Przewodnik turystyczny - Turystyczny Otwock

WYDAWCA:Urząd Miasta Otwocka, ul. Armii Krajowej 5, 05-400 Otwock,www.otwock.plTeksty:I, II – Jadwiga Rakowska – Towarzystwo Przyjaciół OtwockaIII – Robert Beller, Anna PawełekZdjęcia:Muzeum Ziemi Otwockiej, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Fotopolska, A. Pawełek, N. Pawełek,W. Sobociński, J. Maciejowski, M. Zenker. T. KrekoraZdjęcie na I okładce:www.fotolia.plZdjęcia na IV okładce:Anna PawełekRedakcja:Anna PawełekKorekta:Jadwiga Zawadzka, Monika RychalskaProjekt okładki:Anna PawełekOpracowanie graficzne i skład:PKI Studio; www.robiewreklamie.plDruk i oprawa:Chroma Drukarnia Krzysztof RaczkowskiSpis treściI. LATA ŚWIETNOŚCI OTWOCKARatusz – willa SierkowskiegoKrzyż drewniany przy ParkuMiejskimDom Uzdrowiskowy i Park MiejskiUlica Hipolita CybulskiegoDom Julii Klauzińskiej – jednejz pierwszych polskich lekarekDrewniana willa – sierociniec„Kaseprowiczówka”Ulica Marii Konopnickiej– Pensjonat „Eden”– Willa KahanaApteka i sklep kolonialnyWilla „Róża”Ulica Warszawska – posiadłośćrodziny Badiorów– Drukarnia świętych ksiągżydowskich– Willa „Lucyna” – „Oleńka”– Kino „Promyk”– Kamienica barona Lessera– Willa „Julia”Ulica Kościelna– Willa Odo Bujwida– Hotel „Polski”– Willa „Szeliga”Willa „Podole” z aptekąKościół św. Wincentego á Paulo„Reymontówka” (pot.)Willa „Racówka”Willa „Na górce”Wiadukt kolejowy i figura ChrystusaTeatr im. Stefana Jaracza56771010111112121213131415151616171818191920212223242425Sanatorium doktora PrzygodyMiejsce śmierci Adeli TuwimKamień Pamięci ŻydówOtwockichSanatorium „Martów”Willa generałaMichała JacymirskiegoDom doktora WładysławaWajdenfeldaObelisk upamiętniający pobytJózefa Piłsudskiego w OtwockuSanatorium doktora Józefa GeisleraDom szczęśliwego dzieciństwaIreny SendlerowejSanatorium Sejmikowe„Olin”Sanatorium Wojskowe„Zofiówka”Sanatorium Towarzystwa „Brijus”Sanatorium m.st. WarszawyWojskowy Szpital LotniczyUzdrowisko Abrama GórewiczaIII. ŚLADAMI PRL–uSamolotMiejska Biblioteka Publiczna„Villa Alba” – centrala NKWD„Gomułkówka”„Bermanówka” (pot.)Willa ppłk. Józefa ŚwiatłoDom dziecka przy ul. KomunardówOd pijackiej awantury do spaleniaposterunku Milicji2930313233333435373940414345464748515252535354545556Nakład: 1000 egz.Wydanie II poprawione i uzupełnioneOtwock, 2012II. OTWOCK UZDROWISKOWYI SANATORYJNYOtwocki dworzec kolejowy2728

I. Lata świetności OtwockaDługość trasy: 6,5 kmŚredni czas wędrówki pieszej: 2 hŚredni czas wędrówki rowerowej: 1 hRATUSZ – Willa RozalinKrzyż drewniany przy Parku MiejskimDom UzdrowiskowyPark MiejskiUlica Hipolita CybulskiegoDom Julii Klauzińskiej – jednejz pierwszych polskich lekarekDrewniana willa – sierociniec„Kasperowiczówka”Pensjonat „Eden”Willa KahanaApteka i sklep kolonialno–spożywczyWilla „Róża”Ulica Warszawska – posiadłośćrodziny BadiorówDrukarnia świętych ksiąg żydowskichWilla „Lucyna” – „Oleńka”Kino „Promyk”Kamienica barona LesseraWilla „Julia”Ulica KościelnaWilla Odo BujwidaHotel „Polski”Willa „Szeliga”Willa „Podole”Kościół św. Wincentego á Paulo„Reymontówka”Willa „Racówka”Willa „Na Górce”Wiadukt kolejowy. Figura ChrystusaTeatr im. Stefana JaraczaLEGENDAKRIOCENTRUMul. Kraszewskiego 83/4tel. 22 779 28 21,www.kriocentrum.plRestauracja Zalesinul. Ambasadorska 14tel. 22 788 92 47, www.zalesin.plHURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNAul. Majowa 204, tel. 22 788 88 71www.aib.waw.plOTWOCKIE STUDIO URODYul. Rzemieślnicza 6, tel. 22 779 20 11www.4ractivestudio.plSKLEP I SERWIS ROWEROWYul. Poniatowskiego 19, tel. 22 788 17 22www.eha-pol.com.pl

8I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka9Fot. Zbiory Muzeum Ziemi OtwockiejPark Miejski – ul. gen. J. FilipowiczaDom Uzdrowiskowy cieszył się ogromną popularnościąwśród otwocczan i kuracjuszyoraz dzierżawcy budynku Gustawa Pojsela(Pojzela).Wybudowany piękny, stylowy budynekfunkcjonował przed wojną jako DomUzdrowiskowy. Mieścił restaurację, kawiarnię,salę balową, salę teatralną, salę gierniehazardowych, kino i pokoje do wynajęcia.Tu koncentrowało się życie kulturalnei towarzyskie przedwojennego Otwocka.W 1935 roku na schodach zewnętrznychnakręcono kilka początkowych scen dofilmu Manewry miłosne z Tolą Mankiewiczównąi Aleksandrem Żabczyńskimw rolach głównych. Fragmenty z filmu,gdzie sceny kręcono w budynku DomuUzdrowiskowego, można obejrzeć w serwisieinternetowym YouTube (www.youtube.com/watch?v=-14CrBihB4Q).W czasie wojny gmach „kasyna” zostałzajęty przez wojska niemieckie.W październiku i na początku listopada1944 roku na parterze była siedziba GłównegoUrzędu Bezpieczeństwa, następnie szpitaldla rannych żołnierzy.Obecnie w tym imponującym budynkumieści się Zespół Szkół Ogólnokształcących(w tym Liceum Ogólnokształcące nr 1 im.K. I. Gałczyńskiego).Budynek wraz z przyległym terenem parkuzostał wpisany do rejestru zabytków 31stycznia 1979 roku pod nr 938.Kadr z filmu „Manewry miłosne”. Scena naschodach Domu Uzdrowiskowego w OtwockuFot. fotopolska.euWermacht zajmuje Dom UzdrowiskowyFot. W. SobocińskiFot. W. SobocińskiOdległość do kolejnego punktu: 150 mPrzejście przez bramę po lewej stronie budynkuna jego tyły do Parku Miejskiego. Dokładnie nawprost tarasu liceum za fontanną widać jeszczemiejsce otoczone tujami w którym stał pomnikMarszałka J. Piłsudskiego.W 1924 roku Magistrat Otwocka kupiłod właściciela dóbr otwockich, hr.Władysława Jezierskiego dwie działkimiędzy ówczesnymi ulicami Mlądzkąa Wólczyńską (obecnie między ulicamigen. J. Filipowicza a K. Pułaskiego)z przeznaczeniem na Park Miejski.Projekt opracował architekt–ogrodnikWacław Tański. W pierwszym okresieistnienia parku zbudowano gmach „kasyna”i muszlę koncertową. Wytyczonoalejki wysadzane kwiatami, kwietnikii korty tenisowe.W roku 1933 zmiany kompozycjii renowacji parku podjął się znany architekti ogrodnik, planista StanisławZadora-Żarski. Opracował projekt zagospodarowaniaczęści parku przed„kasynem”, gdzie na pierwszym planieumieścił basen z fontanną, otoczonykwietnikami. Teren został zamkniętypółkolistą ścianą tui, na tle których postawionopomnik Józefa Piłsudskiegowedług projektu zdolnego artysty malarza,grafika i rzeźbiarza StanisławaSzreniawy-Rzeckiego.Pomnik Józefa Piłsudskiego przetrwałwojnę, zniknął w tajemniczychokolicznościach w 1948 roku.Fot. Narodowe Archiwum CyfroweMuszla koncertowa w parku. 1918-1939 rokFot. Zbiory Muzeum Ziemi OtwockiejZaginiony pomnik Józefa PiłsudskiegoFot. Zbiory Muzeum Ziemi OtwockiejWidok na park z tarasu Domu Uzdrowiskowego.Lata 20. XX wiekuOdległość do kolejnego punktu: 800 mW lewo za muszlą koncertową w kierunku wyjściaz parku na ul. K. Pułaskiego. Prosto niestrzeżonymprzejściem przez tory kolejowe. Prostoulicą H. Cybulskiego.

10I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka11Ulica Hipolita Cybulskiego – dawna Wólczyńska/WólczańskaDrewniana willa – sierociniecFot. A. PawełekPozostałość bramy, która prowadziła dodomu dr. Hipolita Cybulskiego (1875–1924), znanego otwockiego lekarza, jednegoz pionierów otwockiej medycyny.Po pierwszej wojnie światowej został naczelnymlekarzem Uzdrowiska m. st. Warszawyw Otwocku, uruchomionego w pawiloniewydzierżawionym od Towarzystwaul. H. Cybulskiego 7,dawna Wólczyńska 13Fot. A. PawełekUlica Hipolta Cybulskiego z pozostałością bramyjego posesjiDom nr 7 był własnością jednej zpierwszych polskich lekarek, Julii Klauzińskiej(1858–1928).Dyplom lekarza otrzymała w 1885 rokuw Instytucie Medycznym dla Kobiet w Petersburgu.W roku 1904 kupiła nieruchomośćprzy ulicy Wólczyńskiej 13 (obecnieH. Cybulskiego 7) i zamieszkała tu razemz sześciorgiem dzieci zmarłego brata w nieistniejącymjuż, stojącym obok, piętrowym,murowanym domu. Była lekarzem szkolnymwarszawskiego żeńskiego gimnazjum.Powołana do wojska prowadziła szpitalepolowe, m. in. w Smoleńsku. Po pierwszejwojnie światowej w Otwocku rozpoczęłaBrijus. Był członkiempowstałegow 1912 rokuZarządu TowarzystwaPrzyjaciółOtwockai wieloletnim prezesemOtwockiegoTowarzystwaLekarskiego.Zmarł w Warszawie8 listopada1924 roku. Pochowanyzostałw Otwocku. Pośmierci doktoraHipolit Cybulskiulicę Wólczyńskąprzemianowano na ulicę jego imienia.Fot. Zbiory Muzeum Ziemi OtwockiejOdległość do kolejnego punktu: 150 mProsto ul. H. Cybulskiego. Kolejny obiekt położonyjest za skrzyżowaniem z ul. B. Prusa naterenie szpitala MSW.Dom Julii Klauzińskiej – jednej z pierwszych polskich lekarekpraktykę ginekologiczną, pełniła równieżobowiązki lekarza uzdrowiskowego dla dzieci.Zmarła 9 września 1928 roku. Pochowanazostała w Warszawie na cmentarzu ewangelicko–augsburskim.Dom Julii Klauzińskiej obecnie znajduje się naterenie szpitala MSWOdległość do kolejnego punktu: 150 mWracamy do ul. B. Prusa, skręcamy w lewo.Fot. A. Pawełekul. B. Prusa 7,dawna Dworska 5Dobrze zachowany parterowy drewnianybudynek z początku XX wieku, z oszklonymikrytymi werandami, zbudowany nadużej, zalesionej działce. Jest to dawnypensjonat małżeństwa Gołembowskich.Posiadłość tę właściciele darowali siostromzakonnym z przeznaczeniem nasierociniec.Odległość do kolejnego punktu: 100 m.Prosto ul. B. Prusa w kierunku ul. J. PiłsudskiegoKasperowiczówkaPięknie odnowiony „świdermajer” – Kasperowiczówka– z werandkami, balkonemna pięterku i licznymi ażurowymi ozdobamidrewnianymi, zwieńczony wieżyczkąz oknami. Mieszkał tu znany przedwoul.B. Prusa 13,dawna Dworska 7Fot. A. PawełekNa budynku wciąż można podziwiać charakterystycznedla „świdermajerów” detaleFot. A. Pawełekjenny społecznik Fot. A. PawełekEdward Kasperowicz,sekretarz TowarzystwaPrzyjaciółOtwocka, prezes TowarzystwaMiłośnikówRadia, redaktori wydawca czasopismaOtwock – Uzdrowisko.Zaprojektowałpierwszy herbOtwocka. Dzięki jegoinicjatywie zostałazałożona w 1921 rokukolonia urzędnicza –Soplicowo (obecniedzielnica Otwocka).Przyjeżdżał tu nawypoczynek arcybiskupFigura biskupaStanisław Gall.W rocznicę 50-lecia jego kapłaństwa, w 1937roku postawiono w ogrodzie figurę biskupa.Budynek objęty ochroną konserwatorską.Odległość do kolejnego punktu: 500 mW lewo w ul. Piłsudskiego, nastepnie prosto doul. M. Konopnickiej. Skręcamy w lewo.

