kitabxanaşünaslıq və informasiya №1 - Bakı Dövlət Universiteti

KİTABXANAŞÜNASLIQVƏİNFORMASİYAELMİ-NƏZƏRİ VƏ TƏCRÜBİ JURNAL№12010

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYAELMİ-NƏZƏRİ VƏ TƏCRÜBİ JURNALTəsisçi və baş redaktor:Baş redaktor müavini:Məsul katib:Redaksiya heyəti:Abuzər XələfovƏməkdar elm xadimi, BMT yanındaBeynəlxalq İnformasiyalaşdırılmaAkademiyasının akademiki, tarixelmləri doktoru, professorKnyaz AslanFəlsəfə doktoru (Pedaqoji elmlər üzrə),dosentPərviz KazımiBayram AllahverdiyevTarix elmləri doktoru, professorXəlil İsmayılovTarix elmləri doktoru, professorAybəniz Əliyeva-KəngərliFilologiya elmləri doktoruKərim TahirovFəlsəfə doktoru (Tarix elmləri üzrə)Mayıl ƏhmədovPrezident Kitabxanasının direktoruLətifə MəmmədovaFəlsəfə doktoru (Tarix elmləri üzrə)Sahib RzayevFəlsəfə doktoru (Filologiya elmləri üzrə),dosentƏli RüstəmovFəlsəfə doktoru (Pedaqoji elmlər üzrə),dosentElçin ƏhmədovFəlsəfə doktoru (Pedaqoji elmlər üzrə)dosentJurnal Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində qeydə alınmışdır.Şəhadətnamə № 3135,16.03.2010.____________________________Redaksiyanın ünvanı: Bakı, Az1148., Z.Xəlilov küç. 23BDU, 2 saylı tədris korpusu, mərtəbə 4, otaq № 410Əlaqə telefonu: 439-03-66., (050) 365-48-41№ 1 Yanvar-Aprel, 2010

LIBRARY SCIENCEANDINFORMATIONSCIENTIFICO-THEORETICALAND PRACTICAL JOURNAL№12010

LIBRARY STUDY AND INFORMATIONSCIENTIFIC – THEORETICAL AND PRACTICAL JOURNALFounder and editor – in – chief:Assistant editor – in - chief:Executive Secretary:Editorial board:Abuzar KhalafovHonoured Science worker,Academician of InternationalAcademy by UNO, Doctor ofHistorical sciences, professorKnyaz AslanDoctor of Philosophy (on pedagogicalscience), associate professorParviz KazımiBayram AllahverdiyevDoctor of Historical sciences,professorKhalil IsmayılovDoctor of Historical sciences,professorAybaniz Aliyeva-KangarliDoctor of Philological sciences,Karim TahirovDoctor of Philosophy (on Historicalscience)Mayıl AhmadovChief of the Presidential LibraryLatifa MammadovaDoctor of Philosophy (on Historicalscience)Sahib RzayevDoctor of Philosophy (on Philologicalscience)Ali RustamovDoctor of Philosophy (on pedagogicalscience), associate professorElchin AhmadovDoctor of Philosophy (on pedagogicalscience), associate professor

БИБЛИОТЕКОВЕДЕНИЕИИНФОРМАЦИЯНАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙИ ПРАКТИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ№12010

БИБЛИОТЕКОВЕДЕНИЕ И ИНФОРМАЦИЯНАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ И ПРАКТИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛУчредитель и главный редактор:Зам. Главного редактора:Ответственный секретарь:Редакционная коллегия:Абузар ХалафовЗаслуженный деятель науки,Академик МеждународнойАкадемии при ООНдоктор исторических наук,проффесорКнязь АсланДоцент, доктор философии(по педагогическим наукам)Парвиз КазымиБайрам Аллахвердиевдоктор исторических наук,проффесорХалил Исмаиловдоктор исторических наук,проффесорКерим Тахировдоктор философии(по историческим наукам)Айбениз Алиева-Кенгерлидоктор филологических наукМаил АхмедовДиректор ПрезидентскойБиблиотекиЛятифа Мамедовадоктор философии(по историческим наукам)Сахиб Рзаевдоцент, доктор философии(по филологическим наукам)Али Рустамовдоцент, доктор философии(по педагогическим наукам)Эльчин Ахмедовдоцент, доктор философии(по педагогическим наукам)

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Hörmətli oxucu!BAŞ REDAKTORDANSizin görüşünüzə gələn “Kitabxanaşünaslıq və informasiya” elmi-nəzərivə təcrübi jurnalı informasiya cəmiyyəti şəraitində mədəniyyətimizin ayrılmaztərkib hissəsi olan kitabxanaların qarşısında duran vəzifələrin öyrənilməsinə,qabaqcıl iş təcrübəsinin təhlilinə, ümumiləşdirilməsinə, elmi nəticələr çıxarılmasınaxüsusi diqqət yetirəcəkdir. Dövrün, zamanın tələbatına uyğun olaraqkitabxana işinin ahəngdar inkişafının aktual problemlərinin aşkara çıxarılmasındavə həllində yaxından iştirak edəcək, yeni konsepsiyaların, nəzərimüddəaların hazırlanmasının elmi-nəzəri təminatını həyata keçirilməsi üçünmühüm tövsiyələrlə çıxış edəcək.- Jurnal kitabxana işinə dair ulu öndər Heydər Əliyev ideyalarının elmiizahına, təbliğinə ciddi diqqət yetirməklə yanaşı kitabxanalarda HeydərƏliyev irsinin öyrənilməsi, oxuculara çatdırılması üçün elmi konsepsiyalarınhazırlanmasına yönəldilmiş elmi məqalələrlə çıxış edəcək.- Jurnal Heydər Əliyev ideyalarının respublikamızda müvəffəqiyyətlədavam etdirilməsi üçün möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin kitabxanaişinə dair imzaladığı fərmanların, sərəncamların, qərarların və qəbul edilmişkonsepsiyaların yerinə yetirilməsinə, təbliğinə və izahına dair elmi məqalələrhəsr edəcək.- Jurnal kitabxana işi haqqında dövlət siyasətinin həllində yaxındaniştirak etməklə “Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunununəsas müddəalarının şərh edilməsinə, qanunun işlənməsinin böyük əhəmiyyətinədair elmi araşdırmalar aparacaq, tövsiyələrin hazırlanmasında yaxındaniştirak edəcək.- Jurnal Heydər Əliyevin “Azərbaycançılıq” fəlsəfi konsepsiyasınınöyrənilməsinə və kitabxanalarda təbliğinə dair elmi araşdırmalar aparacaq.- Jurnal həmçinin milli kitabxanaşünaslığımızın yeni elmi ideyalarla,baxışlarla zənginləşməsinə, geniş elmi tədqiqatların aparılmasına, kitabxanaşünaslıqladigər elmlərin, xüsusilə informatika ilə əlaqələrinin möhkəmləndirilməsinəvə inteqrasiyasına təşəbbüs göstərəcək.- Jurnal müasir şəraitdə ən aktual problem olan kitabxanaların informasiyalaşdırılması,elektron kitabxanaların, kataloqların yaradılması, internetəqoşulması, kitabxana fondlarının elektron daşıyıcılarla təkmilləşdirilməsi,oxuculara xidmət işinin yeni əsaslar üzərində qurulması, kitabxanalarda kitabxana-informasiyatexnologiyasının tətbiqi, elmi kitabxanalarda kitabxana-7

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010informasiya proqramlarının tətbiqi və s. məsələlərin öyrənilməsinə və tövsiyələrhazırlanmasına diqqət yetirəcək.- Jurnal respublikamızın bütün regionlarında, Bakı şəhərində və digərmərkəzi şəhərlərdə əhaliyə kitabxana-informasiya xidmətinin təşkilində yeniiş metod və formalarının öyrənilməsinə və yayılmasına, mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemlərinin əhaliyə kitabxana-informasiya xidməti sahəsində başverən yeni iş prosesinin qiymətləndirilməsinə və ümumiləşdirilməsinə, elminəzərinəticələr çıxarılmasına da geniş yer ayıracaq.- Jurnal respublikamızda qəbul edilən “Biliklər iqtisadiyyatının Azərbaycanmodelinin konsepsiyası”nın həyata keçirilməsində, onun nəzəri aspektlərininvə əsas anlayışlarının izahına ciddi diqqət yetirəcək, bu sahədəkitabxana işinin məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi problemləri önplana çəkiləcək.- Jurnal həmçinin kitabxanaşünaslıq və informasiyanın ayrı-ayrı sahələrinin;kitabxana işinin tarixinin, kitabxanaşünaslığın elmi-nəzəri və metodolojiməsələlərinin, kitabxana fondu və kataloq sisteminin, oxuculara xidmətişinin, kitabxana iqtisadiyyatının, kitabxanaların elmi-metodik təminatının vəkitabxana informatikasının aktual problemlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqətyetirəcək, bu sahəyə dair aparılan elmi araşdırmaların nəticələrini dərc edəcək.- Jurnal öz qarşısında müstəqil Azərbaycan Respublikasının elmi-mədənihəyatında yaxından iştirak etmək, milli kitabxanaşünaslığımızı yeni elminəzərivə metodoloji ideyalarla zənginləşdirmək kimi şərəfli vəzifə qoymuşdur.8

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİ VƏ KİTABXANAŞÜNASLIĞINMÜASİR PROBLEMLƏRİA.A. XƏLƏFOVBakı Dövlət UniversitetiMüstəqil, suveren Azərbaycan dövləti özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayır.Son dövrdə ölkəmizdə iqtisadiyyat, siyasət, elm, təhsil, mədəni quruculuq,sosial tərəqqi, o cümlədən doğma vətən torpağını erməni faşistlərindənazad etmək üçün xalqımıza, dövlətimizə ən çox gərək olan ordu quruculuğusahəsində böyük nailiyyətlər qazanılmışdır.Eyni zamanda dərin ardıcıl təhsil islahatları keçirilmiş, Təhsil Qanunuqəbul edilmişdir. Vətən elminin inkişafı üçün elmin perspektiv inkişaf strategiyasıqəbul edilmiş, elm və təhsilin inkişaf etdirilməsi üçün böyük perspektivləraçılmışdır.Respublilkamızda müstəqillik illərində humanitar elmlərin mühümtərkib hissələrindən biri olan kitabxanaşünaslıq elminin inkişafı sahəsində dəböyük tərəqqi və yeniliklər baş vermiş, kitabxanaşünaslığın mühüm problemlərinədair geniş elmi tədqiqatlar aparılmış, elmi məqalələr, monoqrafiyalar,dərsliklər, dərs vəsaitləri nəşr edilmişdir. Sovetlər Birliyi zamanı respublikamızdaali və orta ixtisas kitabxanaçılıq müəssisələrində bir dənə də millidərslik olmadığı halda hazırda onlarla milli dərslik və dərs vəsaitləri meydanagəlmişdir. Elmi dərəcəsi olan milli kadrların sayı 3 dəfədən çox artmışdır.Hazırda Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsindəvə respublikamızın elmi kitabxanalarında 10 nəfərə yaxın elmlər doktoru və30-a qədər elmlər namizədi çalışır. Bakı Dövlət Universitetində və AMEA–nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında 20 nəfərdən artıq doktorant və dissertantelmi tədqiqat işi aparır. BDU-nun Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsində 30nəfərə qədər magistr təhsil alır. Magistrlər kitabxanaşünaslıq və informasiyanınaktual problemlərinin araşdırılmasında yaxından iştirak edirlər. Böyükelmi və praktik əhəmiyyətə malik olan magistr dissertasiyaları yazılan zamanəldə edilən nəticələri, təklif edilən nəzəri fikirləri çap etmək, onları kitabxanalarıntəcrübəsinə tətbiq etmək zərurəti meydana çıxır.BDU-nun Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin kafedralarında çoxgüclü elmi potensiala malik alimlər - fəlsəfə doktorları və elmlər doktorlarıfəaliyyət göstərir. Bu alimlər bir qayda olaraq BDU-nun elmi tədqiqat planınamüvafiq müasir dövr kitabxana quruculuğunun aktual problemlərinə dairaraşdırmalar aparırlar. Belə tədqiqatların çap edilməsi, respublikamızın çox-9

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010saylı kitabxana ictimaiyyətinə çatdırılması böyük elmi-nəzəri və praktikəhəmiyyət kəsb edir, əldə edilən elmi nəticələrin kitabxana praktikasına tədbiqedilməsinə şərait yaradır.Müstəqillik illərində bir sıra kitabxanalar elmi status almış, geniş elmitədqiqat işləri aparmağa başlamışdılar. Belə kitabxanalara misal olaraqM.F.Axundov adına Milli Kitabxananı, AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasını,Prezident Kitabxanasını, Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasınıvə s. sahəvi kitabxanaları göstərmək olar. Bu kitabxanaların elmi-metodik vəinformasiya şöbələrində onlarla elmi əməkdaş çalışır. Bu kitabxanalarda kitabxanaşünaslığınvə informasiyanın aktual problemlərinə dair ciddi araşdırmalaraparılır, olduqca böyük elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyətə malik olannəticələr əldə edilir. Bu baxımdan böyük elmi kollektivlərin və ayrı-ayrıtədqiqatçıların əldə etdiyi nəticələrin çapı da böyük aktuallıq kəsb edir.Bütün bu göstərdiklərimizlə yanaşı informasiya cəmiyyəti kitabxanaşünaslıqelmləri qarşısında daha ciddi problemlər qoymuşdur. Təəssüf ki,informasiya cəmiyyətinin inkişafında mühüm rol oynayan informatika elmininbəzi nümayəndələri, informasiya texnologiyasına, kompüterə, informasiyalaşdırmaprosesinə, internetə, məlumatın elektron daşıyıcılarına aludə olaraq,elektron kitabxanaların yaradılmasını mühüm amil hesab edərək, ənənəvikitabxanaçılığın əhəmiyyətini azaltmağa meyl göstərirlər. Bizcə, belə meylləritəhlil etmək, onun mənfi və müsbət cəhətlərini göstərmək, perspektivlərinimüəyyənləşdirmək və kitabxana işində elektron vəsaitlərdən istifadə etməkişini araşdırmaq, klassik kitabxanaçılıqla yeni kitabxanaçılığın inteqrasiyasıprosesini ön plana çəkmək zərurəti meydana çıxır. Hər şeydən öncə informasiyacəmiyyətinin mahiyyətini dərk etmək, onun inkişaf istiqamətlərini,məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirərkən belə bir inkaredilməz həqiqətortaya çıxır ki, informasiya cəmiyyəti kitabxanasız keçinə bilməz. Oxucularıninformasiya tələbatının ödənilməsi bilavasitə maddiləşmiş biliyə, həqiqi biliyə,yəni kitaba əsaslanmalıdır. Kitablar isə kitabxanalarda toplanmışdır.Deməli, obrazlı şəkildə desək, kitabxanalar informasiya cəmiyyətinin döyünənürəyidir. Bu ürək nə qədər sağlam olsa, ritmik döyünsə, informasiya cəmiyyətibir o qədər sürətli inkişaf edən, böyük nemət olan biliyin idarə olunmasındadaha yaxından iştirak edə bilər. Bütün bunlar isə ən böyük sosial funksiyalar:biliklə insan arasında etibarlı və əbədi körpü olan, biliyin idarə olunmasındavə kitabın cəmiyyət üzvlərinə çatdırılmasında etibarlı vasitə olan, cəmiyyətininformasiya fəaliyyətini təmin edən kitabxanaların missiyasıdır.Beləliklə, kompüter texnologiyalarının nailiyyətlərinə və qlobal informasiyaşəbəkələrinin inkişafına əsaslanan “informasiya cəmiyyəti” və xüsusəndaha geniş əhatəli sosial, etik və siyasi parametrləri əhatə edən “biliklərcəmiyyəti” kitabxanasız keçinə bilməz. Məhz buna görədir ki, YUNESKO-10

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010nun əsas sənədlərində kitabxanalar informasiya cəmiyyətinin əsas atributlarındanbiri kimi qiymətləndirilir. Cəmiyyətin sosial təsisat (institut) kimiformalaşdırdığı kitabxanalar tarixən mədəniyyətin normal fəaliyyətinin mühümşərti olmuş, mədəniyyətin yaddaşını itirilməkdən qorumuş, gələcəknəsillərə çatdırılmasında əvəzsiz xidmət göstərmişdir.Kitabxanaların tarixinə nəzər saldıqda məlum olur ki, bütün dövrlərdəkitabxanalar xalqın yaratmış olduğu elmi və mədəni sərvətləri qorumuş,bəşəriyyətin işıqlı gələcəyinə, təhsilinə, maarifinə, mədəniyyətinə, elminə, tərbiyəsinəxidmət etmiş, bilik, elm, informasiya mərkəzi kimi bəşər sivilizasiyasınınyüksəldilməsi vasitəsi olmuşdur. İlk kitabxanalar hələ b.e.ə III minillikdəbəşər mədəniyyətinin beşiyi olan Şumerdə yaranmışdır. Sonrakı əsrlərdəAssuriyada, Kiçik Asiyada, Qədim Misirdə, Romada, Ərəb və Avropa ölkələrindəinformasiya vasitələri olan kitabları və s. yazılı materialları toplayıbsaxlayan, onu nəsildən-nəslə ötürən kitabxanalar dövrün-zamanın keşməkeşliyollarından keçərək mədəniyyət və informasiya vasitəsi kimi xidmət etdikləricəmiyyətin və insanların böyük hörmətini qazanmışlar. Belə kitabxanalaramisal olaraq Assuriya carı Aşşurbanipalın öz fondunda 200 mindən artıq gillövhəciklərdən ibarət kitabxanasını, dünyanın mədəni möcüzələrindən biriolan İsgəndəriyyə Kitabxanasını, Perqam padşahlığının kitabxanasını, ortaəsrlərin ümumi kitabxanalarını, müasir dünyanın böyük dövlətlərinin millikitabxanalarını göstərmək olar. Dünya tarixində bəşəriyyətə 5 min ildən artıqxidmət edən bu kitabxanalar elm və mədəniyyətin inkişafı zəminində daiminkişaf etmiş, “öz qiymətli yükünü” bəşəriyyətin inkişafı naminə irəliyəaparmışdır. Kitabxanaların daim inkişaf edən, təkmilləşən, daha həyati,səmərəli xarakter daşıyan tarixi missiyası xalqların yaddaşına həkk edilmişdir.İlk kitabxanaların tarixindən 5 min il keçir. Bu beş min ildə milyonlarlaoxucuya xidmət edən kitabxanalar öz ilk forma və strukturlarını əsasən saxlamış,ancaq daim təkmilləşmiş, dövrlə, zamanla ayaqlaşmağa çalışmışlar.Lap qədim zamanlardan kitabxanaların iki funksiyası fəaliyyət göstərməkdədir.Kitabxanaların ilk və ən mühüm funksiyası sənədləri (əlyazmaları,çap kitablarını və s.) toplamaq başqa sözlə, fond yaratmaq funksiyasıdır. Arxivdənfərqli olaraq kitabxana fondları həmişə oxucuların üzünə açıq olmuşdur.Bəzi vaxtlarda kitabxana fondlarının qapalı xarakter daşıdığı haldabelə onlar müəyyən qrup oxuculara xidmət etmişdir. Kitabxanaların ikincimühüm funksiyası oxuculara xidmət funksiyasıdır. Bu iki funksiyanın qarşılıqlıəlaqəsi, birləşdirilməsi və işlək vəziyyətə gətirilməsi kitabxanaçılarınfəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur. Kitabxanaçılar tarixən kitabxanaişinin hərəkətverici qüvvəsi olmaqla, cəmiyyətlə kitabxanalar arasında əlaqələndiricivasitə rolunu oynamışdır. Kitabsız, oxucusuz kitabxana olmadığıkimi kitabxanaçısız da kitabxana ola bilməz. Beləliklə, kitabxana bu üç sütun11

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010üzərində bərqərar olmaqla inkişaf edib zəmanəmizə gəlmişdir. Deməli, 5 minil tarixi olan kitabxanalar cəmiyyətin yaratdığı ən mühüm təsisatlardan(institutlardan) biri kimi daim onu yaradan cəmiyyətə xidmət etmiş, cəmiyyətkitabxanaların hamısı kimi çıxış etmişdir. Cəmiyyətlə kitabxanalar arasındaolan bu üzvi bağlılıq kitabxanaların yaşamasını təmin emtiş, onun fəaliyyətindəncəmiyyət üzvləri elm, təhsil, mədəniyyət və tərbiyə sahəsində bəhrələnmişdir.Ancaq çox təəssüflə qeyd etmək istəyirəm ki, müasir informasiya cəmiyyətindəkitabxanalara münasibət hec də birmənalı deyildir. Bəzi informatikamütəxəssisləri, müasir elektron kitabxanaların, elektron kataloqların inkişafınadaha çox diqqət yetirməyə, internetin fəaliyyətindən bəhrələnməyə və bütüninformasiyaları elektron vasitələrlə əldə etməyə üstünlük verməklə ənənəvikitabxanalardan tədricən əl çəkməyi məsləhət bilirlər.Əgər kitabxanalar yalnız informasiya cəmiyyəti nəzəriyyəçilərinin öyrənməobyekti kimi qalarsa, deməli, kitabxanaların uzun müddət əldə etdiyitəcrübə, ənənəvi kitabxanaçılığın bütün nailiyyətləri, biliklərin idarə edilməsitexnologiyası, oxucu və kitabxanaçı probleminin davamlı öyrənilməsi vəproqnozlaşdırılması imkanlarından, müasir informasiya cəmiyyəti şəraitindəkitabxanalarda aparılan yeniliklərin, yeni iş forma, metodlarından istifadəkitabxana informasiya və kommunikasiya texnologiyasının ənənəvi kitabxanaçılıqlaəlaqələndirilməsi prosesindən istifadə etmək olduqca cətin olacaqdır.Bütün bunları nəzərə alan kitabxanalar və kitabxanaşünaslıq elmləri bu düzgünolmayan elmi, praktik və tarixi cəhətdən əsaslandırılmayan, səhv tendensiyayaqarşı çıxmalı böyük sosioloji tədqiqatlar, kitabxanaların 5 min illiktəcrübəsinə əsaslanan informasiya cəmiyyətinin qarşıda qoyduğu aktual problemlərinöyrənilməsinə dair ciddi elmi araşdırmalar aparılmalı, əldə edilən nəticələrinəzəri cəhətdən əsaslandırmaqla müasir dövr üçün ciddi tövsiyələrhazırlamalıdır. Ancaq bundan sonra müasir kitabxana, onun quruluşu, strukturu,statusu, cəmiyyətdə tutduğu mövqe və onun vəzifələri haqqında elmifikir söyləmək olar. Bunun üçün isə ölkənin kitabxana ictimaiyyəti ilə kitabxanaşünasalimlərin birgə fəaliyyətinin zəruriliyi ortaya çıxır.Qeyd etdiyimiz kimi, son illərdə həm beynəlxalq, həm də regional səviyyədəmübahisələrin, müzakirələrin ardı-arası kəsilmir; kitabxanalar hamınınvərdiş etdiyi kimi öz ənənəvi formasını (bina, kitabsaxlayıcı, kataloqlar,oxu zalları və s.) saxlayacaqmı? Və yaxud kitabxanalar yaşamağa qadirdimi?Müxtəlif fikirlərin ortaya çıxdığı belə bir şəraitdə kitabxana-informaisya texnologiyasısürətlə inkişaf edir, elektron kataloqlar, elektron kitabxanalar yaranır,kitabxanalar internetə qoşulur. Kitabxanalardan internetə çıxış yolundanoxucular müvəffəqiyyətlə internetdən istifadə edir. İnternet müstəqil informasiyavasitəsinə çevrilir. Həmçinin kitabxana fondlarında elektron kitabların12

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010və elektron jurnalların miqdarı artır. Tammətnli elektron nəşrlərə abunələringenişlənməsi ənənəvi abunələri üstələyir və ona qalib gəlir. Gələcək elektronkitabxanaların əsasını təşkil edən bu ünsürlər getdikcə daha geniş meydan alır,sonra ənənəvi kitabxanalara “Mən sənin gələcəyinəm” deyir. Ancaq bu dediklərimizvə müasir dövrdə kitabxanaçılıq aləmində baş verən proseslər hecdə göründüyü kimi deyil və mikrodaşıyıcılar, nə audio-video kasetlər, qrammofonvalları, nə də CD-ROM-lar kitabxanaların bir institut kimi mövcudluğunuşübhə altına ala bilməz. Tarixə nəzər salaq: 5 min ildən artıq tarixiolan ənənəvi kitabxanalar bütün zamanlarda və dövrlərdə bəşəriyyətə uğurlaxidmət edib, təkmilləşərək, yeniləşərək zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır.Məhz buna görə də kitabxanaların gələcəyinə nəzər salarkən, kitabxanaquruculuğunun gələcəyini proqnozlaşdırarkən keçmişi dərindən öyrənilməli,kitabxanaların 5 min illik təcrübəsi nəzərə alınmalıdır.Beləliklə, elektron daşıyıcıların inkişafı ənənəvi kitabxanaların yaşamasına,fəaliyyət göstərməsinə, cəmiyyətin informasiya tələbatının ödənilməsindəonların roluna heç bir xələl gətirmir, əksinə, onun daha da təkmilləşməsinə,oxuculara xidmət işinin daha səmərəli təşkilinə, operativliyinə köməkedir. İnformasiya cəmiyyətində kitabxana işi sahəsində sürətlə baş verən buinqilabi dəyişikliklər, onların dərindən öyrənilməsi, ümumiləşdirmələr aparılmasıkitabxanaşünaslıq elmləri qarşısında olduqca mühüm vəzifələr qoyur.Məhz kitabxanaşünaslıq kitabxana işinin yeni şəraitə uyğunlaşmasına, informasiyaelmi ilə inteqrasiyasına dair araşdırmalar aparmalı kitabxanalarımızıelmi-nəzəri müddəalarla silahlandırmalıdırlar.Yadda saxlamaq lazımdır ki, axtarış məharətinin bütün növlərini məhzkitabxanalarda təkmilləşdirmək mümkündür. Bu baxımdan görkəmli Amerikankitabxanaşünası Cessi Şiranın kitabxanaların gələcəyə yönəlmiş fəaliyyətihaqqında sözləri olduqca maraqlıdır. O yazır: “Fundamental sosial tələbatıtəmin etməkdən ötrü cəmiyyətin yaratdığı kitabxana sivilizasiyanın nəhəngabidələri icərisində demək olar ki, yeganə abidədir ki, indi əvvəlkindən dahayüksəkdə durur və zülmətə qarşı çıxır. Onlar belə bir fikrin universal təsdiqidirki, insan varlığının ulu sənədli sübutları yaşamaqda davam edir və bizəçox şey söyləyir, həm də hər biri ayrı-ayrılıqda yox, hamısı birlikdə və onlarbuna ehtiyacı olan hər bir kəsin üzünə acıq olmalıdır”.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A. Kitabxana işinə dair Heydər Əliyev doktrinası uğurladavam edir. - B., 2010.- 186 s.2. Kitabxanalar biliklər cəmiyyətində (İkidilli Azərbaycan-Rusiyalayihəsi). - B., 2006. - 516 s.13

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20103. Библиотеки в обществе знаний (Двухязычный азербайджанскороссийскийпроект). - Б., 2006. - 516 с.4. Шрайберг Я.Я. Библиотеки элэктронная информация и меняющеесяобшество в информационном веке.- М., 2006.- 35 с.5. Xələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş. - B., 2001. - 398 s.ИНФОРМАЦИОННОЕ ОБЩЕСТВО И СОВРЕМЕННЫЕПРОБЛЕМЫ БИБЛИОТЕКОВЕДЕНИЯА.А.ХАЛАФОВРЕЗЮМЕВ статье рассмотрена актуальные проблемы библиотековедение вгоды независимости Азербайджана. Информатизация традиционныхбиблиотек и важность обеспечение современным библиотечно-информационнойтехнологиями библиотек является основными проблемыбиблиотековедения и информатизации обшества.MODERN PROBLEMS OF INFORMATION SECIETYAND LIBRARY SCIENCEA.A.KHALAFOVSUMMARYIn the article is given about the actual problems of the library sciencelibrary science during the independence years. The main problems of the libraryscience and information is to secure the library information technology.14

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010M.F.AXUNDOV ADINA AZƏRBAYCAN MİLLİKİTABXANASI MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏK.M. TAHİROVM.F.Axundov adına Azərbaycan Milli KitabxanasıM.F.Axundov adına Milli Kitabxana Azərbaycanın müstəqilliyi illərindəözünün inkişafının ən yüksək pilləsinə qədəm qoymuşdur. Azərbaycan xalqınınümummilli lideri, ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə respublikadabaşlanan möhtəşəm yenidənqurma prosesi Milli Kitabxananın fəaliyyətində dəözünü biruzə vermişdir. Kitabxanada yeni iş üsulları, yeni iş metodları tətbiqolunmağa başlamış, mütərəqqi formalardan istifadə edilmişdir.İlk növbədə Azərbaycanın müstəqillik illərində qazandığı nailiyyətləriəks etdirən kitabların təqdimat mərasimlərini qeyd etmək olar. Bu mərasimlərdəmərhum prezidentimiz Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, uluöndərimiz Milli Kitabxananın fəaliyyətini və orada çalışan insanların əməyiniyüksək qiymətləndirmişdir: “Mən vaxtilə bu kitabxanaya dəfələrlə gəlmişəm.Amma bu gün kitabxananın astanasından keçərkən çox böyük hörmət vəehtiram hissi duyuram. Kitabxanaya, burada çalışan insanlara hörmət və ehtiramımıbildirmək istəyirəm” [1, 239].Ulu öndərimizin 1995-ci ildə Milli Kitabxanada “Vətənə, Dövlətə,Xalqa sədaqət andı” kitabının təqdimat mərasimində iştirakı kitabxananın həyatındaböyük bir hadisəyə çevrilmişdi. Bu mərasimdə iştirak edən ulu öndərMilli Kitabxananın fondunun xarici dillərdə ədəbiyyatla komplektləşdirilməsiüçün hər il əlavə 5 min ABŞ dolları vəsait ayrılması barədə göstəriş vermişdir.1995-1997-ci illərdə ulu öndər Heydər Əliyev M.F.Axundov adınaMilli Kitabxanada 4 dəfə olmuşdur və onun kitabxanaya hər gəlişi bu elmməbədinə yeni bir abu-hava, təkmilləşmə gətirmişdir.Milli Kitabxanada çıxışı zamanı “Kitabxana xalq, millət üçün, cəmiyyətüçün müqəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir” deyən uluöndər Milli Kitabxanaya öz şəxsi kitabxanasından 300 nüsxədən artıq qiymətlikitab bağışlamışdır [1, 239]. Ulu öndərin bu hədiyyəsi Milli Kitabxanaya özşəxsi kitabxanalarından qiymətli kitab kolleksiyaları hədiyyə olunması kimigözəl bir ənənəyə başlanğıc vermiş oldu. Bundan dərhal sonra Baş Nazirinmüavini, xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev, görkəmli akademikimiz Ziya Bünyadovvə başqa ziyalılarımız Milli Kitabxanaya qiymətli kitab kolleksiyalarıbağışladılar.15

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Prezident Heydər Əliyevin kitabxanaya hədiyyə etdiyi nəfis “Qurani-Kərim” bu gün də Milli Kitabxananın kolleksiyasının ən qiymətli nümunələrindənbiri kimi mühafizə olunur.90-cı illərdə Milli Kitabxanada işlərin təşkilində əsas istiqamət müstəqilAzərbaycanın nailiyyətlərinin geniş təbliğ edilməsinə və latın qrafikalıAzərbaycan əlifbası ilə çap olunan kitabların fondda ümumi çəkisinin artmasınagətirib çıxaran tədbirlərin görülməsindən ibarət olmuşdur.İnformasiya cəmiyyəti quruculuğu şəraitində Milli Kitabxananın ənümdə vəzifəsi müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq informasiya-kommunikasiyatexnologiyalarının kitabxana işinə tətbiqi nəticəsində oxuculara kitabxanaxidmətinin optimallaşdırılmasına nail olmaqdan və bütün kitabxanabiblioqrafiyaproseslərinin avtomatlaşdırılması istiqamətində gərəkli addımlarınatılmasından ibarət olmuşdur.Artıq 90-cı illərin sonundan başlayaraq Azərbaycan Milli Kitabxanasındainformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının kitabxana işinə tətbiqinəbaşlanılmışdır. 1998-ci ildə Soros fondunun və Avrasiya fondunun qrantlarıəsasında İnternet zalının açılması ilə bu işə ilk addımlar atılmışdır. Respublikamızdakitabxanada ilk İnternet zalı məhz M.F.Axundov adına Milli Kitabxanadayaradılmışdır.2000-ci ildə isə yenə də həmin ictimai təşkilatların qrant vəsaiti hesabınaMilli Kitabxanada ilk Tədris Mərkəzi təşkil olunmuşdur. Bu mərkəzdəilk dəfə olaraq respublikamızın kitabxana işçiləri üçün kompüter təlimi üzrəvə İnternetdə axtarış aparmaq vərdişlərinin aşılanması üzrə treninqlər təşkilolunmuşdur.Həmin ildə respublikamızda ilk dəfə olaraq avtomatlaşdırılmış kitabxanasistemlərinin tətbiqi istiqamətində ilk addımlar atılmışdır. ABŞ səfirliyinin,Soros və Avrasiya fondlarının maliyyə dəstəyi ilə ABŞ-ın VTLS korporasiyasınınməxsusi kitabxanalar üçün işləyib hazırladığı VIRTUA proqramınıntətbiqi ilə elektron kataloqun tərtibinə hazırlıq işlərinə başlanılmışdır.Bu layihənin kompüter avadanlıqları və texnoloji təminatı Soros Fondu tərəfindən,proqram təminatı isə Avrasiya Fondu tərəfindən həyata keçirilmişdir.Üç illik hazırlıq işləri aparıldıqdan, beynəlxalq treninqlər keçirildikdənvə lazımi mütəxəssislərin hazırlanması prosesi başa çatdıqdan sonra 2003-cüildə elektron kataloqun tərtibi işlərinə başlanılmışdır. Milli Kitabxanada elektronkataloq beynəlxalq maşınla oxunan MARC-21 formatında işlənilmişdir.2004-cü ilin martından Milli Kitabxanada digər kitabxana-biblioqrafiyaproseslərinin avtomatlaşdırılması işlərinə start verilmişdir. Lakin bütünbunlar külli miqdarda vəsait tələb etdiyindən müvəqqəti işlər dayandırılmışdır.16

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Xeyli hazırlıq və təcrübi işlər aparıldıqdan sonra 2006-cı ilin mayındaMilli Kitabxananın veb-saytının və elektron kataloqunun təqdimat mərasimiolmuşdur [2, 5]. Respublikamızda ilk kitabxana saytı və elektron kataloqununtəqdimatı beynəlxalq ekspertlərin, respublika kitabxana ictimaiyyətinin vəmətbuat nümayəndələrinin iştirakı ilə olmuşdur. 2006-cı ilin mayından MilliKitabxananın saytı vasitəsilə bir sıra beynəlxalq məlumat bazalarında – ABŞınKonqres Kitabxanasının və Rusiyanın Milli Dövlət Kitabxanasının elektronməlumat bazalarında birbaşa axtarış aparmaq imkanı əldə edilmişdir.İnformasiya cəmiyyəti quruculuğu dövrünün tələblərinə müvafiq olaraq2006-cı ildə Milli Kitabxananın strukturu yenidən işlənmiş və yenişəraitdə və yeni tələblərə uyğun müvafiq struktur bölmələri yaradılmışdır. İlknövbədə kitabxananın elektron resurslarının yaradılmasına olan böyük ehtiyacnəzərə alınaraq yeni strukturda Elektron resursların yaradılması şöbəsi təşkilolunmuşdur. Yeni strukturda elektron kitabxana bölməsi yaradılaraq Milli Kitabxananınqiymətli fondlarının elektron daşıyıcılara köçürülməsi kimi mühümbir prosesə başlanğıc verilmişdir.Eyni zamanda kitabxananın yeni strukturunda Kitabxana-biblioqrafiyaproseslərinin avtomatlaşdırılması şöbəsi yaradılaraq bütövlükdə kitabxanaişinin bütün istiqamətlərində qlobal avtomatlaşdırma işlərinə start verilmiş,digər iş istiqamətlərində də kompüter texnologiyaları tətbiq olunmağa başlanmışdır.Ədəbiyyatın komplektləşdirilməsi və kitabxana qaydası ilə işlənməsi,kataloq kartoçkalarının çap olunması prosesləri də kompüter avadanlıqlarıvasitəsi ilə həyata keçirilməyə başlanmışdır.Bu gün Milli Kitabxananın fondlarında mühafizə olunan 250 min nüsxədənartıq ədəbiyyat artıq elektron kataloqun məlumat bazasında öz əksinitapmışdır. Kitabxanaya yeni daxil olan kitablarla yanaşı, əvvəllər kitabxananınfonduna daxil olan və oxucular tərəfindən daha çox istifadə olunanədəbiyyat da oxuculardan qayıtdıqdan sonra elektron kataloqa daxil edilir. Buqayda ilə dünya təcrübəsinə uyğun olaraq ilk növbədə oxucular tərəfindən dahaçox istifadə olunan ədəbiyyatın elektron kataloqa daxil edilməsi təmin olunacaqdır.Hazırda Azərbaycan ədəbiyyatının arxivi, Not nəşrləri və səsyazmalarışöbələrinin fondlarındakı qiymətli nəşrlər də paralel olaraq elektronkataloqa daxil edilir.Milli Kitabxanada elektron resursların yaradılması istiqamətində dəuğurlu addımlar atılmışdır. Elektron resursların yaradılması və Elektron kitabxanaşöbələri bu sahədə işləri iki istiqamətdə həyata keçirirlər: bir tərəfdənkitabxanaya yeni daxil olan və latın qrafikası ilə çap olunan kitabların elektronversiyaları yaradılır, digər tərəfdən isə ötən illərdə kiril və ya latın qrafikası iləçap olunan və oxucular tərəfindən daha çox soruşulan kitablar skanerdənkeçirilərək elektron kitabxanaya daxil edilirlər. Təbii ki, kiril qrafikası ilə çap17

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010olunmuş kitabların elektron versiyasının yaradılması daha çox vaxt tələbetdiyindən bu işlərin surətinə mənfi təsir göstərir.Hazırda Milli Kitabxananın elektron kitabxanasının məlumat bazasında10 mindən çox tammətnli nəşrlər oxucuların sərəncamına verilmişdir.Bu iş kitabxananın işçiləri tərəfindən adi skanerlərin köməyi ilə həyata keçirildiyindənhələ də bu sahədə lazımi operativliyə nail olunmamışdır. Göstərilənistiqamətdə köklü irəliləyişlərə nail olunmasında “Kitabxana işi haqqında”Azərbaycan Respublikası Qanununda müvafiq düzəlişlər edilməsi vəhəmin qanuna Milli Kitabxanaya ölkədə dərc olunan bütün çap məhsullarınınelektron variantlarının verilməsi barədə ayrıca maddə daxil edilməsi əhəmiyyətlirol oynaya bilər.2008-ci ilin noyabr ayından Milli Kitabxanaya daxil olan 100 addaqəzet və digər dövri nəşrlərin də tammətnli elektron məlumat bazasının yaradılmasınabaşlanılmışdır. Başqa sözlə desək, alınan 100 adda nəşrdə çap olunanbütün materiallar skanerdən keçirilərək ayrı-ayrı mövzular və predmetlərüzrə qruplaşdırılaraq həmin gün saat 16-00-dək kitabxananın saytı vasitəsiləoxucuların və istifadəçilərin sərəncamına verilir. Nəticədə internetə çıxışimkanı olan hər bir ucqar kənd kitabxanası və yaxud onun oxucusu heç birçətinlik çəkmədən və əlavə vəsait ödəmədən gündəlik dövri mətbuatı oxumaqimkanı əldə etmiş olur.Digər tərəfdən dünya oxucuları da bu yolla hər gün operativ şəkildəAzərbaycan həqiqətləri ilə tanış ola bilir və onları maraqlandıran məsələlərüzrə hər gün Azərbaycan mətbuatında dərc olunan yazıları əldə edib onlardanoperativ şəkildə bəhrələnə bilirlər. Bu da dünya informasiya məkanında Azərbaycanhəqiqətlərinin lazımınca yer tutmasında və geniş təbliğində əhəmiyyətlirol oynayan amillərdən biridir.Bu gün kitabxanalarımızda kifayət qədər dövri mətbuatın alınması vəonların operativ şəkildə yerlərə çatdırılması problemi olduğu bir zamandaayrı-ayrı mövzular üzrə dövri mətbuatın tammətnli elektron bazasının yaradılmasıxüsusi əhəmiyyət kəsb edən çox vacib bir məsələdir.M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası Azərbaycan Respublikasınınən böyük dövlət kitabsaxlayıcısı, milli mətbuatımızın və kitabiyyatımızındövlət arxivinin yaradıcısı, ölkənin bütün kitabxanaları üçün elmimetodik mərkəz funksiyasını yerinə yetirən, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyaşünaslıqsahəsində aparıcı elmi mərkəz rolunu oynayan və nəhayət, Azərbaycanelminin inkişafında xüsusi xidmətləri olan elm məbədi və mənəviyyatxəzinəsidir.“Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 7-cimaddəsinə müvafiq olaraq M.F.Axundov adına Dövlət kitabxanasına AzərbaycanRespublikası Nazirlər Kabinetinin 15 aprel 2004-cü il tarixli qərarı ilə18

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010“Milli Kitabxana” statusu verilmişdir [5, 1143]. Bu status kitabxananın qarşısınaqoyulmuş vəzifələrin əhatəsini xeyli genişləndirmiş və ölkənin ictimaihəyatında onun rolunu artırmışdır.Son illərdə M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası ölkəninbaş kitabxanası kimi, respublikanın əsl mədəniyyət mərkəzinə, mədəni-kütləvitədbirlərin, yeni kitabların təqdimat mərasimlərinin, kitab bayramlarının,müəlliflərlə oxucuların görüşlərinin keçirildiyi məkana çevrilib. Son illər ərzindəelə bir ay olmamışdır ki, Milli Kitabxanada böyük bir tədbir keçirilməsin,ziyalılar, kitabsevərlər burada toplaşmasın.2007-ci il ərzində Milli Kitabxananın fonduna 18 min yeni ədəbiyyatdaxil olmuşdursa, [6, 3] 2008-ci il ərzində yeni alınan ədəbiyyatın sayı 25 minnüsxəni keçmişdir ki, bu da ötən illərlə müqayisədə xeyli artıqdır [7, 6]. MilliKitabxanaya daxil olan yeni ədəbiyyatın sayının artmasında ölkədə nəşr olunanbütün çap məhsullarından pulsuz məcburi nüsxələrin alınması və AzərbaycanRespublikası Prezidentinin sərəncamına əsasən latın qrafikası ilə çapolunan ədəbiyyatın mühüm rolu var.Bütün bunlar isə oxucuların, kitabxanaya gələnlərin sayının xeyli artmasınasəbəb olub. Ötən il ərzində Milli Kitabxananın daimi oxucularının sayı38 min nəfər, virtual oxucuların sayı isə 80 mini keçmişdir, kitabxanaya gələnlərinsayı isə 230 min nəfərə çatıb.Fərəhləndirici haldır ki, 60-70-ci illərdə Axundov adına Milli Kitabxanadamövcud olan zallarda oxumaq üçün növbələr bərpa olunub. Ilin bəzi aylarındaşənbə və bazar günləri kitabxanaya gələnlərin sayı 1300-1500 nəfərəçatır və zallarda yerlər dolduğundan oxucuların qarşısını saxlamaq məcburiyyətindəqalırıq. Oxucuların, kitabxanaya gələnlərin sayının artmasında ən vacibşərt yeni ədəbiyyatın artması və zallarda oxucular üçün hər cür şəraitinyaradılmasıdır.M.F.Axundov adına Milli Kitabxana “Kitabxana işi haqqında” AzərbaycanRespublikası Qanunu ilə ona verilmiş milli çap məhsullarının arxivfondunun yaradılması və Milli biblioqrafiya vəsaitlərinin tərtibi funksiyasınıda müvəfəqiyyətlə yerinə yetirir. Artıq 2004-cü ildən başlayaraq kitabxanaölkə ərazisində nəşr olunan bütün çap məhsullarının dövlət qeydini aparır və ilərzində ölkədə nəşr olunan bütün materialları özündə əks etdirən "BirillikAzərbaycan kitabiyyatı"nı çap edir. Cari dövlət biblioqrafiyasının vacib atributuolan bu nəşrin artıq 10 buraxılışı çap olunub, 2 buraxılışı isə nəşrəhazırdır və bu günlərdə işıq üzü görəcəkdir.Milli Kitabxana 2006-cı ildən öz fonduna daxil olan yeni ədəbiyyatıncari biblioqrafik göstəricilərini tərtib etməyə başlamışdır. «Yeni kitablar» adlıcari biblioqrafik informasiya göstəricisi hər rübdə bir dəfə nəşr olunur və həmindövr ərzində Milli Kitabxananın fondlarına daxil olan bütün yeni ədəbiy-19

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010yat orada öz əksini tapır. Burada Azərbaycan, rus və digər xarici dillərdə olanbütün nəşrlər əhatə olunur. Materiallar elm sahələri üzrə qruplaşdırılır vəoxucuların istifadəsini asanlaşdırmaq məqsədilə hər bir kitabın şifrələri dəverilir.Hazırda Milli Kitabxanaya daxil olan dövrü mətbuatın əksəriyyətininməzmunu açılır və orada gedən bütün vacib materialların analitik təsvirlərianalitik elektron məlumat bazasında öz əksini tapır. Bütün bunlar Azərbaycanmətbuatının elektron məlumat bazasının yaradılması işinə xidmət edir vəgələcəkdə fundamental milli biblioqrafiya vasitələrinin tərtibi və nəşri üçünəlverişli zəmin yaradılması üçün əsas olacaqdır.Müasir dövr informasiya cəmiyyəti kimi xarakterizə olunur və sirr deyilki, bu gün oxucular məhz yeni informasiya ardınca kitabxanalara müraciətedirlər.İnformasiyanın, kompüterin insanların məişətinə daxil olduğu, onlarıngündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrildiyi bir zamanda, oxucuların zamanvə məkan problemi olmadan lazımi informasiyanı əldə etməsinə, müasirtipli informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə bilavasitə iş və yaşayışyerlərindən dünyanın ən zəngin informasiya mənbələrinə daxil olaraq lazımiinformasiyaları operativ şəkildə almalarına şərait yaratmaq istiqamətindəM.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasında son illər ərzindəməqsədyönlü işlər görülür. Bütün bu işlərin nəticəsi otaraq Milli Kitabxananınveb saytının, elektron kataloqunun və elektron kitabxanasının yaradılmasıtəmin edilib və oxucuların istifadəsinə verilib, kitabxanada məsafədən virtualkitab sifarişi sistemi tətbiq edilib, kitabxanalara virtual metodik xidmətmetodundan istifadə olunur.Milli Kitabxananın oxuculara və kitabxanalara təqdim etdiyi son yenilikonun lokal kompüter şəbəkəsinə daxil olan kitabxanaların oxucularına kitabxanaçılarınsifarişi əsasında milli kitabxananın fondunda olan kitablarınmüəyyən hissələrinin elektron çatdırılması sisteminin tətbiqindən ibarətdir.Belə ki, Əhmədli massivində yaşayan hər bir oxucu Xətai rayon Mərkəzikitabxanasına müraciət edərək Milli Kitabxananın fondunda olan hər birkitabın müəyyən hissələrinin elektron variantını alıb oxuya biləcəkdir. Həminmaterialların adi printerlə çap olunaraq kitabxanada saxlanılması isə onlardandigər oxucuların da təkrar istifadə edə bilmələrinə imkan yaradır.Artıq bu gün kitabxanamızın oxucuları və eləcə də dünya miqyasındaAzərbaycanla maraqlanan bütün insanlar Milli Kitabxananın saytı və elektronkataloqu vasitəsilə zaman və məkan problemi olmadan milli kitabxananın nəinkikataloq və fondlarına daxil olaraq ondan sərbəst istifadə edə bilirlər, həttaonun tammətnli elektron məlumat bazalarından da bəhrələnirlər. Kitabxananınelektron kataloqunda 1990-2008-ci illəri əhatə edən 65 200 adda 207 80020

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010nüsxədən artıq kitab öz əksini tapmışdır [7, 7]. Maraqlı haldır ki, kitabxananınsaytına xarici ölkələrdən oxucular daha çox müraciət edirlər. Bu gün oxucularvə respublikanın ən ucqar kəndində belə INTERNET-ə çıxışı olan hər bir vətəndaşnəinki Milli Kitabxananın fond və kataloqlarında, hətta ABŞ-ın KonqresKitabxanasının və Rusiya Dövlət Milli Kitabxanasının (keçmiş Lenin kitabxanası)fond və kataloqlarında da birbaşa axtarış aparmaq imkanınamalikdir.Bu ilin mayından Azərbaycan Milli Kitabxanasının elektron məlumatbazası Avropa Elektron Kitabxanasına daxil edilmişdir. Yəni kitabxananınoxucuları Avropanın 47 kitabxanasının fondlarında və kataloqlarında birbaşaaxtarış aparmaq imkanı əldə ediblər. Eyni zamanda 47 Avropa ölkəsinin millikitabxanasının oxucuları da Azərbaycan kitabxanasının fond və kataloqlarındanistifadə etmək imkanı qazanıblar. Bu da Azərbaycan həqiqətlərinin dünyayaçatdırılmasında mühüm bir vasitədir. Artıq bu gün kitabxanaya gələnoxucular sayı yüzlərlə olan ənənəvi kataloq və kartotekalarda saatlarla axtarışaparmaq əvəzinə, kitab verilişi məntəqəsində quraşdırılan kompüterlərə yaxınlaşaraq2-3 dəqiqə ərzində Milli Kitabxananın elektron kataloqunda olan istədiklərikitabı tapa bilir və sifariş edirlər. Oxucular elektron kataloqa o dərəcədəöyrəşiblər ki, bəzən köhnə ənənəvi kataloqda axtarış aparmağa tənbəllikedirlər.Keçən ilin mart ayından Milli Kitabxanada oxuculara virtual kitab sifarişiimkanı da yaradılmışdır. Yəni internetə çıxışı olan hər bir oxucu yaşayışvə yaxud iş yerindən kitabxananın saytındakı “virtual xidmət” bölməsinə girərəkistənilən kitabı sifariş edə bilər və dərhal ona həmin kitabın kitabxanadaolub-olmaması barədə məlumat verilir, lazım gəldikdə onu sifariş edir və artıqoxucu kitabxanaya gələrkən kitab rəfdə onu gözləyir. Beləliklə kitabı kataloqdaaxtarmaq və sifariş edib bir saat gözləməyə ehtiyac qalmır. Əgər oxucununistədiyi kitab kitabxanada yoxdursa, heç vaxt itirib gəlməyə ehtiyacqalmır. Bu müddət ərzində 260 nəfər oxucu yüzlərlə kitab sifariş etmişdir. Buprosesin davamı olaraq ötən ilin dekabrından virtual qaydada kitabın birhissəsinin Milli kitabxananın lokal şəbəkəsinə daxil olan digər kitabxanalarınelektron ünvanına göndərilməsi xidməti də həyata keçirilir.Gələn ildən oxucuların qeydiyyatı və kitab verilişi proseslərinin dəkompüterlər vasitəsilə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Əlbəttə, bütün bunlaryeni avadanlıqların alınıb quraşdırılması ilə bağlıdır.Milli Kitabxanada dünyanın ən böyük və zəngin kitabxanalarında dahaçox tətbiq olunan VTLS-VIRTUA sistemi üzrə həyata keçirilən kitabxanaproseslərinin avtomatlaşdırılması, oxucu sorğularının virtual rejimdə ödənilməsinəvə ödənilən arayışların tam şəkildə məlumat bazasında saxlanmasına21

