ISSN 1563-0223Индекс 75878; 25878ӘЛ-ФАРАБИ атындағыҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІҚазҰУХАБАРШЫСЫФИЛОЛОГИЯСЕРИЯСЫКАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙУНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИВЕСТНИККазНУСЕРИЯФИЛОЛОГИЧЕСКАЯАлматы № 3 (137) 20121992 жылдың 22 сәуірінен бастапшыға бастадыТіркелу куәлігі № 766Редакциялық алқа:Әбдезұлы Қ.(ғылыми редактор),Әбдиманұлы Ө.(ғылыми редактордыңорынбасары),Зуева Н. Ю. (жауапты хатшы),Алтынбекова О.Б., Абишева У.К.,Джолдасбекова Б.У., Есімова Ж.Д.,Күркебаев К., Сағындық Н.Б.,Таева Р.М., Темірболат А.ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ№ 3 (137)ИБ № 5795Басылуға 03.05.2012 жылы қол қойылды.Пішімі 70х110 1/16. Көлемі 23,91 б.т. Офсетті қағаз.Сандық басылыс. Тапсырыс № 481.Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің«Қазақ университеті» баспасы.050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.«Қазақ университеті» баспаханасында басылды Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2012МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕӘДЕБИЕТТАНУ – ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕӨмірхан Әбдиманұлы Есмағамбет Ысмайлов – ХХ ғасыр басындағыәдебиетті зерттеуші ...................................................................................................... 3Абишева У. К. Предметная пластичность бытия ..................................................... 7Абдуалиева Ж. Б. О сюжете и композиции романа «Преступление» .................... 10Әзібаева Б. У. Фольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінік .... 14Сыдықов Т.С., Арынбекова Ж.С. Т. Бейісқұлов еңбектеріндегіБ. Майлиннің журналистік жолы ................................................................................ 23Базылова Б. К. Портретные зарисовки как неотъемлемая частьхудожественного творчества ....................................................................................... 27Джаламова Ж. Б. Текстологическая интерпретация произведенийМ. М. Пришвина ........................................................................................................... 32Ергалиева Ж. Литературная жизнь Казахстана в творчествеЮрия Домбровского .................................................................................................... 36Мамаева А. Е. Халық ауыз әдебиеті ‰лгілеріндегі дисфемизмдер ........................ 40Сейітжанұлы З. Ұлының ұлағаты ............................................................................. 43Шортанбаев Ш., Таубалдиев М. «Қараормандағы» адамдардың тағдыры ........... 46Жұмағұлов C.Б., Такиров С.У. Ү.Субханбердина еңбектеріндегі қазақбиблиографиясы және кітаптану ілімі ........................................................................ 49ТІЛ БІЛІМІ - ЯЗЫКОЗНАНИЕЖаналин А.А., Жаналина Л.К. Патриотизм как компонент языкового инационального сознания .............................................................................................. 54Абаева Ж.С. Способы выражения оценки в газетном тексте .................................. 64Азаматова А.Х. Специфика терминологической информации ............................... 67Айгюн Мамедова Уточняющие члены предложения в азербайджанском языке .. 71Алишова М. К. Языковая картина мира в английской и кыргызской культурах .. 74Амангазиева М. К. Тұрмыстық дәстүрлер атауларының лексикасемантикалық сипаты .................................................................................................. 77Ахметова Ә.Қ. І. Жансүгіров поэмаларындағы көнерген сөздердіңқолданылу ерекшеліктері ............................................................................................ 81Велиева Хаяла Слова тюркского происхождения в лексике Намиг Кaмаля ......... 86Гамбарова Афак Гасановна Значение выявления содержательных связеймежду сложными синтаксическими целыми в процессе дискурс-анализа ............. 89Гасымова Зейнаб Мамед гызы Структурные типы предлоговрусского языка: непроизводные и производные предлоги ...................................... 92Джарасова Т.Т. Псевдонимы как особый вид антропонимов ................................. 96Доскеева Б. Ж. -мақ, -мек аффикстерінің зерттелуі менсемантикалық ерекшеліктері ....................................................................................... 101Бегімова Г., Ильясова Г.О. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай жәнегаз өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясы ....................................... 105Карашулакова М.Ж. Коммуникативные функции вопросительныхпредложений в монологической речи ........................................................................ 109Раева Г.М. Түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктері............................................. 114

Ширинова Зульфия Kамиль кызы Коммуникативные выражения языка ......................................................................................... 118Yakup Doganay On cognitive and cultural linguistics ................................................................................................................................ 122Юсупова М.А. Флористический компонент в составе фразеологических единицв английском, русском и таджикском языках .......................................................................................................................................... 128Тұрсынова М.А. Көне түркі тіліндегі сан есім жұрнақтарының қазіргі түркі тілдеріндегі сипаты .................................................. 132ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ - МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯБурамбаева М.Н., Оспанова Т.У. Применение инновационных технологийв профессиональной подготовке учителя музыки ................................................................................................................................... 136Каламбаева Г.А. Из опыта изучения поэзии акынов в группах с русским языкомобучения транспортного колледжа ........................................................................................................................................................... 141Абильдаева К.М. Методика выполнения лабораторных работ по русскому языкудля неязыковых специальностей вузов ..................................................................................................................................................... 144Акылбекова Г.С. Изучение системы коммуникативно-направленных факторов имотивации в учебном процессе .................................................................................................................................................................................. 148Қасым Б., Түлкиева Б.Ә. Кәсіби-бағдарлы қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқыту ............................................................................ 152Бедусенко Г.А. Организация групповой работы при изучении текстового материала ....................................................................... 155Жапарова А.Ж. Составные слова в английском языке .......................................................................................................................... 158Кадырова Г.Р., Маймакова А.Д. Самостоятельная работа студентов как средство повышенияих профессионально-познавательной активности в процессе изучения русского языка в вузе .......................................................... 162Молдабаева К.Е. Использование интернет-ресурсов на занятиях иностранного языка ..................................................................... 166Ошакбаева Ж.Б., Карпыкбаева А.С. Лингводидактические модели усвоения второго языка ......................................................... 168Садықова С.Т., Абдошева Б.Т. ДБІ технологиясы арқылы өзара ұқсас, біртектеслексика-грамматикалық единицаларды кесте және сызба арқылы оқыту ............................................................................................ 173АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ - ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДАҚазыбек Г.Қ. Реалий сөздерді аудару тәсілдері (“Абай жолы” эпопеясы бойынша) .......................................................................... 177Абдуллаева Ж.Т. Аударма және интерпретация .................................................................................................................................... 179Кокеева Д.М., Қалмағамбетова Ж. Аударматанудағы терминология мәселесі ................................................................................. 183МӘДЕНИЕТ - КУЛЬТУРАЛомова Е.А. Русско-англо-американские связи в области литературоведенияв 40-50-е годы ХХ столетия ....................................................................................................................................................................... 186Еримбетова А.М., Савчиц Н.Е., Туребаева Б.З., Исмаилова Ш.А. Формирование поликультурной личностив процессе реализации проекта казнау «к диалогу культур через русский язык» ................................................................................ 189ЖАС ҒАЛЫМДАР - МОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕАбдуллина Б.А. Мұхамедқанафия Баһрамұлының ән әлеміндегі өнері ............................................................................................... 193Акжигитова А. Языковое планирование в социально-коммуникативном пространстве мегаполиса .............................................. 196Арынбекова Ж. С. Тоқтар Бейісқұлов – Б. Майлин шығармаларын зерттеуші ............................................................................................... 201Бокулева Б. С. Қазіргі қазақ және хинди тілдеріндегі ағылшын сөздерінің зерттелуі ....................................................................... 205Жақсылықова Г. Медиамәтіннің прагматикалық қырлары ................................................................................................................. 209Ильясов Е. Ішкі тілдік факторлардың әсерінен туындайтын жаңа қолданыстар ................................................................................ 212Исмагулова С. Кабир Дастың ақындық мұрасы мен оның зерттелу тарихы ....................................................................................... 215Исмайлова Н.А. Шет тілді кірме сөздердің кулинариялық рецептілер мәтінінде қолданылуы ........................................................ 219Кенжебекова Г. Қыз бен жігіттің ауызекі сөйлеудегі жаргондық сипаты ........................................................................................... 222Курбанов Сафаил Архаические фольклорные образцыв ленкораньско-астаринском регионе Азербайджана .............................................................................................................................. 226Лизунова А. А. Современные исследования политической метафоры ................................................................................................. 228Мухамедова У.К. Шетел тілін оқытудағы мультимедиялық құралдарды пайдаланудың маңызы .................................................... 231Нуркадырова Ж. Б. Мұқай әңгімелеріндегі өмір шындығының көркемделуі ................................................................................... 234Серикова С.К. Поэтика адресата в лирике Бахыта Каирбекова ............................................................................................................ 238Тұнғатаров Қ. Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» повесіндегі психологиялық параллелизм .................................................................. 242Тұраров М. Қазақ әдебиетіндегі әдеби портрет: ерекшелігі, маңызы, сипаттамасы ........................................................................... 247Шакирова Д. Мәдениаралық қатысымдағы бейвербалды элементтер аудармасы .............................................................................. 250Эллезова Севиндж Лирика Новраса Имана ............................................................................................................................................ 252Кошаева Д. Способы создания образов героев в романе У. Теккерея «Ярмарка тщеславия» ............................................................ 257Байсакалов Т.К. Ілеcпе аудармадағы лексикалық трансформациялар(БҰҰ қауіпсідік жөніндегі отырыстары негізінде) .................................................................................................................................. 260Ақкөзов Ә. Ә. Қарсы мәнді құрмалас сөйлемдер ................................................................................................................................... 262Байсейітова С. Абайдың қара сөздерін жаңа технологиямен оқыту .................................................................................................... 266Айсиева Д. Қазақ және ағылшын тілдерінде идиомалардың қолданылуы ......................................................................................... 269Ильясова Г.О., Бегімова Г. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегітерминдер семантикасы мен функциясы .................................................................................................................................................. 272Бейсентай А.Б., Жұмагельдин Ж.Ш. Мағжан Жұмабаевтың прозалық аудармалары ...................................................................... 276Токжанова Н.Ж. Ғылыми тілдің – ғылыми стиль қалыптасуы ......................................................................................................... 280ҚазҰУ хабаршысында басылатын қолжазбаларға қойылатын талаптар .................................................................................... 284Требования к рукописям, публикуемым в вестнике КазНУ ............................................................................................................ 286

3ӘДЕБИЕТТАНУЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕЕсмағамбет Ысмайлов – ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеушіӨмірхан Әбдиманұлы,әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.д., профессор, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақалада Е. Ысмайлов еңбектеріндегі ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің мәселелеріқарастырылады.ХХ ғасыр бас кезі қазақ әдебиеті тарихындағыең бір күрделі кезең екені белгілі. Жаңақоғамдық өзгерістер, бірін-бірі алмастырғанкүрделі оқиғалар, халық басына төнген небірнәубет осы тарихи кезеңде тоғысса, олардыңбірі де өз кезегінде әдебиеттен көрініс тапты.Сондықтан да мерзім тұрғысынан алғандақысқа уақыт аралығындағы әдебиет – идеялықжағынан болсын, көркемдік жағынан болсынтылсым сыры мол, өзгеше құбылыс.Шындығына келсек, ежелгі ұлы жазба дәстүрденқол үзіп қалған қазақ әдебиеті Абайдәуірінде қайта түлеп, биіктерге ұмтылғанжаңңа әдебиетке айналды. Міне, сол үрдіс ХХғасыр басындағы әдебиетті биік белестергежетелеп, тез жетіліп, жедел өркен жаюына игіәсер етті. Осы өскелең әдебиеттің ерекшелігінеде, жетістігі неден көрініс табады деген сұрақтарғажаңа ғасырдың алғашқы жылдарындажауап табыла қоймады. Оған мүмкіндік те жоқеді. Біріншіден, алғашқы жылдарда ой-пікірбілдірер төл баспасөз болмады. Екіншіден,әдеби шығарманы бағалау, әдеби процестің бағыт-бағдарынбайыптау тұрғысындағы ой-санаәлі қалыптасып үлгермеген-ді. Әрине, бұл жылдардаәдебиет мәселелесі мүлде сөз болмадыдесек, қателескендік болар еді. Ұлттық басылымдарымыз«Айқап», «Қазақ» дүниеге келісімен-ақ,Ахмет, Әлихан, Міржақып, Мұхамеджан,Сұлтанмахмұттар әдебиет, оның дамуы,көркемдігін жетілдіру жайлы ой-пікір білдіріп,әдеби талғам-танымды орнықтыруға ат салысабастады. Бірақ олар өз мүмкіндіктерін енді ғанатаныта бастаған тұста, замана өзгеріп, аласапыраноқиғалар киіп кетіп, сәтті басталған талпынысаяқсыз қалды.Жағдай бір қалыпқа түсіп, көш түзелген кездеой-санаға өзгеше өзгеріс әкелген кеңестікидеологияның көңілінен шығар талғам болмаса,одан өзгеше ой-пікір тарихтың «ақтаңдағына»айналып, ескерусіз қалды. Қырағы көз кеңесидеологтары «Жаңбыр-жаңбырдың арасынан суболмай өтпек» болғандарды тез танып, «айыбын»бетіне басып, «тура жолға» салып отырды. МұныМ. Әуезов, С. Мұқанов еңбектерінің сынғаұшырап, ескерусіз қалғанынан көреміз.Кеңестік қоғам білім жүйесіне, оның ішіндеқоғамдық пәндерді, әсіресе тарих пен әдебиеттіоқытуға айрықша көңіл бөлген еді. Осы жағдайда,әдебиет тарихын жүйелеу, оны оқытудыңәдістемесін жасау, оқу құралдарын дайындау,оқулықтар жазу күн тәртібіне қойылды.Мұндағы ең бір қиын мәселе ХХ ғасыр басындағыәдебиетті оқыту болатын. Бұл саладағыалғашқы қадамды М. Әуезов жасады. Жазушығалымның1923 жылы «Шолпан» журналында«Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деген көлемдізерттеу мақаласы жарық көріп, ол кейіннен«Әдебиет тарихы» [1] атты кітабында соңғытарауы болып енді. Онда жалпы ХХ ғасыр басындағыәдебиетке шолу жасалып, Абайдан кейінгіәдебиеттің бағдарын айқындаудағы алғашқыталпыныс көрініс тапты. Әйтсе де еңбек шықпайжатып қайшыға ілініп, қалың жұртшылықназарынан тыс қалды.ХХ ғасыр бас кезіндегі әдебиеттің болмысынтолыққанды түрде ашуға бағытталған мақсаттызерттеу тұңғыш рет С. Мұқанов тарапынанжасалынды. 1932 жылы жарық көрген «ХХғасырдағы қазақ әдебиеті» атты оқулық – осыныңжемісі [2]. Жаңа ғасыр басында қазақ әдебиетіатты айдында өз желкенін желбіреткен әр© 2012 al-Farabi Kazakh Вестник National КазНУ. University Серия филологическая. № 3(137). 2012

4Есмағамбет Ысмайлов – ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеушітүрлі деңгейдегі ақын-жазушылардың қаламгерлікқадымын айқындап, олардың атын әдебиеттарихында қалдыруды мұрат тұтқан еңбекавторы негізгі мақсатын кітап негіздемесінде«Ұлтшыл-байшыл дәуірі» деген анықтама арқылыбүркелемесе де, «саққұлақтар» өре түрегеліп,ақыры әдеби айналымнан алып тынды.Міне, осы жағдайларға байланысты үлкендікішіліоқу орындарында ХХ ғасыр басындағыәдебииетті оқыту мәселесі тығырыққа тірелді.Енді қайтпекке керекЮ Замана тудырған осысұраққа алғаш жауап бергендердің бірі, әрібірегейі – Есмағамбет Ысмайылов. Әдебиетзерттеуге енді ғана араласа бастаған жас ғалымәдеби ізденіске жаңа леп әкеліп, діттеген жерінежетпей үзілген ағалардың ақ жолын ілгеріжалғады. С. Мұқанов кітабына «қара таңба»соғылған соң, ХХ ғасыр басындағы әдебиеттіңіліп алар өкілі қалмады. Ахметтер бастаған ұлтазатшылдарайдалып, атылып тынды. Енді төңкеріскедейін әдебиет болды ма, балмады мадеген сұрақ көкіректі түрткілей бастағаны рас.Ғылыми ізденіс қиындыққа ұрынған әдебизерттеудің осы бір «тоқырау» кезеңінде қиыннанқиыстырып, жол тапқан ЕсмағамбетЫсмайылов сынды ғылымның ерінбес еңбеккерлігіеді.Ғалымның бұл бағыттағы ізденістерін жалпыүш салаға бөлуге болады. 1. ХХ ғасыр басындағықатысты әдеби мұраларды жинау, жүйелеу. 2.Оқу құралдарын құрастыру. 3. Оқулықтар жазу.Есмағамбет Ысмайылов – 1938 жылыҚ. Бекхожинмен, 1939 жылы жеке өзі оқуқұралын шығарды. Соның арасында 1939 жылыНарманбеттің жеке жинағын бастырды. Мұныңбәрі тәжірибе мектебі болатын. Және қазақәдебиетінің алтын ғасыры аталған ХХ ғасырбасындағы әдебиетті түгендеудің бір тәсілі еді.Мұны неден көреміз? Байыппен бағдарласақЫсмайыловтың қатысуымен шыққан әлгі оқуқұралдары шығу ретіне қарай үнемі жаңа тұлғаларментолықтырылып отырылған. Мәселен,1938 жылғы оқу құралында Шортанбай, Мұрат,Ыбырай, Абай, Мәшһүр, Сұлтанмахмұттар берілсе,1939 жылғысында бұлар Шәңгерей, Нарманбет,Спандияр, Ғұмар, Сәбиттермен (Дөнентаев)толықтырылды. Ал, жеке өзі құрастырғаноқу құралы Ақан сері, Нұржан, Ығылман, Жүсіпбек(Шайхысламұлы) сынды ХХ ғасыр басындағыәдебиетке бірі әнші-ақын, бірі кітаби,бірі қиссашыл ақын ретінде үлес қосқан өнерпаздарментолықтырылды. Осы оқу құралдарыхрестоматия түрінде ғана шығып қоймай, ондааталмыш ақындар шығармашылығына шағынталдаулар да жазылып отырды. Бұл оларды оқулықретінде пайдалануға да септігін тигізеді.Әсіресе, 1939 жылғы оқу құралында ғасырбасындағы әдебиеттің басты өкілдері деп танығанақын-жазушылар туралы автор пікірі айқында нақты. Осы оқу құралында зерттеуші ХХғасыр басындағы ақындар туралы олардыңзаман талабына кеңестік идеологияның «саражолына» сай келе бермейтін қайшылықтарынкөрсете отырып, әдебиеттің пайдасына шешілертерең тұжырымдар жасайды. Зер салыпкөрелік: Нарманбет туралы «Нарманбет сөзсізірі талантты ақын, ол өз дәуірінің реалист-сыншысы.Мұның творчествосында ХІХ ғасырдыңақыры мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласыныңсаяси-экономикалық және әлеуметтіксыншылығы, бейнесі айқын көрінеді» [3, 35 б.]десе, Мәшһүр туралы «Мәшһүр Жүсіп ел ішіндеқадірлі, алғыр-шешен болады. Бүкіл Сарыарқаныаралады. Ел ішіндегі жайсыздықты,әділетсіздікті көріп онан түңілген ақын» [3, 46б.], – дейді. Бұл екі ақынның да кеңестік дәуірдіңқай кезеңінде болмасын, «күмәнді» саналыпкелгенін еске алсақ, 1939 жылы жазылған бұлсөздердің өткір пікірлер екендігі даусыз.Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында бүкілрухани дамуға көшбасшы болған АхметБайтұрсынов ә дегеннен-ақ, қазақ әдебиетіне өлшеусізүлес қосқан творчестволық тұлғалардыңмұрасын жинақтау, зерттеу мәселелсін қолға алғанеді. Осы үрдіс кейін де жалғасын тапты. Жалғастырушыныңбірі – Е. Ысмайылов. Ол өз зерттеулерініңнысаны етіп Нарманбет Орманбетовтытаңдады. Әйгілі С. Мұқанов еңбегіне кірген ақынжазушылардыңбасым көпшілігі әдебиет тарихынаналастатылған осынау тұста белгілі бірақынды ақтап алуға, шығармасын жеке жинақетіп шығаруға талап ету батылдықты танытсакерек. Нарманбет – жай ақын ғана емес, жинақетіп шығаруға талап ету батылдықты танытсакерек. Нарманбет – жай ақын емес, М. Әуезовшеайтқанда, аты шулы «зар заманның соңғыақыны». Ендеше, оның шығармашылығн зерттеугебару – шынында да ерлік. Ізденімпаз зерттеушікөзі тірісінде кітабы жарық көрмей армандакеткен ақиық алғашқы жинағын 1939жылы бастырып шығарып, оны Абайдан кейінгіреалистік мектептің ірі өкілі ретінде танытты.Осындай іргелі ізденістер оны ХХ ғасыр басындағыәдебиетті түбегейлі зерттеп, қайшылығымен қаға берісі жетерлік дәуірдің болмысынатереңдей баруға итермелейді. Өз ісіне асажауапты қарайтын зерттеуінің бұл саладағыеңбегінің нәтижесі – 1941 жылы жарық көргенISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Өмірхан Әбдиманұлы5«Қазақ әдебиеті» оқу құралы, 1943 жылықорғаған кандидаттық диссертациясы.Зерттеуші ғалымның бұл бағыттағы еңбектеріалғашқыда жақсы-ақ бағаланғанымен, әдебиеткедеген біржақты көзқарас бірте-біртеоларды тарих арнасына ығыстырып шығарып,қолданыстан кетірді. Бұл еңбектердің зардабыЕ. Ысмайыловқа оңауға түспеді. ҚиыншылықҚазақстан КП(б) Орталық Комитетінің «ҚазақССР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтыныңжұмысындағы саяси өрескел қателіктерітуралы» (1947 ж. 21 қаңтар), «ҚазақстанСовет Жазушылар Одағының жұмысындағыүлкен қателіктер мен кемшіліктер туралы,оларды жою жөніндегі шаралар туралы» (1951ж. 17 тамыз), «Бастауыш және орта мектептергеарналған қазақ әдебиеті мен тілі бойыншаоқулықтардағы өрескел қателіктер мен кемшіліктертуралы» (1951 ж. 28 тамыз) тәріздіМәскеудегі Орталық Комитетінің идеологиялықмәселелер жөніндегі қабылдаған қаулықарарларына«сиынған» қазақстандық қаулылардыңекпінінен бастау алды.Кенесары сияқты хандарды, Наурызбай сындыбатырларды ұлт-азаттық күрестің басшысыретінде бағалаған, олардың көркем бейнесіжасалған шығармаларды мадақтаған, ұлтшыләдебиет өкілдерін оқулыққа енгізген «теріс пиғылды»Е. Ысмайылов 1947 жылы партияданшығарылса, 1952 жылы 25 жылға бас бостандығынанайырылды. Құдай жарылқап, «әлемеңбекшілерінің көсемі» дүниеден өтіп, жылымықзаман тууына орай ғалымның «дәлелденгенқылмысы» дәлелденбей қалып, 1954 жылғы12 маусымда ақталып шықты.Иә, қазақ әдебиетінің алтын кезеңіне баланғанХХ ғасыр басындағы әдебиет өзін зерттегенғұламалардың қаншамасына «сор ғасыр» болыпжабысты. Бірақ уақыт өтеді, замана өзгереді,өзгергенді көз көреді. Заманамен бірге ой-санадаөзгеріске түседі. Сондай сәттерде құбылмалызаманның ыңғайында кете бермеген адаладам, азамат тұлғаны келешек ұрпақ ақтапалып, ар-ұжданның биігіне көтерері хақ.Ендеше, Есмағамбеттей еңбеккер зерттеушініңқаламы қарымды, ойы толымды, жастық жігеріжалынды кезінде жазған әдеби зерттеу еңбектерін,әсіресе, жарасы жазылмаған ХХ ғасыр басынаарналған еңбектерін бүгінгі күн тұрғысынанбағалау, пайымдау ұрпақ алдындағы парыз.Е. Ысмайловтың 1941 жылы жазған оқулығы– өзі «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті өзініңидеялық мазмұны жағынан да, түрлі стилі, бағытыжағынан да қанатын кеңге жайып, бұтақтаныпөскен, алдына қойған әлеуметтік мәселелеріқазақ халқынының ХХ ғасырдағы саясиқоғамдық өміріне тығыз байланысты қоғамдыққайшылық, таптық күрестерді айқын көрсеткенәдебиет» [3, 4 б. ], – деп бағалаған жаңа ғасырәдебиетіне арналған алғашқы оқулық.Шындығын айтқанда, Е. Ысмайылов зерттегенуақытта не бәрі 15-16 жылды қамтитын бұләдебиеттің уақыты аз болғанымен, мәні зор.Оны зерттеу, алдыңғы ағалар салған даңғылданөзгеше жол шығару оңай шаруа емес. Авторбұл қиындықтарды оқулықта берілген дәйектемедеескертіп өткен: «... тұңғыш бұл сияқтыәдебиет оқу құралында кемшіліктер мен қателерболуы мүмкін» (22-бет). Ескертпеден уақыттабы да сезіледі. «Екі қарап, бір жаздыр», жанжағыңажалақтатып қойған заман-ай.Зерттеуші өзіндік зерттеу жолын қалай таптыдегенде, мына жайларға көңіл бөлуіміз керек.Уақыт үрдісінен қарағанда жаңа ғасырболып табылатын ғасыр басындағы әдебиетті«сыншыл реализм әдебиеті», «демократияшыләдебиет» деп бөлген ізденімпаз ғалым адастырмассара жолды дәл осы тұстан тапқан. Мұныңалғашқысына ол Сәбит Мұқанов оқулығындағыұлтшыл-байшыл атанған Ғұмар, Нармамбет,Нұржандарды ал, соңғысында әлгілердіңшылауында кеткен Сәбит (Дөнентаев), Сұлтанмахмұттыжатқызады [3, 27 б. ]. Бүгінгі күндеХХ ғасыр басындағы әдеби бағыттар туралыБ. Кенжебаев қалыптастырған көзқарас орныққаныменде, әлгі бөліністе назар аударарлықтиянақты тұжырым бар. Әңгіме Е. Ысмайыловтыңекіге бөлуінің себебін дәлелдеуінде емес,әңгіменің мәні осы бөліктің атауында жатыр.Соңғы кезге дейін оның бұл тұжырымдары ескерусізқалып келді. Біз қазір Ахмет, Міржақыптардыжылы жауып тастап, Б. Кенжебаевбойынша «Діни ағартушылық», «Ағартушы демократтар»деп екіге бөліп келеміз. Мұныңбіріншісінде ағартушылық идеяның, екіншісіндедемократтық идеяның басым екені айдананық емес пе?! Неге оларды «ағартушы», «демократтық»әдебиет деп атамасқа. Сонда біркезде Е. Ысмайылов жасаған жүйелеуге біртабанжақындай түсеміз. Әрине, алғашқы бөліктегі«сыншыл реализм» ұғымы бағыттан гөрікөркемдік әдіске (метод) жақындау. Мұнызерттеуші аңғармай отырған жоқ. Демек әлгібөліс – аталған ақындарды ақтап алу үшін жасалғанәдіс-айла. Ол сыншылдықты желеу етіп,әдебиет тарихына енгізіп жіберуді көздегенмақсаттан туған. Осы бөлімде шығармашылықтарыжеке қарастырылған ақындардың кейінгіҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

6Есмағамбет Ысмайлов – ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеушізерттеулер мен оқулықтарда тек аты ғана аталыпкелгенін еске алсақ, Е. Ысмайыловтай көшеліғалымның көкірек көзі нені көздегені айқындалып-аққалады. Әсіресе Нармамбет 1947жылғы қауылдан кейін әдебиет тарихынан, оқулықтарданмүлде аластатылады. Е. Ысмайыловжарты ғұмырын арнаған Нармамбет – орысотаршылдығына қарсы болған, ақындық ғұмырынотаршылдық күреске бағытталған, азатшылойдың бастауында тұрған ақын. «Оян, қазақты!»алғаш айтып, ел санасын күреске оятуғаұмтылған азамат ақынның шығармашылығысоңғы кезде ғана ауызға алына бастады. Ақынтуралы ой-пікірлердің барлығы бастау аларғылыми зерттеу – Е. Ысмайылов оқулығы. Бұлөз уақытында жасалынған ғылыми тұжырымныңөміршеңдігін танытса керек.Е. Ысмайылов «сыншыл реализм» өкілдерідеп таныған Ғұмар, Мәшһүр, Нұржан шығармашылығыда талай теперіштің дәсін татты. Ескішіл,діншіл, кертартпа деген ойдан шығарылғанқұбыжық ұғымдарды қоңырау етіп тағып,ел жадынан өшіруге тырысып-ақ бақтық. Алсонау кездегі Е. Ысмайылов пайымдауыншаолар – «Ғұмыр патша үкіметінің отаршылыққысымын, сол қыспақтағы қазақ халқыныңазаттық жөніндегі арманын айтып жырлады,зерттеуші, тарихшы, білімпаз ретінде де аса зорбағаланады» (48-бет), Нұржан «өлеңдерді отаршылдыққысымындағы қазақ халқының ауыраянышты халін, ел ішіндегі қорлық-зорлығы,қиянаттарды жек көріп, қайғырып жазады» [3,33 б. ]. Міне, зерттеуші ғалым әр ақынныңөзіне тән ерекшелігін осылайша таниды.Оқулықтың екінші бөлімінде де «қызыл көз»қадалғыштарды бей-жай қалдыра алмайтынжайттар жетерлік. Бұл бөлімді зерттеуші «демократияшылбағыттағы әдебиет» деп атап,онда кейін әдебиет тарихына түспей, талайзерттеулерге өзек болған «бақытты» бағытөкілдерін қарастырады. Ал осы ақындардыңкейбірін әдебиет тарихына алғаш қосқанЕ. Ысмайылов екенін біреу білсе, біреу білмейді.Ол С. Мұқанов зерттеуіне «ұлтшыл, байшыл»танылып, кейін сөз болудан қалғанС. Дөнентаев, С. Торайғыров сынды көрнектіақындарды қара дүрсін айыптаулардан құтқарыпалып, оқулыққа алғаш рет енгізді. Бұлардыңшығармашылығына деген көзқарас тоңыосы еңбектен соң жібігені – тарихи шындық.Еңбектің үшінші бөлімі 1916 жылғы ұлтазаттықкөтерілістің әдебиетте көрініс табуынаарналған. Мұнда ғалым ұлт-азаттық көтеріліскебайланысты өлең-жырларды тақырыбына орайжіктеп, топтарға бөліп, олардың жанрын анықтап,алғаш рет ғылыми жүйеге түсіреді. Бұл1916 жылғы әдебиетті зерттеудегі тұңғыш талпынысболатын. Кейіннен ол ХХ ғасыр басындағыәдебиеттің үлкен бір саласына айналды.Осында аса қатты назар аударатын бір жағдайбар. Ол бүгінгі күнге дейін ғалымдар арасындапікір-талас тудырып келе жатқан «Бекболат»поэмасына қатысты. Поэманы алғаш ел аузынанжазып алып зерттеген Е. Ысмайылов. Зерттеушішығарманың авторы ретінде Иса Дәукебаевдеген ақынды атайды. Кейінгі осы әдебиеттізерттеушілер (Мұқамедрақым Жармұқамедов)Жетісу өңірі түгілі бүкіл қазақ сахарасындамұндай ақын туралы дерек кездеспейтінінайтады. Біздіңше жырды жарыққа шығарудымақсат тұтқан Е. Ысмайылов, осынау елаузында жүрген қарапайым жыр үлгісіндегі дастанныңкөркемдік сипатын, ондағы Отан сүйгішрухты, отаршылдыққа қарсы күрестегі мұқалмасқайрат-жігерді, ұлтқа тән қаһармандық қасиеттердітанып, түрлі нұсқаларын салыстыра отырабір арнаға түсірген. Содан соң, осы бір жауһардүниені әлі де жетілдіре түсу мақсатында, бірақынға өңдеткеен болуы керек. М. Жармұқамедовтіңпікірінше ол ақын Иса атының сақталуынақарағанда Иса Байзақов болуы мүмкін. Жырдыңакадемия қолжазбасы қорында сақталғаннұсқасында авторы көрсетілмеген, соңында«жинаушы Жүніс» деп қана қол қойылған.Бұдан біз қазақ зиялыларының ұлттың ұлықазынасын өзіне қайтару үшін және кеңестікидеологияның қырына іліктірмей өткізу үшіннебір айлалы тәсілдерге барғанын көреміз.Е. Ысмайылов еңбегінің үшінші бөліміндекітаби ақындар шығармашылығына көңіл бөлініп,онда Жүсіпбек Шайхысламұлының «Мұңлық– Зарлық» қиссасы сөз болады. Кітаби, қиссашылақындар шығармашылығын сол бір қиынкезде сөз қылуының өзі ерлікпен пара-пар. Бірақосы бір ізденіс кейінгі зерттеулерден өріс таппады.Мейлі «Кітаби» болсын, мейлі «қиссашыл»болсын мәселе қалай аталуында емес, мәселеолардың шығармашылығындағы өзіндікерекшелікті тануда. Е. Ысмайылов құлықты зерттеушіретінде алғаш көтерген бұл мәселел өзшешімін табуы тиіс.Е. Ысмайыловтың өз құлық-зерттеуінде ХХғасыр басындағы әдебиетті жүйелеуге ұмтылысжасауы, оны тыңғылықты орындап шығуы –дәуір әдебиетін жан-жақты қарастырудың, онығылыми жүйелеудің алғашқы тәжірибесі.Қорыта айтқанда, ғалымның ХХ ғасыр басындағыҚазақ әдебиеті жайындағы еңбегі – өзISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Өмірхан Әбдиманұлы7кезінде үлкен міндеттерді атқарып шыққан,тұжырымдары өміршең, пікірлері іргелішіл,әдеби зерттеудің тарихи кезеңінде өзіндік орныбар алғашқы іргелі зерттеу.Әдебиеттер:1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Анатілі, 1991. – 240 б.2. Мұқанов С. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. –Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1932. – 416 б.3. Ысмайлов Е. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Қазбірмембас., 1941. – 203 б.* * *В статье рассматриваются проблемы казахской литературыначала ХХ века в исследованиях Е. Смаилова.* * *The article discusses problems of Kazakh literature of thebeginning of XX century in the researches of E.Smaylov.Предметная пластичность бытияУ. К. Абишевад.ф.н., профессор КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотация. В статье на материале рассказов И. С. Шмелева 1913-15 годов исследуются новыеэстетические качества прозы начала ХХ века, мотивы провинциальной жизни, ее духовнойпустоты. Особое внимание уделено предметному миру в произведениях писателя.В рассказе И.С. Шмелева «Поденка» (1912)художник показывает привычный провинциальныймир, намеренно подробно, в деталях, выписываябыт, с его утомляющими повторяющимисяразговорами, однообразными, тоскливыми,удручающе бесцветными в своей механистическойзаданности днями. Художественноевремя словно не движется вперед, а вращаетсяпо замкнутому кругу, вхолостую. Современныйавтору критик Антон Крайний(З. Гиппиус) ощутила не только сонно-дремотнуюреальность шмелевского рассказа, но иотчетливо осознала его единство с современнымлитературным контекстом («ГородкомОкуровым», «Жизнью ненужного человека»М. Горького), определив эту линию русскойпрозы 1910-х годов как доминирующую, закрепившуюсяво множестве сходным образом построенныхпроизведений, ставших органичнымидля реализма в целом.Персонажи рассказа Хворостихины – купцыпрасолы,у которых живет студент, дающийуроки сыну-гимназисту. Дни семьи проходятза вполне прозаичными занятиями: целымиднями едят, пьют, спят, снова едят, играют впреферанс, братья ездят в город на ярмарку,затем - в рестораны, развлекаются в городе со«штучками». Модель русской провинции врассказе дается посредством описания монотонногосуществования купеческого дома. Авторомподчеркнута бессмысленность провинциальногобыта, его незыблемого распорядка.Динамика развития действия представлена какбесцельное движение в никуда. В осмысленииуездной жизни художник как будто сознательноориентируется на русскую классическуюлитературу Х1Х в. Точное, скрупулезное, почтимонотонное описание обычаев и привычекуездной жизни, данное художником в рассказе,восходит к ее традициям. Дом Хворостихиных,его атмосфера вписываются в мифологиюрусского провинциального быта, заставляявспомнить Гончарова и Гоголя. «Гоголевскийэлемент» в прозе Шмелева выражается в подробности,детализации художественного мира,в том, что поэтика шмелевской прозы определяетсястремлением к художественному отображениюпредметного мира.Возникает мотив духовной пустоты, художникмастерски воспроизводит «нутряное», некоторыйбиологизм существования своих персонажей.Выражено это в домашних прозвищах:младшую сестру братья называли«Мунька-телунька»; «Людмилу муж звал «мраморно-фарфорово-крупитчатая»,а деверья величали«бельфам-камильфо» и после коньячковродственно пошлепывали по мягкой спине»(I,4,269).. Густота прозаических бытовых подробностейи деталей ощутима в портретныхописаниях. В них, как правило, доминируеттелесность. Так, о дочери хозяев Мане авторпишет: «Когда она поворачивала голову, подокруглым подбородком набегали складочки,которые так и хотелось погладить» (I,4,176).Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

8Предметная пластичность бытияПроявляется она и в портрете одного изсыновей: «На красном, налитом лице его лежалижирными жгутиками круто завернутыесивые усы; веки набрякли в каемочку, досиня, ив мутных с красными жилками глазах поблескивалосолнце» (I,4,190). Портрет купчихиМатрены Семеновны Хворостихиной также данкрасочными мазками: «Была она тучная, расплывшаясякнизу, и в темно-зеленом капотенапоминала репетитору Васину землянуюжабу, которую он видел сегодня в канаве. Елажадно, почмокивала и сопела, и ему казалось,что помрет она как-нибудь вдруг, за столом, инепременно – с куском во рту» (I,4,175)..Быт в рассказе замкнут земным, плотским,телесно-материальными интересами желудка,мелкими и жалкими порочными влечениями.Конкретно-чувственная его основа проявленане только в нравах и развлечениях, но и в еде.«День был жаркий, ленивый, даже не каталисьна лодке, но за ужином ели много, как всегда. Икушанья были обычные, тяжелые: студень,язык с тертым картофелем, жаренная баранина;а Матрена Тимофевна доела даже оставшеесяот обеда вымя.– Ужинать вот не велят, - жаловалась онана докторов.– Того не ешь, другого не ешь… Так вот иМаксим Семеныча залечили» ((I,4,175).«Когда варили щи из хвостов, МатренаТимофеевна принималась рассказывать, какоеэто замечательное кушанье и как трудно егодостать: «В Ермитаже еще подадут, а толькопо-настоящему приготовить не сумеют» (I, 4,194) . «Ели с утра до вечера, много пили. Попятницам в усадьбу наезжали деляги-сыновья и начинался праздник до понедельника.Жгли трескучие фейерверки, глушили коньякии ликеры, азартничали в банчок до скандалов,стреляли по бутылкам, пугали пугачами. И заэти дни набивался такой угар, что пороюначинало казаться: нет никакой другой жизни. А в этом угаре мечется голорукая яркаяЛюдмила, круглоглазая, с сочным смехом» (I,4,183-184).Часто упоминаемая в художественномтексте еда тяжела и плотна: каша с гусинымсалом, студень, лапша с рубцом, щи из бычьиххвостов, кулебяка с ливером, цыплята, суп спотрошками. Рассказ, казалось бы, как и предшествующиеранние произведения, имеетобычный реалистический сюжет, позволяющийпрочитать в нем самоценный бытовой ряд,обыденный житейский аспект. Но в нем ощутиматакже другая, более близкая по временитрадиция - модернистская, опыт которой придаеттеме новые художественные измерения.Автор «Поденки» использует приемы выразительности,выработанные символизмом. Существованиев русской прозе «Мелкого беса»Ф.Соллогуба, привлекшего внимание не толькохудожественными деталями духовного убожествапровинциального быта, но выразившегоглавную изобразительную идею – существованиемира метафизического, сказывается вшмелевском повествовании.Уже в критике начала века слышались голоса,оценившие рассказ как явление новойшколы реализма. З. Гиппиус в своей статьесправедливо отметила качественное отличиепроизведения, его художественную новизну посравнению с более ранними вещами автора,правда, не конкретизировав эту мысль разбором.Перечислив в общем контексте рассказапроизведения, которые знаменуют собой вершинуреалистической прозы 1910-х годов, критикпри этом отвергла поверхностное восприятиерассказа Шмелева как сугубо реалистическогопроизведения, выявив в нем модернистскиечерты: «Это уже не скромный беллетристиз «Знания», это и не Шмелев, авторхорошей настоящей повести (тоже, однако,родственной и приятно родственной «Знанию»)– «Человек из ресторана», – нет, это самыйтипичнейший модернист . Какой неожиданныйрост и, главное, почти чудесное превращение!»,- писала она .Оставаясь в рамках реалистической достоверности,автор не стремится к эффекту мифологизациипровинциального мира, как это происходитв символистской прозе, когда каждаядеталь эмпирической реальности «прорастает»в иные миры, теряя несколько при этом своюконкретную зримость и осязаемость. В символистскойпрозе один план повествования напластовываетсяна другой, в результате возникаетмерцание смыслов. Быт, время, обстановка,в которой протекает повседневная жизньгероя, приобретают символическое значение,обозначая нечто большее, чем реальная жизнь,а именно – широкомасштабную картину универсума.Топос уездной российской провинции в«Поденке» не несет в себе, как в произведенияхсимволистов, сложной семантическойнагрузки одновременно реального и мифологизированногопространства, но изобразительныесредства, выбираемые художником, напоми-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

У. К. Абишева9нают читателю символистскую поэтику. Так,например, подчеркнуто густой, остропряныйдух табака, сладкий запах цветущего гелиотропа,висящие мятыми лоскутками листья сирени,крупные белые цветы, выглядевшие, какзабытые на кустах клубки шерсти, общаятомительно-знойная атмосфера, передающиефизическое состояние, духоту этого мира,содержат символическую многозначность.Значимость «символического компонента» вобразной системе рассказа особенно ощутимав финальном эпизоде. Шмелев берет в качествеосновного символа насекомое поденку, жирнуюкуколку, которая, созревая, лежит неподвижно,затем во время спаривания кружит ввоздухе в свадебном гоне, а после умирает.Образ очень конкретный, реальный и в то жевремя наполненный символическим смыслом,вырастает в метафору-символ. Описание белойметели из летающих насекомых превращается врассказе в бытийную метафору, становясь ключевой,символизирующей бессмысленностьчеловеческого существования. Страшный «снег»из летающих белых бабочек, небывалая летняяметель кажется главному герою тяжелым игрозным сном: «Ползла, изворачиваясь раздувшимсятелом, карабкалась цепкими лапками,выпучив огромные, во всю голову, черныеглаза. Дышала брюшком, тужилась, собираясилы, и лопалась по спинке - сбрасывала ненужнуютеперь грязную шкурку. Сохла, невидная,на былинках, на прибрежных глинах,на ветвях лозняковых кустов, и сероватойдымкой затягивала темневшие берега .Хрустело под ногами; стряхивали, выгребалипригоршнями, швыряли в воду, а неведомаяподенка сыпалась и сыпалась. Уже не виднобыло берегов. Уже за бортами плыло белоеполе – теплый, июльский ледоход. Труднобыло дышать - лепило. Выбрались на середку.Здесь еще было чисто. Косыми белыми полосами,играющими метельными столбаминесло по берегам поденку. Без ветра несло,крутило, швыряло, сыпало в воду и уносило. Теперь уже вся река была сплошь залитабешеным гоном пьяной, оглушенной светомподенки. Бились крутящимися стенами, безумные,в пьяной пляске рождая жизнь. Бились иумирали»(I, 4,209-210).Предельно конкретный, нарочито прозаический,но в то же время живой художественныйобраз, данный в соизмерении с общимявлением жизни, значительно раздвигает границыэтой, казалось бы, сугубо «физиологической»вещи. С одной стороны, в рассказечетко выраженная реалистическая основа, сдругой, - символическая образность привычных,устоявшихся, известных по русской классическойлитературе мотивов. Художественноецелое рассказа формируется, с нашей точкизрения, в процессе сложного взаимодействияназванных систем.Поворотным моментом в творчестве художникаявляются рассказы «Волчий перекат»(1913), «По приходу» (1913), «Виноград»(1913), «Весенний шум» (1913) «Карусель»(1914), «Поездка» (1914), «Вахмистр» (1914),«На том берегу» (1915), «Лихорадка» (1915) идр. В них художник окончательно отходит оттрадиций «знаньевского реализма» с его установкойна социальную детерминированностьчеловека, отображение объективной реальности,социальных аспектов жизни. В философскойкартине мира отражен поиск новых моделей,определяющих отношения человека и мира.Неореалистические тенденции в рассказахИ.С. Шмелева обнаруживаются в выборе тем исюжетов, обновлении поэтики произведений. Вних отвергается фабульность как «пружина»развития повествования, происходит перемещениевнешнего действия вовнутрь. Произведенияотличаются от предшествующей прозы своимобщим философским настроением, новым обостренно-чувственнымвосприятием жизни. Критикначала века В.Г. Голиков, анализируя повесть«Росстани», заметил, что в ней: «Многосолнца, воздуха, колорита и, как всегда, уШмелева - много животно-чувственной, плотояднойжизни. И, пожалуй что, вечно творимаяжизнь, с ее бродящими растительными сокамии играющими силами, и есть главный геройрассказа…». Это замечание применимо и поотношению к названным выше рассказам.Новые эстетические требования изменилипредставление о прекрасном – Шмелев со всейопределенностью утверждает в своих произведениях,что прекрасное – сама жизнь, в многосоставностиее компонентов. В его неореалистическойпрозе возрастает аналитичность,стремление раскрыть все богатство «живойжизни», причем не в исключительных обстоятельствахи не в социальном плане, а в самыхповседневных ее проявлениях. Новое направлениеэстетической мысли художника реализуетсяв изображении вечного движения жизни,ее непрестанного саморазвития.Произведения художника по-прежнему проникнутыгуманистическим жизнеутверждаю-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

10Предметная пластичность бытиящим пафосом. Но в целом неореализму Шмелеваприсуще новое ощущение жизни, которая предстаетв его рассказах и повестях в ликующембогатстве, красоте, кажется наделенной таинственнойсилой. Прозу художника характеризуетполнота мироощущения, он трактуетжизнь как органическую целостность, наполненнуюсилой, энергией, результатом стихийногоразвития которой является все многообразиеживого и духовного.Как художник-неореалист И. Шмелев даетизображаемой им жизни новое качественноенаполнение. Эти особенности его прозы отметилаи дореволюционная критика: «Его (Шмелева.-У.А.) влечет к себе весь широкий, большоймир . Тут и бурные события революции,и национально-русская психология, иинтеллигенты, и крымский пряный ландшафтс общим восточным колоритом, и глухие«норы» нашей провинциальной жизни», - писалаЕ.А. Колтоновская в своем отзыве насборник рассказов писателя .В реализме И. Шмелева 1910-х гг. налицорасширение границ мира, осознание его бесконечнойсложности. Концепция бытия, прояв-ленная в произведениях этого времени, обнаруживаетсвязь каждого единичного явления собщим, сложность, изменчивость, неисчерпаемостьБытия.Литература:1. Шмелев. Собр. соч. в 8-ми томах: Т.5.Волчий перекат. – М., 1914. – С. 230, С.84.2. Крайний Антон. Журнальная беллетристика// Русская мысль. – 1913. – № 4. – С.24-28.3. Голиков В.Г. Литература за 1914 год //Вестник знания. – 1915. – № 1. – С.82-93.4. Колтоновская Е.И. Рассказы. Т.2. СПб., 1912// Вестник Европы. – 1912. – № 5. – С.381-383, С. 382.* * *Мақалада 1913-15 жылдардағы И.С. Шмелев шығармаларындаХХ ғасырдағы прозалық шығармалардыңэстеттикалаық сапасы, қарапайым өмір мотивтері меноның рухани жұтңдығы зерттеледі. Жазушы шығармаларындағызаттық әлемге ерекше назар аударылған.* * *In article the author investigates new esthetic qualities ofS. Shmelev’s stories, motives of provincial life, its spiritualemptiness of the prose beginning of the XX-th century. Thespecial attention is given the subject world in products of the writerО сюжете и композиции романа «Преступление»Ж. Б. АбдуалиеваТаразский государственный педагогический институт, Тараз, КазахстанАннотация. В статье рассматривается роман «Преступление» основателя казахско-китайскойлитературы К. Шабданулы. Хотя прошло мало времени с момента издания этого произведения,оно стало одним из лучших произведений казахской литературы.После получения независимости нашей страны,вышли в свет некоторые литературные наследия,ранее запрещенные, которые отражаютнациональную культуру и литературу. Один изних – роман «Преступление» основателя казахско-китайскойлитературы К.Шабданулы. Хотяпрошло мало времени с момента издания этогопроизведения, оно стало одним из лучших произведенийказахской литературы.По различным причинам наши соотечественникипокинули родные земли, и их затруднения,гонения в чужой земле, их трогательнотрудная судьба с трепетным волнениемописывается в романе писателя. В романе авторговорит о событиях, происходивших с ним вчужой стране – Китае через образ героя романаБигабыла. Эти истории становятся наследиемдля будущих потомков. Особенно поражаетмастерство в употреблении слов, композицияромана, с помощью которых автор стремитсяраскрыть серую жизнь, полную изнеможений истраха, горькую правду, ставшую жертвой волчьегообщества, приводит огромное количествоисторических фактов, со свойственной толькоему мастерством и красноречием.Шеститомный роман Кажыгумара Шабданулы«Преступление» - по жанру относится кэпическому роману. События в романе происходятс главным героем романа – Бигабылом.Бигабыл – это прототип самого автора, Кажыгумара.Судьба героя схожа с судьбой целогонарода, покинувшего родные земли по полити-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. Б. Абдуалиева11ческим причинам. И в нем ярко запечатленывсе тяготы трудного времени. Многие героиромана – это реальные люди, с которым авторбыл знаком. Их имена были изменены. Именатолько известных исторических личностейостаются в неизменном виде. Родители, братья,сестры героя – все они в реальности были родственникамисамого автора. Династия Шабданав романе называется «династией Жаппара». Инельзя сказать, что в романе автор описываетвсе события своей жизни подряд, без разбора.Он описывает только те события, которыемастерски вплетает в сюжет романа. Эти событияглубоко анализируются главным героемромана – Бигабылом [1. 65 – 68]. Поэтому,сюжет и композиция романа отличается своеобразием,свойственным мировоззрению, взглядусамого автора. Например, притягательность,расположение вереницы событий захватываетчитателя, обвораживая, пленяя различнымичувствами. Любое событие пронизывает читателяглубоко.А.М.Горький называл сюжетом «связи, противоречия,симпатии и антипатии и вообщевзаимоотношения людей, историю роста и организациитого или иного характера» [1]. Акомпозиция – построение произведения, расположениеего составных частей, порядок изложениясобытий – одно из основных художественныхсредств, при помощи которогописатель характеризует действующих лиц иизображает интересующий его круг жизненныхявлений так, как он их понимает. Оно являетсяпоказателем мастерства писателя, использующегосимметрию различных частиц произведения,художественное средство передачи авторскойидеи.Удачное вплетение сюжета или расположениесвязи сюжетных единиц, композиция романане смогла бы быть привлекательной. Вромане «Преступление» эти принципы художественногопроизведения отражены полностью.Композиция, без слов, связана с сюжетом.Что такое сюжет? Сюжет – это рядсвязанных между собой и последовательно развивающихсяжизненных событий. Взаимоотношенияи взаимодействия людей, показанныев этих событиях, обнаруживают различныечерты человеческого характера, поведение ипереживания действующих лиц, историю развитияхарактера, его роста. В сюжете отражаютсяхарактерные для жизни столкновения ипротиворечия, взаимоотношения людей и оценка,отношение к ним писателя.Композиция и сюжет переходят друг в другакак форма и содержание, тема и идея. Безкомпозиционной целостности нет и сюжета.Чтобы сюжет стал сюжетом, все его составныечасти переплетаются в композиционнуюформу, становясь одним целым, законченнымпроизведением. И это вновь доказывает единствосюжета и композиции.Видно, что автор вынес всю идею этогошести томного произведения в себе, как матьвынашивает дитя. Различные эпизоды событий,штрихи портретов были отточены, оценены взамысле автора, составлены в своеобразнуюкомпозицию, прежде чем были написаны набумагу. Композиционный строй романа выделятсясвоеобразной особенностью.Во время допроса в тюрьме, автор каждыйсвой ответ начинает со слов «если буду говоритьнеправду «всемогущему» следователю,ударьте меня в темя!» Затем события рассказываютсяот имени Бигабыла. В конце этогораздела герой снова сатирически высмеивает«уважаемый «следователь» и заканчивает своюречь. Мы смело можем сказать, что этот приемкрасит и делает роман еще лучше. Сюжетотносится только к жанрам эпического, драматическогои лиро-эпического произведения. Акомпозиция принадлежит всем жанрам. В лирическихпроизведениях сюжета может и не быть,в нем выражается только мысль автора. Но итам идея и композиция обязательно присутствуют.Художественность и ценность крупногопроизведения определяется единствомэтих двух составляющих. Оно показывает художественноемастерство писателя.Автор описывает события устами Бигабыла– главного героя романа, прототипом которогоявляется он сам. События, произошедшие сБигабылом, стали основой романа. Если быотдельные части романа мы восприняли бы какновеллы, но, соединяясь в крупное произведение– роман, они становятся частицами композиции.От расположения этих частиц внутриромана зависит композиция произведения. Существуютопределённые повторяющиеся типыкомпозиции: кольцевая композиция (повторениеначального фрагмента в конце текста); концентрическаякомпозиция (сюжетная спираль,повторение аналогичных событий по ходу развитиядействия), зеркальная симметрия (повторение,при котором в первый раз один персонажсовершает по отношению к другомунекое действие, а затем тот совершает такое жедействие в отношении первого персонажа). АВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

