kitabxana işinin təşkili və idarə edilməsi - Bakı Dövlət Universiteti

xana ictimaiyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış və busahədə çox ciddi addımlar atılmağa başlanmışdır.Kitabxana işinin dünya təcrübəsinə uyğun inkişaf etdirilməsiməqsədi ilə 1996-cı ildə Azərbaycan höküməti“Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin vəziyyətivə onun yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında”qərar qəbul etmiş, 1999-cu ildə “Kitabxana işihaqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyəminmişdir.Bundan sonra Azərbaycan Respublikası Prezidentinin“Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvinəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 12yanvar və “2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilindəlatın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısınıntəsdiq edilməsi haqqında” 2004-cü il 27 dekabrtarixli sərəncamına əsasən, son üç il ərzində ümimi sayıdoqquz milyona yaxın ədəbiyyat nəşr olunmuş və ölkəkitabxanalarına hədiyyə edilmişdir.Bütün bu tədbirlər Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətininyaxşılaşdırılmasına və ölkəmizin ictimai mənəvihəyatının daha da canlandırılmasına mühüm təsirgöstərir. İnformasiya cəmiyyəti şəraitində elmi-mədənisərvətlərdən hərtərəfli istifadə imkanlarının genişləndirilməsi,eləcə də Azərbaycan kitabxanalarının dünyainformasiya məkanına daxil olmasının təmin edilməsidə bununla şərtlənir.Bunlardan başqa, “Azərbaycanda kitabxanalarınfəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” 20 aprel2007-ci il və “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrininəsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsihaqqında” respublika prezidentinin sərəncamları Azərbaycandakitabxana işinin təşkili və idarə edilməsinə,5

sipləri, funksiyaları, idarəetmənin bütün prosesləri və s.məsələlər geniş şəkildə öz əksini tapır.“Kitabxana işinin təşkili və idarə edilməsi”kitabında bütün kitabxana şəbəkələrinin, o cümlədən,respublika səviyyəli bütün kitabxanaların, sahəvi vəregional kitabxanaların, MKS-lərin, həmçinin filialkitabxanalarının işinin təşkili və idarə olunması iləbağlı olan bütün təşkilati metodiki məsələlərin (uçot,hesabat, kitabxana statistikası, kitabxana işininplanlaşdırılması, rayonda və şəhərdə kitabxana işinintəşkili məsələləri, həmçinin kitabxana şəbəkələrininmərkəzləşdirilməsinin təşkilati əsasları və s.)öyrənilməsi nəzərdə tutulur.Dərslikdə idarəetmənin ənənəvi formaları yox,həmçinin yeni kitabxana texnologiyalarına, yeni texnologiyalarıntətbiqi məsələlərinə diqqət yetirilmiş, xüsusilə xidmət proseslərinin təşkilində elektron kataloq vəelektron kitabxanalardan istifadə edilməsində texnolojiprosesin təşkili və idarə olunması, yeni kitabxanatexnologiyalarının tətbiqi məsələlərinin tələbələrə öyrədilməsinəgeniş yer verilmişdir.Funksional əlamətlərinə görə mövzular (əməyintəşkili, uçot, hesabat, statistika, planlaşdırma, kitabxanalarınyoxlanılması və təftişetmə) kursun elmi vənəzəri səviyyəsini yüksəltmək üçün digər elmlərin(statistika, sosiologiya, ƏET-nin nəzəriyyəsi, idarəetməvə s.) nailiyyətlərdən istifadə etməyə imkan verir. Onagörə də çoxlu mənbələrdən istifadə edilərək həminməsələlərin mahiyyəti geniş şəkildə açıqlanır, digər elmsahələri ilə əlaqəli izah edilir. Laboratoriya və praktikiməşğələlərin gedişində təsviri materialların verilməsi,praktiki olaraq öyrədilməsi və izah edilməsi məqsədə-7

müvafiqdir (smeta sənədlərinin tərtibi, onun xarakterikcəhətləri, fərdi və digər planların tərtibi, arayışların tərtibi,normaların işlənməsi, və s.) Seminar dərslərindəisə ilk növbədə nəzəri və mübahisəli məsələləri izahetmək lazımdır. Məsələn, burada “Kitabxana işininsəmərəliliyinin uçotu”, “İqtisadi biliklərin və bazarmünasibətlərinin təbliği metodları” və s. məsələlərinizahı ətraflı olaraq öz əksini tapır.Dərslik hazırlanarkən əvvəlki proqramlardan fərqliolaraq əsaslı yeniləşmədən, respublikamızda kitabxanaişinin gələcək perspektivləri və ona uyğun yeni materillardan,eləcə də son elmi nailiyyətlərin nəticələrindənyeni tədris planına uyğun olaraq geniş şəkildə istifadəedilmişdir.Dərslikdə nəzərdə tutulan ayrı-ayrı mövzularıntədrisi zamanı məsələlərin və problemlərin izahındasuveren respublikamızın kitabxanalarının iş təcrübəsinəəsaslanılmış və respublikamızın milli ənənələri özəksini tapmışdır.Kitabxana-informasiya sahəsində peşəkar mütəxəssislərinhazırlanmasında “Kitabxana işinin təşkili vəidarə edilməsi” fənni kitabxanaşünaslıq fənləri içərisindətamamlayıcı kurs kimi aparıcı yerlərdən birini tutur.Dərslik ilk növbədə kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinintələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur, lakindərslikdən kitabxanaçılıq ixtisası üzrə orta ixtisasməktəbləri və litseylərin tələbələri, kitabxanaçılıq fənlərindəndərs deyən müəllimlər, aspirant və dissertantlar,həmçinin praktiki kitabxana işçiləri istifadə edə bilərlər.Dərsliklə bağlı təklif və iradlarını bildirəcək mütəxəssislərəqabaqcadan öz təşəkkürümüzü bildiririk.8

I BÖLMƏKİTABXANA MENECMENTİNİN ƏSASLARI1.1. KİTABXANA MENECMENTİNİNMAHİYYƏTİYeni bazar münasibətlərinin xalq təsərrüfatınınmüxtəlif sahələrinə tətbiqi ilə bağlı mütəxəssislər yenibir termin işlətməyə başladılar. Yəni idarəetmədəişlənilən və idarəçiliyə daha yaxın olan menecmentifadəsi elmi dövriyyəyə çıxarıldı. Qeyd etmək lazımdırki, menecmentlə idarəetmə eyni mənanı kəsb etsə dəidarəetmə daha geniş məfhumdur. İdarəetmə terminiinsan fəaliyyətini daha geniş mənada müxtəlifsəviyyələrdə və sferalarda əhatə edir. Menecment isəancaq iqtisadi proseslərin və iqtisadi münasibətlərinidarə olunmasında istifadə olunur. Ona görə də kitabxanalarınbir obyekt kimi idarə olunmasında menecmentdəngeniş istifadə olunur."Menecment" ingiliscə idarəetmə, təşkiletmə deməkdir.Müasir dövrdə menecment idarəetmənin dahaali, daha geniş təzahürü kimi qiymətləndirilir.Qətiyyətlə deyə bilərik ki, müasir menecment özününçevikliyi, həmahəngliyi, tətbiq edilən iş üsullarınınbənzərsizliyi, qeyri-standartlığı və təkraredilməzliyi baxımındanbütün sahələrdə işgüzar idarəetmənin əsasınıtəşkil edir.Menecment idarəçilik fəaliyyəti sistemidir. Həminfəaliyyət sistemi özündə idarəetmə prosesini, fəaliyyətintəşkilini, icraçılar arasında funksiyaların və məsuliyyətinbölüşdürülməsini, resursların (material, texnika9

- texnologiya, kapital, informasiya, əmək resursları)səmərəli seçimi və istifadəsini, çoxvariantlı qərarlarınqəbul edilməsini, iş üslubunun müəyyən edilməsini vəbütün bunlar üçün xüsusi idarəetmə orqanlarının mövcudluğununəzərdə tutur.Cəmiyyətdə baş verən bütün sosial proseslər elmiqanunlar əsasında idarə olunmalıdır. Əks təqdirdə, bütünsahələrdə heç bir irəliləyiş, tərəqqi mümkün deyildir.Menecment cəmiyyətdəki bütün sosial-iqtisadi sistemlərəməqsədyönlü, şüurlu təsiretmə vasitəsidir. Bubaxımdan menecment öz-özünə məqsəd deyildir, omüəyyən ehtiyacdan, tələbatdan, müvafiq məqsədlərihəyata keçirmək, bir istiqamətdə fəaliyyət göstərənqüvvələri əlaqələndirmək zərurətindən yaranmışdır.Menecment sistemi idarəedən və idarə olunan yarımsistemlərinfəaliyyətini təmin edən elmi yanaşma, funksiyalar,metodlar və məqsədlər məcmusundan ibarətdir.Menecment prosesi hansı sahə olursa olsun müvafiqsistemlərin, o cümlədən, sosial, siyasi, humanitar, iqtisadi,texniki sistemlərin, habelə idarə edən və idarəolunan yarımsistemlərin, idarəedici parametrlərin, lazımiinformasiyanın toplanmasını, işlənib hazırlanmasını,idarə edən və idarə olunan sistemlərdə əks əlaqəninmövcudluğunu və s. nəzərdə tutur.Bununla belə, cəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatınınmüxtəlif sahələrində menecmentin məzmunu da müxtəlifolur. Müasir dövrdə həyata keçirilən kitabxanaçılıqfəaliyyətində də menecmentə olan tələbat obyektivolaraq getdikcə artmaqdadır.Bu ilk növbədə kitabxana-informasiya proseslərininson dərəcədə mürəkkəbləşməsi, yeni texnologiya ilə10

zənginləşməsi ilə əlaqədardır. İndi kitabxanaçılıq fəaliyyəticəmiyyətdə getdikcə genişlənən və dərinləşəninformasiya prosesləri ilə əlaqədar daha mürəkkəb şəkilalmış, daha çətin vəzifələri yerinə yetirməyə başlamışdır.Hazırda kitabxanalar xalqın və dövlətin elmi, mədəni-mənəviinkişafının çox mühüm atributu kimi yeniinkişaf mərhələsinə qədəm qoymaqla, cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasınınən mühüm vasitələrindən birikimi getdikcə mürəkkəbləşən, müasir texnika vətexnologiyaya əsaslanan fəaliyyət növünə çevrilməkdədir."Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanununda göstərildiyi kimi: "Kitabxana - elm,informasiya, mədəniyyət, təhsil və tərbiyə müəssisəsikimi çap əsərlərini və digər informasiya daşıyıcılarınıtoplayıb mühafizə edən, onların sistemli ictimaiistifadəsini təşkil edən, cəmiyyətin intellektual və mənəvipotensialının inkişafına xidmət göstərən sosialinstitutdur.Dünya kitabxanaçılıq təcrübəsi sübut edir ki, hər birölkədə kitabxana işinin, əhaliyə kitabxana xidmətinintərəqqisi həlledici dərəcədə bu mürəkkəb prosesin idarəolunmasının səviyyəsindən asılıdır. Bu baxımdan kitabxanaişinin idarə olunmasının daha ali, daha mütərəqqivasitəsi olan kitabxana menecmentinin formalaşmasıxüsusi aktuallıq kəsb edir.Kitabxana menecmentinin ən başlıca məqsəd vəvəzifəsi kitabxanalarda mühafizə edilən informasiyadaşıyıcılarından, kitabxanaların imkanlarına əsaslanmaqlabəşəriyyətin informasiya potensialından səmərəliistifadə olunmasını təmin etməkdən ibarətdir.11

Kitabxana menecmenti həm də kitabxana-informasiyamüəssisələri işçilərinin əmək fəaliyyətinin təşkiledilməsi və səfərbərliyə alınmasının mütərəqqi formasıdır.Professor A..A.Xələfovun yazdığı kimi, müasirşəraitdə cəmiyyətimizdə bazar iqtisadiyyatının tətbiqibütün sahələrdə olduğu kimi, kitabxana işinin idarəedilməsi sahəsində də menecmentin tətbiqinə böyükehtiyac meydana çıxarmışdır. Çünki kitabxana işininidarə edilməsində elə sahələr var ki, bunlar menecmentiöyrənmədən, onun müddəalarından istifadə etmədənkeçinə bilməz.Menecment ilk növbədə kitabxana işçilərinə, xüsusənkitabxana işinin müxtəlif sahələrinə rəhbərlik edənmütəxəssislərdə müasir iqtisadi təfəkkürün formalaşmasınaköməklik edir, kitabxana işində mövcud təsərrüfatvə maliyyə işlərinin, kitabxanalarda marketinqfəaliyyətinin təşkilində səriştəli iş üslubu aşılayır.Eyni zamanda kitabxana menecmenti cəmiyyətdəkitabxanaçılıq fəaliyyətinin idarə olunmasında demokratikiş üslubunun formalaşmasında, kitabxana- informasiyamüəssisələrinin düzgün inkişaf strategiyasınınmüəyyənləşdirilməsində, kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsində,onlardan səmərəli istifadə edilməsində,habelə kitabxanaların qonşu sahələrlə işgüzar sosialiqtisadiəlaqələrinin təkmilləşdirilməsində mühüm əhəmiyyətkəsb edir.«Kitabxana işinin təşkili və idarə olunması» bir fənnkimi sovet hakimiyyəti illərində özünəməxsus tarixiinkişaf yolu keçmişdir. Bu sahə 1930-1950-ci illərdə"SSRİ-də kitabxana işinin təşkili", 60-cı illərdə "Sovetkitabxanasının işinin təşkili", 70-80-ci illərdə əvvəlcə12

"Kitabxana işinin təşkili və idarə olunması", bir qədərsonra "Kitabxana işinin təşkili, iqtisadiyyatı və idarəolunması" kursu kimi tədris olunmuşdur.SSRİ məkanında "Kitabxana işinin təşkili və idarəolunması" elmi fənninin formalaşması və inkişafındatanınmış rus kitabxanaşünası İ.M.Fruminin xüsusixidmətləri olmuşdur.Şübhəsiz ki, sovet totalitar rejimi şəraitində ölkədəkitabxana işinin idarə olunmasının nəzəri və metodikiməsələləri marksizm-leninizm və kommunizm ideologiyasınaməxsus müddəalar baxımından şərh edilmişdir.XX əsrin 80-ci illərinin sonundan başlayaraq menecmentanlayışı kitabxanaşünaslıq terminləri sırasınadaxil olmuş və kitabxana işinin idarə olunması müasirdünya konsepsiyasına uyğun şəkildə formalaşmağabaşlamışdır.Müasir dövrdə "Kitabxana menecmenti" anlayışıözündə idarəetmənin hüquqi təminatı, idarəetmə nəzəriyyələri,funksiyaları, forma və metodları, idarəetmənininformasiya təminatı, kitabxanalarda əməyintəşkili, kitabxana işinin cari və strateji planlaşdırılması,proqnozlaşdırılması, kitabxana mikroiqtisadiyyatı vəmarketinqinin formalaşması, kitabxana kollektivlərininidarə edilməsi, uçot və statistika kimi məsələləribirləşdirir.Kitabxana menecmentinin uğurla həyata keçirilməsiköklü şəkildə menecerlərin fəaliyyətindən asılıdır.- Menecerlər hər bir kitabxana şəbəkəsinin və ya birkitabxananın həyatında aparıcı rola malikdirlər. Onlaröz fəaliyyətini elmi prinsiplər əsasında təşkil etməli vəidarəçilik təfəkkürünə malik olmalıdırlar. İdarəçilik13

təfəkkürü aydın, məntiqi, analitik, yaradıcı təfəkkür olmalıdır.Menecerlər işçilərlə normal əməkdaşlığa etməyəvə optimal qərarlar qəbul etməyə malik olmalıdırlar.Bununla əlaqədar kitabxana menecerlərindən tələbedilən keyfiyyətləri belə ümumiləşdirmək olar:1.Müasir kitabxana-informasiya fəaliyyəti üzrəpeşəkar biliklərə və təcrübəyə malik olmalıdır;2.Kitabxanaların fəaliyyəti ilə əlaqədar müxtəlifsituasiyalarda əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyibacarmalıdır;3.Bütövlükdə idarəçilik işinin xarakteri, prinsiplərivə məzmununa dərindən bələd olmalıdır;4. İşçi heyətini yüksək səviyyədə idarə etməkbacarığına malik olmalıdır;5.Menecment fəaliyyəti ilə əlaqədar bütün müasirinformasiyaya malik olmalıdır;6.Öz fəaliyyətinə qiymət verməyi, öz-özünü idarəetməyi bacarmalıdır;7.Öz fikir və mühakimələrini dəqiq və aydın ifadəetməyi bacarmalıdır.Əlbəttə, bütün bu tələblərin həyata keçirilməsikonkret olaraq hər bir menecerin şəxsi keyfiyyətlərindən,peşəkarlığından, mütəşəkkilliyindən, intellektualsəviyyəsindən, iradəsindən, kommunikativ qabiliyyətindənvə s. asılı olur.Hazırda hər bir kitabxana işçisinin, ilk növbədərəhbər işçinin, mütəxəssisin menecment elminə yiyələnməsiolduqca vacibdir.Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın tədricən beynəlxalqstandartlara uyğunlaşdığı bir şəraitdə kitabxanaişinin idarə edilməsinin müasir dünya menecmenti14

səviyyəsinə çatdırılması çox mühüm vəzifə kimi meydanaçıxır.1.2. KİTABXANA MENECMENTİNİN HÜQUQİƏSASLARIÖlkədə hüquqi dövlətin qurulmasının mühüm istiqamətlərindənbirini də əhaliyə kitabxana-informasiyaxidmətinin hüquqi bazasının formalaşdırılması təşkiledir.Kitabxana müasir hüququn tam subyekti olduğundanölkədə kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin əsasprinsiplərini, bu işin təşkilinin əsaslarını, maliyyələşdirməmənbələrini, kitabxanalardan istifadə sahəsindəvətəndaşların hüquq və vəzifələrini, kitabxana işi sahəsindəbeynəlxalq əməkdaşlığın mühüm prinsiplərini vəs. məsələləri tənzimləyən hüquqi sənədlərdən səmərəliistifadə edilməsi kitabxana menecmentinin olduqca vacibşərtlərindən biridir.Kitabxanalar cəmiyyətdə informasiya daşıyıcılarınınmühafizəsini və istifadəsini təmin edən elm, informasiya,mədəniyyət, təhsil və tərbiyə müəssisələri kimixüsusi hüquqi statusa malik olan sosial institutlardır. Bubaxımdan kitabxana menecmentində hüququn aliliyibaşlıca amil rolunu oynayır.Azərbaycanda kitabxana menecmentinin hüquqi bazasınıaşağıdakı sənədlər və mənbələr təşkil edir:- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası;- "Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanunu (1999);15

- "Mədəniyyət haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanunu (1998);- "İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanınmühafizəsi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanunu (1998);- Kitabxana işinə dair Nazirlər Kabinetinin qərar vəsərəncamları;- Kitabxana işinə dair dövlət standartları;- Müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən təsdiqedilmiş normativ sənədlər (qərarlar, əmrlər, sərəncamlar,əsasnamələr və s.);- Metodik mərkəzlər tərəfindən tərtib edilmiş sənədlər;- Kitabxanadaxili sərəncamlar, əsasnamələr, digərnormativ sənədlər;- Beynəlxalq kitabxana təşkilatlarının qərarları,manifestləri, bəyannamələri və proqram sənədləri;- Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalqmüqavilələr. Bu müqavilələrlə ölkənin hüquqisənədləri arasında ziddiyyət olduqda həmin beynəlxalqmuqavilələr tətbiq edilir.1995-ci ildə ölkəmizdə qəbul edilmiş ilk demokratikkonstitusiyada öz əksini tapmış “hər kəsin mədənitəsisatlardan istifadə etmək hüququ” (maddə 40), eləcədə cəmiyyətdə informasiya azadlığı və hər kəsin informasiyanıalmaq və istifadə etmək hüquqları (maddə 50)ölkəmizdə kitabxana işinin təşkili və idarə olunmasınındemokratik prinsiplərə əsaslanmasının əsaslı hüquqibazasını təşkil edir.1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasının MilliMəclisi ölkəmizin tarixində ilk dəfə olaraq "Kitabxanaişi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununu16

qəbul etdi. "Kitabxana işi haqqında" AzərbaycanRespublikasının Qanunu 29 dekabr 1998-ci ildəÜmummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmışvə həmin gündən qüvvəyə minmişdir. Həmçinindövlət başçısı "Kitabxana işi haqqında" AzərbaycanRespublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 12mart 1999-cu ildə fərman imzalamış, qanunun ayrı-ayrımaddələrinin yerinə yetirilməsinə cavabdeh olan dövlətorqanlarını müəyyənləşdirmişdir.Bu qanun ölkəmizdə kitabxana işi sahəsində dövlətsiyasətinin əsasıdır. Respublikamızda kitabxana işi üzrədövlət siyasəti, bu işə dair hazırlanan bütün qərarlar,dövlət sənədləri və sərəncamlar, kitabxana işinin inkişafkonsepsiyası, ayrı-ayrı nazirlik, idarə və müəssisələrinkitabxana fəaliyyəti bu qanuna əsaslanmalı, onunəsas prinsipləri və müddəaları yerinə yetirilməlidir.Respublikamızda kitabxana şəbəkələri olan bütünnazirlik, idarə və müəssisələr, ictimai təşkilatlar, ümumiyyətlə,kitabxana ictimaiyyəti, bütün ziyalılarımızbu qanunun işlək olmasına çalışmalı, onun işləməsinəmaneçilik törədən məmurlara qarşı daim mübarizəaparmalıdırlar.Qanunda deyilir: "Bu qanun Azərbaycan Respublikasındakitabxana işi sahəsində dövlət siyasətininəsas prinsiplərini, kitabxana işinin və kitabxanasisteminin ümumi əsaslarını, kitabxana fondlarınınformalaşdırılması və mühafizəsi tələblərini, kitabxanalarınmaliyyələşdirilmə mənbələrini, kitabxanalardanistifadə sahəsində vətəndaşların hüquq vəvəzifələrini, kitabxana işi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığınprinsiplərini müəyyən edir".17

"Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanunu 6 fəsil 34 maddədən ibarətdir.Qanunun I fəsli “Ümumi müddəalar” adlanır. Buradamüasir şəraitdə kitabxanaların mürəkkəb, sosial,mədəni və informasiya sistemi kimi cəmiyyətin inkişafındamühüm rolu və vəzifələri müəyyənləşdirilmiş,respublikamızın tarixində ilk dəfə olaraq onların elmitərifi verilmiş, statusu müəyyənləşdirilmişdir. Qanundakitabxanaların sosial funksiyalarının Azərbaycan kitabxanalarınınçoxəsrlik tarixinə, təcrübəsinə və elmi əsaslarasöykənərək olduqca uğurlu şəkildə müəyyənləşdirilməsitəqdirəlayiqdir.Məlumdur ki, ölkəmizdə müstəqillik əldə edilənəqədər kitabxanalarımız 1984-cü ildə SSRİ Ali SovetiRəyasət Heyəti tərəfindən qəbul edilmiş "SSRİ-dəkitabxana işi haqqında" Əsasnaməyə müvafiq fəaliyyətgöstərirdi. Mahiyyətinə totalitar rejimin əsasları hopmuşbu əsasnamədə kitabxanalar kütləvi, ideoloji,mədəni-maarif və elmi informasiya idarələri kimiqiymətləndirilir, əsas vəzifələri isə Marksizm-Leninizm,Sov. İKP-nin və sovet dövlətinin siyasətini,tarixini, sosializm quruluşunun və sovet həyat tərzininüstünlüklərini təbliğ etmək hesab edilirdi.Müstəqillik əldə edildikdən sonra dünyada və bölgədəyaranmış durum Marksizm-Leninizm nəzəriyyəsindən,sosializm quruluşundan imtina edərək, bazariqtisadiyyatına keçmək, cəmiyyətdə kitabxanalarınişinin liberal-demokratik dəyərlərə uyğun yenidənqurulmasını, demokratikləşdirilməsini, sosial funksiyalarıntəzədən müəyyənləşdirilməsini tələb edirdi.Məhz buna görədir ki, cəmiyyət və dövlət kitabxanalarımürəkkəb sosial-mədəni sistem kimi qəbul edərək,18

kitabxana işinin demokratik və elmi əsaslar üzərindəqurulmasına başladı. Bütün bunlar öz əksini "Kitabxanaişi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunundatapdı. Sənəddə müasir Azərbaycan kitabxana işinintəcrübəsinə, onun perspektiv inkişafına və dünyatəcrübəsinə əsaslanaraq kitabxanaların 5 sosialfunksiyası müəyyənləşdirilmişdir. Bunlar elm, informasiya,mədəniyyət, təhsil və tərbiyə funksiyalarıdır.Göstərilən funksiyaların yerinə yetirilməsi kitabxanalarıcəmiyyətin sosial həyatı ilə bilavasitə əlaqələndirməkləcəmiyyətdə tutduqları yeri və vəzifələrini müəyyənləşdirir,onlar informasiyalaşdırılmış cəmiyyətinəsas atributlarından birinə, insanların informasiyatəminatının əsas bazasına çevirir. Beləliklə, bu müəssisələrhər şeydən əvvəl elm, informasiya, mədəniyyət,təhsil və tərbiyə sahəsində dövlət siyasətinin obyektikimi xarakterizə olunur."Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanununda ən mühüm cəhətlərdən biri kitabxanaişi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsip vəvəzifələri olduqca düzgün və hərtərəfli müəyyənləşdirilmişdir.Qanunda əsas prinsiplər kimi kitabxanaların,bütün əhalinin istifadəsi üçün ümumaçıq olması,onlara dövlət qayğısı və dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsiprinsiplərin ön plana çəkilir. Bu isəkitabxanaların gələcək inkişafı üçün şərait yaratmaqla,onların ən demokratik kitabxana sisteminə çevrilməsinitəmin edir.Qanunun 3-cü maddəsində kitabxana işi sahəsindədövlətin əsas vəzifələri müəyyənləşdirilmiş, onunhəyata keçirilməsi yolları göstərilmişdir.19

Qanunun 2-ci fəslində kitabxana sistemi, onuntəşkili, tərkibi əsaslandırılmış, respublikamızda olanbütün kitabxana şəbəkələri, onların tabeçiliyi prinsipləri,dövlət və qeyri - dövlət kitabxanaları haqqındaməlumat verilmiş, statusları müəyyənləşdirilmişdir.Qanunda 7-ci maddə "Milli Kitabxana" adlanır. Bubölmədə dünya təcrübəsinə əsaslanaraq Milli Kitabxananıntərifi verilmiş, onun statusu müəyyənləşdirilmişdir:"Milli Kitabxana Azərbaycan Respublikasındakitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinihəyata keçirən, milli nəşrləri, xarici ölkələrdə nəşrolunmuş Azərbaycan haqqında və Azərbaycan müəlliflərininəsərlərini, dünya əhəmiyyətli nəşrləri, ocümlədən xarici dillərdə qiymətli və digər məlumatdaşıyıcılarını toplayıb mühafizə edən milli mədəniyyətxəzinəsi və dövlət kitab saxlayıcısıdır". Həmçininqanunda Milli Kitabxananın kitab-xanaşünaslıq,biblioqrafiya və kitabşünaslıq sahəsində elmi-tədqiqatmüəssisəsi, ölkənin bütün kitabxanaları üçün metodikmərkəz, kitabxanalararası abonement və kitabxanalarınbeynəlxalq əlaqələr mərkəzi olması əsaslandırılmış,eyni zamanda kitabxananın qarşısında duran vəzifələrətraflı şəkildə təhlil edilmişdir. Bu qanunun böyüküstünlükləri ondan ibarətdir ki, Milli Kitabxana bütünsahələrdə beynəlxalq standartlara cavab verən birmüəssisə kimi nəzərdən keçirilmişdir.Qanunun 8-ci maddəsi respublika əhəmiyyətlikitabxanalara həsr edilmişdir. İndiyə qədər bəzi hallardamübahisə doğuran bu məsələnin dəqiqləşdirilməsi,respublika əhəmiyyətli kitabxana statusu verilən kitabxanalarınvəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi bu boşluğudoldurmuş, onların fəaliyyəti üçün şərait yaratmışdır.20

Qanunun 9-cu maddəsində kitabxanaların informasiyaorqanları, digər idarə və müəssisələrlə, həmçininbir-biri ilə əlaqədə olmaları, öz işlərini göstərilənmüəssisələrlə koordinə etmələri vacib sayılmış, kitabxanaişinin bütün cəmiyyətlə əlaqədə olması əsaslandırılmışdır.Qanunda kitabxanaların yaradılması və yenidəntəşkili məsələlərinə aydınlıq gətirilmiş, yeni yaranankitabxanaların ancaq qanunvericiliyə uyğun təşkiledilməsi məqsədəuyğun sayılmış, kitabxanaların yenidəntəşkilinə və müstəsna şəraitdə müvəqqəti olaraqköçürülməsinə ancaq müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarınınrazılığı olduqda icazə verilməsi məqsədəmüvafiqhesab edilmişdir.Qanunun III fəsli "Kitabxana fondu" adlanır. 8maddədən ibarət olan bu fəsildə xalqımızın milli sərvətiolan kitabxana fondlarının yaradılması, komplektləşdirilməsi,qorunub saxlanılması, kitabxana fondlarınınnövləri, təchiz olunması, kitabxanaların mübadiləfondları, depozitar fondlar, dövlət kitabxana fondlarınınuçotu, mühafizəsi və kitabxanaların pulsuz məcburinüsxələrlə təchiz edilməsi məsələləri öz hüquqi həllinitapmışdır. Qanuna görə, kitabxana fondları dövlətmülkiyyətidir və dövlət tərəfindən qorunur. Dövlətkitabxana fondlarını dağıdanlar, onların mühafizəsinitəşkil etməyənlər, qorunmasına, uçotunun aparılmasınacavabdeh olan məsul şəxslər qanun qarşısında məsuliyyətdaşıyırlar.Dövlət kitabxana fondlarının yaradılması və dövləttərəfindən maliyyələşdirilməsinin qanunda öz əksinitapması olduqca demokratik bir hal olmaqla kitabxanaişinə dövlət qayğısının təzahürüdür. Qanunda həmçinin21

ayrı-ayrı nazirlik, idarə və müəssisələrin, kitabxanaşəbəkələrinin həmin nazirlik, idarə və müəssisələrinvəsaiti hesabına komplektləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur."Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasıQanununun ən böyük əhəmiyyət kəsb edən maddələrindənbiri "Kitabxanaların pulsuz məcburi nüsxələrlətəchizatı" adlı 15-ci maddəsidir. Dünyanın bütün ölkələrindəbir qayda olaraq mühüm dövlət və ümummilliəhəmiyyət kəsb edən bir çox kitabxanalar pulsuzməcburi nüsxələr alır. Bu işin olduqca böyük, milli,tarixi və mədəni əhəmiyyəti danılmazdır. Nəşr olunankitablar heç bir bürokratik çətinlik olmadan kitabxanalarınfonduna düşür. Beləliklə, dövlət kitabxanalarıfondlarının tamlığı təmin olunur. Bazar iqtisadiyyatınakeçdiyimiz indiki şəraitdə nəşriyyatların əksəriyyətiözəlləşmişdir və onlar bazarın tələbatına müvafiqolaraq öz istədikləri kitabları nəşr edirlər. Beləkitabların uçotunu aparan, onları toplayıb, mühafizəedib saxlayan heç bir müəssisə yoxdur. Bu baxımdanqanunun bu maddəsi çox vaxtında qəbul edilmiş vəAzərbaycan kitabının qorunub saxlanılmasını təminetməyə yönəlmişdir. Qanunda göstərilir: "Dövlət vəqeyri-dövlət nəşriyyatları, nəşriyyat fəaliyyəti iləməşğul olan poliqrafiya müəssisələri və digər hüquqişəxslər tərəfindən buraxılan çap məhsullarından MilliKitabxanaya dörd pulsuz məcburi nüsxə, qanunvericilikvə müvafiq icra hakimiyyəti orqanları kitabxanalarına,respublika əhəmiyyətli elmi-sahəvi kitabxanalara,Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Mərkəzi ElmiKitabxanasına, Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasınınprofilinə uyğun olaraq iki pulsuz məcburi22

nüsxə, Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan bütünqəzet və jurnal redaksiyaları isə iki pulsuz məcburinüsxə göndər-məlidir".Qanunun 16-cı maddəsində isə dövrün tələblərinəcavab vermək, əhaliyə kitabxana xidmətini daha datəkmilləşdirmək, kitabxanaların beynəlxalq əlaqələrinigünün tələbləri səviyyəsində qurmaq üçün çox ciddivəzifələri həll edə bilən kitabxanaların mübadiləfondlarının yaradılması tövsiyə edilmişdir. Məlumdurki, kitabxanaların, xüsusilə elmi kitabxanaların mübadiləfondu olmadan həm ölkədaxili, həm də beynəlxalqkitab mübadiləsini həyata keçirmək mümkün olmaz.Ona görə də qanunda göstərilir ki, müvafiq icrahakimiyyəti orqanları beynəlxalq və ölkədaxili kitabmübadiləsini həyata keçirən kitabxanaların mübadiləfondları üçün əlavə kitab alınmasına vəsait ayırırlar.Qanunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edən maddələrdənbiri də 19-cu maddədir. "Dövlət kitabxana fondunavurulmuş ziyana görə məsuliyyət" adlanan bu maddədemək olar ki, kitabxana fondlarının ayrı-ayrı oxucularvə kitabxanaçılar tərəfindən dağıdılmasının, mənimsənilməsinin,kitabxana fondlarında olan milli, tarixi vəelmi əhəmiyyətə malik olan nadir kitabların dağıdılmasınınqarşısını alır, beləliklə də fondun qorunmasıdövlət əhəmiyyətli bir vəzifə səviyyəsinə qaldırılır.Qanunda göstərilir: "Dövlət kitabxana fondlarınınuçotu, mühafizəsi və istifadə qaydalarının pozulmasınagörə kitabxana işçiləri qanunvericiliklə müəyyən edilmişqaydada məsuliyyət daşıyırlar"."Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasıQanununun IV fəsli kitabxana xidmətinin təşkili problemlərinəhəsr edilmişdir. Qanunun əvvəlki fəsillərində23

göstərildiyi kimi, kitabxanaların qarşısında duran əsasvəzifə ölkə əhalisinə qüsursuz kitabxana-informasiyaxidmətini təşkil etməkdən, onların tələb və sorğularınıvaxtında ödəməkdən, oxucuların mütaliə prosesindəyaxından iştirak etməkdən ibarətdir.Bu məsələ qanunda çox yığcam ifadə edilmişdir.Qanunda oxuyuruq: "Kitabxana xidmətinin vəzifəsikitabxana sərvətlərinin, dünya ədəbiyyatı nümunələrininetibarlı şəkildə toplanması, qorunması və gələcəknəsillərə çatdırılmasından, onların əhali arasında geniştəbliğindən, bəşəri dəyərlərə yiyələnmək, müstəqil vəyaradıcı düşünən vətəndaş yetişdirilməsinə fəal yardımetməkdən ibarətdir".Göstərilən vəzifələr kitabxanaların cəmiyyətinmühüm atributlarından biri kimi böyük təşkilati, elmi,informasiya, mədəni, təhsil və tərbiyə işləri aparma,cəmiyyətin iqtisadi, elmi, mədəni həyatında yaxındaniştirak etmək vəzifələrini qoyur, onu açıq cəmiyyətindemokratik müəssisələrindən birinə çevirir.Bu fəsildə həmçinin kitabxanaların, kitabxanaçılarınvə oxucuların hüquq və vəzifələri çox geniş şərhedilmiş, oxucuların kitabxanadan istifadə etməsi üçündünya standartlarına cavab verən demokratik qaydalarmüəyyənləşdirilmişdir.Qanunun V fəsli kitabxana işinin idarə olunmasıməsələlərinə həsr edilmişdir. Bu fəsildə göstərilir ki,Azərbaycan Respublikasında kitabxanalar müvafiq icraorqanları tərəfindən idarə edilir. Müvafiq icra orqanlarıöz işində dövlətin kitabxana işi sahəsindəki siyasətinirəhbər tutur. Qanunda kitabxana işinin idarə olunmasındaictimaiyyətin iştirakına xüsusi diqqət yetirilir.İctimai birliklərin, kitabxana şuralarının, assosia-24

siyaların, kitabxanaların idarə olunmasında iştirakı önplana çəkilir, kitabxana xidmətinin təşkilində onlarıniştirakı lazımlı sayılır. Həmçinin bu fəsildə kitabxanaişinin elmi-metodik təminatına xüsusi diqqət yetirilməkləmetodik mərkəzlər və onların vəzifələri dəmüəyyənləşdirilir. İlk dəfə olaraq bu qanunda yüksəkixtisaslı,ixtisas təhsilli mütəxəssisələrin hazırlanmasıvə yerləşdirilməsi dövlət əhəmiyyətli bir iş hesabedilməklə peşə-ixtisas təhsilli mütəxəssislərə kitabxanalardaişə düzələrkən üstünlük verilməsi əsaslandırılır.Qanunda göstərilir: "Kitabxanaların kadr təminatındamüvafiq peşə-ixtisas təhsili olan şəxslərə üstünlükverilir. Müstəsna hallarda müvafiq peşə-ixtisas təhsiliolmadan, ancaq yüksək təcrübəyə və kitabxanada çoxillikiş stajına malik olan mütəxəssislər də kitabxanadaişləyə bilər".Azərbaycan Respublikasının bazar iqtisadiyyatışəraitində kitabxanaların ən mühüm problemi maliyyələşdirməproblemidir. Bu problem kitabxana işinincanıdır, onun yaşamağının, fəaliyyətinin qarantıdır.Kitabxana işinin inkişafı və perspektivləri məhz buişdən asılıdır.Sevindirici haldır ki, hüquqi, dünyəvi, demokratikAzərbaycan dövləti bu mühüm problemi çox yüksəkşəkildə həll etmiş, dövlət kitabxanalarının maliyyələşdirilməsiniöz üzərinə götürmüşdür. Bu tədbirmüstəqil Azərbaycan dövlətinin ən böyük mədəninailiyyətlərindən biridir. Bu barədə qanunda göstərilir:"Dövlət kitabxanaları və büdcədən maliyyələşdiriləntəşkilatların tabeliyində olan kitabxanalar dövlət büdcəsivəsaitləri, hüquqi və fiziki şəxslərin könüllü25

ayırmaları və qanunvericilikdə qadağan olunmayan digərmənbələr hesabına maliyyələşdirilir.Dövlət kitabxanaları maliyyələşdirilərkən büdcədənkitab fondlarının komplektləşdirilməsinə yönəldilənvəsait ayrıca maddədə göstərilməli və bu vəsaitmüntəzəm olaraq artırılmalıdır".Bütün bu tədbirlərlə yanaşı, qanunda kitabxanalarımüdafiə etmək, onların maddi-texniki bazasını möhkəmləndirmək,əhaliyə kitabxana işinin keyfiyyətiniyaxşılaşdırmaq məqsədilə "Kitabxanaların inkişaffondu" yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. "Bu fonddövlət və qeyri-dövlət təşkilatları, ayrı-ayrı cəmiyyətlərtərəfindən təşkil edilə bilər. Doğrudur, qanunun qəbuledilməsindən xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq, beləbir fond hələlik respublikamızda yaranmamışdır. Ancaqolduqca mütərəqqi xarakter daşıyan bu ideyanın həyatakeçirilməsinə böyük ehtiyac duyulmaqdadır. Müstəqildövlətimizin son zamanlar iqtisadi, siyasi, təhsil vəmədəni sahədə əldə etdiyi nailiyyətlərin gələcəkdə beləbir fondun təşkil ediləcəyinə şərait yaradacağı şübhəsizdir.Əgər respublikamızda kitabxanaların inki-şaffondu yaransa, heç şübhəsiz, kitabxana işinin inkişafınaböyük təkan verəcəkdir". Qanunda kitabxanalarınmaddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, kitabxanaişinin kompüterləşdirilməsi məsələləri ön planaçəkilmiş, dövlət kitabxanaları üçün xüsusi layihəəsasında kitabxana binalarının tikilməsi və kitabxanaişini avtomatlaşdırmaq üçün vəsait ayrılması zəruri hesabedilmişdir (maddə 30).Qanunun "Kitabxanaların əmlakı və təsərrüfat fəaliyyəti"adlı 31-ci maddəsi bazar iqtisadiyyatı şəraitindəböyük aktuallıq kəsb edir.26

Kitabxanaların mülkiyyətdə olan və ya idarəçiliyinəverilən əmlakdan qanunvericiliyə uyğun istifadə hüququverilmiş, təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olmağaşərait yaradılmışdır. Bu fəaliyyətdən əldə edilən vəsaitinkitabxanaların sərəncamında qalması qanuni-ləşdirilmişdir.Əlbəttə, kitabxanalarımız bu fəaliyyət növündənistifadə etsə, onlar daha böyük müvəffəqiyyətlərəldə edə bilərlər."Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanununda öz əksini tapmış ən mühüm, dövlətəhəmiyyətinə malik maddələrdən biri də "Kitabxanaişçilərinin sosial müdafiəsi" maddəsidir (maddə 32).Məlum olduğu kimi, SSRİ məkanında kitabxanaişçiləri ziyalılar içərisində ən az - minimumdan aşağızəhmət haqqı alan insanlar idi. Sovetlər İttifaqındamaaşlar artırılan zaman kitabxana işçilərinin maaşlarıaxırda artırılırdı. Bəzən də heç artırılmırdı. Məlumdurki, kitabxanalar öz tabeçilik və xidmət prinsiplərinəgörə bu və ya digər nazirliklərin, idarə və müəssisələrinmütəxəssislərinə, işçilərinə xidmət edir. Məsələn, təhsilkitabxanaları bilavasitə təhsil sahəsinin elmi-pedaqojikollektivinə, şagird və tələbələrinə xidmət edir. Bubaxımdan təhsil kitabxanaları işçilərinin maaşı da təhsilişçilərinin maaşına bərabərləşdirilsə, məntiqi cəhətdəndüzgün olardı.Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqil Azərbaycandövləti maaşların verilməsi qaydalarında dəyişiklikləretməklə, ədalətsizlikləri qaydaları ləğv etdi. Kitabxanaişçilərinin maaşları xidmət etdikləri nazirliklərinişçilərinin maaşları ilə birlikdə artırılmağa başladı.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin bu siyasəti AzərbaycanRespublikası Milli Məclisinin qəbul etdiyi kitabxana27

işinə dair qanunda öz hüquqi həllini tapdı. "Kitabxanaişi haqqın-da" Azərbaycan Respublikasının Qanunundakitabxa-naçıların sosial müdafiəsinə böyük qayğı iləyanaşıldı, onların əməyi elm və təhsil işçilərininəməyinə bərabər tutuldu ki, bu da sadə əməyi iləhəmişə fərqlənən Azərbaycan kitabxanaçılarına dövlətimizinböyük qayğısının nəticəsi idi. Qanunda göstərilir:"Dövlət kitabxana işçilərinin sosial müdafiəsinə təminatverir. Kitabxana işçilərinin əmək haqları elm və təhsilsahələri işçilərinin əmək haqlarından aşağı olmamalıdır.Kitabxanaların statusu, spesifik xüsusiyyətləri nəzərəalınmaqla, işçilərə əmək haqqından əlavə digər ödənişlərtətbiq edilə bilər.Müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, müəssisə, idarəvə təşkilatlar öz tabeçiliyində olan kitabxanalarınişçilərinə əlavə kompensasiyalar müəyyən edə bilərlər".Beləliklə, göstərilən müddəalar Azərbaycan kitabxanaişçilərinə dövlət qayğısının nəticəsidir və Azərbaycankitabxanaçıları bu qayğını böyük minnətdarlıqhissi ilə qəbul edirlər.Qanunun sonuncu - VI fəslində kitabxana işi sahəsindəbeynəlxalq əməkdaşlığın təşkilindən bəhs edilir.Qanunda beynəlxalq əməkdaşlığa yüksək qiymət verilməkləbelə əməkdaşlığın təşkili və aparılmasına, xaricikitabxanaların iş təcrübəsinin öyrənilməsi və yayılmasınaxüsusi diqqət yetirilməsi zəruri hesab edilir.Beynəlxalq əməkdaşlıqda ayrı-ayrı kitabxanalar, ictimaibirliklər, beynəlxalq kitabxana təşkilatları iştirakedə bilərlər.Nəhayət, qanunun son maddəsində göstərilir: "Buqanunun pozulmasında təqsirli olan hüquqi və fizikişəxslər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə28

uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar". Məhz bu maddəqanunun qüsursuz olaraq respublikamızın ərazisindəişləməsi üçün şərait yaradır, onun tətbiqini asanlaşdırır.Müasir şəraitdə hər bir ziyalının, dövlət idarələrinin,rəhbər işçilərin, bütün oxucuların, ilk növbədə isəkitabxana əməkdaşlarının əsas vəzifəsi bu qanununişləməsi, onun əsas müddəalarının həyata keçirilməsiuğrunda mübarizə aparmaqdır.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin kitabxana işi haqqındaqəbul etdiyi ilk qanun son dövrlərdə bazar iqtisadiyyatışəraitində cəmiyyətdə baş verən bütün dəyişikliklərə,yeniliklərə əsaslanmaqla, əsasən cəmiyyətinmənəvi həyatında baş verən qanunauyğunluqlarıözündə əks etdirir, cəmiyyətin qarşıya qoyduğu tələblərəcavab verir.Beləliklə, ölkəmizin kitabxana qanunvericiliyi sənədindəöz əksini tapmış hüquqi normalar kitabxanamenecerləri tərəfindən dərindən mənimsənilməli vəkitabxana işinin idarə olunmasında tətbiq edilməlidir.Kitabxana işinin hüquqi tənzimlənməsi və idarəolunmasında Respublika Nazirlər Kabinetinin qərar vəsərəncamları da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizdə kitabxana haqqındaqanunun tətbiqindən irəli gələn mühüm təşkilativə hüquqi məsələlərin tənzimlənməsi ilə əlaqədarAzərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 1999-2000-ci illərdə bir sıra normativ hüquqi sənədlər qəbuletmişdir. Bu sənədlər aşağıdakılardır:1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin1987-ci il 9 fevral tarixli 45 nömrəli qərarına dəyişiklikedilməsi və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetininbəzi qərarlarının qüvvədən düşmüş hesab29

edilməsi barədə. Qərar №84. Bakı şəhəri, 21 may1999-cu il.Bu qərarda Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindənkitabxana fondlarına məxsus çap əsərlərinin və digərmaterialların itirilməsi və ya yararsız vəziyyətəsalınmasına görə dövlət kitabxanalarının tələblərinəəsasən borcun ödənilməsinin yeni qaydaları müəyyənləşdirilmişdir.Bu qərarda "Kitabxana işi haqqında" AzərbaycanRespublikasının Qanununa uyğun hüquqi və fizikişəxslərdən itirilmiş və yararsız vəziyyətə salınmışkitabxana fonduna məxsus çap əsərlərinin və digərmaterialların (milli-mədəni sərvətlər reyestrinə daxiledilən nadir nüsxələr istisna olmaqla) yeni qiymətləndirməəmsalları nəzərə alınmaqla, vurulmuş ziyanınqiymətinin 10 misli həcmində tutulması qaydalarımüəyyənləşdirilmişdir. Qərarda hüquqi və fiziki şəxslərtərəfindən çap əsərləri və digər materiallar itirildikdə vəya yararsız vəziyyətə salındıqda öz məsuliyyətini inkaretdiyi halda kitabxanalar məhkəmə və notarial orqanlarınamüraciət etdikdə aşağıdakı sənədlərin təqdimedilməsi nəzərdə tutulur:- çap əsərlərinin və ya digər materialların kitabxanadanalındığı və onun qaytarılmadığını müəyyən edənsənəd;- qaytarılmamış, yararsız vəziyyətə salınmış, çapəsərinin və ya digər materialın başqa müvafiq çapəsərləri, materialları ilə əvəz edilməsi barədə, yaxudçap əsəri və digər materialın qaytarılması, dəyişdirilməsimümkün olmadıqda onların qiymətinin 10 mislihəcmində borcun ödənilməsi barədə yazılı xəbərdarlığınsurəti;30

- çap əsərinin və ya digər materialın qaytarılması,dəyişdirilməsi mümkün olmadıqda, borcun ödənilməsihaqqında yazılı xəbərdarlığın surəti;- qaytarılmamış və ya yararsız vəziyyətə salınmışçap əsərinin və digər materialın qiyməti barəsində yeniqiymətləndirmə əmsalları nəzərə alınmaqla, sifarişçitərəfindən təsdiqlənmiş kitabxananın inventar kitabındançıxarış.2. Dövlət kitabxana fondlarında saxlanılan çapəsərlərinin və digər materialların uçotu, mühafizəsi vəistifadəsi qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında. Qərar№29. Bakı şəhəri, 6 mart 2000-ci il.Bu qərar Azərbaycanda müasir kitabxana menecmentisahəsində olduqca əhəmiyyətlidir və normativhüquqisənəd kimi qiymətləndirilməlidir. Belə ki, 11bölmədən ibarət olan bu sənəddə AzərbaycanRespublikasının dövlət kitabxana fondlarının əhəmiyyəti,kitabxana fondlarının uçotunun mahiyyətiaçılmış, kitabxanalara daxil olan ədəbiyyatın qəbulu,kitabxana fondlarının uçot kitabı, kitab və kitabçaların,jurnalların, digər materialların, həmçinin çıxarılan məhsullarınuçot qaydaları, kitabxana fondlarının yoxlanılması,kitabxanalardan oxucuların istifadə qaydalarıvə kitabxana fondlarının mühafizəsi məsələlərininhüquqi bazası yaradılmışdır.Sənədin I bölməsində Dövlət kitabxana fondlarınınmahiyyəti açıqlanır və göstərilir ki, Azərbaycan RespublikasıDövlət Kitabxana fondları kitabxanalararasıəlaqələndirilmiş komplektləşdirmə, qarşılıqlı istifadə,depozitar mühafizə və mübadilə prinsipləri əsasındatəşkil edilən, məlumat-axtarış sisteminə malik olankitabxana fondlarından ibarətdir.31

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Kitabxana fondudövlət mülkiyyətidir.Qərarın "Dövlət Kitabxana fondlarının uçotu" adlandırılmışII bölməsində kitabxana fondunun uçotununməqsəd və vəzifələri, onun əsas prosesləri müəyyənləşdirilərəkgöstərilir ki, fondun mühafizə məsələlərinəsosial, fiziki-kimyəvi, bioloji amillər təsir edir.Kitabxana fondlarının mühafizəsini təmin edən müvafiqşərtlərə əməl edilməsi inzibati rəhbər və kitabxanaişçilərinin, habelə oxucuların müqəddəs vəzifəsi olmalıdır.Bu mühüm menecment sənədinin III bölməsindəkitabxanalara daxil olan yeni ədəbiyyatın qəbulu iləəlaqədar həyata keçirilən əməliyyatlar müəyyənləşdirilir,müvafiq sənədlərin tərtib edilməsi qaydalarıgöstərilir.Qərarın IV bölməsi kitabxana fondunun uçotkitabının aparılması qaydalarını şərh edir. Buradafondun uçot kitabının əsas hissələrinin doldurulmasıqaydaları, qoşma sənədlərlə aparılan əməliyyatlar, kitabxanafonduna daxil olan və oradan çıxarılan ədəbiyyatınmiqdarının yekunlaşdırılması məsələləri aydınlaşdırılır.Sənədin V bölməsi əsasən MKS-lərdə kitab vəkitabçaların uçota alınması ilə əlaqədar əməliyyatlarınaparılması qaydalarını tənzimləyir. Burada MKS-ədaxil olan kitab və kitabçaların uçotunun aşağıdakıqaydalar əsasında aparılması nəzərdə tutulmuşdur:"Kitab və kitabçalar nəşrlər üzrə uçot kataloqundaqeyd olunur. Hər bir nəşr üçün 75x125 mm həcmindəbir kartoçka ayrılır. Həmin kartoçkada bu nəşrdən neçənüsxə alındığı, çıxarıldığı göstərilir.32

Kartoçkanın üz hissəsində kitabların biblioqrafiktəsviri, kitabda və qoşma sənəddə göstərilən qiyməti vəkitaba verilmiş inventar nömrəsi yazılır.Çoxcildli əsərlərin bir cildinin bütün nüsxələrinə birinventar nömrəsi verilir.Kitabın müəyyən şöbə və filiallara aid olduğunugöstərmək üçün şöbənin və ya filialın şərti işarəsi kitabınyarlığında və formulyarında kitabın şifrəsindənsonra yazılır.Filial kitabxanalar əlifba kataloqunun əsas kartoçkasınınarxasında bu ədəbiyyatdan neçə nüsxə olduğunuvə hansı fondda saxlandığını qeyd edirlər.Kartoçkaların qorunması üçün məsuliyyət kitabxananınkomplektləşdirmə və kitabişləmə şöbəsi müdirininüzərinə düşür."Məlum olduğu kimi, kitabxana fondlarının mühümtərkib hissəsini dövri nəşrlər, o cümlədən jurnallartəşkil edir. Respublika Nazirlər Kabinetinin bəhsetdiyimiz qərarında kitabxanalara daxil olan jurnallarında uçot qaydaları müəyyənləşdirilmişdir. Bu mürəkkəbuçot prosesində vahid qayda yaratmaq məqsədiləqərarda onların uçotuna aşağıdakı tələblər verilir:"Kitabxananın komplektləşdirmə və kitabişləmə şöbəsiabunəçilik məlumatları əsasında dövri mətbuatmərkəzi (ümumi) kartotekasını tərtib edir.Abunəçiliklə alınan jurnallar bilavasitə kitabxananınbölmələrinə daxil olur. Bu bölmələrə daxil olan jurnallarıqeyd kartoçkasının üz hissəsində qeyd edirlər.Jurnalların qeyd kartoçkaları kitab və kitabçalardanfərqli olaraq ayrı, xüsusi əlifba kartoçkasında düzülür.33

Jurnalların qeyd kartoçkaları müəyyən jurnalın bütünnömrələri fonddan çıxarılana qədər mərkəzi kitabxanadavə filiallarda saxlanılır".Son onilliklər ərzində dövlət kitabxanalarının fondlarıkitab, kitabça və dövri nəşrlərlə yanaşı digər çapməhsulları ilə də intensiv şəkildə komplektləşdirilir.Bunlara not nəşrləri, təsviri sənəd materilları, normativsənədlər, mikrofilm və mikrofişlər, audio-vizual materiallar,çap əsərlərinin elektron versiyaları, elektronədəbiyyat və s. daxildir.Haqqında bəhs etdiyimiz normativ sənəddə beləmaterialların uçotunu tənzimləmək məqsədilə də xüsusibölmə ayrılmışdır. Belə ki, bu sənədin VII bölməsindəyazılır: "Başqa növ çap məhsulları və materiallar uçotkataloqunda əks etdirilir. Bu kartoçkalar (qeydiyyatvərəqələri) "digər çap məhsulları" ayrıcı altında əlifbasırası ilə kitab və kitabçalardan sonra düzülür".Kitabxana fondunun uçot əməliyyatlarına daxil olanədəbiyyatla yanaşı, fonddan çıxarılan nəşrlərin uçotqaydaları da daxildir.Məlum olduğu kimi, hər bir dövlət kitabxanasınınmühüm vəzifələrindən biri də planlı və müntəzəmsurətdə öz fondundan köhnəlmiş və istifadə üçünyararsız vəziyyətə düşmüş ədəbiyyatın çıxarılmasındanibarətdir. Onu da qeyd edək ki, bu proses kitabxanalarınfəaliyyətində son illər xüsusilə intensivləşmişdir. Buəsasən ictimai-siyasi ədəbiyyata aid olub Sovetrejiminin, kommunist ideologiyasının iflasa uğramasıilə əlaqədardır. Məhz bu səbəbdən dövlət kitabxanalarındamühafizə edilən marksizm-leninizm ideologiyasıbanilərinin, Sov.İKP sənədlərinin, elmikommunizm, partiya tarixi və s. sosializm-kommunizm34

problemləri ilə əlaqədar mühafizə edilən çoxsaylınəşrlərin çıxarılması qaydaları, eləcə də digərsəbəblərdən öz aktuallığını itirmiş, oxucular tərəfindənistifadə edilməyən ədəbiyyatın fondlardan təmizlənməsiqaydalarının tənzimlənməsi müasir kitabxana menecmentininaktual məsələlərindən biridir. Bu məsələ özəksini Nazirlər Kabinetinin adıçəkilən qərarının VIIIbölməsində tapmışdır. Burada göstərilir: "Fonddan ədəbiyyatmüvafiq akt əsasında çıxarılır. Hər bir aktlayalnız bir səbəb üzrə (köhnəlib, oxucular tərəfindənqaytarılmayıb, cırılıb, başqa səbəblərdən) çıxarılacaqədəbiyyat daxil olur.Çıxarılan ədəbiyyat üçün qəbul olunmuş formada akttərtib olunur və akta əlavə olaraq tərtib edilən siyahıdahər bir nüsxənin qiyməti göstərilir. Çıxarılan ədəbiyyatınqiyməti aktda göstərilən ədəbiyyatın məbləğmiqdarında olmalıdır.Cırıldığına, məzmunca köhnəldiyinə görə və oxuculartərəfindən itirilmiş çap məhsullarının çıxarılmasıüçün tərtib olunan aktları kitabxananın direktoru təsdiqedir. Aktın hər bir nüsxəsində təsdiq olunduğu haqqındaqeyd və kitabxananın möhürü olmalıdır.Oxucular tərəfindən itirilmiş ədəbiyyatın əvəzinəalınan çap məhsulları kitabxananın "Oxucular tərəfindənitirilmiş ədəbiyyatın əvəzinə alınan ədəbiyyatınuçot dəftəri"ndə qeyd olunur. Bu qeydlər əsasında daxilolan və çıxarılan ədəbiyyat haqqındakı akt vəitirilmiş kitabların formulyarları kitabxananın komplektləşdirməvə kitabişləmə şöbəsinə göndərilir. Təhliletdiyimiz hökumət sənədinin IX bölməsi kitabxanalarınfondlarının yoxlanılması qaydalarını müəyyənləşdirir.Burada əvvəlcə kitabxana fondunun yoxlanılmasının35

səbəbləri müəyyənləşdirilir və göstərilir ki, yoxlamaaşağıdakı səbəblərə görə aparıla bilər:• Kitabxananın tabe olduğu yuxarı orqanın təyinetdiyi vaxtda;• Fond üzrə məsul şəxs dəyişdirildikdə;• Təbii fəlakət zamanı.Daha sonra bu bölmədə fondun yoxlanılması vəsənədləşdirilməsi qaydaları müəyyənləşdirilir və göstərilirki, fondun yoxlanılması nəzarət talonları əsasındaaparılır. Yoxlama qurtardıqdan sonra akt tərtib olunur.Yoxlamanın nəticələri kitabxana şurasında müzakirəolunur və kitabxananın tabe olduğu yuxarı orqantərəfindən təsdiq edilir.Nazirlər Kabinetinin bu qərarının ən mühüm bölmələrindənbiri "Kitabxanalardan istifadə qaydaları" adlıX bölməsidir. Burada ölkə konstitusiyası və kitabxanaqanununa müvafiq hər kəsin kitabxanalardan istifadəhüquqları təsbit edilmiş, oxucuların kitabxanalara yazılmasıqaydaları, oxucuların kitabxanalardan istifadəhüquqları və vəzifələri bu işdə kitabxanaların vəzifələrimüəyyənləşdirilmişdir. Sənəddə göstərilir ki, kitabxanalardanistifadə qaydaları və göstərilən xidmətlərkitabxanaların müvafiq normativ hüquqi aktları iləmüəyyənləşdirilir. Daha sonra sənəddə oxucuların kitabxanayayazılması üçün pasport, şəxsiyyət və yaşayışyerini təsdiq edən sənədlərin təqdim edilməsi nəzərdətutulur. Burada xüsusi olaraq oxucuların vəzifələriaşağıdakı qaydaları müəyyənləşdirilir: "Oxucular kitabxanadanistifadə qaydalarına əməl etməli, kitab fondunaqayğı ilə yanaşmalı, çap məhsullarının itirilməsinə vəyararsız hala salınmasına yol verməməlidirlər".36

Kitabxanaların vəzifələrinə gəldikdə isə sənəddəbunlar belə müəyyənləşdirilir:a) oxuculara lazım olan ədəbiyyatın seçilməsindəşifahi məsləhət yolu ilə köməklik göstərir, onlarınkataloqlardan, tövsiyə siyahılarından və biblioqrafikmateriallardan istifadə etmələri üçün imkan yaradır;b) fonda daxil olan yeni ədəbiyyat haqqında oxucularamüntəzəm olaraq məlumat verir.Bu bölmədə yeniyetmələrin də kitabxanalardan istifadəqaydalarını tənzimləyən maddələr vardır. Bumaddələrə müvafiq olaraq 15 yaşına çatmamış oxucularvalideynlərinin və yaxud tədris müəssisəsinin yazılıxahişi ilə kitabxanalara üzv yazıla bilərlər.I-VIII sinif şagirdləri uşaq kitabxanalarından və yaböyüklər üçün kitabxananın uşaq şöbəsindən istifadəedə bilərlər. Yaşayış məntəqəsində uşaq kitabxanası(şöbəsi) olmadıqda, məktəblilər böyüklər üçün olankitabxanalardan istifadə edə bilərlər.15 yaşına çatmış şəxslər böyüklər üçün olan kitabxanalardanistifadə etmək hüququna malikdirlər.Bəhs etdiyimiz hüquqi-normativ sənədin sonuncu -XI bölməsi "Kitabxana fondlarının mühafizəsi" adlanır.Burada göstərilir ki, kitabxana fondlarının mühafizəsiüçün aşağıdakılara riayət edilməlidir:- fond otaqlarında hava rejiminə düzgün əməl edilməsi;- oxucuya verilən və qaytarılan ədəbiyyatın kitabxanayadaxil olmasının vaxtında uçotu və nəzarət;- elektrik, istilik, hava, su və digər qurğulara, yanğıntəhlükəsinə nəzarət;- ədəbiyyatın müxtəlif zərərvericilərdən mühafizəsinəəməl edilməsi.37

Daha sonra sənəddə universal elmi kitabxanalardafondun etibarlı mühafizəsini təşkil etmək məqsədi iləəlyazmaları, nadir kitablar və xüsusi qiymətli nəşrlərüçün "kitablar fondu", ehtiyat ədəbiyyat üçün mübadiləfondu, az istifadə edilən ədəbiyyat üçün isə depozitarfondların yaradılması nəzərdə tutulur.Bölmənin yekun maddəsində göstərilir ki kitabxanalardaolan nadir və qiymətli nəşrlər xüsusi rejimdəmühafizə olunur və qanunvericilikdə müəyyən olunmuşqaydada Azərbaycan Respublikasının milli-mədəni sərvətlərreyestrinə daxil edilə bilər. Həmin ədəbiyyatınmühafizəsi lazımi qaydada təmin edilmədikdə, müvafiqicra hakimiyyəti orqanı tərəfindən digər kitabxanayaverilə bilər.Beləliklə, dövlət kitabxana fondlarında saxlanılançap əsərlərinin və digər materialların uçotu, mühafizəsivə istifadəsi qaydaları haqqında Respublika NazirlərKabinetinin şərh etdiyimiz qərarı ölkəmizdə kitabxanamenecmentinin hüquqi əsasını təmin edən çox mühümsənəddir.3. Azərbaycan Milli Kitabxanasının Əsasnaməsi.Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000-ciil tarixli 30 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.Məlum olduğu kimi, "Kitabxana işi haqqında"Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq olaraqM.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasına MilliKitabxana statusu verilmişdir.Bununla əlaqədar Respublika Nazirlər Kabineti MilliKitabxananın Əsasnaməsini təsdiq etmişdir. Bu sənədölkəmizdə kitabxana tarixində Milli Kitabxananınstatusunu müəyyənləşdirən ilk sənəd sayıla bilər.Əsasnamənin "Ümumi maddələr" adlı I bölməsində38

Milli Kitabxananın fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərimüəyyənləşdirilir: "Azərbaycan Respublikası MilliKitabxanası Azərbaycanda kitabxana işi sahəsindədövlət siyasətini həyata keçirən, milli nəşrləri, xariciölkələrdə Azərbaycan haqqında nəşr olunmuş çapməhsullarını və Azərbaycan müəlliflərinin əsərlərini,dünya əhəmiyyətli nəşrləri, o cümlədən, xarici dillərdəçap olunmuş məlumat daşıyıcılarını toplayıb mühafizəedən milli xəzinə və dövlət kitabsaxlayıcısıdır".Əsasnamənin II bölməsində Milli Kitabxana statusununməzmunu açıqlanır. Burada Milli Kitabxananınstatusu aşağıdakı müddəalarla əsaslandırılır:• Respublikada tipindən və növündən asılıolmayaraq bütün kitabxanalar üçün metodikmərkəzdir;• Kitabxana ümumi istifadə üçündür. Kitabxanaonun daxili qaydalarından düzgün istifadəetmək şərti ilə həm Azərbaycan, həm dəxarici ölkə vətəndaşları, habelə idarə, müəssisəvə təşkilatlara xidmət edir;• Kitabxanadan istifadə pulsuzdur, pullu xidmətayrı-ayrı xidmət növlərinə tətbiq edilir;• Kitabxana hüquqi şəxsdir, onun blankı, ştampıvə üstündə adı qeyd olunan möhürü vardır.Əsasnamənin ən mühüm bölmələrindən biri, MilliKitabxananın vəzifələrini müəyyənləşdirən III bölmədir.Bu bölmədə dünya təcrübəsinə əsaslanaraq MilliKitabxananın həyata keçirdiyi vəzifələrin mühümistiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.Bu vəzifələrə fondun elmi cəhətdən işlənmiş kataloqvə kartoteka sisteminin yaradılması; kitabxana işinin39

avtomatlaşdırılması və elektron kataloqlarının təşkili;diyarşünaslıq və digər elm sahələri üzrə dövlət biblioqrafiyavəsaitlərinin hazırlanması; kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiyaşünaslıq üzrə elmi tədqiqatların aparılması,standart və digər normativ sənədlərin işlənməsi; oxucularavə müəssisələrə kitabxana və məlumat-biblioqrafiyaxidməti; depozitar və mübadilə fondlarınıntəşkili; metodik təminat və kitabxanaların qabaqcıl iştəcrübəsinin öyrənilməsi; kitabxana işinə dair müxtəlifsəviyyəli elmi konfranslar, seminarlar və s. tədbirlərinkeçirilməsi; kitabxanaşünaslığa dair ədəbiyyat nəşri;oxucular qarşısında vaxtaşırı hesabat vermək və s.daxildir.Əsasnamənin IV bölməsi "Milli Kitabxana dövlətinmilli irsidir" adlanır. Bu bölmədə qeyd edilir ki, MilliKitabxana öz fondunda olan qiymətli nəşrlərin üzəçıxarılması, uçotu və mühafizəsi ilə məşğul olur. Dahasonra göstərilir ki, Milli Kitabxananın fondunda olanmilli mədəniyyət sərvətləri Azərbaycan Respublikasınınmilli mədəniyyət əmlakının Dövlət siyahısında vəmədəniyyət sərvətlərinin mühafizə siyahısında qeydəalınır, eyni zamanda onlar hökumətin təklifi iləYUNESKO-nun ümumdünya mədəni irsi sırasına daxiledilə bilər.Milli Kitabxananın fəaliyyəti ilə əlaqədar dövlətsiyasətinin həyata keçirilməsi və kitabxananın huquqlarıbaxımından bəhs etdiyimiz Əsasnamənin V bölməsixüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu bölmədə ən önəmliməsələlərdən biri Milli Kitabxananın ləğvi və onunmülkiyyət formasının dəyişdirilməsinin qadağan edilməsidir.Digər mühüm məsələ Milli Kitabxananın kitabtəminatı ilə bağlıdır. Bu məsələ ilə əlaqədar Əsas-40

namədə göstərilir ki, "Kitabxana işi haqqında" AzərbaycanRespublikası Qanununun 15-ci maddəsinəmüvafiq olaraq Milli Kitabxana dövlət və qeyri-dövlətnəşriyyatları, nəşriyyat fəaliyyəti ilə məşğul olanpoliqrafiya müəssisələri və digər hüquqi şəxslər tərəfindənburaxılan çap məhsullarından 4 pulsuz məcburinüsxə, Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan bütünqəzet və jurnallardan 2 pulsuz məcburi nüsxə ilə təminolunur.Daha sonra Əsasnamənin V bölməsində Milli Kitabxanatərəfindən Respublika çap məhsullarını birincinövbədə almaq hüququ, kitabxananın işçilərinin əməkhaqlarına əlavələr müəyyənləşdirilir.Əsasnamənin VI bölməsində Milli Kitabxananınmaliyyələşdirilməsi məsələləri şərh edilir və göstərilirki, kitabxana dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilir.Bununla yanaşı, kitabxananın təsərrüfat fəaliyyətindənvə digər pullu xidmətlərindən daxil olan vəsaitlərhesabına büdcədənkənar vəsaitlər fondu da formalaşdırılır.Kitabxanaya sponsorlardan, ayrı-ayrı hüquqi vəfiziki şəxslərdən vəsait daxil ola bilər. Sonra bubölmədə Milli Kitabxananın valyuta hesabına malikolmasına təminat verilir. Bölmənin yekun müddəasındagöstərilir ki, "Milli Kitabxana üçün ayrılmış vəsaitkitabxananın sərəncamında qalır, onun nizamnaməfəaliyyətini həyata keçirmək üçün istifadə edilir vəhəmin vəsaitin silinməsinə heç bir halda icazə verilmir.Milli Kitabxana haqqında Əsasnamənin sonuncu- 7-ci bölməsi "İdarəetmə" adlanır. Bu bölmədə MilliKitabxananın idarə olunmasında Mədəniyyət Nazirliyinin,kitabxananın direktorunun vəzifə səlahiyyətləri vəhüquqları müəyyənləşdirilmişdir.41

4. Azərbaycan respublikası Elmi-Sahəvi KitabxanasınınƏsasnaməsi. Azərbaycan Respublikası NazirlərKabinetinin 2000-ci il 6 mart tarixli 30 nömrəliqərarı ilə təsdiq edilmişdir.Bu əsasnamə Respublika səviyyəli elmi-sahəvikitabxanaların, o cümlədən Respublika Elmi-Texniki,Elmi-Kənd Təsərrüfatı, Elmi Tibb, Elmi-Pedaqoji,MEA, ali təhsil müəssisələri kitabxanalarının, həmçininRespublika Gənclər və Respublika Uşaq Kitabxanalarınınfəaliyyətini tənzimləyən nümunəvi normativhüquqisənəddir.Əvvəldə bəhs etdiyimiz "Milli Kitabxananın Əsasnaməsi"ndənfərqli olaraq, bu əsasnamənin nümunəviadlandırılması o deməkdir ki, hər bir respublikastatusuna malik olan kitabxana öz fəaliyyətinin spesifikxüsusiyyətlərinə müvafiq bu əsasnamənin ümumiruhunu və prinsipial müddəalarını saxlamaq şərti iləona müəyyən əlavə və dəyişikliklər edə bilər.Azərbaycan Respublikası Elmi-Sahəvi Kitabxanasınınnümunəvi Əsasnaməsi aşağıdakı bölmələrdənibarətdir:1. Ümumi müddəalar;2. Vəzifələri;3. Hüquqları;4. İşin təşkili;5. İdarəetmə;6. Elmi metodik şura;7. Strukturu və maliyyələşdirilməsi.Birinci bölmədə Respublika Elmi-Sahəvi Kitabxanasınınstatusu aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir:Kitabxana elm sahəsinə və oxucu qruplarına görəixtisaslaşdırılan, milli, xarici ədəbiyyat fondlarına42

malik olan baş kitabxana, biblioqrafiya və informasiyamüəssisəsidir, öz profili üzrə kitabxanalararası abonementvə metodik funksiyasını yerinə yetirir.Əsasnamənin II bölməsində Respublika Elmi-SahəviKitabxanasının mühüm vəzifələri müəyyənləşdirilir.Burada kitabxananın xidmət sahəsindəki fəaliyyətininistiqamətləri göstərilir və bu işdə müasir informasiyatexnologiyalarından istifadə edilməsi ilə əlaqədar vəzifələrxüsusi olaraq vurğulanır. Həmin vəzifələrbunlardan ibarətdir:-Oxuculara məlumat-biblioqrafiya xidməti işinintəşkilində kompüter texnologiyası tətbiq edir;-Daxil olduğu sistemin kitabxanalarının fəaliyyətiniistiqamətləndirmək məqsədi ilə məlumat bankları hazırlanmasıişində iştirak edir;İnternet sistemi vasitəsilə respublika və xariciölkələrin kitabxanaları, informasiya müəssisələri arasındaməlumat-biblioqrafiya və kitabxana işini əlaqələndirir.Əsasnamənin III bölməsi Respublika Elmi-SahəviKitabxanasının hüquqlarını əhatə edir. Qeyd etməklazımdır ki, burada Elmi-Sahəvi Kitabxananın hüquqdairəsi xeyli genişləndirilmiş, onun fəaliyyətinin səmərəlitəşkili üçün əsaslı hüquqi baza yaradılmışdır.Əsasnaməyə görə, respublika miqyaslı Elmi-SahəviKitabxana:• Müvafiq icra hakimiyyəti sistemindəkikitabxanaların fəaliyyətini öyrənir, metodikköməklik göstərir, təklif və tövsiyələr verir,müəyyənləşdirilmiş qaydada onların işihaqqında illik hesabat və başqa məlumatlaralır;43

• Kitabxanaların fəaliyyətini gücləndirməkməqsədi ilə onların strukturlarında dəyişikliklərhaqqında təkliflər verir;• Kitabxana şəbəkəsi işçilərinin attestasiyadankeçirilməsi işində iştirak edir, onların maddivə mənəvi cəhətdən həvəsləndirmə, mükafatvə fərqlənmə nişanlarına təqdim olunmasıüçün təkliflər verir;• Bazası əsasında ixtisasartırma və yenidənhazırlama kursları təşkil edir;• Başqa sistem kitabxanaları, idarələri və təşkilatlarıilə müəyyənləşdirilmiş qaydada yazışmalaraparır;• Müvafiq icra hakimiyyətinin tapşırığı iləbeynəlxalq miqyaslı tədbirlərdə kitabxanabiblioqrafiyaməsələləri üzrə şəbəkəni təmsiledir;• Kitabxana istifadəyə yararsız hala düşmüşkitabları müəyyən olunmuş qaydada fonddançıxarır;• Fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən kitabxanayadəymiş ziyanın ödənilməsini kitabxanaqanunvericiliyində müəyyən edilmiş qaydadatələb edir.Əsasnamənin V bölməsində Respublika Elmi-SahəviKitabxanasının idarəetmə prinsipləri və direktorununsəlahiyyətləri müəyyənləşdirilir. Əsasnaməyə görə,direktor kitabxananı müvafiq dövlət orqanları vəictimai təşkilatlarda təmsil edir; kitabxana üzrə əmrlərverir; işçiləri işə qəbul edir və işdən azad edir; onlarahəvəsləndirmə və intizam məsuliyyəti tətbiq edir.44

Daha sonra Əsasnamədə qeyd edilir ki, direktor vəonun müavinləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanıtərəfindən təyin və azad olunurlar.Respublika Elmi-Sahəvi Kitabxanasının fəaliyyətinindemokratik prinsiplər əsasında təşkili üçün Əsasnamədəməşvərətçi orqan hüququnda elmi-metodikşuranın yaradılması da nəzərdə tutulmuşdur.Əsasnamənin VI bölməsində bu şuranın yaradılması,strukturu və tərkibi prinsipləri açıqlanır.Əsasnamənin sonuncu bölməsi Respublika Elmi-Sahəvi Kitabxanasının strukturu və maliyyələşdirilməsiməsələlərini tənzimləyir. Burada kitabxananın maliyyələşdirilməsivə maddi-texniki təchizatı ilə əlaqədaraşağıdakı hüquqi norma xüsusi əhəmiyyət kəsb edir:"Kitabxana müvafiq icra hakimiyyətinin büdcəsihesabına maliyyələşdirilir.Kitabxananın fondunu yeni nəşrlərlə komplektləşdirmək,beynəlxalq və respublikadaxili kitab mübadiləsinihəyata keçirmək məqsədilə mübadilə fondu üçünkitab alınmasına büdcədən əlavə vəsait nəzərdə tutulur.Kitab fondunun komplektləşdirilməsinə yönəldilənvəsait ayrıca maddədə göstərilir və bu vəsait müntəzəmolaraq artırılır. Ayrılmış vəsait kitabxananın fəaliyyətinihəyata keçirmək üçün istifadə edilir.Qəbul edilmiş normativlərə uyğun olaraq müvafiqicra hakimiyyəti orqanı kitabxananı bina, surətçıxarmavə çoxaltma texnikası, kompüter, nəşriyyat və cildləməavadanlıqları ilə təmin edir".Şübhəsiz ki, göstərilən maddələrin icra hakimiyyətiorqanları tərəfindən icrası yaxın gələcəkdə RespublikaElmi-Sahəvi Kitabxanalar şəbəkəsinin maddi-texnikibazasının möhkəmləndirilməsi, xüsusən onların müasir45

informasiya texnologiyası ilə təmin edilməsində əsaslıdönüş yarada bilər.Beləliklə, Respublika Nazirlər Kabinetinin sonillərdə qəbul etdiyi qərarlar ölkəmizdə kitabxana menecmentininhüquqi bazasının çox mühüm tərkibhissəsini təşkil edir.Kitabxana işinin idarə olunmasının hüquqi bazasınadaxil olan digər mənbələrə gəldikdə qeyd etməliyik ki,bu sənədlər əsasən kitabxanalarda çalışan bütünişçilərin səmərəli, intizamlı işləmələri, əmək və dövlətintizamına əməl edilməsini təmin edən normativsənədlərdir.Normativ sənədlər kitabxana menecmenti sistemindətəminedici, idarəedici rola malik olduqlarına görə kitabxanalarınməqsədli sosial funksiyalarının həyata keçirilməsindəmühüm əhəmiyyət kəsb edirlər.Belə hüquqi sənədlərin tərkibində kitabxanalarınnizamnamələri və əsasnamələri məcburi qüvvəyə malikolub onların fəaliyyətinin idarə olunmasında, nizamlamavə tənzimləmə statusuna malikdirlər.Kitabxanaların nizamnamə və əsasnamələrində onunsosial funksiyaları, yaradılması əsasları, fəaliyyətinimüəyyən edən meyarlar və göstəricilər, fəaliyyətprinsipləri, tabeçilik iyerarxiyası, təşkilat quruluşu,idarə olunması prinsipləri, hüquqi vəziyyəti, madditexnikibazası və başqa ümumi xarakterli məsələlərəhatə edilir.Kitabxanaların ayrı-ayrı funksional şöbələrinin,bölmələrinin vəzifələri haqqında əsasnamələr kitabxanalarınrəhbərliyi tərəfindən hazırlanır və təsdiq edilir.Bu əsasnamələrdə yerinə yetirilən vəzifələrin xarakteri,iş üsulları, onların təşkili və idarə olunması göstərilir.46

Bir qayda olaraq kitabxana şöbəsi haqqında əsasnaməaşağıdakı bölmələrdən ibarət olur:- şöbənin vəzifələri;- şöbənin daxili quruluşu və onların qarşılıqlı əlaqəsi;- şöbənin funksiyalarının xarakteri;- şöbənin idarəetmə sisteminin digər ünsürləri iləqarşılıqlı münasibətləri və əlaqələri;- şöbənin məqsəd və vəzifələrinin həyata keçirilməsindəməsuliyyət dərəcəsi;- şöbənin tabeçilik səviyyəsi.Kitabxana menecmentinin olduqca çevik və konkrettəsir xüsusiyyətinə malik olan vasitələrindən biri dətəşkilati normalaşdırmadır.Normalaşdırma və bu məqsədlə metodik mərkəzlərvə iri elmi kitabxanalar tərəfindən tərtib edilən normalaşdırmasənədləri hüquqi qüvvəyə malik olub kitabxanalardatəşkilati cəhətdən tənzimetmə funksiyalarınıyerinə yetirirlər.47

1.3. KİTABXANA MENECMENTİNİNPRİNSİPLƏRİTanınmış Rusiya kitabxanaşünası professorY.M.Suslova kitabxana menecmentinin mahiyyətinikitabxanaların idarə olunması sahəsində dünya nəzəriyyəsivə təcrübəsində formalaşmış prinsiplər, funksiyalarvə metodların tətbiq edilməsinin müasir konsepsiyasıkimi qiymətləndirir.Bu fikirlə razılaşaraq qeyd etmək istərdik ki, müasirdövrdə Azərbaycanda kitabxana işinin idarəolunmasında ən yaxşı nəticələr əldə edilmişdir. Bu işdədünya təcrübəsi ilə Azərbaycan dövlə-tindəformalaşmış ənənələrdən vəhdətdə istifadə edilir.Müasir dövrdə Azərbaycanda baş verən mütərəqqisiyasi, iqtisadi və sosial proseslərlə əlaqədar kitabxanaişinin idarə olunması prinsiplərini belə müəyyənləşdirməkolar:-demokratikləşdirmə;-qeyri-mərkəzləşdirmə (desentralizasiya);-işgüzar tərəfdaşlıq;-elmilik;-idarə edən və idarə olunan sistemlərin fəaliyyətininhəmahəngliyi;-siyasi yanaşma prinsipi;-idarəetmədə ərazi və sahəvilik prinsiplərinin əlaqələndirilməsivə s.İndi bu prinsipləri ayrılıqda nəzərdən keçirək.48

Demokratikləşdirmə prinsipiMenecmentdə demokratikləşdirmə prinsipi bu sahədəaşkarlığı, ictimaiyyətin rolunun artırılmasını,peşəkar ictimai kitabxana birliklərinin dövlətin kitabxanasiyasətinin formalaşmasında iştirakının gücləndirilməsini,kitabxana işinə rəhbərliyin inzibatiamirlikmetodlarından azad olmasını, kitabxanalarınidarə olunmasında kollektivlərin rolunun artırılmasını,müstəqilliklərinin genişlənməsini, kitabxana kadrlarınınvə xüsusən rəhbər işçilərin seçki yolu ilə təyinedilməsini, digər təşkilati məsələlərin həllində ictimairəyin əsas götürülməsini nəzərdə tutur.Kitabxana işinin idarə olunmasının demokratikləşdirilməsiprinsipinin mühüm tərkib hissəsi oxucularaxidmət prosesinin demokratikləşdirilməsi ilə əlaqədardır.Bu baxımdan hər kəsin öz marağına uyğunkitabxanalardan istifadə edərək tam və dolğun informasiyaalmaq, ümumiyyətlə, oxuculara xidmət işindəbütün məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması kitabxanamenecmentində prioritet vəzifə sayılır.Nəhayət, kitabxana işinin idarə olunmasının demokratikləşdirilməsiprinsipi özündə kitabxanaşünaslıqaraşdırmalarında müvafiq problemlərin dərindən tədqiqini,kitabxanaşünaslıq nəzəriyyəsi və metodikasınıntotalitar dövrdə formalaşmış stereotiplərdən və ideolojinöqsanlardan təmizlənməsini nəzərdə tutur.49

Qeyri-mərkəzləşdirmə (desentralizasiya) prinsipiBu prinsip kitabxana işinin vahid mərkəzdən inzibati-amirlikmetodları ilə idarə olunmasının aradanqaldırılmasına, kitabxana kollektivlərində müstəqillikvə təşəbbüskarlığın genişlənməsinə xidmət edən menecmentprinsipidir.Qeyri-mərkəzləşdirmə prinsipi öz səmərəliliyini dahaçox kitabxana işinin maliyyələşdirilməsində göstərirki, bu da öz əksini "Kitabxana işi haqqında" AzərbaycanRespublikasının Qanununda tapmışdır.Belə ki, ümumdövlət əhəmiyyətli kitabxanalarRespublika Mədəniyyət Nazirliyi, müvafiq nazirliklər,komitələr və digər dövlət müəssisələri tərəfindən, kütləvikitabxanalar isə yerli icra hakimiyyəti orqanlarıtərəfindən maliyyələşdirilirlər.Bununla yanaşı, kitabxanalar öz maddi-texniki bazasınıyaxşılaşdırmaq məqsədilə təsərrüfat fəaliyyəti vəpullu xidmətlər hesabına büdcədənkənar vəsait fondlarıformalaşdıra bilərlər.Qeyri-mərkəzləşdirmənin ən mühüm hüquqi xüsusiyyətiölkədə kitabxana işinin öz profil, məqsəd vəvəzifələrinə görə müxtəlif nazirliklər və idarələr tərəfindənidarə olunmasının mövcudluğudur ki, həminidarəedici orqanlar da öz tabeliklərində olan kitabxanalarınfəaliyyətini tənzimləyən hüquqi-normativ aktlarqəbul edə bilərlər. Əlbəttə, bu normativ sənədlərkitabxana işi haqqında dövlət kitabxana qanunvericiliyiilə ziddiyyət yaratmamalıdır.50

İşgüzar tərəfdaşlıq prinsipiBu prinsip oxucuların informasiya ehtiyatlarındansəmərəli istifadəsini təmin etmək məqsədilə müxtəlifidarə və müəssisələrin kitabxanalarının əlaqəli fəaliyyətininəzərdə tutur. Bu məqsədlə fəaliyyətlərini vahidməqsədə istiqamətləndirən idarələrarası və ya sahələrarasıkitabxana-informasiya birlikləri yaradıla kompleks,ümumaçıq informasiya məkanı formalaşa bilər.Eyni zamanda, bu barədə "Kitabxana işi haqqında"Azərbaycan Respublikasının Qanununda (maddə 9)qeyd edilir ki, kitabxanalar sənəd-informasiya ehtiyatlarındansəmərəli istifadə məqsədilə elmi-texniki vədigər informasiya orqanları, arxivlər, başqa idarə vəmüəssi-sələrlə qarşılıqlı əlaqə yaradır. Bu əlaqələr birgəfəaliyyət proqramları və müqavilələr əsasında həyatakeçirilir.Elmilik prinsipiElmilik prinsipi kitabxana işinin idarə olunmasısisteminin bütövlükdə kitabxanaşünaslıq və idarəetməelminin son nailiyyətləri əsasında təşkil edilməsininəzərdə tutur. İdarəetmədə elmilik prinsipinin tətbiqiölkədə kitabxana işinin inkişafının ümumi qanunauyğunluqlarını,kitabxanaçılıq fəaliyyətinin tarixi ənənələrivə milli xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasını tələbedir.Bu haqda professor A.Xələfov yazır: "Kitabxanalarınidarə edilməsi cəmiyyətin idarə edilməsinin tərkibhissəsi kimi idarəetmə elmi ilə sıx əlaqədardır, onun51

elmi nəticələrindən, qanunlarından, prinsiplərindən,nəzəri müddəalarından, elmi nəticələrindən bəhrələnir,cəmiyyətin idarə edilməsində tətbiq edilən metodlardanvə üsullardan istifadə edir ".İdarə edən və idarə olunan sistemlərinfəaliyyətinin həmahəngliyi prinsipiBu prinsipin əsasını kitabxana sistemində idarə edənvə idarə olunan yarımsistemlərin imkanlarının vəxüsusən onların müasir texnoloji və texniki təchizatınınbir-birinə uyğunluğu, yaxınlığı və oxşarlığı təşkil edir.Belə ki, müasir dövrdə mühüm kitabxana-informasiyaproseslərinin kompüterləşdirilməsi şəraitindəkitabxanaların texniki təchizatı səviyyəsinin onlarıidarə edən orqanların texniki təchizat səviyyəsinəuyğun olması idarəetmənin həyata keçirilməsinin mühümprinsipi sayılır.Siyasi yanaşma prinsipiKitabxana işinin idarə olunmasında siyasi yanaşmaprinsipi dövlətin ideoloji dəyərlərinin, əhalinin kitabxana-informasiyasərvətlərindən istifadə etməsi istiqamətindəonların konstitusiya hüquqlarının təmin edilməsininəzərdə tutur.Xüsusən kitabxana fondlarının komplektləşdiril-məsində,oxuculara xidmət işinin təşkilində cəmiyyətdəhökm sürən ideoloji və siyasi rəngarənglik və plüralizmmetodlarının və digər demokratik iş üsullarının tətbiqiidarəetmədə siyasi yanaşma prinsipinin tətbiqinin əsasınıtəşkil etməlidir.52