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010şərait yaradan və onların təkrar istifadəsinə imkan verən avtomatlaşdırılmışsistem tətbiq olunur.VIRTUA avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin tətbiqi kitabxanayadaxil olan yeni ədəbiyyat haqqında oxuculara operativ məlumatın verilməsiməsələsini də həll etmişdir. Bu gün külli miqdarda vəsait sərf edərək yeniədəbiyyat bülletenləri çap etməyə artıq ehtiyac yoxdur. Çünki kitabxanayamüxtəlif mənbələrdən daxil olan bütün ədəbiyyat Milli Kitabxananın saytındakı“Yeni ədəbiyyat” bölməsində əksini tapıb və oxucular həmin düymənibasmaqla hər gün kitabxanaya daxil olan yeni ədəbiyyat barədə məlumat alabilirlər.Milli Kitabxana hər il kitabxana işinin bu və ya başqa məsələlərinədair xeyli miqdarda vəsaitlər nəşr edir və kitabxanalara göndərir. Bunlarıniçərisində 60-70-ci illərdə çap olunan və müəyyən səbəblərdən uzun müddətçap olunmayan “Əlamətdar və tarixi günlər təqvimi”ni xüsusilə qeyd etməklazımdır. 2004-cü ildə bu vəsaitin nəşri yenidən bərpa olunmuşdur və həminildə 2005-ci ili əhatə edən ilk buraxılış işıq üzü görmüşdür. 2006-2009-cıillərə aid buraxılışlar çap olunmuşdur və hazırda isə 2010-cu ili əhatə edən 6-cı buraxılış nəşrə hazırlanır.Son dövrdə Milli kitabxana tərəfindən bir sıra vəsaitlər çap olunaraqölkə kitabxanalarına və oxuculara təqdim olunmuşdur. Bunların içərisindəAzərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Müstəqilliyimizəbədidir” çoxcildliyinin I-X cildlərinin köməkçi göstəricisi”ni, AzərbaycanRespublikası Prezidentinin “Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair DövlətProqramı”na dair ədəbiyyatı əks etdirən “Azərbaycan Respublikası regionlarınınsosial-iqtisadi inkişafı” adlı biblioqrafik göstəricinin iki buraxılışını,“Heydər Əliyev Fondu 5 il” biblioqrafiyasını, “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri”seriyasından çap olunan “Mir Cəlal: Biblioqrafiya”, “Qara Qarayev:Biblioqrafiya”, “Fikrət Əmirov: Bibloqrafiya” və “Üzeyir Hacıbəyli: Biblioqrafiya”,“Səttar Bəhlulzadə: Biblioqrafiya” kimi fundamental biblioqrafikvəsaitlərini, “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-90”, “Şəhidlər” biblioqrafikgöstəricilərini və s. qeyd etmək olar.Hazırda bir sıra sanballı vəsaitlər üzərində iş yekunlaşmaq üzrədir vəilin sonunadək Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Müstəqilliyimizəbədidir” çoxcildliyinin XI-XXVIII cildlərinin köməkçi göstəricisi”,Azərbaycan xalçaları və tarixi abidələrimiz haqqında biblioqrafiyalarvə s. fundamental göstəricilər çap olunaraq oxucuların ixtiyarına veriləcəkdir.Son illərdə Milli Kitabxana tərəfindən bir sıra metodik materiallar datərtib olunaraq yerlərə göndərilmişdir. Bunların içərisində 2004-cü ildə çapolunan “Kitabxana işinə dair normativ aktlar” adlı vəsait, “İkirəqəmli müəllifişarəsi cədvəlləri”ni xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 2006-cı ildə kitabxanaların22

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010xahişi ilə təkrar çap olunan bu vəsaitlər qısa bir zamanda bütün kitabxanaçılarınstolüstü kitabına çevrilmişdir.Milli Kitabxana tərəfindən nəşr edilən bütün vəsaitlər mütəmadi olaraqyerlərdəki və Bakı şəhərindəki kitabxanalara göndərilir. Lakin bu vəsaitlərinnəşrinə və yerlərə göndərilməsinə xeyli vəsait və zaman sərf olunduğundan buişin də təkmilləşdirilməsinə ehtiyac duyulurdu. Bu məqsədlə avtomatlaşdırılmışsistemin tətbiqi nəticəsində kitabxananın nəşrlərinin tam elektronmətnləri kitabxananın saytının “Kitabxanamızın nəşrləri” bölməsində yerləşdirilirvə istənilən kitabxana saytın həmin bölməsinə daxil olaraq onlardanbəhrələnə bilər. Yəni onlar çap olunmazdan və yerlərə göndərilməzdən xeyliəvvəl virtual rejimdə bütün respublika kitabxanalarının və kitabxanaçılarınınsərəncamına verilir.Milli Kitabxana 70-80-ci illərdə “Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətihaqqında yeni ədəbiyyat” adlı cari biblioqrafik informasiya göstəricisinəşr edirdi və maliyyə problemləri ilə əlaqədar neçə illərdən bəri bu vəsaitinnəşri dayandırılmışdı. Avtomatlaşdırılmış sistem tətbiq olunduqdan sonra bucari biblioqrafik vəsaitin nəşri bərpa olub və onun tam mətni kitabxananınsaytında müvafiq bölmədə yerləşdirilib. Həmin vəsait nəşr olunaraq Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyinin işçilərinə və sahənin aparıcı mütəxəssislərinəçatdırılır. Eyni zamanda ayda bir dəfə çap olunan bu vəsaitdə müvafiqmövzuya dair qəzet və jurnal materialları əksini tapır və əhatə olunan materiallarıntam elektron mətnləri də saytın müvafiq bölməsində yerləşdirilir vəistənilən oxucu kitabxananın saytının müvafiq düyməsini basaraq istədiyimaterialın tam mətnini oxumaq və onu çap edərək istifadə etmək imkanınamalik olur.Bir neçə il bundan öncə Yaponiya hökuməti ilə Azərbaycan hökumətiarasında bağlanan müqaviləyə əsasən, Milli Kitabxanaya texniki yardım kimiverilmiş müasir tipli texniki avadanlıqların quraşdırılması həyata keçirilıb.Buraya qiymətli kitab fondlarının konservasiyasını həyata keçirmək üçünonların mikrofilmlərinin hazırlanması və mikrofilmləri oxumaq üçün avadanlıqlar,hələ keçən əsrin əvvəllərində buraxılan qiymətli qrammafonvallarının CD disklərə və audio kasetlərə yazılmasını təmin edən müasir tipliqurğular, CD disk, audio kaset, qrammafon valları oxumaq məqsədilə 15 nəfərfərdi yerlik fonoteka kabineti üçün avadanlıqlar, kitab təqdimatları vəmüxtəlif kütləvi tədbirlərin keçirilməsi üçün, prezentasiya, səs-gücləndirici vəakustika avadanlıqları daxildir.Mikrofilmlərin mətninin xüsusi fayllar vasitəsilə kompüter yaddaşınaköçürülməsinə imkan verən qurğu isə xüsusilə əhəmiyyətlidir və qiymətlikitabların və qəzet-jurnal dəstlərinin tam elektron mətnlərinin yaradılmasınınsürətləndirilməsi işində böyük rol oynayır. Artıq bugünədək 450-dən çox23

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010qiymətli kitabın və 60-dan artıq dövrü mətbuat materialının mikrofilmlərihazırlanaraq oxucuların istifadəsinə verilmişdir, onların orginalları isə konservasiyaolunaraq gələcək nəsillər üçün saxlanılır.M.F.Axundov adına Milli Kitabxana Mədəniyyət və Turizm Nazirliyininvəsaiti hesabına nəşr olunmuş və alınmış kitabların da şəhər və kənd kitabxanalarınagöndərilməsi ilə məşğul olur. Belə ki, nazirliyin mərkəzləşdirilmişvəsaiti hesabına tariximiz, mədəniyyətimiz, incəsənətimiz, elmimiz üçünmühüm əhəmiyyət kəsb edən kitablar sifarişlə çap olunaraq Milli Kitabxananınölkədaxili kitab mübadiləsi şöbəsi vasitəsilə şəhər, rayon və kəndkitabxanalarına, eləcə də beynəlxalq kitab mübadiləsi şöbəsi vasitəsilə dünyakitabxanalarına göndərilir.2008-ci il ərzində bu yolla ölkə və dünya kitabxanalarına 45610 nüsxəlatın qrafikası ilə çap olunmuş yeni kitab göndərilib [7, 9]. Azərbaycan həqiqətlərininbütün dünyaya yayılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyinin çap etdirdiyi belə kitabların sırasında Ə.Ələkbərlinin5 xarici dildə çap olunmuş “Qərbi Azərbaycanın tarixi abidələri”,H.Məmmədovanın “Xocalı-şahidlər və şəhidlər” (rus və ingilis dillərində),“Azərbaycan milli geyimləri”, “Azərbaycan kinosunun tarixi” ikicildliyi,“Azərbaycan teatrının tarixindən”, “Molla Nəsrəddin” jurnalının latın qrafikasıilə çap olunmuş tam mətni, “Mədəniyyət” fotoalbomu (ingilis və azərbaycandillərində), ayrı-ayrı mədəniyyət və incəsənət xadimlərinə həsrolunmuş kitablar, fotoalbomlar və s. var. Hazırda nazirlikdə Qarabağ məsələsiilə əlaqədar 10-dan çox adda kitabın bir neçə xarici dillərə tərcümə olunaraqdünya kitabxanalarına göndərilməsi istiqamətində ciddi işlər görülür.Milli Kitabxananın strukturu da tamamilə yenidən qurulub. Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunan yeni strukturda müasirdövrün tələbləri ilə səsləşən bir sıra yeni şöbələr “Elektron informasiya xidməti”,“Kitabxana-biblioqrafiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasi və informasiyatexnologiyaları”, “Elektron resurslarının yaradılması”, “Kitabxanaçılarıntəlim və tədris mərkəzi”, “Kitabxana siyasəti və metodiki rəhbərlik”,“Analitik elektron məlumat bazasının yaradılması”, “Elektron dissertasiyafondunun təşkili və ondan istifadə” şöbələri və bir sıra yeni bölmələr yaradılıb.Milli Kitabxana bütün idarə və sistemlərin kitabxanalarına virtualrejimdə metodik xidmət göstərir. Belə ki, kitabxananın saytında “Virtual metodikxidmət” bölməsi yaradılmışdır və ölkənin istənilən nöqtəsindən hər birkitabxana işçisi müxtəlif sorğularını sayt vasitəsilə Milli Kitabxanaya ünvanlayırvə bir saat, yaxud yarım saat, yarım gün ərzində öz sorğularına cavabala bilirlər.24

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20102008-ci il M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası üçün çoxəhəmiyyətli olmuşdur və bu il kitabxananın tarixinə möhtəşəm yubiley ilikimi daxil olmuşdur. Özünün 70, 75 və 80 illik yubileylərini lazımi səviyyədəkeçirmək imkanı olmayan Milli Kitabxana məhz bu səbəbdən yaradılmasının85 illik yubileyini yüksək səviyyədə qeyd etməyə çalışmışdır.Milli mədəniyyətimizin və mənəvi dəyərlərimizin mühafizəsinə xüsusiqayğı göstərən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev cənablarının hədsizdiqqəti sayəsində Milli Kitabxananın 85 illik yubileyi xüsusilə təmtəraqlıkeçmişdir. Hörmətli Prezidentimizin yubiley iştirakçılarına və qonaqlara ünvanladığıtəbrik məktubu xüsusilə əhəmiyyətli olmuşdur. Burada Dövlətimizinbaşçısı elmimizin və mədəniyyətimizin inkişafında Milli Kitabxananınrolunu yüksək qiymətləndirərək onun hər bir azərbaycanlı, hər bir alim, hərbir ziyalı üçün qürur yeri olduğunu qeyd edərək kollektivin bütün üzvlərinəuğurlar arzulamışdır. Prezidentimizin bu müraciəti yubiley təntənələrininbütün iştirakçıları, o cümlədən xarici qonaqlar tərəfindən Milli Kitabxananınfəaliyyətinə verilən yüksək qiymətin bariz nümunəsi kimi qəbul olunmuşdur.Eyni zamanda dövlət başçısının 17 noyabr 2008-ci il tarixli sərəncamlarıilə Milli Kitabxananın inkişafında xüsusi xidmətləri olan, uzun müddətoxuculara xidmət işində fəal iştirak edən 11 nəfər işçiyə ölkənin yüksəkmükafatlarının – fəxri adların və medalların verilməsi də yubiley təntənələrinəxüsusi rövnəq vermiş oldu, təntənələri daha da canlandırdı [8]. Bütün bunlarMilli Kitabxananın 85 illik yubiley təntənələrini Azərbaycanın kitabxanatarixində görünməmiş bir hadisəyə, onun şanlı səhifəsinə çevirmiş oldu.Milli Kitabxananın 85 illik yubileyi təntənələrini tarixə çevirən amillərdənbiri də yubiley günlərində eyni zamanda iki beynəlxalq konfransın–Türkdilli Ölkələrin Milli Kitabxanaları direktorlarının II konfransının və“Avrasiya Kitabxanalar Assambleyası” Qeyri-kommersiya Əməkdaşlıq təşkilatınınX ümumi iclasının Bakı şəhərində keçirilməsindən ibarət idi.Heç təsadüfi deyildir ki, Prezidenti İlham Əliyev cənabları hər iki beynəlxalqkonfransın iştirakçılarına göndərdiyi müraciətdə milli kitabxanalarıxalqların, mədəniyyətlərin və nəhayət ölkələrin inteqrasiyasında əhəmiyyətlirol oynadıqlarını qeyd etmiş, kitabxanalararası əlaqələrin möhkəmlənməsinə,bu əlaqələrin əsas istiqamətlərinin müəyyən olunmasına öz töhfəsini verəcəkdir.Yubiley tədbirlərinin və hər iki beynəlxalq konfransın keçirilməsininən mühüm cəhətlərindən biri də bu tədbirlərdə dünyanın 18 ölkəsindən 30-ayaxın xarici qonağın – Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Slovakiya, Estoniya, Latviya,Qazaxıstan, Belorus, Qırğızıstan və digər ölkələrin milli kitabxana direktorlarınınvə professional beynəlxalq kitabxana təşkilatlarının rəhbərlərininiştirak etməsindən ibarət idi [7, 9].25

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Bakıda keçirilən Türkdilli ölkələrin Milli Kitabxanaları direktorlarınınII konfransında Türkdilli ölkələrin milli kitabxanalarının toplu elektron kataloqununtərtibi, vahid portalın təşkili, Türkdilli ölkələrin milli kitabxanalarındamühafizə olunan əlyazmalarının kataloqunun nəşri və tammətnlielektron versiyasının yaradılması məsələləri müzakirə olunmuşdur.“Avrasiya Kitabxanalar Assambleyası” Qeyri-kommersiya Əməkdaşlıqtəşkilatının X ümumi iclasında isə regional korporativ elektron kataloqlarınvə tammətnli elektron resursların, analitik elektron məlumat bazalarınınyaradılması, birgə regional kitabxana layihələrinin həyata keçirilməsi və s.məsələlər müzakirə olunmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Milli Kitabxanasının hər iki konfransdamüzakirə olunan məsələlərdə fəal iştirakı qloballaşan informasiya cəmiyyətiquruculuğu şəraitində bütün iş proseslərinin müasir dövrün tələblərinəuyğun yenidən qurulması və modernləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətliaddımların atılmasında, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin tətbiqindəgeniş imkanlar açacaqdır.Əvvəlcə qonaqlar Fəxri Xiyabanda ulu öndər Heydər Əliyevin məzarıönünə və Şəhidlər Xiyabanına əklil və gül dəstələri qoymuşlar. Daha sonraqonaqlar Milli Kitabxanaya gəlmiş, kitabxana ilə yaxından tanış olmuşlar.Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Naziri cənabƏbülfəs Qarayevin və yubileyə dəvət almış qonaqların iştirakı ilə Milli Kitabxanada8 adda - “Heydər Əliyev Milli Kitabxanamızda”, “Tariximizdənsəhifələr”, “Azərbaycan xarici mətbuatda”, “Musiqi tariximizin qızıl fondundan”,“85 il xalqın xidmətində”, “Kitabxanamızın inciləri”, “Azərbaycanınkitab abidələri”, “Əməkdaşlarımızın yubiley töhfələri” sərgilərinin açılışı olmuşdur[7]. Sərgilər qonaqlar tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır. Kitabxananınişçilərinin əl işlərindən ibarət “Əməkdaşlarımızın yubiley töhfələri”sərgisinin eksponatları qonaqlar tərəfindən xüsusi maraq və diqqətlə qarşılanmışdır.Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Naziri cənabƏbülfəs Qarayev Milli Kitabxananın 85 illik yubiley tədbirlərinə gəlmiş qonaqları“Xarici ədəbiyyat zalı”nda qəbul etmişdir. O, Milli Kitabxananın tarixindəyubiley mərasiminin ilk dəfə belə təntənəli keçirildiyini, digər ölkələrdənbu qədər qonağın iştirak etdiyini xüsusi vurğulamışdır.“Avrasiya Kitabxanalar Assambleyası” Qeyri-Kommersiya ƏməkdaşlıqTəşkilatının (BAE) prezidenti, Belorus Milli Kitabxanasının direktoru RomanMotulski, Türkiyə Milli Kitabxanasının direktoru Tüncel Acar, QazaxıstanMilli Akademiya kitabxanasının baş direktoru Roza Berdiqaliyeva,Qırğızıstan Milli Kitabxanasının direktoru Jıldız Bakaşova öz çıxışlarındayubiley tədbirlərinin belə yüksək səviyyədə qeyd edilməsi üçün cənab26

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010nazirə təşəkkürlərini bildirib, bu təcrübədən yararlanacaqlarını qeyd etmişdilər.2009-cu ildə Bakı şəhərinin İslam mədəniyyətinin paytaxtı elanedilməsi ötən ili xüsusilə yaddaqalan etmiş, mədəniyyət tariximizin şərəflisəhifəsinə çevirmişdir. “Bakı-İslam Mədəniyyətinin paytaxtı-2009” tədbirlərçərçivəsində Milli Kitabxanada aprel ayının 20-21-də İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatına (İƏT) üzv ölkələrin Milli Kitabxanalarının direktorları ŞurasınınII Konfransı keçirilmişdır. Konfransda Azərbaycan, Türkiyə, İran, Pakistan,Türkmənistan, Tacikistan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan ölkələrininMilli Kitabxana direktorları və İƏT Mədəniyyət İnstitutunun nümayəndələriiştirak etmişdir. Bakı konfransının əsas məramlarından biri bu təşkilatınnizamnaməsinin qəbulundan ibarət olmuşdur.Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Naziri cənabƏbülfəs Qarayev İƏT-ə üzv ölkələrin Milli Kitabxanalarının Direktorlar ŞurasınınII Konfransını açaraq 2009-cu ildə Bakı şəhərinin İslam mədəniyyətininpaytaxtı elan olunmasından, bu münasibətlə ölkədə keçirilən vəplanlaşdırılan möhtəşəm tədbirlərdən danışmışdır. Bakı şəhərinin son illərdədünya əhəmiyyətli tədbirlərin keçirildiyi məkana çevrilməsini AzərbaycanRespublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin apardığı uğurlu siyasətinnəticəsi və Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nunxoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın mənəvi dəyərlərimizin təbliğiistiqamətində həyata keçirdiyi məqsədyönlü tədbirlərin tərkib hissəsiolduğuna diqqəti çəkmiş, 9 İslam ölkəsinin milli kitabxanasının direktorlarınınBakıda toplaşmasında iştirakını mühüm hadisə hesab etmişdir.Tədbir çərçivəsində Milli Kitabxananın sərgi zalında “İslam mədəniyyətikitab səhifələrində” adlı geniş beynəlxalq kitab sərgisinin açılışı mərasimidə olmuşdur. Qonaqların, Milli Məclisin üzvlərinin, görkəmli ziyalılarınvə əksər İslam ölkələrinin Bakıdakı səfirlərinin iştirakilə açılışı keçirilənsərginin ekspozisiyasında 9 ölkənin Milli Kitabxanalarının fondlarından600-ədək kitab nümayiş olunmuşdur və sərginin sonunda həmin kitablarAzərbaycan Milli Kitabxanasına hədiyyə olunmuşdur.Bakı konfransında İƏT-ə üzv ölkələrin Milli Kitabxanalarının DirektorlarŞurasının nizamnaməsi qəbul olunmuş, Azərbaycan Milli Kitabxanasınındirektoru təşklatın sədri, İran İslam Respublikasının Milli Kitabxanavə Arxiv təşkilatının direktoru Əli Əkbər Aşari isə Baş direktoru seçilmişlər.Konfransın işində İƏT-ə üzv ölkələrdən 16 xarici qonaq iştirak etmişdir.13-15 iyul 2009-cu il tarixində Milli Kitabxanada İSESKO, AzərbaycanRespublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Milli Kitabxana vəAzərbaycan Milli Elmər Akademiyası ilə birgə “Bakı-İslam mədəniyyətininpaytaxtı – 2009” tədbirlər çərçivəsində “Asiyada İslam Tibbi əlyazmalarının27

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010vəziyyəti” adlı İSESKO-nun regional seminarı keçirilmişdir. SeminardaİSESKO-dan, Azərbaycan, Misir, Tunis, Səudiyyə Ərəbistanı, Liviya ƏrəbCəmahiriyyəsi, Bəhreyn, Suriya, İran ölkəsindən nümayəndələr, AMEA-nınƏlyazmalar İnstitutunun və respublikanın əlyazmalar üzrə digər aparıcıtəşkilatlarının mütəxəssisləri iştirak edirdilər.Tədbir çərçivəsində “Orta əsr Azərbaycan tibb əlyazmaları” mövzusundageniş sərgi də nümayiş olundu. 3 gün davam edən seminarda xaricivə Azərbaycan mütəxxəsisləri qədim tibbi əlyazmaların qorunub saxlanılmasıvə konservasiyası haqqında problemləri araşdırıb və müzakirələr etdilər,sonda orta əsr tibb əlyazmalarının etibarlı mühafizəsini təmin etməkməqsədilə tövsiyyələr qəbul olundu.10-12 sentyabr 2009 -cu il tarixində Azərbaycanın mədəniyyət, kitabvə kitabxana işi tarixində ilk dəfə keçirilən I Bakı Beynəlxalq kitab sərgiyarmarkasında20-dən çox xarici ölkənin nəşriyyat və poliqrafiya müəssisələrininnəşrləri, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı, HeydərƏliyev Fondunun dəstəyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşəbbüsü iləçap olunmuş kitablar, o cümlədən M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasının fondundan da kitablar nümayiş olunurdu.Sentyabr ayının 12-də Milli Kitabxanada I Bakı Beynəlxalq kitabsərgi-yarmarkasında iştirak edən 10 xarici ölkə milli kitabxanalarının direktorlarınıngətirdikləri kitabların Milli Kitabxanaya təqdimetmə mərasimi keçirildi.Tədbirdə Qazaxıstan, Belarus, Tacikistan, Estoniya, Latviya, Pakistan,Qırğızıstan, Türkiyə, Tatarıstan və Slovakiya Milli Kitabxana direktorları vədigər qonaqlar iştirak edirdi.Bu gün Milli Kitabxananın fondunda 4,5 milyon nüsxə ədəbiyyatsaxlanılır. 2009-cu ildə kitabxanaya 20 min nüsxədən artıq yeni ədəbiyyatdaxil olmuşdur.İl ərzində kitabxananın daimi oxucularının sayı 38 666 nəfər, virtualoxucuların – elektron kataloqdan və elektron kitabxanadan istifadə edən oxucuların(saytdan istifadə edənlər istisna olmaqla) sayı 118 452 nəfər, virtualsifarişin xidmətlərindən istifadə edənlərin sayı 329 nəfər, Rusiya Dövlət Kitabxanasınınvirtual oxu zalından istifadə edənlərin sayı 447 nəfər olmuşdur.Orta illik davamiyyət 209 522 nəfər olmuş, kitab verilişi isə 746 648 nüsxəyəçatdırılmışdır.Azərbaycan ədəbiyyatının arxivi şöbəsinin nəzdində fəaliyyət göstərənMikrofilm bölməsində bu il 50 nüsxə kitab, 1923-1927-ci illəri əhatə edən“Mədəni maarif” jurnalı mikrofilmləşdirilib. 49 ədəd mikrofilm elektronkitabxanaya köçürülmüşdür.Elektron resursların yaradılması şöbəsi tərəfindən 2009-cu ildə 32 986adda Azərbaycan və rus dilində olan cari ədəbiyyatın biblioqrafik yazısı28

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010yaradılaraq elektron kataloqun məlumat bazasına daxil edilib. Ümumiyyətləbu günə kimi 94 757 biblioqrafik yazı, 267 142 nüsxə ədəbiyyat elektron kataloqadaxil edilmişdir.M.Qorki adına Mərkəzi Səyyar Kitabxana Fondunun saytı və elektronkataloqu M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası tərəfindən hazırlanmışdır.2009-cu ilin fevral ayından M.Qorki adına Mərkəzi Səyyar KitabxanaFondunda Milli Kitabxanadan birbaşa elektron sənəd sifarişi bölməsiyaradılmışdır.Kitabxana-biblioqrafiya proseslərinin avtomatlaşdırılması və informasiyatexnologiyaları şöbəsi cari ildə 244 kitabın tam mətnini, 8 dövri mətbuatnömrəsini elektron kitabxanaya yerləşdirib. Hazırda bu iş müəlliflərinçoxsaylı müraciətləri əsasında davam etdirilir.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasındakitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə DövlətProqramı”nın icrası ilə əlaqədar olaraq şöbə Prezidentin “Azərbaycan dilindəlatın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar2004-cü il tarixli Sərancamı ilə nəşr olunan kitabların əksəriyyətinin elektronversiyasını hazırlanıb oxucuların istifadəsinə təqdim edib.Kitabxananın saytında “Prezident İlham Əliyev və mədəniyyət” adlı 2cildlik kitaba (I cild və II cild), Azərbaycanın birinci xanımı, YUNESKO vəİSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanın fəaliyyəti haqqında“Культура и культурные шедевры Азербайджана – уникальное посланиебудущим поколениям” adlı kitaba, “Üzeyir Hacıbəyli” adlı elektronməlumat bazasına, “Azərbaycan kitabı” adlı 3 cildlik biblioqrafik kitabın I vəII cildinin elektron versiyalarına birbaşa keçid düymələri yerləşdirilib.Ölkədaxili kitab mübadiləsi şöbəsinə cari ildə 37 989 nüsxə kitab daxilolub ki, bunlardan 15 674 nüsxə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xəttilə,6600 nüsxə kitab Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə çapolunan, 1894 nüsxə müəllif hədiyyələri, 8470 nüsxə büdcə hesabına, 5351nüsxə isə ayrı-ayrı təşkilatlardan daxil olan kitablardır. İl ərzində isə 28 348nüsxə kitab Azərbaycanın şəhər və rayonlarının kitabxanalarına və dünyakitabxanalarına paylanıb.2005-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Milli Kitabxanasının beynəlxalqəlaqələri genişlənməyə başlamışdır. Kitabxananın ilk beynəlxalq əlaqəsi1991-ci ildə Türkiyə Milli Kitabxanası ilə olmuşdur. Lakin sonralar bu istiqamətdəişlər zəifləmişdir. Yalnız 2005-ci ildən beynəlxalq əlaqələr sahəsindəsəmərəli işlər görülmüşdür. Həmin ildə Rusiya Milli Dövlət Kitabxanası iləqarşılıqlı əməkdaşlığa dair müqavilə imzalanmışdır.Müstəqillik illərində Milli Kitabxananın beynəlxalq kitab mübadiləsisahəsində fəaliyyəti istiqamətində də xeyli işlər görülmüşdür. 2000-ci ildə29

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010kitabxana beynəlxalq kitab mübadiləsi yolu ilə cəmi 145 nüsxə ədəbiyyatalmış və bir nüsxə də kitab göndərməmişdirsə, [3, 7] 2006-cı ildə Milli Kitabxanabeynəlxalq kitab mübadiləsi yolu ilə 1296 nüsxə kitab almış və 900nüsxə kitab göndərmişdir [4, 5].Bu gün Azərbaycan Milli Kitabxanası elmimizin, mədəniyyətimizin vəiqtisadiyyatımızın inkişafında mühüm və aparıcı rol oynayan elmi mərkəzəçevrilmişdir. Ölkə çap məhsulatının arxiv fondunun yaradılması və etibarlımühafizəsinin təmin olunması istiqamətində apardığı məqsədyönlü işlər onunbu şərəfli missiyanı bacarıqla yerinə yetirməsinə əyani sübutdur.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A. Heydər Əliyev və kitabxana işi. - B., 2006.2. Ì.Ô.Àõóíäîâ àäûíà Ìèëëè Êèòàáõàíàíûí 1995-úè èë ùåñàáàòû.3. M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın 2000-ci il hesabatı.4. M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın 2006-cı il hesabatı.5. Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu № 4, m. 298-299.6. M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın 2007-ci il hesabatı.7. M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın 2008-ci il hesabatı.8. Azərbaycan, 2008, 18 noyabr.НАЦИОНАЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА ИМЕНИМ.Ф.АХУНДОВА В НЕЗАВИСИМЫЕ ГОДЫК.М.ТАХИРОВРЕЗЮМЕВ статье идет речь о новом подходе к библиотечной работе всвете требований информационного общества конца ХХ – начала ХХIвека, автоматизации библиотечного процесса, первых ступенях развитияинтернет-службы для полноценного обслуживания читателейАзербайджанской Национальной Библиотеки им. М.Ф.Ахундова. Такжеподробно освещается работа библиотеки в годы независимости АзербайджанскойРеспублики, ее роль в общественной жизни страны, в расширениимеждународных библиотечных связей, проведении различныхкультурных мероприятий международного уровня.Отдельно говорится о возрастающей успешной деятельностибиблиотеки и о той значительной роли, которую сыграл в ее усовершен-30

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010ствовании общенациональный лидер азербайджанского народа ГейдарАлиев.AZERBAIJAN NATIONAL LIBRARY NAMED AFTERM.F.AKHUNDOV IN THE YEARS OF INDEPENDENCEK.M.TAHIROVSUMMARYThis article is about the reconstruction works held in the NationalLibrary at first period according to the demands of informed society, theautomation of library processes and the offering the Internet use to thereaders at the end of the XX century and beginning of the XXI century. Alsohere is spoken about the works made in the directions of the total reconstructionof the library activities in the years of independence, expansion oflibrary’s international relations and international scale ceremonies held inthe library.In article especially emphasized great leader of Azerbaijan nationHeydar Aliyev’s unexampled services for the perfection of the libraryactivities.31

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ MƏRKƏZİ ELMİKİTABXANANIN FONDLARININ FORMALAŞMASI:İNKİŞAFI VƏ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ TENDENSİYALARI(tədqiqat materialları əsasında)A.İ.ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİAzərbaycan MEA-nın Mərkəzi Elmi KitabxanasıMüstəqillik tarixən heç də bütün millətlərə nəsib olmur. Azərbaycan isəqədim dövlətçilik ənənələri olan bir ölkədir. Ona görə də müstəqil dövlətçiliyinbərpa olunması Azərbaycan xalqı üçün çox qiymətlidir.Müstəqillik əldə edildikdən sonra Azərbaycanda milli-mədəni və tarixiənənələrə, ümumbəşəri dəyərlərə söykənən yeni dövlət, həqiqi demokratik cəmiyyətinqurulması prosesi başlanmışdır. İctimai-siyasi həyatın, iqtisadiyyatın,maddi və mənəvi mədəniyyətin bütün sahələrində böyük quruculuq işləriaparılmışdır. Bu quruculuq proseslərində elmi potensialdan səmərəli istifadəetmək və onu ictimai tərəqqinin mühüm hərəkətverici qüvvələrindən birinəçevirmək qarşıda duran vəzifələrdən ən önəmlisidir.Əlbəttə ki, biz bütün dünya alimlərinin birgə səyi nəticəsində yaradılan vəinkişaf etdirilən, bütün sahələri əhatə edən bir elmdən bəhs edirik. Hər bir ölkəelmin inkişafı və istifadəsi prosesinə öz xüsusiyyətlərinə və imkanlarına uyğunolaraq qoşulmalıdır.Azərbaycan elminin tarixi böyükdür. Əsrlərdən-əsrlərə Azərbaycanın elmadamları ixtiralar etmiş, dünya elminə böyük tövhələr vermiş, Azərbaycanınelm səviyyəsini yüksəklərə qaldırmışlar. XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanelminin inkişafı yeni vüsət almışdır. Elmi müəssisələr yaradıldıqdan sonra elminkişaf etmişdir. Elmin inkişafında xüsusilə Milli Elmlər Akademiyasının böyükrolu olmuşdur. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev demişdir:«Elmlər Akademiyası Azərbaycan elmini inkişaf etdirib, xalqımızın elm, biliksəviyyəsini yüksəklərə qaldırıb, Azərbaycan elmini dünyaya tanıtdırıb və dünyaelminə öz tövhəsini vermişdir».Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanası (MEK) elm,informasiya, mədəniyyət müəssisəsi kimi elmin inkişafına böyük təkan verən vəmənəvi potensialın inkişafına xidmət göstərən bir sosial institutdur. Kitabxanaxidmətinin vəzifəsi – dünya ədəbiyyatı nümunələrinin etibarlı şəkildə toplanması,qorunması, yüksək səviyyədə oxuculara təqdim edilməsidir. Zəngin elmibəşəriinformasiya sərvətlərinin gələcək nəsillərə ötürülməsində, yüzlərlə elmikadrların yetişdirilməsində, Azərbaycan elminin inkişafında MEK-in xüsusirolu vardır. H.Əliyev bir daha bu fikri təsdiqləmişdir: «Kitabxana xalq, millət,cəmiyyət üçün müqəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir. Ona görə32

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010də kitabxanaya daimi hörmət xalqımızın mədəniyyətini nümayiş etdirənamillərdən biridir».Alim və mütəxəssisləri elmi ədəbiyyatla tam şəkildə təmin etməkməqsədilə fondlarını müntəzəm olaraq və lazımi elmi ədəbiyyatla zənginləşdirməkMEK əməkdaşlarının ən vacib vəzifələrindən biridir. Bu mənada təbiiolaraq hesab edilə bilər ki, fond kitabxananın əsas müəyyənləşdirici mahiyyətinitəşkil edir və məxsus olduğu ölkənin, həmçinin bütün dünya ölkələrininelmi istehsal və mədəni potensialını əks etdirən çap əsərlərini və digər sənədləriəks etdirir. MEK-in fondları milli sərvətimiz olmaqla yanaşı, böyük maddi,mənəvi dəyərlərə malikdir və oxucuların mədəni səviyyəsinin mühüm göstəricilərindənbiri sayılır. Bu baxımdan MEK-in Milli ədəbiyyat fondu xüsusi yertutur. Burada xalq-poetik yaradıcılığı, Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərininəsərləri, rus və xarici ölkə klassiklərinin tərcümə olunmuş ədəbiyyatı öz əksinitapmışdır. Bundan əlavə Milli ədəbiyyat fonduna şifahi xalq ədəbiyyatımateriallarından Azərbaycan xalq dastanları, nağılları, bayatıları, tapmacaları,XII-XX əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, M.Füzuli,M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, C. Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı, M.S. Ordubadininəsərləri, tarixə və incəsənətə aid elmi-tədqiqat əsərləri daxildir. Uzunillər ərzində Milli ədəbiyyat fondu oxucuların ümumi sorğu istiqamətlərinəgörə, kitabxananın profilinə, seçmə dolğunluğunu, müntəzəm komplektləşdirməistiqamətlərini nəzərə alaraq formalaşmışdır. Qiymətli, elmi əhəmiyyətə malikkitablarla zəngin olan Milli ədəbiyyat fondunu qoruyub saxlamaq və daha dazənginləşdirmək kitabxanamızın ən başlıca vəzifələrindən biridir. Ölkəmizdəmövcud olan müstəqillik bu vəzifələri reallaşdırmaq üçün əsas təminatçıdır.Müstəqilliyimizin ilk illərində yaranmış müharibə şəraiti, ölkənin siyasihəyatında baş verən hərc-mərclik kitabxana işinə mənfi təsir göstərmişdir. Beləvəziyyət ilk növbədə informasiya qıtlığında özünü göstərdi. Kitabxanalara qarşıolan laqeyd münasibət nəticəsində, maliyyə vəsaitinin çatışmazlığından və s.kitabxana fondlarının yeni ədəbiyyatla komplektləşdirilməsi, demək olar ki,iflic vəziyyətinə düşdü. Əsas komplektləşdirmə mərkəzi sayılan Kitab Palatasıöz fəaliyyətini dayandırmışdı, Akademiyanın elmi-tədqiqat institutlarınınmaliyyə çətinlikləri ilə bağlı tədqiqatları dondurulmuşdu, nəticədə elmi ədəbiyyatınnəşri məhdudlaşmışdır və fonda daxil olan ədəbiyyatın sayı xeyliazalmışdır. Belə ki, 1992-1993-cü illərdə Milli ədəbiyyat fonduna cəmi 444-463nüsxə yeni kitab daxil olmuşdur, bu da keçmiş illərlə müqayisədə çox azdır.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin hakimiyyətə ikinci dəfə gəlişindənsonra onun apardığı düzgün siyasət cəmiyyətdə köklü surətdə dəyişiklikləryaratdı. İlk növbədə atəşkəsə nail olduq. İqtisadiyyatda aparılan köklü dəyişikliklər,bazar iqtisadiyyatının bərqərar olması, torpağın kəndlilərə verilməsi, xa-33

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010rici investorların Azərbaycan iqtisadiyyatına cəlb olunması, Azərbaycanın dünyadanüfuzunun artması və iqtisadiyyatın dinamik inkişafı ilə nəticələndi.Yeni şəraitə uyğun olaraq kitabxanalar üçün yeni dünya görüşünə, milli,bəşəri sərvətlərə və dəyərlərə əsaslanan inkişaf konsepsiyasının hazırlanmasıproblemi meydana çıxdı. Bu konsepsiyanın əsas müddəaları Azərbaycan Respublikasının«Kitabxana işi haqqında» qanununda öz əksini tapmışdır.1998-ci il dekabrın 29-da Azərbaycan Respublikası Milli Məclisindəqəbul edilmiş «Kitabxana işi haqqında» qanun ölkəmizdə kitabxanalarınfəaliyyəti üçün yeni mərhələnin başlanmasına səbəb oldu. Kitabxanalar elm,informasiya, mədəniyyət, təhsil və tərbiyə müəssisəsi kimi çap əsərlərini vədigər informasiya daşıyıcılarını toplayıb mühafizə edən, cəmiyyətin intellektualvə mənəvi potensialının inkişafına xidmət göstərən sosial instituta çevrildilər.Yeni bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin yaranması, iqtisadiyyatda aparılanislahatlar yeni nəşriyyatların yaranmasına təkan verdi. Azərbaycan Respublikasının«Kitabxana işi haqqında» qanununa əsasən məcburi nüsxələrin alınmasıkitabxanaların komplektləşdirmə ehtiyaclarını qismən də olsa həll etmiş oldu.Bu vəziyyəti biz əyani surətdə tərtib olunmuş qrafik sxemdə müşahidə edirik.«Kitabxana işi haqqında» qanun qüvvəyə mindikdən sonra, yəni 1998-ci ildən2005-ci ilə qədər Milli ədəbiyyat fonduna daxil olan yeni ədəbiyyatın sayı 901nüsxədən – 2111 nüsxəyə qədər artmışdır.Ölkəmizin iqtisadi inkişafı, dövlətin elmi müəssisələrə göstərdiyi qayğınəticəsində elmi-tədqiqat işlərində də xeyli inkişaf müşahidə olunur və elmikitabların yeni alınmış kitablar arasında faizi getdikcə artır.«Kitabxana işi haqqında» qanun MEK-in Milli ədəbiyyat fondunun zənginləşməsinətəkan verdi. Müxtəlif elm sahələrinə aid materiallar əldə olundu.Milli ədəbiyyat fondunun dinamik inkişafını təyin etmək məqsədilə 2006-cı ildə“Müstəqillik dövründə Milli ədəbiyyat fondunun təhlili və tədqiqi” adlı elmitədqiqatişinin aparılması MEK-in Elmi Şurası tərəfindən məqsədəuyğun hesabolunaraq təsdiqləndi. Bu elmi-tədqiqat işini həyata keçirmək məqsədilə işçiqrupu yaradıldı.Müstəqillik dövründə MEK-də komplektləşdirmənin düzgün aparılmasınəticəsində daxil olan yeni ədəbiyyat mövzu dolğunluğu ilə seçilir və fondundaha da zənginləşməsinə səbəb olur. Belə olan halda oxucuların sorğu istiqamətlərindənasılı olmayaraq, onları tam şəkildə lazımi ədəbiyyatla təmin etməkimkanı yaranır.Məhz buna görə də tədqiqat işlərindən ən vacibi düzgün istiqamətdəkomplektləşdirmə işini aparmaqdır. Elmi-tədqiqat işlərinin yekunundaoxucular tərəfindən uzun müddət sifariş olunmayan, kitabxana profilinə uyğunolmayan ədəbiyyatın siyahısı tərtib olundu. Beləliklə elmi-tədqiqat işinin dahabir məqsədinə nail olundu, yəni fond lazımsız ədəbiyyatdan azad oldu. Son 3-4il ərzində kitabxana fondlarına daxil olan yeni ədəbiyyatın ənənəvi kataloqların-34

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010dan başqa IRBIS proqramı əsasında elektron versiya hazırlanır.Həyata keçirdiyimizelmi-tədqiqat işinin üçüncü məqsədi keçmiş illərin ədəbiyyatınınelektron kataloqunun hazırlanmasıdır, yəni retrokonversiyaya hazırlıq işləri iləyekunlaşır.Ümumiləşdirərək elmi-tədqiqat işinin əsas məqsədlərini belə təqdim etməkolar:1. Milli ədəbiyyat fondunun düzgün komplektləşdirilməsi;2. Keçmiş illərin ədəbiyyatının retrokonversiyaya hazırlanması;3. Fondun lazımsız ədəbiyyatdan azad edilməsi.Elmi-tədqiqat işinin həyata keçirilməsi bir neçə mərhələdən ibarət idi.1-ci mərhələ (2006-cı il): İşçi qrupun yaradılması. İşçi qrupun tərkibinətədqiqat işinin nəticələrindən bilavasitə bəhrələnən şöbələrin əməkdaşları daxiledildi:1. Fondun təşkili, istifadəsi və mühafizəsi şöbəsi;2. Milli ədəbiyyat şöbəsi;3. Komplektləşdirmə şöbəsi.Azərbaycan fondunun təhlili üçün müstəqillik dövrü seçildi (1992-ci ildən2005-ci ilə qədər fonda daxil olan ədəbiyyat). İşçi qrupun hər bir üzvünə fondunmüəyyən olunmuş sahələrinin təhlili tapşırıldı və bu sahələrdə iş prosesindəmüəyyən qeydlər aparılmışdır. 1-ci mərhələdə 3850 adda 5441 nüsxə ədəbiyyatnəzərdən keçirilmiş, hər birinin elm sahəsi təyin edilmişdir.2-ci mərhələdə (2007-ci il): 2000-2005-ci illərdə fonda daxil olan 7373adda 8964 nüsxə ədəbiyyat nəzərdən keçirilmiş və təhlil olunmuş, tədqiqatlaraparılmışdır. Konkret ədəbiyyatın elm sahələri təyin edilmiş, daha çox sifarişolunan ədəbiyyatın qeydiyyatı aparılmışdır.3-cü mərhələdə (2008-ci il): İşçi qrupun hər bir üzvü tərəfindən aparılantədqiqatlar nəticəsində əldə olunmuş materiallar təhlil edilmiş, hesablamalaraparılmış, ədəbiyyatın kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri təyin edilmişdir.Yekunda kəmiyyət göstəriciləri əsasında 1992-2005-ci illərdə Milli ədəbiyyatfonduna daxil olan ədəbiyyatın qrafik sxemi və keyfiyyət göstəriciləri əsasındatərtib olunan 6 cədvəl hazırlanmışdır.Cədvəl №1-ə əsasən elm sahələri üzrə üstünlük humanitar elm sahələrinə(təxminən 48,4%) düşür. İctimai-siyasi-16,8%, təbiət elmləri- 4,8%, Yer haqqındaelmlər – 2%, texniki 2,4%, incəsənət, maarif, elm -7,9% təşkil edir.Yaranmış vəziyyət heç də təsadüfi deyil, çünki, Elmlər Akademiyasının elmitədqiqatinstitutları arasında humanitar elmlər üzrə tədqiqat institutları çoxluqtəşkil edir. Təhlil olunmuş nəticələr göstərmişdir ki, 7 humanitar elm üzrə bədiiədəbiyyat nümunələri üstünlük təşkil edir – 46,2%; 23,7% - tarix elmləri, 6,9%- dilçilik, 23% - ədəbiyyatşünaslıq üzrə materiallardır (cədvəl №2).35

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Tədqiqatlar nəticəsində 1992-2005-ci illər ərzində kitabxanaya daxil olanyeni nüsxələrin içində bədii ədəbiyyatın üstünlüyü müşahidə olunur. Buradatanınmış yazarların əsərləri ilə bərabər, yaradıcılığa yenicə qədəm basmış, ədəbiyyatdailk dəfə qələmini sınayan şair və yazıçıların da əsərlərinə rast gəlməkolar. Bu kitabları əsasən hədiyyə yolu ilə əldə olunmuş ədəbiyyat siyahısınadaxil etmək olar. Kitabxanada bu tendensiya «Kitabxana işi haqqında» qanunqəbul olunmamışdan əvvəl müşahidə olunurdu. Həmin mərhələdə MərkəziElmi Kitabxanada yeni ədəbiyyat qıtlığı hiss olunurdu və bəzi kitabxanaşöbələrinin fəaliyyətini dayandırmamaq üçün bu kitabların kitabxanaya daxilolması çox vacib idi. Digər tərəfdən gənc yazarlar üçün onların əsərlərininMEK-in fondlarına daxil edilməsi, soraq-biblioqrafiya aparatında əks olunması,oxuculara çatdırılması, yaradıcılıqlarının təbliği üçün çox böyük əhəmiyyətkəsb edirdi. İllər ötdükcə həmin bu tendensiya azalır və ədəbiyyat sahəsindəsamballı əsərlərin, tanınmış şair və yazıçıların seçilmiş əsərləri və əsərlərininkülliyyatı, Milli ədəbiyyat fonduna daxil olması müşahidə olunur. Fonddaoxucular tərəfindən bir dəfə də olsun sifariş olunmayan, elmi əhəmiyyətiniitirmiş kitabların siyahısı tutulur və rezerv fonduna köçürülür.XXI əsrdə elmi informasiyanın çox qiymətli olduğu bir zamanda Azərbaycanalimləri tədqiqatlarının nəticələrini dünyaya çatdırmaq üçün özfəaliyyətlərini geniş inkişaf etdirməlidirlər. Elm müstəqildir, başqa sahələrdəolduğu kimi elmdə də demokratik prinsiplər tam tətbiq olunmalıdır. H. Əliyevdemişdir: «Elə elmlər vardır ki, onların inkişaf etdirilməsi müstəqil AzərbaycanRespublikasının ən böyük vəzifələrindən biridir. Əlbəttə bu gün fizika, riyaziyyat,kimya, biologiya və başqa elm sahələri inkişaf etməlidir. Amma tarixhər bir insan üçün yeniyetməlikdən başlayaraq ömrünün sonuna qədər lazımdır.O cümlədən mədəniyyətimizin, ədəbi elmimizin tarixi lazımdır».Müstəqillik illərində alimlərimiz tariximizə dünya ideoloji baxımdanyazılmış, saxtalaşmış tarixi kitabların əvəzinə mükəmməl elmi-tədqiqatlaraəsaslanaraq Azərbaycan dövlətinin, onun ayrı-ayrı regionlarına aid tarixi materiallarıəks etdirən kitablar yazmışlar və bu ədəbiyyat milli ədəbiyyat fondundaöz layiqli yerlərini tutmuşdur - 14,5% (cədvəl №2). Burada ilk növbədə Tarixİnstitutu tərəfindən hazırlanmış 7 cildlik “Azərbaycan tarixi” kitabını qeydetmək lazımdır. Tarixi kitablar arasında Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarınınarxeologiya və etnoqrafiyasına aid materiallar tam üstünlük təşkil edir.Son 5 il ərzində Milli ədəbiyyat fonduna daxil olan kitablar arasındaAzərbaycan incəsənətinə aid kitablar mühüm yer tutur – 5,1% (cədvəl №7). Bukitablar Azərbaycan musiqisinin, tətbiqi incəsənət növlərinin (xalçaçılıq, şərqminiatürləri) təbliğində əvəzsiz rol oynayır.Son illər iqtisadiyyatımızın geniş inkişaf mərhələsində bu sahədə aparılanelmi-tədqiqatların səmərəliliyi artmışdır. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini36