12О сюжете и композиции романа «Преступление»композицию романа «Преступление» сложноотнести к какому-либо виду этих композиций.Если проанализировать расположение сюжетов,начало событий не связано с детством главногогероя. Завязка начинается с короткого диалогаглавного героя романа со следователем. Далеегерой романа кратко описывает историю предков,молодость родителей, свое беззаботноедетство, в общей сложности охватывая времябольшее, чем столетие, с особенным чувствомнежности воспоминаний. Затем время сновавозвращается к начальной завязке романа [2. 49– 50]. Анализируя это, мы можем сказать, чтокомпозиция романа циклично-закрытая.Начало сюжета – событие, описывающее героя,находящегося в тюрьме. Точно описываявремя и пространство, автор называет еговступлением. По объему – небольшое, его мыможем воспринимать как пролог. Пролог – этоодин из видов вступления в литературномпроизведении: введение, знакомящее читателяс событиями, предшествующими событиям,изображенным в произведении, или общимзамыслом автора. Пролог заканчивается сатирическимисловами главного героя. Только совторой части Бигабыл становится в центресобытий. Затем идет описание темных сторонобщества. Начиная со второй части динамичногерой романа горькой сатирой, вызывая негодованиечитателей, резко осмеивает порочныеявления общества, власти.Писатель правдиво показывает отрицательныестороны жизненных явлений. Автор противостоитложи. Автор, находясь в холоднойтюрьме, голодая, не сникся, смог сохранитьсвое человеческое достоинство, рассказав обэтом в многотомном произведении [3. 78].Поэтому, мы оцениваем «Преступление» удачнонаписанным произведением.Язык романа также гармоничен, читаетсялегко. Словарный состав романа отобран, анализировандо логического завершения. Хотяавтор жил в двух государствах, но диалектизмы,повтор слов не встречаются в его романе.Архаизмы и пословицы казахского языка,не употребляющиеся в обыденной речи поговорки,поднимают художественную окраскуромана до лучших произведений. Пословицы ипоговорки употребляются редко, но метко.Например, пословицы и поговорки «Огромныеглаза – признак глупости, многословие – признактупости», «Если будешь сватом с собакой– сыграешь свадьбу с помоем», «И ветер противбедняка», «Плохой мастер – труслив» или«Беда не приходит одна» раскрывают идеюавтора. Мастерство композиции – создание измножества единого целого, служащего идее автора.Говоря словами Пушкина, знать границычувств и тайн, описания и повествования движений,явлений.Все этапы сюжетов романа соединены водно целое. Единство эпизодов, целостностьсобытий служат порядку, глубине композицииромана. «В произведении настроение, внутренниймир Бигабыла одинаков с настроением,взглядами автора. Потому что, как мыговорили в начале, автор является прототипомБигабыла. И образ Бигабыла, и образ авторанаходят отклик в душе читателя.Как говорил Л.Н.Толстой, «главный вопросв художественном произведении – это внутренниймир автора», образ автора находитэмоциональное отражение в сюжете, фабуле,композиции произведения» [4].Суть композиции – в группировке всехкомпонентов произведения вокруг основнойидеи, во взаимосвязи частей и подчинения ихавторскому замыслу. Зрелые в художественномотношении произведения отличаются композиционнымединством темы и замысла. Необходимостьясного представления об эпохи героя,динамика событий и действий персонажей, служащиераскрытию идеи произведения, требуютв свою очередь четкой композиционной основыпроизведения. Таким образом, композиция литературногопроизведения в первую очередьопределяется художественно-эстетической иидейной позицией автора.Роман «Преступление» характеризуются наличиеммножества эпизодов. Эпизод – небольшаяи относительно самостоятельная часть литературно-художественногопроизведения, фиксирующаяодин законченный момент действия,происходящего между двумя и более персонажамив одном месте и на протяжении ограниченноговременного промежутка, или повествующаяо поступке одного из героев. Небольшиепроисшествия или крупное событиечасто определяют развитие фабулы. Расположениеэпизодов в тексте является важнойгранью композиции произведения. Количествоэпизодов определяет объем произведения ивлияет на его жанровую природу. Одновременнос эпизодами, относящимися к основномудействию, в произведении могут быть так называемыевводные, побочные, вставные эпизоды,которые в принципе не связаны с сюжетнойлинией повествования. Встречаются эпи-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. Б. Абдуалиева13зодные композиции. В таких произведенияхнесколько событий составляют основнуюфабулу.Автор со свойственным ему мастерствомраскрывает некоторых эпизодических героев.Например: в середине пути с Халимой сталкиваетсяуйгурский офицер в погоне, образ которогоможно отнести к завершенному эпизодическомугерою.По М.Бактиын, к «основным композиционно-стилистическимединицам в романе» относятсятипы:1. Прямое авторское художественное повествование(в различных видах романа).2. Стилизация различных форм устногобытового повествования (рассказ).3. Стилизация различных форм полулитературногобытового повествования (письма, дневникии т.д.).4. Литературное, но не художественное авторскоеслово (философские, научные очерки,риторические декламации, этнографическиевыписки, протокольные записи и т.д.).5. Стилистически обособленная слово герояпроизведения.В образе отца Жаппара мы видим казаха, согромным телосложением и пышащего здоровьем.Жаппар не склоняется судьбе, он самхозяин своей судьбы. Когда скончалась егопервая жена Кумисжан, он не потерял себя,понимая, что жизнь продолжается, он сватаетсяк Мадиян, и хотя ее не хотели отдавать емузамуж, он по казахскому обычаю крадет невесту,достигая своего. Он ставит правильныйвопрос о том, что, если советская власть поддерживаетбедняков, то почему она не соглашаетсяс позициями бедных, почему идет переселениерусских в казахские земли, отрицаярелигию народа. Здесь мы опять видим особенностькомпозиции романа писателя [5. 4].В заключение, нужно отметить, правильноепонимание художественной особенности литературногопроизведения возможно только привыявлении аргументов, соответствующих содержаниюромана. Мы можем сказать, что вромане «Преступление» композиция и сюжетгармонично соединены в одно целое. Сущностькомпозиционных приемов сводится таким образомк созданию некоторого сложного единства,сложного целого и значение их определяетсятой ролью, которую они играют на фонеэтого целого в соподчинении его частей.Литература:1. Шабданулы К. Преступление. – Алматы:«Атажурт», 2009.2. Ахметбекулы А., Зейпханулы Е. КажыгумарШабданулы // Казахская литература. Энциклопедия.– Алматы: издательский дом«Білік», 1999. – 337с.3. Казахская литература. Энциклопедическийсправочник. – Алматы: ТОО «Аруна Ltd»,2005. – 286 с.4. Шарахымбай Б. Презентация произведений«Преступление» и «Прикрытие» проведена вродине // Казахская литература. - Алматы,2005, 23 – 29 декабря. №51.5. Шакен Ж. Голос каменной тюрьмы. О творчествевидного писателя Кажыгумара Шабданулы// Казахская литература. - Алматы,2005, 2 – 8 декабря. №48.* * *Қажығұмар Шабданұлының 6 томдық «Қылмыс» романықазақ әдебиеті саласына үлкен табыс алып келді.Ғылыми мақалада романның жазылу стилі мен композициясытуралы сөз етіледі.* * *In article is devoted to novel «Crime» founder Kazakh-Chinese literatures K. Shabanuly. Althought the past little thetime with moment publication it work, it has become one frombetter work Kazakh literature.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

14Фольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінікФольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінікБ. У. ӘзібаеваМ.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері ф.ғ.д., профессор,Алматы, ҚазақстанАннотация. Мәтін терминінің қолдану аясы өте кең. Мәдениет жүйесі мен гуманитарлықғылымдарда ол, әсіресе, соңғы уақыттарда көп қолданылатын терминдердің біріне айналғаныбелгілі.Задында, мәдениет саласында мәтін еңкемінде екі қызмет [функция] атқаратыныанық: мәтін белгілі мән-мағына береді әріжаңа мазмұн тудырады. Жалпы бүкіл руханимәдениетті мәтін деп, яғни өзара саналуанбайланыстағы, күрделі қарым-қатынастағысансыз, миллиондаған бөлік-бөлшектерден[түрлі-түрлі мәтіндерден] тұратынкешенді жүйе құрайтын құбылыс деп қарастыруғаболады... [1, 3-18].Негізгі зерттеу нысаны мәтін болып табылатынмәтінтану пәнінде бұл терминніңұғымы мен оған телінетін мағына әр қилы.Ал фольклорлық мәтін туралы сөз еткендефольклор табиғатын, оның ерекшелігін ескеруқажет, солардың ішінде осы мәселегеқатыстылары мыналар: фольклорлық шығарманыңауызша туып, ауызша орындалатыны;ауызша түрде бірнеше ұрпақ жадында сақталатыны;сондай-ақ ауызша орындалып /айтылып, тыңдаушы, шәкірттерге ауызшажеткізілетін мәтіннің өмірі өте қысқа болатыны:ол тек сол сәтте ғана бар болатыны;ал оның өміршең болып сақталып,кейінгі ұрпақтарға жетіп, ғылым нысанынаайналуы үшін хатқа түсірілу керектігі немесебасқа техникалық құралдармен таңбаланукеректігі, яғни дыбыс жүйесінен таңбажүйесіне ауыстырылу қажеттілігі; олүшін орындаушы, айтушыдан мәтінді ешөзгертусіз жазып алуының маңыздылығы[гәп жинаушы ролінің маңыздылығы туралы];бір шығарманың бірнеше вариант,версияларының болатыны; фольклор құрамындағыкейбір жанрлар эстетикалық емес,танымдық, утилитарлық қызмет атқаратындықтанолардың көркемдік деңгейі төменболатыны т.б.с.с.Осылардың бірі ескерілмесе фольклорлықмәтінге берілетін анықтама толықболмайды. Мысалы кезінде К.В.Чистовұсынған анықтамада – «Жалпылама айтқандамәтін – көркем шығарманың сөзбен берілгенкөрінісі» [2, 3] – фольклордың көркемдігітөмен жанрлары назардан тыс қалған.Осы мәселені қарастырған Б.Н. Путиловбылай дейді: «...задында, фольклорлық шығармаларғақатысты «мәтін» сөзінің екімағынасы бар. Біріншісі – халық жадындасақтаулы мәтін, екіншісі – сол ауызша мәтінніңхатқа түскен түрі. Зерттеушілер шынтуайтқакелгенде жазбаша, жазылып алынғанмәтінмен жұмыс жасайды. Сондықтанфольклорлық шығарманың жазылып алынғанжазбаларын фольклорлық мәтін депалған дұрыс» [3, 104]. Бұл анықтама текфольклорлық мәтінге қатысты екені сөзсіз.С.Н.Азбелев фольклор туындысыныңнегізін де, жазба әдебиет шығармалары менғылыми зерттеулердің де, сондай-ақ кезкелген құжаттардың негізін де ой [ой жиынтығы]құрайтынын және орындаушы / айтушымен автордың ниеті, түпкі ойы еңәуелі оның санасында сөз түрінде қалыптасатынын,яғни ойдағы мәтін [мысленныйтекст] сөз түрінде пайда болатынын, сондай-ақойдағы мәтіннің екінші біреудің тарапынанқабылдануы үшін я зерттеу нысанына айналуы үшін оның хатқа түсірілуқажеттілігін, сонда ғана оның негізіндежазбаша мәтіннің [записанный, зафиксированныйтекст] пайда болатынын» алға тартады.Одан әрі ғалым – «Мәтін – шығарушы,орындаушы я автордың санасы менқабылдаушы, тыңдаушы, оқырман санасыныңарасындағы делдал» – дей келіп, «мәтін»ұғымының жалпы анықтамасын ұсынады:«Мәтін – адам санасындағы ойлаупроцесінің нәтижесін тіркейтін ауызша яISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. У. Әзібаева15жазбаша сөз элементтерінің жиынтығы» [4,264- 271].Бұл – кеңес фольклортануында мойындалған,көпшілік қабылдаған анықтама.Дегенмен кей жәйттерді әлі де нақтылауғаболады. Ғалым айтқан ниет, түпкі ой неденпайда болады? Мысалы жазушы романжазуды мақсат етті делік. Оған роман жазуғане түрткі болды? Оның себебі саналуанболуы мүмкін. Ол өз жүрегін тебіренткенсезімдерін оқырмандармен бөліскісі келуімүмкін; қоғам, халық үшін маңызды, күрделімәселелерге өзінің көзқарасын білдіріп,оларды шешудің жолдарын ұсынғысыкелуі мүмкін т.б.; жалпы жазушыныңкітап жазудағы мақсаты көбіне өзініңпікірін білдіріп, өмірді жақсы жағына қарайөзгертуге деген құлшыныстан туындайтыныдаусыз. Басқаша айтқанда, көптегенжағдайда идея, ниет, мақсаттың пайда болуынатілек, яғни сезім түрткі болады.Фольклорлық туындының пайда болыпдүниеге келуінің себебі – ұжымдық ниет,тілек, сезім, эмоция. Фольклорлық шығармакейіпкерінің де іс-қимылына, әрекетінекөбіне сезім, эмоция түрткі болады. Мысалы,«Қобыланды» эпосында Қазанды шабуғабара жатқан Қараман Қобыландыныда шақырады. Қобыланды «Мінетін атымқолында, Барар, бармас жолымды, Хабарсалып алайын, Үйдегі Құртқам біледі» деп,ақырында бұл сапарға бармайтынын айтады.Қараман ашуланып «Әр сапарға барардақатынынан ұлықсат сұрайтын болса,қанша батыр болса да қатын емей немене»деп, Қобыландының намысына тиетін сөздерайтады. Бұған Қобыланды қатты ашуланып,алдынан қарсы шықса басын шаппақшыболып әйелінің отауына қарсы шабады.Жаңа ғана Құртқаның айтқанын дұрыскөріп, Қазанға бармаймын деген батырдыңкөңіл-күйі бір сәтте өзгереді. Мұндайдемде өзгерудің, дәлірек айтқандаҚұртқаның басын алмақ болуының себебі –батырдың ашу-ызаға булығып, қаһарынамінгенінен, демек, сезімге, эмоцияға берілгенінен.«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырындаәкесінің жауыздығына, опасыздығынаашынған Баянның әкесіне «Қозыны өлтірдің,енді мені өзің ал» – дейтіні белгілі[Шөже, М.Көпеев, Н.И.Ильминский нұсқалары].Қ.Жұмалиев дәл көрсеткендей «Мұнанартық ашынушылық, мұнан артықәкені жерлеушілік бола ма? Мұның негізіндетерең мұң, ауыр қасірет, зор өшпенділіккөрінгендей...» [5, 162].Фольклорлық туындының мәтіні халықсанасында, жадында өмір сүреді, сақталады.Бірақ ол айтылмаса, орындалмаса –беймәлім болып қала бермек. Басқашаайтқанда ойдағы мәтін орындалу / айтылукерек, сонда ғана оның негізінде ауызшамәтін өмірге келеді. Сонан соң ол орындаушыныңайтуынан жазылып алынып хатқатүскенде, яғни таңбаланғанда фольклорлықшығарманың жазбаша мәтіні пайдаболады.Қорыта айтқанда фольклортануда «мәтін»сөзі үш мағына беретіні анықталыпотыр: а) халық жадында сақтаулы, яғни ойдағымәтін; ә) ауызша айтылып орындалатынмәтін; б) ауызша мәтіннің орындалғансәтте қағазға түсірілген я басқа техникалыққұралдармен таңбаланған түрі, демек дыбысжүйесінен таңба жүйесіне ауыстырылыпқағазға түсірілген, яғни жазба мәтін.Сондай-ақ, жоғарыда келтірілген мысалдарданаңғаратынымыз – шығарушының /жырлаушының, сондай-ақ автордың ойы,ниеті, түпкі ойы белгілі бір тілек, сезім,эмоция әсерінен туады екен; демек көптегенжағдайда ынта, тілек, сезім, эмоцияойдың, түпкі ойдың, ниеттің қозғаушыкүші, түрткісі болатыны даусыз. Осығанбайланысты атап айтатын жәйт: кез келгенмәтін тек сананың ойлау процесінің нәтижесіғана емес, сонымен қатар бұған сезіммен эмоцияның да қатысы болатыны анық.Задында зерттеушілер хатқа түскен мәтінмен,яғни фольклорлық шығарманыңжазбаларымен жұмыс істейді. Жалпы ғылымдажеке туындының тексі де, шығармаданалынған үзінді де, фольклорлық жинақтажарияланған барлық шығармалардыңмәтіндері де жинақтың мәтіні делінеді.Фольклорлық шығарманың бірнеше мәтіндеріболуы мүмкін. Көбіне солай да.Өйткені халық жадында сақтаулы жыр,ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

16Фольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінікөлең, ертегі, дастан, аңыз т.б. бір рет емес,сансыз мәрте орындалуы мүмкін. Ал жаңаортада, түрлі жағдай, ситуацияда орындалғантуынды, тәжірибе көрсеткендей, ешқашанбастапқы күйінде қайталанбайды,яғни фольклорлық туындының әрбір орындаудаайтылған мәтіні алдыңғы орындаудаайтылған мәтіннің [мәтіндердің] көшірмесіемес, олар бір-бірінен міндетті түрде оқшауланады.Олардың өзара өзгерістері менайырмашылықтарының болуы фольклортабиғатынан, оның спецификасынан шығатынзаңдылық. Фольклор туындысыныңосындай бір-бірінен айырмасы бар мәтіндерінөзара айыру үшін ғылымда вариант*деген термин қолданылады.Демек бір туындының бір жыршыдан /айтушыдан арасына біраз уақыт салыпжазылып алынған мәтіні, бір шығарманыңекі я одан да көп орындаушыларынан жазылыпалынған мәтіндері, белгілі бір шығарманыңеліміздің түрлі аймақтарында жазылыпалынған мәтіндері, белгілі шығарманыңбір жыршыдан тараған, бірақ оныөңдеп, өзінше жырлаған шәкірттеріненжазылып алынған мәтіндері т.б. сол шығарманыңварианттары болып табылады. Мысалы«Алпамыс батыр» жырының бірнешемәтіні белгілі. Оларды эпосты жырлапорындаушы М.Сандыбаев, С.Аққожаев,А.Байтұрсынов, К.Серғазиев, Ж.Бекмұхамедов,Е.Ахенбеков, А.Нысанов, Рахатт.б.с. сияқты ақын, жыршылардан жазыпалып жариялағандар Ә.Диваев, Ә.Қоңыратбаев,Т.Сыдықов т.б. [Ж.Шайхысламұлы1899 ж. жариялаған мәтінді қайда, кімнен,қашан алғанын көрсетпеген, алайда оныңҚазақстанның оңтүстігінде жазылып алынғаныдәлелденген]. Жырға арқау болғанкөне сюжет Алтай өңірінде пайда болғаныменжырдың бізге жеткен барлық мәтіндеріхалқымыздың эпикалық дәстүрі мықтыдамыған өлкелердің бірі – Оңтүстік Қазақстандаертеде пайда болып, уақыт өтесюжеті құрастырылып, күрделеніп жырланғанкөне нұсқадан тараған. Олардың бәрінеде белгілі архаикалық сюжет арқау болған,негізгі кейіпкердің бейнесі бірдей берілген,жырдың идеясы мен композициясы сақталған.Соған қарамастан олардың арасындакөптеген айырма / өзгешеліктері бар [6,428-487]. Сондықтан жыр жазбаларыныңәрбіреуі вариант болып есептеледі.Фольклорлық шығарманың бір ғана жазбасыбелгілі болса ол вариант емес, мәтіндеп аталады, мысалы «Айман, Шолпан»эпосының бір ғана алғаш рет 1896 ж.Ж.Шайхысламұлы жинап жариялаған нұсқасымәлім, сондықтан ол нұсқаны вариантемес, мәтін дейміз.Сондай-ақ шығарманың жазбасы менсол жазбаның негізінде дайындалып басылыпшыққан мәтін бір вариант болып есептеледі.Мысалы «Қыз Жібек» эпосын Қазалықорғанында штабскапитан болып әскериқызмет атқарған Е.А. Александров1887 ж. Мұсабай жыраудың айтуынан кирилләрпімен қағазға түсірген. Ол қолжазбаМәскеудің орталық тарих музейінің құрамындағыакадемик Н.Н.Гродековтың қолжазбақорында сақтаулы [Ф.307.ед.хр.54].Сол жазбаны 1959 ж. М.Ғ.Ғұмарова іздестірунәтижесінде тауып ғылыми айналымғаенгізген. 1963 ж. ол мәтін «Қыз Жібек»жырының ғылыми басылымында жарықкөрді. Сол жарық көрген мәтін, сондай-ақоның қолжазбадағы нұсқасы бір вариантболып есептеледі. Ал қолжазба күйіндегіжазбалар, я баспа бетін көрген мәтіндер ешөзгертусіз көшірілсе олар сол мәтінніңкөшірмесі болып саналады. 1917 ж. дейінгікезеңде кітап атаулы тапшылық кездемұсылманша сауатты адамдар араб әрпіндежарық көрген кітаптарды қолдан көшіріпжиындарда оқыған, сондай жолмен көптегенхалық әдебиеті үлгілері жатталғанжәне біраз кітаптардың көшірмелері сақталған.Вариант ұғымымен қатар фольклортанудаверсия** ұғымы да қолданылады. Кеңесзаманында бірнеше халыққа ортақ шығармалардыңәрбір этникалық нұсқасы [әрбірұлтқа тиесілі нұсқасы] версия деп жүйеленген.Мысалы Алпамыс батырға арналғантуындылар қазақ, өзбек, қарақалпақтардакең тараған. Ғылымда олар «Алпамысбатыр» жырының қазақ версиясы, өзбекверсиясы, қарақалпақ версиясы деп бөлін-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. У. Әзібаева17ген, ал әрбір ұлтқа тиесілі жырдың мәтіндерівариант деп жіктелген. Әрине мұндайжіктеудің негізін мәтіннің жанрлық белгілеріемес, оның этникалық қатыстылығықұрайды. Бұлайша жіктеу ғылымғ принциптергесай болмағанымен, өз кезеңінде бірнешехалыққа ортақ шығармаларды жүйелеудетиімді болды.Б.Н.Путиловтың пікірінше «...версия мәтіндердіпринципиалды және тұрақты белгілерібойынша біріктіреді. Мұндай белгілердіңмәтіндердің бірінде болып, екіншісіндеболмауы версияларды бір-біріненерекшелендіреді» [3, 115]. Ал К.В.Чистов:«...Шығарманың сюжетін әр түрлі талдайтын,яғни өзара айтарлықтай өзгерістерібар варианттарды екі немесе одан да көпверсияға топтауға болады. Басқаша айтқанда,бір шығарманың ара-жігі ажырағанысоншалық ары қарай мүлде басқа туындығаайналу дәрежесіне дейін жеткен, бір-біріненайырмашылығы алабөтен варианттарыверсия құрайды» [2, 8] дейді. Қазақ ғалымдарыбұл мәселеге байланысты арнайығылыми тұжырымдар жасамағанымен зерттеулеріндежоғарыда келтірілген анықтамаданалшақтамайды.ХХ ғасырдың 50-жылдары М.О.Әуезов«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының 16вариантын зерттей келіп мынандай қорытындыжасайды: «Қозы Көрпеш – Баянсұлу» жырының идеясы, композициясытүрлі вариантта әр түрлі өзгере отыратыныбар. Топтап келгенде, соларды екі салағабөлуге болады. Жырдың көпшілігінде романтикалықсарын басым болады да, жырдыңаяғы трагедиямен бітеді. Шөже,Кастанье, Радлов, Березин, Пантусов,Абрамов нұсқалары және 1909 жылғыбаспасы осылай. Бұларда бұл дүниеде қосылаалмаған Қозы мен Баян ол дүниедеқосылады... Жырдың екінші бір саласы –Жанақ нұсқасы. Мұнда реализм басым.Жанақ, Шөже варианттары бір алуандас. Одүниедегі бақытты көздемей, ғашықтардыңбұл дүниедегі бақытын арман қылады.Осыдан келіп ол екі ғашықты қосыпқояды... Жырдың осы екі түрлі саласынасай композициясы да өзгеше» [7, 299].«Қобланды батыр» эпосын жүйелі түрдезерттеп монография жазған О. Нұрмағамбетоважырдың 29 нұсқасын өзара салыстыразерттеу нәтижесінде жырдың көне,өте ертеректе туған нұсқаларымен қатарклассикалық жыр үлгісінде қалыптасыпжеткен нұсқалары бар екенін, талданғаннұсқалардың тоғызында батырлық эпосқатән тұрақты эпикалық мотивтер жүйелі,толымды түрде көрініс беретінін, бірнешемәтіндерде олардың мүлде кездеспейтінінжәне әрбір мотив, эпизод әр нұсқада әрқилыбаяндалатынын анықтайды да осыданкеліп «Қобыланды батыр» нұсқаларын еківерсияға жіктейді [8, 34-35, 73-77].М.О.Әуезов версияны сала деп алғанымен,ал О.Нұрмағамбетова версия терминінкейде топ деп алмастырса да зерттеушілердіңекеуі де вариант пен версия терминдеріекі бөлек мағына беретінін, яғнимәтіндер арасындағы қай түрлі, қай деңгейдегіайырмашылықтар вариант, ал қайсыларыверсия ұғымына сәйкес келетінінжақсы білген. Сонымен бірге кейбір зерттеушілерекі терминнің аражігін айырмайвариантты версия деп жіктеген жағдайларда кездеседі. Мысалы М.Ғұмарова «Қамбарбатыр» жырының нұсқаларын 6 версияғабөлген [9, 87-113]. Шын мағынасында оларверсия емес, – вариант.Дегенмен кей жағдайда версия мен варианттерминдерінің аражігін айыру, талданыпотырған нұсқалар «вариант» я «версия»деп дөп анықтау қиынға түседі. Мысалы«Зарқұм» дастанын алайық. Ол алғашҚазан қаласында 1877 ж. басылып шықты,кейін 1916 ж. дейін 14 рет қайта басылды.Осы сюжетті Қаратау атырабының белгіліақыны Майлықожа Сұлтанқожаұлы дажырлаған. Майлықожа жырлаған нұсқаныдастанның 1877 жылғы нұсқасымен салыстырғандаекі шығарманың да фабуласыныңқаңқасы болып табылатын, бүкіл мазмұнынаарқау болатын, сюжетті құрайтын негізгі,ең маңызды мотив, бөлшек, элементтерекі нұсқада да бірдей екені анықталды.Алайда екі шығарманың оқиғасы бір,мазмұны өте жақын болғанына қарамастан,бұлардың екеуі де өз алдына жеке, мүлдеҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012 2012

18Фольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінікоқшау стиль мен дәстүр аясында туған шығарма.Майлықожа нұсқасында көптеген эпизод,деталь, көріністер таратылып баяндалған,ал ең бастысы: Қазан нұсқасы өлеңүлгісінде, ал Майлықожа нұсқасы жырүлгісінде жырланған. Демек, екі нұсқа дажырлау үлгісі мен өзіндік тілдік жүйесіменөзгешеленеді, яғни әр нұсқаның жырлаушысыбелгілі сюжетті өзі тәрбиеленгенжыршылық дәстүр аясында өзінше жырлап,өзінше туындатып дамытқан. Нәтижесіндеекі мәтіннің сөз қолданысы мен тіл көркемдігімүлде бөлек.Сонда осы екі мәтінді «Зарқұм» жырыныңварианттары дейміз бе, я жырдың еківерсиясы дейміз бе? Бұл жерде мәселе мынада:көрсетілген айырмашылықтарды принципиалды,өте маңызды деп санауға бола ма?Біздің ойымызша екі мәтінді бір шығарманыңекі версиясы деп жіктеу дұрыс сияқты.Яғни вариант пен версияны ажырату мәселесінкез-келген жағдайда нақты материалдыңыңғайына орай шешкен жөн.Нұсқалылық, яғни фольклорлық туындыныңбірнеше нұсқаларының болуы –фольклор ерекшеліктерінің бірі. Нұсқалылық[вариантивность] ғылыми проблемаретінде фольклортану ғылымының дамупроцесінде пайда болып, күн тәртібінеқойылып күні бүгінге дейін іргелі мәселелердіңбірі ретінде қарастырылады. Бірақнұсқалылықты ғалымдар әр түрлі пайымдап,оған сан алуан түсінік береді...Халық ауыз әдебиеті шығармасы фольклорлықкеңістікте пайда болады. Соданкейін орындалады – қабылданады – орындаушы/ айтушының жадында сақталады –қайта орындалады... Бұл процес сансыз ретқайталануы мүмкін. Әр орындалу сайынфольклорлық шығарма бұрынғы, бастапқыкүйінде қайталанбайды, ол қандай да болсынайырым, өзгерістермен орындалады.Өкінішке орай психологтар адам жадыныңдыбыссыз, материалданбаған түрдегі фольклорлық,яғни ойдағы мәтінді қалай сақтайтынынәзірге тап басып айта алмайотыр. Алайда орындаушы шығарманы екіншірет орындағанда алдыңғысын айна қатесізқайталамайтыны, өзгешеліктердің болатыны,яғни әрбір жаңа орындалу нәтижесіндефольклорлық шығарманың көшірмесі[копия] емес, оның варианты пайдаболатынына ғылымда көз жеткізілген.Сол варианттардың, дәлірек айтқандафольклорлық шығарманың хатқа түскеннұсқаларының арасындағы айырмалар саналуанболуы мүмкін, оған бірнеше мысалдаркелтірейік. «Қобыланды батыр»жырының варианттарын зерттеген О.Нұрмағамбетова:«Қолымыздағы салғастыраотырып, талдаған 6–7 нұсқалардың негізібір, о баста жырдың алғашқы нұсқасын өтедарынды импровизатор ақын шығарған,кейін оны әрбір жыршы-жырау бір-біріненүйреніп әрқайсысы жырды өз тұрғысындажырлағанмен жырдың негізгі мазмұны,сюжеттік фабуласы, композициялық тұтастығыберік сақталған» дей келіп, қарастырылыпотырған нұсқалардың негізгі эпизодтармен мотивтерін белгілеп салыстырадыда біраз өзгешеліктерді көрсетеді.Мысалы автор батырдың дүниеге келуін,өсуін, балалық шағын және батырдыңҚұртқаға үйленуін баяндайтын эпизодтар1886 жылғы Дәулетше және 1894 жылғыМарабай нұсқасында жоқ екенін анықтайды;ал Қобыланды мен Қараманды Көбіктіханның қызы Қарлығаның тұтқыннанбосататынын, батырлардың Көбікті хандықайта шауып, жеңетінін баяндайтын эпизодтуралы былай дейді: «Эпизод бір жыршыдатолық дамыта жырланса, енді бір жыршыҚарлыға әрекетін онша дамытпай-ақ қысқақайыра салады, немесе Қарлығаның батырғағашық болып оған еріп кететінін айтқанымен,олардың кейінгі тағдырын баяндамайаяқсыз қалдырады (Марабай)» [10,75-85]. Сондай-ақ ғалым «Қобыланды батыр»эпосының Мергенбай, Дәулетшежәне Біржан варианттарында ғана сөз болатын,басқа ешбір вариантта кездеспейтінкүрделі эпизодтың бірі – қыпшақ еліне ескікегін жоқтап шабуыл жасайтын Шошай ханоқиғасы мен Қарлыға тағдыры» [8, 79] депкөрсетеді.«Қамбар батыр» жырының 1922 ж.Ә.Диваев жариялаған вариантын басқа нұс-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. У. Әзібаева19қаларымен салыстырған М.Ғұмарова байқалғанайырымдарды сөз еткенде жаңаэпизодтарды қосып, не алып тастау арқылыжасалатын өзгерістерді, Ә.Диваев вариантындажәне одан тараған нұсқаларда қысқабаяндалатын эпизодтар «Тоқсан үйлі тобыр»мен Б.Мұқанбаевтан жазылып алынғаннұсқада кең берілгенін т.б. тілге тиекетеді [9, 108].Келтірілген мысалдардан өзгешеліктерсюжет, композиция деңгейінде, кейіпкерлердібейнелеуде, сондай-ақ мазмұн менсюжеттің интерпретациясына т.б. қатыстыболуы мүмкін екені аңғарылады. Мұндайөзгерістер шығарманың тарихи даму барысындашығарма сюжетінің, мәтін мазмұнының,оның идеясын, кейіпкерлер бейнелерініңт.б. қайта қарастырудың нәтижесіболып табылады, яғни олар тарихи-фольклорлықтрансформацияның нәтижесі.Осындай елеулі өзгерістермен қатар фольклорлықшығарманың мәтіндерінде жекелегенсөздердің синонимдерімен алмасуыжиі кездеседі. Мысалы бір вариантта бала,екіншісінде перзент, біреуінде пенде, екіншісіндежан, адам т.б.Өткен ғасырдың 60-жылдары М.О.Әуезовпен Н.С.Смирнованың басшылығыменшыққан «Алпамыс батыр», «Қамбар батыр»,«Қыз Жібек» жырларының ғылымибасылымдарында жарияланған эпостардыңөзара жақын варианттары салыстырылып,синонимдік алмасулар анықталып, «разночтения»деп арнайы тараушада беріліпотырған.1946 ж. Қазақ ССР Ғылым академиясыэкспедициясының мүшесі Ә.ҚоңыратбаевОңтүстік Қазақстанға қарасты Қауыншыдеген ауылда «Алпамыс батыр» эпосыныңбұрынырақта қағазға түскен жазбасын [мәтінін]тауып, оны дәлме-дәл көшіріп аладыда ҚазССР ҒА ОҒК***-ға тапсырады. Ғалымдарбұл мәтін Ә.Диваев 1901, 1922жылдары жариялаған нұсқадан [Ж.Бекмұхамбетовтеналынған] мазмұны, сюжеті,мотивтер мен эпизодтардың орналасу тәртібі,кейіпкерлер жүйесі жағынан алғандаайнымайтынын, яғни өзара ұқсас, тіптенбірдей екенін, ал мәтіндерді жолма-жолсалыстырғанда айырмалар [разночтения]бар екенін анықтап, оларды жырдың 1961ж. жарық көрген ғылыми басылымындатүгелімен келтірген [6, 500-518]. Соданбірнеше мысал:Ж. Бекмұхамедовте: Ә.Қоңыратбаевта:Кейінде інім жоғынан,Бір баланың кемінен;Артым жапқан қарашашым жол болып;Бедеу сүрінген қиятас;Қайтқыл райға ендіаброй барлықта;Сәлемдікке келгенмін,Екі мұсылман баласын;Құстарды салғанаушымын;Жалын бедеудіңөресін,Қоңраттан шыққантөресін;Бұл майданда көпірілік сөйлеме;Хандар өлсе иесізқалар алтын тақ;Ақ үйде адам барболсаң,Далаға шығып хабарлас;Көп-көп жылап сенәйелдікті көп етпе;Намысқа тіреп қозғалыстыҚоңраттар;Зерлі тоным киемін;Қалмастан қалмақжиналды,Бәрі де Баршыннанүміт қылады т.б.Артымда інім жоғынан,Бір перзенттің кемінен;Арқам жапқан қарашашым жол болып;Бедеу сүрінген қаратас;Райдан қайт ендіаброй барлықта;Сәлем бере келгенмін,Екі асылдың баласын;Құс алатын аушымын;Бедеудің жалын өресін,Қоңраттан келген төресін;Бұл майданда такаббарлықсөйлеме;Хандар өлсе адырақалар алтын тақ;Ақ үйде бенде барболсаң,Шық далаға хабарлас;Көп-көп жылап әйелдіктіетпегін;Намыс етіп қозғалыстыҚоңраттар;Зерлі шапан киемін;Қалмай қалмақ жиналды,Бәрі Баршыннан үмітқылды т.б.Синонимдік ауыстыру, алмастырулардыңтиптік үлгілерін М.Ж.Көпеев жырлағанекі ғашық – Шеризат пен Гүлшаттыңтарихын баяндайтын дастанның екі жазбасынжолма-жол салыстырғанда көругеҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

20Фольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінікболады. Мәшекең парсы әдебиетінен ауысқансюжетке негізделген, ел арасында кеңтараған фольклорлық нұсқаны жинап,өзінше өңдеп, нәрлеп жырлаған. Шығарманыңекі нұсқасы белгілі: бірін қағазғатүсірген Мәшекеңнің баласы Пазыл Жүсіпұлы,екінші нұсқасын жинаған жиені –Жолмұрат Жүсіпұлы.Екі қолжазбаны салыстырғанда арасындаайтарлықтай айырмашылықтардың жоқтығыанықталды. Алайда, дастанның өнбойындакейбір сөздер бойынша өзгешеліктербайқалады [11, 270-274], соларданбірнеше мысал:ПазылЖүсіпұлыныңнұсқасында:Жалғанда ондай болғанпатша жоқ-ты;Дүниеден жер несібемқұрыды ма;Болған соң хан жарлығыкешігер ме;Айтамын бір аманатенді саған;Қанды жасқа көздерітолып шықты;Бұзылып бір турлібоп ажар-түсі;Он гауһар қалал қылыпбердім депті;Сол жерде өлім кірдікөңілімізге;Көруіне жоруы жарапкетті;Тойғызды құдай үшінжиып елді;Қылған соң оны нәсіпхақ тагала;Адамға ғашық дегенжақын екен;Керек деген олжаңдыалшы менен;Екеуін көргенненсоң төмен бұқты;Мен қылмаймынқорқыныш,жарқыным-ай;Неғып жатыр солЖолмұратЖүсіпұлыныңнұсқасында:Уақытында ондайболған патшажоқ-ты;Дүниеден жиренбестенқұрыдым ба;Шақырса хан тез келдеп кешіге ме;Айтамын құпия сырсаған Барыс;Жылап жасқа көздерітолып шықты;Бұзылып бәрінің деөңі-түсі;Он гауһар мен қарызсызбердім депті;Сол жерде көріндіөлім көзімізге;Көруіне жоруы ұнапкетті;Той қылып тойғызадытамам елді;Тағдырдыңжақсылығы бұғанқара;Адамға ғашық дегенбәле екен;Керек деген нәрсеңдіалшы менен;Екеуін көргенненсоң қорқып кетті;Мен қорқып отырмаймын,жігіт ұлықсыньіп;Болса да жүз мыңәскер жұғын емес;Қайдан шыққан бұлбатыр күш алысқан;Деп ашуын ашуланғансонда басқан;Адамзат қуанғаннанжылайды екен;Екеуі есендесіп отырдыенді;Бір қасық қанымдыкеше гөр деп;Қалқан тутып шығаршетке;Ондай боп ешбірадам дәурен сүрмес;Қосылды бір-бірініңкөңілі сүйіп;Құдай-ау шын тілектіөзің бер деп;Шыққалы бес күнболды татпадым нәр.жарқыным-ай;Тезірек кел, қашқын,деп ақырады;Болса да жүз мыңәскер бұйым емес;Қайдан шыққан бүлкүшті батыр асқан;Деп патша ашуынөзі басқан;Қайғының арты шаттықболадыекен;Екеуі амандасыпотырды енді;Бір қате болды бізденкешіңіз деп;Қалқан алып шығаршетке;Ондай боп ешбірадам дәурен құрмас;Қосылды бір-бірініңкөңілін сыйлап;Құдай-ау тілегімдіөзің бер деп;Шыққалы бес күнболды татпадым дәм.Мысалдарда келтірілген әрбір алмастырудыңмән-маңызына тереңдеп, жанжақтыталдамағанның өзінде, оларды визуалдытүрде салыстыру барысында ЖолмұратЖүсіпұлының қолжазбасында біразсөздердің орынсыз өзгеріске түскенін жәнекейбір сөздердің, сөз тіркестері мен стильдікорамдардың бүгінгі тілге жуықтатылғанынбайқаймыз. Түптеп келгенде, бұлсияқты түзетудің барысында мәтінніңқарабайырланғанын, сүреңсізденгенін, жасандыжаңашылдыққа ұрынғанын аңғаруқиын емес.Варианттар арасындағы айырма өзгешеліктерзерттеушілер тарапынан әр түрлібағаланып, мысалы – мәтіннің жеткіліктітүрде сақталмауынан, бүлінгенінен, шығарманыңхалық жадында ұзақ сақталыпүздіксіз өңдеу, жөндеу процесіне тап болуынан,дарынды ақын, жыршылардың өңдеп,нәрлеп қайта жырлауынан, я керісінше,айтушы, орындаушының жыршылықISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. У. Әзібаева21қабілетінің жоқтығынан, деңгейінің төмендігінент.б. деп түсіндіріліп келді.Нұсқалылық біресе дәстүрдің өміршеңдігінентуындаған делініп, біресе оныңтоқырауынан пайда болады деп саналды;кейде мұндай өзгерістер шығарманың көнелігініңдәлелі делініп, енді бірде ол өзгерістеркейіннен қосылған, жыршыныңжаңалығы [новациясы] деп тұжырымдалдыт.б.Осындай және осыған ұқсас тұжырымдаркездейсоқ пайда болмағаны анық. Бұл –фольклорды, фольклорлық дәстүр меноның функциясын әртүрлі түсінуден пайдаболған жағдай.Сайып келгенде олар бір-біріне кереғарекі концепция аясында туындағаны анық:1. Суперстабильность. Фольклор – мызғымасдәстүр. Нұсқалылық – кесірін тигізбейқоймайтын жанама құбылыс. Зерттеубарысында оған назар аудармауға да болады.2. Супердинамичность. Фольклор үздіксізжәне шексіз өзгерістерден тұратын сала,ол әрдайым өзгеріп құбылып тұрады [12,127-140].Қазіргі кезеңдегі зерттеулер мен теориялыққорытындылар абсолютті тұрақтылық,абсолютті динамизм деген негізгі баламаларданбас тарту қажеттігін көрсетеді.Фольклор – дәстүрлі құбылыс, ал кез-келгендәстүр – тұрақтылық пен варианттылықтыңтабиғи үйлесімі [жалпы тұрақтылықпен варианттылықтың үйлесімі текфольклорға ғана тән құбылыс емес екенібелгілі]. Басқаша айтқанда дәстүрлі құбылысретінде фольклор құбылмай, түрленбей,өзгермей өмір сүре алмайды. Құбылулық[варьирование] фольклорға тән белгілердіңбірі. Осындай үздіксіз құбылудың,үздіксіз қозғалудың практикалық көрінісі –нұсқалылық. Яғни нұсқалылық дәстүрдіңөмір сүру тәсілі.Сонымен фольклорлық шығарманыңнұсқалануы, дәлірек айтқанда шығарманыңбірнеше варианттарының болуы фольклорүшін қалыпты жәйт. Осы жерде маңыздыфакторлардың бірі – варианттар арасындағыайырмашылықтардың елеулі де, елеусізде болуында. Жоғарыда көрсетілгендейөзгешеліктер шығарманың мазмұны менсюжет, композиция деңгейінде, кейіпкерлердібейнелеп тұлғалауға, басты мотив,эпизодтарға т.б. қатысты болу мүмкін.Бұлар маңызды, елеулі өзгешеліктер болыпсаналады, олар шығарманың тарихи-фольклорлықтрансформацияға ұшырағанынантуындайтыны анық. Осындай елеулі, өзгешеліктерменқатар мәтіндегі сөз, сөз тіркестерініңсинониміне ауыстырылу жағдайлары,басқаша айтқанда мәтіндік өзгерістерөте жиі кездеседі. Синонимдік (мағыналас)алмасуларды Чистов К.В. вибрация депатауды ұсынған [12, 150-176]. Бұл терминдіқабылдай отырып, елеусіз, күрделі емесөзгерістерді, ең бірінші кезекте синонимдік(мағыналас), яғни мәтіндік алмасулардывариациялық өзгерістер деп, ал күрделі,мағыналы, тарихи-трансформациялық процестердіңнәтижесінде орын алған өзгерістердіварианттық өзгеріс деп жіктеудіұсынуға болады. К.В.Чистов күрделі, елеуліайырмаларды түсіну үшін ең алдыменмағыналас алмасуларды, олардың пайдаболу заңдылықтарын, табиғатын түсініпбілу қажеттілігін алға тартады. Мағыналасалмасулар неден пайда болады? Оларрасында да бір-бірін синонимдік тұрғыданғана ауыстыратын элементтер ме, әлде бұлөзгертулер семантикалық трансформацияғабастай ма? Мәтін сөздерінің ауысыпотыруы көзделген мақсат нәтижесінде ме,әлде кездейсоқ пайда бола ма?Қорыта айтқанда нұсқалылық – фольклорқасиеттерінің бірі, ол фольклордыңтабиғатынан, өзіндік ерекшеліктерінен[спецификасынан] туатын құбылыс. Басқашаайтқанда фольклорлық туындыныңнұсқалануы, әсіресе, мағыналас алмасулардыңпайда болуы орындаушы жадыныңәлсіздігінен емес, ол фольклорлық шығарманыңгенезисіне, қалыптасу, даму, сақталу,таралу т.б., сондай-ақ шығарманықабылдау, үйрену, түсіну, жаттау, қайтаайту үдерістерінің ішкі заңдылықтарыментығыз байланысты. Сонымен бірге фольклорлықмәтін ауыздан-ауызға ауысқанда[трансмиссия], шәкірттің ұстаздан үйренуҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

22Фольклортанудағы мәтін және вариант, версия туралы түсінікпроцесінде орындаушы, үйренуші жадыныңмаңызы зор екені күмән туғызбайды.Жоғарыда сөз болған фольклор нұсқалылығынтүсіндіретін ғылыми концепциябойынша шығарманың күллі варианттарыбізге жетпеген бастапқы мәтіннен тараған.Демек фольклорлық сюжет о баста бірүлгіде, бір мәтін түрінде ғана пайдаболады. Кейін ол бастапқы мәтін өзгеріпсодан варианттар пайда болады.Ал Путилов Б.Н. нұсқалылықтың себебінтек мәтіндердің үздіксіз қозғалу, өзгеруіненіздеуге болмайтынын атап көрсетіп,бір шығарманың бірнеше варианттарыныңболуы фольклорлық шығарманың түпкіойымен [замысел] тікелей байланысты екенін,ол – эпикалық процестің бастапқы қасиеттерініңбірі екенін, эпикалық шығарманыңтүпкі ойының жүзеге асуының тәсіліекенін алға тартады [13, 149].Сондай-ақ Б.Н.Путилов В.Я.Пропптыңеңбектеріне сүйене отырып фольклорлықсюжет бірнеше мәтін түрінде пайда болады,яғни шығарманың бастапқыда бірнешебір-бірінен тәуелсіз, дербес нұсқаларыпайда болады, дәлірек айтқанда халықтыңтүпкі ойы бірнеше варианттардыңарқасында ғана жүзеге асады, бірнешеварианттар арқылы ғана ашылады дейді[13, 150]. Содан кейін барып, оның ойынша,фольклорлық туындының ел аузындаұзақ өмір сүру барысында екінші рет нұсқалылықпайда болады. Ал мағыналас өзгерістерқұбылулықтың [варьирование]нәтижесі, олар мәтінді ауызша қайталапайтқан сайын бой көрсетуі мүмкін.Бұл мәселе терең, жан-жақты жәнеауқымды, алуан түрлі фольклорлық жанрларбойынша жүргізілген зерттеулер нәтижесіндеғана ғылыми нақты, дәлелді шешімінтабуы мүмкін. Ресей ғалымдары бұлғылыми проблемамен шұғылданғанына біразуақыт болды [14, 42-51]. Біз болсақәзірше тек фольклорлық шығарманың варианттарыныңарасындағы өзгешеліктердітізіп, жүйелеп, сипаттаумен шектеліп отырмыз.Ал оларды түсіндіру, айырмалардыңгенезисі мен табиғатын тану, варианттардыңөзара байланыстарын анықтау жұмыстарыенді ғана күн тәртібіне қойылуда.Әдебиеттер:1. Лотман Ю.М. Текст в тексте // Текст втексте. Труды по знаковым системам.ХІҮ. Тартуский Гос. Университет. –Тарту, 1981.2. Чистов К.В. Современные проблемытекстологии русского фольклора // Докладна заседании эдиционно-текстологическойкомиссии Международногосъезда славистов. – Москва, 1963.3. Путилов Б.Н. Современная фольклористикаи проблемы текстологии //Журн. «Русская литература». – Москва,1963, №4.4. Азбелев С.Н. Основные понятиятекстологии в применении к фольклорномуматериалу // Принципы текстологическогоизучения фольклора. –Москва – Ленинград, 1966.5. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеттарихының мәселелері. – Алматы,1958.6. Алпамыс батыр. Ғылыми басылым. Редакциясынбасқарғандар: М.О.Әуезовжәне Н.С.Смирнова. – Алматы: Ғылым,1961.7. Әуезов М.О. Әр жылдар ойлары. – Алматы,1959.8. Нұрмағамбетова О. Қазақтың қаһармандықэпосы «Қобыланды батыр». –Алматы, 2003.9. Ғұмарова М. «Қамбар батыр» эпосыныңғылыми басылымын баспаға әзірлеутәжірибесінен // Қазақ фольклорымен әдебиет шығармаларының текстологиялықзерттелуі. – Алматы: Ғылым,1983.10. Нұрмағамбетова О. «Қобыланды батыр»эпосының негізгі варианттарыжәне олардың өзара байланысы // Қазақфольклоры мен әдебиет шығармаларыныңтекстологиялық зерттелуі. –Алматы, 1983.11. Шеризат – Гүлшат. Ғылыми басылым.Томды құрастырып, кіріспе мақалаISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. У. Әзібаева23мен ғылыми түсініктемелерін жазғанБ.Әзібаева. – Алматы, 2001.12. Чистов К.В. Народные традиции ифольклор. – Ленинград, 1986.13. Путилов Б.Н. Героический эпос идействительность. – Ленинград, 1988.14. Брицына А.Ю. Фиксации повторныхисполнений и некоторые аспекты теориитрадиции //Первый Всероссийский конгрессфольклористов. Сборник докладов.Том ІІ. – Москва, Гос. Республиканскийцентр русского фольклора, 2006.* Вариант – француз тілінде – variante,латын тілінде – varians.** Версия – латынша: versio.*** ОҒК – Орталық Ғылыми кітапхана.* * *В статье в контексте современных научных концепцийдано понятие текста, одного из основных объектовфольклористики, также рассмотрены такие важные длянее понятия, как вариант, версия, типы и видыварьирования.* * *The article presents the concept of the text as one of themain objects of folklore studies in terms of modern scientificconcepts, and such important concepts as a variant, version,the types and kinds of variation.Т. Бейісқұлов еңбектеріндегі Б. Майлиннің журналистік жолыТ.С. Сыдықов 1 , Ж.С. Арынбекова 2І. Жансүгіров атындағы ЖМУ-дың 1 ф.ғ.д., профессор, 2 магистранты,Талдықорған, ҚазақстанАннотация. Т. Ә. Бейісқұловтың публицистикалық шығармашылық еңбегі ел-жұртқа, әдеби ортаға кеңінентанымал. «Білімдар тірілтеді ақиқатты, негізі шын әділет ұстар қатты»/Баласағұни/ демекші өмірінзерттеуге, ақиқатты ашуға арнаған Тоқтар Бейісқұлов өзінің еңбегінің арқасында көптеген жұмбақ заттыңбасын ашып, өз мақсатына жете білген тұлға. Оның Б.Майлин шығармашылығын зерттеуде ең басты еңбегіарысымыздың публицистикалық қызметіне нұр төккені болып табылады. Тоқтар Бейісқұлов БейімбетМайлиннің қазақ журналистикасының негізін қалап, баспасөз ұйымдастырушысы болып, оның дамып, өркенжаюына зор еңбек сіңірген, тамаша шығармалар қалдырған шебер жазушы,талантты да тағанды журналистретінде танытады. Тоқтар Бейісқұлов Б.Майлиннің баспасөз саласында еңбек еткен жылдар анықтап, осысалада атқарған қызметінің жемісі қандай болғандығына дейін саралап берген. Бұнымен зерттеуін тоқтатпайБ.Майлин мақалаларын ой елігінен өткізіп, қазақ публицистикасындағы орнын анықтаған.Туған жұртымыздың майталман жазушысыболып табылатын Б.Майлин шығармашылығымен өмірін зерттеуіне Т.Бейісқұлов 1966 жылыжарық көрген «Б.Майлин творчествосы» аттыТ.Нұртазиннің еңбегіне қызығушылығы себепкерболғанын кейіннен еске алады. Осы ауқымыкең, әлеуметтік маңызы зор мәселені өзқолына алып, зерттеуге бел буады. БейімбетМайлин жөніндегі зерттеу жұмысына ТоқтарБейісқұлов 1970 жылдан ден қоя бастайды.Тоқтар Бейісқұловтың Темірғали Нұртазинменкездесуінің нәтижесі Бейімбет Майлинніңжурналист-публицист ретіндегі өнегелі ісі, редакциялардағықажымас қызметі әлі зерттелмейжатқан тың мәселе екендігіне көзіңіздіжеткізеді. Енді ол осы ауқымы кең, әлеуметтікмаңызы зор мәселені өз қолына алып, зерттеугебел буады. Демек, Бейімбет Майлин жөніндегізерттеу жұмысына Тоқтар Бейісқұлов1970 жылдан ден қоя бастайды.«Білімдінің сөзін тыңда, айтқанын үйреніскеасыр» /М.Қашқари/ демекші, үлкен ғалымТ.Нұртазиннің сөзі қамшы болып, ол Б.Майлинжайында өзінің ең бірінші мақаласын ғылымижинаққа ұсынады. Ол мақаласы Қазақ КСРЖоғары және орта арнаулы білім министрлігіжанынан шығатын аспиранттар мен ізденушілержинағына басылып шығады. Мақаланыңкөлемі 20 бет. Темірғали Нұртазин Тоқтардыңалғашқы ізденісіне мынадай резюме жазыпты:«Работа изобилует свежими, ценными данными»/1,6б/. Мұндай баға зерттеушілік жұмысқаенді ден қойған Тоқтар Бейісқұловты оданәрі қанаттандырады.Публицист Тоқтар Бейісқұлов сол бір Бейімбеттанутұңғиығына сүңгіп, тапқан інжу-маржандарыноқырманына сыйға тартумен қырықжылдай айналасып келеді. Қазақ кеңес әдебиетініңірге тасын қалаған ірі ақын, іргеліпрозаик және драматург Бейімбет Майлинніңөмір жолы, шығармашылығын үзбей зерттепжүрген ғалымдардың қатары сирек. Ал, Бейімбетәлемі дегеніңіз – қатпары қалың, тынысы беріктылсым дүние. Бұл саладағы ең ірі тұлға,ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