14 15I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwockaski urządził prywatny dom modlitwy– Małą Synagogę – który funkcjonowałaż do wojny.W czasie wojny w tym budynkumieszkał burmistrz Otwocka StanisławIłowiecki. Funkcję burmistrza pełniłod grudnia1943 do października 1944roku.Odległość do kolejnego punktu: 250 mSkręcamy w lewo w ul. Willową, na końcu ulicyjest kolejny punkt trasy.Ulica Warszawska (dawna Aleja Niepodległości)Posiadłość rodziny BadiorówFot. A. PawełekSynagoga Goldbergów i drukarnia świętych ksiąg żydowskichul. Warszawska 40,dawniej nr 41Mały, parterowy, drewniany budynek podnr 40 to przedwojenna drukarnia świętychksiąg żydowskich, które studiowali studencilitewskich jesziw. Obok stała obszerna,murowana, parterowa synagoga dla 650wiernych. Zbudowana została w 1928 rokuna posesji Szlamy i Chawy Goldbergów wedługprojektu Eugenii Jabłońskiej.Cezary Jellenta pisał o niej: Prostotą klasyczną,prawie że grecką, odznacza się synagogabielejąca wśród zieleni na wprost Magistratu.Spalona została przez Niemców napoczątku wojny.Odległość do kolejnego punktu: 250 mProsto ul. WarszawskąFot. archiwum rodzinne Macieja RakaFot. A. Pawełekul. Warszawska 42,dawniej nr 43Willa Lucyna – OleńkaPrzedwojenna posiadłość rodziny Badiorówznajdowała się między dzisiejszymiulicami Warszawską, Willową, Kościuszkii Żeromskiego.Od 1910 roku w jednym z pięciu piętrowych,drewnianych budynków funkcjonowałPensjonat Braci Nusbaum. Po 1930 roku właścicielembudynku został F. Cukierman któryzmienił jego nazwę na Polonia Palace. Po wojniestał się budynkiem komunalnym. Domspłonął w nocy z 23 na 24 grudnia 1998 roku.Do dziś przetrwały dwa budynki, niestetyzniszczone, zachowały się jednak elementyarchitektoniczne świadczące o świetnościotwockich willi drewnianych.Okazały, piętrowy budynek od stronyul. Willowej (pokryty niebieską farbą) maczęściowo zabudowane, piękne werandy zpółkolistymi oknami; to prawdopodobnie wnim w czasie okupacji niemieckiej miała siedzibęNiemiecka Komendantura Wojskowa.W głębi podwórza, pod adresem S. Zeromskiego1a, stoi dawna willa Mucha ZygmuntaBadiora z początku XX wieku. Obecnywłaściciel wystawił ją na sprzedaż.Willa Mucha, lata 20. XX wiekuOdległość do kolejnego punktu: 150 mSkręcamy w prawo w ul. Warszawskąul. Warszawska 34dawniej nr 33Piętrowy murowany budynek, jedenz pierwszych murowanych domóww Otwocku. W roku 1893 właścicielem willibył Roch Gogolewski. W 1906 roku – Skrzetuski,który zmienił nazwę willi na Oleńka.Do tej reprezentacyjnej willi w roku1900 wprowadził się młody lekarz WładysławCzaplicki z żoną Stanisławą i synkiemJerzym. Tu w 1904 roku urodziłasię ich córka Irena. Jerzy został światowejsławy artystą – śpiewakiem operowym,Irena aktorką amatorskiego teatru otwockiego.Umarła mając 29 lat. Jej córką jestIrena Sarnecka-Derkacz – poetka i malarka,opiewająca Otwock z dobrym klimatem.Rodzina Czaplickich mieszkała w willi przyul. Warszawskiej 33 do 1907 roku.Władysław Czaplicki (1871–1922) byłwybitnym lekarzem, jako jeden z pierwszychzastosował nowatorską metodę leczeniagruźlicy odmą.Sam chory na gruźlicę, przeniósł się doOtwocka znając lecznicze zalety naszegomiasta. W Otwocku pracował jako lekarzKolei Nadwiślańskiej i ordynował w miejscowychsanatoriach. Brał też czynny udziałw życiu społecznym Otwocka. Został wybranyprzewodniczącym pierwszego Zarządu,powstałego w 1912 roku, Towarzystwa PrzyjaciółOtwocka. Dzięki staraniom doktorai Towarzystwa Otwock, w 1916 roku, otrzymałprawa miejskie. Wcześniej, w 1906 roku,doktor Czaplicki był współautorem i wydaw-Fot. A. Pawełek

16I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka17cą Przewodnika po Otwocku i organizatoremOgniska zrzeszającego działaczy otwockich.Zmarł 14 czerwca 1922 roku w Otwockui tutaj został pochowany. Spoczywająz nim jego ukochana żona, córka i syn.Kino Promykul. Warszawska 30,dawniej nr 29Dwa piętrowe, murowane domy, dziękinowej właścicielce p. Monice Bachowskiejniedawno pięknie odrestaurowane, powróciłydo lat swojej świetności.Zbudowane zostały około 1920 roku.Stanowiły własność rodziny Grędów i tak jakdzisiaj, miały wspólny numer. Jan Gręda, naczelnikstacji kolejowej Otwock, za swoje zasługidla miasta, powołany został 21 sierpnia1919 roku do Rady Miejskiej. W budynku poprawej stronie wynajmowano mieszkania,w budynku obok funkcjonowały różne firmy,stowarzyszenia, związki, a także kino panaŁopaty.Po drugiej wojnie światowej w budynkuuruchomiono jedyne kino w mieście o nazwiePromyk. Seanse filmowe wyświetlano najpierwna piętrze, a w latach 70. także na parterze.Kino cieszyło się ogromną popularnością,o czym świadczyły długie kolejki po bilety.Odległość do kolejnego punktu: 90 mProsto ul. WarszawskąKamienica barona Lesseraul. Warszawska 26,dawniej nr 23W uznaniu jego zasług dla miasta, ulicęSądową nazwano jego imieniem.Odległość do kolejnego punktu: 150 mProsto ul. Warszawską.W 1958 roku zarówno budynki, jak i ulica Warszawskabyły miejscem scen do realizowanegofilmu „Inspekcja Pana Anatola”. MieszkańcyOtwocka z ciekawością i entuzjazmem uczestniczyliw zdjęciachJednopiętrowa kamienica, zbudowana w latach1890–1893 w stylu neogotyckim z czerwonejcegły. Przedzielona pośrodku na dwiebliźniacze połowy przelotem wjazdowym,na którego sklepieniu możemy zobaczyć zachowanew niezłym stanie, błękitne malowidłaprzedstawiające krajobraz wiejski. Piętroprzygotowane na mieszkania, parter – nasklepy. Przeznaczona do wynajęcia. Następnijej właściciele: Jankiel Fekel i Moszek Szwarc--wald wydzierżawili ją Stowarzyszeniu SpożywczemuSamopomoc w Otwocku. W roku1918 kamienicę kupił Majer Stambuch i poFot. N. PawełekNa parceli Maurycego Karstensa, właścicielajednego z największych przedsiębiorstw budowlanychw Warszawie, w roku 1893 wznosiłysię dwa domy do wynajęcia. Willa Julia– bardzo oryginalna, murowana, piętrowa,z wyniosłą wieżą widoczną z dużej odległościi budynek drewniany, parterowy, z poddaszem,lekkiej konstrukcji, frontem ustawionydo ulicy Kościelnej.W roku 1905 właścicielem willi zostałAleksander Kowalski, który założyłw niej inhalatorium, a w domu drewnianym– skład apteczny. W ogrodzie naswojej posesji wybudował duży drewnianybudynek (nr 23a) oraz pijalnię wodymineralnej Motor. Na początku lat 20. XXwieku willa Julia, przeszła w ręce nowegowłaściciela – lekarza Gotliba Kremerai zmieniła swoje przeznaczenie. Na piętrzemieścił się Urząd Pocztowo–Telegraficzny,parter zajmowali prywatni lokatorzyi właściciel – dr Gotlib Kremer, psychiarokusprzedał z długami hipotecznymi. Nowiwłaściciele Bronisław Migdalski z żoną kupilikamienicę z przeznaczeniem na sklep mięsno-wędliniarskina parterze, a na piętrze namieszkanie prywatne. Masarnia mieściła sięw głębi podwórka. Migdalscy zajęli jedną połowękamienicy, w drugiej mieszkał lokatorAbram Noj z rodziną i prowadził sklep spożywczy.Wyroby Migdalskich miały bardzodobrą opinię. Sam Bronisław Migdalski to nietylko mistrz wędliniarski, ale też wielki społecznik.Był radnym miasta, działał w nadzorzeszkolnym, uczniom fundował prywatnestypendia. Zmarł 2 listopada 1928 roku. Toich synem był bohaterski kapitan AK ZygmuntMigdalski, o pseudonimie „ZZ”, któregoimieniem nazwano pobliskie rondo.Willa Juliaul. Warszawska 23 i 23 a,dawniej nr 19Po wojnie kamienicę zamieszkali przypadkowilokatorzy, rodzina Migdalskichwyprowadziła się do Śródborowa.Odległość do kolejnego punktu: 80 mProsto ul. WarszawskąWilla Julia na początku XX wiekuFot. A. Pawełek

18I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka19tra, dyrektor Zakładu Psychiatrycznegodla Żydów Zofiówka, który był też internistą,pediatrą oraz prowadził praktykęprywatną. Dr G. Kremer pozwolił nawybudowanie w narożniku swojej parcelikilku budynków drewnianych z przeznaczeniemna sklepy. Tuż przed wojną drG. Kremer wyjechał z kraju na stałe.W willi Julia Urząd Pocztowo–Telegraficznyfunkcjonował do 1935 roku. Telefoni telegram działały aż do końca wojny.Po wojnie willę zamieszkiwali lokatorzyz przydziału Miejskiej Rady Narodowej.Obecnie willa jest własnością jednegoz otwockich przedsiębiorców.Willa Julia została wpisana do rejestruzabytków pod nr 992, 80-o6-14 i objętaochroną konserwatorską.Ulica Kościelna (po wojnie gen. Wł. Sikorskiego)Willa Odo Bujwidaul. Kościelna 19dawniej nr 9Odo Feliks Kazimierz Bujwid (1857–1942)światowej sławy lekarz bakteriolog i immunolog,twórca polskiej mikrobiologii,działacz społeczny, profesor UniwersytetuJagiellońskiego, w Polsce pionier szczepieńprzeciw wściekliźnie, założyciel w KrakowieInstytutu Pasteurowskiego, Uniwersytetu Ludowegoi pierwszego gimnazjum żeńskiego.Pod koniec lat 80. XIX wieku kupił odZygmunta Kurtza 1,5 morgową parcelęi zbudował drewnianą, parterową willę,z której dojeżdżał latem do pracy do Warszawy.W Otwocku był hospitantem zakładudoktora Józefa Geislera podczas organizacjii w początkowym okresie działalnościsanatorium. Zajmował się pracą naukową,jednak nigdy nie odmówił pomocy w leczeniuotwockim mieszkańcom i wczasowiczom.W otwockiej willi dr Bujwid mieszkałdo końca lat 90. XIX wieku, kiedy to,wraz z rodziną, przeniósł się do Krakowa.Z narożnika gruntu należącego do dr.Odo Bujwida, wydzielono przestrzeń natargowisko, na której zbudowano parędomków lekkiej konstrukcji, przeznaczonychna owocarnię, sklepik i jatki.Odległość do kolejnego punktu: 250 mSkręcamy w prawo w ul. Kościelną.Willa OdoBujwida jest jednymz najstarszych„świdermajerów”otwockich.Szczególną uwagęprzyciąga niewielkafrontowaweranda ozdobionarzeźbionymidrewnianymiażurami.Fot. Narodowe Archiwum CyfroweOdo Bujwid. 1936 rokOdległość do kolejnego punktu: 60 mProsto ul. Kościelną.Fot. A. PawełekFot. A. PawełekHotel Polskiul. Kościelna 23dawniej nr 11Willa SzeligaPięknie odnowiony, piętrowy, drewnianybudynek z 1924 roku. Pierwotniemieścił się tu pensjonat znanegoi cenionego lekarza i społecznika PawłaMartyszewskiego.Doktor Paweł Adolf Martyszewski(1886–1944) do Otwocka przybył w roku1924, gdzie praktykował jako ftyzjatra.Opiekował się także chorymi leczonymiw swoim pensjonacie. W 1927 roku mianowanyzostał dyrektorem nowo powstałegoSanatorium Sejmikowego w Otwocku. Nastanowisku tym pozostał do końca życia.W czasie okupacji zorganizował SzpitalPowiatowy i prowadził go aż do śmierci 31grudnia 1944 roku. W tym zadbanym buul.Kościelna 12, 14, 16, 18,dawniej nr 10Rozległa parcela między ulicami Kościuszki,Kościelną i Chopina, na której zbudowanezostały w różnych odstępach czasu parterowei piętrowe „świdermajery”. W 1893 rokuposesja należała do rodziny Zawadzkich,Fot. A. PawełekFot. J. Maciejowskidynku funkcjonowała popularna cukierniaLuksus, w latach późniejszych Hotel Polski.Po wojnie nowi właściciele Broniewiczowieprowadzili do lat 80. XX wiekuprywatny hotel Liliana.Budynek jest pod ochroną konserwatorską.Odległość do kolejnego punktu: 60 mObiekt po drugiej stronie ul. Kościelnej.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejBudynek narożny Willi Szeliga. Początek XXwiekuw 1906 roku do p. Szeliskiej i stąd nazwa williSzeliga. Około 1920 roku, nieco okrojona,stała się własnością Oszera Perechodnika,żydowskiego kupca, kamienicznika. W czasiewojny jego syn, Calek Perechodnik, byłpolicjantem w getcie otwockim. To z jegopamiętnika wydanego niedawno w formie