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010işıqlandıran menecment, marketinq, bank işinə aid kitabların - 4% (cədvəl №3)əldə edilməsi oxucuların marağına səbəb olur, onların tələbatını ödəyir.1998-ci ildə ümumilli lider H.Əliyev tərəfindən bir çox xarici ölkələrinneft şirkətlərinin nümayəndələri tərəfindən imzalanmış neft sazişlərindən sonra,aparılan elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsi bu sahədə çap olunmuş yeniədəbiyyatın (2,1% cədvəl №1,5) Milli ədəbiyyat fondunda mühüm yertutmasından xəbər verir.Müstəqillik dövründə Mərkəzi Elmi Kitabxana da öz fəaliyyətini yenişəraitə uyğun tələblər əsasında qurmağa başladı və biblioqrafiya sahəsinə xüsusidiqqət yetirildi. Kitabxanada mövzu, ümumi-qeyd xarakterli və şəxsi biblioqrafikgöstəricilərin tərtibi istiqamətində fəaliyyəti inkişaf etmişdir və məhzbuna görə də son illər Milli ədəbiyyat fonduna daxil olan yeni kitablar arasındabiblioqrafik vəsaitlərin sayı xeyli artmışdır - 1,5% (cədvəl №1). Həmin biblioqrafikvəsaitlərin alim və mütəxəssislərin elmi axtarışlarında rolu və əhəmiyyətiçox böyükdür.Üç mərhələdən ibarət olan «Milli ədəbiyyat fondunun təhlili və tədqiqi»elmi-tədqiqat işi Milli ədəbiyyat fondunun müstəqillik dövründə informasiyadolğunluğu və məzmunca zənginliyini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.Bunu əyani şəkildə əldə olunmuş kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri əsasında1992-2005-ci illərdə Milli ədəbiyyat fonduna daxil olan yeni ədəbiyyatın qrafiksxemində və tərtib olunmuş 7 cədvəldə müşahidə etmək olar.Mərkəzi Elmi Kitabxanada fondun formalaşması və zənginləşdirilməsikomplektləşdirmə işi ilə sıx bağlıdır. Məhz ona görə də təyin edilmiş kəmiyyətvə keyfiyyət göstəriciləri əsasında MEK oxucuların sorğu istiqamətlərini nəzərəalaraq, fondun profilinə uyğun, seçmə dolğunluğunu əks etdirən düzgünkomplektləşdirmə siyasətini təyin etməli və Milli ədəbiyyat fondunu daimzənginləşdirməyi qarşısına məqsəd qoymalıdır.Ümumi cədvəl - №1Elm sahələriHumanitarİctimai-siyasiTəbiətYer haqqındaTexnikiTibbIncəsənət elm,maarifRəqəm4411 1190 337 152 177 81 563 27 117 102göstəriciləri (nüsxə)Faiz göstəriciləri (%) 61,5 16,6 4,7 2,1 2,4 1,1 7,8 0,4 1,7 1,5hərbiŞərqşünaslıqbiblioqrafiya37

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Humanitar elmlər üzrə cədvəl - №2Elm sahələri bədii ədəbiyyat ədəbiyyatşünaslıq dilcilik tarixrəqəm göstəriciləri (nüsxə) 2040 1016 308 1047Faiz göstəriciləri (%) 28,4 14,1 4,2 14,6humanitar elmləri üzrəfaiz göstəriciləri (%)46,2 23,0 6,9 23,7İctimai-siyasi elmləri üzrə cədvəl -№3Elm sahələri fəlsəfə Hüquq iqtisadiyyat siyasət Dinrəqəm göstəriciləri (nüsxə) 185 267 292 279 167faiz göstəriciləri (%) 2,5 3,7 4,0 3,8 2,3Ictimai-siyasi elmlər üzrəfaiz göstəriciləri (%)15,5 22,4 24,5 23,4 14,0Təbiət elmləri üzrə cədvəl -№4Elm sahələri biologiya kimya kənd təsərrüfatı Fizikarəqəm göstəriciləri (nüsxə) 151 63 46 77faiz göstəriciləri (%) 2,1 0,8 0,6 1,0Ictimai-siyasi elmlər üzrəfaiz göstəriciləri (%)44,8 18,6 13,6 22,8Yer haqqında elmlər üzrə cədvəl - №5elm sahələri geologiya Cografiyarəqəm göstəriciləri (nüsxə) 65 77Faiz göstəriciləri (%) 0,9 1,0Ictimai-siyasi elmlər üzrə 42,8 50,7Faiz göstəriciləri (%)Texniki elmlər üzrə cədvəl - №6Elm sahələri riyaziyyat TexnikaRəqəm göstəriciləri (nüsxə) 75 102Faiz göstəriciləri (%) 1,0 1,4Ictimai-siyasi elmlər üzrəFaiz göstəriciləri (%)42,4 57,438

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010İncəsənət, elm, maarif üzrə cədv -№7elm sahələri İncəsənət elm maarifrəqəm göstəriciləri (nüsxə) 368 93 102Faiz göstəriciləri (%) 5,1 1,2 1,4elmlər üzrə faiz göstəriciləri (%) 65,4 16,5 18,1ƏDƏBİYYAT1. «Kitabxana işi haqqında» AR Qanunu // Azərbaycan. – 1999. – 14 mart.2. «Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıhaqqında» AR Prezidentinin sərəncamı //Azərbaycan. – 2007. – 20 aprel.3. «Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı»nın təsdiq edilməsi barədə ARPrezidentinin sərəncamı //Azərbaycan.- 2008. – 7 oktyabr.4. Xələfov A.A. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. – Bakı,2006. – 312 s.5. Əliyeva-Kəngərli A.İ. Müasir Azərbaycanda elmin informasiya təminatıvə kitabxanalar. – Bakı: Elm, 2007. – 394 s.ФОРМИРОВАНИЕ ФОНДОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ НАУЧНОЙБИБЛИОТЕКИ В ПЕРИОД НЕЗАВИСИМОСТИ: ТЕНДЕНЦИИРАЗВИТИЯ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯА.И.АЛИЕВА-КЕНГЕРЛИРЕЗЮМЕНа основании исследований фонда национальной литературы данглубокий качественный и количественный анализ новых поступлений впериод с 1992-2005 гг., результаты которого отражены в 8 таблицах и1 графической схеме.TRENDS OF FORMATION AND IMPROVEMENTOF LIBRARY COLLECTION OF CENTRALSCIENTIFIC LIBRARY IN THE YEARS INDEPENDENCEA.İ.ALİYEVA-KENGERLİSUMMARYOn bace nationaly literature fund's research is given high quality andquantily analysis about new action in the period 1992-2005 which reflect on the8 tables.39

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN İŞLƏRİDARƏSİNİN PREZİDENT KİTABXANASI BUGÜN.M.H.ƏHMƏDOVAzərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPrezident KitabxanasiPrezident Kitabxanası 2003-cü ildə Azərbaycan xalqının ümummilli lideriHeydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakı şəhərinin iki ən qədim kitabxanasının- Mərkəzi Şəhər kitabxanasının (keçmiş Lenin adına kitabxana) və AzərbaycanRespublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Təsərrüfat şöbəsinin nəzdindəolan kitabxananın (keçmiş Siyasi Maarif Evinin kitabxanası) bazasındayaradılmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 iyul 2009-cu iltarixli Sərəncamı ilə Prezident Kitabxanasına Azərbaycan Respublikası Prezidentininİşlər İdarəsinin şöbəsi statusu verilmişdir. Əməkdaşlarının hamısıdövlət qulluqçusudur.Kitabxananın əsas vəzifəsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının,İşlər İdarəsinin, mərkəzi və yerli icra orqanlarının əməkdaşlarına,eləcə də geniş oxucu kütləsinə kitabxana biblioqrafiya və informasiyaxidməti göstərmək, onların kitablara, dövri nəşrlərə və kitabxanafondunu təşkil edən digər sənədlərə olan tələbatını ödəməkdir.Kitabxananın fəaliyyətinin əsas istiqamətləri kitablar və digər sənədnövləri üzrə fondlar formalaşdıraraq informasiya ehtiyatları yaratmaq, onlarımühafizə etmək, həmin fondları özündə əks etdirən mükəmməl ənənəvi vəelektron kataloq-kartoteka və biblioqrafik vəsaitlər sistemini tətbiq etmək, onudaim inkişaf etdirməklə bu fondları oxucuların hərtərəfli istifadəsinə verməkdənibarətdir.Kitabxananın fondunda XVI - XIX əsrlərdə və XX əsrin əvvəllərindənəşr olunmuş müxtəlif dillərdə olan nadir ədəbiyyat nümunələri saxlanılır.Fondda iqtisadiyyata, siyasətə, dövlət quruculuğuna, hüquqa, fəlsəfəyə, statistikaya,tarixə, ədəbiyyatşünaslığa və dilçiliyə dair ədəbiyyat üstünlük təşkiledir.2009-cu ildə “Kitab abidələri haqqında” əsasnəməyə uyğun olaraqAzərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən respublikadaolan nadir və unikal nüsxələrin dövlət reyestri tərtib edilmişdir. Bureyestrə əsasən məlum olmuşdur ki, respublikamızda ən çox kitab abidəsi(1088 adda) Prezident Kitabxanasında saxlanılır. Respublikamızda ən qədim40

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010kitab abidəsi hesab olunan 1591-ci ildə italyan dilində nəşr olunan “Historia diParma” kitabı da Prezident Kitabxanasının fondunda saxlanılır.Kitabxananın dövri mətbuat fonduna respublikamızda və digər ölkələrdəçap edilən 300 adda jurnal, qəzet və digər dövri nəşrlər daxil olur. Hazırda Kitabxanadafondun elektron nəşrlərlə komplektləşdirilməsi sahəsinə xüsusidiqqət yetirilir.Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması sistemi. Kitabxanadamüasir informasiya texnologiyalarının tətbiqinə xüsusi önəm verilir. Kitabxanadalokal kompüter şəbəkəsi yaradılmış, İnternetə çıxış təmin edilmişdir.Portativ kompüterləri olan oxucular kitabxananın oxu zalından İnternetə simsizəlaqə sistemi ilə də qoşula bilərlər. Kitabxanada İRBİS Kitabxana AvtomatlaşdırılmaSisteminin son versiyasının (İRBİS 64) tam komplekti tətbiqedilmişdir. Bu sistem fondun komplektləşməsindən tutmuş, kitab verilişinədəkbütün kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılmasını təmin edir. Sistem həm dəoxuculara kitabxanada hazırlanmış tammətnli verilənlər bazasından istifadəetməyə imkan verir. Bundan əlavə, hər bir İnternet istifadəçisi kitabxananınWeb səhifəsi vasitəsi ilə onun elektron kataloqundan və digər elektron resurslarındanistifadə edə bilər.Soraq - biblioqrafiya aparatı və biblioqrafik xidmət. KitabxanadaAzərbaycan, rus və digər dillərdə olan ədəbiyyatı əks etdirən əlifba və sistemlikataloq tərtib edilmişdir. 2003-cü ildən etibarən kitabxananın aldığı bütünkitablar haqqında məlumat elektron kataloqa (EK) daxil edilir. 2004-cü ildənisə fonda daxil olan dövri nəşrlərdəki ən əhəmiyyətli materialların biblioqrafiktəsvirləri də EK-nın tərkibindəki ayrı bir verilənlər bazasına daxil edilir.Kitabxanada müxtəlif təyinatlı biblioqrafik vəsaitlər də tərtib və nəşr edilir.EK-dan və biblioqrafik vəsaitlərin elektron variantlarından həm də KitabxananınWeb səhifəsi ilə də istifadə etmək olar. Kitabxana öz istifadəçilərinətam həcmdə soraq-biblioqrafiya və biblioqrafik informasiya xidməti göstərir.Xüsusi oxucu qruplarına elektron poçt (E-mail) vasitəsilə də biblioqrafikinformasiya xidməti göstərilir. Kitabxanada ənənəvi kitabxana-biblioqrafiyaxidmətləri ilə yanaşı, İnternetdən istifadə, müxtəlif təqdimatlar və mətbuatkonfranslarının keçirilməsi, skaner, surətçıxarma, laminasiya və s. əlavəxidmətlərdən də istifadə etmək olar.Elektron biblioqrafik nəşrlər. 2003-cü ildən etibarən kitabxananınfonduna daxil olan kitablar və dövri mətbuat nəşrləri əsasında aşağıdakı carielektron biblioqrafik göstəricilər tərtib və nəşr edilir: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti: Gündəlik fəaliyyətin xronikası Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığıqanun, fərman və sərəncamların biblioqrafiyası Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanları və sərəncamları41

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010 Azərbaycan Respublikasının qanunları Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarları İlham Əliyev. Azərbaycanın neft diplomatiyası Azərbaycanı dünyaya tanıdan lider Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə çap olunmuşkitablar Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Mir Cəlal Paşayev – 100 Yeni kitablarElektron biblioqrafik bülletenlər İqtidar. Müxalifət. Xalq Tarix. Mədəniyyət. Elm Azərbaycan iqtisadiyyatı Azərbaycan Respublikasında seçkilər Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər Neft və Qaz İnsan haqlarıTammətnli elektron nəşrlər. Kitabxananın profilinə uyğun aktualmövzular üzrə aşağıdakı tammətnli elektron nəşrlər yaradılmışdır: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin nitqləri,çıxışları, müsahibələri, bəyanatları Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin nitqləri,məruzələri, çıxışları, müsahibələri, bəyanatları (1993-2003) İlham Əliyev və Azərbaycanın neft diplomatiyası Əsrin müqavilasi Azərbaycanda Olimpiya hərəkatı Xoşməramlı səfir Azərbaycan diasporu Bələdiyyə hakimiyyəti Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Ekologiya (sənədlər toplusu) Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət qulluğu (sənədlər toplusu) Azərbaycanlıların soyqırımı və deportasiyasıAzərbaycanın tarixinə, iqtisadiyyatına, xarici siyasətinə, mədəniyyətinəvə incəsənətinə dair mövzular üzrə fondda olan kitabların elektron versiyasıyaradılaraq kitabxananın Web səhifəsinə yerləşdirilir.42

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010LAYİHƏLƏR Odlar Yurdu Azərbaycan (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) Heydər Əliyev. Elektron Sənədlər Toplusu XX əsrin faciəsi – Xocalı soyqırımı (Azərbaycan, rus, ingilisdillərində) Naxçıvan Muxtar Respublikası – 85 Azərbaycan. Dövlət rəmzləri və atributları Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin xarici siyasət faliyyəti. Təcavüz. 20 Yanvar 1990 (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində)Təkçə 2009-cu ildə Prezident Kitabxanasının əməkdaşları tərəfindən ilkdəfə olaraq 20 yanvar faciəsi və Xocalı soyqırımına həsr olunmuş azərbaycan,rus və ingilis dillərində iki zəngin elektron resurs yaradılmış və istifadəçilərətəqdim edilmişdir.2008-ci il yanvar ayının 24-25-də Prezident Kitabxanasının yaradılmasının5 illiyinə həsr olunmuş “Dövlət idarəetmə orqanlarının sənəd-informasiyatəminatı: müasir vəziyyət və inkişaf perspektivləri” mövzusunda elmipraktikkonfrans keçirildi. Konfransda MDB ölkələrinin prezident və parlamentkitabxanalarının rəhbərləri, respublikanın aparıcı kitabxanalarının nümayəndələri,alimlər, ziyalılar, mütəxəsisslər iştirak edirdilər. Konfransda alidövlət idarəetmə orqanlarının operativ kitabxana-biblioqrafiya və informasiyatəminatı, cəmiyyətin informasiyalaşdırılması, informasiya texnologiyalarınınkitabxana işinə tətbiq olunması sahəsində Prezident Kitabxanasının iş təcrübəsi,kitabxana proseslərinin kompleks avtomatlaşdırılması sistemlərinin yaradılmasıməsələləri geniş müzakirə edilmiş, müvafiq qərarlar qəbul olunmuşdur.Fəaliyyət göstərdiyi qısa müddətdə Prezident Kitabxanasının genişbeynəlxalq əlaqələri yaranıbdır. Kitabxana İFLA və EBNİT-in üzvüdür. BelarusPrezident Kirabxanası, Rusiya Federasiyanın Prezident və ParlamentKitabxanaları ilə sıx əlaqələr qurulmuşdur. Kitabxananın əməkdaşları kitabxanaişinə dair mötəbər beynəlxalq konfranslarda aktiv iştirak edirlər.ПРЕЗИДЕНТСКАЯ БИБЛИОТЕКА УПРАВЛЕНИЯ ДЕЛАМИПРЕЗИДЕНТА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИМ.АХМЕДОВРЕЗЮМЕПрезидентская Библиотека создана в 2003 г. по инициативе общенациональноголидера Азербайджанского народа Гейдара Алиева, на43

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010базе двух старейших библиотек г. Баку - Центральной городской библиотеки(бывшая библиотека им. Ленина) и библиотеки Хозяйственногоотдела Управления Делами Президента Азербайджанской Республики(бывшая библиотека Дома Политического просвещения).Основные задачи библиотеки - библиотечно-библиографическое иинформационное обслуживание сотрудников Исполнительного Аппарата,Управления Делами Президента Азербайджанской Республики,центральных и местных исполнительных органов, обеспечение их книгами,периодическими изданиями и другими документами, составляющихбиблиотечный фонд.ADMINISTRATIVE DEPARTMENT OF THE PRESIDENT OF THEREPUBLIC OF AZERBAIJAN PRESIDENTIAL LIBRARYM.AHMADOVSUMMARYThe Presidential Library was established in 2003 on the initiative of theAzerbaijan National leader - Heydar Aliyev on the basis of two oldest librariesof Baku City - Central City Library (former Library named after Lenin)and the Library of General Service Section of the Azerbaijan RepublicPresident’s Administration (former Library of the Political Education House).Main tasks of the Library is to accommodate the staff of the ExecutiveOffice as well as the President’s Administrative Department, central and localexecutive bodies with library-bibliographic and informational services, books,periodicals and other types of documents available in the library stock.44

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010NƏSİRƏDDİN TUSİ KİTAB VƏ MÜTALİƏ HAQQINDAKNYAZ ASLANBakı Dövlət UniversitetiXIII əsr Azərbaycan elmini çох yüksək zirvələrə qаldırmış böyükаlim, filоsоf və şаir Nəsirəddin Tusinin (1201-1275) fəlsəfi və ədəbi-bədiiyаrаdıcılığındа bu günün idеаllаrı ilə səsləşən, müаsir dövrün şərtlərinətаmаmilə uyğun gələn qırılmаz əlаqələr vаrdır. Оnlаrı аrаşdırmаq müхtəlifеlm sаhələrinin təхirəsаlınmаz vəzifələrindəndir.Tusinin еlmi-ədəbi irsi оlduqcа böyükdür. О, dövrünün ən görkəmliаlimi hеsаb еdilmiş, «əllаmə», «mühəqqiq», «həkim», «хаcə», «ustаd», «əsrinyеgаnəsi», «sоn filоsоf» və s. ləqəblərlə şöhrət qаzаnmış, müхtəlif məхəzlərdə100-dən çох əsərinin аdı çəkilmişdir. Nəsirəddin Tusi riyаziyyаt,nücum, kоsmоlоgiyа, minеrоlоgiyа, triqоnоmеtriyа, cоğrаfiyа, tаriх, hüquq,təbаbət, əхlаq, məntiq, ilаhiyyаt, pоеtikа, kаlliqrаfiyа və s. еlm sаhələrindətədqiqаtlаr аpаrmışdır. Аzərbаycаn еlminə dünyа şöhrəti gətirmiş buməşhur аlim təbiət еlmləri ilə məşğul оlmаqlа yаnаşı, həm də humаnitаr vəsiyаsi еlmləri yахşı bilən, dövrün təhsil və tərbiyə prоsеsinə ciddi təsirgöstərən görkəmli şəхsiyyət kimi məşhurlаşmışdır. О, həm də gözəl şаir,mаhir şеir nəzəriyyəçisi, pоеtikа аlimi оlmuşdur.Böyük mütəfəkkirin öz еlmi və ədəbi irsində tərbiyə və mütаliə iləbаğlı söylədiyi dəyərli kəlаmlаrın və ibrətli fikirlərin, həmçinin оnun bаşçılıqеtdiyi Mаrаğа rəsədхаnаsı kitаbхаnаsının fəаliyyətinin аrаşdırılmаsımаrаqlı оlа bilər.İlk təhsilini аtаsındаn аlаn Nəsirəddin sоnrаlаr dövrünün ən şöhrətlimüəllim və müdərrisi hеsаb еdilən, şəriət, yunаn fəlsəfəsi, hind hikməti, fаrsmədəniyyəti, Аzərbаycаn incəsənəti ilə dərindən tаnış оlаn Fəridəddin Dаmаdınyаnındа охumаğа bаşlаmışdır. Yеniyеtməlik çаğlаrındаn аğsаqqаllаr məclislərindəəyləşən, dini və fəlsəfi mübаhisələrin şаhidi оlаn bаlаcа MəhəmmədQurаn аyələrinin ziddiyyətli təfsiri, hikmət məsələlərinin bir-birini inkаr еdənşərhini görür və хəyаlındа gələcək üçün оrijinаl yаrаdıcılıq plаnlаrı cızırdı.Mаrаqlıdır ki, Tusi sоnrаlаr оnа dünyа şöhrəti qаzаndırmış «Əхlаqi-Nаsiri»əsərində yаddаşındа əbədi iz sаlаn həmin məclisləri fərəhlə хаtırlаyır, bеləgörüşlərin uşаqlаrа nеcə böyük təsir bаğışlаdığındаn dərin bir rəğbətlə söz аçır.Tаriхi mənbələrin vеrdiyi məlumаtа görə, İsmаili hökmdаrı Nаsir Möhtəşəminyаnınа Qоhеstаnа (Kuhistаnа) gələn Tusi ilk dövrlərdə ismаililərin45

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010yаnındа yаşаyıb-yаrаdır. Möhtəşəm оnun bilik, istеdаd və bаcаrığınа hеyrаnqаlır, fikirləri ilə hеsаblаşır, məsləhətlərinə qulаq аsır. Tusi isə məşhur«Əхlаqi-Nаsiri» əsərini yаzır və оnu məhz hökmdаrın şərəfinə bеlə аdlаndırır.Аmmа müəyyən zаmаn kеçdikcə оnlаrın аrаsındаkı münаsibətlər pоzulmаğаbаşlаyır. Bir qədər sоnrа isə Tusi həbs оlunаrаq Ələmut qаlаsınа sаlınır. Tusiburada toplanmış zəngin kitabxanada, lakin ağır bir şərait mənəvi məhdudiyyətvə inamsızlıq şəraitində işləyib yaradır.Tаriхdən məlum оlduğu kimi, Əlаəddin yаtаrkən öz hаcibi tərəfindənöldürülür, оnun yеrinə оğlu Rüknəddin Хurşаh kеçir. Bundаn sоnrа Tusininvəziyyəti хеyli yахşılаşır. Rüknəddin аtаsındаn fərqli оlаrаq münəccimlərinqаbаqcаdаn vеrdiyi хəbərlərə inаndığınа görə bütün məsələlərdə Tusi iləməsləhətləşir, оnun dеdiklərini nəzərə аlırdı. Mаrаqlıdır ki, mоnqоllаr Ələmutqаlаsınа hücum еdərkən ismаililərin sоn hökmdаrı Rüknəddinin ilk məsləhətçisidə məhz Tusi оlmuşdu. Tusi Hülаku хаnа müqаvimətsiz təslim оlmаğıRüknəddinə məsləhət görür və o da rаzılаşır. Hеç bir müqаvimətə rаst gəlmədənƏləmut qаlаsını ələ kеçirən Hülаku bunа görə Tusini lаyiqincə qiymətləndirir,şəхsi müşаviri təyin еdir. Аbbаsilər хilаfətinə sоn qоyulmаsı ilə bаğlıməsləhətləri Tusinin hörmətini dаhа dа аrtırır. Nəhаyət, Tusi çохdаn аrzulаdığıMаrаğа rəsədхаnаsının tikilməsinə lаzım оlаn vəsаiti Hülаkudаn аlmаğаnаil оlur.1274-cü ildə Tusi rəsədхаnаdаkı işləri bаşа çаtdırmаq üçün Аbаqа хаnlаbirlikdə Bаğdаdа gеdir. Lаkin оrаdа хəstələnir və vəfаt еdir. Böyük аlimBаğdаdın məşhur Cаmе məscidində dəfn еdilir. Sоnrаlаr оnun qəbri ziyаrətgаhаçеvrilir (8).Tаriхi mənbələrdən məlum оlduğu kimi, ХIII əsr Аzərbаycаn хаlqınınictimаi-iqtisаdi və siyаsi həyаtındа аğır sınаq və imtаhаnlаr dövrü оlmuşdur.Bu dövrdə mоnqоllаrın işğаlınа məruz qаlmış Аzərbаycаn iqtisаdi və siyаsiəlаqələri zəif оlаn аyrı-аyrı fеоdаl dövlətlərdən ibаrət idi. Mоnqоl işğаlçılаrınınhərbi yürüşü Аzərbаycаnın iqtisаdi və mədəni yüksəlişini dаyаndırdı.Mоnqоl əsаrəti ölkəni bərbаd vəziyyətə sаlmış, iqtisаdiyyаtı tənəzzüləuğrаtmış, milli mədəniyyətə böyük zərbə vurmuşdu. Məktəblər, mədrəsələr,kitаbхаnаlаr yеrlə yеskаn еdilir, kitаblаr vəhşicəsinə yаndırılırdı.Mоnqоllаr Аzərbаycаndа möhkəmləndikdən sоnrа yеni zəbt еtdikləriərаzilər hеsаbınа Hülаkilər (Еlхаnilər) dövlətini yаrаtdılаr. Аzərbаycаn həmindövlətin siyаsi-inzibаti mərkəzinə, Təbriz şəhəri isə pаytахtınа çеvrilmişdi.Bu dа Аzərbаycаnın gələcək iqtisаdi və mədəni inkişаfı üçün zəmin yаrаdırdı.Tarixçi alimlər yаzır ki, mоnqоl işğаlı Аzərbаycаn mədəniyyətinin inkişаfınıləngitsə də, оnu tаmаmilə dаyаndırа bilmədi. Zаmаn kеçdikcə mədənisəviyyəsi еtibаrilə Аzərbаycаn əhаlisindən çox аşаğı оlаn mоnqоllаrın özləriАzərbаycаn mədəniyyətinin təsiri аltınа düşmüş, yеrli mədəniyyəti istər-46

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010istəməz qəbul еtməli оlmuşdulаr. Bu dövrdə Аzərbаycаndа еlm və mədəniyyətin,kitаb nəşrinin inkişаfı öz növbəsində хаlqın yаddаşı оlаn kitаbı tоplаyıbsахlаyаn, оnu yеnidən хаlqın iхtiyаrınа vеrən, kitаbхаnа işinin inkişаfınа,yеni kitаbхаnаlаrın yаrаnmаsınа müsbət təsir göstərmişdi. Аzərbаycаnınböyük şəhərlərində zəngin kitаb fоndunа mаlik оlаn kitаbхаnаlаr mеydаnаgəlmişdi. Mаrаğаdа, Təbrizdə, Ərdəbildə, Gəncədə, Şаmахıdа və digər böyükşəhərlərdə yеni-yеni kitаbхаnаlаr fəаliyyətə bаşlаyırdı. Təhsil sistеminingеnişlənməsi, yеni məktəblərin və mədrəsələrin yаrаnmаsı ilə əlаqədаr təhsilkitаbхаnаsı şəbəkəsi mеydаnа gəlib fоrmаlаşmışdı.Mоnqоllаr islаmı qəbul еtdikdən sоnrа dini kitаbхаnаlаrla yаnаşı,məscid və dini məktəblərin (mоllахаnаlаrın) kitаbхаnаlаrınа və оnlаrın yеniədəbiyyаtlа kоmplеktləşdirilməsinə də diqqət аrtmışdı. Kitаbçılığın inkişаfı,kitаb rеpеrtuаrının gеnişlənməsi, şəхsi kitаbхаnаlаrın təşkili üçün də əlvеrişlişərаit yаrаtmışdı. Dеmək оlаr ki, bütün görkəmli аlimlərin, şаir və yаzıçılаrın,mədəniyyət хаdimlərinin zəngin kitаb fоndunа mаlik оlаn şəхsi kitаbхаnаlаrıvаr idi. Şəхsi kitаbхаnаlrın sаyının аrtmаsı ictimаi və еlmi kitаbхаnаlаrınyаrаnmаsınа dа müsbət təsir göstərirdi.ХIII əsrdə Аzərbаycаndа Şərqdə tаyı-bərаbəri оlmаyаn, öz fоndununnаdirliyinə və zənginliyinə görə dünyаnın ən böyük kitаbхаnаlаrı ilə yаrışаgirə bilən Mаrаğа Rəsədхаnаsının Еlmi Kitаbхаnаsı fəаliyyətə bаşlаmışdı. Bukitаbхаnа Аzərbаycаndа kitаbхаnа işinin tаriхində öz məqsədi, vəzifələri vəyаrаnmа tаriхi dəqiq məlum оlаn ilk еlmi kitаbхаnаdır. О dövrdə bütünŞərqdə məşhur оlаn bu еlm məbədinin əsаsını еnsiklоpеdik biliyə mаlikgörkəmli аlim Nəsirəddin Tusi qоmuşdur.Nəsirəddin Tusinin yаrаtdığı Mаrаğа Rəsədхаnаsı və bu böyük еlmməbədgаhının dünyа еlminə vеrdiyi yеni еlmi tədqiqаtlаr оnun ən böyük еlminаiliyyəti sаyılır.Şərq mədəniyyətinin əzəmətli аbidəsi оlаn rəsədхаnаnın bünövrəsi1258-ci ildə qоyulmuş, 1261-ci ildə tikilib bаşа çаtdırılmışdır. Bəzi mənbələrdəisə göstərilir ki, Hülаku хаn 1259-cu ilin mаyındа rəsədхаnаnın inşasınabаşlаnılmаsı bаrədə göstəriş vеrmiş, binаnın tаm tikintisi 1273-cü ildə bаşаçаtdırılmışdır. Bizcə, bu fikir həqiqətə dаhа yахındır. Hülаkü хаn rəsədхаnаilə yаnаşı «Еlm və müdriklik еvinin (Dаr əl-ilm və hikmə)» – kitаbхаnаnıntikilməsinə də böyük miqdаrdа pul аyırmışdı. Rəsədхаnının lаyihəsini Tusininözü vеrmiş, mеmаrı Fəхrəddin Əhməd ibn Оsmаn Mаrаğаyi оlmuşdur. Dövrününən görkəmli аstrоnоm аlimlərini tоplаyıb Nizаmülmülkün Bаğdаddаyаrаtdığı Nizаmiyyə аkаdеmiyаsındаn gеri qаlmаyаn Mаrаğа аkаdеmiyаsınıyаrаdаn Tusi ciddi еlmi işlər аpаrmаqlа yаnаşı, həm də rəsədхаnа üçün dəqiqcihаzlаrın iхtirаsı və qurаşdırılmаsı, mаddi-tехniki bаzаnın möhkəmləndirilməsi,yüksək iхtisаslı kаdrlаrın hаzırlаnmаsı işlərinə də bаşçılıq еdirdi (7).47

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Nəsirəddin Tusinin ən böyük еlmi nаiliyyəti оnun yаrаtdığı MаrаğаRəsədхаnаsı və bu böyük еlm məbədgаhının dünyа еlminə vеrdiyi yеni еlmitədqiqаtlаr оlmuşdur. Bu еlm mərkəzi Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilətikilmişdi. Bütün Şərq mədəniyyətində əzəmətli bir аbidə оlаn rəsədхаnаnınbünövrəsi 1258-ci ildə qоyulmuş, 1261-ci ildə isə tikilib bаşа çаtdırılmışdı.Tusi Mаrаğаdа ciddi еlmi iş аprmаqlа yаnаşı, rəsədхаnаnın lаyihəsini vеrmiş,bir sırа dəqiq cihаzlаr iхtirа еtmiş, qurаşdırmış, оnun mаddi-tехniki bаzаsınınmöhkəmləndirilməsi kimi ən аğır işi öz üzərinə götürmüşdü.Rəsədхаnаnı inşа еtmək, оnu lаzımi tехniki vаsitələrlə təchiz еtməkböyük məbləğdə vəsаit tələb еdirdi. О, bu vəsаiti əldə еtmək üçün о zаmаnmünаsibətləri yахşı оlаn Hülаku хаnа mürаciət еtmişdi. Hülаku хаn nə qədərvəsаit tələb еdildiyini sоruşmuşdur. Tusi vəsаitin miqdаrı bаrədə Hülаku хаnаdеdikdə о, təəccüblənmiş və sоruşmuşdur: «Yəni ulduzlаr hаqqındа еlm оqədər хеyirlidir ki, rəsədхаnа üçün bu qədər məbləğ sərf еdilsin?». Cаvаbоlаrаq Nəsirəddin Tusi dеmişdi: «İcаzə vеrin, tаm məхfi şərаitdə bir nəfər budаğа qаlхsın və оrаdаn böyük bir tеşti dığırlаyıb gətirsin, аncаq bu bаrədə hеçkimin məlumаtı оlmаsın» (6).Bеlə də еdirlər. Tеşt dаğın zirvəsindən еndirilən zаmаn böyük səs-küyqаlхır. Bu, Hülаkü хаnın qоşunlаrı аrаsındа böyük vаhiməyə səbəb оlur.Nəsirəddin Tusi ilə Hülаku хаn birlikdə bu səs-küyü sаkit hаldа müşаyiətеdirlər. Bu zаmаn Nəsirəddin Tusi Hülаku хаnа mürаciətlə dеyir: «Biz bu səsküyünsəbəbini bilirik, аncаq оrdu bilmir, оnа görə də biz sаkitik, оrdu isəhəyəcаnlıdır. Biz göy cisimlərinin sirlərini bilsək, yеr üzərində sаkitоlаcаğıq». Bu əhvаlаt Hülаku хаnа təsir göstərir və о, rəsədхаnаnın tikilməsiüçün 200 min dinаr məbləğində vəsаit аyrılmаsınа rаzılıq vеrir.Rəsədхаnа üçün vəsаit аyrıldıqdаn sоnrа tеzliklə оnun tikintisinə bаşlаnmış,rəsədхаnının mеmаrı Fəхrəddin Əhməd ibn Оsmаn Mаrаğаyi оlmuşdur.Mаrаğа Rəsədхаnаsı təqribən 50 il fəаliyyət göstərmiş, dünyа аstrоnоmiyаеlminə çох qiymətli kəşflər və еlmi əsərlər bəхş еtmişdir. Mütəхəssislərinfikrincə, rəsədхаnаdа аpаrılаn еlmi tədqiqаtlаr Аvrоpа еlminin inkişаfınаböyük təsir göstərmişdir. Tusinin burаdа yаzdığı «Zic Еlхаni» («Еlхаnicədvəlləri»), «Şəkil-ül Qitа», «Kəsişmələr şəkli», «Əхlаqi-Nаsiri», «Cаvаhirnаmə»,«Risаlеyi-fəlsəfi» «Qəvаidi еlmi tibb» və s. kimi qiymətli əsərləriАzərbаycаn еlmini zənginləşdirmişdir. Görkəmli аlim mаliyyə məsələlərinə,musiqiyə və s. sаhələrə dаir də sаnbаllı əsərlər yаzmışdır. О dövrdə оnunnücum еlminə və həndəsəyə dаir tərtib еtdiyi kitаblаr tədris vəsаiti kimi böyükəhəmiyyət kəsb еdirdi. Аlimin həndəsi üsullаrı uzun müddət tədris vəsаitikimi kitаbхаnаdа istifаdə оlunmuşdur (4).Mаrаğа Rəsədхаnаsındа kаdr hаzırlаmаq üçün хüsusi mədrəsə təsisеdilmişdi. Müхtəlif yеrlərdən ən qаbiliyyətlt tələbələr sеçilib burаdа təhsil48

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010аlmаğа göndərilirdi. Оnlаrın аrаsındа əcnəbilər də vаrdı. Mədrəsənin işinəbilаvаsitə rəhbərlik еdən Nəsirəddin Tusinin özü də dərs dеyirdi. Mədrəsədədərs dеmək və rəsədхаnаdа işləmək üçün həm ölkədən, həm də хаricdəngörkəmli аlimlər dəvət еdilmişdi. Burаdа qiymətli хаrici kitаblаrın tərcüməsiişinə də хüsusi diqqət yеtirilirdi. Bеlə ki, Tusinin bаşçılığı ilə bir çох nаdirkitаblаr yunаn dilindən ərəb və fаrs dillərinə tərcümə оlunmuşdur.Tusinin bаşçılığı ilə 100 nəfərdən аrtıq tаnınmış аlim еlmi-tədqiqаt işiilə məşğul оlurdu. Tədqiqаtçı N.Məmmədbəyli bu аlimlərdən 20 nəfərininkimliyini müəyyənləşdirmişdir.Mаrаğа Rəsədхаnаsının fəаliyyətinin öyrənilməsinə öz tədqiqаtlаrındаgеniş yеr vеrən, bir sırа qiymətli fаktlаrı üzə çıхаrаn аkаdеmik ZiyаBünyаdоv «Nəsirəddin Tusi və ХIII əsrdə Аzərbаycаndа еlmin inkişаfı» аdlıməqаləsində yаzır ki, Nəsirəddin Tusinin təklifi ilə Hülаku хаn о zаmаnЕlхаnilərin pаytахtı оlаn Mаrаğаyа Fəхrəddin Mаrаğаyi, Fəхrəddin Hülаku,Müəyyəddin Vеrdi, Nəcməddin Qəzvini görkəmli аlimləri dəvət еtdi. ОnlаrNəsirəddin Tusinin bаşçılığı аltındа Mаrаğа Rəsədхаnаsının lаyihəsinihаzırlаyıb, tikintisini sоnа yеtirməli оlаn bаş аlimlər şurаsı təşkil еtdilər.Rəsədхаnаnın Еlmi Kitаbхаnаnın yаrаnmаsı dа Nəsirəddin Tusinin аdıilə bаğlıdır. Ömrünün çох hissəsini kitаbхаnаlаrdа, kitаblаr аrаsındа kеçirmiş,yüzlərlə kitаb охumuş аlim böyük mütаliəçi kimi kitаbı çох yüksək qiymətləndirirdi.О, hələ gənc yаşlаrındа Ələmut qаlаsındа «Sеyyidаnə» kitаbхаnаsınınmüdiri оlmuş, bütün günlərini bu kitаbхаnаdа kеçirmişdi. Kitаbхаnаişini, оnun təşkili məsələlərini dərindən bilən Tusi rəsədхаnаnın yаnındаböyük bir kitаbхаnа yаrаtmаğı nəzərdə tutmuş, Hülаkü хаndаn аldığı vəsаitin20 min dinаrını kitаbхаnаnın təşkilinə хərcləmişdi (4).Tusinin Şərq ölkələrinin böyük kitаbхаnаlаrı ilə və görkəmli аlimlərləоlаn gеniş əlаqələri kitаbхаnаnın təşkilinə kömək еdir, yеni-yеni qiymətlikitаblаrın аlınmаsınа şərаit yаrаdırdı. Аlim Şərqin bir çох böyük еlm vəmədəniyyət mərkəzlərinə gеtmiş, kitаbхаnа quruculuğu ilə tаnış оlmuşdu.Хüsusilə Bаğdаddа «Nizаmiyyə» аkаdеmiyаsının kitаbхаnаsı və хəlifənin«Хəzünətül kütüb» (Kitаblаrın хəzinəsi) аdı ilə məşhur оlаn kitаbхаnаsınınеlmi qаydаlаrı ilə yахındаn tаnışlığı rəsədхаnа kitаbхаnаsının еlmi əsаslаrüzərində qurulmаsınа müsbət təsir göstərmişdi. irəddin Tusi yахşı bilirdi ki,hеç bir еlmi tədqiqаt müəssisəsi kitаbхаnа оlmаdаn uğur qаzаnа bilməz. Məhzbunа görə də оnun səyi nəticəsində Şərqdə əsаslı еlmi kitаbхаnа kimi məşhurоlаn və о dövr üçün çох fоndа – təхminən 400 min kitаbа (əlyаzmаsınа)mаlik bir kitаbхаnа təşkil еdilmişdi. 330 kvаdrаt mеtrlik sаhəni tutаn bukitаbхаnа rəsədхаnаnın yахınlığındа tikilmiş gözəl bir binаdа yеrləşirdi. Buərаzidə аpаrılаn qаzıntılаr zаmаnı müəyyən еdilmişdir ki, kitаb fоndunun birhissəsi rəsədхаnа binаsındа sахlаnılmışdır.49

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Tаriхi mənbələrdəki məlumаtlаrа görə, Tusinin çох zəngin şəхsikitаbхаnаsı оlmuş və о, uzun illər bоyu tоplаdığı həmin kitаblаrı dа rəsədхаnаkitаbхаnаsınа bаğışlаmışdı. Kitаbхаnаnın fоndu kеyfiyyətcə də çох zəngin vəqiymətli idi. Qədim dünyаnın və оrtа əsrlərin qiymətli kitаblаrının tоplаnıldığı,qоrunduğu, sахlаnıldığı Bаğdаd şəhərindəki kitаbхаnаlаrdаn nаdir əlyаzmаlаrınbir çохunun üzünün köçürülüb Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsınаgətirilməsi оnun fоndunu zəmаnənin «qızıl fоnd»unа çеvirmişdi. Rəsədхаnаkitаbхаnаsınа İran, Suriyа, Оrtа Аsiyа və dünyаnın digər dövlətlərindən dəəlyаzmа kitаblаr gətirilmişdi.Bu kitаbхаnаnın ən böyük nаiliyyətlərindən biri də Аzərbаycаn kitаbmədəniyyətinin хəzinəsinə çеvrilməsi оlmuşdur. Аkаdеmik Ziyа Bünyаdоvunyаzdığınа görə, Mаrаğа Rəsədхаnаsındаkı əlyаzmаlаrı аrаsındа аzərbаycаnlımüəlliflərdən Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd Bərdəinin «Tаriх», ŞəmsəddinMəhəmməd ibn Оsmаn Sərəvinin «Sicili Fətаn əl fityаn» (Cаvаnmərdlərənəsihətlər tоplusu), Mühtəsəddin Əbülхеyrin «Tаriхi Аzərbаycаn» (Аzərbаycаntаriхi), Qаzi Əfrələddin Təbrizinin «Sirət Nüsrət əd-Din Piskin əs-Sаni»(II Nusrətəddin Rişkinin ömür yоlu) və bаşqа əsərlər də sахlаnılırmış. İbnHəcər isə yаzır ki, Mаrаğа kitаbхаnаsındаkı əlyаzmаlаrının аrаsındа «Mаrаğаtаriхi», «Аrrаn tаriхi» kimi tаriхi əsərlər də vаr imiş (4).Mаrаğа kitаbхаnаsınа Nəsirəddin Tusinin özü bаşçılıq еdirdi. Kitаbхаnаdаçох görkəmli аlimlər işləyirdilər. Tədqiqаtçılаr rəsədхаnаnın kitаbхаnаsındаfəаliyyət göstərən kаtiblərdən (kitаbхаnаçılаrdаn) Kəmаləddin Məsudibn-Məhəmməd Tiflisinin, Nəcməddin Bаğdаdının, Kəmаlədövlə əbu əli ibnəbu Fərəcin аdlаrını göstərirlər.Аkаdеmik Ziyа Bünyаdоv göstərir ki, 1252-ci ildə mоnqоllаr Bаğdаdıаlаrkən Аbbаsilər хilаfətinin pаytахtının fəthini məhz Nəsirəddin Tusi əsаslаndırmışdıvə hökmdаrı bu işə məhz о təşviq еtmişdi. Hülаkü хаn NəsirəddinTusinin fikrini sоruşаndа о dеmişdi ki, Bаğdаdın аlınmаsı Hülаkü üçün hеçbir təhlükə törədə bilməz. Аğıllı məsləhətinə görə bu dəfə də Nəsirəddininmükаfаtı Bаğdаd kitаbхаnаlаrındа sахlаnılаn külli miqdаrdа kitаblаrın хilаsеdilməsi оldu. Hülаkü хаn 1258-ci ildə Bаğdаd şəhərini tutduqdаn sоnrа NəsirəddinTusinin хаhişi ilə Хilаfət kitаbхаnаsındа sахlаnılаn kitаblаrı Mаrаğаşəhərinə köçürtdü. Nəsirəddin Tusi «Zici Еlхаni» əsərində yаzır: «Hülаkü хаnrəsədхаnа üçün Bаğdаd, Şаm və Mоsuldаn kitаblаr gətirilməsinə əmr vеrdi».Dünyа kitаbхаnаlаrının tаriхindən məlum оlduğu kimi, Şərq ölkələrindəqədim dünyаnın və оrtа əsrlərin yüz illər bоyu kitаbı tоplаyıb, qоruyubsахlаyаn ən zəngin kitаbхаnаlаrı Bаğdаd şəhərində оlmuşdu. Bu kitаbхаnаlаrdаdünyаnın ən qiymətli, nаdir əlyаzmаlаrı sахlаnılırdı. Burаdа sахlаnılаnkitаblаrın Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsınа gətirilməsi оnun fоndunuzəmаnənin qızıl fоndunа çеvirmişdi. Bаğdаddаn gətirilən kitаblаrlа50

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010yаnаşı, rəsədхаnа kitаbхаnаsınа İrandаn, Suriyаdаn, Оrtа Аsiyаdаn və dünyаnındigər dövlətlərindən kitаblаr dахil еdilmişdir.Mаrаğа kitаbхаnаsındа 400 min nüsхə kitаbın tоplаnmаsı kitаbхаnаişinin еlmi əsаslаr üzərində qurulduğundаn хəbər vеrir. Kitаbхаnаdа kitаblаrısахlаmаq üçün хüsusi kitаbхаnа еlmi təsnifаtındаn, хüsusi kitаbхаnаçılıqtехnikаsındаn istifаdə еdilirdi. Tədqiqаtlаr göstərir ki, Nəsirəddin Tusi ХəlifəMüttəsimin Bаğdаddаkı «Хəzənətül kitаb» (Kitаblаr хəzinəsi) аdı ilə məşhurоlаn kitаbхаnаsının müdiri Kəmаləddin Əbdülrəzzаq ibn Əhməd Bаğdаdi iləsıх münаsibət sахlаmış, həmin kitаbхаnаnın quruluşu, еlmi təsnifаtı, kitаbхаnаtехnоlоgiyаsı, kitаbхаnаdа tətbiq еdilən digər еlmi qаydаlаr, kitаbхаnаnınməlumаt sistеmi ilə tаnış оlmuş və yеri gəldikcə bu zəngin təcrübədənrəsədхаnа kitаbхаnаsındа istifаdə еtmişdir. Kitаbхаnаdа kitаblаrın düzülüşüzаmаnı еlmi təsnifаtdаn istifаdə еdilməsi, hər bir kitаbа аyrıcа şifrə vеrilməsi,təsvir qаydаlаrındаn istifаdə оlunmаsı, kitаb siyаhılаrının (kаtаlоqlаrın) tərtibihələ оrtа əsrlərdə Аzərbаycаn kitаbхаnаşünаslığının еlmi əsаslаrının rüşеymhаlındа yаrаnmаsındаn хəbər vеrir. О dövrdə bu kitаbхаnаdа hаzırlаnmışbibliоqrаfik məlumаt tipli, еnsikilоpеdik хаrаktеrli əsərlər də diqqəti cəlb еdir.Bu bахımdаn kitаbхаnаnın bаş kitаbхаnаçısı – görkəmli tədqiqаtçı-аlim əl-Füvаtın kitаbхаnаdа sахlаnılаn kitаblаr əsаsındа yаzdığı «Şərqin məşhurlаrı»аdlı əsəri diqqəti хüsusilə cəlb еdir. 53 cilddən ibаrət оlаn bu qiymətli еnsiklоpеdikəsər Şərqin tаnınmış аlimlərinin həyаt və fəаliyyətinin öyrənilməsisаhəsində mühüm еlmi əhəmiyyət kəsb еdir. Şübhəsiz ki, bеlə əsərlərin izinədüşmək, dünyаnın böyük kitаbхаnаlаrındа оnlаrı ахtаrıb tаpmаq müаsirtədqiqаtçılаrımızın vəzifələrindən оlmаlıdır.Аkаdеmik Ziyа Bünyаdоvun аrаşdırmаlаrına görə, Tusinin vəfаtındаnsоnrа rəsədхаnаyа və kitаbхаnаyа kiçik оğlu Fəхrəddin Əbülqаsım ƏhmədMаrаğаyi Mükəmməl rəhbərlik еtmişdir. Riyаzi еlmlərlə məşğul оlmаğаüstünlük vеrən Əhməd Mаrаğаyi həm də həkim, аstrоnоmiyа аlimi, mаhirnаtiq və еlm təşkilаtçısı kimi tаnınırdı. О, 1301-cü ildə ölür. Mаrаğа RəsədхаnаsınаNəsirəddinin ikinci оğlu Sədrəddin Əbülhəsən Əli, sоnrа isə üçüncüоğlu Əsiləddin Həsən başğılıq еdirlər.Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsı 1335-ci ilə qədər, yəni Еlхаni SultаnSəid Bаhаdur хаnın ölmünə qədər qаmış, Еlхаnilər dövlətində bаş vеrənpаrçаlаnmа rəsədхаnаnın və kitаbхаnаnın bахımsızlıq üzündən dаğılmаsınаsəbəb оlmuşdur (4).Kitаbşünаs-tədqiqаtçı M.H.Müsəddiq yаzır ki, Cəlаiri, Tеymurilər vəАğqоyunlulаr bir-birinin аrdıncа Аzərbаycаnа gəldikdən sоnrа Mаrаğаdаrəsədхаnа və kitаbхаnа dаğılmış, kitаbхаnаnın bir hissəsi Sultаn ƏhmədCəlаirin və Səmərqənddə оlаn Uluq bəyin kitаbхаnаsınа göndərilmişdir. Rəsədхаnаkitаbхаnаsının bugünümüzə qədər gəlib çаtаn nüsхələrinə vurulmuş51

