br />
i ogrodnik, planista Stanisław<br />
Zadora-Żarski. Opracował projekt zagospodarowania<br />
części parku przed<br />
„kasynem”, gdzie na pierwszym planie<br />
umieścił basen z fontanną, otoczony<br />
kwietnikami. Teren został zamknięty<br />
półkolistą ścianą tui, na tle których postawiono<br />
pomnik Józefa Piłsudskiego<br />
według projektu zdolnego artysty malarza,<br />
grafika i rzeźbiarza Stanisława<br />
Szreniawy-Rzeckiego.<br />
Pomnik Józefa Piłsudskiego przetrwał<br />
wojnę, zniknął w tajemniczych<br />
okolicznościach w 1948 roku.<br />
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
Muszla koncertowa w parku. 1918-1939 rok<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Zaginiony pomnik Józefa Piłsudskiego<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Widok na park z tarasu Domu Uzdrowiskowego.<br />
Lata 20. XX wieku<br />
Odległość do kolejnego punktu: 800 m<br />
W lewo za muszlą koncertową w kierunku wyjścia<br />
z parku na ul. K. Pułaskiego. Prosto niestrzeżonym<br />
przejściem przez tory kolejowe. Prosto<br />
ulicą H. Cybulskiego.<br />
9
10<br />
Fot. A. Pawełek<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Ulica Hipolita Cybulskiego – dawna Wólczyńska<br />
Pozostałość bramy, która prowadziła do<br />
domu dr. Hipolita Cybulskiego (1875–<br />
1924), znanego otwockiego lekarza, jednego<br />
z pionierów otwockiej medycyny.<br />
Po pierwszej wojnie światowej został naczelnym<br />
lekarzem Uzdrowiska m. st. Warszawy<br />
w <strong>Otwock</strong>u, uruchomionego w pawilonie<br />
wydzierżawionym od Towarzystwa<br />
Brijus. Był członkiem powstałego w 1912<br />
ul. H. Cybulskiego 7,<br />
dawna Wólczyńska 13<br />
Prawdopodobnie dom nr 7 był własnością<br />
jednej z pierwszych polskich lekarek,<br />
Julii Klauzińskiej (1858–1928).<br />
Dyplom lekarza otrzymała w 1885 roku<br />
w Instytucie Medycznym dla Kobiet w Petersburgu.<br />
W roku 1904 kupiła nieruchomość<br />
przy ulicy Wólczyńskiej 13 (obecnie<br />
H. Cybulskiego 7) i mieszkała tu razem<br />
z dziećmi zmarłego brata. Była lekarzem<br />
szkolnym warszawskiego żeńskiego gimnazjum.<br />
Powołana do wojska prowadziła<br />
szpitale polowe, m. in. w Smoleńsku. Po<br />
pierwszej wojnie światowej w <strong>Otwock</strong>u rozpoczęła<br />
praktykę ginekologiczną, pełniła<br />
również obowiązki lekarza uzdrowiskowego<br />
roku Zarządu TowarzystwaPrzyjaciół<br />
<strong>Otwock</strong>a<br />
i wieloletnim prezesem<strong>Otwock</strong>iego<br />
Towarzystwa<br />
Lekarskiego.<br />
Zmarł w Warszawie<br />
8 listopada<br />
1924 roku. Pochowany<br />
został<br />
w <strong>Otwock</strong>u. Po<br />
śmierci doktora<br />
ulicę Wólczyńską<br />
przemianowano<br />
na ulicę jego<br />
imienia.<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Hipolit Cybulski<br />
Odległość do kolejnego punktu: 150 m<br />
Prosto ul. H. Cybulskiego. Kolejny obiekt położony<br />
jest za skrzyżowaniem z ul. B. Prusa na<br />
terenie szpitala MSW.<br />
Dom Julii Klauzińskiej – jednej z pierwszych polskich lekarek<br />
dla dzieci. Zmarła 9 września 1928 roku. Pochowana<br />
została w Warszawie na cmentarzu<br />
ewangelicko–augsburskim.<br />
Dom Julii Klauzińskiej obecnie znajduje się na<br />
terenie szpitala MSW<br />
Odległość do kolejnego punktu: 150 m<br />
Wracamy do ul. B. Prusa, skręcamy w lewo.<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Drewniana willa – sierociniec<br />
ul. B. Prusa 7,<br />
dawna Dworska 5<br />
Dobrze zachowany parterowy drewniany<br />
budynek z początku XX wieku, z oszklonymi<br />
krytymi werandami, zbudowany na<br />
dużej, zalesionej działce. Jest to dawny<br />
pensjonat małżeństwa Gołe<strong>mb</strong>owskich.<br />
Posiadłość tę właściciele darowali siostrom<br />
zakonnym z przeznaczeniem na<br />
sierociniec.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 100 m.<br />
Prosto ul. B. Prusa w kierunku ul. J. Piłsudskiego<br />
Kasperowiczówka<br />
ul. B. Prusa 11/13,<br />
dawna Dworska 7<br />
Pięknie odnowione „świdermajery”. Jeden<br />
mały parterowy, drugi – Kasperowiczówka –<br />
z werandkami, balkonem na pięterku i licznymi<br />
ażurowymi ozdobami drewnianymi,<br />
zwieńczony wieżyczką z oknami. Mieszkał<br />
Fot. A. Pawełek<br />
Na budynku wciąż można podziwiać charakterystyczne<br />
dla „świdermajerów” detale<br />
tu znany przedwojenny społecznik Edward<br />
Kasperowicz, sekretarz Towarzystwa Przyjaciół<br />
<strong>Otwock</strong>a, prezes Towarzystwa Miłośników<br />
Radia, redaktor i wydawca czasopisma<br />
<strong>Otwock</strong> – Uzdrowisko. Zaprojektował<br />
pierwszy herb<br />
<strong>Otwock</strong>a. Dzięki<br />
jego inicjatywie<br />
została<br />
założona w<br />
1921 roku koloniaurzędnicza<br />
– Soplicowo<br />
(obecnie dziel-<br />
nica <strong>Otwock</strong>a).<br />
Przyjeżdżał<br />
tu na wypoczynek<br />
arcybiskup<br />
Stanisław Gall.<br />
W rocznicę<br />
Fot. A. Pawełek<br />
50-lecia jego kapłaństwa, w 1937 roku postawiono<br />
w ogrodzie fi gurę biskupa.<br />
Budynek objęty ochroną konserwatorską.<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Pierwszy herb <strong>Otwock</strong>a<br />
zaprojektowany przez<br />
E. Kasperowicza<br />
Odległość do kolejnego punktu: 500 m<br />
W lewo w ul. Piłsudskiego, nastepnie prosto do<br />
ul. M. Konopnickiej. Skręcamy w lewo.<br />
11
12<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Ulica Marii Konopnickiej – Pensjonat Eden<br />
ul. M. Konopnickiej 12/14,<br />
dawniej M. Konopnickiej 4<br />
Drewniany, dobrze zachowany dwupiętrowy<br />
budynek zbudowany został w latach 20. XX<br />
wieku na posesji Stefana i Stanisławy Jankowskich.<br />
W 1925 roku prowadziła w nim<br />
pensjonat, prawdopodobnie Eden, Z ofi a<br />
Ajzensztadt. Natomiast w latach 30. właściciel<br />
J. Rubin prowadził tu pensjonat Atlantic.<br />
Obecnie mieszkają w nim siostry zakonne.<br />
Budynek objęty jest ochroną konserwatorską.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 100 m<br />
Prosto ul. M. Konopnickiej.<br />
Willa Kahana<br />
ul. M. Konopnickiej 7 i 7a<br />
Przedwojenna nieruchomość M. Kahana.<br />
Pierwszy dom to tajemniczy piętrowy<br />
drewniak, w którym do tej pory w dobrym<br />
stanie zachowały się ażurowe detale drewniane<br />
zdobiące balkony i oszklone werandy<br />
tak charakterystyczne dla architektury<br />
stylu nadświdrzańskiego.<br />
Nie bez powodu właśnie ten dom był<br />
doskonałym tłem dla fi lmu Doroty Kędzieżawskiej<br />
Pora umierać z Danutą Szafl<br />
arską w roli głównej.<br />
Po renowacji byłby jednym z najpiękniejszych<br />
otwockich „świdermajerów”.<br />
Budynek jest pod ochroną konserwatorską.<br />
Drugi dom – duży, piętrowy, także drewniany,<br />
efektownie odnowiony, jest doskonałym<br />
przykładem zachowania naszej drewnianej<br />
architektury dla następnych pokoleń.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 500 m<br />
Prosto ul. M. Konopnickiej, następnie w lewo<br />
w ul. S. Żeromskiego.<br />
Fot. Zbiory Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Wyjątkowy budynek pensjonatu Eden do dnia<br />
dzisiejszego istnieje w prawie niezmienionym<br />
stanie<br />
Kadr z fi lmu Doroty Kędzieżawskiej „Pora<br />
umierać” z Danutą Szafl arską w roli głównej<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Apteka i sklep kolonialno–spożywczy<br />
ul. S. Żeromskiego 16,<br />
dawna ul. Mlądzka 8<br />
Dwa parterowe, drewniane budynki, których<br />
właścicielami byli Czerniawski i Rotsztejn.<br />
W pierwszym mieściła się apteka prowadzona<br />
od 1933 roku przez mgr Reginę<br />
Millerową. Funkcjonowała nieprzerwanie<br />
aż do poczatku lat dwutysięcznych. Stylowe<br />
apteczne wnętrze sprawiało wrażenie, jakby<br />
czas stanął w miejscu. Obecnie mieści się<br />
tam oddział Miejskiej Biblioteki Publicznej.<br />
W drugim budynku, bliżej ulicy B. Prusa,<br />
znajdował się Sklep Kolonialno – Spożywczy<br />
i Owocowy Edmunda Budkowskiego.<br />
Niestety nie dotrwały do naszych czasów<br />
stylowe werandy, które były prawdziwą<br />
ozdobą obu budynków.<br />
Ciekawostką jest, że Andrzej Wajda nakręcił<br />
tam kilka scen do fi lmu Pierścionek<br />
z orłem w koronie.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 160 m<br />
Prosto ul. S. Żeromskiego w kierunku. W lewo<br />
w ul. T. Kościuszki.<br />
Willa Róża<br />
ul. T. Kościuszki 32,<br />
dawna Aleja T. Kościuszki<br />
Dawna willa Róża, której właścicielami<br />
było małżeństwo Jabłońskich, jest to piętrowy,<br />
drewniany budynek na niewielkim<br />
wzniesieniu. Budynek zachował się w doskonałym<br />
stanie. Na uwagę zasługują przepiękna<br />
weranda na piętrze oraz ganek, ozdobione<br />
drewnianymi ażurowymi detalami.<br />
Na początku lat 20. XX wieku w tym<br />
domu litewski talmudysta Jabłoński urzą-<br />
Fot. A. Pawełek<br />
13<br />
Fot. A. Pawełek<br />
Fot. A. Pawełek<br />
Fot. A. Pawełek
14<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
dził prywatny dom modlitwy – Małą Synagogę<br />
– który funkcjonował aż do wojny.<br />
W czasie wojny w tym budynku<br />
mieszkał burmistrz <strong>Otwock</strong>a Stanisław<br />
Iłowiecki. Funkcję burmistrza pełnił<br />
od grudnia1943 do października 1944<br />
roku.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 250 m<br />
Skręcamy w lewo w ul. Willową, na końcu ulicy<br />
jest kolejny punkt trasy.<br />
Ulica Warszawska (dawna Aleja Niepodległości)<br />
Posiadłość rodziny Badiorów<br />
ul. Warszawska 42<br />
dawniej nr 43<br />
Przedwojenna posiadłość rodziny Badiorów<br />
znajdowała się między dzisiejszymi<br />
ulicami Warszawską, Willową, Kościuszki<br />
i Żeromskiego.<br />
Od 1910 roku w jednym z pięciu piętrowych,<br />
drewnianych budynków funkcjonował<br />
Pensjonat Braci Nusbaum. Po 1930 roku właścicielem<br />
budynku został F. Cukierman który<br />
zmienil jego nazwę na Polonia Palace. Po wojnie<br />
stał się budynkiem komunalnym. Dom<br />
spłonął w nocy z 23 na 24 grudnia 1998 roku.<br />
Do dziś przetrwały dwa budynki, niestety<br />
zniszczone, zachowały się jednak<br />
elementy architektoniczne świadczące<br />
o świetności otwockich willi drewnianych.<br />
Okazały, piętrowy budynek od strony<br />
ul. Willowej (pokryty niebieską farbą) ma<br />
częściowo zabudowane, piękne werandy z<br />
półkolistymi oknami; to prawdopodobnie w<br />
nim w czasie okupacji niemieckiej miała siedzibę<br />
Niemiecka Komendantura Wojskowa.<br />
W głębi podwórza stoi dawna willa Mucha<br />
Zygmunta Badiora z początku XX wieku.<br />
Ogłoszenie z lat 20. XX wieku<br />
Obecny właściciel wystawił ją na sprzedaż.<br />
Jest pod ochroną konserwatorską.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 150 m<br />
Skręcamy w prawo w ul. Warszawską<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Drukarnia świętych ksiąg żydowskich<br />
ul. Warszawska 40<br />
Mały, parterowy, drewniany budynek pod<br />
nr 40 to przedwojenna drukarnia świętych<br />
ksiąg żydowskich, które studiowali studenci<br />
litewskich jesziw. Obok stała obszerna,<br />
murowana, parterowa synagoga dla 650<br />
wiernych. Zbudowana została w 1928 roku<br />
na posesji Szlamy i Chawy Goldbergów według<br />
projektu Eugenii Jabłońskiej.<br />
Cezary Jellenta pisał o niej: Prostotą<br />
klasyczną, prawie że grecką, odznacza<br />
się synagoga bielejąca wśród zieleni<br />
na wprost Magistratu.<br />
Willa Lucyna – Oleńka<br />
ul. Warszawska 34<br />
dawniej nr 33<br />
Piętrowy murowany budynek, jeden<br />
z pierwszych murowanych domów<br />
w <strong>Otwock</strong>u. W roku 1893 właścicielem willi<br />
był Roch Gogolewski. W 1906 roku – Skrzetuski,<br />
który zmienił nazwę willi na Oleńka.<br />
Do tej reprezentacyjnej willi w roku<br />
1900 wprowadził się młody lekarz Władysław<br />
Czaplicki z żoną Stanisławą i synkiem<br />
Jerzym. Tu w 1904 roku urodziła się ich<br />
córka Irena. Jerzy został światowej sławy<br />
artystą – śpiewakiem operowym, Irena wybitną<br />
aktorką amatorskiego teatru otwockiego.<br />
Umarła mając 29 lat. Jej córką jest<br />
Irena Sarnecka-Derkacz – poetka i malarka,<br />
opiewająca <strong>Otwock</strong> z dobrym klimatem.<br />
Rodzina Czaplickich mieszkała w willi przy<br />
ul. Warszawskiej 33 do 1907 roku.<br />
Władysław Czaplicki (1871–1922) był<br />
wybitnym lekarzem, jako jeden z pierwszych<br />
zastosował nowatorską metodę leczenia<br />
gruźlicy odmą.<br />
Spalona została przez Niemców na<br />
początku wojny.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 250 m<br />
Prosto ul. Warszawską<br />
Fot. A. Pawełek<br />
Sam chory na gruźlicę, przeniósł się do<br />
<strong>Otwock</strong>a znając lecznicze zalety naszego<br />
miasta. W <strong>Otwock</strong>u pracował jako lekarz<br />
Kolei Nadwiślańskiej i ordynował w miejscowych<br />
sanatoriach. Brał też czynny udział<br />
w życiu społecznym <strong>Otwock</strong>a. Został wybrany<br />
przewodniczącym pierwszego Zarządu<br />
powstałego w 1912 roku Towarzystwa Przyjaciół<br />
<strong>Otwock</strong>a. Dzięki staraniom doktora<br />
i Towarzystwa <strong>Otwock</strong> otrzymał w 1916<br />
roku prawa miejskie. Wcześniej w 1906 roku<br />
doktor Czaplicki był współautorem i wydaw-<br />
15<br />
Fot. A. Pawełek
16<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
cą Przewodnika po <strong>Otwock</strong>u, organizatorem<br />
Ogniska zrzeszającego działaczy otwockich.<br />
Zmarł 14 czerwca 1922 roku w <strong>Otwock</strong>u<br />
i tutaj został pochowany. Spoczywają<br />
z nim jego ukochana żona, córka i syn.<br />