24Т. Бейісқұлов еңбектеріндегі Б. Майлиннің журналистік жолыБейімбеттанудың қолбасшысы Тоқтар Бейісқұловтыңшығармашылық ортада сөзі өтімді болуыныңосындай заңдылығы бар.Тоқтар Бейісқұлов еңбектеріне үңілгенде бізБейімбет Майлиннің журналистік қызметініңбастамасы әлі де даулы мәселе екенін байыптаймыз.Тоқтар Бейісқұловтың пікірінше,Б.Майлиннің журналистік жолы 1913 жылданбасталады. Б.Майлин сол уақыттағы беделді«Айқап» журналымен «Қазақ» гезетін үзбейоқыған. Газет, журнал мақалаларынан ол қазақелінің хал-ахуалын, тіршілігін, шаруашылығынқалың қазақты өнер-білімге, мәдениетке,басқа елдің әдебитетінен үлгі алуға шақырғанпрогресшіл-демократиялық ізгі ниетті ойларыноқып, жаны жадыраған. Сауатты мақалалароны үлкен ойларға жетелеп, енді мұндайпублицистикалық басылымдардың оқырманығана емес, оның авторы болуды армандағанБ.Майлин өз дегеніне жетеді. Сөйтіп, 1913жылы «Айқап» журналының 15 санында еңбірінші мақаласы жарық көреді. Тоқтар Бейісқұлов«Қазақ» газетінде Б.Майлиннің өлеңдері,мақалалары жарық көріп тұратындығын бізгеанықтап берді /1,12/.1914-1916 жылдары Бейімбет Уфадағы жоғарыбілім беретін «Ғалия» медресесі қабырғасындаоқып жүріп «Садақ» атты қолжазбаәдеби журналын шығаруға ат салысып, оныңредакторы болады. Бұл журнал бетінде Б.Майлинніңбілгілі «Шұға» повесі жарық көреді/1,12/. Міне, осылайша бабымен баспасөз беттеріндежарық көре бастаған туындыларыныңарқасында Б.Майлиннің жазушылық қабілетішыңдала береді. Ауыл жағдайы, ауылдағыкедей тұрмысы Б.Майлиннің басты тақырыбыбоп қалады. Оның 1922 жылы «Қызыл Қазақстан»журналының 12 санында «Кедейге», ал1927 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде «Ұлыкүні, ұлы тілек» атты жұртты еңбекке үндегентоптама өлеңдері жарық көреді. Бұлар өз кезегіндеБ.Майлиннің есімі күллі елге танымалболуына жол ашады.Тоқтар Бейісқұлов Бейімбет Майлинніңжурналистік еңбек жолы 1922-1923 жылдары«Еңбекші қазақ» газетінен басталады деген шешімжасайды. Бірақ бұл дерекке байланыстыкөптеген даулы мәселелер бар. Б.Майлин шығармашылығыжайлы үлкен ізденіске барғанпрофессор Темірғали Нұртазин «Бейімбет Майлинтворчествосы» атты монографиясында: «Өлкеніңорталығы болған Орынбор қаласында «Еңбекшіқазақ» газеті шығып жататын. Газетредакторы Сәкен Сейфуллин арнайы шақыртыпты.Орынборға аттанған Бейімбет «Еңбекшіқазақ» газетінде 1922 жылдың тамызайынан 1923 жылдың июль айына дейін жұмысістейді». /4, 20 б/-деп жазады. Ғалымның пікірінше,1923-1925 жылдар аралығында «Ауыл»газетінде еңбек еткен Бейімбет Майлин 1925-1927 жылдары «Еңбекші қазақта» істейді де,кейін «Ауыл тілі» газетіне редактордың орынбасарыболып ауысады. Осы екі газетте қызметатқарған жылдары төңірегінде Т.Нұртазин: «Редакторларжоқ уақытта өзі редактор болыпотырды» /4,21 б/ деп көрсетеді.Ал Б.Майлин шығармашылығын жан-жақтықарастырған Бейсенғали Наурызбаев: «Б.Майлиннің«Ауыл», «Ауыл тілі», «Еңбекші қазақ»газеттерінде бірсыпыра уақыт әдеби қызметкерміндетін атқарғаны мәлім», - деп айтады/5, 178 б/.Профессор Сейділда Ордалиев: «Б.Майлин1925-1927 жылдары «Еңбекші қазақ» газетініңжауапты секретары болып істейді» /6,11б/,-деп тағы да бір тың деректерін береді.«Егемен Қазақстан» газетінің тарихына арналып1990 жылы жарық көрген С.Қ.Қозыбаевпен Ж.Бекболатовтың «Өмір айнасы» атты кітапшасындаБ.Майлин редакторлар қатарындакөрсетілмейді. Сондай-ақ жазушы жайындағысан алуан естеліктерді жинақтаған «Би аға»кітабында да Бейімбет Майлиннің «Еңбекшіқазақ» газетінде редактор болып істегендігітуралы ешқандай мәлімет жоқ.Бейімбеттануға еңбегі сіңген тағы бір ғалымС.Байменшин Бейімбеттің 1925 жылы ҚостанайданОрынборға қандай қызметке келгендігіжөнінде мына екі пікірге жүгіну қажеттігінеден қойдырады: «Еңбекші Қазақтың» жаңа редакторыСмағұл Сәдуақасов, - деп жазады Сәбит Мұқанов,- Қостанайдан шақырып, Бейімбетті өзінеәдебиеттік орынбасар ғып алды...» /13,106 б/. «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты хатшылығынанСәбит Мұқанов босады да, оныңорнына Бейімбет Майлин келді,- деп жазадыҒабит Мүсірепов,- Мен, әдеби қызметкер дегенлауазымым бар, корректор едім, Орынбор рабфакгыныңстудентімін. Сабақтан кейін редакцияғакелсем, Бейімбет барлық бөлім бастықтарымен әдеби қызметкерлерді жинап алып,кеңесіп отыр екен... Мәселе газеттің тіл жағынжақсарту жайында сияқты. Жаңа келген жауаптыхатшы газеттің жыл басынан бергі нөмірлеріналдына алып, әртүрлі мақалалардан үзіндіоқып отыр. Ойы буалдыр-буалдыр, тілі тіптіорашолақ мақалалар көптеу екен. БұқарағаISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Т.С. Сыдықов, Ж.С. Арынбекова25түсінікті тіл Бейімбеттің бас сырқаты екенінбілетінбіз» / 8, 271-272 б.б/. Жоғарыда аталғанғалым, жазушылар пікірлерін салыстыра келгенде,Тоқтар Бейісқұловтың пікірі салмақтылауекеніне көзің жетеді. «Еңбекші Қазақта»қызмет істеп жүрген Б.Майлинді Қостанай губерниялықпартия комитеті мен атқару комитетініңорганы «Ауыл» газетіне қызмет істеугежібереді. Бұл газеттің атын қойған да осыБ.Майлин болып табылады. Т.Бейісқұловтыңпікіріне сүйенсек,ол газетте тек мақалаларынбастырып қана қоймай, редакция жұмысынұйымдастыруға, тілшілермен байланысты күшейтугекөп күш жұмсап, барлық жұмыстыатқарып отырған. «Ауыл» газетінде қызмет етубарысында, ол көбіне тілшілерді тәрбиелеуге,оларды редакция жұмысына тартуда айтарлықтайеңбек сіңірді. Қажырлы еңбегінің арқасындагазеттің беделі артып, оқырмандары көбейетүсті. 1925 жылы Б.Майлинді қайтадан «Еңбекшіқазақ» газетіне шақырып алады. Сол жылданбастап Б.Майлин республикалық газетжурналдармен «Қазақ әдебиеті» газетін шығарысуғабелсене кіріседі. Қазақ баспасөзіндегіалғашқы көркем әдебиет журналы болып табылатын«Жаңа әдебиеттің» аяғынан қазтұруына да Б.Майлиннің сіңірген еңбегі қомақты.Бастапқыда Байдильдин Абдрахман,Жолдыбаев Молдағали, Тоқжігітов Шаймерден,Мүсірепов Ғабиттермен бірге Б.Майлиналқа мүшесіне енді. Журналдың алғашқы нөмірлерінде«Қара бала», «Мырзалар» атты әңгімелеріжарық көреді. Журналдың 1931 жылғы12 санында «жауапты редактор Майлыұлы Б.»деп қол қойылған. Бұнымен Б.Майлиннің журналистікқызметі тоқтамайды. Журналда редакторболып жүрген Б.Майлинге 1928 жылыҚазақстан мемлекеттік баспасында Бас редактордыңорны ұсынылады, бірақ бұл орыннан олбас тартады. Осыларға қосымша Бейімбет 1929жылы «Әйел теңдігі» журналының алқа мүшелігінебекітіліпті. Тәжірибелі баспагер аздығынабайланысты ол әлгі міндеттеріне қосымшаҚазақстан орталық жаңа Әліп комитетінің айынабір рет шығатын саяси, көркем-әдеби, күлкісықақ,суретті журналы «Жаршыны» шығарысуғабелсене араласады. Оның бірінші саны1929 жылдың қаңтарында шығады. 1932-1934жылдары Б.Майлин «Социалды Қазақстан»газетінде тұрақты қызметкер, әрі 1932 жылданбастап Б.Майлин «Әдебиет майданы» журналыныңредколлегия мүшесі болып қызметатқарады. 1933-1934 жылдар аралығында өмір,өндіріспен жете танысу мақсатымен ұзақ іссапарғааттанып, Қазақстанның алып өндірістерін,колхоздарын аралайды. 1934 жылы Республикадағыең таңдаулы баспа қызметкеріретінде бағаланып, жоғары жақтың шешіміменқазақтың көркем әдебиет баспасының басшысыболып тағайындалған. Жоғарыда аталған, өзіқызмет еткен баспасөз беттерінде Б.Майлинніңқаламынан туған түрлі тақырыптағы мақалалары,сықақтары, көркем шығармалары үзбейжарық көріп отырған. Енді төменде Б.Майлинніңжурналистика саласындағы ерен еңбегінесай атқарған қызметтерін сараптау үшін ғалымБейімбеттанушы Тоқтар Бейісқұловтың анықтағансызбасын ұсынып отырмыз.Қызмет еткен жылдары Газет-журнал атауларыБаспасөзде қызмет еткенлауазымдары1 2 31914-1916 жылдары «Садақ» (қолжазба журнал) Редактор1922-1923 жылдары «Еңбекші қазақ» газеті Қызметкер1923-1925 жылдары «Ауыл» газеті Жауапты хатшы, редактордыңорынбасары1925 жылы «Еңбекші қазақ» газеті Қызметкер1929жылы «Әйел теңдігі» журналы Редколлегия мүшесі1928-1931 жылдары «Жаңа әдебиет» Алқа мүшесі, содан 1931 жылданбастап жауапты редактор1928-1931жылдары Қазақстан мемлекеттік баспасы Редактор1932-1933жылдары «Әдебиет майданын» журналы Редколлегия мүшесі, 6 санындажауапты редактор1932-1934жылдары «Социалды Қазақстан» Қызметкер1934 жылы Қазақтың көркем әдебиетібаспасыДиректор/басшы/ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

26Т. Бейісқұлов еңбектеріндегі Б. Майлиннің журналистік жолы1934 жылдың ІІ жартысынанбастап -1937 жылдыңІІ жартысына дейін«Қазақ әдебиет» газетіЖауапты редакторБ.Майлиннің баспасөз бетінде істей бастауы1922 жылдан басталғанымен, журналистік қызметіодан анағұрлым еретерек басталған. ОныТоқтар Бейісқұлов былайша байыптаған 1932жылы республикамызда Б.Майлин шығармашылығының20 жылдығы тойланады, яғни,көп қырлы таланттың қаламгерлік қызметі1912 жылдан басталады деген сөз.Тоқтар Бейісқұловтың зерттеу еңбектерінесүйенсек, Б.Майлиннің публицистикалық мақалаларымен хат-хабарлары «Айқап», «Жасқазақ», «Жас қайрат», «Жаңа мектеп», «Кедейайнасы», «Әйел теңдігі», «Жаршы», «Жаңаәдебиет», «Әдебиет майданы және «Пионер»,«Ауыл мұғалімі» журналдарында, демек, ұзынсаны 19 басылымда жарияланып отырған. Жоғарыдааты аталған газет-журналдардың көбіндередколлегия мүшесі болып басылымдардыңсаналы шығуына, оқырмандар үздігіп күтетіндейбасылым болуына Б.Майлин бар қабілетінаямаған.Тоқтар Бейісқұлов қазақ публицистикасынаайтарлықтай әсер еткен Б.Майлин мақалаларыналты салаға бөліп қарастырады. Біріншіден, жазушының мақалалары тақырыптық,проблемалық, идеялық бағыт-бағдары,ауқымы өте кең, қомақты және өзекжардыболып келген. Б.Майлиннің үн қоспаған,өзінің публицистикалық тіпті азаматтық позициясынбілдірмеген оқиғалары, құбылыстарыболмаған. Сонымен қатар, елді қанаған, еларасында аяққа оралғы болған ескі әдет-ғұрыптарды,діни ұғым-нанымдарды, әділетсіздік,өрескелдік, төрешілдік сияқты залалды әдеттердіөткір сынға алып отырған. «Ағашты сақтаңдар»,«Ел денсаулығын сақтау керек»сынды тағы басқа мақалалары осыған дәлел. Екіншіден, ауыл шаруашылығындағы,мәдениеттегі, сауатсыздықты жою жорықтарындамекеме басшысының ісіндегі кемшіліктердіайтып, оларды түзету жолдары көрсетілген.«Бітсін сауатсыздық», «Жергілікті мекемелерескерсін», «Қаулылар орындалсын», «Мектепкерек», «Партия оқуы салақсымау керек»,тағы басқа мақалаларында халықты жаппайсауатандыру мәселелерін қозғайды. Үшіншіден, жемқорлықты, рушылдықты,жікшілдікті ушықтырған қылмысы ауырмансапқорларды сынға алып, сыннан қорытындыхабарлап отырған. Төртіншіден, әдебиеттің жанрлық жағынан,баюына, журналистиканың салалары өркенжаюына жанашырлық көрсетіп, олардыдамытудың ғылыми негіздерін ұысынып отырған.«Жастардың серпілуі қажет», «Сот бақылауорындары серпілу керек», «Әйел теңдігі»журналын дұрыс оқып пайдалана біліңдер»,тағы басқа. Бесіншіден, әрбір өскен өркенді, өміргеене бастаған жаңа істі, жаңалықтың нышандарынжұртқа насихаттап, сол лепті сезінугешақырған. Алтыншыдан, кедей-шаруаның күй-жайына,тұрмысы түзелуіне, олардың жаңа қоғамдыққұрылысқа белсене араласуына, психологиясындағыескінің қалдықтарын шапшаңырақжойылуын көздеген публицистикалық еңбектердіңбасылымдарда көп әрі ықпалды болуынкөздейді. Айталық, «Ауыл тұрмысын түзетукерек», «Ауылдық кеңестер елге жақындаукерек», «Бұзауды күтіңдер», «Мал тұқымынасылдандырыңдар», «Бай балалары мектептеналасталсын», «Игілік колхозына басшылық күшейсін»,тағы басқа мақалалары осы мақсаттардыарқау етті. Әрине, кей публицистикалықтуындыларда идеология ыңғайына жығылып,асыра сілтеу де ұшырасады.Мұнан шығатын қорытынды, ТоқтарБейісқұлов Б.Майлиннің баспасөз саласындаеңбек еткен жылдары, уақыт, заман талабынаорай халқына сіңірген еңбегінің жемісі қандайболғандығын саралап берген. Қазақ журналистикасықалыптаса қоймаған ауыр жылдардыбасынан кеше жүріп, тақырға тау тұрғызып,жоқтан бар жасаған, барды кемеліне келтіредамытуға аянбай тер төккен еңбектері болған.Тоқтар Бейісқұлов өз зерттеулерінде жанжақтыбайыптап берген Б.Майлиннің қазақжурналистикасының бесігін тербетіп, ұланқайырүлес қосып, оның ұлы жазушы болуынатигізген шарапатын да, тап басып таныта алған.Әдебеттер:1. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. 3 том. –Алматы: Толғанай,2008.-448б.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Т.С. Сыдықов, Ж.С. Арынбекова272. Қайнарбеков Ғ. Азамат тарихы-алаш тарихы//Егеменді Қазақстан, 24.03.1992ж 12 б.3. Нұсқабайұлы Ж. Қ.Аллаберген. Көне басылымдар.Құнды деректер Аяулы есімдер.-Алматы,1997.-378 б4. Нұртазин Т. Бейімбет Майлин творчествосы.- Алматы: Ғылым, 1966.-205б5. Наурызбаев Б. Наурызбаев Б. Дәуір суреткері.-Алматы: Ғылым, 1969. – 286б.6. Ордалиев С. Сөз зергері. – Алматы: Жазушы,1982.- 168 б.7. Мұқанов С. Есею жылдары. Үшінші кітап. -Алматы: Ғылым, 1970.-216 б.8. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. Мақалалар,публицистік сараптамалар, очерктер.–Алматы: «Толғанай Т», 2008.Т.1-512б.9. Майлин Б. Таңдамалы. Үш томдық. 1.Т.–Алматы: Рауан, 1979.-317б.10. Байменшин С. Майлының Бейімбеті. - Алматы:Білім,1994.-16б.11. Бейісқұлов Т. Қайран, Биағаң //Ана тілі19.10. 2009 ж12. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. 3 том.-Алматы: Толғанай,2008.-448б.13. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. 4 том.-Алматы: Толғанай, 2008.-448б.* * *Публицистические труды Токтара Бейскулова широкоизвестны среди читателей и литературной среды. При-родный талант и упорство помогли ему раскрыть немалолитературных тайн и добиться своей цели.Как публицист, в своих статьях Токтар Бейскуловпосредством глубоко изучения определил, что Б. Майлинбыл одним из основателей журналистики, стоял у истоковпервых изданий на казахском языке, а также трудился наддальнейшим его развитием, писал великолепные произведенияи статьи.Писательские труды Б. Майлина заслуживают особоговнимания. Все это послужило основанием для начинанияпублицистических трудов Т. Бейскулова.В ходе исследования деятельности Б. Майлина, Т.Бейскулов определил время изданий автора. Провел тематикустатей с практическими примерами.В настоящее время Т. Бейскулов продолжает научноисследовательскую,работу трудов известного казахскогописателя, поэта-публициста Б.Майлина.* * *The journalistic works of Toktar Beiskulov are wellknown among readers and literary circles. His natural skill andhardworking resulted discovering the new literary methodsand achieving the main goals.As a publicist, through elaborative investigationT.Beiskulov had defined B.Maylin was one of the foundersKazakh journalism and the first publishing with the followingdeveloping in his own scientific works.Scholars of B.Maylin is worthy to be investigated andanalyzed. All the reasons had been foundation forT.Beiskulov’s printed works. During scientific investigationsT.Beiskulov defined the period of author’s published works,had carried thematically lists of articles within the practicalprovident.At the present T.Beiskulov is going his scientificinvestigation on the B.Maylin’s works.Портретные зарисовки как неотъемлемая часть художественного творчестваБ. К. Базыловак.ф.н., доцент КазГосЖенПУ, Алматы, КазахстанЛитературный портрет, представляющийсобой художественное явление, синтезирует всвоём содержании и структуре элементы документальныхи художественных жанров и оказываетсяв центре внимания литературоведов.Жанр литературного портрета относится кчислу таких жанров, внутренняя мера котороговырастает из многих «притяжений» и «отталкиваний»и определяется следующими параметрами:концепцией характера реальной личности;«документальностью» сюжетных ситуаций,воспроизводящих биографическую канвужизни героя литературного портрета; особымритмом повествования, характеризующимсясменой биографического и автобиографическогопланов; свободой выбора жанровойтрадиции, формирующей структуру литературногопортрета.В первой половине XVIII века русскиесредневековые традиции словесного портретированиястолкнулись с мощной европейскойлитературной традицией, в результате чегопоявился сначала барочный, а затем классицистическийпортрет, для которых характерныпарадность, аллегоричность, гражданско-патриотическийпафос. Собственно личных черт впортрете героя еще мало, и если они появляются,то выступают как фон, второстепенныйплан картины. Русская автобиографическаяпроза этого периода к портретированию почтине обращалась, предпочитая требуемому новымвеком «портрету внешности» «портрет-харак-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

28Портретные зарисовки как неотъемлемая часть художественного творчестватер», известный и в допетровской Руси. Особенномного таких портретов в автобиографиии в «Истории Петра Великого» Б.И. Куракина.Во второй половине XVIII века портретныезарисовки становятся неотъемлемой частьюхудожественной прозы (1, с. 189-206). Нравственно-философскиеидеи внесословной ценностиличности, значимости и неповторимостивнутреннего мира каждого человека подкрепляютсяучением сентименталистов о психологическойприроде человека, внешним проявлениемкоторой являются «лицо» и поступкилитературных героев. На развитие словесногопортретирования в мемуарно-автобиографическихсочинениях второй половины XVIIIвека свое влияние оказали также успехи отечественнойживописи, прежде вceгo, камерногопортрета, где первый план предоставлен необщественной, а частной жизни человека,нравственным ценностям личностного бытия.Специфику словесного портрета в мемуарахопределяет прежде всего его прямая обращенностьк индивидуальности определенного лица.В отличие от других произведений художественнойлитературы, литературный портреттребует не вымышленного, а взятого из самойреальной действительности героя. Портретноесходство здесь обязательно. Реальная личностьпознается писателем как художественное целое,как самостоятельный и завершенный«сюжет» для словесного живописания. Именнов художественно-целостном изображении живойиндивидуальности человека – неповторимостиего «лица», мышления, языка, проявляющейсяв его характере, манере поведения и вбиографии, творчестве - заключена эстетическаясуть жанра литературного портрета.Литературный портрет как жанр мемуарнойпрозы занимает особое место, так как наиболееубедительное портретное сходство достигается,именно когда писатель выступает в роли мемуариста,которому довелось не только видетьхарактеризуемого человека, но и общаться сним, наблюдать его в различных ситуациях,говорить с глазу на глаз. Классики русскойлитературы рассматривали литературный портреткак данную в форме мемуарного очеркахарактеристику конкретного человека. Литературныйпортрет должен дать о современнике,говоря словами Н.В. Гоголя, «понятие как очеловеке», рассмотреть его как неповторимуюличность. Несмотря на индивидуальные особенностиосмысления жанра в творчестверазных писателей, существо его остается неизменным.Живая натура, познанная в близком общении,определяет и конечную цель, и выборсредств, и композицию литературного портрета.Запавшие в память наблюдения и впечатленияслужат материалом, с помощью которогоидет тщательный отбор деталей, воссоздающихобразы современников. Но, используяличные воспоминания, портретисты стремятсяк обобщению, к тому, чтобы нарисовать законченныепортреты. Это обобщение осуществляетсяв определенных формах и рамках, таккак литературному портрету всегда свойственнавсе-таки незавершенность, фрагментарность.Чаще всего портретист пытается передатьосновные черты характера человека, наиболеезапомнившиеся ему особенности личности.Вспоминая о современнике, писатель размышляето нем, старается уяснить его внутреннююсущность, смысл его деятельности. Образсовременника, неотделимый в сознании авторавоспоминаний от его эпохи, раскрываетсяобычно на широком историческом фоне сконкретными событиями, фактами и реальнымилицами. Одновременно портретистпосвящает читателей в свои взаимоотношения сизображаемым человеком, рассказывает о тойроли, какую он сыграл в его биографии. Такимобразом, здесь обязательно присутствует автобиографическаятема. В воспоминаниях отчетливовырисовывается лицо самого автора, повествующегоо себе, так как события его жизнипереплетены с событиями жизни изображаемыхим современников.Замысел автора направляет повествование влитературном портрете, служит раскрытиюконцепции образа характеризуемого человека.Предлагая свою концепцию, портретист отстаиваетее, противопоставляет мнениям другихмемуаристов. В этом состоит одно из главныхотличий литературного портрета от воспоминанийобычного рода, авторы которых частовыступают в качестве просто очевидцев, фиксирующихизвестные им факты. Именно эта,присущая литературному портрету, существеннаяособенность, и делает его в творчествелучших мемуаристов XVIII века явлениемискусства. Для этого необходимы определеннаяточка зрения автора, его представление охарактеризуемом человеке, которое организуетповествование в единое целое. Строя художественнуюмодель конкретного человека, пор-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. К. Базылова29третист стремится раскрыть связи современникас действительностью, его отношение кней. Писатель все время отвлекается от общеизвестногоо своем герое и концентрируетвнимание на малоизвестном или совсемнеизвестном. Литературный портрет призвандосказать то, что еще недосказано о том илиином замечательном человеке, дополнитьизвестное, устоявшееся неизвестным, взятымиз жизни.В основе словесного портрета лежит слияниев нем типического и индивидуального.Русская мемуарно-автобиографическая литературатребовала, с одной стороны, правдивостии точности деталей портрета, с другой стороны- предельной обобщенности, узнаваемостигероев по внешним типовым признакам. Вовторой половине XVIII века активно развиваютсядва ведущих типа словесного портрета:парадный и камерный.Камерный портрет отличается глубоколичностной трактовкой внешности человека,субъективным и одновременно психологическиточным воспроизведением выражения глаз,улыбки, мимики и жестов, вниманием к интимнойобстановке. Если парадный портрет раскрываетсоциальный статус героя, то камерныйдорожит подробностями интимной жизничеловека, неповторимостью его индивидуальныхпримет. В мемуаристике второй половиныXVIII столетия наметилась тенденция кслиянию парадного и камерного типов портрета.Парадный портрет отличается высокой степеньютипизации нравственных, сословно-корпоративныхи национальных качеств, идеализирующимхарактером изображения, речевойэтикетностью, вниманием к костюму и деталяминтерьера. Для этого типа портрета характеренинтерес к социальному статусу человека, акцентированиеатрибутов власти, орденов, регалий,знаков отличия или символов конфессиональнойпринадлежности.Граф Б.П. Шереметев - если не первый, тоодним из первых в России - стал одеваться поевропейски.Описывая его пребывание в Вене,«Записка путешествия генерал-фельдмаршала...графа Бориса Петровича Шереметева...» отмечает,что он был приглашен цесарем на обед ипоехал во дворец, «убрався в немецкое платье».Там же сообщается, что на третий день повозвращении в Москву боярин был на банкете уФ.Я. Лефорта «во упрании францужском», тоесть, вероятно, не только во французскомплатье, а и в парике. Несомненно, составитель«Записки», а значит и редактировавший еебоярин ввели этот момент в свой рассказпотому, что считали его явлением необычным врусской жизни, и, конечно, со стороны Б.П.Шереметева проявилась в данном случае нестолько привычка к иноземному платью,сколько желание продемонстрировать «европеизм».Я.П. Шаховскому важно «показыватьсяв поведениях и в делах патриотических».Главная мерка, с которой он подходит к людям- являют ли они «прямой образ человека». Подолжности ему пришлось отправлять в ссылкукрупнейших государственных деятелей предшествующегоцарствования: Остермана, Левенвольда,Миниха, Головкина, судьба которыхискренне трогает его: «...поражен я был неописанноюжалостью, помысля, что иногдатак и со мною приключиться может». Мемуаристподробно описывает ссылаемого бывшегосвоего покровителя графа Головкина: «Яувидел сего прежде бывшего на высочайшейстепени добродетельного и истинного патриотасовсем инаково: на голове и на бородеоброслые долгие волосы, исхудалое лицо,побледнелый природный на щеках его румянец,слабый и унылый вид глаз его сделали его ужена себя не похожа, а при том еще горькостенал от мучащей его подагры и хирагры иот того сидел недвижимо, владея толькоодною левою рукой» (2, с.28, 36, 47). Я.П.Шаховской рассказывает о том, как он с большимтрудом скрыл от окружающих свою печаль.Мемуаристы екатерининской эпохи оставилипарадные портреты не только знатныхособ, но и людей менее знаменитых, а то ивовсе неизвестных. Так, А.Т. Болотов с искреннимудовольствием описывает гвардейскихунтер-офицеров из личной охраны императрицы:«Они убраны были отменно хорошо исияли от множества серебра, на них находившегося.Но всего приятнее были их серебряныекаски, или шишаки, с большимистраусовыми перьями на головах, такжеперевязи, лежащие на них крест-накрест; акак сверх того все они были людьми молодымии собою статными и пригожими, и выбраныбыли наилучшие из молодых дворян, то ипредставляли они прекрасное собою зрелище»(3, с.15).. Писатель не приводит описания лицили деталей личного портрета, характера русскихкавалергардов - для него важно показатьвнешний облик стражей русской императрицыВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

30Портретные зарисовки как неотъемлемая часть художественного творчестваи то общее отрадное впечатление, которое производилиих молодость, красота, сила. Убеждениев абсолютной ценности русской гвардиине требует детального описания, ибо ейаприори присвоены лучшие черты сословия инации в целом.Этикетные характеристики сопровождаютрассказы о большинстве знакомых поручикуБолотову офицеров. «Полковник был у насновый, природой швейцар и не умеющий порусскини единого слова… В роте случилсябыть человек весьма хороший и разумный,воспитанный в кадетском корпусе и знавшийпо-французски и по-немецки и почитаемый вовсем полку наилучшим и разумнейшим капитаном»(3, с.88). Эти портреты внеличностны,схематичны, это нечто вроде модели русскогослужилого дворянина. Болотов выделяет наиболеехарактерные, с его точки зрения, чертыполковой верхушки: «добрый», «разумный»,«тихий», «смирный», «добродетельный», «хороший».Изредка в портретных описанияхпоявляются индивидуальные, как правило, биографические,приметы: «породой швейцарец»,«воспитанный в кадетском корпусе», «немолодыхлет», однако они не меняют общегопарадного тона портрета, выдержанного втрадициях сентиментального искусства. гдеглавный акцент делается не на деловые качествагероя, а на его нравственные добродетели.Во второй половине XVIII века, когда мундиропределял положение светского чиновникаили армейского (гвардейского) офицера, вниманиелитераторов часто переключается собладателя мундира на сам мундир и его знакиотличия. Даже Болотов, при всей его нелюбви квоенной службе, подробно описал мундирКорфова полка: «Он был белый, с зеленымворотником, лацканами и обшлагами, с палевымкамзолом и нижним платьем. Пуговицыже, нашивки и аксельбанд, которыми он былукрашен, были серебряные...» (3, 180). Одеждаопределяла профессиональный, религиозный,национальный статус ее владельца, представляясобой явление социального и культурологическогопорядка. Па развитие поэтики словесногопортрета повлияла традиция европейского«костюмного жанра» и этнографическихученых путешествий. Художники иученые основное внимание уделяли особенностямодежды, а изображению «лика» отводиливторостепенную роль. Отсюда некаябесплотность парадного портрета, фиксацияобщего, социально и национально обусловленногов человеке.Парадный портрет в русской мемуаристикевыполняет две функции: первая, панегирическая,связана с этико-эстетической cторонойхудожественного творчества и дает оценкудействующему лицу; вторая - информативная,передает сведения о придворном или армейскомэтикете, указывает на атрибутику власти.Считается, что для панегирического портретаобязательна идеализация, ибо писатель изображаетне то, что видел, а то, что ему следоваловидеть или хотелось видеть, то есть несущее, а должное. В русской автобиографииэти каноны нарушаются уже мемуаристамивторой половины XVIII века.Из классической литературы в русскуюавтобиографическую прозу пришел сатирический(или иронический) портрет. Традициякомических описании была поддержана иактивно развита в последнюю треть XVIII века,как сатирический этап развития русской литературы,хотя в автобиографической прозесобственно сатирические портреты встречаютсяредко. Иногда для иронической характеристикиБолотов использует устойчивыесравнения и идиоматические обороты: помощникархитектора Волков «показался мужичкомпростеньким, нерасторопным и неслишком во всем далеким, и походившим болеена пьянчошку, нежели на остряка и провора","поручик Насеткин, вышедший в офицеры изполковых писарей и составляющий самуюприказную строку» (3, с.345). В сатирическихпортретах Болотова проглядывают черты гоголевскойиронии, его герои предвосхищаютгоголевских персонажей, что свидетельствует отипичности явлений, с которыми сталкивалисьрусские писатели XVIII - XIX веков. Воспоминанияо чиновниках города Богородицка явноперекликаются с изображением губернскогочиновничества в «Мертвых душах» и «Ревизоре»Н.В. Гоголя. Мемуарист рассказывает,что в Богородицке «заседатель Карпов былбирюк-бирюком, а жена его и того хуже,г. Кутасов был странный человек. Винныйпристав ни рыба, ни мясо. Соляной наш приставг. Гурков был изрядным полушутиком» (3,с.242).Выдающееся лицо обычно выделяли изтолпы, возвеличивали, в то время как его окружениесоставляло безликий фон. В екатерининскуюэпоху обнаружилась тенденция к изображениючеловека в контексте его семейных иISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. К. Базылова31родственных связей, что привело к развитиюмногофигурных композиций в словесномпортрете.А.Т. Болотов создал ряд семейных портретов,среди которых выделяются групповойпортрет князей Гагариных, в чьем подчинениинаходился мемуарист. Из всей гагаринскойсемьи доброе слово у писателя нашлось толькодля Сергея Васильевича Гагарина, шталмейстера,сенатора, действительного статскогосоветника. Все остальное его семейство, презрительноотносившееся не только к крестьянами разночинцам, но и к среднепоместному дворянству,аристократическую спесь. «Все они, -пишет Болотов, или, паче, набиты будучикняжескою спесью, не удостаивали меня нетолько своими ласками, но даже вхождениемсо мною в разговоры... Старший из них князьВасилий казался мне совсем недальнего разумаи набит даже глупым высокомерием... КнязьСергей был всех их бойчее и самая пылкая иогненная голова, и набит был так многопридворною пышностью и спесью, что к немуне было и приступа. Третий, князь Павел,служил тогда в каком-то полку полковником,был также беглая и бойкая голова... Четвертый,князь Иван, показался мне сколько-нибудьпростодушнее прочих, чему причиною, можетбыть, было то, что служил он в морскойслужбе и был несколько охотник до наук.Наконец, и самая старушка княгиня показаласьмне ни рыбою, ни мясом, и набитою такжеодною только княжескою спесью, простиравшеюсядаже до того, что никогда неудостоила меня не только каким-нибудь приветствием,но ниже словом» (3, с.51).В созданном Болотовым портрете семьиГагариных сказалась принципиальная позицияавтора, не желающего подробно фиксироватьчерты недостойных людей, от которых ничего,кроме высокомерия, он не видел. Мемуаристограничился лаконичной характеристикойумственных способностей и нравственныхкачеств своих героев и, не вдаваясь в детали, вкачестве «семейной» черты Гагариных выделилих непомерную спесь.Таким образом, в русской автобиографическойлитературе второй половины XVIII векасловесный портрет становится одним изглавных способов изображения человека, чтоотражает процесс эмансипации личности ивыдвижения на первый план нравственнойоценки человека вне зависимости от его происхожденияи положения в обществе. В екатерининскоевремя усложняется в литературемемуарно-автобиографического характера. Нарядус парадным портретом, большую роль впроизведении начинает играть индивидуальныйкамерный портрет. Этикетность уступаетместо живописности и правдивости изображения.Литература:1. Кочеткова Н.Д. Русская мемуарная проза. –М., 1994. – 342 с.2. Записки князя Якова Петровича Шаховского //Русские мемуары. Избранные страницы.XVIII век. – М., 1988. – 557 с.3. Болотов А.Т. Жизни и приключения АндреяБолотова, описанные самим им для своихпотомков: в 3-х тт. – М., 1993.* * *Мақалада портреттік кескіндеме көркем шығармашылықтыңажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. XVIIIғасырдың орыс өмірбаяндық әдебиетте сөздік портретадамды бейнелеудің басты тәсілдерінің бірі болып қалыптасты.Сәндік портретпен қатар жеке портрет тешығармада үлкен роль атқарады. XVIII ғасырдың екіншіжартысында кескіндеме портрет көркем прозаның ажырамасбөлігі болып табылады.* * *The article deals with portrait sketches as an integral partof art creativity. In a Russian autobiographical literature ofXVIII century a verbal portrait becomes one of the main waysto represent a human being. An intimate portrait along to aformal portrait begins to play an important role of an artwork.In a second half of XVIII century a portrait sketches becomesan integral part of an art prose.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

32Текстологическая интерпретация произведений М. М. ПришвинаТекстологическая интерпретация произведений М. М. ПришвинаЖ. Б. Джаламоваст. преп. КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотация. Статья посвящена исследованию творческого опыта М.М.Пришвина. Текстологическаяинтерпретация авторских оригиналов и других вариантов, сравнительно-сопоставительноепрочтение дневников и художественных произведений создают необходимый уровеньдостоверности текста. Художественная традиция, претворяемая в творчестве Пришвина, создаетплодотворные диалогические контексты. Исследование проблемы выдвигает во главу теоретическогоосмысления важнейшие аспекты современной текстологии, среди них – источниковедениеи историю текста.Творческая биография М.М.Пришвина проясниласьс достаточной определенностью лишьв восьмидесятые годы XX века, с завершениемв 1986 году восьмитомного собрания сочинений.Наиболее полное по сей день изданиевключило ряд произведений, не публиковавшихсяпри жизни писателя, либо после выходав свет в 20-30 годы не переиздававшихся.По сути, несколько поколений читателейпознавало художественный мир писателя поправленым различными издательствами, смножеством купюр и амплификаций, редакциямтекста. В результате возникали в осознаниии оценке мировосприятия писателя серьезныенедоразумения и перекосы. Лишь достаточноузкий круг исследователей владел квалифицированнойинформацией об истинном положениидел с пришвинским наследием. Творческаясудьба М.М.Пришвина обретает темсамым социально-знаковый смысл в историинациональных литератур советского периода,создавая прецедентные условия для обязательноговключения в современные филологическиеисследования текстологического аспекта(здесь и далее курсив автора статьи).Наследие М.М.Пришвина, таким образом,бытует на двух неравнозначимых уровнях.Тексты целого ряда произведений представленыв авторской редакции в одних изданиях ив искаженных вариантах – в других,что само посебе требует необходимого научного комментария.Можно с уверенностью предположить,что область открытий в пришвинском наследиибудет расширяться.М.М.Пришвин один из первых в литературеXX века серьезно заявил об объективной значимостиприроды, но это не только не мешаетавторской устремленности к душе человека, но,напротив, служит необходимой к тому предпосылкой.Повествование в его произведенияхстроится таким образом, что из него законо-мерно вытекает, по заключению самого писателя,«самый большой вывод, самый большойобраз – это мир как Целое, и смысл весь в отношениик этому Целому». Эта основополагающаямысль эстетики Пришвина богата самымиразнообразными оттенками, наполняет различныехарактеры и жизненные обстоятельства.Целый ряд исследовательских работ осуществляетобогащенные новым знанием подходык творчеству М.М.Пришвина: в культурологическомконтексте мирового и русскогохудожественного опытов, на уровне мифопоэтическогомировосприятия и фольклора, всфере евразийской философии и эстетики, вэтногенетической и космической проекциях.Тем самым объективными условиями созданаответственная необходимость научной дифференциациинакопленного исследовательскогопотенциала в соотнесении с выдвинутой темойОсобо значимы страницы творческой биографииМ.М.Пришвина, отражающие его пребываниев 1909 году в Казахстане. Не толькоконкретные произведения: «Адам и Ева»,«Черный араб», «Архары», «Соленое озеро», -но и не утратившие, а напротив, в периодвозрождения пристального, многоаспектноговнимания в казахском обществе к истории,генетическим корням нации вызывающиеобостренный интерес писательские дневники.И сам М.М.Пришвин, и его биографы свидетельствуютнеоднократно, что именно путешествиеиз Павлодара в Каркаралинск завершилосоздание индивидуального писательскогопочерка, способствовало воплощению в книгахсамобытной концепции Востока..Метод письма, обретенный в результате непосредственногообщения с реалиями казахскойприроды, эпоса и фольклора, истории ибыта, впервые претворенный писателем в«Черном арабе», служил добрую службу впродолжении всей его творческой жизни: влирической повести или, по жанровому опре-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. Б. Джаламова33делению самого автора, поэме «Жень-Шень», атакже в сказке-были «Кладовая солнца», повести-сказке«Корабельная чаща», в романесказке«Осударева дорога»... М.М.Пришвиносознавал свой метод как круговое воплощениетемы, исходящее из ее фокуса, центра. И вэтой связи уместно подчеркнуть неоднократноварьируемую в дневниках тему о «неразбиваемомединстве» его книг.Интерпретация текстов М.М.Пришвинавыявляет сложный процесс художественноговоплощения реального наблюдения, поройнаучного факта: едва уловимый путь от видимогок невидимому, в процессе которого реальностьстановится образом-символом. Ценныйматериал для подобных наблюдений дает сравнительнаяинтерпретация дневников писателя иего художественных произведений. Исходя изреальности современной духовной проблематики,можно утверждать, что творческий опытписателя - может представлять интерес длялюбого национального сознания.С творчеством М.М.Пришвина многие годысвязывались определения «певца природы»,этнографа, автора книг для детей. Подобныехарактеристики не охватывают в целом философскийпотенциал творчества писателя. Творческаясудьба Пришвина после 1917 годаможет казаться благополучной лишь неискушенномучитателю. Достаточно вспомнитьсудьбу целого ряда его книг, до последнеговремени или не публиковавшихся вовсе склеймом «контрреволюционных» («Мирскаячаша»), или не переиздававшихся после единственнойпубликации по той же причине(«Халамеева ночь»), или увидевших свет вредакции, мало общего имеющей с авторской,что характерно для всех без исключения произведенийПришвина.По сути читатели познавали творчествоМ.М.Пришвина не по авторским текстам, а поправленым различными редакциями, с множествомкупюр, вариантам. В первую очередьпо этой причине возникали в связи с осознаниеми оценкой творчества писателя серьезныенедоразумения и ошибки. С одной стороны,различного рода стереотипы: «певец природы»,«замкнутый эстетизм», «уход от общественнойборьбы», с другой – упреки в коньюктуре иконформизме, более того – в бесчеловечности иэгоизме.Лишь в восьмидесятые годы стало возможнымиздание 8-ми томного собрания сочиненийписателя, представившего тексты произведенийбез «поправок оглядчивового времени имногоопытных редакторов» [1]. Опубликованыи «контрреволюционная» «Мирская чаша», идневники писателя, поставленные критикой порейтингу глубины и значимости рядом с«Архипелагом Гулаг» А.Солженицына. Но,думается, следует согласиться с мнением исследователя:«И все-таки загадка пришвинскойполноты и вновь остро переживаемой цельностине в самой по себе новизне и обогащенностииздания (новые и исправленныетексты только подчеркнули очевидность загадки).Ответ, вероятно, надо искать во времениили в параллелях времен, которые обычнонеожиданно освещают друг друга» [2]. Независимоот отдельных мнений и оценок, порой вотношении к Пришвину резко противоположных,не вызывает сомнения актуальность лингво-культурологическогопрочтения произведенийМ.М.Пришвина в аспекте сравнения оригинальныхтекстов и редакторских версий.Текстологический метод исследования актуализируетсяи наличием нескольких авторскихредакций одного произведения, к примеру трехредакций «Черного араба». [3, 103-110]. Существованиетрех редакций, отличающихсямежду собой по количеству, а значит и по типуих соединения в художественное целое, ирождает проблему целостности и идентичностиэтого произведения. Свободная очерковая композициясоединяется в произведении со своеобразнымпришвинским принципом построенияхудожественной мысли: нанизывание мотивов,их контрапунктное развитие: странуобетованную ищут и не находят не толькопереселенцы, но и рассказчик и сами хозяевастепей.Наличие различных редакций и вариантовдает возможность осуществить эксперименттекстологического истолкования конкретныхпроизведений. До последнего времени такуювозможность мог предоставить лишь архивписателя: личный, долгие годы бывший враспоряжении его вдовы В.Д.Пришвиной, игосударственный - после ее кончины. Публикацияв авторском оригинале повестей «Черныйараб», «Жень-Шень», «Кладовая солнца»,«Корабельная чаща», романов «Кащеева цепь»и «Осударева дорога», четырехтомного собраниядневников... - предрасполагает к исследованиюпоэтики М.М.Пришвина на новом качественномуровне.Наконец, не освоен до сего времени аксиологическийуровень восприятия произведенийВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

34Текстологическая интерпретация произведений М. М. ПришвинаМ.М.Пришвина, который обусловлен их интертекстуальнымисвязями. При этом следуетподчеркнуть особо, что востребованию подлежитта здоровая сфера интертекстуальностикак метода, которая прогнозирует общиедля нескольких писателей контексты:социо-культурный, (авто)биографический, атакже «глубинный мифологический или психологическийархетип», который реализован вконкретном произведении [4,8]. Отмеченныйархетип проявляем, в частности на уровневнешней композиции: в заглавиях и эпиграфах.Как известно, И.А.Бунину принадлежит «Чашажизни», М.М.Пришвину – «Мирская чаша»,И.С.Шмелеву – «Неупиваемая чаша»… Символчаши в прозе целого ряда русских писателейпробуждает к жизни именно глубинный пластмифо-ритуального сознания.Толкование произведений на подобномаксиологическом уровне уточняет интексты,прецедентные не только в творчествеМ.М.Пришвина. Подтверждением чему могутпослужить выявляемые связи с двумя егомладшими современниками: А.Платоновым иМ.Булгаковым. Намечаемая тема побуждает кцеленаправленному изучению, прежде всего,дневников писателя.Дневники М.М.Пришвина, которые писательвел в течение всей сознательной творческойжизни, – многофункциональны в своемфилософско-художественном претворении.Они, в первую очередь, лаборатория творческихзамыслов, от первого проклюнувшегосязародыша – до «Корабельной чащи». И «тотвлиятельный современный контекст», историческийи социокультурный, вне котороголитература теряет свой главный смысл. Пришвинскиедневники – это и своего рода «энциклопедиярусской жизни» XX века, трагическойи многострадальной. Наконец дневниковыезаписи составили содержание несколькиххудожественных книг с четко фокусируемойжанровой поэтикой.Неисчерпаемый духовный потенциал чувствпереживаний скрепляет целостное движениеписательской мысли, в которой прослеживаютсяведущие темы. Так, размышления окультурно-коммуникативной роли литературыозвучены наиболее последовательно именно вдневниках. Они, в свою очередь, рождаютсамобытное интертекстуальное поле в творчествеМ.М.Пришвина.Дневники, таким образом, демонстрируютнеобходимый для интерпретации конкретногопроизведения «весь (авто) биографический текстжизни и творчества автора, особой редакциейкоторого можно полагать рассматриваемыйлитературный текст». [4,8]. В создании этогоединого авторского текста плодотворна рольвыше обозначенных «прецедентных» мотивов иобразов, то есть наиболее продуктивно повторяемыхв отечественной и мировой культуре.Пришвинская мысль осмысляет традициюА.Пушкина и Н.Гоголя, Л.Толстого и Ф.Достоевского,из зарубежных авторов: В.Шекспираи М.Сервантеса, И.Гете и Г.Ибсена…В произведениях Пришвина извлекаемыустойчивые интексты объединяющие писателяс культурой прошлого, настоящего и будущего.Ибо в них претворен «тот глубинный (мифологическийили психологический) архетип,который реализован в произведении, возможно,с новаторскими вариациями». Так пушкинскаятема «бедного Евгения» одухотворяет психологическийархетип, претворяемый в повествованииМ.Пришвина, А.Платонова. Оба писателяпронесли эту тему через все творчествокак крест, уготованный им судьбой, особеннотяжелый в годы исторических испытаний.Запись в пришвинском дневнике 1922 года: «Влучшем случае, если даже мне удастся совершенноочистить свою душу от эгоизма, у меняостанется одна тема: Евгений из «Медноговсадника» [1, 141].Пришвин ищет возможные пути согласиясудьбы частного человека, отдельной личностии государственных интересов. Писатель приходитк заключению о том, что причиняющийему страдания трагизм судьбы Евгения в общечеловеческомзвучании разрешен Пушкиным в«Капитанской дочке».Движение его творческой мысли проясняетсяв истории эпиграфа к предпоследнейглаве романа-сказки «Осударева дорога».Поначалу в роли эпиграфа выступает интекст«Ужо тебе, Строитель!» Его интонационносемантическоесодержание не оставляет сомненийв возможности однозначного толкования:автор не может просить жертвы личностьюради каких бы то ни было высокихцелей. Однако окончательный вариант переводитрешение этой наиглавнейшей для русскойкультуры темы в иное русло, которое неподлежит окончательному и единственномуограничению смысла. Все публикации романасопровождены эпиграфом-интекстом из «Медноговсадника» Пушкина: «Да умирится же стобой/ И побежденная стихия» [т.6, 205].ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. Б. Джаламова35Смена настроений писателя в самом главномсвоем источнике получает объяснение в примечанияхк одной из последних публикаций. Неимея возможности, в условиях социальнокультурногоконтекста времени (конец 70-х г.)прокомментировать в целостности мучительныйпуть раздумий писателя, В.Д.Пришвинацитирует дневниковую запись автора «Осударевойдороги». Запись сделана в 1948 году:…«Если только выйдет из этой работы книга,остающаяся надолго, как остался мой «Колобок»или «Жень-Шень», что я завещаю впосмертное издание к «Осударевой дороге»:«Аще сниду во ад – и Ты тамо еси» [т.6, 422].Интекст из Библии, включаемый в замыселромана, создавал обширное информационнокультурноеполе, к возможностям которогокомментарии излишни. Это особая тема.Характерны в статье А.Платонова «Пушкин– наш товарищ», в которой из всего громадногопушкинского наследия сфокусирована проблематикаименно «Медного всадника», попыткидиалогически разрешить «спор» Евгенияс Петром I . «Истинное решение темы: объединитьПетра и Евгения – они одно»[5]. Ходрассуждений автора «Епифанских шлюзов»закономерно воспринимать в ключе пришвинскихмыслей, подтверждений тому немало.А.Платонов рискует противопоставитьдостоинство частного человека праву государственногочеловека, т.е. власти. Рискует, потомучто в условиях 30-х годов, когда, поМаяковскому, «единица – ноль/единица –вздор», – эта тема была не только сомнительной,но чрезмерно опасной. И все-таки писательсделал свой выбор: «Евгений тоже ведь«строитель чудотворный», – правда, в области,доступной каждому бедняку, но недоступнойсверхчеловеку: в любви к другому человеку» [5,196].Пришвин находит более сложный, чемпрямой выбор, выход из причиняющего емустрадание тупика: как мог Пушкин заступаясьза Евгения, возвеличивать Петра? По егомысли, трагизм судьбы «бедного Евгения» – вее общечеловеческом звучании – разрешенпоэтом в «Капитанской дочке». И подключаетсяк диалогу М.Пришвина и А.Платоноваголос еще одного русского писателя. Какизвестно, М.Булгаков в качестве одного изэпиграфов поместил в «Белой гвардии» такжевесьма прецедентный в русской литературетекст из «Капитанской дочки». Более того,пушкинская повесть стала деятельным структурнымкомпонентом предметного мира в повествовании.Эта тема в творчестве Булгаковапредставляется достаточно изученной, чтоподтверждается уже исследованием И.Ф.Бэлзы«К вопросу о пушкинских традициях в отечественнойлитературе (на примере произведенийМ.А.Булгакова» [6, 191-243]. М.Булгаковв «Белой гвардии» творчески претворяет конечныйитог пришвинских мыслей об особеннойроли в русской литературе той «психологическойточки зрения», которую выражаетповествователь в «Капитанской дочке».И чрезвычайно примечательно, каким образомстраницы «Белой гвардии» повлияли натворческое сознание современного автора.Героем стихотворения Н.Ушакова «Взрыв наЗверинце» стал Евгений (пришедший из «МедногоВсадника»), который обезумел после того,как узнал «милый дом», где погибла его возлюбленная…»[6, 197].Таким образом, выявляется не только прецедентностьпушкинского текста в русскойкультуре XX века, но прецедентность контекстуальногоего решения. Творческое наследиеМ.М.Пришвина, как убеждает герменевтическоеего освоение, богато тем аксиологическимсодержанием, которое возможно прояснитьлишь в целостности различных интерпретационныхподходов.Литература1. Пришвин М.М. Собрание сочинений в 8-митомах, М.: Художественная литература,1982-1986 гг. В тексте статьи указаны том истраница.2. Курбатов В. Неоскорбленный человек. Литературнаягазета, 25 ноября. – №48. – 1987.3. Дворцова Н.П. Три редакции «Черногоараба» М.Пришвина. Проблема целостностии идентичности произведения //ТворчествоМ.М.Пришвина. Исследования и материалы.– Воронеж, 1986.4. Жолковский А.К. Блуждающие сны: Изистории русского модернизма. – М.: Сов.писатель, 1992.5. Платонов А. Пушкин – наш товарищ//Размышлениячитателя. – М.: Современник, 1980.6. Контекст 80. – М.: Наука, 1981.* * *Мақалада М.М. Пришвиннің шығармашылық тәжірибесіңзерттеуге арналған. Тақыраптың өзектілігі жазушының20 ғасырдағы әлемдік әдеби процестегі алатынорнын және оның кітаптарының философиялық-эстетикалықпроблематикасың бұгінгі кұн тұргасынан зерде-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