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010möhürlərdən оnlаrın sоnrаkı ünvаnlаrını müəyyənləşdirmək mümkündür.Məsələn, hаzırdа Аzərbаycаn MЕА-nın Еlmi Kitаbхаnаsındа qоrunub sахlаnılаn«Sürvərül Kəvаkib» аdlı kitаbın üzərində Sultаn Əhməd, Uluq bəy vətürk sultаnı II Bаyаzidin möhürləri vаrdır. Təəssüf ki, kitаbхаnаnın fоndu,охuculаrа хidmət işinin təşkili, məlumаt-bibliоqrаfiyа işi və digər fəаliyyətihаqqındа gеniş məlumаt yохdur. Gələcək еlmi tədqiqаtlаr, şübhəsiz ki,kitаbхаnаnın fəаliyyətinin hərtərəfli öyrənilməsinə imkаn vеrəcəkdir.Prоfеssоr А.Хələfоvun fikrincə, mövcud tаriхi fаktlаr, dəlillər və еlmimənbələr bеlə bir fikir söyləməyə imkаn vеrir ki, еlmin inkişаfınа əsаslı təkаnvеrmiş, bir çох mühüm еlmi kəşflər еtmiş Nəsirəddin Tusi tərəfindən yаrаdılаnMаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsı Аzərbаycаndа tаriхi dəqiq məlumоlаn ilk еlmi kitаbхаnаdır. Öz fоndunun zənginliyinə, охuculаrа хidmət işinintəşkilində tətbiq оlunаn yеni fоrmа və üsullаrının müхtəlifliyinə və səviyyəsinəgörə bu kitаbхаnа Şərqdə ən böyük kitаbхаnаlаrdаn biri оlmuşdur.Kitаbхаnаdа kitаblаrın sахlаnılmаsı, еlmi təsnifаtı, düzülüşü, kitаbхаnаdаməlumаt işinin tətbiqi hаqqındа mövcud оlаn еlmi üsullаr və qаydаlаr оrtаəsrlərdə Аzərbаycаndа kitаbхаnа işinin yüksək еlmi səviyyəyə qаlхmаsınаəsаslı dəlildir. Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsı öz fоndunun zənginliyinəvə nаdirliyinə görə bəşəri əhəmiyyət kəsb еdən, rəsədхаnаnın аlimləri iləyаnаşı digər охuculаrın dа üzünə аçıq оlаn ilk kitаbхаnаlаrdаn biri kimişərəfli yеr tutur, dünyаnın kitаbхаnа incilərindən biri kimi qiymətləndirilir.Nəsirəddin Tusinin Mаrаğа rəsədхаnаsındаkı kitаbхаnаyа sıх bаğlılığı,uzun müddət bu kitabxanada çalışmаsı dа оnu böyük bir kitаb təbliğаtçısıkimi dəyərləndirməyə imkаn vеrir (4).Alim öz didаktik-fəlsəfi əsərlərində, хüsusilə «Əхlаqi-Nаsiri» kitаbındаhəm insanın ən yaxşı əxlaqi xüsusiyyətlərini sadalayır və oxuculara bu cürmüsbət keyfiyyətlər aşılamağa çalışır, həm də insanı qiymətdən salan piscəhətləri göstərir və oxucuları belə mənfiliklərdən uzaq olmağa səsləyir. O,yüksək ideallar uğrunda çarpışan, cəmiyyətdə haqq-ədalətin bərpasına çalışan,humanizm və başqa mütərəqqi ideyalarla yaşayan şəxsiyyətləri nümunəgöstərir, oxucuları həyatda onlara bənzəməyə çağırır, bəşəriyyətin xoşbəxt gələcəyiniinsanların mənəvi saflığında görürdü.Nəsirəddin Tusin əsərlərindən məlum оlur ki, о, hələ gənclik çаğlаrındаnеlmə, təhsilə həvəs göstərmiş, öz istеdаdı və çаlışqаnlığı sаyəsində yunаnаlimlərinin əsərlərini, türk və islаm dünyаsının mütəfəkkir filоsоflаrınıdərindən öyrənmişdir. Zəngin biliyə, iti hаfizəyə mаlik оlаn аlim еlmin müхtəlifsаhələri üzrə оnlаrlа əsər yаzmışdır. Tusi irsinin ilk tədqiqаtçılаrındаnоlаn fizikа-riyаziyyаt еlmləri dоktоru H.Məmmədbəyli «Mаrаğа rəsədхаnаsınınbаnisi Nəsirəddin Tusi» (Bаkı, 1961) kitаbındа оnun 76-yа qədər əsər yаzdığınıgöstərir. Bunlаrın içərisində оnun riyаziyyаt və nücum еlmlərinə həsr52

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010еtdiyi «Zicə Ехlаni» («Еlхаnın cədvəlləri») və fəlsəfə, əхlаq, siyаsət, təhsil vətərbiyə, iqdisаdiyyаt və idаrəеtmə məsələlərini əhаtə еdən «Əхlаqi-Nаsiri»əsəri öz müəllifini Şərqdə və dünyаdа dаhа çох şöhrətləndirmişdir (6).Tusinin məşhur «Əхlаqi-Nаsiri» əsəri üç məqаlədən və оtuz fəsildənibаrətdir. О, bu əsərində dini, əхlаqi, еlmi-fəlsəfi, siyаsi, iqtisаdi görüşləriniхüsusi bir üsul və ustаlıqlа sоn dərəcə аydın, yığcаm və kоnkrеt şəkildə ifаdəеtmişdir. İnsаnın ictimаi, əхlаqi, mənəvi dаvrаnışı Tusi «Qurаni-Kərim»dəinsаn, оnun yеri və funksiyаlаrı hаqqındаkı hökmləri əsаs tutаrаq göstərilənəsərinin bir çох fəsillərini insаnın təlim və tərbiyəsinə, оnun bir ictimаi vаrlıqоlаrаq əməl və istеhsаl fəаliyyətinə, insаn, аilə və dövlət аrаsındа yаrаnаnmünаsibətlərə həsr еtmişdir.О, «Əхlаqi şаflаşdırmа sənətinin ən şərəfli sənət оlmаsı hаqqındа»fəsillərlə diqqəti cəlb еdir. «Аilə dоlаndırmаq və еvdаrlıq qаydаlаrı hаqqındа»,«Övlаd sахlаmаq və tərbiyə еtmək qаydаlаrı hаqqındа» qоyduğu çохsаylı prоblеmlər və оnlаrın еlmi-nəzəri təhlili Tusinin böyük humаnist vəinsаnpərvər bir mütəfəkkir оlduğunu göstərir. Tusi həmin əsərində yаzır: «Budünyаdа mövcudаtın ən şərəflisi оlаn insаnı kаmilliyə çаtdırmаq məqsədigündən sənət (еlm, təhsil) dünyа sənətlərinin ən şərəflisidir». Tusi еlmin, təhsilin,sənətin cəmiyyətin inkişаfındаkı rоlunu, оnlаrın insаnın mаddi vəmənəvi həyаtınа təsirini yüksək qiymətləndirir. О, «İ+nsаnın öz təbiətiеtibаrilə ictimаi bir vаrlıq оlduğunu» söyləyir, bu səbəbdən оnun bаşqаcаnlılаrdаn köklü fərqini və üstünlüyünü göstərir. Tusi yаzır ki, insаnı bаşqаvаrlıqlаrdаn fərqləndirən bаşlıcа cəhət оnun şüurlu və məqsədli fəаliyyətidir.О, istеhsаl prоsеsini, əmək fəаliyyətini insаnın yаşаmаsının, həyаt sürməsininzəruri şərti hеsаb еdir. Tusi yаzır: «İnsаnın yаşаmаq üçün yеməyə möhtаcdır,insаnın yеməyi isə bаşqа hеyvаnlаrdаkı kimi ələf və sudаn ibаrət dеyil vətəbiət tərəfindən hаzır-hаzır vеrilmir». Bütün bunlаrı о, öz düşüncəsi və bаcаrığısаyəsində əldə еtməlidir. «Sənət və pеşə оlmаdаn, məsələn, əkmək,biçmək, təmizləmək, üyütmək, yоğurmаq və bişirmək mümkün dеyildir» (8).Bununlа bаğlı Tusi insаnın kаmilləşməsinə təsir göstərən vаsitələri vəictimаi-siyаsi mühiti аrаşdırır və kоnkrеt tövsiyələrlə çıхış еdir. Оnun kitаb,mütаliə, еlm, təhsil və tərbiyə məsələləri hаqqındаkı çохsаylı və zəngin fikirmülаhizələrə də insаnа, оnun özünü, yаşаdığı mühiti dərk еtməsinə, fаydаlıbilik və sənətlərə yiyələnməsinə həsr оlunmuşdur.Bu bахımdаn Tusinin еlm, оnun təsnifаtı, оbyеkti və mеtоdlаrı hаqqındаkıfikirləri nəzəri və əməli əhəmiyyət kəsb еdən və öz аktuаllığınıitirməyən məsələlərdəndir. О, еlmin bаşlıcа funksiyаsını mövcud vаrlıqlаrınmаhiyyətinin dərk еdilməsində və şərhində görür. Tusi yаlnız insаn vəcəmiyyətin tərəqqisinə, mаddi və mənəvi yüksəlişinə хidmət göstərən еlmlərifаydаlı hеsаb еdir. Оnun fikrincə bu dünyаdа hər işi görən, yаrаdаn və qurаn53

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010insаnıdır. Bunа görə də hаmının özünü dərk еtməsinə, tərbiyəsinə vəkаmilləşməsinə хidmət еdən еlm, təhsil ən şərəfli fəаliyyət dаirəsidir. О,özünü еlmə, təhsilə həsr еtmiş insаnlаrın əməyinə də yüksək qiymət vеrir.Tusi yаzır: «Əsl еlm аdаmlаrının (аlimlərin) ruhu və rаhаtlığı dа еlmdir».Tusi «Əхlаqi-Nаsiri» əsərinin 1-ci fəslini və оnа yаzdığı ilk qеydləriеlmin öyrəndiyi оbyеktə, оnun mövzulаrınа, əsаslаrınа və növlərinə həsrеtmişdir. О, burаdа «vаrlıqlаr hаqqındа оlаn еlmi» iki hissəyə-nəzəri və əməlihissələrə bölür. Birincisini nəzəri hikmət, ikincisini isə hikmət аdlаndırır. О,dövrünün еlm sistеminə uyğun оlаrаq fəlsəfə, ilаhiyyаt, riyаziyyаt, аstrаnоmiyа,tibb, əхlаq, məntiq kimi bilik sаhələrini nəzəri еlmlər sırаsınа dахil еdir.Əməli (prаktiki) еlm və əməli hikmət dеdikdə isə о, idаrəеtmə, еvdаrlıq,şəhərsаlmа, mаliyyə, mühаsiblik, huquq və s. еlm və sənət sаhələrini nəzərdətutur. Ümumiyyətlə, Tusi nəzəriyyəsində еlm ilə təcrübənin vəhdəti, birinindicərini tаmаmlаmаsı əsаs götürülmüşdür. О yаzır: «Fəzilətlərə yiyələnməkhələ kаfi dеyildir, əsl məsələ оnlаrı əməldə (işdə) həyаtа kеçirməkdir» (8).Оnun fikrincə, nə qədər ki, еlm-nəzəriyyə rеаllаşmаyıb, о, bir qüvvə vəməqsəd оlаrаq qаlır. Bu qüvvənin rеаllаşmаsı оnun mаddi şəklə çеvrilməsində,insаnın mаddi və mənəvi yükslişində özünü göstərir. Məsələn, nə qədərki, еv hələ tikilməyib, insаnın təsəvvüründədir, о məqsəddir, еlə ki tikildiqurtаrdı, mаddi şəklə düşdü mаddi mаrаğа çеvrilir. Bunа görə də Tusi bu gündə аktuаllığını sахlаyаn bеlə bir fikri irəli sürür: «Еlm əməlsiz, əməl isəеlmsiz mümkün dеyildir».Tusi hər bir еlmin öyrəndiyi оbyеktin, hаdisə və prоsеslərin müəyyənеdilməsinə хüsusi əhəmiyyət vеrir. О göstərir ki, еlmin оbyеktini bilmədənоnun məqsəd və vəzifələrini də təyin еtmək оlmаz. Bu bахımdаn о, özdövründə gеniş yаyılаn bir çох еlmlərin prеdmеtini və öyrəndikləri hаdisələrdаirəsini müəyyənləşdirməyə çаlışır. О, burаdа ən çох Plаtоnun və Аristоtеlinnəzəri fikir və аnlаyışlаrındаn, хüsusilə Ibn Sinаnın «Məntiq» və «Mеtаfizikа»əsərlərindən gеniş istifаdə еtdiyini də göstərir. Bu, оnun tibb, həndəsə,fəlsəfə, məntiq, iqtisаdiyyаt, idаrəеtmə, еvdаrlıq kimi еlm və bilik sаhələrinəvеrdiyi mənа və təriflərdə öz əksinə tаpmışdır. Tusiyə görə, fəlsəfə vаrlıqlаrınümumi inkişаfını, «vəziyyət və hаllаrınа», «təki, ümumini, zəruriyyəti,imkаnı, təzаhürü, təkаmülü və sаirəni öyrənən еlmdir». Məntiq еlmi isə «əslmənаdа təlim еlmidir, bаşqа еlmləri öyrənmək üçün bir аlət və аçаrdır». О,«Əхlаqi-Nаsiri» əsərinin «Еvdаrlıq еlmi hаqqındа» və «Ölkə idаrəеtməqаydаlаrı hаqqındа» bölmələrində həmin еlmlərin mövzusunu, funksiyаlаrınıvə rоlunu təhlil еdir. О, burаdа еvdаrlıq аdlаndırdığı еlmin mövzusunu vəməqsədini еv, аilə, оnun idаrəеdilməsi, tərbiyəsi, аilə və оnun cəmiyyətəqаrşılıqlı əlаqəsini öyrənməkdə görür (8).54

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Tusi еlmdə təsvirçiliyi, təqlidçiliyi və əzbərçiliyi qəbul еtmir. Tusi bunuəsаs tutur ki, «Təcrübənin inkişаfınа səbəb оlmаyаn еlmlərə həvəs göstərmək,həqiqi еlm əvəzinə bоşbоğаzlıq ilə məşğul оlmаq və yа murdаr məqsədlərüçün fаlçılıq,… əlkimyаçılıq» kimi аldаdıcı əməllərə uymаq cəmiyyət üçünfаydаsız işlərdir».Tusinin qəbul еtdiyi еlmi idrаk mеtоdu və yа üsulu öyrəndiyi hаdisə vəprоsеslərin mаhiyyətini, səbəb və nəticələrini аşkаrа çıхаrır. О, еlmə məlumоlаn аnаliz və sintеz, аbstrаk mеtоdlаrındаn bаcаrıqlа istifаdə еtmişdir. Оnunfikrincə, hаdisələrin аyrı-аyrı təhlili nəticəsində ümumiləşdirilmə аpаrılmаlıvə burаdаn dа еlmi nəticələr çıхаrılmаlıdır. Tusi təbiət və cəmiyyət bir sistеmkimi öyrənmək və dərk еtmək üçün еlmi ümumiləşdirməyə, аbstrаk təfəkkürə,аnаliz və sintеz üsullаrınа хüsusi əhəmiyyət vеrir. Bununlа yаnаşı еlmifəаliyyət məşğul оlаnlаrdа bəzi хüsusiyyətlərin оlmаsını dа zəruri hеsаb еdir.О göstərir ki, bunun üçün insаndа iti zəkа, hаfizə, zеhin аydınlığı və müşаhidəеtməqаbiliyyətləri оlmаlıdır. О, хаtırlаdır ki, еlmi üsullаrlа və dərin zəkаilə tədqiqаt аpаrа bilməyənlər еlmdə təsvirçilik, təqlidçilik və hеkаyəçilikyоlunu tuturlаr. Bu isə еlmdə təsаdüfi, kеçici və аldаdıcı fikir və mülаhizələrəsəbəb оlur. Tusi dəfələrlə qеyd еdir ki, bütün еlmi biliklərin və təhsilin sоnməqsədi insаnа və insаnlığа хidmət göstərməkdən ibаrət оlmаlıdır. Bir yеri,göyü insаnlаrın dаhа rаhаt yаşаmаsı üçün öyrənirik. Çünki «göylərdə vəyеrdə, оnlаrın аrаsındа və tоrpаğın аltındа nə vаrsа» оnlаrın hаmısı Аllаhyаrаtmış və insаnlаrı bəхş еtmişdir.Kitаbа və mütаliəyə böyük dəyər vеrən dаhi mütəfəkkir «Əхlаqi-Nаsiri» əsərinin əvvəlində – «Bu kitаbın yаzılmаsının səbəbi hаqqındа» аdlıfəsildə əslində ümumiyyətlə kitаblа bаğlı fikirlərini qеyd еtmişdir. О yаzır:«Həyаtımа аnd içirəm ki, bu kitаb bütün fəzilətləri özündə tоplаmışdır.Хаlqdа оlаn yахşılıqlаrı kаmаlа çаtdırmаq üçün о bir zəmаnətdir».Göründüyü kimi, аlim bütün müsbət cəhətləri, üstün kеyfiyyətləri özündəbirləşdirən, dоğmа хаlqın minillər bоyu sınаqdаn kеçirib cilаlаdığı gözəlmənəvi dəyərləri tоplаyаn və kаmil insаnlаrа çаtdıran kitаbı əvəzsiz birzəmаnət kimi qiymətləndirir.Dаhi mütəfəkkir qеyd еdir ki: «Оnun müəllifi хоş bir niyyətlə gizli vəqаpаlı оlаn həqiqətləri аçıb göstərmişdir».Dеməli, аlimin məntiqi bеlədir ki, hər bir kitаbın müəllifi hər hаnsı birəsəri qələmə аlаrkən öz qаrşısınа mütləq хоş bir niyyət, хоş bir аrzu, хоş birməqsəd qоymаlı, охuculаrınа indiyə qədər sirli qаlаn, üstünə kölgə sаlınаnməsələlər hаqqındа оbyеktiv və dоğru-düzgün məlumаt vеrməlidir. Bu, оnunmənəvi və tаriхi bоrcudur.Tusi kitаb müəllifinin «həqiqətən mənаları düz şərh еtməsini, hеç birşеyi uydurmаmаsını, ciddi səy göstərməklə Аllаh хаtirinə böyük bir iş gör-55

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010məsini» vаcib sаyır, bu tələblərə və şərtlərə əməl еtməyən kitаbın охuculаrınrəğbətini qаzаnа bilməyəcəyi bаrədə ciddi хəbərdаrlır еdir. O, bu qənаətlərinigörkəmli filоsоf-аlim Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd ibn Yəqub ibn MisgəvеhХаzin Rаzinin əхlаqın sаflаşdırılmаsı hаqqındа yаzdığı «Ət-təhаrə»kitаbındаn bəhs еdərkən də təsdiqləyir. Аlim yахşı kitаblаrın «insаnlаrа nəsihətvеrməkdə hеç nəyi əsirgəməməsini» də gərəkləi hеsаb еdir və bеləliklə,kitаbın və mütаliənin tərbiyə işində çох dəyərli оlmаsı bаrədə qiymətli fikiryürüdür.Mаrаqlıdır ki, Tusi kitаb tərcüməsi bаrədə də öz qiymətli mülаhizələriniirəli sürür. Məsələn, «Ət-təhаrə» kitаbının tərcümə təklifi ilə bаğlı yаzır: «Busətirlərin müəllifinə (yəni mənə) buyurdulаr: «Bu gözəl kitаbı istilаhlаrınıdəyişdirməklə, ərəb dilindən pаrs (fаrs) dilinə tərcümə еtmək lаzımdır: buzаmаnın аdаmlаrının çохu ərəb libаsındаn məhrumdurlаr, cаvаhir kimi mənаsıоlаn bеlə qiymətli bir gеyim оnlаrın fəzilətini ziynətləndirsə, çох böyüksаvаb оlаr» (8).Bu sətirlərin müəllifi hаmаn işаrəni əmr kimi qəbul еdərək bir аzfikirləşdi, sоnrа özü-özü ilə məsləhətləşdi. Хəyаlən bеlə dеdi: «Bu qədərgözəl mənаlаrı çеvirmək, оnlаrın qəşəng libаslаrını sоyundurub birоvuz pаltаrgеyindirmək аdаmı mеymun şəklinə sаlıb еybəcərləşdirməyə охşаr, hər zövqsаhibi bunu gördükdə özünü qеybət və məzəmmətdən sахlаyа bilməz…Yеnibir əsər yаzılsаydı, əvvələn kitаbın tərcüməsi üçün еdilə biləcək məzəmmətdənyаха qurtаrmаq оlаrdı, kikncisi, təqlid dеyil, оrijinаl, yığcаm, əksəriyyətinbаşа düşə biləcəyi şəkildə… təzə bir kitаb yаrаdılmış оlаrdı».…Bu kitаbın yаzılmаsı оnun əmri və təşviqi ilə оlduğundаn аdı«Əхlаqi-Nаsiri» qоyuldu. Аlicənаb аdаmlаrdаn gözlənilən ən böyük kərаmət,lütf və mərhəmət оndаn ibаrətdir ki, bu kitаbı nəzərdən kеçirdikdə bir səhv, yааnlаşılmаzlığа rаst gəlsələr, zəhmət çəkib оnu düzəltsinlər, əvvəlcədən bizimüzr və təşəkkürümüzü qəbul еtsinlər. Аllаh qоysа, bеlə də оlаr».Bu sözlər əslində böyük аlimin dərin mütаliə qаbiliyyətinə mаlik оlаnyüksək zəkа sаhibi оlmаsını təsdiq еdir. Оnun sаdəliyi və təvаzökаrlığı, mütəхəssislərvə digər охuculаr qаrşısındа müəllif məsuliyyəti müаsir müəlliflərədə ibrət dərsi kimi dəyərləndirilməyə lаyiqdir.Tusinin fikrincə, «Еlm əməlsiz məhv оlаr, əməl isə еlmsiz mümkündеyildir. Dеməli, еlm bаşlаnğıc, əməl sоn, еlm səbəb, əməl nəticədir». Аlimyаzır: «…hikmət iki yеrə bölünməlidir: biri еlm, о biri əməl (iş).Еlm – vаrlıqlаrın həqiqətən nеcə оlduqlаrını düzgün təsəvvür еtmək,insаnın yаrаdıcı аğlı (nəfsе-əmr) və sаğlаm düşünsəsi dаirəsində оnunхüsusiyyət və kеyfiyyətlərini kəşf еtməkdir.Əməl – gizli qüvvələri оrtаyа çıхаrmаq, müхtəlif sənət və pеşələrdənfаydа götürmək, müхtəlif iş vərdişləri əldə еtmək üçün göstərilən fəаliyyətə56

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010dеyilir, bu şərtlə ki, о, bəşəriyyətin qüdrətinin аrtmаsınа, оnun təkmilləşməsinəsəbəb оlsun.Kimdə bu iki fəzilətin hər kiksi vаrsа, о, ən müdrik insаn, ən kаmil аlimhеsаb еdilir, оnun yеri bəşər övlаdının tutа biləcəyi ən yüksək mövqеyinfövqündə оlаr. Nеcə ki buyurublаr: «Kimi istəyirsə, оnа hikmət vеrir, kiməhikmət vеrirsə, оnа böyük nеmət bəхş еdir».Tusi fəzilət cinslərinin növləri hаqqındа mülаhizələrində yаzır: «Hikmət»cinsinə dахil оlаn növlərin miqdаrı yеddidir: birinci – zəkа, ikinci – dərksürəti, üçüncü – zеhn аydınlığı, dördüncü – öyrənmə аsılılığı (diqqət), bеşinci– аğıl gözəlliyi, аltıncа – hаfizə, yеddinci – hаzırcаvаblıq» (8).Bu növlərin hər birini аyrı-аyrılıqdа gеnihş izаh еdən аlim nəticəеtibаrilə insаnın əхlаqi-mənəvi cəhətdən sаflаşmаsındа mütаliənin əvəzsizrоlunu qеyd еdir.Tusinin fikrincə, təbiətdə insаnın yаşаyıb həyаt sürməsi üçün hər cürimkаn, tоrpаq, su, mədən, bitki, hеyvаnаt və s. vаsitələr mövcuddur. Buimkаn və vаsitələrdən аğıl və bаcаrıqlа istifаdə еtmək və оnlаrı qоruyubsахlаmаq insаnın bаşlıcа vəzifəsidir. Çünki təbiət, оnun mаddələri və əşyаlаrıinsаnın şüurlu əmək fəаliyyətinin zəruri şərtidir. Bunun üçün insаnlаrın bircəfəаliyyəti, bir-biri ilə qаrşılıqlı ünsiyyətdə оlmаsı vаcibdir. Tusi yаzır ki,cəmiyyətdə «Bir-birinə хidmət еdən, bütün insаnlаrı vаhid bir bədən timsаlındаbirləşdirən bir quruluşun yаrаnmаsı zərurəti mеydаnа çıхır. İnsаn öztəbiəti еtibаrı ilə inkişаfа mеyl еdən bir vаrlıq kimi yаrаdıldığındаn, təbiiоlаrаq bеlə bir birləşməyə möhtаcdır».Onun fikrincə, insаnın fitri istеdаdını, pеşə sеçmək qаbiliyyətini еləаilədə, uşаq yаşlаrındа müəyyən еtmək və оnlаrın bаcаrdığı işə həvəsiniаrtırmаq lаzımdır. Bunun üçün «İlk növbədə uşаğın təbiətinə, nəyə qаbilоlduğunа nəzər yеtirmək, аğıl, fərаsətinə fikir vеrmək, müşаhidə nəticəsindəоnun fitrətinə hаnsı sənətə və еlmə çох mеyl оlunduğunu müəyyənləşdirmək,sоnrа isə həmin işlə məşğul еtdirmək vаcibdir».Tusi göstərir ki, bu tərbiyə işini еyni ilə təhsildə də dаvаm еtdirməklаzımdır. Təhsildə еlə üsullаr işlədilməlidir ki, оnlаr insаnın fitri istеdаdınıninkişаfınа, zövqünün аrtırılmаsınа və müəyən pеşə əldə еtməsinə kömək еtsin.О, uşаqlаrа «sənətin nəzəri əsаslаrın və incəliklərin», «işlər idаrə еtməkustаlığınа yiyələnməyi» təhsilin bаşlıcа məqsədi hеsаb еdir.Tusinin fikrincə, insanların əxlaqına təsir yollarını axtarıb tapmaq,onların qəlbində zülm, zorakılıq, əliəyrilik, yalançılıq və tənbəllik kimi çirkinəməllərə qarşı nifrət hissi alovlandırmaq, rəhm, insaf, düzgünlük, çalışqanlıq,mehribanlıq və qardaşlıq hisslərini təbliğ etməklə insanların mənəviyyatınınyüksəlişinə çalışmaq, insana xas olan eşq və məhəbbətin qalibiyyətli gücünütərənnüm etmək hər bir sənətkarın çətin və müqəddəs borcudur. Аlim deyir ki,57

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010insan ədalətli, zəhmətkeş, bilikli, ağıllı, tərbiyəli, dünyagörüşlü olmalı, yaxşıyoldaş və sədaqətli dost üçün təkcə var-dövlətindən deyil, hətta canından beləkeçməyi bacarmalıdır.Tusi yаzır ki, təbiətdə insаnın yаşаyıb həyаt sürməsi üçün hər cürimkаn, tоrpаq, su, mədən, bitki, hеyvаnаt və s. vаsitələr mövcuddur. Buimkаn və vаsitələrdən аğıl və bаcаrıqlа istifаdə еtmək və оnlаrı qоruyubsахlаmаq insаnın bаşlıcа vəzifəsidir. Çünki təbiət, оnun mаddələri və əşyаlаrıinsаnın şüurlu əmək fəаliyyətinin zəruri şərtidir. Bunun üçün insаnlаrın bircəfəаliyyəti, bir-biri ilə qаrşılıqlı ünsiyyətdə оlmаsı vаcibdir. Bunа görə dəcəmiyyətdə «Bir-birinə хidmət еdən, bütün insаnlаrı vаhid bir bədən timsаlındаbirləşdirən bir quruluşun yаrаnmаsı zərurəti mеydаnа çıхır. İnsаn öztəbiəti еtibаrı ilə inkişаfа mеyl еdən bir vаrlıq kimi yаrаdıldığındаn, təbiiоlаrаq bеlə bir birləşməyə möhtаcdır».Tusi оnu dа göstərir ki, insаn cəmiyyətin ictimаi, iqtisаdi sistеmində özyеrini tаpmаlı, öz bаcаrığınа, istеdаdınа və pеşəsinə uyğun fəаliyyətgöstərməlidir. İnsаn ilk bəsit əmək аlətlərindən və pеşələrdən tədricən yüksəksənət növlərinə dоğru bir yüksəliş yоlu kеçmişdir. О, аnаdаngəlmə dülgər,zərgər, dəmirçi, kаtib və yа bаşqа iхtisаs sаhibi kimi dоğulmur. Bütün bunlаruzun sürən təcrübə və qаzаnılаn biliklər sаyəsində əldə еdilir. Аlim təbiətimüəllim və ustаdа, sənət və sənətkаr isə şаgirdə bənzədərək göstərir ki, təbiəthəmişə insаnı düşünməyə, birləşməyə, ахtаrışа, özünüdərkə və dəyişməyəvаdаr еdən bir vаrlıq kimi çıхış еtmişdir. Bunа bахmаyаrаq cəmiyyət, dövlətvə аilə insаnın dаim təhsil və tərbiyəsinə, əхlаqi, mənəvi kеyfiyyətlərininyüksəlməsinə qаyğı göstərməlidirlər.Tusi tənbəlliyi, özgələrin hеsаbınа yеyib аtmаğı, sənət və pеşəsi оlmаyаnlаrı,hеyvаn kimi dаvrаnаnlаrı məzəmmət еdir və insаnа uşаq vахtındаnbаşlаyаrаq vаr-dövlət qаzаnmаğın yоllаrını аşılаmаğı tövsiyə еdir. О, «Əхlаqi-Nаsiri»əsərinin аilə dоlаndırmаq və övlаd tərbiyə еtmək qаydаlаrınа həsrеtdiyi fəslində yаzır: «Dövlətli uşаqlаrının əksəriyyəti dövlətə аrхаyın оlduqlаrındаnsənət və mərifətdən məhrum оlаrlаr, dünyа dəyişdikdə yохsullаşаr,əziyyətə məruz qаlаrlаr». Bunа yоl vеrməmək üçün gənclərə еlə bir təlim vətərbiyə аşılаmаq lаzımdır ki, оnlаr «Sənətlərin nəzəri əsаslаrınа, incəliklərinə»bələd оlsunlаr, işləmək və yаşаmаq qаydаlаrınа, pul yоllаrınа və işləriidаrəеtmə üsullаrınа yiyələnə bilsinlər».Tusi хаtırlаdır ki, zəhmət çəkib pul qаzаnmаğı bаcаrmаyаnlаr оnu хərcləməyinyеrini də bilməzlər. Bununlа bаğlı о, Şərqdən dеyilən bеlə bir müdrikfikri də yаdа sаlır: «Pul qаzаnmаq çətinliklə аğır dаşı dаğın bаşınа çıхаrmаq,хərcləmək isə аsаnlıqlа həmən dаşı üzü аşаğı dığırlаmаq kimi bir şеydir» (8).Tusi insаnlаr аrаsındа pеşə bölgüsünə, qаdın, kişi, gənc və yаşlıаdаmlаrın öz pеşəsinə və vəziyyətinə görə işlə təmin еdilməsinə çох böyük58

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010üstünlük vеrir. О, bütün səviyyələrdə fəаliyyət göstərən işçilərin, həttа kölələrində öz pеşəsinə, bаcаrığınа görə işlə təmin еdilməsinin ədаlət prinsipinəuyğun оlduğunu göstərir. Оnu хаtırlаdır ki, işçi və хidmətçiləri işlətməyin birədаləti prinsipi də оndаn ibаrətdir ki, оnlаr «məcburiyyətə, qоrхuyа g.rə dеyil,ünsiyyətə, həvəsə görə işləsinlər».Bu dа hələ Tusiyə görə məsələnin tаm həlli dеyildir. Burаdа bаşlıcаməsələ görülən işin müqаbilində əməyin ödənilməsidir. Tusi bu fikri əsаstutur ki, «Əmələ hаqq аrаsındа ədаlət bərpа еdilməyincə insаnlаr аrаsındаdоstluq münаsibətlərini nizаmа sаlmаq оlmаz». Bunа görə də cəsiyyətdə еləşərаit yаrаdılmаlıdır ki: «Hərə öz imkаnı və bаcаrığı dахilində, zаmаn vəməkаnın tələblərindən аsılı оlаrаq ədаlətlə öz bоrcunu yеrinə yеtirsin, hərəninhаqqı özünə çаtsın» (8).Tusi əsərinin bаşqа bir yеrində bu məsələni yеnidən nəzərdən kеçirir vəgöstərir ki, «Ümumi gəlirdə hər аdаmın müəyyən pаyı vаrdır, bundаn аrtıq vəəskik vеrmək zülmə аpаrıb çıхаrır…burаdа ən ədаlətli prinsip hərənin özpаyınа düşəni özünə vеrməyə səy göstərilməli, hаqqа və хidmətə fikir vеrilməlidir».Əgər bu prinsip pоzulаrsа, «bir yеrdə аzlığа, bаşqа yеrdə çохluğаyоl vеrilərsə, ədаlət pоzulаr, insаnlаr isərisində fitnə-fəsаd törəyər, ölkədəzəiflik və zоrаkılıq mеydаnа gələr, nizаm-intizаm yоz оlаr, yеrini оnun əksiоlаn hərc-mərclik tutаr» (8).Tusi insаnlаrın fitri istеdаdı, bаcаrığı, bilik səviyyəsi, sənətkаrlıq dərəcəsiаrаsındа mühüm fərqlər оlduğunu göstərir, bunlаrın nəzərə аlınmаsını dаtövsiyə еdir. О, dəfələrlə аlimin, mühəndisin, bənnаnın, ustаnın, şəgirdin,idаrəеdənlərin, bir sözlə, iхtisаslı və iхtisаssız fəаliyyət növlərinin fərqləndirilməsivə оnlаrа lаzımı qiymət vеrilməsindən dаnışır. Göründüyü kimi,Tusi fəlsəfəsində insаnın əхlаqi, mənəvi dəyərlərə mаlik оlmаsı, оnun təlimvə tərbiyəsi bilаvаsitə insаnın ictimаi, fаydаlı əmək fəаliyyəti, оnun mаddi vəmənəvi tələbаtlаrının gdənilməsi dərəcəsi məsələləri əsаsındа təhlil və şərhеdilir. О, dəfələrlə qеyd еdir ki, mаl-dövlət tоplаmаq pul qаzаnmаq özlüyündəbir məqsəd оlsа dа, оnlаrın hаnsı yоllаrlа əldə еdilməsi və hаnsı məqsədlərüçün şərf еdilməsi əsаs məsələdir.Tusi yаzır: «İnsаn üçün хоş güzərаndаn dаhа gözəl bir şеy оlа bilməz,bunun ən şərəfli vаsitəsi isə ədаlətli, iffətli, mürvətli, insаflı, nаmuslu əmək vəsənətdir. Bu isə öz növbəsində tаmаhkаrlıq, səhlənkаrlıq, tənbəllik və yа bukimi nаlаyiq işlərdən əl çəkmədən mümkün dеyil» (8).Tusi göstərir ki, bu tərbiyə işini еyni ilə təhsildə də dаvаm еtdirməklаzımdır. Təhsildə еlə üsullаr işlədilməlidir ki, оnlаr insаnın fitri istеdаdınıninkişаfınа, zövqünün аrtırılmаsınа və müəyən pеşə əldə еtməsinə kömək еtsin.О, uşаqlаrа «sənətin nəzəri əsаslаrın və incəliklərin», «işlər idаrə еtməkustаlığınа yiyələnməyi» təhsilin bаşlıcа məqsədi hеsаb еdir.59

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Tusi şəxsiyyəti yetkin, hərtərəfli, kamil görmək istəyir, davranışına vədigər əməllərinə görə öz yerini bilən insanı yüksək qiymətləndirir, yüngüllüyü,boşboğazlığı naqislik hesab edir. Böyük sənətkar haqlı olaraq insanlaratövsiyə edir ki, ağır gəlmək üçün qarnı doldurmaq yox, əqli, idrakı zənginləşdirməklazımdır. О, ağlı, kamalı şəxsiyyətin ucalığı sayır. Mütəfəkkir insanısərraf olmağa, hər şeyin öz qiymətini verməyə səsləyir. Onun haqlı qənaətinəgörə, bəşəriyyətin xoşbəxtliyi, xeyrin şər üzərində qələbəsi əsl şəxsiyyətlərinyetişdirilməsindən asılıdır.Tusinin fikrincə, mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı və fiziki kamilliyi özündəahəngdar şəkildə birləşdirən kamil şəxsiyyətin formalaşmasına təsir göstərən amillərsırasında kitabın, kitabxananın və mütaliənin müstəsna yeri vardır.Bеləliklə, Tusinin ХIII əsrdə irəli sürdüyü fəlsəfi-əхlаqi fikirlər bu gündə öz аktuаllığını itirməmişdir. Bütün bunlаr bu gün gə аilənin, məktəbin,kitаbхаnаnın və cəmiyyətin qаrşısındа durаn məsələlərdir. Еlə Tusinin dəmüdrikliyi bundаndır ki, оnun zəngin еlmi, nəzəri irsi özündən dövrlər üçünöz аktuаllığını qоruyub sахlаyа bilmişdir. Bunа görə də Аzərbаycаn dövlətininvə хаlqımızın Tusi yаrаdıgılığınа sаyğı və qаyğı ilə yаnаşmаsı təqdirəlayiqhаl kimi qiymətləndirilməlidir.ƏDƏBİYYАT1. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin fərmаnı. Nəsirəddin Tusininаnаdаn оlmаsının 800 illiyi hаqqındа // Аzərbаycаn.-2000.-14 iyun.2. Göyüşоvа Z. Əхlаqi fikirlər хəzinəsi (N.Tusinin «Еlm» nəşriyyаtındаçаpdаn çıхmış «Əхlpаqi-Nаsiri» əsəri.-Аzərbаycаn.-1981.-№4.-S.148-157.3. Həsənоvа Ş. Nəsirəddin Tusinin əsərlərində еlm, təhsil və tərbiyəməsələləri // Хəzər Хəbər. – 2005. №155. –S.32-33; №156. –S.32-33.4. Хələfоv А. Аzərbаycаndа kitаbхаnа işinin tаriхi: Dərslik. I hissə. –B.:Bаkı Univеrsitеti Nəşriyyаtı, 2004.-S.184-185.5. İbrаhimоv А. «Əхlаqi-Nаsiri» dərin fikirlər хəzinəsidir.-Аzərbаycаnmüəllimi.-1981.-25 nоyаbr.6. Məmmədzаdə Z. Nəsirəddin Tusinin əsərlərində tərbiyə məsələləri.-Аzərbаycаn məktəbi.-1985.-№6.-S.55-59.7. Rzаyеv А. Nəsirədddin Tusi.Həyаtı, еlmi dünyаgörüşü.-B.,1996.-266 s.8. Tusi Хаcə Nəsirəddin. Əхlаqi-Nаsiri.-B. Еlm, 1989.-256 s.9. Yоlçuyеvа А. Dаhi mütəfəkkirin tərbiyə prоsеsinə bахışlаrı bu gün dəаktuаldır.-Аzərbаycаn.-2001.-4 аprеl.10. Zеynаlоv R., Ətаyi Ə. Nəsirəddin Tusi və Mаrаğа rəsədхаnаsı //Rеspublikа.-2000.-3 sеntyаbr.60

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010НАСИРАДДИН ТУСИ O КНИГE И ЧТЕНИЯКНЯЗЬ АСЛАНРЕЗЮМЕБлагодаря великому ученному, философу и поэту XIII века НасираддинуТуси (1201-1275) азербайджанская наука достигла большихвысот. В его философической и художественно-научной деятельностисуществуют прочные связи, отвечающие потребностям современногопериода. Одним из должностей различных сфер наук является исследованиемэтих связей.Насираддин Туси провел многочисленные исследования в областиматематики, минерологии, тригонометрии, географии, истории, юридическихнаук, медицины, этики, логики, религии, поэтики, каллиграфиии в др. областях наук. Этот известный ученный , принесший в Азербайджанскуюнауку мировую славу также прославился знатоком гумманитарныхи социальных наук и в тоже время как личностью сыгравшейсерьезную роль в процессе воспитания и образования того периода.По сей день актуальны ценные слова и образцовые идеи великогоученного связанные с книгой и чтением в литературном наследии.Будет также интересно изучить деятельность ученного в периодего правления библиотекой Марагинской обсервотории.В этой статье глубого рассмотренны эти вопросы.THE BOOK AND READING ISSUES IN THELEGACY OF NASIRADDIN TUSIKNYAZ ASLANSUMMARYDue to the great scientist, philosopher and poet of 13-th centuryNasiraddin Tusi (1201-1275) Azerbaijani science reached the top. There arestrong connections in his philosophical and literary-artistic activity correspondingto the needs of modern period. One of the tasks of different scientificareas is to investigate them.Nasiraddin Tusi had different researches in the spheres of mathematics,cosmology, mineralogy, trigonometry, geography, history, law, medicine,ethics, logic, religion, poetry, calligraphy and etc. This great scientist who61

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010brought world fame to Azerbaijani science is famous as one who had goodknowledge in humanities and social sciences and could seriously influence oneducation of that period.Valuable sayings and ideas of the great scientist about book andreading are still urgent.It would be interesting to investigate the scientist’s activity of thatperiod when he was the head of Maragha observatory library.All these issues are widely investigated in this article.62

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010UŞAQLARIN VƏ GƏNCLƏRIN MÜTALIƏ TƏMİNATIBƏŞƏRI PROBLEMDIRS.M. RZAYEVBakı Dövlət UniversitetiXXI əsr informasiya əsri adlanmaqla bərabər tanınmış alimlər-pedaqoqlar,psixoloqlar və kitabxanaşünaslar bu əsri təhsil və mədəniyyət əsri,böyüməkdə olan nəslin şəxsiyyət kimi formalaşmasına istiqamətlənmiş əsrkimi qiymətləndirirlər.Təsadüfi deyildir ki, dünyanın inkişaf etmiş lider ölkələri olan ABŞ-da,Rusiyada, Fransada, Yaponiyada, Almaniyada və başqa ölkələrdə XXI əsrləəlaqədar uşaqların və gənclərin yüksək səviyyədə təhsil almaları, millimədəniyyət və ənənələrə sadiq vətəndaş kimi yetişmələri, eləcə də dünyasivilizasiyasının gələcək istiqamətini müəyyən edə bilən şəxsiyyət kimiformalaşmaları üçün xüsusi dövlət sənədləri – doktrinalar hazırlanmışdır.Məsələn, Rusiyada “Rusiya Federasiyasında milli təhsil doktrinası” –(2000-ci il), Amerika Birləşmiş Ştatlarında “Amerika 2000-ci il” “Ailəvisavadlanma və kitabxanalar” proqramı hazırlanmışdır. Proqramda “hər bir ailəöz uşaqları ilə birlikdə nə oxumalı və necə oxumalı” məsələsi qoyulmuşdur.Yaponiyada XX əsrin 90-cı illərində “Mütaliə edən analar” kampaniyası başlanmışvə bu kampaniyanın əsas şüarı “öz uşaqlarınız ilə birlikdə mütaliəedin” çağırışana yönəlmişdir. Danimarkanın paytaxtı Kopenhagen şəhərində1997-ci ildə İFLA-nın təşkil etdiyi və 143 ölkədən 3000 nümayəndənin iştirakıilə keçirilən Baş konfransda “XXI əsrin astanasında – kitabxanalar vəinformasiya bəşəriyyətin inkişafı üçün” problem mövzusunu müzakirə etmişdir.Müzakirələrdə “Uşaqların intellektual tələbatı və onların mütaliəsinintəşkili” mövzusu xeyli qabardılmış, bununla əlaqədar konkret maddələr təsdiqedilmişdir.Bu baxımdan respublikamızda XXI əsrə istiqamətləndirilmiş istər kitabxanalarınınfəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, istərsə də təhsilin təkmilləşdirilməsiilə əlaqədar konkret qanunlar yaradılmışdır. Əlbəttə bu Qanunların hərikisi respublikada əhalinin, xüsusilə uşaqların və gənclərin təhsilinin vəmütaliəsinin təkmilləşdirilməsi, onların hər birinin intellektual səviyyəsininformalaşması üçün cəmiyyətin qarşısında mühüm vəzifələr qoyur.“Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasın Qanununun 19-cumaddəsində deyilir: “ümumi təhsil təhsil alanlara elmlərin ümumi əsaslarınınöyrədilməsini, zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərin aşılanmasını, onların həyatavə əmək fəaliyyətinə hazırlanmasını təmin edir. Ümumi təhsil təhsil alanların63

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010fiziki və intellektual inkişafına, zəruri biliklərə yiyələnməsinə, onlarda sağlamhəyat tərzinə və sivil dəyərlərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün formalaşmasına,milli və dünyəvi dəyərlərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün formalaşmasına,milli və dünyəvi dəyərlərə hörmət hissinin aşılanmasına, ailə, cəmiyyət,dövlət və ətraf mühit qarşısında hüquq və vəzifələrinin müəyyənedilməsinə imkan yaradır.”[1,...]Böyük razılıq hissi yaradan cəhət odur ki, bizim Təhsil Qanunumuzdayuxarıda deyildiyi kimi uşaqların və gənclərin inkişafı ilə əlaqədar qarşıyaqoyulan vəzifələr İFLA-nın adı çəkilən Baş konfransında irəli sürülənvəzifələrlə həmahəng səslənir.Bu cəhətdən uşaqların və gənclərin təhsili və tərbiyəsi ilə əlaqədarqarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsində məktəblərlə bərabər uşaq,məktəb və gənclər kitabxanaları səfərbər olunmalıdır. Çünki bu işdə onlarınböyük imkanları vardır. Məhz kitabxanaların köməyi ilə uşaqlar və gənclərmillətin mənəvi inkişaf mənbələrini özündə əks etdirən kitablara müraciətetməklə özlərinin intellektual imkanlarını formalaşdırırlar. Təsadüfi deyildirki, “İnkişaf etmiş ölkələrdə uşaqlar və gənclərlə iş aparan, onların mütaliəsinərəhbərlik edən kitabxanaçılar, böyük peşəkarlığı ilə seçilən sosial mütəxəssislərqrupu kimi qəbul edilir.” [2]Məlum həqiqətdir ki, öz peşəkarlığı ilə seçilən həmin sosial mütəxəssislərqrupu müvafiq təhsil müəssisələrində yüksək ixtisas biliyinə yiyələnəbilmiş, kitabxanalarda uşaqlarla və gənclərlə işləməyin elmi-nəzəri əsaslarınıməhz həmin təhsil müəssisələrində oxunan mühazirələrin köməyi ilə mənimsəmişlər.İqtisadiyyat və təhsil, eləcə də elmi potensial baxımından inkişaf etmişölkələrdə uşaqların və gənclərin mütaliəsinin elmi əsaslar üzrə təşkilinə,uşaqların və gənclərin mütaliəsinə pedaqoji baxımdan rəhbərlik etməyi, bumütaliəni istiqamətləndirməyi və inkişaf etdirməyi bacaran ixtisaslaşmışmütəxəssis kitabxanaçılar hazırlanmasına ciddi əhəmiyyət verildiyi, bu sahədəsilsilə fənlər keçirildiyi bir zamanda, respublikamızda ali təhsilli kitabxanaçıhazırlayan yeganə fakültəmizdə bu məsələyə yenidən baxmaq zərurəti yaranır.Beləki, bu fənnə ayrılan saatların miqdarı da azdır.Adı çəkilən fənnin “Uşaqların və gənclərin mütaliəsinə rəhbərlik” adıaltında keçirilməsinin elmi cəhətdən başqa əsasları da vardır. Məlumdur ki,uşaqların mütaliəsinin təşkili və ona rəhbərlik işi yalnız kitabxanalarda deyil,onların kiçik yaşlarından başlayaraq məktəbi bitirənə qədər birinci növbədəailədə, sonra məktəbdə və kitabxanalarda həyata keçirilir. Yuxarıda adınıçəkdiyimiz fənn üzrə oxunan mühazirələrin məzmunu da uşaq və gənclərinmütaliəsinə rəhbərliklə əlaqədar həmin üçlüyün - ailə, məktəb və kitabxanalarınözünəməxsus əlbir fəaliyyətinin şərhinə yönəldilir.64

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Amerika Birləşmiş Ştatlarında uşaqların və gənclərin mütaliəsinərəhbərlik işi ilə əlaqədar ailə, məktəb və kitabxanaların əlbir fəaliyyəti üzrəmodel fəaliyyət göstərir ki, həmin model bir sıra Avropa ölkələrində vəYaponiyada da tətbiq edilməyə başlamışdır.Bu modelə əsasən Amerikada uşaqlar 4 yaşından valideynlərinin şəxsiyyətvəsiqəsi ilə kitabxanalara oxucu kimi qəbul edilir. Onlara oxucuvəsiqəsi verilir. Həmin vəsiqələr ölkədə “uşaqlar üçün mühüm hədiyyə” kimiqiymətləndirilir. Dörd yaşlı uşaqlar altı yaşına qədər gələcəyin məktəblisikimi hazırlanır. Valideynlərin və yeri gəldikcə müvafiq müəllimlərin dəiştirakı ilə kitabxanaçılar uşaqlara oxumaq, yazmaq və kitablarla davranmaqvərdişləri aşılayırlar. Altı yaşında hər bir uşağın məktəbə şagird kimi qəbuledilməsi üçün oxucusu olduğu kitabxanadan rəsmi sənəd qəbul edilir.Əlbəttə, bu sahədə qarşıya qoyulan vəzifələrin lazımınca yerinə yetirilməsiişində kitabxanaların imkanları böyükdür. Belə ki, kitabxanalardauşaqların mütaliə xüsusiyyətlərini yaxşı bilən, onların mütaliəsini pedoqojibaxımdan istiqamətləndirən və mütaliə maraqlarını inkişaf etdirməyi bacaranmütəxəssis kitabxanaçılar çalışır, eyni zamanda kitabxanalarda məktəblininhər üç yaş qrupu üzrə mütaliə sorğularını ödəməyə imkan verən müvafiq kitabfondu və məlumat aparatı mövcuddur.Madam ki, inkişafı gələcəyə yönəlmiş uşaqların və gənclərin intellektualtələbatını inkişaf etdirmək və ödəmək, onların mütaliə marağını genişləndirməkimkanı daha çox kitabxanaçıların fəlaiyyəti ilə bağlıdır, onda başqaölkələrdə olduğu kimi bizim respublikamızda da uşaq və gənc oxucularlaişləməyi bacaran mütəxəssis kitabxanaçı kadrların hazırlanması diqqətmərkəzində olmalıdır.Bu təkliflər onunla izah edilir ki, məktəblilərin hər üç yaş qrupuna daxilolan – yəni kiçik məktəbyaşlılar (I-IV siniflər), orta məktəbyaşlılar – yeniyetmələr(V-IX siniflər) və böyük məktəbyaşlılar – ilk gənclik (X-XI siniflər)mütaliə təcrübəsi olmayan ən çətin oxucu qruplarıdır.Onların mütaliə maraqları hələ formalaşmadığı üçün kitabxanayamüəyyən sorğu ilə deyil, əsasən qeyri-müəyyən sorğu ilə gəlirlər. “nəyi oxumaq,necə oxumaq və oxumaq istədiklərini necə əldə etmək” sualı qarşısındaaciz qaldıqları üçün onlar savadlı, pedoqoji bacarığı olan məsləhətçiyə ehtiyacduyurlar. Onların qeyri-müəyyən sorğularını müəyyən sorğuya çevirmək,müəyyənləşən sorğunu tam və dolğun ödəmək, həm də yalnız ödəmək deyil,hər bir məktəbli oxucuda yeni-yeni sorğular yaratmaq kitabxanaçıların peşəborcudur. Kitabxanaçıların bu sahədə səmərəli fəaliyyəti sözün həqiqimənasında millətin gələcək taleyi üçün olduqca xeyirxah əməldir.Uşaqların və bütövlükdə cəmiyyətin gələcəyi ilə əlaqədar həyata keçirilməliolan bu tədbirlərin mahiyyətini dərindən açmaq istəyən professor65