Kino Promyk<br />
ul. Warszawska 31<br />
Dwa piętrowe, murowane domy, dzięki<br />
nowej właścicielce p. Monice Bachowskiej<br />
niedawno pięknie odrestaurowane, powróciły<br />
do lat swojej świetności.<br />
Zbudowane zostały około 1920 roku.<br />
Stanowiły własność rodziny Grędów i tak<br />
jak dzisiaj, miały wspólny numer Warszawska<br />
29. Jan Gręda, naczelnik stacji kolejowej<br />
<strong>Otwock</strong>, za swoje zasługi dla miasta, powołany<br />
został 21 sierpnia 1919 roku do Rady<br />
Miejskiej. W budynku po prawej stronie<br />
wynajmowano mieszkania, w budynku obok<br />
funkcjonowały różne firmy, stowarzyszenia,<br />
związki, a także kino pana Łopaty.<br />
Po drugiej wojnie światowej w budynku<br />
uruchomiono jedyne kino w mieście o nazwie<br />
Promyk. Seanse filmowe wyświetlano najpierw<br />
na piętrze, w latach 70. także na parterze.<br />
Kino cieszyło się ogromną popularnością,<br />
o czym świadczyły długie kolejki po bilety.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 90 m<br />
Prosto ul. Warszawską<br />
Kamienica barona Lessera<br />
ul. Warszawska 26,<br />
dawniej nr 23<br />
Jednopiętrowa, zbudowana w latach 1890–<br />
1893 w stylu neogotyckim z czerwonej cegły.<br />
Przedzielona pośrodku na dwie bliźniacze<br />
połowy przelotem wjazdowym, na którego<br />
sklepieniu możemy zobaczyć zachowane<br />
W uznaniu jego zasług dla miasta, ulicę<br />
Sądową nazwano jego imieniem.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 150 m<br />
Prosto ul. Warszawską.<br />
W 1958 roku zarówno budynki, jak i ulica Warszawska<br />
były miejscem scen do realizowanego filmu<br />
Inspekcja Pana Anatola. Mieszkańcy <strong>Otwock</strong>a z ciekawością<br />
i entuzjazmem uczestniczyli w zdjęciach<br />
w niezłym stanie, błękitne malowidła przedstawiające<br />
krajobraz wiejski. Piętro przygotowane<br />
na mieszkania, parter – na sklepy.<br />
Przeznaczona do wynajęcia. Następni jej<br />
właściciele: Jankiel Fekel i Moszek Szwarc-<br />
-wald wydzierżawili ją Stowarzyszeniu Spożywczemu<br />
Samopomoc w <strong>Otwock</strong>u. W roku<br />
1918 kamienicę kupił Majer Sta<strong>mb</strong>uch i po<br />
Fot. N. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
roku sprzedał z długami hipotecznymi. Nowi<br />
właściciele Bronisław Migdalski z żoną kupili<br />
kamienicę z przeznaczeniem na sklep mięsno-wędliniarski<br />
na parterze, a na piętrze na<br />
mieszkanie prywatne. Masarnia mieściła się<br />
w głębi podwórka. Migdalscy zajęli jedną połowę<br />
kamienicy, w drugiej mieszkał lokator<br />
Abram Noj z rodziną i prowadził sklep spożywczy.<br />
Wyroby Migdalskich miały bardzo<br />
dobrą opinię. Sam Bronisław Migdalski to nie<br />
tylko mistrz wędliniarski, ale też wielki społecznik.<br />
Był radnym miasta, działał w nadzorze<br />
szkolnym, uczniom fundował prywatne<br />
stypendia. Zmarł 2 listopada 1928 roku. To<br />
ich synem był bohaterski kapitan AK Zygmunt<br />
Migdalski, o pseudonimie „ZZ”, którego<br />
imieniem nazwano pobliskie rondo.<br />
Willa Julia<br />
ul. Warszawska 23 i 23 a,<br />
dawniej nr 19<br />
Na parceli Maurycego Karstensa, właściciela<br />
jednego z największych przedsiębiorstw budowlanych<br />
w Warszawie, w roku 1893 wznosiły<br />
się dwa domy do wynajęcia. Willa Julia<br />
– bardzo oryginalna, murowana, piętrowa,<br />
z wyniosłą wieżą widoczną z dużej odległości<br />
i budynek drewniany, parterowy, z poddaszem,<br />
lekkiej konstrukcji, frontem ustawiony<br />
do ulicy Kościelnej.<br />
W roku 1905 właścicielem willi został<br />
Aleksander Kowalski, który założył w niej<br />
inhalatorium i urządził je na poziomie europejskim,<br />
a w domu drewnianym – skład<br />
apteczny. W ogrodzie na swojej posesji<br />
wybudował duży drewniany budynek (nr<br />
23a) oraz pijalnię wody mineralnej Motor.<br />
Na początku lat 20. XX wieku willa Julia,<br />
przeszła w ręce nowego właściciela – lekarza<br />
Gotliba Kremera i zmieniła swoje<br />
przeznaczenie. Na piętrze mieścił się Urząd<br />
Pocztowo–Telegraficzny, parter zajmowali<br />
prywatni lokatorzy i właściciel – dr Gotlib<br />
Po wojnie kamienicę zamieszkali przypadkowi<br />
lokatorzy, rodzina Migdalskich<br />
wyprowadziła się do Śródborowa.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 80 m<br />
Prosto ul. Warszawską<br />
Willa Julia na początku XX wieku<br />
17<br />
Fot. A. Pawełek
18<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Kremer, psychiatra, dyrektor Zakładu Psychiatrycznego<br />
dla Żydów Z o fi ów k a , który<br />
był też internistą, pediatrą, prowadził praktykę<br />
prywatną. Dr G. Kremer pozwolił na<br />
wybudowanie w narożniku swojej parceli<br />
kilku budynków drewnianych z przeznaczeniem<br />
na sklepy. Tuż przed wojną dr<br />
G. Kremer wyjechał z kraju na stałe.<br />
W willi Julia Urząd Pocztowo–Telegrafi<br />
czny funkcjonował do 1935 roku. Telefon<br />
i telegram działały aż do końca wojny.<br />
Po wojnie willę zamieszkiwali lokatorzy<br />
z przydziału Miejskiej Rady Narodowej.<br />
Obecnie willa jest własnością jednego<br />
z otwockich przedsiębiorców.<br />
Willa Julia została wpisana do rejestru<br />
zabytków pod nr 992, 80-o6-14 i objęta<br />
ochroną konserwatorską.<br />
Ulica Kościelna (po wojnie gen. Wł. Sikorskiego)<br />
Willa Odo Bujwida<br />
ul. Kościelna 19<br />
dawniej nr 9<br />
Odo Feliks Kazimierz Bujwid (1857–1942)<br />
światowej sławy lekarz bakteriolog i immunolog,<br />
twórca polskiej mikrobiologii,<br />
działacz społeczny, profesor Uniwersytetu<br />
Jagiellońskiego, w Polsce pionier szczepień<br />
przeciw wściekliźnie, założyciel w Krakowie<br />
Instytutu Pasterowskiego, Uniwersytetu Ludowego<br />
i pierwszego gimnazjum żeńskiego.<br />
Pod koniec lat 80. XIX wieku kupił od<br />
Zygmunta Kurtza 1,5 morgową parcelę<br />
i zbudował drewnianą, parterową willę,<br />
z której dojeżdżał latem do pracy do Warszawy.<br />
W <strong>Otwock</strong>u był hospitantem zakładu<br />
doktora Józefa Geislera podczas organizacji<br />
i w początkowym okresie działalności<br />
sanatorium. Zajmował się pracą naukową,<br />
jednak nigdy nie odmówił pomocy w leczeniu<br />
otwockim mieszkańcom i wczasowiczom.<br />
W otwockiej willi dr Bujwid mieszkał<br />
do końca lat 90. XIX wieku, kiedy to,<br />
wraz z rodziną, przeniósł się do Krakowa.<br />
Z narożnika gruntu należącego do dr.<br />
Odo Bujwida, wydzielono przestrzeń na<br />
targowisko, na której zbudowano parę<br />
domków lekkiej konstrukcji, przeznaczonych<br />
na owocarnię, sklepik i jatki.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 250 m<br />
Skręcamy w prawo w ul. Kościelną.<br />
Willa Odo<br />
Bujwida jest jednym<br />
z najstarszych„świdermajerów”<br />
otwockich.<br />
Szczególną uwagę<br />
przyciąga niewielka<br />
frontowa<br />
weranda ozdobionarzeźbionymi<br />
drewnianymi<br />
ażurami.<br />
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
Odo Bujwid. 1936 rok<br />
Odległość do kolejnego punktu: 60 m<br />
Prosto ul. Kościelną.<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Hotel Polski<br />
ul. Kościelna 23<br />
dawniej nr 11<br />
Pięknie odnowiony, piętrowy, drewniany<br />
budynek z 1924 roku. Pierwotnie<br />
mieścił się tu pensjonat znanego<br />
i cenionego lekarza i społecznika Pawła<br />
Martyszewskiego.<br />
Doktor Paweł Adolf Martyszewski<br />
(1886–1944) do <strong>Otwock</strong>a przybył w roku<br />
1924, gdzie praktykował jako ftyzjatra.<br />
Opiekował się także chorymi leczonymi<br />
w swoim pensjonacie. W 1927 roku mianowany<br />
został dyrektorem nowo powstałego<br />
Sanatorium Sejmikowego w <strong>Otwock</strong>u. Na<br />
stanowisku tym pozostał do końca życia.<br />
W czasie okupacji zorganizował Szpital<br />
Powiatowy i prowadził go aż do śmierci 31<br />
grudnia 1944 roku. W tym zadbanym bu-<br />
Willa Szeliga<br />
ul. Kościelna 12, 14, 16, 18,<br />
dawniej nr 10<br />
Rozległa parcela między ulicami Kościuszki,<br />
Kościelną i Chopina, na której zbudowane<br />
zostały w różnych odstępach czasu „świdermajery”,<br />
drewniane budynki parterowe<br />
i piętrowe. W 1893 roku posesja należała do<br />
Fot. A. Pawełek Fot. A. Pawełek<br />
Fot. J. Maciejowski<br />
dynku funkcjonowała popularna cukiernia<br />
Luksus, w latach późniejszych Hotel Polski.<br />
Po wojnie nowi właściciele Broniewiczowie<br />
prowadzili do lat 80. XX wieku<br />
prywatny hotel Liliana.<br />
Budynek jest pod ochroną konserwatorską.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 60 m<br />
Obiekt po drugiej stronie ul. Kościelnej.<br />
Budynek narożny Willi Szeliga. Początek XX<br />
wieku<br />
rodziny Zawadzkich, w 1906 roku do p. Szeliskiej<br />
i stąd nazwa willi Szeliga. Około 1920<br />
roku, nieco okrojona, stała się własnością<br />
Oszera Perechodnika, żydowskiego kupca,<br />
kamienicznika. W czasie wojny jego syn,<br />
Calek Perechodnik, był policjantem w getcie<br />
otwockim. To z jego pamiętnika wydane-<br />
19<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej
20<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
go niedawno w formie książkowej pt. Spowiedź,<br />
możemy poznać tragiczne losy Żydów<br />
otwockich i postawy chrześcijańskich otwocczan.<br />
Rodzina Perechodników zajmowała<br />
wybudowany w przez Oszera Perechodnika<br />
dom pod obecnym nr 14. Do dziś zachowały<br />
się na nim inicjały właściciela.<br />
Na szczególną uwagę zasługuje największy<br />
budynek, narożny kolos o numerze 18.<br />
Zbudowany na początku XX wieku stał się<br />
ośrodkiem kulturalnym, społecznym i handlowym<br />
mieszkańców <strong>Otwock</strong>a. Tutaj działał<br />
klub inteligencji o nazwie Spójnia i inne<br />
stowarzyszenia, m.in.: Towarzystwo Miłośników<br />
Radia Emero, stowarzyszenia lekarzy,<br />
kupców polskich. W dużej sali obradowały<br />
pierwsze sesje Rady Miejskiej, występował<br />
amatorski zespół teatralny.<br />
W najstarszym budynku (nr 14) od<br />
1898 roku, aż do lat dwudziestych XX<br />
wieku funkcjonował pensjonat Jadwigi<br />
Willa Podole z apteką<br />
ul. T. Kościuszki 11,<br />
dawniej nr 3<br />
Jeden z najbardziej reprezentacyjnych otwockich<br />
„świdermajerów”. Budynek drewniany,<br />
parterowy, dosyć duży, mieszkalny z wejściem<br />
bocznym i z oryginalnym głównym<br />
po schodach, z narożnika ulicy Kościuszki<br />
i Kościelnej. Willę Podole zbudował w roku<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Lata 20. XX wieku. Widok na ul. Kościuszki<br />
Nestorowicz. Drugi budynek, w którym<br />
w 1915 roku przebywał Marszałek Piłsudski,<br />
niestety spłonął.<br />
W domu nr 12 (obecnie ruina) mieszkał<br />
kilka lat, do 1904 roku Stanisław Brzozowski,<br />
znany fi lozof, publicysta, krytyk<br />
literacki, dramaturg, prozaik.<br />
Wszystkie budynki są pod ochroną<br />
konserwatora<br />
Odległość do kolejnego punktu: 30 m<br />
Budynek po przekątnej po drugiej stronie ul. T.<br />
Kościuszki.<br />
Lata 30. XX wieku<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
1895 prowizor farmacji Franciszek Podolski<br />
i do 8 stycznia 1951 roku była w rękach<br />
jego sukcesorów. Następnie upaństwowiona,<br />
funkcjonowała do lat 90. XX wieku. W czasie<br />
wojny była miejscem wymiany prasy podziemnej<br />
i kontaktów konspiracyjnych. Willę<br />
otaczał piękny ogród założony według pro-<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
jektu warszawskiego planisty Michała Nagaya.<br />
Projekt został nagrodzony na wystawie<br />
w Częstochowie. Mieszkający obecnie w willi<br />
potomkowie F. Podolskiego starają się utrzymać<br />
dom i ogród w bardzo dobrym stanie<br />
i kształcie. Robią to z wielkim powodzeniem.<br />
Willa Podole od początku swojego istnienia<br />
jest charakterystyczną wizytówką<br />
<strong>Otwock</strong>a.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 120 m<br />
Prosto u. Kościelną.<br />
Kościół Świętego Wincentego á Paulo<br />
ul. M. Kopernika 1,<br />
dawna ul. A. Mickiewicza 1<br />
31 lipca 1892 roku jest dniem poświęcenia<br />
kaplicy wzniesionej ze składek społecznych,<br />
według projektu Władysława Marconiego,<br />
na darowanym gruncie i rozpoczęcia<br />
nabożeństw stałych. Darczyńcą gruntu był<br />
Zygmunt Kurtz, właściciel dóbr otwockich<br />
i jednocześnie inżynier budowy świątyni.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Kaplica po pierwszej przebudowie<br />
Obraz Matki Boskiej Swojczowskiej<br />
Fot. A. Pawełek<br />
W 1901 roku kaplicę przebudowano<br />
według planów Władysława Marconiego<br />
na niewielki kościół w stylu neogotyckim,<br />
w którym obok ołtarza głównego były dwa<br />
ołtarze boczne.<br />
1 czerwca 1911 roku nastąpiło poświęcenie<br />
kościoła i uroczyste erygowanie parafi<br />
i św. Wincentego á Paulo.<br />
21
22<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
W latach 1930–1935 wybudowano<br />
nową świątynię według projektu architekta<br />
Łukasza Wolskiego, brata proboszcza Ludwika<br />
Wolskiego, metodą dla niektórych<br />
otwocczan, kontrowersyjną, ponieważ<br />
po wzniesieniu nowych murów istniejące<br />
mury starego kościoła zostały rozebrane.<br />
Nowy kościół zyskał trzy nawy z trzema<br />
kaplicami w stylu modernistycznym.<br />
W 1944 roku do kościoła otwockiego<br />
trafł obraz Matki Boskiej Swojczowskiej,<br />
zwanej Panią Ziemi Wołyńskiej.<br />
Obraz pochodzi ze Swojczowa, polskiej<br />
parafi i na Wołyniu, leżącej w okolicach<br />
Włodzimierza Wołyńskiego. Modlili<br />
się przed nim chrześcijanie różnych<br />