36Литературная жизнь Казахстана в творчестве Юрия Домбровскоголеумен айқындалады. 80-ші жылдардың аяғынан бастаппришвиндіқ деректеметану әлеуеті едәуір толығып әріғылыми молайды. Бұл өз кезегінде, келешегі бар және әликұнге дейін тұтасымен ешкім меңгермеген зерттеу бағытыболып табылды. Пришвиндік туындылардың шығу тарихынқазіргі мәтінтанудың маңызды жайлармен: деректеметанужәне мәтіннің тарихымен байланыста алыпқарауга арналған.* * *The article investigates the creative experience underlyingMichail Prishvins works. The relevance of the subject isdefined by the writers role in the world literature process ofthe twentieth century, аnd the contemporary understanding ofphilosophical and esthetic problems of his works. From theend of 80-sss there has been considerable work carried out inrelation to source analysis of Prishvins works which has beenenriched as a science that serves as perspective andunassimilated until the present time sphere of research. Theresearch must deal with into the creative processes involvedin some of his productions important theoretic aspectsof contemporary textual studies, i.e. source and textualstudying.Литературная жизнь Казахстана в творчестве Юрия ДомбровскогоЖ. Ергалиевак.ф.н., доцент КазГосЖенПУ, Алматы, КазахстанАннотация. В статье рассматривается творчество Ю. Домбровского – писателя, переводчика,поэта, многие годы жизни которого связаны с Казахстаном. Исследуется художественная манераписателя, ее связь с действительностью и историей Казахстана. О происходящих в нем социальныхпреобразованиях, о дружбе народов в этой многонациональной стране, о литературной жизни.В статье использован богатый библиографический материал. Казахстанский период жизниДомбровского включает себя активное сотрудничество с газетой «Казахстанская Правда» ижурналом «Литературный Казахстан», о публикациях и очерках Домбровского в них. Внимательныйк культуре страны, в которой он оказался волею обстоятельств, Домбровский стал еевдумчивым и кропотливым исследователем. Работы, посвященные Казахстану, вошли в полноесобрание сочинений, в последний, шестой том его работ. С Казахстаном связаны его произведения– повесть «Державин», роман «Хранитель древностей», роман «Факультет ненужных вещей».Ю. Домбровский, писатель, переводчик, поэт,70 лет жизни был связан с Казахстаном.С Казахстаном связаны его произведения – повесть«Державин», роман «Хранитель древностей»,роман «Факультет ненужных вещей».Памяти Файзулы Турумова, отца его супругиКлары Турумовой, героически погибшего 22июня 1941 года в Брестской крепости посвященроман «Хранитель древностей». В Алма-Ате в1974 году вышла книжка «Факел».В «Кратком биографическом словаре» выделеныдва периода в творчестве Ю.Домбровского:казахский (1937-55) и московский (1956-78) [Русские писатели и поэты. Краткий биографическийсловарь]. Казахстанский периоджизни Домбровского включает в себя активноесотрудничество с газетой «Казахская правда» ижурналом «Литературный Казахстан». Работа вмузее Алма-Аты стала для Домбровского импульсомк созданию романа «Хранитель древностей».В 1943 г., освобожденный из-за тяжелойболезни о провинности, Домбровский вернулсяв Алма-Ату и с парализованными ногами, вбольнице начал писать роман «Обезьяна приходитза своим черепом».Проведший в ссылках и тюрьмах околодвадцати лет, прошедший Колыму, Тайшет, вОзерлаге Домбровский нашел в числе жертв«антикосмополитической» и «антинационалистической»кампаний друзей на всю жизнь - известныхказахстанских ученых: историка, первогоказахского академика Ермахана Бекмаханова,фольклориста Есмагамбета Исмаилова. По приглашениюИсмаилова после Озерлага Домбровскийпоехал в Алма-Ату. Домбровский перевелмонографию Исмаилова «Акыны». Благодаряпереводам Домбровского советскому читателюстали известны лучшие произведения казахскойлитературы: роман С. Муканова («Школажизни», «Восхождение», «Сыр-Дарья»), романыИльяса Есенберлина («Схватка», удостоенныйГосударственной премии КазССРимени Абая, и «Опасная переправа», которыйвыдвигался на Государственную премию СССР),Бердыбека Сокпакбаева («Мертвые не возвращаются»),Беимбета Майлина.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. Ергалиева37Преподававший в Театральном институтеАлма-Аты, читавший спецкурс по Шекспиру,Домбровский дружил со многими известнымиказахстанскими художниками: режиссеромШакеном Аймановым, писателями МуратомАуэзовым, Абдижамалом Нурпеисовым, ТахавиАхтановым.Внимательный к культуре страны, в которойон оказался волею обстоятельств, Домбровскийстал ее вдумчивым и кропотливым исследователем.Работы, посвященные Казахстану,вошли в полное собрание сочинений, в последний,шестой том его работ. Среди статей иочерков - «Книжные богатства Казахстана (ВГосударственной публичной библиотеке им.Пушкина)», «Кто же вы, Жозеф Кастанье?»,«Творческий подвиг», «Памяти Шухова», «Деревянныйдом на улице Гоголя» [Домбровский1992, с.].Очерк «Книжные богатства Казахстана (ВГосударственной публичной библиотеке им.Пушкина)» рисует нам Домбровского как внимательногочитателя, обладающего огромнойэрудицией. Знаток редких фондов библиотеки,он вместе с тем опытный специалист, делающийзамечания по особенностям научной обработкии использования книг. Называя наполненностьбиблиотеки - 612.000 томов на 35языках мира, автор справедливо замечает, что«значение нашей библиотеки определяется нетолько количеством книг. Библиотека располагаетредчайшими уникальными изданиями,иногда не имеющими себе равных в Союзе. Вее огромных хранилищах можно найти восточныерукописи восьмисотлетней давности. Ценнейшиефолианты XVI в., зарубежные изданиярусской вольной типографии в Лондоне,редчайшие прижизненные издания средневековыхгуманистов, книги и брошюры, выпущенныеКонвентом в период Великой французскойреволюции, полные экземпляры старопечатныхи современных книг» [Домбровский1992. с.]. Описание и сравнение работы отделови фондов литературы показывает намДомбровского не только великолепным знатокомантичности, средневековья, французскоговека Просвещения, но и трепетным читателеми ценителем культуры. Свой метод вэтом очерке Домбровский называет «беглаяразведка». Между тем здесь присутствует библиографическаяполнота описания, детальноезнакомство с культурой разных веков. Его не вменьшей степени интересуют вопросы, ктоявляется автором неизвестных книг ушедшихэпох, какими путями они попали в Кащзахстан?Примененное Домбровским понятие беглойразведки не только применимо к очеркуДомбровского «Кто же вы, Жозеф Кастанье?»,но и достойно изучения как возможностьоткрытия неизвестных фактов. Так, описываятри, выражаясь современным языком, виртуальныевстречи с Кастанье, Домбровскийсоздает увлекательный детектив, написанныйна стыке жанров: строгого научного описанияисследовательских открытий Кастанье, притягивающийвнимание беллетристически захватывающимсюжетом.Начинается очерк почти по законам детективногожанра: «Помнится, летом 1936 года работникиАлма-Атинской публичной библиотекипоказали мне одну интересную книгу. Она небыла еще заинвентаризирована и внесена вкаталог, а мне ее просто принесли и положилина стол. Я сам некоторое время работалв этой библиотеке и знал, откуда появляютсятакие книги» [Домбровский 1992, с. ]. Это былтретий том альманаха «Мнемозина», выпущенныйВ. Кюхельбекером в 1824 году. На первойстранице стояло: «Из книг Кондратия ФедоровичаРылеева». Эти книги были даром. Тут ипоявляется имя археолога - Кастанье ИосифаАнтоновича, хорошо знакомого Домбровскомупо толстенным томам «Трудов Оренбургскогоархеологического общества». Как пишет автор:«Совался он всюду, и приключения при этомс ним случались всяческие. Так, однажды вдревнем подземелье под мечетью он наткнулсяна тринадцать мумий. Они лежали однаподле другой под грудой истлевшего тряпья, аКастанье и старик сторож стояли, согнувшись,чуть не на четвереньках и смотрели наних. У одного в руках была свеча, у другогокассеты (Кастанье и заполз сюда, чтобы проявитьснимки)». Это была первая «встреча» сКастанье. Вторая состоялась через год. «Проходилпушкинский юбилей, и в одной извитрин библиотеки (в эти дни она и получиланаименование Пушкинской) появилосьстаринное издание книги Фенелона «ПутешествиеТелемака». Над ней ватман: «Книга из библиотекиА. С. Пушкина, забытая им в Уральске».Третья «встреча» относится к 1938 году,когда Домбровский стал работать в Центральноммузее Казахстана и «столкнулся с Кастаньеочень плотно, пожалуй, много плотнее, чемхотелось». Этот период моей жизни описан вВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

38Литературная жизнь Казахстана в творчестве Юрия Домбровскогоромане «Хранитель древностей». О Кастаньетам есть такие строчки: «Мне просто некудабыло от него деваться, столько он набросалмне камней, и там Кастанье, и тут Кастанье, ивезде один и тот же Иосиф Антонович Кастанье,«ученый секретарь Оренбургской архивнойкомиссии» (так он подписывался под своимистатьями), «преподаватель французского языкав Оренбургской гимназии» (так в одной строкесообщил о нем Венгеров). Так я и не знаю,когда он родился, когда умер и даже какаяцена всем его ученым трудам. Знаю только,что был он подвижен необычайно. Семиречьюпредан фанатично... Все идеи и образымировой истории, осевшие золотом, мрамороми бронзой, этот человек хотел привлечь длятого, чтоб они объяснили ему, что же такоекаменные бабы его родных степей, - ничего изэтого, конечно, не могло бы выйти... Но, кактеперь сказали бы, краеведом Кастанье былпервоклассным - внимательным, неутомимым,знающим, рьяным. Он был из тех, для когоистория – действительно муза. Вот и все, что язнал тогда о Кастанье» [Домбровский 1992. с.].Искавший материал о Кастанье во всейнаучной, политической, библиографическойлитературе века. неожиданно обнаруживаетсвоя героя в массовой беллетристике 30-хгодов. Бруно Ясенский в своем романе «Человекменяет кожу» клеймит Кастанье такимисловами: «Агент «Интеллидженс Сервис», активныйучастник контрреволюционной военнойорганизации, автор книги «Басмачи», вышедшейза рубежом.Интересен финал очерка – письмо к своемугерою, причудливым образом сочетающее ипрощание с итогами поисков Кастанье, и возможностьдиалога с человеком. Остающимсяживым и интересным для писателя. Этот очеркинтересен не только оценкой деятельностиКастанье, которая воспроизведена в деталях, нои личностью Домбровского, родственного егогерою уважением к культуре народа, прежденезнакомого. Этот очерк отражает не толькоэтапы жизни и творчества Домбровского, связанныес Казахстаном, но и роль археолога,фанатично преданного этому краю, в пониманииприроды фашизма. Кастанье не простостал прототипом главного героя романа«Обезьяна приходит за своим черепом». К моментуработы над этим романом прошло современи пять лет. Домбровский ушел из музея.Наступила война. Зимой 1943 года в больницебыл написан этот роман. Как пишет автор,«Рукопись пролежала 16 лет и была изданатолько в 1959 году. Не знаю, каковы литературныедостоинства этого произведения, нотогда это была весьма своевременная книга.Она как бы вся овеяна морозным дыханиемтой трудной военной зимы. Главная ее тема -человеческое первородство и борьба за гуманизм.Лежа на больничной койке, оторванныйболезнью от всех событий века, я изнывалтогда от собственного бессилия, и еще и ещераз с полной ясностью понимал, сколько жезла в мир принесла проповедь беспартийности,нейтральности науки и идеологии.Ведь именно они - проповедники надклассовогогуманизма, люди, «стоящие над схваткой»,и открыли зеленую улицу фашизму. Вотвсе это я и пытался втолковать главномугерою своего романа - человеку, мне глубокосимпатичному. Это эдакий безукоризненночестный буржуазный ученый - глава школыпервобытной археологии и антропологии ЛеонМезонье» [Домбровский 1992, с.].В Казахстане хорошо знают статью Ю. Домбровского«Творческий подвиг», опубликованнуюв 1958 году в журнале «Дружба народов».Интересно, что в этой статье писатель возводитроман М. Ауэзова «путь Абая» на уровеньмировой литературы, утверждая, что «немногонайдется биографических романов, с такойполнотой и обстоятельностью охватывающихвсю сознательную жизнь героя - от отрочествадо смертного одра» [Домбровский 1992, с.].Вместе с тем, отметая возможность исследовательскогоподхода («Но все это из областинауки. А мне хотелось бы поговорить о трудеписателя»), Домбровский, подробно анализируяроман-эпопею Мухтара Ауэзова «Путь Абая»,не ограничивается вопросами о художественноммастерстве Ауэзова и недостатках романа,а пытается понять личность Абая, истоки «трагедииего жизни». Пишет Домбровский и онедостатках романа Ауэзова – слабо прорисованныхобраза русских друзей Абая, незавершенностисцен драматического свойства, например,сцена, где пытаются убить Абая.Любовь к Казахстану и лучшие страницыжизни писателя связаны с многолетним редакторомжурнала «Простор» - Иваном ПетровичемШуховым. При нем журнал пережилнесколько названий. Он был известен читателюкак «Литературный Казахстан», «Литератураи искусство Казахстана», «Советский Казахстан».Творческий актив журнала, давшегожизнь этому главному литературному органуISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. Ергалиева39страны - П. Кузнецов, Л. Макеев, Д. Онегин,Н. Титов, В. Чугунов, И. Калашников, Ю. Домбровскийво главе с Шуховым. С сочувствием идобротой рисует Домбровский тип неофита,живущего литературой, с юмором – тип «второгонеофита». Он написал роман из жизниЛермонтова на толстой оберточной бумаге - втакую, с соломинками, заворачивают развесноемыло, - и теперь непременно хотел его напечатать.К нам относился иронически. Материалыо Лермонтове почерпнул из «Героянашего времени» - больше ничего не знал изнать не хотел». Портреты неофитов как срезылитературной жизни простого общества данысквозь призму портрета Шухова – редакторавысокого класса и человека большого сердца.В очерках Домбровского много автобиографическогоматериала. При этом интересен нестолько прием описания биографическихфактов, сколько создание портрета эпохи, времени.В очерке «Выбор свидетелей» авторвспоминает: «В течение 20 лет (с 1936 года!) ятрижды арестовывался органами ГБ все одногои того же города (Алма-Атд), все по одной итой же статье и тому же самому пункту (58-10).Обвинение было всегда однотипным: «Охаиваниемероприятий партии и правительства;распространение антисоветских измышлений».Особое место среди статей и очерков занимаетработа «Деревянный дом на улицеГоголя». В доме на улице Гоголя размещаласьредакция альманаха «Литературный Казахстан».«Дощатый дом», половина небольшойкомнаты, «узкой и вытянутой, как коридор»,создает описание времянки. Ставшей началомлитературной жизни Казахстана. «В Алма-Атетогда стояло много вот таких времянок - не тодач, не то бараков - остатков первого строительстваконца 20-х годов, тех лет, когда сюдаперенесли столицу Казахстана», - пишет Домбровскийи создает очерк истории страны,эпохи, современником которой он стал. Этобыло начало апреля 1937 года, «один из ярчайших,сверкающих стеклянным блескомдней». Писатель считает, что в этот день определиласьего судьба. Я вышел с большойнеуверенностью в душе. Но все равно в этотдень судьба моя уже была решена, и я смутнопочувствовал это» [Домбровский 1992, с.].Явившийся в редакцию автор положил настол секретаря «роман» «Державин». Черезмного лет, вспоминая тот день, Домбровскийберет в кавычки слово роман: в «романе» было«не то 40, не то 45 страниц, на большееменя тогда не хватило».Из этого очерка, описания разговора сответственным секретарем альманаха ИваномБочарниковым мы узнаем о резонансе. Которыйвызывала опубликованная до этого статья,упомянутая выше – «Книжные богатства Казахстана(В Государственной публичной библиотекеим. Пушкина)».В этом очерке писатель рассказывает о концепцииповести. Описанный до мелочей памятныйдень выдает мастера психологическойпрозы. Очерк интересен и портерами людей, скем в те годы столкнула судьба Домбровского.Одна из них – редактор Гайша Шарипова. Какпишет Домбровский: «Она недавно приехала изМосквы, но была уже самой известной в Казахстанежурналисткой – его Мариэттой Шагиняни Ларисой Рейснер вместе». Оценка еюповести как настоящей крепкой прозы объясняетто, как она отстояла повесть «Державин.Во многом написанный под влиянием Ю. Тынянова.Шарипова отметила как особенностьстиля Домбровского – функциональную рольподтекстаВ этом очерке автор делится свей признательностьюко многим казахстанским писателям.Он рассказывает, как познакомилсяв Союзе писателей с Мухтаром Ауэзовым,Сабитом Мукановым. Впервые увидел здесьДжамбула. С теплотой пишет об этом беломдоме на улице Красина. Вспоминает канун Нового1938 года, когда увидел Павла Кузнецова.Мы находит выразительный портрет ВалентинаОсиповича Антощенко-Оленева, народногохудожника Казахстана, автора знаменитойкартины «Партизаны», портрета Куляш Байсеитовой,тогда еще молодого, пробовавшегосилы в линогравюре.Сквозным сюжетом, обрамляющим очерк,является история опубликования «Державина».«Через три месяца в журнале начал печататьсямой роман под несколько странным, но вполнепонятным для меня заглавием – «Крушениеимперии» (можно было, конечно, спросить, какоеже крушение царской России подразумеваетавтор романа, говоря о веке Екатерины, -но в этом заглавии для меня и заключаласьосновная идея произведения). Теперь в нембыло уже не сорок, а двести с чем-то страниц.Да и большая часть тех сорока была мнойпереписана сызнова. Скоро вышло и отдельноеиздание с иллюстрациями Заковряшина».Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

А. Е. Мамаева41дәуір талабына анық биік бел-белестергекөтерілуіне қозғау салған пәрменді к‰ш техалық тілі. Стильдік өріс-орамы мейліншекең сөз өнерінің таусылмас қазынасын еншілегенқазіргі әдеби тіліміздің қол жеткентабысы, абзалында, халық тілімен сабақтас.Толғауы тоқсан қызыл тілді шын қастерлеп,оны өнер танып өскен халқымыз сөзжиһазының не тамаша асылын жинап, көкейінет‰йе білген, кейінгіге нұсқау қалдырабілген.Сан ғасырлар бойы халқымызбен егіздіңсыңарындай бірге жасасып келе жатқан анатіліміз ұзақ-ұзақ тарихы бар, ежелден іргетеуіп орныққан дәст‰рі бар тіл. Халықтыңауыз әдебиетінің өрен ‰лгілерінен, өткендегіаты әйгілі ақын-жазушыларымыздыңшығармаларынан, бұлбұлдай сайраған шешендерөнерінен б‰гінгі әдеби тіліміз мирасеткен қыруар сөз байлығы, сөз саптаумашығы халықтық тілімізде есте жоқ ертезамандардың өзінде-ақ берік дәст‰рдіңболғандығының кепілі” [2, 3 б.].Демек, ана тіліміз адамзат қоғамыныңұзақ тарихын басынан өткерген, қиындақилысәттерден аман-сау қалған қасиеттітіл. Халқымыз өмір с‰рген бұрын-соңдызамандарда мал мен жан ‰шін ғана емес, арнамыс‰шін де талай айтыс-тартыстар болған.Халық керекті жерінде тіпті дөрекі,тұрпайы сөздерді де орынды пайдаланыпжеңіске жетіп отырған. Адамдардың мінезбітіміне,тағдыр-талайына, іс-әрекетіне байланыстыайтылған дисфемизмдер осындайжағдайларда пайда болған.Тіліміздегі дисфемистік атаулар көшпеліөмір салтымен, өмір с‰ру тәсілімен тікелейбайланысты. Дисфемизмдер – салтымыздың,әдет-ғұрпымыздың болмысынан шығып,тілімізде көрініс тапқан, ұғымдықатаулар десек те болады. Барлық халықтыңжазба әдеби тілі ауызекі тілден нәр алып,халық ауыз әдебиетінен бастау алады.Дисфемизмдердің қайнар көздері халықауыз әдебиетінің маңызы туралы М. Ғабдуллин,Б. Ысқақов былай дейді: “Қазақхалқының ерте заманда жасаған мәденимұрасының бір т‰рі – халықтың ауыз әдебиеті.Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезде-аққазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі,қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі,қуанышы мен к‰йініші, д‰ниетанудағыкөзқарасы т.б. жайында неше т‰рлі өлеңжыр,ертегі-әңгіме, мақал-мәтелдер, аңыздаройлап шығарған және оларды ауызекіайту т‰рінде тудырған. Сондықтан да бұлардыхалықтың ауызша шығарған көркемшығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиетідеп атаймыз” [3, 3 б.].М. Горький: “Қаһармандардың көркемдікжағынан жетілген, ең терең, ең айқынкейіпкері – еңбекші халықтың ауыз әдебиетіндежасалады”, – дейді [4, 179 б.].Дисфемизмдер халық ауыз әдебиетіндекөбірек ұшырасады. Қазақ ауыз әдебиеті‰лгілеріндегі дисфемизмдер ұлтымыздыңболмысы мен д‰ние танымы, руханиятымен мәдениеті, тіршілігі мен тұрмысынанкөрініс табады. Қазақ ауыз әдебиетіндегідисфемизмдер әр т‰рлі жағымсыз эмоциялықмән тудыру ‰шін қолданылған. Дисфемизмдерхалық ауыз әдебиетінің барлықт‰рінде де кездеседі. Дисфемизмдердің жиіұшырасатын жері – халық мақалдары,аңыздар, эпостық жырлар, лиро-эпостықжырлар, айтыстар.Адамгершілік пен адамдықты мақтайотырып, осы қасиеттерге қарама-қарсы екіж‰зділік, арамдық, өтірік-өсек, сөзуарлық,жалқаулық сияқты мінез-құлықтарды сынайды,аяусыз әшкерелейді. Осы реттехалық мақал арқылы өз ойын кейде анайы,тұрпайы т‰рде де айтып отырған.Мысалы: Дарақының к‰лкісі қанбас;Жалқаудың ұйқысы қанбас; Аңқау елгеарамза молда; Жасыңда қылжың болсаң,қартайғанда мылжың боларсың; Қарашақауыс, кәрі-құртаңды тауыс; Былшылдамасамылжыңның іші пысады; Біреумылжың дей ме деп зәресі ұшады; Атжаманы тайменен ойнар, қатын жаманыбайымен ойнар; Құдай ошақтың ‰ш бұтынанберсін. (Мақал-мәтелдер).Халық тұрмысының айнасы болған мақалмәтелдердеқоғамдық топтар мен адамдарарасындағы кейбір қарым-қатынастар, тартыстар,қайшылықтар көрінеді және олардисфемизмдер арқылы айқындала т‰седі.Дисфемизмдер аңыз әңгімелерде де кездеседі.Елдегі байлардың сараңдығы менҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

42Халық ауыз әдебиеті ‰лгілеріндегі дисфемизмдерқомағайлығын, мыңдаған малы болса да,ішетін тамақ, киер киімге жарымай өткенөмірін мысқылдап, мазақ етуде дисфемизмдердіңрөлі ерекше. Мысалы: “Сөз ж‰йесінтапса” деген аңызда мынадай жолдардыкездестіруге болады. Он төрт жасар қорғансызқойшы баланың арызына немқұрайдықарап, қырсыққан қыңыр би: – Жетіжылдан бері жағың қарысып ж‰рдің бе?Байда бірдеңе білетін шығар, сегіз жасыңнанбергі киген киімің мен ішкен тамағыңдыақыға айналдырған болар, – депзорлықшыл байды қорғаштап сөйлейді.Дисфемизмдердің шешендік өнерде деалатын өзіндік орны бар. Оның мәнісібірқатар жағдайда ащы шындықты айтудабұл тілдік құрал ‰лкен қызмет атқарады.Дисфемизмдер қазақ ауыз әдебиетіндешешендік сөздер саласында да мол. Бұл т‰ркөбіне сөзбен қақтығысып, пікір аңдысыпотырғанда, даукер боп ж‰йеге ж‰гінгенде,немесе ‰стем тап өкілдерінің кекетіпмұқатыпұрынуына жауап беру ‰стіндетуады. Сол аңдысуда жеңіп, дауда істі өзпайдасына шешіп, тиіскен шонжарды шоққаотырғызып кету ‰шін шешендік сөз шенемей,т‰йремей тұра алмайды.Лиро-эпостық жырлардағы дисфемизмдерхалықтың тұрмыс-тіршілігіне, ‰йленусалтына, әдет-ғұрпына байланысты пайдаболған. Жоғарыдағы асты сызылған дисфемизмдерішкі сезім, қуаныш пен мұң, қайғы-шердіайқын суреттеу ‰шін таптыртпайтынтілдік құрал.Қазақ ауыз әдебиетінің ерте заманнанкеле жатқан тағы бір ‰лкен саласы – айтыс.Айтыс өлеңдеріндегі халықтық дисфемизмдерхалқымыздың басынан кешірген әрзамандағы тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына,әдет-ғұрпына мәдени өмірі мен шаруашылығынабайланысты пайда болған.Дисфемизмдер, көбінесе, айтыс ақындарыныңжеңу құралы ретінде бір-бірінің кемшіліктерінбетіне басу ‰шін қолданылған.Мысалы: Мырзан би мен Тайбан бидің шешендікайтысында мынадай жолдар бар:– Ей, Мырзан!Жалқы жігітше жалбаңдай берме,Жарлы жігітше жалтаңдай берме.Құлағы жоқ, шұнақ Мырзан,Құйрығы жоқ, шолақ Мырзан (Айтыс).Дисфемизмдер қазақтың қара өлеңдеріндеде кездеседі.Жаманның жемтік т‰ссе ж‰ргегіне,Жолдасының қарамас өлгеніне.Мұндағы жемтік сөзі олжа, табыс мағынасындажұмсалып тұрған дисфемизм.Өлеңімнің басы еді быжық-тыжық,Басы быжық болғанмен арты қызық.Осы жолдардағы быжық-тыжық, быжықдегендер ауыспалы мағынада келіп дисфемизмдердіңміндетін атқарып тұр. Тура мағыналары:жамау-құрау дегенді білдіреді.Сөйтіп, халқымыздың ауыз әдебиеті ‰лгілеріндегідисфемизмдер ұлтымыздың болмыс-бітімімен д‰ниетанымын, мәдениетімен руханиятын, тіршілігі мен тұрмысынайшықтауға айтарлықтай көмектескен. Жоғарыдағымысалдардан көрінетіндей дисфемизмдердіңмағыналық өрісі мен қолданыстыққызметі к‰шті, ауқымды болған. Халықауыз әдебиеті ‰лгілеріндегі дисфемизмдердісонау көне замандардан б‰гінге дейінгіаралықта жан-жақты дамыған тілдік құбылысдеп танимыз.Қолданылған дисфемизмдердің мағынасынанбайқағанымыз, сол заманның өзіндехалыққа таныс суреттерді көзге елестетуарқылы, адамдардың іс-әрекеті, мінез-құлқыншендестіру арқылы көрсетіп, айтпақойын, өмірден білген-т‰йгендерін баяндауарқылы ашық жеткізіп отырған.Қорыта келе, дисфемизмдердің өзектітұстары әлі де көп,оларды кең көлемдеқарастырып, зерттеу-болашақтың ісі дейміз.Әдебиеттер:1. М‰сірепов Ғ. Таңдамалы шығармалар. – Алматы:Мектеп, 1966. – 151 б.2. Омарбеков С., Ж‰нісов Н. Ауызекі тіліміздіңдыбыс ж‰йесі. – Алматы: Мектеп, 1966. – 130 б.3. Ғабдуллин М., Ысқақов Б. Халық ауыз әдебиеті.– Алматы: Мектеп, 1974. – 3 б.4. Горький М. Әдебиет туралы жазушылардыңБ‰кіл одақтық І съезіне жасаған баяндамасы.– Алматы: Ғылым, 1954. – 179 б.* * *В данной статье рассматриваются дисфемизмы устнойнародной литературы.* * *The dispemizm of oral kazakh people’s literature is dealtin this article.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

З. Сейітжанұлы43Ұлының ұлағатыЗ. Сейітжанұлыәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің ф.ғ.д., профессор, Алматы, ҚазақстанАннотация. Профессор З.Сейтжановтың «Ұлының ұлағаты» атты мақаласында шет елдердегіқазақ әдебиетін туып дамуына ұлы ақын Абайдың қандай әсер болғандығы қарастырылады.Талантты ақын Таңжарық ЖолдыұлыҚазақстанда бірнеше жыл тұрған. Жер көріп,ел аралаған, білімін жетілдірген. Соныменбірге Ахмет, Міржақып, Абай, Шәкәрім,Ыбырай, Сұлтанмахмұт қатарлы ақындардыңшығармаларымен танысқан. Мұныңбәрі де жас Таңжарықтың білімін тереңдетіп,таным-түсінігін кеңейте түскен. Халқыныңқамын ойлайтын күрескер ақын ретіндеқалыптасуына әсер еткен. Өзінің«Ақын сыры» атты өлеңінде былай дейді:Ахмет, Абай, Әсет, Міржақыптар,Жетпейді оған жисаң мың баланы...Сөздері басқа ақынның маған мәлімҚұрт салған шайдай іріп былғанады.Бәрін де Абай сөзі басып түсерБір парша шеттен алып қырнағаны.Ақынның үндестік тауып, үлгі алғанөнерпаздарының кімдер екенін бірден аңғаруғаболады. Таңжарық өзі атаған адамдардыңмұраларымен жақсы таныс болған.Олардың шығармаларын үлгі тұтқан, тіптікейбіреулерімен тағдырлас болған. Осылардыңішінен Абайға ерекше назар аударады.Оның ұлы ойшыл, дара тұлға екенінжазбай таниды. Сондықтан Абай өлеңдерінжасынан оқып, нәр алуға тырысқан. Оныңмұрасын үлгі тұтқан. «Бәрін де Абай сөзібасып түсер» деп жоғары баға беруі осыныаңғартса керек.Таңжарықтың бірнеше туындылары Абайөлеңдерінің ықпал-үлгісімен жазылғанынаңғару қиын емес. Атап айтқанда «Тірлікмысалы», «Жігіттерге», «Бір талап», «Ойтолғау» қатарлы өлеңдерінен Абайдың«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым»,«Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман»,«Бір дәурен кемді күнге бозбалалық»т.б. өлеңдеріндегі ой тереңдігі, ел мен жер,адамгершілік жайындағы толғаныстар Абайүлгісі екенін айтуға болады. Абай бірөлеңінде жастық шақтың қадірін білуді,көрсе қызарлық жасамауды ескертеді. Ескіауылдағы қызға қырындауды «жігіттікөнер» деп білетін ұғымға қарсы пікір айтады.Жар таңдауда жаңылмауды аңғартады:Көріп алсаң көріктіні,Таңдап алсаң тектіні,Сонда көңіл толмай ма?Егер адал жүргендеТіпті жолың болмай ма? – (1, 11 б.) –деп сүйіспеншілік сезімінің тазалығын талапетеді.Осындай ойды Таңжарық ақыннан дакөреміз. «Жастық баста бар кезде» өлеңіндежаңылыс басып, жаңсақ кетпеуді қозғайды.Екі жаман қосылса,Бір-біріне қортаңдап,Күңкіл, керіс тынбайды.Екі жақсы қосылсаҚас-қабағы жарасып,Жабырқап сағы сынбайдыАқынның «екі жақсы» деп отырған Абайдыңжоғарыдағы айтқан «көріп алған көріктімен таңдап алған тектісін» еске салыптұрғандай. Екі ақын да көзжұмбайлықтансақтандырып, азаматтың көңілі толып, сағысынбай жүру үшін жақсы адамнан қапықалмауды ескертеді.Таңжарық мұрасының ішінде «Ой толғау»,«Шын тілек» деп аталатын туындыларыныңорны бөлек. Ақын Абай, Ыбырай,Ахмет, Міржақып, Шәкәрім сынды ел ардақтыларыныңөркениетті ел болуға шақырғаншығармаларын атайды. Халықтыоятып, оқуға, еңбекке, береке-бірлікке үндегенұлағатты сөздерін алға тарта отырып,іргелі ел болуға назар аударады. Сахарадабейғам жүрген халықтың әрекетіне көңілітолмайды. «Ой толғауда»:... Бақ қайтып, ырыс өліп, сыр жеңгенде,Қапыда қалар басың қамаланып.Ішкенің у, жегенің заһар болып,Вестник ҚазҰУ хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

44Ұлының ұлағатыЖүрекке күнде қайғы жамаланып, –деп елдің мүшкіл халіне налиды, әрі наразылығында ашық білдіреді.Ұлы Абай және оны үлгі тұтқан Таңжарықекеуінің өлеңдеріне тән бір ерекшелік– шыншылдық пен сыншылдық сипаттыңбасым екендігі. Себебі, екі ақын халықтыңболағашағына көз салады. Абайдың«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым»деп ағынан ақтарылған жан күйзелісінайқын білдіргеніндей, Таңжарық солтұстағы халықтың хам-харекетін айтып ойтолғайды. Бодандық бұғаудың қырсықсорынжете ұғынған Таңжарықтың қиналысынаносыны аңғаруға болады. Абай өлеңдеріақынның көңіл қалауын дөп басқандықтанкөптеген туындыларында ой жарыстыраүндесіп отырады. Абайдың «жақсыменен жаманды айырмадың» деп кейістікбілдіретіні бар. Бұл – ұлт қамы үшін айтылғансөз. Сонда қазақ жақсы мен жамандынеге айырмайды? Өйткені «өз қолынанөз биігі кеткен» заман еді. Бұл мәселе Таңжарықтыда толғандырмай қоймаған.Бүгінгі естігені ертең ұмыт.Миына бір орнығып қалған емес.Өтірік, мақтан, өсек, айла-қулықЖолында жағы шаршап талған емес, –деген жолдары адам бойынан кездесетінжиіркенішті кемшіліктерді санамалап көрсетеді.Мұндай теріс мінез-қылықтан аулақболуды қадап айтады. Бұл сөз халық тағдырынада қатысты. Ақын айтқан сөздіқұлағына ілмейтін парықсыздыққа қарсы.Себебі отарлық билік елдің бірлігін бұзды,мінез-машығын өзгертті. Өтірік, мақтан,өсек, айла-қулыққа келгенде алдарына жансалмайды. Қара бастарының қамы үшіносындай жағымсыз іс-әрекеттерді қалыптыіс деп ұғады. Сондықтан ақын халықтыңсана-сезіміне әсер етіп ойландырмақ болады.Абай да жоғарыдағы аталған жаманәрекеттерге (өтірік, мақтан, өсек, айлақулық,т.б.) ерекше назар аударып, «бесдұшпан» деп қарағаны белгілі.Отарлық заманның барлық кесір-кесапатынмейлінше шынайы бейнелеген кемеңгерақынның кенеулі ойын Таңжарық таөзінше ұғынады, тәлім алады және ашынада ашық айтуға ұмтылады. Ұлт ақыны болғанТаңжарық қазақ халқының қамы үшінқалам тартып, сөзін соларға бағыштауы,сөз жоқ, Абай өнегесі деп ұққан жөн. Мәселен,Қақсаған халық үшін толып жатыр,Ешкімге ұғымы жоқ жел не деген!Неткен ел ойы сұйық, қарпуы жоқИілмей қатып қалған бел не деген.Айырып дос пен қасты танымайдыКөр қылып көзін басқан шел не деген.Бұл – бүкпесіз айтудан туған ой. Басқағабағынышты болып бейғам жүрген халықтыңбір байламға келмейтін енжарлығынареніш білдіреді. Мұнымен ғана тынбай«ойы сұйық, қарпуы жоқтардың» санасынасаңлау түссе деп тілейді. Сондықтан шындықтыңбетін ашып, бұғалықтан құтылудыңжолы халықтың өз әрекетіне байланыстыекенін ұғындырады. Ақын өз кезіндегіхалқының әлеуметтік тұрмыс-тіршілігінбарынша шынайылықпен бейнелейбілді. «Дос пен қасты» айырмаған елініңбейғамдығын көрсете білетін деңгейге көтерілу,халқының кіріптар тірлігіне қамығуАбай кемеңгерлігінің ықпалы екені аян.Таңжарықтың табиғат тақырыбына жазғанбірнеше өлеңдері бар. Абайдың шығармашылықәлемінен қанаттанғаны оның«Жаздың бір күні», «Көктем мысалы», «Таутабиғаты» қатарлы өлеңдерінен не анықаңғарылып тұрады. Абайдың әйгілі «Жазғытұры»өлеңінде:Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынышты,Құмары екеуінің сондай күшті, –десе, Таңжарық «Жаздың бір күні» деп аталатынтуындысында:Сығалап босағадан жымың қақты,Күйеудей қайынына келген ұрын.Шықпенен бетін жуып, жер түрленіпКүтінді қалыңдықтай күні бұрын, –дейді.Екі ақын да күнді күйеуге, жерді қалыңдыққабалайды. Табиғаттың түлеп-түрленетінмалға да, адамға да жайлы көтеріңкікөңіл сыйлайтын көктем мезгілін суреттейтінөлеңдерінен де ұқсастық байқалмайқалмайды. Әрине, алдымен Абай айтады.Ұлы ақын туындысын оқыған соң Таң-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

З. Сейітжанұлы45жарық та «өзінше» айтады. Бірақ бұл –Абай үлгісі.Тағы да салыстырып көрейік:Кемпір-шал шуақ іздеп, бала шулар,Мал мазатсып, қуанып, аунап-қунар.Жыршы құстар әуеде өлең айтыпҚиқу салар көлдегі қаз бен қулар.(Абай)Болмаса:Құс сайрап, бие байлап бозбалалар,Алысқан аударысқан, қуып құлын.Қолында ақ таяғы мал қайтарып,Шетте жүр ақсақалдар анағұрлым.(Таңжарық)«Адамзаттың көңілі өсіп көтерілетін»көктемді екеуі де қазақ ауылының өміртірлігіменқабыстыра бейнелейді. Белгілібір мезгілдің өзіндік белгі-бедерін де дөпбасып көрсетеді. Бұл өлеңдердің де рухтасыңғайласекені аңғарылып тұрады. Ендібірде Абай:Түйе боздап, қой қоздап қорада шу,Көбелек пен құстар да сайда ду-ду, –деп жырласа, Таңжарық та Абайша айтуғаден қояды.Қой шулап, қозы маңырап, сиыр мөңіреп,Беймаза ауыл сырты ырың-жырың, –деген тармақтардың үндестігі жоқ емес.Абай көктемнің жанға жайлы шуағын«Қара тастан басқаның бәрі жадырап» депбейнелесе, Таңжарық та «Жалғыз-ақ жібімегенбір қара тас» деп түйеді.Екі ақынның көктемнің жайындағыөлеңдері ғана бірлік тауып отырмайды.Таңжарық табиғат туралы жазған басқашығармаларында да Абайға ден қоятындығыбайқалады. Абайдың М. Лермонтовтанаударған «Теректің сыйы» өлеңіненмынадай жолды оқуға болады:Асау терек долданып, буырқанып,Тауды бұзып жол салған тасты жарып.Ал, Т. Жолдыұлы «Тау табиғаты»өлеңінде:Жол салып, тауды бұзып, тасты жарып,Долданып ашулы су шыпшып аққан, –деп бейнелеуі тегін болмаса керек. БұлАбайша жазу десек артық болмайды. Абаймен Таңжарықтың жаз кезіндегі қазақауылының екі сәтін суреттейтін өлеңдерібар. Абай жайлауға қонып жатқан ауылдыңқарбалас қимыл-әрекетін қапысыз көрсетеді.... Шұрқырап жатқан жылқыныңШалғыннан жоны қылтылдап.Ат, айғырлап, биелерБүйірі шығып, ыңқылдап...Қыз-келіншек үй тігерБұрала басып былқылдап, –деп суреттейді. Таңжарық та жайлауға көшіпжатқан ауылдағы абыр-сабыр тірліктікөз алдыңа әкеледі. Ақындар өмір құбылысыныңбір мезеттік сәтін тартымды бейнелеген.Бозбала жылдам, жылпың қызбаланып,Шешініп жүк артысып қимылдасып.Шуласа қорада қой, сыртта сиырЖеліде айғыр-бие қыңқылдасып.Осы өлеңдердің тақырыптық жағынанда, жекелеген тармақтары жағынан да орайластығыбайқалады. Мұның өзі де ұлыАбайдан Таңжарықтың үйренгені, одан үлгіалып, шеберлігін шыңдағаны хақ.Абайдың аңғарғыш жанары кейбір адамдардыңбойындағы міндер мен ел билеушілердіңтойымсыздығын әртүрлі көркемдіктәсілдер арқылы батыра сынап, олардыңжағымсыз бейнесін мүсіндегені белгілі.Мәселен, «Болыс болдым мінеки», «Мәзболады болысың», «Жақсылыққа», т.б.өлеңдерін атасақ та болады. Бұл жағынанкелгенде Таңжарық та осындай тәсілді қолданған.Ақын кейбіреулердің мінін астарлапайту арқылы келемежге айналдырса,кейбір адамдардың шымбайына батырамысқылға айналдырады. Бір мысалкелтірейік: «Сатылған зеңгіге» атты өлеңінде:Сатылған, екі бетің шыбар едің,Ел жеуге ежелден-ақ құмар едің.Албанды екі жүздей жеп тауыссаңБәтшағар, сонда ғана тынар едің!десе, тағы бір өлеңінде:Қызайда Дарубайдың ат-әруағы,Жайылған сөзінің көп мақал жағы.Сүртіден отыз ауыл, тоқсан қараБар екен тартып алған шатақ жағы.Кедейге жаны ашыған адам емесБасым-ақ мінезінің қатал жағы, –Вестник ҚазҰУ хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012 2012

46«Қараормандағы» адамдардың тағдырыдеп атқамінерлердің (Сатылған, Дарубай)іс-әрекетін тайға таңба басқандай тура айтып,ащы ажуаға айналдырады. Екі әкімніңқылығын мәймөңкелемей тіке мінеп масқараетеді. Ақалақшы-зәңгі болып мәнсапқабасы айналғандарға көңілі толмайды,олардың адамгершілікке жатпайтын істерінбеттеріне басады. Бұл тараптан келгендетағы да Абаймен қабысатын тұстары барекенін көреміз.Қорыта айтқанда, Таңжарық шығармаларыныңағартушылықтан азатшылдыққабағыт алып, идеялық-эстетикалық жақтантереңдеуіне өлең өрнегінің түрленіп, дүниетанымыныңкеңеюіне Абай бастағанөнерлі шоғырдың үлгі-өнегесі аз болмаған.Шыңжан өлкесіндегі қазақ әдебиетініңқалыптасып дамуы жолында қалам тартқанақындардың кемелденіп, рухани жетілуінетірек болған бұлақ көздің бірі – Абай мұрасы.Кезінде Абай мұрасы ата жұрттантысқары тұратын қазақ қауымына да кеңтарап үйретер үлгі-өнегесі, ғибрат-тағылымыаз болмаған.* * *В своей статье профессор З. Сейтжанов рассматриваетто, как развивается казахская литература за рубежоми как воспринимают великого поэта Абая.* * *In the article professor Z. Seytzhanov considers as theKazakh literature abroad and as poet Abay apprehended greatdevelops.«Қараормандағы» адамдардың тағдырыШ. Шортанбаев 1 , М. Таубалдиев 2әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 1 аға оқытушы, 2 4 курс студентіАннотация. Мақалада авторлардың қаламгер Қалихан Ысқақовтың «Қараорман» атты романына,оның көркемдік әлеміне, тіліне, стиліне, образ жасау тәсіліне талдау жасау арқылы жазушыныңкейіпкер дүниетанымына үңілудегі кемелдігі мен суреткерлік шеберлігін, авторлық ұстанымынайқындауы қарастырылған.Әдебиет – ардың ісі. Жазушы – ар мен адалдықтың,қауымның қайғысы мен қуанышынтеңдей теңгерген елдің көзі мен құлағы, сөзімен өзі. Ардың жүгін арқалау- машақат, машақаттыболса да, мәртебелі. Қаламгер боп туузорбақыт, сол бақытты баянды қылу – зоржауапкершілік. Әдебиет атты мұхитымыздысөлді сөз, тың ойларын қайталанбас құштарлықпенөзіндік арна арқылы рухани байлығымыздымолайтып жатқан дарындар аз емес.Қазақтың қара сөзін қуаттандырып, көркем ойдысөз сәулесімен нұрландыру талантқа тән.Айтылған ой көрнекті қазақ жазушысыҚалихан Ысқаққа да қатысты. Қазақ қаламгерлерініңарасындағы шоқтығы биік, пайымыбөлек, парасаты жоғары қаламды серік еткенҚалихан жайында сөз қозғау оңай емес. Танымынантамыр алған, жүрегінен жыр боп төгілгентуындыларын талдау одан да қиын. Оқырманқауымға атын шығарған тұңғыш туындысы"Қоңыр күз еді" повесі. Шығарма өзінің балалықшағындағы өмірін өксігімен және өз махаббатыментұтас күйінде бұзбай – жармай қағазбетіне түсіре салғандай әсерге бөлейді. Повестегібізге таныс интернат өмірі бар шындыққалпымен көзімізге елестейді. Мұнда сезіммөлдірлігі, жан тазалығы және турашылдығыменесте қалатын шыншыл да бірегей бейнелеркездеседі. Қасым, Алтын, Қомшабай бейнелерінсомдағанда, қаламгердің шын сыры, ой –арманының гуманистік сипаттары жарқырайкөрінетіні айқын. «Теңіздің қасиеті тамшыдантанылады» демекші, алғашқы қадамынан-ақ өзініңайқын қолтаңбасын танытты. Жазушыныңүздік шығармалары орыс, украин, өзбек, татар,чех, словак, неміс тілдеріне аударылып басылуыда көп нәрседен хабардар еткендей.Қ. Ысқақовтың қаламынан туындаған шығармалардыңқай-қайсысын алсаң да, көз алдымызғабүкіл Алтай өңірі өзінің ғажайып тұтастұлғасымен, әсем табиғатының көрінісімен жандыбаурайды. Тіпті халық жазушысы ҚабдешЖұмаділовтің: "Алтайдың тұмса табиғатын,шулаған қара орманы мен Бұқтырманың булыққансарынын көркем прозада бірінші ретбейнелеген - Қ. Ысқақов."- деген сөзінде тереңISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ш. Шортанбаев, М. Таубалдиев47сыр жатыр. Айтылған ойымыздың дәйекті дәлеліретінде қаламгердің 1981 жылы жарық көрген«Қараорман» романын алсақ та жеткілікті.Романның көтерген жүгі қомақты. Орманшылардыңтұрмыс-тіршілігін көрсету арқылыадам тағдырын алдыңғы кезекке шығарып, қоғамныңәрқилы сәтін, кезеңнің келеңсіз тұстарымен шуақты мезеттерін көркем сөзбен кестелеп,талабы өскелең оқырман қауымды бейжайқалдырмайды. Оқиға Алматыдағы орманшаруашылығы институтын тәмамдаған Бекеттіңжұмыс іздеп, Әбдіжапармен әңгімелесуіненбасталады. Оқиға бірте-бірте өрбіп, Жындысайдағыжалқы өмірдің күйбеңіне түсіп, тартысшиеленісе түседі.«Қараорман» романы Алтай өңірінің әсемтабиғатын, ондағы орманшылардың әрекетін суреттеуменшектеле ме? Әрине, жоқ.Табиғат – адам өмірімен біте қайнасқан тіршілікортасы. Одан адамды, керісінше, табиғаттыадамнан әсте бөлуге болмайды, бүтінніңбөлшегі, жартының жарымы. Заңдылыққа негізделгенбұл шарттың көркем шығарма да көрінуіде заңды. Автор қалай көрсете алған?Оқырманның көз алдына палитралы картинаелестей ме? Мәселе осында. Көркем шығармадағымына мына бір сәттер: «Қара орманныңкөкжиектегі тұтасқан сілемі қара жартастардыңөркеш-өркеш жақпарындай ырсиып, боз шаңырақтыңкүмбезін түртіп тұр. Тайганың түнімақпал қара. Тайганың түні тым-тырыс», немесе«Шаңқай түс болса да, таудың теріскейіалакеуім. Оның үстіне ала шарбы бұлт күнкөзін кіреукелеп, боз аспанның реңі кірлегенбөздей сынық. Сай-сала суық, жазғы салымғыкүңгірт те меңіреу орман көңілді құлазытып,тірлік біткенді жаныштап тастаған». Жазушыныңсөзден сурет сала білу шеберлігіне таңданбасқашараң жоқ! Жалпы, алғанда адамныңкөңіл күйін ауа райымен, табиғаттың сан алуанқалпымен байланыстыру бұл шығармада жиікездеседі. Мәселен, романның соңында Жақыптыңауылдан кеткен сәтін суреттейтін мына бірдеталь соның айғағы: «Жақып ауланың қақ ортасындатұнып алып ысқырып жіберді; шатырішінен пар-пар ұшқан кептерлердің қанат тарсылыауаны жаңғыртты көтергіш кранның қалыңорманы сыңысқан жатақтар жұртын екі-үшайналды да көз талдырып әуелей берді; қайтыпоралмайтындай қара орманның құсына шейінүркіткен Жақып көңілінің құсымен қош-тасқандайаспанға ұзақ сүзілді, қырықтан ас-қаншаалданыш боп келген жастық дәуреннің соңғысарқытымен біржола қош айтысып еді».Қаламгер кейіпкерінің жан күйзелісін, көңілініңкірбің шалып, жабырқау тартқан мезетіншебер жеткізе білген.Романдағы оқиға Әбдіжапар, Жақып, Мешел,Бескемпір, Сиғат, Бекет, Сан Саныч, Осипқарт, Леся сынды кейіпкерлердің қатысуыменөтеді. Әр кейіпкердің өзіне тән характері бар.Әбдіжапар заманның қабағын аңдыған қу-пысықайболса, Мешел дүниеқоңыз, Сиғат қызқұмарсері мінезді, Осип қарт әңгімешіл, Лесяжеңілтек. Үнемі осы мінезде көрінбейді, бұларда адам, бір күйден екінші күйге ауысып отыратынсәттері көп, себебі өмір ғой, ал көркемшығарма – өмірдің өнердегі сәулесі. Туындыдағыкөтерілген мәселе бүгін де маңызын жойғанжоқ, романның өміршеңдігі де сол. Әбдіжапардай«түлкі заманды тазы боп шалған» жандараз ба?! Леспромхоздың жоспарын асырасілтеп, қалған қаражатты қалтаға басқан Әбдіжапаркейін лесхоздың директоры Сиғаттыңсөгісіне қалып, «жұтқанын қайтарып, жыртқанынжаматады». Бұл біздің өміріміздің өзектімәселесіне айналған жемқорлық пен парақорлықтыңпошымы сол кездің өзінде де өміршеңдігінжоғалтпаған! Жындысайдың жылсайын жүдеу тартқан күйін бей-берекет шабылғанағаштардың кесірінен екенін, табиғаттыңтамаша көркін қолдан құртып жатырғанынжазушы Шерубай мен Осип қарттың аузыменайтқызады. « Адамзаттың табиғатсыз күні жоқ,Оны айтуға табиғаттың тілі жоқ» деген байламдыпікір осы орайда ойға еріксіз оралады.Зинақорлық, нәпсіқұмарлық – адам баласыныңөмірімен біте қайнасқан қасіреті. Лесяныңкішкентайдан дос болып, кейін өмірлік серігінеайналған Жақыптың көзіне шөп салуы, ол теңізфлотына кеткенде, Анисимнің Петькасымен көңілжарастыруы, Бекетке қыр көрсетуі оқушыныжамандықтан сақтануға шақырады. Оқисың,ойланасың. Жақыптың бел ауруына ұшырап,күйзелген күйініші жаныңа батады, Лесянысоны неге түсінбейді деп кей кезде жек көріп текетесің. Леся образы осыны аңғартады.Мешелдің мешкейлігін көріп, алғашындаодан алшақтайсың. Кейін оған жанашырлықсезімің оянады. Неге? Кішкентайдан өгей әкеденкөрген қорлығы, жоқшылық пен мұқтаждықоны осы жағдайға жеткізген. Ақшаға құмарлығыоның жайлы тұрмысты аңсауынан туғанын,бақытты күндерге үмтылысы екенінтүсінесің. Жәмиламен қосылып, өмір ағысынабейімделіп, барлығын жаңаша бастайды.Бекеттің образы өзінше бөлек. Оның талпынысы,өмірге құлшынысы басқаларға ұқса-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