İdarəetmədə ərazi və sahəvilikprinsiplərinin əlaqələndirilməsiKitabxana işinin idarə olunmasında ərazi və sahəvilikprinsiplərinin vəhdətdə tətbiq edilməsi zərurətininmeydana gəlməsi cəmiyyətdə kitabxana şəbəkələrininməqsəd və vəzifələrinə görə müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.Belə ki, hər bir ölkədə, onun müxtəlif regionlarında,o cümlədən Azərbaycanda və onun müxtəlif ərazilərindətarixən əvvəl əhalinin bütün təbəqələrinə xidmətedən ümumaçıq kitabxanalar yaranmış, sonra isə müxtəlifelm, texnika, sənaye, aqrar sahə, tibb və s. nisbətənməhdud oxucu qruplarına xidmət edən elmi, elmitexniki,xüsusi kitabxanalar meydana gəlmiş və bukitabxanalarda zəngin informasiya ehtiyatları formalaşmışdır.Müasir dövrdə əhaliyə kitabxana xidmətində mühümvəzifə bu informasiya ehtiyatlarınin vəhdətdə istifadəsinitəmin etmək, mənsubiyyətindən asılı olmayaraqbütün kitabxanaların informasiya potensialı əsasındaümumaçıq informasiya məkanı yaratmaqdan ibarətdirki, bu da öz növbəsində kitabxanaların idarə olunmasındaərazi və sahəvilik prinsiplərinin əlaqələndirilməsinitələb edir.53

1.4. KİTABXANA MENECMENTİNİNFUNKSİYALARIBir qayda olaraq menecment funksiyaları bu fəaliyyətinəsas növlərinə görə təsnifləşdirilir.Kitabxana işində idarəetmə funksiyalarını aşağıdakınövlərə ayırmaq olar:• təşkiletmə;• planlaşdırma;• maliyyələşdirmə;• koordinasiya (əlaqələndirmə);• xarici əlaqələrin həyata keçirilməsi;• uçot;• təşkilati təhlil;• nəzarət.Təşkiletmə funksiyasıKitabxana işinin idarə olunmasında təşkiletmə genişmənada həm idarəetmə fəaliyyətinin təşkili, həm dəidarə olunan obyektlərin, yəni kitabxanaların fəaliyyətinintəşkili deməkdir.Beləliklə, təşkiletmə bütövlükdə idarə edən və idarəolunan sistemlərarası, sistemlərdaxili münasibətlərin,əlaqələrin və proseslərin təşkili sistemidir.Kitabxana işinin idarə edilməsinin təşkiletmə funksiyasınadaxildir:- idarəetmə sisteminin özünün təşkili, idarəedənorqanın struktur quruluşu və fəaliyyət mexanizmininformalaşması;54

-kitabxanalarda əmək proseslərinin təşkili, əməkbölgüsü və optimal struktur əsasında işçilərin kitabxanaişinin texnoloji sahələri üzrə yerləşdirilməsinin təşkili;- idarəedən sistem ilə kitabxanalar arasında informasiyamübadiləsinin əks və birbaşa əlaqələrinintəşkili.Yuxarıda göstərilənlər yalnız idarəetmə fəaliyyətinintəşkili və təsiredici gücü ilə həyata keçirilmir. Buradamüəyyən idarəolunma normativlərinin işlənib hazırlanması,tətbiq edilməsi, hər bir idarəedilən obyekt üzrəəsasnamə və vəzifə təlimatlarının mövcudluğu damühüm rol oynayır.Planlaşdırma funksiyasıPlanlaşdırma kitabxana menecmentinin əsas ümumifunksiyası olmaq etibarilə cəmiyyətdəki kitabxanainformasiyaproseslərinin ümumi vəziyyətini müəyyənedir, əhaliyə kitabxana xidmətinin inkişafını təmin edənmənbələri, amilləri müəyyənləşdirir, onların təşkiliformaları və metodlarını formalaşdırır.Məşhur Amerika mütəxəssisləri M.Meskon,M.Albert və F.Xedour özlərinin «Menecmentinəsasları» kitabında göstərirlər ki, planlaşdırma üç əsassuala cavab verməlidir: «Hazırda hansı vəziyyətdədir?»,«Hansı istiqamətdə hərəkət etməliyik?», «Buişi necə etməliyik?».Beləliklə, kitabxana işinin planlaşdırılması busahənin mövcud vəzifələrinin təhlili əsasında, onuntəkmilləşdirilməsi istiqamətlərini və həyata keçirilməsiyollarını müəyyənləşdirməlidir.55

Ölkədə kitabxana işinin inkişafının planlaşdırılmasıəhaliyə kitabxana xidmətinin optimallaşdırılmasına yönəlmişümumdövlət, ayrı-ayrı şəhər, rayon və yaşayışməntəqələri proqramlarından ibarət ola bilər.Belə proqramların əsas ünsürləri aşağıdakılardanibarət olmalıdır:- kitabxana işinin mövcud vəziyyətinin təhlili;- əhaliyə kitabxana xidmətinin yaxşılaşdırılmasıistiqamətindəki konkret vəzifələr və onların həyatakeçirilməsi müddəti;- bu vəzifələrin həyata keçirilməsinin vasitələri;- proqramın həyata keçirilməsinə nəzarət üsulları.Kitabxana işində planlaşdırmanın optimallaşdırılmasıvəzifələri son illər bir sıra inkişaf etmişölkələrdə, o cümlədən ABŞ, Böyük Britaniya və başqaQərb ölkələrində strateji planlaşdırma təcrübəsininmeydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.Rusiya kitabxanaşünası, kitabxana menecmenti sahəsindəgörkəmli mütəxəssis, professor Y.M.Suslovanınqeyd etdiyi kimi, kitabxana işinin strateji planlaşdırılmasıonun daxili və xarici mühitinin vəziyyətininmüəyyənləşdirilməsinə kömək edir; kitabxanalarınperspektivləri haqqında aydın təsəvvür yaradır; onlarıngələcək inkişafı ilə əlaqədar meydana çıxan problemlərinhəllinə yönəlmiş real proqramın formalaşmasınıtəmin edir və eyni zamanda bu işə nəzarət funksiyalarınıyerinə yetirir.Kitabxana işinin strateji planlarında öz əksini tapanməsələlər aşağıdakılar olmalıdır:- cəmiyyətdə iqtisadi, siyasi, sosial və demoqrafikamillərin nəzərə alınması;56

- kitabxana işinin inkişafının prioritet istiqamətlərininmüəyyənləşdirilməsi;- kitabxana işinin inkişafına neqativ təsir edəcəyiehtimal olunan daxili və xarici amillərin qiymətləndirilməsi;- strateji vəzifələrin yerinə yetirilməsinin kadr təminatı;- strateji vəzifələrin yerinə yetirilməsinə yönəlmişmaddi-texniki, maliyyə və əmək ehtiyatlarının müəyyənləşdirilməsi;- strateji inkişafın reallaşması və həyata keçirilməsiüsullarının müəyyənləşdirilməsi;- ekspert nəzarəti və onun funksiyalarının müəyyənləşdirilməsi.Maliyyələşdirmə funksiyasıBazar iqtisadiyyatı şəraitində idarəetmənin bu funksiyasıxüsusi aktuallıq kəsb edir.İdarəetmənin maliyyələşdirmə funksiyası kitabxanalarınmaliyyə sabitliyini təmin etmək məqsədilə onlarınmaliyyələşdirmə proseslərinə, maliyyə fəaliyyətinə,maliyyə ehtiyatlarının formalaşması və səmərəli istifadəedilməsinə təsir etmə sistemidir.Kitabxana menecmentinin maliyyələşdirmə funksiyasınadaxildir:- kitabxanaların dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsininidarə olunması;- kitabxanaların büdcədənkənar vəsaitlərinin formalaşması;- kitabxanaların təsərrüfat və marketinq fəaliyyəti iləəlaqədar maliyyə işlərinin tənzimlənməsi;57

- kitabxanaların maliyyə ehtiyatlarının planlaşdırılmasıvə proqnozlaşdırılması;- kitabxanaların maliyyə fəaliyyətinin təhlili;- kitabxanaların maliyyə fəaliyyətinə nəzarət.Koordinasiya (əlaqələndirmə) funksiyasıKitabxana işinin idarə olunmasının koordinasiyafunksiyası əhaliyə kitabxana xidmətində müxtəlif kitabxanaşəbəkələrinin, birliklərinin vahid proqram və yaplanlar əsasında əlaqəli fəaliyyətini təmin etməyəyönələn funksiyasıdır. Koordinasiya həmçinin ayrı-ayrıkitabxana kollektivlərinin, işçilərin, kiçik qruplarınfəaliyyətinin əlaqələndirilməsini də nəzərdə tutur.Beləliklə, koordinasiya kitabxana işinin bir sistem kimidinamik, ahəngdar və tarazlanmış inkişafını təmin edir.Kitabxana işində koordinasiya idarəetmə prosesinintərkib hissəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda idarəetmənintəşkilində inteqrasiya edilmə formasıdır.Belə ki, koordinasiya yalnız kitabxanaların fəaliyyətinideyil, həm də idarəetmə strukturlarının, bölmələrinin,idarəetmə qərarlarının təşkilati, iqtisadi, inzibatiüsullarının əlaqəli, bir-birindən asılı halda idarəolunması mexanizmini nəzərdə tutur.İdarəetmə baxımından koordinasiyada ən önəmlivəzifə kitabxanaların inkişafında qeyri-müəyyənliyiaradan qaldırıb, araşdırmalar əsasında optimal variantıntapılması, makro, mikro səviyyəli qeyri-mütənasibliyiaradan qaldırmaqdır.Kitabxanaçılıq fəaliyyətində koordinasiya tipli tədbirləridarəedən və idarəolunan sistemlərin normal58

inkişafının mühüm şərtidir. Bu isə müəyyən fəaliyyətproqramlarının hazırlanıb həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.Kitabxana işinin koordinasiya olunması, əlaqələndirilməsi,üfüqi və şaquli formada həyata keçirilir. Onagörə də bu əlaqə formalarının düzgün seçilməsi, ölkəmiqyasında, sahələrarası, sahələrdaxili mühüm kitabxana-informasiyaproseslərinin, bu prosesləri idarə edənorqanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi kitabxanamenecmentinin olduqca önəmli funksiyalarından birisayılır.Kitabxanaların xarici əlaqələrininhəyata keçirilməsi funksiyasıMəlum olduğu kimi, hər bir cəmiyyətdə kitabxana işidigər sosial sahələrlə əlaqəsiz şəkildə inkişaf edəbilməz. Bu baxımdan həmin funksiya kitabxana işininelm, informasiya, mədəni-maarif, təhsil, tərbiyə müəssisələri,eləcə də kitab nəşri, kitab ticarəti və digərsosial-mədəni təsisatlarla əlaqələrinin idarə olunmasınınəzərdə tutur.Bütün bunlarla yanaşı, kitabxana menecmentininxarici əlaqələr funksiyası ölkə kitabxanalarının dünyanındigər kitabxanaları və beynəlxalq kitabxana təşkilatları,o cümlədən İFLA Beynəlxalq Kitabxana AssosiasiyalarıFederasiyası ilə əlaqəli fəaliyyət göstərməsiniönəmli iş üsulu kimi qiymətləndirir.Kitabxana işi sahəsində beynəlxalq əlaqələrin həyatakeçirilməsi Azərbaycanın kitabxana işi haqqındaqanununda da öz hüquqi əsasını tapmışdır. Qanundagöstərilir ki, kitabxanalar və kitabxana sahəsində59

ictimai birliklər, beynəlxalq kitabxana təşkilatları,xarici ölkələrin kitabxanaları və kitabxana işi sahəsindəictimai birliklərlə əməkdaşlıq edə bilərlər(maddə 33).Uçot funksiyasıUçot funksiyasının əsas məqsədi müntəzəm şəkildəkitabxanaların fəaliyyəti ilə əlaqədar faktların vəməlumatların toplanıb sistemləşdirilməsindən ibarətdir.Uçot kitabxana işinin idarə olunmasının informasiyatəminatının mühüm tərkib hissələrini təşkil edir.Uçot idarəetmə üçün kitabxanaların fəaliyyəti iləəlaqədar kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə dairinformasiya bazası formalaşdırır, həmçinin kitabxanalardamaliyyə, maddi-texniki və informasiya ehtiyatlarındanistifadənin təhlili üçün müstəsna əhəmiyyətəmalikdir. Təhlil isə öz növbəsində kitab-xana əməliyyatlarınadair normativ sənədlərin hazırlanması, kitabxanalarınfəaliyyəti ilə əlaqədar optimal idarəçilik qərarlarınınçıxarılması üçün çox vacibdir.Kitabxana işində istifadə olunan uçot sisteminə –operativ, mühasibat, maliyyə və statistika uçotudaxildir. Hər bir uçot formasının öz növbəsində xüsusivəzifələri, metodları və təşkil olunma qaydası vardır.Operativ uçota əsasən müxtəlif kitabxana əməliyyatlarının,kitabxana daxilində kitabların hərəkəti və s.proses və əməliyyatların ilkin uçotu daxildir. Bumühüm kitabxana prosesləri və əməliyyatların idarəedilməsi üçün zəruri olan çevik uçot formasıdır.Operativ ilkin uçot materiallarının əlahiddə halındansistem halına gətirilməsi, ümumiləşdirilməsi kitabxana60

menecmentində böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünkimühasibat uçotu və statistik uçot da nəticə etibariləoperativ uçota əsaslanır. Maliyyə uçotu son zamanlartəsərrüfat və marketinq fəaliyyəti ilə məşğul olankitabxanalarda tətbiq edilir.Müasir kitabxana menecmenti kitabxanalardakı uçotişlərində aşağıdakı tələbləri irəli sürür:• kitabxanaların fəaliyyətinin bütün kəmiyyətvə keyfiyyət göstəriciləri baxımından uçotununtam əhatəli olması;• göstəricilərin bir-biri ilə əlaqəsi və müqayisəsibaxımından uçotun sistemliliyinin təmin edilməsi;• uçotun təhlil üçün yararlı olması;• uçotun kompüterləşdirilməsi;• uçotun nəzarət funksiyalarının artırılması.Təşkilati təhlil üsuluMenecment nəzəriyyəsində təşkilati təhlil idarəetməobyekti və subyekti haqqında məlumatların yoxlanması,işlənməsi və müəyyən, formaya salınması üsullarınınməcmusundan ibarətdir.Kitabxana işinin idarə olunmasında təşkilati təhlilinköməyi ilə müxtəlif kitabxana sistemləri və ayrı-ayrıkitabxanaların hüquqi vəziyyəti müəyyən edilir, başverən müxtəlif proseslər və nəticələr öyrənilir, onlarınfəaliyyəti düzgün qiymətləndirilir, metodik hallar vəmeyllər aşkar olunur, müvafiq tədbirlər işlənib hazırlanır.61

Təşkilati, işgüzar təhlil aparmadan kitabxana işininsəmərəli idarə olunması mümkün deyildir. Ona görə dəidarəetməni düzgün qurmaq, ayrı-ayrı idarəetmə mərhələlərindəkitabxanaların fəaliyyəti ilə əlaqədar optimalvəzifələrin müəyyənləşdirilməsi və qərarların qəbuledilməsində təşkilati təhlil həlledici rola malikdir.Kitabxana işinin idarə olunması prosesində təşkilatitəhlil funksiyasının qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur:1. Qarşıda duran məqsədin aydınlaşdırılması, təhlilobyektinin, müddətinin, vaxtının müəyyənləşdirilməsi,təhlil üçün ilkin məlumatların əldə edilməsi, onlarınkeyfiyyətinin yoxlanılması.2. Təhlil obyektinin (kitabxananın və ya kitabxanaların)mühüm fəaliyyət göstəricilərinin əldə edilməsi vədəqiqləşdirilməsi, lazımi məlumatların toplanması, işlənməsivə ilkin nəticələrin çıxarılması.3. Kitabxanaların plan, uçot, hesabat sənədlərində vədigər mənbələrdə olan məlumatları, eləcə də oxucularınrəyini müqayisə edib faktları dəqiqləşdirmək. Bu haldatəftiş, müşahidə, anket sorğularından və başqa təhlilüsullarından istifadə etmək məqsədyönlü olar.4. Təhlilin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi, genişmüzakirəsi, yekun nəticələri və təkliflərin irəli sürülməsi.Təhlili aparmaq üçün müxtəlif metodlardan istifadəedilə bilər ki, bunların içərisində müqayisə metoduxüsusilə səmərəli nəticələr verir.Belə ki, nəticənin müqayisə edilməsi metodununvasitəsilə faktiki nəticə plan göstəriciləri ilə hazırkıvəziyyət əvvəlki dövrlərlə, mövcud qabaqcıl təcrübə ilə62

müqayisə edilərək kitabxanaların fəaliyyətinə dahaobyektiv qiymət vermək imkanları yaradır.Nəzarət funksiyasıKitabxanaların idarə olunmasının nəzarət funksiyasınınməqsədi kitabxanalar tərəfindən müvafiq dövlətqanunları, normativ aktlar, digər sərəncam və qərarların,eləcə də iş planları və proqramların həyatakeçirilməsinin vəziyyətini araşdırmaq, bu sahədə çatışmazlıqlarınvə onların səbəblərini aşkar edib qaydayasalınmasını təmin etməkdən ibarətdir.Kitabxana işində nəzarətin üç forması mövcuddur:1. Dövlət nəzarəti (səlahiyyətli dövlət orqanlarıtərəfindən həyata keçirilən nəzarət).2. İctimai nəzarət (müxtəlif ictimai birliklərin vəmetodik mərkəzlərin həyata keçirdiyi nəzarət).3. Kitabxanadaxili nəzarət (kitabxana rəhbərliyi,elmi-metodik şura tərəfindən həyata keçirilən nəzarət).Dövlət nəzarəti müvafiq icra hakimiyyəti orqanları,nazirliklər, bələdiyyələr, prokurorluq, məhkəmə, digərdövlət idarələri və müfəttişlər tərəfindən həyata keçirilir.Nazirliklər haqqındakı əsasnaməyə müvafiq olaraqonlara tabe olan bütün müəssisələrin və idarələrinfəaliyyətinə idarəçilik nəzarətini nazir və nazirliyinkollegiyası həyata keçirir.İctimai nəzarət, əsasən kitabxanaların metodiktəminatı ilə məşğul olan metodik mərkəzlər tərəfindənbu və ya digər proqramların, tövsiyələrin həyatakeçirilməsi ilə əlaqədar olub, bir qayda olaraq iş63

prosesində meydana çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaqüçün kitabxana kollektivinə kömək məqsədi daşıyır.Kitabxanadaxili nəzarət kitabxananın direktoru (müdiri),müdir müavinləri (vəzifə bölgüsünə görə), şöbəvə qrup rəhbərləri, eləcə də direktorluq nəzdindəki elmi(metodiki) şura tərəfindən həyata keçirilir. Kitabxanadaxilinəzarətin əsas məqsədi əhaliyə kitabxana xidmətinintəşkili ilə əlaqədar kitabxananın qəbul etdiyi carivə strateji iş planlarının, müxtəlif proqramların, cariuçotun, nizam-intizamın, təsərrüfat, mühasibat və s.işlərin həyata keçirilməsini tənzimləməkdən vəmeydana çıxan nöqsanları operativ həll etməkdənibarətdir.Kitabxana menecmentinin nəzarət funksiyasının həyatakeçirilməsində ən mühüm vasitələrdən biri normalardır.Kitabxanalarda əməyin normalaşdırılması müvafiq işnövləri üzrə əmək kollektivlərinin fəaliyyətinin təşkiliilə əlaqədar olub məcburi qüvvəyə malikdir.Kitabxanalarda əməyin təşkili prosesi və əməliyyatlarüzrə təşkilinə dair mühüm nəzarət vasitəsi olanəsas normalar (normativ sənədlər) hər bir kollektivin vəişçinin qarşısında qoyulan tələblərin kəmiyyət vəkeyfiyyət xarakteristikasıdır.Normalar nəzarət etmək vasitəsi olmaqla yanaşı,həm də kitabxanalarda sosial – əmək proseslərininəyani şəkildə tənzimlənməsi üçün böyük əhəmiyyətəmalikdir. Bu baxımdan kitabxana menecmentindənorma və normativlərin hazırlanması və tətbiqininböyük nəzəri, təşkilat və təcrübi əhəmiyyəti vardır.64

II BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİNİDARƏETMƏ STRUKTURU2.1 KİTABXANA İŞİNİN DÖVLƏTORQANLARITƏRƏFİNDƏN İDARƏ EDİLMƏSİİdarəetmə strukturu idarəetmə sisteminin daxili formasınıəks etdirir. Azərbaycanda kitabxana işininidarəedilməsi strukturunun bütün ünsürləri bir-biri iləüzvi şəkildə əlaqədar olaraq, vahid bir sistemi –kitabxana işinin idarə edilməsi sistemini əmələ gətirirlər.Ona görə də bu ünsürlər və onların məcmusuölkəmizdə kitabxana işinin idarə olunması sistemininatributunu təşkil edir.Respublikada kitabxana işinin idarəolunması strukturuiyerarxiya (tabeçilik) prinsipinə görə qurulmuş və bustrukturun ünsürləri yuxarı, aşağı və eyni hüquqa malikbölmələrdən ibarətdir.Menecment nəzəriyyəsində bütün sahələrdə idarəetməstrukturlarının aşağıdakı iki prinsip əsasında təşkiledilməsi zəruri sayılır:1. idarəetmə strukturunun idarəetmə mexanizminə(məqsəd, prinsiplər, metodlar, funksiyalar) uyğunluğu;2. idarəetmə strukturunun idarəetmə obyektininxarakteri və xüsusiyyətlərinə uyğunluğu.Yuxarıda göstərdiyimiz prinsiplərlə yanaşı, idarəetməstrukturları qarşısında bir sıra tələblər də qoyulur ki,65

unları ümumiləşdirilmiş şəkildə belə qruplaşdırmaqolar:• idarəetmə strukturunun, idarəetmə sistemininçevik fəaliyyət göstərməsini təmin etməsi;• iyerarxiya qaydasında qurulmuş idarəetməmərhələlərinin mümkün qədər sadə və azolması;• idarəetmə sistemində fəaliyyət göstərən bütünmüəssisələrin funksiyalarının düzgün müəyyənedilməsi;• idarəetmə sistemləri, onların bölmələri arasındakısubordinasiya əlaqələrinin dəqiqləşdirilməsi,onlar arasında operativ informasiyaaxını və sənəd dövriyyəsinin optimal mexanizmininyaradılması.Bu baxımdan Azərbaycanda kitabxana işininidarəolunması sisteminin yuxarıda göstərdiyimiz prinsiplərəvə tələblərə əsasən uyğun olmasını təsdiq edəbilərik.Professor A.Xələfovun qeyd etdiyi kimi, respublikamızdakitabxana işinin idarəedilməsinin vahiddövlət sistemi yaradılmışdır. Vahid dövlət sistemininyaradılması dövlət idarəetmə sisteminin bütövlüyünütəmin etməklə, idarəetmənin təkmilləşməsinə, sistemdəbaş verən neqativ halların aradan qaldırılmasına,həmçinin kitabxanaların fəaliyyətini cəmiyyətin informasiyatələbatının ödənilməsinə və kitabxana sahəsindədövlət siyasətinin həyata keçirilməsinə yönəldir.«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanununda göstərildiyi kimi: «AzərbaycanRespublikasında kitabxana işinə dövlət idarəetməsi66

müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyatakeçirilir» (maddə 24).Hazırda Azərbaycanda kitabxana işinin idarə edilməsisistemi dörd səviyyədə həyata keçirilir:1. Ümumdövlət səviyyəsində;2. Yerli icra hakimiyyəti orqanları səviyyəsində;3. Yerli özünüidarəetmə orqanları səviyyəsində;4. Özünüidarəetmə səviyyəsində.Ölkədə kitabxana işinin ümumdövlət səviyyəsindəidarə edilməsi Nazirlər Kabineti, Mədəniyyət Nazirliyi,tabeçiliyində kitabxanalar olan digər nazirliklər, komitələr,ümumdövlət əhəmiyyətli idarə və təşkilatlartərəfindən həyata keçirilir.Ali icra orqanı sayılan Nazirlər Kabineti kitabxanaişinə dair dövlət əhəmiyyətli sənədlər: proqramlar, qərarlar,sərəncamlar təsdiqləyir, kitabxanaların maliyyələşdirilməsinitəmin edir.Respublika Nazirlər Kabinetinin strukturunda kitabxanaişinin idarəedilməsini həyata keçirən elm vəmədəniyyət şöbəsi, eləcə də ölkədə bütün sosial-humanitarsahələri tənzimləyən baş nazirin müavini vəzifəsivardır.Nazirlər Kabineti ölkə prezidentinin kitabxana işinədair fərmanlarının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar bütünməsələləri həll edir: «Nazirlər Kabineti, həmçinin, MilliMəclisin qəbul etdiyi qanunların tətbiqini və onlarınişlənməsini təmin edir, qanunların işlənməsinə nəzarətedir. Kitabxana işi prosesinə daxil olan bütün fəaliyyətsahələrinin formalaşması, onların vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi,istiqamətləndirilməsi, kitabxana işihaqqında rəhbər sənədlərin, nizamnamələrin, əsasna-67

mələrin, sərəncamların, qaydaların hazırlanması NazirlərKabineti tərəfindən həyata keçirilir».Nəzdində kitabxana şəbəkələri olan nazirliklərAzərbaycanda kitabxana işinin ümumdövlət miqyasındaidarə edilməsi prosesində müstəsna rol oynayır.Bunların içərisində öz strukturunda daha çox kitabxanacəmləşdirmiş və ölkənin bütün oxucu təbəqələrinəxidmət göstərən ümumaçıq kitabxanalara idarəetmənitəmin edən aparıcı icra hakimiyyəti orqanı RespublikaMədəniyyət Nazirliyidir.Mədəniyyət Nazirliyi ölkədə kitabxana işinə rəhbərlikedən dövlət idarəçiliyinin mərkəzi orqanıdır.Mədəniyyət Nazirliyi ölkədə kitabxana işinə dairdövlət siyasətini əks etdirən qanunvericilik sənədlərinin,müxtəlif konsepsiyaların layihələrini, kitabxanalarınmaliyyələşdirilməsi, kitabxana-informasiya ehtiyatlarınıninkişafı, mühafizəsi və istifadəsi ilə əlaqədarmüxtəlif proqramlar və normativ sənədləri hazırlayıbhakimiyyət orqanlarına tədqim edir: kitabxanakadrlarının hazırlanması, yerləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsiistiqamətində hökumətə təkliflər verir;kitabxana işi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafınayönəlmiş tədbirlər həyata keçirir; ölkədə kitabxanaçılığadair elmi-tədqiqat və metodiki işlərinəlaqələndirilməsini təşkil edir; kitabxana işinə elm vətexnikanın mütərəqqi dünya təcrübəsinin son nailiyyətlərinintətbiqinə dair təşkilati tədbirlər həyata keçirir;cəmiyyətdə avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiyasistemlərinin formalaşması, onların maddi-texniki bazasınınvə iqtisadi potensialının güclənməsi istiqamətlərindəəməli işlər görür.68

Mədəniyyət Nazirliyi özünün respublikada kitabxanaişinin idarə olunmasına ümumdövlət nəzarəti vəmetodiki mərkəz funksiyaları ilə əlaqədar müvafiqtədbirlər həyata keçirir, kitabxana işinin aktual problemlərinəhəsr olunmuş konfranslar, simpoziumlar,treninqlər və s. təşkilati-metodiki tədbirlər təşkil edir.Mədəniyyət Nazirliyinin idarəetmə və təşkilatimetodikifunksiyaları onun nəzdindəki xüsusi şöbə,Milli Kitabxana və digər ümumdövlət əhəmiyyətli elmikitabxanalar vasitəsilə həyata keçirilir.Mədəniyyət Nazirliyində kitabxana işinin idarəedilməsiyüksək səviyyədə nazir müavini tərəfindənhəyata keçirilir. Ümumi dövlət əhəmiyyətli kitabxanaproblemlərinə nazirliyin kollegiya iclaslarında baxılırvə müvafiq qərarlar qəbul edilir. Kollegiyanın qərarlarıkitabxanalar üçün rəsmi sənəd sayılır və həmin qərarlarınicrası məcburidir.Ümumdövlət səviyyəsində kitabxana işinin idarəolunması eyni zamanda özündə kitabxana şəbəkələriformalaşdırmış digər nazirliklər və təşkilatlar tərəfindəndə həyata keçirilir.Bu idarəetmə orqanları aşağıdakılardır:1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi;2. Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi;3. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi;4. Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi;5. Azərbaycan Respublikasının Yanacaq və EnergetikaNazirliyi;6. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti;69

7. Azərbaycan Respublikasının Milli Elmlər Akademiyası;8. Azərbaycan Respublikasının Həmkarlar İttifaqıKonfederasiyası.Ümumiləşdirilmiş şəkildə bu sahədəki nazirlik vətəşkilatların kitabxana işinə dair idarəçilik funksiyalarınıbelə müəyyənləşdirmək olar:- müvafiq sahənin informasiya tələbatını tamödəmək məqsədilə tabeliyində olan kitabxana-larındinamik inkişafını və səmərəli fəaliyyətini tə-minedir;- kitabxanalarda müasir informasiya texnologiyalarınıntətbiqinə yönəlmiş təşkilati tədbirlər həyata keçirir;- öz kitabxana şəbəkəsinin maliyyələşdirilməsi vəmaddi-texniki bazasının möhkəmlənməsini təmin edir;- nazirlik sistemindəki kitabxanaların əlaqəli fəaliyyətinitəşkil etmək üçün müvafiq işlər görür;- kitabxanaların cari və perspektiv iş planları vəproqramlarının, onların fəaliyyətində dövlət kitabxanasiyasətinin həyata keçirilməsinin metodiki təminatınıhəyata keçirir;- kitabxanalarda müvafiq nazirlik, idarə və təşkilatlartərəfindən müəyyən olunmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinitəmin edir;- müvafiq sahə kitabxanalarının digər kitabxanaşəbəkələri ilə əlaqələrini tənzimləyir;- yerli şəraitə uyğun olaraq nazirliyin (idarənin,təşkilatın) kitabxana şəbəkəsinin məqsədyönlü inkişafınıtəmin edir;- kitabxanaların əsasnamələrini, onların fəaliyyətinədair digər normativ sənədləri təsdiq edir;70

- tabeliyində olan kitabxanaların rəhbər işçilərinitəyin və azad edir.Bu vəzifələri həyata keçirmək üçün nazirliyinstrukturunda xüsusi bölmə yaradıla bilər və ya həminişlərə nəzarət rəhbərlikdə məsul bir şəxsə tapşırıla bilər.Sahəvi nazirliklərdə kitabxana işinin idarə olunmasınınən səmərəli forması uzun illərdən bəri sınaqdançıxmış, lakin son illər unudulmuş kitabxana şuraları olabilər.Hər bir nazirlik və idarədə kitabxana işinin idarəolunmasında şəbəkənin baş kitabxanası, respublikaəhəmiyyətli elmi kitabxana aparıcı rol oynayır.Azərbaycanda kitabxana işinin idarə olunmasınınikinci səviyyəsi yerli icra hakimiyyəti orqanlarıtərəfindən həyata keçirilən funksiyalardan ibarətdir.Buraya Naxçıvan Muxtar Respublikasının MədəniyyətNazirliyi və onun orqanları, digər ərazi subyektlərinin(şəhər, rayon) icra hakimiyyəti orqanları daxildir.Bu icra hakimiyyəti orqanları öz ərazilərindəkitabxana işini tənzimləyən, ümumdövlət xarakterlinormativ sənədlərlə və ilk növbədə AzərbaycanRespublikasının Kitabxana işi haqqında ilk qanunu iləziddiyyət təşkil etməyən hüquqi-normativ aktlar tərtibedir, kitabxanaların maliyyələşdirilməsini, onlarınfəaliyyətinin əlaqələndirilməsini, müvafiq ərazidə əhaliyəkitabxana xidmətinin bütün təşkilati və metodikiməsələlərini idarə etmək funksiyalarını: təşkiletmə,planlaşdırma, maliyyələşdirmə, əlaqələndirmə, kadrsiyasəti, təhsil, nəzarət və s. həyata keçirirlər.Bu funksiyalar bir qayda olaraq yerli icra hakimiyyətiorqanlarının nəzdindəki mədəniyyət şöbələri,71

Respublika Mədəniyyət Nazirliyi ilə əlaqəli şəkildəhəyata keçirilir.Ərazi subyektlərində kitabxana işinin idarə olunmasındahəmin ərazidəki mərkəzi kitabxanalar müstəsnarol oynayırlar. Bu baxımdan respublikanın şəhər vərayon MKS-lərinin mərkəzi kitabxanaları yerli kitabxanalarınidarə olunmasında təşkilati-metodiki mərkəzfunksiyalarını yerinə yetirirlər.Beləliklə, yerli icra hakimiyyəti orqanları Azərbaycanınbütün ərazi subyektlərində kitabxana işinə dairdövlət siyasətini həyata keçirən aparıcı idarəetməorqanlarıdır.Respublikamızda kitabxana işinin idarə olunmasınınüçüncü səviyyəsini yerli özünüidarəetmə orqanlarıtəşkil edir. Buraya şəhər, rayon, kənd və yaşayışməntəqələrinin bələdiyyə orqanları daxildir ki, onlar daöz ərazilərində olan kitabxanaların fəaliyyətini tənzimləyənqərarlar və sərəncamlar qəbul etmək, müvafiqkitabxanaların işinin daha səmərəli təşkili ilə əlaqədarmüxtəlif tədbirlər həyata keçirmək səlahiyyətlərinəmalikdirlər.Yerli özünüidarəetmə orqanları ölkə Konstitusiyasıilə onlara verilən səlahiyyətlər çərçivəsində öz ərazilərindəkitabxana şəbəkəsinin inkişafı, məqsəd-yönlüyerləşdirilməsi, maliyyələşdirilməsi, əhalinin kitabxanaehtiyatlarından səmərəli istifadəsini təmin etməkməqsədilə digər təşkilati tədbirlər həyata keçirə bilərlər.Yerli özünüidarəetmə orqanları kitabxana işi iləəlaqədar bütün təşkilati məsələləri həll etmək səlahiyyətlərinəmalik olduğundan, onların təşəbbüskarlığınəticəsində həmin ərazidə əhaliyə kitabxana xidmətinin72

mühüm məsələlərinin həlli üçün geniş imkanlar açılmışdır.Onu da qeyd edək ki, respublikada kitabxana işininyerli özünüidarəetmə orqanları səviyyəsində idarə edilməsihələ formalaşma mərhələsindədir.Nəhayət, ölkəmizdə kitabxana işinin idarə edilməsinindördüncü səviyyəsi bu prosesin bilavasitə kitabxanaların,ilk növbədə isə mərkəzləşdirilmiş kitabxanasistemlərinin rəhbərliyi tərəfindən həyata keçirilməsininəzərdə tutur.Məlumdur ki, MKS-lərdə sistemə daxil olan kitabxanalarınidarəedilməsi funksiyalarını mərkəzi kitabxanalarhəyata keçirir.Bu məqsədlə mərkəzi kitabxanalar sistemdaxilikitabxanaların fəaliyyətinin vahid planını tərtib edir,MKS-in xidmət etdiyi ərazidə əhaliyə kitabxanaxidmətinin strategiyasını, vahid kitabxana fondununinkişafını, oxuculara xidmət işinin məzmunu və formalarınımüstəqil şəkildə müəyyənləşdirir, MKS-ədaxil olan kitabxana-filialların metodiki təminatı iləməşğul olur, MKS səviyyəsində maliyyə və təsərrüfatməsələlərini həll edir, sistemdaxili və sistemxariciəlaqələndirmə məsələləri ilə məşğul olur, mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemini idarəetmənin yuxarıstrukturlarında təmsil edir, kadr siyasəti aparır və s.Qeyd etmək lazımdır ki, son vaxtlar MKS şəraitindəidarəetmə prosesində mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmişsəlahiyyətlərin və fəaliyyətin daha optimaləlaqələndirilməsi zərurəti meydana çıxmışdır ki, buda idarəetmədə demokratik prinsiplərin getdikcə genişlənməsiilə əlaqədardır.73

Belə ki, 70-ci illərdə keçmiş SSRİ məkanında vahidproqram və inzibati amirlik şəraitində həyata keçirilmişkitabxanaların mərkəzləşdirilməsi bir çox hallardahəddindən artıq mərkəzləşdirilmiş idarəetmə üsullarınıformalaşdıraraq bütün səlahiyyətləri yalnız MKS-inmərkəzi kitabxanalarına vermişdir. Bu proses XX əsrin90-cı illərində Rusiya və digər MDB ölkələrinin MKSlərindəqeyri-mərkəzləşdirmə meyllərinin güclənməsinəsəbəb olmuş və bu istiqamətdə MKS-lərin idarəedilməsifunksiyalarında bəzi mütərəqqi dəyişiklikləredilmişdir. Bu dəyişikliklər əsasən filialların hüquq vəsəlahiyyətlərinin genişləndirilməsi istiqamətində olmuşdur.Bu məsələ ilə əlaqədar qeyd etmək istərdik ki,menecment nəzəriyyəsində idarəetmənin strukturundamərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş səlahiyyətlərinəlaqələndirilməsi prinsipi bir tərəfdən mərkəzləşdirilmişrəhbərliyin ciddi plan, icraedici intizamvə vahid rəhbərlik səlahiyyətlərini, digər tərəfdən isəidarəedilən obyektlərin təşəbbüskarlığını və müstəqilliyininəzərdə tutur.Bu baxımdan MKS-lərdə mərkəzləşdirilmiş və qeyrimərkəzləşdirilmişidarəetmə fəaliyyətinin əlaqələndirilməsimərkəzi kitabxana və filiallar arasında səlahiyyətvə məsuliyyətlərin daha optimal tənzimləndirilməsinitələb edir.Menecment sahəsində görkəmli alim Tofiq Quliyevinqeyd etdiyi kimi, bütün səlahiyyəti bir əldətoplayıb aşağı orqanlara heç bir səlahiyyət vermədənonlardan iş tələb etmək olmaz. Bu, o deməkdir ki,MKS-lərin mərkəzi kitabxanaları yalnız öz səlahiyyət-74

lərinə aid olan, onlar üçün daha vacib olan funksiyalarıicra etməlidirlər.Yuxarıdakı fikirlərdən belə bir qənaətə gəlmək olarki, hazırda ölkədə MKS-lərin idarə edilməsində, mərkəzikitabxanalar və filialların səlahiyyət dairələrinindaha demokratik şəkildə müəyyən edilməsi aktualidarəetmə problemi kimi meydana çıxır.Bununla yanaşı, yerli icra hakimiyyəti orqanlarıtərəfindən MKS-lərin fəaliyyətinin bütövlükdə sərtçərçivəyə alınması, onların maliyyə işləri və maddiehtiyatlarının təsərrüfat əlaqələrinin, beynəlxalq əməkdaşlığının,kadr siyasətinin və digər müxtəlif təşəbbüslərininyalnız mərkəzləşdirilmiş qaydada tənzimedilməsi optimal idarəetmə variantı sayıla bilməz.Deməli, müasir dövrdə Azərbaycanda kitabxanaişinin idarəedilməsi prinsiplərində demokratikləşdirməmeyllərinin daha da gücləndirilməsinə ciddi ehtiyacduyulur.75

2.2. KİTABXANA İŞİNİN İDARƏEDİLMƏSİNDƏİCTİMAİ BİRLİKLƏRİN ROLUHər bir cəmiyyətdə demokratikləşdirmə prosesləriningeniş vüsət alması kitabxana işinin idarəedilməsində də demokratik prinsiplərin getdikcə güclənməsinəşərait yaradır. Bu proses tədricən dövlətidarəçilik sistemindən dövlət – ictimai idarəçilik sisteminəçevrilir. Belə meyllər müasir Azərbaycanda dahiss edilməkdədir.«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanununda göstərilir ki, kitabxana işi sahəsindəictimai birliklər, hüquqi və fiziki şəxslər kitabxanafondunun zənginləşdirilməsi, oxuculara xidmətişinin təkmilləşdirilməsi, kitabxanaçılıq proqramlarınınvə tədbirlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsindəiştirak edirlər (maddə 25).Son illər ölkədə kitabxana işinin idarə edilməsindəgüclənən ictimai meyllər özünü ilk növbədə kitabxanaişinə dair ictimai birliklərin yaradılmasında və onlarınkitabxanaların fəaliyyətinə təsir qüvvəsinin genişlənməsindəgöstərir.1998-1999-cu illərdə ölkəmizdə Azərbaycan KitabxanaçılarCəmiyyəti və Azərbaycan Kitabxana İşininİnkişafı Assosiasiyasının yaradılması ölkədə kitabxanaişinin idarə edilməsində ictimaiyyətin iştirakının vəkitabxanaların fəaliyyətində müstəqillik və təşəbbüskarlıqünsürlərinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur.Ölkə kitabxanalarının beynəlxalq kitabxana-informasiyaməkanına yaxınlaşması, kitabxanaların işinintəşkilinin dünya standartlarına uyğunlaşması bu sahədə76

eynəlxalq əməkdaşlığın daha da dərinləşməsiistiqamətində ciddi irəliləyişlərə nail olunmasındamühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Məsələn, özündə 500-dən artıq fərdi və kollektiv üzvü birləşdirən AzərbaycanKitabxana İşinin İnkişafı Assosiasiyasının Nizamnaməsindəonun məqsəd və vəzifələri belə müəyyənləşdirilmişdir:“Assosiasiyanın əsas məqsədi kitabxanalarınvə digər maraqlı təşkilatların fəaliyyətiniəlaqələndirərək, ölkədə kitabxana işini milli ənənələrəvə müasir dünya standartlarına uyğun şəkildə təşkiletmək, cəmiyyətin bütün üzvlərinin kitabxana sərvətlərindəntam və azad istifadə etməsinə dair konstitusiyahüquqlarını təmin etmək, kitabxanaların maddi-texnikibazasını inkişaf etdirmək, kitabxana işçilərinin peşə vəsosial hüquqlarını müdafiə etməkdən ibarətdir.”Bu məqsədlə assosiasiyanın fəaliyyəti aşağıdakıvəzifələrin həyata keçirilməsinə yönəlmişdir:• ölkədə kitabxana işinin elmi və hüquqi əsaslarlahəyata keçirilməsi;• əhaliyə kitabxana xidmətinin demokratikləşdirilməsivə dünya standartlarına uyğunlaşdırılması;• kitabxana fondlarının operativ təchiz edilməsisteminin formalaşdırılması;• kitabxanaların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi;• kitabxana-informasiya proseslərinin kompüterləşdirilməsiistiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi;• kitabxana işinin metodiki təminatının optimallaşdırılması;77

• kitabxanaşünaslıq sahəsində elmi tədqiqatlarıngenişlənməsi;• kitabxanaların fəaliyyətində özünüidarə sistemininformalaşdırılması;• kitabxanaçılıq təhsili və işçilərinin peşə səviyyəsininyüksəldilməsinə yönəlmiş tədbirlərinhəyata keçirilməsi;• kitabxanalarda marketinq fəaliyyətinin formalaşması;• respublika kitabxanalarının dünya kitabxana təşkilatlarıilə əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi;• kitabxana işçilərinin peşə və sosial hüquqlarınınmüdafiə edilməsi;• ölkədə kitabxana işinin hüquqi bazasının inkişafındafəal iştirak etmək.Göstərilən vəzifələrin həyata keçirilməsi üçünassosiasiya ölkədə kitabxana işinin inkişafının mühümistiqamətlərinin kompleks proqramlarını hazırlayır,hüquqi sənədlərin hazırlanmasında köməklik göstərir,dövlət idarələrində kitabxana işi ilə əlaqədar məsələlərqaldırır, kitabxana işinə dair dövri orqan nəşr edir,beynəlxalq kitabxana təşkilatlarının konfrans və müşavirələrindəiştirak edir, xarici ölkələrin mütəxəssislərininiştirakı ilə seminar və treninqlər təşkil edir,respublikada kitabxana işinin və kitabxanaçılıq təhsilininyeniləşməsi məqsədilə beynəlxalq donor təşkilatlarındanqrantlar alır və s.Beləliklə, müasir dövrdə özünüidarə prinsipinəəsaslanan Azərbaycan Respublikasının qanunlarına müvafiqnormativ aktlara uyğun surətdə fəaliyyət göstərənkitabxana işçilərinin peşəkar könüllü ictimai birlikləri78

ölkədə kitabxana işinin idarə olunmasında mühümamilə çevrilir.79

III BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİNİDARƏ EDİLMƏSİ PROSESİ3.1. İDARƏETMƏNİN MƏZMUNUNA VERİLƏNÜMUMİ TƏLƏBLƏRİdarəetmənin məzmunu idarəetmə sisteminin və onuəmələ gətirən ünsürlərin fəaliyyət göstərməsi prosesidir.Nəzərə almaq lazımdır ki, idarəetmə fəaliyyətininməzmunu ilk növbədə onun funksiyaları ilə bağlı olubtəcrübədə özünü idarəetmənin məzmunu kimi göstərir.Bu baxımdan idarəetmənin təşkiletmə, planlaşdırma,maliyyələşdirmə, əlaqələndirmə, xarici əlaqələrin təşkiledilməsi, uçot, təhsil, nəzarət və s. funksiyaları, eynizamanda idarəetmənin məzmununu əks etdirir, onlar özaralarında bir-biri ilə üzvi şəkildə əlaqədardır və birbirilərinitamamlayırlar.Kitabxana işinin idarə edilməsinin məzmununaverilən başlıca tələblər dinamiklik, sabitlik və fasiləsizlikdir.Dinamiklik- kitabxana işinin idarə edilməsinin daiminkişaf etdirilməsini, onun forma və metodlarının sistemlişəkildə təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur.Sabitlik- kitabxana işinin idarəedilməsi prosesindəmütərəqqi, səmərəli və təcrübədə sınaqdan çıxmış idarəetməüsullarının formalaşması və möhkəmlənməsideməkdir.Fasiləsizlik- idarəetmə prosesinin müntəzəm xarakteralmasını və onun daim həyata keçirilməsini nəzərdətutur.80

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə elmi baxımdanəsaslandırılmış kitabxana siyasəti olmadan kitabxanaişinin səmərəli idarə edilməsi mümkün deyildir.Dövlət kitabxana siyasəti dedikdə, dövlətin cəmiyyətdəkitabxana işi sahəsində müəyyənləşdirdiyi prinsipvə normaların məcmusu nəzərdə tutulur.Azərbaycanda dövlət kitabxana siyasəti öz əksini«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanununda tapmışdır.Qanunda kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətininəsas prinsipləri və dövlətin vəzifələri aşağıdakı kimimüəyyənləşdirilmişdir:- kitabxanalarda mühafizə olunan mədəni sərvətlərdənvə informasiya vasitələrindən istifadənin hamıüçün açıq olması;- milli sərvət olan kitabxanalara dövlət qayğısı,onların fondlarının toxunulmazlığı və üstün maliyyələşdirilməsi.Kitabxana işi sahəsində dövlətin vəzifələri aşağıdakılardır:- kitabxana işinin inkişafına dair Dövlət Proqramınınhazırlanması və həyata keçirilməsi;- kitabxana fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilikaktlarının qəbul və tətbiq edilməsi;- kitabxana işinin avtomatlaşdırılması və kitabxanafondlarının tədricən müasir informasiya daşıyıcılarınaköçürülməsi, elektron mübadilə sistemlərindən (İnternetdənvə s.) istifadə və milli fondların həmin sistemlərdəəks olunması;- milli və dünya mədəniyyəti sərvətlərinə yiyələnməyəyönəldilən informasiya sisteminin yaradılması;81

- dövlət kitabxana fondlarının mühafizəsi və inkişafı,dövlət kitabxanalarının milli və xarici ədəbiyyatlaardıcıl təchizatı sisteminin yaradılması;- xarici ölkə kitabxanalarında saxlanılan, milli sərvəthesab olunan nadir kitabların və əlyazmaların (imkanolmadıqda surətlərinin) Azərbaycan Respublikasınaqaytarılmasının təmin olunması;- dövlətə məxsus kitabxana binalarının tikilməsi,əsaslı təmiri, onların müasir avadanlıq və texniki vasitələrlətəchiz edilməsi;- kitabxana işinə dair elmi tədqiqatların və metodiktədbirlərin həyata keçirilməsinə kömək göstərilməsi;- kitabxana kadrları hazırlayan və ya onların ixtisasınınartırılmasını həyata keçirən təhsil müəssisələrininyaradılması və fəaliyyətinin təşkili;- təbii fəlakət, silahlı münaqişə və müharibə zamanıkitabxana fondlarının mühafizəsinin təmin olunması;- qeyri-dövlət kitabxanalarının inkişafına şərait yaradılması;- kitabxana işinə dair dövlət standartlarının müəyyənolunması;- kitabxana fondlarının statistik uçotunun aparılması.Dövlət kitabxana siyasətinin müddəaları əsasındakitabxana işinin idarəedici orqanları, o cümlədənnazirliklər, yerli icra hakimiyyəti orqanları kitabxanaişinin strateji inkişafının prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirirlər.Müasir kitabxana menecmenti prinsiplərinə əsaslanaraq,ölkədə kitabxana işinin prioritet istiqamətləriniümumi şəkildə belə müəyyənləşdirmək olar:82

1. XX-əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində ölkədə başvermiş siyasi və iqtisadi böhranla əlaqədar özfəaliyyətini dayandırmış kitabxanaların fəaliyyətininbərpası.2. Kitabxana işinin informasiyalaşdırılması, kitabxanalarayeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi,elektron məlumat bazalarının, CD-ROM texnologiyasının,kitabxana işinin əlaqələndirilməsinin şəbəkətexnologiyasının formalaşması və istifadə edilməsi,«libnet»-kitabxana-informasiya şəbəkəsinin yaradılması.3. Kitabxana fondlarının təhlükəsizliyi və mühafizəsinintəmin edilməsi.4. Ölkə kitabxanalarının idarələrarası əlaqələrinininkişaf etdirilməsi, onların dünya kitabxana prosesi vədünya informasiya məkanına («İnternet» sistemi) tamdaxil edilməsi.5. Kitabxana işini tənzimləyən normativ və hüquqisənədlər sisteminin formalaşması və müntəzəm surətdəinkişaf etdirilməsi.Şübhəsiz ki, yuxarıda göstərilən istiqamətləri etalonkimi qəbul edib bütün kitabxana şəbəkələrinin idarəedilməsində eyni səviyyədə tətbiq etmək olmaz. Hər birregionda və ya sahəvi şəbəkədə kitabxana işinin idarəedilməsinin özünəməxsus prioritet istiqamətləri vəproblemləri ola bilər.83

3.2. İDARƏETMƏNİN İNFORMASİYATƏMİNATIMenecment baxımından informasiya idarə edən vəidarə edilən sistemlər, onları əhatə edən mühitinvəziyyəti haqqında məlumatların məcmusudur.Qeyd etmək lazımdır ki, səmərəli idarəetmə prosesininməzmunu və mühüm mərhələləri bilavasitə müvafiqinformasiyanın işlənməsi ilə bağlıdır.Beləliklə, informasiya idarəetmənin ayrılmaz birhissəsi, atributudur.Müasir dövrdə ölkədə, onun ayrı-ayrı regionlarındavə yaxud elm, təhsil, tibb, sənaye, aqrar və s. sahələrəxidmət edən kitabxanaların idarə edilməsi mürəkkəbinformasiya prosesləri ilə əlaqədardır. Bu iş müvafiqinformasiyaların mövcudluğunu və onlardan zəruriistiqamətlərdə istifadə olunmasını tələb edir. Onu daqeyd edək ki, kitabxana işinin idarə olunmasında yalnızonlara məxsus informasiyalardan deyil, ölkədə kitabnəşri ilə məşqul olan müəssisələrin, elm, təhsil,mədəniyyət, informasiya müəssisələrinin, dövlət təşkilatlarının,eləcə də xarici ölkələrin kitabxana işi iləəlaqədar informasiyalarından da istifadə edilməlidir.Ona görə də kitabxana işinin idarəedilməsi ilə məşğulolan hər bir orqan zəruri sənədlər toplusuna – informasiyabazasına malik olmalıdır. İnformasiya bazasınıntərkibində kitabxana işinin idarəedilməsi vəzifələri vəkitabxana xidmətinin mühüm problemləri barədəinformasiya blokları olmalıdır.Tanınmış rus kitabxanaşünası, professor A.İ.Paşininfikrincə, kitabxana işinin idarəedilməsinin informasiyatəminatı sistemi, özündə üç səviyyəni birləşdirən pira-84

mida kimi təsəvvür edilə bilər. Bu piramidanın aşağısəviyyəsi operativ idarəetmə məsələlərinin, orta səviyyəsitaktiki vəzifələrin, yuxarı səviyyəsi isə stratejivəzifələrin həyata keçirilməsinə xidmət etməlidir.Professor A.İ.Paşinin fikri ilə razılaşaraq Azərbaycandakitabxana işinin idarə olunmasının informasiyatəminatının formalaşması və istifadə səviyyələrinibelə müəyyənləşdirmək olar:İnformasiya səviyyəsi1.Strateji məqsədlər üçün2.Taktiki məsələlərin həlliüçün3.Operativ idarəetməməqsədiləİnformasiyanın istifadəedilməsiKitabxana işinin inkişafperspektivlərini müəyyənləşdirməküçün xariciinformasiyaMüxtəlif ərazi və şəbəkəkitabxanalarının idarəedilməsi məqsədilə daxilivə xarici informasiyaKitabxanaların cariməsə lələrinin idarəedilməsində istifadə ediləndaxili informasiyaKitabxana işini idarə edən orqanlarda informasiyabazası yaradılarkən, birinci növbədə, ilkin informasiyanıntərkibi, kodlaşdırma metodları, informasiyanınişlənib hazırlanmasının təşkili, onların elektrondaşıyıcılarına köçürülməsi məsələlərinə diqqət yetirilməlidir.85

Kitabxana işinin idarə edilməsinin informasiya təminatındamühüm məsələlərdən biri informasiya axınınıntəşkilində müxtəlif nöqsanlara yol verilməsidir. Belənöqsanlara eyni informasiyanın paralel verilməsi,informasiyaların formalaşmasında vəhdətliyin olmaması,informasiyaların bir-birini təkrar etməsi, onlarınqeyri-operativliyi və bir sıra hallarda həddindən artıqmüddətdə gecikdirilməsi, verilən informasiyaların kifayətqədər etibarlı və əhatəli olmaması və s. daxildir ki,bunlar da idarəetmə prosesinin səmərəliliyini aşağı salır,onun ahəngdar fəaliyyətinin pozulmasına səbəbolur.Şübhəsiz ki, kitabxana işinin idarə edilməsindəkompüter texnikasından istifadə edilməsi idarəetməproseslərinin xarakterinə və onun həyata keçirilməsinintəşkilati formalarına olduqca səmərəli təsir göstərir,idarəetmənin optimallaşdırılmasını təmin edir.86

3.3. İDARƏETMƏ QƏRARLARIQərarlar idarəetmə prinsipinin tərkib hissəsi olubidarəedilən sahədə hər hansı bir problemin həlli yolununtapılması ilə əlaqədardır.«Qərarlar idarəetmə obyektlərinin mövcud vəziyyətiilə arzu olunan vəziyyət arasındakı yaxınlığı təmin etməküçün qəbul edilir. Bunun sayəsində uyğunsuzluqlararadan qaldırılır və idarəetmə obyektinin normalfəaliyyəti təmin olunur».Kitabxana işi ilə əlaqədar idarəetmə qərarları kompleksproses olub, onların hazırlanmasından tətbiqinəqədər olan bütün mərhələləri əhatə edir. Bu qərarlarınhazırlanması yaradıcı proses olub, kitabxanaçılıq fəaliyyətindəidarəetmə məqsədlərinin, bu məqsədlərə nailolmaq vasitələri və metodlarının məcmusundan ibarətdir.Yüksək səviyyədə düşünülmüş və elmi cəhətdənəsaslandırılmış idarəetmə qərarları cəmiyyətdə kitabxanalarınsosial funksiyalarının yerinə yetirilməsindəmühüm rol oynayır.Kitabxana işi səhəsində qəbul edilən idarəetməqərarlarının keyfiyyəti, ilk növbədə, həmin qərarlarınkitabxanaların fəaliyyətinə təsirinin səmərəliliyi iləölçülür.Digər sahələrdə olduğu kimi, kitabxanaçılıq sahəsindədə qəbul edilmiş idarəetmə qərarları məqsədyönlü,səmərəli və real olmalıdır.Bu qərarlar əhatə dairəsinə, funksiyasına, məzmununa,müddətinə görə müxtəlif ola bilərlər. Məsələn,proqram məqsədli qərarlar mühüm strateji əhəmiyyətiolan (kitabxana fondlarının mühafizəsi, kitabxanaxidmətinin informasiyalaşdırılması və s.) problemlər87

üzrə qəbul edilib əhatə dairəsinə görə ölkə, şəbəkə,regional miqyasda ola bilər.İdarəetmə qərarları müddət baxımından qısamüddətli,ortamüddətli, perspektiv və uzunmüddətli qruplaraayrılır.İdarəetmə qərarları, həmçinin təsiretmə baxımındanxarici (müəssisədənkənar) və daxili (müəssisədaxili)qərarlara bölünürlər.Xarici qərarlar yuxarı idarəetmə orqanları tərəfindənverilən əmrlər, sərəncamlar, təlimatlar, göstərişlər,qərarlar ola bilər. Buna misal olaraq Nazirlər Kabinetinin,Mədəniyyət Nazirliyinin, digər nazirliklər vəicra hakimiyyəti orqanlarının müvafiq sənədlərinigöstərmək olar.Daxili qərarlar MKS rəhbərləri, digər kitabxanabirlikləri, ayrı-ayrı kitabxana və onların bölmələritərəfindən qəbul edilmiş, cari və perspektiv problemlərinhəlli ilə əlaqədar ola bilərlər.Funksional baxımdan idarəetmə qərarları tənzimləyici,texnoloji, əlaqələndirici, inzibati, təşkiledici və s. olabilərlər.Kitabxana işinə dair idarəetmə qərarlarına qarşıaşağıdakı tələblər irəli sürülür:1. Qərarlar məzmunu, funksional əlaməti, əhatədairəsi və qəbul edilməsi səviyyəsindən asılı olmayaraq,dövlətin kitabxana siyasətinə uyğun gəlməli, əhalininkitabxana təsisatlarından və informasiyadan istifadəetmək hüquqlarının təmin edilməsi ilə əlaqədarmövcud qanunların və digər normativ aktların həyatakeçirilməsinə şərait yaratmalıdır.2. İdarəetmə qərarları elmi xarakter daşımalı, onunbütün müddəaları müasir kitabxanaşünaslıq nəzəriyyə-88

sinin son nailiyyətlərinə və mütərəqqi təcrübəyə əsaslanmalıdır.3. Qərarlar ümumdövlət mənafeləri ilə yanaşı, yerlişəraiti, bütün yerli xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır.4. Hər bir idarəetmə orqanı kitabxana işinə dairyalnız öz səlahiyyətləri çərçivəsində qərarlar qəbul etməlidir.5. Qərarlar kitabxana işinin bütün sahələrinə dairdəqiq, obyektiv faktlara və informasiyaya əsaslanmalıdır.6. Qərarlar demokratik qaydada, kollegial halda qəbuledilməlidir.7. Qərarların məzmunu konkret, dili və üslubu aydınvə yığcam olmalıdır.Kitabxana menecmenti texnologiyası baxımındanidarəetmə qərarlarının hazırlanması, qəbul edilməsi vəhəyata keçirilməsi mürəkkəb və yaradıcı proses olub birsıra mərhələlərdən keçir. Bu mərhələlərin birincisiproblemin müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədardır.Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə kitabxanaişində meydana gələn problemlərin mənbələri və səbəblərimüxtəlif ola bilər.Kitabxana işində meydana gələn ziddiyyətli problemlərinsəbəbləri kitabxana şəbəkələrinin inkişafı vəyerləşdirilməsindəki nöqsanlar, elmi-texniki tərəqqinininkişafı ilə əlaqədar kitabxana xidmətində müasir informasiyatexnologiyasının tətbiqinin ləngiməsi, kitabxanafondlarının cəmiyyətin, konkret xidmət dairəsinininformasiya tələbatlarına uyğunsuzluğu, normativ aktlaraəməl edilməməsi, kitabxanaların fəaliyyətində bazariqtisadiyyatı qanunlarının nəzərə alınmaması, kollektivlərdədövlət intizamının pozulması, kadrların89

seçilməsi və yerləşdirilməsindəki əyintilər, əməyinelmi təşkilinə əməl edilməməsi və s. neqativ hallarlaəlaqədar ola bilər. Bu, problemlərin meydana gəlməsisəbəblərinin araşdırılması, təhlil edilməsi, qiymətləndirilməsi,idarəetmə qərarlarının hazırlanması və qəbuledilməsinin ən vacib şərtlərindən biridir.İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinin növbətimərhələsi meydana çıxmış problemin həllinə yönəlmişalternativ qərar variantlarının işlənməsi və bunlardan ənoptimal variantın seçilməsidir.Optimal qərar variantı dedikdə elmi baxımdan əsaslandırılmış,hüquqi və normativ müddəalara uyğungələn, problemin kompleks və sistemli həllini təminedən, konkret, çevik, az xərclə yüksək nəticələr əldəetmək imkanlarına malik, icraçıların fəaliyyətini istiqamətləndirənqərar variantı nəzərdə tutulur.İdarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsinin təşkili vəbu prosesə nəzarət kitabxana menecmentinin ən mühümməsələlərindən biridir.Məlumdur ki, kitabxanaların idarə edilməsi ilə əlaqədarqərarların qəbul edilməsi hələ onun icrası deməkdeyildir. Ona görə də bu prosesdə ən başlıca məsələqərarların hazırlanması, qəbul edilməsi, həyata keçirilməsivə bu prosesə nəzarət arasında vəhdətin təminedilməsidir.Qərarların icra edilməsi idarəetmə orqanları tərəfindənbir sıra təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsinitələb edir. Bu məqsədlə idarəetmə orqanları təşkilatitexnikitədbirlər planı tərtib edirlər. Bu planda qərarlarıntətbiq edilmə sahəsi (sahələri), əhatə dairəsi,icra müddəti və konkret icraçılar göstərilir, qarşılarındakonkret tələblər qoyulur, qərarları yerinə yetirən90

icraçılara xüsusi səlahiyyətlər nəzərdə tutulur, onlartəlimatlandırılırlar.Nəhayət, qərarların icrası üzərində ardıcıl nəzarətolmalıdır. Nəzarət qərar müddəalarının yerinə yetirilməsi,qərardan əvvəl və sonrakı vəziyyətin təhlil vəmüzakirə edilməsi, tələb olunan vəziyyətdən kənarlaşmahallarının, onun konkret səbəblərinin araşdırılmasınınəzərdə tutmalıdır. Nəzarət nəticəsində normalvəziyyətdən kənarlaşma hallarının aradan qaldırılmasıüçün əlavə tədbirlər görülə bilər. Qərarın icrasıilə təşkil olan hər bir kitabxanada onun icrasının xüsusiuçotu aparılmalıdır.Uçot zamanı bu və ya digər qərarın nə dərəcədəyerinə yetirilməsi, yerinə yetirilmə müddətinə əməlolunması, qərarın icrasında əldə edilən nəticələr diqqətmərkəzində olmalıdır.Qərarlar ayrı-ayrı kitabxanalarda və ya kitabxanaşəbəkələrində icra edilən zaman dəyişilə bilər. Onlarındəyişilməsi bir qayda olaraq müsbət hal kimiqiymətləndirilmir. Bu dəyişikliklər bir sıra obyektiv vəsubyektiv səbəblərdən irəli gəldiyindən bəzi hallardaqərarların tərtibi zamanı buraxılan səhvlər, müəyyənmüddət keçdikdən sonra obyektiv şəraitin dəyişilməsinəticəsində və s. hallarda qərarın dəyişilməsini və yatəkmilləşməsini zəruri edə bilər.91

3.4. METODİK TƏMİNAT İDARƏETMƏPROSESİNİN TƏRKİB HİSSƏSİ KİMİMüasir dövrdə cəmiyyətdə kitabxana-informasiyaproseslərinin son dərəcə mürəkkəbləşdiyi, yeni texnologiyailə zənginləşdiyi, kitabxanaların dünya informasiyaməkanına fəal surətdə müdaxilə etdiyi bir şəraitdə,onların idarə edilməsi prosesində metodik təminatınrolu və əhəmiyyəti getdikcə güclənir.Dünya kitabxanaçılıq təcrübəsi çoxdan sübut etmişdirki, hər bir ölkədə kitabxana işinin optimal idarəedilməsi, həlledici dərəcədə bu mürəkkəb prosesinmetodik təminatından asılıdır. İndi bu, kitabxana işininidarə edilməsinin ən aktual məsələlərindən birinəçevrilmişdir. Başqa sözlə desək, bu gün cəmiyyətdəkitabxana işinin idarə edilməsi sistemində baş verənkeyfiyyət dəyişiklikləri, bu prosesin metodiki təminatınında mənasını dəyişmiş, məzmununu xeyli mürəkkəbləşdirmişdir.Kitabxana menecmenti baxımından müasir dövrdəkitabxana işinin idarə olunması prosesinin metodiktəminatı dedikdə, metodik mərkəzlər tərəfindən kitabxanalarınfəaliyyətinin dinamik inkişafına yönəlmiş,nəzəri əsaslara və mütərəqqi təcrübəyə söykənən,özündə rəngarəng forma və üsulları birləşdirən təşkilati-metodikəməliyyatların hazırlanıb həyata keçirilməsinəzərdə tutulur. Belə əməliyyatlara əhaliyəkitabxana xidmətinin optimallaşdırılması ilə əlaqədarmeydana çıxan problemlərin həlli, idarəetmə orqanlarınınqərar və sərəncamlarının icrası, kitabxana işçilərininpeşə səviyyəsinin artırılması, normativ sənədlərinyerinə yetirilməsi, əmək məhsuldarlığının artırıl-92

ması, bir sözlə, kitabxanaların öz sosial funksiyalarınınhəyata keçirilməsinə yönəlmiş təşkilati-metodiki tədbirlərdaxildir. Bunlara yazılı metodik vəsaitlərin (tövsiyələrin,göstərişlərin, əsasnamələrin, təlimatların vəs.) tərtib edilməsi, kitabxana işçilərinin yerlərdətəlimatlandırılması, kitabxana işinə dair müşavirə, seminar,konfrans, praktikum, treninqlərin təşkili, qabaqcıltəcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi, kitabxana işinədair məqsədli proqramların, strateji planların hazırlanması,həyata keçirilməsi və s. iş üsullarını misalgöstərmək olar.Beləliklə, kitabxanaların idarə edilməsinin metodiktəminatı sistemli fəaliyyət olub müasir kitabxana menecmentininprinsiplərinə əsaslanan təşkiletmə, elmi,informasiya, demokratikləşmə, əlaqələndirmə, təhsil vətərbiyə funksiyalarını yerinə yetirir.Etiraf etməliyik ki, hazırda ölkədə kitabxana işininmetodik təminatının vəziyyəti qənaətbəxş deyil. Dahadoğrusu, kitabxanaların idarə edilməsinin bu mühümsahəsi hazırda böhran vəziyyətindədir. Belə vəziyyətinbir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Obyektivsəbəblərə maliyyə çatışmazlığını, keçən əsrinaxırlarında respublikada baş verən sosial-siyasi hadisələrilə əlaqədar digər çətinlikləri aid etmək olar.Subyektiv səbəblərə isə müvafiq icra hakimiyyətiorqanlarının bu işə laqeyd yanaşmasını, metodik mərkəzlərinfəaliyyətinin yeni sosial-iqtisadi şəraitə uyğunlaşabilməməsini, bir sıra təcrübəli mütəxəssislərinmetodik fəaliyyətdən uzaqlaşmasını, nəhayət, MilliKitabxana tərəfindən özünün əlaqələndirici funksiyalarınınyerinə yetirilməməsini misal göstərmək olar.93

Bu səbəblərdən respublikada kitabxana işinin metodiktəminatının kökündən yeniləşməsi problemi aktuallaşır.Azərbaycanda kitabxana işinin idarə edilməsininmühüm tərkib hissəsi olan metodik təminatın yaxıngələcəkdə optimallaşdırılmasının mühüm strateji istiqamətləriniaşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar:1. Kitabxana işinin metodik təminat sistemindəməqsədli proqramlaşdırma funksiyasının formalaşması.Məqsədli proqramlaşdırma Respublikanın kitabxanaişi üzrə metodiki mərkəzləri tərəfindən ölkə, regional,şəbəkə, şəbəkələrarası, MKS və eləcə də ayrı-ayrıkitabxana səviyyəsində kitabxana-informasiya xidmətininoptimallaşdırılmasına yönəlmiş kompleks və lokalxarakterli strateji və taktiki proqramların hazırlanıbhəyata keçirilməsini nəzərdə tutmalıdır.Belə proqram sənədləri ilk növbədə dünya kitabxana–informasiyaproseslərinin inkişaf qanunauyğunluqlarınınəzərə almaqla respublika kitabxanalarınındünya informasiya məkanına daxil olmasının təşkilatimetodikimexanizmini yaratmalıdır. Bu işin ilkin mərhələsiölkədə XXI əsrdə kitabxana işinin inkişaf strategiyasınınmühüm istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsindənibarət olmalıdır.Bu strategiya özündə kitabxana şəbəkəsinin inkişafıvə səmərəli yerləşdirilməsinə, əhaliyə kitabxana xidmətinininformasiyalaşdırılmasına, kitabxanaçılıq fəaliyyətininbazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə uyğunlaşdırılmasına,kitabxana ehtiyatlarının məqsədyönlü inkişafına,yerləşdirilməsinə və təhlükəsizliyinə, kitabxanaişinin əlaqələndirilməsinə və cəmiyyətdə kitabxanalardanistifadənin demokratik hüquqi bazasının forma-94

laşmasına yönəlmiş lokal proqramlardan ibarət olmalıdır.2. Metodik təminat sisteminin elmi-nəzəri əsaslarınıngücləndirilməsi. Bu strateji istiqamət özündə üç probleminhəllini nəzərdə tutmalıdır:a) metodik təminat sistemində elmi-tədqiqat metodlarındangeniş istifadə olunması;b) dünya və vətən kitabxana-informasiya proseslərinədair arapılan elmi tədqiqatların nəticələrininkitabxana təcrübəsinə tətbiq edilməsi;c) metodik mərkəzlərin ölkədə aparılan kitabxanaşünaslıqtədqiqatlarında yaxından iştirak etməsi.3. Metodik fəaliyyət sisteminin informasiya təminatınınyaradılması.Bu mürəkkəb proses ilk növbədə aşağıdakı səviyyələrdəhəyata keçirilməlidir:- strateji məqsədlərə xidmət edən informasiya;- texniki vəzifələrin həllinə istiqamətləndirilməmişinformasiya;- operativ həlli tələb edilən məsələlərlə əlaqədar cariinformasiya.Beləliklə, metodik fəaliyyətin informasiya təminatısistemi özündə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan üç altsistemibirləşdirərək, ölkədə kitabxana işinin cari və stratejiproblemlərinin həllinə xidmət edən vətən və xariciinformasiya daşıyıcılarını əhatə etməlidir.Metodiki fəaliyyətin informasiya təminatının optimallaşdırılması,eyni zamanda, ölkədə kitabxana işinədair metodik vəsaitlər sisteminin formalaşmasını nəzərdətutur. Bu sistemin tərkib hissələrini normativ sənədlər,metodik işləmələr, təcrübi vəsaitlər, metodiktövsiyələr, məktublar, əsasnamələr və təlimatlar, qabaq-95

cıl təcrübəni əks etdirən vəsaitlər, kitabxanaların fəaliyyətiniişıqlandıran analitik icmallar və sənədlər təşkiletməlidir.4. Metodik mərkəzlərin kitabxanaçıların fasiləsiztəhsil sistemində iştirakı.Bu strateji istiqamət kitabxanaların metodiki təminatsisteminin kitabxanaçılıq təhsili ilə inteqrasiyasınayönəlməlidir.Belə inteqrasiya öz əksini kitabxanaçı kadrları hazırlayantəhsil müəssisələrinin tədris proqramlarınınhazırlanmasında, tələbələrin istehsalat təcrübəsində,kitabxana işçilərinin peşə səviyyəsinin inkişafına yönəlmişbütün tədbirlərdə, eləcə də kitabxana problemlərinədair simpozium, konfrans, seminar, praktikum, treninq,işgüzar oyunlar və s. təlim-tədris metodlarının formalaşıbhəyata keçirilməsində tapmalıdır.5. Kitabxana işinin idarəedilməsi sisteminin metodiktəminatının hüquqi-normativ bazası təkmilləşməli, buproses dünya standartlarına uyğunlaşmalıdır. Bununlabərabər, metodik təminat prosesinə metodik mərkəzlərləyanaşı ictimai kitabxana birlikləri də qatılmalıdır.Bütün bunlar Azərbaycanda geniş elmi dünyagörüşünə,dərin peşə biliklərinə, siyasi mədəniyyətə, pedaqojivə psixoloji vərdişlərə, eləcə də yüksək təşkilatçılıqqabiliyyətinə malik yeni metodistlər nəslinin yetişdirilməsinitələb edir.96

IV BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİİDARƏETMƏ METODLARI4.1. İDARƏETMƏNİN TƏŞKİLATİ-SƏRƏNCAMMETODLARICəmiyyətdə kitabxana işinin müasir vəzifələrininmüvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi idarəetmə fəaliyyətininyüksək səviyyədə təşkilini, bu sahədə mövcudmetodlardan məqsədyönlü istifadə edilməsini tələb edir.İdarəetmə metodları kitabxana işinin kompleksidarəçilik funksiyaları ilə əlaqədar olub, onların icraedilməsi vasitələridir.Kitabxanaların idarə edilməsi metodları, ilk növbədəonların strateji inkişaf vəzifələrinin, dövlətin kitabxanasiyasəti və qanunlarının tələblərinin həyata keçirilməsimetodlarıdır. Məlumdur ki, bütün sahələrdə olduğukimi, kitabxana işində də vəzifə və qanunların tələbləriavtomatik olaraq həyata keçirilmir. Bu iş cəmiyyətdəkitabxana-informasiya proseslərinin dinamik vəziyyətalması, optimal fəaliyyətə çevrilməsinə yönəlmiş təsirvə təşkiledici vasitələr sisteminin tətbiqini tələb edir.Kitabxana menecmentində idarəetmə metodlarınınüç təsir növü mövcuddur ki, bunlar təşkilati - sərəncam,iqtisadi və sosial-psixoloji metodlardır. Deməli,kitabxana işinin idarəedilməsi metodları dedikdə onlarınfəaliyyətində optimal nəticələr əldə etmək üçüntəşkilati-sərəncam, iqtisadi və sosial-psixoloji vasitələrinköməyi ilə həyata keçirilən proseslər sistemi başadüşülür.97

Bu metodlar idarəetmənin inzibati metodları olubkitabxanaların təşkilati məsələlərinin idarə edilməsininəzərdə tutur. Bu metod kitabxanaların təşkilati quruluşu,əsasnamələr, vəzifə təlimatları, tənzimedici sənədləri,normativlər, reqlamentlər və s. idarəetmə vasitələrininköməyi ilə onların fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsinitəmin edir.Təşkilati-sərəncam metodları hakimiyyətçilik statusunamalik olduğuna görə direktiv xarakter daşıyır vəonun yerinə yetirilməsi məcburidir.Bu metodlar eyni zamanda təşkilati təsir xarakteridaşıyaraq kitabxanalararası əlaqələrin, kitabxanalardaxilitexnologiyanın, əmək proseslərinin təşkili, işçiqüvvəsi, əməkdaşların peşə-ixtisas funksional qruplarüzrə yerləşdirilməsini, kitabxana daxilində idarəetməfunksiyalarının bölüşdürülməsini, rəhbər işçilər vəəməkdaşlar arasında xidməti münasibətlərin formalaşmasını,əməyin planlaşdırılması və normalaşdırılmasınıtənzimləyir.Təşkilati reqlament bu metodun mühüm tənzimləyicixüsusiyyətlərinin tərkib hissəsidir. Reqlamentləşdirməkitabxana kollektivinin, onun üzvlərinin fəaliyyətininnizama salınmasıdır. Nizamlama inzibati aktların: nizamnamə,əsasnamə, qaydalar, təlimatlar və s. köməyiilə kitabxana kollektivinin, onun struktur bölmələrinin,ayrı-ayrı işçilərin fəaliyyətinin hüquqi bazasını yaratmaqdeməkdir. Bu sənədlər hüquqi akt formasıolduğundan, müvafiq kollektiv üçün məcburidir. Buhüquqi reqlamentləşdirmə sənədləri kitabxana sistemlərinivə onların daxili quruluşunu müəyyən edir, quruluşlarvə bölmələr arasındakı qarşılıqlı təsir qay-98

dalarını, hər birinin konkret fəaliyyət dairəsini, bufəaliyyətin məqsəd və vəzifələrini, iş üsullarını nizamlayır.Təşkilati-sərəncam metodlarının ən mühüm tərkibhissələrindən biri də kitabxana işinə normativ yanaşmadanibarətdir.Normativlər menecment sistemində təminedici,idarəedici və tənzimləyici rola malik olduğuna görəidarəetmədə məqsədli funksiyaların həyata keçirilməsindəmühüm əhəmiyyət kəsb edirlər.Kitabxanalarda təşkilati normalaşdırma idarəetməişlərində istifadə olunan müxtəlif normativ qaydalardan,təlimatlardan və s. sənədlərdən ibarət olur. Burayadaxili intizam, əmək prosesləri və əməliyyat qaydaları,müxtəlif qrafiklər aiddir.Təşkilati normativlər kitabxanalarda əməyin təşkilindəmühüm yer tutur və onun köməyi ilə kitabxanadaxiliproseslərin nisbəti əmələ gəlir, işçilərin fəaliyyətitənzim olunur, əməyin nəticəsi düzgün qiymətləndirilir,kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri müəyyənləşdirilir,maddi və maliyyə vəsaitlərinin istifadəsi üzərindənəzarət həyata keçirilir.Kitabxanalarda tətbiq edilən normalar kitabxanadaxiliəmək fəaliyyətinin ən dəqiq ölçülərindən biridir.Bütün kitabxana prosesləri və əməliyyatlarına şamiledilən normalar norma vaxtı müddətində hər hansı birəməliyyat vahidinə sərf olunan, yaxud müvafiq vaxtmüddətində icra edilən işin və ya fəaliyyətin ölçülməsivasitəsidir. Bu ölçü olmadan kitabxanalarda idarəetməninsəmərəli təşkilindən söhbət gedə bilməz.Etiraf etmək lazımdır ki, müasir dövrdə Azərbaycandakitabxana işinin normativ bazası olduqca zəifdir.99

Bu baxımdan ölkədə kitabxana işinin müxtəlif istiqamətləriniəhatə edən yeni normativlər sisteminin yaradılmasıidarəetmənin ən zəruri vəzifələrindən biridir.Bu sistem özündə təşkilati, iqtisadi, əmək, texnoloji,texniki amilləri birləşdirməlidir.Kitabxana menecmenti nəzəriyyəsinə uyğun olaraqölkədə kitabxana işinin normativ bazasının yeniləşməsiaşağıdakı prinsiplər əsasında təmin edilməlidir:• normaların elmi cəhətdən əsaslandırılması;• normalarda dövlət intizamına əməl olunması;• normaların icraçıların maddi marağına, təşəbbüsvə şəxsi məsuliyyətinin artırılmasına xidmətetməsi;• normaların tərtibində kitabxana kollektivlərininiştirakının təmin edilməsi;• normaların mütərəqqi və dinamik olması,onların müntəzəm surətdə təkmilləşdirilməsi.Təşkilati-sərəncam metodlarının tətbiqi prosesindəəmr, sərəncam, göstəriş formalarından da geniş istifadəolunur. Belə təsir formaları kitabxana işini idarə edənbütün orqanlar, o cümlədən bilavasitə kitabxanadaxiliidarəetmə bölmələri tərəfindən geniş istifadə edilir.Onların vasitəsi və köməyi ilə kitabxanaların idarəetməprosesinin dinamik inkişafı təmin olunur, kollektivlərətəşkilati təsir metodu çevikləşir, tamamlanır, konkretləşir,daha işgüzar forma alır.Şübhəsiz ki, belə sənədlərin əsasını ölkədə kitabxanaişinin uzunmüddətli inkişafını təmin edən yüksəksəviyyəli dövlət orqanlarının direktiv sənədləri (qanunları,fərmanları, qərarları, sərəncamları və s.) təşkil edir.100

Kitabxana işinin idarəedilməsi sisteminin bütün səviyyələrindəistifadə edilən əmr, sərəncam, göstəriştəsir vasitələrinin qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur:- bu sənədlər konkret, tam və dəqiq faktlar və məlumatlarəsasında hazırlanmalıdır;- əmrlər, sərəncamlar və göstərişlərin hazırlanmasıkitabxana mütəxəssislərinin iştirakı ilə olmalıdır;- bu sənədlər ifadə baxımından aydın, məzmuncaəhatəli, formaca yığcam olmalı, onların yerinə yetirilməsivaxtı, üsulları, şərtləri dəqiq göstərilməli və əsaslandırılmalıdır;- hər bir əmr, sərəncam və göstərişin icrası üçün məsulşəxs müəyyənləşdirilməlidir;- bu sənədlər icraçılara vaxtında çatdırılmalı, icraçılartərəfindən mənimsənilməsi və yerinə yetirilməsiüçün onlar təlimatlandırılmalı, icra prosesi üzərindəyoxlama və nəzarət təmin edilməlidir.Kitabxana işinin idarə edilməsinin bu təşkilatisərəncamvasitələrinin tətbiqi nəticəsində kitabxanalardahər hansı bir problem xarakterli şərait, hadisə,vəzifə tənzimlənir, neqativ hallar aradan qaldırılır,zəruri hallarda fəaliyyətin gedişində müəyyən dəyişiklikləraparılır, onun bir vəziyyətdən başqa vəziyyətəkeçməsinə imkan yaranır.Göstərilən təsir vasitələri içərisində əmrlər xüsusistatusa malikdir.Əmr kitabxana işini idarəedən orqanların rəhbərlərivə ya kitabxananın rəhbəri tərəfindən verilən idarəetməaktıdır. Hər bir rəhbər işçinin əmr vermək hüququmüvafiq əsasnamə ilə müəyyən edilir.Əmrin mahiyyəti rəhbərin tabeliyində olan orqanlaravə şəxslərə bu və ya digər vəzifənin, tapşırıqların yerinə101

yetirilməsi üçün xüsusi təyinatlı yazılı və şifahi göstərişdənibarətdir.Əsasən yazılı şəkildə verilən əmrlər dəqiq ünvanlı,konkret, birmənalı, amiranə, aydın və mövcud hüquqinormalara uyğun gəlməli, fəaliyyətin məqsədini taməhatə etməlidir.Əmrlərdə əsasən kitabxana işindəki operativ xarakterliməsələlərin, vəzifələrin yerinə yetirilməsi göstərilir,kitabxana proseslərinin gedişi, vəzifələrin bölgüsüvə təşkilati dəyişikliklər, işçilərin qəbulu, azad edilməsi,vəzifə təyinatı, onların inzibati həvəsləndirilməsivə ya tənbeh edilməsi, dövlət qərarlarının hüquqicəhətdən rəsmi şəklə salınması, plan və tapşırıqlarınmüəyyən edilməsi və s. təşkilati, iqtisadi, inzibati,hüquqi məsələlər öz əksini tapır. Kadrlar haqqında əmrverilərkən, bu, yerli həmkarlar ittifaqı komitəsi ilərazılaşdırılmalıdır.Əmr icraçı tərəfi təmin etmədikdə müəyyən edilmişqaydada və müddətdə yuxarı idarəetmə orqanlarınaşikayət verə bilər.Sərəncamlar da əmrlər kimi idarəetmə aktları olaraqrəhbər orqanlar tərəfindən kitabxana şəbəkələrinə vəayrı-ayrı kitabxanalara aid ola bilərlər.Kitabxana rəhbərləri tərəfindən verilən sərəncamlarəsasən müvafiq şöbələrə və xidmət sahələrinə aid olur.Sərəncamlar yazılı və şifahi formada olub hər hansıkitabxanaçılıq fəaliyyətinin dəqiq və vaxtında yerinəyetirilməsində müəyyən işlərə üstünlük verilməsi,əməllərin icrasını təmin edən direktiv xarakterli aktdır.Göstərişlər isə əmr və sərəncamların gündəlik yerinəyetirilməsinə xidmət edən idarəçilik formasıdır. Bu,102

kitabxana işində idarəetmənin bütün səviyyələrindəolan rəhbərlər tərəfindən verilə bilən sərəncamvasitəsidir.Kitabxana işinin idarəedilməsinin təşkilati-sərəncamımetodlarının səmərəliliyi xeyli dərəcədə bu prosesənəzarət etmədən asılıdır. Nəzarət nəticəsində qərarların,əmrlərin, sərəncam və göstərişlərin kitabxanalardayerinə yetirilməsini, bu işdəki neqativ halları vəçatışmazlıqları, digər maneələri aradan qaldırmaqimkanları əldə edilir.Nəzarət idarəetmənin təşkilati-sərəncam metodlarınınən mühüm üsullarından biri olub, kitabxana işindəqanunlara, qaydalara, normalara, standartlara, əmrlərə,sərəncamlara və göstərişlərə uyğun fəaliyyətin həyatakeçirilməsinin vəziyyətini aşkar etmək məqsədi daşıyır.Nəzarətetmə qaydaları obyektiv, təsirli, məlumatverici,sistemli, aşkarlılıq, dəqiqlik və s. bu kimi tələblərəcavab verməlidir.Nəzarət işi yuxarıda göstərilən tələbləri təmin etməkləyanaşı, prinsipiallıq, demokratiklik, işgüzarlıq şəraitindəicra edilməli, hüquqi dövlətin qarşıda qoydu-ğuqaydalar və prinsiplərin əsasında yerinə yetirilməlidir.103