wyznań: katolicy, unici, a nawet prawosławni.<br />
Jego powstanie określa się na<br />
XVII wiek.<br />
W 1943 roku nacjonaliści ukraińscy<br />
zlikwidowali polską parafi ę mordując<br />
miejscową ludność, a kościół wysadzili.<br />
Obraz został uratowany przed zniszczeniem<br />
i ukryty w cerkwi. Stamtąd zabrał<br />
go ks. Stanisław Kobyłecki i wspomagany<br />
przez ocalałych swojczowiaków, przewiózł<br />
do kościoła we Włodzimierzu Wołyńskim.<br />
Obraz przywędrował do Polski wraz<br />
z żołnierzami 27 Dywizji Wołyńskiej AK<br />
i znalazł godne miejsce w parafi i św. Wincentego<br />
w <strong>Otwock</strong>u.<br />
„Reymontówka”<br />
ul. W. Reymonta 29,<br />
dawna Graniczna-Wiązowska<br />
Parcela położona jest w najstarszej części<br />
<strong>Otwock</strong>a, zwanej Aleksandrówką, składa<br />
się z trzech drewnianych, parterowych,<br />
letniskowych „świdermajerów” z końca<br />
XIX wieku. Mają one piękne werandy<br />
i ażurowe ozdoby drewniane, zwłaszcza ta,<br />
na której z inicjatywy Towarzystwa Przy-<br />
27 września 1993 roku, w dzień parafi<br />
alnego odpustu, bp Kazimierz Romaniuk<br />
ogłosił Matkę Bożą Swojczowską patronką<br />
<strong>Otwock</strong>a i dokonał aktu zawierzenia miasta<br />
opiece Maryi – oznacza to, że <strong>Otwock</strong><br />
posiada Sanktuarium Maryjne.<br />
7 grudnia 2008 roku Instytut Yad Vashem<br />
uznał pośmiertnie ks. Ludwika Wolskiego<br />
za Sprawiedliwego wśród Narodów<br />
Świata. Ks. Ludwik Wolski był proboszczem<br />
parafi i św. Wincentego á Paulo od<br />
1923 do 1949 roku.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 100 m<br />
Przejście po prawej stronie wzdłuż ogrodzenia kościoła<br />
do ul. W. Reymonta.<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
jaciół <strong>Otwock</strong>a powieszono w 2001 roku<br />
tablicę: W tym domu w latach 1908–1918<br />
przebywał i tworzył Władysław Reymont,<br />
autor „Chłopów”, laureat Nagrody Nobla.<br />
Na początku XX wieku posesja ze<br />
„śwdermajerami” była własnością Jakuba<br />
Willa Racówka<br />
ul. W. Czaplickiego 7<br />
Przybyły z Warszawy Szlamma Huberband<br />
kupił niewielką część Willi Gródek<br />
przy ul. W. Czaplickiego. Wybudował na<br />
niej w roku 1928 dużą piętrową willę z elementami<br />
stylu klasycystycznego, z jednym<br />
dużym tarasem nad głównym wejściem,<br />
z oknami wykończonymi półokrągło. Budynek<br />
skanalizowano i nazwano Racówką.<br />
W 1935 roku właściciel został zlicytowany<br />
za niespłacenie kredytów, willę Racówka<br />
kupił na licytacji otwocki adwokat Antoni<br />
Maciejko z przeznaczeniem na Sąd<br />
Grodzki. 4 sierpnia 1936 roku otrzymał<br />
na to zgodę burmistrza Ottona Samojłowicza-Salomonowicza.<br />
Ruszyły prace adaptacyjne<br />
i w tym samym roku Sąd Grodzki<br />
rozpoczął pracę w willi Racówka.<br />
W 1938 roku willa została sprzedana.<br />
Kupili ją Ignacy Maurycy Kerner z żoną<br />
Taubą i Mordechaj Rosbaum.<br />
W czasie wojny Sąd działał w ograniczonym<br />
zakresie i pod nadzorem Niemców.<br />
Willa była wydzielona z terenu getta.<br />
W Racówce Sąd wznowił działanie<br />
w roku 1945, a skończył w 1965 roku.<br />
We wrześniu 1961 roku budynek przeszedł<br />
na własność Skarbu Państwa.<br />
W 1997 roku willa Racówka została<br />
wpisana na listę obiektów objętych opieką<br />
konserwatora zabytków pod nr 1633.<br />
Schatzschneidera, ojca Aurelii, żony Władysława<br />
Reymonta.<br />
Budynki są pod ochroną konserwatorską.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 450 m<br />
Prosto ul. Reymonta, w lewo w ul. Samorządową,<br />
prosto do ul. W. Czaplickiego.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 160 m<br />
W lewo w ul. L. Kruczkowskiego.<br />
Fot. A. Pawełek<br />
23<br />
Fot. A. Pawełek
24<br />
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Willa Na Górce<br />
ul. L. Kruczkowskiego 10,<br />
dawna ul. Kościelna 3<br />
Willa została zbudowana około 1890-1891<br />
roku. Była własnością Edmunda Diehla,<br />
inżyniera, autora przewodnika Wille<br />
w <strong>Otwock</strong>u i warunki pobytu tamże, który<br />
jest do dzisiaj bezcennym źródłem informacji<br />
o początkach <strong>Otwock</strong>a.<br />
Willa Na Górce jest jedną z najbardziej<br />
oryginalnych, ciekawych i najstarszych<br />
willi drewnianych <strong>Otwock</strong>a. Położenie,<br />
drewniana wieżyczka oraz bogato zdobione<br />
drewnianymi ornamentami detale przy<br />
oknach, szczytach dachów i werand przyciągają<br />
uwagę.<br />
Edmund Diehl zmarł nieoczekiwanie.<br />
W roku 1906 właścicielami willi byli bra-<br />
Wiadukt kolejowy. Figura Chrystusa<br />
Po wybudowaniu dworca kolejowego<br />
w roku 1910 roku i przełożeniu toru z Lublina<br />
do Warszawy na stronę wschodnią<br />
rozpoczęto budowę przejazdu pod torami<br />
kolejowymi. Dalsze prace zahamowała<br />
pierwsza wojna światowa w 1914 roku.<br />
Kontynuacja robót nastąpiła już po wojnie,<br />
w wolnej Polsce. Ogromne ilości wydobytego<br />
piachu wywożono pociągami na budowę<br />
nowej linii kolejowej, łączącej dworzec<br />
wschodni z dworcem Warszawa-Praga.<br />
Figura Chrystusa dźwigającego krzyż<br />
zwieńczała ten nowy węzeł komunikacyjny.<br />
Była wotum dziękczynnym mieszkańców<br />
<strong>Otwock</strong>a za zwycięstwo nad bolszewikami<br />
w 1920 roku. Pomysłodawcą ustawienia fi -<br />
gury przy ul. Orlej, na posesji Józefa Pietraszewskiego<br />
był Ludwik Wolski, proboszcz<br />
parafi i św. Wincentego á Paulo i popierająca<br />
go w tym Rada Miejska <strong>Otwock</strong>a. Sama fi -<br />
gura Chrystusa jest repliką fi gury stojącej<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
cia R. M. Pisarscy. Wynajmowali mieszkania<br />
na sezon letni i zimowy.<br />
Obecni właściciele willi są sukcesorami<br />
Pisarskich.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 600 m<br />
W prawo w ul. Kościelną do ronda Migdalskiego.<br />
Prosto wzdłuż torów kolejowych pod widuktem<br />
kolejowym.<br />
od 1858 roku na schodach kościoła Świętego<br />
Krzyża w Warszawie, dziełem Andrzeja<br />
Pruszyńskiego. W tym kościele ksiądz Ludwik<br />
Wolski otrzymał 30 listopada 1905<br />
roku święcenia kapłańskie.<br />
Figura Chrystusa szczęśliwie przetrwała<br />
do naszych dni i pięknie oświetlona<br />
czuwa nad miastem.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 350 m<br />
W lewo w ul. Orlą, następnie w lewo w ul. Armii<br />
Krajowej.<br />
Fot. A. Pawełek
I. Lata świetności <strong>Otwock</strong>a<br />
Teatr im. Stefana Jaracza<br />
ul. Armii Krajowej 4,<br />
dawna ul. Armii Radzieckiej 4, H. Sienkiewicza 4<br />
Budynek powstał w roku 1935 z przeznaczeniem<br />
na nowoczesne kino Oaza.<br />
Zbudowali je Nusfeldowie (Nusfaldowie)<br />
– rodzeństwo Motel, Wolf, Rajzla i Chana.<br />
Motel (Mietek) zginął na froncie we wrześniu<br />
1939 roku, Wolf (Welwu) został rozstrzelany<br />
11 listopada 1939 roku w Śródborowie.<br />
Rajzla i Chana (Anna) zginęły<br />
w sierpniu 1942 roku w Treblince.<br />
Kino Oaza mieściło 150 widzów, było<br />
w 1937 roku jedynym zarejestrowanym<br />
kinem w <strong>Otwock</strong>u i cieszyło się ogromną<br />
popularnością. Ekran był od strony ulicy<br />
H. Sienkiewicza (ob. Armii Krajowej),<br />
a projektor w przybudówce z tyłu budynku.<br />
W czasie wojny władze okupacyjne uruchomiły<br />
w nim dla celów propagandowych<br />
kino Raj, lecz frekwencji dużej nie było i już<br />
26 grudnia 1939 roku kino przestało działać.<br />
Budynek został zajęty na magazyn zbożowy<br />
Rejonowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej.<br />
Po likwidacji getta magazyn umieszczono<br />
przy ul. Świderskiej, a do budynku<br />
wrócilo kino niemieckie. Tym razem cieszylo<br />
się dużym powodzeniem, szczególnie<br />
wśród młodzieży z okolic <strong>Otwock</strong>a.<br />
W otwockim sztabie dowództwa Armii<br />
Krajowej zapadła decyzja o uniemożliwieniu<br />
projekcji fi lmowych. Pierwsza akcja<br />
zorganizowana na początku kwietnia 1944<br />
roku polegała na zabraniu niezbędnych<br />
części aparatury wyświetlającej, niestety<br />
przerwała działalność kina tylko na trzy tygodnie.<br />
Podjęto więc działania radykalne.<br />
20 maja 1944 roku 4-osobowy patrol<br />
bojowy z ODB i IV Rejonu pod dowództwem<br />
ppor. Zymunta Migdalskiego wysadził<br />
kabinę z aparaturą projekcyjną. Eks-<br />
plozja poważnie uszkodziła budynek kina.<br />
W pierwszych latach po wojnie budynek<br />
stał się Domem Robotniczym PPS,<br />
jednocześnie po niewielkiej adaptacji,<br />
w spartańskich warunkach zaczął w nim<br />
działać Teatr Amatorski Znicz.<br />
W roku 1951 przeprowadzony został<br />
generalny remont według projektu inż.<br />
Stanisława Russka, jednocześnie kierownika,<br />
reżysera i aktora amatorskiego teatru,<br />
który po przebudowie w 1952 roku<br />
zmienił nazwę na Teatr im. St. Jaracza.<br />
Budynek stał się Miejskim Domem Kultury.<br />
W MDK działały różne sekcje dla dzieci<br />
i młodzieży, m.in. plastyczna, muzyczna, rytmiki<br />
i baletu, a dla dorosłych – zespół muzyczny<br />
i właśnie Teatr im. St. Jaracza.<br />
Obecnie budynek od 8 lat stoi pusty.<br />
Teatr Miejski im. St. Jaracza musiał się wyprowadzić.<br />
Ekspertyza techniczna budynku<br />
żądała wyłączenia sali widowiskowej<br />
z użytkowania. Budynek został zamknięty.<br />
Nowa ekspertyza Oceny stanu technicznego<br />
istniejącego budynku z koncepcją<br />
przebudowy i remontu Teatru Miejskiego<br />
im. St. Jaracza w <strong>Otwock</strong>u daje nadzieję<br />
na przywrócenie miastu teatru i ożywienie<br />
budynku z tak ciekawą historią.<br />
25<br />
Fot. A. Pawełek
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy<br />
i sanatoryjny<br />
Długość trasy: 11,4 km<br />
Szacowany czas wędrówki pieszej: 3,5 h<br />
Szacowany czas wędrówki rowerowej: 1,5 h<br />
<strong>Otwock</strong>i dworzec kolejowy<br />
Sanatorium doktora Przygody<br />
Miejsce śmierci Adeli Tuwim<br />
Kamień Pamięci Żydów <strong>Otwock</strong>ich<br />
Sanatorium Martów<br />
Willa generała Michała Jacymirskiego<br />
Dom doktora Władysława Wajdenfelda<br />
Obelisk upamiętniający pobyt Józefa<br />
Piłsudskiego w <strong>Otwock</strong>u<br />
Sanatorium doktora Józefa Geislera<br />
Dom szczęśliwego dzieciństwa Ireny<br />
Sendlerowej<br />
Sanatorium Sejmikowe<br />
„Olin”<br />
Sanatorium Wojskowe<br />
„Zo�iówka”<br />
KRIOCENTRUM<br />
ul. Kraszewskiego 83/4<br />
tel. 22 779 28 21,<br />
www.kriocentrum.pl<br />
Restauracja Zalesin<br />
ul. A<strong>mb</strong>asadorska 14<br />
tel. 22 788 92 47, www.zalesin.pl<br />
Sanatorium Towarzystwa „Brijus”<br />
Sanatorium m.st. Warszawy<br />
Wojskowy Szpital Lotniczy<br />
Uzdrowisko Abrama Górewicza<br />
LEGENDA<br />
HURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNA<br />
ul. Majowa 204, tel. 22 788 88 71<br />
www.aib.waw.pl<br />
OTWOCKIE STUDIO URODY<br />
ul. Rzemieślnicza 6, tel. 22 779 20 11<br />
www.4ractivestudio.pl<br />
SKLEP I SERWIS ROWEROWY<br />
ul. Poniatowskiego 19, tel. 22 788 17 22<br />
www.eha-pol.com.pl
28<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
<strong>Otwock</strong>i dworzec kolejowy<br />
29 sierpnia 1877 roku władze carskie uruchomiły<br />
Drogę Żelazną Nadwiślańską<br />
z Mławy, strategicznie łącząc twierdzę Modlin,<br />
Warszawę-Pragę, twierdzę Iwanogród<br />
(Dęblin), Lublin, Chełm, Kowel i z Morzem<br />
Czarnym. Pierwszym przystankiem po<br />
Warszawie–Pradze stał się <strong>Otwock</strong> Stacyjny<br />
(Wille <strong>Otwock</strong>ie, <strong>Otwock</strong>) znajdujący się na<br />
terenie Dóbr <strong>Otwock</strong>ich, których właścicielem<br />
był Zygmunt Kurtz.<br />
Wzdłuż linii kolejowej wybudowano<br />
drewniany, piętrowy budynek dworca<br />
i budynki stacyjne: administracyjno-<br />
-mieszkalny dom z czerwonej cegły, częściowo<br />
tynkowany, otynkowaną wieżę<br />
wodną, która po przebudowie została<br />
przykryta stożkowym dachem pokrytym<br />
blach ą (przebudował ją architekt Jan<br />
Fijałkowski budując dworzec) i domek<br />
dróżnika z budynkiem gospodarczym (ul.<br />
S. Żeromskiego róg Armii Krajowej), który<br />
jest typowym przykładem budownictwa<br />
kolejowego związanego z linią Kolei<br />
Nadwiślańskiej.<br />
Obiekty te zachowały się w dobrym<br />
stanie do dziś.<br />
W roku 1910, według projektu budowniczego<br />
kolejowego Drogi Żelaznej<br />
Nadwiślańskiej Jana Fijałkowskiego (1872<br />
– 1919), postawiono między torami nowy,<br />
murowany, modernistyczny z elementami<br />
secesji dworzec kolejowy. Autor połączył<br />
w nim funkcję ściśle użytkową, jaką była<br />
obsługa podróżnych, z kulturalno–rekreacyjną.<br />
Oryginalna bryła dworca zachowała<br />
się do dziś i jest znakiem szczególnym<br />
na mapie <strong>Otwock</strong>a.<br />
15 grudnia 1936 roku nastąpiła elektryfi -<br />
kacja linii. Do <strong>Otwock</strong>a przyjechał pierwszy<br />
w historii PKP pociąg elektryczny z Pruszkowa<br />
przez Warszawę (tablica pamiątkowa).<br />
W czasie wojny dworzec otwocki był<br />
świadkiem i miejscem łapanki oraz wywóz-<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Foto. A. Pawełek<br />
ki do obozów koncentracyjnych 19 sierpnia<br />
1942 roku. Z bocznicy kolejowej, do obozu<br />
zagłady w Treblince, hitlerowcy wywieźli<br />
8000 żydowskich mieszkańców <strong>Otwock</strong>a.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 600 m<br />
Peronem w stronę przejścia przez tory. W lewo w ul.<br />
Warszawską, następnie w prawo w ul. Dłuskiego.