48«Қараормандағы» адамдардың тағдырымайды. Институтты бітірген жас маман кейінлесхоздың бас орманшысы атанады. АлматыданАлтайдың жабайы табиғатына аттануы,қайсар мінезі, еңбекке құштарлығы кім-кімгеде үлгі.Шығарманы бірден оқып, игеріп кете алмайсың.Бір қалыпты, бір сарынды басталған туындыкеле-келе өз арнасын табатындай. Жалпыавтордың сөздік қоры құнарлы. Дегенмен, кейсөздері түсініксіз, жергілікті сөз ерекшеліктерінжиі қолданып, романның өн бойында кіріктіріпотырады. Мәселен, такаббар, тахта, айланып,пашпырт т.б.Романның ең ұтымды тұстарының бірі –юмордың жиі кездесуі. Ұзақ сонар баяндауданоқырманды құтқарып, көңілдендіріп отырады:«Ақша... Адам орнына ақша, бала орнына ағашжинайтын да мода болды-ау!». Оқып отырып,күлесің, күле отырып, ойға батасың. Бұндайтұстары жетерлік.Қаламгердің қалам алысының шеберлігі сол– сөйлемдерін қанатты сөзге құра білгендігінде.Мәселен, «Сызылып ішіп, сыпайлықпен тойғанбір тамақтың, сыбырлап сөйлеп, сызданып тыңдағансұқпаттың жалқы көңілге шипалығы қанша?!»,«Әр заман өз ақылымен дана, өз ақымағымендуман», «Кешегі қызығың – бүгінгімұң, кешегі мұңың – бүгінгі күлкі», «Әйел затынерегестірсең, жау түсіреді, еркелетсең, басыңашығады, елемесең, мүсәпір». Қаламгердің өмірдентүйгені мен жиғаны мол екені көрініп-ақтұр. Салмақты ой, шымыр түйін, кесек пікірлер.Ал енді кейбір көлеңкелі тұстарын шолыпөтейік. Алғашында бас кейіпкер секілді көрінгенБекетті нағыз шешуші тұстарда жиі «жоғалтып»аламыз, оның көрінгенмен көңіл көтеруі,Жақыптың әйеліне көз салуы жеңіл ойдыңадамы екенін көрсетіп қоя береді. Образ типтіккүйге жетпеген. Оның махаббатқа дәрменсіздігікөп жағдайда көптің бірі ретінде көрсетеді, әрқызды Әсемге ұқсатуы қисынға келмейді, ескесақтау қабілеті нашар ма деп ойлап қаласың, алболмашы бір сезімі де жеткілікті суреттелме-ген. Басында біраз ісімен көзге түскен Сиғат тасоңғы сәтте ұшты-күйлі жоғалады. Мешелдіңде 15 сөткелік түрмеден кейінгі тағдыры дабеймәлім. Аяқсыз қалған. Оқушыға күмән туғызатынжерлердің бірі - Жәмиланың ата-ананыңқарсылығына қарамастан, қыз айттыруға келіпотырған Бекеттердің артынан жүгіріп шығып,«түр-тұлғасы келіспеген», өзі танымайтын Мешелдіңетегінен ұстауы аса нанымды шықпағанынайта кетсек, артық болмас.Ал тұтасымен алғанда, «Қараорман» романыэкологиялық мәселені қозғап, тағдыр тартысынақұрылған, орманшы атты мамандықтыңқиын да қызықты қырларын көрсете білген.Әсіресе орманшылардың зеңгір көкке қарап,күн райын бақылай білуі (Сиғаттың), ағаштардыңбелгілі бір мөлшермен шабылуы көпнәрсені аңғартады. Сонымен қатар ауыз әдебиетіндекездесетін бітім-болмысына қарап атқою (Қара Дию, Тасқабақ, Қарашелек, Мешелт.б.) тәсілі де - романның табыстарының бірі.Қалихан Ысқақ – қазақ әдебиетінде өзіндікорны бар дарындардың дарасы. Өмір сүруінтоқтатып, историзм «қоймасына» түскен небіржауһар сөздерге «өмір сыйлағаны» қаламгерқабілетінің қуатын сездірмей ме?! Сонысыменқұнды, сонысымен асқақ.Әдебиет:1. Ысқақов Қалихан. Қараорман: Роман. – Алматы:Жазушы, 1981. – 232 б.* * *В статье авторы рассматривают и анализируют художественныймир, язык, стиль и способы формированияобразов в романе писателя Х. Ыскакова «Кара орман», атакже художественное мастерство писателя в подачемиро-воззрения персонажей и определения авторскойпозиции.* * *The article concentrates on the analysis of artistic world,language, style and methods of forming the images in thenovel “Kara Orman” by H. Iskakov and proficiency of theability to analyze inner world of the characters and identificationof author’s position as well.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

C. Б. Жұмағұлов, С. У. Такиров49Ү.Субханбердина еңбектеріндегі қазақ библиографиясы және кітаптану іліміC. Б. Жұмағұлов 1 , С. У. Такиров 2Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың 1 профессоры, 2 доценті, Қарағанды, ҚазақстанАннотация. Мақалада көрнекті ғалым Ү. Суханбердина ғылыми еңбектерінің ғылыми жаңашылдығымен ғылыми өзектілігі қазақ библиографиясы мен кітаптану контексінде алып қаралады.Авторлар ғалымның ғылыми еңбектері мысалға ала отырып, қазақ библиографиясы мен.Әдебиетші ғалым Ү.Субханбердина қазақбаспасөзі, кітап тарихын зерттеу, библиографиясынтүзу сынды ұлттық әдебиеттану ғылымыныңзерттеу нысанынан тыс қалып келгенруханият әлемінің аса өзекті де күрделі арнасындаұзақ жылдар жемісті еңбек етті. Қазақәдебиеттануының соны табысын айғақтайтынәрі тың қадам болып табылатын «Айқап» бетіндегімақалалар мен хат-хабарлар. Қазақтыңреволюциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегіматериалдар. Мазмұндалған библиографиялықкөрсеткіш. І-бөлім» (1961), «Қазақтың революцияданбұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар.Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш.2-бөлім» (1963), «Әдеби мұра. Революцияданбұрынғы мерзімді баспасөз бетіндегіжарияланған көркем шығармалар» атты іргелі(1970) еңбектері үлкен маңызға ие. Халқымыздыңғасырлар бедеріндегі қоғамдық-саясидамуындағы рухани өмірінің шежіресі қазақбаспасөзінің тарихын зерттеу мейлінше молбатылдық пен парасатты талап ететін-ді. Бұлорайда Х.Бекхожиннің «Тұңғыш қазақ газеті«Дала уалаяты» (1949), Б.Кенжебаевтың «Қазақбаспасөзінің тарихынан» (1950) еңбектері ХХғасырдың 50-жылдар басындағы идеологиялықталаптағы «Қазақ баспасөзін зерттеудегі өрескелқателіктер», «Тарихи шындық бұрмаланбасын»атты мақалаларда сыналғанын ескерсек,ұлтымыздың сан қатпарлы рухани және қоғамдықдаму белестерімен сабақтас баспасөзтарихының бастапқы және кейінгі асыл арналарынзерделеп, ғылыми шежіресін екшейотырып библиографиясын түзудегі Ү.Субханбердинаныңқұнды кітаптары да кеңестік саясатызғарына ұшырап, ұлттық мүддеге терең тамыртартатын тың ізденістері тоталитарлық жүйетезіне алынды.«Айқап» бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар.Мазмұндалған библиографиялық көрсеткішке»Алаштың рухани және саяси көсемдеріӘ.Бөкейханұлы, А.Байтұрсынұлы,М.Дулатұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш,М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы материалдарынсол кезеңнің өзінде батылдықпен енгіз-генімен олардың құнды мұралары цензуратарапынан алынып тасталды (1,16). Ғалымкітап редакторы Е.Ысмайыловпен бірге саясиқысымға алынып, Б.Кенжебаевтың «Айқап»журналы туралы еңбек» («Қазақстан Мұғалімі».1961.4.ҮІІІ)атты мақаласындағы оң пікіріжәне де кемел іске тірек бола білген Қ.Сәтбаев,Ә.Марғұлан, С.Зиманов қамқорлығы ғанаидеологиялық қуғын-сүргін тепірішінен қорғапқалды. Алайда Қазақтың мемлекеттік баспасыбиблиографияның екінші бөлімін басудан бастартты (2,9). Бұдан қазақтың төңкерістен бұрынғымерзімді баспасөзіндегі материалдардыңбиблиографиялық көрсеткішін жарыққа шығаруқаншалықты қиын өткелдерден өте отырыпжүзеге асқанын әрі осы шырғалаңды жолдатар жол, тайғақ кешсе де ұлт руханиятынадеген адалдығынан бір табан шегініс жасамағанзерттеушінің қажыр-қайратын еш боямасызтанимыз.Ү.Субханбердинаның «Айқап» бетіндегі мақалалармен хат-хабарлар. Қазақтың революцияданбұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар.Мазмұндалған библиографиялықкөрсеткіш». І-бөлім» кітабы Қазан төңкерісінедейінгі қазақ тіліндегі мерзімді баспасөз бетіндежарияланған маңызды материалдарды Ресейдегіқұнды мұрағат негізінде қамтыған алғашқыкүрделі де мейлінше маңызды көрсеткішболды. Осы іргелі еңбекке жазған «Айқап»журналы туралы дерек» рецензиясындағыБ.Кенжебаевтың «Бізде қазақ революцияданбұрын шыққан газет, журналдар бетінде жарияланғанмақалалар мен хат-хабарлардыңбиблиографиялық көрсеткіштері жоқ, болғанемес» («Қазақстан мектебі».1961.4.ҮІІІ) дегенпікірі тұрғысынан келгенде ғалым еңбегініңсоны ғылыми жаңалығы айқын танылады.Әдебиетші «Айқап» журналында жарияланғанматериалдарды тақырыптық тұрғыданалғаш жүйелеп, көрсеткішті негізгі сегіз тарауға(қазақ елінің экономикасы мен саясижағдайлары, тарихы, мәдениет, оқу-ағарту, тілжәне әдебиет, баспасөз, денсаулық сақтау, дінмәселелерін қатысты мағлұматтар) топтасты-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

50Ү. Субханбердина еңбектеріндегі қазақ библиографиясы және кітаптану ілімірып берді. Онда журнал бетінде жарияланғанмақала, хат-хабарлардың толық библиографиялықдеректерімен қатар мазмұндамасыжазылып, авторлардың алфавиттік көрсеткішіде қамтылды. «Айқап» журналы туралы» мақаладазерттеуші басылымның маңызы туралыайта келіп: «Революциядан бұрын қазақ тілінде14 газет, бір журнал шыққан. Олар: «Түркістануалаятының газеті» (1870-1883), «Дала уалаятыныңгазеті» (1888-1902), «Серке» (1907),«Қазақ газеті» (1907), «Дала» (жылы белгісіз),«Қазақстан» (1911-1913), «Ешім даласы»(1913), «Қазақ» (1913-1918), «Айқап» (1911-1915), «Алаш» (1916-1917), «Бірлік туы»(1917), «Сарыарқа» (1917), «Ұран» (1917), «Үшжүз» (1917), «Тіршілік» (1917)» деген құндыдерек келтіреді. Соның барысында Б.Кенжебаевтың«Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағыдемократ жазушылары» (1958) еңбегіндегіқазақ баспасөзі тарихына қатысты қамтылмайқалған дерек көздерін «Алаш», «Бірлік туы»,«Сарыарқа», «Ұран», «Үш жүз», «Тіршілік»басылымдармен толықтырды. Ал, «Қазақтыңреволюциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегіматериалдар. Мазмұндалға библиографиялықкөрсеткіш. 2-бөлім» (1963) кітабында 1870-1913 жылдар аралығында жарық көрген «Түркістануалаятының газеті», «Дала уалаятыныңгазеті», «Қазақстан» басылымдарындағы түрліғылым салалары тақырыбындағы мақала-хабарларқамтылды. Еңбектің «Қазақтың революцияданбұрынғы мерзімді баспасөзі жөнінде»тарауында қазақ басылымдары туралымаңызды деректер беріліп, ұлт баспасөзініңтарихын тану мен зерттеудің өзекті арналарынайқындай түсті.Ғалымның аталған еңбектері қазақ баспасөзініңмазмұндалған библиографиялық көрсеткішінқұрастыру, зерттеу барысында ғылыми-зерттеушілікнысанына өз деңгейіндеалына қоймаған әрі мейлінше күрделі кезеңболып табылатын Қазан төңкерісіне дейінжарық көрген құнды басылымдарды жинақтауарқылы рухани өмірге сіңіру, ғылыми айналымғаенгізу талабындағы әдебиеттанудағытың да батыл ізденіс болды. Ғалымның «Қазақтыңреволюциядан бұрынғы мерзімдібаспасөзі және көркем әдебиеті (ХІХ ғасыраяғы-ХХ ғасырдың басы)» (1964) тақырыбындағыкандидаттық диссертатциясы да қазақбаспасөзімен қатар оларда жарияланған әдебитуындыларды жүйелі қарастыруымен құнды.Әдебиетші құрастырумен, алғы сөзіменжарық көрген қазақ мерзімді басылымдарындажарияланған көркем шығармалары қатарындаШ.Құдайбердіұлы мұрасы да кеңестік цензурақысымына қарамастан ғылыми айналымға жолтауып отырды. Мәселен, «Әдеби мұра» кітабына«Қалқаман-Мамыр» жырының он нұсқасыныңбірін және де бір аңыз-әңгімесі, екі версиясымен жеті варианты бар «Еңілік-Кебектің»«Дала уалаятының газетіндегі» нұсқасынғылыми принциптілікпен енгізген болатын. Өзкезегінде Ү.Сұбханбердина және Ш.Ахметов,М.Ғұмарова, Б.Ысқақов, Т.Қанағатов, Г.Сұлтанғалиева,Е.Байтоқов, С.Шоқпарова, Қ.Қабдоловаларат салысуымен жарық көрген қазаққолжазбаларының ғылыми сипаттамасыныңекінші томдына халқымыздың төңкеріске дейінгіғашықтық жырлары (лиро-эпос) қамтылып, 191жырға сипаттама берілді. Осы қолжазбалардыңжүз қырық екісі қазақ топырағында, елугежуығы Шығыс сюжетіне құралған дастандарекені айқындалды. Бұл ретте кітапта Ш.Қ.-ның«Еңілік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр», «Ләйлі-Мәжнүн» дастандарының қамтылуы аталғанғалымдардың ғылыми обьективтіліктерін декөрсетеді. Міне, аталған томның сөз басындаБ.Ысқақов «Қалқаман-Мамыр», «Еңілік-Кебек»қолжазба сюжеттік желісі, композициялық құрылысы,стильдік ерекшеліктерін де қарастырды(3,9-11).«Қазан университетінің кітапханасындағықазақ қолжазбалары» («Қазақ ССР ҒА хабаршысы.Қоғамдық ғылымдар сериясы». 1969.№4), «Шығыс сюжеттері» («Қазақ ССР ҒА хабаршысы.Қоғамдық ғылымдар сериясы».1972.№6), «Шығыс зерттеуші ғалымдары жәнеқазақ әдебиеті» («Жұлдыз». 1983.№4), «Шығыстанушыларжәне қазақ әдебиеті» («Жұлдыз».1983.№4)сынды проблемалық мақалаларындаұлт руханиятының асыл арналарынзерттеу мен жариялауда қашан да елдік қасиеттердібасты орынға қойған Ү.Субханбердинаныңқұрастыруымен, алғы сөзімен жарықкөрген «Ғашық-наме. Шығыс хикаяларыныңжелісіне құралған қазақ дастандары» (1976.1986) Шығыс хикаяларының желісіне құралғанқазақ дастандарының тұңғыш рет жеке кітапболып шығуымен құнды болып табылады.Дастандардың тақырыптық-идеялық желісін,олардың қазақ топырағында тууы мен жариялануынқарастырған әдебиетші жинақта«Бозжігіт», «Сейфүлмәлік», «Таһир-Зуһра»,«Мұңлық-Зарлық», «Иранғайып Шаһ Ғаббас»,«Жүсіп-Зылиха» дастандарын қамтыды. Жинаққа«Ләйлі-Мәжнүн» дастанын енгізбек болғаныменғалымның өзі кейіннен жазғанындайISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

C. Б. Жұмағұлов, С. У. Такиров51цензура қысымынан «оң ниетімізді іске асыраалмадық» (4,28).Ғалым кеңестік дәуірдегі тоталитарлықжүйе қысымына қарамастан өзінің қай еңбегіндеболмасын Алаш арыстары, соның ішіндеШ.Қ. мұрасын ғылыми негізді бағалауғы күшсалды. Оған жоғарыда қарастырылған еңбектерайқын дәлел десек, өз кезегінде «Қазақ фольклорымен әдебиет шығармаларының текстологиялықзерттелуі» атты ұжымдық ғылымимақалалар жинағына енген «Шығыс тақырыбынажазылған қазақ дастандарының алғашқыбасылымдары» зерттеуінде классикалық шығысәдебиетінің дәстүрінде қазақ топырағындатуған мұралар кеңінен талданды. Соның ішіндеФизулидің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының қазақарасына ауқымды тараған нұсқасын саралауыерекше назар аудартады. Өйткені аталған дастанныңқазақ әдебиетінде орнығуы Шәкәрімшығармашылығынан ажырағысыз өзекті мәселе.Міне, Ү.Субханбердина «Ләйлі-Мәжнүн»поэмасының қазақ арасына мол тарағаны -Физули нұсқасы. Осы нұсқаның толып жатқанқолжазбалары архив қазыналары мен кітапханақорларында сақтаулы тұр. «Шолпан» журналының1922 жылғы 2,3 және 1923 жылғы4,5,6,7,8, сандарында басылған. Қазақ советәдебиетінің негізін қалаушылардың бірі СәкенСейфуллин 1935 жылы поэмаға алға сөз жазыпжеке кітап етіп жариялаған болатын» (5) депШәкәрім мұрасының маңызын сол кезеңніңөзінде-ақ әділ бағалады. ХІХ-ХХ ғасыр басындағықазақ халқының саяси-әлеуметтік, руханиөмірі тыныс-тіршілігінің айнасы іспеттес қазақкітаптарын зерттеу, библиографиялық көрсеткішінжариялау сынды маңызды істердің ғылыми-әдіснамалықмәселелерін ұлттық әдебиеттануғылымында уақыт талабына орайжандандыру, жаңаша сипатта жаңғыртудағызерттеушінің «Қазақ кітаптары. Библиографиялықкөрсеткіш» (С.Есова, Д.Сейфуллиналарменбірге) (1986.1994), «Дала уалаятыныңгазеті» (1-5 кітап) (1989-1994), «Қазақ кітабыныңшежіресі» (Д.Сейфуллинамен бірге)(1996), «Қазақ. Алаш. Сарыарқа» (1993), «Қазақхалқының атамұралары» (1999), «Түркістануалаятының газеті» (2003) еңбектері айрықшааталады. Атап айтқанда, Ү.Сүбханбердинаның(С.Есова, Д.Сейфуллиналармен бірге) «Қазақкітаптары. Библиографиялық көрсеткіш (1807-1917)» (1986) еңбегі үлкен маңызға ие десек,библиографиялық көрсеткішке сол кездеәдеби мұрасы әлі толық ақталмаған ШәкәрімҚұдайбердіұлы, Ғұмар Қараш кітаптарынбатылдықпен енгізгені үшін авторлар «айыпақша» төледі (6,28). Осындай басты идеологиялықкедергілер бола тұра Ү.С. «Есімдеркөрсеткішінде»: «Ұмтылған» - бүркеншік ат,шын аты – Құдайбердіұғлы Шәкәрим» (5,186)деп көрсетті. Ал «Кітап тақырыптарыныңкөрсеткішінде» Ш.Құдайбердіұлының «Иманғибадат (Мұсылмандық кітабы)», «Қазақайнасы», «Қалқаман-Мамыр» кітаптарының аттарыатап көрсетілді. Бұл тұрғыда қазақ кітаптарының1803 жылы жарық көрген «Сейфулмәліктен»бастау ала отырып кейінгі дамутарихын зерттеуді ғылыми негіздеген аталғанұжымдық еңбек К.Матыжанов атап өткеніндей«Ә.Жиреншин өз зерттеуінде 150 кітап атауымен 180 басылымды атаса, М.Бөжеев 280 кітапатауы мен 499 басылымды көрсетеді. Ү.Субханбердинаныңаталған еңбегінде 480 кітапатаулары мен 720 басылымды айқындайды».1807-1917 жылдар аралығында басылыпшыққан қазақ кітаптары қамтылған іргеліеңбек Ү.Субханбердинаның «Қазақ кітаптарыныңтарихынан» атты зерттеу мақаласыменашылған. «Туған мәдениетіміздің ежелден кележатқан өзекті тарауының бірі – қазақ кітаптары.Енді сол қазақ кітаптарының тарихынтүбегейлі зерттеу үшін алдымен қазақ кітаптарыныңбиблиографиясын құрастырып алуымызкерек» деп білген ғалым төңкерістен бұрынжарық көрген қазақ кітаптарының библиографиясынжасауда Мәскеу, Қазан, Ташкент,Алматы қалаларындағы ғылыми кітапханаларындағысирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларқорында сақталған қазақ кітаптарыныңфотокөшірмелерін және микрокөшірмелерінтүсіріп алуда маңызды да кемел істер атқарды.Еңбекті дайындау барысында мұрағат материалдарынигеру, түрлі каталогтарды, проспектілерді,библиографиялық тізімдерді, естелікпен мемуарларды, төңкерістен бұрын шығыптұрған газет-журналдарда басылған мәліметтерыждахаттылықпен пайдаланылып, қазақ кітаптарыныңкартотекасы түзілді. Картотекаданегізінен Қазан, Орынбор, Уфа, Ташкент жәнеПетербургте араб әрпімен басылып шыққанқазақ тіліндегі кітаптар және мәтіні екі тілде(қазақ-орыс) қатар басылған кітаптар, сондайаққазақша-татарша-орысша, орысша-қазақша,қазақша-орысша-парсыша-арабша т.б. сөздіктерде алынды. Қазақ кітаптарының басылу,жарық көрі тарихына кеңінен тоқталып, төңкерістенбұрын басылған қазақ тілінде басылыпшыққан кітаптардың халқымыздың тарихын,әдеби, мәдени өмірін зерттеу үшін маңызы өтеВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

52Ү. Субханбердина еңбектеріндегі қазақ библиографиясы және кітаптану ілімізор екенін баса көрсеткен ғалым «Бұл кітаптартарихи деректерді, архив қазыналарын толықтырып,қазақ халқының саяси, мәдени өміріненқұнды мағлұматтар береді» деген сындарлыпікір білдірді.ХІХ ғасырдағы орыс шығыстанушы ориенталистерініңқазақ халық ауыз әдебиеті нұсқаларын,ақын-жыраулардың өлең-жырларынжазып алып, кітап етіп бастырудағы еңбектеріне,сонымен қатар халқымыздың ағартушықайраткерлері Ыбырай, Абай кітаптарыныңжарық көруіне тоқталады. Классикалық Шығыстақырыбына жазылған қазақ қисса дастандарына,шығыстық сюжетке құралған поэмалардыанықтай отырып, «Бозжігіт», «Сейфүлмәлік»,«Көрұғлы», «Ләйлі-Мәжнүн»,«Мұңлық-Зарлық», «Шәкір-Шәкірат», «Жүсіп-Зылиха», «Таһир-Зуһра» сынды кітап болыпбасылған нұсқалардың кейбірінің мазмұнын,басылу тарихын әдеби материалдарға сүйенеотырып қарастырады. «Революциядан бұрынжарық көрген әрбір кітап, газет-журнал -халқымыздың азаматтық тарихы» деген ғалымДулат, Шортанбай, Мәшһүр Жүсіп, Н.Наушабайұлы,Ғ.Қараш кітаптарының аттарын дағылыми батылдықпен енгізді.Қазақ баспасөзі тарихындағы алғашқы қарлығаштардыңбірі саналатын «Дала уалаятыныңгазеті» жинағы бірінші кітабының(1989) Ү.Субханбердина құрастыруымен жарықкөруі де заңды болатын. Жинақта 1888-1894 жылдары аралығында Омбыда қазақ жәнеорыс тілдерінде шыққан басылым беттеріндежарияланған материалдар берілді. Аталғаніргелі басылымның барлығы бес кітабын ғылымиыждахаттылығымен, қажыр-қайратыменжарыққа шығарған әдебиетші 1-кітапта (1989)Шәкәрім ақынның «Д.У.Г.» бетінде жарияланған«Қазақтардың естерінен кетпей жүргенбір сөз» (1892. №№29,31,32,34-40), 4-кітапта«Редакцияға келген хат» (1895. №49) мұраларынқамтыды. «Дала уалаятының газеті»және қазақ әдебиеті мен мәдениеті» атты кіріспемақалада ғалым басылымның шығутарихына тоқталып, онда басылған шығармаларда«қазақ өмірінің барлық күрделі құбылыстарымен оқиғалары толық, тұтас қамтылмасада, қазақ халқының тарихында болғанұлы өзгерістер, халық өмірінің жеке-жекесуреттері алғаш баспасөз бетіне түсіп, ұлтәдебиеті мен мәдениетінің негізін қаласуғакөмектесті» деп басылым бетінде Ы.Алтынсаринтуралы жазылған мақала, Абай өлеңдерініңтұңғыш баспа бетін көруі және де қазақ тілінеаударылып берілген шығармалар, газет бетіндегіәдебиет мәселесі туралы пікір таласы, өзгеде мәселелерді жан-жақты қарастырды. Ғалымгазетті ғылыми тұрғыдан игеру жұмысы «әдебиетіміздіңдамуына проблемалық, теориялықмәселелерді кеңінен көтеруге, оны терең жанжақтызерттеу ісіне көп себін тигізетін саласы»деп аталған кітапта газет бетінде жарияланғанәдеби публицистикалық материалдардың үлгілерінауқымды әрі жүйелі қамтыды. 1888-1893жылдарда «Дала уалаятының газеті»-особоеприбавление к «Акмолинским областным ведомостям»,«Киргизская степная газета» беттеріндебасылған әдеби нұсқаларға түсініктер деберілді.Ү.Субханбердина құрастырумен жарық көрген«Айқап» (С.Дәуітовпен бірге) (1994), «Қазақ»(С.Дәуітов, Қ.Саховпен бірге) (1995), «Қазақ.Алаш. Сарыарқа» (1993), «Қазақ халқыныңатамұралары» (2002), «Түркістан уалаятыныңгазеті» (2003) библиографиялық кітаптарыныңда ұлт руханиятындағы маңызы айрықша.Оларда баршы саналы ұлт зиялылырымен қатарШәкәрімнің қазақ газет-журналдарында жарияланғанмақала, әдеби туындылары жүйелі қамтылды.Мәселен, «Айқаптың» авторлары»бөлімінде ақын өмірі, шығармашылығы туралықұнды деректер беріліп, журналда ақынның«Мұсылмандық кітабы», «Түрік, қырғыз, қазақһәм хандар шежіресі» кітаптары туралы хабарлар,«Біздің мұқтаждарымыз», «Сөз таласы»,«Басқармаға хат» т.б. мақалалары жарияланғанытуралы құнды деректер берілген.Сондай-ақ «Айқап» журналында басылған мақалалармен хат-хабарлардың мазмұндалғанбиблиографиялық көрсеткішінде» Ш.Құдайбердіұлымұрасы қамтылып, оларға қысқаша түсініктемелерберілді. Ал «Қазақта» «Бүркеншікесімдер көрсеткішінде» «Ұмтылған» Шәкәрімніңбүркеншік есімі болғанын түйсе, кітаптаақынның «Қазақ құтты болсын!» өлеңі, Ә.Бөкейханныңақын кітаптарына жазған сын мақалалары,«Желкектің» «Шәкәрім ақсақалға»мақаласы қамтылған.«Қазақ кітабының шежіресі» (1996) атты1807-1917 жылдар аралығында жарық көргенқазақ кітаптарының библиографиялық көрсеткішінің«Кітап тарихы-адамзат тарихы» аттыкіріспе мақаланың да кітаптану ілімінде маңызызор. Мәселен, онда Шәкәрім шығармашылығықарастырылып, ақынның 1911 жылдарыОрынбордың «Үміт» баспасынан «ИманҒибадат (Мұсылмандық кітабы)», «Кәрімов-Хусаиынов» баспасынан «Түрік, қырғыз, қазақISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

C. Б. Жұмағұлов, С. У. Такиров53һәм хандар шежіресі», 1912 жылы Семейдегі«Жәрдем» баспасынан «Қалқаман-Мамыр»,«Қазақ айнасы» кітаптары жарық көргені туралықұнды деректер, мәліметтер берілген.«Қазақ халқының атамұралары» (1999) аттыұлт руханиятын еселеуге соны тыныс дарытқан834 беттік мазмұндалған іргелі библиографиялықкөрсеткіште 1870-1918 жылдар аралығындажарық көрген сегіз қазақ баспасөзінің («Түркістануалаятының газеті», «Дала уалаятыныңгазеті», «Айқап», «Қазақстан», «Қазақ», «Алаш»,«Сарыарқа», «Бірлік туы») аса маңызды деректерімен мәліметтері қамтылып, 84 ұлт зиялысыныңсуреті, барлығы 5204 мақаланың мазмұндамасытоптастырылды.Ү.Субханбердинаның «Түркістан уалатыныңгазеті» («Білім және еңбек».№5), «Абайдың өзітірі кезінде басылған екі өлеңінің текстологиясы»(«Қазақ ССР ҒА хабарлары. Қоғамдықғылымдар сериясы. 1971.№3»), «Дала уалаяты»Шоқан туралы» («Қ.Ә».1985.21.ҮІ), «Тұнықбастау («Дала уалаяты» газеті жайлы)» («Білімжәне еңбек». 1988.№8), «Д.Сұлтанғазиннің қазақтіліндегі мақалалары» («Жұлдыз». 1989.№4), «Айқап» туралы ақиқат» («Зерде». 1991.№11), «Шырғалаңнан өткен шығармалар:(Ш.Құдайбердиев пен М.Дулатовтың шығармаларыжайында)» («Халық кеңесі».1992.21.Ү),«ашылған бүркеншік аттар» («Қазақ үні». 1993.сәуір) т.б. мақалаларының да ғылыми сипаты,танымдық-тағылымдық маңызы зор.Түйіндей айтқанда, Қазан төңкерісіне дейінгіқазақ халқының тұтас руханият әлемін танудаүлкен маңызға ие ұлт баспасөзі мен кітаптарихын зерттеуде ерекше қажыр-қайрат пенғылыми ерлік танытқан ғалымның ғылымимұрасы бүгіндері жан-жақты зерттеуді қажететеді. Әдебиетші мұрасын зерттеу қазақ библиографиясымен кітаптану ілімінің өзектімәселелерін қарастыру мен танудағы бірден бірқұнды арна болып қала бермек.Әдебиеттер:1. Субханбердина Ү. Кітап жолы-арман жол. –Алматы, 2001.2. Субханбердина Ү. Алғы сөз. – Кітапта:«Дала уәлаятының газеті». 5 кітап. – Алматы,1998.3. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы.– 2 том. – Алматы, 1979.4. Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш.– Алматы, 1995.5. Қазақ кітабының шежіресі. 1807-1971. Библиографиялықкөрсеткіш. – Алматы, 1996.6. Қазақ фольклоры мен әдебиет шығармаларыныңтекстологиялық зерттелуі. – Алматы,1983.7. Қазақ кітабының шежіресі. 1807-1917. Библиографиялықкөрсеткіш. –Алматы, 1986.* * *В статье рассматривается научная новизна и актуальностьнаучных трудов видного ученого У. Субханбердиной вконтексте казахской библиографии и книговедения.Авторы на примере научных работ ученого анализируютпути развития казахской библиографии и книговедения.* * *In article is considered scientific novelty and urgency ofthe scientific works seen scientist U.Subhanberdina in contextof the Kazakh bibliography and book conduct. The Authors onexample of the scientific work scientist analyse the way of thedevelopment to Kazakh bibliography and book conduct.ВаовеноаоаВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

54ТІЛ БІЛІМІЯЗЫКОЗНАНИЕПатриотизм как компонент языкового и национального сознанияА. А. Жаналин 1 , Л. К. Жаналина 21преп. Южно-Калифорнийского университета, Лос-Анджелес, США2 д.ф.н., профессор КазНПУ им. Абая, Алматы, КазахстанАннотация. В статье рассматривается концепт «патриотизм» как единица языкового сознания,приоткрывающая окошко в феномен национальных чувств. Данное проникновение обеспечиваетассоциативный эксперимент, анализ результатов которого свидетельствует о доминировании висследованном концепте социальной составляющей, что является аргументом в пользу точкизрения конструктивистов на природу национального сознания.Большие и малые сдвиги, которые происходятв современном мире с большой интенсивностьюи постоянством и для обозначениякоторых язык предлагает тревожное название«эпоха перемен», отмечаются поисками путейстабилизации и гармонии во всех сферахжизни, в том числе поисками самого себя. Всвязи с этим на передний план научных интересоввыдвигается миропонимание человека,мировоззрение общества. Политология, философияотзывается на обращение субъекта ксамому себе концентрацией внимания на проблемахего идентификации, самоидентификации,национального сознания, а языкознание активизируетразработку проблем языкового сознания.Корреляция интересов разных наук выводитих на междисциплинарный уровень, темболее что языковой материал и его анализ спомощью лингвистического инструментариямогут быть использованы для подтверждения ионтологизации тех или иных гипотез в политологиии для приближения к пониманию национальногосознания.Активное обсуждение проблемы национальногосознания стимулируется кровавыми инцидентамиразного масштаба от межгосударственного,государственного до бытового уровня,возникающими на национальной и религиознойпочве и приобретающими пугающую своимусилением регулярность, а также сопровождаетпроцессы и возрождения наций на постсоветскомпространстве.Сложность проникновения в природу национальногосознания отражает большой разбросмнений политологов, который, как правило,сопровождается терминологической путаницейи пролиферацией теорий.Одним из путей выхода на национальноесознание является исследование языковогосознания, выводящее на языки индивидов ичерез них на языки социума, что также весьманелегко осуществить, с одной стороны – потому,что язык и сознание объемны и неохватны,а с другой – потому сознание ненаблюдаемои неуловимо. Поэтому языковоесознание обычного носителя языка, т.е. обыденноеязыковое сознание, компонентом которогоявляется национальное сознание, исследуетсяавторами поэтапно, путем постиженияотдельных элементов с сохранением их свойствабыть частью образа материальной иидеальной действительности, с учетом их конструктивности,способности выстраивать ментальноепространство.В данной статье исследуется «атом» языковогосознания в области его наложения с национальнымсознанием, – концепт 'патриотизм'.Его описание осуществляется на основе данныхассоциативного эксперимента, проведенного в2010 году в Алматы. В нем участвовали 243респондента (122 русских, 82 казахов, 9 татар, 9украинцев, 7 немцев, 6 уйгуров, 3 корейца, поодному - курд, грузин, маньчжур, мордвин).В эксперименте в качестве одного из сти-ISSN © 2012 1563-0223 al-Farabi Kazakh National Bulletin University KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. А. Жаналин, Л. К. Жаналина55мулов было использовано слово «патриотизм».Необходимый уровень достоверности трактовкисоответствующего концепта в избранномаспекте обеспечивается как использованиемэмпирического метода, так и разработкой адекватногоцелям исследования и самому объекту(результату эксперимента – языковому материалу)методики анализа.Цель эксперимента: выявить понимание и /или ощущение (переживание) патриотизмарусскоязычными казахстанцами (алматинцами),т.е. рассмотреть патриотизм как элементобыденного языкового сознания, выступающийкак показатель идентификации и самоидентификацииносителя языка, как барометр егоосмысленной социализации. Основную частьопрашиваемых представляет учащаяся молодежь(школьники, студенты колледжа, бакалаврыи магистры университетов). Охваченытакже журналисты, учителя, пенсионеры и др.Возрастной состав: 39 человек от 10 до 19 лет,160 человек от 20 до 39, 45 от 40 до 80.Далее делается анализ словарной статьислова «патриотизм», состоящей из реакций нанего. В нее входят 642 единицы. Реакциямислужат слова разных частей речи (доминируютсуществительные), реже словосочетания, предложения,прецедентные высказывания (средисловосочетаний и предложений преобладаютустойчивые и крылатые выражения). Дляанализа словарной статьи авторами согласнопоставленной цели и понимания концепта,языкового сознания и их структуры была разработанаспециальная методика. Учитываетсятакже фактический материал, полученный вэксперименте.Обработка и систематизация реакций обращенык их когнитивно-семантической стороне.Когнитивно-семантическая классификация реакцийорганизует когнитивное пространство,ориентированное на концепт стимула и структурированноеиерархией связей реакций междусобой и со стимулом. Когнитивное пространствопредставляет фрагмент обыденного языковогосознания [1, 378], так как реакции в егосостав несут «психологически реальное» значение[2, 81].Реакции объединяются друг с другом в наиболеекрупные системные единицы – группы.Эти группы в связи с языковым способомвыражения и в связи с отражением содержаниямышления подтверждают закономерность, отмеченнуюН.Д. Арутюновой. Одни из группповернуты к действительности (прямые, опосредованныереакции), другие к мышлению(дескриптивные и идентифицирующие реакции).Прямые реакции – это слова и другиенаименования, непосредственно соотносящиесяс объектом, называемым стимулом, и выполняющие,как и последний, ту же субститутивнуюфункцию.Опосредованные реакции – это языковыеединицы, которые называют объект косвенно,т.е. обозначают его отдельные стороны,проявления, могут выступать по отношению кстимулу как гипонимы.Дескриптивные реакции – это языковыеединицы, которые передают элементы концепта,заключенного в стимуле, и, выступая всовокупности, образуют околоконцептуальнуюзону когнитивного пространства. Признаки,которые несут дескриптивные реакции, делятсяна экстрапризнаки (внешние признаки) иинтрапризнаки (внутренние признаки).Идентифицирующие реакции – это языковыеединицы, которые вербализуют признаки,позволяющие вычленить концепт, выражаемыйстимулом, в поле языкового сознания (дифференциальныепризнаки), а также отнести егок тому или другому классу (категориальныепризнаки). Они являются внутренними и занимаютвнутриконцептуальное (ядерное) положение.Таким образом, для прямых и опосредованныхреакций основной является их корреляцияс действительностью, ориентированная на референциюстимула.Для дескриптивных реакций релевантнасоотнесенность с мышлением и связь перечислениямежду ними, благодаря чему онидополняют друг друга в обыденном концепте,как правило, более широком по объему, посравнению с концептом, заключенным в «лексикографическое»значение слова-стимула.Идентифицирующие реакции так же, какдескриптивные, коррелируют с мышлением.Они участвуют в определении не объема, аструктуры обыденного концепта стимула.Идентифицирующие реакции, главным образом,обращены вовнутрь, тогда как дескриптивныереакции (особенно внешние признаки)обращены вовне к другим концептам, к когнитивнымкатегориям и определяют местоисходной когниции с системе когнитивныхединиц и их классов.Группы реакций делятся на типы, в которыесобираются реакции вокруг категориальногоВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

56Патриотизм как компонент языкового и национального сознанияимени выделенным им общим компонентомзначения, отражающим ракурс интерпретацииконцепта стимула. В качестве категориальногоимени внутри типа выступают реакции, имеющиенаивысший количественный и /или качественныйпоказатель. Категориальным именеммаркируются ценностные метки, расставляемыеносителями языка. Они могут рассматриватьсякак барометры состояния общества,эпохи. Они сближаются с ключевыми концептами,демонстрируют мировоззренческиеакценты, поэтому изменчивость для них характернав большей степени, чем постоянство.Типы реакций различаются по степениструктурированности. Одни из них остаютсяцелостным объединением. Другие делятсядалее на классы, классы в свою очередь могутделиться на подклассы.Группы, типы, классы и подклассы демонстрируютуровни абстракции концепта, а такжеобщие структурные черты когнитивного пространства,образуемого существованием концептав языковом сознании и отражающего егомногоаспектность, сложность.Специфическое наполнение концепта такжеслужит основанием для классификации, но необщих, а специфических реакций.Особенность концепта 'патриотизм' заключаетсяв его отнесенности к области идеального,что делает доминантной его корреляциюс мышлением и выводит на уровень релевантностипризнаки социальности и психологичности,сигнификативности и коннотативности.Данные признаки становятся основаниемдля выделения раскрыващих их специфическихтипов реакций.Социальность и психологичность в составеконцептов-реакций делят их на природные(эмоционально-психологические) и социальные,культурные (конвенциональные) типыреакции.Сигнификативность и коннотативность вконцепте, отражающем идеальную действительность,демонстрируют разные вариантысочетания знания, оценки в типах реакций:диктумно-нейтральные, оценочные и модусные.Диктумно-нейтральные, или нейтральные»,реакции выражают чистый сигнификат,не окрашенный эмоциями, оценками. Модусные– несут чистую оценку. Оценочныереакции совмещают понятийные и оценочныеэлементы. Оценки концепта-стимула образуютприконцептуальную зону в когнитивном пространстве(оценочные реакции первого уровня).Оценки во внешних реакциях – концепте-ассоциациивместе с последними занимают околоконцептуальнуюзону (оценочные реакциивторого уровня).Когнитивное пространство как способ существованияконцепта моделируется. Моделискладываются из групп, типов, классов и подклассовреакций. Когнитивное пространство'патриотизм' в обыденном языковом сознаниина первом, самом высоком уровне абстракциивыстраивается девятью группами реакций.Следующие уровни абстракции отмечаютсяуже внутри групп. Второй средний уровень –это уровень типов реакций. Третий низкийуровень – уровень классов реакций. Четвертыйнизший уровень – это уровень подклассов.Таким образом, группы реакций различаютсяпо степени структурированности и поглубине, создаваемой уровнями абстракции.Наиболее типичными структурами являютсядвухуровневые группы (высший уровеньгруппы, средний уровень типов). Такие группыограничивают степень расчлененности когнитивногопространства и сохраняют определеннуюстепень абстрактности элементов концепта.Менее распространены трехуровневыепо глубине группы (высший уровень группы -средний уровень типов – низкий уровеньклассов). Подобные группы в достаточной мереприближаются к концепту, детализируют его.Редко встречаются четырехуровневые группы(высший уровень группы - средний уровеньтипов – низкий уровень классов – низшийуровень подклассов). Данные группы наиболееподробно прорисовывают детали концепта.Наряду с указанными уровнями, когнитивноепространство расчленяется: 1) на ядро,занимаемое идентифицирующими, внутреннимиреакциями; 2) приконцептуальную зону,заполняемую оценочными реакциями первогоуровня при ядре концепта-стимула; 3) околоконцептуальнуюзону, формируемую внешнимиконцептами-ассоциациями и вызываемымиими оценочными реакциями второгоуровня.1. Первая группа объединяет идентифицирующиепрямые реакции, обозначающие эмоции,чувства как главную составляющую исходногоконцепта (концепта-стимула), - 73 внутренниереакции. Группа делится на четыретипа, в которые входят реакции, образующиекатегории, именами которых они отмечаются.Первый тип с категориальным именем«чувство» состоит из социальных и природных,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. А. Жаналин, Л. К. Жаналина57непрямых, опосредованных, символических,недифференцированных, нейтральных реакций- 6 реакций (социальные чувства 4, чувство,отношение).Второй тип с категориальным именем«сочувствие» включает прямые, идентифицирующие,дифференцированные, умеренно положительныереакции – 9 реакций (душа / зовдуши – 2; сердце 2; сопереживание; состраданиек человечеству; сочувствие; радость;привязанность). Из них 6 (сердце 2; сопереживание;сострадание к человечеству; сочувствие;радость) - природные, психологические,2 духовное переживание (душа / зовдуши – 2); 1 – социальное (привязанность).Третий тип реакций с категориальнымименем «любовь» представлен 56 природными,прямыми, идентифицирующими, дифференцированными,положительными реакциями суказанием или без указания объекта-источникачувства (любовь 18/ умение любить своюродину 12 / любовь к Родине 4 / любовь к родине1 / любовь к «малой» и «большой» родине 3 /любовь к отечеству 4 / любовь и гордость заРодину / любовь к своей стране с уважениемдругих стран и культур / любить / любовь игордость за свой народ / любовь к родной земле/ любовь к дому и семье / любовь к городу /любовь к работе / любовь, закрепленная нетолько словами / безоговорочная любовь иуважение / любить своих родных / мое любимое– 56).Четвертый тип с категориальным именем«любовь-ненависть» представлен 1 природной,идентифицирующей, дифферренцированной,синкретичной по коннотации - положительнойи одновременно отрицательной реакцией («ялюблю свою страну, но ненавижу государство»).Выводы 1.1.1 Сравнение рассмотренных типов реакцийсвидетельствует о том, что в данной группекак фрагменте когнитивного пространствабезусловный перевес имеет эмоциональнаясоставляющая из дифференцированных эмоций,среди которых доминирует любовь кРодине, стране – 56 реакций из 73, прямораскрывающая патриотизм. К эмоциям третьеготипа реакций примыкают дифференцированныереакции второго типа (9 реакций), передающиеэмоциональные чувства и духовность и единственнаяреакция четвертого типа (65 реакций).1.2 Дифференцированные реакции второго итретьего типа обнаруживают разграничение упатриотизма двух сущностей - природной (психологической)и социальной. Данное противопоставлениеподдерживается первымтипом недифференцированных реакций (6реакций). Они в основном пополняют социальнуюсоставляющую концепта – 4 реакции(социальные чувства 4). 2 реакции индифференты,не маркируют природу чувства (чувство,отношение). В связи с немногочисленностьюпервый тип реакций только подтверждаетналичие «статусных» социальных реакций,но в данной группе они не могут соперничатьсо «статусными» многочисленными природнымиреакциями.1.3 Чувства в большинстве случаев оцениваютсяположительно. Из 73 реакций первойгруппы 56 реакций (третий тип), демонстрируютвысокую степень положительной окраски,9 реакций – (второй тип) – умеренную положительность,6 реакций (1 тип) – нейтральность,1 реакция амбивалентна (совмещаетположительное и отрицательное отношение).2. Вторая группа реакций близка к первой ив то же время противопоставлена ей. Она также, как и первая, содержит названия заполняющихконцепт признаков, но с инвариантом«нравственное отношение, долг», которыйотносит реакции к социальным, принятым обществом.Ее образуют 76 социальных, идентифицирующих,внутренних реакций, которыеделятся на три типа, представляющие разныестепени абстрактности входящих в группукатегорий. Типы даются в порядке убыванияабстрактности, в соответствии с чем происходитдвижение от недифференцированных кдифференцированным реакциям.Первый тип с категориальным именем«позиция» содержит 5 идентифицирующих,категориальных, недифференцированных, нейтральных,реакций (позиция; гражданство;жизненный принцип; качество; нравы; готовность).Второй тип с категориальным именем«долг» выражает безусловные, установленныедолгой традицией нравственные установки иобъединяет 61 прямую, идентифицирующую,дифференцированную, положительную реакцию.Из них первое место по количеству занимает«верность» - 25 реакций, второе «долг» -15 реакций (вера / верность / верность своейродине / верность Родине; вера; верить; доверие)- 24; преданность 11; долг / чувстводолга 2 / долг каждого - 15; ответственность9).Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