20I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka21książkowej pt. Spowiedź,możemy poznać tragicznelosy Żydów otwockich ipostawy chrześcijańskichotwocczan. Rodzina Perechodnikówzajmowaławybudowany w 1924 rokuprzez Oszera Perechodnikadom pod obecnym nr14. Do dziś zachowały sięna nim inicjały właściciela.Na szczególną uwagę zasługujenajwiększy budynek, narożny koloso numerze 18. Zbudowany na początku XXwieku stał się ośrodkiem kulturalnym, społecznymi handlowym mieszkańców Otwocka.Tutaj działał klub inteligencji o nazwieSpójnia i inne stowarzyszenia, m.in.: TowarzystwoMiłośników Radia Emero, stowarzyszenialekarzy, kupców polskich. W dużej saliobradowały pierwsze sesje Rady Miejskiej,Willa Podole z aptekąul. T. Kościuszki 15,dawniej nr 3Pensjonat Nestorowiczównywystępował amatorski zespółteatralny.W najstarszym budynku(nr 16) od 1898roku, aż do lat dwudziestychXX wiekufunkcjonował pensjonatJadwigi Nestorowicz.Drugi budynek, w którymw 1915 roku przebywałMarszałek Piłsudski,niestety spłonął.W domu nr 12 (obecnie ruina) mieszkałkilka lat, do 1904 roku Stanisław Brzozowski,znany filozof, publicysta, krytykliteracki, dramaturg, prozaik.Wszystkie budynki są pod ochronąkonserwatora.Odległość do kolejnego punktu: 30 mBudynek po przekątnej po drugiej stronie ul. T.Kościuszki.jektu warszawskiego planisty Michała Nagaya.Projekt został nagrodzony na wystawiew Częstochowie. Mieszkający obecnie w willipotomkowie F. Podolskiego starają się utrzymaćdom i ogród w bardzo dobrym staniei kształcie. Robią to z wielkim powodzeniem.Willa Podole od początku swojego istnieniajest charakterystyczną wizytówkąOtwocka.Odległość do kolejnego punktu: 120 mProsto u. Kościelną.Kościół Świętego Wincentego á Pauloul. M. Kopernika 1,dawna ul. A. Mickiewicza 131 lipca 1892 roku jest dniem poświęceniakaplicy wzniesionej ze składek społecznych,według projektu Władysława Marconiego,na darowanym gruncie i rozpoczęcianabożeństw stałych. Darczyńcą gruntu byłZygmunt Kurtz, właściciel dóbr otwockichi jednocześnie inżynier budowy świątyni.Fot. A. PawełekJeden z najbardziej reprezentacyjnych otwockich„świdermajerów”. Budynek drewniany,parterowy, dosyć duży, mieszkalny z wejściembocznym i z oryginalnym głównympo schodach, z narożnika ulicy Kościuszkii Kościelnej. Willę Podole zbudował w rokuFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejLata 20. XX wieku. Widok na ul. KościuszkiLata 30. XX wiekuFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiej1895 prowizor farmacji Franciszek Podolskii do 8 stycznia 1951 roku była w rękachjego sukcesorów. Następnie upaństwowiona,funkcjonowała do lat 90. XX wieku. W czasiewojny była miejscem wymiany prasy podziemneji kontaktów konspiracyjnych. Willęotaczał piękny ogród założony według pro-Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejKaplica po pierwszej przebudowieObraz Matki Boskiej SwojczowskiejW 1901 roku kaplicę przebudowanowedług planów Władysława Marconiegona niewielki kościół w stylu neogotyckim,w którym obok ołtarza głównego były dwaołtarze boczne.1 czerwca 1911 roku nastąpiło poświęceniekościoła i uroczyste erygowanie parafiiśw. Wincentego á Paulo.

22I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka23„Reymontówka”ul. W. Reymonta 29,dawna Graniczna-WiązowskaParcela położona jest w najstarszej częściOtwocka, zwanej Aleksandrówką, składasię z trzech drewnianych, parterowych,letniskowych „świdermajerów” z końcaXIX wieku. Mają one piękne werandyi ażurowe ozdoby drewniane, zwłaszcza ta,na której z inicjatywy Towarzystwa Przy-W latach 1930–1935 wybudowanonową świątynię według projektu architektaŁukasza Wolskiego, brata proboszcza LudwikaWolskiego, metodą dla niektórychotwocczan, kontrowersyjną, ponieważpo wzniesieniu nowych murów istniejącemury starego kościoła zostały rozebrane.Nowy kościół zyskał trzy nawy z trzemakaplicami w stylu modernistycznym.W 1944 roku do kościoła otwockiegotrafł obraz Matki Boskiej Swojczowskiej,zwanej Panią Ziemi Wołyńskiej.Obraz pochodzi ze Swojczowa, polskiejparafii na Wołyniu, leżącej w okolicachWłodzimierza Wołyńskiego. Modlilisię przed nim chrześcijanie różnychwyznań: katolicy, unici, a nawet prawosławni.Jego powstanie określa się naXVII wiek.W 1943 roku nacjonaliści ukraińscy zlikwidowalipolską parafię mordując miejscowąludność, a kościół wysadzili. Obraz zostałuratowany przed zniszczeniem i ukrytyw cerkwi. Przywędrował do Polski wrazz żołnierzami 27 Dywizji Wołyńskiej AKi znalazł godne miejsce w parafii św. Wincentegow Otwocku.27 września 1993 roku, w dzień parafialnegoodpustu, bp Kazimierz Romaniukogłosił Matkę Bożą Swojczowskąpatronką Otwocka i dokonał aktu zawie-Kaplica ok. 1892 rokurzenia miasta opiece Maryi – oznacza to,że Otwock posiada Sanktuarium Maryjne.7 grudnia 2008 roku Instytut Yad Vashemuznał pośmiertnie ks. LudwikaWolskiego za Sprawiedliwego Wśród NarodówŚwiata. Ks. Ludwik Wolski był proboszczemparafii św. Wincentego á Paulood 1923 do 1949 roku.Odległość do kolejnego punktu: 100 mPrzejście po prawej stronie wzdłuż ogrodzenia kościołado ul. W. Reymonta.Fot. A. Pawełekjaciół Otwocka powieszono w 2001 rokutablicę: W tym domu w latach 1908–1918przebywał i tworzył Władysław Reymont,autor „Chłopów”, laureat Nagrody Nobla.Na początku XX wieku posesja ze„śwdermajerami” była własnością JakubaWilla Racówkaul. W. Czaplickiego 7Przybyły z Warszawy Szlamma Huberbandkupił niewielką część Willi Gródekprzy ul. W. Czaplickiego. Wybudował naniej w roku 1928 dużą piętrową willę z elementamistylu klasycystycznego, z jednymdużym tarasem nad głównym wejściem,z oknami wykończonymi półokrągło. Budynekskanalizowano i nazwano Racówką.W 1935 roku właściciel został zlicytowanyza niespłacenie kredytów. Willę Racówkakupił na licytacji otwocki adwokat AntoniMaciejko z przeznaczeniem na SądGrodzki. 4 sierpnia 1936 roku otrzymałna to zgodę burmistrza Ottona Samojłowicza-Salomonowicza.Ruszyły prace adaptacyjnei w tym samym roku Sąd Grodzkirozpoczął pracę w willi Racówka.W 1938 roku willa została sprzedana.Kupili ją Ignacy Maurycy Kerner z żonąTaubą i Mordechaj Rosbaum.W czasie wojny Sąd działał w ograniczonymzakresie i pod nadzorem Niemców.Willa była wydzielona z terenu getta.W Racówce Sąd wznowił działaniew roku 1945, a skończył w 1965 roku.We wrześniu 1961 roku budynek przeszedłna własność Skarbu Państwa.W 1997 roku willa Racówka zostaławpisana na listę obiektów objętych opiekąkonserwatora zabytków pod nr 1633.Schatzschneidera, ojca Aurelii, żony WładysławaReymonta.Budynki są pod ochroną konserwatorską.Odległość do kolejnego punktu: 450 mProsto ul. Reymonta, w lewo w ul. Samorządową,prosto do ul. W. Czaplickiego.Odległość do kolejnego punktu: 160 mW lewo w ul. L. Kruczkowskiego.Fot. A. PawełekFot. A. Pawełek

24I. Lata świetności OtwockaI. Lata świetności Otwocka25Willa Na GórceTeatr im. Stefana Jaraczaul. L. Kruczkowskiego 10,dawna ul. Kościelna 3Willa została zbudowana około 1890-1891roku. Była własnością Edmunda Diehla,inżyniera, autora przewodnika WilleFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejWiadukt kolejowy. Figura ChrystusaPo wybudowaniu dworca kolejowegow roku 1910 roku i przełożeniu toru z Lublinado Warszawy na stronę wschodniąrozpoczęto budowę przejazdu pod toramikolejowymi. Dalsze prace zahamowałapierwsza wojna światowa w 1914 roku.Kontynuacja robót nastąpiła już po wojnie,w wolnej Polsce. Ogromne ilości wydobytegopiachu wywożono pociągami na budowęnowej linii kolejowej, łączącej dworzecwschodni z dworcem Warszawa-Praga.Figura Chrystusa dźwigającego krzyżzwieńczała ten nowy węzeł komunikacyjny.Była wotum dziękczynnym mieszkańcówOtwocka za zwycięstwo nad bolszewikamiw 1920 roku. Pomysłodawcą ustawienia figuryprzy ul. Orlej, na posesji Józefa Pietraszewskiegobył Ludwik Wolski, proboszczparafii św. Wincentego á Paulo i popierającago w tym Rada Miejska Otwocka. Sama figuraChrystusa jest repliką figury stojącej odw Otwocku i warunki pobytu tamże, któryjest do dzisiaj bezcennym źródłem informacjio początkach Otwocka.Willa Na Górce jest jedną z najbardziejoryginalnych, ciekawych i najstarszychwilli drewnianych Otwocka. Położenie,drewniana wieżyczka oraz bogato zdobionedrewnianymi ornamentami detale przyoknach, szczytach dachów i werand przyciągająuwagę.W roku 1906 właścicielami willi bylibracia Pisarscy. Wynajmowali mieszkaniana sezon letni i zimowy.Obecni właściciele willi są sukcesoramiPisarskich.Odległość do kolejnego punktu: 600 mW prawo w ul. Kościelną do ronda Migdalskiego.Prosto wzdłuż torów kolejowych pod widuktemkolejowym.1858 roku na schodach kościoła ŚwiętegoKrzyża w Warszawie, dzieła Andrzeja Pruszyńskiego.W tym kościele ksiądz LudwikWolski otrzymał 30 listopada 1905 rokuświęcenia kapłańskie.Figura Chrystusa szczęśliwie przetrwałado naszych dni i pięknie oświetlonaczuwa nad miastem.Odległość do kolejnego punktu: 350 mW lewo w ul. Orlą, następnie w lewo w ul. ArmiiKrajowej.Fot. A. Pawełekul. Armii Krajowej 4,dawna ul. Armii Radzieckiej 4, H. Sienkiewicza 4Budynek powstał w roku 1935 z przeznaczeniemna nowoczesne kino Oaza.Zbudowali je Nusfeldowie (Nusfaldowie)– rodzeństwo Motel, Wolf, Rajzla i Chana.Motel (Mietek) zginął na froncie we wrześniu1939 roku, Wolf (Welwu) został rozstrzelany11 listopada 1939 roku w Śródborowie.Rajzla i Chana (Anna) zginęływ sierpniu 1942 roku w Treblince.Kino Oaza mieściło 150 widzów, byłow 1937 roku jedynym zarejestrowanymkinem w Otwocku i cieszyło się ogromnąpopularnością. Ekran był od strony ulicyH. Sienkiewicza (ob. Armii Krajowej),a projektor w przybudówce z tyłu budynku.W czasie wojny władze okupacyjne uruchomiływ nim dla celów propagandowychkino Raj, lecz frekwencji dużej nie było i już26 grudnia 1939 roku kino przestało działać.Budynek został zajęty na magazyn zbożowyRejonowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej.Po likwidacji getta magazyn umieszczonoprzy ul. Świderskiej, a do budynkuwróciło kino niemieckie. Tym razem cieszyłosię dużym powodzeniem, szczególniewśród młodzieży z okolic Otwocka.W otwockim sztabie dowództwa ArmiiKrajowej zapadła decyzja o uniemożliwieniuprojekcji filmowych. Pierwsza akcjazorganizowana na początku kwietnia 1944roku polegała na zabraniu niezbędnychczęści aparatury wyświetlającej, niestetyprzerwała działalność kina tylko na trzy tygodnie.Podjęto więc działania radykalne.20 maja 1944 roku 4-osobowy patrolbojowy z ODB i IV Rejonu pod dowództwemppor. Zymunta Migdalskiego wysadziłkabinę z aparaturą projekcyjną. Eksplozjapoważnie uszkodziła budynek kina.W pierwszych latach po wojnie budynekstał się Domem Robotniczym PPS,jednocześnie po niewielkiej adaptacji,w spartańskich warunkach zaczął w nimdziałać Teatr Amatorski Znicz.W roku 1951 przeprowadzony zostałgeneralny remont według projektu inż.Stanisława Russka, jednocześnie kierownika,reżysera i aktora amatorskiego teatru,który po przebudowie w 1952 rokuzmienił nazwę na Teatr im. St. Jaracza.Budynek stał się Miejskim Domem Kultury.W MDK działały różne sekcje dla dziecii młodzieży, m.in. plastyczna, muzyczna, rytmikii baletu, a dla dorosłych – zespół muzycznyi właśnie Teatr im. St. Jaracza.Obecnie budynek stoi pusty. TeatrMiejski im. St. Jaracza musiał się wyprowadzić.Ekspertyza techniczna budynkużądała wyłączenia sali widowiskowejz użytkowania. Budynek został zamknięty.Nowa ekspertyza Oceny stanu technicznegoistniejącego budynku z koncepcjąprzebudowy i remontu Teatru Miejskiegoim. St. Jaracza w Otwocku daje nadziejęna przywrócenie miastu teatru i ożywieniebudynku z tak ciekawą historią.Fot. A. Pawełek