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Sanatorium doktora Przygody<br />
ul. Warszawska 5, Dłuskiego 1,<br />
dawniej ul. Warszawska 5<br />
W roku 1895 felczer Józef Przygoda zbudował<br />
na swojej leśnej działce dwa piętrowe,<br />
drewniane budynki, w których otworzył<br />
Zakład leczniczy dyjetetyczno-hygieniczny<br />
dla Izraelitów. Zakład – otwarty cały rok,<br />
z koszerną kuchnią, wyposażony w laboratorium,<br />
gabinet rentgenowski i światłoleczniczy<br />
– cieszył się dużą frekwencją.<br />
W 1907 roku, po uzyskaniu dyplomu<br />
doktora wszech nauk lekarskich, syn właściciela<br />
Władysław Przygoda (1880–1937)<br />
przejął zakład, który od tej pory funkcjonował<br />
jako Sanatorium d-ra W. Przygody (choroby<br />
płucne, krtani), dyrektor W. Przygoda.<br />
W roku 1912 dr Przygoda jako jeden<br />
z pierwszych w <strong>Otwock</strong>u w swoim sanatorium<br />
rozpoczął stosowanie odmy.<br />
W 1925 roku Władysław Przygoda został<br />
wybrany z listy BBWR do otwockiej Rady<br />
Miejskiej.<br />
Sanatorium doktora Przygody czynne<br />
było aż do wybuchu drugiej wojny światowej<br />
z przerwą w okresie pierwszej wojny<br />
światowej. Po śmierci dr. Władysława<br />
Przygody sanatorium funkcjonowało dalej,<br />
kierował nim dr Benedykt Glass.<br />
1 grudnia 1940 roku sanatorium znalazło<br />
się na terenie getta i stało się siedzi-<br />
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
Sanatorium Przygody w1926 roku<br />
bą Judenratu. Pierwszym przewodniczącym<br />
Rady Żydowskiej był Izaak Lesman,<br />
od lipca 1941 roku – Szymon Górewicz,<br />
współwłaściciel pensjonatu–uzdrowiska.<br />
Po likwidacji getta krótko mieścił się tu<br />
Zakład Opiekuńczo-Wychowawczy Sióstr Felicjanek<br />
p.w. Najświętszego Imienia Marii.<br />
W maju 1945 roku uruchomiono<br />
w budynkach dawnego Sanatorium doktora<br />
Przygody Szpital Przeciwgruźliczy<br />
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego,<br />
potem MSW. W 1954 roku sanatorium<br />
zmieniono na budynek komunalny.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 600 m<br />
Prosto ul. Dłuskiego, następnie w lewo<br />
w ul. W. Reymonta.<br />
29<br />
Fot. A. Pawełek
30<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Miejsce śmierci Adeli Tuwim<br />
ul. W. Reymonta 7,<br />
dawniej nr 1<br />
Julian Tuwim w liście do swoich przyjaciół<br />
pod datą 3 listopada 1939 roku napisał<br />
z Paryża: Trapi mnie tylko bezustannie myśl<br />
o starej, chorej Matce, którą zostawiłem bez<br />
pieniędzy w <strong>Otwock</strong>u. Ale wyjazd nastąpił<br />
tak niespodziewanie… i błyskawicznie.<br />
W każdym razie podaję adres: A. Tuwimowa<br />
<strong>Otwock</strong> ul. Słowackiego 16.<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Dom, w którym zginęła Adela Tuwim<br />
Dom o tym numerze znalazł się<br />
w grudniu 1940 roku w getcie. Adela Tuwim,<br />
na podstawie spisanych wspomnień<br />
p. Jadwigi Nowakowskiej, przebywała pod<br />
opieką prywatną p. Apolonii Rybak. Dom<br />
p. Rybakowej przy ul. W. Reymonta 1 (ob.<br />
nr 7) stał na terenie getta, więc musiała<br />
ona przenieść się na stronę aryjską. Prawdopodobnie<br />
to p. Rybakowa umieściła<br />
Adelę Tuwim poza gettem, przy ul. Ceglanej,<br />
w domu Kazimierza Kowalskiego,<br />
komendanta Straży Pożarnej.<br />
Po likwidacji getta (19 sierpnia 1942<br />
roku) pani Apolonia Rybak wróciła do<br />
swego domu przy ul. W. Reymonta i ukryła<br />
w nim p. Adelę Tuwim.<br />
Foto. www.tuwim.org<br />
Adela Tuwim Apolonia Rybak<br />
Jerzy Marek Rybak, syn p. Apolonii, żołnierz<br />
Kedywu w <strong>Otwock</strong>u, po wkroczeniu<br />
wojsk radzieckich, przedostał się na zachód.<br />
Po latach w rozmowie z bratankiem Jerzym<br />
Rybakiem, który przyjechał do niego do<br />
Londynu, przekazał mu informacje o śmierci<br />
matki poety. Adelę Tuwim zastrzelili Niemcy<br />
i zrzucili jej ciało z balkonu domu przy<br />
ul. W. Reymonta 1, obecnie W. Reymonta 7.<br />
Jerzy Marek Rybak wracał w nocy do domu<br />
i przy sośnie znalazł ciało kobiety.<br />
Zwłoki Adeli Tuwim zostały zakopane<br />
w pobliżu domu następnego dnia.<br />
Julian Tuwim po powrocie do kraju<br />
przeprowadził ekshumację i pochował<br />
Matkę w 1947 roku w grobie rodzinnym<br />
w Łodzi.<br />
W wierszu Matka przejmująco opisał<br />
otwocką tragedię:<br />
Zastrzelił ją faszysta,<br />
Kiedy myślała o mnie…<br />
(…)<br />
Przestrzelił świat matczyny:<br />
Dwie pieszczotliwe zgłoski,<br />
Trupa z okna wyrzucił<br />
Na święty bruk otwocki.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 170 m<br />
Wracamy w kierunku ul. Dłuskiego.<br />
Foto. Archiwum rodzinne J. Rybaka
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Kamień Pamięci Żydów <strong>Otwock</strong>ich<br />
ul. W. Reymonta<br />
30 sierpniu 1949 roku burmistrz <strong>Otwock</strong>a<br />
Jan Ślimakowski na posiedzeniu plenarnym<br />
Miejskiej Rady Narodowej zakomunikował<br />
o postawieniu przy ul. W. Reymonta pomnika<br />
ku czci Żydów otwockich wymordowanych<br />
przez hitlerowców w sierpniu 1942<br />
roku w <strong>Otwock</strong>u. Napis na Kamieniu w języku<br />
polskim i żydowskim: Miejsce straceń<br />
5000 Żydów, którzy w dn. 19-tego VIII 1942 r.<br />
zginęli z rąk hitlerowskich ludobójców. Cześć<br />
Ich Pamięci – wraz z upływem czasu stawał<br />
się coraz mniej czytelny, przede wszystkim<br />
jednak był częściowo niezgodny z prawdą historyczną.<br />
Napis zawierał zbyt wysoką liczbę<br />
ofi ar oraz błędną datę rozstrzeliwań. Według<br />
najnowszych ustaleń historyków Żydzi byli<br />
tu rozstrzeliwani nie tylko 19 sierpnia, lecz<br />
także w ciągu kilku tygodni po likwidacji getta<br />
w <strong>Otwock</strong>u. Także liczba ofi ar jest ponad<br />
dwukrotnie niższa. Dotychczasowy napis informował<br />
jedynie, że jest to miejsce straceń,<br />
podczas gdy jest to także zbiorowa mogiła.<br />
Z tych powodów, za sprawą Społecznego<br />
Komitetu Pamięci Żydów <strong>Otwock</strong>ich<br />
i Karczewskich, Rada Ochrony Pamięci<br />
Walk i Męczeństwa zdecydowała<br />
w 70. tragiczną rocznicę Zagłady Żydów<br />
otwockich o zmianie treści napisu na:<br />
Fot. N. Pawełek<br />
TU W ZBIOROWYCH MOGIŁACH<br />
SPOCZYWA OKOŁO 2000<br />
OTWOCKICH ŻYDÓW<br />
ROZSTRZELANYCH W TYM MIEJSCU<br />
W SIERPNIU I WRZEŚNIU 1942 R.<br />
PRZEZ NIEMIECKICH OKUPANTÓW.<br />
PAMIĘTAJMY O ICH TRAGEDII,<br />
A TAKŻE O WSZYSTKICH<br />
WYMORDOWANYCH ŻYDOWSKICH<br />
WSPÓŁOBYWATELACH<br />
NASZEGO MIASTA.<br />
MIESZKAŃCY OTWOCKA<br />
Społeczny Komitet Pamięci Żydów<br />
<strong>Otwock</strong>ich i Karczewskich w porozumieniu<br />
z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa<br />
w sierpniu 2012 roku wytyczył<br />
teren miejsca pamięci narodowej poprzez<br />
ułożenie głazów narzutowych (analogicznie<br />
jak otoczenie cmentarza żydowskiego<br />
w Anielinie, które wykonał również Komitet)<br />
oraz przymocował na kamieniu nową<br />
tablicę z nowym napisem.<br />
Od 2000 roku tradycją stały się obchody<br />
rocznicy likwidacji getta (i całej otwockiej<br />
społeczności żydowskiej) w dniu 19 sierpnia<br />
1942 roku. Żaden dzień nie odmienił przecież<br />
historii naszego miasta tak bardzo, jak ten.<br />
I dlatego, każdego roku w dniu 19 sierpnia,<br />
o godz. 19, rozpoczynają się uroczystości<br />
związane z Zagładą Żydów <strong>Otwock</strong>ich.<br />
Społeczny Komitet Pamięci Żydów<br />
<strong>Otwock</strong>ich i Karczewskich oraz Towarzystwo<br />
Przyjaciół <strong>Otwock</strong>a pod Honorowym<br />
Patronatem Prezydenta <strong>Otwock</strong>a organizuje<br />
Marsz Pamięci i Modlitwy od bocznicy kolejowej<br />
do Kamienia Pamięci. Przy Kamieniu<br />
odbywa się wspólne recytowanie psalmów,<br />
odmawianie modlitwy, wysłuchanie wspomnień…<br />
Odległość do kolejnego punktu: 450 m<br />
Skręcamy w lewo w ul. Goldfl ama, nastepnie w prawo<br />
w ul. J. Slowackiego.<br />
31
32<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Sanatorium doktora Krukowskiego i S-ki Martów<br />
ul. J. Słowackiego 6/10<br />
dawniej nr 11<br />
W roku 1908 spółka lekarska: Gustaw Krukowski,<br />
Adam Wizel i Henryk Higier, założyła<br />
Zakład Dietetyczno–Przyrodoleczniczy<br />
w nowo wybudowanym murowanym,<br />
piętrowym domu na rogu ulic J. Słowackiego<br />
i Wiązowskiej (obecnie Samorządowa).<br />
Budynek stanął według projektu znanego<br />
architekta Maurycego Grodzieńskiego.<br />
W 1913 roku dobudowano nowy pawilon<br />
z obszernymi salonami, jadalnią oraz<br />
jedno– i dwuosobowymi pokojami. W roku<br />
1927 dobudowano tarasy do werandowania<br />
i powiększono liczbę pokoi. Powstał nowoczesny<br />
zakład na 40 łóżek, przeznaczony<br />
dla zamożnych pacjentów, wyposażony<br />
w nowoczesne urządzenia terapeutyczne do<br />
elektryzacji, galwanizacji, faradyzacji, kąpieli<br />
elektrycznych, diatermie, lampy kwarcowe<br />
i górskie, różnego rodzaju urządzenia hydroterapeutyczne,<br />
kąpiele solankowe, kwasowęglowe,<br />
igliwiowe i in.<br />
Sanatorium nie przyjmowało chorych<br />
na gruźlicę. Przeważali w nim pacjenci ze<br />
schorzeniami układu krążenia i przemiany<br />
materii.<br />
Sanatorium Krukowskiego funkcjonowało<br />
do września 1939 roku, potem opustoszały<br />
budynek zajęli ranni z kampanii<br />
wrześniowej.<br />
W czasie okupacji, dzięki staraniom<br />
doktora Pawła Martyszewskiego, utworzono<br />
tu oddział chirurgiczny i ginekologiczno–położniczy<br />
Szpitala Powiatowego.<br />
Od roku 1970 po generalnym remoncie<br />
funkcjonowały tu oddziały Sanatorium Przeciwgruźliczego<br />
im. Ludwika Waryńskiego.<br />
1 września 1994 roku w murach dawnego<br />
Sanatorium dr. Krukowskiego, po<br />
rozbudowie i adaptacji, rozpoczął działalność<br />
Zespół Szkół nr 1 w <strong>Otwock</strong>u.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Sanatorium doktora Krukowskiego<br />
Obecnie w budynku mieści się Zespół Szkół nr 1<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Odległość do kolejnego punktu: 800 m<br />
Prosto ul. J. Słowackiego, w prawo w ul. Samorządową,<br />
następnie w lewo w ul. T. Kościuszki. Idziemy<br />
do skrzyzowania z ul. F. Chopina.
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Wille generała Michała Jacymirskiego<br />
ul. Kościelna 22 i T. Kościuszki 19<br />
Dwa drewniane, parterowe budynki<br />
są przykładem najstarszego drewnianego<br />
budownictwa letniskowego w <strong>Otwock</strong>u.<br />
Zbudowane zostały w końcu lat osiemdziesiątych<br />
XIX wieku dla pułkownika<br />
Michała Jacymirskiego, który zamieszkał<br />
w domku z małym pięterkiem. W drugim<br />
domu były mieszkania do wynajęcia.<br />
Na szczytach willi przy T. Kościuszki<br />
19 dostrzec można wyciętą datę: 1890<br />
i monogram właściciela pisany cyrylicą.<br />
W wolnej Polsce prawdopodobnie<br />
mieściła się tu szkoła elementarna.<br />
Dom doktora Władysława Wajdenfelda<br />
ul. T. Kościuszki 18<br />
Doktor Władysław Wajdenfeld vel Wolf<br />
Weidenfelg (1890–1946), lekarz pediatra.<br />
Do <strong>Otwock</strong>a przybył 1 listopada 1923<br />
roku. Zamieszkał przy ul. T. Kościuszki 1.<br />
W 1936 roku przeprowadził się z żoną<br />
i dwoma synami do nowo wybudowanego<br />
domu na placu po spalonym pensjonacie<br />
Jadwigi Nesterowicz, przy ul. T. Kościuszki<br />
6a (obecnie nr 18).<br />
Dom Wajdenfeldów był na owe czasy<br />
bardzo nowoczesny, murowany, obszerny<br />
z ogromnym hollem wysokości całego piętrowego<br />
budynku.<br />
Dr Władysław Wajdenfeld prowadził<br />
rozległą praktykę pediatryczną, pełnił też<br />
funkcję lekarza szkolnego w miejscowym<br />
gimnazjum, ordynował w Sanatorium<br />
Marpe.<br />
Foto. N. Pawełek<br />
Odległość do kolejnego punktu: 30 m<br />
Dwa kolejne ciekawe miejsca znajdują się po drugiej<br />
stronie ulicy T. Kościuszki.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Rodzina Wajdenfeldów (siedzący z tyłu). Na<br />
rowerze Stefan Wajdenfeld - autor książki<br />
„Droga lodowa”<br />
Dr Władysław Wajdenfeld podarował<br />
Radzie Miejskiej narożnik swojej posesji,<br />
gdzie postawiono obelisk upamiętniający<br />
pobyt Józefa Piłsudskiego w <strong>Otwock</strong>u.<br />
W czasie wojny doktor wraz z rodziną<br />
znalazł się na terenach Związku Radziec-<br />
33
34<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
kiego. Pobyt „na nieludzkiej ziemi” bardzo<br />
realistycznie opisze wiele lat później<br />
jego syn Stefan Wajdenfeld (Waydenfeld)<br />
w swojej książce Droga lodowa.<br />
Dr Władysław Wajdenfeld przyłączył<br />
się do Armii Andersa. Umarł we Włoszech<br />
w 1946 roku.<br />
Dom rodziny Wajdenfeldów został zajęty<br />
przez Niemców i zamieszkał w nim<br />
postrach mieszkańców <strong>Otwock</strong>a, szef Kripo<br />
(niemieckiej policji kryminalnej), SS-<br />
-Sturmscharfuehrer (starszy sierżant sztabowy)<br />
Walter Schlicht.<br />
Przed głównym wejściem domu<br />
Schlichta, na odgrodzonym siatką kawałku<br />
ulicy było ułożone, z drobnych kolorowych<br />
kamyczków i szkiełek, niemieckie<br />
godło państwowe.<br />
Nocą, 12 na 13 kwietnia 1941 roku nieznani<br />
sprawcy przez obrzucenie kamieniami<br />
zniszczyli je. Miasto poniosło karę. Ludność<br />
<strong>Otwock</strong>a (polska i żydowska) zapłacić<br />
ul. T. Kościuszki 18<br />
Obelisk ufundowali mieszkańcy <strong>Otwock</strong>a<br />
dla upamiętnienia pobytu Marszałka<br />
Józefa Piłsudskiego w naszym mieście.<br />
Uroczyście został odsłonięty 11 listopada<br />
1938 roku w 20. rocznicę odzyskania przez<br />
Polskę niepodległości.<br />
Obelisk stanął w pobliżu pensjonatu Jadwigi<br />
Nesterowicz, w którym w roku 1915<br />
przebywał ze swoim sztabem Józef Piłsudski.<br />
Obelisk przetrwał wojnę, lecz zaginął<br />
na przełomie lat 50. i 60. Odnaleziony<br />
został w 1991 roku w Muzeum Ziemi Polskiej<br />
Akademii Nauk w Warszawie. Odrestaurowany<br />
powrócił na dawne miejsce.<br />
Napis na nim brzmi:<br />
musiała 20 000 zł., aresztowano zakładników,<br />
pomnik Kościuszki w Alei T. Kościuszki<br />
został wysadzony w powietrze, godzinę<br />
policyjną przesunięto na dwudziestą.<br />
Sprawcą okazał się szesnastoletni Sławek<br />
Lewiński, który mieszkał obok, przy Alei<br />
T. Kościuszki 8. Niemcy aresztowali Małego<br />
Bohatera i jego ojca. Zginęli w Auschwitz.<br />
Na cmentarzu otwockim mają sy<strong>mb</strong>oliczny<br />
grób.<br />
Obelisk dla upamiętnienia pobytu Józefa Piłsudskiego w <strong>Otwock</strong>u<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Józef Piłsudski przybył z frontu do Warszawy<br />