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010A.A.Xələfov yazır: “El arasında belə bir kəlam var: “Uşaqlar bizim gələcəyimizdir.”Sual olunur: bu gələcəyə erkən yaşda kim təhsil və tərbiyə verməlidir?Kim onu cəmiyyətə layiq bir insan kimi formalaşdırmalıdır? Əlbəttəbu şərəfli vəzifə yaşlı nəslin: ataların, anaların, babaların, müəllimlərin,kitabxanaçıların, bütün ziyalıların öhdəsinə düşür... Əgər bu gün yaşlı nəsilmütaliə etməzsə,...kitabın gücünə bütün biliklərin mənbəyi, mənəviyyatındaşıyıcısı olmasına inanmazsa, özü mütaliə etməzsə gənc nəslin tərbiyəsindəşübhəsiz ki, yaxından iştirak edə bilməyəcək. Beləliklə mütaliədən uzaqlaşmağacan atan nəsil yetişməyə başlayacaq ki, bu da millətin faciəsidir”. [3]Bütün bu fikirlər həqiqətin səsidir. Məlumdur ki, insanların madditələbatının ödənilməsində təbii sərvətlər – neft, qaz, dəmir, kömür və başqasərvətlər mühüm rol oynayır. Lakin bu sərvətlər zaman keçdikcə tükənməyədoğru gedir. Ona görə də müəyyən dövrdən sonra insanlar yalnız intellektininhesabına, elmin məhsuldar qüvvəyə çevrilməsinin hesabına yaşamalı olacaqdır.Necə ki, Yaponiya xalqı Sakit okeanın təlatümləri içərisində olduqcaməhdud təbii sərvətlərə malik dörd min adadan ibarət ərazidə yaşamasınabaxmayaraq, intellektual imkanın, elmi təfəkkürün hesabına istehsal etdiyiməhsullarla dünya bazarında liderlik edir, iqtisadi inkişaf baxımından önsıralarda gedir.Yaponiya gələcəkdə də bu imkanı saxlamaq üçün gələcəyin intellektdaşıyıcıları olan uşaqların və gənclərin təhsilinə və tərbiyəsinə, xüsusiləmütaliələrinə ciddi qayğı göstərmək baxımından nümunəvi ölkə hesab olunur.Təsadüfi deyildir ki, tanınmış rus kitabxanaşünası L. B. Xavkina hələ 1923-cüildə “Krasnaya bibliotekar” jurnalındakı məqaləsində Yaponiyanın kitabxanahəyatının xarakteristikasını vermiş, bu ölkədə uşaqların mütaliəsinə necə ciddimünasibət bəsləndiyini xüsusi şərh etmiş, professor Q. A. İvanova isə həminölkədə olarkən apardığı araşdırmalara əsasən qeyd edir ki, “Yaponiyadauşaqların oxucu kimi tərbiyə olunmasına millətin tale yüklü problemi kimibaxılır.” Bu da faktdır ki, İFLA-nın 52-ci sessiyasında Y.Nakatonun “Yaponiyanınuşaq kitabxanaları: tərəqqi və problemlər” mövzusunda məruzəsi xüsusimaraq kəsb etmişdir.Bütün bunlar, uşaqların və gənclərin mütaliə təminatının bəşəri problemolduğunu təsdiq edən faktlardır.ƏDƏBİYYAT1. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu// Xalqqəzeti.- 2009.- 8 sentyabr.2. Иванова Г. А., Чудинова В.Ф. Библиотечная работа с детьми зарубежом.- М. 1999, ст. 119.66

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20103. Xələfov A. Azərbaycan mədəniyyətinin qızıl fondu// Kitabxana az.-2009.- S.13.ОБЕСПЕЧЕНИЕ ЧТЕНИЯ ДЕТЕЙ И МОЛОДЕЖИОБЩЕЧЕЛОВЕЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫС.М.РЗАЕВРЕЗЮМЕВ статье было анализирована проблема читательский интересдетей и молодежи.THE PROVISION OF THE READING OF THE YOUTH ANDCHILDREN IS A PANHUMAN PROBLEMS.M.RZAYEVSUMMARYThe article researches and analyzes the supervision on the reading ofthe youth and children. The author states that the right organization of thework is of great importance for the future of both the nation and the society.67

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010UŞAQ VƏ GƏNCLƏRIN PEŞƏ ORİYENTASİYASINDAKİTABXANALARIN ROLUE.Y.ƏHMƏDOVBakı Dövlət Universitetiİnformasiyalaşdırılmış cəmiyyət kitabxana müəssisələrinin fəaliyyətindəmodernləşdirilmiş iş metodlarının tətbiqini tələb edir. Təbii ki, cəmiyyətininkişaf dinamikası ona xas olan bütün fəaliyyət obyektlərinin modernləşdirilməsisəviyyəsi ilə müəyyənləşdirilir. Tədris müəssisələrinin özündə təhsilislahatları ilə bağlı gedən proseslər, kitabxana işində demokratikləşdirmə vəavtomatlaşdırılma, onların fəaliyyətinə təsir edir bu və ya digər formadafəaliyyət sferasını dəyişir. Belə bir şəraitdə bilavasitə cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasındayaxından iştirak edən onun informasiya təminatını ödəyən,həmişə tərəqqiyə, öyrənməyə, biliyə, inkişafa can atan insanın informasiyadaşıyıcıları ilə əlaqəsi və ünsiyyətlərini təmin edən, bu mühüm işdə informasiyanınnəhəng okeanından faydalanmaqda ona kömək edən şəxsə böyükehtiyac duyulmaqdadır. Bu şəxs kimdir? Onun cəmiyyətdəki mövqeyi nədənibarətdir? Bu şəxs müasir dünyanın kitabxanalarını yaradan, onun fondunuformalaşdıran zəngin fonddan düzgün bəhrələnməyi bacaran, bu zəngin sərvətinoxuculara çatdırılmasını mürəkkəb psixoloji, texniki forma və üsullarınıhazırlayan şəxsiyyətin yetkinləşməsində yaxından iştirak edən kitabxanalardır.Kitabxanaçı yüzlərlə peşəyə maraq yaratma qabiliyyətinə malik olan bir ülvipeşə sahibidir.Respublika kitabxanalarında oxucu kontingentinə nəzər saldıqca müəyyənedə bilərik ki, uşaq və gənclər üstünlük təşkil edir. Buna təsir edən bir sıraamillər mövcuddur. Bəllidir ki, uşaq oxucuların əksəriyyəti məktəblilərdir..Onların oxucu qismində kitabxanaya müraciəti məktəb proqramlarının yerinəyetirilməsi ilə bağlı həmçinin şəxsi maraqla bağlı olur. Gənclər, oxucu qrupuda təxminən eyni istiqamətdə müraciət edirlər. Belə ki, gənc oxucularınəksəriyyəti ali və orta ixtisas məktəbinin tələbələri, müxtəlif kollec, texniki vəpeşə təmayüllü məktəblərin şagirdləri və qismən də heç bir təhsil almayanlardır.Nəzərə almaq lazımdır ki, uşaq oxucularının dörd qrupu məlumdur.Kitabxana xidmətində meyar kimi oxucu qrupları və tərbiyə sistemi əsas roloynayır. Gənc oxucular isə hələ ki, yaş qrupları üzrə müəyyənləşdirilmir. Yənionlar konkret olaraq uşaq oxucusundan fərqli olaraq qruplara bölünmür vəstabil olaraq gənc oxucu və ya gənclər formasında təzahür edir. Qeyd etdiyimizkimi gənc oxucuların tipologiyasını ali təhsil alanlar, orta ixtisas təhsili68

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010olanlar, hərbi xidmət keçənlər, kollecdə oxuyanlar və s. kimi bölgülər əsasındamüəyyənləşdirmək olar.Hazırda hər il orta məktəb məzunlarının çox böyük hissəsi öz gələcəktalelərini ali məktəblə bağlayır, ali təhsil almağı özlərinin ən böyük arzusuhesab edirlər. Lakin ali məktəbdə təhsil illərində məlum olur ki, onların çoxuixtisası təsadüfən seçib, seçdikləri ixtisas onları qane etmir. Nəticədə düşünmədənseçilən ixtisas ali məktəbdən axına səbəb olur. Uşaq və gənclər aliməktəbə qədər kitabxanadan istifadə edirlər. Kitabxana öz fəaliyyətində uşaqvə gənclərə peşə seçimində düzgün istiqamət verməlidir. Bu işdə peşə oriyentasiyasınınrolu çox böyükdür. Kitabxanada uşaq və gənclərin, peşə oriyentasiyasıdeyərkən cəmiyyətin tələblərinə, dövlətin mənafeyinə, oxucununqabiliyyətinə uyğun olaraq peşə və ixtisasın müəyyənləşdirilməsinə təsir edənkitabxana-informasiya prosesi başa düşülür. Uşaq və gənclərin peşə oriyentasiyasıuşaq və gənclər kitabxanasının fəaliyyətinin bu sahədə demək olar ki,ilk pilləsidir. Bu istiqamətdə uşaq və gənclərə xidmət edən kitabxanalar özişini üç istiqamətdə qurmalıdır.- müxtəlif peşələr haqqında informasiyanın kitabxanada əyani və şifahiyayılması;- müxtəlif peşə və ixtisaslara maraq yaradılması;- oxucunu öyrənərkən və ya oxuculara iş prosesində uşaq və gənclərin seçdiyipeşənin və ya ixtisasın onların marağına və qabiliyyət göstəricisinə yararlılığınınmüəyyənləşdirilməsi.Bunun üçün uşaq və gənclərə xidmət edən kitabxanalar ümumtəhsilməktəbləri ilə əməkdaşlıq etməli, ali və orta ixtisas müəssisələrində kitabxana-informasiyaprosesləri vasitəsilə şagirdlərin, tələbələrin ümumiyyətləoxucuların peşə oriyentasiyasını peşə tərbiyyəsini öyrədən biliklər (məsələn:“gənc biznesmen”, “kitabxana mühəndisi”, “kitabxana dizayneri”, “kitabxanaarxitektoru”, “neft kəşfiyyatçısı”, “gənc təbiətşünas”, “gənc fermer”) aşılayaniş metodlarını tətbiq etməlidir.Qeyd etmək lazımdır ki, peşənin, ixtisasın öyrədilməsi təkcə ali məktəbinüzərinə düşməməlidir. Ali və orta ixtisas məktəbləri peşənin, ixtisasın alidərəcələrini müəyyən edir və bu istiqamətdə tədris gedir. Nəzərə alsaq ki,respublikada ali təhsil müəssisələrinin sayı həddən çoxdur, özəl ali məktəbmüəssisələrinə daxil olmaq çox da çətin deyil və nəticədə yeniyetmə gənclərinəksəriyyəti ali təhsil alır. Bəs onda müxtəlif peşələri ibtidai səviyyədə kimöyrənməlidir və necə öyrənməlidir? Müasir gəncliyin qarşısında duran əsasproblemlərdən biri məhz budur. Yaxın keçmişdə ali məktəblərə həvəs göstərənabutiruyentlər seçdiyi ixtisas üzrə minimal fəaliyyət göstərir və bunungöstəricisini təqdim edirdi. Məsələn, Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistikafakültəsinə daxil olmaq istəyən abituriyent jurnalist fəaliyyəti haqqında,69

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinə daxil olmaq istəyən abituriyent kitabxanaçılıqfəaliyyəti haqqında sənəd təqdim edirdi. Təbii ki, peşə oriyentasiyasınınformalaşmasına təsir edən bu amillər bu gün də aktual olmalıdır.Uşaq və gənclərə xidmət edən kitabxanalar müasir cəmiyyətin tələblərinəuyğun olaraq ənənəvi metodlardan istifadə edərək peşəyönümlü fəaliyyətgöstərməlidir. Uşaqların yaş qrupları üzrə peşə yönümlü işdə əyani formadadaha çox əhəmiyyət kəsb edir. F.Köçərli adına Respubllika Gənclər Kitabxanasınıniş təcrübəsində peşə oriyentasiyası istiqamətində qurulan iş uşaq vəgənclərin peşə secməyinə müəyyən qədər istiqamət verir. Uşaq və gənclərəxidmət edən kitabxanaların peşə seciminə maraq yaratma metodu səciyyəviolur. Müxtəlif peşələrlə, alətlərlə, peşə avadanlıqları ilə bağlı əyani və şifahitəbliğat kitabxanalarda daim təşkil olunur. Bu istiqamətdə aparılan sistemli işgənclərə təlim marağını, qabiliyyət marağı və meyllərini cəmiyyətin tələbinəuyğun surətdə qurmağa, peşə seçimində daha diqqətli olmağa kömək edir.Peşə-ixtisas əmək fəaliyyətinin elə bir növüdür ki, onun icrası üçüninsan xüsusi qabiliyyətlərə, bilik, bacarıq və vərdişlərə malik olmalıdır. Odurki, peşə oriyentasiyası və peşə seçimi ilə əlaqədar bütün fəaliyyət professiyayaəsaslanmalıdır. Bunun davamı kimi uşaq və gənclər kitabxanaları peşəyönümilə bağlı aşağdakı iki istiqaməti əsas meyar kimi nəzərdə tutulmalıdır.- hər bir oxucunun peşə yönümünə istiqamət vermək;- oxucuya öz “mən” ini daha qabarıq təzahür etdirməyə, şəxsi ləyaqətinidaha artıq inkişaf etdirməyə ruhlandıran peşəni seçməsinə kömək etmək.Göstərdiyimiz bu meyarları təmin etmək baxımından uşaq və gənclərkitabxanaları səmərəli iş görməlidir.Uşaq və gənclər kitabxanaları hər şeydən əvvəl öz oxucularını müasirdövrün tələblərinə uyğun ən yeni peşələr və ixtisaslarla tanış etməli, onlarıngələcəkdə fəaliyyət göstərəcəkləri peşə, ixtisas sahəsində “özünü” tapmağı,peşəyə səmimi münasibət bildirməyi formalaşdırmalıdır. Bu çox vacibdir.Çünki bəzən gəncin kütləvi motivlər əsasında seçdiyi peşə sonralar onu qaneetmir, o peşmançılıq hissi keçirir, gec də olsa seçiminin düzgün olmadığınıbaşa düşür, ən dəhşətlisi isə budur ki, həyatda öz yerini tapa bilmir. Bu neqativhalların aradan qaldırılması üçün kitabxanının bütün daxili iş prosesindəpeşə oriyentasiyasının nəzərə alınması özünü büruzə verməlidir. İlk növbədəoxucunun peşə marağının öyrənilməsi, sonra peşə və ixtisasla bağlı kitabxanatəbliğatının təşkili və s. məsələlər. Uşaq və gənclərə xidmət edən kitabxanalardabu istiqamətdə aparılan təcrübi iş müəyyən nəticələr verir. F.Köçərliadına Respublika Uşaq Kitabxanasında təşkil edilmiş “Bacarıqlı əllər” klubu,C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanasında yaradılan “Pakizəqızlar” klubu və s. bu kimi uşaq və gənclər birliklərinə kitabxana təbliğatı vasitəsiləmüxtəlif peşələrə dair əyani və şifahi informasiya verilir.70

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, elmin məhsuldar qüvvəyə çevrilməsiüçün hər bir mütəxəssisin öz ixtisas və peşəsinin elmi məzmununu dərk etməsi,əməli fəaliyyətində nəzəriyyə ilə praktikanın əlaqəsinin tətbiqi vacibdir. Bu işintəşkilində isə kitabxanalar həlledici rol oynaya bilir. Öz peşəsinə dairədəbiyyata müntəzəm surətdə müraciət etmək bütün oxucular üçün xarakterikxüsusiyyətdir. Yəni hər bir gənc oxucu öz ixtisas peşəsinə dair yeniliklərdən xəbərtutmaq, əlaqədar ixtisaslar haqqında müəyyən təsəvvür əldə etmək istəyir.Uşaq və gənclərin müxtəlif oxucu qruplarının peşə mütaliəsi üzrəsorğularını ödəmək sahəsində kitabxanaların əsas vəzifəsi ölkədə və eləcə dədünyada elmi və texniki tərəqqinin nailiyyətləri və perspektivləri yenipeşələrin mənimsənilməsi elmi axtarış və istehsalat prosesində meydana çıxankonkret informasiya sorğularının ödənilməsi müsir informasiyalaşdırılmışcəmiyyətin təlabatına uyğun qurmaqdan ibarətdir.Beləliklə, uşaq və gənclərə xidmət edən kitabxanalar AzərbaycanRespublikasında dövlət gənclər siyasətini daha da inkişaf etdirmək, uşaq vəgəncləri gələcək dövlət idarəciliyində aparıcı yerlərdən birini tutan qüvvəyəçevirmək və onların sosial-iqtisadi peşə və məişət problemlərinin həllini təminetməyə çalışmalıdır. “Azərbaycan gəncliyinin dövlət proramı” gənclərinhərtərəfli inkişafını, cəmiyyətin həyatında onların fəal iştirakını təmin etməküçün sosial-iqtisadi və təşkilati-hüquqi şərait yaratmışdır.ƏDƏBİYYAT1.Xələfov A.A. İnformasiya cəmiyyəti və kitabxana işi // BakıUniversiteti: Humanitar elmlər siyahısı.- B.: 2004.- № 3.- s. 316-3272.Xələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik (üç cilddə) h. 1-2.- B.,2001.- 400 s.3.Rzayev S.M. Kitabxana xidməti: Dərslik. - B.: Turan evi, 2009.- 337 s.4.Rüstəmov F.A, Dadaşova T.Y. Ali məktəb pedaqogikası: Dərslik. - B:Nurlan, 2007.- 568 s.РОЛЬ БИБЛИОТЕК В ПРОФЕССОНЛЬНОЙ ОРИЕНТАЦИИДЕТЕЙ И ЮНЕШЕСТВОЭ.Ю.АХМЕДОВРЕЗЮМЕВ статье определена роль библиотек в профессонльной ориентациидетей и юнешества.71

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010THE ROLE OF LIBRARIES IN THE PROFESSIONALORIENTATION OF CHILDREN AND YOUTHE.Y.AHMADOVSUMMARYThe article deternunes the role of libraries in the professionalorientation of young and children.72

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ BDU-NUN ELMİKİTABXANASININ BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏRİM.Ə.MƏMMƏDOV, C.N.YUSIFOVABakı Dövlət UniversitetiBakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanası respublikamızda yaradılmışilk ali məktəb kitabxanasıdır. Kitabxana 1919-cu ildə universitetlə birlikdəyaradılmış və hazırda kitabxana işi sahəsində çox böyük təcrübəyə malikdir.Kitabxana yarandığı gündən xarici ölkələrlə beynəlxalq kitab mübadiləsinəvə kitabxanalararası beynəlxalq əlaqələrə üstünlük vermiş və bu xidmətnövü həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Kitabxana beynəlxalqəlaqələrini əsasən keçmiş sosialist ölkələrlə qurmağa çalışmışdır. Lakin 1983-cü ildən kitabxana kapitalist ölkələrlə də əlaqələr yaratmağa başlamışdır.Buna səbəb keçmiş SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin və Elmlər AkademiyasıRəyasət heyətinin 16 aprel 1983-cü ildə qəbul etdikləri “Kapitalist ölkələri iləkitabxanaların, elmi müəssisələrin və təşkilatların müntəzəm olaraq çapəsərlərin mübadiləsinə hüquq verilməsi” adlı qərar olmuşdur. Bu qərara əsasəntədris müəssisələrin elmi kitabxanalarına “ictimaiyyət və təbiət elmləri”üzrə çap əsərlərin mübadiləsinə icazə verilmişdir. 1990-cı ilə qədər mübadiləişi Moskva Dövlət Texniki Kitabxanasının nəzarəti ilə fəaliyyət göstərmişdir.Müstəqilliyimiz əldə olunandan sonra BDU-nun Beynəlxalq Kitab Mübadiləsibölməsi sərbəst fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bölüm bu illər ərzində birsıra xarici ölkələrin aparıcı universitetləri ilə əlaqə saxlamış və çoxlu saydaxarici ədəbiyyat alınaraq Elmi Kitabxananın fonduna daxil edilmişdir. Buölkələrdən ABŞ, Türkiyə, Almaniya, Yaponiya, Koreya və b. göstərmək olar.Elmi kitabxana son illərdə Bakıda yerləşən bir sıra xarici ölkəsəfirliklərlə əlaqə yaratmış, Almaniya, Amerika, İngiltərə, Koreya səfirliklərinköməyi ilə bir çox xarici jurnallara abunə yazılmış və çap formasında çoxlumiqdarda kitab və jurnal alınmış və hazırda da bu iş davam etdirilir. Bunanümunə olaraq Almaniya səfirliyinin köməyi ilə alınan “Almaniya” və Fransasəfirliyinin köməkliyi ilə alınan “La Recherche” jurnallarını göstərmək olar.Kitabxana Açıq Cəmiyyət İnstitutu Yardım Fondu ilə “Journal DonationProqram”, “Science Journal Donation Proqram” və “Law BooksDonation Proqram” ilə bağlanan müqavilələr əsasında çoxlu sayda çapməhsulları almış və oxucuların istifadəsinə vermişdir.1993-cü ildə kitabxana 18 xarici ölkənin 34 kitabxanası ilə əlaqəsaxlamış və 123 kitab , 235 jurnal və 36 qəzet almışdır. Türkiyənin Qazi Universiteti,İsrailin Beynəlxalq Əlaqələr Cəmiyyəti, Yaponiyanın Kiotto Uni-73

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010versiteti, Polşanın Loolz Universiteti ilə beynəlxalq əlaqələr saxlanılmışdır.Poçt qiymətlərinin qalxması ilə əlaqədar bu ildə beynəlxalq kitab mübadiləsivasitəsilə xaricə çox az miqdarda kitab və jurnal göndərilmişdir. İl ərzində 7nüsxə Amerikaya, 1 nüsxə İrana, 1 nüsxə Bolqarıstana, 7 nüsxə Almaniyaya,3 nüsxə Çexslovakiyaya kitab və jurnal göndərilmişdir. Beynəlxalq mübadiləfondu ilə kitabxanaya 1992-ci ildə 322 ədəbiyyat daxil olmuşdusa, 1993-cüildə isə 460 ədəbiyyat alınmışdır. Elmi kitabxanaya daim xarici ölkələrdənqonaqlar gəlir. ABŞ-ın, İran İslam Respublikasının, Türkiyənin təhsil nazirliklərininəməkdaşları, elm xadimləri, universitet rektorları elmi kitabxananınzəngin və “Nadir və qiymətli kitablar” fondu ilə tanış olmuşlar.1994-cü ildə kitabxana 224 kitab, 276 jurnal, 54 qəzet almış, 15 ölkənin34 elmi təşkilatı ilə əlaqə saxlamışdır. Bunlara misal olaraq TürkiyəninQazi və Bilkent Universitetləri, Amerikanın Harvard və Konqres kitabxanalarıfərqlənirlər. Amerika və Fransa səfirlikləri kitabxanaya xeyli ədəbiyyat hədiyyəetmişlər. Alman bilik cəmiyyətinə isə 6 adda jurnal göndərilmişdir. 1994-cü ildə Fransada uzun müddət işləmiş madam F.Forneye Fransa səfirliyininmədəniyyət işləri üzrə müavini Şevalye ilə birlikdə Elmi kitabxanada olmuş“Nadir və qiymətli kitablar” fondu ilə tanış olmuşlar.1995-ci ildə kitabxana beynəlxalq kitab mübadiləsi vasitəsilə 310 addaədəbiyyat almışdır. Bu ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin prezidenti S.Dəmirəl vəbaşbakan Tansu Çillər Universitetdə olmuş və onlara BDU-nun fəxri doktoruadı verilmişdir. Elmi kitabxananın beynəlxalq əlaqələri 1995-ci ildə iqtisadivəziyyətlə əlaqədar bir qədər zəifləmiş və poçt xidmətlərinin kəskin şəkildəartması ilə əlaqədar tələb olunan materialın alınmasında və göndərilməsindəböyük çətinliklər olmuşdur.1996-cı ildə Avropa Şurasının 3 nümayəndəsi universitetə gəlmiş vəelmi kitabxanada olmuşlar. Həmçinin kitabxana YUNESKO-nun fəaliyyətiniəks etdirən sərgilər təşkil etmiş, Özbəkistan prezidenti İ.Kərimovun Universitetəgəlişi ilə əlaqədar Elmi Kitabxana tərəfindən “Özbəkistan müstəqilliyinədoğru” sərgisi keçirilmişdir.1997-сi ildə beynılxalq mübadilə vasitəsilə kitabxanaya 423 nüsxəədəbiyyat daxil olmuşdur. Bu ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin təhsil naziri MehmetSağlam və onunla birlikdə gələn işçi qüvvəsi, Pakistan respublikasının,Kiprin təhsil nazirliyinin nümayəndələri BDU-ya gəlmiş və kitabxana ilətanış olmuşlar. BDU-nun Elmi kitabxanasına gələn Fransa milli kitabxanasınınməsul işçisi mr.Traval beynəlxalq mübadilə bölümü ilə tanış olmuş vəkitabxanaya 33 nüsxə ədəbiyyat bağışlamışdır. Sentyabr ayında Bilkent universitetikitabxanasının direktoru Filiz xanım kitabxana da olmuş və kitabxananıniş fəaliyyəti ilə tanış olmuşdur. 1997-ci ildə Çin səfirliyi öz büdcələri74

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010hesabına Elmi kitabxana üçün 1 adda, 2 nüsxədən ibarət rus dilində “Kitay”adlı jurnala abunə yazdırmışdır.1998-ci ildə “İslam sivilizasiyası Qafqazda” adlı keçirilən simpoziumdakitabxananın direktoru Sara xanım iştirak etmiş və operativ işi sayəsindəmüxtəlif xarici səfirliklər, cəmiyyətlər və şəxslərlə əlaqə yaradaraq onlartərəfindən kitabxanaya xeyli ədəbiyyat almışdır.Elmi kitabxana 1999-cu ildə ABŞ, Türkiyə, Almaniya, İngiltərə,Yaponiya, Çin, Fransa və digər ölkələrdən çoxlu miqdarda kitab və jurnallaralmışdır. Respublikamızda fəaliyyət göstərən Almaniya, İngiltərə, Fransa,Yəhudi səfirlikləri ilə əlaqədar genişləndirilmişdir.“Açıq Cəmiyyət” İnstitutu ilə 3 proqram: “Law Books Donation Proqram”,“Journal Donation Proqram” və “Science Journal Donation Proqram”-ıəsasında müqavilələr bağlanılmışdır. Bu proqramlar əsasında 1999-cü ildə 446nüsxə jurnal, “Puşkin kitabxanası” proqramı ilə çoxlu sayda ədəbiyyat alınmışdır.1999-cu ildə kitabxanaya mübadilə yolu ilə 137 jurnal, 35 qəzet daxilolmuşdur. Həmçinin ABŞ-dan kompyuter ixtisası üzrə 56 nüsxə kitabalınmışdır. Bölmədə mövcud olan “Toefl” ilə tələbələrin məşğul olması üçünhər cür şərait yaradılmışdır. Belə ki, 1999-cu ildə 810 oxucuya bu sahədəxidmət göstərilmişdir.Müasir dövrü elm və texnikanın inkişafından kənarda təsəvvür etməkqeyri mümkündür. XXI əsrə qədəm qoyan BDU-nun Elmi kitabxanası da özişini müasir dövrün əsas tələblərindən olan avtomatlaşdırma prosesində qurmağaçalışır və bu prosesi müəyyənləşdirilmiş proqram əsasında aparır. 2000-ci ildən Elmi kitabxanadan elektron kataloqların yaradılması işinə başlanmışdır.Məlumdur ki, bu çətin və məsuliyyətli proseslə əlaqədar kitabxanadaçox işlər görülüb və hal-hazırda görülməkdədir. Qazanılmış qrantlar əsasındamüxtəlif elektron avadanlıqları alınmışdır. Bu elektron aparatlarında işləməktəcrübəsi qazanmaq məqsədilə Elmi kitabxananın əməkdaşları vaxtaşırı olaraqAmerika səfirliyi nəzdində olan Kitabxanaçılar üçün Treyninq Mərkəzi vəİnformasiya Mənbələri (İRTCL) tərəfindən təşkil olunmuş kompüter və ingilisdili kurslarına göndərilmişdir. Eyni zamanda avtomatlaşdırma sistemində iştəcrübəsini öyrənmək məqsədilə Elmi kitabxananın 2 əməkdaşı Moskva vəKrım şəhərlərində işgüzar səfərlərdə olmuşlar. 2000-ci ildə qazanılmış qrantlarəsasında və tərəfli razılaşmalara görə əvvəllər kitabxana tərəfindən alınançox saylı jurnalları 2001-ci il və sonrakı illər üçün online sistemində almağanail olmuşdur. Elmi kitabxana 2000-ci ildə ABŞ, Türkiyə, Almaniya, İngiltərə,İran İslam Respublikası və s. ölkələrdən çoxlu miqdarda kitab vəjurnallar alaraq fonda daxil etmişdir. Bölmə şəhərimizdə olan bir sırasəfirliklərə və cəmiyyətlərlə əlaqələrini davam etdirmiş. Amerika, Almaniya,75

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010İngiltərə, Fransa səfirliklərinin köməyi ilə bir çox xarici kitab və jurnallaraabunə yazılmışdır.2000-ci ildə “Açıq Cəmiyyət İnstitutu” Yardım Fondu tərəfindənkeçirilən ən yaxşı “Web-page” müsabiqəsində Elmi kitabxana iştirak edərəkqrantlar qazanılmışdır. Həmçinin 9-14 oktyabr 2000-ci ildə Moskva şəhərindəkeçirilən hüquq kitabxanaçıları üçün seminarda iştirak edərək qrant qazanılmışdır.Amerikanın Çikaqo Universiteti ilə 2001-ci il üçün Online vasitəsilə2: “Astronomical” və “Astrophysical” jurnallarını almaq üçün müqaviləəldə olunmuşdur.Elmi kitabxana bu ildə ABŞ, Türkiyə, Almaniya, Fransa və s.ölkələrdən çoxlu miqdarda kitab və jurnallar almışdır.2001-ci ildə “Açıq Cəmiyyət İnistitutu” Yardım Fondu ilə dördproqram əsasında müqavilələr bağlanmış və bu ildə onlar tərəfindən çoxlusayda ədəbiyyat alınmışdır. “Law Books Donation Proqram”, “JournalDonation Proqram” və “Science Journal Donation Proqram”-ları vasitəsilə2001-ci ildə 494 sayda jurnal, “Puşkin kitabxanası” proqramı ilə 190 saydakitab alınmışdır. 2000-ci il oktyarb ayının 9-dan 14-ə kimi Moskva şəhərinin“Xarici ədəbiyyat” kitabxanasında keçirilən hüquq kitabxanaçıları üçün təşkilolunmuş konfransda bölmənin müdiri Cəmilə Yusifova iştirak etmiş və buezamiyyə xərcləri SOROS fondu tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. SeminardaCəmilə xanım konfransın hüquq kitabxanaçısı sertifikatını almışdır. Konfransınmövzusuna əsasən 2000-ci ildə layihə yazılmış və “Açıq Cəmiyyətİnistitutu” Yardım Fonduna təqdim olunmuşdur. 2001-ci ildə isə bu layihəyenidən nəzərdən keçirilmiş və onun əsasında Hüquq İnformasiya Mərkəziyaradılmışdır. Kitabxan 2001-ci ilin axırında EBSCO elektron nəşriyyatınınbəzi jurnallarının pulsuz istifadəsinə icazə almış və 2002-ci il üçün isə həminnəşriyyatın 3500 adda jurnalları ilə işləmək üçün icazəsin alınmasına da nailolmuşdur. Əvəzində BDU tərəfindən həmin nəşriyyata 2000 ABŞ dollarıhəcmində pul köçürülmüşdür. EIFL proqramı ilə işləmək üçün AÇİ tərəfindənkeçirilmiş treyninqdə bölmənin əməkdaşları iştirak etmiş və proqramla işləməküçün bütün hazırlıqlar görülmüşdür. Bu ildə Beynəlxalq kitab mübadiləsibölməsində xarici Universitetlərdən alınmış 40 adda, 87 ədəd disketolmuşdur.2001-ci ildə bölmənin 525 oxucusu olmuşdur. Mübadilə yolu ilə bu il263 nüsxə jurnal alınmışdır. Journal Donation Proqram vasitəsilə Avropadillərindən alınan jurnalların sayı 494 nüsxə olmuşdur.Bunlardan:İngilis dilində ----------------------- 486 nüsxəAlman dilində ---------------------- 4 nüsxə76

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Türk dilində ------------------------ 4 nüsxəAvropa dillərində alınan kitablar 378 nüsxə olmuşdur.Bunlardan:İngilis dilində ----------------------- 338 nüsxəAlman dilində ---------------------- 1 nüsxəTürk dilində ------------------------ 39 nüsxə2002-ci ildə İNTERNET-də BDU-nun saytında Elmi Kitabxananın“Web səhifəsi” açılmışdır. Bu isə Elmi Kitabxananın dünya kitabxanalarısəviyyəsinə çıxışı və əlaqələrin genişlənməsi deməkdir. Bu ildə mübadilə yoluilə xaricə 119 nüsxə ədəbiyyat göndərilmişdir, onlardan 30 nüsxə ədəbiyyatKiyev Dövlət Universitetinə, 89 nüsxə ədəbiyyat isə Respublika ali məktəbkitabxanalarına göndərilmişdir. Bu ildə Elmi Kitabxana 131 nüsxə ədəbiyyatalmışdır ki, onlardan 78 nüsxə kitab, 53 nüsxə jurnal olmuşdur. Bu ildəbeynəlxalq kitabxana mübadiləsi 18 ölkənin 50 universiteti ilə aparılmışdır.Tempus Tacis proqramı ilə bağlanmış müqavilə əsasında kitabxananın 2 nəfərəməkdaşı 2002-ci il noyabrın 9-dan 30-dək Fransanın Lion şəhərinə “Kitabxanalarınavtomatlaşdırılması, elektron kataloqların yaradılması” ilə əlaqədartəcrübə mübadiləsi keçmək üçün 3 həftəlik ezamiyyədə olmuşlar. Buproqramda məqsəd BDU-nun idarə olunmasının yeniləşməsi və müasirləşməsiüçün GİFAM mərkəzi yaratmaq olmuşdur.2003-cü ilin dekabrında Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasınınnəzdində Azərbaycan Kitabxana İnformasiya Konsorsiumu yaradılmış(AzKİK) və 2004-cü ilin fevralında fəaliyyətə başlamışdır. Konsorsiumunməqsədi təhsil və tədqiqat üçün əsas amil olan və cəmiyyətin inkişafınabirbaşa təsir göstərən elektron mənbələrin sərbəst istifadəsini təmin etmək,təlimlər keçirmək və yerli elektron mənbələrin gücləndirilməsindən ibarətdir.Respublikada fəaliyyət göstərən kitabxanaların informasiya və proqramtəminatı konsorsiumun əsas iş prinsipidir. Bu təşəbbüs ölkəmizin ən aparıcıuniversitetləri – Bakı Dövlət Universiteti, Tibb Universiteti və Xəzər Universitetitərəfindən həyata keçirilərək Açıq Cəmiyyət İnistitutu tərəfindəndəstəklənmişdir.Azərbaycan Kitabxana İnformasiya Konsorsiumu EIFL.net BeynəlxalqKonsorsiumun üzvüdür. Bu konsorsium 55-dən artıq üzvü olan ölkələrdəkitabxana istifadəçilərinə informasiya əldə etməyə geniş imkan yaratmaq üçündanışıqlar aparır, dəstəkləyir və hüquqlarını qoruyur. AzKİK-in artıq on doqquzüzvü var. Bunlardan on iki təşkilat abunə haqqını keçirməklə konsorsiumunüzvləridirlər, digər üzvləri isə pulsuz konsorsiuma təklif olunanməlumat bazalarından istifadə edərək gələcəkdə bu bazalarla işləyərəkelektron resurslarla işləmək təcrübəsinə yiyələnir və konsorsiuma abunə77

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010yazılmaq namizədliyi qazanır. Şübhəsiz ki, tədrisin aparılması və yazılan elmiişlərin tələbi beynəlxalq standartlar səviyyəsinə yaxınlaşdıqca informasiyayaolan tələbat artacaq və bununla bərabər üzvlərin sayı da ildən-ilə artacaq.Azərbaycanda elmi məlumatın İnternet vasitəsi ilə əldə olunması üçünbir sıra məlumat bazaları mövcuddur. Bu məlumat bazalardan ancaq EBSCOHost ödənişlidir, ödənişsiz digər məlumat bazalarda olan informasiyadan isəbütövlükdə deyil qismən istifadəsi mümkündür.EBSCO HOST (buraya daxildir: 7000-dən artıq ictimai, humanitar,komyuter, tibb, biologiya, fizika, kimya, riyaziyyat və s. sahələri əhatə edənjurnalların yerləşdiyi verilənlər bazası və onların seçilmiş sayına CD/DVDformatında təminatı və 2500-dən artıq tam mətnlikitab və broşuralar)http://search.epnet.comÖdənişsiz məlumat bazalarına aşağıdakılar daxildir:IOP publishing BioOne Cambridge University Press JournalsOxford Reference Online/ Oxford English Dictionary OnlineNature-Branded JournalsNature and Palgrave Academic Journals2003-cü ildə Cergenie Corporation of New York fondu tərəfindəndəstəklənən Amerika kitabxana Assosasiyası, Azərbaycan kitabxana Assosasiyasıvə BDU-nun Elmi kitabxanası arasında gerçəkləşən grant layihəsi ilə25000 dollar həcmində 400 kitab, kitabxana və fakültələr üçün elektronləvazimat, Ariel proqram, “Hinari” məlumat bazası və 2 dəfə Tbilisi DövlətUniversitetinə treyninq məqsədli səfər qrantı əldə olunmuşdur.İntas proqramı çərçivəsində Almaniyanın Hanover Universiteti iləbirlikdə işlənən layihə əsasında bu Universitetin elektron jurnallarında,sənədlərində və “Springer” verilənlər bazalarında istifadəsinə kitabxana icazəalmışdır. Kitabxanaya “Relief İnternational” hunanitar yardım təşkilatınınköməyi ilə ingilis dilində çox sayda bədii ədəbiyyat, elmi kitablar, jurnallar,ensklopediyalar, siyasi mövzuda kitablar alınmışdır.Bu ildə Beynəlxalq kitab mübadiləsi bölməsində xarici universitetlərindənvə elmi müəssisələrdən alınmış 56 adda 136 ədəd CD-ROM, 20ədəd DVD-ROM, 30 ədəd disket, 2 ədəd kaset olmuşdur. Onların kataloqutərtib edilərək oxucuların istifadəsinə verilmişdir. Bu ildə hədiyyə yolu ilə 183nüsxə jurnal alınmışdır. Bunlardan nəzarət vəsiqəsi ilə 30 jurnal və 15 qəzetşərq fonduna verilmişdir. Journal Donation Proqram vasitəsilə təşkil olunmuşsiyahılar əsasında ixtisasa uyğun seçilmiş Avropa dillərində alınan jurnallarınsayı 195 nüsxə olmuşdur.2005-ci ildə Elmi Kitabxananın Beynəlxalq Kitab Mübadiləsi bölməsiöz fəaliyyətini uğurla davam etdirmiş dünyanın bir çox ali məktəbləri ilə əlaqəsaxlamış, ABŞ, Türkiyə, Almaniya, Yaponiya, Koreya və digər ölkələrləyaradıcılıq əlaqələri aparmışdır.78

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20102005-ci ildə internetlə bütün il ərzində 2240 oxucuya xidmət göstərilmiş,həmçinin çap formasında olan ədəbiyyatla 740 oxucuya xidmətgöstərilmişdir. Bu ildə müxtəlif beynəlxalq bazalarda yerləşən 34604 addaelektron jurnallar oxucuların istifadəsinə verilmişdir. Hesabat ilində hədiyyəyolu ilə 22 adda 65 nüsxə jurnal alınaraq fonda daxil edilmişdir. KitabxanaJOURNAL DONATİON PROGRAM vasitəsi ilə təklif olunmuş siyahılarəsasında profilə uyğun seçilmiş avropa dillərində alınan jurnalların sayı 35adda (115 nüsxə) olmuşdur. Onlardan 105 nüsxəsi ingilis dilində, 10 nüsxəsialman dilində olmuşdur.2006-ci ildə Elmi Kitabxana 14 ölkənin 25 universiteti ilə elmi mübadilə(kitab, jurnal, qəzet) aparmışdır. Bu ildə kitabxana dünyanın bir sıra ölkələrindəçap məhsulları almışdır. Bu ildə, həmçinin respublikamızda fəaliyyətgöstərən bir sıra xarici ölkə səfirlik və cəmiyyətlərlə əlaqə yaradılmış vəonların köməkliyi ilə çoxlu miqdarda kitab və jurnal alınaraq fonda daxiledilmişdir.2004-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanasının nəzdindəfəaliyyət göstərən Azərbaycan kitabxana informasiya konsorsiumu2006-cı ildə fəaliyyətini daha da genişləndirmiş və bu ildə daha iki layihəninicrasına başlamışdır. Layihələrdən biri Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatındaçap olunan “Bakı Universiteti xəbərləri” və Universitetin ayrı-ayrıfakültələri tərəfindən nəşr etdikləri jurnalların beynəlxalq “Google scholar”adlanan saytında yerləşdirilməsidir. İkinci layihə isə beynəlxalq “UnionCataloq” adlanan kataloqda kitabxananın elektron kataloqunun daxil olmasıdır.Beynəlxalq məlumat bazalarında əsasən ayrı-ayrı institutlar üçün treyninqlərkeçirilmişdir. EBSCO məlumat bazasında axtarış aparmaq məqsədi iləkonsorsiuma üzv olan universitetlər və elmi institutlar üçün çoxlu saydatreyninqlər keçirilmişdir. Buna misal olaraq Azərbaycan Milli Elmlər AkademiyasınınFizika institutunu, Azərbaycan Tibb Universiteti, Qafqaz Universiteti,Sumqayıt Dövlət Universitetinin və s. göstərmək olar. Bu institutunkitabxanasında EBSCO verilənlər bazasında axtarış aparmaq təcrübəsinə aidtəqdimat və treyninqlər keçirilmişdir.2006-cı ilin may ayında ödənişli olan EBSCO verilənlər bazasındaaxtarış dayandırılmışdır. Oxuculara ödənişsiz verilən bazaları və Hanovertexniki Universitetinin elektron ədəbiyyat və sənədlərindən, Blackvell vəSpringer kimi məlumat bazaları ilə xidmət göstərilmişdir. İNTAS proqramıçərçivəsində Almaniyanın Hanover Universiteti ilə birgə hazırlanmış layihəəsasında 2006-cı il may ayının 2-də Elmi kitabxananın əməkdaşları vəHanover Universitetinin işçilərinin iştirakı ilə seminar keçirilmişdir.Seminarda istifadəsinə icazə verilmiş bazalara əlavə olunmuş yeni elektronədəbiyyat haqqında məlumat verilmiş, müzakirələr aparılmış və təcrübəli79

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010işçilərin və oxucuların çox saylı suallarına cavab verilmişdir. Bu layihə çərçivəsində1100 adda elektron jurnalların pulsuz istifadəsi mümkün olmuşdur.2006-cı ildə Elmi Kitabxana üçün alınmış 110 kitab təsnif və təsvirolunaraq elektron və çap formasında kataloqlara daxil edilmişdir. Bu ildə,həmçinin BDU-nun nəşriyyatında çap olunan 4 adda 15 nüsxə “Bakı xəbərlər”ijurnalı mübadilə yolu ilə Amerikanın Konqres kitabxanasına göndərilmişdir.İl ərzində internetlə 1700 oxucuya jurnalların elektron forması iləxidmət göstərilmişdir. Eyni zamanda çap formasında olan xarici ədəbiyyatla855 oxucuya xidmət olunmuşdur. Bu ildə bölmənin 2555 oxucusu olmuşdurki, onların istifadəsinə 21000 adda elektron jurnal verilmişdir.2007-ci ildə Beynəlxalq kitab mübadiləsi bölməsi öz fəaliyyətini davametdirmiş və noyabr ayının 8-dən 11-ə kimi Belqrad şəhərində eİFL.net-inbaş məclisinin keçirdiyi seminarın iştirakçısı olmuşlar. Seminarda bölməninəməkdaşları beynəlxalq miqyasda əməli təcrübə əldə etmiş və birbaşa işlədiklərielektron nəşriyyatların nümayəndələri ilə görüşüb danışıqlar aparmışlar.Bu ilin noyabr ayının 24-də BDU-nun Elmi kitabxanasında eİFL.net-inbaş məclisinin seminarına həsr olunmuş seminar keçirilmişdir. Seminara konsorsiumunüzvləri dəvət edilmiş, görüləcək işlər və layihələr müzakirə olunmuşdur.Noyabr ayının 28-də isə Azərbaycan Pedaqoji Dillər Universitetininnəzdində olan Amerika mərkəzində praktik konfrans keçirilmiş və buradaəyani olaraq EBSCO məlumat bazasında olunan dəyişikliklər və yeniliklərnümayiş etdirilmiş, pulsuz istifadəsi mümkün olan bazaların web saytlarıaçıqlanmış və bu bazalarda axtarışlar aparılmışdır.2006-cı ildə icrasına başlanmış 2 layihə üzrə iş 2007-ci ildə davametdirilmiş və hər iki layihə ilə bağlı xeyli işlər görülmüşdür. Həmçinin İNTASproqramı çərçivəsində Almaniyanın Hanover Universiteti ilə birgə layihəəsasında 2007-ci ildə 1100 adda elektron jurnaldan pulsuz istifadə edilmişdir.Həmçinin çap olan ədəbiyyatla bu ildə 1200 oxucuya xidmət göstərilmiş,hədiyyə yolu və JOURNAL DONATİON PROGRAM vasitəsi ilə 69 adda(259 nüsxə) jurnal alınaraq fonda daxil edilmişdir.2008-ci ildə Beynəlxalq kitab mübadiləsi bölməsi beynəlxalq səviyyədəaprelin 28-də Azərbaycan Dillər Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərənAmerika mərkəzində Az.KİK “müəllif hüququ” mövzusunda seminarkeçirilmişdir. Əlavə olaraq dekabrın 31-də BDU-nun Elmi kitabxanasınınBeynəlxalq informasiya mübadiləsi bölümündə “Open Access - materiallarınaçıq istifadəsi üçün yerləşdirilməsi” mövzusunda seminar keçirilmişdir. 2008-ci il noyabr ayının 8-dən 9-na qədər Bolqarıstanın Sofiya şəhərində eİFL.netinbaş məclisinin növbəti seminarı keçirilmiş və bu seminarda Elmi kitabxananınəməkdaşları da iştirak etmişlər. Seminarda eİFL.net-in beynəlxalqkonsorsiumun 2009-2011-ci illər üçün strateji planı müzakirə olunmuş və çox80

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010saylı təqdimatlar həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlə əlaqədar Elmi kitabxanadanoyabr ayının 21-də ayrıca seminar təşkil edilmiş və burada Az.KİK-inüzvləri beynəlxalq eİFL.net-in konsorsiumda baş verən dəyişikliklər vəyeniliklərlə tanış olmuşlar.Beynəlxalq İnformasiya Mübadiləsi bölməsi 2009-cu ildə 38 ölkənin55 aparıcı universitetləri və elmi müəssisələri ilə əlaqə saxlamış və çoxlusayda xarici nəşrlər alaraq fonda daxil edilmişdir. Bu ildə Azərbaycan DillərUniversitetində elektron kitabxanalarda müəllif hüquqlarının qorunmasımaarifləndirmə istiqamətində, Qafqaz Universitetində eİFL.net tərəfindəntəqdim olunan beynəlxalq layihələrin müzakirəsi istiqamətində, M.F.Axundovadına Milli Kitabxanada və Azərbaycan Tibb Universitetində, SumqayıtDövlət Universitetində EBSCKO məlumat bazasında axtarış və kitabxana sahəsindəinovasiyalar haqqında təqdimat xarakterli seminarlarm keçirilmişdir.2009-cu il noyabr ayının 11-dən 14-nə qədər Türkiyənin Elaziqşəhərində Firat Universiteti, TUBİTAR (Türkiyənin Elmi və TexnolojiAraşdırmalar Mərkəzi) və ULAKBİM-in (Türkiyənin Akademik Şəbəkə vəİnformasiya Mərkəzi) birgə keçirilmiş “Qafqaz ölkələri, Türk Cümhuriyyətlərivə Türkiyə Universitetləri” arasında keçirilən konfransada BDU-nuElmi kitabxana təmsil etmişdir. Konfransın əsas məqsədi elm və texnologiyasahəsindəki yenilikləri və beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdirmək, universitetlərarasında informasiyanı paylamaq, toplu elektron kataloqunu yaratmaq, uzaqməsafəli təhsildə universitetlər arasında əməkdaşlığı yaratmaqdan ibarətolmuşdur. Bu ildə Misirin İsgəndəriyyə kitabxanasında eİFL.net-in BaşMəclisinin keçirtdiyi seminarda da Elmi kitabxananın əməkdaşları fəal iştiraketmişlər. Seminarda eİFL.net beynəlxalq konsorsiumun 2009-2013-cü illərüçün strateji planı müzakirə olunmuş və bir sıra təqdimatlar keçirilmişdir.2009-cu ildə BDU-nun Elmi kitabxanasında müasir dövrün tələbi olan informasiyatexnologiyalarını təhsilə tətbiq edərək online mənbələrinin (elektronelmi jurnallar) istifadəsi və yayımının yüksək səviyyədə təşkili və müəllifhüquqları qorunaraq universitet müəllimləri tərəfindən təqdim olunmuşelektron versiyada olan tədris və elmi materiallarının açıq elektron sənədlərarxivinin (Open-Access) yaradılması layihəsi üzrə çox mühüm işlər görülmüşvə layihənin reallaşması 2010-cu il üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müəlliflərtərəfindən təqdim olunmuş elektron şəkildə olan materiallar açıq elektronsənədlər arxivində yerləşdirilir və internet vasitəsilə dünyanın hər yerindəistifadəçilər tərəfindən elektron materiallardan istifadə etmək imkanı yaradılır.Ikinci layihə isə beynəlxalq “Union Cataloq” adlanan kataloqda kitabxananınelektron kataloqunun daxil olmasıdır. Hər iki layihə çərçivəsində xeyli işlərgörülmüş və bu sahədə işlər davam etdirilir. Nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki,Elmi Kitabxananın Beynəlxalq Kitab Mübadiləsi bölməsi öz fəaliyyətini81