4.2. İDARƏETMƏNİN İQTİSADİ METODLARIQeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitindəcəmiyyətin bütün strukturlarının idarə edilməsindəiqtisadi metodlar aparıcı mövqeyə malikdir.İdarəetmənin iqtisadi metodları istehsal münasibətlərinin,obyektiv iqtisadi qanunların, kateqoriyalarındərindən başa düşülməsi, onlardan geniş istifadəolunması və ümumxalq, kollektiv və şəxsi marağınvahid sisteminin təmin edilməsinə əsasən həyatakeçirilir.Müasir dövrdə kitabxana işinin təşkili və idarəedilməsindədə bu metodların köməyi ilə planlaşdırma,təsərrüfat və marketinq fəaliyyəti, əmək haqqı, kitabxanaprosesləri və bütövlükdə kitabxanaçılıq fəaliyyətininiqtisadi səmərəliliyi tənzimlənir.Kitabxana işində idarəetmənin iqtisadi metodlarıkitabxanaların təcrübi fəaliyyətində iqtisadi müddəalarıntətbiqi mexanizminin formalaşmasının idarəedilməsideməkdir. Bu mexanizmin əsas vəzifəsi isəkitabxanaların iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşmasını təminetməkdən ibarətdir. Çünki iqtisadi metodlar yuxarıdaqeyd etdiyimiz kimi, kitabxanaların iqtisadi səmərəliliyinininkişafına xidmət etməklə, əmək kollektivlərindəmaddi həvəsləndirmə sistemini yaradır,işçilərin fəallığını yüksəldir, əmək məhsuldarlığınınartırılmasına səmərəli təsir göstərir.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi təhlil metodlarınınköməyi ilə kitabxanaların ümumi iqtisadi vəziyyəti,idarəetmə proseslərinin iqtisadi səmərəliliyi təhliledilir. İqtisadi təhlildə dəyər, əmək və meyarlar göstəricilərisistemindən istifadə edilir. Bu göstəricilər104

sisteminə mənfəət, rentabellik, səmərəlilik, kitabxanaəməliyyatlarının maya dəyəri, əmək məhsuldarlığı,kitabxananın maliyyə vəziyyəti, büdcə və büdcədənkənarvəsaitlər, marketinq əməliyyatları, fandrayzinqfəaliyyəti və s. fəaliyyət növlərinin iqtisadi göstəriciləridaxil olur.İqtisadi təhlildə kitabxanaların fəaliyyətinin kompleksiqtisadi təhlilinin mühüm əhəmiyyəti vardır.Bu zaman iqtisadi təhlilin hesablama, müqayisə,qruplaşdırma və seçmə metodlarından geniş istifadəolunur.Son illər kitabxanaların fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyininmüəyyənləşdirilməsi, səmərəlilik əmsalınınalınması istiqamətində kitabxana iqtisadiyyatındamüəyyən nəticələr əldə edilmişdir ki, bu da kitabxanalardaəlverişli iqtisadi mühitin yaranmasına imkanverir.Kitabxana işinin idarə olunmasında iqtisadi metodlarıntətbiqinin ən mühüm vəzifələrindən birikitabxana kollektivlərində əmək haqqı və mükafatlandırmanınoptimal iqtisadi mexanizminin yaradılmasındanibarətdir.Kitabxanaların idarəedilməsində əmək haqqının düzgünmüəyyənləşdirilməsinin böyük rolu vardır.Ölkənin kitabxana qanununda göstərildiyi kimi,Kitabxana işçilərinin əmək haqları elm və təhsilsahələri işçilərinin əmək haqlarından aşağı olmamalıdır.Kitabxanaların statusu, spesifik xüsusiyyətlərinəzərə alınmaqla işçilərə əmək haqqındanəlavə ödənişlər tətbiq edilə bilər.Müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, müəssisə, idarəvə təşkilatlar öz tabeçiliyində olan kitabxanaların105

işçilərinə əlavə kompensasiyalar müəyyən edəbilərlər.(maddə 32).Kitabxana işi haqqında dövlət qanununda öz əksinitapmış bu hüquqi normalar, şübhəsiz ki, həmin müddəalarınkitabxana təcrübəsində tətbiqi mexanizmininişlənib hazırlanmasını da tələb edir.İdarəetmədə əmək haqqı həm iqtisadi mexanizm,həm də metod rolunu oynayır. Odur ki, müasir dövrdəkitabxanaların idarəedilməsində iqtisadi metodların tətbiqiilk növbədə kitabxana işçilərinin əmək haqqısəviyyəsinin düzgün əsaslandırılmasını, bu işdə əməyinkeyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinin əlaqələndirilməsinitələb edir.Əmək haqqı sistemi kitabxana işçilərinin sərf etdikləriəməyin keyfiyyətinə və kəmiyyətinə görə, marketinqtətbiq edilən kitabxanalarda isə əldə edilən gəlirəgörə müəyyənləşdirilməli, hər bir işçinin sərf etdiyiəməyə ədalətli və obyektiv qiymət verilməsini təminetməlidir.Kitabxana işçilərinin əmək haqqının optimal mexanizminintəşkil olunmasında iqtisadi qanunların tələblərininnəzərə alınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Bu işdə, xüsusilə əməyə görə bölgü prinsipi və dəyərqanununun qarşılıqlı əlaqələrinin kitabxana işininspesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla tətbiq edilməsizəruridir.Bir sözlə, yeni əmək haqqı mexanizmi ilk növbədəkitabxanalarda yüksək təhsil və peşə səviyyəsi olan,eyni zamanda həm keyfiyyətcə, həm də kəmiyyətcəyüksək əmək nəticələrinə nail olan işçilərin madditəminatının yaxşılaşdırılmasını təmin etməlidir. Həmçininmütərəqqi əmək haqqı mexanizmi bütün kitab-106

xana işçiləri üçün öz təhsil və peşə səviyyəsininartırılması, eləcə də keyfiyyətli əmək nəticələri əldəetmək işində həvəsləndirici rol oynamalıdır.Bu baxımdan kitabxana işinin idarəedilməsində biriqtisadi mexanizm kimi mükafatlandırma metodlarındanda istifadə olunması vacibdir.Onu da qeyd edək ki, kitabxanalarda əməyinstimullaşdırılması metodu kimi mükafatlandırma mexanizmiümumi müddəalar əsasında kitabxanaların özləritərəfindən hazırlanmalıdır. Bu öz növbəsində kitabxanaişinin xüsusiyyətlərini, hər bir kitabxananın statusu,konkret şəraiti, xüsusən mükafatlandırma meyarlarınındüzgün müəyyənləşdirilməsini tələb edir.Kitabxana işinin idarəedilməsi sistemində iqtisadimetodların tətbiqi BDU-nun Kitabxanaçılıq-informasiyafakültəsində tədris edilən «Kitabxana işininiqtisadiyyatı» fənnində geniş şərh olunduğundan bumetod haqqında yazdıqlarımızla kifayətlənirik.107

4.3. İDARƏETMƏNİN SOSİAL-PSİXOLOJİMETODLARIİdarəetmə olduqca mürəkkəb bir proses olub, özündətəşkilati, inzibati, iqtisadi metodlarla yanaşı, sosialpsixolojimetodlardan da istifadə edilməsini nəzərdətutur.Təcrübə göstərir ki, hər bir kollektivin səmərəli fəaliyyətihəlledici dərəcədə orada yaranmış sosial-psixolojimühitdən asılıdır.Sosial-psixoloji proseslərin insanlara təsiri, əməkkollektivlərində işçilərin sosial-psixoloji vəziyyəti hərhansı bir iş yerində yaradılmış konkret şəraitdən, rəhbərişçilərlə tabeçilikdə olan işçilər arasındakı münasibətlərdənxeyli dərəcədə asılı olur.Müasir elmi-texniki inqilab cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasıprosesləri psixologiya elmi qarşısında yenitələblər qoymuşdur. Bunun nəticəsində son dövrlərdəpsixologiya elminin xüsusi sahələri: əmək psixologiyası,mühəndislik psixologiyası, hüquq psixologiyası,tibb psixologiyası, idarəetmə psixologiyası, eyni zamandakitabxanaçılıq psixologiyası da meydana gəlmişdirki, bu da ilk növbədə kitabxana işinin idarəedilməprosesində sosial-psixoloji amillərin nəzərə alınmasızərurətini irəli sürür.Bu baxımdan kitabxana işinin idarə olunmasının ənbaşlıca məsələlərindən biri əmək kollektivlərində, ayrıayrıişçilərdə yüksək psixoloji keyfiyyətlərin aşılanmasındanibarətdir.Nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir kitabxana kollektivikompleks texnoloji proseslər və əməliyyatlar məc-108

musundan ibarət olmaqdan əlavə, həm də sosialpsixolojihadisələr və proseslərdən ibarətdir.Ona görə də idarəetmədə kitabxana kollektivlərinətəsir edən sosial-psixoloji amillərdən bacarıqla istifadəetməyin böyük əhəmiyyəti vardır.Cəmiyyətdə kitabxana işinin səmərəsinin daha daartırılması, xeyli dərəcədə rəhbər orqanlar və hər birrəhbər işçi ilə kollektivlər arasında qarşılıqlı münasibətdən,bir sözlə, idarəedən və idarəedilən arasındakıpsixoloji iqlimdən xeyli dərəcədə asılıdır. Burada əsasməsələ ondan ibarətdir ki, bu münasibətlər şəxsimünasibətlər, qeyri-normal şəxsi motivlər əsasındadeyil, obyektiv əsaslar, yüksək tələbkarlıq, prinsipialmövqe əsasında qurulmuş olsun. Bu münasibətlərədalətli, hər işçinin öz üzərinə düşən vəzifələri vicdanlaicra etməyə, bir-birinə diqqət və qarşılıqlı hörmətəəsaslanmalıdır.Belə qarşılıqlı sağlam münasibətlərin tənzim edilməsindəictimai davranış normaları və ictimai rəy, ocümlədən kitabxanalardan istifadəedənlərin rəyi mühümvasitə rolunu oynamalıdır. Həmin normalar vəictimai rəy sosial psixoloji amillərlə birlikdə qarşılıqlımünasi-bətlərə mühüm vasitə kimi təsir göstərir,nəticədə bu münasibətlər öz-özünə idarə olunan birprosesə çevrilir, idarəetmə prosesinin demokratikləşdirilməsinitəmin edir.Kitabxana işinin idarəedilməsi prosesində normalpsixoloji mühitin formalaşmasında rəhbər işçilərin,menecmentlərin, o cümlədən kitabxana rəhbərliyininnümunə gücü mühüm amil rolunu oynayır. Təcrübəgöstərir ki, hər hansı bir müəssisədə qeyri-normalsosial-psixoloji vəziyyət əksər hallarda istər idarəetmə109

və istərsə də idarəedilən orqanlarda məhz nümunə gücününzəif olması, yaxud heç olmaması səbəbindən başverir.Kitabxana işini idarəedən orqanların əməkdaşlarının,eləcə də kitabxanalarda rəhbərlik funksiyalarını həyatakeçirən işçilərin hərəkətləri, davranışları, fikirləri,prinsipiallığı, ədalətliliyi, işgüzarlığı, bacarığı, qanunlaraəməl etməsi və s. müsbət keyfiyyətləri tabeolanlara yaxşı təsir bağışlayır. Əksinə, mənfi keyfiyyətləridarə edilən kollektivlərdə də neqativ hallarınmeydana gəlməsinə səbəb olur.Rəhbər orqanların və konkret rəhbər işçininfəaliyyətindəki bürokratçılıq, süründürməçilik, laqeydlikkimi hallar kitabxana kollektivlərində də məsuliyyətin,sağlam psixoloji iqlimin pozulmasına gətiribçıxarır.Kitabxanaların idarəedilməsi sistemində sosialpsixolojimetodun tətbiq edilməsi kadr siyasəti ilə sıxbağlıdır. Bu məsələnin şərh edilməsi isə dərs vəsaitininnövbəti bölməsinin mövzusudur.Nəticə etibarilə qeyd etmək istərdik ki, hazırdakitabxana kollektivlərində sağlam sosial-psixoloji iqliminformalaşması problemləri müasir kitabxana menecmentininən aktual nəzəri məsələlərindən biri kimimeydana çıxır.Bundan əlavə, rəhbər işçinin, menecerin psixolojixarakteri, şəxsi keyfiyyətləri, peşə keyfiyyətləri, liderliyi,şəxsi nüfuzu, ictimai və şəxsi maraqlarının düzgünmüəyyənləşdirilməsi öz əksini sosioloji tədqiqatlardatapmalıdır. Bu məsələlərin araşdırılması kitabxanaçılıqsahəsində idarəetmə prosesinin optimallaşdırılmasınaxidmət etmiş olar.110

4.4. KİTABXANA İŞİNİNİDARƏETMƏ KADRLARIMüasir dövrdə elm, iqtisadiyyat, texnika və mədəniyyətininkişafı heç bir ölkədə kitabxana-informasiyapotensialından səmərəli istifadə edilmədən mümkün olabilməz.İndi kitabxanaçılıq fəaliyyəti cəmiyyətdə getdikcəgenişlənən və dərinləşən informasiyalaşdırma prosesləriilə əlaqədar daha mürəkkəb vəzifələri yerinə yetirməyəbaşlamışdır. Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi əsaslıdərəcədə idarəetmə orqanlarında və kitabxanalarınrəhbər strukturlarında çalışan kadrların peşə səviyyəsindənvə idarəçilik mədəniyyətindən asılıdır.İdarəetmə kadrların struktur tərkibi rəhbər işçilərdən,idarəçilik prosesində iştirak edən mütəxəssislərdən vətexniki işçilərdən ibarətdir.Kitabxana menecmentində rəhbər işçi dedikdə busahədə müvafiq kollektivə rəhbərlik edən, onunfəaliyyətini istiqamətləndirən, təşkil edən, əlaqələndirən,tənzimləyən, qoyulmuş vəzifələrin işçi heyətitərəfindən icra edilməsinə nəzarət edən şəxs nəzərdətutulur. Rəhbər işçilərə idarəetmə orqanlarında çalışanişçilərlə yanaşı, kitabxana direktorları, direktor müavinləri,elmi katib, eləcə də şöbə və qrup rəhbərləri aidedilir. Rəhbər işçilər xətti və funksional əlamətlərə görəiki yerə ayrılırlar.Xətti rəhbər işçi vahid rəhbərlik prinsipi əsasındafəaliyyət göstərən, rəhbərlik etdiyi orqanın fəaliyyətinibütövlükdə tənzimləyən, onun hazırkı vəziyyəti vəinkişafı üçün məsuliyyət daşıyan şəxsdir. Buraya müva-111

fiq icra hakimiyyəti orqanlarında kitabxana işi iləməşğul olan bölmələrin rəhbərləri, MKS direktorları,müstəqil kitabxanaların direktorları (müdirlər) daxildir.Funksional rəhbər işçi isə idarəetmə və ya idarəedilənorqanda konkret bir funksiya daşıyan bölməninvə ya qrupun rəhbəri sayılır. Buraya idarəetmə orqanlarındaçalışan və kitabxana işinin müxtəlif sahələrinəməsuliyyət daşıyan işçilər, kitabxanaların direktor müavinləri,şöbə və qrup rəhbərlərini aid etmək olar.Mütəxəssislər qrupuna kitabxana işinə dair qərar,sərəncam və digər idarəetmə sənədlərinin hazırlanmasındaiştirak edən, idarəetmə sistemində təmsilolunmuş kitabxana mütəxəssisləri, eləcə də hüquqşünaslar,mühasiblər və s. daxildir.Texniki icraçılara rəhbər işçilərə və mütəxəssislərəxidmət göstərən operatorlar, texniklər, makinaçılar,kompüter yığıcıları və s. texniki əməliyyatlar aparanişçilər daxildir.İdarəçilik kadrlarının fəaliyyətinin funksional baxımdanmüxtəlif olmasına baxmayaraq onlar vahid məqsədəxidmət etdiyindən idarəetmə sistemində çalışanbütün əməkdaşların işinin əlaqələndirilməsi və kompleksfəaliyyətə çevrilməsi olduqca vacibdir. Bu baxımdanidarəçilik kadrlarının məqsədyönlü seçilməsi vəyerləşdirilməsi ən önəmli məsələlərdən biridir.Kitabxana menecmentində idarəçilik kadrlarının seçilməsivə yerləşdirilməsində aşağıdakı tələblərə əməledilməsi vacib sayılır:1. Namizədin müvafiq vəzifəni icra etmək üçünyararlı olmasının müəyyənləşdirilməsi;2. Müvafiq vəzifəyə namizədlər haqqında məlumatlarıntoplanması və öyrənilməsi;112

3. Namizədlər haqqında məlumatların müqayisəedilməsi;4. Bilik, təcrübə, təhsil, ixtisas, digər şəxsi əlamətlərinəgörə ən layiqlisinin seçilməsi;5. Kollektivin formalaşmasında yaşlı rəhbər işçilərləgənc kadrların nisbətinin düzgün müəyyənləşdirilməsi.Qeyd etmək istərdik ki, kitabxana işi kimi mürəkkəbbir sahənin müxtəlif səviyyələrdə idarə edilməsi rəhbərişçilərin bir sıra mühüm keyfiyyətlərə malik olmasınıtələb edir.Rəhbər işçi, o cümlədən kitabxana və ya kitabxanasisteminin rəhbəri (direktorı) ilk növbədə liderlikxüsusiyyətlərinə malik olmalıdır. Bu isə bir sıra intellektual,işgüzar, psixoloji və digər şəxsi keyfiyyətlərləbağlıdır.Müasir menecment nəzəriyyəsində rəhbər işçilərdəliderlik xüsusiyyətləri aşağıdakı üç əlamətə görə təsnifləşdirilir:1. İnzibati lider;2. Sosial lider;3. İntellektual lider.İnzibati lider əlində olan hakimiyyət imkanlarındanişin səmərəli təşkili üçün maksimum istifadə edir. Okollektivi yaxşı təşkilatçı kimi, sözün əsl mənasında,inzibatçılıq qaydaları ilə idarə edir.Sosial lider kollektivi işçilərin arzu və tələbatınaqayğı ilə yanaşmaq, onların psixoloji xüsusiyyətlərininəzərə almaqla idarə edir. Bu fəaliyyət prinsipi sözsüzki, liderin nüfuzunu əhəmiyyətli dərəcədə artırır.İntellektual liderlik üçün başlıca keyfiyyət onun elmibiliyi, hadisə və faktları dərindən bilməsi, yüksək113

mədəniyyəti, peşəkarlıq və idarəçilik prinsiplərinidərin-dən mənimsəməsi ilə müəyyən edilir.Yuxarıda göstərilən hər üç əlamət liderlik funksiyalarıhəyata keçirən rəhbər işçilərin universaləlamətlər sistemidir. Lakin hər bir rəhbər işçidə buuniversal əlamətlər sistemi eyni dərəcədə olmur.Kitabxana işi sahəsində rəhbər işçinin iş stili, liderlikkeyfiyyətləri, onun idarəetmə fəaliyyətində istifadəetdiyi metodlar, hərəkətlər və davranış tərzi ilə müəyyənolunur. Məsələn, kitabxana və ya mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemləri rəhbərlərinin idarəçilik fəaliyyətindəaşağıdakı keyfiyyətlərin olması zəruridir: məsuliyyətlilik,yenilik və təşəbbüskarlıq hissi, kitabxanaişinin nəzəriyyəsi və təcrübəsini dərindən bilmək,kollektivlə sıx əlaqə və onların idarəetməyə cəlb olunması,işgüzarlıq, şəxsi mütəşəkkillik, yüksək mədəniyyətvə etika, intizamlılıq, özünə və başqalarınatələbkarlıq, başqalarının fikrinə hörmət, təvazökarlıq,müstəqillik, kollektiv üzvlərinin sosial problemlərinəqayğı və s.Müasir kitabxana rəhbəri dünyada baş verəninformasiya proseslərini, yeni texnika və texnologiyanı,kitabxana işinin iqtisadiyyatını, əmək qanunvericiliyinidərindən mənimsəmiş səriştəli şəxsiyyət olmalıdır.Menecmentdə rəhbər işçilər kateqoriyasında ənnüfuzlu vəzifələrdən biri menecerdir. Menecer müəssisənin,təşkilatın, firmanın, onların şöbələrinin vəyarımbölmələrinin işgüzar fəaliyyətini təşkil və idarəedən rəhbərdir, idarəçidir.Onu da qeyd edək ki, iqtisadiyyat və biznes sahəsindəmenecerlər bir qayda olaraq müəssisə və firmalardarəhbər funksiyalarını idarə edən şəxslər olurlar.114

Humanitar sahələrdə, o cümlədən kitabxana işindəmenecerlər əsasən idarəetmə orqanlarının üzvü olubiqtisadiyyat və maliyyə məsələlərini tənzimləyirlər.Heç də təsadüfi deyil ki, geniş marketinq və təsərrüfatçılıqfəaliyyəti ilə məşğul olan kitabxanalarınstrukturunda menecment bölmələri və ya menecer ştatvahidləri vardır.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində menecer ixtisasına olantələbatı nəzərə alaraq son illər Moskva DövlətMədəniyyət və İncəsənət Universitetində kitabxana işivə sosial-mədəni sahələr üzrə menecer kadrları hazırlanır.Müasir kitabxana meneceri kitabxana işinin bazariqtisadiyyatı tələbləri səviyyəsində idarəedilməsini tənzimləyənyüksək səviyyəli mütəxəssis olmalıdır.Menecer ilk növbədə kitabxanaların iqtisadi fəaliyyətininmüasir problemlərini dərindən bilən münaqişəliməsələlərin qeyri-standart həllini tapa bilən, novatorluq,orijinallıq, işgüzarlıq keyfiyyətlərinə malik rəhbərişçi olmalıdır. Kitabxana işi sahəsində idarəçilikkadrları məsələlərini yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdikki, müasir dövrdə ölkədə bu işə diqqət lazımisəviyyədə deyildir. Belə ki, respublikada kitabxana işiüzrə rəhbər kadrların peşə modeli hazırlanmamış,kitabxanaçılıq təhsili müəssisələrində bu ixtisas müstəqilfənn kimi tədris edilmir. Rəhbər kadrların seçilməsivə yerləşdirilməsində subyektiv amillər üstünlük təşkiledir.Müasir dövrdə Azərbaycanda kitabxana işinə müxtəlifsəviyyədə rəhbərlik edən kadrlara verilən tələbləriümumi şəkildə belə qruplaşdırmaq olar:- ali ixtisas təhsili, elmi dərəcəsi;115

Bilməlidir:- müasir dövrdə kitabxana işinin qarşısında duran vəzifələri;- elm, mədəniyyət, informasiya, təhsil və kitabxanaişinə dair qanunvericilik aktlarını;- kitabxana prosesləri texnologiyasını;- idarə etdiyi kollektivin peşə, sosial və mədənisəviyyəsini;- ölkədə və xaricdə kitabxanaşünaslıq və kitabxanatəcrübəsinin son nailiyyətlərini;- kitabxana işinin iqtisadi problemlərini;- əmək qanunvericiliyini;- sənədləşdirmə və kargüzarlıq işlərini.Bacarmalıdır:- idarəetmə metodlarını;- sistemli təhlil metodlarını;- münaqişəli məsələlərin optimal həllini;- kompüter texnikasından istifadə etməyi;- kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsini.Təsəvvürü olmalıdır:- kollektiv fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsihaqqında;- ictimai birliklərlə işləmək qaydaları haqqında;- insanların psixoloji xüsusiyyətləri haqqında;- konfliktlərin tənzimlənməsi üsulları haqqında.Şəxsi keyfiyyətləri:- təşkilatçılıq qabiliyyəti;- yenilik hissi və yenilikləri tətbiq etmək qabiliyyəti;- yüksək məsuliyyət hissi;- prinsipiallıq;- özünüidarəetmə qabiliyyəti;- özünü təkmilləşdirməyə güclü meyl;- ətrafdakılara təsir etmək qabiliyyəti;116

- alternativ fikirlərə diqqət və hörmət.Əlbəttə, yuxarıda verilən tələblər ümumi və təxminixarakter daşıdığından, onlar bu və ya digər rəhbərliksəviyyəsində təkmilləşdirilə bilər.Nəticə etibarilə qeyd etmək istərdik ki, kitabxanaişinə rəhbərlik funksiyalarını həyata keçirən hər bir işçivə ya menecerin iş üsulu dinamik olmalı, hər cür formalizmi,bürokratizmi və doqmatizmi rədd edib, sözünəsl mənasında yaradıcı xarakter daşımalıdır.4.5. KİTABXANA İŞİNİİDARƏETMƏ MƏDƏNİYYƏTİİdarəetmə mədəniyyəti cəmiyyətin ümumi mədənisəviyyəsini xarakterizə edən ən mühüm amillərdənbiridir. O, hər bir cəmiyyətdə insanların fəaliyyətinintəşkili və idarə edilməsini təmin edən forma və üsullarsisteminin intellektual səviyyəsidir.İdarəetmə mədəniyyətinə nail olmaq hər biridarəedici orqanın, onun kollektivinin ən mühümvəzifəsidir. Çünki idarəetmə mədəniyyəti olmadanidarəçilik fəaliyyətinin heç bir sahəsində səmərəlinəticə əldə etmək mümkün deyildir.Kitabxana işində idarəetmə mədəniyyəti anlayışıözündə aşağıdakı ünsürləri birləşdirir:• İdarəetmə orqanları işçilərinin mədəniyyəti;• İdarəetmə prosesləri mədəniyyəti;• Sənədləşdirmə və kargüzarlıq mədəniyyəti.117

Şübhəsiz ki, idarəetmə prosesində bu ünsürlərqarşılıqlı əlaqədə olub, sistemli şəkildə təzahür edərəkbir-birilərini tamamlayırlar.İdarəetmə orqanları işçilərinin mədəniyyəti dedikdə, ilknövbədə onların idarəçilik peşəsinin elmi əsaslarına,incəliklərinə yiyələnməsi nəzərdə tutulur. Bundanəlavə, öz peşə səviyyəsinin və ümumi mədəniyyətininmüntəzəm surətdə artırılması, müsbət şəxsi keyfiyyətlərinindaim inkişaf etdirilməsi, eləcə də öz fəaliyyətininnəticələrini daim təhlil etmək qabiliyyəti dəonların yüksək mədəni səviyyəsini sübut edən amillərdir.İdarəetmə orqanları işçilərinin mədəniyyətini sübutedən mühüm göstəricilərdən biri də onların öztabeçiliyində olan insanlarla davranış və ünsiyyətprosesində etik qaydalara əməl etməsidir. Bu qaydalarvaxtı ilə tanınmış amerikan alimi, insan münasibətləriüzrə mütəxəssis, Deyl Karneqi tərəfindən müəy-yənləşdirilmişdir.Onlar aşağıdakılardır:1. Ünsiyyətə həmsöhbətinizi tərifləmək, onun müsbətcəhətlərini etiraf etməklə başlayın.2. Başqalarından nöqsanlarına birbaşa yox, dolayıyol-larla işarə edin.3. Həmsöhbətinizi tənqid etməkdən əvvəl öz nöqsanlarınızdandanışın.4. Həmsöhbətinizə nəsə əmr etmək əvəzinə, onasuallar verin.5. İnsanlara öz nüfuzunu xilas etmək imkanlarıyaradın.6. İşçilərin xırda uğurlarını belə rəğbətlə qarşılayın,onların hər bir nailiyyətini qeyd edin.118

7. İnsanların müsbət nüfuzunu yaradın ki, onu doğrultmağaçalışsınlar.8. İnsanları həvəsləndirməyə çalışın. Nöqsanlarıaradan qaldırmaq istədikdə, elə təsəvvür yaradın ki, buiş çətin deyil.9. Çalışın ki, insanlar sizin təkliflərinizi xoş əhvalruhiyyəilə həyata keçirsinlər.İdarəetmə orqanları işçilərinin, o cümlədən menecerlərinmədəni səviyyəsini xarakterizə edən amillərəeyni zamanda, onların əxlaqı, həyat tərzi, nitq mədəniyyəti,xarici görünüşü, başqalarına hörmət, alternativfikirlərə diqqət və s. daxildir.İdarəetmə prosesləri mədəniyyəti özündə idarəçilikəməyinin səmərəli təşkilini, bu işdə elmi nailiyyətlərinvə müasir texnologiyaların tətbiqini, müvafiq normativsənədlərə dəqiq əməl edilməsini nəzərdə tutur.İdarəetmə prosesləri mədəniyyətinin əsasını bu və yadigər tədbirlərin həyata keçirilməsinin sosial məsuliyyətitəşkil edir. Kitabxana işinin idarə edilməsindəsosial məsuliyyətin iqtisadi, hüquqi və etik aspektlərivardır.İqtisadi məsuliyyət kitabxana işinə dair idarəçilikqərarlarının bazar münasibətlərinə uyğunluğu iləəlaqədar olub, onların marketinq və təsərrüfatçılıqfəaliyyətinin optimal idarə olunmasını təmin edənməsuliyyətdir.Hüquqi məsuliyyət kitabxana işinin idarə edilməsininbütün səviyyələrində dövlətin müvafiq qanun vənormativlərinə ciddi surətdə əməl edilməsini tələb edir.Etik məsuliyyət birinci növbədə oxuculara xidmətişində, kitabxana-oxucu münasibətlərində etik normalarariayət edilməsini nəzərdə tutur. Bəzən iqtisadi119

məsuliyyətlə etik məsuliyyət arasında ziddiyyətliməqamlar meydana çıxa bilər. Məsələn, kitabxanalardapullu xidmətlərin tətbiqi iqtisadi baxımdan düzgünolduğu halda, həmin xidmətlərin yüksək qiymətlərinietik baxımdan düzgün saymaq olmaz.Bütün bunlar idarəetmə mədəniyyətində sosial məsuliyyətamilinin güclü olmasını göstərir.Kitabxana işinə dair idarəetmə proseslərinin mədənisəviyyəsini xarakterizə edən mühüm göstəricilərdənbiri də idarəetmə əməyinin elmi təşkilidir. İdarəetmədəəməyin elmi təşkili o zaman müsbət nəticə verir ki,onun prinsipləri idarəetmənin bütün mərhələlərindətexniki işçilərdən rəhbər işçilərə qədər həyata keçirilmişolsun.Bu prinsiplərə aşağıdakılar daxildir:1.Elmilik prinsipi. Bu prinsip idarəetmədə elminson nailiyyətlərinin tətbiqini nəzərdə tutur. Bu hərşeydən əvvəl idarəetmədə istifadə edilən elm sahələrininmüəyyənləşdirilməsi və onlardan istifadəedilməsi mexanizminin yaradılmasını tələb edir. Bubaxımdan idarəetmə əməyinin təşkilində müasirkompüterləşmə proseslərindən, sosial-iqtisadi, pedaqoji-psixoloji,informatika elmlərinin nailiyyətlərinibirləşdirən fəaliyyət formalarından istifadə edilməsiidarəetmənin keyfiyyəti və səmərəsini xeyli artırır.2.Planlılıq prinsipi. Bu prinsip istər idarəetməorqanlarında və istərsə də kitabxanalarda ƏET-in planlısurətdə həyata keçirilməsini, onun mühüm mərhələlərinin,icra mexanizminin və icraçıların əvvəlcədənmüəyyənləşdirilib fəaliyyətlərinin tənzimləndirilməsininəzərdə tutur. Bütün kitabxana müəssisələrində əməyin120

elmi təşkili məsələləri onların iş planında müstəqilbölmə təşkil etməlidir.3.Sistemlilik prinsipi əməyin elmi təşkilinin bütünistiqamətləri arasında əlaqələrin yaradılmasını, bu işintəşkilində idarəedən və idarəedilən sistemlər arasındaəmək bölgüsünün aparılmasını, kooperasiyasını, ƏETinidarəetmə orqanlarının bütün strukturlarında sistemlişəkildə həyata keçirilməsini tələb edir.4.Reqlamentləşdirmə prinsipi idarəçilik əməyininelmi təşkilində mədəniyyət, kitabxana işi, informasiyafəaliyyəti və digər əlaqədar sahələr üzrə müəyyənolunmuş qaydaların, qanunların, normativlərin müəyyənedilməsi və onlara əməl olunmasını nəzərdə tutur.5.Ahəngdarlıq prinsipi qarşıya qoyulmuş, konkretvəzifələrdən irəli gələrək kitabxana işini idarə edənorqanların bütün həlqələrində müvafiq işlərin bərabərsəviyyədə yerinə yetirilməsini təmin edən vahidahəngin olmasını tələb edir. Bu prosesdə idarəetməorqanları ilə bilavasitə kitabxanaların ahəngdar fəaliyyətiən mühüm şərtdir.6. Qənaətcillik prinsipi idarəetmədə, o cümlədənkitabxanalarda az xərclərlə maksimum nəticə əldəetməkdir. Bu prinsipin tələbləri kitabxana işinin idarəolunmasında, mühüm kitabxana-informasiya proseslərininhəyata keçirilməsində qənaətcillik rejiminin tətbiqi,insan, maddi-maliyyə və informasiya ehtiyatlarındansəmərəli istifadə etməklə kitabxana xidmətində optimalnəticələr əldə etməyi nəzərdə tutur.Məsələni yekunlaşdırarkən qeyd etmək istərdik ki,ölkəmizdə kitabxana işinin idarə edilməsində əməyin elmitəşkili, bu sahədə dünya təcrübəsində istifadə edilənqabaqcıl metodlar olduqca zəif tətbiq edilir. Bu baxımdan121

kitabxana işində, o cümlədən onun idarəedilməsindəəməyin elmi təşkili problemlərinin işlənməsi müasirAzərbaycan kitabxanaşünaslığının mühüm vəzifələrindənbiri kimi meydana çıxır.Sənədləşdirmə və kargüzarlıq mədəniyyətiKitabxana menecmentində sənədləşdirmə və kargüzarlığındüzgün təşkilinin böyük əhəmiyyəti vardır.Sənədləşdirmə - sənədlər sisteminin yaradılması prosesidir.Kargüzarlıq isə sənədləşdirmə məsələləri, habeləhəmin sənədlərlə işlərin təşkili fəaliyyəti ilə bağlıdır.Sənədlərlə işlərin təşkilinə sənədlərin hərəkəti, axtarılması,saxlanılması ilə əlaqədar bütün işlər daxildir.Kitabxana işinin idarə olunmasında istifadə edilənsənədlər funksional təyinatına görə əsasən aşağıdakılardanibarətdir:a.təşkilati sənədlər (qanun, əsasnamə, təlimatlar,əmrlər, sərəncamlar, plan və proqramlar, müxtəlif normativlər,maliyyə sənədləri və s.);b.məlumat sənədləri (protokollar, aktlar, arayışlar,hesabatlar, uçot sənədləri və s.);c.operativ sənədlər (müxtəlif xidməti məktublar,yazışmalar).Kitabxanalara rəhbərlik edən idarələrdə, eləcə dəkitabxananın müdriyyətində sənədlərlə aparılan işləraşağıdakı kimi olmalıdır:a. sənədlərin alınması;b. sənədlərin qeydiyyatı;c. sənədlərin icrasına nəzarət;d. icra olunmuş sənədlərin yenidən qeydiyyatı vəarxivə verilməsi.Bütün sənədlər müvafiq kağıztikənlərdə (qovluqlarda)saxlanılır, onların xarakterindən asılı olaraq daimi və yamüvəqqəti saxlanılmaq üçün arxivə verilir.122

Hər bir sənədin qeydiyyat əməliyyatı operativ vədolğun olmalıdır. Belə ki, kitabxanaya daxil olan hər birsənədin xarakteri və növü, haradan daxil olması, daxilolma tarixi, hansı məsələyə aid olması, icra üçünsərəncam, icraçı, icra müddəti qeydiyyat kitabında özəksini tapmalıdır.Qeyd etmək istərdik ki, hələ 1981-ci ildə keçmiş SSRİdə«Kitabxana sənədləri»-7.35-81 Dövlət Standartı qəbuledilmişdi. Hazırda Azərbaycanda belə bir standartınyenidən işlənib qəbul edilməsinə ehtiyac vardır.123

V BÖLMƏKİTABXANA TEXNOLOGİYASI5.1. KİTABXANA TEXNOLOGİYASININMƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİKitabxanalarda öz rəngarəngliyi və mürəkkəbliyinəgörə işin təşkili bir sıra istiqamətlərdə müşahidə edilir.Bunlar yeni ədəbiyyatın alınması, oxucu tələbinin vəsorğularının ödənilməsi, kitab verilişindən və qaytarılmasındanibarətdir.Yeni daxil olan ədəbiyyat, kitab fondunun zənginləşməsi,oxucu sorğularının tam şəkildə ödənilməsinəşərait yaratmaqla yanaşı, kitabxana proseslərinin, dahadəqiq desək, kitabişləmə və xidmət işində bir sıraçətinliklər də yaradır. Belə ki, yeni alınan ədəbiyyatınişlənməsi MAS yaradılması, sistemli və əlifba kataloqlarındavə digər yardımçı axtarış sistemindəməlumat aparatının yaradılması, yeni kitabxana texnologiyalarınauyğun olaraq komplektləşmə və kitabişləmənintəşkili, kitabların elektron versiyalarının hazırlanmasıvə s. əməliyyatların həyata keçirilməsi vaxt vəişçi qüvvəsi ilə yanaşı, həmçinin yeni texnika vətexnologiyaların tətbiqini tələb edir.Oxucuların müəyyən istiqamətdə sorğularının ödənilməsiüçün xüsusi sənədləşmə və kitabxana proqramlarıtələb edilir ki, həmin sənədlər müəyyən məlumatlarlabağlı işlənir, məlumat axtarış sistemi üçünbaza yaradılır. Yaradılmış bu məlumat bazalarında məlumataxtarışı üçün axtarışın növü, forması və funk-124

siyaları müəyyənləşdirilir. Burada oxucu kütləsi, onlarınsorğuları ümumiləşdirilir və konkret olaraq vəzifələrivə hüquqları müəyyənləşdirilir. Bunlara daxildir:oxucu formulyarları, oxucu biletləri, abonementlər,elmi-kütləvi ədəbiyyat, sənəd formaları texniki sənədləşdirmə,müxtəlif məzmunlu versiyaların hazırlanmasıvə s.Ədəbiyyatın oxuculara verilməsi və qaytarılmasıkitabxana işində dinamik və mürəkkəb bir proses kimiformalaşmışdır.Bu proses aşağıdakılardan ibarətdir:Kitab saxlayıcı, xidmət məntəqəsi (abonement oxuzalı, filial), oxucu- xidmət məntəqəsi- kitab saxlayıcı.Orta hesabla 70 min nüsxə kitab fondu 8 minoxucusu olan kütləvi kitabxanalarda təxminən 200 minkitab dövriyyəsi olur. Bir sözlə, il ərzində kitabxananınfondu təxminən üç dəfə dövr edir. Son illərdə Azərbaycankitabxanalarında tətbiq edilən kitabxana texnologiyaları,oxuculara kompüter vasitəsi ilə xidmət göstərilməsibütün kitabxanalarda İnternet şəbəkələri vəsistemlərindən istifadə edilməsi, Azərbaycan şəraitindəmüəyyən problemləri hələlik açıq qoyur. Kitabxanakataloqunun axıcılığı, bundan başqa, kadrların tez-tezdəyişməsi, ardıcıl olaraq oxucu tələblərinin dəyişdirilməsi,ardıcıl olaraq oxucu tələblərinin və sorğularınınödənilməsi, oxuculardan geri qaytarılaraq ədəbiyyatlarınkitab rəflərinə (öz yerlərinə) qoyulması, oxucuvə kitabxana arasında düzgün əlaqə yaradılması, bir sırakütləvi tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün xeyli vaxttələb edir: yeni alınan ədəbiyyatların işlənməsi,kitabxana fondunun təşkili, oxucuların kitabxanayayazılması və sərəncam kitablarının tərtibi (kitab verilişi125

və qəbulunun qeydi). Bütün bu proseslər lazımi səviyyədəyerinə yetirilmədikdə kitabxananın normal işləməsitəmin edilmir, dövriyə faizi aşağı düşür, oxucutələbi ödənilmir, əsassız rədd cavablarının sayı çoxalır,oxucularla əlaqə pozulur. Sadalananlar, yəni kitabxanaprosesləri və əməliyyatları bütövlükdə kitabxana texnologiyasınıifadə edir. Kitabxana texnologiyası bütünnöv və tipdən olan kitabxanalara aiddir və fondunkomplektləşməsində oxuculara xidmət işində, məlumatvə metodiki işlərdə özünü əks etdirir. Bununla yanaşı,kitabxana fəaliyyətinin ayrı-ayrı iş növlərinin özününtexnologiyası da mövcuddur və bunlar bütövlükdə hərhansı iş prosesinin yerinə yetirilməsinə yönəldilir.Məsələn, kitabxana fondunun komplektləşdirilməsitexnologiyası, fondun saxlanılması texnologiyası, kitabxanabiblioqrafiya xidmətinin texnologiyası, metodikköməklik işinin texnologiyası və s.Ümumiyyətlə, texnologiya özü çox mürəkkəb vəçoxmənalı bir anlayışdır. Yunan dilindən tərcümədətechne- sənəd, ustalıq, peşəkarlıq bacarıq; logos- söz,anlayış, təlim deməkdir. Hərfi tərcümədə ustalıq,bacarıq haqqında bilik (təlim) deməkdir.Çox da uzaq olmayan keçmişdə ensiklopedik nəşrlərvə terminoloji lüğətlərdə bu anlayış iki mənada izahedilirdi:1.Təcrübi fəaliyyət kimi texnologiya – məhsulunistehsalı prosesində meydana gələn materialın və yayarımfabrikatın, xammalın xüsusiyyətlərinin, formasının,vəziyyətinin dəyişdirilməsi, emalı, hazırlanmasımetodlarının toplusunu özündə əks etdirirdi.2.exnologiya bir elm kimi izah olunurdu. Yəni,təcrübədə daha effektli və iqtisadi istehsal proseslərinin126

müəyyənləşdirilməsi və istifadəsi məqsədilə istehsalüsullarının elmi baxımdan aydınlaşdırılması kiminəzərdə tutulurdu.Bu cür şərh olunmada «texnologiya» anlayışınıntətbiq olunma sahəsi yalnız maddi istehsal sahəsi iləməhdudlaşdırılır.Xarici elmi və soraq ədəbiyyatının «texnologiya»anlayışı :a) istehsal proseslərinin (kimya texnologiyaları);b) servis sistemlərinin (tibbi texnologiyalar);c) avadanlıq və texniki vasitələrin (kompüter texnologiyaları);ç) elmi vasitələrin (tədqiqatlar və layihələr) xarakteristikasıüçün geniş şəkildə istifadə olunur.İstənilən texnoloji sistemin məqsədi xammalınməhsula çevrilməsi prosesini reallaşdırmaqdan ibarətdir.Belə halda sistemdə baş verən bu dəyişikliklər(fəaliyyət proseslərinin xarakter və məzmunu) onuntəbiətindən, tərkibi və strukturundan, fəaliyyətin yaradılmaməqsədindən və vəzifəsindən asılıdır.Texnoloji sistemin mütəşəkkilliyi onların fəaliyyətvə inkişaf prinsiplərində öz əksini tapır. Bunların içərisində:funksional ixtisaslaşma prinsipi; inteqrasiyaprinsipi; funksiyaların koordinasiyası və subordinasiyasıprinsipi; təşkilati-funksional sürət prinsipi; unifikasiya(vahid şəklə salma) prinsipi; standartlaşdırmaprinsipi; sosial genişləndirmə prinsiplərini qeyd etməkolar.Texnoloji sistemin fəaliyyət dövriyyəsi bir neçəmərhələdə reallaşır:• tədqiqat;• eksperimental işləmə;127

• layihələşdirmə;• aprobasiya və tətbiq etmə;• yayılma və istifadə (eksplutasiya);• texnoloji sistemin əvəz edilməsi.İstənilən texnoloji sistem az vaxt itkisinə, ilkinmaterialların cəmiyyət üçün vacib olan məhsullara vəxidmətlərə çevrilməsinə istiqamətlənmişdir Bu məqsədənail olmaq üçün isə texnoloji sistemin tamlığınınsaxlanması və onun təşkili səviyyəsinin yüksəldilməsitələb olunur.128

5.2. KİTABXANA TEXNOLOGİYASININNƏZƏRİ ƏSASLARIKitabxananın elmi baxımdan cəmiyyətdə sənədliinformasiya fəaliyyətini təmin edən xüsusi sosialinstitut kimi dərk edilməsi nəzəri və tətbiqi səviyyələrdəhəyata keçirilir. Ənənəvi olaraq, kitabxana vəbiblioqrafiya elminin strukturunda aşağıdakı bölmələriqeyd etmək olar: nəzəri, tarixi, təşkilati və metodikibölmələr.Sosial həyatın bütün tərəflərinin informasiyalaşması,yeni informasiya texnologiyalarının müasir kompütertexnikasının bazası əsasında inkişafı kitabxanaşünaslıqbilikləri strukturunda müstəqil texnoloji istiqamətinformalaşmasına təsir göstərmişdir. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasıinformasiyanın toplanması, işlənməsi,təşkili, axtarışı, saxlanılması və yayılması proseslərininintensivləşdirilməsinə gətirib çıxardı. Kitabxanatəcrübəsində yeni istiqamət kompüter informasiyatexnologiyalarının öyrənilməsi, kitabxana-biblioqrafiyaproseslərinin avtomatlaşdırılması ilə assosiasiya olunmağabaşladı. Kitabxana-biblioqrafiya sahəsində çalışannəzəriyyəçilərin, metodistlərin, təcrübəçilərin vəmüəllimlərin birgə səyləri nəticəsində texnoloji biliklərənənəvi kitabxana fəaliyyətində də yayılmış oldu.Peşəkar baxımdan bu dəyişikliklər (kitabxana, nəşriyyatvə informasiya işi haqqında) Azərbaycan Respublikasınınmövcud qanunlarında da öz əksini tapmışdır.Bir çox tədqiqatçıların (məsələn, M.S.Slobodyanik)apardıqları tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki,kitabxana haqqında texnoloji biliklərin izinə hələ uzaq129

keçmişdə, məsələn, XII əsrdə fransız keşişi və teoloquR. Furnivalın əsərlərində, XVII ərsdə fransız kitabxanaçısı,filosofu və həkimi Q. Nodenin «Kitabxananıntəşkili haqqında məsləhət» (“Совет o устроении библиотеки”)adlı əsərində rast gəlmək olar. XIX əsrdəkitabxana fəaliyyətinin texnoloji aspektləri, kitabxanaişinin rasional metodları alman kitabxanaşünaslarıM. Şrettingerin «Kitabxanaşünaslıq üzrə mükəmməlrəhbərlik» və ya «Kitabxanaların müvəffəqiyyətli fəaliyyətiüçün rəhbərlik» («Oпыт исчерпивайщего руководствапо библиотековедение, или руководство kуспешной деятельности») (1808-1829) və F.A.Ebertin«Kitabxanaçının təhsili» («Образование библиотекаря»)(1820-1827) adlı əsərlərində öz əksini tapmışdır.Rusiya kitabxanaçılıq elmində texnoloji istiqamət ruskitabxanaşünaslığının banisi V.İ.Sobolşikovun fəaliyyətiilə bağlıdır. Müəllif «İctimai kitabxanaların təşkilivə kataloqların tərtibi haqqında» («Oб устройствеoбшественных библиотек и составление kaталогов»)(1859) adlı əsərində kitabxananın istehsal prosesinihərtərəfli təsvir edərək (kitabın fonda daxilolması və rəfdə yer almasından başlamış ta oxucuyaverilməsi və yenidən kitabsaxlayıcıda ona ayrılan yerəqoyulmasına qədər) ayrı-ayrı əməliyyatlar arasındakıqarşılıqlı əlaqəni göstərmişdir.F. A. Brokqauz və İ. A. Efronun (1890) ensiklopediklüğətində kitabxanaşünaslıq qaydalar məcmusu kimiizah edilir ki, bunun da bir hissəsi nəzəri əsaslara,digəri isə kitabxananın təşkili və idarə olunması iləbağlı əldə olunmuş təcrübəyə əsaslanır. Bütün bu qeydolunanlar isə aşağıdakı formulda öz əksini tapmışdır:130

«Az vəsait sərf etməklə işin düzgün qurulmasına nailolmaq üçün imkan daxilində kitabların mühafizəsinitəmin etmək, yüz minlərlə kitab içərisindən lazımolanını çox əmək və vaxt itkisinə yol vermədən tapmaqlazımdır».Bu cür görüşlər L.B.Xavkinanın «Kitabxanalar,onların təşkili və texnikası» («Библиотеки, их организациии техника»), (1904), P.M.Boqdanovun «Kitabxanatexnikası haqqında qeydlər» («Заметки oбиблиотечной технике»), (1910-1911), V.A.Nevskinin«Kitabxana texnikasının sadələşdirilməsi» («Упрочениебиблиотечной техники») (1924) adlı əsərlərindədaha da inkişaf etdirilmişdir. Sovet dövründə isəkitabxana texnologiyası istiqamətində o qədər dəirəliləyişlər əldə olunmamışdır. Yəni, o zaman kitabxanatexnologiyası – işin texnikası, kitabxana işindəmövcud olan üsulların toplusuyla (məsələn, kitabxanakartoçkalarının yazılması, kitablara cibliklərin yapışdırılması,sorğu blanklarının hazırlanması və s.) əvəzolunmuşdur. Lakin hələ o vaxtlar kitabxana mütəxəssisiB.S.Bodnarski qeyd edirdi ki, kitabxanaçı necə xeyirxahniyyətli olursa-olsun, əgər texnikanı mənimsəməzsə,kitabxanada işə yararlı bir şey etmək iqtidarındaolmayacaqdır.Kitabxana haqqında texnoloji biliyin tarixi baxımdandigər sahəvi və konseptual mənbəyi təcrübi kitabxanafəaliyyətinin prinsiplərini, üsullarını və qaydalarınıözündə birləşdirən metodika sayılır. Metodik bilik özününtətbiqi istiqamətinə, nəzəriyyə ilə təcrübə arasındakıvəziyyətinə, elmdə, peşəkar fəaliyyətdə və təhsildəkiyerinə görə hər zaman kitabxana ictimaiyyətinindiqqətini cəlb etmişdir. Lakin metodik biliyin131

tərkib hissəsindəki bəzi çatışmazlıqlar onun vacibliyiniobyektiv şəkildə qiymətləndirməyə imkan vermir.Məsələn, metodik «qaydalar» və «prinsiplər» arasındakıfərqi müəyyən etmək olduqca çətindir; və yaxud«metod» və «üsul» anlayışları (hərəkət üsulu mənasında)müəyyən mənada sinonim hesab olunur.Nəticədə isə əsasən metodlardan uzaqlaşaraq cəmiyyətdəüstün siyasi görüşlərin və ideoloji təsirin asılılığınadüşmək ehtimalı çoxalmış olur. Məsələn, Sovethakimiyyətinin ilk illərində kitabxana metodikasıkitabxana işinin prinsiplərinin əsaslandırılması (kitabxananınfəallığı, diqqətin əhali kütləsinə xidmət işinəyönəldilməsi və s.) və onun formalarının işlənilməsi(sərgilərlə iş bacarığı, ucadan oxu vərdişinin aşılanmasıvə s.) ilə məhdudlaşdırılmışdır. Sonradan isə metodistlərkitabxana fəaliyyətinin konkret istiqamətlərinintəhlili, praktik təcrübənin ümumiləşdirilməsi, müxtəliftəyinatlı və məzmunlu metodik məhsulların yaradılmasınasəy göstərdilər. Məhz bunun nəticəsindəkitabxana fəaliyyətinin məqsəd və vəzifələrini müəyyənedən, konkret istiqamətlərinin məzmununu açan(məsələn, «Universal elmi kitabxanalara köməklik»,«Xalq təsərrüfatı işçilərinə informasiya xidmətininvahid sisteminin təşkili» və s.) ümumi xarakterlimetodik sənədlər meydana gəlmiş oldu. Bundan əlavə,kitabxana-biblioqrafiya məhsullarına («MKS-lərin kataloqvə kartotekaları», «Sahəvi kitabxanaların SBA»,«Retrospektiv, elmi-köməkçi biblioqrafik göstəricilərintərtib olunması») və xidmətlərinə («MKS-lərdəinformasiya xidmətinin formaları»), texnoloji proseslərə(«Kitabxana əməliyyatları haqqında sistemləşdirilmiştoplunun tərtibi», «Sənədlərin sistemləş-132

dirilməsinin texnoloji proseslərinin təşkili»), əməyintəşkili və idarə olunmasına («MKS-lərdə kargüzarlıqişlərinin təşkili», «Sahəvi kitabxananın illik plan vəhesabatının işlənməsi») qoyulan ümumi və xüsusitələbləri əhatə edən materiallarda geniş yayılmış oldu.Bu cür tövsiyələr peşəkar Sovet kitabxanaçılarınınbir neçə nəslinin yetişməsinə səbəb olsa da, metodikfəaliyyətdəki ideoloji prioritetlər onları əsas işinqayəsindən uzaqlaşdırmış oldu. Nəticədə keçmiş SSRİməkanına daxil olan bütün respublika kitabxanaları, ocümlədən Azərbaycan Respublikasının kitabxanaları dametodik baxımdan qlobal informasiyalaşma və cəmiyyətinkitabxana xidmətinin dəyişən tələblərinə cavabverəcək səviyyədə olmadıqlarını sübut etdilər.Biz bir vaxtlar özünü təsdiqləmiş metodik qərarlarındəyişən informasiyalı cəmiyyətə nə qədər zidd olduğununşahidinə çevrilirik. Strukturlu informasiya kütləsindəki(kataloqlar, biblioqrafik göstəricilər, verilənlərbazası) axtarış metodikası hiperment resurslarındakıyeniliklərdən prinsipcə çox fərqlənir. Artıqtematik-biblioqrafik axtarış tammətnli axtarışa çevrilir.Praktiklər informasiya, kitabxana və biblioqrafiyaxidməti arasındakı sərhədin «şəffaf»lığını gördüklərizaman metodistlər qətiyyətlə onlar arasındakı fərqisübut etməyə çalışırlar. Kitabxana fondunun komplektləşdirilməsivə təşkili oxuculara ədəbiyyat verilişi vətövsiyəsi, kitabxana-biblioqrafiya biliklərinin təbliğininənənəvi metodu ilə bərabər, elektron resursların üzəçıxarılması və uçotu, onlardakı dəyişikliklərin izlənməsi,şəbəkə hiper (yunan sözü olub mənası normadanyuxarı deməkdir) media məkanındakı yeniliklər, istifadəçilərəinformasiyanın əldə olunması sahəsində özü-133

nəxidmətin aktual metod və vasitələrinin təliminin dəyeni metodları istifadə olunmalıdır.İ.Q.Morqenşteyn belə hesab edir ki, metodikaümumi və xüsusi iş metodlarının təsvirini, texnologiyaisə konkret hərəkətlərin ardıcıllığının təsvirini özündəəks etdirir.Avtomatlaşdırılmış kitabxana proseslərinin layihələşdirilməsivə tətbiqi təcrübəsinin ümumiləşdirilməsikitabxanaşünaslığın metodiki potensialını əhəmiyyətlidərəcədə artırmış olur. Avtomatlaşdırılmış kitabxanainformasiyasistemlərinin (AKİS) yaradılması və fəaliyyətininbir sıra baza prinsipləri də kitabxanalarınavtomatlaşdırılmış «intellektual konsepsiyası» sayılır.Beləliklə, proqram və texniki vasitələrin qurulmasınınmodulu prinsipi AKİS-in fəaliyyəti prosesindəonların dəyişdirilməsi və mövcud olmasının mümkünlüyünütəmin etmiş olur.Hələ 1960-cı illərin sonunda kitabxanaların avtomatlaşdırılmasıilə bağlı xarici ölkələrdə aparılantədqiqatlara yaranan maraq «Kitabxana texnologiyası»anlayışının meydana gəlməsinə səbəb oldu. Məsələn,ABŞ-da kitabxanaçı əməyinin məzmununun öyrənilməsi,yeni texnikanın mənimsənilməsi, kitabxana təcrübəsinəinformasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlıtədqiqatların «texnoloji» istiqaməti yaranmış oldu.Almaniyanın kitabxana işində isə struktur və təşkilatidəyişikliklərin təsiri altında kitabxanaların idarə olunmasına«istehsal nöqteyi-nəzərindən» baxılması vacibliyihaqqında fikirlər meydana gəldi.SSRİ-də texnoloji biliklər haqqında ilk məlumatİ.M.Frumenin səyləri nəticəsində daxil olmuşdur. Oqeyd edirdi ki, Kitabxana texnologiyası kitabxanaların134

normal fəaliyyətini təmin edən proseslərin məcmusudur.Bu tərif uzun müddət kitabxana işinə dairlüğətlərdə öz əksini tapmış oldu. Məhz onun təşəbbüsüilə «mərhələ-prososes, əməliyyat» anlayışlarının iyerarxiyasıqurulmuş, əsas kitabxana mərhələsi, kitabişləməprosesində kitabın keçdiyi yol, oxucu tələbnaməsinin,biblioqrafik arayışın keçdiyi yol xarakterizə olunmuşdur.Peşəkar kitabxanaçılar cəmiyyətdə kitabxana reqlamentlərininyeni nəslinin yaradılması ilə vəziyyətidəyişməyə çalışırdı. 1980-ci illərdə İnformasiya, kitabxanavə nəşriyyat işi sahəsində standartlar sistemiişlənib hazırlanır, çoxlu sayda tövsiyələr və müddəalar(fəaliyyətin koordinasiyası haqqında, kitabxanalarınbiblioqrafik işi haqqında, toplu kataloqlar sistemihaqqında, ödənişli xidmətlər haqqında və s.) qərarlarqəbul olunur. Kitabxanaların təcrübəsinə texnolojisənədləşdirmə (texnoloji göstərişlər, texnoloji proseslərinxəritələri, nəqliyyat xəritələri, texnoloji kartoteka)tətbiq olunur, bir sıra texniki sənədlər, kitabxana-informasiyatexnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı müxtəlifqərarlar qəbul olunmuşdur ki, burada da kitabxanafəaliyyətinin əsas istiqamətləri üzrə normativ sənədlərin,metodiki materialların və təcrübi tövsiyələrintoplusu öz əksini tapmışdır.Beləliklə, kitabxana texnologiyası dedikdə ilk növbədəproseslərin, eləcə də üsulların, metodların vəvasitələrin məcmusu başa düşülür. Onların həyata keçirilməsiisə kitabxana resurslarının yaradılması vəmühafizəsi, həmçinin kitabxana xidmətinin yerinəyetirilməsinə yönəldilmişdir. Kitabxana texnologiyasıeyni zamanda:135

1.Kitabxananın istifadəçilərinə informasiya məhsullarıvə informasiya xidmətinin göstərilməsi, həmçinininformasiya məhsullarının istehsalı sahəsində həyatakeçirilən təcrübi fəaliyyətdir;2.Həmçinin kitabxanada həyata keçirilən istehsalprosesinin texnoloji prinsip, norma və qaydaları haqqındatətbiqi bilik və tədris fənnidir.Göründüyü kimi, yuxarıda göstərilənlərdən aydınolur ki, «kitabxana texnologiyası» anlayışının həcmiinformasiya xidməti və məhsullarının istehsalı miqyasınaqədər genişlənmişdir.Hələ iki əsr bundan əvvəl kitabxanada illik kitabqəbulu az olduğu zaman kitablar xüsusi jurnallardaqeyd edilir, uçotu aparılırdı. Hansı ki, bunlar sonralarinventar kitabı kimi formalaşmışdır. Son illərdə kitabfondunun dinamik inkişafı, oxucuların çoxalması vəonların sorğularının mürəkkəbləşməsi ilə yanaşı, fondundüzgün uçotu, kataloqlaşdırma və sistemləşdirməvasitəsilə xidmət texnologiyası formalaşır. Kitab qəbulu,verilişi və digər texnoloji proseslərlə bağlı yeniuçot və axtarış formaları meydana çıxır.Fondun komplektləşdirilməsi, yerləşdirilməsi, sorğu-biblioqrafiya,məlumat xidməti və kütləvi işlərintəşkili özünün daha mütərəqqi texnologiyasını yaradır.Bir sıra ənənəvi uçot sistemləri, iş formaları dəyişir,yeni uçot növləri meydana çıxır. Belə ki, daha bəsit vəsadə, həm də əhatəli uçot növlərindən istifadə edilir,xüsusilə kompüterlər vasitəsilə uçotun aparılması,elektron səhifələrin yaradılması və bütün uçot işlərininorada öz əksini tapması və saxlanılması ən sonmütərəqqi formalardan hesab edilir.136

Kitabxana texnologiyası həmişə təkmilləşir və dahamütərəqqi forma və üsulların tətbiqinə üstünlük verir,müxtəlif variantlarda həyata keçirilir. Ona görə dəhəmin variantların seçilməsində daha mütərəqqi və sadəvariantlara üstünlük verilməlidir. Həmin kriteriyalaraşağıdakılardın ibarət olmalıdır: operativlik, oxucusorğularının və kitabişləmənin daha mütərəqqi formalarındanistifadə etmək, az vaxtda səmərəli iş görmək;mötəbərlik, verilmiş tapşırığın daha dəqiq yerinəyetirilməsi, əlverişlilik, optimal, az zəhmət tələb edənhər hansı iş prosesinin ödənilməsində çəkilən xərc işinsəmərəsindən çox olmamalıdır. Ona görə də kitabxanaproseslərinin əsassız olaraq çətinləşdirilməsi və mürəkkəbləşməsinəşərait yaratmaq lazım deyil.Kitabxana texnologiyasının həyata keçirilməsindəkitabxana mərhələləri, prosesləri və əməliyyatlar formalaşır.5.3 KİTABXANA MƏRHƏLƏLƏRİ, PROSESLƏRİVƏ ƏMƏLİYYATLARIKitabxanalarda kitabxanaçının həyata keçirdiyi işlərəsasən iki qrupa bölünür. Bir qrup vəzifələr, ən çoxvaxt və qüvvə sərf edilən aparıcı, əsas işlərin həyatakeçirilməsindən ibarətdir. Buraya oxuculara xidmət vəonların sorğularının yerinə yetirilməsi, fondun kitabxanaqaydasına uyğun olaraq işlənməsi, onun saxlanmasıvə istifadəsi daxildir. Digər qrupa isə bir sıraköməkçi vəzifələr daxildir ki, burada təkcə kitabxananınvəzifələri yox, həm də müəssisələrin fəaliyyətidə vacibdir. Buraya kollektiv əməkdaşlara rəhbərlik,137

inzibati təsərrüfat fəaliyyəti, digər müəssisələrəmetodik köməklik, bülletenlərin hazırlanması və dərcedilməsi daxildir. Kitabxana texnologiyasını mərhələ,proses və əməliyyatlara, həmçinin daha xırda hissələrəbölərək hər biri haqqında ayrılıqda bəhs etməliyik:Kitabxana texnologiyasının təşkilində əsas amillərkitabxana texnologiyasının mərhələləri, prosesləri vəəməliyyatlardır.Mərhələ bir-birinə bağlı olan, ardıcıl olaraq davametdirilən proseslərin ümumi yekunudur. Bunlara hərhan-sı bir yeni obyekt- oxucu tələbnamələri, yeni kitabbağlamalarının qəbulu və s. daxildir. Beləliklə, kitabxanamərhələləri üç əsas yerə bölünür:1. Kitabişləmə prosesində kitabın keçdiyi yol;2. Oxucu tələbnamələrinin keçdiyi yol;3. Biblioqrafik arayışların keçdiyi yol.Kitabxana mərhələləri də özlüyündə proseslərəbölünür və müəyyən mərhələni tamamlayır. Məsələn,kitabın keçdiyi yol aşağıdakı proseslərdən ibarətdir:kitabların alınması, texniki kitabişləmə, kataloqlaşdırma,sistemləşdirmə, kitabların fondda yerləşdirilməsi.Tələbnamələrin keçdiyi yol böyük kitabxanalardatələbnamələrin qəbulu və yoxlanması, onların kitabsaxlayıcıyagöndərilməsi, tələbnaməyə uyğun kitabsaxlayıcıdakitabların seçilməsi, kitabların oxu zallarınagöndərilməsi, verilişin tərtibi. Arayışların keçdiyi yol,qəbul edilmiş sorğunun tərtibi, mənbələrin nəzərdənkeçirilməsi, materialların toplanması, materiallarınsistemləşdirilməsi, biblioqrafik arayışların tərtibi.İş prosesləri özləri də daha xırda hissələrə bölünür,yəni bir işçinin ayrılıqda yerinə yetirdiyi əməliyyatlara138

ayrılır. Məsələn, kitabların qəbulu aşağıdakı ardıcıllıqlaaparılır. Yeni daxil olmuş kitablar qoşma sənədləri ilətutuşdurulur və qeydiyyat aparılır. Kitabxana texnologiyasınınmərhələlərə, əməliyyatlara və proseslərəbölünməsi, kitabxana işinin vəziyyətinin təhlili onuntəkmilləşdirilməsi, həmçinin əməyin normalaşdırılmasıkitabxana mərhələlərinin yerinə yetirilməsinə xidmətedir.Kiçik kitabxanalarda bütün mərhələlərdə yeni birkitabın işlənməsi, bir oxucuya xidmət edilməsi və yabir oxucuya kitab verilməsi üçün müəyyən iş normasınınqoyulması tələb olunur. Orta səviyyəli kitabxanalardakitabların işlənməsində bir neçə nəfər iştiraketdiyi üçün kompleks iş normasının qoyulması məqsədəuyğundeyildir. Buna görə də belə kitabxanalarda işprosesini kiçik hissələrə ayırmaq lazımdır. Bir prosesinbəzi əməliyyatlarının müxtəlif işçilər tərəfindən aparılmasıböyük kitabxanalarda isə (harada ki, əmək dahada dəqiqləşdirilib) hər bir xırda əməliyyatın yerinəyetirilməsi üçün dəqiq iş normasının müəyyənləşdirilməsitələb olunur. Ola bilər ki, sonrakı iş normalarınınxırdalanması texniki xarakter daşısın - Məsələn, cibliklərinyapışdırılması, kitabların ştamplanması, daxilolmuş bağlamaların açılması, poçtun qəbulu, qəzetlərintikilməsi və s. bu kimi işlərin hər biri daha xırdahissələrə bölünür ki, bunun üçün xırda prosesin özünündəqiq iş norması müəyyənləşdirilməlidir. Əl qaldırılıbendirilməsi, ştamp vurulması və s. mərhələlərin elementlərəayrılması dəftərxana işlərinin normalaşdırılmasımetodlarına əsaslandırılmalıdır. Mərhələlərin vəproseslərin ayrılması kitabxana binalarının layihələrininhazırlanmasında da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə139

ki, kitabxana binaları layihələşdirilərkən bir-biri iləlaqəli qurulmalı, əməliyyatlar bir-birindən aralı düşməməli,yaxın otaqlarda aparılmalı, lazım gəldikdəhəmin otaqlarda mexaniki nəqliyyat və transportlardanistifadə etmək məqsədə uyğun olmalıdır.Mərhələlər, proses və əməliyyatlar qəbul olunmuşqayda və ardıcıllıqla həyata keçirilməlidir. Belə ki,kitabın keçdiyi yol mərhələsi düzgün və ardıcıllıqlatəşkil edilmədikdə fondun təşkili sistemi və ondanistifadə pozulur, bu da artıq nüsxələrin fonda daxilolmasına və lazımsız ədəbiyyatlarla fondun yüklənməsinəgətirib çıxarır. Bundan başqa, fondda olan birsıra ədəbiyyatlar dövr etmir, kitablar fondda olduğuhalda rədd cavablarının sayı çoxalır. Buna görə dəkitabxanaya daxil olan kitabların məzmununun xarakteri,tələbnamələrin tərtibi verilmiş və qaytarılmışədəbiyyatın uçotunun aparılması üçün vahid təlimatlarınkitabxanalarda olması vacibdir və mühüm təşkilatiəhəmiyyətə malikdir. Böyük kitabxanalarda Bu işlərqəbul olunmuş xüsusi təlimatlara uyğun aparılır.5.4. KİTABXANA MƏRHƏLƏLƏRİNİNTƏŞKİLİ PRİNSİPLƏRİUzun illərin təcrübəsi göstərir ki, kitabxanaçı əməyinin50 faizi (iş vaxtının) texniki işlərin yerinə yetirilməsinəhəsr olunur. Buna görə də kitabxana mərhələlərinintəkmilləşdirilməsi və əməyə qənaət edilməsiyolu ilə yaradıcı işə, oxucuya rəhbərlik işinə, oxucularaməlumat-biblioqrafiya xidməti prosesində, kütləvi tədbirlərinkeçirilməsində bir sıra vaxt ehtiyatı və onun140

təkmilləşdirilməsi yolları mövcuddur. Kitabxana mərhələlərinintəkmilləşdirilməsi müəyyən mənada kitabxanalararəhbərlik edən yuxarı təşkilatlardan asılıdır.İkincisi isə kitabxanadaxili işlərin və mərhələlərinsəmərəli şəkildə təkmilləşdirilməsindən asılıdır.Kitabxana mərhələrinin işlənməsi, əsasən onlarıntəhlil edilməsi və təkmilləşməsi zamanı aşağıdakıprinsiplərə ciddi əməl etmək tələb edilir.• -Əlverişlilik, müvafiq optimal variantlarınseçilməsi, mütərəqqi üsullardan istifadə;• -Düzgünlük və dəqiqlik;• -Ritmlilik- ahəngdarlıq;• -Sıxlıq, yaxınlıq, əlaqəlilik.1. Kitabxana mərhələsinin optimallığı – Оптималностьбиблиотечное цикла – Kitabxana texnologiyasındaoptimallıq prinsipi məqsədə uyğunproseslərin əsas götürülməsi, mütərəqqi iş metodlarınınistifadə edilməsi və bütövlükdə mərhələlərin elmi cəhətdənəsaslandırılması nəzərdə tutulur.Kitabxanalarda iş prosesi zamanı əsassız əməliyyatlarbir sıra səbəblərə görə qarşıya çıxır. Məsələn,əsaslandırılmamış və düşünülməmiş iş zamanı böyükkitabxanaların birində yeni alınmış çap məhsulu kitabınkeçdiyi yol mərhələsi zamanı on bir dəfə, əlifba üzrədüzülmüşdür: 2 dəfə kitab işləmə və komplektləşdirməşöbəsində təkrar nüsxələri yoxlamaq üçün, 3 dəfəşöbədən-şöbəyə verilən zaman, 6 dəfə ayrı-ayrıproseslərin yerinə yetirilməsi anında kartotekalarla çapkartoçkalarının tutuşdurulması zamanı, akt üsulu iləinventarizasiya vaxtı, müəllif işarələrinin qoyulmasızamanı, əlifba kataloqu üçün təsnifləşmənin redaktəsi141

zamanı və s. hər bir düzülüş öz məqsədinə görə qanunauyğun şəkildə aparılmış və özündən sonrakı əməliyyatlarüçün xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Lakinon bir dəfə yerdəyişmə və ya düzülüş ancaq kitabxanadaiş proseslərini ağırlaşdırmışdır. Təkrar komplektləşməniyoxlamaq üçün iki yoxlama əvəzinəbirindən istifadə etmək olar və ya bir şöbədən digərinəkitab verərkən kitabları əlifba üzrə qruplaşdırmaqməqsədəmüvafiq deyil.Mərhələlərin təşkili zamanı iş prosesinin gedişindəsənədlərin tərtibinin sayını imkan daxilində azaltmaqlazımdır. Mərhələlərin gedişi zamanı müxtəlif sənədlərtərtib edilir - putyovkalar, formulyarlar, kontrol vərəqələrvə s. Burada məqsəd ondan ibarət olmalıdır ki,onların sayını azaldaraq minimuma endirmək və birsənəd tərtib etmək lazımdır ki, həmin sənəd bir neçəvəzifəni yerinə yetirsin. Məsələn, tərtib edilmiş aktinventar siyahı kimi istifadə edilə bilər və həm də bu,köməkçi rolunu oynayır, aktın bir nüsxəsindən putyovkakimi istifadə edilir və kitab bağlamalarını şöbələrəverərkən istifadə edilir, o biri nüsxə yeni kitablarhaqqında məlumatlar verir, artıq formal sənəd tərtibiniləğv edir, bir yerdən başqa yerə veriləcək ədəbiyyatlarüçün imzalar atılmasını nə buna uyğun sənədlər tətibedilməsinin qarşısını alır.2. Düzgünlük və dəqiqlik prinsipi - iş prosesinindüzgün və ardıcıllıqla təşkil edilməsini kitabişləmə,kartoçkaların tərtibi, biblioqrafik arayışların tərtibi vəoxucu tələbnamələrinin düzgün öyrənilməsini birbaşahəll edir, bir şöbədə, yaxud bölmədə bir işçiyə işinhəvalə oluması həmin sənədin şöbəyə bir dəfə daxilolmasını təmin edir və düzgün həllini tapır. İş prosesi142

ardıcıl və düzgün təşkil edilmədikdə isə sifarişin vaxtuzanır oxucu tələbinin ödənilməsi üçün daha çox vaxttələb olunur. Ayrı-ayrı tipdən və növdən olan kitabxanalarüçün bu ardıcıllıq müxtəlif ola bilər. Məsələn,iri elmi kitabxanalarda yeni alınmış kitabların işlənməsiüçün çap kartoçkaları orada olan təsnifat indeksi,sistemli kataloqda kartoçkaların yerləşdirilməsi üçünəsas götürülür. Belə hallarda əsas təsvirdən işəbaşlamaq və sonradan təsnifləşməni aparmaq dahaməqsədəuyğundur.3. Ritimlilik, ahəngdarlıq prinsipi – ona deyilir ki,kitabxanalar öz işlərini elə planlaşdırmalıdırlar ki,bütün il boyu eyni səviyyədə iş getsin, ayrı-ayrı aylardavə günlərdə kitabxana işçiləri eyni ahəngdarlıqla işləsinlər.İşin bu cür ahəngdar getməsi üçün təqvim planlardanistifadə edilməlidir və onun ayrı-ayrı bəndlərininyerinə yetirilməsinə ciddi əməl olunmalıdır. Oxucularaxidmət işində xidmət keyfiyyətini yüksəltmək üçün günərzində görülən işlərin qrafikini tutmaq lazımdır.4. Sıxlıq, yaxınlıq, əlaqəlilik mərhələləri iş proseslərininqısa müddət ərzində yerinə yetirilməsi kimiqiymətləndirilməlidir.143

5.5. BÜTÖVLÜKDƏ MƏRHƏLƏNİN İDARƏEDİLMƏSİKiçik kitabxanalarda, hansı ki, illik komplektləşdirmə2-3 min nüsxəyə bərabərdir və müqayisəolaraq oxucusu da o qədər çox deyil, burada yenialınmış çap məhsulu böyük kitabxanalara nisbətənoxuculara daha tez çatdırılır. Lakin böyük kitabxanalarda vardır ki, onların illik komplektləşməsi 10 mindənyuxarı, oxucuların sayı isə mindən yuxarıdır, buradaxidmət işi müəyyən mənada mürəkkəbləşir. Çapməhsulu və oxucu kütləsinin idarə edilməsinə daha çoxehtiyac duyulur. Ardıcıl olaraq vaxtında kitablarınişlənməsi, müəyyən sahədə işin icrasından başqaicraçıya verilməsinə nəzarət, hərəkət zamanı çap məhsulununmühafizə olunmasının təmin edilməsi və s.bunun üçün idarəetmə mərhələlərinin ardıcıllığı gözlənilməlihərəkətin təşkili metodikası və əmək özü düzgüntəşkil edilməlidir.Hazırda kitabxana ictimaiyyətinin qarşısında duranmühüm məsələlərdən biri kitabxana işinin avtomatlaşdırılmasıvə mexanikləşdirilməsidir. Kitabxana mərhələlərindəçoxlu texniki proseslər vardır ki, buradakitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması olduqcazəruridir. Yeni kitabxana proqramlarının tətbiqi, elektronversiyalarının hazırlanması kitabxana işinin effektliyiniyüksəldir, kitabların foto surətini çıxarmağa imkanverir, kitablara olan rədd cavablarının sayınıazaltmağa əsas yaradır, kitabların işlənməsində kitabxanamərhələlərinin işini tezləşdirir.Böyük kitabsaxlayıcılarda kitab rəfləri ilə oxu zallarınınarasında olan məsafə aralıdır, 100-150 metrə144

çatır. Oxucular öz tələbnamələrinə uyğun olaraq kitabalana qədər xeyli vaxt keçir. Mexanikləşdirmənintətbiqi vasitəsi ilə (lift, elekropoez, transporter və s.) ələməyi yüngülləşir vaxt norması azalır və xidmət işisəmərəli olur. Biblioqrafik və məlumat materiallarınınişlənilməsində bəzi çətinliklər və proseslər meydanaçıxır ki, bu da kitabxanaların istehsal proseslərində özhəllini tapır.Bu proseslər və mərhələlər Azərbaycanda bu günənənəvi yaşanan və tətbiq edilən kitabxana texnologiyalarıdır.Respublikamızın bir sıra iri elmi və xüsusikitabxanalarında yeni kitabxana texnologiyaları tətbiqedilməyə başlamışdır. Əlbəttə, bu iş tam başa çatmayıbvə öz gələcək inkişafını gözləyir. Kitabxana texnologiyalarınıngələcək inkişafını düzgün təmin etmək,dünya təcrübəsinə uyğunlaşdırmaq üçün informasiyatexnologiyalarının komponent strukturunu müəyyənləşdirməklazımdır. Bunun üçün informasiya prosesininözünü düzgün müəyyənləşdirmək, informasiyanıntoplanması, informasiyanın işlənməsi, informasiyanıntexniki tərtibatı xüsusi proqramlar əsasında həyatakeçirilməlidir.Bundan sonra aşağıdakı prosesləri həyata keçirməkolar:Konversiyalaşdırma - verilənlərdə mövcud olan informasiyalarınsaxlanılması zamanı müvafiq qaydalarauyğun olaraq verilənlərin təqdim olunma formasınındəyişdirilməsi, yeniləşdirilməsi və əvəz olunması, proses,bölüşdürülmüş elektron kütlələrinin (toplu kataloqlar,tammətnli verilənlər bazası, elektron kitabxanalar)yaradılması üçün çox aktualdır. Bu, xüsusilə kor-145

porativ layihənin ayrı-ayrı iştirakçılarının müxtəlifproqram mühitlərində işlədikləri zaman çox önəmlidir.Transformasiya etmə - verilənlərin bir daşıyıcıdandigərinə keçirilməsi (çap mətninin skaner edilməsi;rəqəmli siqnalların əlaqə kanalları ilə ötürülməsi üçünanaloq formasına çevrilməsi; analoq siqnallarınınkompüter vasitələrində işlənməsi üçün rəqəmli formayaçevrilməsi; kompüter faylının çapa verilməsi);Formatlaşdırma - verilənlərin qəbul olunmuş formataəsasən təqdim olunması; mətnin qaydalarınıngözlənilməsi (səhifələrin ölçülərinin, sətirlərarası intervalın,abzasların düzgün verilməsi, sahələrin bərabərləşdirilməsi,başlıqların mərkəzdə olması, səhifələrinnömrələnməsi və s.);Qeydiyyat - sənədlərin uçot formasında qeyd olunması(satılan və ya əldə olunan ədəbiyyatın siyahısınıntərtibi; ofisdə daxil olan və göndərilən məktubların,teleqramların uçotu və s.);İnventarlaşdırma - arxivdə, kitabxanada, muzeydəvə başqa yerlərdə saxlanılan sənədlərin, onlarındaxilolma ardıcıllığı ilə siyahısının tərtib edilməsi;Sənədlərin ştrix-kodlaşdırılması - sənədlərin satılmasınavə istifadəsinə nəzarət məqsədilə ştrix-kodladamğalanması;Redaktorun (müəllifin) düzəlişlərindən sonra əlyazmanınyenidən çap edilməsi.Bütün bunlar informasiyanın işlənilməsi üçün təxminivariantlardır, onlardan əsas kimi istifadə etmək olar.146

5.6. KİTABXANA-İSTEHSAL PROSESLƏRİİstehsal prosesindən başlayaraq kitabxana proseslərininiyerarxik strukturunu xarakterizə edək.İstehsal prosesi-mövcud kitabxanada informasiya,asudə vaxt, tədris məhsulları və xidmətlərinin istehsalınıtəmin edən əmək alətləri və vasitələrin, işçiheyətin fəaliyyətinin məcmusudur.Hər bir istehsal prosesi real məhsul və xidmətin(kataloq, verilənlər bazası, reklam məlumatı, arayış,keçirilən təqdimatlar, nəşr edilmiş metodik göstərişlər,sənədin surəti və s.) hazırlığı ilə bitməlidir. Onunstrukturuna «istehsal» fəaliyyəti ilə yanaşı, hazırlıqyekun(tapşırığın alınması, iş yerinin təşkili, nəticələrintəhlili, uçot və s.) və təminedici (yardımçı) istehsal(resurs bazasının formalaşdırılması, nəqli, qablaşdırılması,mühafizəsi, uçot və s.) daxildir.«İstehsal prosesi» anlayışının əvvəllər adı çəkilən«mərhələ» və s. kimi leksik vahidlərlə əvəz olunmasıməqsədəmüvafiq deyildir. Onlar dəqiq texnoloji vəməkan-zaman sərhədlərinə malik deyillər. DÖST vəİSO 9000-2001 «Keyfiyyətin menecment sistemi. Əsastəlimatlar və lüğət» standartına uyğun olaraq «üsul»anlayışı «fəaliyyət və prosesin həyata keçirilməsininmüəyyən edilməsi» kimi qeyd olunmuşdur.«Proses» və «üsul» anlayışları arasındakı qarşılıqlıəlaqəni sxematik olaraq belə təsvir etmək olar:147