II. Otwock uzdrowiskowyi sanatoryjnyDługość trasy: 11,4 kmSzacowany czas wędrówki pieszej: 3,5 hSzacowany czas wędrówki rowerowej: 1,5 hOtwocki dworzec kolejowySanatorium doktora PrzygodyMiejsce śmierci Adeli TuwimKamień Pamięci Żydów OtwockichSanatorium MartówWilla generała Michała JacymirskiegoDom doktora Władysława WajdenfeldaObelisk upamiętniający pobyt JózefaPiłsudskiego w OtwockuSanatorium doktora Józefa GeisleraDom szczęśliwego dzieciństwa IrenySendlerowejSanatorium Sejmikowe„Olin”Sanatorium Wojskowe„Zofiówka”Sanatorium Towarzystwa „Brijus”Sanatorium m.st. WarszawyWojskowy Szpital LotniczyUzdrowisko Abrama GórewiczaLEGENDAKRIOCENTRUMul. Kraszewskiego 83/4tel. 22 779 28 21,www.kriocentrum.plRestauracja Zalesinul. Ambasadorska 14tel. 22 788 92 47, www.zalesin.plHURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNAul. Majowa 204, tel. 22 788 88 71www.aib.waw.plOTWOCKIE STUDIO URODYul. Rzemieślnicza 6, tel. 22 779 20 11www.4ractivestudio.plSKLEP I SERWIS ROWEROWYul. Poniatowskiego 19, tel. 22 788 17 22www.eha-pol.com.pl

28II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny29Otwocki dworzec kolejowySanatorium doktora Przygody29 sierpnia 1877 roku władze carskie uruchomiłyDrogę Żelazną Nadwiślańskąz Mławy, strategicznie łącząc twierdzę Modlin,Warszawę-Pragę, twierdzę Iwanogród(Dęblin), Lublin, Chełm, Kowel i z MorzemCzarnym. Pierwszym przystankiem poWarszawie–Pradze stał się Otwock Stacyjny(Wille Otwockie, Otwock) znajdujący się naterenie Dóbr Otwockich, których właścicielembył Zygmunt Kurtz.Wzdłuż linii kolejowej wybudowanodrewniany, piętrowy dworzec i budynkistacyjne: administracyjno-mieszkalnydom z czerwonej cegły, częściowotynkowany, otynkowaną wieżę wodną,która po przebudowie została przykrytastożkowym dachem pokrytym blachą(przebudował ją architekt Jan Fijałkowskibudując dworzec) i domek dróżnikaz budynkiem gospodarczym (ul. S. Żeromskiegoróg Armii Krajowej), któryjest typowym przykładem budownictwakolejowego związanego z linią Kolei Nadwiślańskiej.Obiekty te zachowały się w dobrymstanie do dziś.W roku 1910, według projektu budowniczegokolejowego Drogi Żelaznej NadwiślańskiejJana Fijałkowskiego (1872 – 1919), postawionomiędzy torami nowy, murowany,modernistyczny z elementami secesji dworzeckolejowy. Autor połączył w nim funkcjęściśle użytkową, jaką była obsługa podróżnych,z kulturalno–rekreacyjną. Oryginalnabryła dworca zachowała się do dziś i jest znakiemszczególnym na mapie Otwocka.15 grudnia 1936 roku nastąpiła elektryfikacjalinii. Do Otwocka przyjechał pierwszyw historii PKP pociąg elektryczny z Pruszkowaprzez Warszawę (tablica pamiątkowa).W czasie wojny dworzec otwocki byłświadkiem i miejscem niejednej łapankioraz wywózki do obozów koncentracyjnych.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. A. PawełekZ bocznicy kolejowej 19 sierpnia 1942 rokudo obozu zagłady w Treblince, hitlerowcywywieźli 8000 żydowskich mieszkańcówOtwocka.Odległość do kolejnego punktu: 600 mPeronem w stronę przejścia przez tory. W lewo w ul.Warszawską, następnie w prawo w ul. Dłuskiego.ul. Warszawska 5, Dłuskiego 1,dawniej ul. Warszawska 5W roku 1895 felczer Józef Przygoda zbudowałna swojej leśnej działce dwa piętrowe,drewniane budynki, w których otworzyłZakład leczniczy dyjetetyczno-hygienicznydla Izraelitów. Zakład – otwarty cały rok,z koszerną kuchnią, wyposażony w laboratorium,gabinet rentgenowski i światłoleczniczy– cieszył się dużą frekwencją.W 1907 roku, po uzyskaniu dyplomudoktora wszech nauk lekarskich, syn właścicielaWładysław Przygoda (1880–1937)przejął zakład, który od tej pory funkcjonowałjako Sanatorium d-ra W. Przygody (chorobypłucne, krtani), dyrektor W. Przygoda.W roku 1912 dr Przygoda jako jedenz pierwszych w Otwocku w swoim sanatoriumrozpoczął stosowanie odmy.W 1925 roku Władysław Przygoda zostałwybrany z listy BBWR do otwockiej RadyMiejskiej.Sanatorium doktora Przygody czynnebyło aż do wybuchu drugiej wojny światowejz przerwą w okresie pierwszej. Pośmierci dr. Władysława Przygody sanatoriumfunkcjonowało dalej, kierował nimdr Benedykt Glass.1 grudnia 1940 roku sanatorium znalazłosię na terenie getta i stało się siedzi-Fot. Narodowe Archiwum CyfroweSanatorium Przygody w1926 rokubą Judenratu. Pierwszym przewodniczącymRady Żydowskiej był Izaak Lesman,od lipca 1941 roku – Szymon Górewicz,współwłaściciel pensjonatu–uzdrowiska.Po likwidacji getta krótko mieścił się tuZakład Opiekuńczo-Wychowawczy Sióstr Felicjanekp.w. Najświętszego Imienia Marii.W maju 1945 roku uruchomionow budynkach dawnego Sanatorium doktoraPrzygody Szpital PrzeciwgruźliczyMinisterstwa Bezpieczeństwa Publicznego,potem MSW. W 1954 roku sanatoriumzmieniono na budynek komunalny.Odległość do kolejnego punktu: 600 mProsto ul. Dłuskiego, następnie w lewow ul. W. Reymonta.Fot. A. Pawełek

30II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny31Miejsce śmierci Adeli TuwimKamień Pamięci Żydów Otwockichul. W. Reymonta 7,dawniej nr 1Julian Tuwim w liście do swoich przyjaciółpod datą 3 listopada 1939 roku napisałz Paryża: Trapi mnie tylko bezustannie myślo starej, chorej Matce, którą zostawiłem bezpieniędzy w Otwocku. Ale wyjazd nastąpiłtak niespodziewanie… i błyskawicznie.W każdym razie podaję adres: A. TuwimowaOtwock ul. Słowackiego 16.Foto. A. PawełekDom, w którym zginęła Adela TuwimDom o tym numerze znalazł sięw grudniu 1940 roku w getcie. Adela Tuwim,na podstawie spisanych wspomnieńJadwigi Nowakowskiej, przebywała podopieką prywatną Apolonii Rybak. DomRybakowej przy ul. W. Reymonta 1 (ob. nr7) stał na terenie getta, więc musiała onaprzenieść się na stronę aryjską. Prawdopodobnieto Rybakowa umieściła AdelęTuwim poza gettem, przy ul. Ceglanej,w domu Kazimierza Kowalskiego, komendantaStraży Pożarnej.Po likwidacji getta (19 sierpnia 1942roku) Apolonia Rybak wróciła do swegodomu przy ul. W. Reymonta i ukryław nim Adelę Tuwim.Adela TuwimFoto. www.tuwim.orgApolonia RybakJerzy Marek Rybak, syn Apolonii, żołnierzKedywu w Otwocku, po wkroczeniuwojsk radzieckich, przedostał się na zachód.Po latach w rozmowie z bratankiem JerzymRybakiem, który przyjechał do niego doLondynu, przekazał mu informacje o śmiercimatki poety. Adelę Tuwim zastrzelili Niemcyi zrzucili jej ciało z balkonu domu przyul. W. Reymonta 1, obecnie W. Reymonta 7.Jerzy Marek Rybak wracał w nocy do domui przy sośnie znalazł ciało kobiety.Zwłoki Adeli Tuwim zostały zakopanew pobliżu domu następnego dnia.Julian Tuwim po powrocie do krajuprzeprowadził ekshumację i pochowałMatkę w 1947 roku w grobie rodzinnymw Łodzi.W wierszu Matka przejmująco opisałotwocką tragedię:Zastrzelił ją faszysta,Kiedy myślała o mnie…(…)Przestrzelił świat matczyny:Dwie pieszczotliwe zgłoski,Trupa z okna wyrzuciłNa święty bruk otwocki.Odległość do kolejnego punktu: 170 mWracamy w kierunku ul. Dłuskiego.Foto. Archiwum rodzinne J. Rybakaul. W. Reymonta30 sierpniu 1949 roku burmistrz OtwockaJan Ślimakowski na posiedzeniu plenarnymMiejskiej Rady Narodowej zakomunikowało postawieniu przy ul. W. Reymonta pomnikaku czci Żydów otwockich wymordowanychprzez hitlerowców w sierpniu 1942roku w Otwocku. Napis na Kamieniu w językupolskim i żydowskim: Miejsce straceń5000 Żydów, którzy w dn. 19-tego VIII 1942 r.zginęli z rąk hitlerowskich ludobójców. CześćIch Pamięci – wraz z upływem czasu stawałsię coraz mniej czytelny, przede wszystkimjednak był częściowo niezgodny z prawdą historyczną.Napis zawierał zbyt wysoką liczbęofiar oraz błędną datę rozstrzeliwań. Wedługnajnowszych ustaleń historyków Żydzi bylitu rozstrzeliwani nie tylko 19 sierpnia, lecztakże w ciągu kilku tygodni po likwidacji gettaw Otwocku. Także liczba ofiar jest ponaddwukrotnie niższa. Dotychczasowy napis informowałjedynie, że jest to miejsce straceń,podczas gdy jest to także zbiorowa mogiła.Z tych powodów, za sprawą SpołecznegoKomitetu Pamięci Żydów Otwockichi Karczewskich, Rada Ochrony PamięciWalk i Męczeństwa zdecydowaław 70. tragiczną rocznicę Zagłady Żydówotwockich o zmianie treści napisu na:Fot. yadwashem.orgUroczystości odsłonięcia Kamienia PamięciTU W ZBIOROWYCH MOGIŁACHSPOCZYWA OKOŁO 2000OTWOCKICH ŻYDÓWROZSTRZELANYCH W TYM MIEJSCUW SIERPNIU I WRZEŚNIU 1942 R.PRZEZ NIEMIECKICH OKUPANTÓW.PAMIĘTAJMY O ICH TRAGEDII,A TAKŻE O WSZYSTKICHWYMORDOWANYCH ŻYDOWSKICHWSPÓŁOBYWATELACHNASZEGO MIASTA.MIESZKAŃCY OTWOCKASpołeczny Komitet Pamięci ŻydówOtwockich i Karczewskich w porozumieniuz Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwaw sierpniu 2012 roku wytyczyłteren miejsca pamięci narodowej poprzezułożenie głazów narzutowych (analogiczniejak otoczenie cmentarza żydowskiegow Anielinie, które wykonał również Komitet)oraz przymocował na kamieniu tablicęz nowym napisem.Od 2000 roku tradycją stały się obchodyrocznicy likwidacji getta (i całej otwockiejspołeczności żydowskiej) w dniu 19 sierpnia1942 roku. Żaden dzień nie odmienił przecieżhistorii naszego miasta tak bardzo, jak ten.I dlatego, każdego roku w dniu 19 sierpnia,o godz. 19, rozpoczynają się uroczystościzwiązane z Zagładą Żydów Otwockich.Społeczny Komitet Pamięci ŻydówOtwockich i Karczewskich oraz TowarzystwoPrzyjaciół Otwocka pod HonorowymPatronatem Prezydenta Otwocka organizujeMarsz Pamięci i Modlitwy od bocznicy kolejowejdo Kamienia Pamięci. Przy Kamieniuodbywa się wspólne recytowanie psalmów,odmawianie modlitwy, wysłuchanie wspomnień…Odległość do kolejnego punktu: 450 mSkręcamy w lewo w ul. Goldflama, nastepnie w prawow ul. J. Slowackiego.