dla narad z przywódcami społeczeństwa<br />
stolicy, zmuszony przez okupantów do<br />
jej opuszczenia zatrzymał się w pobliskim<br />
domu dziś nie istniejącym i tu narady prowadził<br />
20 VIII – 4 IX 1915 r.
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Z pobytu Józefa Piłsudskiego w <strong>Otwock</strong>u<br />
zachowała się fotografi a, na której od<br />
lewej strony stoją: Pruszkowski, Treszer,<br />
Stanisław Baczyński, Juliusz Kaden-Bandrowski,<br />
Wacław Orłowski; siedzą: Gustaw<br />
Orlicz-Dreszer, Józef Klemens Piłsudski,<br />
dr Stanisław Roupert, Bolesław<br />
Ignacy Wieniawa-Długoszowski.<br />
Sanatorium doktora Józefa Geislera<br />
ul. T. Kościuszki 20,<br />
dawniej <strong>Otwock</strong>a, Aleja T. Kościuszki 8,<br />
obecnie budynek nie istnieje<br />
W miejscu, gdzie dziś znajduje się osiedle<br />
mieszkaniowe, jeszcze do końca lat<br />
90. stał budynek pierwszego nizinnego<br />
sanatorium przeciwgruźliczego w Królestwie<br />
Polskim, którego założycielem,<br />
właścicielem i lekarzem naczelnym był<br />
twórca <strong>Otwock</strong>a Uzdrowiska – Józef<br />
Marian Geisler.<br />
Sanatorium dr. Geislera w poczatkach swojego istnienia<br />
W roku 1893, z fi nansową pomocą<br />
znanego warszawskiego lekarza Adama<br />
Chełmońskiego, doktor Józef Geisler wy-<br />
<strong>Otwock</strong> był i jest dumny, że mieszkał<br />
w nim Marszałek Józef Piłsudski. Od<br />
1991 roku gro uroczystości państwowych<br />
i miejskich odbywa się przy tym obelisku.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 120 m<br />
Prosto ul. T. Kościuszki.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Sanatorium dr. Geislera na początku XX wieku<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
budował w lesie, między dzisiejszymi ulicami<br />
Kościuszki, Chopina i Geislera, duży<br />
piętrowy budynek przeznaczony na zakład<br />
35
36<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Dr Geisler z żoną i dziećmi na ganku swojego<br />
domu w <strong>Otwock</strong>u<br />
leczniczy chorób płuc, przede wszystkim<br />
gruźlicy. Sanatorium komfortowe, urządzone<br />
zgodnie z obowiązującymi zasadami<br />
higieny (bieżąca woda, kanalizacja,<br />
czterdzieści przestronnych jednoosobowych<br />
pokoi, dwie duże werandy do leżakowania,<br />
obszerna jadalnia i salon), cieszyło<br />
się dużym obłożeniem.<br />
W sanatorium Geislera stosowano<br />
skutecznie metodę klimatyczno-dietetycznego<br />
leczenia gruźlicy płuc, wprowadzono<br />
odmę sztuczną opłucnową.<br />
W połowie 1898 roku sanatorium zostało<br />
rozbudowane. Dwie części piętrowe<br />
budynku głównego zostały połączone<br />
łącznikiem i tworzyły całość. Drewniane<br />
budynki były bogato zdobione wycinanymi<br />
w drewnie ornamentami i położone<br />
w pięknym, zadbanym lesie.<br />
Sanatorium Geislera było początkiem<br />
budowania sanatoriów i prewentoriów<br />
przeciwgruźliczych w <strong>Otwock</strong>u. Tu pracowali<br />
i praktykowali najlepsi specjaliści leczenia<br />
gruźlicy i chorób płuc: Chełmoński,<br />
Wroński, Stankiewicz, Czaplicki, Krzyżanowski<br />
i inni. Sanatorium dr. Geislera wykształciło<br />
typ zakładu przeciwgruźliczego,<br />
który obowiązywał do lat 30. XX wieku.<br />
Doktor Józef Marian Geisler był też<br />
wielkim społecznikiem. Był członkiem<br />
Zarządu Towarzystwa Przyjaciół <strong>Otwock</strong>a,<br />
oddanym propagatorem <strong>Otwock</strong>a jako<br />
tzw. stacji klimatycznej, był członkiem<br />
Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego,<br />
członkiem założycielem Warszawskiego<br />
Towarzystwa Przeciwgruźliczego,<br />
przyczynił się do nadania naszemu miastu<br />
statusu pierwszej stacji dezynfekcyjnej,<br />
której został kierownikiem.<br />
W roku 1915 dr Geisler ewakuowany<br />
został w głąb Rosji. Wrócił do<br />
<strong>Otwock</strong>a w 1918 roku. Ciężko chory<br />
nie podjął pracy zawodowej. Zmarł<br />
w <strong>Otwock</strong>u 1 maja 1924 roku. Pochowany<br />
został na cmentarzu w Karczewie.<br />
Sanatorium funkcjonowało do wybuchu<br />
pierwszej wojny światowej. Wraz<br />
ze śmiercią doktora Józefa Geislera<br />
przestało istnieć.<br />
Doceniając zasługi doktora Józefa<br />
Mariana Geislera dla <strong>Otwock</strong>a, 6 sierpnia<br />
1924 roku Rada Miejska uchwaliła<br />
zmianę nazwy ulicy Granicznej na ulicę<br />
J. M. Geislera.<br />
W budynku byłego sanatorium nowi<br />
właściciele Waks i Frydland otworzyli<br />
pensjonat o nazwie Dyeta, zmieniony później<br />
na Patria, który prowadziła Regina<br />
Rozenblat.<br />
W czasie wojny był tu dom mieszkalny,<br />
kawiarnia i restauracja.<br />
W 1946 roku w dawnym zakładzie<br />
leczniczym doktora J. Geislera otwarto<br />
Sanatorium Przeciwgruźlicze PPS, potem<br />
PPR, a następnie sanatorium ZUS.<br />
Od lat 50. aż do lat 90. XX wieku<br />
znajdowało się tu Sanatorium Przeciwgruźlicze<br />
im. Ludwika Waryńskiego<br />
przekształcone w 1976 roku w Szpital<br />
im. Ludwika Waryńskiego nr 2.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 160 m<br />
Prosto ul. T. Kościuszki. Skręcamy w lewo w ul. J.<br />
Geislera, następnie w lewo w ul. M. Kopernika. Po<br />
lewej stronie ul. Kopernika przy skrzyzowaniu z ul.<br />
F. Chopina – kolejny punkt trasy.
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Sanatorium M. Chmielewskiej, F. Wiśniewskiego,<br />
S. Krzyżanowskiego.<br />
Dom szczęśliwego dzieciństwa Ireny Sendlerowej.<br />
ul. T. Kościuszki 21,<br />
dawniej nr 7<br />
Naprzeciw Sanatorium doktora Geislera<br />
w 1905 roku rozpoczęło działalność drugie<br />
w <strong>Otwock</strong>u sanatorium – M. Chmielewskiej,<br />
wkrótce przejęte przez F. Wiśniewskiego.<br />
Piękny, drewniany, piętrowy budynek<br />
z dwudziestoma wygodnie urządzonymi<br />
pokojami, obszernymi oszklonymi „leżalniami”,<br />
wielką salą zabaw, biblioteką, salą<br />
jadalną, łaźnią, gabinetem przyjęć zbudowany<br />
został w dużym parku. Nowością<br />
były dzwonki elektryczne w pokojach pacjentów,<br />
materace siatkowe i górne okna<br />
otwierane za pomocą dźwigni. Kuchnia<br />
mieściła się w oddzielnym budynku, który<br />
połączony był z zakładem pasażem.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Sanatorium w 1906 roku<br />
Foto: www.irenasendler.org<br />
Zdjęcie wykonane w 1902 roku, rodzice Ireny<br />
Sendler – Janina Grzybowska i Stanisław Krzyżanowski<br />
jeszcze jako narzeczeni<br />
Przed pierwszą wojną światową sanatorium<br />
F. Wiśniewskiego kupili Maria i Jan<br />
Karbowscy i przekazali obiekt Stanisławowi<br />
Krzyżanowskiemu, bratu Marii Karbowskiej.<br />
Doktor Stanisław Krzyżanowski<br />
(1877–1917) zaraz po studiach osiadł<br />
w <strong>Otwock</strong>u, został asystentem Sanatorium<br />
Geislera w <strong>Otwock</strong>u oraz kierownikiem<br />
prywatnego zakładu leczniczego, dawnego<br />
Sanatorium Wiśniewskiego. Doktor<br />
Krzyżanowski zorganizował wzorowe sanatorium<br />
dla chorych na płuca. Stosował<br />
w nim nowatorskie metody leczenia,<br />
przede wszystkim wykorzystywał uni-<br />
37
38<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
kalne w skali kraju walory klimatyczne<br />
<strong>Otwock</strong>a. Pacjenci werandowali tutaj<br />
przez cały rok, nawet przy ujemnych temperaturach.<br />
Dr Krzyżanowski udzielał się społecznie.<br />
Pełnił zaszczytne funkcje. Był przewodniczącym<br />
Koła Macierzy Polskiej<br />
w <strong>Otwock</strong>u, wiceprzewodniczącym Towarzystwa<br />
Przyjaciół <strong>Otwock</strong>a, wiceprzewodniczącym<br />
miejscowej Rady Opiekuńczej.<br />
Po wybuchu pierwszej wojny światowa<br />
drastycznie pogorszyły się warunki<br />
życia. W <strong>Otwock</strong>u wielu mieszkańców<br />
zachorowało na dur plamisty (tyfus).<br />
Stanisław Krzyżanowski był lekarzem,<br />
który leczył chorych niezależnie od<br />
religii, narodowości czy statusu społecznego.<br />
Był mocno zaangażowany<br />
w działalność społeczną, przesiąknięty<br />
tradycjami polskiej demokratycznej lewicy.<br />
Brał udział w rewolucji 1905 roku,<br />
należał też do PPS. W 1917 roku Stanisław<br />
Krzyżanowski zmarł zarażony od<br />
chorych tyfusem plamistym.<br />
Po śmierci doktora otwocka Gmina<br />
Żydowska, w podziękowaniu za jego opiekę<br />
nad ubogimi Żydami, zaproponowała<br />
pomoc fi nansową na kształcenie jego córki<br />
Irenki (Ireny Sendlerowej). Pani Janina<br />
Krzyżanowska wzruszona podziękowała,<br />
lecz pomocy nie przyjęła.<br />
W roku 1920 sanatorium zostało zlikwidowane.<br />
Całość kupił Magistrat m. st.<br />
Warszawy i urządził w nim Dom Wychowawczy<br />
dla Sierot.<br />
Obecnie budynek ten, przy ul. T. Kościuszki<br />
21 zamieszkują lokatorzy i niewielu<br />
z nich wie, że w tym domu mieszkała<br />
od końca 1911 do 1920 roku Irena Sendlerowa<br />
z domu Krzyżanowska (15.02.1910–<br />
12.05. 2008) – Sprawiedliwa Wśród Narodów<br />
Świata, która ocaliła dwa i pół tysiąca<br />
żydowskich dzieci z getta w Warszawie.<br />
14 marca 2007 roku Senat RP specjalną<br />
uchwałą uczcił jednogłośnie działal-<br />
Irena Sendlerowa<br />
ność Ireny Sendlerowej, kandydatki do<br />
Pokojowej Nagrody Nobla.<br />
18 września 2008 roku Rada Miasta<br />
<strong>Otwock</strong>a uchwaliła nadanie Irenie Sendlerowej<br />
tytułu Honorowego Obywatela<br />
Miasta Owocka.<br />
23 lutego 2010 roku Uchwałą Rady<br />
Miasta <strong>Otwock</strong>a ogłoszono rok 2010 Rokiem<br />
Ireny Sendlerowej.<br />
W domu tym, do śmierci ojca, Irenka<br />
Krzyżanowska przeżyła szczęśliwy okres<br />
swego dzieciństwa, wspominała: Ciągle<br />
ciągnęło mnie w tamte okolice. Myślę, że<br />
sprawiały to mocno zakodowane we mnie<br />
przeżycia dziecinnych lat. Te przeżycia były<br />
przecież dla mnie legendą otwockich czasów!<br />
Foto. Archiwum rodzinne J. Zgrzemskiej<br />
48 mieszkańców <strong>Otwock</strong>a<br />
i Karczewa otrzymało<br />
zaszczytny tytuł Sprawiedliwy<br />
Wśród Narodów<br />
Świata<br />
Odległość do kolejnego punktu: 1 km<br />
Idziemy ul. F. Chopina w stronę ul. W. Reymonta,<br />
skręcamy w lewo. Skręcamy w prawo w ul. Samorządową.
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Sanatorium Sejmikowe im. Stanisława Okulicza<br />
ul. Samorządowa 18<br />
dawniej ul. Wiązowska 18<br />
Po roku 1918, w ramach walki z gruźlicą,<br />
przy ul. Wiązowskiej 18 utworzono<br />
25–łóżkowy Szpital Powiatowy. Dwa jego<br />
oddziały, 5–łóżkowy zakaźny i 20–łóżkowy<br />
oddział gruźliczy mieściły się w dwóch<br />
parterowych domkach.<br />
Wkrótce na tym samym pięknym terenie<br />
parkowym, zakupionym przez Sejmik<br />
Warszawski, rozpoczęto budowę dużego<br />
gmachu sanatoryjnego, który już w 1929<br />
roku oddano do użytku. Był to budynek<br />
piętrowy, murowany z nowoczesnymi<br />
urządzeniami technologicznymi, skanalizowany<br />
z wodą bieżącą. W wysokich<br />
suterenach znajdowały się pomieszczenia<br />
gospodarcze, natomiast obie kondygnacje<br />
gmachu, wysoki parter i piętro przeznaczono<br />
w całości na cele lecznicze. Mieściły<br />
się tu słoneczne, przestronne sale dla chorych,<br />
gabinet Roentgena i laboratorium.<br />
Wzdłuż skrzydeł gmachu – kryte leżalnie<br />
zimowe. Rozległa, duża leżalnia znajdowała<br />
się też w parku. Do sanatorium włączono<br />
szpitalne budynki i przeznaczono je<br />
na mieszkania dla personelu i na biura.<br />
W podziękowaniu za zasługi starosty<br />
warszawskiego w realizacji tego wielkiego<br />
przedsięwzięcia nadano imię Sanatorium<br />
Sejmiku Warszawskiego im. Stanisława<br />
Okulicza.<br />
W okresie wojny sanatorium sejmikowe<br />
włączono do Szpitala Powiatowego<br />
jako oddział gruźliczy.<br />
Po wojnie Sanatorium weszło w skład<br />
Sanatorium Przeciwgruźliczego im. Ludwika<br />
Waryńskiego.<br />
Od 1 IX 1976 roku – Specjalistyczny<br />
Zespół Opieki Zdrowotnej Chorób Płuc<br />
i Gruźlicy nr 2.<br />
Sanatorium w 1930 roku<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Od 1999 roku – Mazowieckie Centrum<br />
Leczenia Chorób Płuc i Gruźlicy.<br />
Obecnie budynek nie jest użytkowany,<br />
dysponentem terenu jest Marszałek Województwa<br />
Mazowieckiego.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 1,6 km<br />
Prosto ul. Samorządową, prosto przez ul. Żeromskiego<br />
w ul. Borową.<br />
39<br />
Foto. A. Pawełek
40<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Olin<br />
ul. Borowa<br />
Zakład Letniskowy dla Dzieci, zwany<br />
Olinem, rozpoczął swoją działalność<br />
prawdopodobnie latem 1926 roku. Ufundowany<br />
został przez Magistrat Miasta<br />
Stołecznego Warszawy z pomocą organizacji<br />
społecznych. Jedną z nich było Towarzystwo<br />
Społecznej Pomocy Opieka,<br />
którego przewodniczącą była Aleksandra<br />
Piłsudska – Ola, stąd nazwa Olin. Współzałożycielami<br />
ośrodka byli: Bronisława<br />
Dłuska (1865-1939) – polska lekarka,<br />
starsza siostra Marii Skłodowskiej-Curie,<br />
pierwsza dyrektor Instytutu Radowego<br />
oraz Jan Koszczyc Witkiewicz, właściwie<br />
Jan Witkiewicz, Koszczyc to pseudonim<br />
(1881-1958) – polski architekt i konserwator<br />
zabytków, bratanek Stanisława<br />
Witkiewicza, który bezpłatnie wykonał<br />
projekt budynku, na wystawie w Paryżu<br />
nagrodzony srebrnym medalem. Ośrodek<br />
powstał z myślą o dzieciach z najbiedniejszych<br />
rodzin. W głównym budynku<br />
mieściło się ich 250, pozostałe ulokowano<br />
w namiotach wojskowych.<br />
W 1940 roku budynek rozbudowano<br />
i zmodernizowano. Dzięki podłączeniu<br />
centralnego ogrzewania mógł działać<br />
przez cały rok. Uzdrowisko miało charakter<br />
leczniczo-kondycyjno-wychowawczy.<br />
Program przewidywał zajęcia fi zyczne,<br />
uczenie samodzielności, pracę dla Zakładu,<br />
troskę o indywidualny rozwój intelektualny<br />
i zajęcia praktyczne. Cezary Jellenta<br />
pisał o nim: Wielki aeroplan, rozpostarty<br />
na ziemi leśnej, a mogący pomieścić<br />