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010müasir dövrün tələblərinə uyğun qurmağa çalışır və buna əsasən nail olurlar.Bu isə BDU-nun rektoru, akademik Abel Məhərrəmovun kitabxanaya göstərdiyiyüksək qayğının təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir. Şübhəsiz ki,burada Elmi kitabxananın direktoru Sara İbrahimova və Mübadilə şöbəsininmüdiri Cəmilə Yusifovanın əməyi də qeyd edilməlidir. Dövlətimiz kitabxananındirektoru S. İbrahimovanın əməyini yüksək qiymətləndirərək ona“Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adı vermişdir.ƏDƏBİYYAT1. Məhərrəmov A.M. Bakı Dövlət Universiteti.-B., 2009.-688 s.2. Xələfov A.A. Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanası 90 il Elmvə Təhsilin xidmətində.- B., 2009. -208 s.3. İsmayılov X.İ Kitabxana İnformasiya sahəsində Beynəlxalq əlaqələr/Azərbaycan və Litva Konsorsiumlarının əməkdaşlığı.-B., 2005.-S.9-19.4. Yusifova C. Litva Kitabxana Konsorsiumun təcrübəsi / Azərbaycanvə Litva Konsorsiumlarının əməkdaşlığı.-B., 2005.-s.27-32.5. Zayrseva T. Litva və Azərbaycan kitabxanaları informasiya birliyiyolunda /Azərbaycan və Litva Konsorsiumlarının əməkdaşlığı.-B., 2005.-s.50-636. Bakı Dövlət Universiteti Elmi Kitabxanasının 1991-2009-cu ilhesabatları.МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОТНОШЕНИЯ НАУЧНЫЙ БИБЛИОТЕКИБАКИНСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТАМ.A. МАМЕДОВ, ДЖ.Н.ЮСИФОВАРЕЗЮМЕВ статье проанализированы состояния и организация международногоотнашения Научной Библиотеки Бакинского ГосударственногоУниверситета в годы независимости. Здесь же выявлена рольмеждународного книгообмена в обслуживании широких кругов Читателей– пользователей документально – информационной базы библиотекс помошью интернета с разными библиотеками стран мира.82

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010THE INTERNATIONAL RELATIONS OF SCIENTIFICLIBRARY OF BAKU STATE UNIVERSITYIN THE YEARS OF INDEPENDENCEM.A.MAMMADOV, J.N.YUSIFOVASUMMARYIn the article the international relations of scientific library of BakuState University in sovereignty years have been investigated. In the article theimportance of international book exchange in library service has beenexplained and in this area the activities of scientific library has beeninvestigated.83

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİNDƏTÜRK XALQLARININ DASTAN VƏ ƏSATIRLƏRİP.F.KAZIMİBakı Dövlət UniversitetiPeyğəmbərin bir hədisi şərifində deyilir: “Qostəntəniyyə əlbəttə birgün fəth olunacaqdır. Onu fəth edən əsgər nə gözəl əsgər, onu fəth edən sərkərdənə gözəl sərkərdədir” [4, 422].Türk xalqı gözəl əsgər və sərkərdələri iləyanaşı eləcə də dünyanın mədəni tarixini yaradanlardır. Bu xalqın ən qədimyazıları müqəddəs yazılar, ən qədim kitabxanaları insanların milli - tarixiyaddaşı olmuşdur.Yazının yaranması, tətbiqi və təkamülünün son 5000 ildə keçdiyi tarixiyol əsas verir ki, onu aşağıdakı kimi təsnifləşdirək.1. Antik yazının təkamülü və formalaşan qrafik strukturuna əsaslananəlifbalar.2. Milli və dini qrupların özlərini təcrid etmək məqsədilə tərtibetdikləri müstəqil əlifbalar.3. Böyük əraziləri və xalqları əhatə edə biləcək universal əlifbalar.4. Kriptoqrafik məqsədli tərtib olunan əlifbalar.Türk xalqları ən qədim dövrlərdən başlayaraq bu əlifba sistemlərininhər dörd istiqamətində özünü sınamış, insan cəmiyyətinin kamil əlifbaaxtarışında mürəkkəb tarixi təcrübəni yaşamışdı.Qeyd etdiyimiz kimi, ilk kitabxanalarımız xalqın milli – tarixi yaddaşıolmuşdur. İslamaqədər mədəniyyətimizin böyük bir hissəsi məhz bukitabxananın vasitəsilə qorunub saxlanılmışdır.Görkəmli alim Nizami Cəfərov qədim türk ədəbi yaradıcılığını epos,poetik və nəsr yaradıcılığına bölür. İlk yazılı abidələr olaraq Göytürk nəsri,Tonikik kitabəsi, Gültiqin kitabəsi, Bilgə Xaqan kitabəsi, Türk Maniçi nəsri,Xuastuanift, Türk buddist nəsri, Altun Yaruk yazılarını göstərir. Tədqiqatçıgeniş mövzu əhatəsi olan poetik irslə yanaşı İslama qədər qədim türk dastanlarındanaşağıdakıları göstərir.1. Dünyanın yaranması haqqında2. Türklərin törəyişi haqqında (Boz qurd dastanı)3. Oğuz Kağan dastanı4. Siyenpi dastanı5. Alp Ər Tonqa dastanı6. Şu dastanı84

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20107. Ərkənəkon dastanı8. Koç dastanıBöyük coğrafi arealda yaşayan türk xalqlarının bu günə qədər dünyakitabxanalarında qorunub saxlanılmış yazılı və şifahi elmi - ədəbi irsi müxtəlifalimlərin tətqiqatında öz geniş əksini tapır. Türk xalqlarının ümumiyyətlə, buarealda isə xüsusilə geniş yayılmış folklor nümunələri olmuşdur ki, böyüktarixi dövrdə bu etnosun özünü ifadə forması kimi təzahür edir.Türk xalqlarının qədim dastanlarından biri də “Dədə Qorqud”dastanıdır.Rəvayətə görə əfsanəvi Oğuz xanın 6 oğlu olmuş və onlar Günəş, Ay,Ulduz, Göy, Dağ, Dəniz adlanmışlar. Onların da hər birinin 4 oğlu olmuşdur.Oğuz xanın 24 nəvəsi ilə də Oğuz tayfalarının sayı müəyyənləşir (6, 525)K.İnostransev qeyd edir ki, XV əsrin II yarısında Osmanlı feodallarıarasında oğuznamələr çox yayılmışdır və II Bayazidin iki oğluna Qorqud(1460) və Oğuz xan (1470) adı verməsi bunun nəticəsidir (6, 528)V.Bortolda görə Dədə Qorqud dastanın dövrü I Bayazidin hakimiyyətindən(1389 – 1402) sonrakı dövrə aid edilə bilər. II Murad (1421 – 1451)üçün Əli Yazıçıoğlu tərəfindən yazılmış Səlcuq tarixi əsərindən də bəzioxşarlıqlara əsaslanaraq V.Qordiyevski əsassız nəticələr əldə edir. (6, 527)XVI əsr türk tarixçisi Ədirnəli Ruhi, XVII əsr alimi Münədcimbaşı öz tarixəsərində (1676) Qorqud ata haqqında məlumat verir (6, 527)Türkiyədə Dədə Qorqud dastanının öyrənilməsində Türkiyyəningörkəmli alimləri Abdulla İnan, Əli Riza Yalman, Fuad Köprülü, Pertef NailiBaratov böyük əmək sərf etmişlər. Berlin dövlət kitabxanasında yerləşənDrezden əlyazmasının surəti əsasında 1916-cı ildə İstanbulda Kilisli MüəllimRifət tərəfindən “Dədə Qorqud”-un tam mətni ərəb əlifbasında çapetdirilmişdir. 1938-ci ildə Orxan Şaiq Gökyay tərəfindən latın əlifbasında çapetdirir. (6. 521 səh.)1815-ci ildə Alman şərqşünası Dis “Dədə Qorqud” dastanının Drezdennüsxəsindən bir boyu ayıraraq onu alman dilində tərcümə ilə birlikdə çapetdirmişdi. Başqa bir alman alimi Teodar Neldeqe (1833 – 1930) “DədəQorqud” – un Drezden nüsxəsinin tam surətini çıxarmış və onun tam mətninialman dilinə tərcümə etməyə səy göstərmişdir. Bu işin son dərəcə çətin olmasınınvə o dövrdə türk dilinin öyrənilmə səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqədarolaraq T.Neldeqe 1892-ci ildə bitirmədiyi materialları V.V.Bartolda, 1891 –1892-ci illərdə hələ tələbə olan gənc mütəxəsisə təqdim edir. 1922 – ci ildədünya ədəbiyyatı seriyasında çap etdirmək məqsədi ilə V.V.Bartold “DədəQorqud”-un Drezden əlyazmasının tam mətnini tərcümə edərək çapa təqdimetdi. Təəsüf ki, nəşriyyatın bağlanması ilə bu kitabın çapı alimin sağlığındaişıq üzü görmədi. SSRİ EA-nın arxivində saxlanılan alimin əlyazması əsa-85

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010sında 1950-ci ildə görkəmli Azərbaycan alimləri H.Araslı və M.Təhmasibinredaktəsi ilə çap edildi (6, 519 – 520)“Dədə Qorqud” dastanın Drezden nüsxəsinin son səhifələrindənbirində “Osman paşa - 993” (1585-ci il) yazısı olması kitabın yazıya köçürülməsitarixini müəyyənləşdirməyə ehtimallar verir. Vatikan nüsxəsinin1591-ci ildə Qahirədə, 1615 – 1616-cı illərdə Qüdsdə olması haqqındaəlyazmanın üzərində qeydlər var. Lakin ən qədim qeyd Sənullahin ölüm ili956 (1549 - 1550)-ci il qeyd olunur. E.Rossi əlyazmanı XVI əsrin ortalarına,V.Bortold isə XV əsrin əvvəllərinə aid edir (6, 519 – 527)Tədqiqatçı V.M.Jirmunski türk xalqları folklorunun tədqiqatları çərçivəsindəqazax dastan və rəvayətlərini ümumiləşdirərək qeyd edir ki, XV –XVI əsrləri əhatə edən və bu günə qədər qorunub saxlanılmış qazax qəhrəmanlıqvə tarixi dastanlarından əvvəl bu xalqın qıpçaq kökünə bağlı eposuolmuşdur ki, bu əlamətlər müasir dastanlarda öz elementlərini qoruyubsaxlamışdır. Qazax yazılı və şifahi abidələrinin Başqırd, tatar, qırğız vətürkmən xalqları ilə tarixi inteqrasiyası tədqiqatçının diqqətindən yayınmış vəya tədqiqatçı bu məsələyə yer ayırmamışdır. Bədii təfəkkürün həm yazılı, həmdə şifahi formalarda ifadəsində, sujetlərdə, tarixi və mifoloji qəhrəmanlarınadında, toponimlərdə bir çox oxşarlıq və eyniliyi müşayət etmək olar.SSRİ ərazisində yaşamış türk xalqları içərisində “İdiqe” haqqındadastan orta əsrlərdən müasir dövrümüzə qədər çox yayılmış və şöhrət tapmışdır.Qara dəniz sahilindən, Krım və ön Qafqaz çölləri, aşağı Volqa sahilindənUrala qədər, oradan da Aral vadisi və cənubi sibirə qədər ərazidə yaşamıştürk xalqları arasında geniş yayılmışdır. Müxtəlif dövrlərdə qazaxlardavə qarakalpaklarda köçəri özbəklərdə, noğaylarda, türkmənlərdə, başqırlarda,krım türklərində, sibir türkləri və dağ altaylılarında yazıya köçürülmüşdür.1820-ci ildə Q.İ.Spaski tərəfindən Qazax variantının rus dilinə tərcüməsisibir xəbərlərində çap edildi. 1830-cu ildə A.Xodzko tərəfindən Həştərxanşəhərində noğay variantı yazıya köçürüldü və “İranın xalq poeziyası”adı ilə ingilis dilində çap edildi. 1841 – 1842-ci ildə Çokan Valixanov tərəfindənqazax variantının tam mətni çap olundu.1866 – 1872-ci ildə V.V.Radlov tərəfindən Omsk tatarlarının və Altayteleutlarının versiyası yazıya köçürüldü. 1896-cı ildə krım tatarlarının “İdiqe”haqqında dastanı yazıya köçürüldü. 1903-cü ildə P.M.Melioranski tərəfindənyazıya köçürülmüş karakalpak versiyası, yalnız 1917-ci ildə Aşqabad şəhərindəçap edildi.1957-ci ildə Türkiyə tədqiqatçısı Səadət Çağatay “İdiqe” haqqındadastanı krım tatarı olmuş bir mühacirin ifasından yazıya köçürmüş və Ankaradaonun Alman dilinə tərcüməsi ilə birlikdə çap edmişdir.86

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Bu dastanın hal – hazırda çap edilmiş 30-dan artıq versiyası mövcuddur(6, 354)Sovet illərində xalq aşığı Saqınbay Orozbakovun ifasından yazıyaköçürülmüş “Manas” dastanı 250 000 misra şerlə ifadə olunan möhtəşəm bireposdur. Şahnamədən 2 dəfə, Homerin İleadasından 16 dəfə böyükdür.Dastanın əsas hissəsi qədər də onun ikinci və üçüncü hissələri (“Semetey” və“Seytek”) Manasın oğlu və nəvəsi haqqında dastanlar təşkil edir (6, 25)1940 – 1945-ci illərdə Manas dastanının müxtəlif epizodlarının çapedilməsinə baxmayaraq əsərin tam versiyası yox idi. 1958 – 1960 – cı illərdə500 000 misralıq əsəri ixtisar edərək 80 000 misradan ibarət ixtisar edilmişversiyasını 4 cilddə ilk dəfə Qırqızıstan elmlər akademiyası çap etdirdi.Manas eposunun ilk yazılı nümunəsi Qazax etnoqraf alimi ÇokanVəlixanov 1806-cı il yazıya köçürdüyü nüsxədir (6, 25) Əlbəttə bu qorunubsaxlanılmış nüsxə hesab edilə bilər. Ç.Valixanov qeyd edir ki, Manas bütün qırğızmifologiyasının, nağıllarının rəvayətlərinin toplanmış ensklopediyasıdır (6, 25)Özbək “Alpamış” dastanının klassik variantını özbək alimi FazilYoldaşov (1873 – 1953) 1928-ci ildə yazıya köçürmüşdür. Bu dastan 14 000sətrdən ibarətdir. 1939-cu ildə onun tam variantı X.Əlimcanovun redaktəsi iləçap edilmişdi. Bu nəşrin əsasında L.M.Penkovski onun rus dilinə tərcüməsinihazırlayır və 1943-cü ildə Moskvada çap etdirir.“Alpamış” dastanının oğuz versiyası “Bamsı Beyrək” haqqında dastanadlanır. Tədqiqatçılar həm sujetdə həm də digər əlamətlərinə görə onu“Alpamış” dastanının anadolu versiyası kimi qəbul edir (6, 155)Dastanın aşağıdakı versiyaları mövcuddur.Kunqrat versiyası - “Alpamış” dastanının özbək, Qarakalpak, Qazaxredaktəsilə.Oğuz versiyası – “Kitabi – Dədə Qorqud” da Bamsı Beyrək və müasiranadoluda xalq nağılları formasında.Qıpçaq versiyası – Başqırd xalq nağılı “Alpamış və Barsınxulu” vəKazan tatarlarının “Alpamşa” dastanı.Altay versiyası – Altay qəhrəmanlıq nağılı “Alıp – Manaş”. (6. 584 səh.)Tədqiqatçılar hesab edir ki, bu dastanın ən qədim versiyası altayoğuzlarına VI – VIII əsrlərdə Türk xaqanları dövrünə aiddir (6, 585)Qəhrəmanlıq dastanlarını araşdıran V.Jirmunski “Koroğlu” dastanınınQırğız, Özbək, Türkmən, Azərbaycan folklorunda rast gəlindiyini qeydetməklə yanaşı onun tacik versiyasının da olduğunu qeyd edir (6, 18)Türkmən folklorunda “Yusif və Əhməd”, “Koroğlu”, “Gül və bülbül”,“Gül və Sənubər”, “Şahsənəm və Qərib” (Aşıq Qəribin türkmən versiyası,Tiflisdə Lermentovun 1831-ci ildə tanış olduğu), “Tahir və Zöhrə”, “Seyfəl –Məlik”, “Xurmukca və Xəmrə”, “Sayat və Xəmrə”, “Əsli və Kərəm” və başqa87

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010dastanları yazıya köçürülmüşdü. Bu dastanların əksəriyyəti müxtəlif versiyalardabütün türk xalqlarında məşhur olmuşdur. Bu dastanların kitab variantı ortaasiyaya, əvvəlcə Xarəzmə, sonra isə Qazaxıstan və qırğızıstana yayılmışdı.Başqırdıstanda və Volqa sahili türklərin qəhrəmanlıq dastanları xalqnağılları şəklində şifahi qorunub saxlanılmışdı. Bunlar A.Kireyev tərəfindənUfada, X.Yarmuxammedov tərəfindən Kazanda çap edilmişdir.Cənubi sibir türkləri, yeni Tobolsk tatarları, Ob və İrtış çayı vadisindəyaşayan altaylılar, Şorlar, Xakaslar və Tuvalılar, Yeniseyin sahilində yaşayanYakutlar son dövrə qədər köçəri və yarım köçəri yaşamış, ovçuluq və heyvandarlıqlaməşğul olmuş və geniş Türk sivilizaiyasından qismən uzağadüşmüş və müsəlman mədəniyyəti təsirlərindən kənarda qalmışdır. Odur ki,onlar daha orjinal mifologiyasını qoruyub saxlamışdır. Bu dastanları Peterburqelmlər akademiyasının üzvü Anton Antonoviç Şifner (1817 - 1879) “Sibirtatarlarının qəhrəmanlıq dastanları” adı ilə alman dilində poetik tərcüməsini1859 – cu ildə çap etmişdi.Altay folklor nümunələrinin Rusiyada ilk toplayanı V.İ.Verbidski(1828 - 1890) olmuşdu. O rus əlifbası əsasında ilk Altay əlifbasının da yaradıcısıidi. Altay dilinin qrammatikasınıda V.İ.Verbidski tərtib edir. Bundan birqədər sonra N.Y.Nikiforov (altaylı) altay qəhrəmanlıq nağıllarının rus tərcüməsiniçap etdirir. 1935-ci ildə N.K.Dimitriyevanın çapa hazırladığı“Koqutay” dastanının da rus dilində tərcüməsi işıq üzü görür.II dünya müharibəsinin başlanmasına az qalmış SSRİ – elmlər akademiyasınınelmi əsərlərinin etnoqrafiya seriyasında Şorların epik dastan vənəğmələri N.P.Direnkov tərəfindən tərcümələri ilə birlikdə çap edilir. Hal –hazırda bu tədqiqatlar Altayda, Abakanda (Xakasiyada), Kızılda (Tuvada)davam etdirilir.Yakutiya Rusiya imperiyasında siyasi sürgünlər yeri idi. İlk tədqiqatçılardasürgünə gələnlər olmuşdur. İ.A.Xudakaov “Cöğrafiya cəmiyyətinin”dərgisində Q.N.Potaninin redaktəsi ilə yakut qəhrəmanlıq nağıllarını rus dilindətərcüməsini çap etdirdi. Polyak E.Pekarski yakut – rus lüğətinin zəngin folklornümunələrinə istinadlarla hazırlayıb çap etdirmişdir. Eləcə də sürgündə olmuşpolyak S.B.Yastremski yakut mətnlərinin dəqiq tərcümələrini hazırlamış vəyalnız türkoloq S.E.Malovun redaktəsi ilə 1929-cu ildə çap etdirmişdi. “Olonxo”geniş həcmli poetik formada deyilmiş, şamanizmin təsiri ilə mifologiyayasöykənən qəhrəmanlıq dastanlarıdır. Rusiya elmlər akademiyası sibir şöbəsininYakutiya filialının dil, ədəbiyyat və tarix institutunda bu dastanın çoxsaylı qədimvə yeni yazıya köçürülmüş müxtəlif versiyaları mövcuddur.1890 – 1900-ci illərdə Taşkənd tədqiqatçısı, milliyyətcə Başqır olanƏbubəkir Divaev (1856 - 1932) uzun müddət qazaxlar arasında yaşamış vətoplamış olduğu nadir əlyazmalardan əldə etdiyi qəhrəmanlıq dastanlarının88

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010böyük bir müntəxabatını hazırlamışdır. Ə.Divayev Alpamış dastanın qarakalpaqversiyasını, “İdiqe – batır”, Kazanın işğalından bəhs edən “Şora – batır”və XIX əsrə aid olan digər əsərləri hazırlayıb çap etdirmişdi (6, 14)Rus tədqiqatçıları Qazax folkloru və ədəbiyyatı ilə daha erkən və genişmaraqlanmağa başlamışlar. Müəyyən olunmuşdur ki, Puşkin qazax folkloruilə maraqlanmış və onun yazıları içərisində “Kozı – Korpeş və Bayan – Sulu”epik dastanının yazılmış adı müəyyən edilmişdi. Ehtimal olunur ki, Puşkin1833-cü ildə Orenburq səfərində bu əsərlə tanış olur (6, 135) 1812-ci ildə adıçəkilən bu dastanı Timofey Belyayev Kazaxıstanın “Romeya və Cülyetta”sıadlandırmışdır.1820-ci ildə Q.İ.Spaskinin tərcüməsi ilə “İdeqe” əsəri rus dilində“Sibir xəbərləri” məcmuəsində çap edilir.Qazax eposunda qəhrəmanlıq dastanları ilə yanaşı tarixi dastanlardageniş yayılmışdır ki, bunlara “Kombard – Batır” və məhəbbət dastanları“Kozu - Korpeş”, “Kız - Jibek” dastanları aiddir. Silsilə dastanlardan “Qırxbahadur” eposu 1942 – ci ildə yazıya köçürülmüşdür.Mərkəzi Asiya və Sibirin görkəmli tədqiqatçısı Q.N.Potanin (1835 –1920) folklor abidələrini öyrənərək onu dünya folklor sujetlərini müqayisəetmiş və qərbi avropa və Rusiya eposunun mənbəyinin şərqə məxsusolduğunu iddia etmişdir.Türkologiyanın Rusiyada görkəmli nümayəndələri prof. P.M.Meleranski(1868 - 1906), onun tələbəsi akademik A.N.Samoyloviç (1880 - 1938),Türkmən eposunun ilk tədqiqatçısı İ.A.Belyayev də bu istiqamətdə xeyli işlərgörmüşlər. Macar tədqiqatçısı Qerman Vamberi (1831 – 1913) 1863 – cü ildədərviş paltarı geyinərək orta asiya və Çin türküstanını gəzmiş, XVI – XVII ərstürk qəhrəmanlıq dastanlarını öyrənərək alman dilində “Yusif və Əhməd”dastanını çap etdirmişdir (6, 13)Rusiyada türk xalqlarının şifahi xalq yaradıcılığının sistemli öyrənilməsiV.V.Radlovun (1837 - 1918) adı ilə əlaqələndirilir. (6. 12 səh.) Əlbəttə türkoloqlarıntədqiqat arealı rusiya imperiyası daxilində məhdudlaşır və tədqiqatçılarxalqların mifoloji təfəkküründə ümumi olanı deyil, fərqləndirici xüsusiyyətləri,ayıran elementləri axtarıb aramaqda daha çox maraqlı olmuşdular.Radrovun şagirdi Nikolay Federoviç Katanov (1862 - 1922) milliyyətcəxakas olmuş və V.M.Jirmunskinin qeyd etdiyi kimi öz xalqının ilk savadlıdastan söyləyəni olmuşdur. O, Peterburq universitetinin türkologiya fakultəsinibitirmiş və sonralar Kazan universitetinin professoru olmuşdur.Bu gün elmi dövriyyədə olan Türkiyyəli tədqiqatçıların əsərləri Azərbaycanalimlərinin bu sahədə apardıqları araşdırmalar, eləcə də sovet ittifaqındanqalmış elmi irsi ümumiləşdirilərək fundamental biblioqrafik vəsai-89

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010tin əldə olunması mümkündür. O zaman qədim və orta əsr türk xalqlarınınyazılı və şifahi ədəbiyyatının zəngin repertuarı qarşıya çıxardı.ƏDƏBİYYAT1. Qədim türk ədəbiyyatı.- Bakı Çaşıoğlu, 2006.- 200 s.2. Türk xalqlarının nəsri antalogiyası.- B. Çaşoğlu, 2007.- 288 s.3. Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış.- B., 2009.- 184 s.4. Hakim Müstədrik. Cild 4. s.4225. M.Fətullah Gülən. Sonsuz Nur.- İzmir, 19976. В.М.Жирмунский, Тюркский героический эпос.- Ленинград. 1974.7. История письма.- М.,Экcмо, 2002.- 400 с.МИФЫ И ЛЕГЕНДЫ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ ВКНИЖНОЙ И БИБЛИОТЕЧНОЙ КУЛЬТУРЕП.Ф.КАЗЫМИРЕЗЮМЕВ книжной и библиотечной культуре Тюркских народов мифы илегенды занимают особое место. Национально – историческая памятьнарода является самым древней библиотекой сохранившей это наследие,большой частью которой были записаны и переписаны последниевека. В данной статье сделана попытка обобщения репертуара легенд имифологии Тюркских народов и выявления общих интеграционныхэлементов в истории культуры.MYTHS AND LEGENDS OF THE TURKISH PEOPLES INTHE BOOK AND LIBRARY CULTURESP.F.KAZIMİSUMMARYIn the book and library culture of the Turkish people myths andlegends take a particular place. National historical memory is the mostancient library which kept this heritage were recorded and rerecorded duringthe last centuries. In this article is made attempt generalization of repertorylegends and myths of the Turkish people and exposure common integrationelements in the history of culture.90

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010BAKI DÖVLƏT UNIVERSITETININKITABXANAÇILIQ-INFORMASIYA FAKÜLTƏSINDƏSAHƏVI INFORMATIKANIN TƏDRISI(tarixi və müasir vəziyyəti)Ə.M.RÜSTƏMOVBakı Dövlət Universitetiİstər kontinental, istərsə də milli-mədəni inkişaf baxımından kitabxanalarınçoxfunksiyalı sosial-informasiya sistemi kimi tarixi inkişafına dairxeyli miqdar kitab və məqalələr yazılmışdır. Bu əsərlərdə kitabxanalarınmüxtəlif tarixi dövrlərdə fəaliyyəti öz əksini tapmışdır. Burada həmçininkitabxanaçılıq təhsilinin əlaqədar dövrə uyğun xüsusiyyətləri və məzmunutəsvir edilmişdir. Lakin kitabxanaçılıq təhsilində informatikanın tədrisi məsələsinəxüsusi olaraq toxunulmamışdır. Çünki onun çox da uzun tarixi keçmişiyoxdur.Məlumdur ki, cəmiyyətin bütün fəaliyyət sahələri və istiqamətləriinformasiya mübadiləsinə əsaslanır. Mübadilə mexanizminin əsas mahiyyətiisə yazılı və qismən şifahi formada yaradılan informasiya mənbələrinin müxtəlifkanallarla alınması və verilməsindən ibarətdir. Cəmiyyət inkişaf etdikcəinformasiya mənbələrinin növləri də, tipləri də, məzmunu da, onlarınmübadilə mexanizmi də mürəkkəbləşmiş və sürətlənmişdir. Bu uzun tarixiprosesdə kitabxanalar sosial-mədəni və iqtisadi inkişafın sənəd-informasiyatoplayıcısı, mühafizəedici və təminatçısı kimi çox müqəddəs və eyni zamandamürəkkəb missiyanı yerinə yetirmişdir.Dünya sənəd - informasiya axınının tarixən getdikcə sürətlənməsi,məzmunca mürəkkəblənməsi, artım tempi baxımından insanın fiziki istifadəimkanlarını dəfələrlə ötüb keçməsi kitabxanaların qarşısında yeni-yeni, dahamürəkkəb problemlər qoymuşdur. Onlar bir tərəfdən, artan sənəd-informasiyamənbələrini məqsədli və istiqamətli şəkildə toplamağın, mühafizə etməyin,çoxaspektli emalının və axtarışının metod, üsul və vasitələrini yaratmaq, digərtərəfdən, cəmiyyətin davamlı olaraq artan və mürəkkəbləşən informasiyatələbatını mövcud tarixi səviyyə baxımından ödəmək problemi ilə həmişəqarşılaşmışlar. Bu problemlərin həlli tarixi inkişaf prosesində getdikcə dahaçox maddi və maliyyə resurslarının cəlb edilməsinə, əl əməyinin və vaxtitkisinin getdikcə artırılmasına zərurət yaratmışdır. Deyilən problemlər XXəsrdə özünü daha qabarıq şəkildə göstərmişdir. Məhz bu əsrdə informasiyaemalı və mühafizəsi texnologiyaları və texniki vasitələri yaradılmışdır.Kitabxanalar öz fəaliyyətlərini daha səmərəli və operativ təşkil etmək üçün bu91

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010texnika və texnologiyalardan istifadəyə zərurət yaranmışdır. İnformatikanınkitabxanaçılıq təhsilində vacib yer tutması da bu zərurətdən doğmuşdur.XX əsrin əvvəllərinə qədərki dövrdə istər Azərbaycanda, istərsə dəxarici ölkələrdə ali kitabxanaçılıq təhsili verən qurumların olması bizə məlumdeyil. Bu dövrə qədər əsasən humanitar təhsil almış şəxslər (məs.: filoloqlar,tarixçilər, pedaqoqlar və başq.) kitabxanalarda işləmiş və şəxsi təcrübətoplayaraq kitabxana işini inkişaf etdirmişlər. Həmin dövrə qədər əqli əməyinxüsusi çəkisi nisbətən az olduğuna görə sənəd-informasiya artımında vətələbatında sürətlənmə və mürəkkəbləşmə zəif olmuşdur. Buna görə də odövrün kitabxanaçı kadrları informasiya axınını idarə etmək, fondyaratma vəoxuculara xidmət işlərinin öhdəsindən gəlirdilər.XX əsrin ikinci onilliyindən başlayaraq bir sıra ölkələrdə, o cümlədənRusiyada kitabxanaçılıq kursları yaradılmışdı. Oktyabr inqilabından sonrakitabxanaçılıq məktəbləri (siyasi-maarif məktəbləri) və ali kitabxanaçılıqtəhsili verən mədəniyyət institutları təşkil edildi.Azərbaycan Respublikasında ali təhsilli kitabxanaçı – biblioqraf kadrlarII Dünya müharibəsindən bir neçə il sonra, yəni 1947-ci ildə hazırlanmağabaşlamışdır. Bu ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiyafakültəsində kitabxanaçılıq şöbəsi yaradılmışdır. Şöbənin ilk yaradıcısıvə təşkilatçısı hazırda da fəaliyyət göstərən görkəmli kitabxanaşünas –alim,tarix elmləri doktoru, prof.A.A.Xələfovdur. Bu məqalənin müəllifi də daxilolmaqla, respublikada elə bir kitabxanaşünas-alim və kitabxanaçı tapmaqolmaz ki, o, prof.A.A.Xələfovun təhsil, elm və tərbiyə «bulağından» suiçməmiş olsun. Bizim hər birimiz təhsilimiz və indiki fəaliyyətimiz üçün onaborcluyuq.II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə dağılmış iqtisadiyyatı bərpa vəinkişaf etdirmək üçün elm və texnikanın sürətli inkişafını təmin etmək, dünyaelmi-texniki nailiyyətlərini sovet iqtisadiyyatında istifadə etmək zərurətiyaranmışdı. SSRİ-nin bütün elmi və iqtisadi potensialı deyilən istiqamətə yönəlmişdi.Bununla əlaqədar olaraq elmi-tədqiqat idarələri, layihə – konstruktortəşkilatları, elmi-istehsalat birlikləri, zavod və fabriklər yaradılır, texniki-peşəməktəbləri, texnikum və institutlar təşkil edilirdi. Bütün bunlar getdikcə əqliəməyin xüsusi çəkisini əvvəlki illərə nisbətən daha sürətlə artırırdı, informasiyaaxınını getdikcə sürətləndirirdi, kitabxana-informasiya təminatının keyfiyyətcəyüksəldilməsinə və operativləşdirilməsinə zəruri ehtiyac yaradırdı.Əsasən humanitar yönümdə fəaliyyət göstərmiş kitabxanaçı kadrlar vəkitabxanalar əl əməyinə əsaslanan üsul və vasitələrlə bu ehtiyacı ödəməyəhazır deyildi. Əlbəttə, bu dövrdə hesablama texnikasının seriya və kütləviistehsalı təşkil edilmişdi. I nəsil EHM-lər, maşın perfokartları (45 və 80sütunlu) və perfolentləri, 35 və 70 mm-lik maqnit lentləri istehsal edilirdi.92

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Bəzi tədqiqatçılar deyilən texnikanın vaxtında alınmamasının günahını kitabxanalarınözündə görür, hətta onu «qızıl torbaya» bəzədərək kitabxanalarınqapısı ağzına qoyulduğunu və onu aşağı götürməmələri ilə izah edirlər.Əslində isə belə deyil. Kitabxanaçılar yeni yaranan informasiya texnikasınıgörməyə bilməzdi. Çünki o dövrdə həmin texnikaya dair yüzlərlə, minlərləadda ədəbiyyat həm xarici ölkələrdən, həm də ölkədən kitabxanalara komplektləşdirilirdi.Əsas məsələ ondan ibarət idi ki, I nəslə mənsub olan hesablamatexnikası çox baha idi. Onu hətta orta səviyyəli istehsalat müəssisələri dəala bilmirdi. Kitabxanaların isə bu texnikanı nə almağa pulları, nə də istifadəetməyə ixtisaslı kadrları yox idi. Əmək haqqı ən aşağı səviyyədə olduğundano dövrdə az tapılan hesablama texnikası sahəsindəki mütəxəssisləri dəkitabxanalara işə cəlb etmək mümkün deyildi. Məhz bu səbəblərə görəkitabxanalar «qızıl torbanı» götürə bilmədilər. Deyilən fikirlərə başqa birsübut bu dövrdə böyük maliyyə imkanları olan Konqress KitabxanasınınMARC elektron kataloqlaşdırma texnologiyasını işləyib tətbiq etməsi, ABŞMilli Tibb Kitabxanasının MEDLARS sistemini yaratması idi. Çünki onlarınmaliyyə imkanları vardı.Deyilən fikrə sübut olaraq başqa bir faktı da qeyd etmək olar. Ölkəninsahəvi kitabxanaları müxtəlif nazirlik, komitə və baş idarələrə tabe idi.Onların çoxunda da elektron texnika yox idi. Buna görə də onlar öz hesablamaxarakterli məsələlərini kollektiv istifadə məqsədilə təşkil edilmiş hesablamamərkəzlərindən maşın vaxtını pula alaraq, paket rejimində həll edirdilər. Bircəhəti də qeyd etməliyəm ki, I və II nəsil EHM-lər kitabxana – informasiyaproseslərinin bir çox mərhələlərini (məs.: Kataloqlaşdırma) həll etməyə qabildeyildi. Çünki onların yaddaş tutumu az, etibarlılığı və operativliyi isə aşağısəviyyədə idi.Beləliklə, həm ixtisaslı kadr tərkibinə, həm maliyyə imkanlarına, həm dənazirlik və idarə rəhbərlərinin kitabxanalara laqeyd münasibətlərinə görə XXəsrin 60-cı illərinə qədər SSRİ-nin heç bir kitabxanasında o dövr üçün yararlıhesablama texnikası vasitələri olmamışdır. Lakin elmi-texniki tərəqqi vəondan doğan informasiya artımı getdikcə sürətlənirdi. Bu obyektiv prosesəuyğun olaraq xüsusilə alim və mütəxəssislərin informasiya təminatını dolğunvə operativ təşkil etmək lazım gəlirdi. Obyektiv səbəblərə görə kitabxanalarnisbətən qısa müddətdə baş vermiş bu informasiya təminatı problemlərini həlletməyə hazır deyildilər.XX əsrin ikinci yarısında bir qrup aparıcı sovet alimləri deyilən problemlərihəll etmək üçün xüsusi informasiya mərkəzlərinin yaradılması təklifiilə SSRİ Nazirlər Sovetinə müraciət etdilər. Bu müraciət Nazirlər Sovetitərəfindən nəzərə alındı və 1952-ci ildə Ümumittifaq Elmi və Texnikiinformasiya İnstitutu (VİNİTİ) yaradıldı. Bu institutun qarşısında bir sıra93

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010mürəkkəb vəzifələr qoyuldu: SSRİ-də informasiya mərkəzləri şəbəkəsininyaradılması layihəsini işləmək və bu şəbəkəyə elmi rəhbərlik etmək; təbiət vətexnika elmləri sahəsində dünya cari informasiya axınının təhlili, sintezi vəseçilməsi əsasında həftəlik, dekadalıq və aylıq referativ jurnallar və siqnalinformasiyaları hazırlayıb nəşr etmək; elmi-texniki informasiya proseslərininavtomatlaşdırılması sahəsində elmi-tədqiqat işi aparmaq və s.VİNİTİ-də qısa vaxtda təbiətşünaslıq və texnika elmlərinin müxtəlif sahələriüzrə şöbələr, texniki-iqtisadi təhlil, riyazi təminat, elektron texnikasınıntətbiqi, elmi-texniki tərcümə (30-a qədər işlək dildən rus dilinə tərcümə) vədigər şöbələr təşkil edilmişdi. Əsas fəaliyyəti sahəsi avtomatlaşdırmavasitələri bazasında elmin və texnikanın müxtəlif sahələri üzrə dünya cariinformasiyalarını seçmə üsulu ilə toplayıb referativ jurnallar nəşr etmək və odövrdə «elmi-texniki informasiya» adlandırılan «informatika» sahəsində elmitədqiqatlarvə işləmələr (razrabotka) aparmaqdan ibarət idi».SSRİ-nin nəhəng və şaxələnmiş iqtisadiyyatının informasiya təminatıVİNİTİ-nin imkanları xaricində idi. Buna görə də 50-ci illərin ortalarındanbaşlayaraq bütün iqtisadi nazirliklərində, komitə və baş idarələrində informasiyainstitutları, əsasən sənaye yönümlü müəssisə və idarələrdə isə elmitexnikiinformasiya şöbələri yaradıldı. İnformasiya orqanlarının təşkili prosesi60-cı illərin sonlarına kimi davam etdi və bütün fəaliyyət sahələrini əhatə etdi.Belə ki, bu illərdə ictimai elmlər, bəzi vacib sənəd növləri (patent, standart,sənaye kataloqları və s.) üzrə informasiya mərkəzləri və şöbələri təşkil edildi,ayrı-ayrı informasiya prosesləri üzrə avtomatlaşdırılmış sistemlər yaradıldı, busahədə elmi jurnallar və məcmuələr nəşrə başladı. İnformatikanın ilkrüşeymləri məhz bu dövrdə yaradılmışdır.Təbii ki, retrospektiv informasiyaları istifadə etmədən yalnız cari informasiyalarəsasında elmi-tədqiqatları və istehsalat fəaliyyətini inkişaf etdirməkmümkün deyildi. Retrospektiv informasiyalar isə kitabxanalarda toplanmışdı.Buna görə də Nazirlər Sovetinin qərarı ilə sahəvi kitabxanalar müstəqil dəstəkimi dövlət elmi-texniki informasiya sisteminin tərkibinə daxil edildi.Artıq XX əsrin 60-cı illərinin sonlarından ölkənin ixtisaslaşdırılmış,daha güclü EHM-lərin III nəsli və kommunikasiya avadanlıqları ilə təchizedilmiş informasiya mərkəzləri şəbəkəsi formalaşdırıldı, avtomatlaşdırılmışelmi-texniki informasiya sistemləri, standart proqram təminatı vasitələriyaradıldı. Məhz 60-cı illərin sonlarında «İnformatika» termini sovet elmimətbuatında rəsmi olaraq qəbul edildi. Həmin illərdə «İnformatika» referativjurnalı və «Osnovı informatiki» adlı tədris xarakterli monoqrafiya nəşr edildi.XX əsrin 60-cı illərinin sonlarında SSRİ-yə zərərli bir tendensiyamüşahidə edilməyə başladı. İnformasiya mərkəzlərində işləyən bəzi mütəxəsislərkitabxana işini köhnəlmiş hesab edirdi, kitabxanaların informasiya94

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010mərkəzləri ilə, kitabxanaçının mühəndislərlə əvəz ediləcəyini əsaslandırmağaçalışırdılar. Hətta, «kitabsız kitabxana» yaratmaq ideyası irəli sürülmüşdür.SSRİ-nin xüsusilə biblioqrafiya sahəsində çalışan mütəxəssisləri bu fikritəkzib edərək kitabxanaların pedaqoji, mədəni- maarif, informasiya funksiyalarıdaşıdığını, bütün əhali kütləsinə xidmət baxımından informasiyaorqanlarından fərqləndiyini sübut etməyə çalışırdılar.Sonrakı tarixi inkişaf hər şeyi öz yerinə qoydu. «Kitabsız kitabxana»da(elektron kitabxanalar) yaradıldı, kitabxanalarda mühəndis – texniki xarakterliprosesləri müvəffəqiyyətlə icra edən yüksək ixtisasla kitabxanaçı kadrlar dayetişdi. Əksinə yeni metod, üsul və texnologiyalarla daha da zənginləşdi.Burada tarixi baxımdan bir qədər irəliyə gedərək deməliyik ki, XX əsr kitabxanalarısosial informatikanın nəzəri və təcrübi elmi arsenalına əhəmiyyətlitöhfələr vermişlər. Hazırda internet texnologiyalarında tətbiq edilən biblioqrafikyazı standartlarını, koordinat indeksləşdirmə metodunu, müxtəlif növelektron nəşrlər sistemini, elektron kataloqlaşdırma metodlarını və onlarladigər nailiyyətləri sosial informatikanın deyil, kitabxanaşünaslığın vəbiblioqrafiyaşünaslığın ünvanına yazmaq lazımdır. Bütün bunlar həm də onugöstərir ki, müasir baxımdan kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq, qismənkitabşünaslıq və sosial informatika necə deyərlər, qardaş elmlərdir, onlararasında qəti sərhəd çəkmək mümkün deyil.Sosial informatika bir elm kimi tarixən sonralar formalaşdığından vəmüasir dövrdə sahəvi informatika elmlərinə bölündüyündən təbii ki, dahaqədim tarixi keçmişə malik kitabxanaşünaslıq və xüsusilə biblioqrafiyaşünaslıqelmlərinin nəzəri və təcrübi elmi arsenalından istifadə etmişdir.Hələ formalaşdığı dövrdən indiyə qədər sosial informatika elmlərinin əsasyaradıcıları olan informasiya mərkəzlərinin bütün tətbiqi xarakterli fəaliyyətsahələri biblioqrafik fəaliyyətdən ibarətdir. Bu fəaliyyətə yalnız avtomatlaşdırmametodları, vasitələri və texnologiyaları əlavə edilmişdir. Məsələn,referativ jurnallar, siqnal informasiyaları, sənəd-məlumat bazaları, deskriptorsistemləri və digər avtomatlaşdırılmış axtarış vasitələri strukturu və mahiyyətietibarilə biblioqrafiyaşünaslığın ənənəvi metod və üsullarına əsaslanır. İlkformalaşdığı dövrdən informasiya mərkəzlərinin əksər avtomatlaşdırılmışelmi-texniki informasiya sistemlərinin sənəd bazalı əlaqədar kitabxanalaraəsaslanırdı. Bu sistemlər «insan-maşın» xarakterli sistemlər olduğundanonların informasiya təminatı kitabxanalar tərəfindən aparılırdı. O, dövrdəgeniş yayılmış informasiyanın seçilmiş paylanmasının avtomatlaşdırılmışsistemi bu fikrin təsdiqinə sübut ola bilər.SSRİ kitabxanalarında avtomatlaşdırma metodları və texnologiyalarıistiqamətində ilk addım XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən atılmışdır. Budövrdə bir sıra ittifaq səviyyəli kitabxanalarda güclü hesablama mərkəzləri95

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010təşkil edildi. Bəzi respublika elmi-texniki kitabxanaları isə bu məqsədlə müxtəlifiri müəssisə və idarələrin hesablama mərkəzlərindən istifadə edirdilər. Butexniki bazalar əsasında kompleks avtomatlaşdırılmış kitabxana – informasiyasistemi yaradılırdı. Məsələn, Azərbaycan Respublika Elmi-Texnika Kitabxanasında7 altsistemdən ibarət olan avtomatlaşdırılmış inteqral kitabxanainformasiyasistemi layihələşdirilmiş, onun «sənəd – məlumat bazası»,«kitabxana xidməti» altsistemləri tətbiq edilmişdi. Digər altsistemlərin tətbiqiSSRİ-nin süqutu ilə əlaqədar olaraq dayandırıldı. Bu sistemə dair SSRİ vəxarici ölkə elmi mətbuatında xeyli sayda (28 adda) məqalə, konfransmaterialları və monoqrafiyalar (2 adda) çap edilmişdir.Kitabxanaçılıq təhsili baxımından da XX əsrin 70-ci illəri keyfiyyətcəyeni mərhələ hesab edilə bilər. Belə ki, həmin illərin əvvəllərində o dövrdəkitabxanaçılıq fakültəsinin dekanı olan prof.A.A.Xələfov SSRİ-nin bir neçərespublikasının əlaqədar ali məktəblərinə ezamiyyətə getmiş və onların tədrisplanı ilə tanış olmuşdu. Litva respublikası Vilnyus Universitetinin kitabxanaçılıqfakültəsinin tədris planı öz müasirliyinə və dolğunluğuna görə onundiqqətini cəlb etmişdir. Prof.A.A.Xələfov həmin tədris planını konkret şəraituyğunlaşdıraraq Azərbaycan Dövlət Universitetinin kitabxanaçılıq fakültəsindəistifadəsini təşkil etmişdir. Həmin tədris planında bir neçə informatikayönümlü fənn olmuşdur ki, bunlar da tədrisə daxil edilmişdi. Ümumiyyətlə,SSRİ-nin ümumorta və ali ixtisas təhsili verən məktəblərində ilk dəfə kitabxanaçılıqfakültələri İnformatika yönümlü fənnlərin tədrisinə başlamışdır.Azərbaycanda isə hələ o dövrdə heç bir təhsil müəsissəsində informatikatədris edilmirdi. Ali məktəblərdə nə informatika kafedraları, nə informatikafənni yox idi. Bu işə yalnız kitabxanaçılıq fakültəsində informatika fənnlərintədrisindən 8-10 il sonra, yəni 80-cı illərin əvvəllərindən başlanmışdır. Beləliklə,informatikanın bir elm kimi qəbul edilməsi və kitabxanaçılıq fakültəsindətədrisə daxil edilməsi arasındakı vaxt fərqi, zaman fərqi 3-4 ilə bərabərdir.Əlbəttə, bu böyük tarixi hadisə prof.A.A.Xələfovun nəinki universitet,həm də respublika ali təhsil sistemində böyük xidmətlərindən biridir. Buxidmətin bəhrələrini biz hələ 80-ci illərin sonlarında görməyə başladıq. Yenitədris planı əsasında təhsil almış kitabxanaşünas – biblioqraflar respublikakitabxanalarında avtomatlaşdırma istiqamətində müvəffəqiyyətlə işləməyəbaşladılar.Prof.A.A.Xəlofovun rəhbərliyi ilə tədrisə daxil edilmiş yeni tədris planındainformatika yönümlü bir sonra sıra fənnlər vardı. Bunlar «Ali riyaziyyatı»,«Kitabxana işinin riyazi metodları», «Elektron hesablama maşınları»,«Proqramlaşdırma», «Elmi-texniki informasiya», «Kitabxana işinin təşkilattexnikası vasitələri», «Patent informasiyası və standartlaşdırma» fənnləri idi.Bu fənnləri tədris edən müəllimlər lazım idi. Prof.A.A.Xələfovun axtarışları və96

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010gərgin əməyi nəticəsində müəllimlərin bir neçəsi universitetin mexanikariyaziyyatfakültəsindən və hesablama mərkəzindən, digərləri isə başqayerlərdən seçildi. Bu sətrlərin müəllifi də onlardan biridir.Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra respublika kitabxanaları bir tərəfdəndemokratikləşmə, beynəlxalq aləmə müstəqil çıxış imkanları qazandı, digərtərəfdən onların maliyyə imkanları zəiflədi. Fərdi kompüterlərin, kommunikasiyavasitələrinin və disk qurğularının geniş imkanları və ucuzluğu, İnternettexnologiyalarının Azərbaycan Respublikasının müxtəlif idarə və müəssisələrindətətbiqi, standart proqram təminatı sahəsindəki nailiyyətlər kitabxanalarınyeni iqtisadi şəraitə uyğun olaraq inkişafını tələb edirdi. Respublikanıniri kitabxanaları və bir sıra MKS-ləri Soros fondunun, bir sıra humanitartəşkilatların, respublikada fəaliyyət göstərən xarici firma və kompaniyalarınmaliyyə dəstəyi ilə fərdi kompüterlə və kommunikasiya avadanlıqları təchizedilmiş lokal kompüter şəbəkələri yaratdılar və ən müasir səviyyəyə cavabverən avtomatlaşdırılmış şəbəkə kitabxana-informasiya sistemlərini alıb,tətbiqinə başladılar. Rayon MKS-lərində internet-resurs mərkəzləri vəelektron kitabxanalar yaradıldı. Bu proses indi də davam etməkdədir. Deyilənsistemlərin və resurs mərkəzlərinin əksəriyyətində işləyən kadrlar 80-90-cıillərdən sonra kitabxanaçılıq fakültəsini qurtarmış məzunlardır.Sosial informatikanın 60-cı illərdən başlanan son 30-40 illik tarixiinkişafında toplanan və sürətlə artan nəzəri və təcrübi elmi nailiyyətlər XXIəsrin əvvəllərində onun differensasiyasına, nisbi – müstəqil sahəvi informatikaelmlərinin yaranmasına səbəb oldu. Bunun nəticəsində tədris baxımındanriyazi informatika, hüquq informatikası, iqtisadi informatika, geoinformatika,texniki informatika və digər sahəvi informatika fənnləri yaradıldı, onlara dairfənn proqramları, dərsliklər və dərs vəsaitləri hazırlanıb nəşr edildi. İnformatikanındifferensiyası indi də davam edir. Bununla əlaqədar olaraq kitabxanaçılıq– informasiya fakültəsində prof.A.A.Xələfovun təklifi və rəhbərliyialtında bu sətirlərin müəllifi «Kitabxanaçılıq informatikası» adlanan tədriskonsepsiyası işləyib hazırladı. Bu konsepsiya dünya kitabxanaçılıq tədrissistemində ilk elmi – tədris konsepsiyası hesab edilə bilər. Bu konsepsiyayagörə «Kitabxanaçılıq informatikası» kompleks sahəvi informatika fənnlərindənibarət olub, kitabxana – informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmışmetod, vasitə və texnologiyalarını öyrədən fənnlərdir. Bu istiqamətdə fənnproqramları, bəzi dərsliklər (məs.: «Kitabxanaçılıq informatikası» (ümumikurs), «Kitabxana informasiya texnologiyaları», «Kitabxanaların kompüterləşdirilməsi»və s.), dərs vəsaitləri hazırlanıb nəşr edilmişdir. Bu istiqamətdəişlər davam etdirilir.Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiyasahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramında irəli sürülən97