32II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny33Sanatorium doktora Krukowskiego i S-ki MartówWille generała Michała Jacymirskiegoul. J. Słowackiego 4/10dawniej nr 11W roku 1908 spółka lekarska: Gustaw Krukowski,Adam Wizel i Henryk Higier, założyłaZakład Dietetyczno–Przyrodoleczniczyw nowo wybudowanym murowanym,piętrowym domu na rogu ulic J. Słowackiegoi Wiązowskiej (obecnie Samorządowa).Budynek stanął według projektu znanegoarchitekta Maurycego Grodzieńskiego.W 1913 roku dobudowano nowy pawilonz obszernymi salonami, jadalnią orazjedno– i dwuosobowymi pokojami. W roku1927 dobudowano tarasy do werandowaniai powiększono liczbę pokoi. Powstał nowoczesnyzakład na 40 łóżek, przeznaczonydla zamożnych pacjentów, wyposażonyw nowoczesne urządzenia terapeutyczne doelektryzacji, galwanizacji, faradyzacji, kąpielielektrycznych, diatermie, lampy kwarcowei górskie, różnego rodzaju urządzenia hydroterapeutyczne,kąpiele solankowe, kwasowęglowe,igliwiowe i in.Sanatorium nie przyjmowało chorychna gruźlicę. Przeważali w nim pacjenci zeschorzeniami układu krążenia i przemianymaterii.Sanatorium Krukowskiego funkcjonowałodo września 1939 roku, potem opustoszałybudynek zajęli ranni z kampaniiwrześniowej.W czasie okupacji, dzięki staraniomdoktora Pawła Martyszewskiego, utworzonotu oddział chirurgiczny i ginekologiczno–położniczySzpitala Powiatowego.Od roku 1970 po generalnym remonciefunkcjonowały tu oddziały Sanatorium Przeciwgruźliczegoim. Ludwika Waryńskiego.1 września 1994 roku w murach dawnegoSanatorium dr. Krukowskiego, porozbudowie i adaptacji, rozpoczął działalnośćZespół Szkół nr 1 w Otwocku.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejSanatorium doktora KrukowskiegoObecnie w budynku mieści się Zespół Szkół nr 1Foto. A. PawełekOdległość do kolejnego punktu: 800 mProsto ul. J. Słowackiego, w prawo w ul. Samorządową,następnie w lewo w ul. T. Kościuszki. Idziemydo skrzyzowania z ul. F. Chopina.ul. Kościelna 22 i T. Kościuszki 19Dwa drewniane, parterowe budynkisą przykładem najstarszego drewnianegobudownictwa letniskowego w Otwocku.Zbudowane zostały w końcu lat osiemdziesiątychXIX wieku dla pułkownikaMichała Jacymirskiego, który zamieszkałw domku z małym pięterkiem. W drugimdomu były mieszkania do wynajęcia.Na szczytach willi przy T. Kościuszki19 dostrzec można wyciętą datę: 1890i monogram właściciela pisany cyrylicą.W wolnej Polsce prawdopodobniemieściła się tu szkoła elementarna.Dom doktora Władysława Wajdenfeldaul. T. Kościuszki 18Doktor Władysław Wajdenfeld vel WolfWeidenfelg (1890–1946), lekarz pediatra.Do Otwocka przybył 1 listopada 1923roku. Zamieszkał przy ul. T. Kościuszki 1.W 1936 roku przeprowadził się z żonąi dwoma synami do nowo wybudowanegodomu na placu po spalonym pensjonacieJadwigi Nesterowicz, przy ul. T. Kościuszki6a (obecnie nr 18).Dom Wajdenfeldów był na owe czasybardzo nowoczesny, murowany, obszernyz ogromnym hollem wysokości całego piętrowegobudynku.Dr Władysław Wajdenfeld prowadziłrozległą praktykę pediatryczną, pełnił teżfunkcję lekarza szkolnego w miejscowymgimnazjum, ordynował w SanatoriumMarpe.Foto. N. PawełekOdległość do kolejnego punktu: 30 mDwa kolejne ciekawe miejsca znajdują się po drugiejstronie ulicy T. Kościuszki.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejRodzina Wajdenfeldów (siedzący z tyłu). Narowerze Stefan Wajdenfeld - autor książki„Droga lodowa”Dr Władysław Wajdenfeld podarowałRadzie Miejskiej narożnik swojej posesji,gdzie postawiono obelisk upamiętniającypobyt Józefa Piłsudskiego w Otwocku.W czasie wojny doktor wraz z rodzinąznalazł się na terenach Związku Radziec-

34II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny35ul. T. Kościuszki 18Obelisk ufundowali mieszkańcy Otwockadla upamiętnienia pobytu MarszałkaJózefa Piłsudskiego w naszym mieście.Uroczyście został odsłonięty 11 listopada1938 roku w 20. rocznicę odzyskania przezPolskę niepodległości.Obelisk stanął w pobliżu pensjonatu JadwigiNesterowicz, w którym w roku 1915przebywał ze swoim sztabem Józef Piłsudski.Obelisk przetrwał wojnę, lecz zaginąłna przełomie lat 50. i 60. Odnalezionyzostał w 1991 roku w Muzeum Ziemi PolskiejAkademii Nauk w Warszawie. Odrestaurowany,powrócił na dawne miejsce.Napis na nim brzmi:kiego. Pobyt „na nieludzkiej ziemi” bardzorealistycznie opisze wiele lat późniejjego syn Stefan Wajdenfeld (Waydenfeld)w swojej książce Droga lodowa.Dr Władysław Wajdenfeld przyłączyłsię do Armii Andersa. Umarł we Włoszechw 1946 roku.Dom rodziny Wajdenfeldów został zajętyprzez Niemców i zamieszkał w nimpostrach mieszkańców Otwocka, szef Kripo(niemieckiej policji kryminalnej), SS--Sturmscharfuehrer (starszy sierżant sztabowy)Walter Schlicht.Przed głównym wejściem domuSchlichta, na odgrodzonym siatką kawałkuulicy było ułożone, z drobnych kolorowychkamyczków i szkiełek, niemieckiegodło państwowe.Nocą, 12 na 13 kwietnia 1941 rokunieznani sprawcy przez obrzucenie kamieniamizniszczyli je. Miasto poniosło karę.Ludność Otwocka (polska i żydowska) zapłacićmusiała 20 000 zł., aresztowano zakładników,pomnik Kościuszki w Alei T.Kościuszki został wysadzony w powietrze,godzinę policyjną przesunięto na dwudziestą.Sprawcą okazał się szesnastoletni SławekLewiński, który mieszkał obok, przy AleiT. Kościuszki 8. Niemcy aresztowali MałegoBohatera i jego ojca. Zginęli w Auschwitz.Na cmentarzu otwockim mają symbolicznygrób.Obelisk dla upamiętnienia pobytu Józefa Piłsudskiego w OtwockuFoto. A. PawełekFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejJózef Piłsudski przybył z frontu do Warszawydla narad z przywódcami społeczeństwastolicy, zmuszony przez okupantów dojej opuszczenia zatrzymał się w pobliskimdomu dziś nie istniejącym i tu narady prowadził20 VIII – 4 IX 1915 r.Z pobytu Józefa Piłsudskiego w Otwockuzachowała się fotografia, na której odlewej strony stoją: Pruszkowski, Treszer,Stanisław Baczyński, Juliusz Kaden--Bandrowski, Wacław Orłowski; siedzą:Gustaw Orlicz-Dreszer, Józef KlemensPiłsudski, dr Stanisław Roupert, BolesławIgnacy Wieniawa-Długoszowski.Sanatorium doktora Józefa Geisleraul. T. Kościuszki 20,dawniej Otwocka, Aleja T. Kościuszki 8,obecnie budynek nie istniejeW miejscu, gdzie dziś znajduje się osiedlemieszkaniowe, jeszcze do końca lat90. stał budynek pierwszego nizinnegosanatorium przeciwgruźliczego w KrólestwiePolskim, którego założycielem,właścicielem i lekarzem naczelnym byłtwórca Otwocka Uzdrowiska – JózefMarian Geisler.W roku 1893, z finansową pomocąznanego warszawskiego lekarza AdamaChełmońskiego, doktor Józef Geislerwybudował w lesie, między dzisiejszymiulicami Kościuszki, Chopina i Geislera,duży piętrowy budynek przeznaczonySanatorium dr. Geislera w poczatkach swojego istnieniaOtwock był i jest dumny, że mieszkałw nim Marszałek Józef Piłsudski. Od1991 roku gros uroczystości państwowychi miejskich odbywa się przy tym obelisku.Odległość do kolejnego punktu: 120 mProsto ul. T. Kościuszki.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejDr Geisler z żoną i dziećmi na ganku swojegodomu w Otwockuna zakład leczniczy chorób płuc, przedewszystkim gruźlicy. Sanatorium komfortowe,urządzone zgodnie z obowiązującymizasadami higieny (bieżąca woda,kanalizacja, czterdzieści przestronnychFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiej

36II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny37Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejSanatorium dr. Geislera po zmianie właścicielii nazwy na pensjonat Dyetajednoosobowych pokoi, dwie duże werandydo leżakowania, obszerna jadalnia i salon),cieszyło się dużym obłożeniem.W sanatorium Geislera stosowanoskutecznie metodę klimatyczno-dietetycznegoleczenia gruźlicy płuc, wprowadzonoodmę sztuczną.W połowie 1898 roku sanatorium zostałorozbudowane. Dwie części piętrowebudynku głównego zostały połączonełącznikiem i tworzyły całość. Drewnianebudynki były bogato zdobione wycinanymiw drewnie ornamentami i położonew pięknym, zadbanym lesie.Sanatorium Geislera było początkiembudowania sanatoriów i prewentoriówprzeciwgruźliczych w Otwocku. Tu pracowalii praktykowali najlepsi specjaliści leczeniagruźlicy i chorób płuc: Chełmoński,Wroński, Stankiewicz, Czaplicki, Krzyżanowskii inni. Sanatorium dr. Geislera wykształciłotyp zakładu przeciwgruźliczego,który obowiązywał do lat 30. XX wieku.Doktor Józef Marian Geisler był teżwielkim społecznikiem. Był członkiemZarządu Towarzystwa Przyjaciół Otwocka,oddanym propagatorem Otwocka jakotzw. stacji klimatycznej, był członkiemWarszawskiego Towarzystwa Higienicznego,członkiem założycielem WarszawskiegoTowarzystwa Przeciwgruźliczego,przyczynił się do nadania naszemu miastustatusu pierwszej stacji dezynfekcyjnej,której został kierownikiem.W roku 1915 dr. Geislera ewakuowanow głąb Rosji. Wrócił do Otwockaw 1918 roku. Ciężko chory nie podjął pracyzawodowej. Zmarł w Otwocku 1 maja1924 roku. Pochowany został na cmentarzuw Karczewie.Sanatorium funkcjonowało do wybuchupierwszej wojny światowej. Wrazze śmiercią doktora Józefa Geisleraprzestało istnieć.Doceniając zasługi doktora JózefaMariana Geislera dla Otwocka, 6 sierpnia1924 roku Rada Miejska uchwaliłazmianę nazwy ulicy Granicznej na ulicęJ. M. Geislera.W budynku byłego sanatorium nowiwłaściciele Waks i Frydland otworzylipensjonat o nazwie Dyeta, zmieniony późniejna Patria, który prowadziła ReginaRozenblat.W czasie wojny był tu dom mieszkalny,kawiarnia i restauracja.W 1946 roku w dawnym zakładzieleczniczym doktora J. Geislera otwartoSanatorium Przeciwgruźlicze PPS, potemPPR, a następnie sanatorium ZUS.Od lat 50. aż do lat 90. XX wiekuznajdowało się tu Sanatorium Przeciwgruźliczeim. Ludwika Waryńskiegoprzekształcone w 1976 roku w Szpitalim. Ludwika Waryńskiego nr 2.Sanatorium M. Chmielewskiej, F. Wiśniewskiego,S. Krzyżanowskiego.Dom szczęśliwego dzieciństwa Ireny Sendlerowej.ul. M. Kopernika 8,dawniej T. Kościuszki 21, wcześniej nr 7Naprzeciw Sanatorium doktora Geisleraw 1905 roku rozpoczęło działalność drugiew Otwocku sanatorium – M. Chmielewskiej,wkrótce przejęte przez F. Wiśniewskiego.Piękny, drewniany, piętrowy budynekz dwudziestoma wygodnie urządzonymipokojami, obszernymi oszklonymi „leżalniami”,wielką salą zabaw, biblioteką, saląjadalną, łaźnią, gabinetem przyjęć zbudowanyzostał w dużym parku. Nowościąbyły dzwonki elektryczne w pokojach pacjentów,materace siatkowe i górne oknaotwierane za pomocą dźwigni. Kuchniamieściła się w oddzielnym budynku, którypołączony był z zakładem pasażem.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejOdległość do kolejnego punktu: 160 mProsto ul. T. Kościuszki. Skręcamy w lewo w ul. J.Geislera, następnie w lewo w ul. M. Kopernika. Polewej stronie ul. Kopernika przy skrzyzowaniu z ul.F. Chopina – kolejny punkt trasy. Sanatorium w 1906 rokuFoto: www.irenasendler.orgZdjęcie wykonane w 1902 roku, rodzice IrenySendler – Janina Grzybowska i Stanisław Krzyżanowskijeszcze jako narzeczeniPrzed pierwszą wojną światową sanatoriumF. Wiśniewskiego kupili Maria i JanKarbowscy i przekazali obiekt StanisławowiKrzyżanowskiemu, bratu Marii Karbowskiej.Doktor Stanisław Krzyżanowski(1877–1917) zaraz po studiach osiadłw Otwocku, został asystentem SanatoriumGeislera w Otwocku oraz kierownikiemprywatnego zakładu leczniczego, dawnegoSanatorium Wiśniewskiego. DoktorKrzyżanowski zorganizował wzorowe sanatoriumdla chorych na płuca. Stosowałw nim nowatorskie metody leczenia,przede wszystkim wykorzystywał uni-