dwieście pięćdziesiąt niedokarmionej bądź<br />
niedokrwistej dziatwy naraz (…) Środek –<br />
niby pierś statku powietrznego, zakrokwiony<br />
w szczyt polski, przecina długą ławę<br />
Aleksandra Piłsudska z podopiecznymi<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Charakterystyczny budynek-samolot Olinu<br />
o takimże łuku, wyrzuconą na prawo i na<br />
lewo skrzydłami; konstrukcja drewniana,<br />
której ściany oparte są na słupach z cegły.<br />
Ośrodek funkcjonował do 1944 roku.<br />
We wspomnieniach Aleksandra Piłsudska<br />
pisze, że w pierwszych dniach<br />
wojny spadające bo<strong>mb</strong>y zabiły 15 dzieci<br />
i wiele raniły.<br />
W końcu 1945 roku Olaf Nurdwall<br />
– przewodniczący Szwedzkiego Czerwonego<br />
Krzyża, zwrócił się do władz<br />
polskich z propozycją wybudowania<br />
sanatorium i prewentorium dla dzieci<br />
chorych na gruźlicę. Otwarcie pierwszego<br />
pawilonu na 40 łóżek nastąpiło<br />
we wrześniu 1946 roku, w obecności<br />
premiera Szwecji Tage Erlandera i dr.<br />
Nurdwalla. Sanatorium wyposażono<br />
w nowoczesną aparaturę diagnostyczną
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
i sprzęt gospodarczy. Działał żłobek,<br />
przedszkole i szkoła, której pierwszą<br />
kierowniczką była Helena Skłodowska-<br />
-Szaley, druga siostra Marii Skłodowskiej-Curie.<br />
Do 1948 roku miało wspólny zarząd<br />
polsko-szwedzki, potem przeszło pod<br />
zarząd magistratu Warszawy. Od 1951<br />
kierownikiem Oddziału Pediatrycznego<br />
Instytutu Gruźlicy w <strong>Otwock</strong>u był<br />
repatriant, Franciszek Groër. Dzięki<br />
niemu otwarto filię Instytutu Gruźlicy<br />
Sanatorium Wojskowe<br />
ul. Borowa 14/18<br />
i wydawano pierwsze prace naukowe<br />
na temat gruźliczego zapalenia mózgu<br />
i opon mózgowych.<br />
W 1951 roku sanatorium otrzymało<br />
imię Juliana Marchlewskiego.<br />
W 1992 roku sanatorium przeniesiono<br />
do obiektu na ul. G. Narutowicza.<br />
Budynek Olinu spłonął 16 sierpnia<br />
2008 roku.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 350 m<br />
Prosto do końca ul. Borowej.<br />
25 kwietnia 1935 roku odbyło się poświęcenie<br />
Sanatorium Wojskowego. Pierwsi<br />
chorzy przybyli tu 1 maja 1935 roku.<br />
Sanatorium Wojskowe zbudowane zostało<br />
według najnowszych wymagań architektonicznych.<br />
Pięknie położone, 150 m<br />
nad poziomem morza, a 20 m ponad otaczającym<br />
zalesionym terenem. Projektodawcą<br />
obiektu był dr St. Rouppert – szef<br />
Departamentu Zdrowia<br />
Ministerstwa Spraw<br />
Wojskowych. Plany opracował<br />
prof. architektury<br />
Edgar Norwerth.<br />
Ten olbrzymi kompleks<br />
sanatoryjny składał<br />
się z czteropiętrowego<br />
budynku głównego<br />
oraz z kilku budynków<br />
parterowych lub piętrowych,<br />
w których mieściły<br />
się garaże, portiernia,<br />
mieszkania dla personelu<br />
niższego, kostnica,<br />
sala sekcyjna, spalarnia<br />
Sanatorium Wojskowe przed drugą wojną światową<br />
śmieci i dezynfektornia<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
41<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej
42<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
dla spluwaczek. Zbudowane zostały także<br />
domki z ogródkami dla lekarzy, dom dla<br />
administracji i sióstr zakonnych. Budynek<br />
kuchenny z magazynami na parterze<br />
i pralnią na piętrze połączony parterowym<br />
korytarzem z głównym gmachem<br />
sanatorium.<br />
Sanatorium Wojskowe było przeznaczone<br />
dla 120 osób. Posiadało nowocześnie<br />
urządzoną salę operacyjną, gabinet<br />
rentgenowski z lampą Vessely’ego do naświetlań<br />
krtani, aparatem Maurera do<br />
przepalania zrostów, laboratorium, aptekę,<br />
salę opatrunkową, jadalnie oddzielne dla<br />
oficerów i podoficerów, gabinety lekarskie,<br />
zabiegowe, fizykoterapii, bibliotekę,<br />
saloniki wypoczynkowo-rozrywkowe, salę<br />
konferencyjną z wnęką ołtarzową odsłanianą<br />
na czas nabożeństw, kuchenki oddziałowe,<br />
łazienki i ubikacje dla chorych<br />
i personelu, brudowniki, leżalnie i balkony.<br />
Sanatorium było zradiofonizowane,<br />
miało 16 głośników i słuchawki przy każdym<br />
łóżku, posiadało własny aparat filmowy<br />
z aparaturą dźwiękową.<br />
Średni czas leczenia wynosił 3 – 6 miesięcy,<br />
często był przekraczany. Do stosowanych<br />
zabiegów należały m.in. wyrywanie<br />
i alkoholizacja nerwu przeponowego, torakoplastyka,<br />
odma zewnątrzopłucnowa.<br />
Sanatorium Wojskowe była ekskluzywną<br />
placówką leczniczą, przeznaczoną<br />
dla oficerów, podoficerów i rodzin wojskowych,<br />
ale jeśli były wolne miejsca przyjmowano<br />
również osoby cywilne. Sanatorium<br />
to sławiło <strong>Otwock</strong> na całą Polskę.<br />
We wrześniu 1939 roku w sanatorium<br />
leczono rannych i chorych żołnierzy frontowych.<br />
W grudniu 1939 roku Niemcy rozwiązali<br />
ten doraźny szpital i w jego miejsce<br />
utworzyli szpital rehabilitacyjny dla rannych<br />
żołnierzy niemieckich.<br />
Od sierpnia 1944 roku do maja 1945<br />
roku mieścił się tu radziecki szpital polowy<br />
dla rannych i chorych, następnie<br />
placówka po raz pierwszy zmieniła swój<br />
profil i zaczęła działać jako szpital ogólny,<br />
zwany Sanatorium dla wyższych oficerów.<br />
Od roku 1946, po wykonaniu remontu<br />
i adaptacji, rozpoczęło działalność Wojskowe<br />
Sanatorium Przeciwgruźlicze.<br />
W 1955 roku sanatorium zmieniło nazwę<br />
na Centralne Wojskowe Sanatorium<br />
Przeciwgruźlicze.<br />
Od stycznia 1978 roku w wyniku kolejnej<br />
reformy zakład zmienił nazwę na<br />
Betonowa wieża ciśnień<br />
Wojskowy Szpital Gruźlicy i Chorób Płuc<br />
w <strong>Otwock</strong>u.<br />
Przełom lat 90. i dwutysięcznych to<br />
okres niebytu sanatorium, okres, w którym<br />
toczono dyskusje z konserwatorem<br />
zabytków i podejmowano próby sprzedaży<br />
obiektu.<br />
7 września 2010 roku historia sanatorium<br />
zatoczyła koło. Po wielu latach nastąpiło<br />
uroczyste otwarcie Europejskiego<br />
Centrum Zdrowia <strong>Otwock</strong> im. Fryderyka<br />
Chopina w pięknie odrestaurowanym gmachu<br />
dawnego Sanatorium Wojskowego.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 2,3 km<br />
Wracamy ul. Borową w kierunku ul. S. Żeromskiego.<br />
Tuż przed ul. S. Żeromskiego skręcamy w lewo<br />
w ul. Klonową, jedziemy nią do końca, po czym<br />
skręcamy w prawo w ul. J. Kochanowskiego.<br />
Foto. A. Pawełek
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Z o fi ó w k a<br />
ul. J. Kochanowskiego 10,<br />
dawniej ul. Wólczyńska 30,<br />
ul. J. Kochanowskiego 4<br />
W 1906 roku z inicjatywy lekarzy:<br />
Adama Wiezla, Samuela Goldfl ama, Ludwika<br />
Bregmana, inż. Adolfa Weisblata,<br />
Majera Rudsteina, sędziego Arnolda Szpinaka<br />
powstało Towarzystwo Opieki nad<br />
Ubogimi Nerwowo i Umysłowo Chorymi<br />
Żydami w Polsce.<br />
W roku 1908 Towarzystwo to zaczęło<br />
realizować projekt pierwszego społecznego<br />
zakładu dla umysłowo chorych na<br />
terenie <strong>Otwock</strong>a. Dzięki Zofi i Endelman,<br />
ktora w 1907 roku oddała na ten cel swoją<br />
www.holocaustresearchproject.org<br />
Niemieckie pielęgniarki w Zofi ówce<br />
biżuterię, zakupiono 30-morgowy teren.<br />
Zaczęto budować Z o fi ó w k ę . Budową kierował<br />
inż. Adolf Weisblat według planów<br />
budowniczego architekta inż. Henryka<br />
Stifelmana.<br />
W 1908 roku zbudowano pawilon męski<br />
– piętrowy budynek mieścił na parterze<br />
trzy duże sale: jadalnię i sypialnie dla<br />
chorych płatnych, poczekalnię dla odwiedzających,<br />
kredens, ubikacje, pokój zapasowy<br />
i pokój do czyszczenia ubrania po<br />
Zofi ówka przed drugą wojną światową<br />
pracy w ogrodzie. Na piętrze znajdowały<br />
się trzy sypialnie po 10 – 15 łóżek i w każdej<br />
z nich po jednym łóżku dla pielęgniarza,<br />
dwa pokoje odosobnienia dla chorych<br />
niespokojnych, pokoje dla lekarza, dla dozorcy<br />
i urządzenia sanitarne.<br />
W roku 1910, dzięki darczyńcy Hermanowi<br />
Poznańskiemu, w odległości 100<br />
kroków od pawilonu męskiego powstał<br />
pawilon dla kobiet. Był to budynek parterowy<br />
i składał się z dwóch dużych sypialni<br />
połączonych arkadami, sali dziennego pobytu,<br />
pokoju lekarza, pokoju zapasowego<br />
i urządzeń sanitarnych.<br />
W 1926 roku otwarto pawilon na 60<br />
łóżek i po zaciągnięciu pożyczki w Magistracie,<br />
pawilon następny.<br />
W roku 1937 Z o fi ó w k a oferowała 275<br />
łóżek.<br />
Pierwszym kierownikiem Zakładu<br />
był dr Samuel Goldflam (1852–1932),<br />
neurolog, pionier mikroskopii układu<br />
nerwowego.<br />
Do Z o fi ów ki przyjmowano zasadniczo<br />
chorych spokojnych, zdolnych jeszcze do<br />
zajmowania się jakąkolwiek pracą. Większość<br />
chorych leczono bezpłatnie na koszt<br />
43<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej
44<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Towarzystwa lub gmin. Za niewielu tylko<br />
pacjentów rodziny deklarowały pewną stałą<br />
opłatę pieniężną na cele Towarzystwa.<br />
1 grudnia Zofiówka znalazła się na terenie<br />
getta uzdrowiskowego.<br />
19 sierpnia 1942 roku nastąpiła likwidacja<br />
getta. Tragedia pacjentów i żydowskich<br />
pracowników. Rozstrzelano 108 chorych<br />
i trzech lekarzy, garstkę wtłoczono do wagonów,<br />
niektórym lekarzom udało się uciec<br />
(dyr. Miller), inni popełnili samobójstwo (dr<br />
Lewinówna, dr Maślanko, mgr Lichtenfeld).<br />
W 1943 roku Niemcy planowali zorganizować<br />
w Zofiówce ośrodek Lebensbornheim<br />
– Ostland. Urządzenia lekarskie i część<br />
ruchomości miały być za zgodą Wyższego<br />
Dowódcy SS i Policji GG dostarczone z getta<br />
z Warszawy. Oba domy miały pomieścić<br />
około 100 matek i 150 dzieci. Jeden z nich<br />
przeznaczony został na zakład położniczy,<br />
drugi zaś na żłobek oraz dom dziecka. Zakład<br />
miał zajmować się również germanizacją<br />
dzieci polskich i przystosowaniem ich do<br />
adopcji w rodzinach niemieckich.<br />
Te koszmarne plany nigdy nie zostały<br />
zrealizowane.<br />
Po wycofaniu się Niemców w roku<br />
1944 Zofiówkę zajęła Armia Czerwona,<br />
przekazała ją Zarządowi Miasta <strong>Otwock</strong>a<br />
11 czerwca 1946 roku. W Zofiówce po<br />
remoncie i adaptacji otworzono Socjalistyczny<br />
Ośrodek Szkoleniowy, następnie<br />
Centralną Szkołę Aktywu ZMP.<br />
W 1955/1956 roku utworzono Państwowe<br />
Sanatorium Przeciwgruźlicze im. Stefana<br />
Okrzei dla młodzieży w wieku powyżej 15<br />
lat. W czasie leczenia prawie wszyscy pacjenci<br />
uczyli się w zorganizowanym w sanatorium<br />
liceum ogólnokształcącym i mogli<br />
otrzymać świadectwo dojrzałości. Zakład<br />
liczył 250 łóżek i miał wysoko wykwalifikowaną<br />
kadrę lekarską i pedagogiczną.<br />
W 1967 roku zakład został włączony<br />
do Sanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego<br />
i odtąd leczył dorosłych chorych na gruźlicę<br />
płuc.<br />
W 1985 roku zakład wrócił do swoich<br />
pierwotnych założeń, stał się filią Zespołu<br />
Neuropsychiatrycznej Opieki Zdrowotnej<br />
w Zagórzu. Z powodu dużej liczby skierowań<br />
dzieci z poradni zdrowia psychicznego<br />
podjęto decyzję o utworzeniu w Zofiówce<br />
szkoły dla dzieci klas V–VIII.<br />
1995 roku w Zofiówce zorganizowano<br />
Oddział dla Młodocianych Uzależnionych.<br />
Przed zamknięciem i przeprowadzką<br />
do Zagórza na Oddziałach Pulmonologii,<br />
Psychiatrii, Neuropsychiatrii w Zofiówce<br />
leczono dorosłych alkoholików, psychicznie<br />
chorych, młodocianych narkomanów<br />
i znerwicowanych.<br />
Budynki Zofiówki od lat stoją puste<br />
i niszczeją.<br />
Podział nieruchomości próbują ustalić<br />
Gmina Wyznaniowa, Marszałek Województwa<br />
i Starostwo Powiatowe.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 400 m<br />
Za drugim budynkiem skręcamy w ścieżkę w lewo,<br />
prowadzi ona wprost do Sanatorium Brijus i Sanatorium<br />
m.st. Warszawy<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Foto. N. Pawełek
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Sanatorium Towarzystwa Brijus (Zdrowie)<br />
ul. W. Reymonta 83/91<br />
dawniej nr 55<br />
W 1909 roku zostało założone Żydowskie<br />
Towarzystwo Przeciwgruźlicze Brijus<br />
(Zdrowie), które wysunęło pierwszy projekt<br />
społecznego sanatorium przeciwgruźliczego<br />
w <strong>Otwock</strong>u. W roku 1911, dzięki<br />
ofi arności społeczeństwa żydowskiego, zakupiono<br />
32-morgowy zalesiony<br />
teren i rozpoczęto<br />
budowę sanatorium.<br />
W 1914 roku ukończono<br />
budowę pierwszego<br />
40-łóżkowego pawilonu,<br />
ale uruchomienie<br />
z przyczyn wojennych<br />
nastąpiło dopiero w 1916<br />
roku. Rozbudowę kontynuowano.<br />
Po pierwszej wojnie<br />
światowej sanatorium posiadało<br />
dwa pawilony na<br />
100 i 60 łóżek.<br />
Trudności fi nansowe<br />
okresu wojennego<br />
zmusiły Towarzystwo<br />
do wydzierżawienia Wydziałowi<br />
Szpitalnictwa Magistratu m.st.<br />
Warszawy pierwszego pawilonu.<br />
Cały czas trwała rozbudowa Sanatorium<br />
Brijus. W roku 1928 dysponowało<br />
ono 220 łóżkami. Otwarto pawilon dla<br />
100 ubogich dzieci chorych na gruźlicę, w<br />
1931 roku oddział leczenia gruźlicy kości.<br />
W pawilonach Sanatorium Brijus<br />
mieściły się pokoje jedno- i dwułóżkowe<br />
dla zamożniejszych pacjentów oraz sale<br />
4- i 8-osobowe dla ubogich kuracjuszy. Sale<br />
przestronne, dwuokienne, wyposażone<br />
w wygodne metalowe łóżka i stoliczki szaf-<br />
Sanatorium Brijus w 1928 roku<br />
kowe dla każdego chorego, leżalnie będące<br />
krytymi tarasami zapewniały dobre warunki<br />
leczenia klimatycznego.<br />
Zakład wyposażony był w gabinet rentgenowski,<br />
dużą salę operacyjną i pracownię<br />
analityczną mieszczącą się w innym budynku.<br />
Synagoga, biblioteka, rozległy teren spacerowy<br />