Şəkil. 1. «Üsul» və «proses» texnoloji anlayışlarıarasında məntiqi bağlılıqÜsulFəaliyyət vəprosesin həyatakeçirilməsininmüəyyən edilmişüsuludur.ProsesGirişi çıxışaçevirənfəaliyyətin birbiriilə qarşılıqlıəlaqə və təsirdəolan növlərininməcmusudurMəhsulProsesinnəticəsidirİstehsal dövrü- məhsulun hazırlanması, xidmətingöstərilməsi istehsal proseslərinin başlanğıcından sonunaqədər olan zaman intervalıdır.«İstehsal prosesi» və «istehsal dövrü» anlayışlarıarasındakı qarşılıqlı əlaqəni aşağıdakı sxemdə göstərək(şəkil. 2).Şəkil. 2. «İstehsal prosesi» və «İstehsaldövrü» anlayışları arasında məntiqi əlaqəSənədləşdirilmişinformasiya.İstifadəçisorğularıİstehsalprosesiİnformasiyaməhsulu(informasiyaxidməti)0 1Kitabxana dövrü müəllif tərəfindən, müəyyənardıcıllıqla yenilənən və təkrarlanan ümumi təyinatlıqarşılıqlı proseslərin məcmusu kimi müəyyənləşdirilmişdir.Hər bir dövr yeni daxil olan sənədlər, oxucutələbatları və biblioqrafik sorğularla işdə müəyyən148

mərhələni yekunlaşdıran proseslərin bölgüsünə əsaslanırdı.Nəhayət, iş prosesi bir iş yerində çalışan işçilərtərəfindən icra olunan, bu prosesi təşkil edən əməliyyatlarməcmusu kimi başa düşülür. Eyni zamandaəməliyyəatların elementlərə sonrakı bölgüsü də nəzərəalınır.Kitabxana texnologiyasının ayrı-ayrı dövr-prosesəməliyyatlaraardıcıl şəkildə bölünməsinin praktikmənasını İ.M.Frumin kitabxana proseslərinin normalaşdırılmasınınhesablayıcı metodlarının tətbiqində, kitabxanabinalarının rasional layihələşdirilməsində, eləcə dəkitabxana dövrlərinin optimal, dəqiq, ritmik, eynisıxlıqda təmin edilməsinə yönəldilmiş təşkilati tədbirlərdəgörürdü.Bu istiqamət rus kitabxanaşünaslığı üçün fundamentalhesab edilmişdir. Uzun müddət onun tamişlənməsi ilkin anlayışlar formulunun dəqiqləşdirilməsinə,təqdim olunan strukturun bir səviyyəsinindigərindən ayrılmasının qeyri-dəqiq prinsipləri olan«mərhələlər», «pillələr», «əməliyyatlar»la tamamlanmasıcəhdinə yönəldilmişdir.E.Q.Astapoviç kitabxana fəaliyyətinin təhlilinə ardıcılşəkildə texnoloji yanaşma metodologiyasını tətbiqedərək texnoloji kitabxana proseslərinin strukturlaşdırılmasıüçün aşağıdakı əsas bölgünü təklifetmişdir: kompleks texnoloji proses- avtonom texnolojiproses-mərhələ-texnoloji əməliyyat. Texnoloji əməliyyatlarındetallaşdırılması üçün müəllif tərəfindən əlavəstruktur vahidləri daxil edilmişdir: texnoloji mövqe,texnoloji keçid, texnoloji üsul.Kitabxana proseslərinin strukturlaşdırılması üçüntəklif olunan bölgülərin istifadəsi kompleks və avto-149

nom texnoloji proseslər arasındakı sərhədin, onlarınmərhələlərinin qeyri-müəyyənliyi və eləcə də texnolojimövqe, üsul və keçidin birmənalı şəkildə qəbul olunmasınagörə mürəkkəbləşmişdir. İlkin anlayışları dəqiqləşdirmədən,kitabxana proses və əməliyyatlarının birbirinəzidd təsnifatının yaradılmasına nail olmaq çətin,texnoloji yanaşmanın potensialı bu məsələnin həlliüçün istifadə edilə bilər. Biz kitabxanaya istifadəçilərəspesifik informasiya məhsulları və xidmətlərini təqdimedən istehsal sistemi kimi baxmağı qərara aldıq. Əgərtexnoloji sənədləşdirmənin vahid sistemi (DÖST 3.1109-82) və istehsalın texnoloji hazırlığı (DÖST14.004-83), eləcə də İSO 9000 keyfiyyətininmenecment sisteminin terminoloji standartlarınınardıcıl olaraq məntiqinə nəzər salsaq görərik ki, konkretməhsulun və ya xidmətin istehsalının əsas fəaliyyətxarakteristikaları kimi «istehsal prosesi» -«texnoloji proses», «texnoloji əməliyyat» anlayışlarıəsas götürülür.5.7. KİTABXANALARDA TEXNOLOJİPROSESLƏRİİstehsal prosesi anlayışı - kitabxana təcrübəsi üçünadi deyil və kitabxanaşünaslıq elmi tərəfindən başadüşülmür. Fikrimizcə, kitabxana fəaliyyəti strukturundakitabxana fondunun formalaşdırılması və konkret məhsulvə xidmətin istehsalı prosesləri istehsal statusunadaha yaxındırlar.Əgər fikrimizi məntiqi sonluqla yekunlaşdırsaq, ozaman deyə bilərik ki, kitabxana – istifadəçilərə göstərilənxidmət (kitabxana, biblioqrafik, tədris və s.) və150

istehsal etdiyi informasiya məhsulları (faktoqrafik,tammətnli, analitik, reklam, digərləri) qədər istehsalproseslərini də həyata keçirir. M.Y.Dvorkinin mövqeyidə müəllifin mövqeyinə daha yaxındır.Tədqiqatçı «nəticə verən məhsul» əlamətinə görə«kitabxanın istehsal fəaliyyətinin» üç növünü fərqləndirir:kitabxana fondunun formalaşdırılması, soraq-biblioqrafiyaaparatının formalaşdırılması və istifadəçilərəxidmət. Kitabxana fəaliyyətinin hər bir növü özününtexnologiya, metodika və təşkilati strukturuna malikdir.İstənilən istehsal sistemi özünün strukturu ilə xarakterizəolunur. Bu struktur kitabxananın nizamnaməsi,şöbələr haqqında əsasnamələr, texnoloji sənədləşmə iləqaydaya salınır, funksional və ya xidməti altbölmələrləyanaşı, köməkçi xidmətləri də (dəftərxana, ekspedisiya(göndərici müəssisə), mühasibat, cildxana və s.) bustruktura daxil edir.Beləliklə, istehsal strukturu dedikdə, tam bir sistembaşa düşülür ki, onun da elementləri informasiya məhsullarıvə xidmətlərinin istehsalı prosesində resurslarıneffektli istifadəsi, əməyin, funksiya və vasitələrinbölüşdürülməsi bazası əsasında yaranan texnolojimünasibətlərlə bağlıdır.İstehsal sisteminin effektli fəaliyyəti üçün əsas şərtəməyin rasional bölgüsüdür. Əmək bölgüsünün əsasvahidləri isə proses və əməliyyatlar hesab edilir.Texnoloji proses-istehsal prosesinin bir hissəsi olub,əmək predmetinin vəziyyətinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədarmüstəqil məsələlərin həlli ilə bağlı məqsədyönlü,qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyətdir.Kitabxana istehsal prosesinin nəticəsi hazırinformasiya məhsulu və ya göstərilən xidmətdir (məsə-151

lən, əgər biblioqrafik göstəricinin kartoçka, çap və yakompüterdə yığılmış variantı hazırdırsa, demək, onunhazırlıq prosesi bitmiş hesab edilə bilər).Kitabxana texnologiya prosesi- istehsal prosesinintərkib hissəsi olub, «çıxışda» fəaliyyətin aralıq nəticəsinəmalikdir. Məsələn, biblioqrafiyalaşdırmanın ənənəvitexnologiyasının aralıq məhsulu kimi aşağıdakılarıqeyd etmək olar:- Prospekt-gələcək vəsaitin modelləşdirilməsi texnolojiprosesin nəticəsidir;- İşçi kartoteka - ədəbiyyatın aşkarlanmasının (üzəçıxarılmasının) nəticəsidir;- Biblioqrafik yazı kütləsi- sənədlərin və s. analitikişlənməsinin nəticəsidir;- Avtomatlaşdırılmış texnologiyada isə bu lokalverilənlər bazası üçün orijinal proqram təminatı,biblioqrafik yazı formatlarıdır və s.Biblioqrafik fəaliyyətin istehsal və texnoloji proseslərininqarşılıqlı əlaqəsini kitabxana fondunun formalaşdırılmasınümunəsində göstərək (cədvəl 1).Cədvəl 1№ Texnoloji proses Nəticə1 Modelləşdirmə Fondun mövzu-tipoloji modeli2 Komplektləşdirmə Yeni daxil olan sənədlər3 Uçot Uçot formaları4 Kitabxana qaydasıilə işləmə5Yerləşdirmə6Mühafizəİstifadəyə hazırlanan sənədlərQəbul olunmuş sxemə uyğunolaraq fonda yerləşdirilmiş yenidaxil olan sənəd kütləsiİstifadəyə yarayan kitabxana fondu152

Kitabxana proseslərinin layihələşdirilməsi və rasionaltəşkili üçün sənaye texnologiyasında qəbul edilmiştexnoloji proseslərin tiplərə bölünməsi prinsipial mənayamalikdir. Ümumi və spesifik əsasa görə əməyinməzmununda vahid, tip və qrup texnoloji proseslərfərqləndirilir.Vahid texnoloji proses – eyni adlı və icralı xidmətlərinvə məhsulların istehsalının texnoloji prosesidir vəyeni istehsal və sosial texnologiyaların hazırlanmasında,unikal məhsul və xidmətlərin yaradılmasındaəhəmiyyətli rola malikdir.Belə proseslər müxtəlif fəaliyyət sahələrində(informasiya, təhsil, mədəni və s.) öz təsdiqini tapmışperspektivli texnologiyaların bilavasitə alınması vəuyğunlaşdırılması hesabına inkişaf edən müasir kitabxanaistehsalı üçün xarakterik deyildir. Vahid texnolojiproseslər, məsələn, analoqu olmayan analitik informasiyaməhsullarının hazırlanmasına, orijinal metodikaüzrə elmi-informasiya tədqiqatlarının keçirilməsinəaiddir.Vahid texnoloji proseslər eksperimental layihələrin,müasir texnikanın yeni texnoloji imkanlarının (informasiyanınkompüterdə işlənməsinin yeni üsulları, verilənlərinötürülməsi, elektron kitabxanaların formalaşdırılmasıvə fəaliyyəti və s.) tədqiqinin nəticəsi olabilər. Bu proseslər informasiya istehsalına tətbiq olunmabaxımından qrup və ya tip proseslər sırasına keçəbilərlər.Tipoloji-texnoloji proses- ümumi struktur və texnolojiəlamətlərə malik məhsul və xidmətlərin istehsalınıntexnoloji prosesidir.153

Ümumi struktur və texnoloji xarakteristikaya malikinformasiya məhsulları və xidmətlərinə nümunə olaraqmövcud strukturun biblioqrafik yazıları (biblioqrafiktəsvir, biblioqrafik təsvir + annotasiya, biblioqrafik təsvir+ referat və s.) açar sözlərin sözönlüyünü, predmetrubrikalarının lüğətlərini, avtoritet fayllarını, çap nəşrlərinəköməkçi göstəriciləri (müəllif, ad, coğrafi və s.)nəşriyyata təqdim edilən əlyazmaları, kitabxanalarınstatistik hesabatlarını, ünvan arayışlarını və s. misalgöstərmək olar. Onların hazırlanmasının texnolojiprosesləri istehsalın şərait və üsullarından asılı olmayaraqtipoloji hesab edilirlər.Qrup texnoloji proses- müxtəlif struktura, lakinümumi tipoloji əlamətlərə malik məhsul və xidmətlərinistehsalının texnoloji prosesidir.Müxtəlif struktura, lakin ümumi tipoloji əlamətlərəmalik informasiya məhsulları və xidmətlərinə nümunəolaraq mövzu-biblioqrafik göstəricilərini, mövzuarayışlarını, kitab sərgisi və tammətnli verilənlərbazasını misal göstərmək olar.Struktur müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların istehsalınınəsasında qrup texnoloji prosesi- informasiyanınmövzu axtarışı durur. Qrup texnoloji proseslərə-redaksiya-nəşriyyattexnoloji prosesləri (prospektinişlənilməsi, redaktə, orijinal maketin yaradılmasıvə s.) aiddir.Onlar strukturca fərqlənən məhsulların, məsələn,monoqrafik nəşrlər, ardı davam edən məcmuələr,daycest, biblioqrafik göstəricilər və s. istehsalında tələbolunanlardır.154

5.8. KİTABXANA TEXNOLOJİ ƏMƏLİYYATLARITexnoloji prosesin həmcins elementar tərkib hissələrəayrılması texnoloji əməliyyat anlayışı ilə əlaqədardır.Sənaye istehsalında texnoloji əməliyyat eyni bir işyerində icra edilən texnoloji prosesin tamamlanmış (bitmiş)hissəsi kimi müəyyənləşdirilir. Belə ki, kitabxanaistehsalında «iş yeri» sənaye istehsalında olduğu kimidaha dəqiq və birmənalı deyildir, eyni bir iş yerində(kataloqla, kompüterlə, surətçıxarma aparatı ilə işdə)müxtəlif icraçılar işləyə bilərlər. İndi isə kitabxanatexnologiya əməliyyatı anlayışına verilən tərifi dəqiqləşdirək:Texnoloji əməliyyat- bir işçi tərəfindən icra edilənvə fəaliyyətin həmcinsliyi ilə xarakterizə olunantexnoloji prosesin tamamlanmış hissəsidir.Məsələn, tematik sorğunun dəqiqləşdirilməsinintexnoloji prosesi aşağıdakı əməliyyatlardan ibarətdir:sorğu leksikasından açar sözlərin seçilməsi, axtarışınpredmet və aspektlərinin müəyyənləşdirilməsi, sorğununindeksləşdirilməsi, axtarış əlamətlərinin məzmununundəqiqləşdirilməsi, mövzunun leksik əhatəsininseçilməsi (mənaca yaxın olan söz və anlayışlar) sorğubankında nəticələrin qeyd edilməsi, tələbatçılarlabirlikdə sorğuların dəqiqləşdirilməsi.Eyni texnoloji proses hansı informasiya məhsulunun(xidmətinin) istehsalından və istehsalçının hansıtexnologiyadan (ənənəvi, avtomatlaşdırılmış) istifadəetməsindən asılı olaraq müxtəlif əməliyyat strukturunamalik ola bilər. Məsələn, çap sənədinin maşınlaoxunan formaya (yəni informasiyanın texniki işlənil-155

məsi) keçirilməsi müxtəlif üsullarla həyata keçiriləbilər. Onlardan daha geniş yayılanları aşağıdakı əməliyyatlarardıcıllığı ilə reallaşır: informasiyanın klaviaturadandaxil edilməsi, verilənlərin düzgünlüyününyoxlanılması, yazılanların redaktəsi. Əgər icraçının işyerində skaner aparatı varsa, o zaman klaviaturadaninformasiyanın daxil edilməsinə ehtiyac qalmır.Nəhayət, böyük həcmə malik informasiyaların maşınlaoxunan formaya keçirilməsi üçün yazıların xüsusişifrələnmə texnologiyası işlənib hazırlanmışdır.Kitabxana texnoloji əməliyyatlarını mürəkkəbliksəviyyəsinə görə tiplərə ayırmaq olar. Buna əsas kimiilkin şəraitlə son nəticə arasındakı səbəb-nəticəgöstərilə bilər (cədvəl 2).Cədvəl 2Kitabxana texnoloji əməliyyatlarının tiplərəbölünməsiƏməliyyatıntipiİlkin şərtlərElementar (texniki) əməliyyatlar - birmənalı ilkinşərtlərdə (oxucu tələbatına uyğun nəşrin verilməsi,mətnin kompüter yığımı, kitabın fondda mövcudluğununmüəyyən edilməsi) nəticənin birmənalılığı iləxarakterizə olunur. Müxtəlif nəticə isə yalnız səhvənalına bilər.156NəticəElementar Birmənalı BirmənalıMəntiqi Müxtəlif BirmənalıYaradıcı Birmənalı Müxtəlif

Məntiqi (formal məntiqi) əməliyyatlar- müxtəlifilkin şərtlərdə (tələbatçını maraqlandıran məlumatlarındəqiqləşdirilməsi müxtəlif mənbələr üzrə aparıla bilər,informasiyanın ötürülməsi optimal əlaqə kanalınınseçilməsini tələb edir, informasiyanın axtarış proqramınınişlənilməsi resurs bazasının təhlili və optimalalqoritm və s. seçimi ilə əlaqədardır) nəticənin birmənalılığıilə xarakterizə olunur.Yaradıcı (evristik) əməliyyatlar - eyni cür ilkinşərtlərdə (referatlaşdırma, prosesin blok-sxeminin işlənilməsi,yazıların məntiqi qruplaşdırılması, kitab sərgisiüçün illüstrasiya seçimi və s.) müxtəlif nəticələrləxarakterizə olunur. Nəticənin birmənalı olmaması mürəkkəbintellektual fəaliyyətin evristik xarakteri, icraçılarınixtisasları arasındakı fərqlərlə, eləcə də digərşəxsi amillərlə bağlıdır.Konkret istehsal prosesinin strukturunda texnolojiəməliyyatların mürəkkəblik dərəcəsinə görə tiplərəayrılması əməyin ixtisaslı bölgüsünün aparılmasına,fəaliyyətin növlərinin seçilməsinə imkan verir:• İxtisas təhsili olmayan texniki işçilərə əldəedilməsi mümkün olan əməliyyatlar;• Peşəkar bilik və xüsusi bacarıq tələb edənəməliyyatlar;• Böyük istehsal təcrübəsinə və yaradıcı bacarığamalik yüksək ixtisaslı mütəxəssislərəmümkün olan əməliyyatlar.Hər tip üzrə əməliyyatın xüsusi çəkisinin hesablanmasıkitabxana əməkdaşlarının optimal kadr və ixtisastərkibinin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir.Müxtəlif kateqoriyalı kitabxana mütəxəssisləri arasındaapardığımız ekspert sorğularının və keçirilən157

tədqiqatların nəticələrinə əsasən ənənəvi (avtomatlaşdırılmamış)kitabxana texnologiyasının strukturundatexniki texnoloji əməliyyatların payı təxminən 57 faiz,məntiqi 33 faiz, evristik əməliyyatların payı isə 10 faizitəşkil edir.Kitabxanaçı əməyinin ixtisaslı bölgüsü məsələsiisə xarici kitabxanaşünaslıqda daha fəal şəkildə tədqiqedilir. Belə ki, ABŞ-da fəaliyyət göstərən menecmentpersonalında kitabxana işçilərinin əmək fəaliyyətiniüç kateqoriyaya (peşəkar ümumi rəqəmin təxminən 33%-i); texniki (21 %); kargüzarlıq (46 %) bölənkitabxana əməliyyatlarının klassifikatorları yaradılmışvə fəal şəkildə istifadə edilir. Bu bölgüyə əsasənABŞ-da kitabxana işçilərinin 45%-ni kitabxana təhsillimütə-xəssislər (ali və orta təhsilli), 5%-ni qeyrikitabxanaprofilli mütəxəssislər, 50-%-ni köməkçipersonal təşkil edir.İFLA-nın dünya təcrübəsini əks etdirən standartınaəsasən kitabxana personalı içərisində 33-40 % profilüzrə təhsil alan mütəxəssislərin olması kifayət hesabedilir.Vətən kitabxanaşünaslığında əməyin ixtisaslı bölgüsüməsələsi əl əməyinə əsaslanan kitabxana texnologiyalarınınhökm sürməsi: ixtisaslı mütəxəssisin vətexniki icraçının əməyini bərabərləşdirən tarazlanmışvəzifə məvacibləri, əmək bölgüsünün prinsipcə mümkünolduğu iri kitabxanaların kadrlarının yüksək təhsilsəviyyəsi və s. səbəblərdən uzun müddət müzakirəedilmirdi.Texnoloji əməliyyat- sənaye istehsalında elementartexnoloji proseslərin bölünməyən tərkib hissəsi hesabedilmir. Aviasiya sənayesi və maşınqayırmada onların158

ir qayda olaraq drob şəklində bölgüsü qəbul edilmişdir.Kitabxana təcrübəsində texnoloji üsul- icraçının fəaliyyətinintəşkili üsulu- anlayışı öz əksini tapmışdır.159

VI FƏSİLKİTABXANALARDA ƏMƏYİN TƏŞKİLİ VƏNORMALAŞDIRILMASI6.1. ƏMƏYİN ELMİ TƏŞKİLİ:ƏHƏMİYYƏTİ, MƏZMUNU VƏ VƏZİFƏLƏRİKitabxanaların işində əməyin düzgün təşkili və normalaşdırılmasıxüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Son illərdəƏET-ə dair bir sıra mübahisələr olmuş, sənaye və xalqtəsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrində formalaşaraq aşağıdakımənanı kəsb etmişdir: əməyin elmi təşkiliəməyindüzgün təşkili olmaqla ardıcıl olaraq istehsalatətbiq edilən elmi nailiyyətlər və qabaqcıl iş təcrübəsiəsasında yaranır. Hansı ki, insanları və yeni texnikanıbirləşdirir, istehsal prosesindən səmərəli şəkildə istifadəedərək əmək məhsuldarlığının artırılmasını təmin edir,insan sağlamlığını qoruyur və tədricən əməyi həyatitələbatın ödənilməsi meyarına çevirir. Kitabxana işininbir sıra spesifik xüsusiyyətlərini, cəmiyyətdə kitabxananınrolunu, mədəniyyətin inkişafında onun yerininəzərə almaqla həmin mənanı kitabxanalara aid etməkolar. Kitabxanaçı əməyi dəftərxana və texniki işlərləyanaşı, yaradıcı və pedaqoji əlamətləri özündə birləşdirir.ƏET-in kitabxanalarda tətbiqinin başlıca vəzifəsioxucuların səmərəli xidmət mədəniyyətinin yüksəlməsi,intellektual səviyyənin artırılması, onların maraqlarınıöyrənməklə, az vaxtda səmərəli xidmət göstərməkdənibarət olmalıdır. Kitabxananın fəaliyyətinin maarif vəpedaqoji istiqaməti nəzərə alınmaqla əməyin norma-160

laşdırılması zamanı tərbiyənin məqsədi nəzərə alınaraqoxucularla aparılan söhbətlərə və məsləhətə xüsusi vaxtayrılmalı, oxuya rəhbərlik edən kitab-xanaların özüzərində çalışması və ixtisaslarının artırılmasına imkanvermək nəzərdə tutulmalıdır.Kitabxana müəssisələrinin əksəriyyətinin (həmkarlarvə kənd kitabxanaları) cəmi bir nəfər işçisi vardır.Kitabxanalarda müxtəlif xidmət formalarını yerinəyetirmək üçün könüllü oxucu fəallarının gücündən dəistifadə edilir. Bu kimi səmərəli işin düzgün təşkilizamanı oxucu fəallarının köməyi ilə ştatda olan işçilərinişinin 20-25 faizi ödənilmiş olur.Kitabxanalarda əməyin elmi təşkili təşkilati, pedaqoji,texniki, sanitar-gigiyena və digər tədbirlərin elmicəhətdən əsaslandırılmış şəkildə həyata keçirilməsi vəbeləliklə, kitabxana texnologiyasının təkmilləşdirilməsiyolu ilə kitabxanaçı əməyinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi,yaradıcı əmək şəraiti və iş vaxtından işçilərinvə fəalların səmərəli istifadə etmələri, əmək intizamı vəsəmərələşdirici təkliflərin tətbiqinə yönəldilməlidir.ƏET müvəqqəti iş kampaniyası və mövsümi iş deyil,ardıcıl olaraq kitabxana işi proseslərinin təkmilləşdirilməsikimi nəzərdə tutulmalıdır. Elm, texnika vəkitabxana-informasiya sahəsində əldə olunan ən yeninailiyyətlər kitabxana işinə uyğunlaşdırılmış şəkildətətbiq edilməli və mənimsənilməlidir.161

6.2. İŞ YERİ VƏ ƏMƏK ŞƏRAİTİKitabxanaçı əməyinin müvəffəqiyyətli olması onuəhatə edən iş şəraitindən, sanitar-gigiyena vəziyyətindənvə başqa amillərdən xeyli asılı olmaqla işçilərinpsixologiyasına, marağına və ümumi əhval-ruhiyyəsinəmüxtəlif təsir edir.Buna görə də kitabxana binaları gigiyena qaydalarınauyğun qurulmalı, kitabxana fondunun yerləşdirilməsivə qorunması kitabxana proseslərinin normalyerinə yetirilməsinə şərait yaratmalıdır. Kitabxanalardabirinci növbədə işçilər və oxucular üçün lazımi şəraityaradılmalıdır. Vaxtaşırı hər saatda bir dəfə otağınhavası dəyişməli (18-20 0 C), temperatur və təmizliyəriayət olunmalıdır. Ayda bir dəfə təmizlik günükeçirilməlidir. Bütün bunlarla yanaşı, yüksək estetikzövq, işçilərin və oxucuların yaxşı əhval-ruhiyyəsi əsastələblərdən biri olmalıdır. Estetik zövq birinci növbədəoxuculara yüksək mədəni xidmətdən asılıdır. Bununüçün diqqətli olmaq, mehribançılıq və xeyirxahlıq,sadəlik, təvazökarlıqla yanaşı, xidmət fondunun, köməkçiaparatın, mebellərin düzgün yerləşdirilməsi vəən başlıcası isə nümunəvi təmizlikdən asılıdır. Buzaman binanın arxitektura tərtibatının, lazımi avadanlıqlarvə işıqlandırıcı aparat (priborlar) da xüsusiəhəmiyyət kəsb edir. Həm bədii tərtibat, həm məlumatfaktorları üçün işıqlandırıcılar xüsusi zövqlə tərtibedilməlidir. Xidmət otaqları, oxu zalları və abonementiş otaqlarının yumşaq tonda işıqlı rənglənməsi məsləhətgörülür (açıq- yaşıl, salat rəngi, sarı, açıq-çəhrayı) ki,bu da işığı yaxşı əksetmə qabiliyyətinə malikdir.162

2.Kitabxanadan kənar işlər - inzibati işlər, kitab mağazalarınavə təşkilatlara gediş, abunə yazılışı (kitabxanadankənarda həftədə bir-iki dəfə).3.Oxuculara xidmət (abonement və oxu zalı açıqolacağı müddətdə). Bu vaxt oxucular az olduqda və yamövsümi işlərlə əlaqədar heç olmadıqda müxtəliftexniki işlər yerinə yetirilməlidir ki, planda nəzərdətutulan işlər vaxtında ödənilmiş olsun. Gündəlik işdənəlavə müxtəlif kütləvi tədbirlərə qabaqcadan hazırlıqgörmək lazımdır. Məsələn, yeni alınan ədəbiyyatınsərgisi hər ayın 5-20-ci günü keçirilir. Hər həftənin 4-cü günü kitab təqdimatı keçirmək, hər ayın axırındasanitar günü, təmizlik günü keçirmək və s.Əməyin elmi təşkili şəraitin yaxşılaşdırılmasında vəəməyin məzmununun daha da dərinləşməsində mühümbir amildir.Əməyin lazımi səviyyədə təşkil edilməməsi işçininfaydalı iş qüvvəsini ağırlaşdırır, xidmət işi mürəkkəbləşir,oxuculara səmərəli xidmət göstərmək çətinləşir.Kadrların axıcılığı çox vaxt əmək şəraitinin yaxşıolmaması və əməyin pis təşkil olunması ilə izahedilməlidir.Ona görə də böyük elmi kitabxanalarda əməyintəşkili düzgün qurulmalı, respublika və xarici ölkəkitabxanalarının iş təcrübəsinə, elmin son nailiyyətlərinəəsaslanmalıdır.Bunlardan əlavə, kitabxanalarda əməyin elmi təşkilitexniki vasitələrdən daha yaxşı istifadə etməklə əməkməhsuldarlığının arasıkəsilmədən yüksəlməsinə səbəbolacaq, oxuculara xidmət işinin keyfiyyətini daha dayaxşılaşdıracaq, kitabxana işçilərinin səhhətinin qorunmasınavə kitabxanaçılıq ixtisasına olan meyli daha da164

artıracaqdır. Əməyin elmi təşkili istehsalat mədəniyyətini,iqtisadiyyat və ictimai məsələləri günün tələblərisəviyyəsinə qaldırır.Kitabxana işində əmək məhsuldarlığının artırılması,texnikadan səmərəli istifadə edilməsi, maddi və əməkvasitələrinə hər vasitə ilə qənaət etmək, səmərəli işkeyfiyyətini yaxşılaşdırmaq istehsalat mədəniyyətininvə iqtisadi məsələlərin ayrılmaz bir hissəsini təşkil edir.İnformasiyaları müxtəlif mənbələrdən toplamaq,onların üzərində işləmək, lazım olan axtarışlar aparmaqvə onları kütləyə çatdırmaq müasir dövrdə bütün elmsahələri üçün aktual bir problem kimi qarşıda durur.Elmi işlərdə və istehsalatda əməyin səmərəli şəkildəartması, müəyyən dərəcədə bu problemlərin lazımisəviyyədə həll edilməsi və həyata keçirilməsindən dəasılıdır.Ona görə kitabxana işi sahəsində əməyin elmitəşkilində əsas vəzifə kitabxanalardan istifadə edənlərüçün xidmət işinin daha da təkmilləşdirilməsindən vəkitabxana fondlarını oxucuların istifadəsinə verməkdənibarət olmalıdır.Əməyin elmi təşkilinin müvəffəqiyyətli surətdəhəyata keçirilməsi kitabxananın bütün kollektivinin busahəyə cəlb olunmasını tələb edir. Çünki bir işçi əməkşəraiti və əməyin təşkilinin yaxşılaşdırılması ilə maraqlanmalıvə işdə olan nöqsanları aradan qaldırmağa cəhdgöstərməli, onları aradan qaldırmaq üçün təkliflər irəlisürməlidirlər. Respublikamızın bir sıra elmi və kütləvikitabxanalarında əməyin təşkilinin təkmilləşdirilməsinədair tədbirlərin artıq həyata keçirilməsinə başlanılmışdır.165

Mərkəzi elmi kitabxanaların əksəriyyətində əməyinelmi təşkili üzrə komissiyalar təşkil edilməlidir. Əsasvəzifə ondan ibarətdir ki, kitabxananın hər bir şöbəsindəəməyin elmi təşkilinin tətbiqi planlı və məqsədəuyğunbir surətdə aparılmalıdır.Əməyin elmi təşkilinin tətbiqini asanlaşdırmaq vəsürətləndirmək üçün hər şöbədə tövsiyələr tərtib edilməlidir.Təklif edilən həmin tövsiyələrdə metodikmateriallar əsasında kitabxanada əməyin elmi təşkiliməsələləri və onun tətbiqi yolları göstərilməlidir. Metodiktövsiyələrin hazırlanmasında əmək məsələləri üzrəməşğul olan elmi-tədqiqat institutlarının mütəxəssislərindənvə bu sahələrə aid çap olunmuş metodikmateriallardan səmərəli şəkildə istifadə edilməlidir.Kitabxana işinin bütün sahələri üzrə axtarışlarapardıqda əməyin elmi təşkili üzrə tədqiqat aparılarkənbir neçə istiqamət üzrə axtarış aparılmalıdır. Belə birşəraitdə şəbəkələrdə mövcud olan əmək şəraitində texnikivasitələrdən, dünya kitabxanalarının qabaqcıl iştəcrübəsindən istifadə etmək vacibdir. Həmçinin idarə,müəssisə, təşkilatların işində tətbiq edilən əməyin təşkilininyaxşılaşdırılmasına dair problemlər, ƏET-ə dairrəsmi sənədlər, müasir menecment, onun prinsipləri vəüsulları kitabxana işçilərinə geniş şəkildə izaholunmalıdır.Əməyin elmi təşkilinin geniş surətdə təbliği, kitabxanaişində əl əməyinin yüngülləşdirilməsinə köməkedir. Bunun üçün əməyin təşkili üzrə mütəxəssislər hazırlamaqvə kitabxananın rəhbər işçilərinin ixtisaslarınıartırmaq vacib məsələlərdən biridir.Əmək bölgüsü dedikdə, əmək proseslərinin ən əlverişlisurətdə paylanılması, yaxud da texnoloji vəzifə166

və iş sahələri üzrə olan əmək proseslərinin qarşılıqlıəlaqələndirilməsi nəzərdə tutulur. Bu iş prosesiniapararkən kitabxanaların hər bir şöbəsinin bölmə vəayrı-ayrı qruplarının apardığı işin yerinə yetirilməsiüçün işçilərin miqdarına diqqət yetirmək, hər bir işçininapardığı vəzifəni dəqiq şəkildə müəyyən etməklazımdır. Eyni zamanda işi icra etmək üçün müəyyənqayda qoyulmalıdır ki, o müasir tələbləri ödəyə bilsin.Bu problemi öyrənib həll etmək üçün kitabxananınşöbə və bölmələrinin səmərəli strukturasını hazırlamaqlazımdır. «Şöbə nəzdində bölmələr və qruplar haqqındaƏsasnamə» tərtib edilməli, vəzifələr üzrə təlimathazırlanmalı və bir neçə vəzifənin birgə yerinə yetirilməsininmümkün olmasını təmin etməyin yolları göstərilməlidir.Kitabxana texnologiyası dedikdə, biz əmək proseslərininsəmərəli surətdə dəyişdirilməsini başa düşməliyik.Həmin proseslərin səmərələşdirilməsi nəticəsindəişin icra edilməsi müddəti xeyli ixtisar olunurvə keyfiyyəti yüksəlir.Bu yeni üsulları öyrənən və tətbiq edən indiyə qədərmövcud olan iş üsullarına tənqidi şəkildə yanaşmaqlazımdır. Çünki əvvəlki iş üsulları müasir oxucununtələbatını tam və vaxtında ödəyə bilmir. Bu işləəlaqədar olaraq istehsalata şamil edilən iş qaydalarıdüzgün və ardıcıl surətdə müəyyən edilməlidir (işqaydalarının düzgün qurulması, artıq elementlərin kənaredilməsi və s.).Kadrların düzgün yerləşdirilməsi ayrı-ayrı kitabxanalardaiş qaydalarının maksimum dərəcədə mexanikləşdirilməsi,avtomatlaşdırılması, nəqliyyat qurğularından,rabitə vasitələrindən səmərəli istifadə olunma-167

sına imkan verir. Bu problemin elmi yolla öyrənilməsinəticəsində kitabxanada texnoloji iş qaydalarının təkmilləşdirilməsiüzrə təkliflər irəli sürülməli və təlimatlartərtib edilməlidir. Kitabxanada iş qaydala-rınınmexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması üçün təkliflərtərtib edilməli və yeni iş üsulları ilə təkmilləşdirilməlidir.Əməyin elmi təşkili məsələlərində işçilərin iş yerininsəmərəli təşkili və əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasıəsas amillərdəndir. Odur ki, kitabxana işçisinin işyerində elə şərait yaradılmalıdır ki, o icra etdiyi işə azvaxt sərf etsin və fiziki sağlamlığına xələl gəlməsin.Bu tədbirin həyata keçirilməsi üçün binaların, iş yeriüçün ayrılmış sahədən səmərəli surətdə istifadə edilməsi,iş növlərinin bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsi məsələləridə mühüm şərtlərdəndir. Bundan başqa, iş otaqlarınınyaxşı təchiz edilməsi, lazımi avadanlığın olması,kitabxana texnikası, dəftərxana ləvazimatı, rabitə vəhəmçinin kiçik mexaniki qurğuların ən zəruri növlərindənistifadə edilməlidir.Əmək və istirahət üçün səmərəli şərait nəticəsindəişçinin sağlamlığı bərpa edilir. Zəruri olan sanitariyagigiyenaşərtləri (işıq, istilik, havanın tərkibi, təmizlikvə i.a.) ümumi tələblərə cavab verməlidir.Estetik şəraitin yaradılması üçün binanın və kitabxanaavadanlığının əlvan şəkildə tərtib edilməsi, memarlıqquruluşu və s. məsələlər qaydaya salınmalıdır.Bu göstərilən amilləri nizama saldıqdan sonra binanınplanlaşdırılması, avadanlığın tərtib edilməsi, əməkşəraitinin yaxşılaşdırılması qaydası nəzərə alınır vəkitabxana estetikasının daha da yaxşılaşdırılması üçünşərait yaranmış olur.168

Əməyin normalaşdırılması üçün hər şeydən əvvəlyaxşı təşkilatçılıq vərdişlərinə yiyələnmək, iş bölgüsünü,hər bir şöbənin, sektorun ayrı-ayrı əmək qaydalarınınicra edilməsi üçün sərf edilən vaxtı düzgünmüəyyənləşdirmək lazımdır.Kitabxana işinin müxtəlif sahələri üzrə müəyyənedilmiş iş qaydaları əməyin səmərəli və elmi surətdətəşkil edilməsini təmin edir. Müəyyənləşdirilmiş normalarınmövcud olması əməyin səmərəli təşkilini, əməkbölgüsünü, kitabxananın şöbə və bölmələrində çalışanişçilərin tərkibini və miqdarını müəyyənləşdirir. Maddivə mənəvi cəhətdən işçiləri həvəsləndirməyi və elmişəkildə əsaslandırılmış aylıq, illik və perspektiv işplanlarının tərtibini təmin edir.Kitabxanada əmək bölgüsü məsələlərini nəzərdənkeçirərkən indiyə qədər mövcud olan əmək normalarınanəzər salsaq, onun müasir tələblər səviyyəsində təkmilləşdirilməsinədiqqət yetirmək lazımdır. Mövcud olannormaları öyrənmək, onları müasir şəraitə və tələbatauyğun şəkildə şamil etmək, eyni zamanda əməyinnormalaşdırılmasının daha da genişləndirilməsininmümkün olduğunu təyin etmək zəruridir.İ.B.Prisselkov kitabxana işində qarşıya qoyulan vəzifələrdənasılı olaraq normalaşmanın müxtəlif üsullarlaistehsalata tətbiq olunmasını irəli sürmüşdür. O, özməqaləsində yazır: «Kitabxana şəraitində əməyin normalaşdırılmasıüçün istehsal norması, vaxt, miqdarnormativləri, idarəetmə, xidmətetmə normaları müəyyənləşdirilməlidir.Səmərəli surətdə təşkil edilmiş idarəetmə sistemi,kitabxananın şöbə, qrup və sektorunun işinin yaxşı olmasınıtəmin edir.169

Mövcud şəraitdə idarəetmə sistemini öyrəndikdə,onun qaydalarının səmərəli olmasına, işdə təşəb-büskarvə çevik olmağa diqqət yetirilməli, işçilər arasındaəmək bölgüsü dəqiq olmalıdır. Kitabxananın bütünşöbələrinin fəaliyyəti yüksək əmək göstəriciləri əldəetməklə inkişaf edə bilər. Bu zaman isə şöbələr üzrəaparılan planlaşdırmanın keyfiyyəti və vəziyyətiöyrənilməlidir. Bunlardan əlavə, sənədlərin müəyyənqayda əsasında aparılmasının vəziyyəti, informasiyalarınverilməsi qaydaları, onların mexanikləşdirilməsininyüksək səviyyədə tətbiq olunması həyatakeçirilməlidir.Hətta kitabxana işinə rəhbərlik sahəsində bir sıraoptimal mexanikləşdirilmiş variantların tətbiq olunmasınakitabxana təcrübəsində rast gəlinir.Bu istiqamətlərdə axtarış aparmaq nəticəsində müəyyənolur ki, kitabxanaların idarə edilməsi üçün səmərəlistruktur müəyyənləşdirilir. İşin planlaşdırıl-ması vəhesabatın hazırlanması sistemi təkmilləşdirilir, kargüzarlıqişinin dəqiq təşkili müəyyən edilir. Qəbuledilmiş qərarların həyata keçirilməsi üzərində nəzarətəməli surətdə təşkil edilir. Müxtəlif növlü informasiyalarınalınması və verilməsi əməli surətdə yerinəyetirilir. İdarəetmə işində əməyin mexanikləşdirilməsiüzrə verilən təkliflər istehsalatda sınaqdan keçirilir vəlazım olan sənədlər müəyyən edilmiş qaydada hazırlanır.Kitabxana işinin faydalı olması, müəyyən dərəcədəkadrların düzgün seçilməsi və yerləşdirilməsindən vəixtisasının artırılmasından asılıdır.Kadrları seçdikdə ən əvvəl onların kitabxana peşəsinəyararlı olduğunu, hazırlığını, bilik səviyyəsini və170

həmçinin onun işə olan həvəs və maraq dairəsini nəzərəalmaq lazımdır.Kitabxana işçilərinin ixtisasını artırmaq, onların bilikdərəcələrini yaxşılaşdırmaq məqsədilə konkret işformalarından geniş istifadə olunmalıdır. Bu məqsədləkitabxana işinin planlaşdırılmasını və uço-tunu həyatakeçirir, idarəetmənin ən yaxşı metodlarını tətbiq edir,istehsal işi və sənəd dövriyyəsi sistemini hazırlayır;müxtəlif texniki vəsaitləri təcrübədə tətbiq edir.Kitabxanada əməyin elmi təşkili üzrə bütün işlər carivə perspektiv planlar əsasında görülməlidir.6.4. KİTABXANA BİNALARININYERLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ İŞ YERİKitabxanaçının və oxucuların əməyinin daha məhsuldarolması birinci növbədə iş şəraitinin düzgünqurulması ilə bağlıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, kitabxanaçı8 saat, oxucular isə (elmi kitabxanalar) daha çoxkitabxanada yaradıcı işlə məşğul olurlar ki, buradaonların sağlamlığını qorumaq üçün sanitar-gigiyenaqaydalarına düzgün əməl olunması və səmərəli iş üçünlazımi şərait yaradılmalıdır. Kitabxana binalarını üçəsas qrupa bölmək olar: Kitabsaxlayıcı, xidmət üçün,oxucu üçün.Kitabxana binalarının planlaşdırılması zamanı aşağıdakıcəhətlərə xüsusi fikir vermək lazımdır:«Kitabın keçdiyi yol» (kitabişləmə prosesində) vəoxucuları yerləşdirmə zamanı keçilən yol kəsişməsin(toqquşmasın). Hər iki patok bir-birinə mane olmasınvə kitab fondunun mühafizəsi təmin olunsun. Bu171

prinsiplərin yerinə yetirilməsi üçün kitabxanada ikixüsusi zona müəyyənləşdirilmişdir: Xidmət-istehsalat(komplektləşmə və kitabişləmə şöbəsi, xidmət kataloqu,kitabsaxlayıcı, mübadilə, ehtiyat fondu, inzibatitəsərrüfatşöbəsi, istehsalat laboratoriyası və emalatxanasıvə s., oxuculara xidmət zonası (oxu zalı,abonement, məlumat-biblioqrafiya şöbəsi, oxucu kataloqları)hansı ki, bura oxucuların qəbulu və yazılmasıilə bağlı bölmələr, elmi – metodiki şöbə və müdriyyətdaxildir.Kitabişləmə protokolunun hərəkətini və oxucu tələblərininpatokunu düzgün və dəqiqlik prinsipinə uyğunplanlaşdırmaq (layihələşdirmək) lazımdır, daha doğrusu,düzgün xətlə, təkrar olmadan və toqquşmadan.Məlum olduğu kimi, nə qədər ki, keçilən yol (marşrut)qısa və dəqiq olarsa, vaxt az (mərhələ) olar. Kitablar tezişlənər, oxucu sorğuları və tələbləri tez ödənilir. Buşərtin ödənilməsi üçün mexanikləşmiş nəqliyyat sistemlərindənistifadə edilməlidir (lift, pnevmapoçta), şöbələrvə bölmələr əlaqəli funksiyalar yerinə yetirdikdə vəayrı-ayrı işçilər arasında əlaqəli iş gördükdə onlar birbirinəyaxın yerləşdirilməlidir.Kitab şkafları, kartotekalar, məlumat aparatları oxucularvə işçilər üçün əlverişli yerlərdə qoyulmalıdır.Bütün bunlar, əsasən, böyük kitabxanaların işinə aidedilə bilər.İndi isə kiçik kitabxanalar- bir neçə min fondu olankitabxana binaları və iş yeri haqqında. Kənd, həmkarlar,məktəb, texniki kitabxanalar əsasən bir kitabxanaçıolduqda fəaliyyət göstərir (bir otaqda). Beləhallarda binanı üç qeyri-bərabər zonaya bölmək olar. 3172

kitabxana fondu- yəni kitabsaxlayıcı, oxu zalı, və kitabxanaçınıniş yeri.6.5. ƏMƏK İNTİZAMIƏhalinin kitabxana xidmətini səmərəli və düzgüntəşkil etmək üçün birinci növbədə əmək intizamına ciddiriayət etmək lazımdır. Daxili nizam-intizam müəssisətərəfindən işlənilir və ərazi həmkarlar komitəsitərəfindən təsdiq edilir. İş vaxtının əsassız itirilməsinəheç cür icazə verilmir. İşə gecikmə, işdən tez getmə,əsassız abonoment və oxu zalının bağlanmasına, işvaxtı ictimai iş və istehsalat yığıncaqlarının keçirilməsinəyol verilməməlidir. Ölkəmizdə əmək intizamınavə əməyin təşkilinə xüsusi fikir verilir. Buraya «Xalqtəsərrüfatında əmək intizamını və kadr axıcılığını dahada möhkəmləndirmək haqqında»-(1980) dövlət qərarlarınıaid etmək lazımdır. Həmin sənədlərdə əməkkollektivlərində təşkilatçılıq və ideya-siyasi tərbiyə işiningücləndirilməsi hər bir işçinin hüquq və vəzifələrinimüəyyənləşdirməklə, vəzifə borcunu qüsursuz yerinəyetirmək, kollektivlərin qabaqcıl iş təcrübəsini öyrənmək,izah etmək və yaymaqla yanaşı, tətbiq etmək dənəzərdə tutulmuşdur.6.6. ƏMƏYİN NORMALAŞDIRILMASIƏET-in qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri əməyinnormalaşdırılmasıdır. Daha doğrusu, təşkilati-texnikişəraitdə sərf olunan əməyin ölçüsünü müəyyən-173

ləşdirmək, iş və vaxt məfhumunu müəyyənləşdirmək,işin planlaşdırılması, görüləcək işin həcminin hesablanması,tələb olunan işçi qüvvəsini və işin hansımüddətə ödənilməsini, şöbələr üzrə bölgü aparılmasınıtəmin etmək və beləliklə, işin normallaşdırılmasıolduqca vacibdir. Əmək intizamının möhkəmləndirilməsində,işçilərin ixtisasının artırılmasında, geridə qalanlarınqabaqcıllar cərgəsinə çatmasında normalaşdırmaəsas amillərdən biridir.Kitabxanada bir sıra iş prosesləri vardır ki, onlarınormalaşdırmaqda çətinlik yaranır. Belə ki, onlar yaradıcıvə pedaqoji xarakter daşıyır (söhbətlər, kitablarınxülasəsini hazırlamaq, oxu planının tərtibi, biblioqrafikarayışların hazırlanması, metodik vəsaitlərin hazırlanmasıvə s.). Bir sıra iş prosesləri standart deyil vəmüxtəlif mərhələlərdə yerinə yetirilir. Məsələn, deyəkki, müəyyən və qeyri-müəyyən sorğu əsasında kitabaxtarışı. Bunların hər ikisi üçün müxtəlif vaxt normasıtələb edilir. Abonementə yaxın polkadan kitab götürməkvə ya kitabsaxlayıcıdan kitab gətirmək, əlbəttə,bunlar müxtəlif vaxt tələb edir. Buna görə də vahidelmi əsaslandırılmış norma müəyyənləşdirmək mümkünolmur. Kitabxanaların tipini və oxucularını nəzərəalaraq kitabxana proseslərini təxmini normalaşmaya aidetmək olar. Daha xırda əmək normalarından iri kitabxanalardageniş istifadə olunur, harada ki, fərqli əməktətbiq olunur. Böyük olmayan kitabxanalarda isəbirləşmiş və kompleks normalardan istifadə edilir. (birkitabın işlənməsi, bir oxucuya xidmət və s.)Normalaşdırmanın aşağıdakı formaları mövcuddur:1. Vaxt norması- müəyyən bir tədbirin və ya prosesinyerinə yetirilməsi üçün vaxt.174

2. İstehsal norması- müəyyən bir məhsulun, əməliyyatınvə prosesin yerinə yetirilməsinə sərf olunan vaxtdır.Dəqiqə, saat, iş günü (vaxt normasını müəyyənləşdirdikdənsonra istehsal normasını hesablamağadaha az vaxt sərf olunur). Vaxt normasına o zamanüstünlük verilir ki, müəyyən işin yerinə yetirilməsinəsaat sərf olunur. Məsələn, kitab sərgisinin tərtibi üçünüç saat və s. o zaman ki, xırda əməliyyatlara saniyətələb olunur, bu zaman istehsal norması tətbiq olunur.Məsələn, 180 kitabın ştamplanması üçün bir saat vaxtvə s.Vaxt norması və istehsal normasının dəqiqlikləölçülməsi mümkün olan əməliyyat zamanı müəyyənləşdirilir.Lakin kitabxana işində müşahidə olunanelə proseslər vardır ki, onları birbaşa müşahidə etməkmümkün deyildir və konkret olaraq vaxt müəyyənləşdirməkolmur. Hansı ki, həmin iş proseslərinə təşkilatiinzibati təsərrüfat işi, kütləvi tədbirlər, metodikirəhbərlik və səyyar kitabxanalara kömək və s. bu isəancaq müəyyən mənada təxmini normalaşdırmayaimkan verir. Ona görə də kitabxanalarda vaxt normasıvə istehsal norması ilə yanaşı müşahidələr vasitəsi ilədolayı yolla əldə edilən normalardan da istifadə edilir.Biblioqrafiya işi, metodiki iş və tədqiqat işinə sərfolunan vaxtı müəyyənləşdirməyin mürəkkəbliyini nəzərəalaraq təcrübi statistik üsulla əldə edilən təxmininormalar tətbiq edilir. Müxtəlif iş şəraiti, işin mürəkkəbliyiicraçının stajı və ixtisası nəzərə alınmaqla təxminivaxt həddi «ot-do» müəyyənləşdirilir. Məsələn,metodiki vəsaitin və ya materialın tərtibinin bir çapvərəqi üçün 160-200 saat müəyyənləşdirilmişdir.175

Şəhər, rayon və uşaq kitabxanalarında bir il ərzindətəxmini olaraq 1000 nəfər oxucuya 20 min nüsxə kitabverilməsi nəzərdə tutulur. Kənd kitabxanaçısı il ərzində500 oxucuya 10 min nüsxə kitabla xidmət göstərməlidir.Təxmini normalaşdırma zamanı işin həyata keçirildiyişərait, işçilərin sayı və s. əlamətlər mütləq nəzərəalınmalıdır.6.7. NORMALAŞDIRMANIN METODLARINormalaşdırma bir sıra metodlar vasitəsi ilə müəyyənləşdirilir.Hesablama, təcrübi-statistik. Aparılan birsıra hesablama və uçot işlərinə görə müəyyən olunmuşdurki, 150 iş saatı ərzində 1500 adda kitabı təsnifləşdirməkmümkündür. Bu zaman N-1500:150-10 kitabbir saatda. Bu metod təxmini hesablamalara əsaslanırvə səmərəli iş şəraitində, ola bilsin, daha yaxşı nəticəəldə etmək mümkün olsun. Daha doğrusu, iş vaxtınınitkisini hesablamaq mümkün olmur. Lakin görülən işinyekun göstəricisinə görə hesablamalar spesifik kitabxanaişlərinin metodiki, kütləvi, təşkilati işlərin yerinəyetirilməsində təcrübi – statistik metod hələlik yeganəmetoddur.Kitabxana işinin normalaşdırılmasında analitik və yaelementlər üzrə normalaşdırma metodundan geniş istifadəolunur. Bu metod zamanı müşahidələr və hesablamalaragörə daha dəqiq normalaşdırma mümkün olur.İş prosesində normalaşdırma ilə yanaşı vaxt itkisi dəmüşahidə olunur. Bəzən köməkçi işlər də meydanagəlir ki, onlar ümumi iş gününün qrafikində nəzərdətutulmur. Lakin iş günü ərzində görülən işlərə yekun176

vurduqda onlar nəzərə çarpır və analitik normalaşdırmayaəsaslanaraq vaxt normasında əsas götürülür.Əmək bölgüsü: işçilər arasında dəqiq və planlışəkildə əmək bölgüsü, onların fəaliyyətinin müəssisədaxilində qarşılıqlı razılaşdırılması, bütövlükdə müəyyənştatla kitabxananın elmi cəhətdən idarə olunmasınalazımi əsas verir və daha çox ştatı olan kitabxanalardaişçilər arasında düşünülmüş vəzifə bölgüsü aparmaqvə onları təlimatlandırmaq lazımdır. Kitabxanalardaəmək bölgüsü iki formada həyata keçirilir:1.Şöbələr və bölmələr üzrə.2.Şöbələr və ya kiçik kollektivlərdə ayrı-ayrı işçilərvə ya icraçılar arasında vəzifə bölgüsü.Hər bir işçiyə vəzifəsi daxilində dəqiq iş sahəsi tapşırılır,hansı ki, onun yerinə yetirilməsi üçün şəxsəncavabdehdir.Hazırda kitabxanalarda, xüsusilə böyük kitabxanalardahər bir işçi ayrı-ayrı şöbələr və sahələr üzrə ixtisaslaşır.(komplektləşdirmə, kataloqlaşdırma, ki-tabişləməvə s.) Bu da kitabxanaçıların ixtisaslarının artırılmasınaimkan verir. Şöbə və ya bölmə daxilində işçilərinbütün iş prosesini bilməsi daha məqsədəmüvafiqdir.Yüksək ixtisaslı mütəxəssis kitabxana işçiləriniisə ikinci dərəcəli texniki işlərdən azad etmək lazımdır(ştamplama, yarıqların kleylənməsi və s.)1. Əməyin stimullaşdırılması və onun səmərəliqaydada bölüşdürülməsiTexnoloji, funksional və ixtisas şərtləri üzrə ənəlverişli əmək şəraitində əməyi bölüşdürmək və ümumiləşdirməklazımdır. Bu məqsədlə aparılan hər birtədqiqatda kitabxananın hər bir bölməsinin (şöbə, bölmə,qrup) funksiya və vəzifələrinə, onların hər birinin177

tərkibindəki işçilərin miqdarına, onların vəzifə-lərinəxüsusi fikir verilməlidir. Eləcə də kadrların düzgünyerləşdirilməsində, işçilər arasında əmək bölgü-sünündüzgün aparılmasına, hər bir işçinin öz vəzifəsini necəyerinə yetirməsinə, iş prosesində əməkçilər ara-sındaqarşılıqlı əlaqənin yaradılmasına xüsusi fikir verməklazımdır.Eyni zamanda işin faktiki vəziyyətini və onun müasirtələblərə necə uyğun gəldiyini müəyyən etmək məqsədiilə, görülən işlər sənədlər (əsasnamə, təlimat və s.)üzrə təhlil edilir.Nəticədə bu problemin öyrənilib həll edilməsi üçünaşağıdakı işlərin görülməsi nəzərdə tutulur:-kitabxananın bölmələrinin ahəngdar işləməsinitəmin etmək;-şöbələr (bölmə, qrup) haqqında əsasnamələrin tərtibedilməsi və yaxud təkmilləşdirilməsi;-yeni təlimatların işlənib hazırlanması və mövcudolanların daha da təkmilləşdirilməsi;-vəzifəyə görə məsuliyyətin və cavabdehliyin müəyyənedilməsi.2. Kitabxanalarda texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi,qabaqcıl metod və üsulların öyrənilib işdətətbiq edilməsi.Kitabxananın texnoloji proseslərinin səmərəli surətdədəyişdirilməsinə, işin icra müddətinin ixtisar edilməsinə,görülən işin keyfiyyətinə və məhsuldarlığınaxüsusi fikir vermək lazımdır. Bunun üçün aşağıdakıprinsiplərə uyğun tədbirlər görülməlidir:- əmək prosesini təhlil etməklə qeyri-məhsuldar işvaxtını aydınlaşdırmaq, işin icrasında səmərəli ardıcıllığıbərpa etmək (iş prosesinin qaydaya salınması, artıq178

- iş şəraitinə uyğun olaraq şöbələr (bölmə və qrup-lar)arasında əlaqə yaratmaq.Kitabxana işinin ayrı-ayrı sahələrində mexanika vəavtomatikadan, nəqliyyat və rabitə vasitələrindən istifadəedilməsini yoxlamaq və qaydaya salmaq lazımdır.Bu problemlərin öyrənilməsi nəticəsində kitabxananıntexnoloji proseslərinin təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflər,(kitablar, oxucu tələbnamələri, məlumatlar və s.) vətexnoloji təlimatlar, kitabxanada iş prosesinin mexanikləşdirilməsivə avtomatlaşdırılması üçün təkliflər,(kitablar, oxucu tələbnamələri, məlumatlar və s.),texnoloji sənəd və təlimat nümunələri hazırlanır, kitabxanadaiş prosesinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasıüçün təkliflər irəli sürülür, əməyin formavə metodlarının təkmilləşdirilməsi məqsədilə konkrettədbirlər həyata keçirilir.6.8. ƏMƏYİN NORMALAŞDIRILMASININTƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNormalaşdırmaya uyğun təşkilati texnoloji şəraitdəkitabxanada lazım olan ən zəruri işçi qüvvəsininsəmərəli fəaliyyəti üçün (şöbə, sektor, qruplarda), həmçininayrı-ayrı əmək proseslərinin yerinə yetirilməsinəsərf ediləcək iş vaxtının düzgün müəyyənləşdirilməsidir.Normanın düzgün əsaslandırılması əməyin səmərəlitəşkilini təmin edir, əmək məsələlərinin ümumiləşdirilməsivə bölüşdürülməsini düzgün həll edir, kitabxanaəməkdaşlarının tərkibini və miqdarını (şöbə,179

sektor və qruplarda) müəyyənləşdirir maddi və mənəvihəvəsləndirməni, görüləcək işlərin elmi şəkildə planlaşdırılmasınıhəyata keçirir.Bu problemin həll edilməsi hazırda təşkilatlardafəaliyyətdə olan əmək normalarını öyrənib təkmilləşdirməyi,tətbiq olunan əmək normalarının mövcudəmək şəraitinə uyğun olub olmadığını təhlil etməyi,həmçinin imkan daxilində normalaşdırmanın dairəsiningenişləndirilməsinin zəruriliyinin aşkar edilməsi məsələlərindənbaşlamağı tələb edir.İş vaxtından funksiyalar üzrə düzgün istifadə olunubolunmaması, qeyri-məhsuldar istifadə olunması vəonun səbəbləri aydınlaşdırılır, iş vaxtından səmərəli vəyaxud səmərəsiz istifadə olunma, itkilər və s. üzrə təhlilaparılır.Görülən işlərin nəticəsində tətbiq olunan normalartəkmilləşdirilir:- normalaşdırmanın dairəsi genişləndirilir;- norma göstəriciləri, xidmət və idarəetmə normalarıtətbiq edilir.İdarə sisteminin təkmilləşdirilməsi, səmərəli təşkiledilmiş idarə sistemi kitabxanada (şöbə, bölmə vəqruplarda) az vaxt, işçi qüvvəsi və maddi vəsait sərfetməklə yüksək əmək göstəriciləriniə nail olmaq üçünimkan yaradır.Mövcud idarəetmə sistemi öyrənilərkən idarəninquruluşunun səmərəliliyinə, operativ və elastikliyinə,funksiyaların düzgün ayırd edilməsinə, kitabxananınbütün bölmələrinin keyfiyyətli fəaliyyət göstərməsinintəmin edilməsinə diqqət yetirilir. Eyni zamanda planlaşdırmanınkeyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi, sənədlərinqaydaya salınmasının vəziyyəti, idarəetmə prosesində180

əməyin mexanikləşdirilməsinin öyrənilməsi də diqqətmərkəzində durur.Bu tədqiqatların həyata keçirilməsi zamanı aşağıdakılarnəzərə alınmalıdır:- səmərəli idarə quruluşunun müəyyən edilməsi;- planlaşdırma və uçot-hesabat işlərinin təkmilləşdirilməsi;- istehsalın düzgün təşkili;- qəbul edilmiş qərarların yerinə yetirilməsinə operativnəzarət;- məlumatın daxil olunması və verilməsinin operativliyi;-idarəetmə prosesində əməyin mexanikləşdirilməsiüçün təkliflərin hazırlanması;-sənədlərin qaydaya salınması.6.9. KADRLARLA İŞİN YAXŞILAŞDIRILMASIKitabxanada aparılan işlərin keyfiyyəti əhəmiyyətlidərəcədə kadrların hazırlanmasından və onların ixtisaslarınınyüksəldilməsindən asılıdır. Yüksək ixtisaslıkitabxanaçı kadrlar mütərəqqi iş metodlarını tezlikləmənimsəyir, öz işinə tətbiq edir, əməyin keyfiyyətliolmasını təmin edirlər. Buna görə də əməyin elmikompleksində kadrlarla aparılan işin yaxşılaşdırılmasıəhəmiyyətli yer tutur.Bu iş müntəzəm olaraq kadrların tərkibinin öyrənilməsi,sərf edilən iş vaxtının təhlil edilməsi, peşələrinəlaqələndirilməsi, kitabxanaçı kadrların ixtisasının yüksəldilməsiüzrə əldə edilmiş qabaqcıl təcrübələrinümumiləşdirilib yayılması əsasında aparılır.181

Burada işin müvəffəqiyyətli həyata keçirilməsikadrların bacarığından və əməyin elmi təşkili üzrəbütün əməkdaşların hazırlığından asılıdır.Bu sahədə aparılan konkret tədbirlərin nəticəsindəaşağıdakı cəhətlər meydana çıxır:- əməkdaşların peşəsi və ixtisaslaşması ilə əlaqədargördükləri işin xarakteri və onun səmərəliliyi;-yeni işçilərlə aparılan işin forma və metodlarıtəkmilləşdirilir;-gənc mütəxəssislərdən kitabxanada səmərəli istifadəedilməsi və onların kitabxana işinə alışdırılması üzrətədbirlər;-əməyin elmi təşkili əsasında bütün əməkdaşlarınhazırlanmasının yeni formaları müəyyən edilir.Kitabxananın texnoloji funksiyaları bir sıra mərhələlərəbölünür (kitabın keçdiyi yol, tələbnamələrinkeçdiyi yol və s.). Əgər biz kitabxanaların texnolojimərhələlərinin mövcudluğunu müşahidə etməriksə,deməli, proseslərin və əməliyyatların miqdarı da artar.Bu, hər şeydən əvvəl kitabxanada əməyin elmi təşkilinindərəcəsi, kitabxananın texnoloji təkmilləşməsi,intensivliyi ilə bağlıdır. Kitabın keçdiyi yol və ya onundövriyyəsi prosesini sürətlə işləyib təkmilləşdirməkoxucuların tələbatlarının ödənilməsi müddətini azaldırvə eyni zamanda əməyin elmi təşkilinin əlaqələndirilməsinəticəsində daha çox əmək və vaxt sərfedilməsini məhdudlaşdırır. Kitabxana texnologiyasınıqaydaya salmaq oxuculara operativ şəkildə xidmətetmək işini asanlaşdırır və bütövlükdə kitabxana işinintəkmil-ləşdirilməsini təmin edir. Qeyd etmək lazımdırki, kitabxana texnologiyasının inkişafına yönəldilən hər182

hansı tədbir oxucuların tələbatının daha dolğunödənilməsinə xidmət etməlidir.Müasir dövrdə kitabxanaların optimal fəaliyyəti vəonun texnoloji funksiyası əsasən üç istiqamətdə həyatakeçirilir:1. Sadə üsul və metodların tətbiq edilməsi nəticəsindəəldə edilən optimallıq;2. Riyazi metodların tətbiqi əsasında yaranan optimallıq;3. Texnoloji vəsaitlərin tətbiqi əsasında yarananoptimallıq.Hər hansı kitabxanada sadə texnoloji qaydalarıntətbiq edilməsində bütün texnoloji sxemlərin dəqiqaraşdırılması vacibdir. Bu cür iş o vaxt müvəffəqiyyətlənəticələnə bilər ki, o sistemləşdirilmiş üsullar əsasındahəyata keçirilsin: sənədlərin kompleks qaydada yerləşdirilməsi,müxtəlif metodların qrafik təhlili, texnolojitəlimatlar və s. Onların içərisində texnoloji təlimatlarmühüm yer tutur. Hər hansı texnoloji tədbirin həyatakeçirilməsi üçün bir çox iş proseslərinin yerinə yetirilməsitələb olunur. Buna görə də məqsədəuyğun şəkildəelə optimal planlı iş rejimi təşkil etmək lazımdır ki,orada yerinə yetirilən işin həm məzmunu, həm də onuntəşkilati səviyyəsi yüksək olsun. İşin təşkili səviyyəsindənasılı olaraq bu və ya digər proses, baxmayaraqki, həmin proseslərin texnologiyası bir olmuşdur,müxtəlif növ əməliyyatlara malik ola bilər. Məsələn,əgər kitabxananın bir neçə əməkdaşı bir işin icrasınıyerinə yetirsə və bu zaman həmin texnoloji prosesinmodeli tərtib olunubsa, axırda biz müxtəlif variantlarınnəticələrini əldə edirik. Əməkdaşların hamısında vəzifəvə iş təlimatları olmasına baxmayaraq onların hər birisi183

öz iş qaydası ilə işləmişdir, lakin işin yerinə yetirilməsiqaydası eyni olmuşdur.Prosesin variantlarının modelləri ilə bağlı alınantəhlildən məlum olmuşdur ki, heç bir təklif optimalolmamışdır. Təcrübədə bu hal qeyri-istehsal hallarınınvariantı dairəsində vaxtın itirilməsinə gətirib çıxarır vəəməliyyatların texnoloji ritmlərinin məhdudlaşmasınaaparır.İ.M.Frumin müəyyən etmişdir ki, rasional texnologiyanıntəkmilləşməsinə həmin proses daxilində tərtibolunmuş texnoloji xəritələr daha mükəmməl kömək edəbilər. Lakin təcrübə göstərir ki, həmin texnoloji xəritələriş prosesi daxilində köməkçi xarakter daşıyır.Biblioqrafik iş prosesində texnoloji xəritə biblioqrafiyatexnikasında ən mühüm sənədlərdən biri hesab edilməlidir.Texnoloji xəritələr bütün biblioqrafiya işi prosesiüzrə tərtib oluna bilər, hansı ki, bu həmin prosesibirbaşa nizama salır (bu hal iş prosesinin və müxtəlifəməliyyatların aparılmasının dəqiqliyini müəyyən edir).Kitabxanalarda kitabxana işçilərinin əməyinin nizamasalınmasının çoxillik təcrübəsi göstərir ki, bunsuz işprosesini təşkil etmək mümkün deyil. Məlum olduğukimi, texnoloji təlimatların ənənəvi formaları normativsənədlərlə əlaqədar deyil. Ancaq texnoloji xəritəforması texnoloji təlimat və normalarının yaranmasıüçün əsas sayıla bilər. Bu iş prosesində nəzarət vəözünənəzarət, operativ planlaşdırma üçün real imkanlaryaradır. İşin təşkili və səviyyəsindən asılı olaraqtexnoloji xəritə sadə və mürəkkəb formada ola bilər.Texnoloji xəritənin sadə və mürəkkəb formada olması,biblioqrafik iş prosesinin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasınımüəyyən edən əsas göstəricidir. Texnoloji184

xəritədə iş prosesinin texnoloji ritmi elə təşkil olunurki, bu zaman ümumi iş və dövriyyə prosesində iştirakedən müxtəlif əməkdaşların əməyinin təşkili müəyyənolunur. Əməyin təşkili xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,orada hər bir kitabxana işçisinin kollektiv daxilindəyerini, əməyinin təşkilinin şərtlərini, onun əsas vəzifələrinimüəyyən edir. Əgər kitabxanalarda bu tiplisənədlər mövcuddursa, onda onlar texnoloji xəritələrişləyib hazırlayarkən nəzərə alınmalıdır. Xəritənin işlənibhazırlanması prosesi iki mərhələdən ibarətdir.Birinci mərhələdə biblioqrafik iş prosesinin texnologiyasınıntəşkilini ifadə edən bütün mövcud sənədlərdəqiq öyrənilir. Bu mərhələdə habelə biblioqrafiya işprosesinin sərhədləri: başlanması və qurtarması (girişvə çıxış), qrafik metodun təhlilinin tətbiqi əsasındaprosesin strukturasının dəqiq olması (blok-sxemlərintərtib olunması və onların müxtəlif variantlarınınmüəyyən edilməsi) öyrənilir.İkinci mərhələdə isə xəritənin modeli işlənib hazırlanır.Burada aparılacaq işlərin siyahısı dəqiq tərtibolunur. Bundan başqa, bu mərhələdə xronometrajməlumatlara və digər normalara uyğun olmayan əməliyyatlarınişlənib hazırlanması və digər vaxt normalarınınolub olmaması müəyyən edilir.Texnoloji prosesin işlənmiş variantının təcrübədətətbiq edilməsinin məzmununu həmin prosesin üçüncümərhələsi təşkil edir. Burada texnoloji prosesin modelinindüzgün təşkili əsas yer tutur. Onun təşkili üçüntipik formalardan istifadə olunur. Lazım gəldikdə həminproses daxilində xəritəyə zəruri olan əlavələr vədəyişikliklər edilir.185

Texnoloji xəritənin işlənib hazırlanması zamanıyuxarıda göstərilən məsələlərin hamısının olması zəruridir.Onların əksəriyyəti-sənədlərin təhlili, texnolojimodel, ritm prosesinin tətbiqi, iş prosesinin planlaşdırılmasıvə s. işin gedişi sistemində istifadə olunur.Məlumdur ki, kitabxana təcrübəsində qrafik metodlarıntətbiqi texnikada və kibernetikada, habelə məlumatproseslərinin modernləşdirilməsində geniş tətbiqolunur. Kitabxana texnologiyasında blok-sxemin tətbiqolunması hər bir kitabxanada iş proseslərinin təhlilininəsas ünsürlərindən birini təşkil edir. Blok-sxemə nəinkiproses və dövriyyənin quruluşunun yaranmasındabaxılmalıdır, habelə onun dinamikasında da bu məcburidir.Biblioqrafiya təcrübəsində blok- sxeminin ikitipi geniş tətbiq olunur: 1.Funksional, 2.Həlletmə (və yaməntiqi blok- sxem).1. Blok-sxemin funksional tipi öyrəniləcək sisteminbütün təşkil olunmuş ünsürlərinin funksional xarakterinitəsvir edir. Eyni zamanda, işin bütün sahələrininqarşılıqlı əlaqəsi göstərilir. Həmin tip blok sxemindəprosesin quruluşu geniş şəkildə şərh olunur və onunplanlı şəkildə təşkil olunmasının modelləşdirilməsiüçün real imkan yaradır. Həmin sxemdə hansı sahədə işgetdiyi və həmin sahələr arasında qarşılıqlı funksionaləlaqənin olması göstərilir.Blok-sxemin həlletmə tipi (bəzən buna məntiqi bloksxemdə deyilir) funksional blok-sxemin qrafik icrasınaçox oxşayır. Lakin bunun əsas vəzifəsi iş prosesindəobyektdə (kitablarla, kartoçkalarla, tələbnamələrlə vəs.) necə hərəkət etməyi ifadə edir. Blok- sxeminhəlletmə tipinin xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, omüvəqqəti faktorların inkişafı üçün imkanlar və186

texnoloji xəritənin tərtib olunması üçün dəqiqlikyaradır. Blok-sxem üzrə bütövlükdə xəritənin işlənibhazırlanması iş prosesində əsas material hesab ediləbilməz. Məsələn, funksional blok-sxemin axırıncı variantıtexnoloji xəritənin keyfiyyət tərəfinin bir hissəsihesab edilə bilər. Blok- sxemin həlletmə tipi özvəzifəsini sənədlər əsasında yerinə yetirən əməkdaşlarınvə işçilərin öyrədilmə prosesində köməkçivasitə kimi istifadə edilir. Blok- sxemlər kitabxanalarınşöbələrinin yerləşdiyi binalarda plakatlar üzərindərəsmiləşdirilir. Təcrübədə texnoloji xəritənin tərtibolmaprosesinə «Oxucuların tələbatını ödəyən kitabsaxlamafondunun» xəritəsinin işlənib hazırlanmasını misalgöstərmək olar. Belə ki, bu hal tələbnamələrin keçdiyiyol mərhələsinə aiddir. Kitabsaxlama şöbəsinin müdirininvə ya baş kitabxanaçının iştirakı ilə işçi qrupu vəkitabsaxlama şöbəsinin bütün əməkdaşlarının, habelə,metodik şöbənin əməkdaşlarının iştirakı ilə iş planı,onun icrası müddəti və buna görə məsul olan şəxslərinsiyahısı tərtib olunur. İş təlimatı öyrənilir və iş prosesininbaşlanması müəyyən edilir-giriş- «tələb olunankitab, iş fonda daxil olmuşdur və ya tələbatçıyaverilmişdir» və çıxış – «kitab verildiyi məntəqəyəgöndərilmişdir, nəzarət talonu oxucu kartotekasındadır».Bütün operativ imkanlardan istifadə edilməsi bloksxeminhəlletmə hissəsinin tərtib olunmasından asılıdır.Blok-sxemin həlletmə hissəsi funksional blok sxemtəşkil olunmuş qrup tərəfindən müzakirə edilir vəmüxtəlif əməliyyatların gedişi üzrə eksperimentalqaydada yoxlanılır. Burada qrafik və statistik metodun187

və sənədlərin təhlili əsas yer tutur. Texnoloji xəritənintətbiq olunması bir neçə mərhələdə həyata keçirilir:1. Xəritənin sonuncu iş variantı tərtib olunur.Tədqiqat aparılarkən hesabatın qısa forması tərtibolunur və əvvəllər hazırlanmış sənədlərlə birlikdəkitabxananın nəzdindəki komissiyaya verilir. Komissiyaona təqdim olunmuş variantı müzakirə edir. Sonraisə ya onu təsdiq edir, ya da müəyyən çatışmazlıqlarıaradan qaldırmaq üçün yenidən işlənib hazırlanmağagöndərir. Həmin variant üzrə çatışmazlıqlar işlənibhazırlandıqdan sonra kitabxananın direktoru tərəfindəntəsdiq olunur. Xəritə kitabxana işi prosesində iştirakedən bütün əməkdaşlar üçün təşkilati reqlamentsənədinə çevrilir. Həmin sənədin tələblərinə əməletmək üçün nəzarəti iş yerində ya sahənin rəhbəri, ya dabaş kitabxana işçisi həyata keçirir. Xəritəni işçilərinhər biri alana qədər şöbənin rəhbəri və ya işçi xəritəüzrə zəruri olan təşkilati işləri aparır və onu iş prosesindətətbiq edir.Texnoloji xəritənin ən mükəmməl forması aşağıdakıkimidir:Texnoloji xəritəGiriş (başlanğıc)Dövr, prosesÇıxış (son)1.Əməkdaşların vəzifələri və onların nömrələri2.Materiallar, xərc normaları.3.İş yerinin xarakteristikası, işin şərtləri.4.Təşkilat texnikası, onların predmetləri.5.Əlavə şərti qeydlər.188

Mərhələ№Texnoloji xəritənin effektli istifadə şərtlərindən biridə onun işlənib hazırlanma və tətbiq olunmasının sistemliliyivə kompleksliliyidir. Müəyyən proseslərinmüvəffəqiyyətlə tətbiq olunmasının effektli nəticələriişin digər mərhələlərinin həyata keçirilməsinə böyükkömək edir. Buna görə də kitabxana texnologiyasıvahid plan əsasında kitabxanada optimallaşdırılır.Təcrübədə texnoloji xəritənin hazırlanması və tətbiqolunması vahid texnoloji normaların yerinə yetirilməsinvə metodik məsələlərin həllini bir sənəddə birləşdirməyəimkan verir. Ayrı-ayrı əməkdaşların (kitabxanaçıların)fərdi iş planlarının normativ əsasda tərtibolunmasında və habelə kitabxananın fəaliyyətinin bütünlükdəoptimal planlaşdırmanın işlənib hazırlanmasındatexnoloji xəritənin əhəmiyyəti böyükdür.Bundan başqa, kitabxanada texnoloji xəritənin mövcudolması kitabxana daxilində qarşılıqlı işləməprinsipinə böyük köməklik edir. Belə ki, kitabxanadaxilində xəritənin mövcud olması baş kitabxanaişçilərinin təzə işçilər üzərində nəzarət etməsini, yəni işprosesini öyrətməsini asanlaşdırır. Sankt-Peterburq QiyabiPolitexnik İnstitunun mərkəzi kitabxanasındatexnoloji xəritənin işlənib hazırlanması və tətbiq olunmasıtəcrübəsi üzrə əldə edilmiş məlumatlardan aydınolur ki, yeni işçinin texnoloji xəritə kompleksi mənim-Əməliyyat№ƏməliyyatınsiyahısıKim icraedir,fərdiKim,fərdiÖlçüVahi-diVaxtınvə işinnorma-sı1 2 3 4 5 6 7189

səməsi prosesi üçün 18 iş günü tələb olunur. Digərəsaslar üzrə öyrənmə prosesi bir ay və ondan çox olur.Yeni işçi texnoloji xəritəni öyrənməyə başladığı 10-12 gündən sonra normal iş ritminə başlaya bilər. Başqadigər proseslərin öyrənilməsi bir-iki ay da davam edəbilər. Bu zaman digər kitabxana işçiləri öz iş proseslərindənhəmişə ayrılmalı olurlar. Texnoloji xəritə işicrasının yerinə yetirilməsini daha mükəmməl müəyyənedən və həmin işə müəyyən dərəcədə istiqamət verənbir sənəddir.6.10. İŞ VAXTININ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏOLUNMASI ÜÇÜN KİTABXANAPROSESLƏRİNİN QAYDAYA SALINMASIBütün kitabxanaların funksiyalarının normalaşdırılmasıvə əmək prosesinin səmərələşdirilməsi üçünəmək normalarının elmi əsasda işlənib hazırlanmasınınvə tətbiq olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Normatəkcə əmək tədbirləri deyil, həm də geniş yayılmıştəcrübə vasitəsidir. Əməyin elmi-texniki təşkili zamanınormalar istehsalatda yeni axtarışların aparılmasınagətirib çıxarır və işin keyfiyyətinin yaxşılaşmasına təsiredir, kitabxana işi təcrübəsində əməyin mütərəqqimetod və üsullarından istifadə edilməsinə şərait yaradır.Normaların tətbiq edilməsi əməyin elmi təşkilininən mühüm şərtlərindən biridir. O, iş vaxtının normalhala salınmasına kömək edir, əmək itkisinə yol vermir,şöbədə zəruri ştatın olmasını müəyyən edir, əməyinbölünməsi və düzgün tətbiq olunması məsələlərini həlledir, işin elmi təşkili planını tərtib edir, proseslərin190

həcmini müəyyənləşdirir, kadrlardan səmərəli istifadəedir, əmək intizamını möhkəmlədir, şöbələrin işçilərininişini obyektiv qiymətləndirir. Normaların əsaslıplanlaşdırılması kitabxananın şöbələri üzrə ştatlarınobyektiv və düzgün bölgüsünə kömək edir, illik və cariplanları dəqiqləşdirir, əsas istiqaməti müəyyən edir,işçilərin illik (rüblük, aylıq, fərdi) vəzifələrinin müəyyənolunmasına imkan yaradır, planların yerinə yetirilməsindəonların məsuliyyət dərəcəsinə təsir göstərir, işiobyektiv qiymətləndirməyə imkan verir. Əməkproseslərinin səmərəliliyi və kitabxananın funksiyalarınınnormallığı üçün əmək normalarının işlənibhazırlanmasının tətbiqinin böyük əhəmiyyəti vardır. Buişin planlı təşkili əməyin və istehsalın düzgün təşkilinəciddi təsir göstərir.Konkret olaraq bir kitabxananın daxilində elmiəsaslara uyğun olaraq və müəyyən texniki şərtlər nəzərəalınmaqla işin səmərəli metod və üsullarının öyrənilməsidairəsində əmək normalarının işlənib hazırlanmasıtexniki əsaslandırma adlandırılır. Onlar müəyyənişi yerinə yetirərkən nə qədər əməyə qənaətedilməsini müəyyən edir. Normalar tətbiq edilərkənyerli və vahid normalar, onların xarakterik cəhətlərinəzərə alınmalıdır. Yerli normalar bir kitabxana daxilindəfəaliyyət göstərir və kitabxananın öz işçilərininqüvvəsi ilə işlənib hazırlanır. Müxtəlif kitabxanalardaeyni tipli texniki və təşkilati işlərin yerinə yetirilməsiilə əlaqədar işlənib hazırlanan formalar vahid normalaradlanır. Bu normalar bir qayda olaraq bütün kitabxanaçılarınəməyinin təşkilinin və müxtəlif işləri yerinəyetirmələrinin vahidliyini müəyyən edir. Ayrı-ayrıişçilər tərəfindən yerinə yetirilən işi konkret müəy-191

yənləşdirmək üçün onu konkret ifadə edən əməknormaları tətbiq olunur. Əmək normaları müxtəlif olur:müvəqqəti (vaxt), xidməti, kəmiyyət, təkmilləşdirmə.Əməyə qənaət üzrə əsas yeri vaxt normaları tutur.Həmin normalar kitabxanada müəyyən işin keyfiyyətləyerinə yetirilməsinin vaxtını, miqdarını müəyyən edir.Bu normalar həmişə vahid vaxtla - saat, dəqiqə, saniyəilə müəyyən edilir.Təkmilləşdirmə normaları vaxt normalarından törəmənormalardır. Həmin normalar özündə müəyyən işhəcmini (kitabların işlənib hazırlanma vaxtı, kitabı vəs.) ifadə edir ki, həmin iş vaxtın müəyyən hissəsindəyerinə yetirilməlidir.Kəmiyyət normaları əsasən kitabxana işçilərininsayını göstərir. Məsələn, bir rayon daxilində oxucularaxidmət üçün kitabxanaların sayı.Xidməti normalar bir kitabxanaya müəyyən vaxtlardagələn oxucuların sayını, onların xidmət vaxtını vəişin səmərəliliyini müəyyən edir.Kitabxanada əməyin nizama salınmasına görə onlarınfəaliyyət xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Bunlaraşağıdakılardır:-kitabxananın pedaqoji, tərbiyəvi funksiyası;-kitabxanaçıların əqli fəaliyyətinin xarakteri, əməkdəyaradıcı ünsürlərin mövcudluğu;-kitabxana işçilərinin bir işinin digəri ilə əlaqələndirilməsi;-bir neçə növ iş üzrə iş vaxtı müddətində əməyəqənaət edilməsi (metodik vəsaitin hazırlanması, tövsiyələr,metodik məktublar).Əmək normalarının keyfiyyəti, onların dərəcəsi nizamasalmametodunun istifadə olunmasından çox asılı-192

dır. Kitabxanalarda elmi əsaslarla normaların müəyyənedilməsi üçün analitik üsullardan geniş istifadə edilir.O, kitabxananın iş rejiminin öyrənilməsi və təkmilləşməsiniifadə edən normaların müəyyən edilməsi üçünimkan yaradır. Əməliyyatlar üzrə nizamasalmanın üstünlükləriaşağıdakılardır:-öyrənilən prosesin təhlilinin nəticəsində onun səmərəliliyivə əməyin yüksəldilməsi imkanı yaranır;-əməliyyatın yerinə yetirilməsini gücləndirən vəzifədənirəli gələn faktorlar müəyyən olunur;-səmərəli iş vaxtının itkisi müəyyənləşir.Əməyə qənaət edilməsinin ən mühüm meyarı mürəkkəbtəşkilati quruluşa malik iş vaxtıdır. İş vaxtının ünsürlərinintəhlili, gün ərzində kitabxanaların vaxtınınbölüşdürülməsini, onların iş səviyyəsini müəyyən edirvə habelə əmək proseslərinin effektli təşkilinə qiymətverməyə imkan yaradır. Buna görə də iş vaxtına qənaətedilməsi nizama salınmış kitabxana proseslərininsiyahısının mövcudluğu və onun təhlili ilə başlayır.Siyahı tərtib olunarkən mütləq kitabxanada əməkprosesində müəyyən olunan normaların keyfiyyət vəkəmiyyət faktorları göstərilməlidir. Kəmiyyət faktorlarınao faktorlar aiddir ki, bunlar özlərində kəmiyyətgöstəricilərini ifadə edir (nə qədər kitabın verilməsi,oxucuların sayı, kataloqun həcmi). Keyfiyyət faktorlarınao faktorlar aiddir ki, onlar bu və ya digərəməliyyatın yerinə yetirilməsinin keyfiyyətini xarakterizəedir. Məsələn, kataloqlaşdırma, maketin işlənməsivə s.Kitabxana işi prosesinin əsas normalarının işlənibhazırlanması üçün material mənbələri iş vaxtına qənaətedilməsinin meydana çıxarılması ilə bağlıdır. Hansı ki,193

u zaman iş gününün xronometraj, fotoxronometraj,fotoqrafiya, müşahidənin aparılmasının nəticəsində müşahidəmetodlarının, habelə statistik məlumatların nəticələrininalınmasından yaranan bilgilər əsas yer tutur.İş gününün fotoqrafiyası kütləvi, qrup və fərdi olabilər. Kitabxanalarda əsasən fərdi forma daha geniştətbiq olunur. İş gününün fərdi fotoqrafiyasının metoduaşağıdakı məlumatların alınması məqsədi ilə istifadəolunur:-vaxt normalarının müəyyən olunması, onların əsasındaxidmət və kəmiyyət normalarının təkmilləşdirilməsi;-iş metodlarının öyrənilməsi və onların yerinə yetirilməsiməqsədi ilə vaxta qənaət edilməsi;-iş vaxtı qənaətin faizinin müəyyən olunması və buzaman həmin əməliyyat üzrə hazırlıq işləri aparmaq.İş gününün fotoqrafiyasının aparılması mükəmməlvə dəqiq hazırlıq tələb edir. Bu zaman işçilərə əvvəlcədəntədqiqatın və ya görüləcək işin məqsəd vəvəzifələrini izah etmək lazımdır. Tədqiqatçı iş yerindəiş vaxtının başlanmasına 10-15 dəqiqə qalmış olmalıdırvə iş gününün başlanmasını və qurtarmasını gözləməlidir.İş gününün fotoqrafiyası metodu ilə iş vaxtınaqənaət edilməsinin tədqiq edilməsində iş günününfotoqrafiyası xəritəsindən istifadə olunur.İş gününün fotoqrafiyası işçinin öz tərəfindən işvaxtına qənaət edilməsi uçotunun aparılması demək-dir.Buna görə işçi bütün növ işlərin yerinə yetirilməsizamanı iş vaxtına qənaət edilməsinin uçotunu aparırvə iş gününün xüsusi xəritəsində-«İş gününün fotoqrafiyasında»işin yerinə yetirilməsi qaydasını ardıcıllıqlaqeyd edir. Vaxtın öyrənilməsi üçün müşahidəçi özündə194

iş gününün fotoqrafiyasının müxtəlifliyini ifadə edir.Bu növ müşahidə obyektə görə tam və sahəvi olur.Vaxt metodunun müşahidəsinin mahiyyəti iş günümüddətində vaxtdan istifadəyə görə təkrar və qısamüşahidənin kəmiyyət xarakterini özündə ifadə edir.Bunun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, müşahidəçiəməkdaş müşahidənin vaxtı və kəmiyyət haqqında heçbir şey bilmir. Bu hal ona işin orta vəziyyətini saxlamağaimkan verir. Kitabxanada vaxt metodunu işgünü fotoqrafiyası ilə paralel olaraq əlavə və ya kontrolkeyfiyyətlilik üslubundan istifadə etməyə imkan verir.Vaxt müşahidə metodunun müəyyən hissəsinə böyükqrup işçilərin (5-20 nəfərin) müşahidəsi nəticəsindəalınmış məlumatları daxil etmək olar. Vaxt müşahidəmetodunun tədqiq edilməsində ən məsuliyyətli mərhələmüşahidənin hazırlanmasıdır.Müşahidəçi hər şeydən əvvəl obyektləri (ayrı-ayrışöbələri, bölmələri və qrupları) müşahidə edir. Müəyyənolunmuş obyektlərdə əməyin təşkili və onunməzmunu ilə iş yerinin planlaşdırılması ilə tanış olur, işyerinin dövretmə xəttini müəyyənləşdirir.Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, təkmilləşmənin əsasınıiş vaxtına qənaət edilməsinin öyrənilməsi təşkil edir. İşvaxtı istehsalat plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi vəbəzi hallarda onların yerinə yetirilməsində vaxtaqənaətin əldə edilməsi epizodunu təşkil edir. İş vaxtınaqənaət edilməsi üçün bütün kitabxana işçilərinin əməkfəaliyyəti diqqətlə nəzərdən keçirilməli və işə qənaətedilməsi metodları nəzərə alınaraq müxtəlif kateqoriyalıişçilərin bunları vahid bir şəkildə müşahidəetməyə imkan verir.İş vaxtının bölünməsi aşağıdakı kimi ola bilər:195

1. Hazırlıq işləri üçün vaxt - əsas işi yerinə yetirməküçün iş yeri və materialların hazırlanmasına sərf edilənvaxtın (kitablar, kartoçkalar, formulyarlar və s.) müəyyənləşdirilməsi;2. Əsas iş yeri üçün vaxt- bilavasitə istehsal plantapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə sərf edilən vaxt;3. Köməkçi işlər üçün vaxt-əsas işi yerinə yetirməküçün köməkçi xarakterli işlərə sərf edilən vaxt;4. Plan tapşırıqlarda nəzərdə tutulmayan, lakinzəruri istehsal xarakterli işlər;5. Sabahkı iş vaxtı üçün – iş yerinin təmizlənməsi,statistik məlumatların işlənib hazırlanması, gündəliyəqeydlərin edilməsi üçün sərf edilən vaxt;6. Peşə bacarığını artırmağa sərf olunan vaxt -xüsusi ədəbiyyatların oxunması, öyrənilməsi, elmipraktiki konfranslarda, seminarlarda iştirak etmək,kurslarda məruzələr oxumaq, təcrübəni artırmaq məqsədiilə digər kitabxanalarda olmaq üçün sərf edilənvaxt;7. İnzibati-təşkilati işlər üçün vaxt - şöbə və istehsalsahələrində əməkdaşların fəaliyyətinin idarə olunmasıvə əmək proseslərinin təşkilinə sərf edilən vaxt.Fasilə vaxtı iki yerə bölünür: Nəzərdə tutulan vənəzərdə tutulmayan fasilə.Nəzərdə tutulan fasiləyə daxildir:-texniki təşkilati xarakterli fasilə, hansı ki, bu zamanmüəyyən qaydada texnoloji xidmətlər edilir;-istirahət, nahar, istehsalat gimnastikası üzrə olanfasilələr;-şəxsi ehtiyacla əlaqədar olan fasilələr (şəxsi gigiyenalarvə s.)Nəzərdə tutulmayan fasiləyə aiddir:196