38II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny39Irena Sendlerowakalne w skali kraju walory klimatyczneOtwocka. Pacjenci werandowali tutajprzez cały rok, nawet przy ujemnych temperaturach.Dr Krzyżanowski udzielał się społecznie.Pełnił zaszczytne funkcje. Był przewodniczącymKoła Macierzy Polskiejw Otwocku, wiceprzewodniczącym TowarzystwaPrzyjaciół Otwocka, wiceprzewodniczącymmiejscowej Rady Opiekuńczej.Po wybuchu pierwszej wojny światowadrastycznie pogorszyły się warunkiżycia. W Otwocku wielu mieszkańcówzachorowało na dur plamisty (tyfus).Stanisław Krzyżanowski był lekarzem,który leczył chorych niezależnie odreligii, narodowości czy statusu społecznego.Był mocno zaangażowanyw działalność społeczną, przesiąkniętytradycjami polskiej demokratycznej lewicy.Brał udział w rewolucji 1905 roku,należał też do PPS. W 1917 roku StanisławKrzyżanowski zmarł zarażony odchorych tyfusem plamistym.Po śmierci doktora otwocka GminaŻydowska, w podziękowaniu za jego opiekęnad ubogimi Żydami, zaproponowałapomoc finansową na kształcenie jego córkiIrenki (Ireny Sendlerowej). Pani JaninaKrzyżanowska wzruszona podziękowała,lecz pomocy nie przyjęła.W roku 1920 sanatorium zostało zlikwidowane.Całość kupił Magistrat m. st.Warszawy i urządził w nim Dom Wychowawczydla Sierot.Obecnie budynek ten, przy ul. T. Kościuszki21 zamieszkują lokatorzy i niewieluz nich wie, że w tym domu mieszkałaod końca 1911 do 1920 roku Irena Sendlerowaz domu Krzyżanowska (15.02.1910–12.05. 2008) – Sprawiedliwa Wśród NarodówŚwiata, która ocaliła dwa i pół tysiącażydowskich dzieci z getta w Warszawie.14 marca 2007 roku Senat RP specjalnąuchwałą uczcił jednogłośnie działalnośćIreny Sendlerowej, kandydatki doPokojowej Nagrody Nobla.18 września 2008 roku Rada MiastaOtwocka uchwaliła nadanie Irenie Sendlerowejtytułu Honorowego Obywatela MiastaOwocka. 22 października 2008 rokuz inicjatywy uczniów, otwockie gimnazjumnr 2 przyjęło imię Ireny Sendlerowej.23 lutego 2010 roku Uchwałą RadyMiasta Otwocka ogłoszono rok 2010 RokiemIreny Sendlerowej.W domu tym, do śmierci ojca, IrenkaKrzyżanowska przeżyła szczęśliwy okresswego dzieciństwa, wspominała: Ciągleciągnęło mnie w tamte okolice. Myślę, żesprawiały to mocno zakodowane we mnieprzeżycia dziecinnych lat. Te przeżycia byłyprzecież dla mnie legendą otwockich czasów!48 mieszkańców Otwockai Karczewa otrzymałozaszczytny tytuł SprawiedliwyWśród NarodówŚwiataOdległość do kolejnego punktu: 1 kmIdziemy ul. F. Chopina w stronę ul. W. Reymonta,skręcamy w lewo. Skręcamy w prawo w ul. Samorządową.Foto. Archiwum rodzinne J. ZgrzemskiejSanatorium Sejmikowe im. Stanisława Okuliczaul. Samorządowa 16/20dawniej ul. Wiązowska 18Po roku 1918, w ramach walki z gruźlicą,przy ul. Wiązowskiej 18 utworzono25–łóżkowy Szpital Powiatowy. Dwa jegooddziały, 5–łóżkowy zakaźny i 20–łóżkowyoddział gruźliczy mieściły się w dwóchparterowych domkach.Wkrótce na tym samym pięknym terenieparkowym, zakupionym przez SejmikWarszawski, rozpoczęto budowę dużegogmachu sanatoryjnego, który już w 1929roku oddano do użytku. Był to budynekpiętrowy, murowany z nowoczesnymiurządzeniami technologicznymi, skanalizowanyz wodą bieżącą. W wysokichsuterenach znajdowały się pomieszczeniagospodarcze, natomiast obie kondygnacjegmachu, wysoki parter i piętro przeznaczonow całości na cele lecznicze. Mieściłysię tu słoneczne, przestronne sale dla chorych,gabinet Roentgena i laboratorium.Wzdłuż skrzydeł gmachu – kryte leżalniezimowe. Rozległa, duża leżalnia znajdowałasię też w parku. Do sanatorium włączonoszpitalne budynki i przeznaczono jena mieszkania dla personelu i na biura.W podziękowaniu za zasługi starostywarszawskiego w realizacji tego wielkiegoprzedsięwzięcia nadano imię SanatoriumSejmiku Warszawskiego im. StanisławaOkulicza.W okresie wojny sanatorium sejmikowewłączono do Szpitala Powiatowegojako oddział gruźliczy.Po wojnie Sanatorium weszło w składSanatorium Przeciwgruźliczego im. LudwikaWaryńskiego.Od 1 IX 1976 roku – SpecjalistycznyZespół Opieki Zdrowotnej Chorób Płuci Gruźlicy nr 2.Sanatorium w 1930 rokuFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. A. PawełekOd 1999 roku – Mazowieckie CentrumLeczenia Chorób Płuc i Gruźlicy.Obecnie budynek nie jest użytkowany,dysponentem terenu jest Marszałek WojewództwaMazowieckiego.Odległość do kolejnego punktu: 1,6 kmProsto ul. Samorządową, prosto przez ul. Żeromskiegow ul. Borową.Foto. A. Pawełek

40II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny41Olinul. BorowaZakład Letniskowy dla Dzieci, zwanyOlinem, rozpoczął swoją działalnośćprawdopodobnie latem 1926 roku. Ufundowanyzostał przez Magistrat MiastaStołecznego Warszawy z pomocą organizacjispołecznych. Jedną z nich było TowarzystwoSpołecznej Pomocy Opieka,którego przewodniczącą była AleksandraPiłsudska – Ola, stąd nazwa Olin. Współzałożycielamiośrodka byli: BronisławaDłuska (1865-1939) – polska lekarka,starsza siostra Marii Skłodowskiej-Curie,pierwsza dyrektor Instytutu Radowegooraz Jan Koszczyc Witkiewicz, właściwieJan Witkiewicz, Koszczyc to pseudonim(1881-1958) – polski architekt i konserwatorzabytków, bratanek StanisławaWitkiewicza, który bezpłatnie wykonałprojekt budynku, na wystawie w Paryżunagrodzony srebrnym medalem. Ośrodekpowstał z myślą o dzieciach z najbiedniejszychrodzin. W głównym budynkumieściło się ich 250, pozostałe ulokowanow namiotach wojskowych.W 1940 roku budynek rozbudowanoi zmodernizowano. Dzięki podłączeniucentralnego ogrzewania mógł działaćprzez cały rok. Uzdrowisko miało charakterleczniczo-kondycyjno-wychowawczy.Program przewidywał zajęcia fizyczne,uczenie samodzielności, pracę dla Zakładu,troskę o indywidualny rozwój intelektualnyi zajęcia praktyczne. Cezary Jellentapisał o nim: Wielki aeroplan, rozpostartyna ziemi leśnej, a mogący pomieścićdwieście pięćdziesiąt niedokarmionej bądźniedokrwistej dziatwy naraz (…) Środek –niby pierś statku powietrznego, zakrokwionyw szczyt polski, przecina długą ławęAleksandra Piłsudska z podopiecznymiFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejCharakterystyczny budynek-samolot Olinuo takimże łuku, wyrzuconą na prawo i nalewo skrzydłami; konstrukcja drewniana,której ściany oparte są na słupach z cegły.Ośrodek funkcjonował do 1944 roku.We wspomnieniach Aleksandra Piłsudskapisze, że w pierwszych dniachwojny spadające bomby zabiły 15 dziecii wiele raniły.W końcu 1945 roku Olaf Nurdwall– przewodniczący Szwedzkiego CzerwonegoKrzyża, zwrócił się do władzpolskich z propozycją wybudowaniasanatorium i prewentorium dla dziecichorych na gruźlicę. Otwarcie pierwszegopawilonu na 40 łóżek nastąpiłowe wrześniu 1946 roku, w obecnościpremiera Szwecji Tage Erlandera i dr.Nurdwalla. Sanatorium wyposażonow nowoczesną aparaturę diagnostycznąi sprzęt gospodarczy. Działał żłobek,przedszkole i szkoła, której pierwsząkierowniczką była Helena Skłodowska--Szaley, druga siostra Marii Skłodowskiej-Curie.Do 1948 roku miało wspólny zarządpolsko-szwedzki, potem przeszło podzarząd magistratu Warszawy. Od 1951kierownikiem Oddziału PediatrycznegoInstytutu Gruźlicy w Otwocku byłrepatriant, Franciszek Groër. Dziękiniemu otwarto filię Instytutu GruźlicySanatorium Wojskoweul. Borowa 14/1825 kwietnia 1935 roku odbyło się poświęcenieSanatorium Wojskowego. Pierwsichorzy przybyli tu 1 maja 1935 roku.Sanatorium Wojskowe zbudowane zostałowedług najnowszych wymagań architektonicznych.Pięknie położone, 150 mnad poziomem morza, a 20 m ponad otaczającymzalesionym terenem. Projektodawcąobiektu był dr St. Rouppert – szefDepartamentu ZdrowiaMinisterstwa SprawWojskowych. Plany opracowałprof. architekturyEdgar Norwerth.Ten olbrzymi komplekssanatoryjny składał sięz czteropiętrowego budynkugłównego oraz z kilkubudynków parterowychlub piętrowych, w którychmieściły się garaże, portiernia,mieszkania dla personeluniższego, kostnica,sala sekcyjna, spalarniaśmieci i dezynfektornia dlaspluwaczek. Zbudowanei wydawano pierwsze prace naukowena temat gruźliczego zapalenia mózgui opon mózgowych.W 1951 roku sanatorium otrzymałoimię Juliana Marchlewskiego.W 1992 roku sanatorium przeniesionodo obiektu na ul. G. Narutowicza.Budynek Olinu spłonął 16 sierpnia2008 roku.Odległość do kolejnego punktu: 350 mProsto do końca ul. Borowej.Sanatorium Wojskowe przed drugą wojną światowąFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiej

42II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny43zostały także domki z ogródkami dla lekarzy,dom dla administracji i sióstr zakonnych, budynekkuchenny z magazynami na parterzei pralnią na piętrze połączony parterowymkorytarzem z głównym gmachem sanatorium.Sanatorium Wojskowe było przeznaczonedla 120 osób. Posiadało nowocześnie urządzonąsalę operacyjną, gabinet rentgenowskiz lampą Vessely’ego do naświetlań krtani,aparatem Maurera do przepalania zrostów,laboratorium, aptekę, salę opatrunkową, jadalnieoddzielne dla oficerów i podoficerów,gabinety lekarskie, zabiegowe, fizykoterapii,bibliotekę, saloniki wypoczynkowo-rozrywkowe,salę konferencyjną z wnęką ołtarzową,kuchenki oddziałowe, łazienki i ubikacje dlachorych i personelu, brudowniki, leżalniei balkony. Sanatorium było zradiofonizowane,miało 16 głośników i słuchawki przy każdymłóżku, posiadało własny aparat filmowyz aparaturą dźwiękową.Średni czas leczenia wynosił 3–6 miesięcy,często jednak był przekraczany. Do stosowanychzabiegów należały m.in. wyrywaniei alkoholizacja nerwu przeponowego, torakoplastyka,odma zewnątrzopłucnowa.Sanatorium Wojskowe była ekskluzywnąplacówką leczniczą, przeznaczonądla oficerów, podoficerów i rodzin wojskowych,ale jeśli były wolne miejsca przyjmowanorównież osoby cywilne. Sanatoriumto sławiło Otwock na całą Polskę.We wrześniu 1939 roku w sanatoriumleczono rannych i chorych żołnierzy frontowych.W grudniu 1939 roku Niemcy rozwiązaliten doraźny szpital i w jego miejsceutworzyli szpital rehabilitacyjny dla rannychżołnierzy niemieckich.Od sierpnia 1944 roku do maja 1945roku mieścił się tu radziecki szpital polowydla rannych i chorych, następnieplacówka po raz pierwszy zmieniła swójprofil i zaczęła działać jako szpital ogólny,zwany Sanatorium dla wyższych oficerów.Od roku 1946, po wykonaniu remontui adaptacji, rozpoczęło działalność WojskoweSanatorium Przeciwgruźlicze.W 1955 roku sanatorium zmieniło nazwęna Centralne Wojskowe SanatoriumPrzeciwgruźlicze.Od stycznia 1978 roku w wyniku kolejnejreformy zakład zmienił nazwę naWojskowy Szpital Gruźlicy i Chorób Płucw Otwocku.Foto. archiwum rodzinne p. Młodzianowskiego„Czyn społeczny” – budowa ścieżek parkowych.Lata 60./70. XX wieku.Przełom lat 90. i dwutysięcznych tookres niebytu sanatorium, okres, w którymtoczono dyskusje z konserwatoremzabytków i podejmowano próby sprzedażyobiektu.7 września 2010 roku historia sanatoriumzatoczyła koło. Po wielu latach nastąpiłouroczyste otwarcie EuropejskiegoCentrum Zdrowia Otwock im. FryderykaChopina w pięknie odrestaurowanym gmachudawnego Sanatorium Wojskowego.Odległość do kolejnego punktu: 2,3 kmWracamy ul. Borową w kierunku ul. S. Żeromskiego.Tuż przed ul. S. Żeromskiego skręcamy w lewow ul. Klonową, jedziemy nią do końca, po czymskręcamy w prawo w ul. J. Kochanowskiego.Zofiówkaul. J. Kochanowskiego 10,dawniej ul. Wólczyńska 30,ul. J. Kochanowskiego 4W 1906 roku z inicjatywy lekarzy:Adama Wiezla, Samuela Goldflama, LudwikaBregmana, inż. Adolfa Weisblata,Majera Rudsteina, sędziego Arnolda Szpinakapowstało Towarzystwo Opieki nadUbogimi Nerwowo i Umysłowo ChorymiŻydami w Polsce.W roku 1908 Towarzystwo to zaczęłorealizować projekt pierwszego społecznegozakładu dla umysłowo chorych naterenie Otwocka. Dzięki Zofii Endelman,ktora w 1907 roku oddała na ten cel swojąwww.holocaustresearchproject.orgNiemieckie pielęgniarki w Zofiówcebiżuterię, zakupiono 30-morgowy teren.Zaczęto budować Zofiówkę. Budową kierowałinż. Adolf Weisblat według planówbudowniczego architekta inż. HenrykaStifelmana.W 1908 roku zbudowano pawilon męski– piętrowy budynek mieścił na parterzetrzy duże sale: jadalnię i sypialnie dlachorych płatnych, poczekalnię dla odwiedzających,kredens, ubikacje, pokój zapasowyi pokój do czyszczenia ubrania poZofiówka przed drugą wojną światowąFoto. ze zbiorów Muzeum Ziemi Otwockiejpracy w ogrodzie. Na piętrze znajdowałysię trzy sypialnie po 10–15 łóżek i w każdejz nich po jednym łóżku dla pielęgniarza,dwa pokoje odosobnienia dla chorych niespokojnych,pokoje dla lekarza, dla dozorcyi urządzenia sanitarne.W roku 1910, dzięki darczyńcy HermanowiPoznańskiemu, w odległości 100kroków od pawilonu męskiego powstałpawilon dla kobiet. Był to budynek parterowyi składał się z dwóch dużych sypialnipołączonych arkadami, sali dziennego pobytu,pokoju lekarza, pokoju zapasowegoi urządzeń sanitarnych.W 1926 roku otwarto pawilon na 60łóżek i po zaciągnięciu pożyczki w Magistracie,pawilon następny.W roku 1937 Zofiówka oferowała 275łóżek.Pierwszym kierownikiem Zakładubył dr Samuel Goldflam (1852–1932),neurolog, pionier mikroskopii układunerwowego.Do Zofiówki przyjmowano zasadniczochorych spokojnych, zdolnych jeszcze dozajmowania się jakąkolwiek pracą. Większośćchorych leczono bezpłatnie na koszt

44II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny45Towarzystwa lub gmin. Za niewielu tylkopacjentów rodziny deklarowały pewną stałąopłatę pieniężną na cele Towarzystwa.1 grudnia 1940 roku Zofiówka znalazłasię na terenie getta uzdrowiskowego.19 sierpnia 1942 roku nastąpiła likwidacjagetta – tragedia pacjentów i żydowskichpracowników. Rozstrzelano 108 chorychi trzech lekarzy, garstkę wtłoczono do wagonów,niektórym lekarzom udało się uciec(dyr. Miller), inni popełnili samobójstwo (drLewinówna, dr Maślanko, mgr Lichtenfeld).W 1943 roku Niemcy planowali zorganizowaćw Zofiówce ośrodek Lebensbornheim– Ostland. Urządzenia lekarskie i częśćruchomości miały być za zgodą WyższegoDowódcy SS i Policji GG dostarczone z gettaz Warszawy. Oba domy miały pomieścićokoło 100 matek i 150 dzieci. Jeden z nichprzeznaczony został na zakład położniczy,drugi zaś na żłobek oraz dom dziecka. Zakładmiał zajmować się również germanizacjądzieci polskich i przystosowaniem ich doadopcji w rodzinach niemieckich.Te koszmarne plany nigdy nie zostałyzrealizowane.Po wycofaniu się Niemców w roku1944 Zofiówkę zajęła Armia Czerwona i11 czerwca 1946 roku przekazała ją ZarządowiMiasta Otwocka. W Zofiówce poremoncie i adaptacji otworzono SocjalistycznyOśrodek Szkoleniowy, następnieCentralną Szkołę Aktywu ZMP.W 1955/1956 roku utworzono PaństwoweSanatorium Przeciwgruźlicze im. StefanaOkrzei dla młodzieży w wieku powyżej 15 lat.W czasie leczenia prawie wszyscy pacjenciuczyli się w zorganizowanym w sanatoriumliceum ogólnokształcącym i mogli otrzymaćświadectwo dojrzałości. Zakład liczył 250łóżek i miał wysoko wykwalifikowaną kadręlekarską i pedagogiczną.W 1967 roku zakład został włączonydo Sanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiegoi odtąd leczył dorosłych chorych na gruźlicępłuc.W 1985 roku zakład wrócił do swoichpierwotnych założeń, stał się filią ZespołuNeuropsychiatrycznej Opieki Zdrowotnej wZagórzu. Z powodu dużej liczby skierowańdzieci z poradni zdrowia psychicznegopodjęto decyzję o utworzeniu w Zofiówceszkoły dla dzieci klas V–VIII.1995 roku w Zofiówce zorganizowanoOddział dla Młodocianych Uzależnionych.Przed zamknięciem i przeprowadzkądo Zagórza na Oddziałach Pulmonologii,Psychiatrii, Neuropsychiatrii w Zofiówceleczono dorosłych alkoholików, psychiczniechorych, młodocianych narkomanówi znerwicowanych.Budynki Zofiówki od lat stoją pustei niszczeją.Podział nieruchomości próbują ustalićGmina Wyznaniowa, Marszałek Województwai Starostwo Powiatowe.Odległość do kolejnego punktu: 400 mZa drugim budynkiem skręcamy w ścieżkę w lewo,prowadzi ona wprost do Sanatorium Brijus i Sanatoriumm.st. WarszawyFoto. A. PawełekFoto. N. PawełekSanatorium Towarzystwa Brijus – Zdrowieul. W. Reymonta 83/91dawniej nr 55Sanatorium Brijus w 1928 rokuW 1909 roku zostało założone ŻydowskieTowarzystwo Przeciwgruźlicze Brijus– Zdrowie, które wysunęło pierwszy projektspołecznego sanatorium przeciwgruźliczegow Otwocku. W roku 1911, dziękiofiarności społeczeństwa żydowskiego, zakupiono32-morgowy zalesionyteren i rozpoczętobudowę sanatorium.W 1914 roku ukończonobudowę pierwszego40-łóżkowego pawilonu,ale uruchomieniez przyczyn wojennychnastąpiło dopiero w 1916roku. Rozbudowę kontynuowano.Po pierwszej wojnieświatowej sanatorium posiadałodwa pawilony na100 i 60 łóżek.Trudności finansoweokresu wojennegozmusiły Towarzystwo dowydzierżawienia WydziałowiSzpitalnictwa Magistratu m.st.Warszawy pierwszego pawilonu.Cały czas trwała rozbudowa SanatoriumBrijus. W roku 1928 dysponowałoono 220 łóżkami. Otwarto pawilon dla100 ubogich dzieci chorych na gruźlicę, w1931 roku oddział leczenia gruźlicy kości.W pawilonach Sanatorium Brijusmieściły się pokoje jedno- i dwułóżkowedla zamożniejszych pacjentów oraz sale4- i 8-osobowe dla ubogich kuracjuszy. Saleprzestronne, dwuokienne, wyposażonew wygodne metalowe łóżka i stoliczki szafkowedla każdego chorego, leżalnie będącekrytymi tarasami zapewniały dobre warunkileczenia klimatycznego.Zakład wyposażony był w gabinet rentgenowski,dużą salę operacyjną i pracownięanalityczną mieszczącą się w innym budynku.Synagoga, biblioteka, rozległy teren spacerowyz placem sportowym na gry i zabawy,wszystko to w pełni zaspokajało potrzebychorych.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejW Sanatorium Brijus stosowano najnowszedostępne metody leczenia gruźlicypłuc: zabiegi chirurgiczne w szerokimzakresie, takie jak przecięcie nerwu przeponowego,plomby opłucnowe i torakoplastykę.Prowadzona była terapia zajęciowapołączona z pierwszymi próbamirehabilitacji.1 grudnia 1940 roku Sanatorium znalazłosię w obrębie getta uzdrowiskowegoi zostało przemianowane na SanatoriumPrzeciwgruźlicze Ubezpieczalni Społecznej.Po rozstrzelaniu żydowskich pacjentów

46II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny47połączono je z Sanatorium m.st. Warszawyi funkcjonowało ono do 29 lipca 1944roku jako szpital niemiecki.Od sierpnia 1944 roku do 1945 rokudziałał tu szpital polowy Armii Czerwonej.Po jego ewakuacji dwa pawilony sanatoriumTowarzystwa Brijus – Zdrowie oficjalnieprzyłączone zostały do Sanatoriumm.st. Warszawy jako pawilony „A” i „B”.W 1951 r. Sanatorium m.st. Warszawyi dawne Sanatorium Brijus otrzymały nazwęSanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego.Obecnie to odremontowane, zmodernizowanepawilony „A” i „B” MazowieckiegoCentrum Leczenia Chorób Płuci Gruźlicy.Sanatorium m.st. WarszawyOdległość do kolejnego punktu: 200 mIdąc drogą lub ścieżką „pod górę” dotrzemy do Sanatoriumm.st. Warszawy.Foto. A. Pawełektrzenie budynku w gorącą wodę z kotłowni,kuchnię parową i piekarnię mechaniczną,pokój – chłodnię połączoną z produkcjąsztucznego lodu, pralnię parowo-mechaniczna,komorę dezynfekcyjną parowo-formalinową,automatyczną centralę telefonicznądla telefonów wewnętrznych, dźwigelektryczny typu szpitalnego, sygnalizacjęświetlną na korytarzach i w dyżurkach pielęgniarskich,całkowitą radiofonizację, wyposażeniebloku kuchennego w aparaty dosterylizacji naczyń stołowych.Poziom lecznictwa w Sanatorium zapewniaływszelkie nowoczesne metodydiagnostyczne i zabiegi lecznicze.W Sanatorium m. st. Warszawy wykonywanona sali operacyjnej, wyposażonejw stół operacyjny z lampą bezcieniową,wszelkie zabiegi chirurgiczne z torakoplastykąwłącznie. Stosowano odmę sztuczną,odmę olejową, torakoskopię i torakokaustykę,bronchografię, resekcję żeber, plombęolejową i torakoplastykę.W czasie wojny Sanatorium było zajęteprzez Niemców i funkcjonowało jako szpitalniemiecki.Po wojnie zostało połączone administracyjniez Sanatorium Brijus pod nazwąSanatorium im. Feliksa Dzierżyńskiego.Obecnie remontowane, modernizowanenosi nazwę Mazowieckie Centrum LeczeniaChorób Płuc i Gruźlicy.Odległość do kolejnego punktu: 2 kmWyjście główną bramą na ul. W. Reymonta. Skręcamyw prawo, nastepnie w lewo w ul. Biruty. Podotarciu do ul. Kubusia Puchatka skrecamy w prawo.W lewo w ul. J. Piłsudskiego i w prawo w ul.B. Prusa.ul. W. Reymonta 83/91,dawniej nr 57Wojskowy Szpital LotniczyW roku 1929 zostało wybudowane Sanatoriumm.st. Warszawy przy ul. W. Reymonta57, obok istniejącego Sanatorium TowarzystwaBrijus – Zdrowie, według projektu inż.Mieczysława Kozłowskiego i przy wybitnymwspółudziale doktora Zdzisława Szczepańskiego,późniejszego dyrektora zakładu.Sanatorium przygotowane było na przyjęcie200 pacjentów, wybudowane zostałona 12,7 ha terenu leśnego, 100 m nad poziomemmorza. Składało się z wielu luźno rozrzuconychzabudowań: pawilonu głównego,pawilonu izolacyjnego na 20 łóżek, budynkupralni parowo-mechanicznej, budynków gospodarczychi mieszkań służby, wieży ciśnieńwysokości 25 m, domków stróża, ogrodnika,odźwiernego i mieszkania dyrektora zakładu,stacji biologicznej, własnego budynkustacji elektrycznej i sali sekcyjnej.Szczególnie piękny i oryginalny był budynekgłówny o kształcie rozwartej literyY, dwupiętrowy z mansardą. Mieściły sięSanatorium Magistratu m. st. WarszawyFot. Narodowe Archiwum Cyfrowew nim sale chorych, leżalnie, gabinet dyrektora,gabinety lekarskie, rentgen, laboratorium,pokój fizykoterapii, pokoje dlapersonelu administracyjnego, pomieszczeniamagazynowe, jadalnia ogólna, kaplica,pokoje personelu kuchennego, mieszkaniadla kawalerskiego personelu lekarskiego,dla sióstr miłosierdzia i kapelana.Gmach główny posiadał nowoczesneurządzenia techniczne: wodociąg z własnąwieżą ciśnień i stacją pomp, lokalną kanalizacjęwraz z biologiczną oczyszczalnią ścieków,centralne ogrzewanie i centralne zaopa-ul. B. Prusa 1/3,dawniej ul. Dworska 2W latach 1944–1947 w przedwojennympensjonacie Europa funkcjonował WojskowySzpital Lotniczy. Posiadał 200 łóżek ioddziały: wewnętrzny, chirurgiczny, okulistyczny,neurologiczny, laryngologicznyi skórno-weneryczny.W roku 1949 po remoncie i adaptacji,uruchomiono w dawnym pensjonacie Europai na posesji Rysinek przy ul. B. Prusa6, Szpital Przeciwgruźliczy MBP, następniepo przyłączeniu Szpitala PrzeciwgruźliczegoMBP z ul. Warszawskiej 5, utworzono SanatoriumPrzeciwgruźlicze MSW na 210 łóżek,wyposażone w odpowiednie zaplecze gospodarcze,etaty lekarskie i pielęgniarskie, rentgen,laboratorium bakteriologiczne i analityczne,aptekę i zespół pracowników obsługi.Od 1959 roku Sanatorium stopniowomodernizowało się i zmieniało profil sto-Foto. A. PawełekFoto. A. Pawełek