z placem sportowym na gry i zabawy,<br />
wszystko to w pełni zaspokajało potrzeby<br />
chorych.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
W Sanatorium Brijus stosowano najnowsze<br />
dostępne metody leczenia gruźlicy<br />
płuc: zabiegi chirurgiczne w szerokim<br />
zakresie, takie jak przecięcie nerwu przeponowego,<br />
plo<strong>mb</strong>y opłucnowe i torakoplastykę.<br />
Prowadzona była terapia zajęciowa<br />
połączona z pierwszymi próbami<br />
rehabilitacji.<br />
1 grudnia 1940 roku sanatorium znalazło<br />
się w obrębie getta uzdrowiskowego<br />
i zostało przemianowane na Sanatorium<br />
Przeciwgruźlicze Ubezpieczalni Społecznej.<br />
Po rozstrzelaniu żydowskich pacjen-<br />
45
46<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
tów połączono je z Sanatorium m.st. Warszawy<br />
i funkcjonowało ono do 29 lipca<br />
1944 roku jako szpital niemiecki.<br />
Od sierpnia 1944 roku do 1945 roku<br />
działał tu szpital polowy Armii Czerwonej.<br />
Po jego ewakuacji dwa pawilony sanatorium<br />
Towarzystwa Brijus (Zdrowie) ofi -<br />
cjalnie przyłączone zostały do Sanatorium<br />
m.st. Warszawy jako pawilony „A” i „B”.<br />
W 1951 r. Sanatorium m.st. Warszawy<br />
i dawne Sanatorium Brijus otrzymały nazwę<br />
Sanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego.<br />
Obecnie to odremontowane, zmodernizowane<br />
pawilony „A” i „B” Mazowieckiego<br />
Centrum Leczenia Chorób Płuc<br />
i Gruźlicy.<br />
Sanatorium m.st. Warszawy<br />
ul. W. Reymonta 83/91,<br />
dawniej nr 57<br />
W roku 1929 zostało wybudowane Sanatorium<br />
m.st. Warszawy przy ul. W. Reymonta<br />
57, obok istniejącego Sanatorium Towarzystwa<br />
Brijus (Zdrowie), według projektu inż.<br />
Mieczysława Kozłowskiego i przy wybitnym<br />
współudziale doktora Zdzisława Szczepańskiego,<br />
późniejszego dyrektora zakładu.<br />
Sanatorium przygotowane było na przyjęcie<br />
200 pacjentów, wybudowane zostało<br />
na 12,7 ha terenu leśnego, 100 m nad poziomem<br />
morza. Składało się z wielu luźno rozrzuconych<br />
zabudowań: pawilonu głównego,<br />
pawilonu izolacyjnego na 20 łóżek, budynku<br />
pralni parowo-mechanicznej, budynków gospodarczych<br />
i mieszkań służby, wieży ciśnień<br />
wysokości 25 m, domków stróża, ogrodnika,<br />
odźwiernego i mieszkania dyrektora zakładu,<br />
stacji biologicznej, własnego budynku<br />
stacji elektrycznej i sali sekcyjnej.<br />
Szczególnie piękny i oryginalny był budynek<br />
główny o kształcie rozwartej litery<br />
Y, dwupiętrowy z mansardą. Mieściły się<br />
Odległość do kolejnego punktu: 200 m<br />
Idąc drogą lub ścieżką „pod górę” dotrzemy do Sanatorium<br />
m.st. Warszawy.<br />
Sanatorium Magistratu m. st. Warszawy<br />
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
w nim sale chorych, leżalnie, gabinet dyrektora,<br />
gabinety lekarskie, rentgen, laboratorium,<br />
pokój fi zykoterapii, pokoje dla<br />
personelu administracyjnego, pomieszczenia<br />
magazynowe, jadalnia ogólna, kaplica,<br />
pokoje personelu kuchennego, mieszkania<br />
dla kawalerskiego personelu lekarskiego,<br />
dla sióstr miłosierdzia i kapelana.<br />
Gmach główny posiadał nowoczesne<br />
urządzenia techniczne: wodociąg z własną<br />
wieżą ciśnień i stacją pomp, lokalną kanalizację<br />
wraz z biologiczną oczyszczalnią ścieków,<br />
centralne ogrzewanie i centralne zaopa-<br />
Foto. A. Pawełek
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
trzenie budynku w gorącą wodę z kotłowni,<br />
kuchnię parową i piekarnię mechaniczną,<br />
pokój – chłodnię połączoną z produkcją<br />
sztucznego lodu, pralnię parowo-mechaniczna,<br />
komorę dezynfekcyjną parowo-formalinową,<br />
automatyczną centralę telefoniczną<br />
dla telefonów wewnętrznych, dźwig<br />
elektryczny typu szpitalnego, sygnalizację<br />
świetlną na korytarzach i w dyżurkach pielęgniarskich,<br />
całkowitą radiofonizację, wyposażenie<br />
bloku kuchennego w aparaty do<br />
sterylizacji naczyń stołowych.<br />
Poziom lecznictwa w sanatorium zapewniały<br />
wszelkie nowoczesne metody<br />
diagnostyczne i zabiegi lecznicze.<br />
W Sanatorium m. st. Warszawy wykonywano<br />
na sali operacyjnej, wyposażonej<br />
w stół operacyjny z lampą bezcieniową,<br />
wszelkie zabiegi chirurgiczne z torakopla-<br />
Wojskowy Szpital Lotniczy<br />
ul. B. Prusa 1/3,<br />
dawniej ul. Dworska 2<br />
W latach 1944–1947 w przedwojennym<br />
pensjonacie Europa funkcjonował Wojskowy<br />
Szpital Lotniczy. Posiadał 200 łóżek<br />
i oddziały: wewnętrzny, chirurgiczny,<br />
okulistyczny, neurologiczny, laryngologiczny<br />
i skórno-weneryczny.<br />
W roku 1949 po remoncie i adaptacji,<br />
uruchomiono w dawnym pensjonacie Europa<br />
i na posesji Rysinek przy ul. B. Prusa 7,<br />
Szpital Przeciwgruźliczy MBP, następnie po<br />
przyłączeniu Szpitala Przeciwgruźliczego<br />
MBP z ul. Warszawskiej 5, utworzono Sanatorium<br />
Przeciwgruźlicze MSW na 210 łóżek,<br />
wyposażone w odpowiednie zaplecze gospodarcze,<br />
etaty lekarskie i pielęgniarskie, rentgen,<br />
laboratorium bakteriologiczne i analityczne,<br />
aptekę i zespół pracowników obsługi.<br />
Od 1959 roku Sanatorium stopniowo<br />
modernizowało się i zmieniało profi l sto-<br />
styką włącznie. Stosowano odmę sztuczną,<br />
odmę olejową, torakoskopię i torakokaustykę,<br />
bronchografi ę, resekcję żeber, plo<strong>mb</strong>ę<br />
olejową i torakoplastykę.<br />
W czasie wojny sanatorium było zajęte<br />
przez Niemców i funkcjonowało jako szpital<br />
niemiecki.<br />
Po wojnie zostało połączone administracyjnie<br />
z Sanatorium Brijus pod nazwą<br />
Sanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego.<br />
Obecnie remontowane, modernizowane<br />
nosi nazwę Mazowieckie Centrum Leczenia<br />
Chorób Płuc i Gruźlicy.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 2 km<br />
Wyjście główną bramą na ul. W. Reymonta. Skręcamy<br />
w prawo, nastepnie w lewo w ul. Biruty. Po<br />
dotarciu do ul. Kubusia Puchatka skrecamy w prawo.<br />
W lewo w ul. J. Piłsudskiego i w prawo w ul.<br />
B. Prusa.<br />
47<br />
Foto. A. Pawełek<br />
Foto. A. Pawełek
48<br />
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
sownie do epidemiologii schorzeń układu<br />
oddechowego. Zbudowano trzykondygnacyjne<br />
skrzydło przy pawilonie Europa,<br />
w którym zorganizowano liczący 80 łóżek<br />
Oddział Pulmonologiczny z odpowiednim<br />
wyposażeniem. Zatrudniono wysoko<br />
kwalifi kowany personel lekarski i średni<br />
zgodnie z potrzebami klinicznymi.<br />
Pod koniec lat 90. XX wieku szpital<br />
miał 122 łóżka na trzech oddziałach, salę<br />
Uzdrowisko Abrama Górewicza<br />
ul. Armii Krajowej 8,<br />
dawniej ul. Warszawska 24, H. Sienkiewicza 7<br />
Budynek „Uzdrowiska Abrama Górewicza<br />
zbudowany na ponad trzyhektarowej działce,<br />
jest jednym z trzech reprezentacyjnych<br />
gmachów <strong>Otwock</strong>a i jednym z największych<br />
budynków drewnianych o znacznej wartości<br />
historycznej, artystycznej i architektonicznej<br />
Otoczenie Pensjonatu Górewicza w końcu lat 30-tych XX wieku<br />
w Polsce. Powstawał etapami między rokiem<br />
1906 a 1921, od Willi Gurewiczanki<br />
– niedużej siedziby rodziny Gurewiczów do<br />
intensywnego nadzoru, pracownię bronchofi<br />
beroskopową i onkologiczną, pracownię<br />
diagnostyki laboratoryjnej, pracownię<br />
rtg i fi zykoterapii, pracownię EKG<br />
i pracownię testów skórnych. Ogromnym<br />
zainetersowaniem cieszą się zajęcia rehabilitacyjne.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 600 m<br />
Prosto ul. B. Prusa, w lewo w ul. S. Żeromskiego,<br />
prosto przez przejazd kolejowy.<br />
pięknego Uzdrowiska A. Górewicza, które<br />
pod koniec lat 30. nosiło nazwę Zakład Dietetyczno-Leczniczy<br />
Górewicza, a potocznie<br />
było zwane pensjonatem Górewicza. W końcowym<br />
efekcie budynek pensjonatu zyskał<br />
wieloboczny kształt, składający się z siedmiu<br />
przylegających do siebie skrzydeł. Od strony<br />
wschodniej i południowej otoczony był leżalniami,<br />
werandami oszklonymi oraz trzema<br />
otwartymi tarasami.<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej<br />
Wzorowo urządzone uzdrowisko zaopatrzone<br />
było w kanalizację, bieżącą<br />
wodę, oświetlenie elektryczne i telefon.
II. <strong>Otwock</strong> uzdrowiskowy i sanatoryjny<br />
Do dyspozycji kuracjuszy udostępniony<br />
był również elegancki salonik, czytelnia,<br />
bawialnia, sala jadalna oraz sala koncertowa<br />
z fortepianem. Pomieszczenia te<br />
ozdobione były dekoracjami malarskimi<br />
znanego artysty grafika Józefa Toma,<br />
w których przeważał kolor złoto-niebiesko-czerwony.<br />
Uzdrowisko znajdowało się w profesjonalnie<br />
urządzonym parku, w którym<br />
hodowano egzotyczne odmiany roślin.<br />
Zakład nie posiadał statusu sanatorium<br />
ani szpitala. Przyjmowano w nim<br />
wyłącznie rekonwalescentów i osoby poszukujące<br />
wypoczynku, na nich czekała<br />
wykwintna, urozmaicona i w razie potrzeby,<br />
dietetyczna kuchnia i lekarz.<br />
W czasie wojny budynek zajęty był<br />
przez Niemców.<br />
Po wkroczeniu Armii Czerwonej<br />
i Wojska Polskiego do <strong>Otwock</strong>a w lipcu<br />
1944 roku mieścił się w nim szpital<br />
NKWD, następnie Ośrodek Doskonalenia<br />
Kadr Pedagogicznych Ministerstwa<br />
Oświaty.<br />
W roku 1948 spadkobiercy Roman<br />
Górewicz i jego brat Ignacy oraz ich ciotka<br />
Ida Grynszpan (z domu Górewicz),<br />
sprzedali nieruchomość Warszawskiemu<br />
Zarządowi Samorządowemu, który w tym<br />
samym roku odsprzedał ją Ministerstwu<br />
Oświaty.<br />
Od 1954 roku do 1960 roku – Centralny<br />
Szpital Lotniczy.<br />
Od 1 września 1960 roku do 31 sierpnia<br />
1994 roku – Zespół Szkół Medycznych nr 7.<br />
3 czerwca 1997 roku Urząd Rejonowy<br />
w <strong>Otwock</strong>u podpisał umowę sprzedaży<br />
nieruchomości Polskiej Fundacji Alzheimera,<br />
która miała otworzyć w budynku<br />
Centrum Alzheimerowskie z zachowaną<br />
nazwą Pensjonat Górewicza.<br />
Od lipca 2005 roku starostwo powiatowe,<br />
z powodu niewywiązywania się Fundacji<br />
z umowy, próbowało drogą sądową<br />
odzyskać nieruchomość.<br />
9 stycznia 2007 roku wyrokiem Sądu<br />
Okręgowego w Warszawie nieruchomość<br />
dawnego Uzdrowiska A. Górewicza wrócić<br />
ma do starostwa powiatowego.<br />
8 października 2008 roku zapadł ostateczny<br />
i korzystny dla powiatu wyrok, ale<br />
klucze do budynku dawnego Uzdrowiska<br />
Foto. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
Pensjonat Górewicza w latach 20. XX wieku<br />
A. Górewicza udało się odebrać przez komornika<br />
od Fundacji Alzheimerowskiej,<br />
dopiero 4 czerwca 2009 roku.<br />
Obecnie budynek dawnego Uzdrowiska<br />
stoi pusty, czeka na najlepszą ofertę.<br />
Budynek wpisany został do rejestru zabytków<br />
31 stycznia 1979 r. po nr 937.<br />
49<br />
Foto. A. Pawełek
Samolot<br />
„Villa Alba” – centrala NKWD<br />
„Bermanówka”<br />
Stacja kolejki wąskotorowej<br />
Dom Dziecka przy ul. Komunardów<br />
Obserwatorium Magnetyzmu<br />
Ziemskiego<br />
Posterunek MO przy dworcu PKP<br />
KRIOCENTRUM<br />
ul. Kraszewskiego 83/4<br />
tel. 22 779 28 21,<br />
www.kriocentrum.pl<br />
Restauracja Zalesin<br />
ul. A<strong>mb</strong>asadorska 14<br />
tel. 22 788 92 47, www.zalesin.pl<br />
III. Śladami PRL-u<br />
Długość trasy: 14 km<br />
Czas wędrówki pieszej: 4 h<br />
Czas wędrówki rowerowej: 2 h<br />
LEGENDA<br />
HURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNA<br />
ul. Majowa 204, tel. 22 788 88 71<br />
www.aib.waw.pl<br />
OTWOCKIE STUDIO URODY<br />
ul. Rzemieślnicza 6, tel. 22 779 20 11<br />
www.4ractivestudio.pl<br />
SKLEP I SERWIS ROWEROWY<br />
ul. Poniatowskiego 19, tel. 22 788 17 22<br />
www.eha-pol.com.pl
52<br />
III. Śladami PRL-u<br />
Samolot<br />
skrzyżowanie ul. Andriollego z Hożą<br />
Postawiony w połowie lat 60. między ulicami:<br />
Hożą, Kruczą i Andriollego przez<br />
ponad 30 lat był dla mieszkańców <strong>Otwock</strong>a<br />
znakiem orientacyjnym. Mieszkańcy<br />
i przyjezdni posługiwali się określeniami<br />
typowymi tylko dla <strong>Otwock</strong>a: sklep przy<br />
samolocie, spotkajmy się przy samolocie,<br />
mieszkam przy samolocie.<br />
30 maja 2000 roku decyzją Rady Miasta<br />
<strong>Otwock</strong>a samolot został zdemontowany,<br />
jednak nadal wielu otwocczan spotyka<br />
się przy samolocie.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 2,2 km<br />
W lewo w ul. Kruczą, następnie w prawo w ul. Armii<br />
Krajowej. Przez przejazd kolejowy w ul. Żeromskiego,<br />
później w prawo w ul. Reymonta.<br />
Villa Alba – centrala NKWD<br />
ul. Reymonta 68/70<br />
29 lipca 1944 roku <strong>Otwock</strong> zajęty został<br />
przez wojska sowieckie, a wraz z nimi<br />
przybyło NKWD. Niektóre źródła sugerują,<br />
że była to duża liczba oddziałów<br />
rozlokowanych w kilku odrębnych budynkach.<br />
Jednym z nich była Villa Alba,<br />
należąca niegdyś do prawosławnego<br />
metropolity Dionizego. W niej właśnie<br />
miała znajdować się centrala NKWD.<br />
W lipcu 1944 roku więziono w niej<br />
między innymi Tadeusza Sztu<strong>mb</strong>erk-<br />
-Rychtera „Żegotę”, szefa sztabu 27. Wołyńskiej<br />
Dywizji AK.<br />
Od 1946 roku właścicielem willi jest<br />
Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Mi-<br />
Foto. T. Krekora<br />
Foto. T. Krekora<br />
sjonarek. W 1950 roku siostry założyły,<br />
funkcjonującą do dzisiaj, pracownię<br />
hafciarską.<br />
Dawna Villa Alba została zburzona<br />
w 1986 roku, a posesję zabudowano budynkami<br />
klasztornymi.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 3,3 km<br />
W prawo w ul. Krasińskiego, następnie w lewo<br />
w ul. Warszawską. Dojeżdżając do ul. Narutowicza,<br />
skręcamy w prawo. Kolejny obiekt jest na końcu ulicy<br />
po lewej stronie.