-istehsal prosesinin normal fəaliyyətinin pozulmasızamanı yaranan fasilə (kitabın keçdiyi yol və oxucularıntələbatının ödənilməsi yolu dövriyyəsində liftdayanır və s.);-əmək intizamının pozulmasından əmələ gələn fasilələr.Kitabxanalarda kitabxana işinin metodikasının aparılmasındaanalitik təkmilləşdirmə metodundan başqa işvaxtından səmərəli istifadə olunması üçün kitabxanaişçiləri təcrübi statistik və ümumi metodlardan daistifadə edirlər. Bu zaman normalar bütövlükdə ümumiformada müəyyən olunur. Bundan əlavə, keçmiş illərinstatistik məlumatlarından istifadə olunur (hesabat,plan). İş vaxtının səmərəli həyata keçirilməsi məqsədiləümumi müşahidədən istifadə etməyə imkan yaranır.İşin yerinə yetirilməsində vaxtın səmərəliliyininuçotu üçün ekspert qiymət metodu tətbiq edilir. Bumetodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müxtəlif dərəcəlimütəxəssis kitabxanaçılar (ekspertlər) bu və ya digərişin yerinə yetirilməsi vaxtının səmərəliliyinin zəruriliyihaqqında öz fikirlərini müstəqil ifadə edə bilirlər.Ekspertlər yüksək təcrübəyə malik olan müəyyən iş icraedən kitabxanaçılar və ya şöbələrin rəhbərləri olabilərlər. Ekspertlər iki nəfərdən az olmamalıdır. Ekspertlərnormativ məsələlərə baxan zaman işçilər qarşısındaaşağıdakı suallara uyğun problemlərin həlliniqarşıya qoymalıdırlar;1.Siz iş həcminin aşağı həddinə necə qiymət verərsiniz?2.Siz işin yuxarı həcminə necə qiymət verərsiniz?3.Siz hansı mükəmməl iş həcmini təklif edərsiniz?197

İstehsalat əməyinin yerinə yetirilməsinin təhlili zamanıəməliyyatın məzmununun səmərəli isti-fadəedilməsinə kömək edən faktorların öyrənilməsizəruridir.Müasir dövrdə bir çox kitabxanalarda XX əsrin 60-cıillərində qəbul olunmuş və hazırda əməyin təşkilisəviy-yəsinə cavab verməyən vaxt normalarından istifadəolunur.Təcrübədə kitabxanaçı əməyinin təkmilləşməsindəbir sıra çatışmazlıqlar meydana çıxır ki, bu da hazırdarespublikamızda müstəqil kitabxana qanun-çuluğunun,daxili kitabxana təlimatlarının, müasir kitabxanatexnologiyasının və digər normativ texniki sənədlərinolmaması üzündən onun elmi əsasda təşkil olunmasınamaneçilik yaranır. Belə çatışmazlıqlardan biri dənormaların işlənib hazırlanmasına fərdi yanaşmadır. Bucür normaların işlənib hazırlanması üçün müəyyənsahələri əhatə edən komissiyaların təşkil olunmasıməqsədəuyğundur və bu zaman xronometraj, işgününün fotoqrafiyasının aparılması, alınmış məlumatlarınəvvəlki məlumatlarla müqayisəsinin aparılmasınınböyük əhəmiyyəti vardır. Normalaşdırma dövründəəməyin təkmilləşdirilməsinin və təcrübədə tətbiqolunmasının əsas vəzifələrindən biri kitabxana proseslərivə əməliyyatlar üzrə olan normaların vahid şəkləsalınmasıdır.Normaların işlənib hazırlanması müxtəlif metodlarüzrə aparılır. Bu və ya digər əməliyyatın yerinə yetirilməsi,habelə əməyin tətbiqinin səmərəliliyi üçün təcrübistatistik normaların mühüm əhəmiyyəti vardır.Kitabxana proseslərinin siyahıya alınmasında vahid kitabxanatexnologiyası vardır. Müxtəlif cədvəllərdə198

təkmilləşdirmə normaları saat, gün və bəzən dəqiqələrəgörə aparılır. Hazırda ən böyük çatışmazlıq ondadır ki,kitabxana işində normaların yaradılması üçün mərkəzirəhbərlik yoxdur.Nümunəvi normalar müxtəlif kitabxanalarda yerinəyetirilən və birtipli iş üzrə işlənib hazırlanan sənədlərinnizama salınmasında məcburi normalardır. Mərkəzləşdirilmişqaydada işlənib hazırlanan normalar bu vəya digər işi yerinə yetirən işçilərin hamısının əməkqabiliyyətinin müəyyən olması üçün vahid şərait yaradırvə yüksək əhəmiyyət kəsb edir. Belə vahid normalartipik normalardan fərqli olaraq əməyin keyfiyyət vəkəmiyyət tələbini yaxşılaşdırır, normaların işlənibhazırlanmasında artıq vaxt sərf etmənin qarşısını alır.Bu normaların vahid bir metod əsasında hazırlanmasımüasir dövrdə əməyin təşkilinin səviyyəsini yüksəldir.Kitabxanalarda əməyin təkmilləşməsinə elmi əsaslınormaların tətbiq olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır.Tədbirlərin işlənib hazırlanması, ümumiləşdirilməsi,tətbiq olunması, kitabxana rəhbərlərinin və metodikişöbənin üzərinə düşür. Əgər bu cür tədbirlər operativhəyata keçirilərsə və onun üzərində mütəmadi olaraqnəzarət vardırsa, bu cəhət kitabxanada əməyin təşkilininsəviyyəsini artırır. Təcrübədə normaların tətbiqolunması üzrə iş aşağıdakı kimi həyata keçirilir:1.Mövcud normalar və kitabxana texnologiyası iləyaxından tanış olmaq;2.Kitabxananın bütünlükdə iş planı və işçilərin fərdiplanlarının ödənilməsi üçün vaxt büdcəsi üzrə hesablamalar;199

3.Kadrların hazırlanmasında, yerləşdirilməsində, ixtisasınınartırılmasında və digər iş prosesində yarananproblemlər üzrə hesablamalar;4.Mövcud əməyin təşkilinin təhlili, kitabxana proseslərinintexnologiyasının səmərəliliyi.Qeyd etmək lazımdır ki, normaları təcrübəyə tətbiqetməzdən əvvəl kitabxanaçılar arasında yüksək səviyyədəhəmin normaları aydınlaşdırmaq və izahat işləriaparmaq lazımdır. Bunun üçün istehsalat müşavirəsi,kurs, mühazirə və seminarların aparılması məqsədəmüvafiqdir.Hər bir kitabxanaçı onun vəzifələri və işiilə bağlı normaların mahiyyətini yaxşı bilməlidir. Kitabxanarəhbərləri təşkil olunmuş komissiya ilə birlikdəayda və ya rübdə bir dəfə iş vaxtının səmərəli nəticəsiilə bu və ya digər əməliyyatın, prosesin nəticəsinimüqayisə etməlidir. Bunun üçün ciddi və mütəmadiuçotun aparılması zəruridir. Əgər onlar arasındamüəyyən ziddiyyət əmələ gələrsə, hansı ki, bu ziddiyyətişin yerinə yetirilməsinə maneçilik törədir, ondahəmin çatışmazlığı aradan qaldıran kompleks tədbirlərişlənib hazırlanmalıdır.200

6.11. İŞ VAXTININ PLANLI BÜDCƏNORMALARINDAN İSTİFADƏ OLUNMASIKitabxanalarda işin səmərəli təşkilinə onun fəaliyyətininelmi əsasda dəqiq planlaşdırılması kömək edir.Plan bəzi hallarda real imkanlar və hesablamalar olmadantərtib olunur. Göstərmək lazımdır ki, işi planlaşdırarkənnormalardan istifadə olunur. İş vaxtı fondununmüəyyən edilməsi və onun planlı şəkildə sərf edilməsimərkəzi kitabxanalarda böyük əhəmiyyət kəsb edir. Buhal nəinki əməkdaşlar, habelə şöbənin, filialın əməkdaşlarıarasında işin bərabər və düzgün bölünməsinəimkan yaradır. Bir il müddətində yerinə yetiriləcək işinhəcmini düzgün planlaşdırmaq üçün hər şeydən əvvəlkitabxananın bütövlükdə, eləcə də şöbələr, habeləəməkdaşların hansı iş vaxtından istifadə etməsinimüəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün bir kitabxanaçınınillik iş vaxtını müəyyən etmək lazımdır vəkitabxanadakı işçilərin ümumi sayına vurmaq lazımdır.Bu üsuldan o vaxt istifadə oluna bilər ki, bütün işçiləriniş vaxtı eynidir. Təcrübədə bəzən kitabxana işçiləri ilmüddətində müxtəlif saylı iş günündən istifadə edəbilirlər. Məsələn, məzuniyyət və ezamiyyələr, qiyabioxuyan kitabxanaçıya imtahan sessiyasında iştiraketmək üçün əlavə məzuniyyət verilir və s. Belə hallardaişçilərin hər birinin iş vaxtı müəyyən edilir. İllik işvaxtının fondunun sayını müəyyən etmək üçün bütün işgünü hesablanmayan günlərdə (istirahət, bayram,məzuniyyət) və habelə uşaqların saxlanması üçünuşaqlı anaların iş gününün müddətinin qısaldılması dahesablanır və hesabat tabeli təqvimin köməyi iləaparılır. Bu hesabat bütün il müddəti üçün deyil, rüblər201

üzrə aparılır. Hesabat ona görə belə aparılır ki, hər birrüb üçün iş vaxtının büdcəsi dəqiq müəyyən olunsun.Kitabxanaçı bəzən bu vaxt fondundan bütünlükdəistifadə edə bilmir. Belə ki, iş prosesində müəyyənsəbəblərə görə iş vaxtı itə bilər. Bura aiddir: əməkdaşınmüvəqqəti olaraq əmək qabiliyyətini itirdiyinə görəverilən məzuniyyət, ezamiyyətlər və s. Bu itkilərümumi iş vaxtının fondunda təxminən 2 faiz miqdarındanəzərdə tutulur. Əgər xəstəliklərlə əlaqədar kitabxanaçıuzun müddət işə çıxmırsa, onda həmin müddətüçün müəssisənin ixtiyarı vardır ki, onun yerinə müvəqqətiişçi götürsün.Bundan əlavə, iş günü ərzində kitabxanaçıların birəmək prosesindən digərinə dəyişdirilməsi nəticəsindəsəmərəli iş vaxtının itirilməsi halları baş verir. Mərkəzikitabxanalarda tədqiqat aparılmış və müəyyən edilmişdirki, bu cür itki təxminən iş vaxtının 5 faizinitəşkil edir.Kitabxanalarda kitabxanaçılarla (ştatlı) bərabər ictimaiyyətçilərdə iş prosesində iştirak edə bilərlər. Buzaman iş vaxtı fondunun hesablanması zamanı işinmüəyyən hissəsinin fəallar tərəfindən yerinə yetirilməsimüəyyən edilməlidir.Təcrübədə kitabxanaların illik iş rejimi planlaşdırılarkəniş rejimi həmişə rüblər üzrə müəyyən olunurvə bölünür. Buna görə də kitabxananın bütövlükdə vəonun əməkdaşlarının iş vaxtının rüblük fondu müəyyənləşdirilməlidir.Məsələn, məzuniyyət ilə əlaqədarolaraq yayda qışa nisbətən kitabxanada işçilərin sayıaz olacaqdır. Buna görə də rüblər üzrə iş vaxtının fondubölünərkən kitabxanaçıların məzuniyyət cədvəli nəzərəalınmalıdır. İş vaxtı fondunun dəqiq mənimsənilməsi202

ütövlükdə həcminin planlı şəkildə müəyyən olunmasınaimkan yaradır. İş vaxtı fondunun planlı qaydadaişlənməsi illik planın layihəsinin hazırlanması ilə başlanırki, orada onun məzmunu və həcmi nəzərdə tutulur.Plan göstəricilərinin hesablanmasının əsas metodumüqayisəlidir. Belə ki, bu zaman işin həcmi ötən ilinyerinə yetirilmiş plan və göstəriciləri ilə müqayisəolunur. Qeyd edilən vaxt dəqiq və hərtərəfli plangöstəricilərini müqayisə etməyə imkan verir. Bununlaəlaqədar belə bir sual yaranır: Əgər göstəricilər müqayisəlimetod əsasında dəqiq və hərtərəfli müəyyənedilmişsə iş vaxtı fondunun planlaşdırılmasının nə əhəmiyyətivardır?Göstərmək lazımdır ki, dəqiq və hərtərəfli göstəricilərillik planın yerinə yetirilməsi əsasında hesablanır.Yeni ildə müxtəlif səbəblərə görə iş vaxtınınfondu əvvəlki aşağı həddə qala bilər. Bu onu göstərirki, kitabxana əvvəlki il səviyyəsində planlaşdırılmış işhəcminin əvvəlki illə müqayisədə daha dəqiq və obyektivişlənib hazırlanması tələb olunur. Real plan, vaxtbüdcəsinin hesablanması əsasında tərtib etmək olar. İşvaxtının planlı işlənməsi üçün il ərzində kitabxanadagörüləcək işlərin siyahısını tərtib etmək lazımdır. Bunumüəyyənləşdirmək üçün kitabxana proseslərinin vəəməliyyatlarının aparılması işinin əsasını ifadə edənnormalardan istifadə edilə bilər. Lakin təsdiq olunmuşsiyahılar kitabxanaların bütün fəaliyyət prosesiniözündə ifadə edə bilməz. Buna görə də hər birkitabxana həmin siyahını yoxlayır və orada lazımolmayan işləri çıxarır, yaxud zəruri işlərin sayınıartırır.203

Siyahının kitabxananın fəaliyyət istiqamətinə uyğuntərtib olunması daha məqsədəuyğundur. Hansı ki, buzaman onun fəaliyyət dairəsində oxuculara xidmət göstərilməsi,kataloq və fondla işləmə, kütləvi iş, biblioqrafiyaməlumat sorğusu fəaliyyəti, metodiki rəhbərlik,inzibati təsərrüfat işi və s. də planlaşdırılır. Hər birbölgüdə bir kitabxanada həyata keçirilən proses vəəməliyyatlar göstərilir. Plan üzrə işin siyahısı kitabxanakollektivində müzakirə olunur. Uzun illər üçün nəzərdətutulan və işlənib hazırlanan siyahıda hər il əksərkitabxananın işində müəyyən dəyişikliklər edilir. Təkmilləşdirmənormaların köməyi ilə kitabxananın işininhəcminin siyahıya alınması və planlaşdırılması müəyyənedildikdən sonra iş vaxtının miqdarının nəti-cəsiəsasında hesablanır. Əgər əməliyyat və proseslərzamanı hər hansı tipik normalar yoxdursa və bunaehtiyac vardırsa, onda bu normalar müxtəlif nizamasalmametodlarının köməyi ilə kitabxana tərəfindənmüstəqil müəyyən edilir. Hər bir növ iş üzrə iş vaxtınınsəmərəliliyinin yekun nəticəsi iş vaxtının sərf edilməsiüzrə olan cədvəldə ifadə olunur. Müəyyən olunmuş işhəcmini bütünlükdə yerinə yetirmək üçün iş saatınınmiqdarını müəyyən etdikdən sonra alınmış nəticəni işvaxtının fondu ilə müqayisə etmək lazımdır. Bumüqayisədə iş həcmini yerinə yetirmək üçün tələbolunan və habelə iş vaxtının illik fondu üçün az və yaçox saatın miqdarının olmasını müəyyən etməyə imkanverir.İş vaxtı fondundan səmərəli və ehtiyatda olan vaxtdantam istifadə üçün ilkin proses və əməliyyatlar üzrəişin həcminin artması tələb olunur.204

Kitabxanalara ictimaiyyətin cəlb edilməsi hesabına işvaxtı fondunu əlavə olaraq artırmaq olar, məsələn,kitabxanada ştatlı əməkdaşların köməyi ilə kitab fondundayoxlamanın aparılmasını qarşıya qoyur. Buradamüəyyən olunsa ki, işin həcminin yerinə yetirilməsiüçün iş vaxtı fondu azlıq təşkil edir, bu vaxt kitabxananınmüdriyyəti fəal oxucuların yoxlama işində iştiraketməsini təmin edir. (cədvəl 3)Cədvəl 3Kitabxananın iş vaxtı fondunun sərf edilməsiKitabxana proseslərininadları1.Kitabxanaya yeni oxucununyazılması2.Abonementə görə oxucuyaxidmət edilməsiUçotunvahidiSaatdayerinəyetirilənnormaTəxminənqoyulanmiqdarOxucu 12 1000 83KitabxanayagəlməSərfolunanişsaatlarınınmiqdarı8 12500 15603.Oxu zalında xidmət 12 7500 6254.Yeni daxil olmuş kitabların Kitab 5 2000 400işlənilməsi5.Kitabın kitabxanadan Kitab 11 550 50silinməsi6.Kitabların yerləşdirilməsi Kitab 60 60000 10007.Kitab sərgisi Sərgi 7 30 2108.Biblioqrafik icmallar İcmal 6 30 1809.Oxucu konfransı Konfrans 3 80 24010.İstehsalat müşavirəsi Müşavirə 4 5 2011.Təsərrüfat təşkilatı iş Gün 1 300 300Planlaşdırmanın sonrakı mərhələsi iş faxtı fondununvə onun sahəvi bölmələrinin (şöbə, filial və s.)205

səmərəliliyinin müqayisəsi, şöbə və filiallar arasındaişin bərabər səviyyədə təşkil edilməsinin idarə olunmasıbarədə məsələlərin həllini nəzərdə tutur.Şöbə, filial və bölmələrdə planlaşdırmanın vəzifələrihər bir əməkdaş üçün iş vaxtının səmərəli müəyyənolunmasından asılıdır. Bunun üçün nəinki iş vaxtıfondunun, habelə ayrı-ayrı kitabxana işçilərinin vəzifələrinidə nəzərə almaq lazımdır.Qeyd etmək lazımdır ki, kitabxana işçisi bəzənözünün tam vəzifəsini yerinə yetirmək imkanına malikolmur. Məzuniyyət dövründə, habelə nahar fasiləsivaxtında onu digər əməkdən əvəz edir. Buna görə dəvəzifə məsələlərini müəyyən edərkən göstərmək lazımdırki, kitabxana olmayan işçini kimlə əvəz edə bilər vəiş vaxtının büdcəsində belə əvəzetmənin saatı necəplanlaşmalıdır. Bir tərəfdən hər bir işçinin illik iş vaxtıfondu, digər tərəfdən planlaşdırılmış işin həcmi və vaxtısistemində onların yerinə yetirilməsi üçün iş istiqamətiəsasında hər bir işçinin vaxtdan səmərəli istifadəetməsini, hər bir işçinin vəzifəsinin həcmini müəyyənləşdirməkvə iş vaxtından istifadə etməsi üzərindənəzarəti həyata keçirmək lazımdır.İş vaxtının büdcəsi aşağıdakı kimi real halda ola bilər;1.İş vaxtı büdcəsinin düzgün və hərtərəfli müəyyənolunması.2.Kitabxananın iş vaxtı büdcəsindən düzgün istifadəolunması üzrə nəzarətin aparılması və itkilərə qarşımübarizənin aparılması.Bu və ya digər kitabxana prosesinin yerinə yetirilməsiüçün vaxtın hesablanması o vaxt düzgün olacaqki, müəyyən olunmuş normalara dəqiq əməl olunsun.206

Normaların yerinə yetirilməsi zamanı belə halı diqqətlətəhlil etmək lazımdır və onu aradan qaldırmaq üçüntədbirlər sistemi müəyyən edilməlidir. Bunun üçün hərbir kitabxanaçı həm işin həcmini, həm də bu zaman sərfedilmiş əməyin səmərəliliyinin uçotunu aparmalıdır.İşin və vaxtın səmərəliliyinin fərdi uçotunun aparılmasıiş vaxtının keyfiyyətlə istifadə olunmasına imkanyaradır və itkilərə yol verilməməsini təmin edir.Kitabxanada iş vaxtının itirilməsinin səbəbləriaşağıdakılar ola bilər:1. İşçinin özündən asılı olan səbəblərə görə (əməkintizamının pozulması, təcrübənin və təhsilin aşağısəviyyəsi və s.);2. Əməyin təşkili zamanı yaranan səbəblərdən (işcədvəlinin, texnoloji xəritənin və plan tapşırıqlarınınolmaması);3.Kitabxana texnikasının müasir avadanlıqla təminolunması və s.Müxtəlif növ işlər üzrə vaxtın səmərəliliyinin təhliliitkilərin səbəblərinin müəyyən olunmasına və onlarıaradan qaldırmaq üçün tədbirlərin işlənib hazırlanmasınakömək edir və əmək intizamının möhkəmlənməsinə,itkilərə qarşı mübarizə aparılmasına şəraityaradır. Belə planlaşma kitabxananın göstəricilərininmiqdarının elmi əsasında baş verir.207

6.12. YENİ TEXNOLOGİYALAR ƏSASINDAƏMƏYİN ÜSUL VƏ METODLARININTƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİMüasir dövrdə kitabxanaların texnoloji proseslərindəəməyin üsul və metodlarının təkmilləşdirilməsiproseslərində müxtəlif mexaniki və avtomatik vasitələrintətbiqi ilə sıx əlaqədardır.Kitabxanada tətbiq olunan mexaniki vasitələri ikinövü var: hesablama texnikası və təşkilati tex-nikivasitələr.Təşkilati texniki vasitələri isə 7 əsas qrupa bölməkolar:1. Mətn sənədlərini tərtib etmək üçün vasitələr:müxtəlif kateqoriyalı yazı maşınları, yazı avtomatları,diktafon texnikası, məktub vasitələri (karandaşlar,qələmlər və s.);2. Sənədlərin surətlərinin çoxaldılması üçün istifadəedilən vasitələr: maşınlar və aparatlar (elektrofotoqrafiya,ofset və s. çaplar);3. Sənədlərin yenidən işlənməsi üçün lazım olanvasitələr (kəsici, bükücü, yığıcı və s.). Sənədlərin ünvanvə nomenklaturasının yazılması üçün istifadə edilənvasitələr;4.Müxtəlif tipli sənədlərin yerinin dəyişməsi, axtarışıvə saxlanması üçün istifadə edilən vasitələr (saxlamayeri, şkaflar, kataloqlar, mikrofilm vasitələri);5. Hesablama, sayma əməliyyatları üçün vasitələr;6. Xəbərdaretmə məlumat vasitələri;7. Mebellər.Kitabxanalarda kitabxana-biblioqrafiya proseslərinintəkmilləşməsində mexaniki vasitələrin tətbiqinə geniş208

yer verilir. Bu proseslərə keçmiş SSRİ MədəniyyətNazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş kitabxanalardatexniki vasitələrə dair normativ aktlar böyük köməklikgöstərir. Kitabxanalarda hesablama, səsyazma vəsəsləndirmə qurğuları, nəqliyyat vasitələri, maşın və əlperfokartları və s. mexaniki vasitələrdən geniş istifadəolunur. Bütün bunlar nəinki əməyin metod və üsullarınıtəkmilləşdirir, habelə kitabxananın işini asanlaşdırır,oxuculara tez və səmərəli xidmət göstərmək işini artırır.Kitabxanalarda mexaniki vasitələrdən istifadə olunmasıvə onların iş prosesinə tətbiqi vacib, həm də çoxməsuliyyətli tədbirdir. Bu, ciddi və hərtərəfli təşkilatihazırlıq tələb edir. Müəyyən olunmuş komissiya iləkitabxananın rəhbərliyi birgə plan işləyib hazırlayır ki,buraya təxminən aşağıdakı suallar daxil edilir:1.Kitabxana-biblioqrafiya texnoloji proseslərininmövcudluğunun təhlili, konkret vasitələrdən məqsədəuyğunistifadə olunması üzrə əməliyyat və iş sahələrininmüəyyən edilməsi;2.Müxtəlif materialların, vasitələrin, kataloqların,sorğuların, rəhbər göstərişlərin diqqətlə öyrənilməsi;3.Digər kitabxanalarda vasitələrin tətbiq edilməsinədair təcrübə ilə tanış olmaq;4.Görülməli işin həcminə uyğun tələb olunan texnikivasitələrin miqdarının müəyyən olunması;5.Materialların və texniki vasitələrin köməkçi binalardayerləşdirilməsinin bölgüsünü aparmaq;6.Maliyyə imkanının dəqiqləşdirilməsi və s.Təxminən ardıcıllıq üzrə tərtib olunmuş komissiyabirinci mərhələdə müxtəlif texniki və hesablamamaşınlarının tətbiqi nəticəsində əməyin metod və üsullarınıntəkmilləşdirilməsini və perspektivlərini diqqətlə209

öyrənməlidir. Bunun üçün hər şeydən əvvəl texnolojiəməliyyatın siyahısı tərtib olunmalıdır.Kitabxanada mexaniki vasitələrin tətbiq olunmasıaşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:- əməyin üsul və metodlarını təkmilləşdirmək;- işdə əvəzetməni məhdudlaşdırmaq;- kitabxana işi proseslərinin texnologiyasını ucuzlaşdırmaq;- oxuculara xidmət etmənin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqvə kitabxana xidmətinin sayını genişləndirmək;- kitabxana əməkdaşları və oxucuların işi üçünmaksimum şərait yaratmaq.Təkmilləşdirmə məqsədilə kitabxana işinin təşkilitəcrübəsindən məlum olur ki, təkmilləşmə işi ilə əlaqədarolan prosesləri mexanikləşdirmək üçün aşağıdakıəməliyyatların həyata keçirilməsi zəruridir:- xüsusi kartotekaya sifarişlərin yazılması;- dövri mətbuatın qeydə alınması;- dövri mətbuatın qeydiyyat kartoçkalarının tərtibolunması;-kitabxananın cari və kompleks kartotekalarının tərtibolunması;- yeni daxil olmuş dövri mətbuatın siyahısının tərtibolunması.Kitabxana fondunun uçotu prosesində aşağıdakıəməliyyatlar yerinə yetirilir:- kitab, jurnal, qəzet və notların ştemplənməsi;-çapetmə mənbələrinin, şifrlərin müəyyən edilməsinininventarizasiyası;- summar uçotu üçün məlumatların hazırlanması.210

Kitabın inventar nömrəsinin qoyulması və onunuçot sənədinə yazılması kompüterlərin köməyi iləaparılır.Bir çox tədbirlərin keçirilməsi (məsələn, oxucularlagörüş, oxucu konfransı və s.) oxucuların geniş şəkildəkitabxanaya cəlb olunmasına təsir göstərir. Bundanəlavə, müxtəlif fotoqrafiyalardan istifadə olunması, buproseslərdə mexaniki vasitələrin tətbiq olunması böyükəhəmiyyətə malikdir. Məsələn, hər gün gələn oxucularınsayının qeyd edilməsi və kitabların verilməsihesablama alətləri və vəsaitləri vasitəsilə həyata keçirilir.Sifariş edilmiş ədəbiyyat üçün kitabsaxlamayerindən oxuculara məlumat vermək üçün bilavasitəişıq tablolarından istifadə olunur. Belə işıq tablosuRusiya EA kitabxanasında istifadə olunur. İşıq tablosundanistifadə olunması kitabxananın işinin obyektiv,dəqiq və tez aparılmasına kömək edir.Oxuculara xidmətin ən mühüm problemlərindən birioxucu tələbnamələrinin nəql edilməsidir. Bu haldanoxucunun və kitabxanaçının vaxta qənaət etməsi çoxasılıdır.Nəqletmə vasitələri tətbiq olunmasına görə tədbirlərinişlənib hazırlanması zamanı binanın planlaşdırılmasıvə şöbələrin yerləşdirilməsi nəzərə alınmalıdır.Oxucuların tələbatlarının dəqiq və tez ödənilməsindədispetçer əlaqəsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Dispetçerəlaqəsi kitabın dövretməsini asanlaşdırır.Oxuculara KAA vasitəsilə xidmət edilməsi dəmexanikləşdirilməlidir. Bu aşağıdakı qaydada aparılır:- abonentlərin sifarişinin qəbul edilməsi;- sorğuların qeyd edilməsi;211

- kitabın oxucuya göndərilməsi zamanı sifariş blankınatarixin qeyd edilməsi;- kitab bağlamalarının qeydə alınması;- məktubların qəbulu və alınması.Xarici abonentlərin təcili sifarişlərinin qəbulundafototeleqrafiyadan istifadə olunur.Bağlamaların bükülməsi zamanı xüsusi bağlayıcımaşınlar tətbiq olunur. KAA şöbəsində sifarişlərinqəbulu, qeyd edilməsi və göndərilməsi üçün müxtəlifştamplardan istifadə olunur.212

6.13. İŞ YERİNİN TƏŞKİLİ VƏ ƏMƏKŞƏRAİTİNİN YAXŞILAŞDIRILMASIKitabxanalarda əməyin elmi təşkilinin əsas istiqamətlərindənbiri də iş yerinin yüksək səviyyədə təşkilolunmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu problem əməyinelmi təşkilinin digər ünsürlərilə kompleks şəkildəhəll edilməlidir. İş yerinin təşkil olunması rasionalplanlaşdırma əsasında aparılır və bu zaman texnikitəhlükəsizlik qaydalarına, yanğına qarşı və sanitargigiyenatədbirlərinə ciddi əməl olunmalıdır.İş yerinin təşkilində kitabxana texnikasının, rabitəvasitələrinin və texniki predmetlərin düzgün istifadəolunmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Göstərilən texnikivasitələrdən istifadə olunması iş yerinin təşkilininsəviyyəsini müəyyən edir və bilavasitə görülən işinkeyfiyyətinə təsir göstərir.İ.Frumin öz məqaləsində qeyd edir ki, iş yerinin və işotağının faydalı sahəsindən qənaətlə istifadə olunmasıüçün səmərəli planlaşdırma, texnoloji əlaqələr vəpsixofizioloji amillərin nəzərə alınması (iş prosesindəəməkdaşların qarşılıqlı əlaqəsi, müşahidə sahəsi, əməkdaşlararasındakı məsafə, iş yerinin əməkdaşlar arasındadüzgün bölüşdürülməsi); iş yerinin düzgün işıqlandırılması;kitabxana texnikası və idarə üçün lazımolan ən zəruri vəsait, əmək və istirahət üçün səmərəlirejim, iş qüvvəsinin mühafizəsi və fasiləsiz olaraqbərpa edilməsi; ən zəruri sanitar-gigiyena şəraitininyaradılması (işıqlandırma, istilik, havanın tərkibi, sakitlik,təmizlik və s.); istehsal estetikasının elementləri (işotağının və iş yerinin bəzədilməsi, kitabxana binası,213

onun xarici və daxili görünüşü, ayrı-ayrı otaqlarınmemarlıq baxımından bədii tərtibatı və s.).Bu istiqamətdə görülən işlərin nəticəsində:- iş yerində binanın bədii tərtibatı və iş vaxtınındüzgün planlaşdırılması məqsədilə təkliflər hazırlanıbhəyata keçirilir;- xidmət avadanlıqları və lazım olan texniki avadanlığınlayihəsi üçün sifarişlər hazırlanır;- əmək şəraiti yaxşılaşdırılır, daha doğrusu, ən zərurisanitar-gigiyena, psixofizioloji və estetik şərait, həmçininsəmərəli əmək və istirahət rejimi yaradılır.Bütün bu texniki vasitələrlə yanaşı, hazırdadünyanın əksər kitabxanalarında və respublikamızın birçox kitabxanalarında yeni texnologiyaların tətbiqedilməsi ilə, xüsusilə, kompüterlərin köməyi ilə bir sırakitabxana prosesləri yüksək səviyyədə yerinə yetirilir.Kompüterin köməyi ilə uçot, hesabat, kitab verilişi,metodiki məktubların hazırlanması və ən başlıcasıkitabxana fondlarının elektron versiyalarının yaradılması,bütün bunlar kitabxana işinin avtomatlaşdırılmasıvə yeni texnologiyaların tətbiqi ilə bağlıdır.Hazırda bu proseslər respublikamızda M.F.Axundovadına Milli Elmi Kitabxanada, Prezident Kitabxanası,Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Bakı DövlətUniversitetinin kitabxanasında tətbiq edilir. Həmçininbir sıra rayon MKS-lərinin nəzdində Amerika səfirliyinintəşəbbüsü və vəsaiti hesabına elmi mərkəzləryaradılmış və onlar yeni avadanlıqlarla öz işlərinihəyata keçirirlər.Kitabxanaların fəaliyyətinin sanitar-gigiyena şərtlərinəiş yerinin işıqlandırılması, iş rejiminin cədvə-214

linin tərtib olunması, istilik rejimi, binada havanıntərkibi və s. aiddir.Hər bir kitabxananın binası iki əsas sahəyə bölünür:1. Oxuculara xidmət sahəsi (funksional);2. Xidmət istehsalat sahəsi (texnoloji).İş yerinin təşkilində hər bir kitabxanaçının iş yerininmüəyyən olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Qüvvədəolan normativ sənədlərə görə, bir kitabxanaçının işyeri 4-6m 2 -dir. Kitabxanaçının şöbədə xidmət göstərməküçün iş yeri 2,7m 2 dən az olmamalıdır. Lakinşöbələr arasında əlaqə olmalıdır ki, sərbəst gediş-gəlişüçün şərait olsun.Kitabxananın içərisindəki sahədə rasional istifadəüçün standart kitabxana mebeli və avadanlığındanistifadə olunmalıdır.Kitabxana mebeli və avadanlığı aşağıdakılara bölünür:1.Oxuculara kitabların verilməsi və xidməti, sahəüçün mebel və avadanlıqlar.2.Çoxaltma texnikası üçün vasitələr - kompüter,skayner, printer və s.3. Mikrofilmlər, fototexniki proseslər üçün avadanlıqlar.4. Laboratoriya gigiyenası və dezinfeksiya üçün avadanlıqlar.5. Nəqliyyat vasitələri.6. Kiçik mexanizm vasitələri.7. Oxuculara fərdi xidmət vasitələri.Kitabxanaçının iş yeri dörd tipə bölünür:1. Kitabların qəbul edilməsi və verilməsi şöbəsindəiş yeri.215

2. Kataloqlaşdırma və sistemləşdirmə şöbəsinin işçiləriüçün iş yeri.3. Kitabxana şöbələrinin əməkdaşlarının iş yeri.4.Ümumi təyinatlı iş yerləri.Metodik göstərişlərKitabxana əməkdaşları və ya tələblər arasında vəzifəmüəyyən edilməsi orqaqrammanı tərtib etmək üçüntapşırığı yerinə yetirərkən buraya aşağıdakıları daxiletmək zəruridir. Burada əsas məqsəd tələbəyə təklifedilən variantlardan biri tərtib edilmiş orqaqrammanıntəhlili və yeniləşdirilməsi əsasında onun aktual variantınınhazırlanmasıdır.Şərti işarələr:- funksiya (proses, əməliyyaticraçının ixtisas səviyyəsinə uyğun gəlir).- funksiya (proses, əməliyyaticraçınınixtisas səviyyəsindən yüksəkdir).-funksiya (proses, əməliyyat icraçınınixtisas səviyyəsindən aşağıdır.216

Cədvəl 4Variant№1 Variant №2 Variant №3 Variant №41-5-8,9 1-2-8 1-2-8 1-3-42-3-6,7 2-5-8,9 2-3-6,7 2-6-43-2-8 3-3-8 3,5-8,9 3-5-74-8-7 4-6-9 4,6-7 4-8-8,95-6-5 5-8-5 5-8-7 5-2-8,92-10-4 6-10-7 6-10-6 6-10-67-12-4 7-12-7 7-12-6 7-12-68-9-9 8-23-4 8-15-5 8-23-39-16-8 9-24-6 9-24-5 9-24-710-23-3 10-25-6 10-18-5 10-25-511-36-5 11-26-6 11-25-5 11-37-312-40-8 12-37-3 12-39-3 12-35-3Variant№5 Variant №6 Variant №7 Variant №81-2-6,7 1-4-6,7 1-4-4 1-15-62-3-8 2-7-6,7 2-7-5 2-16-73-5-8,9 3-8-9 3-8-9 3-17-74-6-5 4-33-3 4-20-5 4-18-75-8-4 5-3-9 5-33-3 5-14-8,96-4-9 6-2-8 6-3-4 6-23-67-8-4 7-6-5 7-2-9 7-27-48-19-6 8-5-8 8-5-8,9 8-38-49-20-4 9-8-4 9-6-7 9-4-610-16-7 10-16-8 10-8-6 10-7-811-18-7 11-17-8 11-16-7 11-20-812-37-3 12-18-8 12-18-7 12-33-3217

Cədvəl 4.hissə A№ Proses vəəməliyyatlarınsıranömrəsiŞöbəmüd.Sektormüd.Başk-çıBöyükk-çıBöy.K-çıKiç.K-çı№ 2 3 4 5 6 7 8 91.2.3.4.5.6.7.8.9.1011KiçikK-çıCədvəl 4.hissə B№ 11 Proses vəəməliyyatŞöbəSektormüd.Başk-çıBöyükK-çıBöyükK-çıKiçikKiçikK-çıların sıranömrəsimüdK-çı№ 2 3 4 5 6 7 8 91.2.3.4.5.6.7.8.9.10218

Tapırıq üzrə qsa nəticələrQısa nəticələr tərtib etməzdən əvvəl göstərilmişvarianta müvafiq olaraq tərtib edilmiş orqaqrammanıtəhlil edin, sonradan onun yeni variantını əsaslandırmağakeçin.Birinci orqaqrammanı təhlili aşağıdakıları göstərməlidir:a) sadalanan proses və əməliyyatlar kitabxanatexnologiyasının hansı hissəsini əhatə edir, onlarınardıcıllığı düzgünmü qurulmuşdur; b) hər bir əməkdaşhansı və neçə əməliyyatı yerinə yetirir; c) funksionalvəzifələr əməkdaşlar arasında qənaətbəxşmi bölünmüşdür,ixtisaslı işçilər ikinci dərəcəli texniki tapşırıqlarlahəddən artıq yüklənməməlidir ki, aşağı ixtisaslıişçilər öz səviyyələrindən yüksək funksiya (proses,əməliyyat) yerinə yetirmir; ç) müyyən əməliyyatın(prosesin) iki və daha artıq əməkdaş tərəfindən yerinəyetirilməsi məqsədəuyğundurmu.Orqaqrammanın yeni variantının əsaslandırılmasıüzərində dayanarkən, ona kitabxana texnologiyasınıntəşkilinin və əməkdaşlar arasında vəzifə bölgüsününyaxşılaşdırılması məqsədiylə edilən dəyişikliklər nəzərəalınmalıdır.Plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün tələbolunan iş vaxtını (əmək tutumunu) hesablayın.Respublika kitabxanasında norma cədvəlləri üzrəkomplektləşdirmə və kitabişləmə şöbəsi üçün aşağıdasadalanan tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün tələbolunan iş vaxtını hesablayın, hər bir tapşırığın əməktutumunu hesabladıqdan sonra həmin variantı təşkiledən bütün tapşırıqların həll edilməsi üçün tələb olunaniş vaxtının həcmini hesablayın.219

Kitabxana proseslərinin(əməliyyatlarının) adıKomplektləşdirmə kartotekaları iləkitabın yoxlanması, müvafiq adıntapılması, kartoçkada nüsxələrinmiqdarının qeyd edilməsi və s.Kitabların məzmun, dil, növ vədaxilolma mənbəsi üzrəbölüşdürülməsiİş vaxtının hesablanmasıÖlçüvahidiSaatərzindəişləmənorması220Cədvəl 5Variant №1-5V A R İ A N T L A R№1 №2 №3 №4 №5miqdar Saat Saatmiqdar miqdarSaatMiqdarSaatmiqdarKitab 4980 5100 7500 6800 8400Kitab 7920 8280 8640 8712 14400

Kitabxanaya 2-3 nüsxədə daxil olan Kitab 9000 18000 10800 12600 10200ədəbiyyatın qəbulu qoşmasənədlərlə yoxlama (hesab akt)Kitabxanaya daxil olan texnikiədəbiyyatın xüsusi nömrələrinin Ad 5150 8240 7210 9270 6180qəbuluKitabların ştamplanması (kitabıntitul səhifəsinə ştamp vurulması)Kitab 10800 19800 14400 16200 27000Kitabların invertarlaşdırılması(inventar kitabına qeyd və inventarnömrəsinin titul səhifəsinə və 17-ciKitab 5760 16800 4176 14880 12000səhifəyə yazılması.)Standartların nömrəsinin kitabaStand.yazılması9600 18000 5400 19200 15600Kitabların, texniki sənədlərinxüsusi növlərinin və notQeydpartiyalarının summar uçot kitabına150 120 180 90 120yazılmasıAkt üzrə kitabların inventardançıxarılması, inventar kitabına qeydKitab 12900 39360 14040 39840 40800221

Çap kartoçkaları komplektininseçilib işlənməsiKart 30600 28800 21600 39600 34200Texniki sənədlərin xüsusi növlərinəKartçap kartoçkalarının tərtibi20700 23460 16560 17940 19320Kitablara çap kartoçkalarınınseçilməsiKitab 13980 9600 25200 8400 6600Yazı maşınında kitablarınkataloqlaşdırma üçün təsviriKitab 7700 7040 8140 9372 9240Yazı maşınında kataloqkartoçkalarını ikinci dəfə yazılmasıKart 26400 9600 17880 19200 14400Yazı maşınında xarici dildə olankitabların kataloq üçün təsviriKart 6480 3780 5800 8800 8180Kitabların dubletliyini yoxlamaq Ad 21600 10800 19800 23400 21240Dublet nüsxəyə şifr qoyulması Kitab 21600 17280 15840 18720 20160Dubletlərin qeydiyyatı Аd 37800 34200 27000 30600 28800Patentlərin kataloq üçün təsviri Patent 9600 6600 13900 10200 114000Standart məcmunələrin, sənayekataloqlarının və 7-in analitikqeydiyyatıKart 2700 2100 3600 3100 4900222

Ştatda olan işçilərin sayının hesablanması1-5 №li variantdan göstərilən plan tapşırıqlarınınyerinə yetirilməsi üçün tələb edilən iş saatlarının müəyyənetdiyiniz miqdarına müvafiq olaraq, ştatda olanişçilərin lazımi miqdarını müəyyən edin.Həmin tapşırığın yerinə yetirilməsi alqoritmi:1. Aşağıdakı düstur üzrə planlaşdırılmış ildə iş günlərininsayı müəyyənləşdirilir:Yi- G- Gqi- (Gis- Gbay-Gməz-Kx ).Burada:Gi- iş günlərinin sayı . . . . . . . . .G- ildə olan ümumi günlərin sayı . . . . . . . . . . .Gqi- qeyri iş günlərinin sayı . . . . . . . . . . . .Gis- istirahət günlərinin sayı . . . . . . . . . . . . .Gbay- bayram günlərinin sayı . . . . . . . . . . . . .Gməz-növbəti məzuniyyət günləri . . . . . . . . . . .Kx-xəstəliyə görə işə çıxılmayan günlərin sayı, bu işvaxtının 3 faizinə bərabərdir. Daha doğrusu, Gx–GiXO, O32. Ştatda olan işçinin il ərzində işləyəcəyi saatlarınmiqdarı aşağıdakı düstur üzrə hesablanır.Ş (ştat) –Gi X 7,2- (G baqx 1).Burada :Ş (ştat)-ştatda olan hər bir işçinin il ərzindəişləyəcəyi saatların miqdarıGi- iş günlərinin sayı . . . . . . . . . . . . . . . . . .Gbay-bayram günlərinin sayı . . . . . . . . . . . .7,2- beşgünlük iş həftəsində iş vaxtının müddəti.Bayram ərəfəsindəki iş günü bir saat tez qurtarır.Beləliklə, plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçünişçi ştatlarının sayı müəyyənləşdirilir.İ. (işçilər)= Ş (plan üzrə ) =223

Ş (ştat üzrə)Hansı ki, İ- ştatda olan işçilərin sayıİ (plan üzrə), plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinəlazım olan ümumi saatların miqdarıİ (ştat üzrə)- il ərzində bir işçinin işləyəcəyi saatlarınmiqdarı.224

VII FƏSİLKİTABXANALARIN QURULUŞU VƏ İDARƏOLUNMASI7.1. KİTABXANALARIN TƏŞKİLATİQURULUŞUKitabxanalarda ayrı-ayrı işçilər arasında əmək bölgüsü,onların planlı və əlaqəli şəkildə şöbələr üzrəəməyinin düzgün və elmi təşkili əsas məsələlərdən birikimi qarşıda durur. Kitabxanalarda əmək bölgüsü əsasəniki formada həyata keçirilir: birinci ayrı-ayrı işçilərarasında şöbə və bölmələrdə birləşdirilir, yəni hər hansışöbə yaxud bölmənin vəzifə və hüquqları müəyyənləşdirilirvə istiqamətləndirilir. 2-ci ayrı-ayrı işçilərarasında vəzifə bölgüsü aparılır, qrup və kiçik kollektivlərdəhəyata keçirilir. Ayrı-ayrı işçilər arasındadüzgün şəkildə düşünülmüş vəzifə bölgüsü xüsusitəlimata uyğun şəkildə aparılmalı və 3 nəfərdən yuxarıişçisi olan bütün kitabxanalarda həyata keçirilməlidir.Kitabxanalarda müxtəlif şöbə və bölmələrdə, ayrı-ayrıişçilər arasında vəzifə bölgüsü, kitabxanaların strukturquruluşuna təsir edən amillərdən biridir. İşçilərin vəkitabxana işinin artması ilə əlaqədar işin həcmi artır,qarşıya bir sıra vəzifələr çıxır və kitabxananın fəaliyyətindəyeni hissə və bölmələr meydana gəlir. Eynivəzifəni müxtəlif istiqamətlərdə yerinə yetirən əməkdaşlarmüxtəlif şöbə və bölmələrdə işləməsinə baxmayaraqməqsəd etibari ilə birləşir, xidmət işinintəşkilində iştirak edirlər. Böyük kitabxanalarda ən kiçikkollektiv 3-5 nəfərdən ibarət olmaqla, hər bir işçinin225

hüquq və vəzifələri müəyyənləşdirilir, onların istərfərdi, istərsə də kollektiv şəkildə tabeçilikləri də müəyyənləşir.Şöbələrin növləri- Kitabxanalarda işin təşkili zamanıonun quruluşu formalaşır, kitabxana aparatının sxemi,quruluşu meydana gəlir və onların ayrı-ayrı bölmələrdətabeçiliyi müəyyənləşdirilir. Kitabxanaların quruluşu,onun tipindən, vəzifələrindən, kitab fondunun çoxluğundan,oxuculara xidmət işinin həcm və xarakterindənvə bir sıra başqa amillərdən asılıdır. Kitabxananınstruktur təşkili xidmət fəaliyyətində onun işini istiqamətləndirirvə gələcək fəaliyyətini, onun obyektinimüəyyənləşdirir. Eyni tipli kitabxanaların quruluşu birqayda olaraq vahid şəklə salınmışdır. Hətta böyükkütləvi və xüsusi kitabxanalar da eyni tiplidir. Bir sırabaşqa kitabxanalar: şəhər, vilayət, respublika, həmçininali məktəb kitabxanaları üçün respublikamızda nümunəviquruluş müəyyən olunmuşdur. Yəni rəsmi sənədlərdəişin minimum məzmunu müəyyənləşdirilmişdir.Şöbə və bölmələri müxtəlif formalarda təşkil etməkolar: Müxtəlif oxucu qruplarına xidmət etmək üçün(uşaq və gənclər şöbəsi, ümumi və ya elmi zallar),müxtəlif növ materiallar və sənədlərlə işləməyə görə(nadir kitablar, əlyazmalar, ixtira materialları), ayrı-ayrıədəbiyyat sahələrinin təbliği üzrə və s. Bəzi hallardasahəvi xidmət etmək lazım gəlir. Bu kimi hallardakitabxananın filialı, yaxud müəyyən bir şöbə oxucularasahələrdə və ya yaşayış yerlərində xidmət göstərirlər.Bəzi hallarda kabinetlər yaradılır ki, onlar şöbələrinrəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərir və elmi-metodiki işaparır.226

Böyük kitabxanalarda aşağıdakı dörd növ quruluşmüəyyənləşdirilmişdir:1. Vəzifələr quruluşda kitabxananın daxili iş prosesindəayrı-ayrı vəzifələr yerinə yetirilir, əsasən kitabişləməvə oxuculara xidmət funksiyasını yerinə yetirir.2. Kompleks quruluş-xüsusi nəşr növlərinin komplektləşdirilməsivə işləməsi ilə məşğul olur, kitabxanaişinə dair bütün funksiyaları yerinə yetirir, oxucularaxidmət edir.3. Sahəvi quruluş müəyyən elm və incəsənət sahələriüzrə oxuculara xidmət işini özündə birləşdirir.4. Şəbəkəli quruluş isə müəyyən bir kitabxana və yabir şəbəkə daxilində xidmət göstərir. Bütün bunlardanbaşqa böyük kitabxanalarda inzibati-təsərrüfat vəköməkçi şöbələr də fəaliyyət göstərir. Bütün bu şöbələrişin həcmindən asılı olaraq yaradılır. Şöbələr yaradılarkənhəddindən çox iş sahələri bir şöbədə birləşdirilməlidir.Xırdaların yaradılması isə məqsədəmüvafiqdeyildir. Şöbələrin daxilində bölmələrin yaradılmasıvə işlərin sahəvi olaraq qruplaşdırılması ənmütərəqqi quruluş formalarından hesab edilir.Cədvəl 6İnzibati təsərrüfat və köməkçi şöbə№ İnzibati təsərrüfat Köməkçi şöbə1. Katiblik Mətbəə2. Mühasibat Cildləmə emalatxana3. Dəftərxana Dülgər emalatxanası4. Kadrlar şöbəsi Fotolaboratoriya5. Tex. təminat şöbəsi Sürətçıxarma6. Kompüter227

Cədvəl 7№ Vəzifəli Kompleks Sahəvi Şəbəkəli1. KomplektləşməNadirnüsxələrPatenttexnikiədəbiyyatElmi-metodiki2 Kitabişləmə Əlyazmaları K/T-ı ədəb. Elmi-tədqiqat3. Kitabsaxlayıcı Xarici ədəb. İncəsənət Nəşriyyat, kitabmübadiləsi fondu4. Biblioqrafiya Musiqi-Not Mədəniyyət vəincəsənət üzrəinformasiyaşöbəsi5. Xidmət6. Oxu zalı7. Abonement8. Kütləvi işlər9. MBA,KAAKitabxanalarda böyük şöbələr sektorlara (bölmələrə)ayrılır (məsələn. biblioqrafiya şöbəsi, tövsiyə və ölkəşünaslıqbölmələrinə ayrıla bilər). Bölmələr isə böyükolduqda qruplar yaradıla bilər. Baxmayaraq ki, şöbələrinxırdalanması məqsədəuyğun deyil, lakin beləxırda bölmə və qruplar yaradılarkən müəyyən işsahəsində cavabdehlik bir daha artır, nəza-rət güclənir.Quruluş təsnifləşdirilməsiTəcrübədə bir sıra kitabxana quruluşları mövcuddur.Bunlardan qrup, linqvistik (dil) növlü, sahəvi, vəzifəlivə kabinəli quruluş formaları olmuşdur.228

Qrup quruluşda kitabxana ixtisaslaşmış şöbələrdənibarət olmaqla ayrı-ayrı oxucu qruplarına xidmət edir.Belə bir quruluş bir neçə əsr bundan əvvəl universitetkitabxanasının iki yerə- professor və müəllim heyətinəxidmət edən əsas şöbə, 2-ci kiçik şöbə - tələbələr üçünbölündüyü vaxtdan mövcud olmuşdur. Qrup quruluşufaktiki olaraq iki kitabxana yaradılmasına əsas verir.Belə bölgü sistemi ancaq universitet və ya digər aliməktəb kitabxanalarında mövcud ola bilər. Qrupquruluşunun elementləri kütləvi kitabxanalarda daözünü büruzə verir. Məsələn, uşaq, gənclər şöbəsi,səyyar fond və s.Linqvistik quruluş dil əlamətlərinə görə şöbələrinkompleksləşdirilməsi və xidmət işinin təşkili kimi başadüşülür. Belə quruluş sistemi oxucular üçün o qədərdə əlverişli hesab edilmir. Çünki oxucu müəyyənmövzu üzrə həm respublika, həm də xaricdə nəşrolunan ədəbiyyatı eyni vaxtda istifadə etməyə səygöstərir. Buna görə də müasir dövrdə linqvistik quruluşaçox az təsadüf edilir. Respublikamızda linqvistikquruluş başqa struktur quruluşlarla əlaqəli şəkildəhəyata keçirilir.Növlü quruluş şöbələrdə ədəbiyyatın növünə görətoplanır və təsnifləşdirilir. Növlü quruluş zamanı digərşöbələrlə əlaqəli xüsusi növlər və formalar toplanır,oxuculara xidmət göstərilir. Bir sözlə, növlü quruluşancaq materialların xüsusi növləri və formaları ilə işaparır və bu çox əhəmiyyətlidir.Sahəvi quruluş ayrı-ayrı elm sahələrinə görə ədəbiyyatıözündə cəmləşdirən şöbələrdən ibarətdir. Sahəviquruluş formalarına qabarıq şəkildə ABŞ millikitabxanalarında təsadüf edilir. Bu kitabxanalar hissə-229

lərə bölünür, ayrı-ayrı sahələr üzrə ədəbiyyatı özündəəks etdirir ,ayrıca kataloqu, oxu zalları və abonementşöbələri mövcuddur.Bu məsələlərdən danışarkən qeyd etmək lazımdırki, sovet hakimiyyətinin ilk illərində keçmiş SSRİDövlət Kitabxanasında da sahəvi quruluş fəaliyyətgöstərmişdir.Burada 22 sahəvi şöbə fəaliyyət göstərmişdir:fəlsəfə, fizika-riyaziyyat elmləri, biologiya, iqtisadiyyat,kənd təsərrüfatı, ümumi tarix, şərqşünaslıq və s. Buşöbələrin hər biri kompleks şəkildə komplektləşməplanı tərtib etmiş, yeni ədəbiyyat işlənməsini müstəqilhəyata keçirmiş və s. Lakin Amerika kitabxanalarının iştəcrübəsindən fərqli olaraq xidmət işi mərkəzləşmişşəkildə vahid oxu zalında bütün kitabxanaya gələnlərinhamısı üçün fəaliyyət göstərmişdir. Hazırda SSRİ-dəuniversitet və digər ali məktəb kitabxanalarında sahəviquruluşa rast gəlmək mümkündür. Burada böyükfakültələrin sahəvi bölmə kitabxanaları fəaliyyət göstərirki, bu da mərkəzi və ya əsaslı kitabxananın nəzdindəoxuculara xidmət göstərir. Sahəvi quruluşun özünə görəmüsbət və mənfi cəhətləri mövcuddur. İdarəetmə məqsədinəgörə bu quruluş zamanı rəhbərlik işi mürəkkəbləşir,sahəvi hissələrin əlaqələndirilməsi pozulur vəya bu da fondun düzgün komplektləş-dirilməsinə mənfitəsir edir, təkrar nüsxələrin sayını artırır, oxucularaxidmət işi mürəkkəbləşir. Əgər bir oxucuya bir neçəşöbədə olan ədəbiyyat oxumaq lazım olursa, bu zamano bütün şöbələrə müraciət etməli olur. Sahəvi kitabxanaxidməti zamanı maddi cəhətlər bir sıra çətinliklərtörədir. Lakin bununla yanaşı, sahəvi quruluşun özünəməxsus üstün cəhətləri də mövcuddur. Sahəvi quruluş230

oxuculara ixtisaslaşmış xidmət təşkilində və onlarınsorğularının tam şəkildə ödənilməsi üçün xüsusi əhəmiyyətəmalikdir. İxtisas ədəbiyyatlarının və biblioqrafikvəsaitlərin hazırlanmasında, kitabxana işçilərininxüsusi ədəbiyyatla işləməyə hazırlanmasında vəixtisaslarının artırılmasında sahəvi quruluşun bir sıraspesifik üstünlükləri mövcuddur.Texnoloji quruluş ayrı-ayrı mərhələlərdən ibarət olurkitabişləmə, oxuculara xidmət, təsnifləşdirmə işləriniözündə birləşdirir. Texnoloji quruluşun əsas üstüncəhətlərindən biri odur ki, bu quruluş zamanı bütünistehsal prosesləri mərkəzləşdirilir və kitabxana vahidmüəssisə kimi fəaliyyət göstərir. Bütün iş növləri vahidəsasında yerinə yetirilir, kitabişləmə prosesi tezləşdirilir,onların hərəkətinə nəzarət gücləndirilir, əməkməhsuldarlığı yüksəlir və beləliklə, bütün proseslərsadələşir.Mərkəzləşmiş komplektləşdirmə ədəbiyyatın planlıəldə edilməsini təmin edir, maliyyə vəsaitlərinin səmərəlixərclənməsinə və fondun yeni ədəbiyyatla təminedilməsinə imkan verir. Mərkəzləşmiş kitabsaxlama vəvahid məlumat aparatının yaradılması bütün kitabsərvətindən geniş oxucu kütləsinin hərtərəfli sorğularınıödəməyə imkan yaradır. Vəzifəli və ya texnoloji quruluşmüasir dövrdə əsas quruluşlardan biridir, başqaquruluş elementləri ilə müqayisədə çox səmərəli hesabolunur.231

7.2. MÜXTƏLİF TİPLİ KİTABXANALARINQURULUŞUUniversal elmi kitabxanaların quruluşuUniversal elmi kitabxanaların quruluşu onların nümunəvitəlimatına uyğun inkişaf etdirilir. Bu nümunəvitəlimat muxtar respublika, ölkə və vilayət kitabxanalarıüçün RSFSR Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən1965-ci ildə, müttəfiq respublikaların dövlət kitabxanalarıüçün isə SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən1967-ci ildə təsdiq edilmişdir.Universal elmi kitabxanaların aşağıdakı şöbələri vardır:1. Komplektləşmə;2. Kitabişləmə və kataloq şöbəsi;3. Kitabsaxlayıcı;4. Xidmət;5. Xarici ədəbiyyat şöbəsi;6. Milli ədəbiyyat şöbəsi;7. Biblioqrafiya şöbəsi;8. Sahəvi ədəbiyyat şöbəsi,incəsənət şöbəsi;9. Elmi-metodiki şöbə;10. Elmi-tədqiqat şöbəsi;11.Mədəniyyət və incəsənət üzrə informasiya şöbəsi.Komplektləşdirmə şöbəsi- müxtəlif mənbələrdənalınan yeni ədəbiyyatı komplektləşdirir - məcburi nüsxələr,kollektordan alınan kitablar, kitab mağazalarındanvə s. yeni ədəbiyyatın uçotunu aparır. Respublikadaxilində kitab mübadiləsi ilə eyni adlı bölməməşğul olur, xarici ədəbiyyatların əldə edilməsi ilə isəxüsusi bölmə və ya xarici ədəbiyyatın komplektləşdirilməsişöbəsi məşğul olur.232

Kitabişləmə və kataloqlar şöbəsi- fonddan istifadənivə onun məzmununun kataloqda açılmasını təmin edir.Yeni alınan ədəbiyyatın həcmindən asılı olaraqbölmələr və qruplar yaradılır. Kataloqlaşdırma və əlifbakataloqları, təsnifləşdirmə və sistemli kataloq, texnikivə ya qrup halında kitabişləmə. Kiçik kitabxanalardakomplektləşdirmə və kitabişləmə işini bir şöbə yerinəyetirir.Kitabsaxlayıcı şöbəsi- çap məhsulları, əlyazmaları,audiovizual materialları, not və qrafika sənədlərininəsas fondda saxlanılmasını təmin edir və onların oxuzalında, KAA vasitəsilə istifadə edilməsini təmin edir.Həmin şöbə nəzdində bəzən fondun gigiyenası vəyenidən bərpası qrupu yaradılır. Nadir kitablar vəəlyazmaları kitabsaxlayıcı şöbənin nəzdində fəaliyyətgöstərir.Xidmət şöbəsi- oxu zalının, abonementin və KAAişini təşkil edir. Onun nəzdində kütləvi işlər bölməsi dəfəaliyyət göstərir. Vilayət kitabxanalarında belə birləşmişşöbələr fəaliyyət göstərmir. Onlar ayrı-ayrışöbələr kimi fəaliyyət göstərir.Xarici ədəbiyyat şöbəsi- xarici dildə nəşr olunmuşkitabların təbliği və yayılması ilə məşğul olur.Respublika və vilayət kitabxanalarında bu şöbə komplektləşməşöbəsinin rəhbərliyi ilə ədəbiyyatı komplektləşdirir,onuişləyir, saxlayır və istifadə üçün oxucularaverir.Milli ədəbiyyat şöbəsi- milli respublikaların vəvilayətlərin kitabxanalarında yaradılır.Biblioqrafiya şöbəsi- bütün növ biblioqrafiya işləriilə məşğul olur. Məlumat və sorğu, ölkəşünaslıq,tövsiyə və retrospektiv biblioqrafik vəsaitlər tərtib233

edir. Sahəvi şöbələr respublika və vilayət kitabxanalarında,sənaye və kənd təsərrüfatı işçilərinin sorğularınıödəmək məqsədilə yaradılır və patent, texnikiədəbiyyatlarla xidmət göstərilir.İncəsənət şöbəsi- incəsənətin bütün növləri üzrə,xüsusilə musiqi və not ədəbiyyatının təbliği ilə məşğulolur.Elmi-metodik şöbə- respublika üzrə metodiki işinyerinə yetirilməsi ilə məşğul olur.Elmi-tədqiqat şöbəsi (bölmə və qrup) milli kitabxanalarınəzdində mütləq yaradılır. Onun əsas vəzifəsikitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyanın əsas problemlərininişlənməsi, tədqiqat planları və proqramlarınınişlənməsində, respublika ərazisində müvafiq mövzularınişlənməsinin əlaqələndirilməsi və elmi nailiyyətlərintəcrübədə tətbiq edilməsi işində yaxından iştiraketməkdən ibarət olmalıdır.SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin 1977-ci ildə təsdiqetdiyi Əsasnaməyə əsasən, böyük elmi universal kitabxanalarınnəzdində mədəniyyət və incəsənət üzrəinformasiya şöbələri yaradılmışdır. Belə bir şöbəRespublika Dövlət Kitabxanasında da yaradıldı. Şöbəninəsas məqsədi rəhbər işçiləri, alim və mütəxəssislərimədəniyyət idarələrinin qabaqcıl təcrübələri və mədəniquruculuğun nailiyyətləri ilə təmin etmək məqsədiniqarşıya qoymuşdur.Son illərdə böyük universal elmi kitabxanalarınfunksiyalarının genişlənməsi ilə əlaqədar onların strukturquruluşunun təşkilində təkmilləşmə aparılır və yenibölmələr formalaşmağa başlayır.234

7.3. ALİ MƏKTƏB KİTABXANALARININQURULUŞUSSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi 1962-ciildə məktəb kitabxanalarının quruluşu haqqında nümunəvitəlimat təsdiq etmişdir. Otən müddət ərzində buəsasnamədə müəyyən dəyişikliklər edilsə də, respublikamızdaMərkəzi İcra hakimiyyəti və yerli orqanlartərəfindən bir sıra yeni sənədlər qəbul olunsa da,ənənəvi 1962-ci il əsasnaməsinə uyğun olaraq Aliməktəb kitabxanalarının sturuktur quruluşu saxlanılmışdır.Ali məktəb kitabxanaları kitab fondu və tələbələrinsayından asılı olaraq 5 qrupa bölünür:1,10-mindən yuxarı tələbəsi olan:1 ml yük. 2,5 mindən 10 minə qədər tələbəsi olan;700 qəd. 3/3 mindən 5 minə qədər tələbəsi olan;250-min 4,1 mindən-3 minə qədər tələbəsi olan;2000-dən 5,1 minə qədər tələbəsi olan.Tələbələrin sayından və kitab fondundan asılı olaraqşöbələrin sayı ali məktəb kitabxanalarında aşağıdakıkimidir:Cədvəl 8KitabxanaSıra Şöbələrin adlarıqrupları№1 2 3 4 51. Komplektləşmə + + + + +2 . Elmi kitabişləmə + + + + -3. Kitabsaxlayıcı + + - - -4. Nadir kitablar və + + + + +əlyazmalar5 Xidmət + + + + +235

Cədvəl 8. (davamı)6. Elmi biblioqrafiya + + + - -7. Sahəvi biblioqrafiya + + + - -8. Fakültə kitabxanaları + + + - -9. Kütləvi işlər + + + - -10. Metodiki kabinet + + + - -11. Xüsusi kitab saxlayıcı + + + - -12. İnzibati təsərrüfat şöbəsi + + + - -Universitet kitabxanaları xarakterik cəhətlərinə görəfərqlənir. onların əsasını, əsaslı elmi kitabxana sistemitəşkil edir. Elmi-tədqiqat işinə dair bütün ədəbiyyatları,o cümlədən tədris ədəbiyyatını özündə əks etdirir,professor-müəllim heyəti, aspirantlar və tələbələrəxidmət edən oxu zalları və abonement şöbəsi fəaliyyətgöstərir, biblioqrafik məlumatlar və vəsaitlər çap edir.Bəzən dərsliklər, dərs vəsaitləri, mühüm cariməlumatlar və məlumat ədəbiyyatları, tələbələrə vəmüəllimlərə tədris prosesində lazım olan digər materiallarfakültə kitabxanalarında toplanır və bir neçəyaxın sahələri ilə birlikdə xidmət göstərilir (humanitar,dəqiq elmlər). Bəzi hallarda isə həmin kitabxanalarfakültələrin profilinə uyğun bütün ədəbiyyatlarıkomplektləşdirir və əsaslı kitabxananın filialı kimifəaliyyət göstərir.Kafedra və kabinet kitabxanaları kabinetin vəkafedranın profilinə uyğun mühüm çap məhsulatınıtoplayır və laborant heyəti vasitəsi ilə xidmət göstərilir.Tədris kitabxanası (tədris vəsaitləri kitabxanası,tədris fondu) dərslik və dərs vəsaitlərini özündə əksetdirir, onların nüsxələri digər ədəbiyyatlara və tələbələrinsayına görə nisbətən çox olur. Tədris kitab-236

xanalarının ayrılması və fəaliyyət göstərməsi lazımiədəbiyyatın tələbələr arasında planlı və səmərəlibölünməsinə imkan verir.Xidmət işininin yaxşılaşdırılması, kitablara vəmaliyyə vəsaitlərinə qənaət edilməsinə görə yuxarıdagöstərilən iş formalarının əlaqələndirilməsi üçün birsıra təşkilati problemlər meydana çıxır. Bu zamanuniversitet kitabxanası şəbəkələrində üç təşkilatiquruluş müşahidə olunur:1) Mərkəzləşmə (filiallar müstəqil iş aparır);2) Başa çatmamış mərkəzləşmə (yəni bütün iş formalarımərkəzləşdirilməyib);3) Ardıcıl mərkəzləşdirmə.Qeyri-mərkəzləşdirmə zamanı şəbəkədə hər birkitabxana müstəqil fəaliyyət göstərir. Belə iş təcrübəsi,demək olar ki, bütün xarici ölkə universitetlərindəmövcuddur. Bu zaman əlaqələndirmə zəif və ya tamamiləhəyata keçirilmir.Başa çatmamış (qismən mərkəzləşmə) şəbəkədəfakültə və tədris kitabxanaları əsaslı kitabxananın filialıkimi fəaliyyət göstərir, kabinet kitabxanaları özmüstəqilliyini saxlayır ədəbiyyatları özləri komplektləşdirirlər.Lakin hesabların ödənilməsi üçün əsaslıkitabxananın müdiri razılıq verir.Ən səmərəli və mütərəqqi şəbəkə ardıcıl mərkəzləşmişsistem hesab edilir. Belə ki, universitetə vahidkitabxana şəbəkəsi xidmət göstərir, lazımi filial məntəqələryaradılır. Bütün işçilər əsaslı kitabxananın ştatınadaxil edilir. Mərkəzləşmiş kitabxana şəbəkələri SSRİdövründə universitetlərdə daha geniş yayılmışdı. Onlarbütün fəlial və məntəqələr üçün fondu komplektləşdirir,237

kitabişləmə və kataloqlaşdırmanı həyata keçirir və toplukataloqda bütün fondu əks etdirirdi.7.4. KÜTLƏVİ VƏ UŞAQ KİTABXANALARININQURULUŞUMKS-ə daxil olmayan kütləvi kitabxanalar və MKSədaxil olan kitabxana filiallarının (bütün kənd vəhəmkarlar ittifaqının kitabxanalarıdır) bir və ya ikinəfər kitabxanaçısı olur. Lakin bir sıra şəhər mərkəzikitabxanaları və rayon kütləvi kitabxanaları genişfondu, oxucu kütləsinə malik olmaqla, həm də onauyğun ştata malikdirlər. Əsasən bunlarda təşkilatiquruluşa daha çox ehtiyac duyulur. Şəhər və rayonkitabxanalarında abonement, oxucu, səyyar fond, həmçininuşaq şöbəsi fəaliyyət göstərir. Əksər hallarda adıçəkilən hər bir şöbədə bir nəfər kitabxanaçı işləyir.Getdikcə kitabxana işinin çoxalması və mürəkkəbləşməsiilə əlaqədar əlavə ştatlar da meydana gəlir. Hansıki, onlara kitabişləmə, komplektləşdirmə, biblioqrafiyaişləri həvalə edilə bilər. Uşaq kitabxanalarının quruluşuda kütləvi kitabxanaların quruluşuna uyğundur. Lakinburada xidmət şöbəsinin işi fərqləndirilir. Belə ki,şöbələr şagirdlərin yaş xüsusiyyətinə görə qruplaşdırılır:aşağı yaş qrupuna görə, orta və yuxarı məktəbyaşlılar, böyük uşaq kitabxanaları mərkəzi, şəhər vərespublika uşaq kitabxanalarında olan əsas vəzifəlişöbələr fəaliyyət göstərir: komplektləşmə, kitabsaxlayıcı,metodiki şöbə və s.238

Birxətli idarəetmə sistemiİdarə edən subyekt idarə olunan obyekt kimi başadüşülür. Əgər kitabxanada bir nəfər vardırsa, bu zamanrəhbərlik olmadan həmin işçi bütün işlərin öhdəsindəngəlməlidir. Hətta bir neçə nəfər olduqda belə rəhbərliko qədər də mürəkkəbləşmir. Lakin böyük kitabxanalarınidarə edilməsi və ya bütünlükdə ölkə, vilayət,respublika və rayon miqyasında kitabxana işinin idarəedilməsi mürəkkəb proses olmaqla mühüm əhəmiyyətkəsb edir.Böyük kitabxanaların və MKS-in elmi təşkilaticəhətdən idarə edilməsinə xüsusi ehtiyac duyulur. Əgərkitabxana sisteminə rayon və şəhər ərazisində bir neçəfiliallar daxil edilirsə, baş kitabxanalarda isə bir sıraşöbələr fəaliyyət göstərir ki, bu zaman kitabxananınfəaliyyətini istiqamətləndirmək üçün vahid idarəetməmərkəzi olmalıdır.239

VIII BÖLMƏKİTABXANALARDA UÇOT VƏ HESABAT8.1. UÇOTUN NÖVLƏRİUçot hadisələrin gedişinə dair kəmiyyət və keyfiyyətinxarakterik cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi üçünardıcıl olaraq aparılan qeyd və hesablamalardan ibarətdir.Kitabxana işinə rəhbərlik edilməsində, qabaqcıl iştəcrübələrinin qeydə alınması və tətbiqində, planın yerinəyetirilməsinə nəzarətdə, norma və tarşırıqlarınödənilməsində, qiymətli materialların saxlanmasındauçotun əhəmiyyəti daha böyükdür. Kitabxana işindəuçotun üç növünü fərqləndirmək olar: operativ,mühasibat və statistik uçot.Operativ uçot- kitabxana işinə rəhbərlikdə, nizamintizamınmöhkəmləndirilməsində və işə nəzarət edilməsindəlazımı faktların qeydi kimi başa düşülür. Buraiş normalarının uçotu və yerinə yetirilməsi, işçilərin işəgəlməsi və işdən çıxmasının qeydiyyatı (tabel uçotu),ədəbiyyatların inventar kitabına yazılması və kitabişləmə prosesində uçotun aparılması , kitab fondununyoxlanılması və s. daxildir. Operativ uçot işinin həcmivə xarakteri konkret olaraq kitabxananın və ya şöbəsinintələbinə uyğun olaraq dəyişə bilər.Mühasibat uçotu- pul vəsaitlərinin hərəkətini özündəəks etdirən vəsaitləri və məxaricləri müəyyənləşdirirvə maliyyə vəsaitlərinin xərclənməsinə nəzarət edir. Bu240

iş xususi metodlarla mühasibat işçiləri tərəfindənhəyata keçirilir.Statistik uçot- mədəni-maarif və informasiya müəssisəsikimi kitabxanaların fəaliyyətinin öyrənilməsiməqsədilə, onların təcrübələrinin ümumiləşdirilməsi vəinkişafının planlaşdırılması üçün faktların kəmiyyətxarakteristikalarının hesablanması və qeydiyyatı deməkdir.Bu cür uçot növünə statistik gündəliklər vəfondun hərəkət kitabını misal göstərmək olar.Statistik uçot kitabxanalarda mühüm əhəmiyyətəmalikdir. Tipindən və növündən asılı olmayaraq bütünkitabxanalar üçün məcburidir və metodlar üzrə həyatakeçirilir. Statistik uçot işinin qarşısında aşağıdakımühüm tələblər qoyulur: oxşarlıq hansı ki, ümumi təlimatauyğun olaraq vahid uçot formasından istifadəedilir. Bütün kitabxanalarda kitab fondu, oxucularınsayı, gəliş, kitab verilişi, biblioqrafik arayışlar və s.vahid formada hesablanmalı və hər bir uçot aparılanobyektdə hesablamalar vahid qaydada əks olunmalıdır.Əks halda, müxtəlif kitabxanaların məlumatlarınınhesablanması və müqayisə edilməsi mümkün olmayacaqdır.Çox da böyük olmayan kitabxanalarda bütün uçotnövləri ümumiləşdirilir və vahid bütövlükdə götürülür.Belə ki, oxucu formulyarlarının doldurulması və kitabverilişi özlüyündə statistik və operativ uçotu birləşdirir:summar uçot isə kitab fondu üzrə statistik hesablamalarıntələbinə uyğun olaraq aparılır ki, buradafondun ümumi dəyəri və materialların qeydi öz əksinitapır, bu da çap məhsulatının alınması və uçotdansilinməsi üçün istifadə edilir.241

Həmçinin böyük kitabxanalarda yuxarıda göstərilənuçot növlərindən istifadə edilir ki, bu iş ayrı-ayrışöbələrdə həyata keçirilir. Lakin bunlar əlaqəli şəkildəbir-birini tamamlayır.Kitabxana statistikasının və hesabatlarının əsasınıilkin uçot təşkil edir. Hadisələrin gedişi xüsusisənədlərdə qabaqcadan müəyyən olunmuş formadaqeyd olunur. Yeni alınan ədəbiyyatlar və fonddançıxarılan dövri mətbuat inventar kitabında və ya uçotkataloqunda və fondun hərəkəti kitabında qeyd olunur.(summar uçot). İlkin uçot əsasında məlumatlara uyğunolaraq hesabatlar yazılır, daha dəqiq desək vaxtaşırıümumiləşmələr aparılır. Müəyyən vaxt ərzində görüləniş nəzərdən keçirilir (ay,rüb, və ya il üzrə).Son illərdə kitabxanalarda uçot və hesabat işləriniyaxşılaşdırmaq məqsədilə kompüter texnikası və texnologiyalarından,həmçinin hesablama aparatlarındangeniş istifadə edilir. Bu məqsədlə nazirliklərin və böyükelmi kitabxanaların nəzdində məlumat hesablayıcıxidmət məntəqələri yaradılmışdır ki, onlar kitabxanalarınmüxtəlif aspektlərdə hesablama işlərində mühüməhəmiyyətə malikdir.Uçot kitab sərvəti haqqında, ümumiyyətlə, həm dəayrı-ayrı kitabxana fondlarında olan kitablar haqqındabütövlükdə kitabxana sistemlərinə daxil olan kitablarhaqqında məlumatların uçotunu aparır. Həmçinin birsıra proses və əməliyyatların, o cümlədən, strukturbölmələrin hər biri üzrə ayrılıqda fondun həcmi tərkibivə onda baş verən bütün dəyişikliklər haqqında ümumiməlumatlar verir.Kitabxana fonduna daxil edilən və oradan çıxarılanbütün nəşr və materiallar uçota alınmalıdır.242

Nümunə üçün MKS-in «Kitabxana fondunun ümumiuçot kitabı» haqqında nümunə göstərək.Uçot kitabı üç hissədən ibarətdir:1-ci hissə- fonda daxil olma (əlavə 5)2-ci hissə- fonddan çıxarma (əlavə 5 a)3-cü hissə- fondun uçotunun yekunu (əlavə 5b)«Kitabxana fondunun uçot kitabı» eyni zamandanəşr və materialların Mərkəzi kitabxananın strukturbölmələrinə, MUK-a və kitabxana filiallara verilməsiüzrə, habelə MKS-in bir struktur bölməsindən digərinəvə kitabxana-filiallardan MK-ya verilməsi üzrə uçotsənədi hesab edilir. Nəşr və materialların qəbulu kitabınbirinci hissəsinin sonuncu qrafasında MKS-in strukturbölmələrinin rəhbərlərinin imzası ilə təsdiq edilir.Hazırda bir sıra kitabxanalarda uçotun aparılmasıkompüter vasitəsilə həyata keçirilir. İstər fondun uçotu,istərsə də oxucuların uçotu aparılır, lazım gəldikdəəlavə dəyişikliklər aparılır. Əlbəttə, belə uçot növüolduqca səmərəli və keyfiyyətlidir.Son illərdə kitabxanalarda, xüsusilə respublikamızdamüstəqillik əldə edildikdən sonra «Kitabxana işi haqqında»Azərbaycan Respublikasının Qanunu, bu qanundanirəli gələn dövlət sənədləri, təlimatlar vəsərəncamlar qəbul olunmuşdur. Kitabxanalarda uçot işiilə bağlı Azərbaycan Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 6mart tarixli 29 №li qərarı ilə Dövlət Kitabxanafondlarında saxlanılan çap əsərlərinin və digər materiallarınuçotu, mühafizəsi və istifadəsi qaydaları təsdiqedilmişdir.Nazirlər Kabinetinin bu qərarında «AzərbaycanRespublikasının Dövlət kitabxana fondlarının» dövlətmülkiyyəti olması bir daha vurğulanmışdır.243

On bölmədən ibarət olan Nazirlər Kabinetinin buqərarında Dövlət kitabxana fondlarının uçotu, kitab vəkitabçaların uçotu ilə bağlı ayrı-ayrı xüsusi bölmələrinverilməsi kitabxana işində uçot və hesabat işlərininaparılmasına xüsusi önəm vermişdir.Kitabxanalarda uçot hesabat işlərinin qaydaya salınmasıməqsədilə Azərbaycan Respublikası MədəniyyətNazirliyi tərəfindən son illərdə konkret tədbirlər həyatakeçirilmişdir. Buna misal olaraq Mədəniyyət Nazirliyinin315 saylı 9 avqust 2005-ci il tarixli əmrininicrası ilə əlaqədar olaraq 14 noyabr 2005-ci il tarixlisərəncamı ilə kitabxanalarda uçot-hesabat işlərininhəyata keçirilməsinə dair Mədəniyyət və TurizmNazirliyinin tabeliyində olan bütün kitabxanalara göstərişverilmişdir. Sərəncamın əsasında kitabxanalardanməlumatlar toplanılaraq nazirliyə təqdim olunmuşdur.Beləliklə, kitabxanaların poçt ünvanları, elektron ünvanı,əməkdaşların sayı, kitabxana filialları, kitabxana –informasiya mərkəzləri, fonda daxil olan ədəbiyyat, ocümlədən ianə edilən kitablar və s. bu kimi məlumatlartoplanılaraq Dövlət kitabxana şəbəkələri haqqındaxüsusi «Azərbaycan kitabxanaları XXI əsrin informasiyaməkanında» 2007-ci il (rəqəmlər və faktlar) kitabınəşr edilmişdir.Faktiki olaraq bu kitabda dövlət kitabxana şəbəkələrihaqqında, demək olar ki, bütün məlumatlar genişictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. 818 səhifəlik bu kitabəslində Azərbaycan kitabxanaları haqqında geniş hesabatkimi qəbul edilə bilər.244

İllik hesabatİllik hesabatların yazılması ilə bağlı olaraq respublikamızdamüəyyən ənənə yaradılmışdır. Ənənəyə görəbütün kitabxanalar il ərzində öz fəaliyyətləri ilə bağlıaidiyyatı orqanlara mütəmadi olaraq nəzərdə tutulan vətələb olunan müddətdə hesabatlar təqdim edirlər.Müstəqillik illərində hesabatların yazılması ilə bağlıRespublika Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindənardıcıl tədbirlər həyata keçirilir.Nazirliyin 2005-ci il 25 oktyabr tarixli 1865/13 və1866/13 saylı sərəncamları əsasında illik hesabatıntərtibatına dair xüsusi tövsiyələr hazırlanmış və yerlərəgöndərilmişdir. Sərəncamda bir qayda olaraq hər ilyanvarın 15-dək hesabatların Mədəniyyət və TurizmNazirliyinin Kitabxana işi bölməsinə təqdim olunmasıtövsiyə olunur.Göstərilir ki, MKS-in mətn hesabatları üç hissədənibarətdir olmalıdır:1. Mərkəzi Kitabxananın hesabatı ;2. Uşaq kitabxanasının hesabatı ;3. MKS-ə daxil olan bütün kitabxana filiallarının birləşmişhesabatı.Sərəncamda, həmçinin hesabatlar yazılarkən təqribihesablamaların yolverilməz olduğu xususi vurğulanır.Sərəncamda göstərilir ki, hesabatların yazılmasına dairbütün məsələlər kitabxana şəbəkələri və sistemləri üçündövlət sənədi kimi qəbul olunmalı, onun bütün bəndlərinəəməl edilməlidir.Kütləvi kitabxanaların hesabatları yazılarkən girişhissədə hesabat ilində görülmüş işlərin əsas istiqamətləriəks olunmalıdır:245

-Burada əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili vəistifadəçilərlə (oxucularla) işin təşkili;-Tarixi hadisələr, kütləvi tədbirlər; elm sahələri vəölkəşünaslığa dair ədəbiyyatın təbliği.Bu hissədə əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili əksolunmalıdr. Burada kitabxananın yaranma tarixi, kitabxanayanə vaxt və kimin adı verilib, xidmət ərazisindəyaşayan əhalinin sayı, əhalinin kitabxana xidmətinəcəlb olunması, ərazidə yerləşən idarə və müəssisələr,kitabxananın KİV-lə əlaqələri və s. göstərilməlidir.Bu hissədə illər üzrə (məsələn, 2008-2009-cu illər)əsas göstəricilər verilməlidir. Burada fondun ümumihəcmi, yeni daxil olan ədəbiyyatın və digər informasiyadaşıyıcılarının sayı, kitab verilişi, oxucularınsayı, oxucu gəlişi, fondun dövriyyəsi və kitab oxunuşugöstərilməlidir. Maddi-texniki bazanın və avtomatlaşmanınvəziyyəti, kompüter və internet xidmətləri,kitabxanaçıların ixtisaslarının artırılması, M.F.Axundovadına Milli Kitabxana ilə əlaqədar, habelə nöqsan vəçatışmazlıqlar geniş təhlil olunmalıdır. Burada kitablarınsilinməsi, kitabxananın (MKS-in) layihələrdəiştirakı haqda məlumatlar da verilməlidir.Bundan başqa, kitabxanaların nəzdindəki kitabxanainformasiyamərkəzlərinin işi geniş işıqlandırılmalıdır.Kitabxananın (MKS-in) işinin KİV-də işıqlandırılması,kitabxana mütəxəssislərinin çap olunmuş məqalələriqeyd olunmalıdır.Kitabxanaya yeni daxil olan ədəbiyyatın məzmununagörə bölgüsü KBT-dəki (BBK) elm sahələri üzrəümumiləşdirilmiş formada verilməlidir.Ölkəmizdə bütün kitabxanalar üçün vahid hesabatsistemi müəyyənləşdirilmişdir.246

Hesabatlar aylıq, rüblük, yarımillik və illik ola bilər.Bir sıra respublika, vilayət və rayon kitabxanaları,tabeçiliklərində olan kitabxanalardan planların yerinəyetirilməsi məqsədilə aylıq və rüblük hesabatlar tələbedirlər. Kitabxanalardan tələb olunan hesabatlardakıməlumatlar illik hesabat üçün təsdiq olunmuş formadankənara çıxmamalıdır. Kitabxanalar üçün əsas hesabatnövü illik hesabatlardır. Kütləvi kitabxanalarda illikhesabatların iki növü-statistik və məlumat hesabatnövləri mövcuddur (2-ci həmçinin istehsalat, tematik vəya mətn hesabat adlanır). Xüsusi və elmi kitabxanalarstatistik hesabatları hər 5 ildən bir tərtib edirlər ki,həmin hesabatlar statistika idarələrinə təqdim edilir.Bundanbaşqa, kitabxanalar tabe olduqları baş idarəvə nazirliklərə illik statistik hesabatlar təqdim edirlər.Bu illik-statistik hesabatlar statistika idarəsinə verilənhesabatdan fərqli olaraq daha geniş məzmuna malikdir.Bu hesabatda kitabxananın butun fəaliyyəti, işçiləri,avadanlıqlar, kitabxana fondu elm sahələri üzrə(təsnifat bölgüsü üzrə) kitab verilişi və s. verilirİllik statistik hesabatİllik statistik hesabat blankı Mərkəzi Statistikaİdarəsi tərəfindən təsdiq edilir. Həmin blankdahesabatın növü, göndəriş forması, kim tərəfindən tərtibolunması, kimə və hansı müddətə göndərilməsi göstərilir.Bir qayda olaraq statistik hesabat üç nüsxədə tərtibolunur: bunlardan iki nüsxəsi rayon və ya şəhərmədəniyyət şöbəsinə göndərilir. Üçüncü kitabxanadasaxlanılır. Ayrı-ayrı kitabxananın hesabatlarına uyğunolaraq ərazi üzrə toplu statistik hesabatlar tərtib edilir.247