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010əsas mövzular «Kitabxanaçılıq informatikası» fənnlər kompleksinin elmi vətədris problematikasına aiddir. Bu problematikaya uyğun olaraq bir sırafənnlər xüsusilə son illərdən fakültənin tədris planına daxil edilmişdir. Məsələn,«Elektron kataloqlar», «Elektron kitabxanalar», «Biblioqrafik yazıformatları», «Avtomatlaşdırılmış təsnifləndirmə metodlara» və s. Yaxınperspektivdə bir sıra digər fənnlərin tədrisə daxil edilməsi nəzərdə tutulur.Məsələn, «Elektron fondlar», «Sənəd-məlumat bazaları», «İntelektualkitabxana informasiya sistemləri» və s.Perspektiv inkişaf baxımından bizcə iki vacib məsələni həll etməklazımdır. Birincisi məsələ fakültədə avtomatlaşdırılmış kitabxana – informasiyatexnologiyaları üzrə ayrıca şöbənin və kafedranın yaradılmasıdır. Buməsələnin həllinə zərurət əvvələn, ondan irəli gəlir ki, respublika kitabxanalarındaavtomatlaşdırma prosesləri günbəgün genişlənir və sürətlənir vəixtisaslı kadrlara ehtiyac artır; ikincisi, tədris planında müəyyən edilmişümumi saat balansı kitabxanaçılıq informatikası yönümlü fənnlərin tamkompleksdə tədrisə daxil edilməsinə imkan vermir. Ayrıca şöbə və tədris planıyaradılmalıdır. Nəzərə almalıyıq ki, həm ənənəvi, həm də avtomatlaşdırılmışkitabxana – informasiya prosesləri vəhdəti təşkil edir, biri digərinin üzərindəqurulur. Ənənəvi fənnlərin hər birinin avtomatlaşdırılmış kitabxana –informasiya prosesləri baxımından necə deyərlər, paralleli, üst qatı vardır.Onların hər ikisini öyrətmək lazımdır. Lakin bu baxımdan respublikada bəzifənnlər üzrə ixtisaslı müəllim kadrları tapmaq çətindir. Bizcə belə fənnlər üzrəfakültənin tələbələrindən əlaqədar xarici universitetlərə göndərməklə kadrhazırlamaq olar.İkinci vacib məsələ tədris planını təkmilləşdirməkdən ibarətdir. Bizcətəkmilləşdirmə iki istiqamətdə aparıla bilər: 1) Ənənəvi fənnlərin yeni paralellərikitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyaşünaslıq elmlərinin məntiqi –məzmun pillələrinə uyğun olaraq kurslar üzrə paylanmalıdır. Məsələn, kitabxanaçılıqinformatikanın kompleksində fənnlərin kurslar üzrə məntiqi – məzmunpillələri belədir: «Kitabxanaçılıq informatikası» (ümumi kurs), «Kitabxanaişinin riyazi metodları», «Avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiyasistemlərinin proqram-texniki təminatı», «AKİS-lərin layihələndirilməsi» vəonların işçi yerləri»nə uyğun fənnlər – «Sənəd/məlumat bazaları», «Elektronfondlar», «Elektron kataloqlar», «Elektron xidmət» və s.Magistraturaya təhsil pilləsində həmin fənnlərin ümumi məntiqi davamıolan daha mürəkkəb fənnlər tədris edilməlidir. Bunlar «Elektron kitabxanalar»,«İntelektual kitabxana – informasiya sistemləri», «Bilik bazaları» vəs.-dir; 2) xüsusilə bakalavr təhsil pilləsində bir-birini müəyyən qədər təkraredən fənnlər yox deyildir. Bunlar fakültədə çoxlarına məlumdur və biz burayaonları desək bir dəfə düşdüyümüz haqsız tənqidə bir daha məruz qalmış98

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010olarıq.XX əsrin ikinci yarısına qədərki dövrdə ənənəvi kitabxana – informasiyatexnologiyaları demək olar ki, dəyişməz qalmışdır. Bu proses təhsil sistemindədə özünü göstərmişdir. Lakin həmin dövrdən sonrakı illərdə həmkitabxana istehsalatı, həm də təhsili dinamik xarakter almışdır. Bunun əsassəbəbi avtomatlaşdırılmış informasiya metodlarının və vasitələrinin tətbiqi iləbağlıdır. Yeni informasiya texnologiyalarının getdikcə daha da sürətlənəninkişafı kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyaşünaslıq sahəsində elmi-tədqiqatlarınməzmunca dərinləşdirilməsinə və bir sıra hallarda işləmə (razrabotka)səviyyəsinə keçməsinə səbəb olmuşdur. XXI əsrin kitabxanalarını XX əsrkitabxanaları ilə bütün parametrlərinə görə müqayisə etmək çətindir. İndikitabxana-informasiya fəaliyyətində inqilabi dəyişikliklər baş verir, yeni-yenimetodlar, vasitələr və texnologiyalar işlənib tətbiq edilir. Yaxın perspektivdəintellektual informasiya texnologiyalarına, semantik şəbəkələrə və bilik bazalarınakeçidlə əlaqədar olaraq kitabxanalar qarşısında çox mürəkkəb problemlərinyaranacağı şübhəsizdir. Kitabxanaçılıq təhsili də bu problemləri həlletməyə qabil olan kadr hazırlığına indidən tədbirlər görməlidir. Deyilənlərinformasiya cəmiyyətinin yaxın perspektivinin konturlarıdır. Bir məsələaydındır ki, cəmiyyətin informasiyalaşdırılması getdikcə daha çox dərəcədəkitabxanaların informasiya cəmiyyətinə inteqrasiya səviyyəsindən asılıvəziyyətə düşəcəkdir. Nə indi, nə gələcəkdə heç bir informasiya sistemi, ocümlədən, cəmiyyətin informasiya tullantılarının «zibil qutusuna» çevrilmişinternet də, yeni texnologiyalarla kamil silahlanmış kitabxanaları əvəz edəbilməz. Bu tezisi az-çox düşüncəsi və savadı olan hər kəsə sübut etmək olar.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafı. Bakı:Maarif, 1987 – 132 s.2. Xələfov A.A. Azərbaycanda ali kitabxanaçılıq təhsili. Bakı: BDU,1998. – 130 s.3. Xələfov A.A. XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kitabxana işininəsas inkişaf istiqamətləri (mülahizələr, təkliflər və proqnozlar). - Bakı, 2006. –106 s.4. Rüstəmov Ə.M. Kitabxanaçılıq fakültəsində informatikanın tədrisininbəzi məsələləri // Azərbaycanda kitabxanaçı kadrların hazırlanması: Tematikməcmuə – Bakı, 1987. – s.32-37.5. Rüstəmov Ə.M. İnformatikanın sahəvi strukturu və kitabxanaşünaslıqelmləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin bəzi məsələləri // Elmi əsərlərin mövzuməcmuəsi. – Bakı, 1998. - №1. – s.41-56.99

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20106. Rüstəmov Ə.M. Respublika soraq – informasiya fondlarının avtomatlaşdırılması.Monoqrafiya. – Bakı: Azərnəşr, 1991. – 237 s.ПРЕПОДОВАНИЕ ОТРАСЛЕВОЙ ИНФОРМАТИКИ ВБИБЛИОТЕЧНО-НФОРМАЦИОННОМ ФАКУЛЬТЕТЕБАКИНСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА(история и современное состаяние)А.М.РУСТАМОВР Е З Ю М ЕВ статье излагаются становления и формирования библиотечно-информационногообразования в Бакинском ГосударственномУниверситете. 70-х годов ХХ столетия в университете началось преподаваниеинформационных дисциплин. В последуюших годах эти дисциплиныформировалась библиотечное информатика. В ностоящеевремя в библиотечно-информационном факультете преподаются околовосьми предметов по библиотечной информатике. Показаны взаимосвязиэтих дисциплин.THE STUDY OF DİSCİPLİNARY İNFORMATİCS AT THEFACULTY OF LİBRARY – İNFORMATİON OFBAKU STATE UNİVERSİTYA.M.RUSTAMOVSUMMARYThe article presents the establishment and formation of library –informational education at Baku State University. The study of informativedisciplines was set up at the university in the 70s of the XX century. Thefollowing years these disciplines were formed as library information.Presently, about 8 subjects on library informatics are taught at the faculty ofLibrary – Information. The interrelations of these disciplines are elucidated inthe article100

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010ƏCNƏBİ MÜƏLLİFLƏR ELEKTRONKİTABXANALAR HAQQINDAN.N.İSMAYILOVABakı Dövlət UniversitetiMüasir dövrdə sənaye cəmiyyətindən informasiya cəmiyyətinə keçidbir çox xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur. Bu xüsusiyyətlərdən biri dəinformasiya və biliyin inkişafın əsas faktorlarından birinə və strukturlaşdırıcısosial faktora çevrilməsidir. Məhz informasiya və biliyin təsiri altında iqtisadifəaliyyətin formaları və sosial münasibətlər dəyişir. Gələcəyin bu stratejiresursunun qorunması, inkişafı və rasional istifadəsi istənilən cəmiyyət vədövlət üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bəşəriyyətin inkişafının bugünkümərhələsinin fərqləndirici xüsusiyyəti bilik və informasiyanın təkcə ənənəviçap formasında deyil, həm də elektron (rəqəmli) formada təqdim olunmasıdır.Bu isə öz növbəsində informasiyanı başqa yeni formada yaratmağa, mühafizəvə istifadə etməyə imkan verir. Üstəlik, informasiya kommunikasiyatexnologiyalarının inkişafı nəticəsində müasir informasiya resurslarının böyükəksəriyyəti dərhal elektron formada yaradılır [1].Elm, mədəniyyət və təhsilin informasiya ilə təminatının daha perspektivliüsullarından biri elektron kitabxanalardan istifadə olunmasıdır.Elektron (rəqəmli) kitabxanaların formalaşdırılmasına dünyanın inkişaf etmişölkələrində XX əsrin 90-cı illərinin ortalarında başlanmış və bu proses hazırdageniş yayılmışdır. Bir çox kitabxanalarda çap və digər fiziki daşıyıcılardanelektron resurslara sürətli keçid baş verir. Bununla belə, ənənəvi fondları vəelektron xidməti ilə seçilən hibrid kitabxanalar üstün mövqeyini qorumaqdadır.Elmi ədəbiyyatda elektron kitabxanalara müxtəlif təriflər verilsə də,hələlik hamı tərəfindən qəbul edilmiş vahid tərif yoxdur. Bir çox hallardaelektron kitabxana deyərkən “rəqəmli, kompüter və şəbəkə texnologiyasıəsasında təqdim olunan, kitabxanaların ənənəvi funksiya və xidmətlərinitəkrarlayan bir və ya daha çox xidmətlər başa düşülür” [2, 884]. S.Şvarts qeydedir ki, rəqəmli kitabxana sadəcə resurslar, onları idarə edən texniki vasitələrvə proqram təminatı deyil, həmçinin istifadəçilər üçün xidmətlər toplusudur[3, 22].Kitabxana işi mütəxəssisləri və alimlər elektron resurslardan istifadəninbir çox üstünlüklərini vurğulayırlar: informasiya mənbələrinin müxtəlifformatları vahid şərtlər altında qorunur; ayrı-ayrı informasiya daşıyıcıları,onları qoruyan institutlar və müxtəlif repozitari növləri arasındakı sərhədlər101

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010aradan qalxır; kitablar, əlyazmalar, jurnallar və digər məhsullar istifadəçilərineyni maşınlarla işlədiyi bit və baytlar formasında təqdim olunur; onlarınhamısına şəbəkədən daxil olmaq olar.Elektron kitabxanaların yaradılmasının əsas məqsədləri informasiya xidmətininkeyfiyyətinin yüksəldilməsi, informasiya xidmətləri nomenklaturasının,istənilən növ və mövzulu informasiyadan istifadənin genişləndirilməsi,elektron resurslara keçid zamanı istifadəçilərin sayının artırılmasıdır. Sonuncuaşağıdakı üsullar vasitəsilə həyata keçirilir:- İstənilən növ informasiyayadan istifadənin təmin olunması;- Müxtəlif kolleksiya və fondlarda olan materiallara, o cümlədənaztirajlı və unikal nəşrlərə növ və mövzu məhdudiyyəti olmadan, millisərhədlər və müəssisə mənsubiyyəti nəzərə alınmadan istifadənin təminolunması;- İnformasiya ötürücüləri və alıcılarının dairəsinin (o cümlədən kitabxanacəmiyyətindən kənarda) genişləndirilməsi;- Fiziki və ya sosial əngəlli istifadəçilərin informasiya almasına məhdudiyyətlərinaradan qaldırılması;- İnformasiyanın istənilən yerə, o cümlədən iş masasına və ya evəçatdırılması imkanlarının genişləndirilməsi;- İnformasiyaya müraciət və onun alınma vaxtına məhdudiyyətlərin ləğvihər gün sutkada 24 saat iş.Kitabxanaçılıq təcrübəsində elektron kitabxanaların bir neçə növünətəsadüf olunur:- müxtəlif istifadəçi qrupları (məsələn, uşaqlar və ya sonuncu kurstələbələri) üçün nəzərdə tutulanlar;- coğrafi prinsipə (ayrı-ayrı əyalətlər, şəhərlər, kəndlər və s.) əsaslananlar;- sahəvi xarakterli (məs.: tibbi, riyazi və s.);- konkret məzmun tipi ilə bağlı (məsələn, dissertasiyalar, səs yazıları vəs.) [4].Elektron kitabxanaların potensialı böyükdür. Zaman keçdikcə o, bir-biriilə əlaqəli olan dünyanın bütün kitabxanalarını əhatə edə bilər. Öz imkanlarınıreallaşdırmaq üçün rəqəmli kitabxanalar ənənəvi kitabxanaların çap fondlarınanisbətən istifadəçilərin daha asan və sürətlə daxil ola biləcəyi geniş fondlaryaratmalıdırlar.Elektron kitabxanalar aşağıda sadalayacağımız əsas tələblərə cavabverməlidir:- Elmi-tədqiqat, təhsil və ünsiyyət üçün tam və mükəmməl ehtiyatlarfonduna malik olmalıdır;- Bu fondu istifadəçilərin bütün qruplarına (həm gənc, həm də təcrübəliistifadəçilərə) istifadə etməlidir;102

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010- Fondu peşəkarlar idarə etməli, onlar öz vəzifələrinə dünyanınintellektual və mədəni irsinin bələdçisi kimi yanaşmalıdırlar [5].Bu vəzifələri həyata keçirmək üçün kitabxanaların fundamentaltransformasiyası zəruridir.Elektron kitabxanaların komplektləşdirilməsiElektron kitabxanaların komplektləşdirilməsinin əsas problemləri sırasınabunlar da aid edilir:a) Komplektləşmənin funksiyasına elektron mühitin təsiri.Mütəxəssislər diqqəti son illər elektron materialların buraxılışının sürətləartmasına yönəldirlər. Belə ki, 2005-ci ildən bu yana ABŞ-da 2-3 milyarddollarlıq elektron kitab satılıb, onların oxucularının sayı isə 26 milyon nəfərəçatıb [2]. ABŞ-ın Elmi Kitabxanalar Assosiasiyasının məlumatına görə, 2001-ci ildə bu qurumun üzvləri elektron materialların əldə edilməsi üçün 132 mln.dollardan çox və ya komplektləşmə üçün öz büdcələrinin 16 %-ni sərfetmişlər [5].ABŞ mətbuatı ənənəvi nəşriyyat işinin böhranından bəhs edir. Bu,özünü satış və tirajın kəskin aşağı düşməsində göstərir. Kardinal dəyişikliklərəsasən elektron jurnalların buraxılışı işi ilə əlaqədardır: bir çox naşirlər sürətləçap və elektron versiyaların paralel buraxılışına, bəziləri isə bütünlükləelektron formata keçirlər. Bununla belə, bir sıra ölkələrdə kağız nəşrlərinburaxılışı hələ də yüksək səviyyədə qalmaqdadır və kitabxana oxucularınınəksəriyyəti məhz çap formalarına müraciət edirlər. Nəticədə informasiyamühitinin indiki inkişaf mərhələsində kitabxanalar hələlik hibrid dövründəqalmaqdadırlar və bu balanslaşdırma hələ bir neçə il davam edəcək.Elektron kitabxanaların formalaşması komplektləşmə ilə əlaqədar proseslərindəyişməsinə gətirib çıxarır: materialların sifarişi və ödənişi elektronformada həyata keçirilir, elektron resursların keyfiyyətinə nəzarət metodlarıişlənib hazırlanır. Göstərilən məsələlər İFLA fondlarının komplektləşməsi vəinkişafı bölməsinin diqqət mərkəzindədir; o cümlədən fondların inkişafsiyasəti haqqında elektron mühitdə informasiya yerləşdirilməsi, yeni şərtlərdəfondların inkişafı və komplektləşməsi şöbələrinin təşkilati strukturunundəyişdirilməsi üzrə seminarlar keçirilir.b) Elektron resurslara məcburi nüsxə haqqında qanunvericiliyingenişləndirilməsi.Məcburi nüsxə haqqında qanunvericiliyin müasirləşdirilməsi üzrə işlərdavam etdirilir. Məqsəd onun elektron resurslarda yayılmasıdır. 2003-cü ildəBöyük Britaniyada uzun illər aparılan işdən sonra “Məcburi nüsxənin kitabxanalaraçatdırılması haqqında” qanun qəbul edildi. 1 fevral 2004-cü ildənqüvvəyə minən qanuna əsasən, Böyük Britaniyada məcburi nüsxəninçatdırılması öhdəliyi çap məhsulunu nəşr etmiş şəxsin üzərinə qoyulurdu.103

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010İstisna yalnız səs yazılarına və filmlərə aiddir – onlar əvvəllər olduğu kimi,könüllü razılıq əsasında çatdırılacaq. Qanun nazirə muxtar və onlayn nəşrlərin,həmçinin işə başlamaq üçün zəruri olan müvafiq kompüter proqramlarınınçatdırılması qaydalarını müəyyənləşdirmək səlahiyyəti verirdi. Nazirhəmçinin Böyük Britaniyada çap olunmuş işlərin tanınması qaydalarınımüəyyənləşdirir.“Məcburi nüsxənin kitabxanalara çatdırılması haqqında” 2003-cü ilqanunu “Müəllif hüquqları və patentlər haqqında” qanuna (1988) və “Müəllifhüquqları və verilənlər bazası ilə əlaqədar hüquqlar haqqında” Qaydalara(1997) dəyişikliklər edilməsinə səbəb oldu. Bu dəyişikliklər kitabxanalarainternetdən material toplamaq hüququ verdi.2003-cü il qanununun qəbul edilməsi ərəfəsində yaradılmış Məcburinüsxə üzrə İctimai Komitə üç istiqamətdə fəaliyyət göstərir: avtonom elektronnəşrlərin çatdırılması üzrə təkliflər hazırlayır; Böyük Britaniyanın naşirləri vəkitabxanaları üçün məqbul olan onlayn nəşrlər məfhumunu təyin edir; akademikelmi nəşrlərin könüllü çatdırılması sxemini hazırlayır. Komitə həmçininBöyük Britaniyanın veb-arxivləşməsini həyata keçirən Konsorsiumunfəaliyyətinin monitorinqini aparır.Britaniyalı mütəxəssislər 2003-cü il qanununu rəqəmsal mühitinproblemlərinin qanunvericilik həlli sahəsində tarixi hadisə sayırlar. ArtıqBöyük Britaniyanın nəşr olunmuş milli irsinin formatından asılı olmayaraqtoplanması və əbədi qorunması üçün aydın “yol xəritəsi” mövcuddur [6].c) Rəqəmsallaşdırma: prinsipləri və təşkili.Dünyanın qiymətli və nadir materiallara malik bir çox milli və nəhəngelmi kitabxanaları bu materialların qorunması və onlara çıxışın genişləndirilməsiüçün irimiqyaslı rəqəmsallaşdırma proqramları həyata keçirirlər.Amma rəqəmsallaşdırma çox zəhmət tələb edən və bahalı iş olduğundan,kommersiya təşkilatlarından asılı vəziyyət yaradır.Rəqəmsallaşdırma prinsiplərini təyin edərkən kitabxanalar missiya vəvəzifələri əsas götürürlər. Bunlar milli və bəşəri, dil və mövzu prinsipləri dəola bilər. Bu iş o qədər çox vəsait və vaxt tələb edir ki, artıq Avropa kitabxanalarıpula və vaxta qənaət yolları axtarırlar. Daha radikal qərar bu işə görəməsuliyyətin kitabxanalar arasında bölüşdürülməsi olardı.d) Elektron nəşrlərin qorunması.Elmi biliklərin qorunması kitabxanaların ənənəvi funksiyası olmuşdur.Çap mühitində naşirlər öz işlərinin qorunması sarıdan narahat deyildilər - buişi kitabxanalar görürdü. Elektron mühitdə qoruma funksiyası tədricənnaşirlərə keçir. Əcnəbi mütəxəssislərin fikrincə, kitabxanalar öz missiyalarınıbərpa etməli və qorumalıdırlar.104

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Bu istiqamətdə vacib addım 2002-ci ildə İFLA və Beynəlxalq NaşirlərAssosiasiyası arasında imzalanmış «Dünyanın yaddaşının müddətsiz qorunması:arxivləşdirmə və rəqəmli informasiyanın qorunması haqqında birgəbəyanat» oldu. Orada deyilirdi ki, naşirlər öz nəşrlərinin arxivləşdirilməsiniiqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun olana qədər davam etdirəcəklər, ammauzunmüddətli arxivləşdirmə üçün məsuliyyəti naşirlərlə müvafiq sazişəsasında kitabxanaların üzərinə qoymaq daha yaxşı olardı.Bəzi ölkələrdə bu ideya artıq reallaşdırılır. Məsələn, 2002-ci ildəNiderland Milli (Kral) Kitabxanası ilə «Elsevier Science» nəşriyyatı arasındaimzalanan sazişə əsasən, kitabxana nəşriyyatın 1500 elektron jurnalının rəsmirəqəmli saxlanc yeri funksiyasını öz üzərinə götürmüşdür.Elektron kitabxanalarda müəlliflik hüququElektron daşıyıcıların sayı artdıqca, kitabxanaçılar müəlliflik hüququ vərəqəmsal informasiyaya münasibətdə digər intellektual mülkiyyət hüquqlarıilə tez-tez rastlaşırlar. Elektron dünyada müəlliflik hüququ fəlsəfəsinin özüşübhə altına alınır: onun əsas prinsiplərinə yenidən baxılması təklifləri səslənir.Əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, fərdi (qurucuların, hüquq sahiblərinin) vəictimai (istifadəçilərin, cəmiyyətin) maraqları balanslaşdırılsın. Öz bazarpotensialı üçün təhlükədən qorxan qurucular texnoloji vasitələrin köməyi iləistifadəyə nəzarət edir və əhəmiyyətli məhdudiyyətlər tətbiq edirlər. Təbii ki,ictimai maraqları ənənəvi olaraq kitabxana müdafiə edir. Çünki o, «mədəniekosistemin dəstəklənməsi» uğrunda mübarizənin avanqardıdır [7].Müəllif hüququ milli qanunvericiliklə tənzimlənir. Hazırda bütünölkələrdə ona yenidən baxılır və təzələnir, qlobal informasiya bazarınıntələblərinə uyğunlaşdırılır. İlk yenilənən qanunlardan biri ABŞ-ın «Rəqəmsalminillikdə müəllif hüququ haqqında» qanunudur.Avropa İttifaqı ölkələrində müəllif hüququ haqqında qanunlarınharmonizasiyasına və fəaliyyətdə olan normaların elektron nəşrlərə tətbiqinəsəylər göstərilir. Belə ki, 2001-ci ildə Avropa İttifaqının müəllif hüququ haqqındaDirektivi qəbul olunmuşdur. Bu sənədə uyğun olaraq Böyük Britaniya,Almaniya, Yunanıstan və İtaliya öz qanunvericiliklərinə dəyişikliklər etmişlər.Hərçənd K.Loffman hesab edir ki, yaxın gələcəkdə Avropa ölkələrininmüəllif hüququ haqqında qanunvericiliklərindəki əhəmiyyətli fərqlərin aradanqaldırılması perspektivi görünmür [8].Rəqəmsal və digər nəşrlərə münasibətdə müəllif hüququna dair vəziyyətləbağlı rəylər dünyanın müxtəlif ölkələrində oxşardır: istənilən materialınistifadəsi üçün hüquq sahibinin icazəsi mütləqdir - təbii ki, «vicdanlı istifadə»istisna olmaqla [6]. Ancaq bu halda da çətinliklər ortaya çıxır. Birincisi,«vicdanlı istifadə» məfhumu ilə bağlı hələ də mübahisələr var. İkincisi,rəqəmsal materialların pirat köçürülməsinə qarşı durmağa çalışan bəzi naşirlər105

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010köçürməyə mane olan proqramlar - texnoloji müdafiə vasitələri tətbiq edirlər.K.Loffmanın fikrincə, bu çox kobud üsuldur. Çünki piratlığın qarşısınıalmaqla yanaşı, «vicdanlı istifadə» üçün köçürməyə də imkan vermir [8].Qanunvericilərin vəzifələrindən biri qanunsuz köçürmələrdən müdafiəni«vicdanlı istifadə»yə mane olmayacaq səviyyədə möhkəmləndirməkdir.Bu kontekstdə Ş.Urs da maraqlı təkliflə çıxış etmişdir. Onun fikrincə,elmi işlərə və əyləncə xarakterli işlərə müəllif hüququ məsələlərini bir-birindənayırmağın vaxtı gəlmişdir. Elmi işlərə münasibətdə iqtisadi amillərdəndaha çox mənəvi amillərə üstünlük vermək lazımdır. Çünki onlar bəşəriyyətinintellektual irsinin bir hissəsini təşkil edir, cəmiyyət tərəfindən dəstəklənirlər.Ona görə də müəllif hüququndan doğan məhdudiyyətlərdən azad edilməlidirlər[7].ƏDƏBİYYAT1. Армс Вильям. Электронные библиотеки. – ПИК ВИНИТИ, 2001.274 с. Пер с англ. Arms, William. Digital Libraries. Cambridge, Mass.: MITPress, 2000. - 287 p.2. Tomer C. Digital libraries in public libraries / C. Tomer //Encyclopedia of library and information science. – 2nd ed. – Vol. 2. – NewYork; Basel, 2003.– P. 884–891.3. Moyo L. Electronic libraries and the emergence of new serviceparadigms / L. Moyo // The electronic libraries. – 2004. – Vol. 22, № 3. – P.220–2304. ShiriA. Digital library research: current developments and trends /A. Shiri // Library review. – 2003. – Vol. 52, № 5. – P. 198–202.5. Marcum D. Requirements for the future digital library / D.Marcum//The journal of academic librarianship. – 2003. – Vol. 29, № 5. – P.276–279.6. Field C. Securing digital legal deposit in the UK: the Legal depositlibraries act 2003 / C. Field // Ibid. – P. 87–100.7. Urs S. Copyright, academic research and libraries: balancing therights of stakeholders in the digital age / S. Urs // Program: electronic libraryand information systems. – 2004. – Vol. 38, № 3. – P. 201–207.8. Лоффман К. Электронные публикации: изъятие из закона обавторском праве в электронных публикациях и технологические мерызащиты: вызов для законодателей / К. Лоффман // Новости Рос.комитета ИФЛА. – 2004. – № 53. – C. 5–9.106

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010ОБ ЭЛЕКТРОННЫХ БИБЛИОТЕКАХЗАРУБЕЖНЫХ АВТОРОВН.Н. ИСМАИЛОВАРЕЗЮМЕВ статье затронуты вопросы относительно электронных библиотеки их комплектовании, а также проблемы с авторскими правами.В этом контексте были проанализированы мнения зарубежных авторови изучен опыт передовых государств. Эти мнения и опыт представляютбольшое значение для Азербайджана, только вступающего наэтап информационного общества, и его библиотек.THE FOREIGN AUTHORS ABOUTELECTRONIC LIBRARIESN.N. ISMAYILOVASUMMARYThe article covers the common issues about the electronic libraries,their acquisition and copyright problems. In this context, the views of foreignauthors are cited and the experiences of advanced countries have beenanalyzed. These experiences and views are of great importance for Azerbaijanand its libraries.107

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010MÜASİR ŞƏRAİTDƏ AZƏRBAYCANDA MƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞKİTABXANA SİSTEMLƏRİNİN İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİS.A.XƏLƏFOVABakı Dövlət Universiteti1993-cü ildə görkəmli dövlət xadimi, dünya miqyaslı siyasətçi, HeydərƏliyevin yenidən siyasi hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycan xalqının gələcəktale-yində, dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsində mühüm tarixi hadisəyəçevrildiyi kimi mədəniyyətimizin mühüm tərkib hissəsi olan kitabxana işininyenidən qurulmasında və inkişafında da yeni mərhələnin başlanğıcı oldu.Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin ilk illərində iqtisadiyyatla yanaşı,mədəni quruculuq sahəsində də əsaslı islahatlar aparılmış, təhsil, elm,mədəniyyət və incəsənətin yenidən qurulması və inkişafı üçün olduqca böyüktədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlər içərisində kitabxana quruculuğusahəsində həyata keçirilən tədbirlər daha geniş miqyas almışdı.Keçmiş sosializm cəmiyyətindən müstəqil Azərbaycan dövlətinə kitabxanaişi sahəsində o qədər də ürəkaçan irs qalmamışdı. Doğrudur, Sovethakimiyyəti illərində kitabxana quruculuğu sahəsində xeyli iş görülmüş, genişkitabxanalar şəbəkəsi yaradılmış, əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkiliistiqamətində mühüm addımlar atılmışdı. Belə ki, 1990-cı ilin əvvəllərindərespublikada 120 milyondan artıq kitab fondu olan 10.000-ə yaxın kitabxanafəaliyyət göstərirdi. Bu kitabxanalar 4 milyon oxucuya xidmət edirdi. Bütünbunlara baxmayaraq əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkili dövrün tələblərinəcavab vermirdi. Kitabxanalar “qalıq” prinsipi əsasında maliyyələşdirildiyindənyeni kitabxanalar açmaq, onların maddi-texniki bazasını möhkəmləndirmək,kitab fondlarını yeni ədəbiyyatla komplektləşdirmək böyük çətinliklərdoğururdu. Kitabxana işinin idarə edilməsində, sosializm cəmiyyətinin təbiətindəndoğan, illərdən bəri dərin kök salmış ciddi ideoloji, siyasi, antidemokratikprinsiplər hökm sürməkdə idi. Kitabxanalar partiya və dövlət orqanlarınınnəzarəti altında fəaliyyət göstərirdi, təbliğat-təşviqat işində partiyatəşkilatlarının dayaq bazaları hesab edildiklərindən yerlərdə onlara partiya təşkilatlarırəhbərlik edirdi. Kitabxana işinə dövlət nəzarəti senzura - Baş SiyasiMətbuat İdarəsi tərəfindən həyata keçirilirdi [2, 32].Sovet kitabxanalarında tətbiq edilən antidemokratik iş formalarındanbiri də kataloqların tərtibi sahəsində tətbiq edilən qaydalar idi. Bu qaydalaragörə, böyük kitabxanalarda iki kataloq: xidmət kataloqu və oxucu kataloqutərtib edilirdi. Kitabxananın fondunda olan bütün kitabları əhatə edən xidmətkataloqu kitabxanaçıların istifadəsi üçün nəzərdə tutulurdu. Oxunmasına108

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010qadağa qoyulmayan kitabları əhatə edən “oxucu kataloqu” isə oxucularınistifadəsi üçün tərtib edilirdi. Bu cür kataloq sisteminin yaradılmasında əsasməqsəd istifadəsinə icazə verilməyən kitabları oxuculardan gizlətmək idi. Özmahiyyəti ilə antidemokratik, antihumanist olan bu qaydalar böyük kitabxanalarınfondunda saxlanılan çox qiymətli kitabların geniş oxucu kütləsitərəfindən istifadəsinə ciddi maneçilik törətməklə, kitabxana fondlarınındövriyyəsini aşağı salırdı. Halbuki o dövrdə dünyanın böyük kitabxanalarıkitabxana xidmətinin əsas məqsəd və vəzifəsini kitabxana fondlarındanmaksimum istifadə etmək işinin təşkilində görürdü.80-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq Sovetlər İttifaqında aparılanyenidənqurma işlərinin iflasa uğraması, ölkədə baş verən iqtisadi böhran öztəsirini Azərbaycana da göstərmişdi. Respublikada, bütün sahələrdə olduğukimi kitabxana işi sahəsində də ciddi problemlər yaranmışdı. Kitabxana işinəayrılan maliyyə vəsaiti xeyli azalmışdı və ayrılan vəsait öz təyinatı üzrəxərclənmirdi. 1988-ci ildən başlayaraq respublikada iqtisadi və siyasi böhrandaha da kəskinləşdi. İdarəetmədə ciddi hərc-mərclik, xaos baş alıb getməyəbaşladı. 1988-ci ilin axırlarından alovlanmağa başlayan qondarma Dağlıq Qarabağproblemi bu böhranı daha da dərinləşdirdi. Ölkədə mədəniyyət müəssisələrinin,o cümlədən kitabxana işinin vəziyyəti olduqca pisləşdi. 1993-cüilə qədər davam etmiş bu proses kitabxana işinə olduqca böyük zərbə vurmuş,torpaqlarımızın erməni vandalları tərəfindən işğalı zamanı 4 milyon nüsxəkitabı olan 982 kitabxana məhv edilmişdi. AXC-Müsavat hakimiyyəti dövründəkitabxanalara ayrılan vəsait azaldılıb minimuma endirilmiş, özəlləşdirməadı altında kitabxanaların binalarının əllərindən alınması kampaniyasıbaşlanmışdı. Bu dövrdə bir çox elmi müəssisələrin, mədəniyyət ocaqlarının vəkitabxanaların binası əllərindən alınmış, onlar bağlanmışdı [4, 46].1991-1992-ci illərdə ləğv edilən kitabxana şəbəkələri içərisindəAzərbaycan Kommunist Partiyasının, Bakı Partiya Komitəsinin, rayon partiyakomitələrinin, böyük idarə və müəssisələrin partiya komitələrinin və AzərbaycanHəmkarlar İttifaqının, bir sıra idarə və müəssisələrin, siyasi və ictimaitəşkilatların kitabxanaları da var idi [3, 54].Bu dövrdə respublikamızda ən çox zərər çəkən kitabxana şəbəkələrindənbiri də texniki kitabxana şəbəkəsi olmuşdur. Respublikada başlayanvə getdikcə dərinləşən iqtisadi böhran, istehsal müəssisələrinin, fabrik vəzavodların bir-birinin ardınca bağlanması həmin müəssisələrdə olan texnikikitabxanaların da bağlanmasına səbəb oldu. Texniki kitabxanaların illər boyutoplanmış, formalaşmış zəngin fondu və avadanlığı qısa bir müddət içərisindətamamilə talan edilmişdi. Beləliklə, 1991-1992-ci illərdə 100-ə yaxın texnikikitabxana bağlanmışdı [2, 58].109

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20101995-ci il sentyabr ayının 29-da “Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illər dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin dövlət proqramının təsdiqedilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə bağlı fərmanimzalandı. Bu fərmanın birinci bölməsində “Özəlləşdirilməsi qadağan olunanmüəssisə və obyektlərin siyahısı” verilmişdir. Bu bölmənin 3-cü bəndindəgöstərilir: “Azərbaycan xalqının tarixi və mədəni irs obyektləri (nadirmədəniyyət və təbiət abidələri, təbiət, tarix, mədəniyyət, elm və texnika obyektləri,o cümlədən, dövlət muzeylərində, arxivlərdə və kitabxanalardasaxlanılan sərvətlər, onların yerləşdiyi binalar və sahələr var)”.Fərmandan aydın olur ki, kitabxanalarda saxlanılan sərvətlərin, onlarınbinasının və sahələrinin özəlləşdirilməsi qadağan edilir. Bu fərmanın imzalanmasıkitabxanaların qorunub saxlanmasına şərait yaratdı. Kitabxanalar müstəqildövlətimizin əsas atributlarından biri kimi dövlət müəssisəsi statusunamalik oldu.1993-1999-cu illər Azərbaycanda kitabxana işinin tarixinə kitabxanalarınqorunub saxlanılması uğrunda mübarizə illəri kimi daxil olmuşdur.Məhz bu illərdə Heydər Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi və qayğısı sahəsindəkitabxanalar ləğv edilməkdən xilas oldular, kitabxanaların qorunub saxlanılmasıuğrunda dövlət mübarizəyə başladı. Bütün mədəniyyət ocaqlarının, ocümlədən kitabxanaların özəlləşdirilməsi, onların binalarının başqa məqsədlərüçün istifadə olunması prezident fərmanı ilə qadağan edildi.1996-cı ildə Azərbaycan Nazirlər Kabineti “Kitabxana işi haqqında” qərarqəbul etdi. Bu qərarda kitabxana şəbəkələrini qoruyub saxlamaq və əhaliyəxidmət işini yaxşılaşdırmaq üçün Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin qarşısındaciddi vəzifələr qoyulmuşdu. Qərarın keçid dövründə kitabxanalarınqorunub saxlanılmasına xeyli kömək göstərdiyini söyləsək, səhv etmişolmarıq.Bu dövrdə dövlətin kitabxana sahəsində apardığı siyasətin mühümsahələrindən birini kitabxanaların maliyyələşdirilməsi tuturdu. Ölkədə hökmsürən maliyyə böhranına baxmayaraq, dövlət kitabxanaların saxlanılmasına vəkitabxana işçilərinin əmək haqqının verilməsinə ayrılan vəsaiti qoruyubsaxlaya bildi. Doğrudur, 1990-cı illərin ilk dövründə kitabxana fondunu komplektləşdirməkvə yeni kitablar almaq üçün vəsaitin ayrılmaması kitabxanaişinə çox mənfi təsir etdi. Kitabxanalar öz oxucularının müəyyən hissəsiniitirdi. Əhaliyə kitabxana xidməti acınacaqlı vəziyyətə düşdü. Ancaq 1990-cıillərin ikinci yarısından kitabxanalar mövcud şəraiti qiymətləndirməyə, çətinvəziyyətdən çıxmağa başladılar. Nəticə etibarilə kitabxanalar yerli büdcələrin,icra başçılarının ayırdığı vəsait, ayrı-ayrı xeyirxah kitab müəlliflərininbəxşişləri, xeyriyyəçilərin köməyi və xarici qeyri-hökumət təşkilatlarınınayırdığı qrantlar hesabına yeni kitablar əldə etməyə nail oldular. 1998-ci ildən110

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010başlayaraq dövlət büdcəsində kitabxanalara yeni kitablar almaq üçün vəsaitinnəzərdə tutulması və onun ilbəil artırılması əhaliyə kitabxana xidmətinintəşkili işini xeyli yaxşılaşdırdı. Çətinliklə və zəif də olsa ayrı-ayrı nazirliklərin,idarə və müəssisələrin kitabxanalarında informasiya texnologiyasıartmağa, kitabxanalar tədricən kompüterləşdirilməyə, respublikamızın bir çoxelmi kitabxanaları internetə qoşulmağa başladılar.Keçid dövründə kitabxanaların qarşısında çox mühüm və mahiyyətcətamamilə yeni vəzifələr qoyulmuşdu. Bu vəzifələr sırasında kitabxana işinindemokratikləşməsi, milliləşməsi və azərbaycançılıq kimi böyük elmi-nəzərivə ideoloji əhəmiyyətə malik olan vəzifələr ön plana çəkilməli idi. Kitabxanalarqısa müddət içərisində müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsinə,dövlətin daxili və xarici siyasətinin təbliğinə, erməni faşizminəqarşı insanların səfərbər edilməsi ideyalarının təbliğinə başladılar. Dövlətçiliyimizinmöhkəmləndirilməsi, milli ideologiyanın yaranması və təbliğikitabxana işinin əsas mahiyyətini təşkil edirdi. Kitabxana fondunun təkmilləşməsində,ədəbiyyatın təbliğində milli ədəbiyyat fondunun yenidən təşkili,tarixi soykökümüzə, adət-ənənələrimizə qayıdış ön plana çəkilirdi. Xalqımızınazərbaycançılıq, vətənpərvərlik, respublikamızda yaşayan bütün millətlərin,xalqların dostluq və qardaşlıq ruhunda tərbiyə edilməsinə xüsusi diqqətyetirilirdi.Müstəqillik illərində Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi kitabxana işininyaxşılaşdırılması sahəsində xeyli iş görmüşdür. Kitabxanaların fondu ideolojicəhətdən lazımsız olan ədəbiyyatdan: marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərindən,Sov. İKP tarixinə dair əsərlərdən, siyasi makulaturadan azad edildi.Kitabxanaların milli ədəbiyyatla təmin edilməsi üçün şərait yarandı. Hər cürçətinliyə baxmayaraq, xidmət işində yeni iş forma və üsullarından istifadəedilməklə oxucuların sayı azalmaqdan qorundu. Doğrudur, kitabxanalara yeniədəbiyyat alınmadığından oxucuların buraya gəlişi məhdudlaşırdı, bu daözünü kitabxanalarda kitab dövriyyəsinin azalmasında göstərirdi.Mədəniyyət Nazirliyinin kitabxana şəbəkəsində əsas yeri rayon mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemləri (MKS-lər) tuturdu. Zamanın sınağındankeçmiş bu sistem müstəqillik illərində də özünü tamamilə doğrultdu, kəndyerlərində Azərbaycan mədəniyyətinin dayaq bazası kimi kənd əhalisinəkitabxana xidmətinin təşkilini uğurla apara bildi. Xüsusilə keçid dövrününçətinliyi şəraitində kənd kitabxanalarını qoruyub saxlamaq və yeri gəldikcəonların işini yaxşılaşdırmaq mümkün oldu.1990-cı ildə respublikamızda 68 mərkəzləşdirilmiş sistem və onların4605 filialı var idi. Bu kitabxanaların fondunda 45,3 milyon kitab saxlanılırdı.Kitabxanalar 6386 min oxucuya xidmət edirdi. Ölkəmizdə baş verən böyük111

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010iqtisadi, siyasi çətinliklərə baxmayaraq bu kitabxanalar qorunub saxlanılmaqlaəhaliyə xidmət işini müvəffəqiyyətlə davam etdirmişlər [3, 76].Bu çətin şəraitdə Mədəniyyət Nazirliyinin respublika əhəmiyyətli kitabxanaları– M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası, F.B.Köçərliadına Respublika Uşaq Kitabxanası, C.Cabbarlı adına Respublika GənclərKitabxanası oxuculara kitabxana xidmətini təşkil etməklə yanaşı, dövlətinkitabxana siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsində, kitabxanalarınmetodik təminatında yaxından iştirak etmişlər.Respublikamızda ən böyük kitabxana şəbəkəsinə malik olan MədəniyyətNazirliyi kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin formalaşmasındayaxından iştirak etməklə kitabxana sisteminə elmi-metodik təminatın təşkilindəmühüm işlər görür. Hazırda Mədəniyyət Nazirliyi sistemində 1 milli kitabxana,3 respublika əhəmiyyətli sahəvi kitabxana, 74 şəhər və mərkəzi rayonkitabxanası, 3744 kənd kitabxanası fəaliyyət göstərir. Orta hesabla əhalininhər 700 nəfərinə bir stasionar kitabxana düşür. Kitabxanaların fondunda35,9 milyon nüsxə kitab (sənəd) toplanmışdır. Bir il ərzində kitabxanalara121,76 nüsxə kitab, 22 min nüsxə audiovizual sənəd daxil olmuşdur. Bu ədəbiyyatın101,18 nüsxəsini Azərbaycan dilində ədəbiyyat təşkil etmişdir [2,122].Bu rəqəmlərdən göründüyü kimi, iqtisadi çətinliyə baxmayaraq kitabxanalarınfəaliyyətini davam etdirməsi üçün dövlət əlindən gələni etmişdir. Bukitabxanalar il ərzində 2804,07 min oxucuya xidmət göstərmişdir. Fərəhləndiricihaldır ki, oxucular içərisində uşaqlar və gənclər əhəmiyyətli yertuturlar. Bu da kütləvi kitabxanaların təhsil prosesində iştirak etməsini önplana çəkir. Azərbaycan şəraitində, xüsusilə kəndlərdə uşaq kitabxanaları vəməktəb kitabxanaları olmadığını nəzərə alsaq, kənd kitabxanalarınınməktəblər üçün nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi göz önünə gələr.Digər tərəfdən, hazırda respublikamızın kitabxanalarında təxminən 30minə qədər kitabxana işçisi çalışır. Bunlardan 8167 nəfəri MədəniyyətNazirliyinin kitabxana sistemində işləyir. Onların 1552 nəfəri ali təhsilli, 1204nəfəri ali ixtisas təhsilli, 3273 nəfəri isə orta və orta ixtisas təhsilli işçilərdir.Bu rəqəmlərdən göründüyü kimi, respublika kitabxanalarının ali peşə təhsilliişçilərə böyük ehtiyacı və tələbatı vardır.Məlum olduğu kimi, respublikada keçid dövründə kütləvi kitabxanalarınsayı qorunub saxlanmışdır. Bəzi illərdə müəyyən azalmalar olmuşdurki, bu da kiçik kütləvi kitabxanaların böyük kitabxanalarla birləşməsi prosesindəbaş vermişdir. Bilavasitə xalqa xidmət edən kütləvi kitabxana şəbəkəsininqorunub saxlanması, şəbəkəni saxlamaq üçün ayrılan dövlət vəsaitinindayandırılmaması müstəqil Azərbaycan dövlətinin milli mədəniyyətə,112

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010kitabçılığa, kitabxana işinə böyük diqqət və qayğısının nəticəsi idi. Halbukidigər MDB dövlətlərində kütləvi kitabxanaların çoxu bağlanmışdır.Beləliklə, müstəqillik dövründə baş verən hadisələr dövlətimizə kitabxanaişi sahəsində yeni, müstəqil, demokratik siyasət yeritməsi üçün şəraityaratdı. Müstəqil, suveren, dünyəvi, demokratik, hüquqi Azərbaycan dövlətininkitabxana işi sahəsində siyasəti formalaşmağa və cəmiyyətdə özünə yertutmağa başladı.Qeyd etmək lazimdir ki, bəhs edilən illərdə dövlət dövlət kütləvi kitabxanalarışəbəkəsində baş vermiş mütərəqqi dəyişikliklərə baxmayaraq buaparıcı kitabxana sistemində əhaliyə kitabxana-biblioqrafiya və informasiyaxidməti sahəsində hələ də ciddi problemlər, həll edilməmiş, təşkilati və metodikməsələlər bir sira çətinliklər və noqsanlar qalmaqdadir. Bu problemləribelə ümumiləşdirmək olar:– Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinə onlarin xidmət etdiyi ərazilərinsakinlərinin kitabxana xidməti ilə əhatə edilməsi müxtəlif şəhər və rayonlardaqənaətbəxş deyil. bir neçə ərazi istisna olmaqla əksər rayonlarda bu göstərici40%-dən yuxarı deyil. Bir sira mks-də isə bu göstərici 15-20 % təşkil edir.Belə vəziyyətin bir səbəbi müvafiq MKS-lərin vahid fondunun yeni ədəbiyyatlazəif komplektləşdirilməsidirsə, digər səbəbi isə həmin kitabxanalarda,bu işin lazimi səviyyədə təşkil edilməməsidir. Hazirda dövlət kütləvi kitabxanalarşəbəkəsinin və xüsusən kənd kitabxanalarinin yalniz 12-15%-nin oxuzalı vardır.– Bir çox MKS-lərin, o cümlədən Dəvəçi, Daşkəsən, Lerik, Imişli,Xaçmaz, Qəbələ, Kürdəmir, Zaqatala, Şəki, ümumilikdə isə MKS-lərintəqribən 40 faizi ağir bina şəraitində fəaliyyət göstərir. Kənd əhalisinə xidmətedən dövlət kitabxanalarinin təqribən 12 faizi şəxsi evlərdə yerləşir.– MKS-lərin xüsusi kitabxana avadanlığı, kitab rəfləri, kataloq qutuları,sərgi vitrinləri, eləcə də kitabxana texnikası ilə təchiz edilməsi qənaətbəxşdeyildir. Əksər kitabxanalarda kataloq kartoçkaları, uçot kitabları, digərnormativ sənədlər yox dərəcəsindədir.– Kitabxanaların yeni ədəbiyyatla komplektləşdirilməsi planlı vəsistemli şəkildə aparılmır, profillilik prinsipi unudulmuşdur. Əksər MKS-lərinvahid fondunun tematik-tipoloji planı yoxdur.– Respublika Kitabxana Kollektorunun fəaliyyəti yararsız olub MKSlərinkomplektləşdirilməsinin müasir tələblərinə cavab vermir.– Son 1-2 il ərzində respublika Mədəniyyət Nazirliyində bu sahədə başvermiş canlanmaya baxmayaraq MKS-lərin idarə edilməsində və xüsusənonların metodik təminatinda ciddi nöqsanlar hələ də özünü göstərməkdədir.MKS-lərə dünya kitabxanaçılıq təcrübəsində baş verən yeniliklər, müxtəlifinnovasiyalar operativ şəkildə çatdırılmır. MKS-lərin əksəriyyəti Azərbaycan113