58Патриотизм как компонент языкового и национального сознанияТретий тип с категориальным именем«честь» заполняют 11 опосредованных, положительныхреакций, раскрывающих признаки,вступающие в отношения каузации с исходнымконцептом. Они отражают необходимые дляпатриотизма высокие убеждения нравственныекачества (честь; совесть / чистая совесть /порядочность - 10; высокие убеждения; лучшеумереть стоя, чем жить на коленях; порядочность;благородство).Выводы 2:2.1 Во второй группе доминирует пониманиепатриотизма как нравственной установки(второй тип - 61 реакция), тогда как признаниеего как нравственного качества утверждаютвсего 11 реакций третьего типа. Как и в первойгруппе, реакции позволяют достаточно четкоструктурировать анализируемый концепт, являясьдифференцированными.2.2 Нравственная составляющая 'патриотизма'(2 группа – 76 реакций), относится к социальнойхарактеристике анализируемого чувства,которое подчеркивается признаком конвенциональности(см.: второй тип).2.3 65 природных реакций первой группыпротивопоставлены 80 социальным реакциям(76 реакций второй группы и 4 реакции первойгруппы). Соотношение групп обнаруживает,что в концепте-когнитивном пространстве перевешиваетсоциальная составляющая (86 реакций),по сравнению с психологической составляющей(65 реакций).3. Третья группа реакций представлена 23социальными, внутренними реакциями, выражающимиотношение к родине. Она распадаетсяна два типа.Первый тип с категориальным именем«хороший» включает 2 недифференцированные,оценочные (позитивные) реакции (хороший;правильный).Второй тип с категориальным именем«гордость» образует 21 положительная реакция.Среди них доминируют прямые (гордость/ гордиться / гордиться своим государством /гордиться своим городом / гордиться работой- 12; гордость за Отчизну / гордость за роднуюземлю - 3) и реже встречаются опосредованныереакции (уважение / уважать / уважать свойнарод – 4; дорожить; народный). Все реакцииимеют положительную окраску и выражаютчувства, мотивированные высокой общественнойоценкой концепта, выполняющего рольобъекта при концепте-стимуле.Выводы 3.Данная группа отражает коннотативнуюокрашенность патриотизма как отношения, чтопроявляется чаще в виде интенсивно проявляемыхмелиоративных социальных чувств – 21оценочная реакция (второй тип), в единичныхслучаях в виде чистой оценки – 2 модусныереакции (первый тип).Вследствие оценочности, третья группа дополняетсоциальные реакции. Первый типтретьей группы – социальные и окрашенныеоценкой чувства, второй тип – модусы (чистыеоценки), которые всегда субъективны, социальны,так как опираются на эталоны).Третья группа вкупе со второй группой инесколькими реакциями первой группы упрочиваетпозиции точки зрения, утверждающейконвенциональную природу патриотизма. Это109 социальных реакций при 66 природных.4. Четвертая группа реакций с инвариантнымконцептом «идеология, политика» состоитиз 15 социальных, внутренних реакций. Онаделится на три типа.Первый тип с категориальным именем«идеология». В нем 8 опосредованных, имплицитнонегативных, вследствие апелляции ксоветским реалиям, реакций. Они обозначаютсоциально-политические источники патриотизма,социальные учения, идеологические организации(идеология 2; принцип; политика;коммунизм; комсомол; ЛДРП; ВС РК).Второй тип с категориальным именем «митинг»представлен 6 опосредованными, нейтральнымиреакциями, вербализующими инструментыидеологического воздействия (митинг;лозунг 2; линейка; дисциплина; знание государственногоязыка).Третий тип с категориальным именем«квасной (фальшивый)» содержит 1 модуснуюреакцию – крайне отрицательную (квасной).Особенность данной реакции в системномплане заключается в том, что она вступает всинтагматические связи со стимулом, в отличиеот большинства рассмотренных выше реакций,которые тяготеют к парадигматическим отношениям.Выводы 4:4.1 Идеологическая окраска патриотизмаотражена в трех типах реакций, которые различаютсястепенью имплицитности – эксплицитностинегативной оценки: от открытонегативной, явно пейоративной оценки (третийтип) до имплицитной – фоновой (первый тип) иимплицитно отраженной от слова идеологияISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. А. Жаналин, Л. К. Жаналина59(второй тип). В отраженной реакции негативнаяоценка почти нейтрализуется.4.2 Данная группа имеет превалирующуюнегативную коннотацию в отличие от первыхтрех групп, в которых доминирует положительнаяоценка. Но пейоративность третьей группы,в связи с немногочисленностью реакций (всего15), не оказывает существенного сужающеговлияния на область распространения мелиоративногофона концепта.5. Пятая группа с инвариантом «объект(символ) патриотизма» заполнена 169 внешнимиреакциями, из которых только первыйтип (77 реакций) пополняют психологическуюсоставляющую исходного концепта 'патриотизм',а остальные четыре типа (92 реакции)относятся к социальной, культурной, составляющей.Группа распадается на пять типов.Первый тип с категориальным именем «Родина»близок к реакциям третьего типа (перваягруппа). Но если последние называют «любовь»с эксплицитным или имплицитнымуказанием на объект, то первые соотносятсятолько с объектом патриотизма, тогда какчувство-отношение только подразумевается ввиде природного патриотизма, кровной, генетическойсвязи с объектом. Поэтому эти реакцииявляются природными. Их – 77 (Родина /Родине / к Родине - 60; народ 7; мой народ;отчизна 3 / отечество 3 - 6; нация 2; «все моеродное»). Это опосредованные, недифференцированные,положительные реакции. Следуетотметить, что биологичность концепта-стимуладемонстрируется респондентами не столькопутем выбора самого признака, сколько путемвыбора несущих его лексем, что свидетельствуето внедренности данного пониманияпатриотизма в сам язык (см.: Родина, Отчизна,отечество).Второй тип с категориальным именем«государство» раскрывает социальную составляющуюстимульного концепта, в отличие отгенетической составляющей в первом типереакций, но под тем же ракурсом – с позицийобъекта. Это 19 социальных, недифференцированнвхреакций, раскрывающих социальнуюсторону патриотизма через наименования политическихобразований, связанных с нимилокусов, конвенций (государство 4; страна 7;интересы страны; гражданство 2; земля /территория - 3; конституция 2).Третий тип с категориальным именем«символ» составляют 33 социальные (культурные),символические реакции. Он близок ковторому типу, но конкретизирует социальнуюсоставляющую применительно к многонациональномугосударству, расчленяясь на 2 класса.Первый класс – 20 недифференцированных,символических, нейтральных реакций (символ;гимн 8; флаг / флаги - 7; знамя / знамена - 3;герб). Он включает недифференцированныенаименования государственных символов,лишь допускающие имплицитные ассоциации сКазахстаном.Второй класс – 13 дифференцированных,символических, нейтральных реакций. В неговходят два подкласса: а) 6 реакций - названийсоветских, российских, русских, американскихгоссимволов и иных символов (красный флаг 2;российский флаг; голубой флаг; американскийфлаг; береза); б) 7 реакций – названия казахстанскихгоссимволов, их элементов, другихказахских символов (штандарт президента;солнце; юрта; шанырак; баурсак; национальнаякухня; отечественные товары).Четвертый тип с категориальным именем«история» - 23 социальные, опосредованныереакции. Он делится на два класса.Первый класс представляют 6 реакций(история 4; традиции и обычаи / уважение ктрадициям и обычаям – 2). Среди них большаячасть – недифференцированные (историявообще), меньшая – косвенно дифференцированныереакции (история Казахстана), большенейтральных (история 4, традиции и обычаи),меньше положительных (уважение к традициями обычаям – 2).Второй класс - 17 дифференцированных,нейтральных реакций, которые отражают реалиисоветского прошлого, факты из жизниСССР, выступающие как компоненты актуальногосознания, остающиеся живыми для носителейрусского языка (советский 12; мир-трудмай;социализм; алый галстук; империя; распадСоюза).Пятый тип с категориальным именем«Советский Союз, Казахстан» - 17 опосредованных,дифференцированных, нейтральныхреакций, которые распределяются по двумклассам: а) 5 реакций - имена собственные,называющие реалии, связанные с Казахстаном(Казахстан / Республика Казахстан – 3; Назарбаев-красавчик;М.Шаханов); б) 12 реакций -имена собственные, называющие реалии, связанныес Россией (Россия 4; Ленин 3; Сталин 2;Мальчиш-Кибальчиш; Советский Союз; «Союзнерушимый республик свободных …»). Личныеимена относятся к символическим реакциям.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

60Патриотизм как компонент языкового и национального сознанияВыводы 5:5.1 Пятая группа реакций очерчивает околоконцептуальнуюзону когнитивного пространства,вводя в нее концепты, типично связанныес концептом 'патриотизм'.5.2 Соотношение природных (77) и социальных(92) реакций в группе позволяет говорить опополнении числа аргументов, подтверждающихсоциальную природу патриотизма, выступающегов качестве одного из важных составляющихидентификации и самоидентификациисубъекта, национального самосознания. Добавлениек цифрам аналогичного противопоставленияпредшествующих групп дает следующиецифры: 211 социальных реакций и 143 природныереакции.5.3 В этой группе обнаруживается, что'патриотизм' в языковом сознании представленв реакциях в основном двойными концептами(«концепты о концептах»), а не просто концептами(концепты об идеальной реальности –о самом чувстве, требующие интроспекции).Это значит, что реальный патриотизм отличаетнедостаточная сформированность, что отражаетособенности сознания граждан молодого государства,не освободившихся полностью отпрошлого. Из 169 реакций – 122 являютсянедифференцированными, т.е. выражают лишьпонимание, интерпретацию патриотизма, а несам патриотизм. Среди дифференцированныхреакций 31 - связывает анализируемое чувствос Советским Союзом, 14 – с Казахстаном, 7 – сРоссией.6. Шестая группа реакций – 52 социальные,внешние, опосредованные реакции, объединенныеинвариантом «субъект-носитель» и дифференцирующиеличные концепты по роли вотношениях к стимулу. Группа делится на 4типа. Реакции данной группы, ориентированныена социальные установки (см. второй,третий типы), эталоны (см.: четвертый тип),входят в социальную составляющую концепта'патриотизм'.Первый тип с категориальным именем«человек» включает 14 недифференцированных,нейтральных реакций, обозначающих возможногоили потенциального обобщенногоносителя чувства патриотизма (человек 7; люди,собрание людей / людской - 3; собрание людей,говорящих об этом; мы; народ; гражданин).Второй тип с категориальным именем«патриот» - 24 дифференцированные, положительныереакции, конкретизирующие качестваносителя чувства патриотизма с отражениемстепеней квантитативности по шкале от самойвысокой до обычной (патриот / человек-патриот/ оставаться патриотом / быть патриотом- 11; герой / герои - 5; соотечественник;молодой; горячий; честность; чувствособственного достоинства; справедливость;надежность; любовь Родины).Третий тип с категориальным именем«предатель» - 5 дифференцированных, отрицательныхреакций, в которых обозначение носителясопровождается отрицательной оценкой,порождаемой заключенной в концепт информациейо нарушении социальных установок.При этом субъекту присуща активность, и онвыступает как субъект-нарушитель или же какобъект и страдает от нарушения правил(предатель / изменник - 2, фанатик / фанатики– 2; жертва). Данные реакции зачеркиваютисходный концепт «патриотизм» (предатель)или искажают его (фанатик).Четвертый тип с категориальным именем«деды» - 9 дифференцированных, символических,положительных реакций. Ими называютсяимена, обозначающие эталонных носителейпатриотических чувств. Среди них именасобственные и нарицательные (русский 3; деды;пионер; американец; ингуш; Че Гевара; Молодаягвардия).Выводы 6:6.1 52 реакции шестой группы «субъект» -по сравнению с 169 реакциями «объекта» пятойгруппы выступают в качестве показателя того,что в сознании казахстанцев патриотизм большесвязан с объектом, чем с самим носителемпатриотизма, что согласуется с доминированиемв сознании знаний о патриотизме по сравнениюс реальным патриотизмом.6.2 В самой группе недифференцированныйноситель (13 реакций) значительно уступаетдифференцированному (24 реакции, из которых11 – патриот, 5 герой), причем те, кто не «ладитс этим чувством» в типе «предатель», представленывсего 5 реакциями, из которых на предатель(изменник) приходится только 2 реакции.6.3 Данная группа дополняет социальныереакции еще 52 реакциями, социальность которыхзаложена во входящих в их значения эталонах,оценках. При объединении с социальнымиреакциями предшествующих групп получаются263 реакции.6.4 Группа дополняет социальные реакции,доводит их число до 263 реакций.7. Седьмая группа реакций включает – 142дескриптивные, внешние, дифференцирован-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. А. Жаналин, Л. К. Жаналина61ные реакции, выражающее действенное проявлениепатриотизма. Они вступают с стимулом вотношения следования. Седьмая группа структурируется5 типами.Первый тип с категориальным именем «защита»- 81 положительная реакция. Реакцииобозначают действия, мотивируемые патриотизмоми требующие готовности добровольнорасстаться с жизнью и высоких нравственныхкачеств, а также людей, структуры, которыепрофессионально осуществляют защиту родины(охрана 26; защита 13; армия 8; солдат /солдаты; воин / военный; защитник; боевик;готовность; защита Отечества; военные 2;служба / служение Родине; защита Родины /защищать Родину 2; грудью за Родину / заРодину; "есть такая профессия - Родинузащищать"; «До конца!»; умереть за Родину;биться; отдать жизнь за отечество; отстаивать;защитить то, что дорого; служениеРодине 2; клятва; служение 3; служба - 56;оружие; борьба; война / война 1812 года; ВОВ /Отечественная война 2 / фронт / огонь - 20;кровь; военкомат 2).Второй тип с категориальным именем«подвиг» - 42 реакции выражают положительныереакции с предельно высоким индексоммелиоративной оценки. Они соотносятся состимулом как составляющие его качества, вступающиес реакциями первого типа как условиянеобходимые для стимулируемых патриотизмомдействий (героизм 11 / подвиг 4/ героизм/ мужество 4 / честь 4/ сила 4 / отвага 3/ смелость / воля / упорство 2 / сильный дух -31; самопожертвование / самоотдача 2 / жертвенность/ самоотверженность - 6; способностьпожертвовать собой).Третий тип с категориальным именем«измена» - 2 отрицательные реакции, называющиедействие, вызывающее крайнее осуждение,которое приводит к утрате родины и к исключениюиз общества (измена 2).Четвертый тип с категориальным именемтипа «победа» - 10 высокоидексальных положительныхреакций, имеющих понятийнооценочноеили непосредственно эмоциональноезначение. Эти реакции связаны с рефлексиямиреакций первого типа, дают высокуюоценку успешному действенному проявлениюпатриотизма (победа 6; Ура!; слава / славагероям – 3).Пятый тип с категориальным именем «вделах» - 7 положительных реакций, вербализующихбезопасные способы актуализациипатриотизма (Когда ничего плохого не делаешьстране; труд во благо близких; болеть заспортсменов; в делах / за дело - 2; во всем/повсеместный – 2).Выводы 7.7.1 Седьмая группа реакций активного проявления(142 реакции) патриотизма занимает 2-е место после группы «объект патриотизма»(169 реакций) и отражает понимание участникамиэксперимента патриотизма не простокак замкнутого в носителе чувства, а как готовностик активному действию в экстремальныхслучаях (наибольшее количество реакций втипе «защита» 81, к которому примыкает результатзащиты «победа» - 42 реакции). Т.е.активное проявление патриотизма непосредственное- в типе «защита» и опосредованное -в типе «победа»: всего 123 реакции, по сравнениюс которыми нивелируются неактивныеспособы проявления патриотизма – 7 реакций(пятый тип), в которых компонент «проявлениепатриотизма» реализуется в мирных условиях.По реакциям получается, что основными ситуациямидемонстрации патриотизма является«война», а в мирное время «патриотизм» как быутрачивает свою надобность.7.2 Многочисленность реакций, раскрывающихдинамический аспект патриотизма, способствуетусилению позиций реального патриотизмав когнитивном пространстве. «Реальныйпатриотизм» становится ощутимее, имплицитноследуя за широко распространяющимсяэлементом «действие» как его обязательноеусловие: субъект защищает, если является носителемпатриотизма.7.3 В динамической стороне исходногоконцепта снимается его противопоставленностьпо признакам социальности – природности, чтовыводит реакции седьмой группы из числа«статусных», т.е. устанавливающих природупатриотизма - идеальной реальности.7.4 Оценочность, характерная для реакцийданной группы, - это оценочность не приконцептуальная,характеризующая концепт 'патриотизм',а оценочность периферийная, присваиваемаявнешним реакциям в околоконцептуальнойзоне, т.е. ответным концептам,ассоциируемым со стимулом.8. Восьмая группа реакций имеет инвариант– «условия формирования патриотизма, в томчисле воспитание» – 18 опосредованных реакций.Делится на два типа.Первый тип с категориальным именем«колыбель» включает 4 слабо природные,Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

62Патриотизм как компонент языкового и национального сознанияослабленно положительные реакции, являющиесяпроизводными от культурных коннотацийи обозначающие естественные (природные)истоки патриотизма (колыбель, очаг,семья, жизнь).Второй тип с категориальным именем«воспитание» вмещает 14 реакций, называющихсоциальные (официальные) условия формированияпатриотизма (воспитание / надовоспитывать с детства - 3; дети / ребенок - 2;семья; школа; молодежь; семья и школа; фильм«Патриот»; образованность; всегда вместе;всегда вперед; жить дружно).Выводы 8:8.1 Сознание участников экспериментаделает акцент на социальных (официальных)условиях формирования патриотизма, отодвигаяна периферию естественные условиявоспитания, в том числе семью.8.2 Группа «Формирование патриотизма»занимает скромное место среди других групп.Соотношение количества реакций разныхгрупп показывает, что динамические и характеризующие(эмоционально-психологичесие,гражданские чувства) признаки патриотизмазанимают несравнимо большую площадь вкогнитивном пространстве, чем признаки егоформирования.8.3 Группа сохраняет намеченную вышетенденцию к преобладанию социальных реакций(14) по сравнению с природными (4). Присуммировании с одностатусными реакциямипредшествующих групп получается: 277 социальныхи 147 природных реакций.9. Девятая группа реакций с инвариантом«отношение к патриотизму», оценка – 74 социальные,внутренние, эмоциональные имодусные, опосредованные реакции. Группаделится на 2 типа.Первый тип с категориальным именем типа«великий» служит для выражения положительнойоценки патриотизма, которая градуируетсяот высокой степени до нормальной ипредставляет его следствия (оптимизм; с надеждойсмотреть в будущее) – 14 положительныхреакций (великий; большой; глубокий;ценить высоко; пример; героический; величиедуши; хорошее качество; хорошо; оптимизм;надежда; с надеждой смотреть в будущее;спокойный сон; достаток).Второй тип с категориальным именем«истинный» – 8 реакций: 5 положительных и 3нейтральные реакции. Они обозначают признакиестественного патриотизма или выражаютверу в его сформированность (актуальность)(истинный / настоящий 2; неподдельный2; актуальность; нужен; память; есть).Третий тип с категориальным именем«ложный» включает 52 отрицательные реакциии распределяется между двумя классами.Первый класс состоит из 42 отрицательныхреакций, выражающих градуированное постепени уничижительности отрицание патриотизмаили его факультативность, неактуальность(ложный /ненастоящий / лицемерие - 8;утопия; непопулярен / нужен, но не популярен /не моден / актуально ли? - 5; идиотизм 3; незнаю 3; утерян; ушел; забытый; пафос 3;слёзы; преувеличение; дикость; баранство; втопку; дурацкий 2; отдаленность; считаетсяглупостью у нас в стране; ли? (частица); вразумном количестве; личное дело каждого;то, о чем вспоминаешь в последнюю очередь; вупадке; слепая вера; зациклился).Второй класс из 10 реакций квалифицируетпатриотизм как крайне отрицательное национальноечувство, признающее только собственнуюнацию и не признающее другие(нацизм; фанатизм / фанатный – 3; экстремизм;национализм; всех под одну гребенку;копировать; разделять; неравенство).Выводы 9:9.1 Девятая группа «отношение к патриотизму,оценка» включает 74 социальные реакциии находится на четвертом месте среди 9групп по количеству реакций. Она делит этоместо с первой группой «эмоциональноечувство» (74 реакции). Им предшествуют пятаягруппа «объект (символ) патриотизма» - первоеместо (169 реакций), седьмая группа «действенноепроявление патриотизма» - второеместо (142 реакции), вторая группа «нравственноеотношение, долг» - третье место (77 реакций).Переключение с исходного концептастимулана его связи (пятая и седьмая группыопосредованных реакций, занимающие первыедва места – 311 реакций), т.е. косвенная подачаконцепта, которой респонденты оказываютпредпочтение, по сравнению с прямыми реакциями,эталонно представленными в первой ивторой группах, – 151 реакция, свидетельствует,во-первых, о тяготении концепта копосредованному осмыслению через другиеконцепты, во-вторых, о большой значимостиисточника-объекта, обеспечивающего реальность,стоящую за концептом, в-третьих, онеопределенности, расплывчатости содержанияконцепта, что согласуется с отмеченной вышеISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. А. Жаналин, Л. К. Жаналина63недостаточной сформированностью национальногосознания русскоязычных казахстанцев.9.2 При общем положительном фоне реакцийв восьми предшествующих группах,девятая группа демонстрирует наличие противоречийв оценках, реализует противопоставлениепейоративной и мелиоративной оценок иконцентрирует негативный ореол концепта.Первый и второй типы содержат 19 положительныхи 3 нейтральные реакции. Третийтип, разделенный на два класса, охватывает 52отрицательные реакции.9.3 Данное соотношение показательно в томплане, что в составе мировоззренческих составляющихпатриотизма, отраженных в реакцияхпредыдущих восьми групп и представляющих вбольшей степени знаниевый аспект концептаполя,отрицательные реакции минимизированы,тогда как в девятой группе реакций, вкоторой респонденты обращаются к анализусобственного опыта, к его оценке, отрицательныереакции значительно превышают положительные.9.4 Социальный подход, характерный дляоценок, усиливает их в субъективном преломлениивплоть до гиперболизации, как это виднов реакциях девятой группы. При этом конструктивнаяприрода [2, 332] патриотизма каккомпонента национального сознания обнажается,снимая всякие сомнения. Но главнымаргументом в пользу творимости, конвенциональностиэтого чувства является бесспорноедоминирование социальных реакций (351реакция), которое подготовлено тем, что шестьгрупп из девяти (вторая, третья, четвертая,шестая, восьмая, девятая) являются чисто социальными,две смешанными, содержат социальныеи природные реакции, а одна группавыпадает из противопоставления данных реакций,так как для обозначаемой ими динамическойстороны патриотизма безразлична егоприрода. Из двух смешанных групп только водной группе (первой) неравенство реакцийвыводит на первый план природные реакции, аво второй группе (пятой) социальные реакциисохраняют свое лидирующее положение.Литература:1. Голев Н.Д. Современное российское обыденноеметаязыковое сознание между наукойи школьным курсом русского языка («правильность»как постулат наивной лингвистики)// Обыденное метаязыковое сознание:онтологические и гносеологическиеаспекты. Ч. II: Коллективная монография/Отв.ред. Н.Д. Голев; ГОУ ВПО «Кемеровскийгос. ун-т». – Томск: изд. Томск. гос.пед. ун-та, 2009. – С. 378 – 409.2. Жаналина Л.К., Жаналин А.А. Преломлениеэлементов самосознания современного казахстанцав современном русском языке //Славянские языки и культуры в современноммире: II Международный научный симпозиум(Москва, МГУ им. Л.В. Ломоносова,филологический факультет, 21-24 марта 2012):Труды и материалы/Составители О.В. Дедова,Л.М. Захаров, К.В. Лифанов; Под общимруководством М.Л. Ремневой. – М.: Изд.Московского университета, 2012. – 408 с.3. Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивнаялингвистика. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2007. –313 с.* * *Ассоциативтық тәсіл мен зерттелген патриотизм дегенконцепттың құрулымы коструктивтық теорияны колдайды.* * *Patriotism as a component of linguistic consciousness ofthe russian-speaking Almaty residents is largerly determinedby social environment as opposed to natural, emotional andpsychological. This provides support to constructivistargument which posits that national identity is created bypeople themselves.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

64Способы выражения оценки в газетном текстеСпособы выражения оценки в газетном текстеЖ. С. Абаевак.ф.н. доцент КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотация. В статье анализируются сущность и роль оценки в газетном тексте. Подробнорассматриваются различные способы выражения оценки в газетном тексте. Они представленыединицами всех уровней языка и варьируются от эксплицитных до имплицитных. При этомуказывается, что основную роль в создании оценки играют лексические и синтаксическиесредства. В статье отмечается роль иронии, сравнения, метафоры в создании косвенной оценки.Формулируя конструктивный принципгазетной речи, В.Г. Костомаров отмечает, чтоее основные признаки заданы экстралингвистически– постоянной ориентацией газетноготекста на информативность и воздействие.Важным инструментом реализации воздействующейфункции газеты является оценочностьизложения, которая проявляется в отборефактов, рассмотрении их с определенных позиций,в разнообразных специфических лингвистическихсредствах. Главное назначениеценностных суждений в том, чтобы оказыватьвлияние. Они весьма активно обращены наадресата речи.Оценка социально обусловлена, и ее интерпретациязависит от принятых в общественорм. Мировоззрение и мироощущение, социальныеинтересы и мода, престижность инекотируемость формируют и деформируютоценки. С другой стороны, оценочные высказыванияв немалой степени способствуютформированию системы социально значимыхценностей, воспитывают нормы поведения.Роль оценки состоит в том, чтобы соотнестипредметы и события с идеализированной, тоесть нормативной картиной мира. Ее пафосзаключен в отделении нормы от аномалий.Оценка предполагает положительное илиотрицательное отношение субъекта оценки к ееобъекту. Оценивая предметы и события, адресатопирается, с одной стороны, на свое отношениек объекту, а с другой стороны, настереотипные представления об объекте ишкалу оценок, на которой расположены присущиеобъекту признаки.Оценочное значение обусловлено фактическимисвойствами предмета в той мере, вкакой оно ими мотивируется. Мотив оценкиимеет объективный характер. В число мотивовмогут входить наблюдаемые свойства объекта,связанные с данным объектом факты и прогнозы,закономерности восприятия. Приводитсяфактическое основание оценки. Рассмотрим вкачестве примера материал о казахстанскомавтопроме.Напомним, 27 января глава государствапризвал чиновников обратить внимание наказахстанские автопредприятия… Но будемсправедливы. Первые проявления автопатриотизмауже имеются. Так, министр по ЧСрассказал нашему изданию, что у него дваслужебных автомобиля – в компании джипа«Тойота Ландкрузер» появилась та самаялегковушка SsangYong… Что касается служебногоавтоновичка, то Владимир Божкодаже похвалил его, отметив, что «все нормально,машина тепленькая».Напомним, во вторник громко презентовалипервое казахстанское авто. Стоимость этоймодели, упакованной автомобильными «наворотами»(пассажиры задних сидений в путимогут даже предаться сеансу массажа –кресло снабжено этой столь необходимой длячиновников всех рангов функцией, видимо, попричине вредной работы) эквивалентна 60000долларов США. И хотя организаторы показазаверяли, что стандартная мировая практика– демонстрировать на выставках в первуюочередь самые дорогие модели, сам собой вголове вертелся вопрос – а не дороговато ли?… Ощущения остались двусмысленные.Большинство глав государств ездят на«родных» автомобилях… Впрочем, есть одно«но»: в этих странах словосочетание «отечественныйавтопром» не является ругательным.(КП, 15-22 марта, 2012)Дескриптивное развертывание оценки предполагаетэкспликацию эталона или фактическогоположения вещей вслед за оценочнымпредикатом. Адресант материала сначала сообщаетаксиологический итог (чиновники не спешатпересаживаться на автомобили отечественногопроизводства), а потом приступает кфактической характеристике объекта, т.е.«автомобиля для госслужащих».ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ж. С. Абаева65Для выражения оценки используются интенсификатор(министр даже хвалит его), риторическийвопрос автора о цене автомобиля (ане дороговато ли?) наречие (громко презентовали),вставная конструкция и вводное словов ней, иронически поясняющие сочетаниеавтомобильные «навороты» (пассажиры заднихсидений в пути могут даже предатьсясеансу массажа – кресло снабжено этой стольнеобходимой для чиновников всех рангов функцией,видимо, по причине вредной работы). Необходимоотметить, что вставная конструкция,представляющая собой разрыв членов синтагмы,не может остаться незамеченной, таккак вынесена в сильную позицию.Подкрепляет негативную оценку и указаниев заключительной части на то, что словосочетание«отечественный автопром» являетсяругательным. Собственно оценочноеприлагательное «тепленькая», использованноеминистром для похвалы автомобиля SsangYong,благодаря уменьшительному суффиксу создаетобратный эффект и формирует больше негативную,чем позитивную оценку рассматриваемогообъекта. Субъективный компонент, всегдаприсутствующий в оценке, выражен в словахавтора ощущения остались двусмысленные,передающих уже индивидуальную оценку.Корпус оценочных средств в языке разнообразен,так как оценка лиц, предметов, качеств,событий и пр., осуществляемая субъектом,сопровождает процесс познания, проникаетво все языковые слои и отражаетсясредствами всех языковых уровней, они варьируютсяот эксплицитных до имплицитных.Однако очевидно, что в газетном тексте основнуюроль играют лексические и синтаксическиесредства. К лексическим относятся оценочныеслова, особые эмфатические слова (усилительныечастицы, вспомогательные глаголы, местоимения),лексические выразительные средства.К средствам экспрессивного синтаксиса можноотнести парцелляцию, сегментацию, экспрессивныеконструкции с лексическим повтором,инверсию, восклицательные высказывания,риторические вопросы, использование вставныхконструкций, элементов разговорной речи.Включаясь в контекст, оценка характеризуетсяособой структурой, содержащей рядобязательных и факультативных элементов.Эту структуру, как отмечает Е.М. Вольф,можно представить как модальную рамку, котораянакладывается на высказывание. Модальнаярамка относится к прагматическому аспектувысказывания.Современные авторы газетного текста большеепредпочтение отдают косвенному способувыражения оценки, то есть иронии. Как средствонепрямой оценки ирония служит способомснижения категоричности и агрессивности.Вводные слова со значением предположениячасто выступают в роли способа выраженияиронической оценки: Хвалебные слова в честьхозяев встречи. Благодарность от лица общественностиза так называемые «модельныезаконы». Развитие отечественного парламентаризмабез них было бы, очевидно, затруднено.Оценочный смысл может извлекаться изконтекста и благодаря прагматической компетенции.В этом случае уместно говорить обинтерпретации значений слов. Так, утверждая,что Кыргызская Республика не может похвастатьэкономическим ростом, автор далееуказывает причину: две революции не толькопроизвели неизгладимое впечатление на жителейстраны, но и оставили закрома страныпустыми. Часто слова, содержащие первоначальнов своем значении положительный оттенок,приобретают противоположное значениеблагодаря иронической окраске: славный путьвышеозначенной организации, общих слов икрасивых эпитетов было хоть отбавляй,велеречивых сынов Кавказа превзошел жительсредней полосы России, новшества образовательноговедомства и др.Оценка содержится в наименованиях предметов,действий: воротилы бизнеса, несуразица,оплошность, шедевр, мотаться, бабахатьв колокола.Связь дескриптивного и собственно оценочногосмысла в значениях слов наиболее очевиднопроявляется в системе прилагательных,причастий, для которых основной являетсяпризнаковая семантика: неприглядная картина,амбициозная задача, грандиозные задачи,красноречивая цитата, смелые планы, звучнаявывеска, безупречная репутация, космическиетемпы, скромный бюджет, роскошный трансатлантическийлайнер, радикальное решениепроблемы, полное кредитно-дастарханное довольствие,скверные дороги, бессмысленнаярастрата бюджетных средств, ошарашенныефизиономии и др.Оценка связана с жизнедеятельностью человека.Оценочные смыслы особенно частоВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

66Способы выражения оценки в газетном текстевозникают тогда, когда объект оценки как-тосвязан со сферой человека, лица, так как почтилюбой признак лица может предполагатьоценку. Ср.:Майра, как всегда, великолепна. Она выходитна сцену и увлекает в невероятные дали– в высокие прибежища оперного искусства. Акак иначе, скажите, если чудесным образомпереплелись в единой личности талант (волшебное,колоратурное сопрано!), живой ум,трудолюбие, упорство и, наконец, трепетная,восторженная душа (НП, 22 октября 2004).Автор использует аффективные прилагательныевеликолепна, волшебное сопрано вовзаимодействии с дескриптивными компонентамиживой ум, трудолюбие, упорство.Аффективные прилагательные выражают индивидуальнуюоценку (потрясающий, сногсшибательныйи др.), так как индивидуальныйсубъект более «пристрастен», чем общее мнение,социум. Они не сочетаются с интенсификатором,так как занимают крайнюю позициюна шкале качества и не предполагают движенияпо этой шкале.К одному из способов выражения имплицитнойоценки в публицистике можно отнестиметафору, образность которой позволяет осуществлятьвоздействие на адресата. Многиеметафоры вплетены в контекст современнойдействительности: коммунальный рай, морально-психологическийклимат в обществе, иммунитетпротив опьянения властью, электроннаякормушка (об электронном правительстве),сайентологический спам (о зарубежныхмиссионерах) и др.Одним из способов реализации оценкиявляется сравнение: Инновационные проектыбез науки – это как поезд без тепловоза:вагонов много, а тащить их некому.…и не видит связи между развитиемнаучного потенциала и экономикой. Как будтоэто два… отдельных острова в океане, междукоторыми раз в квартал плавает почтовыйкорабль и доставляет письма.Анализ материала позволяет прийти к выводуо том, что использование оценочныхвысказываний характеризуется чрезвычайнымкоммуникативным разнообразием. Существуютразнообразные приемы формирования необходимойоценки. Оценочные слова выражаютвкусы, предпочтения эпохи, они составляютнеотъемлемую часть убеждений, разубеждений,похвал, осуждений и т.д. «Когнитивный феномен»(Т.А.ванДейк) оценки закрепился в языковыхсредствах разных уровней – словообразовательного,лексического, синтаксического.Литература:1. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений.Оценка. Событие. Факт. – М., 1988. – 339 с.2. Вольф Е.М. Функциональная семантикаоценки. – М.: Наука, 1985. – 280 c.* * *Мақалада газеттік мәтіндегі бағалаудың мәні мен роліқарастырылады. Газеттік мәтіндегі бағалаудың түрлітәсілдері мен амалдары жан-жақты зерделенеді. Олартілдің әр деңгейі бірліктерімен сипатталады және тура әріжанама турде кездеседі. Сонымен қатар, бағалаудыжасауда негізгі рольді лексикалық әрі синтаксистікбірліктер атқарады.Жанама бағалауда көбінесе ирония,метафора, салыстыру тәсілдері қолданалады.* * *In the article the essence and the assessment role in thejournalese text are analyzed. Various ways of the expressionof an assessment in the text are considered in details. They arepresented by units of all levels of language and vary fromexplicit to implicit. There is an emphasis on the fact that themain role in creation of an assessment are played by lexicaland syntactic means. Also the article notices the role of irony,comparison and a metaphor in the creation of indirectassessment.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А.Х. Азаматова67Специфика терминологической информацииА. Х. Азаматовад.ф.н., доцент КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотация. Данная статья посвящена проблеме изучения терминологической номинации исвязанной с ней проблеме информационного потенциала термина. Информация, рассматриваемаякак знание, передаётся прежде всего через язык. Термины как языковые выражения понятийконкретной области знания способствуют формулированию и передаче специальной информации.Являясь важнейшим средством научной коммуникации, они сами органически включаются впроцесс и результаты научного познания. Отображая результаты опыта в практическойдеятельности, термины раскрывают существенные признаки терминируемых предметов илиявлений. Это наиболее информативные единицы языка на уровне слова, имеющего специальнуюкоммуникативную значимость, поскольку поставляют особую терминологическую информацию.Важность исследования терминологии рекламыобусловлена таким экстралингвистическимфактором как значимость рекламы всовременном обществе. В последнее десятилетиев результате интеграции наук и глобализациизнания специалисты сталкиваются свсё большим объемом новой информации вобласти рекламы. Сегодня информационнаяоткрытость, увеличение разнообразных межкультурныхкоммуникаций поднимает проблемуэффективности взаимопонимания и взаимодействияв глобальной, научной и культурнойинфраструктуре.Вычленяя язык науки в качестве подсистемыобщелитературного языка, исследователи исходятиз полиструктурности и полифункциональностипоследнего. В отличие от многофункциональноголитературного языка языкнауки «призван удовлетворять особым потребностямкоммуникации в пределах определенныхобластей человеческой деятельности» [1,34].По мнению В.П. Даниленко, «все новое вноминации, будь то собственно «техническиевозможности» национального языка или привлеченныеизвне, проявляется прежде всего впрофессиональном языке, специальная лексикакоторого требует постоянного пополнения, аследовательно, постоянного поиска путей исредств номинации» [2, 12]. Данный подходпозволяет объективно осветить вопрос о наличныхспособах номинации в обозначенной намипрофессиональной языковой сфере, а именно втерминологии, формирующей язык рекламы ипаблик рилейшнз, связей с общественностью;позволяет установить причины актуализацииодних способов номинации и некоторого «угасания»продуктивности других.Изучение терминологической номинациидеривационными средствами дает возможность,на наш взгляд, определить целый рядактуальных проблем, связанных с вычленениемморфемного фонда, с более четкой оценкой иквалификацией терминообразующих элементов(аффиксов, стандартных частей сложения ит.д.).Большой научный интерес представляет изучениетерминологической номинации средствамиописания, т.е. сочетаний слов, и исследованиеинформационной структуры такогорода терминообразований, в том числе решениевопроса о том, используется ли вышеуказанныйспособ номинации при дефиците аффиксальногословообразования или он обладает самостоятельнойзначимостью (например, при необходимостиотражения в терминологии родовидовыхотношений между понятиями).Изучение терминов системы рекламы и пабликрилейшнз вызывает вопрос о семантическойдеривации в профессиональном языке,информационные возможности которой исчерпывающене изучены.Известно, что номинация в профессиональнойязыковой сфере имеет еще один актуальныйи самостоятельный аспект: универсальнымприемом варьирования номинации, что отражаетсяв текстах языка конкретной областизнания, является аббревиация. Она заменяетнаименования наиболее часто употребляющихсяпонятий (как правило, основных).А.А. Реформатский подчеркивал, что в целяхмежъязыкового и межнационального сближениятерминологий различных народов «желательноиспользовать интернациональныйязыковой и терминологический фонд» [3, 170].Этот фонд неоднороден, вопрос о нем сложен иВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

68Cпецифика терминологической информациимногогранен. Так, «ничейный» (А.А. Реформатский)характер греко-латинских слов, корней иформативов, обеспечивает возможность семантическогои словообразовательного единствамеждународной европейской терминологии присоблюдении национальной специфики грамматического,деривационного и фонетическогооформления международных терминов.Паблик рилейшнз, как система отношений,взглядов, деятельности, наиболее активно формируетсяв США, Великобритании. Его проникновениев другие страны сопровождалосьзаимствованием уже зарекомендовавшей себяспециальной лексики. Вместе с тем выделение«чистых» генетических типов терминов рекламыи паблик рилейшнз затруднено тем, чторазвитые, имеющие глубокую культурную традициюлитературные языки, к числу которых,безусловно, относится и русский язык, давно ишироко используют и интернациональный(греко-латинский) лексический фонд, и заимствованияиз живых национальных языков. Наих основе также нередко создаются терминыносителями русского языка. Эти терминыбывает трудно отнести к заимствованиям, хотядля их образования используются не исконнорусские основы или форманты. Языком науки,общественных институтов и др. освоено значительноеколичество иноязычной терминологии,в том числе и интересующей нас областидеятельности, которая включилась в активноетерминообразование на русской языковойпочве (производные термины и гибридныерусско-иноязычные образования).Обозначенные нами современные тенденциив развитии русской терминологии, конкретно –наиболее регулярные в номинации специальныхпонятий сферы рекламы и паблик рилейшнз– и их анализ представляются актуальными,еще и потому, что выбор в терминологиитого или иного способа номинации – явлениене случайное. Язык всегда несколько отстает всвоей фиксации новых понятий от самогопроцесса их создания. «Окончательной» номинациичасто предшествуют первичные номинации(«микрономинации») [4, 95], дающие материалдля раздумья и отбора более подходящихназваний из возникших, предложенных.Подлинный термин, как отмечал А.А. Реформатский,для адекватного выполнения им информационнойфункции создается в результатенеоднократного кодирования и перекодированияэлементов, из которых формируется:«Без кодирования немыслимо моделированиекоммуникативных систем и самого мыслительногомеханизма» [3, 208].Реклама и паблик рилейшнз представляютту сферу профессиональной деятельности, котораяпоявилась у нас сравнительно недавно,хотя этим профессиям в мировой практикесоответствуют сотни лет. В переводе на русскийязык (кстати, не очень точном) пабликрилейшнз означает связи с общественностью.Но такая простая калька не отражает существапонятия. Вместе с тем теоретики и практики (С.Блэк. и др.) категорически утверждают, чтопаблик рилейшнз – это неотъемлемая часть эффективногоуправления любой организационнойформой деятельности. Успешное решениеуправленческих усилий, развитие «паблисити»во многом зависит от теоретического обоснованияпаблик рилейшнз индустрии, которая, всвою очередь, не индифферентна к своемутерминологическому и понятийному аппарату.Правильность же формирования последнего(терминов и соответствующих им понятий) напрямуюсвязана с высокой или, напротив, низкойинформативностью специальных единиц.Известное основное назначение языка и егосущность – быть средством коммуникации,носителем информации позволяет информационнойкартине мира быть не копированием, арепродуцированием от поколения к поколениюзнаний, применяемого опыта. Язык неотделимот познания, процедур добывания знаний,операций с ними [5, 32]. XX век выдвинул напервый план номинацию в области терминологии,представляющую собой творческий процесссоздания наименований особого функциональногометаязыка и специальной коммуникативнойзначимости – терминов, которыедолжны отвечать требованиям общения в специальныхсферах, способствовать рождениюновых идей. В этой связи терминотворчествоможно представить как поиск необходимойинформации, на основе имеющегося языковогоопыта, закрепление ее в информационно-терминологическойсфере языка и прогнозированиев данном направлении.Термин является, как правило, носителемколлективной профессионально-научной памяти,его эвристическая роль заключаетсяпрежде всего в том, что, будучи знаком, определяющимв объекте нечто общее и закономерное,он становится инструментом познания.Организуя и упорядочивая научные знания,термин и понятие играют классификационносистематизирующуюроль. В этом смыслеISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. Х. Азаматова69информация, заложенная в терминах, понятияхрегулирует и направляет профессиональнонаучнуюдеятельность ее получателей. Терминологическаяинформация обладает рядомсвойств: отчуждением от ее создателей, кумулятивностью,старением, рассеянием.Термины обладают свойством структурно,семантически информировать о том, какиестороны объективной действительности в нихфиксируются. В этом случае ценна роль внутреннейформы термина прозрачная» внутренняяформа, по словам акад. Пиотровского, дает«техническую» расшифровку термина, этообъясняет тенденцию в терминообразованиистроить мотивированные термины с предсказуемойсемантикой. Не меньшую логическуюосмысленность имеют связи деривационныхсредств (терминоэлементов) с какой-либо специальнойобластью науки. Носителем информациив термине может служить любойсмысловой и служебный терминоэлемент.Процесс «ассимиляции» смыслов, нередкосвидетельствующий об интеграции наук,отраслей знания, о традиции международногоиспользования терминов, отражают сложнопроизводныетермины (композиты). Свернутымидефинициями, структура которых несетемкую, полезную информацию, зарекомендовалисебя в исследуемой терминосистеме термины-словосочетания.Статус основных наименованийприобретают в языке рекламы и пабликрилейшнз аббревиатуры, символы, в которыхв краткой форме кодируется понятие поразного рода причинам: из-за частоты использования,из-за громоздкой формы, из этическихсоображений; сокращаются термины со служебнымстатусом, функцией. Проявлением процессаобновления средств номинации в развивающейсяобласти рекламы и паблик рилейшнзстали термины-символы, термины-метки.Заимствования (калькирование, перевод) вобласти терминов рекламы и паблик рилейшнзинформируют об установлении эквивалентовдля иноязычной лексики в данном специальномязыке; это своего рода доминирующий терминологическийпроцесс, свидетельствующийо «складывании» новой терминосистемы врусском языке.Семантическое терминообразование нередкоявляется не результатом длительного, диахронногорасщепления значений, а быстрого, частоединовременного переноса названия на специальноепонятие. Приспособление, как показываетанализ, происходит «без длительнойэволюции» [2, 102]. Краткость, меткость, доходчивостьвот те информационно-коммуникативныехарактеристики, которых, по справедливомузамечанию Д.С. Лотте, «не хватает длинным,неуклюжим книжным терминам» [6, 16].Совокупность исследованных проблем являетсяобщей для многих терминологическихсистем, способствует объединению терминологическойлексики в единый терминологическиймассив. Наибольший интерес, на наш взгляд,сейчас приобрела проблема изучения терминологическойноминации и связанная с ней проблемаинформационного потенциала термина.Термины как языковые выражения понятийконкретной области знания способствуют формулированиюи передаче специальной информации.Являясь важнейшим средством научнойкоммуникации, они сами органически включаютсяв процесс и результаты научного познания.Именно поэтому терминологию называюттакже «грамматикой знания», фиксирующейвзаимозависимые отношения базовых элементовнаучного мышления.Будучи носителем коллективной, профессионально-научнойпамяти, термин являетсяактивным участником специальной коммуникации,способствующим развитию познавательнойи преобразующей деятельности человека.Научная информация, конденсируемая втермине, основывается на предикации, котораяиграет универсальную роль в языке в целом и втерминообразовании в частности. Терминявляет собой своеобразную запись научно-техническогознания, благодаря чему его объективноесодержание представляет не толькообъект познания, но и мыслительный процесс,связанный с этим познанием.Отображая результаты опыта в практическойдеятельности, термины раскрываютсущественные признаки терминируемых предметовили явлений. Это наиболее информативныеединицы языка на уровне слова, имеющегоспециальную коммуникативную значимость,поскольку поставляют особую терминологическуюинформацию.Информационная природа термина заключаетсяпрежде всего в том, что, являясь, какправило, единицей языкового профессионально-научногознания, он аккумулирует общеязыковуюи специальную информацию, превращаяее в информацию терминологическую.Терминологическая информация имеет своюспецифику и рассматривается как динамическоесредство, призванное способствоватьВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

70Cпецифика терминологической информацииразвитию творческой мысли и преобразующейдеятельности человека.Расшифровка» термина через его дефинициюдолжна согласовываться с терминологическойинформацией, поставляемой отдельнымитерминоэлементами или внутреннейформой термина, т.е. терминологическая информациякодируется с помощью конкретныхтерминоэлементов, которые обладают специальнойинформативностью и определяютпринадлежность соответствующего словатерминак открытому терминологическомуряду. В современный период информационнойреволюции процесс именования специальныхпонятий приобретает большую актуальность,так как это особая номинативная деятельностьпо кодированию и декодированию, хранению ипереработке терминологической информации.Терминотворчество является неотъемлемойсоставной частью номинативной деятельностилюдей, по-своему интерпретирующей внеязыковуюи языковую действительность. Информационно-терминологическаясфера конкретногонационального языка располагает особымиунифицированными терминоэлементамии терминообразующими моделями, свойственнымитолько данному языку и обладающимивысокой степенью информативности.Кроме национальной, существует также интернациональнаяинформационно-терминологическаяязыковая сфера, необходимая для созданияоптимальных условий международнойкоммуникации в различных отраслях знания ичеловеческой деятельности, превращающаятермин в своего рода символ.Информационное воздействие языка начеловека очень велико. Оно может носить положительныйили отрицательный заряд взависимости от целевой установки. В связи сэтим возрастает также роль термина в формированиинаучного и общественно-политическогомировоззрения. Если человеческоемышление рассматривать как процесс расширенияфизической и духовной ориентациичеловека в мире, то термин, являющийся средствомспециальной информации, можно обозначитькак один из важнейших элементов,составляющих основу такой ориентации.Разработка и исследование проблем терминологическойноминации и терминологическойинформации будет полезной, на нашвзгляд, для описания и осмысления определенныхфактов в общеязыковой номинации, посколькувсе новое в номинации проявляетсяпрежде всего в профессиональном языке, специальнаялексика которого требует постоянногопополнения, постоянного поиска рациональныхпутей накопления, хранения и передачинаучной, научно-технической информациии соответствующего разнообразия средствноминации.Литература:1. Сачков Ю. В. Научный метод: вопросы егоструктуры. Текст. // Вопросы философии,1983. – №2.2. Даниленко В.П. Русская терминология.Опыт лингвистического описания. – М.:«Наука», 1977.3. Реформатский А.А. О перекодировании итрансформации коммуникативных систем //Исследования по структурной типологии. –М., 1963.4. Суперанская А.В., Подольская Н.В.,Васильева Н.В. Общая терминология: Вопросытеории. – М., 1989.5. Степанов Ю.С. Методы и принципысовременной лингвистики. – М.: ЭдиториалУРСС, 2001.6. Лотте Д.С. Краткие формы научно-техническихтерминов. – М.: «Наука», 1971.* * *Бұл мақала терминологиялық номинацияны зерделеумәселесіне және онымен байланысты терминнің ақпараттықпотенциалы мәселесіне арналған. Білім есебіндеқарастырылатын ақпарат, ең алдымен тіл арқылыберіледі. Білімнің нақты саласындағы ұғымдардың тілдіксипаты есебіндегі терминдер арнайы ақпараттытұжырымдауға және жіберуге жағдай жасайды. Ғылымиқарым-қаты-настың маңызды құралы бола отырып, оларөздері ғылыми таным процессі мен нәтижелерінеорганикалық түрде қосылады. Практикалық қызметтегітәжірибе қоры-тындыларын бейнелей отырып, терминдертерминделетін заттардың немесе құбылыстардың елеулібелгілерін ашады. Бұл ерекше терминологиялықақпаратты беріп отыратын арнайы қарым-қатынастықмаңызы бар сөз деңгейіндегі тілдің ең үлкен ақпараттықбірліктері.* * *This article is devoted to the study of the terminologicalnomination and the related problem of information potential ofthe term. Information considered as knowledge is transmittedprimarily through language. Terms as language expression ofconcepts of specific field of knowledge contribute to theformulation and transmission of specific information. As animportant means of scientific communication, they areorganically incorporated into the process and results ofscientific knowledge. Displaying the results of the experimentin practice, the terms reveal essential features of terminatedobjects or phenomena. These are the most informative units oflanguage at the word level, which has a special communicativesignificance, because supply a special terminologicalinformation.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Айгюн Мамедова71Уточняющие члены предложения в азербайджанском языкеАйгюн Мамедовасотрудник Азербайджанского университета языков, Баку, АзербайджанАннотация. Исследование в психолингвистическом плане какого-либо текста или грамматическойструктуры какого-либо предложения, являющегося одним из компонентов текста, даетвеские факты для изучения образа мышления, отношений, связанных с языком и мышлениемнарода, употребляющего это предложение. Этот вопрос в современный период имеет большуюактуальность с точки зрения более лучшего познания народами друг друга, их сближения.Азербайджанская Республика находится наберегу Каспийского моря на стыке Европы иАзии. Наша страна, обладающая богатымизапасами нефти, в последнее время особенноизвестна гражданам Америки, представляющимопределенное сословие. Азербайджанский языкдоминирует во всех сферах общественнойжизни республики. Азербайджанский языкотносится к тюркской языковой группе, имеющейдревнюю историю. Хотя изучение азербайджанскогоязыка было начато с XI века, егоисследование, направленное на современныепроблемы лингвистики, получило большоеразвитие в эпоху существования СоветскогоСоюза. В азербайджанском языковедении исследованиевопросов грамматики текста относитсяк более молодой области.Относительно подробно изучено составлениепредложения, являющегося одним из компонентовтекста. До сих пор в психолингвистическомаспекте азербайджанское предложениена должном уровне не исследовано. Одна изтаких проблем связана с уточняющими членамипредложения.Слово, словосочетание или предложение,ограничивающее область значения какого-либочлена предложения, стоящего в предложениидо него, называется Уточняющим членом предложения.В роли уточняющего члена предложениямогут выступать слова, словосочетания ипредложения. Здесь независимо от структурыглавного фактора нахождение уточняющегочлена предложения после уточняемого членапредложения является атомизация, конкретизациязначения уточняемого члена предложения.В азербайджанском языке в таком предложениикак Bәhmәn özündәn sonra zәngin irs qoyubgetmişdir (Bahman leaves behind a large heritage)личность Бехмена не уточнена и для этогопоявляется необходимость добавления к егоимени титула meerzah (мирза): Bәhmәn mirzәözündәn sonra zәngin irs qoyub getmişdir (Bahmanmeerzah leaves behind a large heritage). Изэтого же предложения становится ясно, чторечь идет об исторической личности, жившей вXIX веке. Иными словами, имя собственное(слово) уточняется при помощи слова мирза.Таким образом, слово мирза выступает какуточняющий член предложения. Если сравнить:Vәtәnimiz düşmәndәn azad edilmәlidir (Ourmotherland became free from enemies).В этом предложении подлежащее (Родина)может быть уточнена словосочетанием. Дело втом, что под оккупацией находится не всятерритория Азербайджана, а лишь часть его.Поэтому возникает необходимость уточненияподлежащего, то есть: Vәtәnimiz, onun dilbәrguşәsi Qarabağ düşmәndәn azad edilmәlidir (Ourmotherland, its excelent place - Karabakh becamefree from enemies).Здесь выражение, следующее после словаРодина, onun dilbәr guşәsi Qarabağ (its excelentplace - Karabakh) является членом предложения(группа подлежащего), служащим для уточненияпервого (подлежащего).А также, если сравним:O, topa güclü zәrbә endirdi, elә güclü zәrbәendirdi ki, qapıçı topu tuta bilmәdi. (He made astrong strike to ball so effectly that one was nottaken by goalkeeper)В этом предложении компонент elә güclüzәrbә endirdi ki, qapıçı topu tuta bilmәdi служитдля уточнения силы удара и поэтом! несет всебе функцию отдельного уточняющего членапредложения.Интересно, что на письме в некоторыхязыках уточняющие члены предложения отуточняемых членов предложения выделяютсяпри помощи знака препинания, в азербайджанскомязыке же в ряде случаев этому особогозначения не придается. Например, сравним:He woke upon a fine fall day – football weather(F.Scott Fitzgerald)Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