İllik məlumat hesabatıKitabxanaların fəaliyyətini hərtərəfli xarakterizəetmək üçün təkcə illik statistik hesabat kifayət deyildir.Odur ki, illik məlumat hesabatları kitabxananın illikfəaliyyətini əks etdirməyə imkan verir, görülən işiyekunlaşdırır. Məlumat hesabına görə mədəni-maarifmüəssisələri içərisində kitabxananın yeri müəyyənləşdirilirvə ya əhaliyə kitabla xidmət işində onun roluqiymətləndirilir. Hesabat qabaqcıl iş təcrübəsinin öyrənilməsivə yayılması üçün mühüm mənbə hesab edilir.Onun məqsədi, ötən il üçün görülən işləri dərindəntəhlil etməkdən ibarətdir.Hesabatlar tərtib edilərkən ilk növbədə kitabxananınhərtərəfli fəaliyyətini geniş işıqlandırmaq və göstərməklazımdır ki, günün vacib tələblərinə uyğun olaraqəhalinin maarifləndirilməsində hansı işlər görülməli,həqiqətən görülən işlər şərh edilməli, müvəffəqiyyətlərdəndanışılmalı, həmçinin çatışmazlıqlar ört-basdıredilməli, nöqsanlar və unudulmuş məsələlər əks olunmalıdır.Bunlarla yanaşı, müntəzəm olaraq sorğu edilənçatışmayan və fondda olmayan kitablar haqqındasöhbət açmaq, ən yaxşı biblioqrafik göstəricilərin vədigər nəşrlərin adlarını çəkmək lazımdır.248

IX BÖLMƏKİTABXANA STATİSTİKASI9.1. KİTABXANA STATİSTİKASININ ÜMUMİMƏSƏLƏLƏRİElmi və təcrübi fəaliyyət sahəsi kimi statistikanınəhəmiyyəti hamıya məlumdur. Ona verilən başlıcatələblərdən biri ölkənin iqtisadi və mədəni həyatınınbütün tərəflərinin hərtərəfli və obyektiv statistik təhliliniverməkdən və statistikanı həyatın əsas sosial barometrinəçevirməkdən ibarətdir. Bu, tam şəkildə iqtisadivə sosial statistikanın bütün çoxsahəli bölmələrinə, ocümlədən də kitabxana statistikasına da aiddir.İnzibati amirlik sistemi statistika işini özünün subyektivvə valyuntarist ideyalarına tabe etdirərək onuelmilikdən və müstəqillikdən məhrum etmişdi. Budövrdə statistik işə verilən tələblər təbiidir ki,rəqəmlərin hədsiz dərəcədə şişirdilməsi, bu rəqəmlərlə«yuxarıdan göstəriş» əsasında istənilən əməliyyatlaraparılması bizi qazanmadığımız yüksəkliyə qaldırır vəbeləliklə də iqtisadi-sosial və mədəni geriliyi riyakarcasınaört-basdır edirdi. Ümumi statistikadakı buvəziyyət kitabxana statistikasında özünü daha bariz vəacınacaqlı şəkildə büruzə verirdi. Onlardan biri bizimbütün dünyada ən çox mütaliə edən xalq və ən çoxkitab nəşr edən ölkə haqqındakı uydurmanın bütünmətbuat səhifələrində təsdiq, təbliğ və tərənnümedilməsi idi. Halbuki həmin dövrdə, lap elə 70-80-ciillərin özündə belə nəinki bütövlükdə ölkədə, həttaayrı-ayrı regionlarda belə kitabxanalardan oxucularının249

sayı haqqında dəqiq və təsdiq edilmiş rəqəmlər yoxidi. Təsadüfi deyildir ki, qabaqcıl ictimaiyyət bu qorxuluözünüaldatmaya qarşı gec də olsa etiraz səsləriniqaldırdılar. Şübhəsiz ki, cəmiyyətdə statistikanın beləbir vəziyyətdə olması kitabxana statistikasına da öztəsirini göstərməyə bilməzdi.Lakin kitabxana statistikasının özünün daxili, sırfpeşəkar nöqsanları da yox deyildir. Hər şeydən əvvəlkitabxana statistikasının ümumi statistika nəzəriyyəsivə sosial statistikanın nəzəri-metodoloji qaydalarınınəsasları ilə həddən artıq zəif əlaqəsini göstərməklazımdır. Kitabxana statistikasının bir çox problemləriöz başlanğıcını məhz buradan, kitabxana işi mütəxəssislərininzəif ümumstatistik hazırlığından götürür.Kitabxanaçı kadrların statistik hazırlığı məsələsimüstəqil şəkildə hərtərəfli və dərin təhlil tələb edir.Yalnız onu qeyd etməklə kifayətlənək ki, kitabxanastatistikasının əsas, bazis qaydalarından ayrılmasınınbünövrəsi mövcud ali kitabxanaçılıq təhsili sistemindəqoyulur, çünki tələbələrin statistik hazırlığı məsələsinəkitabxanaşünaslıq fənlərinin tədrisi prosesinə lazımısəviyyədə yer verilmir. Halbuki kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya fənlərinin tədrisində bu boşluqlar aradanqaldırılmalıdır. Bütün bunları nəzərə alaraq kitabxanastatistikasının müasir problemlərini qısa şəkildə izahetmək, habelə laborator-təcrübi məşğələlərin yerinəyetirilməsi üçün müvafiq metodiki göstərişlər verməkməqsədəuyğun olardı.Ölkədə kitabxana işinin inkişaf göstəricilərini dəqiqşəkildə müəyyənləşdirmək, statistik ümumiləşdirmələraparmaq, kitabxana statistikasına verilən əsas tələblərdəndir.250

Kitabxana statistikası – sosial - iqtisadi statistikanınmüəyyən sahəsi, mədəniyyət statistikasının bir bölməsidir.Öz sahəsində baş verən qanunauyğunluqlarıöyrənmək üçün kitabxana statistikası sosial-iqtisadistatistikanın nəzəriyyə və metodologiyasını tətbiq edir,ona əsaslanır.Kitabxana statistikası, kitabxanaların işi ilə bağlıproseslərin miqdar və kəmiyyət tərəfini öyrənir. Kitabxanaişinin başlıca hadisələrinin rəqəm göstəricilərisistemi, plan, tapşırıq və normaların dinamikası, inkişafıvə yerinə yetirilməsi kəmiyyət bölmələri vənisbətləri-konkret vaxt və imkan şəraitində tətbiq edilir.Kitabxana statistikası öz-özlüyündə aşağıdakıları əhatəedir:1. Kitabxana şəbəkəsinin statistikası;2. Oxuculara xidmətin statistikası;3. Kitabxana fondlarının statistikası;4. Kitabxana kadrlarının statistikası;5. Kitabxananın fəaliyyəti.9.2. KİTABXANA STATİSTİKASININXÜSUSİYYƏTLƏRİKitabxana statistikası - mədəniyyət statistikasının birhissəsi kimi sosial-iqtisadi statistikanın sahələrindəndir.Kitabxana statistikasının ayrı-ayrı sahələrinin kütləvişəkildə öyrənilməsində sosial-iqtisadi statistikanın nəzərivə metodoloji formalarından istifadə edilir.Kitabxana statistikası kitabxanaların işi ilə əlaqədarkütləvi işlərin və proseslərin kəmiyyət baxımından öyrənilməsinəxidmət edir.251

Kitabxana işinin kütləvi şəkildə təzahür olunmasırəqəm göstəricilərinin vasitəsilə- kəmiyyət, inkişaf dinamikası,plan tapşırıqlarının və normalarının yerinəyetirilməsi, miqdarca bölgüsü və müqayisəsi, onunmiqdarının müəyyənləşdirilməsi konkret olaraq vaxt vəiş şəraitindən, yerindən asılı olaraq tətbiq edilir.Kitabxana statistikasının əsas məqsədi kitabxanadatoplanmış fondun uçotunu aparmaq, onun vəziyyəti,inkişafı, istifadəsi, ölkənin mədəni səviyyəsinin inkişafınatəsiri, elmi-texniki tərəqqi və digər hadisələrləəlaqəsini özündə əks etdirir.Kitabxana statistikasının vəzifəsi-miqdar göstəricilərininsistemini işləmək və tədqiq etmək, kitabxananınayrı-ayrı iş sahələrinin uçot metodlarını öyrənmək vəbütövlükdə onu qiymətləndirməkdən ibarətdir. Kitabxanastatistikası aşağıdakı məsələləri öyrənir:- Kitabxana şəbəkələri - şəhər və kəndlərdə kitabxanalarınyerləşdirilməsi, tipinə, növünə, əhatəsinə,inzibati tabeçiliyinə və s. əlamətlərinə görə bölünməsi;- Kitabxana fondunu - onların inkişafı, dəyişməsi,elm sahələrinə görə bölünməsi, dil üzrə, dolğunluğunagörə və s. qruplaşdırılması;- Oxuculara xidmətin statistikası - oxucuların tərkibini,onların iş yerlərini, kitabxanaya gəlişi, istifadəetdikləri ədəbiyyat, kitab verilişi və s. məsələləri;- Kitabxananın fəaliyyəti- kitab verilişi, onuntərkibi, kütləvi işlər, səyyarların fəaliyyəti, fəallarıncəlb olunması;- Kitabxanaçı kadrlar - onların tərkibi, yerləşdirilməsi,ixtisasının artırılması, kitabxanaların maliyyələşdirilməsi,maliyyə vəsaitlərinin xərclənməsi və digərxərclərin hesablanması.252

Kitabxana statistikası və uçot haqqında əldə edilənməlumatlar ayrı-ayrı kitabxanaların və bütövlükdəşəbəkənin fəaliyyəti haqqında (rayon, şəhər, vilayət vətəşkilatların) məlumatların ümumiləşdirilməsi və əraziüzrə kitabxana işinin istiqamətləndirilməsi üçün çoxgüclü vasitədir. Kitabxana statistikasından kitabxanalarınyoxlanılmasında və metodiki işin təşkilində dəgeniş istifadə edilir.Kitabxana statistikası tədqiqat işlərinin həyata keçirilməsindəvə qabaqcıl iş təcrübəsinin öyrənilməsindəən güclü vasitədir. İş normalarının tədqiq edilib işlənilməsindədigər göstəricilərinin ümumiləşdirilməsindəonun xüsusi rolu vardır. Statistik göstəricilərin öyrənilməsikitabxanaların gələcək inkişafı və perspektivplanların işlənməsi üçün qabaqcadan fikir söyləməyəimkan yaradır.Kitabxana statistikası vasitəsilə əldə olunan məlumatlarmədəniyyət nailiyyətləri və xalqın mədəni səviyyəsininyüksəldilməsinin təbliğində də geniş istifadəedilir.Kitabxana statistikası nəşriyyat və kitab ticarətistatistikası ilə əlaqəli inkişaf etdirilir. Bütövlükdə onlarçap məhsulunun vəziyyətini, nəşr işinin inkişaf vüsətini,onun istehsalını, yayılmasını və istifadəsini xarakterizəedir. Kitabxana statistikasının əsas göstəriciləritəkcə kitabxana müəssisələri daxilində deyil, bütövlükdəmədəni-maarif müəssisələri işçilərinin və bütünziyalıların marağını təmsil edir.Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, təkcəkitabxana işinin inkişafını və əhalinin mədəni səviyyəsinikitabxana statistikası ilə qiymətləndirmək olmaz.Baxmayaraq ki, kitabxana statistikası birinci dərəcəli253

əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, başqa iş sahələri üzrəstatistik materialların nəzərə alınması da mühümdərəcədə əhəmiyyətlidir. Hər bir kitabxana işçisi kitabxanastatistikasını yaxşı bilməli və ondan yaxşı istifadəetməyi bacarmalıdır. Kitabxana statistikasının qanunlarıvə metodları bir elm kimi vahid qaydada aparılır,onun sahələr və bölmələr üzrə yerinə yetirilməsiməcburidir. Kitabxana statistikasını yaxşı bilmək üçünümumi statistikanın bütün sahələrindən xəbərdar olmaqlazımdır.9.3. STATİSTİKA İŞİNİN ƏSASMƏRHƏLƏLƏRİStatistika işi üç əsas mərhələdə təşəkkül tapırmüşahidə,məlumat, qruplaşdırma. Statistika işi ilkinmaterialların və məlumatların toplanması ilə başlanırdahadoğrusu, statistik müşahidə prosesləri ilə.Bir sıra ayrı-ayrı kitabxanalar rəqəm məlumatlarınıuçot - qeyd üsulu ilə əldə edirlər. Bu zaman ilkin uçot,fondun summar (toplu) uçotu və statistik gündəliklərdənistifadə edilir. Rayon və vilayət mədəniyyətorqanları statistika işini kitabxanaların statistik hesablamalarınınmüşahidə edilməsi ilə öyrənirlər.Kitabxanalara planlı şəkildə rəhbərlik etmək və onlarınidarə edilməsi məqsədilə hesabatlara əsasənməlumatlar əldə edilir və bu da mühüm əhəmiyyətəmalikdir. Lakin hesabatlar həmişə istənilən və ya tədqiqolunan sahə üçün tam məlumat vermir. Belə hallardaxüsusi təşkil olunmuş müşahidələr əsasında tədqiqatlarhəyata keçirilir.254

Son illərdə belə tədqiqatlar ölkəmizdə «Kitabxanavə məlumat», «Vilayət kitabxanalarının kitab fondu»,«Kiçik şəhərlərin həyatında kitab və oxu» tematikalarıüzrə tədqiq edilmişdir.Statistik müşahidələrin qoyuluşundan asılı olaraq,statistik məlumatların yekununu qiymətləndirmək olar.Statistik müşahidələr, onun forma və metodları xüsusidüşünülmüş proqram əsasında həyata keçirilməlidir ki,alınan nəticələr nəzərdə tutulmuş vaxt ərzində yerinəyetirilsin və istənilən məlumatları əldə etmək mümkünolsun.Statistik müşahidələr uçotun dolğunluğu baxımındanöyrənilən hadisələrin və ya iş proseslərinin məqsədinəgörə tam və ya natamam ola bilər. Bütün məlumatların(kitab, oxucu, kitabxana və s.) öyrənilməsimütləq nəzərdə tutulsa, heç bir əlamət yaddan çıxmasavə ardıcıl həyata keçirilsə, bu müşahidə tammüşahidə adlanır. Məsələn, fondun uçotu aparılarkənhər bir kitab ayrılıqda qeydiyyata alınırsa, (qəbulolunan və kitabxanadan çıxarılan), oxucuların qeydiyyatdankeçməsi və kitab verilişinin yazılması müntəzəmolaraq dəqiq aparılır. Tam müşahidə əsasında 1oktyabr 1934-cü ildə Ümumittifaq kitabxanalarınsiyahıyaalınması həyata keçirilmişdir. Hazırda elmi vəxüsusi kitabxanaların siyahıyaalınması bu üsulla həyatakeçirilir. Təcrübədə natamam müşahidələrdən də(seçmə metodlardan) istifadə edilir. Bütövlükdəöyrənilən bir məsələnin ancaq müəyyən hissəsi müşahidəedilir (məsələn, gün ərzində kitabxanaya gələnlər).Ona görə də elə müşahidələr seçilməlidir ki, onlarümumi işi tamamlamaq və müqayisə etmək üçün dahadəqiq nəticələr və əsasa malik olsun.255

Seçmə üsulun özünə görə üstün cəhətləri mövcuddurvə tam müşahidələrdən fərqlənir. O, birinci növbədəucuz başa gəlir, az vaxt aparır. Məsələn, bir varkitabxanaya gələnləri və kitab verilişinin uçotunu həftədəbir dəfə aparmaq və ya gündəlik. Bundan başqa, seçməmetodu zamanı yazı işinin, qeydiyyat işinin sayıazalır, məlumatların seçilməsi və dəqiqləşdirilməsiasan başa gəlir. Bir sıra müşahidə hallarında ancaq seçməüsuldan istifadə olunur. Məsələn, açıq rəf üsuluzamanı oxucuların baxdıqları və oxucuların aldıqlarıkitabların sayının uçotu və s.Seçmə üsulu bir sıra kitabxanalarda kitabxanayagəliş, kitab verilişi və s. prosesində daha geniş istifadəolunur. Aparılan tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdurki, kütləvi kitabxanalarda gündəlik uçotun aparılmasıüçün ayda 12 saat tələb olunursa, seçmə üsulu zamanıcəmi 4 saat vaxt sərf edilir.Bir sıra kitabxanalarda seçmə üsulunun nəzəri vəpraktiki cəhətləri zəif öyrənildiyinə görə bəzən illikkitabxanaya gəliş və kitab verilişini müəyyənləşdirirlər.Bu zaman, əlbəttə, düzgün nəticə əldə etmək mümkündeyildir. Çünki ilin bütün rübləri və aylarında gəliş vəveriliş eyni deyil. Yaxşı olar ki, aylıq və rüblük müşahidələrəgeniş yer verilsin.Müşahidələrin nəticələrini (statistik hesabatları, anketlərivə s.) vahid qaydada toplamaq ümumiləşmişyekun rəqəmləri əldə etmək lazımdır ki, onun əsasındabirləşmiş statistik məlumatlar tərtib edilsin. Statistikməlumatların tərtibi zamanı rəqəmlər dəqiq yoxlanılmalıhesablanmalı və mühüm cəhətlərinə görəqruplaşdırılmalıdır. Bu mərhələ, adından məlum olduğukimi, qruplaşdırma adlanır. Ancaq düzgün qruplaş-256

dırma zamanı öyrəniləcək obyekt və iş proseslərihaqqında müfəssəl məlumat əldə etmək mümkündür.Məsələn, qruplaşdırma zamanı Dövlət Statistika İdarəsikitabxana statistikasının kütləvi, xüsusi və elmi qruplaravə yaxud, tabeçiliyinə görə Mədəniyyət Nazirliyisistemində, Həmkarlar təşkilatı sistemində olan kitabxanalarkimi qruplaşdırılır. Həmin qrupları da öz növbəsindəyarımqruplara ayırmaq olar. Məsələn, MədəniyyətNazirliyi sistemində kitabxanalar kənd, şəhər,rayon və uşaq kitabxanaları kimi qruplaşdırıla bilər.Qruplaş-dırma həmçinin say və ya miqdar xarakterinəgörə aparıla bilər. Məsələn, 1000 nüsxədən aşağı fonduolan 1001-6000, 6001-10000 və 10000-dən yuxarıfondu olan kitabxanalar və s. kimi qruplaşdırmaq olar.Statistik məlumatlar cədvəllərin tərtib edilməsi iləbaşa çatır. Statistik cədvəllər mütləq başlıqlarla verilir,onun rəqəmləri göstərilir, həmin statistik cədvəllərinhansı vaxt və kitabxanalar üçün tərtib olunduğugöstərilir.Kitabxana statistikasının vəzifəsi-kitabxana fondlarınınvəziyyəti, istifadəsi, onların ölkənin mədəni həyatınatəsiri, elmi-texniki tərəqqi və digər sosial hadisələrləqarşılıqlı əlaqəsinin uçotunu aparmaqdır. Bununla bərabəro miqdar göstəriciləri sistemi əsasında kitabxanaişinin ayrı-ayrı bölmələrinin uçot metodlarını və bütövlükdəkitabxana işinin qiymətləndirmə üsulunu işləyibhazırlamalıdır. Kitabxana statistikası yuxarıda göstərilənbölmələr daxilində aşağıdakı məsələləri öyrənir:kitabxana şəbəkəsinin şəhərdə və ya kənddə yerləşdirilməsi,tipi, növü, idarə mənsubiyyəti və digər əlamətlərinəgörə təsnifatı; kitab fondları-onların inkişafı,dəyişməsi, bilik sahələrinə, dillərə görə bölünməsi və s.257

Oxucular-onların tərkibi, fəalları; kitabxanaların fəaliyyəti,kitab verilişi, onun tərkibi, kütləvi iş, fəalların cəlbedilməsi; Kitabxana kadrları və onların tərkibi; kitabxanalarınmaliyyələşdirilməsi ehtiyacları üçün vəsaitayrılması və s. nəzərdə tutur.Uçot və statistika məlumatları ayrıca bir kitabxanadavə ya bütün şəbəkədə işin vəziyyətini həll etmək üçünən qiymətli vasitələrdən biridir. Bu məlumatlaryoxlama, təftiş və metodiki işdə də geniş istifadə edilir.Statistika tədqiqat işlərinin və qabaqcıl iş təcrübəsininöyrənilməsində də yaxından istifadə edilir. O,planların tərtibi və yerinə yetirilməsinin yoxlanılmasızamanı hesablamaların əsasını təşkil edir, uzun müddətüçün hesablanmış statistik göstəricilər onların gələcəkinkişaf əlaqəsini üzə çıxarmağa imkan verir ki, bu dakitabxana işinin proqnozlaşdırılması üçün mühüm şərtlərdənbiridir. Statistik göstəricilərdən mədəniyyət nailiyyətlərinintəbliği və yayılması xalqın mədəni səviyyəsiniyüksəltmək üçün də istifadə edilir.Kitabxana statistikası mətbuat, kitab ticarəti vənəşriyyat statistikası ilə sıx şəkildə bağlıdır, onlar cəmhalında mətbuatı və ümumiyyətlə, sənəd kütləsinininkişaf xüsusiyyətlərini xarakterizə edir. Kitabxana statistikasınınəsas göstəriciləri nəinki idarədaxili əhəmiyyətkəsb edir, onlar həm də bütün mədəniyyət işçilərivə geniş ziyalı kütləsi üçün maraq doğurur. Lakinnəzərə almaq lazımdır ki, kitabxana statistikası materiallarıbirinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb etsə də, kitabxanaişinin ümumi inkişaf qanunauyğunluqları vəinkişaf perspektivləri haqqında yalnız bunlar əsasındafikir yürütmək düzgün olmaz. Bunun üçün statistikanındigər sahələrindən də materiallar cəlb etmək olar. Hər258

ir ixtisaslı kitabxana işçisi statistik savada malikolmalı, statistik göstəricilərdən istifadə etməyi bacarmalıdır.Elm kimi statistikanın qanun və metodları,onun bütün sahə və bölmələri üçün eynidir. Buna görədə kitabxana statistikasını mənimsəmək üçün ilk növbədəümumi statistika nəzəriyyəsi ilə tanış olmaqlazımdır. Kitabxana statistikasının qarşısında duran əsasvəzifələri izah etmək üçün onun özünün mahiyyətiaydınlaşdırılmalıdır. Statistika işi əsas etibarilə üç mərhələdəhəyata keçirilir: Müşahidə, toplama vəqruplaşdırma, materialların təhlili.Statistik müşahidə adlanan proses zamanı ilkin məlumatlartoplanır və bununla da statistik iş başlanır. Ayrıcabir kitabxanada məlumatlar uçot-qeyd üsulu ilətoplanır və bu zaman ilkin uçotun, kitabxana fondununsummar uçotunun statistik gündəliyin ilkin məlumatlarındanistifadə edilir. Rayon və digər mədəniyyətorqanları tərəfindən kitabxanaların statistik hesabatlarınınöyrənilməsi statistik müşahidənin başlıcaformasıdır. Dövlət idarəetmə orqanları üçün lazım olanməlumatların əsas hissəsi statistik hesabatlar əsasındaəldə edilir.Lakin hesabat məlumatları kitabxanalara rəhbərlikməqsədilə aparılan tədqiqat işlərinin ehtiyacı üçün heçdə həmişə kifayət etmir. Belə hallarda xüsusi təşkiledilmiş müşahidələrlə statistik tədqiqatlar həyatakeçirilir. Məsələn, «Kitabxana və məlumatlar», «Vilayətkitabxanasının kitab fondları», «Kiçik şəhərlərinhəyatında kitab və mütaliə», «Azərbaycan kəndininhəyatında kitab və mütaliə» və s. bunlara misal olabilər.259

Statistik müşahidənin necə aparılması statistik məlumatlarıntamlığına və keyfiyyətinə təsir göstərən başlıcaamildir. Statistik müşahidə bütün forma və növlərdəciddi şəkildə düşünülmüş proqram əsasında, müvafiqmüddətdə və dəqiq şəkildə işlənib hazırlanmış hesablamavahidləri əsasında həyata keçirilir.Statistik müşahidə öyrənilən hadisələrin uçot tamlığıbaxımından tam və natamam ola bilər.Əgər bütün bu məlumatlar – kitablar, kitabxanalar vəoxucular bütövlükdə tədqiq edilib nəzərə alınırsa, ondabelə müşahidə tam müşahidə adlanır. Məsələn, fondunhər bir kitabının qeydə alınması ilə kitabxanaya daxilolan və ya çıxarılan ədəbiyyatın uçotu kitab verilişiməntəqələrində bütün və ya ümumi kitab verilişininuçotu və s. Tam müşahidə əsasında 1934-cü il oktyabrın1-dən kitabxanaların ümumittifaq siyahıyaalınmasıhəyata keçirilmiş və gələcəkdə elmi-xüsusi kitabxanalardabelə siyahıyaalma planlaşdırılmışdır.Kitabxana statistikasında natamam müşahidədən(seçmə metodu) də istifadə edilir ki, bu zaman öyrənilənməlumatların ancaq müəyyən hissəsi qeydə alınır.Seçmə metodu tətbiq edilərkən tam işin məcmusudeyil, onun ancaq məqsədəmüvafiq şəkildə seçilmişmüəyyən hissəsi öyrənilir.Seçmə metodu – tam metodla müqayisədə bir çoxüstünlüklərə malikdir, o ucuz və az zəhmətlə başa gəlir.Məsələn, kitabxanaya gəlişin və kitab verilişinin həftədəbir dəfə qeydə alınması gündəlik qeydiyyata nisbətənçox asan və ucuzdur. Bundan əlavə, seçmə metoduzamanı qeydlərin sayı da az olur ki, bu da onlarınişlənməsini və təhlilini xeyli asanlaşdırır. Bir çoxhallarda müşahidə yalnız seçmə vasitəsilə həyata keçi-260

ilə bilər. Məsələn, oxu zallarında açıq rəf üsulu zamanıoxucular tərəfindən nəzərdən keçirilən və istifadəedilən kitabların uçotu yalnız seçmə metodu vasitəsiləmümkündür. Çünki hər kitabxanaya gələn oxucununxüsusi uçotunu aparmaq mümkün və sərfəli deyil.Kitabxanada seçmə metodu cari uçot vasitəsiləalınması mümkün olmayan məlumatları əldə etməküçün tətbiq edilir. Bu məlumatlara oxucu sorğuları,kitab bağlamalarının işlənmə müddəti, tələbnamələrinödənilməsi vaxtı, açıq rəf üsulunda oxucu tələbatı və s.bu kimi məlumatlar daxildir. Bu metoddan kitabxanaşəbəkəsindən əhalinin istifadəetmə dərəcəsini öyrənməküçün də istifadə edirlər.Bəzi kitabxanalar seçmə metodunu açıq rəf üsulununtətbiq edildiyi oxu zalında gəliş və kitab verilişininuçotunu aparmaq üçün tətbiq edirlər. Vaxt ölçüsügöstərmişdir ki, kütləvi kitabxanalarda gündəlik uçotüçün iki, seçmə metodu ilə uçot üçün isə bir saat vaxttələb olunur. Müvafiq təcrübənin olmaması və məsələninnəzəriyyəsinin zəif işlənməsi üzündən bəzi kitabxanalarvaxta qənaət etmək məqsədilə seçmə uçotunuhəddən artıq sadələşdirərək onu ayda bir neçə müşahidəyəendirmişlər. Bu məlumatların əsasında ortagöstəriciləri hesablayır və onları bir ildə olan işgünlərinin sayına vuraraq illik gəliş və kitab verilişikimi məlumatlar əldə edirlər. Lakin sadələşdirilmişyanaşma düzgün olmayan nəticələrə gətirib çıxarabilər. Belə ki, az sayda müşahidələr müxtəlif ildə, rübdəvə hətta həftənin günlərində belə oxucuların fəallığındaolan fərqləri əks etdirmir.Müşahidənin nəticələrini (statistik hesabatlar, doldurulmuşanketlər və s.) ümumiləşdirici məlumatlar, daha261

doğrusu, statistik məlumatlar tərtib etmək üçün cəmləşdirməklazımdır. Bundan əvvəl bütün rəqəm məlumatlarınıhesablama və məntiqi nəzarət yolu ilə yoxlamaqtələb olunur. Məlumatların tərtibinin zəruri mərhələlərindənbiri də məlumatların sistemləşdirilməsindən,daha doğrusu, onların mühüm və başlıca əlamətlərəgörə qruplara ayrılmasından ibarətdir. Yalnız düzgünqruplaşdırma əsasında öyrənilən hadisələrin quruluşuvə tərkibi, baş verən hadisələrin mahiyyəti haqqındadüzgün təsəvvür əldə etmək olar. Məsələn, MərkəziStatistika İdarəsi kitabxanaları kütləvi, xüsusi və elmikitabxanaya bölür və ya onları idarə mənsubiyyətinəgörə Mədəniyyət Nazirliyi, Həmkarlar İttifaqı kitabxanalarıvə s. şəklində qruplaşdırır. Qruplar öz növbəsindədə yarımqruplara bölünür. Məsələn, MədəniyyətNazirliyinin kitabxanaları - kənd, şəhər, rayon,uşaq kitabxanaları yarımqruplarına bölünür. Məlumatcədvəllərin tərtibi ilə başa çatır və cədvələ mütləqxüsusi başlıq verilir. Miqdar ölçülərinin ölçmə vahidinəməlumatların aid olduğu yer-rayon, şəhər, vilayət,respublika və vaxt göstərilir, müqayisə edilir. Müqayisəedilərkən bazis xətti müəyyənləşdirilir. Yəni sonməlumatlar hansı dövrlə (illə) müqayisə edilir. Beləliklə,artım və ya azalma tempi müəyyənləşdirilir.Kitabxana işinin vəziyyəti haqqında hər şeydən əvvəlonların sayı, kitabların miqdarı oxucular və kitabverilişi və s. bu kimi mütləq ölçülər əsasında fikiryürüdülür. Lakin bu göstəricilərin müqayisəli təhlili azvə çox iş görüldüyünü müəyyənləşdirmək və yaxudkeçmişlə müqayisədə gələcəyə doğru hansı irəliləyişlərəldə edildiyini göstərmək üçün kifayət deyildir. Ayrıcagötürülmüş hər bir kitabxana üzrə say göstəriciləri262

müxtəlifdir, çünki onların yerləşdikləri şərait bir-birinəuyğun gəlmir. İşin nəticələrini qarşı-qarşıya qoymaqüçün statistikada orta və nisbi hədlər məfhumlarıişlənmiş və tətbiq edilmişdir. Orta ölçülər bir neçə vəya çoxlu eynicinsli ölçülərin ümumi və yaxud topluxarakteristikasıdır. Məsələn, ayrı-ayrı kənd kitabxanalarınınkitab fondlarının miqdarı müxtəlifdir. Əgər kəndkitabxana fondlarının orta ölçüsünü hesablasaq, onlarınkitab sərvətinin ümumiləşdirici xarakteristikasını alabilərik: 1937-ci ildə bir kənd kitabxanasının kitabfondu orta hesabla 1,05 min, 1975-ci ildə 6,8 min,1985-ci ildə 8,2 min, bu gün isə respublikamızda hərbir kitabxanaya düşən kitabların sayı 9.8-minəbərabərdir. Bu orta ölçülər müxtəlif illərdə kəndkitabxanalarının kitab fondu haqqında məlumat verir.Müqayisə edilən bir ölçünün digərinə münasibətinibildirən say nisbi ölçü adlanır. Bu zaman müqayisəedilən ölçü- bazis adlandırılır. Nisbi ölçülər də özxarakterinə görə orta ölçülərdir. Nisbi ölçülərin üçnövü fərqləndirilir: dinamika, quruluş və intensivliyinnisbi göstəriciləri. Dediklərimizə yekun vuraraq ümumistatistikanın aşağıdakı vəzifələrini irəli sürə bilərik. Buvəzifələr hər şeydən əvvəl ümumdövlət miqyaslı müşavirəvə iclasların tələblərindən irəli gəlir. Təsadüfideyildir ki, uzun müddət vaxt keçməsinə baxmayaraqKemerov Dövlət Mədəniyyət İnstitutu «Sibir şəraitindəmədəniyyət problemləri» adlı elmi konfrans keçirmişvə həmin konfransın tezislərini 4 cilddə dərc etmişdir.Bu tezislərin «Kitabxana və cəmiyyət» adlanan IVhissəsində kitabxana statistikasının yeni formalarındanbəhs edilir. Kitabxana statistikası problemləri baxımındanyeni forma haqqında nə deyə bilərik? Əslinə qalsa263

həmin forma və problemlər ümumi iqtisadi və sosialformalardan asılıdır, bütün bunlara baxmayaraq kitabxanastatistikasının özünəməxsus xüsusiyyətləri vəcəhətlərinin olduğu göstərilir.Kitabxana statistikasının yeni hesabat formalarınınüstünlüyü aşağıdakılarla təsdiq olunması qeyd olunur:a) Statistika üzrə bir sıra beynəlxalq təşkilatın tələblərinəmüvafiq olaraq tipindən və idarə mənsubiyyətindənasılı olmadan bütün kitabxanalara vahidhesabat formasının tətbiq edilməsi;b) Kitabxanaların 4 elementli sistem kimi nəzərdənkeçirilməsi və hər bir elementin keyfiyyət xarakteristikası;c) Statistik hesabatın 2 səviyyəsinin – illik və beşillikmüəyyənləşdirilməsi.İllik və beşillik göstəricilərin eyni bir blankdayerləşdirilməsi daha keyfiyyətlidir. Belə ki, iki formadastatistik hesabatın tətbiq edilməsi əmək və maddiehtiyatların qənaətinə, mümkün olan bürokratik süründürməçiliyinaradan qaldırılmasına kömək edə bilər.Həm də bütöv beşillik ərzində ümumi artım əyaniolaraq diqqəti cəlb edəcək, müəyyən nəticə çıxarmağaimkan verəcəkdir.Son dövrə qədər kitabxanaşünaslıqda «Kitabxanastatistikası» məfhumu haqqında vahid anlayış yoxdərəcəsində idi. Kitabxana statistikası üçün Y.N.Stolyarovunnöqteyi-nəzəri daha müvafiqdir. Həm də bu fikirİSO standartında kitabxanaların mahiyyəti haqqındamövqeyə tamamilə uyğun gəlir.Kitabxanaların hesabat vahidini dəqiqləşdirmək dətələb olunur. Beynəlxalq və bir çox ölkələrin standartındaiki ölçü vahidi təklif olunur: Xidmət sahəsi müəs-264

sisələri, inzibati vahidə xidmət məntəqəsi. Bu standartları,həmçinin ölkəmizdə qərar tutmuş kitabxana işitəcrübəsini və müvafiq terminologiyanı nəzərə alaraqkitabxanaların aşağıdakı uçot vahidini müəyyənləşdirməkolar:1.Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi;2.Ayrıca bir kitabxana (filial kitabxana);3.Xidmət məntəqəsi.Yeni beynəlxalq standarta müvafiq olaraq kitabxanafondlarının dinamikası haqqında da prinsipial dəyişiklikləredilmişdir. Məlumdur ki, kitabxana fondlarıyalnız kitablardan deyil, digər sənəd növlərindən dəibarətdir. Buna görə də statistik hesabat formalarında,digər sənəd növləri haqqında da məlumatların öz əksinitapması hesablanmışdır. Ölkədə kitabxana işinin vəziyyətininəzərə alaraq daha dəqiq və aydınlıq üçünsənədlər haqqında məlumatları iki böyük qrupa bölməkolar:1. Çap əsərləri;2. Kino-foto sənədləri və maşınla oxunan digərsənədlər.Əlbəttə, beşillik hesabat forması üçün həmin sənədnövlərini daha da xırdalamaq olar. Kitabxana fondununvə ümumiyyətlə, kitabxana texnologiyasının bütünproseslərinin beynəlxalq uçot vahidinə müvafiq gəlməsiölkədə kitabxana işinin ümumi vəziyyəti haqqındabeynəlxalq ölçülərlə tam təsəvvür yaratmağa imkanverir.Beləliklə, kitabxana statistikasının qarşısında duranmüasir problemləri ümumi şəkildə aşağıdakı kimiqruplaşdıra bilərik:265

1.Kitabxana statistikası müasir hadisələrin önündəolan statistik rəqəmlərə əsaslanmalıdır.2.Ümumi statistik rəqəmlər kitabxana statistikasınınkəmiyyət və keyfiyyət göstəricisinə təsir etməməlidir.3. Kitabxana statistikasında müasir riyazi metodlarıntətbiqi daha da gücləndirilməlidir.4.Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində olduğu kimikitabxana işi sahəsində də müasir texnika və texnologiyalardan,həmçinin EHM-lərdən istifadə edilməlidir.5. Kitabxana statistikası kitabxana işi təcrübəsindənkənarda qalmamalı, məhz həmin təcrübənin nailiyyətvə nöqsanlarını əks etdirməlidir.Ölkənin müasir inkişaf səviyyəsi statistik rəqəmlərlədaha ehtiyatla davranmağı tələb edir, bu həmçininkitabxana statistikasına da aiddir.Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, kitabxana statistikasıkitabxana şəbəkəsinin, oxuculara xidmət işinin, kitabxanafondlarının və kitabxana kadrlarının statistikasıistiqamətlərində inkişaf etmişdir. İndi isə bu istiqamətləriayrı-ayrılıqda izah etməklə, yeri gəldikcə onlarınistifadə etdikləri metodları da nəzərdən keçirək.Kitabxana şəbəkəsinin statistikası kitabxanalarınmiqdarını, onların inkişaf dinamikasını və müxtəlifəlamətlər üzrə qruplaşmasını öyrənir.Kitabxana dedikdə müəyyən kollektivə mənsub olankitablar kolleksiyası nəzərdə tutulur. Bu kollektivdövlət təşkilatı, müəssisə, tədris idarəsi və ya ictimaitəşkilat olmaqla öz kolleksiyasını sistemli şəkildətamamlayır və onu geniş ictimaiyyətin istifadəsi üçüntəşkil edir. Bu zaman xüsusi kitab fondlarına malik olankitabxanalar da nəzərdə tutulur. Statistik uçot aparı-266

larkən özlərinin müstəqil kitab fondları olmayan bir sıraqurumlar, o cümlədən şöbələr, filiallar, veriliş məntəqələri,səyyarlar və digər qeyri- stasionar kitabxanalarkitabxana müəssisəsi kimi xüsusi uçota alınmır, uçotvahidi kimi qeydiyyata düşmür. Məsələn, əgər kəndkitabxanası iki veriliş məntəqəsi və bir neçə səyyarfonda malikdirsə, statistik vahid kimi yalnız bir kəndkitabxanası nəzərə alınmalıdır.«Kitabxana fondunun uçot kitabı»nın 1-ci və 2-cihissələri komplektləşdirmə və kitabişləmə şöbələritərəfindən aparılır, Mərkəzi kitabxananın digər strukturbölmələrinin, MUK və kitabxana filiallarının fondununuçotunu dəqiqləşdirmək üçün aparılır və həmin strukturbölmələr tərəfindən təkrar edilir.«Kitabxana fondunun uçot kitabı», eyni zamanda,gəliş və materialların Mərkəzi kitabxananın strukturbölmələrinə, MUK-a və kitabxana-filiallara verilməsiüzrə, habelə MKS-in bir struktur bölməsindən digərinəvə kitabxana – filiallardan Mərkəzi kitabxanaya verilməsiüzrə uçot sənədi hesab edilir. Nəşr və materiallarınqəbulu kitabın birinci hissəsinin sonuncuqrafasında MKS-in struktur bölməsi rəhbərinin imzasıilə tərtib edilir. Kollektordan və kitabxana şəbəkələrindənMKS-in struktur bölməsinə verilən hər bir nəşrvə materiallar onun həmin struktur bölməsində «Kitabxanafondunun uçot kitabı»nda yazılması ilə həyatakeçirilir.Kitabxana fondları bilik sahələri və nəşr sahələriüzrə qruplaşdırılır, şəhər və kənd kitabxanaları arasındakitabxana fondlarının bölünməsi və s. bu kimi əlamətləriöyrənir.267

Kitabxana şəbəkələrinin statistikasının təhlili üçünsıxlıq və yaxınlıq əmsalları tətbiq edilir. Kitabxanaşəbəkəsinin sıxlığı (S) kitabxanaların (K) rayon, vilayətvə respublika əhalisinin miqdarına (Əh) bölünməsi yoluilə müəyyən edilir.KS = Я h× 10.000Sıxlıq və yaxınlıq əmsalları kitabxana şəbəkəsininartımını və iqtisadi cəhətdən səmərəliliyini əks etdirir.Belə ki, bu statistik rəqəm və hesablamalar respublika,şəhər və rayon əhalisinin kitabxana xidməti ilə təminedilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirir. Bu hesablamalarəsasında biz respublikada əhalinin kitabxana xidməti ilətəmin edilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirməklə respublikadasosial siyasətin həyata keçirilməsi dərəcəsiilə tanış ola bilərik.Kitabxana şəbəkəsinin sıxlıq və açıqlığını digərüsullarla da öyrənmək mümkündür. Onlardan birirayon, vilayət, respublikanın ərazisini kitabxanalarınsayına bölməkdən ibarətdir, lakin belə göstəricilərintətbiq edilməsi kitabxana statistikasının qeyri-müəyyənüsullarının yaranmasına səbəb olur. Belə ki, əhalininyaşadığı ərazi heç də həmişə müəyyən tam göstəriciləriifadə edə bilməz. Həmin ərazidə yaşayış məntəqələrininolmaması göl, bataqlıq, meşə və s. olması bu göstəricininobyektivliyinə təsir göstərir.Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, kitabxana statistikasınınən mühüm sahələrindən biri də oxucularaxidmət statistikasıdır. Oxucuların uçot statistikasıkitabxanaya gəliş və kitabxana kitabından nə qədərtələbatçının istifadə etdiyini aşkara çıxarır.268

Adətən, hesablama vahidi kimi oxucu formulyarlarınəzərə alınır: il ərzində nə qədər formulyar qeydəalınmışdırsa, o qədər də oxucuya xidmət olunmuşdur.Lakin kitabxanalardan istifadə edən oxucuların miqdarınıhesablamaq üçün belə uçot metodu az faydalıdır.Bu metod ikili hesablamaya gətirib çıxarır. Formulyaryazılan eyni bir şəxs kitabxananın müxtəlif kitabməntəqələrindən istifadə edə bilər. Beləliklə, formulyarlarınümumi miqdarı kitabxanadan istifadə edənşəxslərin ümumi sayından az ola bilər.1974-ci ildən etibarən oxucuların dəqiq uçotunuaparmaq məqsədilə vahid oxucu bileti sistemi tətbiqedilməyə başlanmışdır. Kütləvi kitabxanada oxucularaxidmət işinin uçotu «Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərindəişin təşkili» adlı təlimat və uçot formalarının3-cü bölməsinə əsasən müəyyənləşdirilmişdir.Bu nəşrə əsasən oxuculara xidmət üzrə işlərin uçotuaşağıdakı bölmələr üzrə aparılır:1. Oxucuların uçotu;2. Gəlişin uçotu;3.Nəşrlərin verilişinin uçotu.MKS-in oxuculara xidmət edən hər bir strukturbölməsi oxucuların, gəlişin, nəşrlərin verilişinin vəkütləvi tədbirlərin uçotunu aparır.Uçot vahidləri «Kitabxana və elmi-texniki informasiyaorqanları abonentlərinə və oxucularına xidmətinuçot vahidləri» adlı 7.41-82 Dövlət Standartına əsasənmüəyyən olunur.Uçot sənədlərinə oxucuların kitabxanaya yazıl-masınınvə gəlişinin, abonementdə, oxu zalında kütləvitədbirlərin keçirilməsi zamanı ədəbiyyat verilişininilkin uçot formaları aid edilir.269

MKS-in oxucularına xidmət prosesində «Kitabxananınilkin uçot sənədləri» adlı 7.35-81 DövlətStandartı ilə təsdiq olunmuş aşağıdakı sənəd formalarındanistifadə olunur:Oxucuların qeyd kartoçkası;Oxucu formulyarı;Kitab formulyarı;Oxucu tələbnaməsi.MKS-də oxucuların uçotu aşağıdakı statistik qaydaəsasında aparılır:Mərkəzi kitabxana, mərkəzi uşaq kitabxanası (MUK)və kitabxana filiallar qeyd kartoçkasında yazılmışoxucuların və bütün struktur bölmələrin (abonement,oxu zalı, gənclər şöbəsi və s.) xidmət etdiyi ümumioxucuların sayının uçotunu aparır.Ayın axırında oxucuların qeyd edilməsi yekunlaşdırılır,həmçinin ilin əvvəlində oxucuların ümumisayı və onların tərkibi hesablanır. Yekun məlumatlarnövbəti səhifənin birinci sətrinə köçürülür.Kitabxananın oxucularının ümumi sayı onun bütünstruktur bölmələrinin (abonement, oxu zalı və s.)məlumatlarının cəmləşdirilməsi ilə müəyyən olunur.MKS-in oxucularının ümumi sayının uçotu sisteminbütün kitabxanalarının (Mərkəzi kitabxana, mərkəziuşaq kitabxanası, kitabxana-filiallar) məlumatlarınıncəmləşdirilməsi ilə müəyyən olunur.MKS-də kitabxanaya gəlişin uçotu aşağıdakı qaydadaaparılır.Nəşrləri dəyişdirmək, onları qaytarmaq, yaxud istifadəmüddətini uzatmaq, kitabxanada mütaliə etməküçün biblioqrafik axtarışlar aparmaq, yaxud soraqbiblioqrafiyaaparatında kataloqlarla, kartoçkalarla,270

məlumat və biblioqrafik nəşrlərlə işləmək, kitabxanadakeçirilən kütləvi tədbirlərdə iştirak etmək, kitabxananınhər hansı struktur bölməsinə oxucunun gəlməsi gəlişhesab olunur. Gün ərzində gəlişlərin sayı, ədəbiyyatalmaq, dəyişmək, qaytarmaq üçün kitabxanaya gələnoxucuların formulyarlarının sayına görə hesablanır.Kütləvi tədbirlərə gələnlər gündəliyin «kütləvi işlərinuçotu» bölməsində ayrıca göstərilir.Gün ərzində gəlişlərin ümumi yekunu strukturbölmələrin iş gündəliyinə yazılır və sonra ay, rüb, ilüzrə cəmləşdirilir.Kitabxanaya gəlişlərin ümumi sayının uçotu bütünstruktur bölmələrin məlumatlarının cəmləşdirilməsivasitəsilə aparılır.MKS-ə gəlişlərin sayının uçotu sistemin bütünkitabxanalarının (Mərkəzi kitabxana, MUK, kitabxanafiliallar)məlumatlarının cəmləşdirilməsi yolu ilə aparılır.Kitabxanalarda nəşrlərin uçotu da yuxarıda adıçəkilən təlimata əsasən həyata keçirilir. Kitab verilişininstatistik uçotu oxucular tərəfindən hansı elmsahələri üzrə nə qədər sənədlərdən istifadə edildiyinimüəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu, son nəticədəkitabxanaçı əməyinin məhsuldarlığını müəyyən edəngöstərici kimi çıxış edir.Kitabxana və elmi-texniki informasiya orqanlarıabonentlərinə və oxucularına xidmətin uçot vahidləriqüvvədə olan dövlət standartına uyğun olaraq nəşrlərin,çap olunmamış materialların və onların surətlərininnüsxəsi verilişin uçot vahididir.Qovluqlarda, qutularda, komplektlərdə, tikilmiş haldabirləşdirilmiş, yaxud mühafizə olunan nəşrlərinverilişinin uçotu oxucunun sorğularına müvafiq olaraq271

aldığı nüsxələrin sayına görə hesablanır. Tikilmiş halda(rüblük, yarımillik, illik) birləşdirilmiş jurnalların verilişioxucunun sorğusuna uyğun olaraq aldığınömrələrin, yaxud buraxılışların sayına görə hesablanır.Qəzetlərin verilişi tikilmiş halda (aylıq, rüblük,yarımillik) birləşdirilmiş komplektlərin sayına görəhesablanır.Nəşrlərin verilişinin uçotu oxucu formulyarında vəkitab formulyarında qeyd edilmiş nüsxələrin sayınagörə aparılır.Gün ərzində nəşrlərin verilişinin ümumi yekunustruktur bölmələrin iş gündəliyində yazılır. Veriliş haqqındaməlumatlar aylıq, rüblük və illər üzrə cəmləşdirilir.İş gündəliyində nəşrlərin verilişinin uçotu nəşrlərinnövlərinə və məzmununa görə aparılır.Başqa dillərdə kitabları olan kitabxanalarda həminnəşrlərin verilişinin uçotu əlavə olaraq gündəliyin «ocümlədən (…) dilində verilmişdir» qrafasında aparılır.Müəyyən dövr üçün aktual olan mövzular üzrəədəbiyyat verilişi «o cümlədən mövzu üzrə verilmişdir»qrafasında ayrıca hesaba alına bilər.Kitab verilişinin ümumi sayının uçotu bütün strukturbölmələrin məlumatlarının cəmləşdirilməsi ilə aparılır.Kitabxanalarda kütləvi işin statistik hesabatı sərgilərin,ədəbi gecə və oxucu konfranslarının, biblioqrafikicmalların, məruzə və mühazirələrin sayını əks etdirir.Oxuculara xidmət işinin statistikasından bəhsedərkən onun nisbi göstəriciləri haqqında danışmaqlazımdır. Oxuculara xidmət işinin başlıca nisbi göstəricilərioxunuş və gəlişdən ibarətdir.Oxunuş - oxucuya verilən kitabın orta miqdarı, ilərzində verilmiş kitabın ümumi miqdarını həmin dövr-272

də qeydə alınmış oxucuların sayına bölməklə müəyyənedilir. Oxunuşu Oş, oxucuların sayını O, verilişi isə Vhərfləri ilə işarə etməklə aşağıdakı düsturu ala bilərik:Oş =VOMəsələn, Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyindəolan kitabxanalarda təxmini hesablamalara görəson illərdə oxucuların sayı 2875,5, kitab verilişi isə60989,5 olmuşdur. Beləliklə, yuxarıdakı göstəriciyəgörə, oxunuşu hesablaya bilərik:60989,4Oş = = 21,42875,5Bu rəqəm respublikada əhalinin ümumi mədənisəviyyəsini göstərən başlıca göstəricilərdən biridir.Gəliş (G) – il ərzində bir oxucunun kitabxanaya gəlməsininmiqdarıdır. İl ərzində kitabxanaya gəlişin (G)oxucuların miqdarına (O) bölünməsi yolu ilə aparılır.G =GOGəliş oxucuların mütaliə fəallığını, kitabxanaların nədərəcədə geniş iş aparmasını xarakterizə edir. Qaydayagörə gündəlik orta gəliş (Gg) illik gəlişin (G) il ərzindəolan iş gününə (İ) olan nisbətinə bərabərdir.ЭэG=И273

Burada G əvvəldə göstərdiyimiz kimi, kitabxanayagəliş, İ isə il ərzində olan işçi günlərinin miqdarıdır. Bugöstərici abonement və ya oxu zallarından istifadəsəviyyəsini, həmçinin kitabxanaçının üzərinə düşənyükü xarakterizə edir. Həmin göstəricidən yeni kitabxanabinalarının tikilməsinin planlaşdırılması zamanıda istifadə edilir.Kitabxana statistikasında əhaliyə kitabxana xidmətininnisbi göstəriciləri də müəyyən əhəmiyyətəmalikdir. Kitabxana xidmətinin son məqsədi-rayonun,şəhərin, respublikanın ərazisində yaşayan əhalini kitabxanaxidməti ilə təmin etməkdir. Kitabxana işinininkişafı haqqında fikir yürütmək üçün mütləq xidmətgöstəricilərini müvafiq ərazidə yaşayan əhalinin sayı ilətutuşdurmaq lazımdır. Bu göstəricilər müxtəlif ərazidəkitabxana xidmətinin səviyyəsini müəyyənləşdirməküçün də lazımdır. Əhalinin kitabxana xidməti ilə əhatəedilmə faizi (Əh) bütün qeydə alınmış oxucuların (O)əhalinin (Ə) miqdarına bölünüb 1000-ə vurulması yoluilə hesablanır və hər 1000 nəfərə düşən kitabxananınsayı müəyyənləşdirilir.OЯh= ×1000ЯBelə ki, 2005-ci ildə Azərbaycan MədəniyyətNazirliyi kitabxanalarının 1.473 min oxucusu var idi,Azərbaycanın əhalisi isə 7.137 min idi.274

1.473.000Я h = × 10000 = 2063897.137minQeyd edək ki, əhalinin kitabxana xidməti ilə əhatəedilmə faizi heç vaxt 100 %-ə yaxın və ya ona bərabərola bilməz, çünki əhali arasında müxtəlif qrup adamlaroxuya bilmir və ya kitabxanaya da gələ bilməzlər.Bundan başqa, əhalinin müxtəlif qrupları, müxtəlifailələr də kitabxanadan müxtəlif səviyyədə istifadəedirlər.Kitabxana statistikasının başlıca istiqamətlərindənbiri də kitabxana fondlarının statistikasıdır. Kitabxanafondlarının statistik hesabatı kitabxanalarda olan çapəsərlərinin miqdarına, onların hərəkətini və müxtəlifəlamətlərə görə bölünməsini müəyyən etməyə imkanverir. Bu istiqamətdə də statistik hesablama vahidininmüəyyənləşdirilməsi ciddi problemlərdəndir. Vətən vəxarici ölkə ədəbiyyatında da belə ölçü vahidi tapmaqmümkündür. Daxilolma vahidi, mühafizə vahidi və s.haqında mübahisə uzun illərdir ki, davam edir. Nəhayət,son dövrlərdə bu məsələyə yekun vurulmuşdur.Hazırda kitabxana fondlarının uçot vahidi nüsxə (vəya cild) nəzərdə tutulur. Elmi kitabxanalarda dövrinəşrlərin uçot vahidi kimi illik komplektlərdən istifadəolunur.MKS-də çap əsərlərinin uçotu yuxarıda isnadetdiyimiz təlimat və uçot formaları əsasında aparılır.Uçot MKS-in fondu haqqında bütövlükdə və onadaxil olan struktur bölmələrin hər biri üzrə ayrılıqdafondun həcmi, tərkibi və onda baş verən bütün275

dəyişikliklər haqqında: daxilolma, yerdəyişmə və çıxarılmahaqqında ümumi məlumatlar verir.Kitabxana fonduna daxil edilən və oradan çıxarılanbütün nəşr və materiallar uçota alınmalıdır.«Kitabxana fondunun uçot kitabı» üç hissədən ibarətdir:1.Fonda daxil olma;2. Fonddan çıxarma;3. Fondun uçotunun yekunu.Mərkəzləşdirmə şəraitində bütün kitabxanalar mərkəzikitabxananın filialına çevrildiyi üçün onlar yalnızmərkəzi kitabxananın deyil, həm də dövlət orqanlarıqarşısında məsuliyyət daşıyır. Buna görə də müasirstatistika bir nəfər tam ştat vahidi olan filialları belə,statistik vahid kimi nəzərə alır. Artıq yarım əsrdənçoxdur ki, kitabxanaların tiplər üzrə qruplaşdırılmasıhaqqında mübahisə gedir. Mərkəzi statistika orqanlarındakitabxanalar iki qrupa bölünür:1) Universal məzmunlu ədəbiyyat fonduna malikolan, kütləvi sorğuları yerinə yetirən kitabxanalar (MədəniyyətNazirliyi və Həmkarlar İttifaqının kitabxanaları);2) Elmi-texniki və xüsusi kitabxanalar. Yerləşdiyiərazidən asılı olaraq kitabxanalar şəhər və kənd kitabxanalarınabölünürlər. Respublikada elmi və xüsusikitabxanaların növ bölgüsü və 1990-2000-ci illər üçünmiqdarı aşağıdakı cədvəldə özünü aydın şəkildə göstərir:276

Cədvəl 9Azərbaycan XX əsrdə. II hissə Azərbaycan DövlətStatistika İdarəsi -2001, 698 s.1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000Şəhər vəkəndyerlərindəolan kütləvikitabxanalarŞəhərkütləvikitabxanalarınınsayıKəndkütləvikitabxanalarınınsayıAli məktəb,texnikumvə digərixtisas təhsilimüəssisələrinkitabxanaları4.605 4.794 4.644 4.608 4.522 4.382 4.374708 735 725 715 710 658 6603.897 4.059 3.919 3.893 3.812 3.724 3.714135 139 141 156 166 171 175Kitabxana fondlarının statistikasının nisbi göstəriciləridə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu göstəricilər dövriyyəvə kitab təminatında geniş istifadə edilir.Kitab fondunun dövriyyəsi (D) illik kitab verilişininilin sonunda olan kitab-kitabça, jurnal və digər ma-277

terialların miqdarına bölünməsi yolu ilə hesablanır.Yənidövriyyə bərabərdir veriliş bölünsün fond.VD =FKitab təminatı (K) ilin sonunda kitabxanada olankitabların miqdarının (F) qeydə alınmış oxucularınsayına (O) bölünməsi yolu ilə hesablanır:FK =OKitabxana statistikasının sonuncu istiqaməti kitabxanakadrlarının statistikasından ibarətdir. Bu istiqamətkitabxana kadrlarının miqdarını, onların ixtisas və təhsilüzrə qruplaşdırılmalarını, yaşlarını və kitabxanalarıntiplərinə görə bölünməsini öyrənir. Statistikanın bubölməsi kadr hazırlığı və onların ixtisaslarının artırılmasınınplanlaşdırılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsbedir. Kitabxana işçilərinin statistikası illik hesabatməlumatlarına əsaslanaraq hesablanır.9.4. KİTABXANA STATİSTİKASINDA ORTAVƏ NİSBİ HƏDLƏRKitabxana işinin vəziyyəti və onun inkişafını hərşeydən əvvəl kitabxanaların sayına, kitab fonduna, oxucularınavə kitab verilişinə görə qiymətləndirirlər.Lakin məsələlərə daha diqqətlə yanaşdıqda məlumolur ki, müqayisəli təhlil üçün bu əlamətlər heç də tamşəkildə götürülə bilməz. Çünki təsəvvür etmək çətindirki, nə qədər iş görülüb, keçən ilə nisbətən müəyyən278

irəliləyiş vardırmı ya yox? Ayrı-ayrı kitabxanalarınsay və ya rəqəm göstəriciləri rayon şəhər və respublikadaxilində bütövlükdə müxtəlifdir. Ona görə ki, onlarınhamısı eyni şəraitdə fəaliyyət göstərmir. Ona görə dəgörülən işlərə yekun vurmaq üçün kitabxana statistikasıişində orta və nisbi hədlərdən geniş istifadə olunur.Orta hədlər – bu ümumi və ya bir neçə eyni hədlərintoplu xarakteristikası deməkdir. Belə ki, ayrı-ayrı kəndkitabxanalarının fondu üzrə orta hədlər müəyyənləşdirilərsə,onda biz ümumi kitab sərvəti haqqında topluməlumat əldə etmiş olarıq. Qeyd etmək lazımdır ki,1934-cü ildə hər bir kənd kitabxanasında 1,5 min kitabfondu, 1975-ci ildə isə 6,8 min kitab fondu olmuşdur.Bu kimi orta hədlərin müəyyənləşdirilməsi müxtəlifillərdə kənd kitabxanalarının fondunun tipik həcmihaqqında təsəvvür yaradır. Başqa müqayisə olunacaqgöstəriciləri özündə birləşdirən rəqəmlərin təhlili isənisbi hədlər adlanır. Ona görə də müqayisə olunanhədlər müqayisə bazası adlanır. Nisbi hədlər özü dəmüqayisə təhlili baxımından orta hədlər qrupuna daxiledilə bilər.Nisbi göstəricilərin üç növü fərqləndirilir: dinamika,(yəni dinamik inkişaf) quruluş, səmərəlilik. Dinamikgöstəricilər nisbi göstəriciyə daxildir ki, müəyyən vaxtərzində baş verən dəyişiklikləri xarakterizə edir. Onlarmüqayisə yolu ilə eyni göstəricilərin müxtəlif dövrlərdəinkişaf dinamikasını göstərir. Bu baş vermiş işin və yainkişafın nə qədər tez dəyişdiyini öyrənir və perspektivplanların tərtibi kitabxana binalarının tikintisininlayihələrinin hazırlanmasında və başqa hallardaolduqca təcrübi əhəmiyyətə malikdir (Deyək ki, müəyyənvaxt ərzində kitab fondunun inkişaf dinamikası)279

Əgər bir neçə keçmiş onilliklər üzrə kitab fondununinkişafını nəzərdən keçirsək, təxminən (şəraiti nəzərəalmaqla) müəyyənləşdirmək olar ki, gələcəkdə fondundolğunluğu hansı səviyyəyə çata bilər. Mütləq hədlərinmüqayisə göstəricilərinin araşdırılması səviyyə adlanır.Ona görə də müqayisə üçün aparılan hədd bazis və yabaşlanğıc səviyyəsi adlanır (əvvəlki hədd). Məsələn,təxmini olaraq kitab verilişi 1995-ci ildə cari səviyyə(Cs), 2005-ci ildə isə bazis səviyyəsi (Bs) adlanır.Hadisələrin gedişinin (inkişaf dinamikasının) necədəyişdiyini öyrənmək üçün artım səviyyəsini, dahadoğrusu cari səviyyənin bazisə olan münasibətinimüəyyənləşdirmək lazımdır. Artım səviyyəsi inkişafdinamikasının əmsalının mütləq həddini göstərəcəkdir.Bs – artım səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün alınanrəqəmi 1000-ə vurmaqla hər min nəfərə düşən verilişitapmaq olar.CsBsİs = və ya faizlə İs × 100280Cs= BsBu düstur vasitəsi ilə son on oldə kitabxanaların,oxucuların və kitabxana fondlarında olan kitab və jurnallarınsayını hesablamaq olar.Beləliklə, aşağıdakı cədvələ uyğun olaraq son on ildəşəhər və kənd yerlərində olan kütləvi kitabxanalarınhesabatlarını əsas götürərək bu qənaətə gəlmək olar ki,kütləvi kitabxanalarda 1990-2005-ci illərdə faktikiolaraq həm kitabxanaların, həm də oxucuların sayındaciddi artım nəzərə çarpmır, parametr üzrə azalmamüşahidə olunur. Bunu biz aşağıdakı cədvəldən aydıngörə bilərik. Cədvələ uyğun olaraq, lazım gələrsə artım

və ya azalma tempini və ya onların faizini də müəyyənləşdirməkolar. Cədvəldəki hesablamalardan aydınolur ki, son illərdə kütləvi kitabxanalarda inkişaf tempiçox aşağı düşmüş, əksinə, həm kitabxanaların, oxucularınvə kitab verilişinin sayı xeyli aşağı düşmüşdür.Qeyd etməliyik ki, inkişaf tempinin aşağı düşməsininmüxtəlif səbəbləri olmuşdur. Lakin bu gerilik son beş ilərzində xeyli aradan qaldırılmışdır.Cədvəl 10Göstəricilər 1990(C.S)Kitab vəjurnal vardırOxucularaxidmətgöstərilmişdirKitab vəjurnalverilmişdir2000(B.S)Artım vəyaazalma(rəqəmlə)45.3mln 38.7mln 6.6 minnəfər4145min 2984mln 1161 minnəfər6.837 min 5.718min 1.119 minnəfərArtımvə yaazalma(faizlə)14 %28 %16.3 %İnkişaf dinamikasını müəyyənləşdirmək üçün artımınmütləq həddini, daha doğrusu, cari səviyyə iləbazis arasında olan fərqi müəyyənləşdirmək lazımdır.Beləliklə, kütləvi kitabxanalar üzrə kitab fondundamütləq azalma olmuş, 1990-2000-ci illərdə 6.6 mlnnüsxə, oxucularının sayı 1.161 min, kitab verilişi isə1.119 min nüsxə azalmışdır.Quruluş göstəriciləri - bura nisbi hədlər daxildir.Hansı ki, müəyyən bir hissənin tam məlumata nisbətinibildirir. Onlar kitab fondunun və ya kitab verilişininelm sahələri üzrə bölünməsini, oxucuları qanuna,281

kitabxana şəbəkələrinin şəhər və kənd arasında yerləşdirilməsinimüəyyənləşdirməyə kömək edir. Müqayisəüçün bütöv rəqəm əsas götürülür.2000-ci ildə şəhər və kənd yerlərində kitabxanalarınvə kitab fondlarının təxmini bölünməsini nəzərdənkeçirək .Cədvəl 11GöstəricilərAzərbaycan-da fəaliyyətgöstərənkütləvikitabxanala-rın sayışəhərrəqəmləfaizləBunlardankəndrəqəmləfaizləKitabxanalar 4374 66015 %Kitab və jurnal 38.7mln 19.9(mln nüsxə)55,6 %371484.9 %18.844,4 %Cədvəldən göründüyü kimi, kütləvi kitabxanaların1/5 hissəsi kənd yerlərində olmuşdur.Statistika işlərinin aparılmasında orta hədlərin roluda çox böyükdür. Lakin orta hədlərin hesablanması metodolojibaxımdan düzgün seçilməli və hesablanmalıdır.Orta oxunuş, orta hesabla kitab verilişi, kitabxanayaorta gəliş və s. bunlar statistik rəqəmlərin ümumiləşdirilməsindəistifadə edilir.282

9.5. KİTABXANA ŞƏBƏKƏLƏRİNİNSTATİSTİKASIKitabxana şəbəkələrinin statistikası kitabxanalarınsayını, müxtəlif əlamətlərinə görə qruplaşmasını vəümumi inkişafını özündə birləşdirir.İctimai istifadə üçün nəzərdə tutulan, ardıcıl olaraqöz fondunu komplektləşdirən, kitab kolleksiyasınamənsub olan, müstəqil olaraq və ya müəssisə, ictimaitəşkilat və tədris ocaqlarının nəzdində fəaliyyət göstərənkitabxanaların işi statistik hesablamalar əsasındaöyrənilir. Ayrılıqda müstəqil olaraq fəaliyyət göstərən,fondunu komplektləşdirən kitabxanalar ümumi hesabagötürülür. Şöbələr, filiallar, kitab verilişi məntəqələri,səyyarlar və başqa qeyri- stasionar kitabxanalar vəonların fəaliyyəti ayrıca hesaba alınmır.Əgər kənd kitabxanasının ayrılıqda iki yerdə kitabverilişi məntəqəsi fəaliyyət göstərirsə, burada statistikavahidi kimi bir kitabxana götürülür. Mərkəzləşmə şəraitindəbütün kitabxanalar mərkəzi kitabxananın filiallarınaçevrilmişdir. Onlar yenə də mədəniyyət ocaqlarıkimi fəaliyyət göstərir, nəinki mərkəzi kitabxanalar,hətta yerli dövlət orqanları qarşısında hesabat verirlər.Ona görə də kitabxana statistikası həm filiallar, həm dəmərkəzi kitabxana sistemləri tərəfindən aparılır. Filialkitabxanaları stasionar kitabxanalar hesab olunur vəstatistika vahidi kimi uçota alınır.Kitabxana şəbəkələrinin uçotunun aparılmasında,onların qruplaşdırılmasında son illərə qədər bir sıramübahisələr aparılır. Statistika orqanları kitabxanalarıiki qrupa bölürlər:283

1. Kütləvi kitabxanalar - universal tematikaya malikfondu olan, kütləvi ədəbiyyata olan tələbatı ödəyənkitabxanalar.2. Elmi, texniki və xüsusi kitabxanalar -müəssisələrdə,tikintidə, dəmir yolunda, meşə təsərrüfatı vəsovxozlarda, elmi institutlarda, laboratoriyalarda, nazirliklərdə,bədən tərbiyəsi və müalicə müəssisələrində vəbaşqa ictimai təşkilatlarda fəaliyyət göstərən kitabxanalar.Onların harada yerləşməsindən asılı olaraqkütləvi kitabxanalar şəhər və kənd kitabxanalarınabölünürlər.Kitabxana statistikası vasitəsilə şəbəkənin dolğunluğunuvə hamı üçün açıq olmasının əmsalını müəyyənləşdirməkmümkündür.Kitabxana şəbəkəsinin dolğunluğu (D) kitabxanalarınsayının rayon, vilayət və respublika əhalisinin(Əh) sayına bölünməklə ölçülür:KD = Я hXırda-xırda rəqəmlərdən uzaqlaşmaq üçün kitabxanastatistikasında adətən hər 1.000, 10.000 və ya100000 nəfərə düşən kitabxananın sayını müəyyənləşdirirlər.Məsələn:KxD = X10000 Я hƏgər 2000-ci ildə Azərbaycanda fəaliyyət göstərənkütləvi kitabxanaların sayını əhalinin ümumi sayınabölüb 10.000-ə vursaq onda, hər 10.000 nəfərə neçə284

kitabxana düşdüyünü öyrənə bilərik. Odur ki, Azərbaycandakütləvi kitabxanalarda hər 10000 əhaliyədüşən kitabxanaların sayını tapaq.4374D(dolğunluq) = × 10000 = 5. 58.000.000Deməli, 2000-ci il məlumatına əsasən, hər 10.000nəfər əhaliyə 5-dən bir az artıq kitabxana xidmət göstərmişdir.Əhalinin kitabxana şəbəkələri ilə təmin olunması birkitabxanaya düşən əhalinin sayı ilə ölçülür.Təmin olunma (доступност) -ЯhT =KAzərbaycanda 2000-ci ildə hər bir kütləvi kitabxanayaorta hesabla 1829 nəfər əhali düşürdü.T=8.000.0004374= 1829Kitabxana şəbəkələrinin yerləşdirilməsi onun dolğunluğuvə əhalinin təmin olunması ilə xarakterizəedilir. Kütləvi kitabxana şəbəkələrinin təşkili haqqındatəxmini təlimata əsasən hər bir kütləvi kitabxana aşağıdakıqaydada əhaliyə xidmət göstərməlidir.Kənd yerində – 750-1000 nəfərŞəhər yerində:a) Çoxmərtəbəli evlərdə 8 və daha artıq 20.000;b) Orta mərtəbəli 4-6 mərtəbə 10.000-12.000;с) Kiçik mərtəbəli 1-3 mərtəbə 3000-5000.285

3000 nəfər əhali olduqda həm şəhər, həm də kəndyerlərində mütləq kitabxana yaradıla bilər.Oxuculara xidmət işinin statistikasıOxucuların statistik uçotunun aparılması neçə nəfərkitabxananın kitab fondundan istifadə edir sualınacavab verir. Burada uçot vahidi kimi oxucu formulyarındanistifadə edilir. Yəni, cari ildə neçə nəfər oxucuqeydə alınıb, neçə nəfərə xidmət göstərilib. Oxucularınuçotunun dəqiq aparılması üçün 1962-ci ildən etibarənkütləvi kitabxanalarda vahid oxucu bileti sisteminəkeçilmişdir, bu da kitabxananın bütün məntəqələrindənistifadə etməyə hüquq verir. Qeyd etmək lazımdır ki,çox keçmədən bu sistem də özünü doğrultmadı. 1969-cu il «Kütləvi kitabxanalarda kitabxana texnikasıminimumunun 10-cu nəşrinə əsasən kitabxanalardaxüsusi qeydiyyat şöbəsi yaradıldı və oxucu biletindəonun hansı şöbədən istifadə etməsi göstərilirdi. Bunauyğun olaraq yeni bir təlimat kitabxanaların mərkəzləşməsiilə əlaqədar mərkəzi kitabxana sistemində texnikiişlərin həyata keçirilməsi məqsədi ilə MKS və onunfiliallarda oxucuların sayının faktiki uçotunu aparmaqüçün xüsusi qeydiyyat kartoçkaları tərtib edildi vəbeləliklə, vahid oxucu biletinə keçilməsi məqsədəuyğunhesab olundu.Şöbələrdə və filiallarda yazılmış formulyarlara əsasənmüəyyənləşdirmək olar ki, MKS-də cəmi neçənəfər oxucuya xidmət göstərilib, vahid qeydiyyatkartoçkasındakı qeydlərə əsasən isə müəyyənləşdirməkolar ki, neçə nəfər oxucu faktiki olaraq kitabxananın vəMKS-in oxucusudur.Oxucuların sayının dəqiqləşdirilməsində daha birneçə çətinlik meydana çıxır, bəzən bir oxucu bir neçə286

kitabxanadan istifadə edir. Bu göstəriciləri ancaq sorğuyolu ilə müəyyənləşdirmək olar. Anket sorğusunəticəsində aparılmış tədqiqatlardan məlum olmuşdurki, 3909 nüsxə toplanmış anketdən 46%-i eynizamanda bir neçə kitabxanadan istifadə edirlər.Kitab verilişinin uçotunun statistikası “nə qədər çapməlumatı vardır, hansı ayrı-ayrı elm sahələri üzrəoxuculara verilmişdir” sualına cavab verir. Bu eynizamanda ictimai oxunu və kitabxanaçı əməyininməhsuldarlığını xarakterizə edir. Kitab verilişinin sayımühüm meyarlardan hesab olunmaqla əhalinin mədənisəviyyəsi və ictimai kitab fondlarından istifadəninvəziyyəti haqqında fikir söyləməyə əsas verir. Kitabverilişinin əsas uçotu kitab formulyarları ilə həyatakeçirilir. Ayrı-ayrı kitablar, kitabçalar, ayrıca nüsxələr,cildlənmiş qəzetlər və jurnallar əsas say vahidi kimihesablanır. Bir sıra texniki və xüsusi kitabxanalardajurnalların ayrı-ayrı nömrələri vahid kimi götürülür.Kitabxana statistikasının ən mühüm göstəricilərindənbiri oxucuların kitabxanaya gəlişinin hesablanmasıdır.Kitab almaq və qaytarmaq, kitabın müddətini artırmaq,kataloqda ədəbiyyat axtarmaq və s.Müxtəlif məqsədlərlə oxucunun kitabxanaya müraciətetməsi, gəlməsi gəliş adlanır. Kütləvi kitabxanalardaabonementlərin gəlişi - oxucu formulyarınaəsasən gün ərzində hesablanır. Oxu zallarında daxilolmaq üçün verilmiş talonlar qaytarıldıqda hesablanırvə ümumi gəliş müəyyənləşdirilir.Kütləvi tədbirlərin statistik uçotu - sərgilərin, (tematik,yeni ədəbiyyat, abonement şöbəsində oxu zalındavə kitabxananın digər yerlərində) yeni kitabların təqdimatı,oxucu konfransları, biblioqrafik icmallar, uca-287

dan oxular və s. işlərin uçotunun aparılması kimi başadüşülür. Kütləvi işlərə dair göstəricilər kitabxananıntəbliğat işində fəal iştirakını xarakterizə edir. Qeydetmək lazımdır ki, 2000-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyitabeçiliyində olan kütləvi kitabxanalarda təxminən600.000 tədbir keçirilmişdir ki, orta hesabla hərkitabxana il ərzində 137 tədbir keçirmiş olur.9.6. OXUCULARA XİDMƏT İŞİNDƏ NİSBİGÖSTƏRİCİLƏROxuculara xidmət göstəricilərinin nisbi əsası- oxunuşvə gəlişdən ibarətdir. Oxunuş - il ərzində hər biroxucuya verilən kitabların sayını bölməklə tapılır.Əgər oxunuşu O, oxucuları O, verilişi V hərfləri iləişarə etsək, belə bir formula ala bilərik:(Oxunuş) Oş = OV2009-cu ildə respublika Mədəniyyət və Turizm Nazirliyisistemində olan kütləvi kitabxanalarda 2.481.800oxucu vardır ki, onlara 70.525.700 kitab və jurnalverilmişdir. Beləliklə, oxunuş aşağıdakı kimi olmuşdur.İl ərzində gəliş:70.525.700O = = 28, 42.481.800288

14.890800G = =2.4818800Orta gündəlik gəlişi müəyyənləşdirmək üçün belə birdüsturdan istifadə edilir:5,3G( эяlиш)=GgsGs (gялянлярин сайы)(эцндялик эялянлярин сайы)14.890.800Ээ == 62045 няфяр260 (иш эцнц)2008-ci ilin statistik hesablamalarına görə, respublikamızdahər bir kütləvi kitabxanaya orta hesabla gündəlikgəliş 62045 nəfər olmuşdur.Gün ərzində bütün kütləvi kitabxanalara gələn oxucurınsayını (62045-i) kütləvi kitabxanaların sayına (4374)bölməklə hər bir kitabxanaya gündəlik gəlişi tapmaqolar. Bir kitabxana üzrə gündəlik gəliş aşağıdakı kimiolacaq:Gs62045= 4374= 15,3Deməli, bir kitabxanaya orta gündəlik gəliş 15,3nəfərə bərabərdirKütləvi kitabxanalarda oxuculara düşən kitab vəjurnalların sayı, veriliş üzrə:VB = Я hali289

Orta gündəlik gəlişin hesablanması üçün aşağıdakıdüsturdan istifadə edilir.2426,6B = = 9,5255,537.328.900Oxucuya düşən kitab= = 15, 042.481.800Dövriyyəni hesablamaq üçün il ərzində kitab verilişiniümumi fondun sayına bölmək lazımdır.VD =F70.525.700D == 1,8 dəfə dövriyyə olunmuşdur37.328.900Bütün bu rəqəmlərə əsaslanaraq göstərmək lazımdırki, kitabxana statistikası ümumi statistika nəzəriyyəsinəuyğun olaraq inkişaf edir və təkmilləşir.Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq tələbələrdəstatistik rəqəmlərlə iş vərdişləri yaratmaq məqsədiləaşağıdakı tapşırıqları nəzərdən keçirək. Tapşırıqlarıizah edərkən Sumqayıt şəhər və Astara rayon MKS-iniş təcrübəsi əsas götürülmüş (2004-2005-ci illər) vəonların iş təcrübəsinə aid rəqəmlərdən istifadə edilmişdir.Tapşırıq №1.1.1.İllik statistik hesabatın tərtibi.Bəzi tapşırıqların əvvəlki illər üçün ayrı-ayrıgöstəricilərin dəyişilməsinin öyrənilməsi ilə, qismən də,bəzi dinamik və ya müvəqqəti cərgələrin tərtibi və290

təhlili ilə bağlı olduğu üçün, son iki ilə dair illikstatistik hesabatlardan oxucuların sayını, gəlişi, kitabverilişi, və kitabxana fondunun miqdarı haqqındaməlumatları köçürmək və təhlil etmək lazımdır.Statistik əmsalların hesablanması.Oxucuların miqdarını, gəlişi, kitab verilişini, kitabxanafondunu, kitabxanaçıları xarakterizə edən mütləqgöstəricilər əsasında oxuculara xidmət və kitabxanafondu üzrə başlıca nisbi statistik göstəriciləri hesablayın.Cədvəl 12(Sumqayıt şəhər MKS-in statistik hesabatıəsasında)2004 2005 2008Oxucuların 44.335 45.030 39.400sayıFondun həcmi 614.364 622.866 622.300Orta hesabla 13857 13832 15794hər 1000oxucuya düşənkitabKitab927000 927250 1.244.400verilişi(oxunuş)Dövriyyə 0,6 0,6 1,9Kitabxanaişçilərinin sayı109 111 1141.3.Dinamik göstəricilərin hesablanması.Keçən 5 il üçün tapşırıqda verilmiş oxucularınmiqdarı, kitab verilişi və kitabxana fondunun miqdarıhaqqında statistik hesabatların məlumatlarından istifadə291

edərək, bu göstəricilər əsasında dinamik cərgələr tərtibedin və onları təhlil edin.Metodiki göstərişlərMüəyyən müddətdə hər hansı bir hadisənininkişafının öyrənilməsi üzrə təcrübi tapşırıqlar dinamikcərgələrin (və ya müvəqqəti cərgələrin) tərtib edilməsininköməyi ilə yerinə yetirilir. Dinamik cərgələroxşar məzmunlu və müqayisə edilən statistik göstəricilərinrəqəm ifadələrini, il ərzində aparılan işləriözündə əks etdirir. Dinamik cərgələrin əsas xarakteristikasındakımütləq artım verilənlərlə cərgənin ilkinsəviyyəsi arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Ogöstərir ki, müəyyən dövrün səviyyəsi mütləq ifadədəilkin səviyyədən neçə vahid aşağı və yuxarıdır, bunagörə də mütləq artım «+» (səviyyənin yüksəlməsizamanı) və «-» (səviyyənin azalması zamanı) işarələriola bilər.Yüksəliş (və ya azalma) tempi – iki səviyyəninbölünməsi nəticəsində alınan və faizlə ifadə olunannisbi göstəricidir. Cərgənin ilkin səviyyəsi müqayisəedilən daimi (bazis) səviyyə kimi götürülür.Artım tempi- bir səviyyənin ilkin, bazis səviyyəsindənneçə faiz çox (və ya az) olduğunu ifadə edənnisbi göstəricidir. Bu göstəricini mütləq artımın ilkinsəviyyəyə faiz münasibəti kimi və ya artım tempigöstəricisindən 100 % almaq yoluyla hesablamaq olar.292

Cədvəl 13Nümunə a) Sumqayıt şəhər MKS-də oxucularınsay dinamikasıİlOxucularınsayı (minlə)Mütləqartım(+, -)Yüksəliştempi( )Artımtempi( + , -)1990 43.645 690 44335 690-1994 44.335 695 45030 6952005 45.030 -5534 39.496 -5534Hesablamanı həyata keçirdikdən sonra müvafiq nəticəyəgəlmək lazımdır.Dinamik cərgələrin alınma göstəricilərini hesablayın:Cədvəl 13Nümunə b) Sumqayıt MKS-ləri üzrə kitabverilişinin artım dinamikasıİlKitab verilişi(milyonla)Mütləqartım(+, -)Yüksəliştempi(+, -)Artım tempi(+, -)2004 927.000 250 927250 2502005 927.250 3846 905111 384612008 965.711 1200 966911 1200293

Cədvəl 13Nümunə c) Kitabxana fonduİlKitabxanafondu(milyon)Mütləqartım(+, -)Yüksəliştempi( )Artım tempi( ), ,-)1990 475.255 139.109 614.364 + 139.1092004 614.364 8502 622866 +85022005 622.866 -501 622365 - 501Quruluş göstəricilərinin hesablanmasıTapşırıq № 2Metodiki göstərişlərƏyaniliyin təmin edilməsi üçün, həmçinin müqayisəməqsədi ilə dinamik və quruluş göstəricilər qrafikitəsvir edilir. Bu zaman sütunlu, xətti, sektorlu diaqramsistemlərindən istifadə edilir.Sütunlu diaqram müxtəlif dövrlər üçün kitabxanastatistikasının eynitipli göstəricilərinin yüksəliş (və yaazalma) dinamikasını göstərir. Bu zaman hər bir illiksəviyyə sütunla (düzbucaqlı ilə) ifadə edilir, həm dəmüxtəlif illərin sütunları eyni məsafədə yerləşdirilir,eyni əsasa, lakin müxtəlif hündürlüyə malik olur. Hərbir sütunun hündürlüyü ifadə edilən göstəricinin ölçüsünəmüvafiq gəlir. Əyanilik üçün hər bir sütununyuxarısında və içərisində kitabxana statistikasının kon-294

kret göstəricilərinə müvafiq gələn mütləq rəqəmlərgöstərilir.Xətti diaqramda müxtəlif illər üçün eynicinsli göstəricilərinölçü dəyişmələri xətlərin köməyi ilə əksolunur. Xətti diaqramın qurulma ardıcıllığı aşağıdakıkimi ola bilər: a) yerləri şkalada göstərilmiş müvafiqnöqtələr müəyyən edilir: b) sonradan nöqtələr öz aralarındaşərti xətlərlə birləşdirilir. Nəticədə verilmişhadisənin zaman daxilində dəyişilməsini xarakterizəedən xətt (adətən, əyri xətt) alınır. Bir inkişaf xəttinidiaqramda bir neçə əyri xətlə çəkmək olar.Hadisənin tərkibini (quruluşunu) xarakterizə etməküçün əsas etibarı ilə sektorlu (dairəvi) diaqramlardanistifadə edilir. Sektorlu diaqram, ölçüləri təsvir ediləngöstəricilərin miqdarına müvafiq gələn sektorlarabölünmüş dairədən ibarətdir. Sektorlu diaqramı qurmaqüçün dairənin səthində təsvir edilən məcmununayrı-ayrı hissələrinin xüsusi çəkisiylə proporsionaldərəcələrin sayı qədər sektorlar müəyyən edilir. Bunagörə də təsvir edilən faizi məcmunun ayrı-ayrıhissələrinin sektor ölçüsünü müəyyənləşdirmək üçün360-ı 100-ə bölmək, sonradan alınmış (3,6) məcmuununayrı-ayrı hissələrinin xüsusi çəkisinə (faizə)vurmaq lazımdır. Dairəni sektorlarla transiftyorunköməyi ilə bölürlər. Hər bir sektorun ortasında faizlərinsayı göstərilir. Əgər sektorun sahəsi həmin faizi göstərməyəimkan vermirsə, onda bu say dairədən kənaraçıxarılaraq sektorun qarşısında yazılır. Daha böyükəyanilik üçün diaqramın hər bir sektoru şərti işarələrləmüvafiq olaraq xüsusi ştrixlənir. Sektorlu diaqramınsektorları müxtəlif rənglərlə rənglənərsə, o daha yaxşıqavranar.295

2.1. Sütunlu diaqramKitabxana fondları üzrə 3 illik göstəricilər əsasındasütunlu diaqram qurun.15014013012011010090807060504030201002004 2005 20082.2. Xətti diaqram.Verilmiş diaqramda qrafiki təsvirin xətti üsulundanistifadə edərək, 3 il üçün oxucuların sayını, kitabverilişinin miqdarını və kitab fondunun ölçüsünüxarakterizə edən göstəricilərin inkişafını göstərin.296

14013012011010090807060504030201002004 2005 2008Şərti işarələr _O__________________ oxucularK.v __ __ _ _ __ _ kitab verilişiF __ __ __ _ __kitabxana fonduŞərti işarələr rəngli xətlərlə də göstərilə bilər.297

2.3. Sektorlu diaqram.a) 2005-ci il üçün kitabxana fondunun bilik sahələri(və ya digər əlamətlər) üzrə bölünməsi;b) 2005-ci il üçün kitab verilişinin bilik sahələri (buvə digər əlamətlər) üzrə bölünməsi.Tapşırıq №2 üzrə qısa nəticələrStatistik göstəricilərin – cədvəl və qrafik şəkildətərtib edilmiş mütləq və nisbi göstəricilərin təhlili əsasında,mütləq ölçülərin və statistik əmsalların necəinkişaf etdiyi, kitabxana fondunun tərkibinin və kitabverilişinin necə qiymətləndirildiyi bir kitabxanaçıyadüşən yükün necə yerinə yetirildiyi, göstəricilərindəyişməsi səbəbləri və onları yaradan amillər haqqındanəticələr çıxarın.298

X BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİN PLANLAŞDIRILMASI10.1. KİTABXANA İŞİNİNPLANLAŞDIRILMASI,ƏHƏMİYYƏTİ VƏ MƏZMUNUKitabxana işinin palanlı şəkildə inkişaf etdirilməsi,kitabın hər bir ailəyə çatdırılmasına, bütün əhalininsistematik oxuya cəlb edilməsinə, həmçinin çapməhsullarından səmərəli istifadə edilməsinə imkanyaradır. Plan işin məqsədini, vəzifələrini və səviyyəsinigöstərməklə hərəkət proqramını müəyyənləşdirir,kitabxanaların fəaliyyətini istiqamətləndirir, xidmətetdiyi ərazidə komplektləşmə və kitabişləmədə əhalininkitabxanaya cəlb olunmasına kömək göstərməyə cəlbedir. İşin səviyyəsinin qaldırılması, kitab təbliğinin yeniforma və metodlarının tətbiqi üçün plan səfərbəredicirol oynayır.Yeni ictimai şəraitlə əlaqədar olaraq cəmiyyəthəyatının bütün sahələrində olduğu kimi kitabxana işisahəsində də planlaşdırma tamamilə yeni məzmun vəəhəmiyyət kəsb edir. Şişirdilmiş göstəricilər uğrundamübarizə aparmaq, kitabxana işinin bütün istiqamətləriniməhz bu göstəricilərə nail olmaq uğrundaqurmaq- bütün bunlar artıq arxada qalmışdır. İdeolojibağlılıqdan azad olmuş kitabxana işində planlaşdırmanın«qarşıya qoyulan tələblər» əsasında həyata keçirilməsizərurətinə tabe etdirilməsi aradan çıxmışdır.Lakin bütün bunlar heç də o demək deyildir ki, planlaşdırmabütövlükdə əhəmiyyətini itirmiş bir prosesdir299

və kitabxana işinə tamamilə yaddır. AzərbaycanRespublikasının müstəqilliyi şəraitində bütün bu problemlərəinkişaf etmiş müstəqil dövlətlərə məxsus birtərzdə yenidən baxılmalıdır. Bütün sosial institutlarkimi kitabxanalar da müvafiq plan əsasında işləməlidirlər.Sadəcə olaraq, hazırkı şəraitdə planlar millimənəvidəyərlərimiz nəzərə alınmaqla tərtib edilməlidir.Bu baxımdan kitabxanaların işinin planlaşdırılmasınınmüvafiq prinsipləri, ona verilən tələblər müasirşəraitə uyğun olaraq yeni xüsusiyyətlər kəsb etməklə özəhəmiyyətini saxlamaqdadır. Buna görə də kitabxananınmüəyyən il üçün başlıca iş göstəricilərinin rəqəmölçüləriylə ifadəsini hesablamaq üçün, kitabxana işininplanlaşdırılması haqqında müəyyən nəzəri məlumatlarınöyrənilməsi məqsədəuyğun olardı.Kitabxana işinin planlaşdırılması müəyyən dövrüçün fəaliyyət proqramıdır, maliyyə vəsaitinin, kitabsərvətinin və kitabxanaçıların əməyinin səfərbərliyəalınması və ondan düzgün istifadə edilməsi vasitəsidir.Plan əsasında işləmək, nə zaman, hansı məqsədlə nəetmək lazım olduğunu aydın bilmək, yəni kitabxanaişinin vəzifələrini, məzmununu, həcmini və metodlarınıəvvəlcədən müəyyənləşdirmək deməkdir.Məlum olduğu kimi, son dövrlərə qədər kitabxanaişinin planlaşdırılmasında başlıca prinsip kimi partiyalılıqəsas götürülür, kitabxana işi süni şəkildə partiyanınirəli sürdüyü vəzifələrə tabe etdirilirdi. Kitabxanalarmövcud ictimai şəraitin qanunları əsasında inkişafetdiyinə görə bu qanunlara da tabe olur və təbii öz işinidə məhz bu prinsiplər əsasında planlaşdırır. Bu zamanhər hansı təbəqənin və partiyanın mənafeyi deyil,bütövlükdə cəmiyyətin, bəşəri dəyərlərin inkişaf etdiril-300

məsi mənafeyi əsas götürülür. Beləliklə, müasir şəraitdəkitabxanaların işinin planlaşdırılması zamanı respublikamızıntam milli müstəqilliyə nail olması ideyasıəsas götürülməli və bütün plan göstəriciləri bu ideyanınhəyata keçirilməsi istiqamətində tərtib edilməlidir.Müasir dövrdə planlaşdırmaya verilən ən başlıca tələbvə onun başlıca prinsipi planın elmi cəhətdən əsaslandırılmışolmasıdır. Planlaşdırmada real şərait və kitabxananınimkanları, kitab fondunun tərkibi nəzərə alınmalı,bütün göstəricilər dəqiq hesablanmalı və bir-biriilə əlaqələndirilməlidir. Planda elə göstəricilər verilməlidirki, onlar günün tələblərinə cavab versin, keyfiyyətliyerinə yetirilə bilsin və kitabxananın imkanları,kitabxana işçilərinin qüvvəsi lazımi səviyyədə istifadəolunsun. Yerli şəraitin nəzərə alınması plan göstəricilərininhesablanmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Məsələn, respublikamızın sərhəd rayon kitabxanaları ilədigər rayon kitabxanalarının iş göstəricilərini eynitələblər əsasında planlaşdıra bilməzlər. Bütün statistikgöstəriciləri elə hesablamaq lazımdır ki, onlar əvvəlkiillə müqayisədə yüksək olsun, əhaliyə kitabxana xidmətininyaxşılaşdırılmasına və genişləndirilməsinə doğruistiqamətləndirilsin. Bununla birlikdə, bu hesablamalarsəthi xarakter daşımamalı, əvvəlki ilin yekunlarınaəsasən orta norma və maliyyə imkanları nəzərəalınmaqla tərtib edilməsi, neçə kitab verilişi məntəqəsininvə səyyar kitabxananın açılması, kitab verilişininnə qədər artırılması, nə qədər və hansı mövzudaoxucu konfranslarının və digər kütləvi tədbirlərinkeçirilməsi qeyd edilməlidir.Kitabxana işinin planlaşdırılmasına verilən digər birtələb də öz qüvvəsini saxlayır. Bu planın yerinə301

yetirilməsinin təmin edilməsi, onun direktiv olmasıdır.İstənilən müəssisə və idarədə olduğu kimi kitabxanalardada plan müəyyən müddət üçün onun fəaliyyətproqramı kimi mütləq yerinə yetirilməlidir. Lakin buheç də o demək deyildir ki, bütün plan göstəricilərimütləqdir və onları qətiyyən dəyişdirmək olmaz. Cəmiyyətdəbaş verən bütün sosial-siyasi proseslər, dəyişikliklərplandakı bu və ya digər göstəricilərin dəyişməsinəvə ya tamamilə aradan çıxarılmasına zəminyaradır.10.2. PLANLAŞDIRMANIN PRİNSİPLƏRİKitabxana işinin planlaşdırılması aşağıdakı prinsiplərəəsasən qurulmalıdır: elmi əsaslandırma, cari vəperspektiv vəzifələrlə əlaqələndirmə, direktivlik, əlaqəlilik,konkretlik.Planın əsas vəzifəsi işin aktual vəzifələrinin yerinəyetirilməsinə cəlb etməkdən ibarət olmalıdır. Kitabxanaişinin planlaşdırılmasının, kütləvi-tərbiyə işinə dairtədbirlərin məzmunca və kitabxana-biblioqrafiya işininaktuallığının həyati tələbata uyğun yerinə yetirilməsindəöz əksini tapmalıdır.Elmi əsaslandırma- planın yerinə yetirilməsi üçünmühüm amillərdəndir.Planlaşdırma – elmi uzaqgörənlik, tələb və imkanlaragörə kitabxana işinin inkişafının nəzərə alınmasıdeməkdir. Plan göstəriciləri, müəyyən normalar əsasındasistemlərin əlaqəli təminatını özündə əksetdirməli, kor-koranə tərtib edilməməlidir. Əks halda,həmin plan yerinə yetirilmir və ya kəsrlə yetirilir.302

Məsələn, az kitab fondu olan kitabxanalar geniş oxucukütləsinə xidmət göstərə bilməz. Kitabxana işinininkişafı mərhələlərini müəyyənləşdirərkən mütləq realimkanları nəzərə almaqla əldə olunan nailiyyətlərləkifayətlənməmək və həmişə gələcək inkişafa cəhdgöstərmək lazımdır. Planlaşdırmanın elmi əsaslandırılmasıtəkcə son hədlərin və məqsədlərin əldə olunmasınıtələb etmir, həm də onun həll olunması metodlarını,üsullarını öyrənir. Məqsəd təkcə ondan ibarətdeyil ki, düzgün hesablansın ki, nə qədər oxucuyaxidmət gösərmək mümkündür, məqsəd ondan ibarətdirki, onların cəlb olunması üçün hansı tədbirlər planlaşdırılmalıvə həyata keçirilməlidir. Planlaşdırma zamanıkitabxana işçilərinin sayı dəqiq öyrənilməli və nəzərəalınmalıdır ki, buna əsasən də səyyar və kitab verilişiməntəqələrinin sayını və onların işini planlaşdırmaqolar. Plan tərtib olunarkən onun elmiliyi bir də ondanibarətdir ki, ictimaiyyətin kitabxana işində iştirakınəzərə alınsın. Respublikamızın əksər kütləvi kitabxanalarındaictimai əsaslarla yaradılan kitabxana şuralarıfəaliyyət göstərirlər. Hesabatların dinlənilməsində, kütləvitədbirlərin keçirilməsində metodiki işin təşkilindəmetodiki müzakirələrin aparılmasında bu şuraların işiəvəzsizdir. Kitabxana şuraları demokratik qurum hesabolunur. Məsələlərin müzakirəsi kollegial olaraq səsverməilə aparılır. Kitabxana şuraları ictimai əsaslarlafəaliyyət göstərən orqan kimi, oxucuların marağınıqoruyur, oxucular tərəfindən seçilir və onlar qarşısındahesabat verirlər.Kitabxana işinin planlaşdırılmasında elmi əsaslandırmacari vəzifələrin perspektiv vəzifələrlə əlaqələndirilməsinəşərait yaradır. İllik planların tərtibi zamanı303

nəzarət rəqəmləri hesablanarkən, biblioqrafik göstəricilərvə komplektləşmənin tematikası müəyyənləşdirilərkənkitabxanaçı cari məsələlərlə yanaşı, yaxıngələcəyin tələblərini də nəzərə almalıdır. Elmi əsaslanmaqlagələcəyi görmək, onun vəzifələrini müəyyənləşdirmək,hansı ki, bütün bunlar yaxın illərdəediləcək illik planın tərtibi üçün əsas amillərdən olmalıdır.Fərz edək ki, rayon ərazisində böyük neftayırmazavodunun tikintisinə başlanmışdır. Yəqin ki bir neçəildən sonra fəhlə və mühəndis kontingenti meydanagələcək və onun üçün qabaqcadan komplektləşmənintematikası həmin tikintiyə uyğun aparılmalıdır. Ərazidəhəyata keçirilən sahəyə uyğun kitabxana fondlarınıntərkibi əvvəlcədən təmin edilməli, bütün informasiyamaterialları vaxtında oxuculara təqdim olunmalıdır.Planlaşdırmanın əsas prinsiplərindən biri də direktivlikdir.Bu birinci növbədə onunla izah olunur ki,qəbul olunmuş plan mütləq yerinə yetirilməlidir. Plangöstəricilərinin yerinə yetirilməsi üçün bütün resursgüc və vasitələri səfərbər etmək lazımdır. Planda əldəolunan nailiyyətlərlə yanaşı, hansı göstəricilər uğrundamübarizə aparılması da öz əksini tapmalıdır. Əgərplanda nəzərdə tutulmuşdursa ki, hər bir ailəyə kitabxanakitabı ilə, deyək ki, il ərzində 3000 nəfər oxucuyaxidmət göstərmək lazımdır, onda bunlara mütləqrəqəmlər kimi baxmaq və yerinə yetirmək lazımdır.Planın əlaqələndirilməsi rayon ərazisində fəaliyyətgöstərən bütün kitabxanaların işinə nəzarət etməyəimkan verir. Məsələn, həmkarlar, texniki, məktəb vəuşaq kitabxanalarına oxucuların cəlb edilməsi üzrəplanları əlaqələndirmək lazımdır. Kitabxanada, həmçininelmi, nəşriyyat, biblioqrafiya və siyasi-tərbiyə işləri304

üzrə planlar əlaqəli şəkildə razılaşdırılır və ərazi üzrəkitabxana planları tərtib edilir. Plan tərtib edilərkənonun qarşısında duran vəzifələrdən biri direktivlikdir.Bu zaman aydın olmayan qeyri-müəyyən fikirlərdən(planlı komplektləşməni təmin etmək, mün-təzəmolaraq kitabişləməni təmin etmək, ardıcıl olaraq kitabfondunu öyrənmək və s.), mücərrəd sözlərdən qaçmaqlazımdır. Belə fikirlər planı artıq yükləyir və aydınolmur ki, planı yerinə yetirərkən hansı nöqsanlara yolverilmişdir. Kitabxana planlarının ümumiləşmiş şəkildəverilməsi məqsədəuyğundur. Xırda iş prosesləri vəməsələlərinin sadalanması, əksinə, plan tapşırıqlarınınyerinə yetirilməsinə pis təsir göstərir, işçini yorur.10.3. PLANIN NÖVLƏRİKitabxana işinin planlaşdırılması aşağıdakı növlərəbölünür:Sahəvi planlaşdırma – kitabxana şəbəkələrini mədəniyyətinbir sahəsi kimi planlaşdırma - yəni kitabxanaşəbəkələrinin sayı, kitab fondunun həcmi, kitabxanaişçilərinin sayı və s.Regional və ya ərazi üzrə planlaşdırma - yəni vahidplan əsasında əhaliyə kitabxana xidmətinin əsaslandırılması- kitabxana şəbəkələrinin yerləşdirilməsi,rayon, şəhər və iqtisadi rayonlar üzrə onların fəaliyyətininəlaqələndirilməsi.Ayrı – ayrı kitabxanaların işinin planlaşdırılması- ayrılıqda bir kitabxananın işinin planlaşdırılmasınəzərdə tutulur, yəni kitabxana daxili planlardan söhbətgedir.305

Bunlardan başqa, kitabxana işinin planlaşdırılmasıicra müddətindən asılı olaraq perspektiv (5-10 ilmüddətində) və icra müddətinə görə cari, illik, rüblükvə aylıq planlara bölünürlər.Təsir dairəsi baxımından planlar toplu və kitabxanadaxili planlara ayrılır.Toplu planlar- bir neçə idarə və təşkilatın nəzdindəfəaliyyət göstərən (kənd, rayon, vilayət) kitabxanalarüçün tərtib olunur. Şəhərdə, rayonda və vilayətdə əhaliyəkitabxana xidməti, biblioqrafik işə dair topluplanlar, tədqiqat və metodiki işlərə dair planlar bunamisal ola bilər.Kitabxanadaxili planlar – ayrıca bir kitabxananınfəaliyyətini müəyyənləşdirir, onun şöbələrində, bölmələrindəişçilərin fəaliyyətini istiqamətləndirir. Buraya,həmçinin geniş miqyasda və uzun müddətdə nəzərdətutulan planlar da daxil edilir.10.4. İLLİK PLAN VƏ ONUN TƏRTİBİMETODİKASIİllik plan cari ildə kitabxananın aşağıdakı göstəricilərini:yeni kitabxana texnologiyalarının tətbiqini,elektron kataloqların yaradılmasını, kitabxana fondununkomplektləşdirilməsini və təşkilini, oxucularaxidməti, ədəbiyyat təbliğini, metodik işləri, oxucufəallarının və ictimaiyyətin cəlb edilməsini, kadrlarlaiş, maddi bazanın möhkəmləndirilməsini və s. müəyyənedir.Rüblük planda isə illik planda nəzərdə tutulmuşgöstəricilər konkretləşdirilir və s. mövcud rüb üçün təd-306

irlər və göstəricilər müəyyən edilir. Məsələn, illikplanda kütləvi işlərin əsas mövzuları göstərilirsə, rüblükplanda konkret şəkildə kitab sərgilərinin, kitabxanaplakatlarının, ədəbi-bədii gecələrin, yeni kitabxanaproqramlarının tətbiqi, oxuculara xidmət prosesindəinternet sistemində axtarış metodlarının öyrənilməsi,biblioqrafik icmaların mövzuları və keçirilməsi vaxtıqeyd edilir. Eyni zamanda rüblük planlar həyatın, carihadisələrin kitabxana qarşısında qoyduğu yeni vəzifələrdənasılı olaraq illik planın müəyyən dərəcədə dəyişdirilməsinə,ona əlavələr edilməsinə imkan verir.İllik plan bütün kitabxanalar üçün vacibdir və mütləqtərtib olunmalıdır. İllik planın tərtibi xeyli vaxt tələbedir. Adətən plan növbəti ilə 2-3 ay qalmış tərtibolunmağa başlanır. İlk mərhələdə keçən cari ilingöstəriciləri, onun üstün cəhətləri ilə çatışmazlıqlarınəzərdən keçirilir, əvvəlki illərlə müqayisə edilərək,yeni il üçün göstəricilər müəyyənləşdirilir. Gələcək ilüçün planların tərtibi zamanı kitabxananın vəzifələri,planların tərtibinə dair yuxarı təşkilatların göstəriciləri,kitabxana işinə dair öyrəniləcək direktiv materiallarəsas götürülür. İllik planların tərtibi zamanı perspektivplanlar müvafiq il üçün əsas təşkil edir. İllik planıntərtibinin növbəti mərhələsi əsas göstəricilərin hesablanmasıvə müəyyənləşdirilməsidir. Bundan sonra qəbulolunmuş sxem əsasında planın layihəsi hazırlanır,istehsalat müşavirəsində və kitabxana şurasında əlavəvə dəyişikliklər edilir. Yekun mərhələsində yuxarı təşkilattərəfindən plan təsdiq edilir və qüvvəyə minir.Bir çox şöbələri olan universal elmi kitabxanalardayeni il planı üçün təkliflər və vəzifələr müəyyənləşdirildikdənsonra şöbələrdən sifarişləri (onların307

planları) qəbul olunur, hansı ki, şöbələrdə müzakirəolunur. Sifarişləri kitabxananın direktoru və ya elmikatib toplayır, onların əsasında kitabxananın ümumitoplu planını tərtib edir. Yuxarıda olduğu kimi müzakirəvə təsdiq olunur. İllik planın quruluşu bütünkitabxanalar üçün bir tipli və vahid sxemə əsasən tərtibolunur. Bu da planların müqayisə və təhlil edilməsində,planın hesabatlarla tutuşdurulmasında mühüm rol oynayır.Ona görə də bu sənədlərin vahid struktur quruluşundatərtib olunmasına ehtiyac duyulur.10.5. İLLİK PLAN GÖSTƏRİŞLƏRİNİNHESABLANMASIBu iş illik plan göstəriciləri sistemindən ibarət olub,bir-birindən asılı müəyyən tapşırıqların ümumi yekunuvə məcmusudur. Bunların əsasını isə miqdar göstəriciləritəşkil edir. Burada kəmiyyət və keyfiyyətgöstəriciləri fərqləndirilir. Kəmiyyət göstəriciləri: oxucularınsayı, kitab verilişi, kitabxanalara gəliş, yeniədəbiyyatın alınması, kütləvi tədbirlərin sayı və s.kitabxananın əldə etdiyi müvəffəqiyyətləri müəyyənləşdirir.Keyfiyyət göstəriciləri isə istehsal göstəricilərininhesablanması üçün normalaşdırmada istifadə edilir vətəxmini hədlər kimi başa düşülür. Məsələn, qarşıdangələn il üçün oxucuların sayını və oxunuşu tapmaqlabunların əsasında kitab verilişini də müəyyənləşdirməkolar. Müxtəlif tipli kitabxanalar üçün göstəricilərsistemində bu məsələ bir qədər fərqlidir. Xüsusi kitab-308

xanalarda planda əsas yerlərdən birini biblioqrafikfəaliyyət tutur.Bütün kitabxanalar üçün mütləq göstəricilər oxucularınsayıdır. Bu göstəricilərin hesablanması üçünmüxtəlif üsullardan istifadə olunur. Bunlardan ən genişyayılmışı keçən 1 ilin təcrübəsinə əsasən hesablamalardır.Tutaq ki, keçən ildə 1685 oxucuya xidmətgöstərilmişsə, yeni il üçün ona yaxın rəqəm götürülməlidir,deyək ki, 1700. Bu metodun başlıca cəhətiondan ibarətdir ki, həm də keçən ilin təcrübəsinin uçotuaparılır. Bu metodun xüsusi nöqsanı isə ondan ibarətdirki, əldə edilən nailiyyətlərlə kifayətlənirik. Lakin olabilər ki, yeni ildə bu göstəricilər daha yüksək olsun.Oxucuların sayını əhalinin kitabxanalara cəlb olunmasıilə də hesablamaq olar. Əgər keçən ildə 5300 nəfəroxucuya xidmət göstərilibsə və bu əhalinin 53 %- nitəşkil edirsə, yeni ildə əhalinin 55 %-ni, yəni 5500nəfərin cəlb olunması məqsəd olardı. Həmkarlar İttifaqıkitabxanasında xidmət göstərdiyi müəssisənin işçilərininhamısının cəlb olunması planda öz əksini tapır vəəsas meyar kimi götürülür. Nəzarət məqsədilə rəqəmlərinhesablanması zamanı qəbul olunan və plandanəzərdə tutulan normalar əsas götürülməli, öhdəliklərnəzərə alınmalıdır.Kitab verilişinin hesablanması oxucuların planlaşdırılmışsayından və oxunuş göstəricilərindən asılıdır.Planlaşdırma zamanı oxucuların sayının xeyli artırılmasıola bilər ki, oxunuşu aşağı salsın. Lakin bu zamanümumi kitabverilişi artır. Bu da oxucuların fərqləndirilməsiilə izah olunur. Elmi, təhsil və xüsusi kitabxanalardaoxunuş üçün keçən ilin iş təcrübəsi əsas götürülür.Oxucuların fəallığı nəzərə alınmaqla keçən ilin309

göstəriciləri əsasında kitabxanaya gəlişi də hesablamaqmümkündür. Kitabxanaya illik orta gəlişi nəzərdətutulan oxucuların sayına bölmək və yeni il üçünnəzərdə tutulan gəlişi müəyyənləşdirmək olar. Məsələn,keçən il 1950 oxucuya xidmət göstərilmiş onlar 27300dəfə abonomentə müraciət etmişlər: Orta hesabla həroxucu 14 dəfə. Yeni il üçün oxucuların sayını 2000nəfərə çatdırmaq nəzərdə tutulur. Gəliş isə 15 dəfəyə,müvafiq olaraq 30000 nəfərə çatdırılacaqdır. Əlbəttə,bunlar təxmini nümunələrdir, səmərəli iş rejimində bugöstərici yüksək ola bilər.İllik planın göstəricilərinin hesablanması müəyyəndövrdə kitabxana işinin regional və sahəvi inkişafplanına müvafiq olaraq respublikamızın Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyinin, kitabxana şəbəkəsi olan idarə vəictimai təşkilatların tövsiyə etdiyi əmsal və normativlərəsasında həyata keçirilir.İllik plan üçün yoxlama göstəricilərini hesablamağabaşlayarkən tövsiyə edilən normativlərin ən yuxarıhəddinə çatmaq (və ya ötüb keçmək) nəzərdə tutulur.Son və ilkin ölçülər arasındakı fərq, daha doğrusu,plandan qabaqkı məlumatlar illik planın hər I və IIrübləri üçün çox zaman bərabər şəkildə bölünür.İllik plan göstəricilərinin dəqiqləşdirilməsi zamanıcari, planın yerinə yetirilməsi nəticələri, ayrı-ayrıgöstəricilərin əlavə inkişaf sürəti, ehtiyatların üzəçıxırılması, yeni vəzifələrin meydana gəlməsi və s.-dənçıxış edilir. İllik plan göstəriciləri kitabxananın işininmövsümü xüsusiyyətləri nəzərə almaqla rüblər üzrəbölüşdürülür. Əsas illik plan göstəricilərinin hesablamametodikası aşağıdakı kimi ola bilər:310

Oxucuların sayı - ötən ilin təcrübəsi, oxucularaxidmətlə məşğul olan bir kitabxananın qüvvədə olanyük norması və «əhalinin əhatəetmə faizi» göstəriciləriəsasında hesablanır. Ölkədə kitabxana işinin inkişafınınhər beşillik planı üçün ölkənin bütün ərazi-inzibatibölgüləri üzrə kütləvi kitabxanaların əhalinin kitabxanaxidməti ilə əhatə etməsinin orta göstəricisi müəyyənləşdirilir.Kitabxanaya gələnlərin sayı (K.g.s) oxucularınsayının (A) gəliş göstəricisinə (G.g), daha doğrusu, biroxucunun kitabxanaya orta illik gəlişinə bölməkləhesablanır.K.g.s =ил ярзиндя эялянлярин сайыохуъуларын сайыİl ərzində kitabverilişi (V) oxucuların sayının (A)oxunuş göstəricisinə (O) bölünməsi vasitəsilə hesablanır.V= AOGəliş il ərzində kitabxanaya gələnlərin sayını (Gs)oxucuların (O) sayına bölməklə hesablanır.Oxunuş kitabxana xidmətinin və fonddan istifadəninsəviyyəsini xarakterizə edir. Bu göstəricini il ərzindəkitab verilişini oxucuların sayına bölməklə müəyyənetmək olar.VOş =O311

Oxucuların sayının əhəmiyyətli dərəcədə artması zamanı(xüsusilə xidmət ilk dəfə edilərkən) oxunuş göstəricisiazala bilər.Kitab təminatı (Ktə) fondun həcmini (F) oxucularınsayına (A) bölmək yolu ilə hesablanır.Kt я =Bu göstəricini aşağıdakı düsturla da hesablamaq olar.FAOKt я =DBurada Ktə – kitab təminatı, O- oxunuş , D-fondundövriyyəsidir.Kitab təminatı göstəricisi dövriyyə ilə tərs mütənasibdir.Kütləvi kitabxanalarda optimal kitab təminatıhər oxucuya 8-12 kitabdan ibarətdir.Fondun dövriyyəsi- kitabxana fondundan istifadəintensivliyini ifadə edir. Dövriyyə (D) il ərzində kitabverilişinin (V ) fondun həcminə bölünməsi yolu iləalınır.VD =FQeyd etmək lazımdır ki, fondun dövriyyəsi, göstəricisikitab təminatı ilə əks mütənasibdir. Kitabtəminatının yüksək templə artımı zamanı dövriyyəazalır. Kütləvi kitabxanalarda dövriyyənin orta göstəricisitəxminən 1.9-2.1-ə bərabərdir.312

Rüblük və aylıq planlarRüblük planlar illik plana əsasən tərtib olunur vəkütləvi tədbirlərin sistem və müddəti dəqiqləşdirilir.Buraya ictimai həyatın son hadisələrini özündə birləşdirənyeni mövzular da daxil edilir, icraçılar müəyyənləşdirilir,vaxt və tədbirin keçiriləcəyi yer konkretolaraq göstərilir. Rüblük planda mövsümi xarakterliişlər nəzərə alınır. Məsələn, oxucuların cəlb olunmasıvə kitab verilişi əsasən I-II və IV rüblərdə daha çoxnəzərdə tutulur. Xüsusi kitabxanalar I rübdə oxucularaillik xidmət işinin 60-70%, kütləvi kitabxanalar isə 50-60% nəzərdə tuturlar. Növbəti rüb üçün plan tərtibolunarkən əvvəlki aylarda nəzərdə tutulan məsələlərinyerinə yetirilməsinə xüsusi fikir verilməli və nöqsanlararadan qaldırılmalıdır. Aylıq plan- görüləcək işlərinsiyahısıdır. Burada təşkilati və kütləvi tədbirlərin vaxtı,tədbirin keçiriləcəyi yer və icrası göstərilir.Həmin qaydaya əsasən ayın axırında müəyyənləşdirməkolar ki, nəzərdə tutulan bütün məsələlər yerinəyetirilməlidir ya yox. Vilayət, respublika və bir sıraböyük kitabxanalarda MKS-in mərkəzi kitabxanalarındaşöbələrin işçilərinin gündəliklərində kitab işləməvə komplektləşdirmə aylıq vəzifələr və tapşırıqlarmüəyyənləşdirilir. Aylıq plan kitabxananın təşkilati vəkütləvi işlərinin təqvim günləri üzrə bölünməsidir.Burada ay ərzində nə zaman, harada və hansı tədbirlərinkim tərəfindən keçirilməsi dəqiq surətdə göstərilir.Ayrı-ayrı iş növlərinin planlaşdırılmasıİllik planın giriş hissəsində onun məqsədi vəzifələrimüəyyənləşdirilir və gələcək il üçün oxucularla işinbaşlıca istiqamətləri əsaslandırılır. Daha sonra planın313

ölmələri kitabxananın əsas iş növləri üzrə qurulur.Oxuculara xidmət işini planlaşdırarkən kitabxananıntəbliğatçılıq fəaliyyəti üçün kitab verilişi məntəqələrininaçılması, səyyar fondlar, kitabxananın radio vədövri mətbuatda təbliğ olunması, əhali qarşısında hesabatlarvə s. nəzərdə tutulmalıdır.Ayrıca kütləvi işlərin planlaşdırılması isə ümumi işplanının giriş hissəsində nəzərdə tutulmuş məsələlərəuyğun tərtib olunur. Məlum olduğu kimi, illik planınhəmin hissəsində kütləvi tədbirlərin həyata keçirilməsinəaid planda xüsusi məsələlər daha konkret vəyığcam şəkildə qurulur. Ədəbiyyat təbliğinə aid planlarisə ancaq sistematik planda öz əksini tapır. İllik vərüblük planlar ayrı-ayrı iş növlərində öz əksinitapmasına baxmayaraq, xüsusi tədbirlərin və işnövlərinin həyata keçirilməsi üçün ayrıca planlar tərtibolunur. Məsələn, hər hansı bir kütləvi tədbirinkeçirilməsi, elmi və praktiki konfransın çağırılması vəs. üçün ayrıca plan tərtib edilir. Bu planda tədbirinməqsədi, nə vaxt, harda, kimlər üçün, kim tərəfindən vəs. konkret şəkildə günü, saatı göstərilir.MKS-də işin planlaşdırılması xüsusiyyətləriMKS-də işin planlaşdırılması böyük quruluşa malikuniversal elmi kitabxanaların işinin planlaşdırılması iləeyni qaydada tərtib olunur. Lakin MKS-də planlaşdırmazamanı filial kitabxanalarına aid xarakterikcəhətlər və kitabxananın profili mütləq nəzərə alınır.Ayrı – ayrı kitabxana filialları yeni ilə 2-3 ay qalmış öziş planlarını MKS-ə təqdim edirlər ki, onların əsasındaMKS-in illik toplu planı tərtib edilir və filial kitabxanalarınınişi burada əks etdirilir. MKS-in illik314

planları, ümumi qəbul olunmuş qayda üzrə ayrı-ayrıbölmələrdə bütün sistem üzrə kitabxanaların fəaliyyətiəks etdirilir. Burada aşağıdakı bölmələr ola bilər: kitabxananınişinin əsas istiqamətləri və vəzifələri, kontrolrəqəmlər, əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili,kitabxananın təbliğatçılıq işi, vahid kitab fondunun formalaşması,sistemin idarə olunması, kadrlarla iş, təşkilatimetodiki işlər, fəallarla iş və s. MKS-in illik topluplanı rayon, şəhər mədəniyyət şöbəsi tərəfindən təsdiqedilir.Bütün kitabxanalar üçün məcburi olan illik planMKS-lər üçün də cari ilin noyabr – dekabr aylarındatərtib edilir. İllik planın tərtibi, adətən beş mərhələdəhəyata keçirilir. I mərhələdə əvvəlki ilin bütün göstəricilərininöyrənilməsi cari il üçün planın üstün və mənficəhətləri nəzərdən keçirilir, ötən illər üzrə göstəricilərmüqayisə edilir və s. II mərhələdə əsas plan göstəricilərihesablanır, III mərhələdə isə qəbul edilmişsxem əsasında planın layihəsi hazırlanır. IV mərhələdə,plan layihəsi kitabxana işçilərinin istehsalat müşavirəsindəvə kitabxana şurasında müzakirə edilir. V yekunmərhələsində plan yuxarı orqanlar tərəfindən təsdiqedilir və bundan sonra qüvvəyə minir. MKS-də əsassənəd illik iş planı hesab edilir. Bütün MKS-lər üçünnümunəvi sxem əsasında hazırlanan bu plana aşağıdakılardaxildir;1) qısa giriş hissəsi, burada MKS-in fəaliyyətini xarakterizəedən əsas vəzifələr, istiqamətlər və onlarda nəzərdətutulan keyfiyyət dəyişiklikləri formalaşdırılır;2) ilin əsas bölmələri üzrə kəmiyyət göstəriciləri;3) kitab təbliği və oxucularla iş üzrə fondun təşkili vəformalaşdırılması, ondan səmərəli istifadə, informasiya,315

soraq biblioqrafiya, metodiki iş və s. üzrə tədbirlərinümumiləşdirilmiş siyahısına aid edilir. MKS-in illik işplanları adətən aşağıdakı bölmə və yarımbölmələrdənibarət olur:I. ... il üçün MKS-in vəzifələri;II. ... il üçün başlıca iş göstəriciləriIII. ... Oxuculara xidmət və ədəbiyyat təbliğiIV. MKS-in vahid fondunun komplektləşdirilməsi vəkataloqların təşkili;V. Oxucu fəalları ilə iş;VI. MKS-də kadrlarla iş və onların ixtisaslarınınartırılması;VII. MKS-in metodiki işi;VIII. MKS-in maddi- texniki bazasının möhkəmləndirilməsi.MKS-in düzgün və dəqiq müəyyən edilmiş vəzifələrisonralar planın tərtib edilməsini xeyli yüngülləşdirir.Çünki bu vəzifələr kitabxananın bütün işinin məzmununuvə qarşıdakı ilə aid olunması lazım gələn göstəricilərimüəyyənləşdirir. Plan tərtibinin ən mühüm vəməsuliyyətli hissəsi illik plan göstəricilərinin hesablanmasıdır.Buna görə də tələbələrə bu mövzudamüvafiq tapşırıq verilməsi məqsədəuyğun hesab edilməlidir.Perspektiv planlarPerspektiv planlar kitabxananın elmi idarə olunmasıüçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir və neçə illər uzunuvə orta müddətli vaxt üçün nəzərdə tutulur. Perspektivplanlarda məqsəd və vəzifələrə nail olunaraq işinsəviyyəsi müəyyənləşdirilir. Bir sıra faliyyət sahələrininvəzifələrinin yerinə yetirilməsi bir il müddətində316

mümkün olmur, beş il və daha çox vaxt tələb edir. Buməqsədlə də perspektiv planlardan geniş şəkildə istifadəedilir. Beş illik və uzun müddətli perspektivplanlar ardıcıl planlaşdırmanı təmin edir, illik planlarıntərtibini asanlaşdırır. Son illərdə uzun müddətli perspektivplanlar tərtib edilir. Bu baxımdan 1998-ci ildəqəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının “Kitabxanaişi haqqında” Qanunu kitabxana işinin inkişafında çoxmühüm sənəddir. Bundan başqa, “Azərbaycanda kitabxanalarınfəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında”Azərbaycan Respublikası prezidentinin 20 aprel 2007-ci il tarixli sərəncamı, Azərbaycan Respublikasındakitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdəinkişafı üzrə “Dövlət proqramı”nın təsdiq edilməsihaqqında Azərbaycan Respublikası prezidentinin 6oktyabr 2008-ci il sərəncamları xüsusi əhəmiyyət kəsbedir. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosialiqtisadiinkişafı Dövlət proqramının (2 fevral 2004-cüil) təsdiq edilməsi respublikamızın ayrı-ayrı regionlarındakitabxana işinin inkişafına xüsusi təkanvermişdir. Regionların inkişafı dedikdə, sosial-mədəniinfrastrukturun inkişafı, əhalinin həyat və yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması, təhsil və mədəni səviyyənin,dünyagörüşünün formalaşdırılması, dünyəvi biliklərəyiyələnməsi və s. nəzərdə tutulur.Bu gün Azərbaycan Respublikasında 12 mindən çoxkitabxana fəaliyyət göstərir. Kitabxanaların gələcəkfəaliyyətinin uzun müddət üçün proqram təminatı vəperspektiv inkişaf planı xüsusilə əhəmiyyətlidir. AzərbaycanRespublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət proqramıkitabxana problemlərinin həllinə yönəldilmiş317

perspektiv inkişaf proqramıdır. Bu proqramdakitabxanaları olan bütün nazirliklərə, baş idarələrəkonkret vəzifələr tapşırılmış və icra müddətimüəyyənləşdirilmişdir. Dövlət proqramının həyata keçirilməsinəticəsində qeyd edilən illərdə Azərbaycandafəaliyyət göstərən kitabxanaların fondlarının ənənəvi vəmüasir informasiya daşıyıcıları ilə tam komplektləşdirməmexanizminin yaradılması və bu işin davamlışəkildə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Beləqənaətə gəlmək olar ki, Dövlət proqramının hazırlanmasındahəddindən çox hesablamalar və ümumiləşmələraparılmış, nəticə etibarı ilə kitabxanaların 5 illikfəaliyyəti üçün elmi cəhətdən proqnozlaşma aparılmış,rəqəmlərə söykənən inkişaf dinamikası verilmişdir.Hələlik ayrı-ayrı kitabxanaların nümunəsində perspektivplanların tərtibi metodikası zəif inkişaf etdirilir.İndiyə qədər respublika kitabxanalarında elmi-tədqiqatinstitutlarının perspektiv planlarına uyğun olaraqmüxtəlif sahələrin inkişaf planlarından da istifadəedilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, son illərdəkitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya sahəsində elmitədqiqatişlərinə dair perspektiv planlar yaxşı nəticələrəldə edilməsinə şərait yaratmışdır. Kitabxana şəbəkələrinininkişafına dair perspektiv planların tərtibi, uzunmüddətli gələcək inkişaf fəaliyyətini görməyə imkanverir.Perspektiv planlaşdırma MKS üçün xüsusilə aktualməsələdir. Kütləvi kitabxanaların rayon və ya şəhərərazisində birləşdirilməsi və vahid sistem yaradılmasıhələlikəhaliyə kitabxana xidmətinin yenidən təşkilisahəsində ilk addım hesab edilir. Belə problemliməsələlərin inkişaf etdirilməsi və həlli MKS – in işinin318

təkmilləşdirilməsi, bütün əhalinin kitabxana xidməti ilətəmin edilməsi uzun illər tələb edir və bu kimi problemlərinhəlli isə metodiki baxımdan düşünülmüş və uzunmüddət üçün tutulmuş perspektiv planların inkişafetdirilməsi nəticəsində həyata keçirilə bilər.Beşillik planlarKitabxanaların beşillik iş planları iki hissədən ibarəttərtib edilir. Birinci mətn hissəsidir ki, burada kitabxanaişinin əsas istiqamətləri və onların vəzifələri özəksini geniş tapır, ikincisi isə nəzarətedici rəqəmlər vəgöstəricilərdir. Ölkəmizin baş kitabxanaları, xidmətləyanaşı bir sıra funksiyaları da yerinə yetirir (elmitədqiqat,elmi-metodiki, depazitar kitabsaxlayıcısı və s.)Respublika, vilayət və s. kitabxanalarda beşillik planmühüm sənəd hesab edilir və onun tərtibi zamanı birsıra cəhətlər nəzərə alınır. Kitabxana işinin perspektivplanlaşdırılmasında kütləvi kitabxanalar da bu işinhəyata keçirilməsi üzərində dayanır, yaxından iştirakedirlər.MKS-lər üçün beşillik planın tərtibi zamanı mətnhissədə respublikanın Mədəniyyət Nazirliyinin perspektivplanlarının həmin hissəsi (mətn hissə) nəzərə alınmalıdır.Burada ümumi formada əsas vəzifələr kitabxananınnövünə, profilinə uyğun tərtib edilir və sadalanır.Mətn hissədə uzun müddət tələb edən tədbirlərinsiyahısı verilir: Konkret olaraq iş və müəyyən tədbir nəvaxt başlanıb, nə vaxt qurtarmalıdır (il və ya rübərzində). Son nəticənin forması (biblioqrafik göstərici,biblioqrafik vəsait, yenidən komplektləşdirmə və s.)onun həcmi və icraçılar göstərilməlidir. Bu zamantədqiqat işlərinin mövzuları, elmi-metodik işlər, bib-319

lioqrafik göstəricilər, elmi praktiki konfranslar və həmçininkitabxana fondunun təkmilləşməsi və kataloqlarınyaradılmasına dair tədbirlərin keçirilməsi də mətnhissədə göstərilməlidir.Beşillik planlar üçün nəzarət göstəricilərin hesablanmasınormativ və əmsallara görə aparılır.Bu zaman əldə olunan nailiyyətlər və əvvəlki ilingöstəriciləri nəzərə alınır. Kütləvi kitabxanalar üçünnormativlər müəyyən edilmişdir ki, onlar keçmiş SSRİdövründən qalma normalardır. Əlbəttə, bu normalarAzərbaycan şəraitinə uyğun olaraq tezliklə yeniləşməlivə təsdiq edilməlidir.Son illərdə kitabxanaların növlərinə və tiplərinə görəaşağıdakı normativlər və göstəricilərə nail olunmuşdur.Bunlar texniki hesablamalara görə hazırlanmışdır.Cədvəl 14Kitabxananın Oxunuş Dövriyyə Kitab təminatınövləriŞəhər k/x 23.0-23.5 2.3-2.5 10.5-11.0Rayon k/x 21.0-21.5 2.0-2.1 10.5-11.0Kənd k/x 19.0-19.5 1.4-1.5 14.5-15.0Uşaq k/x 24.5-25.0 2.2-2.3 11.5-12.0Nəzarət üçün rəqəmlərin hesablanmasına başlayarkənkeçmiş 3-5 ilin normalarının yerinə yetirilməsivəziyyəti nəzərdən keçirilməlidir. Beş illiyin sonunadəkən yüksək göstəricilərə uyğun normalar müəyyənləşdirilməlivə onların yüksək rəqəmləri əsas götürülməlidir.320

MKS-lər üçün toplu kontrol göstəricilərin hesablanmasızamanı kitabxanaların profilini və strukturquruluşunu nəzərə almaqla bütün filiallar üzrə mütləqgöstəriciləri toplamaq yolu ilə hesablamalar aparılmalıvə müxtəlif normalar müəyyənləşdirilməlidir (şəhər,kənd, uşaq kitabxanaları üçün).10.6. KİTABXANA İŞİNİN İNKİŞAFININPROQNOZLAŞDIRILMASIProqnozlaşdırma- qanunauyğunluqlara əsaslanaraqgələcək hadisələrin baş verəcəyini və inkişafını gerçəklikdəgörmək deməkdir. Gələcəyi qabaqcadan görməkperspektiv planların elmi cəhətdən işlənməsi üçün əhəmiyyətlidir.Proqnozlaşdırma plan üçün tədqiqat bazasırolunu oynayır və planlaşdırılan obyektin inkişafınınmümkün variantını göstərir. Bu da məqsədə yönəldilənişin ən optimal variantının seçilməsinə imkan verir.Proqnozlaşdırmanın əsas məqsədi ondan ibarətdir ki,variantların müxtəlif imkanlarını qiymətləndirərkənmədəni quruculuğun, iqtisadiyyatın və elmi texnikitərəqqinin nizamlanması işində planlaşdırmanın səviyyəsisistematik olaraq inkişaf etdirilir. Uzun müddətüçün nəzərdə tutulmuş proqnoz gələcəyin bütün xırdadetalları üçün zəmanət vermir. Ancaq qanunauyğunluqlarıninkişafının başlıca cəhətlərini nəzərdə tutur.Proqnozlaşdırmanın əsas vəzifələri öyrəniləcək hadisələrininkişafının əsas istiqamətlərini aşkar etmək, planlaşmanınkeyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün mümkünmüddətləri müəyyənləşdirmək və onu həyata keçirməkdənibarətdir.321

Kitabxana işinin proqnozlaşdırılması, ilk təcrübəkimi uzun müddət üçün (1970-1990-cı illər) indikiRusiya Dövlət Kitabxanası tərəfindən həyata keçirilmişdir.Kitabxana işinin proqnozlaşdırılması vəzifələrinqoyuluşuna görə dövlət əhəmiyyətli, ərazi əhəmiyyətlivə kitabxanaların tipinə, növünə və işinə aid ola bilər.Proqnozlaşdırma özü də bir neçə pilləli ola bilər.Bunlara aiddir: məqsədin qoyuluşu, kitabxana işinintədqiq olunan sahəsinə görə inkişafının uzun müddətüçün qabaqcadan öyrənilməsi, işlənilməsi, təhlil edilməsivə qiymətləndirilməsi, cari vəziyyəti, perspektivvəzifələrin müəyyənləşdirilməsi və proqnozun həyatakeçirilməsinin güman edilməsi.Proqnozlaşdırma vaxt intervalına görə qısamüddətli(3-7 il), orta müddətli (7-15 il), və uzunmüddətli (15ildən yuxarı) ola bilər. Proqnozlaşdırmanın 130-dan yuxarımetodu və variantı vardır ki, bu da üç növ üzrəqruplaşdırılır: ekstropolyasiya, ekspertiza və modelləşdirmə.Ekstropolyasiya metodda (düzgün və ya müqayisəlimetod) keçmiş göstəricilər cari göstəricilərlətutuşdurulur, gələcək dövr üçün onun əhəmiyyətinəzərə alınır. Praktiki hesablamalar üçün diaqramlardanistifadə etmək daha səmərəlidir ki burada inkişaf həddigöstərilir, dövr müəyyənləşir. Ekstropolyasiya və digərstatistik təhlil metodları yaradıcı yanaşmağı tələb edir.Ekspertiza metodu (və ya ekspert qiymətləndirmə)müəyyən bir sahədə elmi işçilərin və ya yüksəkixtisaslımütəxəssis və praktiklərin sorğu- ekspert vasitəsi iləəldə etdikləri və yeni yolla öyrəniləcək məsələlərininkişafı haqqında alınan məlumatlardan ibarətdir. Bumetodun bir sıra növü məlumdur. Məsələn, müsahibə322

və ya komissiya metodu. Yüksəkixtisaslı mütəxəssislərinekspertizaya cəlb olunması və s.Modelləşdirmə metodu isə riyazi modellərin elmiişləmələrdə obyektə tətbiq edilməsindən ibarətdir. Riyazimodelləşdirmə hadisələrin baş verməsinə dahayaxındır, xarici aləmə xüsusi təsir göstərir və riyazisimvollardan ibarətdir. Riyazi metodlar əsasında alınantəhlil və nəticələrə görə gipotetik model hazırlanır,onun həyati meyarlara uyğunluğu təcrübi olaraq yoxlanılır.Bu meyarın təcrübəyə tətbiqi öyrənilən metodunvə hadisənin düzgünlüyünü təhlil etməyə imkan verir.323

XI BÖLMƏKİTABXANA İŞINİNMALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ11.1. KİTABXANALARINMALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİXX əsrin ilk illərindən başlayaraq ölkədə təsərrüfatvəziyyətinin ağır olmasına baxmayaraq kitabxanalardanpulsuz istifadə edilməsinə keçildi və kitabxanalarınmaliyyələşdirilməsini dövlət öz üzərinə götürdü. Budövrdən ayrı-ayrı idarə və müəssisələr, o cümlədənhəmkarlar təşkilatları, digər ictimai təşkilatlar vəcəmiyyətlər kitabxanalar üçün əlavə vəsaitlər ayırmağabaşladılar. Beləliklə, maliyyə vəsaitinin art-masıkitabxana işinin yaxşılaşmasına güclü təsir gös-tərdi.Son illərdə də kitabxanaların ümumi inkişafına vəmaliyyə vəsaitinin artmasına diqqət yetirilir. Kitabxanaişinin maliyyələşdirilməsində dövlətin aparıcı roluvardır və maliyyələşmə əsasən dövlət tərəfindən yerinəyetirilir. Hazırda elmi və xüsusi kitabxanalar daxilolmaqla bütün kitabxanaların 90%-i dövlət tərəfindənmaliyyələşdirilir. Bundan başqa, dövlət əlavə olaraqbütün kitabxanalara kitabxana kollektoru vasitəsiləmaddi köməklik göstərir, metodiki mərkəzlər vasitəsilərəhbərlik edir, kadrların hazırlanması və təhsilininartırılmasında, kitabxana binaları ilə təmin olunmasındabütün müəssisə və təşkilatlara maddi köməklik göstərir.Kitabxanaların maddi-maliyyə bazasının möhkəmlənməsibir sıra kanallar və vəsaitlərlə həyata keçirilir:Ştatların saxlanılması üçün xərclər, kitabların alınması324

və başqa xərclər bir sıra güzəştlərlə kollektorlardanpulsuz kitabların alınması, pulsuz məcburi nüsxələrinalınması və s. Maliyyələşmənin mənbələrinə görəkitabxanalar fərqlənirlər. Yəni maliyyələşmə dövlət,ictimai təşkilatlar və idarə-müəssisələrin hesabına aparılabilər. Xarakterinə görə maliyyələşmə müstəqil vəqeyri-müstəqil ola bilər.Müstəqil maliyyələşmə bilavasitə dövlət hesabınahəyata keçirilir və onların maliyyələşməsi müstəqilolaraq müəssisə tərəfindən aparılır. Həmin qrupaMədəniyyət Nazirliyi sistemində olan kənd, rayon,şəhər, uşaq, vilayət və respublika kitabxanaları,həmçinin bir sıra iri kitabsaxlayıcı hesabedilən böyükmərkəzi kitabxanalar və s. daxildir.Qalan bütün kitabxanalar-həmkarlar, tədris müəssisələrinin,elmi-tədqiqat və layihə institutlarının, müəssisəvə təşkilatların böyüklüyündən və işinin həcmindənasılı olmayaraq qeyri-müstəqil formada maliyyələşdirilir.Bunların maliyyə xərcləri müəssisə, təşkilatlarvə fabrik-zavod komitələri üçün ayrılmış vəsaithesabına planlaşdırılır.Xərclər özü də əməliyyat və inzibati təsərrüfat xərclərinəbölünür. Əməliyyat xərcləri o xərclər üçün nəzərdətutulur ki, bunsuz kitabxananın fəaliyyət göstərməsimümkün deyildir: bunlar kitabların alınması, dövrimətbuata abunə, texniki ləvazimatların alınması,kütləvi tədbirlər üçün və s. nəzərdə tutulur. İnzibatitəsərrüfat xərclərinə isə işçilərin əmək haqqı, ezamiyyəxərcləri,binanın saxlanması və s. xərclər aiddir.Müstəqil kitabxanalar bütün maliyyə işini özləriplanlaşdırır və həyata keçirir. Qeyri- müstəqil kitabxa-325

nalar isə ancaq əməliyyat xərclərini özləri müstəqilolaraq planlaşdırır və ondan istifadə edirlər.Əvvəlcə qeyri - müstəqil kitabxanaların maliyyə işinixarakterizə edək. İlbəil, kitabxananın xidmət etdiyimüəssisə smeta tərtib edərkən cari il üçün kitabxanadanmaliyyələşmə üçün sifarişlər qəbul edir. Burada ilərzində alınacaq kitablar, abunə yazılışı, kitablarıncildlənməsi və digər lazım olan avadanlıqlar, onlarınqiymətləri nəzərdə tutulur və müəssisənin smetasındahəmin göstəricilər öz əksini tapır. Smeta üzrə xərclərinödənilməsinə kitabxana müdiri nəzarət edir və onun ilərzində tam şəkildə verilməsinə cavabdehdir. Bir sıraavans xərclərinin alınması və nəğd pulla xərclənməsiüçün vaxtaşırı və ya ilin sonunda maliyyə hesabatıyazılır, pul qalığı vardırsa, dərhal kassaya qaytarılır. Pulməbləğinin xərclənməsi və uçotu müəssisəninmühasibat şöbəsi tərəfindən yerinə yetirilir. Müstəqilbüdcəsi olan kitabxanalar smetanı əsaslandırır və tərtibedir: nəzərdə tutulmuş kreditlərin düzgün istifadəedilməsinə nəzarət edir, müəyyən qanunlara uyğunmədaxil və məxaric işlərinin uçotunu aparır və maliyyəhesabatları tərtib edir. Uçot və maliyyə hesabatlarıuçotla məşğul olan kitabxanaçı və ya mühasibattərəfindən aparılır.Dövlət kitabxanaları respublika və yerli büdcəhesabına maliyyələşdirilir. Xalq təsərrüfatının maliyyələşdirilməsivə sosial-mədəni tələblər dövlət büdcəsiəsasında vəsait qoyuluşunun maliyyələşməsi vahid təsnifatsxemi əsasında Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiqedilmiş əsasnaməyə uyğun aparılır. Büdcə bölmələrə,fəsillərə, paraqraflara və maddələrə bölünür. MədəniyyətNazirliyi kitabxanalarının maliyyələşməsi,326

espublika büdcəsindən: 2- Dövlət büdcəsinin xərclərimaarif bölməsi üzrə maliyyələşdirilir. Yəni büdcəhesabına fəaliyyət göstərən kitabxanalar üçün iki bölmə,2.7- mədəniyyət, incəsənət, informasiya, bədəntərbiyəsi və idman üçün maliyyə xərcləri nəzərdətutulur. Fəsillər mədəni- maarif müəssisələrinin tipindənasılı olaraq paraqraflara bölünür. Kitabxanalar2.7.1.1 paraqrafa daxil edilir, M.F.Axundov adına MilliKitabxana 2.7.1.7. paraqrafla maliyyələşir. Ayrılmışməbləğ məqsədindən asılı olaraq maddələr üzrə bölünürvə ona uyğun xərclənir. Smeta maddələrinə düzgünəməl etmək və qənaətcil işləmək məqsədilə bir sıra işvahidinə uyğun olaraq normalar müəyyənləşdirilir.Maliyyə normaları maddi vəziyyətdə əslində olduğukimi smetada öz əksini tapa bilər (bir ton kömür, kubmetr ağac,neçə kvt enerji və s.), və ya pul vəsaiti kimimanatlarla göstərilə bilər. Bundan başqa, mütləq normalarvar ki, onlar dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilir.(ştat vahidləri). Əmək haqqı, maaş, ezamiyyət xərclərivə yerli şərait nəzərə alınmaqla plan maliyyə orqanlarıtərəfindən işlənmiş xərclər (istilik, işıq və s.) Smetatərtib olunarkən Dövlət Qiymət Komitəsi tərəfindəntəsdiq edilmiş qüvvədə olan qanunçuluq, həmçininmaddi və pul normaları nəzərə alınır.Kitabxanaların smetasıSmeta - eyni zamanda xərclərin alınması üçün maliyyəplanı kimi əsas sənəd hesab edilir. Smeta vahidformada tərtib edilir. Kitabxana smetaları aşağıdakıtəxmini bölmələrdən ibarət ola bilər.1. Əmək haqqı;327

2. Əmək haqqına əlavə;3. Dəftərxana və təsərrüfat xərcləri;4. Ezamiyyə və xidmət gedişləri xərcləri5.Kitabxanaların və kitabxana texnikası ləvazimatlarınınalınması;6. Avadanlıqlar və inventarların alınması;7. Müxtəlif xərclər və s.Smetada bütün xərclər büdcə sənədlərinə uyğunolaraq maddələr üzrə öz əksini tapır, smetada mütləqkeçən ilin xərcləri, bunlardan nə qədər xərclənmişdir vəgələn il üçün nə qədər nəzərdə tutulması göstərilməlidir.Həmçinin kitabxana binası haqqında (binanınhəcmi, istilik sistemi, su və kanalizasiya xətlərinin olubolmaması) məlumatlar olmalıdır ki, təsərrüfat xərcləriniəsaslandırmaq mümkün olsun. Bununla yanaşı, istehsalgöstəriciləri (oxucuların sayı, kitab verilişi, gəliş, səyyarlarvə s.) göstərilməklə nəzərə alınmalıdır ki, nəqədər yerinə yetirilib, nə qədər planlaşdırılıb. Bütünhesablamalar smetaya əlavə olunur və burada hər birmaddə köklü şəkildə əsaslandırılmalıdır. Smeta kitabxanamüdiri və mühasib tərəfindən imzalanır, yuxarıtəşkilat tərəfindən təsdiq edilir.Smeta xərclərinin maddələri1. Əmək haqqı fondu ştat vahidlərinin sayından vəvəzifəsindən asılı olaraq təsdiq olunmuş tarif əsasındaödənilir. Ştat vahidlərinin artırılması yuxarı təşkilattərəfindən smeta tərtib olunana qədər artırılır və hansıvəzifənin artırılması qeyd olunur. Son illərdə kitabxanaişçiləri üçün yeni tarifikasiyalar qəbul edilmişdir.Bu tarifikasiyaların xarakterik cəhətlərindən biri də328

odur ki, kitabxanaçıların və biblioqrafların müxtəlif tipvə növdən olan kitabxanalarda işləməsinə və ya ərazibaxımından kənd və ya şəhər yerində fəaliyyət göstərməsinəbaxmayaraq onlar eyni əmək haqqı alırlar, lakintipinə, növünə və kitabxanaların dərəcəsinə görə əməkhaqları fərqlənir. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz işçilərin(vəzifələri olanlar) vəzifəsindən asılı olaraq təhsili, stajıvə xarici dil bilmələri nəzərə alınır. (5 il; 5-10il; 10-15;15 yuxarı). Burada kitabxananın kateqoriyası da nəzərəalınır. Respublikamızda fəaliyyət göstərən bütün kitabxanalaroxuculara xidmət işinin həcmindən, kitabxanavə məlumat sistemində əhəmiyyətindən, elmi- tədqiqatvə metodiki fəaliyyətindən asılı olaraq kateqoriyalarabölünür. Hər hansı xarici dili bilən və ondan təcrübiişdə istifadə edən işçilərə 1 dil bilməsi üçün 10%, ikidil üçün 15% əmək haqqına əlavə maaş verilir. Əməkhaqqının hesablanması üçün nəzərdə tutulmuş formaüzrə tarifikasiya cədvəli tutulur və burada vəzifələrinsiyahısı tərtib edilir, işçilərin təhsili, iş stajı, xarici dilbilməsinə görə əlavə əmək haqqı hesablanmaqla ilərzində bütöv əmək haqqı toplanılır. Bütün bunlarınhamısının cəmi bir il üçün əmək haqqı fondu adlanır.Kitabxana işçilərinin aylıq əmək haqqı xüsusilə başkitabxanaçı, baş biblioqraf, həmçinin rəhbərlik kitabxanadirektoru, kitabxana müdiri, elmi katib, təsərrüfatmüdiri və s. kitabxanaların hansı kateqoriyaya (qrupa)aid olmasından asılı olaraq maliyyələşdirilir. Azərbaycandabütün kitabxanalar işin həcmindən, xüsusilə oxucularaxidmət işindən, kitabxana-informasiya xidmətininhəcmindən, elmi-tədqiqat və metodiki işin fəaliyyətindənasılı olaraq kateqoriyalara bölünür. Kateqoriyalıkitabxanalar özü də beş qrupa bölünürlər. Bunlar-329

dan aparıcı qrupa malik olan Azərbaycan Milli Kitabxanasıxüsusilə fərqlənir. Bu kitabxana bütün kitabxanalarüçün elmi-metodiki əlaqələndirmə mərkəzikimi, ölkənin kitabxana-biblioqrafiya mərkəzi kimixüsusi statusa malikdir.Xüsusi statusa malik olduğu üçün bu kitabxanayamüstəqil dövlət büdcəsi nəzərdə tutulur və maliyyələşdirilir.Bütün maliyyə məsələləri üzrə direktor vədirektoryanı şura sərəncam verir. Xüsusi tərtib olunmuşsmeta büdcədə nəzərdə tutulur və xərclənir. Büdcədəkivəsaitlər xərclənərkən büdcənin bəndlərinə ciddi əməlolunmalıdır.Büdcənin xərclənməsi üçün sərəncamverən müəssisənin rəhbəri, kitabxananın di-rektorudur.Bank əməliyyatları ancaq direktorun, yəni sərəncamverən şəxsin imzası ilə aparılır. Sərəncam verən şəxsinxüsusi blanklarda imzası nümunə kimi bankdasaxlanılır və bütün depitor, kreditorlar, qaimə-lərəancaq birinci şəxs qol çəkir, bütün bank əməliy-yatlarıonun imzası ilə həyata keçirilir.Birinci qrup üzrə maliyyələşən kitabxanalar sahəviəhəmiyyətli mərkəzi elmi kitabxanalar hesab olunurlar.Məsələn, Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanası,Respublika Elmi Tibb Kitabxanası, RepublikaUşaq kitabxanası, Respublika gənclər kitabxanası, RespublikaElmi Pedoqoji Kitabxanası və s. həmin qrupaaid edilə bilər. Hansı ki, həmin kitabxanalarda ilərzində 50 min nəfərdən çox oxcuya 1,5 milyonnüsxədən çox kitab verilişi olsun.İkinci qrupa aid edilən kitabxanalar fərqləndirilir.Kütləvi kitabxanalar və MKS-lər bu qrupa aid edilir,onlar 1 milyon nüsxə kitabla, 50 min oxcuya xidmət etməlidirlər.Muxtar vilayətin kitabxanalarının 20 mindən330

çox oxucuya xidmət etməklə 420 min nüsxə kitab verilişiolmalıdır. Buraya həmçinin uşaq və gənclər kitabxanalarıda daxil ola bilər bir şərtlə ki, il ərzində 300min nüsxə kitabla 15 min oxucuya xidmət göstərsin.Bundan başqa, 10 mindən çox oxucusu və 500 mindənçox kitab verilişi olan ali məktəb kitabxanaları da ikinciqrupa daxil edilə bilər.Üçüncü qrupa Mədəniyyət Nazirliyinin kitabxanalarınınmüəyyən hissəsi, həmçinin ali məktəb vəakademiya kitabxanaları hansı ki, 25 min oxucuya 250min nüsxədən çox kitab verilişi olan kitabxanalar aidedilir, gənclər və uşaq kitabxanaları 10 min oxucuya210 min kitabla xidmət göstərir.Dördüncü qrupa mərkəzi kitabxana sisteminin əksəriyyəti,böyük müstəqil kütləvi kitabxanalar, həmçininali və orta ixtisas məktəblərinin, akademiyanın institutlarının,tibbi, kənd təsərrüfatı və texniki kitabxanalarıaid olunurlar MKS-lər və digər kütləvi kitabxanalarhansı ki, oxucularının sayı 5000 nəfərdən azdır,oxucuların sayı 2000 nəfərdən az olan uşaq və gənclərkitabxanaları, min nəfərdən az oxcucusu olan aliməktəb, texnikum, lisey, kollec və digər texnikikiabxanalar, həmçinin kiçik xüsusi və məktəb kitabxanalarıheç bir kateqoriyaya malik deyillər və qrup üzrəxüsusi şkala ilə əmək haqqı alan kitabxanalar qrupunaaid edilmirlər. Bu qrup kitabxanaların müdirləri təhsilivə ixtisası üzrə əmək stajı nəzərə alınmaqla digər qrupaaid olan kitabxanaların şöbə müdirləri şəviyyəsindəmüəyyənləşdirilir. Kitabxanaların rəhbərləri (direktor,müdir, direktor müavini, filial müdiri şöbə müdiri, başbiblioqraf, elmi katib, bölmə müdiri), inzibati personalkadrlar şöbəsinin müdiri, təminat şöbə müdiri,331

həmçinin baş mühasib 10-20 faiz fərqlə xüsusi skala iləvə ayrı-ayrı qruplar üzrə əmək haqqı alırlar.Əmək haqqı hesablanarkən onu əsaslandırmaq üçünqəbul olunmuş formada tarifikasiya siyahısı tərtib edilir,işçilərin tutduğu vəzifələr sadalanır, təhsili, iş stajı,aylıq alacağı əmək haqqı, əlavə əmək haqları və xaricidil bilməsi nəzərə alınır. Beləliklə, işçinin bütöv məvacibimüəyyənləşdirilir və illik əmək haqqı fondu formalaşır.Nəticədə illik tələb olunan məbləğ əmək haqqıfondunun artım səviyyəsini müəyyənləşdirir.Əmək haqqına əlavələrin və sosial tədbirlərinhesablanmasıBu məbləğ sosial sığorta fondundan daxil olan vəsaithesabına formalaşır və müvəqqəti əmək qabiliyyətiniitirmiş işçilər və digər tədbirlər üçün nəzərdə tutulur.Nəzərə almaq lazımdır ki, bu vəsait təkcə həmkarlartəşkilatının işçilər üçün nəzərdə tutduğu xəstəliyə vəmüvəqqəti işçinin əmək qabiliyyətini itirdiyinə görənəzərdə tutulan vəsait deyil. Əlavə əmək haqqı fondusosial sığorta fondu tərəfindən fəhlə və qulluqçularüçün dövlət tərəfindən nəzərdə tutulan xüsusi sosialfonddur.Dəftərxana və təsərrüfat xərcləri (kağız, qələm, karandaşvə s. bütün dəftərxana ləvazimatları), təxminiaylıq xərclər müxtəlif metodlarla hesablanır və ya ilərzində orta hesabla hər oxucuya düşən xərclərin müəyyənfaizi əsas götürülür.Bu bölmədə həmçinin rabitə, telefon, poçt-teleqrafxərcləri də nəzərdə tutulur. Həmçinin BKM (beynəlxalqkitab mübadiləsi) və KAA (Kitabxanalararası332

Abonement) yolu ilə kitabların göndərilməsi də bu bölməyəaid edilir. Həmin bölmədə bir sıra təsərrüfatəşyalarının əldə edilməsi üçün xərclər də nəzərdətutulur. Bir şərtlə ki, həmin məbləğ il ərzində 10-15% -dən yuxarı olmasın. Bunlar kiçik və orta səviyyəlikitabxanalar üçün (lampa, şüşə, süpürgə və s.) alınmasınəzərdə tutulan avadanlıqlardır.Binanın istilik sistemi, qızdırıcı cihazlar onun növündənyəni - odun, daş kömür, mərkəzi istilik sistemivə s. asılı olaraq maliyyə vəsaiti ayrılır. İşıq sistemləribinanın həcmindən, işıqlandırıcı lampaların sayından vənövündən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Hesablamalarınaparılması üçün respublikada mövcud olannormalardan istifadə olunur.Kitabxanalarda su təminatı, kanalizasiya, binanınqorunub saxlanması, təmizlənməsi, cari təmir işləri dəillik smetada nəzərdə tutulur.Kənd yerlərində yerləşən kitabxanalar əmək haqqınaəlavə sosial xərclər bölməsinə kommunal xərclər kimibölmə də əlavə edirlər. Məsələn, (binanın icarəyə götürülməsi,müxtəlif tədbirlər və s.) hətta özünün xüsusimənzili olmayan kitabxana işçilərinə ev kirayə üçünbilavasitə vəsait nəzərdə tutulur. Kitabxanaların maliyyələşdirilməsindəmüxtəlif ezamiyyətlər və xidmətgedişləri üçün qabaqcadan uzunmüddətli maliyyə planlarıtərtib edilir. Bu zaman gediş gəliş qiymətlərimüəyyənləşdirilir ki, burada həmçinin mehmanxana vəyemək xərcləri də nəzərə alınır və illik hesablamalaraparılır. Hətta iri şəhərlərdə ezamiyyətdə olarkən şəhərnəqliyyatından istifadə, kitab mağazalarına gedişlərüçün vəsait nəzərdə tutulur. Əlbəttə, bunlar üçün xüsusimaliyyə sənədləri mühasibatlığa təqdim olunmalıdır.333

Maliyyə xərcləri içərisində kitabların, kitabxana texnikasınınvə avadanlıqların alınması üçün maliyyəvəsaiti nəzərdə tutulur. Bunun üçün əvvəldən alınacaqkitabların miqdarı, onların orta qiyməti, dövri mətbuatanəzərdə tutulan vəsaitlər, kitab və jurnalların cildlənməişlərinə ayrılacaq xərclər, kitabların alınması və işlənilməsiprosesində lazım olan avadanlıqların alınması,kitabişləmə prosesində kompüter avadanlıqları, disketlər,fləş, katric, rəng, kağız və s. bütün bunların qabaqcadanmaliyyə hesablamaları təxmini olaraq müəyyənləşdirilməlidir.Bu proses növbəti il üçün nəzərdə tutulduğunagörə müəyyən miqdarda əlavə ehtiyatda nəzərdətutulmalıdır.Kitabxanalara maliyyə vəsaiti ayrılarkən kitabxanaavadanlıqları və inventarların alınmasına da diqqətyetirilməlidir. Əvvəlcədən alınacaq lazım olan mebeldəstlərinin siyahısı tərtib olunmalı (kitab rəfləri, xususiabonement stolları, stol, stul, kataloq yeşikləri, kompüterstolları, digər kompüter avadanlıqları, skanerlər,printerlər) və digər əşya və avadanlıqların alınmasıüçün təxmini qiymətlər nəzərdə tutulmalıdır. Bu bölməüzrə bütün rəqəmlər toplanıldıqdan sonra əşya və avadanlıqlarınümumi dəyəri müəyyənləşdirilir smetayadaxil edilir.Smetada müxtəlif xərclər bölməsi də mövcuddur ki,burada kütləvi tədbirlərin keçirilməsi: xüsusilə müstəqiləyləncəli proqramlarda iştiraka görə aktyor, müğənnivə aparıcılara, rəssamlara plakat və sərgilərin tərtibinəgörə əmək haqqı verilir. Belə tədbirlərin keçirilməsindəkitabxana işçiləri çalışmalıdır ki, kütləvi tədbirlərinkeçirilməsinin yarıdan çoxu ictimai əsaslarlayerinə yetirilsin məsələn, sürətçıxarma və foto, dövri334

mətbuat səhifələrindən məqalələrin toplanması, xaricimətnlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, biblioqrafikarayışların hazırlanması, müxtəlif təşkilatlardan alınmışsifarişlərin, yəni biblioqrafik arayışların ödənilməsi,bundan başqa, cari ildə avadanlıqların xüsusi təmirişləri, bir sıra texniki vasitələrin ayrı-ayrı hissələrininalınması və dəyişdirilməsi və s.Bütün bu gəlirlər xüsusi vəsait kimi ayrıca tərtibolunmuş smetada öz əksini tapır.Maliyyə qaydalarıTəsdiq edilmiş smetaya əsasən müəyyən xərc üçünnəzərdə tutulan məbləğ büdcə adlanır və onunla ancaqsərəncam verən təşkilat məbləğ daxilində iş görə bilər.İşin həcmindən asılı olaraq sərəncam verənlər baş vəikinci dərəcəli qrupa bölünür. 1-ci nazir, müəssisəninrəhbəri, baş idarənin rəisi. 2-ci qrupa şöbə müdirləri,hansı ki, bütün vəsaitlərin bölüşdürülməsi üçün hüququvardır. Umumi məbləğdən kənara çıxmamaq şərti iləlazım gəldikdə müəssisələr arasında vəsaitləri yenidənbölmək, respublika, vilayət və böyük kitabxanalarındirektorları, həmçinin MKS-in direktorları maliyyəvəsaitinin bölüşdürülməsində üçüncü dərəcəli sərəncamçılardırlar.Smeta üzrə maddələri dəyişdirmək nadirhallarda ancaq yuxarı təşkilatın göstərişi əsasında olabilər.Vəsaitlərin alınması və saxlanılması üçün dövlətbankında xüsusi hesab açılır, smetaya uyğun dövlətbüdcəsi əsasında bütün əməliyyatlar nəğd olmayanyolla xərclənir.335

Kitabxanaların iqtisadiyyatı onun vəzifələri vəməzmuuMəlum olduğu kimi, ölkəmizdə kitabxana xidmətindənpulsuz istifadə edirlər.Kitabxana işində qənaətçilikdən danışanda vaxtındaişıq pulu keçirmək və ya lazımsız olaraq kataloq kartoçkasınıcırmaqdan söhbət getmir, baxmayaraq ki,bunlarda kitabxana iqtisadiyyatına öz təsirini göstərir.Ən böyük xərclərə kitabxana fondunun komplektləşdirilməsizamanı qənaət etmək lazım gəlir. Yəni lazımsızkitablarla kitab rəflərini yükləmək, rədd cavablarınınsayını çoxaltmaq və s. bu kimi nöqsanların qarşısınıalmaq lazımdır.Əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkilində iqtisaditəhlilə xüsusi yanaşmaq lazımdır. Kitabxana işindəiqtisadi problemlərin tətbiqinin məzmunu və metodlarınınhəlli ilə kitabxanaşünaslığın xüsusi bölməsikitabxanaiqtisadiyyatı bölməsi məşğul olur. Kitabxanaiqtisadiyyatından danışarkən buraxılmış vəsaitə qənaətetməkdən söhbət getmir. Həmin vəsaiti səmərəli vəyerli yerində xərclənməsindən söhbət gedir. Dövlət vəsaitininxərclənməsinə düşünülmüş və düzgün yanaşmaqdan,maliyyə normalarının elmi əsaslandırılmışmeyarlarından istifadə etməklə yanaşmaqdan söhbətgedir. Kitabxanaların fəaliyyət göstərməsi üçün vəsaitqoyuluşu ilbəil artır.Müşahidələr göstərir ki, respublikamızın ayrı-ayrırayonlarında bir oxucuya düşən maliyyə xərci əksərhallarda müxtəlifdir. Məhz buna görə də kitabxanarəhbərləri, smeta tərtib edənlər,planlaşdırıcı orqanlar,kitabxana xərclərinin hesablanması ilə məşğul olanlar,336

u kimi elmi əsaslandırılmış normalar, ədəbiyyatınalınması üçün ən optimal hədd, müxtəlif xərclər və s.kitabxana fəaliyyəti üçün, ümumiyyətlə, əhaliyə düşənməbləği düzgün hesablamaq üçün həmin məsələlərinkonkret öyrənilməsinə ehtiyac duyulduğunu nəzərəalmalıdırlar. Kitabxanaların özünəməxsus iqtisadiyyatındanonun xüsusi vəzifələri irəli gəlir: müxtəliftipdən və növdən olan kitabxana müəssisələrininmaliyyələşdirilməsi üçün elmi əsaslandırılmış meyarlarınölçüsünün əldə edilməsi. Bütün bunlar sadəcəolaraq iqtisadi əməliyyatlar və mühasibat hesablamalarıyox, həm də kitabxanaşünaslıq elminin tədqiqatsahəsidir. İqtisadiyyatın başlıca cəhətləri ondan ibarətdirki, ədəbiyyatların köhnəlmə müddətini, oxucununnormasını və kitab təminatını, kitab verilişi zamanıayrı-ayrı elm sahələri üzrə ədəbiyyat verilişini, əraziüzrə əhalinin milli tərkibi və s. bu kimi cəhətlər nəzərəalınmalıdır. Bu vəzifələrin həlli kitabxana işinin iqtisadieffektliyinin öyrənilməsi ilə əlaqədar olub, pulla, xüsusivəsait qoyuluşu ilə nəticələnir. Bunların öyrənilməsi vəüzə çıxarılması geri qalan müəssisələri müəyyənləşdirməkvə onlara köməklik göstərilməsinə imkan verir,qabaqcılların təltif edilməsi və onların iş təcrübəsininöyrənilməsi, yarışın gedişinin müqayisə edilməsi, qüvvədəolan normativlərin yoxlanılması və onların yaxşılaşdırılmasınaşərait yaradır. “Kitabxana işininiqtisadiyyatı” elmi fənn kimi yeni mərhələdə böyükəhəmiyyət kəsb etmiş, mədəniyyətin bir sahəsi olmaqlaxalq təsərrüfatının müxtəlif sahələri ilə əlaqəli kitabxanaişinin iqtisadiyyatını öyrənməyi qarşıya məqsədqoymuşdur. Bu mövzunun predmeti - kitabxanafəaliyyətinin iqtisadi təhlili, kitabxana işində iqtisadi337

qanun və kateqoriyaların tətbiqini öyrənməkdən ibarətdir.Kitabxanaların fəaliyyətinin iqtisadi təhliliİqtisadi göstəricilər - rəqəmlərin həcmindən ibarətolub, əmək, maddi-texniki (bina və avadanlıqlar) vəvəsaitlərinin kitabxanalarda istifadə edilməsinin keyfiyyətinixarakterizə edir.Konkret olaraq bir kitabxananın iqtisadi göstəricilərininöyrənilməsi (plan və smeta, onların yerinəyetirilməsi, maddi texniki bazanın vəziyyəti) və müəyyəndövr üçün, birtipli kitabxanaların eyni göstəricilərinintutuşdurulması və normativlərə uyğun yoxlanılmasıhəmin müəssisənin təsərrüfatçılıq fəaliyyətininüstün və çatışmayan cəhətlərini öyrənməyə imkan verir.Bu kimi göstəricilərin tətbiq edilməsi riyazi və sahələrüzrə mütərəqqi normaların müəyyənləşdirilməsi səmərəliplanlaşdırmaya istiqamət vermiş olur.Kitabxana fəaliyyətinin iqtisadi təhlili müəyyən mənadaşərti və təxmini xarakter daşıyır. Kitabxanalarxidmət göstərdikləri iş üçün, axır nəticənin məqsədinəəsaslanaraq maddi qiymətləndirmə kimi heç bir vahidformadan istifadə etmir. Kitabxanada xidmət pulsuzhəyata keçirildiyindən iqtisadiyyatın alıcılıq və yaqiymətləndirilməsi kimi mühüm meyarlarından məhrumolur. Nəhayət, kitabxana xidməti əhali üçün əlverişlirahat şərait yaratmalıdır ki, bunu da əlavə xərclərolmadan həyata keçirmək mümkün deyildir. Buna görədə ölkəmizdə maddi imkanlar artdıqca hər bir adamadüşən kitabxana xidmətinin xərcləri də artır.338

Kitabxanaların maliyyə göstəriciləriKitabxana iqtisadiyyatının təhlil olunmasında maliyyəgöstəriciləri, xərclərin pul vəsaiti kimi xarakterizəedilməsində mühüm rol oynayır. Kitabxanalarda maliyyəgöstəricilərinin hesablanması ümumi qəbul olunmuşmaliyyə metodlarına əsaslanır. Ona görə də bir sıramübahisəli metodların olmasına baxmayaraq, kitabxanatədqiqatlarının hesablamasında qabaqcıl təcrübə kimiqəbul edilmiş hesablamalar əsas götürülməlidir. Belətəcrübələr istər respublikamızda, istərsə də Rusiyanınqabaqcıl şəhərlərində aparılmış və müsbət qiymətləndirilmişdir.“Kitabxana işinin iqtisadiyyatı” bütündövrlərdə həmişə mütəxəssisləri düşündürmüş vəbununla bağlı müəyyən tədbirlər də həyata keçirilmişdir.Xüsusi ilə Saltıkov- Şedrin adına Sankt-Peterburq Dövlət Ümumi Kitabxanasında elmi–tədqiqatişlərinin Koordinasiya Şurası nəzdindəki “Kitabxanaişinin iqtisadiyyatı” komissiyası tərəfindən xüsusitədqiqat aparılmış və kitabxanalarda ayrı-ayrı işnövlərinin dəyər qiyməti müəyyənləşdirilmişdir.Ayrı-ayrı kitabxanaların maliyyə xərclərinin səmərəliliyiniiki növ göstərici ilə müəyyənləşdirmək olar:1-toplu;2-xüsusi.Toplu metod zamanı kitabxana fəaliyyətini ilərzində, axır nəticəyə görə bir oxucuya və yakitabxanaya gəlişə və ya bir kitab verilişinə düşənxərcləri hesablamaqla müəyyənləşdirmək olar. Xüsusimetodu isə ayrı-ayrı iş növlərinə görə müəyyənləşdirməkolar. Məsələn, (fondun komplektləşdirilməsi,339

yeni kitabların kitabxana qaydalarına uyğun işlənilməsi,oxuculara kitabxana xidməti, məlumat biblioqrafiya işivə s.).Toplu göstəricilər üzrə qiymətlər aşağıdakı kimihesablanır: kitabxananın smetasına uyğun olaraq bütünnöv xərclərin ümumi məbləği (M) avadanlıqlarınalınması və təmir işləri istisna olunmaqla oxcularınsayına, gəlişi və ya verilişə bölünməklə hesablanır.MS = -AbonementMS = -VerilişS =MVerilişAyrı-ayrı sahələrin qiymətinin maliyyə göstəriciləribir neçə üsulla hesablanır. Sərf olunan işlər üçünbütövlükdə bütün xərclər nəzərə alınır, bölünür vətəxmini qiymət müəyyənləşdirilir.Ərazi üzrə kitabxanaların maddi təmin edilməsi,maliyyə göstəricilərinin qoyuluşu genişlənir və xərclərhər bir əhaliyə, işçiyə, təhsil alana görə hesablanır.Səmərə və səmərəlilikKitabxana işinin nəticələrinin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi,planların işlənməsi, kitabxananın yoxlanmasıvə ona rəhbərlik etmək üçün lazım olur.Kitabxananın fəaliyyəti və ya hansı sistemin işinəyekunu fəaliyyət məqsədinin əsasını təşkil edir vənəticə adlanır. Nəticə birölçülü ola bilər (sadə), məsələn,auditoriya üçün xarici dil üzrə vəsaitin verilməsi vəya çoxölçülü (mürəkkəb) bir sıra çoxəlaqəli nəticələribağlı kitabxanaların fəaliyyətində, ümumiyyətlə, çoxölçülünəticələr əsas götürülür.340

Kitabxanaların sosial sistemi kimi nəticələrin öyrənilməsimürəkkəbdir və üç aspektdə öyrənilir: vəzifəliiqtisadi və sosial aspekt. Vəzifəli aspektdə kitabxananınfəaliyyət xarakterinə görə sistemin əsas vəzifələrini yerinəyetirməsi nəticələri kimi baxılır. Kitabxanalara aidedilən vəzifələr nəticələr, oxucular və onların fəallığıilə qiymətləndirilir. Gəlişlərin sayı, kitab verilişi, biblioqrafikarayışlar və s.İqtisadi aspektdə fəaliyyət nəticələri, əmək madditexnikibaza və pul xərcləri nailiyyətlərlə müqayisə edilir.Sosial aspekt isə əhalinin əxlaq və mənəvi tələblərininödənilməsi, mədəni xidmət və estetik zövqüntəmin edilməsi, lazımi məlumatın axtarılması üçünoxucuların vaxtına qənaət edilməsi ilə ölçülür. Vəzifəlivə iqtisadi nəticələr tabeli əhəmiyyətə malikdir. Lakinkitabxanaların sosial nəticələrinin mühüm əhəmiyyətivardır. Belə ki, əhalinin ideyası və mədəni səviyyəsininyüksəlməsində, onların estetik və mənəvi tərbiyəsində,elmi axtarışların aparılmasında, oxucuya rəhbərlikişində sosial nəticələr mühüm əhəmiyyətə malikdir vəkitabxananın rolunu əks etdirir. Sosial nəticələrin xüsusiyyətləriondan ibarətdir ki, onun miqdar xarakteristikasıkimi hesablanması çətinlik törədir.341

XII BÖLMƏMƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞ KİTABXANAŞƏBƏKƏLƏRİNİN TƏŞKİLATİ ƏSASLARI12.1. MƏRKƏZLƏŞMƏNİN ROLU VƏƏHƏMİYYƏTİElmi-texniki tərəqqi və kitabxanalarda yeni texnologiyalarıntətbiqi nəinki oxucu sorğularının kəmiyyətcəartdığını, həmçinin keyfiyyətcə yeniləşməsininonların struktur quruluşunda dəyişikliklərin baş verdiyinielmi, kütləvi və təsərrüfatı ədəbiyyatına və xaricidillərdə ədəbiyyata marağının artdığını büruzə verdi.Geniş yayılmış kitabxana şəbəkələri kənd və şəhəryerlərində öz fondlarının tərkibinə görə mürəkkəboxucu sorğularını tam şəkildə ödəyə bilmirdilər. Əvvəllərsırf bədii ədəbiyyatla işləməyə üstünlük verən tipikkütləvi kitabxanaların yenidən qurulması və onlarınsosial funksiyalarının artması tələb olunurdu. Kitabxanalarınayrılıqda fəaliyyət göstərməsi kitab fondununtamamlanması üçün ayrılmış vəsaitdən səmərəsiz istifadəedilməsinə də öz təsirini göstərirdi. Hər birkitabxana müstəqil ədəbiyyat almaqla rayon və şəhərmiqyasında eyni adlı ədəbiyyatları təkrar nüsxələrləəldə edir və ya başqalarını,ümumiyyətlə, almırdı. Yenialınmış ədəbiyyatın müstəqil işlənməsi kitabxanaprosesini çətinləşdirir və iş prosesini bahalaşdırırdı. Birsıra kənd və həmkarlar kitabxanalarında kataloqlar yoxidi. Belə bir şəraitdə yüksək kitabxana-biblioqrafiyaxidmətini, KAA və kitab mübadiləsini qaydaya salmaqbir sıra çətinliklər yaradırdı. Buna görə də kitabxa-342

naların qarşısında elmi-texniki tərəqqinin inkişaf etdirilməsiüçün kitab sərvətindən daha geniş istifadəetmək, elmi nailiyyətlərin yayılması fəaliyyətini genişləndirmək,texnika, qabaqcıl iş təcrübəsi və elmitexnikiməlumatla mütəxəssisləri operativ təmin etməkkimi vəzifələr qoyulmuşdur. Bütün bu kimi məsələlərinyüksək səviyyədə yerinə yetirilməsi məqsədiləkitabxanaların işinin köklü şəkildə yenidən qurulmasıvə kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsi məsələsiqarşıya qoyulmuşdur.Kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi- əvvəllər müstəqilfəaliyyət göstərən kitabxanaların vahid sistemdəbirləşdirilməsi, vahid kitabxana fondu, işçi ştatları,vahid rəhbərlik, mərkəzləşdirilmiş komplektləşdirməvə kitabların işlənməsi bütövlükdə mərkəzləşdirilir. Buprinsip əsasında dövlət kütləvi kitabxana şəbəkələrimərkəzləşdirilmişdir. Bundan başqa, qismən mərkəzləşməvardır ki, bu zaman komplektləşmə, kitab işləməvə başqa ümumi sistem xərcləri birləşdirilir. Mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemlərində mərkəzi kitabxana,(MK) fərqlənir və ərazi üzrə baş kitabxana hesab edilir,qalan kitabxanalar isə onun filial kitabxanaları kimifəaliyyət göstərirlər.Kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsi hərəkatıilk dəfə RSFSR-də başlanmış və üç mərhələdə həyatakeçirilmişdir. Eksperimental mərhələ (1966-1972-ci illər),keçid mərhələsi (1973-1975-ci illər), yekun və yakütləvi mərhələ (1976-1980-ci illər). Keçmiş müttəfiqrespublikalarda bu xronoloji ardıcıllığa uyğun olaraq(bir sıra vaxt fərqini nəzərə almasaq) mərkəzləşməhəyata keçirilmişdir. Mərkəzləşmənin metodiki cəhətdənelmi əsaslandırılması məqsədilə keçmiş RSFSR343

Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 1966-1972-ci illərdəbir sıra şəhərlərdə, o cümlədən Şaxtı, Lipetsk, NijniTaqil, Çernoves, Kamışınets və başqa şəhərlərdə, biraz sonra isə bir sıra kənd rayonlarında mərkəzləşməüzrə eksperimentlər aparıldı. Bu eksperimentlərinmüxtəlif cəhətlərini öyrənmək məqsədilə bir sıramüttəfiq respublikalarda (Latviya, Ukrayna, Moldava)eksperimentlər qoyuldu. Eksperiment müşahidələrrayon və şəhərdə ərazi üzrə kitabxana xidmətinintəşkilində yüksək səmərəliliyin yeni formasını təsdiqetdi. Eksperimentlər zamanı oxucuların sayı artdı,onların fəallığı gücləndi, oxunuş və dövriyyə çoxaldı.Filial kitabxanalarında işçilərin ədəbiyyatın işlənməsindənazad olduğuna görə oxuculara daha çoxdiqqət yetirməyə başladılar ki, buna uyğun olaraqrəhbərlik və ədəbiyyat təbliğinin səviyyəsi gücləndi.Mərkəzləşmiş komplektləşmə yeni alınan ədəbiyyatlarıntərkibinin yaxşılaşmasına və çeşidinin genişlənməsinətəsir göstərdi. Mərkəzləşmə ilə əlaqədar kitabişləmənin keyfiyyəti də yaxşılaşdırıldı. Sov.İKP MKnın1974-cü il qərarına uyğun olaraq həyata keçirilənkitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsi kitabxanaişinin yeni mərhələsinin əsasını təşkil edir. Qərardanəzərdə tutulmuşdur ki, həm sahəvi, həm də idarələrarasıkitabxana şəbəkələri yaradılsın və onların dəqiqəlaqələndirilməsi təmin edilsin.Kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi –ölkədə kitabxanaişinin inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələdir. Əvvəllərmüstəqil fəaliyyət göstərən, kitabxanaların birləşdirilməsiəsasında kitabxana-informasiya mərkəzləri yaradılmışdır.344

Kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdiriməsi variantlarımüxtəlif ola bilər. Belə ki, məsələn, şəhərlərdədövlət kütləvi kitabxanalarının mərkəzləşdirilməsininbir neçə variantı ola bilər- bütün şəhər kitabxanalarınınvahid sisteminin yaradılması – böyüklər və uşaqlarüçün; bir necə rayon kitabxanasını özündə birləşdirənrayonlararası MKS; kənd kitabxanalarını da əhatə edənqarışıq mərkəzləşdirmə. Bundan əlavə, əhalisi 100 mindənartıq olmayan şəhərlərdə dövlət kütləvi və Həmkarlarİttifaqı kitabxanalarını da birləşdirən idarələrarasıMKS-lər yaradıla bilər.Mərkəzləşmənin hüquqi əsaslarıKitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsi mədəniquruculuğunun bir sahəsi olmaqla mühüm dövləttədbiri kimi həyata keçirildi və hüquqi normalarsistemi müəyyənləşdirildi. Mərkəzləşmənin məqsədivə məzmunu, onun idarələrarası xarakterli olması,mərkəzləşmənin başlanması və başa çatması, iqtisadiəsasları, dövlət əhəmiyyətli olması üçün əsas mənbəSov. İKP MK-nın «Zəhmətkeşlərin kommunist tərbiyəsindəvə elmi-texniki tərəqqidə kitabxanaların rolunuartırmaq» haqqında qərarı hesab edirdi. Vahid kütləvikitabxana şəbəkələrinin təşkili haqqında nümunəviəsasnamə respublikamızda mərkəzləşməni müəyyənedən hüquqi sənədlər Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindənhazırlanmış və nəşr edilmişdir ki, onlar kitabxanaquruculuğuna rəhbərlik işində hüquqi sənədlər hesabolunurlar. Qəbul olunmuş direktivlərə uyğun olaraqkitabxanaların mərkəzləşdirilməsi təmin edilir, norma-345

tivləri və ştatları müəyyənləşdirilir, maliyyə işini həyatakeçirir.Kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşməsinin təşkiliprinsipləriRespublikamızda kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsivahid rəhbərlik və prinsiplərə uyğun həyatakeçirilmişdir. Mərkəzləşmənin son məqsədi-bütün tipdənvə növdən olan kitabxanaları səmərəli xidmətəimkan verən vahid planlı şəbəkəyə çevirmək, kitab sərvətinihamının malına çevirmək, onları tələbata uyğunolaraq operativ şəkildə oxuculara çatdırmaqdan ibarətdir.Ayrı-ayrı mərkəzləşmiş kitabxana şəbəkələri yaradıldıqdansonra ərazi üzrə onların birləşməsi nəzərdətutulur ki, bu zaman əlaqəli komplektləşmə yolu iləümumi regional fond yaradılacaq, əhaliyə kitabxana vəməlumat-biblioqrafiya xidməti vahid plan əsasındahəyata keçiriləcəkdir.Ərazi üzrə kitabxana xidməti sistemi və ayrı-ayrınöv MKS-lər ərazi üzrə fərqli quruluşa malik olmalıdır.Xidməti işinin ixtisaslaşması məqsədilə fondun profilinəgörə müxtəlif növ MKS-lər yaradılır, dövlət kütləvi,həmkarlar, texniki kitabxanalar və s.Kitabxana xidmətinin filial sistemləri öz məzmununagörə əhalinin kitabxana kitabına olan sorğusunutəmin edir, kitabxana avadanlıqlarından səmərəli istifadəetməklə xidmət prosesinin hərtərəfli təmin edilməsinəşərait yaradır.MKS-in qarşısında bir sıra mühüm vəzifələr durur.Belə ki, MKS-in fəaliyyəti zamanı müəyyən ərazi üzrəümumi kitab repertuarı güclənir, aparılacaq tədris346

tərbiyə və təşkilati-metodiki işin deopazonu genişlənir,ərazi kompleks planlara uyğun olaraq kitabxanaxidmətinin keyfiyyəti yaxşılaşır.İkinci vəzifə sosial mədəni vəzifələrdən olub kitabsərvətindən geniş istifadəyə şərait yaradır, hər biryaşayış məntəqəsinin savadlı əhalisini ardıcıl oxuyacəlb etməklə əhaliyə məlumat-biblioqrafiya xidmətiniqarşıya qoyur və kütləvi kitabxanaların sosial funksiyasınıgenişləndirir.Üçüncü vəzifə təşkilati vəzifə olmaqla kitabxanalarınişinin forma və metodlarının təkmilləşdirilməsi,onun əlaqəsizliyinin aradan qaldırılması ilə izah olunur.Dövlət kütləvi kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşməsiMərkəzləşmiş dövlət kütləvi kitabxana şəbəkələriyerləşdiyi ərazidə aparıcı mərkəz olmaqla, digər müəsiələrinuniversal və xüsusi kitabxanaları ilə əlaqəlifəaliyyət göstərməklə onların mərkəzləşmiş sistemərinəmetodiki köməklik göstərir və müqavilələr əsaındaonların fondunun komplektləşməsi və kitabların işlənəsindəiştirak edə bilərlər.Şəhər və rayon ərazisində dövlt kütləvi kitabxanalarınınmərkəzləşməsinin bir sıra variantı ola bilərhansı ki, «Dövlət kütləvi kitabxanaların mərkəzləşməsinədair Əasnamədə» müəyyənləşdirilmişdir.Şəhər və rayon MKS-ləri respublika tabeliyindəolan şəhərlərdə və rayonlarda Mədəniyyət Nazirliyitabeliyində olan bütün şəhər, uşaq və gənclər kitabxanalarınıözündə birləşdirir. Qarışıq MKS isə şəhər vərespublika tabeçiliyində olmaqla, eyni zamanda rayonmərkəzi olduqda yaradılır. Belə hallarda sistemə şəhər347

kitabxanaları ilə yanaşı kənd kitabxanaları da daxiledilir. Kənd MKS-i inzibati ərazi üzrə rayon, uşaq,kənd və qəsəbə kitabxanalarını özündə birləşdirir.MKS-in quruluşunun tipik bölmələriMərkəzi Kitabxana-Mərkəzi Kitabxana sistemininbaş müəssisəsidir. Onun vəzifələri: sistemə rəhbərliketmək (planlaşdırma, hesabatlar, nəzarət və idarə etmə);metodiki göməklik göstərmək; vahid fond yaratmaq(mərkəzləşmiş komplektləşmə və yeni ədəbiyyatınişlənməsi) və onun istifadəsinin təşkili, filiallar üzrəyeni kitabların paylanması, əsas kitabsaxlayıcıdanədəbiyyatın verilməsi, sistemdaxili kitab mübadiləsi,KAA; mərkəzi məlumat biblioqrafiya aparatının vəməlumat xidmətinin formalaşdırılması, inzibati təsərrüfatfunksiyasının yerinə yetirilməsi, smetaların tərtibivə vəsaitlərin xərclənməsi, təminat, təmir, binanınişıqlandırılması, istilik və s.MK-nın tipik struktur quruluşu:1. Komplektləşmə və kitabişləmə şöbəsi;2. Xidmət şöbəsi;3. Metodiki və biblioqrafiya işləri şöbəsi;4. Qeyri-stasionar xidmət şöbəsi (səyyar veriliş);5. Vahid fondun təşkili və istifadəsi şöbəsi;6. Mərkəzi uşaq kitabxanası;Komplektləşmə və kitab işləmə şöbəsi MKS-invahid fondunu formalaşdırır, bütün növ nəşr və materiallarlaonu komplektləşdirir, yeni ədəbiyyatları işləyirvə öyrənir, filiallar arasında kitabları bölür, mərkəzləşmişvə toplu kataloqda əks etdirir, mərkəzi uşaqkitabxanalarında və onların filiallarında kataloqlaşdır-348

ma və kitab işləməyə kömək edir. Həmin şöbədə işinhəcmindən asılı olaraq komplektləşmə və kitab işləməbölmələri yaradıla bilər. Qeyri stasionar xidmət şöbəsibir sıra iri MKS-də fəaliyyət göstərir onların bir çoxkitab verilişi məntəqələri və səyyarları vardır. Həminşöbə istehsalat kollektivlərində, yaşayış məntəqələrində,mikrorayonlarda, bir sözlə, stasionar kitabxanasıolmayan yerlərdə kitabxana-biblioqrafiya xidməti göstərir.Şöbə bibliobusla xidmət edən ayrıca kitabxanaçıvə sürücü ştatı vardır.12.2. MƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞ KİTABXANASİSTEMLƏRİNİN STRUKTUR QURULUŞU VƏİDARƏ EDİLMƏSİMərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminə mərkəzirayon, yaxud şəhər kitabxanası, Mərkəzi Uşaq Kitabxanasıvə kitabxana filiallar daxildir. Mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemi kitabxanalarının saxlanılması üçünayrılmış vəsait mərkəzi kitabxananın smetasında birləşdirilir.MKS-in mərkəzi kitabxanası müstəqil balansdadurur və dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilir.Bir sıra hallarda kitabxanaların aşağı xidməti işçilərininəmək haqqı xərcləri və təsərrüfat xərcləri lazımgəldikdə kənd və qəsəbə icra hakimiyyəti orqanlarıtərəfindən həyata keçirilə (ödənilə) bilər. Qeyd etməklazımdır ki, MKS-in bütün əşya, avadanlıqları bir sözlə,bütün əmlakı mərkəzi kitabxananın balansında olur.MKS-in baş müəssisəsi kimi Mərkəzi Kitabxanabütün kitabxanaların fəaliyyətinə rəhbərlik edir, siste-349

min işinə dair plan və hesabatlar tərtib edir, onlarınfəaliyyəti barədə rayon, şəhər mədəniyyət şöbəsi iləəlaqəli tədbirlər həyata keçirir. Mərkəzləşdirilmişsistemin bütün fondunun istifadə olunmasına nəzarətedir.Mərkəzi kitabxananın əsas struktur bölmələri aşağıdakılardır:oxuculara xidmət şöbəsi, ədəbiyyatın komplektləşdirilməsivə işlənilməsi şöbəsi, vahid fonduntəşkili və ondan istifadə və kitabxanalararası abonementşöbəsi, metodiki və biblioqrafiya şöbəsi. Bunlardanbaşqa, yerli şəraitdən asılı olaraq oxuculara fərqlixidməti təkmilləşdirmək məqsədilə Mərkəzi kitabxanadaixtisaslaşdırılmış bölmə və şöbələrdə yaradılabilər.MKS-də təsərrüfat, tərtibatçılıq, surətçıxartma vəçoxaltma işlərini və digər işləri təmin etmək məqsədiləşöbə və bölmələrdə yaradıla bilər. MKS-lərdə, həmçinintərtibatçı-rəssam, təsərrüfat müdiri, anbardar, mühasib,köməkçi fəhlə, santexnik və elektrik mantyoru,cildçi, sürücü və s. vahidləri nəzərdə tutula bilər.Mərkəzi Uşaq Kitabxanası (MUK) öz işini mərkəzikitabxananın ədəbiyyatın mərkəzləşdirilmiş komplektləşdirilməsini,işlənməsini və istifadəsini, soraq-biblioqrafiya,informasiya və metodik işi həyata keçirənşöbələri ilə sıx əlaqədə təşkil edir. MUK uşaqlarakitabxana xidmətinin təşkili və istifadəçi üçün, bütövlükdərayonda (şəhərdə) şagirdlərin mütaliəyə cəlbolunmasına cavabdeh olur, uşaq ədəbiyyatı fondlarınınformalaşmasını və MKS-də uşaqlarla işin istiqamətlərinimüəyyənləşdirir. MKS-in təşkilati-metodik işiplanına müvafiq olaraq uşaqlara xidmət edən kitabxanalarametodik rəhbərlikdə, kitabxanaçıların ixtisa-350

sının artırılmasında iştirak edir, məktəblilərlə işləyənişçilərin ixtisasartırmasını keçirir, uşaq ədəbiyyatı fondunuvə ilk növbədə MUK-un fondunu fəal təbliğedir və onun sistemin bütün oxucuları tərəfindən istifadəolunmasını təşkil edir.MUK bütün idarə və müəssisələrin uşaqlara xidmətedən kitabxanalarına metodiki kömək göstərir.MUK-un strukturunda oxucuların yaş qrupları üzrəxidmət şöbələri (abonement və oxu zalı) ayrılır.Mərkəzi kitabxananın ümumi sistem vəzifələrini yerinəyetirən şöbələrində (komplektləşdirmə və kitabişləmə,vahid fondun təşkili və istifadəsi və KAA, biblioqrafikvə metodiki işlər) uşaqlarla, uşaq ədəbiyyatı ilə iş,uşaqlara və yeniyetmələrə xidmət edən kitabxanalarlaiş müəyyən mütəxəssislərə həvalə edilir. Onlar özvəzifələrini MUK-un fonduna, məlumat aparatına və iştəcrübəsinə əsaslanaraq yerinə yetirir.Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin tərkib hissəsiolan kitabxana-filiallar Mərkəzi Kitabxananınrəhbərliyi altında işləyirlər. Onlar öz xidmət zonalarında,yaşayış məntəqələrində əhalinin kitabxanaya cəlbolunması üçün, öz fondlarının istifadəsi və mühafizəsiüçün cavabdehdirlər. Kitabxana-filial komplektləşdirmədəiştirak edir, sistemli şəkildə oxucular tərəfindənistifadə edilməyən ədəbiyyatı seçir və Mərkəzi kitabxanayaverir, MKS-in başqa kitabxanalarının və habelədigər idarə və müəssisə kitabxanalarının soruşduğuədəbiyyatı öz fondundan onlara verir, vahid fodda olanədəbiyyatı təbliğ edir, Mərkəzi Kitabxanadan, MUKdanvə digər kitabxana filiallardan, habelə KAA yoluilə öz oxucularına lazım olan ədəbiyyatı alır və onlarınmühafizəsini təmin edir.351

Mərkəzi kitabxana sisteminin idarə olunması sistemədaxil olan kitabxanaların fəaliyyətini əhatə edənbütün məsələlərin müzakirəsində vahid rəhbərlik vəkollegiallıq prinsipləri əsasında həyata keçirilir.Mərkəzi kitabxana sisteminə direktor rəhbərlik edirvə eyni zamanda o Mərkəzi Kitabxananın da rəhbərihesab olunur. Direktor mövcud qaydalara müvafiqolaraq təyin olunur və azad edilir. Direktor sisteminadından hərəkət edir və heç bir etibarnamə olmadanvahid rəhbər hüququnda o başqa idarə və təşkilatlardatəmsil olunur, öz səlahiyyəti dairəsində MKS-in bütünkitabxanaları üçün icrası vacib olan əmrlər verir.Direktor sisteminin bütün fəaliyyəti üçün məsuliyyətdaşıyır: kitabxana işinin planlaşdırılması və təşkili,kadrların seçilməsi, yerləşdirilməsi və tərbiyəsi, pulvəsaitlərinin və maddi texniki bazasının yaradılması,əmək müqavilələrinin bağlanılması və s. məsələlərihəyata keçirir.Ştat cədvəlinə müvafiq olaraq direktorun təqdimatıilə yuxarı orqanlar tərəfindən təyin olunan və vəzifəsindənazad edilən müavinləri olur. Müavinlərin vəzifəbölgüsü direktor tərəfindən müəyyən olunur. Direktormüavinlərindən biri oxuculara xidmət prosesi iləəlaqədar olan məsələlər kompleksi üçün cavabdeh olur,abonementin, oxu zallarının, Mərkəzi Kitabxananıninformasiya-biblioqrafiya və digər ixtisaslaşdırılmışşöbələrinin işini, vahid fondun təbliği və istifadəsi,oxucu sorğularının tam ödənilməsi üzrə kitabxanafiliallarınfəaliyyətini əlaqələndirir. Direktor müavinitexnoloji təlimatların işlənməsinə rəhbərlik edir, əməyinelmi təşkili ilə məşğul olur.352

Eyni zamanda MKS direktorunun müavini, yəniMUK-müdiri rayonda, şəhərdə uşaqlara kitabxanaxidmətinin vəziyyəti və təşkili üçün məsuliyyətdaşıyır; uşaqlara xidmət edən bölmələrdə planlarınyerinə yetirilməsinə, komplektləşdirmənin keyfiyyətinə,fondun vəziyyətinə, soraq-biblioqrafiya və məlumatişlərinə nəzarəti, məktəb kitabxanaları ilə əlaqənihəyata keçirir, habelə direktorun tapşırığı ilə, MKS-ərəhbərlik üzrə digər vəzifələri yerinə yetirir.Təsərrüfat işləri üzrə direktor müavini (inzibatitəsərrüfatşöbəsinin müdiri) kompüter texnikası vədigər texniki vasitələrdən istifadə, onların lazımi əlavəmateriallarla təmin edilməsi, inventar və avadanlıqların,dəftərxana ləvazimatlarının alınması, təmirin aparılması,qızdırıcı və işıqlandırma sistemlərinin vəziyyətiüçün, binanın təmizlənməsi və bu kimi işlər cavabdehdir.Kitabxana-filialların müdirləri öz müəssisələrindəişin ideya-siyasi istiqaməti və keyfiyyəti, təşkili, plangöstəricilərinin yerinə yetirilməsi, əhalinin mütaliəyəcəlb edilməsi, fondun formalaşdırılması, istifadəsi vəmühafizəsi, kütləvi, soraq-biblioqrafiya və informasiyaişlərinin təşkili, kitabxana binasının tərtibatı və sanitarvəziyyəti üçün cavabdehdir. Kitabxana-filialın müdiribilavasitə MKS direktoruna, yaxud da onun göstərişi ilədayaq kitabxana-filialın müdirinə tabe olur. Müntəzəmolaraq oxucular və əhali qarşısında hesabat verir.Fondların formalaşdırılması, oxuculara kitabxana-biblioqrafiyaxidməti ilə əlaqədar və digər məsələlərbilavasitə Mərkəzi Kitabxananın funksional şöbələriilə birgə həll edilir.353

MKS-in idarə olunmasında kollegiallığı direktoryanışura təmin edir.Direktoryanı şuranın tərkibinə direktor (şuranınsədri hüququnda), direktor müavinləri, o cümlədənMUK-un müdiri, Mərkəzi Kitabxananın struktur bölmələrininvə kitabxana-filialların müdirləri, həmkarlarvə ictimai təşkilatların nümayəndələri daxil olur.MKS-ə daxil olan kitabxana-filialların sayı çox olduqdavə habelə onlar Mərkəzi Kitabxanadan çox uzaqdayerləşdikdə şuranın tərkibinə yalnız dayaq kitabxanafiliallarınmüdirləri daxil olur. Şuranın müzakirəsinəkollektiv müzakirəyə ehtiyacı olan məsələlər çıxarılır(bütünlükdə kollektivin, struktur bölmələrin, ayrı-ayrısahələrin işinin təşkili, planlaşdırılması, uçot, hesabat,kadrlarla iş, maddi-texniki və təsərrüfat təminatı və bukimi məsələlər). Şura tərəfindən qəbul edilmiş qərarMKS direktorunun əmri ilə təsdiqlənir.Mərkəzi Kitabxananın şöbələrində, kitabxana-filiallardamüntəzəm olaraq istehsalat müşavirələri keçirilirvə burada bütövlükdə sistemin və onun bölmələrininfəaliyyətinin mühüm məsələləri müzakirə olunur,planın yerinə yetirilməsi gedişi nəzərdən keçirilir,görülən işlərə yekun vurulur.Qəbul edilmiş qərar və əmrlərin yerinə yetirilməsinənəzarət MKS direktoru, onun müavinləri və yaxudonların göstərişi ilə Mərkəzi Kitabxananın digər işçiləritərəfindən həyata keçirilir.MKS vahid plan üzrə işləyir. Əsas sənəd illik işplanı hesab olunur. İllik iş planına 1) qısa giriş hissəsi,burada MKS-in fəaliyyətini xarakterizə edən əsasvəzifələr, istiqamətlər və onlarda nəzərdə tutulankeyfiyyət dəyişiklikləri formalaşdırılır; 2) işin əsas354

ölmələri üzrə kəmiyyət göstəriciləri; 3) kitab təbliğivə oxucularla iş üzrə, fondun təşkili və formalaşdırılması,ondan səmərəli istifadə, informasiya, soraqbiblioqrafiya,metodik iş və s. üzrə tədbirlərin ümumiləşdirilmişsiyahısı verilir.MKS-in işi planlaşdırılarkən mühüm sosial vəzifələrinyerinə yetirilməsinin vacibliyi- bütün savadlıəhalinin mütaliəyə cəlb edilməsi, oxucuların informasiyasorğularının və müxtəlif elm sahələri üzrəədəbiyyata olan ehtiyaclarının daha dolğun ödənilməsiəsas götürülür.Mərkəzi kitabxana qarşıdakı ildə birinci növbədəyerinə yetirilməli olan əsas vəzifələri və iş istiqamətləriniformalaşdırır. MKS direktorunun əmri iləplanın hazırlanması müddəti və məsul icraçılar müəyyənolunur.Mərkəzi kitabxananın şöbələri və kitabxana-filiallarkəmiyyət göstəricilərini və əsas iş istiqamətlərini əhatəedən plan layihələrini aşağıdakı forma üzrə tərtibedirlər: işin məzmunu, həcmi, yerinə yetirilmə müddəti,əmək sərfi və icraçılar. Mərkəzi kitabxana rüblərəbölünməklə əsas göstəricilərin toplu cədvəlini tərtibedir.Uşaqlar və gənclərlə iş MKS-in planının müvafiqbölmələrində öz əksini tapır.Gənclərə xidmət edən struktur bölmə işin xüsusiuçotunu gündəlikdə aparır, gənclərə xidmətin genişgöstəricilərini planlaşdırır. Qalan hallarda (o cümlədənbütövlükdə MKS miqyasında) Statistika İdarəsi tərəfindəntəsdiq olunmuş 6-NK blankında nəzərdə tutulan14 yaşından 21 yaşınadək oxucuların miqdar göstəricisiplanlaşdırılır.355

Müəyyən olunmuş müddətdə plan layihələri təsdiqedilmək üçün MKS direktoruna təqdim olunur. Mərkəzikitabxana onları ümumiləşdirir, lazım gəldikdə korrektəedir, işin bərabər paylanması üçün müvafiq qərarqəbul edir.MKS-in planı müəyyən olunmuş qayda üzrə mədəniyyətşöbəsinə baxılmaq və təsdiq edilmək üçüntəqdim olunur. Təsdiq edilmiş plan direktiv sənədstatusu alır və onun sözsüz icra edilməsi vacibdir.Mərkəzi kitabxana, MUK və kitabxana-filiallarmüəyyən olunmuş qayda üzrə illik statistik hesabatımədəniyyət şöbəsinə göndərir. Plan və hesabat göstəricilərininuyğun gəlməməsi zamanı planın yerinəyetirilməməsi, artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi, yaxudplan tapşırıqlarının dəyişdirilməsi haqqında izahatMərkəzi Kitabxanaya göndərilir.Mərkəzi Kitabxana bütün struktur bölmələrin işininnəticələrini ümumiləşdirir və yuxarı metodiki mərkəzkitabxanaya informasiya hesabatı göndərir (20 səhifəyədək).Bu hesabatda MKS-in fəaliyyəti təhlil olunur,il ərzində gedən dəyişikliklər qeyd edilir, bölmələrindaha mütərəqqi iş təcrübəsi göstərilir, daha intensivşəkildə iş aparılan problemlərə diqqət artırılır, hesabatdövründə sistemin işini xarakterizə edən yeni vəmaraqlı məsələyə toxunulur.356

12.3. MKS-DƏ İŞ REJİMİ VƏ KARGÜZARLIQMərkəzi Kitabxananın və kitabxana-filialların işrejimi direktor tərəfindən yerli icra hakimiyyətiorqanları ilə razılaşdırılaraq əhali üçün münasib olanvaxtda müəyyən edilir. Beşgünlük iş həftəsində xidmətzonasında yaşayan əksəriyyət əhalinin istirahət günü iləbir vaxta düşməyən bir ümumi istirahət günü nəzərdətutulur, ikinci istirahət günü isə qrafik üzrə verilir.Oxuculara xidmət ilə əlaqədar olan bölmələrin işsaatları yerli şəraitə müvafiq olaraq uzadıla bilər. Yayvə qış vaxtı iş rejimində dəyişiklik etməyə icazə verilir.Hər bir bölmədə iş gününün bölgüsü və işin təşkiliMKS direktoru və həmkarlar təşkilatı tərəfindən təsdiqedilmiş normativ sənədlərə əsasən tənzimlənir (vəzifətəlimatları ilə, şöbə, bölmə, qruplar haqqında əsasnamələrlə;daxili iş qaydaları ilə; əmək normaları iləvə s.)Mərkəzləşdirilmiş sistemdə kargüzarlığı MərkəziKitabxananın işçilərindən biri həyata keçirir. Burayaaşağıdakılar daxildir:- daxil olan sənədlərin qəbulu və qeydə alınması;- sənədlərin vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsinənəzarət;- xaric olan sənədlərin qeyd edilməsi və göndərilməsi;- MKS-in nomenklaturasına müvafiq olaraq icraolunan sənədlərin sistemləşdirilməsi və tikilməsi;- işlərin mühafizəsinin təmin edilməsi və onlarınmüvəqqəti istifadə üçün verilməsi;357

- bağlanmış işlərin (bağlandıqdan bir il sonra)MKS-in arxivi üçün tərtib edilməsi.Kargüzarlığı həyata keçirmək üçün MKS-də aşağıdakıişlər aparılır:- daxil olan və xaric olan sənədlərin qeydiyyatıkitabı (jurnalı);- yuxarı təşkilatın sərəncam və əmrlər qovluğu;- MKS üzrə əmr və sərəncamlar qovluğu;- direktoryanı şuranın iclas protokolları qovluğu;- xaric olan sənədlərin, məktubların surətlərininqovluğu;- sənədlərin icrasına nəzarət kartotekası;-MKS-in işçilərinin kartotekası;- MKS-in arxivi.Qeyri-kitab əmlakının uçotu üçün MKS-də xüsusiinventar kitabından istifadə olunur. Bu kitaba təsərrüfatinventarı predmetləri və xüsusi kitabxana avadanlıqları(rəflər, kataloq qutuları, stollar, stullar, lampalar və s.),kitabxana binasının tərtibatı üçün alınmış portretlər,şəkillər və digər materiallar yazılır. Kitabxananınqeyri-kitab əmlakı hər il yoxlanılmalıdır. İnventarizasiyaüçün təsərrüfat işləri üzrə direktor müavinicavabdeh olur.İşlərin bir MKS direktorundan digərinə, bir bölmərəhbərindən digərinə verilməsi rəhbərlərin dəyişməsizamanı təhvil-qəbul haqqında mövcud sənədlərə müvafiqolaraq yuxarı təşkilat tərəfindən təsdiq edilən aktüzrə yerinə yetirilir.Dövlət kütləvi kitabxanalarının mərkəzləşdirilmişsistemləri müəyyən bir rayonun, şəhərin ərazisindəyaşayan oxucuların ümumtəhsil, mədəni və profes-358

sional sorğularının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulanuniversal profilli kitab fondlarına malik olurlar.MKS-in kitab fondunun formalaşdırılması digəridarə və təşkilatların kitabxanaları ilə əlaqələndirməəsasında aparılır.Mərkəzi Kitabxananın fondunda rayonun, yaxudşəhərin iqtisadi profilinə uyğun mövzular üzrə ədəbiyyatmümkün qədər tam şəkildə toplanılmalıdır.Mütəxəssislər üçün bir nüsxədə alınan elmi, xüsusivə digər ədəbiyyat, mühüm məlumat və biblioqrafiyanəşrləri bir qayda olaraq Mərkəzi Kitabxanada saxlanılır.MUK-un fondunda bütün elm sahələri üzrə uşaqlarüçün ən yaxşı ədəbiyyatın, bədii ədəbiyyat əsərləriningeniş çeşidi ilə yanaşı, məktəblilərin istifadə etdikləriböyüklər üçün nəşrlər də seçilərək əks oluna bilər.MKS-in vahid kitab fondu Mərkəzi Kitabxananınkomplektləşdirmə və kitabişləmə şöbəsi tərəfindənhəyata keçirilir.Tərtib olunmuş KMTP izahedici məlumatla birlikdəmüzakirə edilir və tamamlandıqdan sonra direktortərəfindən təsdiq edilir. Kitabxana-filiallara KMTP-ninsurətləri göndərilir, yaxud da kitabxana-filiallarKMTP-nin onun fonduna aid olan göstəricilərini köçürür.Uzun müddət üçün tərtib edilmiş KMTP rayonunvə ya şəhərin həyatında baş verən dəyişikliklərioperativ şəkildə əks etdirmək məqsədi ilə müntəzəmolaraq nəzərdən keçirilməlidir. Hər bir beşillikdəKMTP bütün parametrlər: mövzular, ədəbiyyatın tipvə növləri, nüsxəlilik, MKS-in struktur bölmələri üzrəredaktə edilir.359

XIII BÖLMƏKİTABXANALARIN YOXLANILMASI13.1. YOXLAMANIN ƏHƏMİYYƏTİ VƏVƏZİFƏLƏRİKitabxana quruculuğunun bütün sahələrinə rəhbərliyintəkmilləşdirilməsində ardıcıl nəzarət, mühüm vasitəkimi qiymətləndirilir. Kitabxana işinə dair mühümdirektivlər və sənədlər aşağıdakılardır: - “Kitabxana işihaqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda 29dekabr 1998-ci il, «Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətininyaxşılaşdırılması haqqında» 20 aprel 2007-ci il,«Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiyasahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlətproqramı»nın təsdiq edilməsi barədə AzərbaycanRespublikası prezidentinin sərəncamı 6 oktyabr 2008-ciil və s.Kitabxanaların fəaliyyətini nəzərdən keçirmək, yoxlamaqvə öyrənmək yoxlama aparan şəxs ilk növbədəişdə olan nöqsanları üzə çıxarmalı, onların baş verməsəbəblərini aşkar etməli (həm yerli, yəni kitabxanalarındaxili şöbələri, həm də ondan kənar, yəni kitab ticarətitəşkilatı, kitabxana kollektoru, metodik mərkəzlər vəs.), ətraflı nəzərdən keçirilməli və həmin nöqsanlarınaradan qaldırılması yollarını göstərməlidir.Kitabxanaların yoxlanılmasında başlıca məqsəd kitabxanaişində yeni məsələləri üzə çıxarmaq və hər biryeniliyin tətbiqi və yayılmasına nail olmaqdır. Bununüçün yoxlama aparan şəxs kitabxana informasiya müəssisələrindətətbiq edilən yeni kitabxana texnolo-360

giyalarını, yeni proqramları, kitabxana işinə dair təlimat-metodikisənədləri, göstəriş və sərəncamları bilməlivə məlumat verməlidir.Yoxlama aparan şəxs kitabxana işinə dair bütündirektiv sənədləri dərindən bilməli, işin gedişini məhzbu direktiv sənədlərə uyğun yoxlamalıdır.Hər hansı bir müəssisədə, təşkilatda və şöbədə işaparmaq və düzəliş etmək üçün ilk növbədə həmin şəxsöyrənməli və öyrətməli, vaxtında işdə praktiki dəyişiklikləraparmaq və onu əks etdirməyi bacarmalıdır.Kitabxana işini öyrənən (yoxlayan) inspektor nöqsanlarıüzə çıxarmalı, onların səbəblərini aydınlaşdırmalı(yerli mənşəyinin, kitab ticarəti idarəsinin günahı,metodiki mərkəz tərəfindən yol verilmiş nöqsanlarvə s.) və onların aradan qaldırılması yolları göstərilməlidir.Yeni iş formalarının öyrənilməsi, tətbiq edilməsivə geniş yayılması, geridə qalanlara kömək etməklə,qabaqcıllar sırasına çıxarmaq yoxlama işininəsas məqsədi olmalıdır.İnspektor-nəzarətçi tədqiqatçı, metodist və rəhbər,təlimatçı həm də tərbiyəçi olmalıdır. Onun başlıcaməqsədi-xalqa kitabxana xidmətini yaxşılaşdırmaqməqsədini həyata keçirməyə nail olmaqdan ibarətolmalıdır. Kitabxanaların yoxlanılması Respublika MədəniyyətNazirliyinin, vilayət mədəniyyət idarəsinininspektorları, həmçinin mərkəzi şəhər və rayon kitabxanalarınınişçiləri tərəfindən həyata keçirilir. Bu işəictimai əsaslarla işləyən metodist və təlimatçıları,həmçinin təcrübəli kitabxanaçıları da cəlb etmək olar.Həmkarlar kitabxanaları sistemində inspektor vəzifəsinihəmkarlar şurası və vilayət həmkarlar şuralarınıntəlimatçıları yerinə yetirir.361

Digər tabeçilikdə olan kitabxanaların yoxlama işi iləmərkəzi kitabxanaların metodistləri məşğul olurlar.13.2. YOXLAMA FORMALARIYoxlama işinin müxtəlif formaları vardır: kitabxanaçınınhesabat və ya məruzə ilə yuxarı təşkilata çağırılması,qarşılıqlı yoxlama, kitabxanalara gedişlər zamanıyoxlamalar. Bəzən bu formalar birləşdirilə bilər.Məsələn, kitabxananın yoxlanması və müdirin məruzəilə yuxarı təşkilatda dinlənməsi.Kitabxanaçının məruzə ilə yuxarı təşkilata çağırılması,dövlət qərarlarının yerinə yetirilməsinin yoxlanması,həmçinin yerli icra orqanlarının kitabxana işinədair fəaliyyətlərinin öyrənilməsi, qabaqcıl təcrübənintətbiqi və yayılması, iş qabaqcıllarının təltif edilməsiməqsədilə həyata keçirilir.Yuxarı təşkilata çağırılması işinin təşəbbüskarıkitabxananın tabe olduğu nazirlik və idarə ola bilər.Hansı ki, planlı şəkildə tabeçiliyində olan kitabxanalarınişi ilə tanış olmaq üçün təşəbbüs göstərir. Yuxarıtəşkilata çağırılmaq, həm yoxlama aparan şəxsin təklifiilə, həm də kitabxanaçının özü tərəfindən ola bilər. Butəşəbbüs rəhbər işçilərin diqqətini kitabxananın işindəolan müsbət cəhətlərə və çatışmazlıqlara yönəltməkməqsədilə qaldırılır. Belə hallarda kitabxana şurası vəictimai təşkilatların köməyinə arxalanaraq yerli orqanlarqarşısında kitabxananın hesabatının qoyulması vəçatışmazlıqların göstərilməsi məsələsi qaldırılır. Bukimi tədbirlərin keçirilməsi üçün xüsusi hazırlıq işlərigörüldükdə nəticə də müvəffəqiyyətli olur. Belə ki,362

yoxlama üçün ayrılmış şəxs və ya briqada yerlərdə işinvəziyyəti ilə tanış olur, işin yaxşılaşdırılması üçüntədbirlər müəyyənləşdirir. Yoxlanılmış mate-riallarauyğun olaraq rəhbər təşkilat tərəfindən qərar layihəsihazırlanır. Kitabxana müdirinin məruzəsi mü-zakirəedildikdən sonra iradlar və nöqsanlar nəzərə alınmaqlarəhbər orqan tərəfindən əsaslı qərar qəbul edilir.Qarşılıqlı yoxlama özlüyündə kitabxana işinənəzarətin bir formasıdır, təcrübədə ona tez-tez rastgəlinir və iki kollektiv arasında aparılır. Bu kollektivinnümayəndəsi digər kitabxananın işi ilə tanış olur,məsələlərin qoyuluşunu öyrənir, işin gedişi iləmaraqlanır. Bu qarşılıqlı təcrübənin əldə edilməsinə vəyaxşı işləməyə şərait yaradır. Qarşılıqlı yoxlama qabaqcıltəcrübənin öyrənilməsi və ixtisas artırılmasıişlərində də tətbiq edilir.Bu metod (qarşılıqlı yoxlama), həmçinin rayondaişin vəziyyətini öyrənmək və növbəti seminarda onunmüzakirə edilməsi məqsədilə də istifadə edilir. Birzonanın kitabxana işçiləri digər zonanın kitabxanalarınagedir, onların iş təcrübələrini öyrənir, oxuculara xidmətprosesini müşahidə edirlər. Qarşılıqlı yoxlamanın nəticələriseminarda təhlil və müzakirə edilir. Qeydolunmuş çatışmazlıqlar yerində aradan qaldırılır və yahaqqında rayon mədəniyyət şöbəsinə məlumat verilir.Beləliklə, qabaqcıl təcrübə rayonunun bütün işçilərininmalına çevrilir. Qarşılıqlı yoxlama şəhər, həmkarlar,texniki, kənd təsərrüfatı və digər kitabxanalarda dahəyata keçirilə bilər.Qarşılıqlı yoxlama müəyyən ərazidə yerləşən kitabxanalarınrəhbərlərinin təşəbbüsü ilə qarşılıqlı razılaşmaəsasında kitabxananın fəaliyyətini yaxşılaşdır-363

maq məqsədi ilə aparılır. Hətta yuxarı təşkilattərəfindən nəzərdə tutulan planlı yoxlamalardan birneçə ay əvvəl özünü yoxlama məqsədilə aparılır.Belə yoxlamaların aparılması olduqca əhəmiyyətlidir.Belə ki, qarşılıqlı yoxlama zamanı işdə olançatışmazlıqlar və nöqsanlar tez bir zamanda aradanqaldrılır və ya kitabxananın gələcək fəaliyyətində beləhallara yol verilmir. Qarşılıqlı yoxlama zamanı çatışmazlıqlarvə nöqsanlar kollektivin umumi yığıncağındageniş müzakirə olunur, təkliflər irəli sürülməkləonların aradan qaldırılması yolları müəyyənləşdirilir,planlı yoxlamaya hazırlıq işləri həyatakeçirilir. Belə yoxlamaları aparan tərəf də yoxlamanıngedişindən özü üçün çox şey öyrənir, təcrübə qazanır.13.3. YERLƏRƏ GETMƏKLƏ YOXLAMAKitabxana işinin yerlərdə yoxlanması - əsasformalardan olub, kitabxanaların fəaliyyətinin bütövlükdətəhlil edilməsində yoxlayan şəxsə, işin vəziyyətiilə tanış olmağa və onu müşahidə etməyə imkanyaradır. Təlimat, əsasnamə və normalar vaxt keçdikcəköhnəlir, buna görə də yeni şəraitlə ayaqlaşmaq lazımgəlir. Yerlərdə yoxlamaların aparılması hər hansıtəlimatın və normaların düzəlişinə və ya dəyişdirilməsinəsəbəb olur. Beləliklə, inspektor nəinki kitabxanaçınıöyrədir, həmçinin özü öyrənir, yeni təcrübə ilətanış olur, təqdim olunmuş əsasnaməni yoxlayır, indikişəraitə yararlı olub olmadığını müəyyənləşdirir.364

Yoxlamalar planlı və ya plansız ola bilər. Planlıyoxlama illik plana uyğun olaraq həyata keçirilir.Plansız yoxlama isə xüsusi bir məsələnin həllinəehtiyac duyulduqda aparıla bilər. Yoxlama kitabxananınbütün fəaliyyətini və ya müəyyən bir iş sahəsiniəhatə edə bilər. Bu bir kitabxananın və ya bütünşəbəkənin işinə aid edilə bilər. Yoxlamanı bir nəfərinspektor- metodist və briqada apara bilər.Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yoxlamalar kitabxanalarıntabe olduğu yuxarı təşkilatlar və digər aidiyyatıolan qurumlar tərəfindən həyata keçirilir. Bir qaydaolaraq yoxlamanın gedişi ilə bağlı yoxlanılacaq müəssisəyəqabaqcadan məlumat verilir, yoxlamanın məqsədidiqqətə çatdırılır. Plansız yoxlamalar isə gözlənilmədənaparıla bilər. Kitabxana fəaliyyətinin tam yoxlanılmasıdigər müəssisələrə nisbətən daha mürəkkəb bir prosesdir.Belə ki, tam yoxlama zamanı təşkilatı, metodiki vəinzibati işlərlə yanaşı bütövlükdə kitabxana fondu dadiqqətlə yoxlanılmalıdır.Belə yoxlamalar əsasən təbii fəlakətlər və müəssisədəkitabxana müdiri dəyişərkən aparılır. Digər vaxtlardaəsasən cari məsələlər yoxlanılır.13.4. YOXLAMANIN METODİKASIYoxlama metodikası, məlum olduğu kimi, yoxlamanınvəzifəsindən, məqsədindən, həcmindən və onunobyektindən asılıdır. Yoxlanış yerinə gedənə qədərmüəyyən hazırlıq işləri aparılır: tapşırığın məqsədi vəonun hərəkət proqramının müəyyənləşdirilməsi, təxmi-365

ni plan tərtib etmək (mərhələləri və işin vaxtı), mövcudmaterialların öyrənilməsi, əvvəlki ezamiyyət sənədləriilə tanış olmaq və s. səfərə çıxmazdan əvvəl kitabxananınhansı köməkliklərə ehtiyacı olduğunu dəqiqləşdirməklazımdır. Məsələn, kollektordan sifarişlərinalınması vəziyyətini öyrənmək olar.Plan tərtib olunan zaman hansı əsas məsələlərin –nəyi yoxlamaq məsələsini dəqiq həll etmək lazımdır.Yoxlamanın gedişində oxuculara kitabxana xidmətininsəviyyəsinə başlıca diqqət yetirilməlidir. Yoxlama zamanıkitabxananın plan və proqramı dəqiqləşdirilir,düzəlişlər aparılır, yeni məsələlər daxil edilir, maraqdoğurmayan bir sıra bəndlər silinir və ya çıxarılır, əvəzedilir. Yoxlama planını öyrəniləcək mövzu və məsələlərəuyğun proqram və ya yaddaşlarla zənginləşdirməkzəruridir. Bu yoxlamanın predmetini və məzmununumüəyyənləşdirməyə imkan verir, materiallarınplanlı toplanmasına, həmçinin sorğu olunacaq şəxslərimüəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu cür yaddaşlaryekun sənədlərin və ya arayışların tərtibində xüsusiəhəmiyyətə malik olur. Yoxlama aparacaq şəxsyoxlama yerinə çatdıqda gəlişinin məqsədilə mədəniyyətşöbəsini tanış etməli, lazım gəldikdə isə briqadayaratmalıdır.Yoxlamanın məqsədi və onun proqramı ilə kitabxanamüdiri, işçi kollektivi, kitabxana şurasının sədri və şuraüzvləri məlumatlandırılır. Yoxlama aşağıdakı ardıcıllıqlaaparılır: Kitabxana ilə ümumi işlərin nəzərdənkeçirilməsi və tanışlıq; ayrı-ayrı iş sahələrinin yoxlanması;yekun sənədinin (arayış) hazırlanması.Yoxlama aparan şəxs kitabxananın işi ilə tanış olarkənşöbələrdə olur, işçilərlə söhbət edir, kitab fonduna366

axır, oxuculara xidmət prosesini müşahidə edir, kitabxanaşurasının sədri, üzvləri ilə və fəallarla söhbət edir.Kitabxana ilə ümumi tanışlığa kitabxana hesabatınınöyrənilməsi, iş planı, onun tərtibatı və yerinə yetirilməsidə daxil edilir. Yoxlama zamanı işin təşkili,kitabxananın quruluşu, işçilər arasında vəzifə bölgüsününməqsədəuyğunluğu, onların hazırlıq səviyyəsitəhlil edilir. Əgər briqada yoxlama aparırsa, sədrümumi məsələləri özü götürür, ayrı-ayrı iş sahələrini isəüzvlərinə tapşırır.13.5. AYRI-AYRI İŞ SAHƏLƏRİNİNYOXLANILMASISiyasi və elmi biliklərin, ədəbiyyatın və incəsətintəbliğinə dair işlərin yoxlanılmasına kitabxananın planındanbaşlanılır. Müəyyənləşdirmək lazımdır ki, ideolojivə təbliğatçılıq işinin əsas istiqamətləri planda özəksini necə tapmışdır. Yoxlama zamanı yoxlayan şəxsinspektorişinin məzmunu və əyani təbliğat vasitələrinintərtibatı ilə tanış olur, kütləvi işlərin gündəliyiniyoxlayır, oxucu konfranslarının protokolu və stenoqramınabaxır, tematik gecələrin, biblioqrafik materiallarınsənədlərini təhlil edir, sərgi üçün ədəbiyyatsiyahıları, kartoçkalar və arayışlara baxır.Yoxlama zamanı hər hansı bir kütləvi tədbir keçirilirsə,yoxlama aparan şəxs orada mütləq iştirak etməlivə müşahidə aparmalıdır.Kitab təbliğinə dair kütləvi tədbir haqqında oxucularınrəyini öyrənmək və arayışların yazılmasında onunəzərə almaq lazımdır. Yoxlama zamanı diqqətlə367

öyrənilməlidir ki, hər bir mövzuya dair biblioqrafikvasaitlərdə, kataloqda və rəflərdə ədəbiyyatın təminatı,dolğunluğu vəziyyəti nə yerdədir. Müxtəlif elm sahələriüzrə, o cümlədən ictimai-siyasi mövzuda ədəbiyyattəbliğinin səmərəliliyi işi kitab formulyarları və müddətvərəqəsi ilə və ya seçmə yolu ilə oxucu formulyarlarınabaxılmaqla yoxlanıla bilər. Oxucu formulyarlarınınöyrənilməsi ilə əldə edilən məlumatlar kitab fondunadair materiallarla müqayisə edilir və onu tamamlayır.Seçmə yolu ilə ən aktual mövzulara həsr olunmuşkitabların dövriyyəsini yoxlamaq tövsiyə olunur.13.6. KİTABXANA TƏCRÜBƏSİNİN TƏHLİLİMETODLARIToplanmış materialların ümumiləşdirilməsi və təhlilininmüxtəlif metodları mövcuddur.Statistik məlumatların öyrənilməsinə əsaslananrəqəm göstəricilərinin təhlili metodu mühüm əhəmiyyətkəsb edir. Həmin metod planların, normativlərin gedişini,kitab fondunun tərkibində və kitab verilişində ayrıayrıelm sahələrinə dair ədəbiyyatın xüsusi çəkisini vəoxucu qrupunu müəyyənləşdirməyə imkan verir.Keyfiyyət təhlili tematik metoda əsaslanır. Elmin,texnikanın və qabaqcıl təcrübəyə dair ədəbiyyatıntəbliğində kitabxananın fəaliyyətinin öyrənilməsi kimiməsələləri əhatə edir. Ayrı-ayrı iş sahələrinin keyfiyyəttəhlili üçün biblioqrafik metoddan da istifadə edilir.Buraya kitab fondunun ayrı-ayrı bölmələrinin müqayisəedilməsi, sistemli kataloqda daha çox soruşulan ədə-368

iyyatlarla biblioqrafik göstəricilərdəki ədəbiyyatlarıntutuşdurulması və s. aiddir. Yoxlamanın gedişi zamanıxüsusi kitabxana proqramlarından istifadənin səviyyəsi,internet sistemlərindən istifadənin əhatəliliyi, dünyainformasiya məkanına çıxış, kompüter biliklərinin vəproqramlarının öyrənilməsi məsələlərinə arayışda yerverilməlidir.Təşkilati işin vəziyyətini yaxşı dərk etmək üçünmüxtəlif metodlardan da istifadə edilir, yoxlamazamanı xüsusi formalarda sxemlər, qrafiklər vədiaqramların çəkilməsi zəruri hesab olunur. Yoxlamazamanı oxucu kontingenti statistik materillara əsaslanaraqtəhlil edilməli, faktiki olaraq oxucuların tərkibiöyrənilməlidir. Xüsusilə oxucu tərkibi son üç ay üçündiqqətlə araşdırılmalı və üzə çıxarılmalıdır ki, hansıoxucu qrupu üstünlük təşkil edir, oxuculara fərqlixidmət üçün hansı tədbirlər görülür və s.Həmçinin komplektləşmənəin mənbələri, fondunümumi həcmi, elm sahələri üzrə qruplaşdırılması,komplektləşmə planı varmı və s. diqqətlə nəzərdənkeçirilməlidir. Yoxlama zamanı sistemli kataloquntəkmilləşdirilməsi, məlumat biblioqrafiya aparatınıntəhlili, kadrların seçilməsi yoxlamada öz əksinitapmalıdır. Kitabxana fəaliyyətinin təhlili metodumüxtəlif ola bilər. Ən başlıca metodlardan biri rəqəmgöstəriciləri əsasında statistik ümumiləşmələrinaparılmasından ibarətdir. Bu metod plan tapşırıqlarınınyerinə yetirilməsini müəyyənləşdirməyə imkan verir,fondun tərkibini, kitab verilişini, həmçinin oxucularınümumi sayını və hansı qruplardan ibarət olduğunuöyrənməyə imkan verir. Rəqəm göstəriciləri metoduyoxlama aparan şəxsə bir sıra müqayisələr aparmağa369

imkan verir. Beləliklə, kitabxana fəaliyyətini öyrənməküçün statistik, tematik, biblioqrafik və qrafik metodlerdanistifadə olunur.13.7. YOXLAMANIN YEKUNLAŞDIRILMASIYoxlama qurtardıqdan sonra arayış tərtib edilir vəorada kitabxanada işin ümumi vəziyyəti xarakterizəedilir, meydana çıxan çatışmazlıqlar, onların aradanqaldırılması yolları əks etdirilir. Yoxlamanın gedişizamanı müəyyən faktların sənədləşdirilməsi lazımdırki, bunlar da akt formasında tərtib edilir. Yoxlamazamanı ayrı-ayrı iş sahələrində əldə edilmiş qeydlərqabaqcadan tərtib edilmiş yaddaşa uyğun qruplaşdırılmalıdır.Statistik məlumatlar qrafik şəklində verilir,orta və nisbi hədlər ümumiləşdirilmiş şəkildə təsviredilir. Yoxlama zamanı ola bilər ki, işin gedişi iləəlaqədar faktlar və rəqəmlər yaddaşlardan kənara daçıxa bilər. Bu zaman arayışın tərtibində yeni rubrikalaryaratmaq lazımdır. İşlənmiş, dəqiqləşdirilmiş və qruplaşdırılmışmateriallar təhlil və müqayisə edilir. Yoxlamaaparan şəxs özünə belə bir sualla müraciətetməlidir: faktlara əsaslanaraq hansı nəticəyə gəlməkolar? Hansı səbəblərdən bu və ya digər nöqsanlara yolverilmişdir? Müvəffəqiyyətlər və nöqsan cəhətləri müqayisəetməklə bu və ya digər səbəbləri aydınlaşdırmağaimkan verir, yoxlayan şəxs işin ümumimənzərəsini görə bilir ki, buna əsaslanaraq gələcək işinyaxşılaşdırılması üçün təkliflər vermək mümkün olur.Arayışların tərtibi forması müxtəlif ola bilər. Arayış370

ümumi şəkildə yazıla bilər. Kitabxana işinin ümumixarakteristikası, yoxlanmış iş sahələrinin vəziyyəti,axırda isə nailiyyətlər və çatışmazlıq göstərilməli vətəkliflər verilməlidir. Arayışların tərtibi və ya digərformada hər hansı yoxlanılmış iş sahəsi haqqında ayrıcabölmələr verilir və ayrılıqda nöqsan cəhətlər və müvəffəqiyyətlərgöstərilir. Yoxlama əgər briqada tərəfindənaparılırsa, ayrı-ayrı şəxslər yoxladıqları iş sahəsinə dairarayışlar təqdim edir və komissiyanın sədri ümumiarayış hazırlayır.Arayışların tərtibində cavabdeh mərhələ nəticələrinverilməsi mərhələsi hesab edilir. Bütün yekun sənədlərindəinandırıcı və sübutedici materiallara əsaslanaraqnəticə çıxarmaq lazımdır. Nəticə o vaxt inandırıcıdır ki,o faktlara əsaslanaraq verilir, arayışın əvvəlində orəqəmlərlə şərh edilir. Kitabxana fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində,tərifləmək və ya cəzalandırıcı hökmverməyə tələsmək olmaz. Bütün faktiki materiallarnəzərdən keçirildikdə, umumi vəziyyət müəyyənləşdirildikdənsonra dəqiq və inandırıcı şəkildə qərarçıxarmaq lazımdır.Bəzən belə olur ki, inspektor ayrı-ayrı bölmələr üzrəmüəyyən faktları toplayır və bununla da öz vəzifəsinibitmiş hesab edir. Bu zaman faktların vacibliyi,əhəmiyyəti nəzərə alınmalıdır. Arayışda göstərilən təkliflərvə tövsiyələr konkretlik tələb edir və onun yerinəyetirilməsi məcburidir.Təkliflər müxtəlif kateqoriyalara bölünür,qısa müddətdəyerinə yetiriləcək tövsiyələr ay, rüb, il ərzindəyerinə yetiriləcək və perspektivdə nəzərdə tutulan işlərkimi tövsiyə edilir.371

Arayışlar yoxlamanı təşkil edən yuxarı orqanlaratəqdim edilir. Aidiyyatı şöbədə müzakirə edilir, onunkollegiyada və ya şöbədə müzakirəsi müəyyənləşdirilir.Müzakirə üçün qərar layihəsi hazırlanır vəmüzakirənin nəticəsi olaraq əgər işdə ciddi nöqsanlarvarsa, müəyyən cəza tədbirləri nəzərdə tutulur, yox əgərqabaqcıl təcrübə, nümunəvi iş vardırsa, müəssisəninyaxşı işi qeyd olunmalı və qərar qabaqcıl təcrübənintətbiq olunması üçün yerlərə- kitabxana müəssisələrinəgöndərilməlidir. Belə yoxlamaların respublikamızdakitabxana işinin idarə olunmasına çox böyük təsirivardır. Qəbul olunmuş qərar kitabxanalara göndərilir.Həmin qərara uyğun olaraq bütün kitabxanalar müvafiqtədbirlər planı hazırlayır, qərarda göstərilən nöqsanlarınöz işlərində olub olmamasını nəzərdən keçirirlər. Qərarverən yuxarı təşkilat onun yerinə yetirilməsi vəziyyətinivaxtaşırı yoxlayır, bu barədə bütün kitabxanalardanhesabat tələb edir.372

XIV BÖLMƏKİTABXANALARIN TƏFTİŞ EDİLMƏSİ14.1. KİTABXANALARIN TƏFTİŞEDİLMƏSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİKitabxanaların təftiş edilməsi kitabxanalara ayrılmışdövlət vəsaitinin nəzarəti kimi başa düşülür. Təftişlatın sözü olub, mənası (revisio- yenidən baxmaq,yoxlamaq) həyata keçirilmiş təsərrüfat və maliyyəəməliyyatlarının dövlət qanunçuluğunda, əsasnamədəvə müəssisənin nizamnaməsində nəzərdə tutulduğuqaydada öyrənilməsi, nəzərdən keçirilməsi deməkdir.Təftiş vasitəsilə dövlətin nəzarət funksiyası həyatakeçirilir. Təftişçiliyin köməyi ilə idarəetmə istiqamətindəqəbul olunmuş qərarların necə yerinə yetirilməsivəziyyəti, səmərəlilik səviyyəsi öyrənilir, mövcudqərarlardan kənarlaşmalar aşkar edilir, nöqsan vəçatışmazlıqları aradan qaldırmaqdan ötrü, təkliflərverilir və bütün bunlar haqqında səlahiyyətli orqanlarməlumatlandırılır. Təftişetmə digər yoxlamalardanfərqli olaraq xüsusilə hüquqi statusa malikdir.Təftiş yoxlamalarının özünün həddi, əhatə dairəsi,aparılma müddəti, vəzifələri, görülmüş işlərin rəsmiləşdirilməsi,müəyyən edilmiş nəticənin müzakirəedilməsi, nöqsan və çatışmazlıqların həllindən asılıolaraq müvafiq qərarların qəbul edilməsi üçün xüsusiqaydalar vardır. Bu mühüm əlamətlərinə görə məhkəməistintaq orqanlarında iqtisadi nəzarətin bütün üsullarıarasında cinayət əlamətlərinin tərkibinin müəyyən-373

ləşdirilməsində əsas informasiya (tədqiqat) mənbəyikimi təftiş materiallarından geniş istifadə olunur.Nəzarət-təftiş sahəsində bir sıra forma və üsullardangeniş istifadə olunur. Kitabxanaların təftiş edilməsiəsasən onların tabe olduqları nazirlik və baş idarə,Respublika Maliyyə Nazirliyinin xüsusi təftiş-nəzarətaparatının rəhbərlik etdiyi təftiş-nəzarət xidməti, digərmaliyyə-kredit təşkilatları, Dövlət Vergilər Nazirliyininnəzarət-təftiş xidməti qurumları apara bilərlər.Təftiş-nəzarət işi dövlət intizamının və qanunçuluğunmöhkəmlənməsində mühüm rol oynayır. Onunəsas məqsədi müəssisə və təşkilatın səmərəli idarəolunmasını və sosial iqtisadi inkişafını təmin etməkdir.Dövlətin büdcəsindən maliyyələşən təşkilat kimikitabxanaların maliyyə vəsaitləri respublika büdcəsindənnəzərdə tutulur və təsdiq olunmuş smetayaəsasən xərclər həyata keçirilir. Smeta xərcləri üzrəvəsaitlərin xərclənməsi bank əməliyyatlarına uyğunolaraq aparılır. Smetada nəzərdə tutulan bəndlərədüzgün əməl olunmalıdır, ondan kənara çıxmaq olmaz.Yoxlama-təftişetmə zamanı bütün maliyyə sənədləritutuşdurulur, izahat alına bilər, sorğu edilə bilər, lazımgəldikdə akt tərtib olunur və bir neçə nəfər tərəfindənimzalanır. Kitabxanaların təftiş edilməsi bir sıraxarakterik cəhətlərinə görə digər müəssisələrdən fərqlənir.Kitabxanaların təftiş edilməsində iştirak edən planmaliyyəorqanlarının işçiləri kitabxanaların büdcəsini,büdcə sənədlərinin ayrı-ayrı bəndlərini, kitabxana vəsaitlərininxərclənmə metodlarını yaxşı bilməlidirlər.Bütün maliyyə sənədlərini yoxlama zamanı sənədlərmüvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq aparılmalı,374

yekun sənədlər yuxarı maliyyə orqanlarına təqdimolunmalıdır.Təftişçilik işində hüquqi nəzarət dövlətin idarəetməsistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Bu nəzarət növübütün müəssisələrin, təşkilatların və vəzifəli şəxslərindövlətin qanunçuluğuna əməl etmələrini təmin edir.Nəzarətin bu növündən respublikanın prokurorluq vəməhkəmə orqanları istifadə edir.Nəzarət sistemində müəssisənin mühasibatlığı aparıcımövqeyə malikdir və onların nəzarəti dəqiq həyatakeçirilməlidir. Sənəd daxil olarkən imza etmək üçünbaş mühasibə daxil olan ilkin sənədlər baş mühasibtərəfindən çox diqqətlə araşdırılmalı, təhlil edilməli vəondan sonra qol çəkilməlidir.Nəzarət qaydasında smeta, əmr və digər müvafiqsənədlərə imza etməzdən əvvəl baxılması, onda göstərilənnəzarətin ilkin formasına aiddir. İnventarlaş-mazamanı aparılan cari nəzarət ikinci, üçüncü uçot vəhesabat informasiyasının ümumiləşdirilməsi və təhlilizamanı sonradan aparılan nəzarət formasıdır. Müəssisədaxilimühasibat nəzarəti fasiləsiz, sistemli və sənədlərəəsasən aparılır.Müəssisədaxili nəzarətin əsas vəzifəsi müəssisədəmaliyyə büdcə qanunvericiliyinə əməl olunması pulvəsaitlərinin və mal, material qiymətlərinin qorunubsaxlanması, maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadəolunması, mühasibat uçotu və hesabatın, bütövlükdəmaliyyə işinin düzgün aparılmasından ibarətdir.Təşkilatlarda idarə nəzarətinin təşkili və həyatakeçirilməsi müəssisənin əsasnaməsinə uyğun olaraqkitabxanaların tabe olduğu müvafiq idarəetmə orqanlarına- nazirlik, baş idarə, komitə və s. həvalə edilir.375

Nəzarətin bu növünün üstünlüyü müəssisə və təşkilatınxüsusiyyətindən asılıdır və ixtisaslaşmış nəzarətolmalıdır. Kitabxanaların təftiş edilməsində də idarə vəkitabxana müəssislərinin özləri maraqlı olmalı, bütünhesabat sənədlərini, bank əməliyyatları üzrə sənədlərilazım gəldikdə təqdim etməlidirlər. Belə yoxlama təftişkütləvi və dövlət kitabxanalarında əsasən RespublikaMədəniyyət və Turizim Nazirlliyinin plan maliyyəidarəsi, yerli maliyyə şöbələrinin işçiləri tərəfindənapırılır. Digər kitabxana müəssisələrində isə aidiyyatınazirliklərin, yerli hakimiyyət orqanlarının və planmaliyyəidarələrinin işçiləri tərəfindən aparılır.14.2. SİSTEMDAXİLİ VƏ SİSTEMDƏNKƏNARNƏZARƏTBu nəzarət fəaliyyəti təftiş olunan kitabxana müəssisəsininbirbaşa tabe olmadığı, lakin adları çəkilənyerlərdə təftiş aparmaq səlahiyyətinə malik olan rəhbərtəşkilatlar tərəfindən həyata keçirilir. Buna MaliyyəNazirliyinin, Dövlət Statistika Komitəsinin, DövlətVergi Müfəttişliyinin, bank idarələrinin və onlara birbaşatabe olmayan müəssisələrdə nəzarət qaydasındaapardıqları yoxlamaları misal göstərmək olar.Azərbaycan Respublikası prezidentinin 1996-cı il, 17iyul tarixli 463 saylı fərmanından irəli gələn vəzifələriyerinə yetirmək məqsədilə Azərbaycan RespublikasınınNazirlər Kabineti “Sistemdaxili nəzarətin həyata keçirilməsihaqqında” Əsasnaməni 1996-cı il 5 avqusttarixli 103 saylı qərarı ilə təsdiq etmişdir. Həmin376

əsasnaməyə görə, sistemdaxili nəzarətin qarşısında birsıra vəzifələr müəyyənləşdirilmişdir.Maliyyə büdcə qanunçuluğuna riayət olunur: pulvəsaitlərinin, material dəyərlərinin ehtiyatlarının mühafizəedilməsi; mühasibat uçotu və hesabatının düzgüntəşkil olunub aparılması üzərində nəzarəti təmin etməklə,dövlət müəssisələrində baş verə biləcək faktlarınqarşısını almaq vəzifəsi qoyulur.Əsasnaməyə görə, müəssisə, idarə və təşkilatlarınmaliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin təftiş və yoxlamalarıonların tabe olduğu təşkilatın rəhbərliyi tərəfindənkompleks qaydada ildə bir dəfə, büdcə təşkilatlarındaisə ildə bir dəfədən çox və iki ildə bir dəfədən azolmayaraq nəzərdə tutulmuşdur.Kitabxanalarda aparılacaq təftiş işlərinin xarakterindən,əhatə dairəsindən və işlərin həcmindən asılıolaraq təftişçilik işi üç yerə: kompleks ayrı-ayrı sahələrvə bölmələr üzrə və çarpaz təftişə bölünür.Kompleks təftiş- maliyyə nəzarətinin ən təsirli vəmötəbər formasıdır. Onun vasitəsi ilə sonradan aparılacaqnəzarətin müxtəlif formaları həyata keçirilir ki, buda müəssisələrin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətininsistemli şəkildə və əhatəli öyrənilməsini təhlil edir.Kompleks təftiş etmə, bütün bank əməliyyatlarını,pul vəsaitinin sərfini, əşya və avadanlıqların saxlanılmasını,əmək haqqı və ezamiyyət xərclərini və s.xərcləri əhatə edir.Kompleks təftiş zamanı müəssisənin bütöv fəaliyyətiyoxlanılır, ayrı-ayrı iş sahələri əhatəli təftiş edilir,kompleks yoxlamanın yekun arayışı hazırlanır. Butəftiş formasından əsasən kiçik kitabxanaların təftişedilməsində istifadə edilir.377

Tematik təftişetmə - böyük kitabxanaların maliyyəfəaliyyətinin bir sahəsinin təftiş edilməsidir. Burada,əsasən müəssisənin sosial-iqtisadi bölmələri əhatəedilir.Çarpaz təftiş etmə - kitabxananın maliyyə fəaliyyətiilə yanaşı, onun tabe olduğu idarə və nazirliyinfəaliyyəti də eyni zamanda yoxlanılır təftiş edilir. Bucür təftiş forması daha çox vaxt tələb edir, ona görə dəçox az-az hallarda belə yoxlamalar aparılır.Bu cür təftişetmə, əsasən müəssisə rəhbərininfəaliyyətində olan ciddi nöqsanlar haqqında yuxarıtəşkilatlara ərizə və şikayətlər olduqda təşkil edilir.Aparılacaq təftiş-nəzarət əvvəlcədən tərtib olunmuşplana uyğun həyata keçirilir.Yuxarı təşkilatın təftiş və nəzarət aparatı planlaşdırılanil üçün onlara tabe olan təşkilatların yoxla-nılmasınadair təftiş-nəzarət işləri planını cari ilin dekabrayının 10-na kimi təqdim edir.Bir qayda olaraq hər il müəssisədə təftiş-nəzarət işihəyata keçirilməlidir.Kitabxana müəssisələrinin rəhbərləri yoxlama- təftişişinə başlamazdan əvvəl həmin şəxsdən və ya komissiyadanmüvafiq təşkilatın yoxlamaya göndərilmə barədəəmrini tələb etməlidir. Əmrdə yoxlama aparan şəxslərinadı, soyadı və vəzifələri göstərilməlidir. Həmçininyoxlama aparan şəxs, işin gedişinə dair arayıştərtib etməli, kitabxananın bütün əməkdaşlarını arayışlatanış etməlidir. Təftiş zamanı ciddi nöqsanlar üzəçıxarsa, yəni mənimsəmə və maliyyə qaydalarınınpozuntusu aşkarlanarsa, müvafiq icra strukturlarına,hüquq-mühafizə orqanlarına məlumat verilməlidir.378

ƏDƏBİYYAT SİYAHISIAzərbaycan dilində1. Feyzullabəyli, İ.Ə. Biznes: bazar, ticarət, marketinq,plan nədir? / İ.Ə.Feyzullabəyli.-B.: Azərnəşr,-1995.-S.1912. Xələfov, A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik:3 h-də:.H.3. Kitabxana işi haqqında təlim/A.A. Xələfov.-B.: BDU nəşr-tı, 2003.-314 s.3. Xələfov, A.A. Kitabxanaların kompüterləşdirilməsininəsasları: Dərslik.- B.: BDU nəşr-tı, 2006.-205s.(A.Qurbanovla birlikdə)4. Xələfov, A.A. Azərbaycanda kitabxana işinintarixi: Dərslik: 3 h-də: H.2: XX əsrin birinci yarısındaAzərbaycanda kitabxana işinin tarixi/ A.A.Xələfov.- B.:BDU nəşr-tı, 2007.- 552s.5. Xələfov, A.A. Bakı Dövlət Universitetinin Elmikitabxanası 90 il elm və təhsilin xidmətində /Red. K.Aslan, H. Məmmədov; Rəyçi S.İ.İbrahimova.- B.: BDUnəşr-tı, 209.- 210s.6. Xələfov, A.A. Azərbaycanda kitabxana işinədair Heydər Əliyev doktrinası uğurla davam edir /A.A.Xələfov,- B., 2009.-185 s.7. İsmayılov, X.İ. Kitaxana işinin idarə edilməsininmetodiki və təşkilati məsələləri: Dərs vəsaiti. X.İ.İsmayılov - B, 1995.-96s.8. İsmayılov, X.İ. Azərbaycan Respublikasındakitabxana işinin metodik təminat sisteminin inkişaf379

tarixi (1918-2000-ci illər): Monoqrafiya. X.İ. İsmayılov.– B.: BDU nəşr-tı, 2000.- 416s.9. İsmayılov, X.İ. Kitabxana menecmentinin əsasları:Dərs vəsaiti / İsmayılov X.İ.-B.: BDU nəşr-tı,2005.- 199s.10. İsmayılov, X.İ. Kitabxana informasiya texnologiyaları/X.İ.İsmayılov.-Bakı. 2009,- 310 s11. Xələfov, A.A. Kitabxanaşünaslıga giriş: Dərslik/ A.A Xələfov.- B.: BDU nəşr-tı, 2001.-400s.12. Kitabxana işinə dair normativ aktlar.-B.,2001.-S.39-4013. Quliyev T.Ə. Menecmentin (idarəetmənin) əsasları/T.Ə.Quliyev.-B.,2001.-S.514. Məmmədov, C. Kitabxanalarda əməyin elmitəşkili: Metodik vəsait/ C.Məmmədov.-B., 1974.-S.21.15. Rzayev, S.M. Kitabxana xidməti: Dərslik/S.M.Rzayev.- B.: BDU nəşr-tı, 2009.-337 s.16. Azərbaycan Kitabxana İşinin İnkişafı AssosiasiyasınınNizamnaməsi // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-1999.-№1.-S.1917. Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiyasahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə DövlətProqramının təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin Sərəncamı18. "Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanunu // Azərbaycan.-1999.-14 mart.Rus dilində19. Азарова, В. А. Обслуживание читателей: Техникапрофессионального поведения библиотекаря:380

Монография /В. А. Азарова. МК, РФ.- Самара1998.- 145 с.20. Алтухова, Г.А. Профессиональная этикабиблиотекаря / Г.А. Алтухова; МК РФ; МГУК.- М.,1996.- 90 с.21. Бейкуэл К.Г. Управление библиотечными иинформационными службами, ориентированнымина пользователя / К.Г .Бейкуэл; Пер. с англ. Багровой;Рос. гос. б-ка. НИО Информкультура. Отделорганизации и функционирования библиотечныхсистем.- М., 1997.-118 с.22. Библиотечное обслуживание: теория и методика:Учебник / Под ред. А.Я.Айзенберга.- М.: ИздвоМГУК; Изд-во ТОО Либерея, 1966.- 200 с.23. Бьюкенен С.А. Планирование мероприятийпо обеспечению готовности к бедствиям и природнымкатастрофам и ликвидация их последствийв библиотеках и архивах. Исследование попрограмме RAMP с директивами/ С.А. Бьюкенен.-М.: Рудомино, 1997.- 71 с.24. Ванеев, Н.А. Научная организация труда/Н.А. Ванеев.-М., 1980.-С.68.25. Вейн, А.М. Предмет и задачи курса «Основынаучной организации труда»: Конспект лекции /А.М. Вейн. – Рига, 1968. с. 4926. Виханский, О. С.. Менеджмент: Учебник / О.С. Виханский. 3-е изд./ -М. : Экономист, 200427. Геросимова, Л.Н. Маркетинг в библиотеке:Учебное пособие/ Л.Н. Герасимова, О.Н. Кокойкина.– М.: МГИК, 1993.381

28. Горев, Б. К. научная организация и дисциплинатруда/ Б. К. Горев.- М. Профиздат, 1973.-С. 78.29. Дворкина, М.Я. Библиотечное обслуживание:теоретический аспект (монография) / М.Я.Дворкина.-М.: МГИК, 1993.- 249 с.30. Дворкина М.Я. Библиотечное обслуживаниекак система: Учебное пособие/ М.Я. Дворкина.- М.:Изд-во МГИК, 1992.- 162 с.31. Карнеги, Д. Как завоевать друзей и оказыватьвлияние на людей/ Д. Карнеги.-М.:Прогрес,1989.-720 с.32. Как просить деньги на некоммерческиепроекты.- М.: Радуга, 1996.- 60с.33. Клюев, В.К. Современные библиотеки: финанс.-эконом.аспекты деят. практ: Пособие.- М.:Библиомаркет, 1993.- 143 с.34. Клюев, В.К. Маркетинговая ориентациябиблиотечно-информационной деятельности (Мааркетингв системе управления библиотекой): Учебноепособие / В.К.Клюев, Е.М.Ястребова.- М.: Профиздат;Изд-во МГУКИ, 2001.35. Мескон, М. Основы менеджмента/ М. Мескон,М. Алберт, Ф. Хедоур -М.: Дело, 1992.–с.13436. Морозов, М.Н. НОТ в библиотеках СССР насовременном этапе/ М.Н. Морозов.- М., 1982.-С.17237. Парахина, В.Н. Стратегический менеджмент:Учебник/ В.Н.Парахина, Л.С. Максименко, С.В.Панасенко. М.: КНОРУС, 2005.38. Пашин, А.И. Управление библиотечным деломРоссийской Федерации: Современная концепция/А.И. Пашин.-М.,1998.-С.63382

39. Проблемы культуры в условиях Сибири иперестройки Тезисы докладов респ. Науч. Конференции.Ч.ЫВ.-Библиотеко и обшество.- Кемерово,1990.-194 с40. Столяров, Ю.Н. Библиотека: Стуруктурнофункциональныйподход/ Ю.Н. Столяров. -М.,1981. 255 с.41. Суслова, Й.М. Стратегическое управлениебиблиотечной деятельности/ Й.М. Суслова.-М.,-1998.-С.10.42. Суслова И.М. Основы библиотечного менеджмента:Учеб.-практич. пособ./ И.М. Суслова.- М.:Либерея, 2000.43. Суслова, И.М. Менеджмент в современнойбиблиотеке: Науч.- метод. пособие/ И.М.Суслова,В.В.Кармовский.- М.: Либерея, 2004.44. Теория общей статистики: Учебник.-М.: Финансы,1982.-C.5.45. Управление библиотекой: Учеб.- практич.пособ./ А.С.Аверьянов {и др} ; науч. ред. А.Н.Ванеев,Ж.С. Шадрина. - СПб.: Профессия, 2002.46. Фрумин И.М. Библиотечное дело: Организацияи управление / И.М. Фрумин.-2ое изд. - М .,Книга, 1980. - с.271.47. Фрумин, И.М. Библиотечное дело: Организацияи управление: Учебник / И.М. Фрумин.-М.,Книга 1980,- С.108.48. Шира, Д. Х. Введение в библиотековедение:Основные элементы библиотечного обслуживания/Д. Х. Шира.- М., 1983. -256 с.49. Ястребова, Е.М. Стратегический менеджменти стратегическое планирование для библиотек:383

исторический экскурс, цели и сущность: лекция/Е.М. Ястребова. -М.: МГУК, 199850. Вербина, Н. Ф. Как оценить деятельностьнациональных библиотек? Критерии показателей /Н. Ф. Вербина // Информационный бюллетень Российскойбиблиотечной ассоциации. – 2008. – № 49.– С. 84-85.51. Вуль, Б.Е. Использование количественногоподхода при управлении формированием фондовбиблиотек/ Б.Е. Вуль //Сов. Библиотековедение .-№3.-с. 31-33.52. Дворкина М.Я. Об изменении библиотечногообслуживания и о библиотечной философии/ М.Я.Дворкина // Библиотековедение.- 1997.-№ 5/6.- С.20-28.53. Дивинский, В.В. Эволюция стратегическогоуправления библиотечной деятельностью/ В.В.Дивинский//Науч. и техн. б-ки.- 1999. № 10.54. Дрешер, Ю. Н. Проблемы управления качествомв библиотечно-информационном производстве:некоторые подходы к их решению / Ю. Дрешер// Современные социокультурные процессы: проблемы,тенденции, новации: материалы Всерос. науч.конф. 11-12 апр. 2006 г. - Казань, 2006. - С. 183-188.55. Душкина, Л. И. Основные результаты мониторингабезопасности федеральных и региональныхбиблиотек / Л. И. Душкина // Библиотеки в условияхреформ: проблемы и возможные пути ихрешения. - М., 2007. - С. 88-93.56. Зунарев, И.А. Влияние использование Читателяминескольких библиотек искожение показателейбиблиотечной статистики / И.А. Зунарев384

Теория и практика библиотечного дела в периодразвитого социализма: Минвуз. СБ. Науч. тр.М.,1984.-С.21.57. Игнатьева, Е. Л. Стратегия развития библиотекв условиях реформ / Е. Л. Игнатьева // Библиотекив условиях реформ: проблемы и возможныепути их решения. - М., 2007. - С. 73-83.58. Коваленок, И.Л. НОТ в библиотеках / И.Л.Коваленок // Сов. Библиотековедение. 1976, №6.С.56.59. Корепанова, Г. А. Региональный центр информациипо качеству Белгородской ГУНБ / Г. А.Корепанова // Новая библиотека. - 2006. - № 4. - С.18-23.60. Манилова, Т. Л. О Концепции программыразвития библиотечного дела в Российской Федерациидо 2015 года / Т. Л. Манилова // Информационныйбюллетень Российской библиотечнойассоциации. – 2008. – № 49. – С. 7-10.61. Маркова, В. Н. Стратегическая модель оптимизациидеятельности библиотеки / В. Н. Маркова// Библиотековедение. – 2008. – № 5. – С. 17-22.62. Матвеев, М. В поисках фокус-группы: сложностипостроения стратегического плана / М. Матвеев// Библиотечное дело. - 2007. - № 15. - С. 19-23.63. Меньщикова, С. П. Измерение показателейэффективности в национальных библиотеках России/ С. П. Меньщикова // Информационный бюллетеньРоссийской библиотечной ассоциации. –2008. – № 49. – С. 86-92.64. Нагибин, Ю. Слово о книге / Ю. Нагибин. //Кн.обзор.- 1986. -№29. -С.5.385

65. НОТ в библиотеках. (Заметки с ЫЫ Всесоюзнойнаучно практической конфренции)// Библиотекарь.-1976. №9. -С. 57.66. Низовой, Н.А. Библиотечная статистика истатистика печати/ Н.А. Низовой //Сов. Библиотековедение.-1991.-№5.-С.-63-75.67. Приселков, Б. Научная организация труда вбиблиотеках / Б. Приселков //Библиотекарь.-1981.-№8.-С.60-6268. Редькина, Н. С. Библиотечный технологическийконсалдинг / Н. С. Редькина // Научные и техническиебиблиотеки. - 2006. - № 5. - С. 26-34.69. Редькина, Н. С. Измерение эффективностиработы библиотек / Н. С. Редькина // Библиосфера.– 2009. – № 1. – С. 63-72.70. Суслова, Н. М. Три кита менеджмента / Н. М.Суслова // Научные и технические библиотеки. -2006. - № 11. - С. 5-9.71. Тикунова, И. Качество библиотечных услуг.Как его измерить и оценить? / И. Тикунова // Библиотечноедело. – 2008. – N 6. – С. 23-26.72. Тулебаева, В. А. Опыт перехода ЦБС нановую систему оплаты труда / В. А. Тулебаева, Р. Г.Мухамедиева // Справочник руководителя учреждения73. Фрумин, И.М. Качеством нужно управлять:НОТ библиотеке / И.М.Фрумин//Библиотекарь.1978.-№8.-С.73-74.74. Фрумин, И.М. НОТ, консепция-Крупской/И.М. Фрумин // Сов. Библиотековедение.- 1977.-№4.-С.12-20.386

MÜNDƏRİCATGiriş.......................................................................... 3I BÖLMƏKİTABXANA MENECMENTİNİN ƏSASLARI1.1.Kitabxana menecmentinin mahiyyəti.................... 91.2.Kitabxana menecmentininhüquqi əsasları………………………...........…..151.3.Kitabxana menecmentinin prinsipləri..................481.4. Kitabxana menecmentinin funksiyaları..............54II BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİN İDARƏETMƏSTRUKTURU2.1. Kitabxana işinin dövlət orqanları tərəfindənidarə edilməsi.....................................................652.2 .Kitabxana işinin idarə edilməsində ictimaibirliklərin rolu....................................................76III BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİN İDARƏ EDİLMƏSİPROSESİ3.1. İdarəetmənin məzmununa verilənümumi tələblər.....................................................803.2. İdarəetmənin informasiya təminatı.....................843.3. İdarəetmə qərarları..............................................87387

3.4. Metodik təminat idarəetmə prosesinin tərkibhissəsi kimi..........................................................92IV BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİNİDARƏETMƏ METODLARI4.1. İdarəetmənin təşkilati-sərəncammetodları...............................................................974.2. İdarəetmənin iqtisadi metodları........................1044.3. İdarəetmənin sosial-psixolojı metodları...........1084.4. Kitabxana işinin idarəetmə kadrları................1114.5. Kitabxana işini idarəetmə mədəniyyəti............117V BÖLMƏKİTABXANA TEXNOLOGİYASI5.1. Kitabxana texnologiyasının məqsədvə vəzifələri.........................................................1245.2. Kitabxana texnologiyasının nəzəri əsasları......1295.3.Kitabxana mərhələləri, prosesləri vəəməliyyatları.......................................................1375.4. Kitabxana mərhələlərinin təşkiliprinsipləri...........................................................1405.5.Bütövlükdə mərhələnin idarə edilməsi..............1445.6. Kitabxana-istehsal prosesləri............................1475.7. Kitabxanalarda texnoloji proseslər..................1505.8. Kitabxana texnoloji əməliyyatları.....................155388

VI BÖLMƏKİTABXANALARDA ƏMƏYİN TƏŞKİLİ VƏNORMALAŞDIRILMASI6.1. Əməyin elmi təşkili: əhəmiyyəti, məzmunu vəvəzifələri...............................................................1606.2 . İş yeri və əmək şəraiti........................................1626.3. Şəxsi əməyin təşkili........................................... 1636.4 .Kitabxana binalarının yerləşdirilməsivə iş yeri............................................................. 1716.5 .Əmək intizamı....................................................1736.6 .Əməyin normalaşdırılması............................... 1746.7. Normalaşdırmanın metodları........................... 1766.8 .Əməyin normalaşdırılmasınıntəkmilləşdirilməsi............................................. 1796.9 .Kadrlarla işin yaxşılaşdırılması........................1816.10. İş vaxtının səmərəli istifadə olunması üçünkitabxana proseslərinin qaydaya salınması...1906.11. İş vaxtının planlı büdcə normalarındanistifadə olunması.............................................2016.12.Yeni texnologiyalar əsasında əməyinüsul və metodlarının təkmilləşdirilməsi........2086.13.İş yerinin təşkili və əmək şəraitininyaxşılaşdırılması...............................................213VII FƏSİLKİTABXANALARIN QURULUŞU VƏ İDARƏOLUNMASI7.1. Kitabxanaların təşkilati quruluşu.................2257.2. Müxtəlif tipli kitabxanaların quruluşu.........2327.3. Ali məktəb kitabxanalarının quruluşu.........235389

7.4. Kütləvi və uşaq kitabxanalarınınquruluşu.........................................................238VIII BÖLMƏKİTABXANALARDA UÇOT VƏ HESABAT8.1.Uçotun növləri................................................240IX BÖLMƏKİTABXANA STATİSTİKASI9.1. Kitabxana statistikasının ümumiməsələləri.......................................................2499.2. Kitabxana statistikasının xüsusiyyətləri.......2519.3. Statistika işinin əsas mərhələləri..................2549.4. Kitabxana statistikasinda orta vənisbi hədlər....................................................2789.5. Kitabxana şəbəkələrinin statistikası..............2839 .6.Oxuculara xidmət işində nisbigöstəricilər......................................................288X BÖLMƏKİTABXANA İŞİNİN PLANLAŞDIRILMASI10.1. Kitabxana işinin planlaşdırılması,əhəmiyyəti və məzmunu.............................29910.2. Planlaşdırmanın prinsipləri.......................30210.3. Planın növləri..............................................30510.4 . İllik plan və onun tərtibi metodikası.........30610.5. İllik plan göstərişlərinin hesablanması......30810.6 .Kitabxana işinin inkişafınınproqnozlaşdırılması.....................................321390

XI BÖLMƏKİTABXANA İŞINİNMALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ11.1. Kitabxanaların maliyyələşdirilməsi............324XII BÖLMƏMƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞ KİTABXANAŞƏBƏKƏLƏRİNİN TƏŞKİLATİ ƏSASLARI12.1. Mərkəzləşmənin rolu və əhəmiyyəti..........34212.2. Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərininstruktur quruluşu və idarə edilməsi..........34912.3. MKS-də iş rejimi və kargüzarlıq................357XIII BÖLMƏKİTABXANALARIN YOXLANILMASI13.1. Yoxlamanın əhəmiyyəti və vəzifələri..........36013.2. Yoxlama formaları......................................36213.3. Yerlərə getməklə yoxlama...........................36413.4. Yoxlamanın metodikaspı.............................36513.5. Ayrı-ayrı iş sahələrinin yoxlanılması..........36713.6. Kitabxana təcrübəsinin təhlili metodları....36813.7. Yoxlamanın yekunlaşdırılması...................370391

XIV BÖLMƏKİTABXANALARIN TƏFTİŞ EDİLMƏSİ14.1. Kitabxanaların təftiş edilməsinin ümumiməsələləri.....................................................37314.2. Sistemdaxili və sistemdənkənar nəzarət....376ƏDƏBİYYAT.........................................................379MÜNDƏRİCAT.......................................................387392

393