48II. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjnyII. Otwock uzdrowiskowy i sanatoryjny49sownie do epidemiologii schorzeń układuoddechowego. Zbudowano trzykondygnacyjneskrzydło przy pawilonie Europa,w którym zorganizowano liczący 80 łóżekOddział Pulmonologiczny z odpowiednimwyposażeniem. Zatrudniono wysokokwalifikowany personel lekarski i średni,zgodnie z potrzebami klinicznymi.Pod koniec lat 90. XX wieku szpitalmiał 122 łóżka na trzech oddziałach, salęUzdrowisko Abrama Górewiczaul. Armii Krajowej 8,dawniej ul. Warszawska 24, H. Sienkiewicza 7Otoczenie Pensjonatu Górewicza w końcu lat 30-tych XX wiekunej w Polsce. Powstawał etapami międzyrokiem 1906 a 1921, od Willi Gurewiczanki– niedużej siedziby rodziny Gurewiczów dointensywnego nadzoru, pracownię bronchofiberoskopowąi onkologiczną, pracowniędiagnostyki laboratoryjnej, pracownięrtg i fizykoterapii, pracownię EKGi pracownię testów skórnych. Ogromnymzainetersowaniem cieszą się zajęcia rehabilitacyjne.Odległość do kolejnego punktu: 600 mProsto ul. B. Prusa, w lewo w ul. S. Żeromskiego,prosto przez przejazd kolejowy.Budynek Uzdrowiska Abrama Górewiczazbudowany na ponad trzyhektarowej działce,jest jednym z trzech reprezentacyjnychgmachów Otwocka i jednym z największychbudynków drewnianych o znacznej wartościhistorycznej, artystycznej i architektoniczpięknegoUzdrowiska A. Górewicza, którepod koniec lat 30. nosiło nazwę Zakład Dietetyczno-LeczniczyGórewicza, a potoczniebyło zwane pensjonatem Górewicza. W końcowymefekcie budynek pensjonatu zyskałwieloboczny kształt, składający się z siedmiuprzylegających do siebie skrzydeł. Od stronywschodniej i południowej otoczony był leżalniami,werandami oszklonymi oraz trzemaotwartymi tarasami.Foto. ze zbiorów Muzeum Ziemi OtwockiejWzorowo urządzone uzdrowisko zaopatrzonebyło w kanalizację, bieżącąwodę, oświetlenie elektryczne i telefon.Do dyspozycji kuracjuszy udostępnionybył również elegancki salonik, czytelnia,bawialnia, sala jadalna oraz sala koncertowaz fortepianem. Pomieszczenia teozdobione były dekoracjami malarskimiznanego artysty grafika Józefa Toma,w których przeważał kolor złoto-niebiesko-czerwony.Uzdrowisko znajdowało się w profesjonalnieurządzonym parku, w którym hodowanoegzotyczne odmiany roślin.Zakład nie posiadał statusu sanatoriumani szpitala. Przyjmowano w nimwyłącznie rekonwalescentów i osoby poszukującewypoczynku, na nich czekaławykwintna, urozmaicona i w razie potrzeby,dietetyczna kuchnia i lekarz.W czasie wojny budynek zajęty byłprzez Niemców.Po wkroczeniu Armii Czerwoneji Wojska Polskiego do Otwocka w lipcu1944 roku mieścił się w nim szpitalNKWD, następnie Ośrodek DoskonaleniaKadr Pedagogicznych MinisterstwaOświaty.W roku 1948 spadkobiercy – RomanGórewicz i jego brat Ignacy oraz ich ciotkaIda Grynszpan (z domu Górewicz),sprzedali nieruchomość WarszawskiemuZarządowi Samorządowemu, który w tymsamym roku odsprzedał ją MinisterstwuOświaty.Od 1954 roku do 1960 roku w budynkumieścił się Centralny Szpital Lotniczy.Od 1 września 1960 roku do 31 sierpnia1994 roku – Zespół Szkół Medycznych nr 7.3 czerwca 1997 roku Urząd Rejonowyw Otwocku podpisał umowę sprzedażynieruchomości Polskiej Fundacji Alzheimera,która miała otworzyć w budynkuCentrum Alzheimerowskie z zachowanąnazwą Pensjonat Górewicza.Od lipca 2005 roku starostwo powiatowe,z powodu niewywiązywania się Fundacjiz umowy, próbowało drogą sądowąodzyskać nieruchomość.9 stycznia 2007 roku wyrokiem SąduOkręgowego w Warszawie nieruchomośćdawnego Uzdrowiska A. Górewicza wrócićma do starostwa powiatowego.8 października 2008 roku zapadł ostatecznyi korzystny dla powiatu wyrok, aleklucze do budynku dawnego UzdrowiskaFoto. Narodowe Archiwum CyfrowePensjonat Górewicza w latach 20. XX wiekuA. Górewicza udało się odebrać przez komornikaod Fundacji Alzheimerowskiej,dopiero 4 czerwca 2009 roku.Obecnie budynek dawnego Uzdrowiskastoi pusty, czeka na najlepszą ofertę.Budynek wpisany został do rejestru zabytków31 stycznia 1979 r. pod nr 937.Foto. A. Pawełek

III. Śladami PRL-uDługość trasy: 14,5 kmCzas wędrówki pieszej: 4 hCzas wędrówki rowerowej: 2 hLEGENDASamolotMiejska Biblioteka Publiczna w Otwocku„Villa Alba” – centrala NKWD„Gomułkówka”„Bermanówka”Willa ppłk. Józefa ŚwiatłoDom Dziecka przy ul. KomunardówPosterunek MO przy dworcu PKPKRIOCENTRUMul. Kraszewskiego 83/4tel. 22 779 28 21,www.kriocentrum.plRestauracja Zalesinul. Ambasadorska 14tel. 22 788 92 47, www.zalesin.plHURTOWNIA INSTALACYJNO-SANITARNAul. Majowa 204, tel. 22 788 88 71www.aib.waw.plOTWOCKIE STUDIO URODYul. Rzemieślnicza 6, tel. 22 779 20 11www.4ractivestudio.plSKLEP I SERWIS ROWEROWYul. Poniatowskiego 19, tel. 22 788 17 22www.eha-pol.com.pl

54III. Śladami PRL-u55Bermanówkaul. Narutowicza 2W głębi sosnowego lasu stoi niezwykleinteresujący, klasycystyczny budynek nawiązującyswym wyglądem do architektury murowanychdworków. Budynek ten został wybudowanyw latach 1954–1956 dla jednegoz najgroźniejszych ludzi okresu stalinowskiego– Jakuba Bermana, odpowiedzialnego zaprześladowania przez organa bezpieczeństwawielu milionów obywateli naszego państwa.Chociaż Berman oficjalnie nie zajmowałeksponowanych stanowisk, to jednakkierował ideologią PZPR, a także, pełniącfunkcję członka Komitetu PolitycznegoKC ds. Bezpieczeństwa Publicznego, sprawowałnadzór nad działaniami MinisterstwaBezpieczeństwa Publicznego.Budynek został wybudowany na terenachokreślanych wówczas mianem mieniaopuszczonego, na zlecenie MinisterstwaBezpieczeństwa Publicznego. Nie jestWilla ppłk. Józefa Światłowykluczone, że budynek powstał z cegiełwywiezionych z Warszawy podczas akcjiodgruzowywania stolicy. Niestety do dniadzisiejszego nie została odnaleziona księgawieczysta tego terenu.Ziemia wokół willi została ogrodzona,a teren był patrolowany przez oddziałypodległe Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego,czyli Korpusu BezpieczeństwaWewnętrznego.Ostatecznie Berman został pozbawionypraw do przebywania w willi i zmuszonydo jej opuszczenia w 1956 roku.Niektore źródła podają, że Berman spędziłw Otwocku zaledwie 11 dni, wydaje sięto jednak mało prawdopodobne.W willi mieści sie obecnie MuzeumZiemi Otwockiej.Odległość do kolejnego punktu: 4,4 kmW prawo w ul. Andriollego, na rondzie w lewow ul. Matejki. Z ul. Matejki przechodzącej w ul. Batoregow prawo w ul. Tysiąclecia. Prosto do skrzyżowaniaz ul. AmbasadorskąW młodości działał w organizacji syjonistycznejGordonia, a następnie od 1933roku w Komunistycznym Związku MłodzieżyPolskiej w Krakowie.W 1943 roku wstąpił do polskiej dywizjiZygmunta Berlinga, służył w 1 PolskiejDywizji im. Tadeusza Kościuszki. Po ujawnieniuswojej komunistycznej przeszłościszybko awansował, już w 1943 roku zostałpodporucznikiem i oficerem politycznymwspółpracującym z NKWD.W październiku 1944 roku został odkomenderowanydo jednej z grup operacyjnychNKWD stacjonujących w Otwocku,która wraz z praską grupą operacyjnąprzeprowadzała aresztowania wzdłuż tzw.linii otwockiej. Największym jej osiągnięciembyło aresztowanie uczestników tajnejnarady AK w Józefowie. Światło brał takżeudział w rozpracowywaniu i porwaniu wmarcu 1945 roku 16 przywódców PolskiPodziemnej.Był jednym z organizatorów referendumi wyborów w 1947 i 1952 roku, a następnieodpowiedzialnym za ich sfałszowanie.W tym czasie mieszkał w letniej williprzy skrzyżowaniu ulic Tysiąclecia iAmbasadorskiej. Wraz z rodziną spędzałw niej lato. Ciekawostką jest sposóbw jaki była chroniona. Strażnicy grabilipasy ziemi, jak na granicy, aby widocznebyły wszelkie ślady naruszenia terenu.Światło w zeznaniach świadkówprzedstawiany jest jako złodziej i sadysta.Aresztowanych w śledztwie bito,maltretowano. Prowadził [przesłuchania]Żyd, porucznik UB – Światło. Jedenz najgorszych prześladowców AK. Zwyrodnialecmający na sumieniu znęcaniesię na 60-letnią kobietą podejrzanąo sympatię do AK – napisano w jednymz raportów podziemia.Okradał swoje ofiary, rabował meble,biżuterię, ubrania. Przechowywał je właśniew otwockiej willi.5 października 1954 roku podczaswizyty służbowej w Berlinie WschodnimJózef Światło zbiegł do strefy francuskiej,następnie został przewieziony do USA,gdzie otrzymał azyl i dzięki swej zbrodniczejprzeszłości podjął współpracę z wywiademRFN.Odległość do kolejnego punktu: 1,3 kmW prawo w ul. Bracką, w lewo w ul. Okrzei doul. Marusarzówny. W lewo ul. Turystyczną i w prawow ul. Komunardów.ul. Ambasadorska- Tu mówi Józef Światło – tak zaczynałasię popularna w latach 50. audycja zakazanego“imperialistycznego Radia”, w której byływysoki funkcjonariusz PRL-owskiej bezpiekiopowiadał o kulisach wielkiej politykii zbrodniach popełnianych przez urzędnikówkomunistycznej Polski. Audycje rozpoczęłysię we wrześniu 1954 roku i emitowanebyły przez ponad dwa lata, przyciągając przedodbiorniki wielotysięczne rzesze Polaków.Każdy z nich chciał usłyszeć co ma do powiedzeniabyły funkcjonariusz MinisterstwaBezpieczeństwa Publicznego, który w amerykańskimstudioRadio WolnaEuropa dzieliłsię ze słuchaczamiswoją wiedząo aparacie represjiw ludowejPolsce.Józef Światło,pierwotnieIzaak Fleischfarb– wysokifunkcjonariuszPpłk. Józef ŚwiatłoMinisterstwaBezpieczeństwa Publicznego, m.in. wicedyrektorDepartamentu X MBP.Dom Dziecka przy ulicy Komunardówul. Komunardów 10Wybudowany w 1951 roku przez rządKorei Północnej budynek Domu Dzieckajuż w listopadzie tego samego rokuprzyjął pod swój dach pierwszą grupę200 młodych Koreańczyków – sierotwojennych. Do Otwocka do 1959 rokuprzyjechało aż 600 dzieci, mieszkały nietylko przy ul. Komunardów, lecz takżew Domu Dziecka przy ul. Zaciszneji przy ul. Bernardyńskiej w Soplicowie.Kim Ir Sen w Otwocku. 1956 rok