III. Śladami PRL-u<br />
Bermanówka<br />
ul. Narutowicza 2<br />
W głębi sosnowego lasu stoi niezwykle<br />
interesujący, klasycystyczny budynek nawiązujący<br />
swym wyglądem do architektury murowanych<br />
dworków. Budynek ten został wybudowany<br />
w latach 1954–1956 dla jednego<br />
z najgroźniejszych ludzi okresu stalinowskiego<br />
– Jakuba Bermana, odpowiedzialnego za<br />
prześladowania przez organa bezpieczeństwa<br />
wielu milionów obywateli naszego państwa.<br />
Chociaż Berman ofi cjalnie nie zajmował<br />
eksponowanych stanowisk, to jednak<br />
kierował ideologią PZPR, a także pełniąc<br />
funkcję członka Komitetu Politycznego<br />
KC ds. Bezpieczeństwa Publicznego, sprawował<br />
nadzór nad działaniami Ministerstwa<br />
Bezpieczeństwa Publicznego.<br />
Budynek został wybudowany na terenach<br />
określanych wówczas mianem mienia<br />
opuszczonego, na zlecenie Ministerstwa<br />
Bezpieczeństwa Publicznego. Nie jest<br />
wykluczone, że budynek powstał z cegieł<br />
wywiezionych z Warszawy podczas akcji<br />
odgruzowywania stolicy. Niestety do dnia<br />
dzisiejszego nie została odnaleziona księga<br />
wieczysta tego terenu.<br />
Ziemia wokół willi została ogrodzona,<br />
a teren był patrolowany przez oddziały<br />
Stacja kolejki wąskotorowej<br />
ul. Wawerska 9<br />
Pierwszy wąski tor pojawił się w <strong>Otwock</strong>u<br />
już w 1903 roku. Transportowano nim cegły<br />
z Teklina do rampy Kolei Nadwiślańskiej.<br />
Jabłonowska Kolej Wąskotorowa (zwana<br />
też Karczewską) funkcjonowała w <strong>Otwock</strong>u<br />
w latach 1914–1963. Kolejka przekraczała<br />
podległe Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego,<br />
czyli Korpusu Bezpieczeństwa<br />
Wewnętrznego.<br />
Ostatecznie Berman został pozbawiony<br />
praw do przebywania w willi i zmuszony<br />
do jej opuszczenia w 1965 roku.<br />
Niektore źródła podają, że Berman spędził<br />
w <strong>Otwock</strong>u zaledwie 11 dni, wydaje się<br />
to jednak mało prawdopodobne.<br />
W willi mieści sie obecnie Muzeum<br />
Ziemi <strong>Otwock</strong>iej.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 3,4 km<br />
W prawo w ul. Andriollego, następnie w lewo<br />
w ul. Matejki. Z ul. Matejki zjeżdżamy w prawo<br />
w ul. Przewoską i w lewo w ul. Szkolną. Dojeżdżając<br />
do ul. Wawerskiej, skręcając w prawo dotrzemy do<br />
budynku o ciekawej historii.<br />
Foto. A. Pawełek<br />
53<br />
Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi <strong>Otwock</strong>iej
54<br />
III. Śladami PRL-u<br />
Świder przy wylocie dzisiejszej ulicy Turystycznej,<br />
dochodziła do stacji przy ulicy<br />
Wawerskiej, a następnie skręcała w kierunku<br />
Karczewa. Na potrzeby południowego<br />
odcinka kolejki powstały murowane dworce<br />
oraz betonowy most przez Świder.<br />
Charakterystyczny budynek stacji wąskotorówki<br />
powstał w 1914 roku. Zaprojektował<br />
go, podobnie jak wiele budynków<br />
Kolei Jabłonowskiej, Konstanty Jakimowicz.<br />
W przedwojennym <strong>Otwock</strong>u ciuchcia była<br />
bardzo popularnym środkiem lokomocji,<br />
Dom Dziecka przy ulicy Komunardów<br />
ul. Komunardów 10<br />
Wybudowany w 1951 roku przez rząd<br />
Korei Północnej budynek Domu Dziecka<br />
już w listopadzie tego samego roku<br />
przyjął pod swój dach pierwszą grupę<br />
200 młodych Koreańczyków – sierot<br />
wojennych. Do <strong>Otwock</strong>a do 1959 roku<br />
przyjechało aż 600 dzieci, mieszkały nie<br />
tylko przy ul. Komunardów, lecz także<br />
w Domu Dziecka przy ul. Zacisznej<br />
i przy ul. Bernardyńskiej w Soplicowie.<br />
4 lipca 1956 roku Dom Dziecka przy<br />
ul. Komunardów odwiedził ówczesny<br />
przywódca Korei Północnej. W księdze<br />
pamiątkowej zachował się jego odręczny<br />
wpis: Wiecznie będzie trwało w sercach narodu<br />
koreańskiego dobrodziejstwo, którego<br />
udzielał naród polski w wychowaniu naszych<br />
uczniów i dzieci.<br />
Ostatni Koreańczycy wyjechali z <strong>Otwock</strong>a<br />
w 1959 roku. Pamiątką po nich są tablica<br />
w holu i dwa pomniki przyjaźni, dwa niepozorne<br />
obeliski zbudowane rękami wychowanków.<br />
Jeden stoi na tyłach domu przy ul. Komunardów,<br />
drugi przed opustoszałym<br />
Domem Dziecka przy ul. Bernardyńskiej.<br />
Za pomnikiem w Świdrze dzieci po-<br />
wpływ na to miała zapewne niższa, niż<br />
w Kolei Nadwiślańskiej, cena biletów.<br />
Linia Kolei Jabłonowskiej zlikwidowana<br />
została 1 marca 1963 roku. Budynek pozostał<br />
w prawie niezmienionym stanie do dziś.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 1,6 km<br />
Wracamy w kierunku ul. Szkolnej, mijamy ją, po<br />
czym skręcamy w prawo w ul. Turystyczną, jedziemy<br />
nią aż do Świdra. Skręcamy w prawo w ul. Zielną,<br />
następnie w lewo w ul. Poselską. Dojeżdżamy<br />
do ul. Komunardów i skręcamy w lewo.<br />
Kim Ir Sen w <strong>Otwock</strong>u. 1956 rok<br />
sadziły tysiąc drzewek, z których obecnie<br />
powstał już las.<br />
Pod koniec 1959 roku Kim Ir Sen zdecydował<br />
o powrocie wszystkich Koreańczyków<br />
do dawnej ojczyzny.<br />
Dla dzieci była to niewyobrażalna tragedia.<br />
Bardzo związały się z Polską, tu<br />
znalazły nowych rodziców, miały przyjaciół,<br />
mówiły po polsku i nagle musiały to<br />
wszystko rzucić i wracać do kraju, który<br />
ledwo pamiętały.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 800 m.<br />
W prawo do ul. Turystycznej, w którą skręcamy<br />
w prawo. Mijamy skrzyżowanie ul. Turystycznej<br />
i Kraszewskiego, wjeżdżając w ul. Brzozową. Punkt<br />
jest po prawej stronie.
III. Śladami PRL-u<br />
Obserwatorium Magnetyzmu Ziemskiego<br />
ul. Brzozowa 2<br />
Informacje pochodzą ze strony www.igf.edu.pl<br />
Historia powstania Obserwatorium Geofi -<br />
zycznego w Świdrze związana jest z międzynarodowym<br />
programem wyznaczania<br />
map magnetycznych poszczególnych krajów.<br />
Program ten powstał na początku XIX<br />
wieku z inicjatywy L.A Bauera, kierownika<br />
Departamentu Magnetyzmu Ziemskiego<br />
Instytutu Carnegie w Waszyngtonie.<br />
W Polsce, która w ówczesnym czasie była<br />
pod zaborami, wyzwanie to podjął Stanisław<br />
Kalinowski, kierownik Pracowni Fizycznej<br />
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa<br />
w Warszawie.<br />
W 1911 roku wystosował on list pt.<br />
W pilnej sprawie naukowej, wzywający<br />
społeczeństwo polskie do zebrania środków<br />
pieniężnych, koniecznych do wybudowania<br />
i wyposażenia instrumentalnego<br />
obserwatorium. Stanisław Kalinowski<br />
traktował ideę powstania obserwatorium<br />
jako sprawę naukową oraz patriotyczną.<br />
Apel spotkał się z szerokim odzewem,<br />
a zebrane środki od ofi arodawców pozwoliły<br />
w pierwszej fazie na zakup ziemi<br />
pod budowę obserwatorium, które miało<br />
powstać w Świdrze pod Warszawą.<br />
W 1914 roku rozpoczęto prace budowlane.<br />
Budynki obserwacyjne wzorowane<br />
były na pawilonach magnetycznych<br />
w obserwatorium w Poczdamie.<br />
Zakupiono również z zebranych funduszy<br />
instrumentarium, tj. trzy wariometry<br />
firmy Ca<strong>mb</strong>ridge Scient., oraz zestaw<br />
wariometrów i aparat rejestrujący<br />
niemieckiej firmy Toepfler und Sohn.<br />
Budowę obserwatorium ukończono<br />
wiosną 1915 roku. W ten sposób powstało<br />
pierwsze obserwatorium magnetyczne<br />
na ziemiach polskich, w którym<br />
rozpoczęto ciągłe pomiary natężenia<br />
pola magnetycznego Ziemi.<br />
Stopniowo w obserwatorium uruchamiane<br />
były inne pomiary geofi zyczne:<br />
elektryczności atmosfery, w tym badania<br />
pioruna i prądu z ostrza, meteorologii, zanieczyszczeń<br />
powietrza, tła promieniowania<br />
gamma.<br />
Obecnie w Obserwatorium Geofi zycznym<br />
w Świdrze prowadzone są głównie<br />
prace związane z elektrycznością dolnej<br />
atmosfery. Rejestrowane są w sposób ciągły<br />
następujące parametry elektryczności<br />
atmosfery:<br />
• dodatnie i ujemne elektryczne przewodnictwo<br />
powietrza,<br />
• koncentracja dodatnich i ujemnych<br />
jonów lekkich,<br />
• natężenie pola elektrycznego,<br />
• gęstość prądu pionowego,<br />
• gęstości ładunku przestrzennego.<br />
Odległość do kolejnego punktu: 2,6 km<br />
Wracamy do ul. Turystycznej i skręcamy w lewo.<br />
Po minięciu skrzyżowania z sygnalizacją świetlną<br />
skręcamy w prawo w ul. Górną. Na wysokości ul.<br />
Rzemieślniczej skręcamy w lewo, w kierunku przejścia<br />
przez tory. Idziemy wzdłuż torów kolejowych<br />
w kierunku dworca PKP. Obiekt znajdował się po<br />
prawej stronie.<br />
55<br />
Foto. ze zbiorów PKI Studio
56<br />
III. Śladami PRL-u<br />
Od pijackiej awantury do spalenia posterunku Milicji<br />
przy dworcu PKP<br />
7 maja 1981 roku, gdy rozjuszony tłum chciał<br />
zlinczować milicjantów, ocalili ich znienawidzeni<br />
przez reżim działacze opozycji.<br />
Zaczęło się od incydentu w dworcowym<br />
bufecie. Ekspedientka, podczas dyskusji<br />
o kaucję, zagroziła dwóm pijanym mężczy-<br />
Posterunek Milicji Obywatelskiej w <strong>Otwock</strong>u<br />
znom, że zadzwoni po milicję. Chuligani,<br />
uzbrojeni w kamienie, ruszyli na posterunek,<br />
gdy wybili kilka szyb, brutalnie zostali<br />
zatrzymani przez milicjantów. Pod posterunkiem<br />
zaczął gromadzić się tłum nerwowo<br />
reagujący na krzyki aresztowanych. Po<br />
chwili z tłumu zaczęły rozlegać się głosy, że<br />
należy rozprawić się z milicjantami.<br />
Tłum stawał się coraz bardziej agresywny.<br />
Próbowano wyważyć drzwi do<br />
posterunku oraz domagano się wydania<br />
jednego z milicjantów, uważanego za<br />
szczególnie agresywnego.<br />
Zaalarmowani zostali ludzie z Solidarności,<br />
na miejscu zajść pojawił się szef Komisji<br />
Interwencji Praworządności Regionu<br />
Mazowsze – Zbigniew Romaszewski. Wiedząc<br />
o łamaniu prawa przez milicjantów,<br />
musiał jednak stanąć w ich obronie.<br />
W tym samym czasie na miejscu pojawili<br />
się prokurator, komendant MO i oddziały<br />
ZOMO. Czekały na rozkaz pacyfi kacji, jed-<br />
nak wszyscy zdawali sobie sprawę, że może<br />
to zaognić i tak trudną sytuację w całym kraju.<br />
Przedstawicielom Solidarności udało się<br />
przekonać prokuratora, by wstrzymał akcję.<br />
Wśród tłumu pojawiły się plotki, jakoby<br />
milicjanci pobili do nieprzytomności obu<br />
chuliganów. W tłumie zawrzało. Posterunek<br />
Milicji polany został benzyną, nawoływano:<br />
Solidarność! Wychodzić, podpalamy.<br />
Foto. Narodowe Archiwum Cyfrowe<br />
W ostatniej chwili pojawili się Zbigniew<br />
Bujak i Adam Michnik, wraz z nimi<br />
przyjechali zatrzymani, którzy przedstawili<br />
się przez megafon. Adam Michnik<br />
tłumaczył, że obaj zatrzymani są wolni,<br />
i dał gwarancję, że nie zostaną ponownie<br />
zatrzymani. Deklarował, że w przypadku<br />
aresztowania on sam także pojawi się pod<br />
posterunkiem.<br />
O trzeciej w nocy tłum zaczął się rozchodzić,<br />
zamieszki jednak nadal trwały. Po południu<br />
następnego dnia pod posterunkiem<br />
zebrała się grupa, która go podpaliła. Utrudniano<br />
pracę straży pożarnej, w skutek czego<br />
do godziny 19 budynek spłonął doszczętnie.<br />
Po mieście krążyły grupy chuliganów<br />
próbujące niszczyć sklepy i wagony stojące<br />
na bocznicach. Działacze otwockiej Solidarności<br />
apelowali o spokój. Miasta zaczęły pilnować<br />
patrole składające się ze związkowców<br />
i ochotników, zastąpiły one milicjantów, którzy<br />
zniknęli z ulic.
Bibliografia<br />
Archiwa:<br />
Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w <strong>Otwock</strong>u – Akta Miasta <strong>Otwock</strong>a<br />
Książki:<br />
1. Edmunt Diehl, Wille w <strong>Otwock</strong>u i warunki pobytu tamże. Warszawa 1893 r.<br />
2. Przewodnik po <strong>Otwock</strong>u i jego okolicach na rok 1906 r.<br />
3. Edward Kasperowicz, Witold Kasperowicz, <strong>Otwock</strong> – Uzdrowisko, Informator 1925 r.<br />
Reprint, <strong>Otwock</strong> 2010 r.<br />
4. B. Łażewski, Świder i jego okolice. Warszawa 1936. Reprint, Józefow 2010 r.<br />
5. Cezary Jellenta, Sosny <strong>Otwock</strong>ie. Obraz Miasta – Uzdrowiska. Warszawa 1935 r. Reprint,<br />
<strong>Otwock</strong> 2000 r.<br />
6. Przemysław Bogusz, 100 lat Towarzystwa Przyjaciół <strong>Otwock</strong>a 1912–2012. <strong>Otwock</strong><br />
2012 r.<br />
7. Witold Stefan Trybowski, Dzieje <strong>Otwock</strong>a Uzdrowiska. <strong>Otwock</strong> 2012 r.<br />
8. Marian Gągała, <strong>Otwock</strong>a służba zdrowia w chaosie XX w. <strong>Otwock</strong> 2008 r.<br />
9. Zbigniew Nosowski (red.), Zaczęło się sto lat temu. Historia parafii św. Wincentego<br />
á Paulo w <strong>Otwock</strong>u 1911–2011. <strong>Otwock</strong> 2011 r.<br />
10. Sebastian Rakowski, Zarys dziejów IV Rejonu Obwodu Okręgu Warszawskiego Armii<br />
Krajowej. <strong>Otwock</strong> 2009 r.<br />
11. Sebastian Rakowski, Oddział Skrytego. <strong>Otwock</strong> 2011 r.<br />
12. Anna Mieszkowska (opr.), Matka dzieci Holokaustu. Historia Ireny Sendlerowej.<br />
Warszawa 2004 r.<br />
13. Barbara Matysiak, Spacerkiem po otwockich ulicach. <strong>Otwock</strong> 2002 r.<br />
14. Jan Tabencki (opr.), Michał Elwiro Andriolli artysta, patriota, wizjoner. Warszawa<br />
1998 r.<br />
15. Calek Perechodnik, Spowiedź. Warszawa 2004 r.<br />
16. Ita Kalisz, Cadykowy dwór niegdyś w Polsce. Warszawa 2009 r.<br />
17. Marian Domański, Moje drogi dzieciństwa 1939–1945. <strong>Otwock</strong> 2005 r.<br />
18. Symcha Symchowicz, Pasierb nad Wisłą. Warszawa 2005 r.<br />
19. Maria Thau (Weczer), Powroty. Kraków 2002 r.<br />
20. Stefan Wajdenfeld, Droga lodowa. Lublin 2002 r.<br />
21. Z „Czarnej Księgi” komunizmu. NKWD „Smierszcz” i „Informacja” WP w Warszawie<br />
i okolicach 1944-1945. Sławomir Kalbarczyk, Sowieckie represje wobec polskiego podziemia<br />
niepodległościowego w Warszawie i okolicach na przełomie 1944 i 1945 roku<br />
22. Tomasz Kozłowski, Historia PRL-u. Opozycjoniści w obronie MO<br />
Prasa:<br />
Gazeta <strong>Otwock</strong>a, Linia <strong>Otwock</strong>a, Tygodnik Regionalny – różne artykuły na przestrzeni<br />
wielu lat.
Change language