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010və rus dillərində nəşr edilən ixtisas ədəbiyyatini, o cümlədən dövri mətbuatorqanlarini almırlar.– 80-ci illərin sonu və 90-ci illərin əvvəllərində respublikanın sosialiqtisadihəyatındakı ciddi problemlərlə əlaqədar kitabxanaların kadr potensialındayaranmış ciddi boşluqlar hələ də aradan qaldırılmamış, əksər MKSlərdəyüksək ixtisasli kitabxanaçı kadrlar çatışmır. Kənd dövlət kütləvikitabxanalar şəbəkəsinin əməkdaşlarının əksəriyyətinin yalnız ümumortatəhsili vardır.– Son illər Mədəniyyət Nazirliyi, metodik mərkəzlər, ictimai birliklər,bir sıra xarici təşkilatlar: ABŞ səfirliyi, Avrasiya fondu, Soros fondu və s.təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilən tədbirlərə baxmayaraq kitabxanaişçilərinin fasiləsiz təhsili sistemli xarakter almamışdır.– Respublika daxilində kitabxanalararası əlaqələr, dövlət kütləvikitabxanalar şəbəkəsinin digər kitabxana şəbəkələri ilə, həmçinin beynəlxalqkitabxana təşkilatları ilə əlaqələri olduqca zəifdir.– Kitabxana işçilərinin sosial müdafiəsi ilə əlaqədar müvafiq icrahakimiyyəti orqanlari tərəfindən “Kitabxana işi haqqinda” Azərbaycan RespublikasınınQanununda nəzərdə tutulmuş əmək haqlarına əlavələr, müxtəlifmükafat və kompensasiyalar, digər maddi və mənəvi stimullaşdırma tədbirlərihəyata keçirilmir.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin kitabxana işi sahəsində siyasəti formalaşmışdır.Bu siyasət dünyanın qabaqcıl ölkələrinin kitabxana siyasətindən,ümumbəşəri dəyərlərdən bəhrələnən, müasir dövrün mahiyyətcə yeni olanideyaları ilə silahlanan, gələcəyə baxan, perspektiv inkişafı təmin edə bilən birsiyasətdir. Kitabxana işi haqqında dövlət siyasətini formalaşdırmaq üçün yenitəfəkkür tərzi ilə düşünən insanların dünya baxışını analiz və sintez əsasındanəzərdən keçirib təhlil etmək, xalqımızın mədəniyyət, kitab və kitabxana tarixiənənələrindən istifadə etmək, milli mentalitetimizə, soykökümüzə uyğunənənələri ortaya çıxarıb ümumiləşdirmək əsasında hazırlamaq zəruridir. Beləsiyasət keçmişi nəzərə almaqla müasirliyin bütün mütərəqqi tələblərini təminedir, gələcək istiqamətləri müvəffəqiyyətlə müəyyənləşdirir.Müasir şəraitdə kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətini müəyyənləşdirərkənrespublikamızda əldə edilmiş müstəqilliyin xalqımıza bəxş etdiyimilli dövlətçiliyimizin, milli ideologiyamızın, azadlıq və demokratiyanın nailiyyətinison illərdə ölkənin həyatında baş verən iqtisadi, sosial, mədəni vətəhsil sahəsindəki dəyişiklikləri, milli soykökümüzə qayıtmağımızı, millimentalitetimizin möhkəmləndirilməsini, ümumiyyətlə, müstəqil, suverenAzərbaycan cəmiyyətində baş verən bütün dəyişikliklərin inkişaf qanunauyğunluqlarınınəzərə almaq lazımdır. Dövlət tərəfindən hazırlanan kitabxanasiyasəti respublika miqyasında aparılan kitabxana işinin əsasını təşkil114

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010etdiyindən kitabxana işinə dair hazırlanan bütün sənədlər bu ana sənədə,Azərbaycan dövlətinin kitabxana işi sahəsində siyasətinə əsaslanmalıdır.ƏDƏBİYYAT1. Azərbaycanda kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsi məsələləri: Elmiəsərlərin tematik məcmuəsi. – Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1986.- 80 s.2. Xələfov A.A. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. – Bakı:Azərnəşr, 2006, 312 s.–3. Xələfov A.A.Kitabxanaşünaslığa giriş. 2 cilddə. I-II hissələr. – Bakı,2001. – 276 s.; III hissə (Kitabxana işi haqqında təlim). – Bakı, 2003. – 400 s.4. Xələfov A.A. Müasir kitabxanaların sosial funksiyaları // Kitabxanaşünaslıqvə biblioqrafiya: Elmi və təcrübi –jurnal, 1999, №2, s.3-32.5. İsmayılov X.İ. Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin metodiktəminat sisteminin inkişaf tarixi (1918-2000): Monoqrafiya. – B., 2000, 440 s.ХАРАКТЕРИСТИКА РАЗВИТИЯ ЦЕНТРАЛИЗОВАННЫХБИБЛИОТЕЧНЫХ СИСТЕМ АЗЕРБАЙДЖАНАНА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕС.А.ХАЛАФОВАРЕЗЮМЕДанная статья посвящена одной из актуальных и малоизученныхпроблем отечественного библиотековедения – развития сети государственныхмассовых библиотек в Азербайджанской Республики в годынезависимости. Здесь исследуется деятельность централизованныхбиблиотечных систем в республике.DEVELOPMENT TENDENCIES OF CENTRALIZED LIBRARYSYSTEMS IN AZERBAIJAN IN THE MODERN CONDITIONSS.A.KHALAFOVASUMMARYThis article is dedicatedto one of the important and less studied problemsof national library science called network development of the State masslibraries in Azerbaijan in 1993-1999 s. In the article the activaty of thecentralized library systems of the Republic are being analyzed.115

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010ELEKTRON KATALOQ VƏ ONUN KİTABXANALARDATƏTBİQİNİN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİY.A.MƏMMƏDOVABakı Dövlət UniversitetiCəmiyyətimizin informasiya mərkəzlərindən olan kitabxanalarımız yarandığıilk gündən oxucuların informasiya təlabatını ödəmək məqsədi iləinkişafa meylli olmuş və kitabxana sahəsində tətbiq edilən bütün yenilikləriqəbul etmişdir. Müasir dövrdə kitabxanalarda yeni informasiya texnalogiyalarınıntətbiqinə geniş yer verilmişdir. Oxucuların informasiya təlabatını uzaqməsafədən ödəmək məqsədilə respublikamızın bir çox kitabxanasında artıqelektron kataloqdan istifadə edilir. Bu da kitabxanaların cəmiyyətdə imicinindaha da yüksəlməsinə və istifadəçi sayının artmasına şərait yaradır. İndi buinkişafa şərait yaradan elektron kataloq haqqında qısa da olsa məlumat verək.1996-cı ildən MDB ölkələrində qüvvədə olan 7.76.96 nömrəli dövlətlərarasıterminoloji standartın 8.19-cu bəndində elektron kataloqa belə tərifverilir: “Elektron kataloq – real vaxt rejimində işləyən və oxucuların istifadəsinəverilən maşınlaoxunan kataloqdur”. Bu tərifin ardınca elektron kataloquningilis-amerikan ədəbiyyatında qarşılığının ən çox işlənən variantı da verilir.“On-line public access catalogue, OPAC”. Maraqlıdır ki, ingilis dilli ixtisasədəbiyyatında “elektron kataloq” termininin qarşılığı “elektronics cataloq”kimi işlənir. MDB ölkələrindən fərqli olaraq, ABŞ-da “elektron kataloq”termini müxtəlif mənalarda işlənir: “Maşınlaoxunan kataloq” (Machinereodablecatalog) maşınlaoxunan formada biblioqrafik yazıları mühafizə edir.“Maşınlaoxunan kataloq” elektron kataloqa verilən ümumi addadır. “On-linecatalog” – daimi mühafizə edilən, biblioqarfik yazılar müntəzəm olaraq əlavəedilən və birbaşa istifadəyə, çıxışa imkan verən kataloqdur. Rusdilli ədəbiyyatdabelə kataloqu real vaxt rejmində işləyən kataloq (Каталог работающийв реалъном масштабе времени) adlandırılır. Belə kataloqu dialoq, yaxudinteraktiv rejimdə işləyən kataloq adlandırmaq bir qədər dəqiq deyil. Çünkiyığcam diskdə (CD) olan “On-line catalog”a (yəni rabitə xidmətindən kənarolan kataloq) istifadəçiyə dialoq rejmində işləməyə imkan verən proqramamalik ola bilər.Qeyd edilənlə yanaşı, son illərin rus ədəbiyyatında elektron kataloqamüxtəlif izahlar və təriflər verilir.Elektron kataloq elektron kartateka kimi dörd komponentdən ibarətdir:proqram (əsas), terminoloji (mühit), informasiya (interfeys), operat (xüsusi).116

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Elektron kataloq – maşınlaoxunan formada reallaşdırılan kitabxanakataloqudur. (QOST 7.26.80)Elektron kataloq – kataloq funksiyalarını da icra edən biblioqrafikməlumat bazasıdır.Elektron kataloq – avtomatlaşdırılmış kitabxana-niformasiya sistemi vəya onun altsistemidir.Elektron kataloq – onlayn kataloqdur.Bu təriflərin hər biri mübahisəlidir. Lakin yuxarıda deyilən QOST7.76.96-da verilən tərif mütəxəssislərin çoxu tərəfindən qəbul edilir. Yalnızingilisdilli ölkələrdə deyil həmçinin əksər Qərbi Avropa ölkələrində elektronkataloqun digər adı OPAC (Online Public Access Cataloq) kimi ifadə edilir.Amerikan ixtisas ədəbiyyatında OPAC dedikdə real rejimdə işləyən paylayıcı(şəbəkə) və kütləvi istifadəyə imkan verən kataloq nəzərdə tutulur. Elektronkataloqu məlumat bazasından fərqləndirmək lazımdır. Yuxarıda adını çəkdiyimiz7.76.96 nömrəli terminoloji standartda məlumat bazasına belə tərifverilir: “Müəyyən edilmiş məqsədə kifayət dərəcədə cavab verən, maşınlaoxunanformada təqdim edilən, informasiyanın avtomatlaşdırılmış emalınaimkan verən məlumat naboru”. Məlum olduğu kimi kataloq kartoçkalarındayazılan, əl üsulu ilə istifadə edilən belə məlumat naboru maşın yaddaşına (sərtdiskə), yaxud yığcam diskə (CD) keçirilərək istifadə üçün müəyyən sisteməsalınarsa, onu “biblioqrafik məlumat bazası” adlandırırlar.Elektron kataloq ənənəvi kataloqların təqdim etdiyi bütün xidmətnövlərini əhatə etməklə, əlavə axtarış imkanları da yaratmalıdır. Əgər xidmətimkanları ənənəvi kataloqa nisbətən azdırsa, belə kataloq səmərəli deyildir.Elektron kataloq yüksək axtarış operativliyinə və uzaq məsafədən axtarışimkanlarına malik olmalıdır. Elektron kataloqun vacib cəhətlərindən birioxucuya verilən biblioqrafik yazıların monitorda asanlıqla oxunmasını təminetmək, müəyyən sənədə aid olan biblioqrafik yazıda həmin sənədin neçənüsxədə olduğunu, hansı fondda mühafizə edildiyini, kitabxanalararası abonomentləverilməsi mümkünlüyünü, elektron variantının olub-olmamasını, sənədinelektron göndəriş vasitəsilə verilməsi mümkünlüyü və bu halda qiymətinibildirməkdir. Bir sıra iri kitabxanaların elektron kataloqları uzaq məsafədənmüraciət rejimində müəyyən biblioqrafik yazının aid olduğu ilkin sənədliavtomatik olaraq əlaqədar elektron kitabxanadan seçir və istifadəçi kredit kartıilə müəyyən məbləğ ödədikdən sonra həmin sənədi elektron poçt yolu iləistifadçiyə göndərir.Elektron kataloqlaşdırma texnologiyasının yaradılması ideyası XX əsrin60-cı illərindən başlanıb. İdeyanın nəzəri əsaslandırılması ABŞın KonqresKitabxanasının o dövrdəki direktoru L.Avrama məxsusdur. Bir neçə il sonra,yəni 60-cı illərin birinci yarısında AACR1 kataloqlaşdırma qaydaları əsasında117

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010MARC (Machine Reodable Catalog) adlanan biblioqrafik yazı formatı yaradılmışdır.İlk illərdə MARC formatı biblioqrafik yazıların kitabxanalar arasındamübadiləsi üçün nəzərdə tutulurdu, yəni ənənəvi kitabxana kataloqlarınıəvəz etmək məqsədilə yaradılmışdı. Sadəcə olaraq cari ədəbiyyatın biblioqrafikyazılara mövqeli yazı sistemi əsasında maqnit lentlərə keçirildi vəKonqres Kitabxanasının müqavilə bağladığı digər kitabxanalara poçt vasitəsiləgöndərildi. Bu proses o dövrdə hesablama tenikasının və kommunikasiyavasitələrinin aşağı inkişaf səviyyəsi ilə izah edilir.Elektron kataloqlaşdırma sahəsində keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsiXX əsrin 60-cı illərinin sonlarından başlanır. Bu dövrdə elektron kataloqlaşdırmaformatı (MARC) təkmilləşdirildi, milli maşın formatları yaradıldı vəənənəvi kataloqun elektron kataloqla əvəz edilməsi prosesi başlandı.70-ci illərin birinci yarısında fərdi kompüterlərin, telerabitə qurğularınınvə onlara uyğun olan standart proqram təminatı sisteminin yaradılması bütüninkişaf etmiş ölkələrdə elektron kataloqların vahid qaydada işlənməsinə vəmübadiləsinə şərait yaratdı. İnternetin və onun ilk baza servisi olan elektronpoçtun tətbiqi elektron poçtun tətbiqi elektron informasiya mübadiləsinəəlverişli şərait yaratmış oldu.XX əsrin 80-cı illərində informasiya texnologiyalarında sistem yanaşmasıişləmələrdə hakim mövqe qazandı, yeni sistem arxitekturaları, əməliyyatsistemləri, baza və tətbiq proqram paketləri, məlumat bazalarının,inteqral informasiya sistemlərinin şəbəkə modelləri işlənib hazırlandı.Bununla əlaqədar olaraq ənənəvi kataloqlar elektron kataloqlarla əvəzedildi. Yeni kataloqlaşdırma formatları, o cümlədən UNİMARC yaradıldı.Elektron kataloqlaşdırma sahəsində müasir mərhələ bütün dünyada 90-cıillərin əvvəllərindən başlanmışdır. Bu dövr böyük tutumlu yaddaşa malik olanfərdi kompüterlərin, süperkompüterlərin, optik və lazer disklərin, sürətli ötürməimkanlarına malik olan kommunikasiya avadanlıqlarının yaradılması vətətbiqi ilə bağlıdır. Son 10-15 ili əhatə edən bu dövrdə elektron kataloqlaşdırmatexnologiyası avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemləri(AKİS) və şəbəkə mühiti (internet) ilə tam inteqrasiya edilmişdir. Elektronkataloqlaşdırma, onlayn rejimli məlumat bazalarının və elektron kitabxanalarınən aktual fəaliyyət istiqamətləri getdikcə aparıcı mövqe qazanır.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A. Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Kitabxanası 90 il Elmvə Təhsilin xidmətində. - B., 2009. -208 s.2. Bakı Dövlət Universiteti Elmi Kitabxanasının 2005-2009-cu ilhesabatları118

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20103. Шрайберг Я.Я. Библиотеки электронная информация именяющееся общество в информационном веке. М., 2006, 35 с.НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЕ ЭЛЕКТРОННОГОКАТАЛОГА В БИБЛИОТЕКАХЕ.А.МАМЕДОВАРЕЗЮМЕВ статье поясняется возникновение электронного каталога, эгосущность, а также принципы применения в библиотеках.THE ELECTRONIC CATALOGUE AND SOME QUESTIONSOF ITS APLICATION IN LIBRARIES.Y.A.MAMMADOVASUMMARYIn the article is commted arising of the electron cataloque, its essenceand also applied prinsipes in the library.119

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010KİTABXANALARDA İSTİFADƏ EDİLƏN MÜASİRAUDİOVİZUAL İNFORMASİYA DAŞIYICILARIS.İ.МЯММЯДОВАBakı Dövlət UniversitetiSon 50 il ərzində dünyada baş verən bir cox hadisələr, elmi-texnikiinqilablar ənənəvi informasiyanı elektron sənədləşmə ilə kölgədə qoymuşdur.Demək olar ki, vaxtilə kitab, qəzet, jurnal kimi əsas kağız informasiya daşıyıcılarıyayılmanın ləng olması baxımından indi öz aktuallıqlarını bir qədəritirmişdir. Müasir informasiyalaşmış cəmiyyətə kecid şəraitində yüz min tirajlarlacap olunan bu kağız məmulatlarının effektiv təsir imkanları cox azdır. Buinformasiya vasitələri yalnız məhdud sahələrə yayımlanmaqla yanaşı, əsasənölkədaxili ücün nəzərdə tutulmuşdur. Digər yerli xarakterli radio, televiziyakimi informasiya vasitələri isə yalnız daxili istehlakciya yönəlmişdir ki, bununda cəkisi cüzidir. Kompüter texnologiyasının geniş şəkildə inkişafı, xüsusiləqlobal informasiya səbəkələrinin yaradılması (xüsusilə İNTERNET) elektroninformasiya sahəsində ciddi dəyişikliklər etdi. Qeyd edək ki, bu kimiproblemləri nəzərə alan bir cox ölkələr artıq kağız məmulatlarının elektronvariantlarını yaratmışlar və bu sahədə demək olar ki, cox ciddi işlər gedir. İndiməhz qlobal şəbəkələr vasitəsilə yayımlanan informasiya informasiyalaşmışcəmiyyətin əsasını təşkil edir. Elektron sənəd sahəsi yalnız sosial-iqtisadiislahatlarla deyil, eyni zamanda informasiya texnologiyasının inkişafı ilə sıxbağlıdır. Müasir infomasiyalaşmış cəmiyyətdə kompüter texnologiyaları vəvasitələri eyni zamanda digər qanuni normalar əsasında informasiyanın toplanması,işlənməsi, axtarışı və ötürülməsi, onun mühafizəsinin təhlükəsizliyi,bazara cıxışı, informasiyanın lazımı vaxtda, forma və daşıyıcıda, psixoloji vəarqonomik şərtlər nəzərə alınaraq əks etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Hal-hazırda informasiyanın sənədləşməsi (elektron versiya, elektron sənəd)informasiyanı müəyyən edilmiş daşıyıcıda yazmaq, ona təşkilati forma vermək,saxta olub-olmadiğını müəyyənləşdirmək, axtarış və istifadə məqsədiləidentifikasiya etməyə və s. imkan verir. Bundan cıxış edərək qeyd edə bilərikki, sənədin öyrənilməsi və informasiyanın əks etdirilməsi böyük elmi vətəcrübi əhəmiyyət daşıyır. Dünya informasiya resurslarına cıxış, elektronsənədləşməyə kecid, sənədin qorunması və ötürülməsi və s. informasiyanıntəşkilinin yeni üsulları və ona cıxış informasiyalaşmış cəmiyyətdə kitabxanalarınqarşısında yeni elmi və təcrübi problemlərin həlli zərurətini qoyur.120

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Qeyd etdiyimiz kimi dünyada baş veren elmi texniki inqilab elektronsənədləşmənin yaranmasına əsas verdi. Elektron sənədləşmənin xüsusiyyətiinsanın elektron sənədi daşıyıcıda əks olunduğu fiziki formada olduğu kimiqəbul edə bilməməsidir. Baxmayaraq ki, ədəbiyyatda və təcrübi fəaliyyətdə“elektron sənəd” termini geniş istifadə olunur onun təyinatı hələ müəyyənləşdirilməyib.Bununla belə bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, “elektron sənəd”-bu sənəd daşıyıcı elektron sahəsi-maqnit diski, maqnit lenti, kompakt disk vəs. ibarətdir. Elektron sənəd anlayışını 3 mühüm tərkibə ayırmaq olar: fiksəolunmuş informasiya, daşıyıcı, mövcud sənədin təyinatını müəyyənləşdirəneyniləşdirmə şərti.Sənəd termininin qanuni traktovkası informasiyanın yazılı formadasaxlanması ilə bağlıdır. (Lat.”documentium”- sənəd, sübut deməkdir). Həqiqətənənənəvi kağız sənədlərinin məzmunu, tərkibi sənədin maddi daşınmaforması ilə sıx bağlıdır. Aydındır ki, sənəd informasiya daşıyıcıları texnikiinkişafın tempinə uyğun olaraq dəyişir.Yeni informasiya texnologiyalarınıninkişafı nəticəsində prinsipcə kağızdan fərqlənən elektron sənəd informasiyadaşıyıcısı yaranır. İnsanlar elektron sənədi yalnız xüsusi proqram vasitələri vətexnoloji prosedur, əməliyyatların vasitəsilə qəbul edə bilər. Sənədləşmişinformasiyanın maddi daşıyıcılarının inkişafı cox uzun ömürlü olması və kicikfiziki ölcüdə böyük informasiya tutumu ilə ölcülür.Hamıya məlumdur ki, insanlar ətraf aləmi 80 % gözləri ilə, qalan 20%isə eşitmə orqanları ilə qavrayır. Eşitmə orqanları vasitəsilə ilə insan 10% nitqinformasiyası, 25% görmə (vizual) təsviri informasiyanı yadda saxlayır. Odurki, bizim qavradiğımız bu informasiyalar sənəd şəklində audio, video vətexniki sənədlərə ayrılırlar.Audiovideotexniki sənədlər-texniki vasitələrlə əks etdirilən mətn, səsli,təsviri və ya təsviri-səsli informasiyalardan ibarət sənəddir. Audiovizual informasiayavasitələri əyaniliyin şifahi və təsviri forması imkanlarını genişləndirir,qavrama və dərk etməni rassional və məqsədyönlü element edir.Labüd kompüterləşmə erası audiovideotexniki vasitələrə münasibəti,onların ənənəvi şəkildə başa düşülməsini kifayət qədər dəyişmişdir. Müasiraudiovizual daşıyıcılar kompüter texnologiyasından istifadəyə əsaslanır. Butexnologiyalar təbii ki özü ilə yeni terminlərin də yaranmasına səbəb oldu.Hansı ki, bu terminlər hələ dəqiq və bir məna əldə etməyib. Belə ki, ”multimedia”termini 1980-cı illərin ortalarında sənəd kimi başa düşülürdü (2, s.6).Eyni vaxtda bir və ya daha cox daşıyıcıdan məsələn, mətn və audiovizualmateriallar-ibarət sənəd sonralar 1980-cı illərin sonlarında kompüter vasitəsiləsintez olunmuş informasiya daşıyıcıları belə adlandırıldı. Multimedia terminiadı altında audiovizual sənədlər başa düşülür.121

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Müasir audiovideotexniki vasitələr, videoyazı və müxtəlif səsli multimediadaşıyıcıları kompakt disklərdir(CD).Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi1980-cı illərdə bir-birinin ardınca baş verən texniki inqilablar kitabxanalarıyeni informasiya texnologiyalarından istifadəyə gətirib cıxartdı. Belə ki yenimultimedia sənədləri, maqnit disklər(disketlər), optik, lazerli disklər və s.yarandı. Bu müxtəlif audiovizual sənədləri saxlamaq ücün kitabxana fondununəsas hissələrini əks etdirən xüsusi fondlar yaradırlar. Onlar xüsusitexniki vasitələrlə əks etdirilən səsli, təsviri və ya təsviri-səsli informasiyalarıözündə toplayan sənədlərdən ibarət olur. Audiovizual informasiya daşıyıcılarınınxüsusi saxlanma yeri kitabxanalarda aşağıdakı adları daşıyır: artteka vəizoteka-incəsənət əsərləri fondu, fonoteka və sonoteka-səsli sənəd fondu,diateka-vizual sənəd fondu, fototeka-fotomateriallar fondu, filmoteka və yakinoteka-kino materiallar toplusu, mediateka-kağız daşıyıcıları, şəkil,fonoqramma, diafilm, video, kinofilm, elektron daşıyıcılar və multimedia və s.Onların vəzifəsi oxucuların sorğu və tələbatlarını maksimum dərəcədə təminetmək, insanlarda yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi, boş vaxtlarınınsəmərəli təşkili, informasiya və kütləvi işlərin həyata kecirilməsidir.Kitabxanalarda istifadə edilən audiovizual sənədlər illər nəticəsində aşağıdakıtəsnifata ayrılmışdır: Xarici görünüş əlamətlərinə görə vizual (təsviri əksetdirən), audio (səsli), audiovizual (həm səsli, həm görüntülü).Kompüterlər kitabxanaların məlumat bazasından informasiya axtarışıvasitəsi kimi və kitabxana fondunu tam və operativ şəkildə formalaşdırmaq,kitabxana xidməti istiqamətində müxtəlif kitabxanaların məlumat bazalarınıəlaqələndirmək, kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması vasitəsi kimi öztəsdiqini tapdı.Müasir dövrün ən aktual problemlərindən biri olan elektronkitabxanaların təşkilində də müasir audiovizual informasiya daşıyıcılarındangenis istifadə olunur. Belə ki elektron kitabxanaların informasiya ehtiyatırəqəmli formada hazırlanmış müxtəlif formatlı sənədlərdən ibarətdir. [1,176]Bunlara da bildiyimiz kimi kompakt (CD), optik disklər, audio-video disklərvə s. daxildir. Bu plastik və aliminium disklər lazer şüası vasitəsilə informasiyanınyazılması və əks etdirilməsinə əsaslanır. Bu diskləri optik lazerdisklər də adlandırırlar. Hal-hazırda optik lazer disklər rəqəm üsulu ilə yazılmışdaha etibarlı maddi sənəd informasiya daşıyıcılarıdır. Optik sənədinformasiyanın müxtəlif üsulla yazılması və daşınma materialına əsaslanır.İnformasiyanın bu növ daşıyıcılarının mühüm keyfiyyəti onun birinci növbədəuniversallığı, vahid rəqəmli informasiyanın istənilən formada səsli, mətn,qrafiki, video-saxlanması və yazılması imkanlarından ibarətdir. İkinci növbədəoptik sənəd vahid optik daşıyıcıda verilənlər bazası şəklində informasiyanınsaxlanması və təşkilinə imkan verir. Ücüncü növbədə bu sənədverilənlər bazasına cıxışı təmin edən inteqrasiyalı informasiya şəbəkələrinin122

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010yaradılmasına imkan yaradır. Optik sənəd - eyni vaxtda kitab, diafilm və videofilm,audioyazı və s. özündə cəmləşdirən sənədin inteqral formasıdır [7,50]. Optik sənəd böyük həcmli informasiyanı özündə uzun müddət saxlamaqücün daha əlverişlidir. Optik sənədlərin ən əlverişli forması lazer şüası ilə əksolunan, yazılan və sayılan informasiya maddi daşıyıcı-kampakt disklər, optiksənədlərdir. Kompakt disklər- üzərinə qoruyucu lak cəkilmiş nazik qatlı aliminiumlaörtülmüş, 1,2 mm. qalınlıqda polikarbonatdan hazırlanmışdır. Optik,maqnitoptik və rəqəmli kompakt disklər istifadə texnologiyasına görə 3 əsassinifə ayrılırlar:1.Pozulması mümkün olmayan bir dəfə yazmaq və bir nece dəfəoxutmağa imkan verən disklər. (CD-R;CD-WORM--Write-Once, Read -Many)2.Reversiv (hərəkət istiqamətini dəyişə bilən) optik disklər-Bir necedəfə yazmağa,oxutmağa və siqnalları silməyə imkan verən. (CD-RW,CD-E)Bunlar daha cox unversal disklərdir.3.Rəqəmli unversal videodisklər- 17 Qbayta kimi böyük tutumluDWD-ROM, DWD-RAM, DWD-R tipliBəs CD-lər hansı üstün keyfiyyətlərə malikdir?CD-ROM hər şeydən əvvəl cap vasitəsi-kompakt, kütləvi istehsal vəyayılma baxımından sərfəli, enerji və resursqoruyucudur. Həm personal kompüterlərdə,həm də şəbəkədə istifadə oluna bilər.Təcrübi cəhətdən səhvlərdənxalidir. Onlar müxtəlif formada informasiya saxlaya bilir, mətn, şəkil, musiqi,nitq, video, proqram məhsulu. Bir diskdə 8 tip məlumat birlikdə saxlanıla vəya yazıla bilər. Həmcinin CD-lərə təhsil, öyrədici və əks etdirici proqramlarda yazılır. Bu baxımdan CD-lərin kitabxana işində istifadəsi cox əlverişlidir.Milyondan artıq biblioqrafik təsvirdən ibarət məlumat bazasının bir diskəyazılması və axtarışı oxucuların informasiya təminatını ödəməyə imkan verir.Kompakt disklər mürəkkəb proqram təminatının yayılmasında mükəmməlvasitədir. Onlar müxtəlif siyahılar, katoloq, lüğət və ensklopediyaların qorunmasındaəvəzedilməzdir. Cünki multimdeia informasiya daşıyıcılarına böyükhəcmdə müxtəlif təşkilati informasiya yerləşməlidir. CD-ROM kağız daşıyıcılardan,mikrofilm və ya maqnit daşıyıcılardan fərqli olaraq dahauzunömürlüdür. CD-lər kompakt, yüngül, dözümlü və dağılmazdır.Beləliklə deyə bilərik ki, informasiya texnologiyalarının kitabxana işisahəsinə tətbiqi istiqamətində ötən onilliyin ən əlamətdar, mühüm hadisəsiCD-ROM disklərin yaranması oldu. Onlar yeni növ sənəd daşıyıcısı formasıolmaqla yanaşı oxuculara kitabxana-informasiya xidmətinin, kitabxana fondlarınınformalaşmasının yeni ideologiyasını yaratdı. Bir sözlə faktiki olaraqelektron kitabxanaların yaranması fenomeninin əsasını qoydu.123

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010Artıq 1992-1995-ci illərdə CD-ROM-un kitabxana işinə tətbiqi prosesibaşlandı (2,s.14). CD-ROM-bu yenilik kitabxanalar ücün yeni perspektivlitexnologiya idi. Qeyri şərtsiz olaraq CD-ROM texnologiya kitabxanalarınhəyatında bir cox dəyişikliklər etdi. Oxucular böyük informasiya və şəbəkəazadlığı əldə etdilər, kitabxanalar özlərinin cari texnologiyalarına CD-ROM-utətbiq etməyə başladılar.Bəs CD-ROM kitabxanalara nə verdi?1.Öz oxucularına müxtəlif informasiya məhsulları ilə biblioqrafik,referativ, faktoqrafik və cürbəcür informasiya resursları və məlumat bazalarıilə xidmət etmək imkanı;2.Hətta internet epoxasına qədər onlayn cıxışla, kağızla, mikroformalarla,maqnit lentləri və disklərlə müqayisədə yüksək üstünluklərə, böyükimkanlara malik, cox da bahalı olmayan kompleks enerji və resurs qoruyucuinfomasiya vasitələrindən istifadə etmək imkanı;3.CD-ROM Networking sisteminin köməyilə bir necə istifadəciyə eyni vaxtdabir CD-ROM-la bir sənədə cıxış imkanı;4.Elektron nəşrlər-sənədlərin yeni növü -1990-cı illərin sonlarındadaha cox rast gəlinən: ensklopediyalar, göstəricilər, sorğu kitabcaları, nəhayəttam mətnli nəşrlər.Kompakt disklər (onları həm də lazer, optik disklər, CD dəadlandırırlar) ilk dəfə musiqi yazmaq ücün işlənib hazırlanmışdır. Lakin artıq1984-1985-ci illərdə nəinki ilk oyunlar və ya texniki katoloqlar (“Perqamon”şirkəti Boinq təyyarələri ücün təlimat) hətta ilk CD-ROM verilənlər bazası daişləndi. Belə tanınmış ümumdünya məlumat bazası Elmi İnformasiya İnstitutu(Filadelfiya, ABŞ) tərəfindən buraxılmışdır [9, 45]. CD-ROM texnologiyasınınyaranması ilə kitabxanalar yüksək informasiya texnologiyalarının tətbiqisahəsində daha bir pillə irəli addım atmış oldular.1992-ci ildə kitabxana məlumat bazaları və katoloqları ücün CD-R(CD-Recordable) texnologiyası–CD-ROM-a informasiya yazılması texnologiyasıyarandı. Qərb kitabxanalarında CD-ROM-un meydana cıxması 1985-1989-cu illəri əhatə edir [5,42]. Belə ki, CD-ROM yavaş-yavaş, lakin haqlıolaraq Onlayn cıxışı sıxışdırıb cıxartdı. Cünki o daha az etibarlı və bahalı idi.Eyni zamanda axı İnternet yox idi və onlayn seans telefon kanalları və paketkomutasiya vasitəsilə həyata kecirilirdi.CD-lərin kicik ölcülü, böyük tutum, etibarlılıq və uzunömürlülüyüsayəsində xarici yaddaş qurğuları keyfiyyətcə müvəffəqiyyətlə dəyişir. Bircox Avropa ölkələrində 1980-cı illərin ortalarında elmi və xüsusi kitabxanalaröz oxucularına CD təqdim etməyə başladılar [8,50].Əvvəllər onlar sorğu vəbiblioqrafik məlumat bazalarından ibarət idi.Sonralar ora xüsusi rəsmi nəşrlər,daha sonralar isə tam mətnli jurnallar və elmi hesabatlar da əlavə edildi.CD-124

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010lərin geniş şəkildə elmi və xüsusi kitabxanalarda tətbiqi, şəbəkə versiyasınınyaranması 1991-ci illərə təsadüf edir [4,10]. Multimedia CD-lər daha gecensklopediyalar, dərsliklər, xüsusi soraq nəşrləri və s. formasında gəldi. CDləroxuculara xidmət işi təcrübəsinə daxil olmağa başladı. 1995-ci ildə ABŞ-ın26% elmi və akademik kitabxanalarında, lokal CD-şəbəkələr isə 75% universitetkitabxanalarında istifadə olunurdu.Qeyd edək ki, dünyada audiovizual sənədlər bazarı və sənədlərlə xidmətvə eyni zamanda CD-ROM texnologiyası əsasında məlumat bazası bazarıkifayət qədər rəngarəng və böyükdür. Nomenklatura və tiraj genişlənməsidəyişməz tendensiya daşıyır və yaxın zamanlarda kifayət qədər daha daböyüyəcək, artacaqdır. Belə ki, bir cox milli kitabxanalar artıq özlərinin müstəqilolaraq fondlarını əks etdirən kompakt disklərini yaratmağa başlayıblar.Buna misal Almaniya, İngiltərə, Fransa, İspaniya və s. ölkələri göstərmək olar[3,9]. Təbii ki, bunun ücün ölkə kitabxanaları öz siyasətlərini işləyibhazırlamalıdırlar. Lakin bir cox qeyd etdiyimiz xarici ölkələrdən fərqli olaraqtəəssüf ki, bu sahəyə respublikamızda cox az diqqət yetirilir. Audiovizualsənədlər, onların saxlanması və istifadəsi sahəsində kitabxana siyasəti hələmüəyyən edilməmişdir. Bizdə yeni audiovizual daşıyıcılar bazarı və onlarıntərkibi, xidməti haqqında kitabxanalara məlumat verən elə bir təşkilat dayoxdur.Hal hazırda optik (lazerli) disklər rəqəmli üsulla yazılmış daha etibarlıinformasiya daşıyıcılarıdır. Bunlarla yanaşı elm və texnologiya inkişaf etdikcəyeni nanotexnologiya vasitəsilə atom və molekulla işləyə biləcək dahayığcam informasiya daşıyıcılarının yaradılmasına başlanmışdır. Atomlardantoplanmış elementlər qablaşdırmasının qalınlığı müasir mikroelektronikadan1000 dəfələrlə böyükdür [6,12]. Nəticədə nanotexnologiya əsasında hazırlanmışbir kompakt disk yüzlərlə lazerli diski əvəz edə bilər. Beləliklə sənədinformasiyasahəsinə optik texnologiyanın tətbiqini sənədləşmiş informasiyanınyayılması, saxlanması, qorunması erasının başlanğıcı hesab etmək olar.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A., Qurbanov A. Kitabxanaların kompüterləşdirilməsininəsasları: Dərslik.-B.:BUN, 2007.-200 s.2. Булычева О.С. Использование компактного оптического дискаCD-ROM в справочно-библиографической работе// Науч. и техн. б-ки.-1991.-№9.-С.3-8.3. Гениева Е. Вторжение электронных изданий: Плюсы и минусы//Библиотека.- 1997.- №8.- С.14-16.125

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 20104. Доброва В.А. Проблемы формирования фондов аудиовизуальныхдокументов в библиотеках // Библиотеки стран в новых социальноэкономическихусловиях: Сб. науч. тр. /РГБ.-М., 1994.- С.92-103.5. Майстрович Т.В. Возможности использования оптическихкомпакт-дисков в библиотеках// Науч. и техн. б-ки.-1997.-№5.-С.9-14.6. Маркис Д. Основы CD-ROM // Науч. и техн. б-ки.-1995.-№10/11.-С.39-46.7. Меняев М.Ф., Земсков А.И., Денисов Б.В. Оптические диски вбиблиотечной технологии// Науч. и техн. б-ки.-1997.-№3.-С.3-15.8. Милованова Л. Интерактивные компакт-диски // Библиотека.-1992.-№9-10.- С. 48-51.9. Позо Лео Ф. Основы технологии CD-ROM// Науч. и техн. б-ки.-1994.-№8.-С.33-50.ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫЕ АУДИОВИЗУАЛЬНЫЕИНФОРМАЦИОННЫЕ НОСИТЕЛИ В БИБЛИОТЕКАХС.И.МАМЕДОВАРЕЗЮМЕВ статье освящаeтся использование новых аудиоавизуальныхинформационных носителей в библиотеках в период информационногообщества. А также, широко обьясняется электронная документация,значение новых аудиоаизуальных информационных носителей. Особоевнимание уделяется на компактный оптический диск CD-ROM, егоиспользование, значение, история создания и типы.MODERN AUDIOVISUAL INFORMATIONMEDIA USED IN LIBRARIESS.I.MAMMADOVASUMMARYThe article is deducated to the modern audiovision informationcarriers of uses in a library in modern information society. The electronicdocumentation and value of modern information carriers are explained in thisarticle.The special attention is given optical disks, its uses in libraries, theimportant advantages, types, history of creations.126

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010YAŞLILARIN FASİLƏSİZ TƏHSİLİNİN TƏŞKİLİNDƏKİTABXANALARIN ROLU VƏ İŞTİRAKIA.S.HÜSEYNOVABakı Dövlət UniversitetiCəmiyyətin inkişafının hazırkı vəziyyətı, sosial-iqtisadi şəraiti ümumilikdətəhsil sisteminin qarşısında xüsusi tələblər qoyur. Biliklərin sürətləköhnəlməsi hər bir şəxsin bilik potensialının daima yüksəldilməsini tələb edir.Məhz bu mənada bütün ömür boyu təhsil almaq ideyası xüsusi aktuallıq kəsbedir. Onun həyata keçirilməsi fasiləsiz təhsil sisteminin yaranması vəinkişafinda özunu ifadə edirTəhsildə fasiləsizlik insanın bütün ömür boyu tam, əhatəli, zamanıntempinə uyğun individuallaşmiş və təkmilləşdirilmiş təhsilidir və inkişafsəviyyəsindən asılı olamayaraq hər bir ölkə üçün aktualdır. Məsələn, müasirAvropada elm və texnologiya elə sürətlə inkişaf edir ki, məlumatların hər ilorta hesabla 20%-i aktuallığını itirir və beləliklə də 5-8 il ərzində peşələrinməzmunu tamamilə köhnəlir. Təsadüfi deyil ki, məşğulluq üzrə Avropastrategiyası çərçivəsində ömür boyu təhsil biliklər və bacarıqların, peşəsəriştəsinin artırılması məqsədi ilə və daimi əsaslarla aparılan hərtərəfli təlimfəaliyyəti kimi müəyyən edilmişdir. Bu kimi sənədlərin sayı çoxdur - FasiləsizTəhsil haqqında Avropa Memorandumu, Hamburq Bəyannaməsi, DakarBəyannaməsi, Sofiya Bəyannaməsi və s.Qeyd olunanların Azərbaycan kimi keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçünaktuallığı daha böyükdür. Avropada Ömür Boyu Təhsilin qarşısında duranvəzifə, sadə dillə desək, vətəndaşın bilik və bacarıqlarının 3-5 il ərzindəyeniləşən texnologiyaya uyğunlaşdırmaqdırsa, Azərbaycanda uzun müddətlidövr ərzində mövcud olmuş planlı iqtisadiyyat şəraitində və totalitar ideolojimühitdə qazanılmış ixtisasların və əldə edilmiş peşə vərdişlərinin müasirdövrün tələblərinə uyğunlaşmanı təmin etməkdir. Təkcə bir faktı göstərməkkifayətdir ki, hazırda ölkədə mövcud olan əməkqabiliyyətli əhalinin təqribən60-70%-i inzibati-amirlik münasibətləri sistemində təhsil almış və yaçalışmışdır. O dövrdə bir dəfə əldə edilmiş ixtisas insanın ömrü boyu işlə təminolunmasına imkan verirdi. Lakin indi bazar iqtisadiyyatı şəraitində texnologiyalarınsürətlə dəyişməsi çevik və dinamik şəkildə peşə və ixtisaslarınartırılmasını, yeni ixtisaslara yiyələnməni tələb edir. Aparılan tədqiqatlargöstərir ki, ölkədə mövcud işsizlik problemi təkcə iş yerlərinin olmamasısəbəbində deyil, işsiz və işaxtaranların peşə-ixtisas təhsilinin və vərdişlərinin127

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010müasir əmək bazarına cavab verməməsi səbəbindəndir. Məhz bu faktlarAzərbaycanda yaşlıların təhsilini aktual edir.Yaşlıların təhsili – fasiləsiz təhsil sisteminin tərkib hissəsi olmaqla,vətəndaşların cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daim baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmasınıtəmin etmək məqsədilə çevik tədris proqramları əsasında həyatakeçirilən təhsil prosesidir. Yaşlıların təhsili ilə ənənəvi təhsilin arasındamüəyyən fərqlər mövcuddur. Əgər ənənəvi təhsil sisteminin vəzifəsi cəmiyyətüçün layiqli vətəndaş və iqtisadiyyat üçün lazımi kadr hazırlamaqdırsa,konkret olaraq yaşlıların təhsilinin vəzifəsi isə artıq ənənəvi təhsil sistemindənçıxmış vətəndaşların cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daim baş verən dəyişikliklərəuyğunlaşmasını və fəal iştirakını təmin etməkdir.Yaşlı təhsilalan – cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daim baş verən dəyişikliklərəuyğunlaşmaq məqsədilə, andraqoji (andraqogika-yaşlıların təsiliaqqında elm sahəsidir) prinsiplər əsasında təhsil almaqla, bilik, bacarıq vəşəxsi keyfiyyətlərinin, əmək vərdişləri və peşə bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinəvə təkmilləşdirilməsinə olan etiyaclarını ödəmək istəyən şəxsdir.Yaşlıların təhsili prosesində kontingentə aşağıdakı sosial-demoqrafikqruplar aid edilə bilər:‣ əmək funksiyalarının məzmununda baş vermiş dəyişikliklər vəyeniliklərlə əlaqədar ixtisasartırmaya və ixtisasdəyişməyə cəlb edilənpeşəkar əmək sahəsi işçiləri;‣ şəxsi təsərrüfatla və fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar;‣ məşğuliyyət sahəsini və ya peşəsini dəyişmək fikrində olan şəxslər;‣ uzunmüddətli fasilədən sonra, o cümlədən analıq məzuniyyətindənsonra peşəkar əmək fəaliyyətinə qayıdanlar;‣ müstəqil həyata yeni başlamış yaşlı mütəxəssislər;‣ peşəsi olmayanlar;‣ yeni peşəyə yiyələnməyə və ya ixtisasını artırmağa ehtiyacı olanişsizlər;‣ hərbi xidmətdən təxris olunanlar;‣ məcburi köçkünlər və qaçqınlar;‣ adi şəraitdə tədris materiallarını qavraya bilməyən və sağlamlığıməhdud olan şəxslər;‣ müxtəlif səbəblərdən yeni sosial-mədəni şəraitə uyğunlaşmağa məcburolan şəxslər;‣ şəxsi keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək və ya bilik dairəsinigenişləndirmək arzusunda olan şəxslər və s.Azərbaycanda yaşlıların təhsili problemini aktual edən bir sıra səbəblərvardır:128

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010- Ölkədə mövcud olan işsizlik problemi təkcə iş yerlərinin olmamasısəbəbindən deyil, eyni zamanda işsiz və işaxtaran vətəndaşların peşə-ixtisastəhsilinin və əmək vərdişlərinin müasir əmək bazarının tələblərinə cavabverməməsi;- Bir milyona qədər qaçqın və məcburi köçkünlərin öz doğma yurdyuvalarınıitirmələri ilə yanaşı, mövcud iş yerlərini də itirmələri;- Ölkədə həyata keçirilən idarəetmə prosesində iştirak edən çoxsaylıməmurlar ordusunun nəzəri biliklərinin və praktiki bacarıqlarının müasirdövrün tələblərinə uyğun daha da təkmilləşdirilməsi problemi;- Ölkədə informasiya texnologiyalarının tətbiqi sferalarının genişləndirilməsidövlət siyasətinin prioritetlərindən birinə çevrilir. Bu isə informasiyatexnologiyalarının yeni tətbiq olunduğu müəssisə və təşkilatların əməkdaşlarınınbu istiqamətdə bacarıqlarının artırılmasına yönəldilmiş təlimlərinkeçirilməsisi zəruri edir.- Ölkədə ciddi ekoloji problemlərin mövcud olmasının müqabilindəəhalinin bu istiqamətdə maarifləndirilməsu səviyyəsi aşağıdır. Bu isə həministiqamət üzrə yaşlıların təhsili prosesini zəruri edir.- Ölkənin ənənəvi təhsil sistemində aparılan islahatlar başa çatmadığındantəhsil sistemində hazırlığı ilə və əmək bazarının tələbləri arasındaciddi uyğunsuzluqlar hələ də mövcuddur. Buna görə də hətta yenicə hazırlanmışkadrların da əmək bazarında rəqabət qabiliyyətli olmaları üçün, onlarınçevik və qısamüddətli əlavə təhsilə ehtiyacları vardır ki, bu da yaşlılarıntəsilini aktual edən daha bir səbəbdir.- Ölkə əhalisinin demokratik vətəndaş quruculuğu istiqamətindəciddi maariflənməyə ehtiyacı vardır ki, bu istiqamətdə yaşlıların təhsili prosesihələ uzun müddət aktual olaraq qalacaq və s.Yaşlıların fasiləsiz təhsil prosesinin təşkil edən müəssisələr icərisində ənaparıcı yeri kitabxanalar tutur. Müasir şəraitdə cəmiyyət həyatının bütünsahələrində olduğu kimi kitabxanalarda da əsaslı dəyişikliklər baş verməkdədir.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kitabxanaların yeni iqtisadi mexanizməuyğunlaşması ən aktual problemlərdəndir. Müasir dövrdə geniş oxucu kütlələrinindünyagörüşünün düzgün istiqamətləndirilməsi, təhsil səviyyəsininyüksəldilməsi, mütaliə mədəniyyəti vərdişlərinə yiyələnməsi üçün kitabxanalarınfəaliyyətinin fasiləsizliyi təmin olunmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki,Amerika kitabxanaşünasları fasiləsiz təhsil sistemini yaşlılar üçün kütləvikitabxana xidmətinin əsası olaraq qiymətləndirirlər. Şəxsitəhsil mütaliəninfasiləsiz təhsilə kömək edən mürəkkəb formasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki,informasiya texnologiyalarının inkişaf etdiyi, kompüter telekommunikasiyavasitələrinin kütləvi xarakter daşıdığı müasir dövrümüzdə dünya əhalisiiçərisində məhz yaşlı nəsl daha çox mütaliə etməyə maraq göstərir. Onlar129

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010cəmiyyət həyatının hadisələrində şüurlu və fəal iştirak etmək üçün daha çoxşəxsitəhsillə məşğul olurlar. Şəxsitəhsil eyni zamanda biliklərə yiyələnməyinəsas yollarından biridir. Şəxsitəhsil elmi nailiyyətlərin geniş xalq kütlələrininsərvətinə çevrilməsinə kömək edir. Kitabxana işinin düzgün və geniş təşkiliolmadan şəxsitəhsil işi inkişaf edə bilməz. Kitabxanalar yalnız şəxsitəhsiləmaraq göstərən oxucuları deyil, bütün oxucuları şəxsitəhsilə cəlb etməlidir.Çünki kitabxana xidmətinin düzgün təşkili olmadan çəxsi təhsil işi inkişaf edəbilməz. Şəxsitəhsil elmi nailiyyətlərin geniş xalq kütlələrinin sərvətinə çevrilməsinəyardım edir. Müasir həyatın hadisələrində şüurlu və fəal şəkildəiştirak etmək yalnız şəxsitəhsillə mümkündür. Bu işdə kitabxanaların səmərəlifəaliyyəti mühüm rol oynaya bilər.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik H.1-2.B., 2001- 400 s.2. Baxşəliyev V. İ. Yaşlıların təhsili zamanın tələbidir // Təhsil.- dekabr20043. Yaşlıların təhsilinə dail Hamburq konfransı.-1997.4. Осипова И. Библиотека и образование: К постановке проблемы//Библиотековедение.- 1999.-№1.-С. 22-285. Проблемы непрерывного образования взрослых: Сб. науч. тр.- Л.,1979.- 77 с.6. Збаровская Н. В Формирование информационно-образовательнойсреды современных библиотек //Библиотековедение.- 2006.- №4.-C.50-54РОЛЬ И УЧАСТИЕ БИБЛИОТЕКВ НЕПРЕРЫВНОМ ОБУЧЕНИИ ВЗРОЗЛЫХА.С.ГУСЕЙНОВАРЕЗЮМЕВ статье раскрыта суть актуальности образования взрослыхкак составной части системы непрерывного образования. Также отмечаетсяроль и значение библиотек в образовании взрослых в обществазнаний.130

KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA№ 1 2010THE ROLE AND PARTICIPATION OF LİBRARİES İN THEORQANİZATİON OF THE ADULTS CONTİNUOUS EDUCATİONA.S.HUSEYNOVASUMMARYThe a article is dedicated to the essence of the urgency of the educationadults as component of continuous education system. The role andimportanse of libraries in the adults in the knovledge society are elucidated aswell of adult knowledge in societies.131