72Уточняющие члены предложения в азербайджанском языкеНа другой день, рано утром, Оленин проснулсяот свежести в своей перекладной иравнодушно взглянул направо (Л.Толстой).Orada ağacların altında sәrinlikdә istirahәtetmәk üçün şәrait var idi (There is a condition torest under trees with cool)В последнем предложении словосочетание(under trees) ağacların altında служит для уточненияслова Orada (There, а слово sәrinlikdә(cool) для уточнения словосочетание ağaclarınaltında (under trees). Однако при сопоставлениисравниваемых языков мы видим, что уточняющиечлены предложения не выделяются знакомпрепинания от уточняемых членов предложения.Как в данном случае, так и в других случаяхв целом отличие в расстановке знаков препинанияв письменной системе разных языковна первый взгляд кажется обычным. В действительностиже, такое отличие может бытьувязано с лингвистическим мировоззрениемтого или иного народа, с его языко-мыслительнымиотношениями.Конкретно, наблюдение за использованиемзнаков препинания связанным с уточняющимичленами предложения, позволяют сделать следующиевыводы:1) если уточняющий член предложенияобособляется от уточняемого члена предложениязнаком препинания (к стати этот фактнаходит свое отражение и в произношении),это выражает особое лингвистическое мировоззрениеносителей этого языка: уточняющийчлен предложения представляется как внутренняячасть уточняемого члена предложения, какего составной элемент, то есть:Not long ago there lived in uptown New York,in a small, almost meager room, though crowdedwith books, Leo Finkle, a rabbinical student in theYeshivah University (B.Malamud)В приведенном английском примере сочетанияin a small, almost meager room, thoughcrowded with books служат для уточнения группыобстоятельства места in uptown New York, асочетание a rabbinical student in the YeshivahUniversity - для уточнения имени (номена) LeoFinkle. Обособление уточняющих членов предложениязапятой позволяет нижеследующимобразом моделировать представление автора(народа), строящего это предложение, об объекте.Так же на русском языке:На другой день, рано утром, Оленинпроснулся от свежести в своей перекладной иравнодушно взглянул направо (Л.Толстой).Летом, вечерними зорями, на вершину курганаслетает из подоблачья степной беркут(М.Шолохов).2) если уточняющий член предложения необособляется от уточняемого члена предложениязнаком препинания (кстати этот фактнаходит свое отражение и в произношении),это выражает особое лингвистическое мировоззрениеносителей этого языка: уточняющийчлен предложения представляется как внутренняячасть или составной элемент уточняемогочлена предложения, а как его продолжение,линейное развитие вперед, то есть:During this hot sunny day snakes, scorpionsand lizards on the heated sands go to hunting(Hәmin gün günorta çağı günәş od әlәdiyi vaxtsәhranın qızmar qumları üzәrindә ilanlar,әqrәblәr, kәrtәnkәlәlәr sürünә-sürünә ovayaxınla-şdılar).В этом смысле в азербайджанском языкеуточняющие члены предложения по своейфункциональной вместимости от однородныхчленов предложения не отличаются.Отличие заключается только в том, чтооднородные члены предложения обособляютсядруг от друга знаком препинания. Таким образом,очевидна нижеследующая картина отношениймежду уточняющими и уточняемымичленами предложения:В предложении могут участвовать несколькоуточняемых членов предложения и какминимум столько же уточняющих членовпредложения. Этот факт позволяет различатьдве формы уточняющих членов предложений.В первом случае каждый член предложенияуточняется следующим за ним и присущимтолько ему членом предложения:А 1 +В 1Здесь А 1 , А 2 , А 3 являются разными уточняемымичленами одного и того же предложения,а В 1 , В 2 , В 3 – уточняющие члены предложения.В 1 относится только к А 1, В 2 - толькок А 2 , Вз – только к А 3 .А 1 +В 1 +С 1 А 2 +В 2 +С 2 А 3 +В 3 +С 3Здесь А 1, А 2 , А 3 опять же являются уточняемымичленами одного и того же предложения,а В 1 , В 2 , В 3 и С 1, С 2 , С 3 – уточняющие членыпредложения. Как видно, хотя число уточняющихчленов предложения увеличилось,однако в любом случае уточняемыми членамиостаются те же члены предложения. Здесьпроявляется способ перечисления, то естьчвстями - А 1 являются В 1 и С 1, частями А 2являются В 2 и С 2 , а частями А 3 являются В 3 иISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Айгюн Мамедова73С 3 - каждый уточняемый член предложенияпояснен двумя уточняющими членами предложения.Отметим, что в предложении можно бесконечноувеличивать число уточняемых и уточняющихчленов, добавлять к каждому членупредложения один или два (и больше) уточняющихчлена, однако эта возможность приводитк нагроможденности предложения, егоосложнению и тогда ни одна методическая цельне сможет себя оправдать. Следовательно,более приемлемо установить ограничение наколичество уточняющих членов в отдельновзятом предложении.Во втором случае уточняется только одинчлен предложения, однако при развитии мысливперед сам уточняющий член, в свою очередь,становится уточняемым членом и уточняетсядругим членом предложения:Таким образом, отмечается явление уточненияцепным методом.Во всех этих случаях уточняемый и уточняющийчлены предложения создают целостнуюсинтагму. В цепных уточнениях же синтагмыпорождают синтагму.Просто в отличие от уточнения методомперечисления, при уточнении цепным методомфокус строится в соответствии с прагматикойговорящего (пишущего): все начинается ссамого близкого «мне» фокуса, потом фокуспротягивается к художественному пространству(к месту, где происходят события), послечего создается самый далекий от «меня», носамый близкий к художественному пространствуфокус. Без предварительного определенияпродвижения фокуса правильное занятие местаодной синтагмы в синтагме синтагм можетстать проблемой. Так, например:Orada dağların döşündә kolluqda (There is onthe bushes of frunks of hills)Bu il mart ayında Novruz axşamı (The Novruzcelebration night in this year march)Sol tәrәfdә qapının ağzında kiçik stulda(Upstream from front of door on the small chair)В этих примерах, имеющих дидактическоезначение, для постепенного, отдельного уточнениякаждого член предложения целесообразнееиспользовать на письме знаки препинания.Иногда в азербайджанском языке этомунаходится аналогия:Мәn, Әliyev Sәid Baba oğlu, 1950-ci ildәaadan olmuşam (I, Aliyev Said Baba, was born in1950)Biz, aşağıda imza edәnlәr, tәsdiq edirik ki...(We, the undersigned, confirm that....)Явление уточнения в речи до сих пор непривлекло должного внимания языковедческойнауки и вопроса уточняющих членов предложенияв некоторой степени касались только впроцессе разработки других тем. К примеру, вазербайджанском языковедении только проф.Г.Ш. Казымов вскользь отметил этот вопрос(см.:2, 227). Поэтому мнения о видах связи,проявляющейся между уточняемыми и уточняющимичленами предложения, могут вызватьестественную полемику. Дело в том, что уточнениекак грамматическое явление, как мыуказали выше, формируется на основе копулятивнойсвязи между уточняемыми и уточняющимичленами предложения, то есть уточняемыйчлен приложения не связан с уточняющимчленом предложения по какому-либо морфологическомупризнаку – в каком грамматическомпадеже используется уточняемый членпредложения, признак того же падежа принимаетуточняющий член предложения, ихсоставление создает параллельность и внешнеотсутствует какая-либо зависимость (связь).Уточняемый член предложения и уточняющийчлен предложения с точки зрения внешнейоболочки слова или формы слова выступаюткак однородные члены предложения и считаютсягомогенными единицами. Здесь окаком-либо управлении и зависимости можноговорить только при изменении морфологическойструктуры целого.Согласование уточняемого и уточняющегочлена приложения носит не регулярный, афакультативный характер.В данном аспекте уточняемый и уточняющийчлены предложения морфологически могутвыражаться одинаково или различно:а) уточняемый и уточняющий члены предложенияимеют одинаковую морфологическуюформу, то есть член предложения, выражающий«целое», подчиняет себе свою «часть» попадежу и числу;б) уточняемый и уточняющий члены предложениявыражаются различными частямиречи и при этом существующая между нимисвязь (зависимость) может быть нарушена;в) уточняемый и уточняющий члены предложенияимеют различные морфологическиеформы, то есть «целое», употребляемое водном падеже существительного, уточняетсячерез «часть», употребляемую в другом падежеВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

74Уточняющие члены предложения в азербайджанском языкесуществительного; здесь внимание привлекаетупотребление различных частей речи.Уточняющие члены предложения создаютцепную градацию в вертикальном направлении- от верхнего уровня к нижнему (см.: 4, 504) ипри этом линия управления уточняемого членапредложения тоже направляется сверху вниз.Этот факт находит свое отражение и в грамматическихособенностях отношений междууточняемыми и уточняющими членами предложения.В результате происходит дроблениецелого предложения; функцию уточняющегочлена предложения на себя берет целое самостоятельноепредложение и при этом междучастью, в которой участвует уточняемый членпредложения, и уточняющим членом предложениявозникает никакой морфологическойзависимости; за счет этого формируется сложносочиненноепредложение (см.: 1,3).Литература:1. Abdullayev A.Z. Müasir Azәrbaycan dilindәtabeli mürәkkәb cümlәlәr. – Bakı: Maarif, 1974.2. Kazımov Q. Müasir Azәrbaycan dili statistikası.– Bakı, 2004.3. Müasir Azәrbaycan dilindә söz birlәşmәlәri. –Bakı, 1961.4. Розенталь Д., Теленкова М. Словарь-справочниклингвистических терминов. – М., 1976.* * *The psycholinguistic study of the Azerbaijani languageproves that the language and mental relations of those whospeak this language don't differ from those of the otherdeveloped nations. Widely spread of the accurate definingmembers of the sentence in the Azerbaijani speech proves it.In the Azerbaijani sentence any independent meaningfulmember of the sentence is defined accurately by the word,word combination or the sentence followed it. The accuratedefinition phenomenon formed with the way of concretizingthe meaning of the member being defined accurately withthe member defining accurately is realized by two ways: 1)the way of enumeration (vertical); 2) the chain way (horizontal).While the defining member of the sentence in the Englishand Russian languages differs with a punctuationmark in writing. In the Azerbaijani language it is not soimportant. Whereas in the Azerbaijani oral speech theaccurately defining member of the sentence is separatedby the intonation from the rest (remainder) of the sentence.Языковая картина мира в английской и кыргызской культурахМ. К. Алишовак.ф.н., БГУ им. К. Карасаева, Бишкек, КыргызстанАннотация: В последние годы языковая картина мира стала одной из наиболее актуальных темязыкознания. Данная статья посвящена особенностям языковой картины мира в кыргызской ианглийской культурах.По мнению В.Н. Телия, языковая картинамира – это неизбежный для мыслительноязыковойдеятельности продукт сознания, возникающийв результате взаимодействия мышления,действительности и языка как средствавыражения мыслей о мире в актах коммуникации.Несоответствие семантических объемовслов, наблюдаемое как в сравнительно-сопоставительномизучении лексико-семантическихгрупп (ЛСГ) различных языков, так и в отдельновзятом языке, когда сравниваются разныелексические пласты – исконные и заимствованные– вызвало к жизни новое направлениев языкознании, занимающей изучением«языковой картины мира».Проблема языковой картины мира связаны стремя этапами экспликации когнитивной и номинативнойфункции языка: 1/ довербальнокогнитивныйэтап, когда оценивается внеязыковаяситуация и намечается замысел коммуникации;2/ когнитивно-вербальный этап,когда избираются потенциально возможныеязыковые средства для предстоящей манифестациизадуманного замысла; и 3/ номинативно-вербальныйэтап, когда происходит самаязыковая реализация замысла, т.е. присвоениеденотату или ситуации конкретного обозначенияслов, словосочетаний и предложений –высказываний [см.:Серебренников, Кубрякова,Постовалова и др., 1988:22-25; Алимжанова,2010: 102-104; Lanoff,1972:84-86].ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. К. Алишова75Данное направление в языкознании возниклоне на пустом месте. Ему предшествовалосистемное дескриптивно-этнолингвистическоеизучение языковой структуры американскимилингвистами Э.Сепиром и Б.Уорфом, учениекоторых было облачено в так называемую«Гипотезу Сепира –Уорфа»: «Сепира-Уорфагипотеза (гипотеза лингвистической относительности)– концепция, согласно которойструктура языка определяет структуру мышленияи способ познания внешнего мира. Разработанав 30-х гг. XX в. в США Э. Сепиром иБ.Л. Уорфом в рамках этнолингвистики» [Лингвистическийэнциклопедический словарь,1990:443].Согласно этой гипотезе, принципы и критериикогнитивного членения и номинативногоименования явлений внеязыковой действительностизависят не столько от мыслительнойдеятельности человека, а сколько от структурыязыка, которым он пользуется. Характер познаниямира, таким образом, детерминирован вравной мере как от языковой системы, так и отсистемы мыслительной.Современное лингвистическое направление,изучающее проблему языковой картины мира,взяло на вооружение основной тезис гипотезыСепира – Уорфа о том, что «характер познаниядействительности зависит от языка на котороммыслит познающий субъект. Люди членят мир,организуют его в понятия и распределяютзначения так, а не иначе, поскольку являютсяучастниками некоторого соглашения, имеющегосилу лишь для этого языка» [Лингвистическийэнциклопедический словарь, 1990:443].Лингвистическое направление «Языковаякартина мира», имевшая в начале своего становленияобластью изучения общечеловеческиезнания о мира, активируемые с помощью вербализациисоответствующих культурно значимыхсведений, а также знаний, хранимых ипередаваемых от поколения к поколению спомощью вербального кода [ср.: Серебренников,Кубрякова, Постовалова и др., 1988: 28-29] впоследствии, в начале уже этого, XXI в.,несколько видоизменила свои ориентиры и вкачестве области изучения данной проблемыизбрана уже «национальная языковая картинамира», отступив от общечеловеческой ориентациина ориентацию национально-языковую.«Национальная языковая картина мира, понашему мнению, является отображением вязыке (на всех уровнях) элементов специфическогонационального способа мировидения,модели мира, присущей данной культуре» [Кульмагамбетова,2007: 8-9; Исина, 2008: 46-47].Разумеется, в вышеназванном подходе кязыковой картине мира, актуализирующем национально-культурныйкомпонент лексикосемантическойсистемы языка, есть свой здравыйсмысл. И в самом деле, каждый народ,внашем случае англоязычный и кыргызскоязычныйнарод, каждый этнос, каждая лингвокультурнаяобщность обладает своей национальнойкартиной мира, которая формирует тип отношениячеловека к миру, природе, другимлюдям, самому себе как члену этого общества,определяет нормы поведения человека вобществе. Национальная картина мира обусловленастолетиями историко-географическогоразвития этноса и выступает в речевой деятельностиданного этноса как национальнаяязыковая (национально-языковая) интерпретацияявлений окружающей реальной действительностии различных внелингвистическиобусловленных артефактов. Язык выступаетпри этом и как сокровищница национальнойкультуры народа, говорящего на данном языке.Различия в национально-языковых картинахмира английского и кыргызского этносов иязыков привело экспликации межъязыковойинтерференции внаименований родства, включаяобозначения гендерных отношений. Однако,в нашем случае при лингвометодическом обеспеченииперевода наша задача облегчается тем,что английские наименования во множествеслучаев, например, в ЛСГ наименований родства,представляется выражающими значениягиперонимического характера, если сравниватьих с соответствующими обозначениями изязыка кыргызского. И в самом деле, английскоеgrandfather включает в себя оба узких гипонимическихкыргызских понятий «чоңата» и«таята», а английское grandmother включает всебя оба узких гипонимических кыргызскихпонятия: «чоңэне» и «таяне». Значительнуютрудность при переводе составляет функциональныенесоответствие концептуального понятиякартины мира в разных культурах. Эпитетявляется одним из наиболее продуктивныхсредств формирования вторичных наименованийв созданий языковой картины мира.Приведем примеры. Мурдагы фронтовик,Сары-Өзөктүнaдамы Эдигей Жангелдин экиоозсөзайтмакэлемдепатырыдегин! [Айтматов,1982,1983:295].TellhimthatwarveteranandSarozekinhabitantYedigeiZhangel’dinwantstosayacoupleofwordstohim!’Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

76Языковая картина мира в английской и кыргызской культурах[Aitmatov,2000:332]. Слова экиоозсөз означаетдва слова, при переводе трехкомпонентныйэпитет coupleofwordstohim передан двухкомпонентнымэпитетом. Постоянный эпитет переданлитотическим эпитетом.Жетинин бирикыдырдейт. Один из семичеловек святой. Числовые эпитеты применяютсяв разных культурах по-разному. Числосемь у кыргызов применяется исключительно вкачественно-гиперболизирующем плане приформульных конструкциях, определяющихфольклорно-мифологическое понятие. Такжеontheseven’s sky – на седьмом небе (оченьсчастливый момент).ЛСГ цветообозначений в кыргызском языкене совпадает во многих спектрах цветов саналогичными наименованиями из английскогоязыка. Кроме кыргызского «көк» (синий, голубой)и английского blue (синий), о которыхмы уже, упоминали ранее, это может бытьorange (оранжевый), которое в кыргызскомязыке может быть передано сложносоставным«кызгылтсарытүс» (досл. красновато-желтыйцвет)) [English-Kyrgyz Dictionary, 2005:477].Различие в восприятии цветов у англоязычногои кыргызскоязычного этносов связано сразличной экспликацией означенной наминациональной языковой картиной мира [ср.:Васильева, 1987:16-17; Саматов, 1997:11-13]Цветовой категории в психологическомзначении – черный как признак печали. Например:кара кагаз (черная бумага), во время войнымногие люди потеряли своих сыновей и мужей,чтобы известить об этом с фронта присылалителеграмму о смерти (справку), и люди сравнивалиэто с черной бумагой (плохая весть).Кара кагазын алганы аялыкелген болуучу.[Айтматов, 1982:274].Hiswife cameto collectthe documentabouthim.[Aitmatov, 2000:309]. В этих случаях эпитеткара кагаз опущен из-за незнания культуры народа.Таким образом, в этой статье было выявлено,что кыргызско-английская межъязыковаялексическо-семантическая группа слов имеетнежелательный характер, поскольку связана сразличным членением внеязыковой реальностии вместе с этим с разным выражением «национально-языковойкартины мира»; последняяпри этом трактуется как национально-культурнаяи национально-детерминированная экспликацияпредставления о внеязыковой действительности.Национально-языковая картина мира, выражаясьчерез лексико-семантическую системуязыка, обусловливает семантическую разнообъемность,казалось бы, на первый взглядсходных лексических единиц. Мы уже приводилипример, казалось бы, с однозначноориентированным на единицы предмет обозначенияв английском языке лексемой sister(сестра), которая, как выявляется, не имеет вкыргызком языке однозначного соответствия ипередается здесь тремя лексемами, но, однако,с более суженными значениями: 1/ эже (старшаясестра мужчины или женщины); 2/ карындаш(младшая сестра мужчины); и 3/ сиңди(младшая сестра женщины). Такие семантическиенесовпадения, вне всякого сомнения,влияют на экспликацию межкультурной коммуникации.Литература:1. Айтматов Ч. Үчтомдонтурганчыгармалар. –Фрунзе: Кыргызстан, 1982-1983. Т.1. – 1982.– 448 б.; Т.2. – 1982. – 510 б.; Т.3. – 1983. –432 б.2. Алимжанова Г.М. Сопоставительная лингвокультурология:взаимодействие языка, культурыи человека. – Алматы: Интерпресс. – К,2010.3. Васильев А.И. Лингвистические основы обучениярусскому произношению в киргизскойшколе. Пос. для студ. филол. фак. вузовресп. – ч.I. –М.: Мектеп, 1974.4. Кульмагамбетова А.Ж. Языковая картинамира в антропонимах английского и казахскогоязыка: Автореф. дис….канд. филол.наук. – Алматы, 2007.5. Лингвистический энциклопедический словарь/ Глав. ред. В.Н. Ярцева. –М.: Советскаяэнциклопедия, 1990.6. Саматов К. Цветообозначающая лексика вкыргызском языке: Автореф. дис….канд.филол. наук. – Бишкек, 1997.7. Серебренников Б.А., Кубрякова Е., ПостоваловаВ.И. и др. Роль человеческого факторав языке: Язык и картина мира. – М.:Наука, 1988.8. Aitmatov Сн. Тhe day lasts more one hundredyears. / Translated by J. French. –Boston &Moscow: International Centre, 2000. – 352 p.9. Lahoff R. Language in context. – London:Longman, 1972.10. English-Kyrgyz Dictionary = Англисчекыргызчасөздүк. –Editors: C.D. SharshekeevaISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. К. Амангазиева77etc. – Bishkek: Inter Constructions LLS, 2005.English-Kyrgyz Dictionary, 2005: 477].* * *Бұл мақалада ұлттык-тілдік дұние суретның жэнәаның эртүл імәдениеттегі колдануның салыстыру анализікарастырылған.* * *The article is devoted to the study of a comparativenational linguistic worldview and its usage in lives ofpeople of different cultures. In the article is given comparativeanalysis of Kyrgyz and Englishlinguistic worldview.Тұрмыстық дәстүрлер атауларының лексика семантикалық сипатыМ. К. АмангазиеваС. Бәйішев ат. Ақтөбе университеті, ф.ғ.к., доцент, Ақтөбе, ҚазақстанҚазақ халқы ай аттарын арабша немесежұлдызнамалық (зодиакальный) белгілерменатаған. Бірақ олар әдеттегі жыл маусымдарынбелгілі бір шамамен ғана айтады және көбінесеқыр өміріне тән дағдылы кезеңдерге, оқиғаларғабайланыстыра сипаттаған. Мысалы,науырыз айы – жыл басы «месяц март – началогода», қой қоздады – сәуірдің басы «овцыягнятся – начало апреля», бие байлайды –сәуірдің аяғы және мамыр «кобыл доят длякумыса – конец апреля и май», құралай –көктемнің суық жаңбырлы күндері, ол мамырайының бірінші жартысында 8 мен 16 арасындаөтеді, басқа бір күн санау жүйесі бойыншамамыр айының 3 және 6 жұлдызы арасынасәйкес келеді «холодное и дождливое времявесной, от 8 до 16 дней во второй половинемая, по другим в первых числах мая от 3 до 6дней».Сондай-ақ, ғалым құралай сөзінің лексикалықмағынасын түсіндіре отырып, бұл мерзімдімамыр айының оныншы жұлдызы шамасындабасталатын желді, жаңбырлы жыл мезгілідеп түсіндіреді. Ал атаудың қалыптасусебебін қазақ арасында былай түсіндіріледідейді: «Башқұртша құралай «жабайы ешкініңтөлі», ол осы желдеткен қара суық күндері туасала нөсер жаңбырдың суына шомылады, сөйтіпжелмен жарысып жүгіруге машықтанадымыс»– дейді [1,74 б.].Осы маусымның тағы бір атауы болып табылатынмамыр сөзі сөздікте мамыр ат, мамырқұс деген тіркесімдер арқылы түсіндіріледі.Л.З. Будаговтың түсіндіруінше, алғашқы тіркесімаяғы ауырған жылқының нық баса алмаймамырлауына қатысты болса, мамыр құс – семіздіктеншаялап қалған немесе жаңа қауырсындарыкүзге дейін қатаймауы себепті ұшаалмай қалған құсты білдіреді. Осыған байланыстыбұл маусым мамыр ай деп аталған дегенэтимологиялық мағынасын жасайды.Л.З. Будагов сонымен бірге Н.И. Ильминскийгесілтеме жасай отырып, осы түбірденжасалған етістік тұлғалы мамырламақ тұлғасынсалыстыра көрсетіп, оны орысша охрометь,быть неспособным летать [1,200 б.] деп береді«ақсау, ұшуға қабілетсіз болу».Суыр базары «торг сурками бывает в маемесяце при г. Оренбурге». Л.З. Будаговтың бұлтүсіндірмесіне қарағанда суыр базары тіркесіміОрынбор маңы қазақтарының жергілікті қолданысыболуы ықтимал. Алайда біз оны мамырайының маусымдық сипатын танытатын ауыспалымағынасында қолданылып тұрғанын қарастырыпотырмыз.Бес қонақ «холодное время с 1 по 5 апреля».Бұл номинация негізінен Қазақстанның батысаймағында жиі қолданылады. Л.З. Будаговбұны «пока бес қонақ не сойдет, с зимовки некочуют и зимнего платья не оставляют» дептүсіндіреді. Бұл жерде сәуір айының 1 мен 5арасы деген анықтаманы ай санаудың ескікалендарына сәйкес деп түсіну қажет. Бес қонақжайында ел аузында көптеген аңыз әңгімелербар. Ақтөбе өңіріндегі сондай түсініктердіңбірі бес қонақтың жоғарыда аталған мерзіміненне бес күн бұрын, немесе бес күнненкейін келуі де ықтимал делінеді. Сөйтіп көктемдекелетін жауын-шашынды, қарлы-борандыбұл маусым тек бес күн емес, он бес күнгесозылуы ықтимал деп есептелінеді. Халықарасында бес қонақтың өтуін күтпей қойдыңжабағы жүнің қырқып, қыстаудан ұзап көшіпкеткен кейбір ауылдар осы бес қонақтың ызғарынаұшырап, жас төлдері қырылып, қырыққанқойлары суыққа шалдыққаны жайында талайҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

78Тұрмыстық дәстүрлер атауларының лексика семантикалық сипатымысалдар айтылады. Тосыннан келіп қалатынбұл салқын кезең Жетісу жерінде (Алматыоблысында) айтылатын құс қанаты аттытабиғат құбылысына ұқсастау, бірақ Жетісудіңжері жылы болғандықтан, жыл құсының қанатынаілесіп келген жауын-шашын малшы ауылдарғабатыстағыдай әбігер әкелмейтін болуыкерек.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бес қонақсөзінің мағынасы «жаз бен күз арасында болатынызғырық, суық күн» деп [2,98 б.], ал диалектологиялықсөздікте бесқонақ 1) марттың14-терінен 20-22-сіне дейін соғатын ыстық жел;2) шешек ауруының жеңіл түрі. Мысалы, Бесқонаққана болып шыққан ғой дәрігердің көмегімен.[3,126 б.]; деп көрсетілген. Кей ғалымдардыңзерттеуінше, бесқонақтың тағы бірсыры болуы мүмкін. Есепшілердің пайымдауынша,бес қонақ тоғыз есебіне байланысты.Ертедегі күнтізбе жүйесі бойынша, бес қонақтытаратудың мынадай түрі кездеседі.1) қонақ – 31 наурызда; қазіргі күнтізбебойынша, 21 сәуір – көктем мейрамы, еңбекмейрамы;2) қонақ – 31 мамыр, қазіргі күнтізбе бойынша,31 ақыл, өнер, парасат күні;3) қонақ – 31 маусым, қазіргі күнтізбебойынша, 22 шілде – жаз мерекесі немесе рухқатәжім ететін күн;4) қонақ – 31 шілде, қазіргі күнтізбе бойынша,22 тамыз – тіл мерекесі және ұлттық дәстүркүні;5) қонақ – 31 тамыз, қазіргі күнтізбе бойынша,22 қыркүйек – күз мерекесі немесе сабантойдымерекелейтін берекелі күн.Қозы күзем «стрижка ягнят», около 15 и 20июля, яғни бұл маусым, шілденің екінші жартсындабір бескүндік шамасында өтетін науқандыбілдіреді. К.К. Юдахин қырғыз тілініңекі тілді сөздігінде күзем сөзін қозыға байланыстырмай,жалпы қой қырқу деген мағынадатүсіндіреді. Ол реестрдегі күзем сөзінің біріншімағынасы «стрижка – осенняя овечья шерсть»,екінші мағынасы «сезон осенней стрижкиовец» дейді. Бұл түсініктеме қазақ тіліндегі«бірінші қырқым» және «күзде қырқылған қойдыңжүні»; екінші мағынасы «қой қырқудыңкүзгі маусымы» дегенді білдіреді. Бұғанқарағанда қырғыз тілінде қой қырқу жалпыұғым болғанымен, қазақ тіліндегі қозы күземтәрізді дербес маусымдық атау қолданылмайтынсекілді [4, 459 б].Талданып отырған мысалдар қазақ халқыныңәлемнің тілдік бейнесін таңбалаудағыөзіндік ерекшелігін көрсетеді. Әлемнің ұлттықбейнелерін зерттеген ғалым Г. Гачев олардыКосмо-психо-логос деп анықтайды. Оған әсерететін жағдайлар – табиғаттың типі, ұлттықмінез және ерекше ойлау екенін жазады. Шынындада, қозы күзем деген атау тек қазақ халқынатән маусымдық атау. Өйткені қозыныңжүнін осы уақытта қырқатын және оған үлкенмән беріп, белгілі маусымның белгілі сәтінатайтын тек қазақ халқы.Әлемнің ұлттық тілдік бейнесі үлкен факторларғажіктеле алады. Солардың ішіндегі еңнегізгі фактордың бірі – уақыт факторы екенібелгілі. Біз қарастырып отырған сөздіктер негізіненХІІІ-ХІХ ғасырларда жазылған еңбек болғандықтанатаулардың мағыналық және ұғымдықерекшелігі де сол заманның нақты ойлаужүйесі мен халықтық дүниетанымынан хабарберетіні анық.В.В. Радлов өзінің «Опыт словаря тюркскихнаречий» атты сегіз кітаптан тұратын төрттомдық әйгілі сөздігінде жоғарыда Л.З. Будаговатаған маусымдарды түгел келтіре отырып,оларға «известные дни года у западных киргизов»деген жалпылауыш тақырып қояды. Олмаусым атауларын жан-жақты түсіндіріп жатпай-ақ,олардың білдіретін негізгі ұғымдарынатаумен шектелген. Оның мәліметінде қой қоздады«начало апреля»; бие байланды «конецапреля»; құралай «холодное время во второйполовине мая»; бес қонақ «от 2-4 апреля»; қозыкүзем «от 15-20 июля»; соғым «в декабре» [5, 3-8 бб.].Қазақтың халықтық тілінде “ай” сөзі қосылыпайтылатын күнтізбелік атаулардыЛ.З. Будагов тіркес түрінде емес, жалаң сөздіноминация етіп берген. Мысалы: шілде (шілдеайы) «сорок дней жарких, после куралая, с 25июня по 5 августа»; тамуз (тамыз айы) «удушливожаркое время с 10 июля, продолжается 30дней в которые ночи прохладные»; қазан (қазанайы) «глубокая осень с 5 октября до 10ноября»; согум (соғым айы) «режут скот назимний запас – в начале декабря». Ал “айға”қатыссыз соғым сөзінің өзін Л.З. Будагов былайтүсіндіреді: соғум от глагола - соқмақ «резатьскот – мясо заготовленное на зиму» принаступлении зимы киргизы режут скот –лошадей и коров, впрок, часть которого солят,соғум уақыты «время приготовления мяса назапас», соғумға беру «подарить скот на согум,на убой», – дей келе, Н.И. Ильминскийденмынадай түсініктеме келтіреді: «было обыкновениепри ханах, и после покойного Джангир-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. К. Амангазиева79хана осталось для внутренней, букеевскойорды, постоянным налогом, наравне с зекятом»[1, 708 б].Қазақ тілінде қ, й дыбыстарының сәйкестігінегізінде жасалған соққы сойлым, соғым, сойыстұлғалы синонимдер бар. Бұның алғашқы екеуі«қару, құрал» мағынасын білдіреді де, соңғыекеуі «союға лайықталған малды» атайды.Түсіндірме сөздікте бұл материалдық мәдениетатаулары осы мағынада берілген: сойыл «қаруретінде ыңғайлы етіп жонып жасалған мықтыұзын ағаш» [6, 575 б.] одан әрі осы сөздіңұясында сойыл салым, сойыл соғар, сойыл соқтыүлгісіндегі тіркестер келтірілген. Ал соққысинонимінің мағынасы сөздікте деректі затесебінде түсіндірілмей, «жаудың бетін қайтару,тойтарыс беру, шабуыл» деген дерексіз мағынадасипатталған. Бірақ осы сөздің ұясындағытіркестерде соққы берді деген дерексіз ұғымменқатар соққыға жықты, соққы жеді дегеннақты мағыналар да келтірілген. Ал соғымжәне сойыс малдарының сойым деген синонимігазеттен алынған мысалмен түсіндіріледі[6,573-575 бб.]. Біз бұл деректі келтіргенде,Л.З. Будаговтың соғым сөзі соқмақ етістігіненжасалған деген пікірінің негізсіз еместігін атайкету қажет.С. Аманжоловтың диалектологиялық сөздігіндесоғым реестрі де, оның сойыс вариантыда есепке алынбаған. Бәлкім, автор бұл атаулардыдиалектизм есебінде қарастырмайтынболар. Ал, С. Аманжолов сөздігінің алғашқыбасылымынан (1959) он жыл бұрын жасалғанқазақ тілінің диалектологиялық сөздігі де соқ//сой түбірлі етістіктерден жасалатын соғым//сойыс синонимдерін реестрге алмаған [7, 293-294 бб.] қаңтар (қаңтар айы) «январ»; ақпантоқпан(ақпан айы) «самые холодные дни, крещенскиеморозы». Басқа реестрде Л.З. Будаговнегізгі атауға “ай” айқындауышын қосып тақолданған. Мысалы: қырман айы және айт айыдва главных праздника мусульман; ара айы«промежуток между ними».Бұл анықтамаларға қарағанда автордыңқырман айы деген мезгілі қазақ арасында қырмантой деп аталатын, қырман көтерілгенненкейін, жиын-терін аяқталған соң, ел ұшыр,бітір, зекет салықтарын өтеп барып өткізетінкүзгі той-мереке мезгілі болуы мүмкін депшамалауға да болады. Мәселен, С. Аманжоловосы қырман сөзімен келетін бірнеше тіркестердіөзінің диалектілер сөздігінде бере отырып,былайша түсіндіреді: қырман көтеру«егінді жинап алу – убирать хлеб или урожай»;қырман тастау «астық ұшыру – веять ворохзерна»; қырман қосу «қырман бастау – производитьмолотьбу»; қырман қыру «ақша табу,мал табу – зарабатывать» [7, 260 б.].Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қырман,қырмандау, қырмантүр деген үш реестр сөзтіркелген. Алғашқы қырман сөзі «астық бастыратын,тазалайтын ашық алаң» деп түсіндірілекеліп, сол ұяда қырман басты деген сөз тіркесін– «дәнді масағынан бөлді, қауызын ажыратты»деп түсіндіріледі, ал қырман толсындеген тіркесім – «астық мол болсын» дегентілек ретінде келтірілген. Қырмандап тұлғалыетістіктің көсемше формасы қырман ету мағынасындаекендігі айтылса, соңғы қырмантүптіркесімі этнографизм ретінде «қырман аяқталаркезде кәде бойынша елге берілетін азынаулақастық» деген анықтамамен берілген[6,438 б.].Ал қазақ тілінің диалектологиялық сөздігіндежоғарыда аталған қырмантүп этнографизмібіріккен сөз емес, сөз тіркесі ретінде беріліп,«қырманда ең соңғы жағында қалатын астық»деген дефинициядан соң, Жамбыл, Шу дегенбелгішемен «Екі кісі ортақ болса, қырман түптіастықты айдап, суғарған кісі алады; қырмантүпті сұрап келгендерге де береді» деген мысалдарменфраземаның мағынасы ашыңқыраптүсіндіріледі [7, 224 б.].Алайда, бұл соңғы мәліметтердің ешқайсысыда Л.З. Будагов сөздігіндегі қырман айыдеген тіркесімге жанаспайды. Осымен байланыстыбізге басқаша бір ай тудыратын нәрсеретінде өзіміз сөз етіп отырған лексеманың екітүрлі орфографиялануы деп атап көрсетугетиіспіз. Өйткені, сөздікті өз еңбегінің І томында“ай” сөзімен келетін тіркесімдер қатарында нысанадағысөзді араб әрпімен (крман) бергендіктен,біз оны қысаң дауысты ы/ұ бірін қосып,қырман түрінде де, құрман түрінде де оқуғамәжбүр болсақ, аталған сөздіктің ІІ томындаЛ.З. Будагов бұл сөзді кир деген белгішеменкурманъ деп беріп, оның арабша нұсқасы курбандеп ескерткен. Қазіргі қазақ тілінде бұлатау курбан//құрман, құрбандық//құрмандық//құрмалдық түрінде дыбысталатының ескерсек,бұл лексеманың арабша түпнұсқасынан өзгеріп,қазақ тіліндегі қырман есіміне кей тұста үндесіпте кететіндігін мойындауымыз қажетболады.Сонымен, Л.З. Будагов кырман деп арабшатранскрипцияланған сөзді қырман емес құрмандеп оқу қажет деп білеміз. Сонда жоғарыдакелтірілген құрман айы деген тіркесімдіҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

80Тұрмыстық дәстүрлер атауларының лексика семантикалық сипатыЛ.З. Будаговтың құрман «жертва»; құрман шалу«жертвоприношение»; құрман мейрамы «праздникжертвоприношения»; құрман айы «последниймусульманский месяц» деген мағынадақабылдаймыз [1,77 б.]. Осыған орай жоғарыдаЛ.З. Будаговтан келтірілген ара ай ораза айымен қырман тойдың аралығы емес, рамазан айымен құрбан айттың арасы деп түсінеміз. Ал,айт айы ораза айтқа немесе құрбан айтқа байланыстысалт-дәстүр мерекесі болуы ықтимал.Сонымен қатар, Л.З. Будагов сөздігінде кирдеген белгішемен мынадай түсінік берілген:айт «праздник после Рамазана», айт айы «месяцРамазана в который мусульмане постятся»[1, 198 б.].Бұдан біз араб тілінің ғайд болып айтылатынсөзі қазақ тіліне созылыңқы ғ дыбысын түсіріп,айт тұлғасында енгенін көрсек, Л.З. Будаговтыңайт айы дегені рамазан айында келетінораза айтына байланысты екендігін байқаймыз.Ал мұсылман жыл санауы бойынша оразаныңбасы жыл санын өзгертіп отыратын болғандықтан,күзгі қырман тойымен ораза айттың арақашықтығы да бірде ерте, бірте кеш болыпөзгермелі келетіндігі мәлім. Осыған байланыстыЛ.З. Будагов мұсылман қауымының еңбасты мерекесі өтетіндігін ескерткен жәнеоның мерзімін дәл көрсетпей, ара ай деген екімүшелі тіркесіммен берген. Бұл қолданысбіздің шамалауымызша қазіргі тілімізде екімаусымның аралығы деген ұғымда қолданылатынөлі ара тіркесіне жуықтайды деп білеміз.Басқа халықтардағы, мәселен орыс тіліндегімертвый сезон атты маусым да осындай салтдәстүрұғымына байланысты болса керек. Ал,«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» құрбансөзіне Т. Жанұзақов былай деп түсінік береді:құрбан араб тілінен енген діни сөз, біріншімағынасы: «құдайға, аруаққа арнап садақағасоятын мал, құдайы»; екінші мағынасы: «бірнәрсенің жолына арналған садақа, пида»;үшінші ауыс мағынасы: «белгілі бір мақсаттыорындау жолында жанын қиып, қаза болғанадам», деп түсіндірсе, тағы бір төртінші ауысмағынасын: «шығын, зиян» деп береді. Одансоң құрбан айт деген тіркесімге мынадай түсінікбереді: ораза өткен соң, жетпіс күннен кейінөткізілетін мұсылмандардың діни мейрамы.Мұсылмандардың мұндай үлкен мейрамы жылбойы екеу-ақ: ораза мен құрбан айт. Оразаданкейін 70 күн өткен соң мұсылмандар үлкен айт– құрбан айтты тойлайды. Құрбан болды (етті,қылды) «алға қойға белгілі бір мақсатты орындаужолында жанын қиды, пида етті». Құрбаншалды «аруаққа, құдайға арнап мал сойды» [2,504 б.]. Осындағы құрбан айт деген тіркесімгебайланысты берілген түсініктеме жоғарыдакелтірілген Л.З. Будаговтың түсіндірмесі сәйкескелетіндігін атап айтқанымыз жөн.Әдебиеттер:1 Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецкотатарскихнаречий. СПб., 1869-1871. – 1056 б.2 Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы,5 т. 1986. – 485 б.3 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Бас. ред.Ысқақов. – Алматы, Т. 1 1982. – 509 б.4 Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. –Фрунзе, Т. І. 1965. – 450 с.5 Радлов В.В. Киргизское наречие. – СПб.,1871. – 506 б6 Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы, 1978. – 506 б.7 Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. –Алматы, 1996. –196 б.* * *Внушительный корпус космонимов, зафиксированныхв лексикографических источниках, свидетельствует об ихзначительной роли во взаимодействии человека с окружающимего миром, а научные результаты исследованияспособствуют описанию когнитивной природы языковыхявлений и могут быть полезны в освещении ряда проблемэтнолингвистики, лингвокультурологии, психолингвистики,социолингвистики, лингвострановедения, когнитивнойлингвистики.* * *The imposing corps of the cosmonyms, fixed in thelexicographic sources, attests about their significant role in thehuman' interaction with the environment, and the scientificresults of research promote the cognitive nature description ofthe language phenomena and can be useful in the problemsinterpretation of the Ethnolinguistics, Linguaculturology,Psycolinguistics, Sociolinguistics, Country Studies, CognitiveLinguistics.Cosmonyms are characterized as the cultural valuesdepositaries of Turkic natures. The analyzed language articles,connected to cosmonyms, allow confirming that the mainworthy material is presented in the dictionaries of the secondpart of the 19 th century, in which the world vision of theancient Turkic, their customs and traditions are saved.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ә. Қ. Ахметова81І. Жансүгіров поэмаларындағы көнерген сөздердің қолданылу ерекшеліктеріӘ. Қ. АхметоваІ. Жансүгіров атындағы ЖМУ-дың аға оқытушы, Талдықорған, ҚазақстанАннотация: Мақалада І.Жансүгіровтің поэмаларындағы көнерген сөздер қарастырылады. Тарихишығармаларды жазуда көнерген сөздерді қолданудың маңызы зор. Суреттеліп отырған заманныңкейпін көнерген сөздерсіз сипаттау мүмкін де емес. Аталмыш мақалада Ілияс поэмаларындағыкөнерген сөздерді қолданудың себептері көрсетіліп, талданған. Поэмалардан терілген мысалдарбірнеше түрге бөлінген. Айтылған пікірлер мен ойлар сол мысалдар арқылы дәлелденіп, олардықолданудағы ерекшеліктер көрсетілген.Тілімізде күнделікті пайдаланылып, баршахалыққа бірдей түсінікті болатын актив қабаттағысөздерден басқа көп қолданылмайтын,тіпті кейбіреуі мүлдем ұмытылып, кейінгі ұрпаққатүсініксіз болып қалған пассив қабаттағысөздер бар. Бұл сөздер бірнеше күн немесе жылішінде ғана ескіріп, қолданыстан шыққан жоқ,талай жылдар бойы жалғасқан процесс нәтижесіндеболған құбылыс. Тілімізде мұндайсөздерді көнерген сөздер деп атайды.Көнерген сөздер – қазақ тілінің лексикасындаөз орнын тауып, тіл тарихымен, осы тілдесөйлеуші ұлт тарихымен байланысты оқиғалардысипаттауда, зерттеуде қолданысы аса маңыздыболып табылатын атаулар екені белгілі.Көркем шығармада көнерген сөздер сол қоғамныңбелгілі бір кезеңдегі тарихи шындығынтанытады. Көнерген сөздер автор қолданысындакейіпкер бейнесін, сол ортаны жан-жақтыашуға жұмсалады, өйткені тұтас көркем ойжасау үшін көнерген сөздердің қосатын үлесізор.Көнерген сөздер көбіне тарихи шығармаларданегізгі элементтің қызметін атқарады.Сондықтан, ақын Ілиястың өнер тақырыбынаарнаған «Күйші», «Құлагер» поэмаларыныңлексикалық қабаты көнерген сөздерге өте бай.Бірақ бұлардың қолдану жиілігі бірдей емес.Мәселен, хан, қара, төленгіт, шекпен, ішік,мәсі, жендет, би, даяшы, садақ, сұлтан, найза,төре, ноян, жуан, құн, тақсыр, нөкер, шабуыл,жортуыл, жанат, мақпал, манат, алдияр,ханыша, ханзада, қылыш, қазаншы, т.б. көптегенлексиканың пассив қабаты қатарындағысөздер Ілиястың жоғарыда аталған шығармаларыныңкөркемдік әсерін молайтады.Ә.Болғанбайұлы Ғ.Қалиевпен бірігіп жазған«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»атты еңбегінде көнерген сөздердікөнеру сипаты мен тілдегі қолданылу ерекшеліктерінеқарай архаизмдер және историзм депекі түрге бөледі.«Архаизмдер халықтың күн көріс тіршілігіне,салт-сана тұрмысына, әдет-ғұрпына, дүниетанымынақарай әр дәуірде өзгеріп, басқашасөздермен ауысып отырған немесе ескіріп біржолақалып қойған сөздер жатады»[2]Ғалымдар архаизмдердің 7 түрін атап көрсетеді:Cоған сүйене отырып, І.Жансүгіровтің өнертақырыбындағы шығармаларында кездесетінархаизмдерді мынандай топтарға бөлуге болады:А) мата-кездеме атауларымен байланыстыархаизмдер төмендегі жолдардан кездеседі:Ілініп ханның байлау, матауына,Азат бас айналды оңай ата құлға.Күйшіні ертіп келіп есік ашты,Мақпал бау, манат ойған отауына(«Күйші»)Мұндағы мақпал – жылтыр, түкті, жұмсақ,қалың мата, ал манат – сырткиімдік құндыматаның атауы. Бұл көне маталар сол заманныңтұрмысын, дәлірек айтқанда хан ұрпағаныңтұрмысындағы құнды заттарды көрсету мақсатындажұмсалып тұр.Ә) Ілияс Жансүгіровтің поэмаларындағысалт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты архаизмдердіөз ішінен бірнеше топқа бөліп қарауға болады:Мәселен, келесі шумақтарда кездесетін архаизмдержаугершілік заманға байланыстықолданылып, кейіннен ескірген:Ол емес және өзінің малын баққан,Жалшы емес және байдың отын шапқан.Кісіні ат етінен жек көретін,Дау қуып, арыз айтып, биге шапқан.(«Құлагер»)Ақын лексикасындағы дау қуу, арыз айтужәне биге шағу тіркестерінің соңғысы тіркеспассив қабатқа еніп, қазіргі кезде алдыңғы екісыңары ғана қолданылып жүр. Яғни биге шағу– биге шағымдану мағынасын білдіреді. Ал бұлтіркестің архаизмге айналуының себебі – «би»сөзінің ескіріп, біржола қалып қойған сөздердіңҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

82І. Жансүгіров поэмаларындағы көнерген сөздердің қолданылу ерекшеліктеріқатарына еніп кетуі. Осы жолдардағы архаизмгеайналған сөздердің бірі – «жалшы» сөзі. Байдыңесігінде жүріп, күнін көретін кедейлердібір заманда осылай атаған. Бұл сөз толығыменжоғалды деуге де болмайды, себебі қазіргі қоғамдада мұндай адамдар жоқ емес, сондықтанбұл сөзді дәуірі өзгеріп, басқа сөзбен ауыстырылғансөздер қатарына жатқызамыз.Аулақ тарт, аттың басын Алтайымнан,Келмейтін кедей-серей бақайымнан.Жала қып, барымтаға бәйгемді ұстап,Жеріңді көріп тұрмын бата айырған!(«Құлагер»)Барымта – жауласқан екі рудың бірінің-бірімал-мүлкін іштен тартып алып, кек қайтаруы.Өштескен адамынан кек алу, құн төлеу мақсатыменұйымдастырылатын бұл әрекет көбінежылқы малын айдап әкетумен іске асырылатын.«18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдыңбасында қазақ елі Ресейдің қол астына қарап,отарлық өктемдіктің күшеюіне, дала халқынбилеп-төстеудің жаңа әкімш.-құқықтық тетіктеріенгізілуіне орай, көптеген әдет-ғұрыпқағидалары өзінің бастапқы мән-мағынасынжоғалтты. Әсіресе, құн өтеу амалы — барымтамал ұрлау мен талан-тараж, шапқыншылықретінде айыпталады»[2]. Уақыт өте келе мағынасынанайырылған сөз мүлдем қолданыстаншықты. Ақын поэмасындағы осы сөздің қолданысыоқиғаның қай дәуірде болғандығын көрсетіпеді. Поэманың «Қара күш» бөлімінде кездесіпотырған «барымта» сөзі тура мағынасындакеліп, оқырманның көз алдына ескі замандыелестетеді. Аталмыш сөздің бұл поэмадағыжалпы саны – үшеу.Мұнымен қатар, поэмада жаугершілік заманкейпін суреттейтін «ел шабу» және «ердіңқұны» тіркестері де кездеседі. Ел шабу –тыныш жатқан елге шабуыл жасап, қырып-жоюдеген мағынаны берсе, ердің құны деген тіркес– кісі қолынан өлген азаматтың құны.Қарғады мұны халық, азарлады,Әркім-ақ тұс-тұсынан бажаңдады.Кесілсін ердің Құны Құлагерге!Тартатын тоғыз айып сазақ бар-ды!(«Құлагер»)Ақынның үзіндіде Құлагерге адам құнытөленсін демей, ердің құны кесілсін деуініңбасты себебі – ер адамның құны әйелдердікіненекі есеге артық болған. Құлагер өлімін адам өліміментеңдестіре отырып, оның бағасын көр-сетеді.Автордың көнерген сөздерді поэмаларындаорынды қолдана білуі оның ақындық шеберлігінғана танытпай, сонымен бірге өз халқыныңарғы-бергі мәдениеті мен тарихи болмысынтерең білетіндігін, аса қадірлейтіндігін детанытады.Халықтың әдет-ғұрып, сал-дәстүрінен сыршертетін «жоқтау» сөзі поэманың келесі жолдарындакездеседі:Жұрт жоқтап қапыда өлген қайран атты,Әр жақта ел бұлбұлы сайрап жатты.Ішегі домбыраның сыңсып жылап,Әншілер «Құлагерге» бай-байлатты.(«Құлагер»)Жоқтау – қазаға ұшыраған адамның артындақалған жақындарының қайғылы сарынменайтатын зары, мұң сөзі.Қатарлап қаладайын үйлерді ылғи,Көше боп көк майсаға тігілген үй.Айтылған қыстай сауын, ұлы дүбір,(«Құлагер»)Сауын айту – ас берумен байланысты күнілгерінемесе бір жыл бұрын айтылатын хабар.Жоғарыда аталған ұғымдар қазіргі қоғамдасақталғанымен, дәл бұрынғы кейпінде емес.Мәселен, жоқтау сөзін архаизмдер қатарынажартылай енген сөздердің бірі деуге болады.Ертеректе арнайы ұйқасты текспен, әуенменайтылатын болса, кейіннен жоқтау айтушылартек дауыс шығарумен шектелетін болды. Асберушілер де күнілгері астың өтетіндігі туралыхабар айтса да, мұны «сауын айту» деп атайтындарөте сирек. Сондықтан да бұл ұғымдарлексикамыздың пассив қабатына еніп, көнергенсөздер қатарын толықтыруда.Ұлттық ойындарға қатысты Ілияс шығармаларынанбәйге, бәйге ат, бәйгеге қосты, басбәйге, көкпар сөздерін атауға болады.Сырласты Сері атына шапқан бала,Бәйгені шапқан сайын қаққан бала.Құланын құланында ойнап өскен,Серігі сенімді боп жаққан бала(«Құлагер»)Бәйге – қазақ халқының дәстүрлі ат жарысы.Бәйге ат– бәйгеге қосылатын жүйрік ат.Бәйгеге қосты –атты жарысқа жіберді. Басбәйге – жарыста берілетін басты сый.Сарыны қара көкпар лақ қылды,Ұршықтай үйіріне ылақтырды.Екеуі өлерменге жеткен кезде,«Айыр!» деп, халыққа ояз жұбан қылуы.(«Құлагер»)Көкпар – бауыздаған ту серкені не ешкіні екіжікке бөлініп, ат үстінде тартысатын ұлттықойын. Кезінде пассив лексика қатарына қосылғанбұл сөз, заманымызға сай қайта жанданып,актив лексикаға оралды.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ә. Қ. Ахметова83Мен де адам, расында ол дағы адам,Бір-бір қой шешемізді қалжалаған.«Шығар!» деп дау қараның дікектеуі,Тимейді тікті жеңіл ол да маған.(«Құлагер»)Халықтың бұрынғы өмірі, тұрмыс жағдайытуралы шығарма жазуда автор сол кезгі сөзүлгілеріне, сол уақытқа тән әр түрлі атауларғазер салып, сол өзі суреттеп отырған уақыттыңтілімен сөйлетеді. Көркем әдебиет стиліндеқолданылатын көне сөздердің мағынасы қазіргіоқушыға, әсіресе жастарға көбінесе түсініксізболып келеді. Сондай атаулардың бірі қолданыстаншыққан киім-кешек, ыдыс-аяқ атаулары.Поэмаларда сәукеле, шекпен, ішік, саба,саптыаяқ деген көне атаулар кездеседі.Үй іші сап-сары ала, жапқан зері,Ақ күміс, ауыр тұман, кім зергері?Ұстасы Көкшетаудың күміс шапқанБақан тұр сырға қылып сәукелені(«Күйші»)Сәукеле – қазақ қыздары ұзату тойында киетіноқалаған сәнді, әшекейлі баскиім. Қазіргіекезде сәукелеге осылай анықтама беріледі,бірақ ертеректе сәукеле қыздардың жиын-тойларда,мерекелерде немесе тағы басқа ерекшесаналатын күндері киетін бас киімі болатын.Ал, бүгінгі күні қыздар сәукелені өмірінде біррет ғана киюі мүмкін. Бұл киімді киюдің себебіөзгергендіктен, атауын да пассив сөзге жатқызааламыз. Ал, поэмада сәукеленің сол замандағыкөп киілетін киімдердің бірі екендігі көрініптұр.Ақ отау, асыл бұйым тұмшаланды,Бір үйге жия берген мұнша малды.Қол жетпес қазынаны көрген шақта,Өзінің шекпеніне құсаланды(«Күйші»)Жамылып орман ішік иығына,Күлкі алып қалам қастың қиығына,Оралтып шайы көйлекті судыратқан,Мәсілер зер тоқытқан жұлығына («Күйші»поэмасы).Немесе:Сұрша тал – сұлу қолдың саласындай,Қып-қызыл қайың – қыздың баласындай.Жамылған жанат ішік, мөлдір сұлу,Көзінің Көкше көлі шарасындай(«Құлагер»)Үзінділерде келтіріліп отырған киім атауларыныңбірі байдың киетін киімін сипаттаса,екіншісі төменгі таптың тұрмыс жағдайынкөрсетеді. Мәселен, шекпен – жай ғана иірілгенжүннен тоқылып тігілген сырыткиім, ал ішіктіңжанаттан, яғни бағалы материалдан тігілгеніоның қымбаттығын көрсетеді. Контекстегіжаннат ішік тіркесі Көкшенің көркін сипаттаумағынасында қолданылған. Яғни ақын көнергенсөздерді тек кейіпкерлер мен замандысипаттау үшін ғана емес, табиғатты сипаттаудада пайдаланғандығын көреміз. Осы арқылыақын сол заманның ерекшелігін, оқиғаныңертеде болғандығын жан-жақты суреттейді.Жан-жақтан ағытылды сабаны артып,Түсіріп, дүрілдетіп жүр табақ тартып.Кісіге шыпылдады ақ ордалар,Қалың ат ер-тұрманы етіп жалт-жұлт.(«Құлагер»)Қаудырап аппақ қудай сақал, шашы,Қалтырап жынданғандай қолы, басы.Сағынай саптыаяққа сиіп өлді,Тоқпақтай тоқсан төртке жетіп жасы(«Құлагер» позмасы).Аталған ыдыстардың бірі саба – жылқыныңтұтас терісінен жүнін қырып илеп, ыстапжасалған, қымыз ашытатын сыйымды ыдыс.Ал, саптыаяқ – ағаштан шауып жасалған аяқ,ыдыс. Поэмада саба сөзі бес жерде кездеседі,соның төртеуі тура мағынасында қолданылыпыдыс атауын білдірсе, бесіншісі құрсақ сөзіментіркесіп, кең құрсақ, үлкен қарын дегенмағынада жұмсалып отыр. Бұл ыдыстар қазақхалқының малдан өндіретін сусындарын құюүшін жасалынатын, ал поэмадағы қолданылуыныңмақсаты сол замандағы хатықтыңұлттық тағамдарын көрсету.Поэмада әр түрлі ұғымдарға қатысты шабуыл,жортуыл, тақ, дат, құн, құл, күң, тоқал,түскиіз секілді әр түрлі ұғымға қатысты архаизмдеркездеседі. Ақынның осы көнергенсөздерді қолданудағы мақсаты – сол замандағыхалықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, дәстүрінкөрсету.Көркем әдебиетте архаизмдердің қолданылуыныңарнайы стильдік ерекшелігі бар.А.Айғабылұлы осыған байланысты үш түрлімақсатты атап көрсетеді:«1) Ең біріншісі, автор суреттеп отырғанбелгілі бір дәуірдің колоритін жасау, анықтарихи шындықты оқырманның көз алдынаелестету үшін қолданылады.2) Архаизмдер автордың көтеріңкі стильжасау мақсатымен де қазіргі дәуірді суреттегеншығармаларда қолданылуы мүмкін.3)Кейде архаизмді ирония, сатира, комедиятуғызу үшін арнайы тілдік құрал ретінде жұмсайды»p[3].Біз қарастырып отырған Ілияс шығармаларындағыархаизмдер ғалым көрсетіпҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

84І. Жансүгіров поэмаларындағы көнерген сөздердің қолданылу ерекшеліктеріотырған мақсаттардың біріншісіне сәйкес келеді.Себебі, ақын поэмаларында Ақан дәуірінің,Қобызшы Молықбай шал дәуірінің, сонаухан Кене өмір сүрген заманның колоритін жасаумақсатымен жоғарыда аталған архаизмдердіқолданып, тарихи шындықты оқырманныңкөз алдына елестетеді.Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманныңөзімен қоса жоғалған сөздер. Тарихи сөздердіңкөнеруі тарихи атаулардың құрып бітуімен,біржола жоғалуымен байланысты болады. Көркемәдебиетте тарихи сөздер әлеуметтік тұрмыстыашып суреттеу үшін қажет. Тарихисөздерді де бірнеше топқа бөлуге болады:Әкімшілік, ел басқарумен байланысты туғантарихи сөздер: хан, ханыша, сұлтан, ауылнай,т.б.Әскери атақ пен қару-жараққа қатысты тарихисөздер: садақ, жақ, жебе, дулыға, т.б.Кеңес тұсында пайда болған тарихи сөздер:нарком, губком, совдеп, отарба, т.б.Ілияс поэмаларындағы әкімшілік, ел басқаруменбайланысты туған тарихи сөздерді екітопқа бөліп қарауға болады: бірі ақсүйектермен хан тұқымынан шыққандар, екіншісі төменгітаптың өкілдері.Қамаудың хан ауылы қыр жағында,Аңқытып ақ орданың бір жағында,Күйші отыр домбыраны дүрілдетіп,Құмар ғып тартқан күйдің ырғағына(«Күйші»)Немесе:«Тыңдасын домбырамды хан тағында» –Деп келген сорлы күйші атағына.Айтылып хан жарлығы кете берді,Қақтығып орданың бір шатағында(«Күйші» поэмасы)Үзіндідегі хан сөзіне түсіндірме сөздіктемынандай анықтама беріледі: «феодалдықдәуірдегі кейбір түрік және монғол халықтарындаболған ел билеуші шонжар». Хан солдәуірдегі ең бірінші адам, себебі барлық халықтүгелімен сол адамға бағынатын. Келесі лауазымиелері түгелдеq хан тұқымының мүшелерімен ұрпақтары:Қарашаш ақылы дария, алтын басы,Әйелдің ақ сұңқары, ханзадасы.Өз басын мың қараға теңгермейтін,Кененің кеңесінде ақылдасы(«Күйші»)Ханзада – арғы заты, шыққан тегі хан тұқымынантараған ұрпақ.«Дат!» - деді ханның өжет Қарашашы,Немере, хан Кененің қарындасы.«Ханыша, не датың бар?» - деді Кене,Аңырап тұрып қалды айналасы(«Күйші»)Ханыша – хан тұқымынан шыққан әйелжынысты адам, ханның қызы, ханның қарындасы.Поэмада осы сөзге синонимдес ханшайымдеген лауазым кездеседі.Аман ел аумай жатқан қонысында,Жетеді мен-мендікке сонысы да.Қарада өркөкірек болмай ма екен?Төрені теңгермейтін қонышына?(«Күйші»)Төре – көне. Қазақ қауымындағы үстемдікеткен ақсүйек.Сонымен қатар, хан тұқымына қатысы жоқ,бірақ архаизмге айналған жоғарғы лауазымиелерінің де атаулары кездеседі:Ақ отау іші-сырты зер кестелі,Бір тозаң тимегендей ел көшкелі.Қазына – жібек, жанат, алтын, күміс,Не патша, не хандардың берместері(«Күйші»)Немесе:Арманды ел ақ патшаға арыз қылған,Арыздан борыш басып, қарыз қуған.Жер мұның, елдің шерін өлең қылып,Ақан да жанның бірі жаны ауырған(«Құлагер»)Патша – революцияға дейінгі Ресей монархыныңтитулы.Тұрмаймын құса болып бұл қылыққа!Итшілік, жігітшілік, тырқылыққа.Сұлтанның сүйегіне лайық па,Ханзада қалай шыдар бұл қорлыққа?(«Күйші»)Сұлтан – шығыс елдеріндегі жергіліктібилеушілердің лауазымы.Сол үшін тау пәлені басына үйген,Тартқан ол тауқыметті болыс, биден.Соқпадым онысына осы арада,Бар ма деп жолдастарым жазып жүрген…(«Күйші»)Болыс – бұрынғы кездегі аумақтық-әкімшілікбір болыс елдің әкімі, басқарушысы.Ақбоз ат жалт-жұлт басып келді көпке,Ханыша тұрды сөйлеп би мен бекке:- «Баласы Ұлыжүздің разымын,Түспедің бірің ара бұл тентекке!(«Күйші»)Бек(тар) - феодалдық қоғамдағы үстем тапөкілі, рубасы, ел билеушісі.Нән, ноян, жуан, жүйрік, саңлақ ылғиЖиналды Әлімқұлға Датқа мен би.Үйсіннің өңшең құсы ұшып жетті –ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ә. Қ. Ахметова85Тау бүркіт, күшігендер, мықи, қырғи.(«Күйші»)Жуан – үстем тап өкілдері: бай, би, төре.Сіресті сезге қарай сірі садақ,Асынды ақ алмастар алтын сағақ.Тұр датқа, төбеге шық, тұрғанын көрАулыңа зеңбіректің аузы қарап(«Күйші»)Датқа(тарихи сөз) – Қоқан мен Бұқар хандықтарындағыполковник дәрежесіне тең жоғарылауазым.Аталмыш лауазымдардан басқа төменгі тапқатарындағыларды мына шумақтардан кездестіругеболады:Қоршаған хан қасында қошеметші,Даяшы, төлеңгіті, би, жендеті.Ауылы Бақанастың өлкесінде,Арқадан Алатуға ауған беті(«Күйші»)Даяшы – қожайынның жарлығын орындапотыратын басыбайлы қызметші.Жендет - өлім жазасын орындаушы, баскесер.Кене хан разы болып қылған сыйға,Білдірді разылығын Әлімқұлға.Қарашаш нөкерімен, күйшісіменСауықтап салтанатпен қайтты ауылға.(«Күйші»)Нөкер – хан мен бек, сұлтандардың қасындажүретін қызметшісі, серігі.Көңілден керуендеп күй көшкендей,Әркімніңөз көңілімен тілдескендей.Батыр да, хан да, қыз да, қазаншы да –Бәрі бір домбыраға мінгескендей.(«Күйші»)Қазаншы – қоста қалып тамақ әзірлейтінадам.Берілген архаизмдермен қатар поэмалардатақсыр, алдияр атаулары мәртебесі жоғары хан,төрелер мен сұлтандарға жалыну, құлдық етумақсатында қолданылған.Қару-жарақ атаулары да сол замандақажеттілік болған. Аталмыш өмірді жан-жақтықамтыған Ілияс поэмаларында қарудыңбірнеше түрінің атауы кездеседі:Келелі кеңестер не? Ақ найза не?Не тоқтау толқып жатқан айдын көлге?Көтерген Абылайлап ала жалау,Шақыртқы ту бола ма тозған елге?...(«Күйші»)Найза – ұшын темірден істіктеп жасағанұзын сапты ескі соғыс құралы, сүңгі.Ат сайлап, қылыш қайрап сарбаз ерлер,Зеңбірек атанға артқан найзагерлерЖарқылдап сыбызғылы күй тартқандай,Алатау берік қорған, жұмақ жерлер.(«Күйші»)Қылыш – болаттан істелген, өткір жүздіқару.Сарбаздар саңлақ мінген, шоғырланған,Жасақтар жалаң қаққан жауға арналған.Семсерлі сері, талай найзагерлер,Болаттар тас тілуге ожарланған.(«Күйші»)Сарбаз – жасақшы қол; әскер, жауынгер.Семсер – болаттан істелген екіжүзді өткірқару.Найзагер – найзашы, найза өнеріне шебер.Тізіліп сапқа тұрған сірі садақ,Ақ сары алдаспандар жалақ-жалақ.Сықылды Ержан, Науан ерлер де жүр,Мұз балақ, қаңтардағы қырау қабақ.(«Күйші»)Садақ – ағаштан иіп жасалған соғыс құралы,жақ.Алдаспан – сабында көлденең салынғанболат қалқасы бар семсер.Өмірде солардайын қорлық тартқан,Сұм заман өткір жанды қор қып баққан.Жаралап ер жүрегін жау қанжары,Ысқырып жылан өмір жанын шаққан(«Құлагер»)Қанжар – белге байлап жүретін, қос жүздіүлкен пышақ(қару).Қорыта келгенде, тарихты арқау еткен бұлшығармалар – халқымыздың өткенінің айнасы.Сондықтан ертедегі халық өмірі мен олардыңәрекеттерін, сөздері мен әдет-ғұрыптарын,салты мен дәстүрін, пайдаланған заттарын менкиген киімдерін тарихи атаулар мен архаизмдердіқолданбай жеткізу мүмкін емес. Ақынныңтарихтағы парақ беттерін көркем түрдеұрпаққа толықтай жеткізіп, өз мақсатына жеткенінекуә болғандаймыз.Әдебиеттер:1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы Қ. Қазіргі қазақтілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.– Алматы, 1997. – 153 б.2. Дауленова С. Барымта и ее ликвидация впервые годы Советской власти в Казахстане.Проблемы казахского обычного права. – А,1984.3. А. Айғабылұлы. Қазақ тілінің лексикологиясы.– А, 2007. – 66 б.4. Жансүгіров І. Бес томдық шығармалар жинағы,екінші том. – Алматы, 1987. – 341 б.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

86Слова тюркского происхождения в лексике Намиг Кaмаля* * *Научная статья раскрывает употребление архаизмов впоэмах писателя И. Жансугурова. Архаизмы характеризуютоблик эпохи и являются основными лексическимиединицами в исторических произведениях. В данной статьеобсуждаются причины применения архаизмов в поэмахИлияса Жансугурова. В полной мере дано определениенескольких видов архаизмов с помощью примеров, которыебыли собраны из поэм автора. Приведены примерысуждений и выводов поэта, особенности его мастерства.* * *This article is devoted the peculiarities using the methodsof archaisms in I.Zhansugurov.’s poems. Archaisms characterrizethe epoch and basic lexical words in historical works.In this article comes into question reasons of applicationof archaisms in the poems of Iliyas Zhansugurov.A few types of archaisms are certain on that were collectedan example from the poems of the author. Opinions andideas, features and mastery of poet, were well-proven byexamples.Слова тюркского происхождения в лексике Намиг КaмаляХаяла Велиевасотрудник Бакинского славянского университета, Баку, АзербайджанАннотация. Анализ поэзии Н. Кемаля дает интересный материал для анализа умелогоиспользования поэтом словарных единиц живого языка и, таким образом, обогащения словарногосостава турецкого языка словами живого разговорного языка.В лексическом составе современного турецкогоязыка вместе с исконно тюркскими словамиимеются и слова иного происхождения. Частьэтих слов является общей с другими древнимии современными тюркскими языками, а частьиз них переходила из языков с совершенноразными системами.В результате культурных, экономических,торговых, политических, религиозных, соседскихотношений между народами наблюдалосьих языковое влияние друг на друга; в процессезаимствования словарный состав каждого языкаобогащался, значения некоторых слов подвергалисьсужению, расширению, или приобреталиразные оттенки.Основную часть словарного состава турецкогоязыка составляют исконно тюркские слова,это обусловливается национальной самостоятельностьютурецкого языка. Особое местоимеют слова, которые являются общими длявсех тюркских языков. Сюда относятся простыеглаголы, числительные, родственные термины,местоимения и слова, обозначающие частитела.Лексический анализ поэзии Н. Кемаля, начинаяс ранних его стихотворений, дает нам интересныйматериал для наблюдения умелогоиспользования поэтом словарных единиц живогоязыка, понимания сущности его практическойдеятельности, т.е. его роли в обогащениисловарного состава турецкого языка словамиживого языка.Несмотря на то, что Н. Кемаль в своейпоэзии использовал персидские и арабскиеслова, он старался писать свои пьесы на простомтурецком языке, потому что простойнарод должен был понять сущность инсценированныхпьес. Но в его пьесах также встречаютсясложные выражения и составные слова,что являлось требованием времени.Sıtkı Bey: Kalede kalmak isteyenler bir tarafaayrılsın.Bir Gönüllü: Hep burada kalmak istiyoruz kiburaya geldik. Birbirimizden niçin ayrılacağız?Sıtkı Bey: Ağalar, düşman suyu geçti. Şehrinöbür tarafında herkes birbirine giriyor. Memleketbir iki güne kadar bütün muhasaraya uğrayaakgibi görünüyor. Allah zeval vermesin, devletkalesini kendi askeriyle de muhafazaya kadirdir.Içinizden her kimse burada bulunmak istemezsePaşadan izin izin. Hemen bugün dışarı çıksın.Bir Gönüllü: Düşman çok. Asker az. Biziazaltmak istiyorsunuz? (1,204)Как видно из примера, Н. Кемаль писал своипьесы совершенно простым языком. Эта простотаи выразительность в языке его стихотворенийи прозаических произведений большесвязана с употреблением исконно тюркскихслов.Жизнь и творчество турецкого поэта Н.Кемаля, в том числе его произведения о труднойжизни в темнице и о коварных правителяхосманской империи, зарождали у просвещенныхлюдей веру в свои силы и чувство борьбы.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Хаяла Велиева87Его произведения в идейном и искусственномплане влияли на мировоззрение многих поэтови писателей при его жизни и после смерти.Драматические произведения Н. Кемаля богатыкрасивыми описаниями, интересными историями,метафорами и антитезами. Эпизоды,монологи и диалоги, движения и конфликтыочень естественно отражают жизненные событияи потому являются убедительными и эффективными.Он пользовался всеми жанрами турецкойлитературы. С юных лет присоединяясь к светскимпоэтам, он охотно писал разные видыстихотворений, в том числе хвалебные стихотворения,памфлеты, касиды, газели (лирическиестихотворения) и т.д.Его произведения широко распространилисьсреди народа, а в последующие годы сильноповлияли на творчество других турецких писателей.Содержание стихотворений Н. Кемаля вформе касиды, газели, памфлета привлекаловнимание многих исследователей. ЛитературоведКенан Акйуз, Э. Тевфик, Керим Сади неоднократноотмечали способности Н. Кемаля всоздании прекрасных образцов эруза (стихосложныйразмер, основанный на долготеслогов) в турецкой литературе. (2, 121)Н.Кемаль являлся личностью, который имелпоэтическое чутье, и не случайно, что он имеетбольшую заслугу в развитии турецкой литературы,турецкого литературного языка и возвышенииклассической поэзии. Самая большаяего заслуга в том, что он привнес многиетурецкие слова в язык поэзии и заменил многиеарабские и персидские слова, которые преждеупотреблялись в литературном языке их турецкимиэквивалентами, тем самым, обогативтурецкий язык и после этого, ведущую позициюв поэзии начали занимать турецкие слова.Можно сказать, что Н. Кемаль написал своидраматические произведения и часть стиховчистым турецким языком. Несомненно, чтоприятность, простота, ясность и выразительностьязыка его стихотворений больше связанас исконно турецкими словами, так как онивеками употреблялись и переходили из уст вуста, и поэтому легко воспринимались. Можнопривести следующие примеры: такие слова, какAy, kar, kılıç, karşı, taş, boğaz, bey, dört, kış, açık,yetim, ses, yatak, delik, kadın, ışık, boş, beş, at,büyük, küçük, kapı, gece, aracı, dil и т.д. наблюдаютсяв стихах Н.Кемаля в большом количестве.Geceyi görenler zanneder guyaKara kan dalgalı bir ulu deryaŞan günü bu gündür bu milletinÇekelim kılıçları dökelim alkanları (3,144)Употребление тюркских слов такого типа втюркских языках, в том числе и в азербайджанскомязыке, указывает на то, что они былипродуктивными словами в словарном составеязыка и поэтому до сих пор сохраняются вомногих тюркских языках. Н.Кемаль неоднократноиспользовал такие слова в своих произведениях.Sana, senden gelir her işte dad lazımsa,Ümidin kes, zaferden, gayrden imdad lazımsaNe minnet, intizar-ı berke, ey ahenger-i gayret,Benim gönlümden al, gel tiğ için polad lazımsa( 3, 77)В приведенном примере не наблюдаютсявыражения, которые представляли бы трудностьдля понимания содержания. Слова ahәngәr-кузнец,tiğ-меч можно считать понятными,так как они употреблялись в повседневной речилюдей того времени.Можно сгруппировать исконнотюркскиеслова в поэзии Н.Кемаля следующим образом:1) Cлова со значением пространства ивремени:а) слова со значением пространства: orman,yol, yokuş, içeri, sol, sağ, geri, iç, ileri, orta,yukarı, uzak, aşağı, yurt, ev.Issız dağlar, kanlı dağlar, Dört yanı ormanlıdağlar.Salik olanlar bu yola. Selam vermez sağa sola(4, 242)в) слова со значением времени: geceleyin,akşamleyin, akşam, gece, yarın, dün, öğle, gün.Her gece etmezdi enzar - i cihandan ihtifa.Mihr eğer yaklaşmadan şerm etmeseydi yanına.Şan günü bu gündür bu milletin aslanlarıÇekelim kılıçları dökelim al kanları (4, 144)Başına gece takıp Ülker biçimindә çelenk.Çoban yıldızı olsa yaraşır keyifle oynaşımbenim (4,219)2) слова, называющие растения: tahıl,buğday, çiçek, çimen, ot, otlak, ağaç и т.д.Benzemiş zer tar-i hattı kakül-ü reyhanınaNur-u hurşidin kararmak layik olmaz şanınaLale-i dağım Kemal oldukça dilde şulebarAndırır bağı Halil-i gülüstan-i hüsn ü aşık (3, 37)3) слова, называющие части материальногомира и природные явления.а) слова, называющие части материальногомира: kaya, dağ, tepe, gök, yerВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

88Слова тюркского происхождения в лексике Намиг Кaмаляв) слова, называющие природные явления:ay, güneş, yel, duman, gökkuşağı, hava, yağmur,yıldırım, ölüm, suIssız dağlar, kanlı dağlar,Ağla, aşık, kanlar ağlaDört yanı dumanlı dağlarCoşkun sular gibi çağla. (4,255)Dağları, taşları içine almışSizsiniz, ey milletin arslanlarıKaba kabarmış da donakalmış (4, 145)Dökmeye yolunda hazır kanları (4, 253)В этом образце слова dağ, taş, yol, su, yerупотреблялись в переносном значении. Слово“dağ” в стихотворениях употребляется в двухзначениях: как рельеф и как внутреннее «я»поэта.Şah-i gedanihadiz olur tahgah-i feyzi.Mamure muhabbete dağ-i kalbi harabimiz. (3, 51)Dil nazir olur kuyine dağ-i tenimizdenDağ ber dildir maanı nokta sanma Namıka. (3,181)4) Слова, обозначающие одежду и украшения:ипек, етек, йака, таш, ъеп, кцрк.Ватанын баьрына дцшман дайады щанчериni.Йоь имиш куртараъак бащты кара мадериниДцшман олуп йарин эцзеллиьини эюрен эюзлериме.Цстцне чыплак ики щанчер чекер кашымбеним (4, 218)5) Слова, обозначающие количество: бир,ики, беш, алты, он ики, алтышер, отуз, кырк,йцз, бин и т.д.Например:Режи бираз чюрчюп сатты.Бир акшам цстц топ аттыКюшеде сащур йеме6) Личные и неопределенно-личные местоимения:бен, сен, о, биз, сиз, онлар, кимиси,ким, бирисиAmalimiz efkarımız ikbal-i vatandırSerhaddimize kala bizim hak-i bedendirOsmanlılarız ziynetimiz kanlı kefendirGavgada şehadetle bütün kam alırız bizOsmanlılarız can veririz nam alırız biz. (4, 240)7) Слова, обозначающие действие, состояние,событие являются исконнотюркскимисловами: çalışmak, çıkarmak, kaçmak, toplamak,gelmek, dönmek и т.д. Рассмотрим отрывокстихотворения, в котором употребляются словатакого типа:.Biz ol nesl-i kerim-i dude-i Osmaniyanız kim,Cihangirane bir devlet çıkardık bir aşirettenBiz ol ulvi nihadanız ki, meydan-ı hamiyyetteBize hak-ı mezar ehven gelir hak-i mezellettenNe gam pur ateş-i hevi olsa da gavdaa-ihürriyyetKaçar mı merd olan bir can için meydan-igayretten(3, 107)Н.Кемаль не только описывает материальныйи духовный мир, но и оживляет их каккартины и сцены в пьесе, поэтому он большеупотреблял глаголы. Стихотворения переполненытакими словами, как оlmak, eğmek, istemek,atmak, yıkmak, çıkmak, patlatmak, görmek,etmek и т.д.Иногда поэт пользуется такими словами длявыражения своих чувств и эмоций.Kast ediyor tir – i müjen canıma.Gözleri en son giriyor kanımaŞerh edemem halimi cananıma.Çare bulunmaz bilirim yareme.Saki yetişir uyan aman gel! Elvermedi mizaman aman gel!Ah ile tükendi can aman gel! Öldürdü benifigan aman gel!Bir bade getir aman aman gel! (3,47)Как видно, последовательное употреблениеэтих глаголов дает стихотворению образность итекучесть. Olsa, atsalar (повелительное наклонение(условие)), yıkarız, çıkarız, istemez, eğmez,bulunmaz, (неоределенное будущее время), ediyor,getir, giriyor (настоящее время), tükendi, öldürdü(прошедшее время) и т.д.В стихотворном языке Н.Кемаля имеется300 слов, которые употребляются в современномтурецком языке без фонетических иструктурно-семантических изменений. Проходяисторический путь, эти лексемы боролисьпротив иноязычных элементов и в результатене подверглись внутренним и внешним изменениями сегодня активно употребляются всовременных тюркских языках. Большинствоэтих слов имеет общетюркский характер, нонекоторые являются специфичными для турецкогоязыка. Например: acı, alın, arka , artık,avuç, at, ancak, ayak, ayrı, barış, birlik, beraberlik,beş, burada, böyük, boğaz, biz, büyümek, ben,bey, bütün, bağla, bırakmak, çağ, çağırmaq, dağ,duman, damar, dili, diri, duman, doğru, dört, dur,en, erken, el, elli, ekmek, eski, giy, gelin, gel, gör,göz, güzel, güven, iç, iki, ince, işle, izle, küçük,köpek, kül, kürk, kadın, kaş, kazan, kırk, kardeş,kayna, kırmızı, koç, komşu, korkmak, kuru, kuş, ok,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Хаяла Велиева89oğlan, ot, oyna, öl, ölüm,öp, öz, parla, sağ, sağiken, sakla, sok, su, ters, toz, uç, uzun, uyan, yap,yapış ,yaz, yedi, yuva, yurt, yumruk, yokНапример, среди них имеют место слова ианатолийских турков.Так, на основе этих примеров, мы еще разубеждаемся в том, что глаголы являютсяосновными лексическими единицами, которыеотражают и в то же время, сохраняют в себенациональную специфику турецкого языка.Этногенетические исследования словарногосостава произведений Н. Кемаля показывают,что в языке поэта слова тюркского происхождениямало употреблялись по сравнениюс иноязычными словами. Прежде всего,чувствуется активное употребление заимствованныхслов.Как мы уже отмечали, лексика Н. Кемаляблизка к народному языку, исконно тюркскиеслова здесь занимают большое место.Литература:1. Namık Kemal, Vatan Yahut Silistre, MopraKültür yayınları, İstanbul, 2006.2. Hüseynov Rüstem, Namiq Kamal,Yazıçıneşriyat, Bakı, 1990.3. Göçgün Ömer, Namık Kemal’in şairliği vebütün şiirleri. Ankara, 19994. Fuat Memet, Namık Kemal, Yapı Krediyayınıarı, İstanbul, 19995. Dizdaroğlu Hikmet, Namık Kemal, Milliyet-Varlık Yayınevi, Ankara, 19956. Ekrem Ali, Namık Kemal, Varlık Yayınevi,Istanbul, 1932* * *In his article investigator investigated the words of the turkishorigin in the lexicon of a well-known poet of Turkish literatureNamiq Kemal and tried to analyse them distinctively. As it‘s seenhe has written his works simply. The sweetness, simplicity, clarityand expressiveness in N.Kamal’ s works is more connected withpure turkish words. Because these words are used for centuriesand they are understandable lexical units.Значение выявления содержательных связей между сложными синтаксическимицелыми в процессе дискурс-анализаАфак Гасановна Гамбаровасотрудник Азербайджанского университета языков, Баку, АзербайджанАннотация. Непосредственно составляющим дискурса является сложное синтаксическое целое.Важное значение приобретает выявление способов связи между ССЦ, так как способы связимежду ССЦ фактически означают способы организации дискурса. Для изучения содержательныхсвязей между ССЦ в немецком языке нами избран текст Л. Витгенштейна, который можно считатьобразцовым во всех отношениях: и в плане формально-структурной организации, и в планефункционально-логической, и в плане структурно-семантической.Одним из ключевых понятий современнойлингвистики является понятие «дискурс». Соответственноодним из наиболее употребительныхтерминов теории языка оказываетсятермин дискурс. Термин дискурс характеризуетсядостаточно высокой степенью диффузностисодержания, и даже его аморфности, чтовполне может быть расценено и как широтазначения. В узком значении дискурс можетбыть равнозначен тексту как некоторой последовательностилинейно выстроенных конституентов,объединенных на формальном и содержательномуровне. В самом широком значениипод дискурсом понимают даже культуру,рассматривая ее как последовательность знаковыхявлений.Дискурс как языковой текст представляетсобой систему некоторых непосредственно составляющих.Иными словами, дискурс дискретен.Утверждение дискретности предполагаетинформацию о непосредственно составляющих.На наш взгляд, непосредственно составляющимдискурса является сложное синтаксическоецелое. Термин сложное синтаксическое целое(ССЦ) носит довольно отвлеченный и в силуэтого, как бы парадоксально это ни звучало,наиболее точный характер. Если абзац привязанк графике, предложение к предикативностии суждению как логической категории,то ССЦ обнаруживает максимальную свободу.Свобода ССЦ ориентирует исследовательскуюмысль на определение, с одной стороны, фор-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

90 Значение выявления содержательных связей между сложными синтаксическими целыми в процессе дискурс-анализамальных границ, с другой стороны, содержательных.Столь же важное значение приобретаетвыявление способов связи между ССЦ, таккак способы связи между ССЦ фактическиозначают способы организации дискурса.Для изучения содержательных связей междуССЦ в немецком языке нами избран текстЛ. Витгенштейна, который можно считатьобразцовым во всех отношениях: и в планеформально-структурной организации, и в планефункционально-логической, и в плане структурно-семантической.В «Логико-философском трактате» читаем:«Hätte die Welt keine Substanz, so würde, ob einSatz Sinn hat, davon abhängen, ob ein anderer Satzwahr ist» [1, 7].Это предложение с точки зрения логикофункциональнойможет считаться ССЦ, посколькувыраженная мысль оказывается большетого, что достаточно для некоторой сентенции,некоторого суждения и предложения. Дляэлементарного предложения достаточно былобы реализации смысла «мир не лишен субстанции».Форма условного комплекса, ориентированнаяна выражение противоположногосмысла, т.е. «что было бы, если бы это было быне так, т.е. если бы мир был лишен субстанции»,делает данную конструкцию больше, чемпредложением. Не случайно, в тексте Витгенштейнаона равна абзацу. Следовательно, будучипредложением, данное структурно-семантическоецелое оказывается больше, чем предложение.Именно поэтому в Трактате приведеннаяфраза дана за отдельным и самостоятельнымномером: 2.0211.При всей очевидной самостоятельностиприведенного предложения в качестве ССЦ егорассматривать нельзя. Главным критерием завершенностиССЦ мы считаем завершенностькоммуникативной интенции. Как раз в этомпримере коммуникативная интенция не завершена,поэтому достаточно сложно проводитьграницу ССЦ. Этому противоречит наличиеабзаца, самостоятельный номер и псевдозавершенностьсмысла. Однако, повторяем еще раз,всего этого недостаточно для определенияграниц ССЦ. Так, в следующем предложениичитаем: «2.0212 Es wäre dann unmöglich, einBild der Welt (wahr oder falsch) zu entwerfen» [1, 7].Это предложение, в отличие от первого, непроизводит впечатление законченности даже насмысловом уровне, т.е. оно совершенно непонятнов отвлечении от первого. Семема «тогда»организует неразрывную связь этого предложенияс предыдущим. Она отсылает адресата кпредшествующему предложению. Ибо, чтозначит “Es wäre dann unmöglich, ein Bild der Welt(wahr oder falsch) zu entwerfen” – «Тогда было быневозможно набросать какую-либо картину мира(истинную или ложную)». Когда, тогда?Анафорический механизм совершенно четкои однозначно связывает 2.0212 с 2.0211. Следующиетри предложения, представленныетакже за самостоятельными номерами, на нашвзгляд, также относятся к предыдущим двум.Например, «2.022 Es ist offenbar, daß auch einevon der wirklichen noch so verschieden gedachteWelt Etwas – eine Form – mit der wirklichengemein haben muß. 2.023 Diese feste Form bestehteben aus den Gegenständen. 2.0231 Die Substanzder Welt kann nur eine Form und keine materiellenEigenshaften bestimmen. Denn diese werden erstdurch die Sätze dargestellt – erst durch die Konfigurationder Gegenstände gebildet» [1, 7].Семантический анализ этих последних трехпредложений со всей очевидностью показывает,что они образуют единое ССЦ с двумя предшествующими.Таким образом, в данном тексте Трактатацелых пять абзацев, соответствующих шестипредложениям, организуют одно ССЦ. Критериемобъединения этих пяти абзацев и шести предложенийв единое ССЦ выступает непосредственнокоммуникативная интенция адресанта.Рассмотрим семантическую схему коммуникативнойинтенции, реализующейся в данномССЦ. Коммунитивная интенция в принциперавна мысли о том, что «мир имеетсубстанцию, он материален». Существенна вэтом контексте оппозиция «мир фактов,объектов/предложения, язык». Поэтому перваяфраза, стоящая за отдельным и самостоятельнымномером, противопоставляет мир объектовязыку, т.е. миру предложений: Hätte die Weltkeine Substanz, so würde, ob ein Satz Sinn hat,davon abhängen, ob ein anderer Satz wahr ist.Таким образом, в соответствии с коммуникативнойинтенцией адресанта с самого начала организацииССЦ вводится оппозиция «мир фактовмирязыка». Следовательно, введение этой оппозицииочерчивает верхнюю границу данногоССЦ. Именно поэтому понятие «мир» в даннойоппозиции выпячивается, выделяется, чему, собственноговоря, и служит данная оппозиция.Понятие «мир» выделяется исключительно впротивопоставлении с понятием «предложение».Так, «Если бы мир был лишен субстанции,наличие у предложения смысла зависело бы оттого, истинно ли другое предложение».ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Афак Гасановна Гамбарова91Следующее предложение усугубляет оппозицию,убеждая в том, что «мир – это не язык, ион состоит из субстанции». Потому что – Eswäre dann unmöglich, ein Bild der Welt (wahroder falsch) zu entwerfen – «тогда было быневозможно набросать какую-либо картинумира (истинную или ложную)».Очевидно, что ССЦ строится на градацииважности понятия «субстанция», что находитсяв полном соответствии с коммуникативнойинтенцией адресанта.Следующим ключевым понятием в организациисемантики текста является понятие«форма», поэтому Витгенштейн непосредственносвязывает понятие «субстанция» с понятием«форма»: «Die Substanz der Welt kann nur eineForm und keine materiellen Eigenshaften bestimmen.Denn diese werden erst durch die Sätzedargestellt – erst durch die Konfiguration derGegenstände gebildet” – «Субстанция мира можетопределять только форму, а не какиенибудьматериальные свойства. Ибо таковыеобразуются лишь конфигурациями объектов –изображаются только предложениями».Таким образом, Витгенштейн показываетградацию важности понятия «субстанция»,одновременно конкретизируя его, определяяего уникальность, единичность: «субстанция –это только форма, потому что материальныесвойства образуются лишь конфигурациями».Таким образом, первое из рассматриваемыхв данном фрагменте ССЦ соответствует указаннымпяти абзацам: «Hätte die Welt keineSubstanz, so würde, ob ein Satz Sinn hat, davonabhängen, ob ein anderer Satz wahr ist. Es wäredann unmöglich, ein Bild der Welt (wahr oderfalsch) zu entwerfen. Es ist offenbar, daß auch einevon der wirklichen noch so verschieden gedachteWelt Etwas – eine Form – mit der wirklichengemein haben muß. Diese feste Form besteht ebenaus den Gegenständen. Die Substanz der Weltkann nur eine Form und keine materiellenEigenshaften bestimmen. Denn diese werden erstdurch die Sätze dargestellt – erst durch dieKonfiguration der Gegenstände gebildet».Здесь завершается коммуникативная интенция,инициированная оппозицией «мир-язык»,и начинается следующее. На наш взгляд,следующее ССЦ состоит из двух абзацев:«2.0233 Zwei Gegenstände von der gleichenlogischen Form sind – abgesehen von ihrenexternen Eigenschaften – von einander nur dadurchunterschieden, daß sie verschieden sind. 2.02331Entweder ein Ding hat Eigenschaften, die keinanderes hat, dann kann man es ohneweiteres durcheine Beschreibung aus den anderen herausheben, unddarauf hinweisen; oder aber es gibt mehrere Dinge,die ihre sämtlichen Eigenschaften gemeinsam haben,dann ist es überhaupt unmöglich auf eines von ihnenzu zeigen. Denn, ist das Ding durch nichts hervorgehoben,so kann ich es nicht hervorheben, dennsonst ist es eben hervor-gehoben» [1, 7].Данное ССЦ также объединено общей коммуникативнойинтенцией адресанта. Коммуникативнаяинтенция обладает и здесь четкимисемантическими границами. Эти границы определяютсявыделением в дискурсе важнейшегопонятия. Таким важнейшим понятием в данномССЦ оказывается понятие «различие».Между двумя этими ССЦ, т.е. первым[2.0211-2.0231] и вторым (2.0233-2.02331),представлено промежуточное предложение,которое логически и семантически не вписываетсяни в первое, ни во второе ССЦ. Мыимеем в виду 2.0232: “Beiläufig gesprochen: DieGegenstände sind farblos” [1, 7].Признак, выделяемый в этом предложении,носит промежуточный характер с точки зрениясемантической структуры обоих ССЦ. Имеетсяв виду признак «бесцветность»: farblos.Поскольку этот признак выделяется, но несвязан семантически и логически ни с предшествующимабзацем, ни с последующим, он иобразует границу между двумя представленнымиССЦ. Поэтому совершенно не случайно,а закономерно Витгенштейн использует вводноесочетание Beiläufig gesprochen. Эквивалентомэтого выражения является русское кстатиговоря, однако в немецком языке и особенно вданном контексте актуализируется этимологическоезначение слова Beiläufig, значение которогоопределяется следующим образом: «случайный,попутный, вскользь, между прочим,мимоходом; ~ gesagt кстати говоря» [2,143].Следовательно, сам Витгенштейн как быспециально оговаривает «чуждость» сочетанияBeiläufig gesprochen обоим ССЦ. Разумеется, онделает это не для того, чтобы подчеркнуть границымежду ССЦ, или какими-либо другимиструктурно-семантическими конституентамитекста. Витгенштейн вводит данное словосочетаниепотому, что оно логически подчеркиваетзавершенность одного структурно-семантическогоцелого, логически завершающегокоммуникативную интенцию, или, иначе говоря,одну целостную мысль, и служит определеннойсемантической паузой, после которойВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

92Структурные типы предлогов русского языка: непроизводные и производные предлогиначинает реализовываться уже совершенноиная коммуникативная интенция.Таким образом, основным средством содержательнойсвязи дискурса выступает коммуникативнаяинтенция адресанта.Литература:1. Витгенштейн Л. Философские работы (часть1). – М.: Гнозис, 1994.2. Немецко-русский словарь. – М.: Русскийязык, 1998.* * *The article deals with the urgent issues of discourseanalysis.The relations of meaning connecting complexsyntactic wholes (CSW) are in the focus. The analysis revealsthat only CSW can be taken as a constitutive part of discourse.So the main object of discourse-analysis should be relations ofmeaning connecting CSW. In author’s opinion communicativetask connects and separates CSW.Структурные типы предлогов русского языка: непроизводные ипроизводные предлогиГасымова Зейнаб Мамед гызысотрудник Бакинского славянского университета, Баку, АзербайджанАннотация. В статье говорится об основных и производных предлогах в современном русскомязыке. Рассказывается о количестве производных предлогов и путях их возникновения.В современном русском языке четко разграничиваютсяпо своему морфологическомусоставу непроизводные и производные предлоги.Непроизводные предлоги М.В. Ломоносовназывал «истинными», «подлинными»,А.Х. Востоков, А.А. Шахматов, Д.Н. Овсянико-Куликовский – «собственными», Миклошич –«настоящими», «подлинными». В своем грамматическомтруде «Русский язык» акад.В.В. Виноградов называет их «непроизводными»,«первообразными». С точки зренияморфологической классификации, термин«непроизводные» является наиболее удачнымдля данной группы предлогов, так как онсоответствует их морфологическому строению,облику. Они действительно непроизводны, ибонам неясно, от каких слов они произведены.Состав непроизводных предлогов невелик, нообщепринятого перечня их все еще нет. ПоВиноградову, их 19, по Баранову – 20, поШведовой – 22, по Бондаренко – 21, поАстафьевой – 18, по Моисееву – 30.К ним можно отнести следующие 30 слов:без, близ, в, вместо, вне, вопреки, для, до, за, из,из-за, из-под, кроме, между, на, над, о, об, от,перед, по, под, при, про, ради, с, сквозь, через,среди, у.В некоторых книгах к этому перечню неотносят предлогов близ, вместо, вне, вопреки,кроме, среди и т.д. Эти предлоги обычнорассматриваются в составе так называемыхнаречных предлогов, хотя в современномрусском языке нет омонимичных им наречий.В учебном пособии Е.М. Галкиной-Федорук,К.В. Горшковой, Н.М. Шанского «Современныйрусский язык» к числу первообразныхотнесен предлог ради, хотя происхождениеэтого предлога довольно прозрачно (47, с.384).Е.Т. Черкасова предлоги сквозь и между относитк наречным, унаследованным из общеславянскогоязыка [174, 26-31].Непроизводные предлоги характеризуютсятем, что:а) между непроизводными предлогами ипадежными формами имени обычно невозможноупотребление частицы же, между темкак производные допускают такую вставку(навстречу же весне, посреди же комнаты);б) после непроизводных предлогов передместоимениями 3-го лица употребляетсявставное н: для него, у нее, ради них. Добавлениен к личным местоимениям 3-го лицадолжно соблюдаться после всех простых,непроизводных предлогов.Затем по аналогии с этими случаями сталиприбавлять н к местоимениям 3-го лица и послевсех остальных первичных предлогов: у него,о нас, без нее, на него, над ним, между ними ит.д. Но не следует путать данное употреблениеISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Гасымова Зейнаб Мамед гызы93предлогов с сочетаниями предлогов и притяжательныхместоимений 3-го лица с существительными:по их просьбам, о ее делах, вих наставлениях, к их проблемам, с ее программойи т.д.Непроизводные предлоги являются безударными:за горóй, над горóй, у рекú, догóрода, вне дóма. Однако в некоторых сочетанияхпредлогов с именем ударение переноситсяна предлог: рука óб руку, ехать зáгород, подняться нá гору, нá ночь глядя и т.д.Об этом писал С.И.Ожегов: «В наши днипроисходит заметное разрушение старой нормыпод влиянием тенденции переноса ударения назначимую часть» [103, 23].В современном русском литературном языкев предложных сочетаниях, по мнениюК.С.Горбачевича, «возможны оба вариантаударения (нá берег, нá мост), но для обычной(не поэтичной) речи более характерно ударениена имени, чем на предлоге, если оно не связанос особыми и смысловыми различиями» [50, 89].Устойчивое ударение на предлоге сохраняетсялишь в некоторых фразеологических сочетаниях:слово зá слово, зуб нá зуб не попадает,пустить пó ветру, покатиться сó смеху и т.д.Непроизводные предлоги унаследованырусским языком из общеславянского фонда ина протяжении всей истории русского языкасостав этих предлогов оставался почти неизменным[174, 6].Производные предлоги, большая часть которыхвозникла на русской почве, образованыот самостоятельных частей речи путем утратыими своего значения и морфологических признаков.Процесс образования новых предлоговособенно интенсивно протекает в ХVIII – XIXвв. Роль предлогов в XIX веке становитсяособенно значительной не только в деловойписьменности (официальной, юридической,дипломатической и т.д.), но также и в научнотехническойи газетно-публицистической,именно здесь новые предлоги получают наиболееширокое и разнообразное применение.Таким образом, образовались отыменные,наречные, отглагольные – производные предлоги.Отыменные предлоги. Широким объемомсемантики имен существи-тельных и богатствомих синтаксических функций обусловливаетсято, что они имеют наибольшее количествоточек соприкосновения с другимичастями речи [65, 340]. Поэтому самую многочисленнуюгруппу русских производных предлоговсоставляют новообразования, генетическисвязанные именно с этим классом полнозначныхслов.Почти все предлоги данной группы попроисхождению – это сочетания препозитивногонепроизводного предлога и имени существительногов косвенном падеже (в силу, вцелях, по линии и т.д.). Они употребляются всовременном русском языке в двух функциях:именной и предложной.В функции предлогов они сочетаются сродительным падежом. Можно отметить толькоединичные случаи сочетания предлогов рассматриваемоготипа с другими падежами, вчастности, с дательным падежом: в противовес(чему?), в пример (чему?) В тех случаях, когда внаписании непроизводный предлог сливается спадежной формой имени, он становится приставкой:ввиду – кого-, чего-нибудь; вследствие –чего-нибудь; наподобие – кого-, чего-нибудь.К отыменным относятся следующие предлоги:путем, посредством, по мере, по части, вчасти, по линии, на счет, на подобие, спомощью,по случаю, под видом, в пользу, в силу, ввиду, в течение, в продолжение, в следствие,по причине, при посредстве, в лице, вроде, безпомощи, без сопровождения, в адрес, вкачестве, в духе, в знак, в ипостаси (шуточн. ииронич.), в направлении, в отношении, в области,в пользу, в пределах, в противовес, впротивоположность, в районе, в рамках, врезультате, в роли, в ходе, в целях, в честь, всторону, в сфере, в случае, в смысле, в свете, всопровождении, вне пределов, вне сферы, внерамок, во время, во имя, за исключением, засчет, на основании, на предмет (офиц., делов.),на протяжении (нов., делов.), по поводу, подпредлогом, при помощи, при условии, с целью,со стороны, через посредство и другие;В процессе развития русского языка в кругуотыменных предлогов наметились изменениядвоякого рода:а) количественные – состав предлоговданного типа непрерывно пополнялся; б) качественные– на русской почве складывалисьновые способы образования отыменных предлогов,а соответственно изменялись и соотношениямежду ними.Эти предлоги возникли в конце ХVII – вначале XIX вв. В дальнейшем (XVIII-XX вв.)употребление этих предлогов, ранее чаще всегоВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

94Структурные типы предлогов русского языка: непроизводные и производные предлогиотмечавшееся в деловой письменности, принимаетмассовый характер, круг зависимыхслов расширяется.Наречные предлоги в русском языке являютсядревнейшим слоем производных предлогов.Преобладающая часть предлогов этоготипа русским языком унаследована из общеславянскогофонда. и т.п. На русской почвеновыми образованиями пополнялась главнымобразом группа предложных наречий, генетическисвязанных с формой вин. падежа в сочетаниис предлогом в (общеславянское вънтрь и русские новообразования типа вдоль,взамен, вплоть и т.п.).В соответствии с этим необходимо различать:1) предложные наречия, т.е. наречия способныевыполнять предложные функции; 2) наречныепредлоги, т.е. «былые» наречия, выступающиетолько в качестве предлогов. [142,376].К предложным наречиям относят слова,регулярно совмещающие функции наречий(«непредложное» употребление) с функциямипредлога («предложное» употребление). Вгруппе этих слов в зависимости от степенивыраженности в них предложного и наречногоначала в современном русском языке различаютсяследующие подгруппы: а) слова, которыечаще употребляются в качестве наречий:вблизи, вверху, внизу, вперед, накануне, позади,посередине, сбоку, сверху, сзади и др.; б) слова,которые в равной мере употребительны и какнаречия, и как предлоги: вдоль, внутри, внутрь,возле, вокруг, мимо, навстречу, напротив,около (пространство), окрест, поперек, после,посреди, прежде и др.; в) слова, которые чащеупотребляются в качестве предлогов: против,вопреки, наперекор, взамен и т. п., а в качественаречий выступают только в определенныхсинтаксических построениях.Основным критерием для установлениястепени приближения соответствующего наречияк словам, принадлежащим к разрядупредлогов, служит утрата ими способностивыступать самостоятельно, т.е. без следующегоза ним падежа. [120, 123]. К числу такихнаречных предлогов относятся: вне, кроме,между, перед, помимо, сверх, сквозь, среди.В кругу этих образований на русской почвепроисходили главным образом количественныеизменения (появление новых образований тогоже типа или их утрата). К качественно новымявлениям, развившимся уже на почве русскогоязыка, можно отнести следующие:а) образование предлогов из наречий,восходящих к словам, сложившимся на базесинтаксически связанного употребления не впример.Образование наречия не в пример, «определяющегомеру качества» [43,209], связано снесвободным употреблением соответствующегосочетания в составе предикативногооборота, который содержит в себе «отрицаниесравнения». [120, 324]. Основное значениенаречия не в пример реализуется только вусловиях односторонних связей – в сочетании скачественными прилагательными, а также спроизводными от них наречиями в форме сравнительнойстепени. Наречие в этом значениибыло известно с XVIII века.В XIX веке начинают отличаться случаиупотребления слов не в пример, функционирующихв условиях двусторонних синтаксическихсвязей.б) образование составных предлогов путемлексико-грамматического удвоения. К качественноновым явлениям, развившимся уже нарусской почве, относится также и образованиепроизводных составных предлогов путемлексико-грамматического удвоения: вплоть до,вдоль по, следом за, навстречу к.К числу предложных новообразованийXVIII века, процесс формирования которыхостается живым и в наше время, относятсяпредлоги, возникающие на базе опорныхпредлогов за и к – вслед за (следом за) инавстречу к.в) Образование предлогов на базе фразеологическисвязанного употребления томуназад, назад.Грамматическое сочетание тому назадпока еще не выяснено. Одни исследователиопределяют тому назад как «частицу, служащуюдля означения времени» [32, 85-86] иликак наречие [102, 17], другие указывают наблизость сочетания тому назад к разрядупредлогов, но используют для обозначенияэтого сочетания разные термины: «предложноенаречие или наречный предлог» (А.А.Шахматов)[176, 380], или «послелог» (А.В.Исаченко)[193, 578].Соединение «субстантивированного» томус непосредственно следующим за ним назад(тому назад) или непосредственно предшествующемуему назад (назад тому) образуетцелостное неделимое сочетание, в которомроль опорного элемента принадлежит наречномуэлементу назад [187, 79].ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Гасымова Зейнаб Мамед гызы95г) образование предлогов путем калькирования(предварительно). Образование новых«наречных» предлогов путем калькирования нарусской почве оказалось недейственным. Этимпутем явился только предлог предварительно,известный с 70-х годов XIX века только вделовой письменности. [84, 14]. И. М. Николичписал, что это слово «вовсе не принадлежит ктому назад предложным наречиям и потомуможет иметь место только перед глаголомсказуемымв виде его определения» [99, 28].Естественно, это «чуждое» русскому языкупредложное наречие, редкое и в деловойписьменности и совершенно неизвестное вэтом качестве за ее пределами, было утрачено.Таким образом, история наречных предлоговв русском языке с точки зрения измененийв способах образования была оченьбедной. Наречные предлоги бывают связанными:– с обстоятельственными наречиями: вдоль,внутрь, внутри, возле, вокруг и др., преобладающеебольшинство которых (кроме, наперекор,навстречу и вслед) сочетается с родительнымпадежом.– с качественными наречиями,которые сочетаются с родительнымпадежом – относительно, касательно и дательнымпадежом – подобно, сообразно, соразмерно,согласно, соответственно.Все эти предлоги сформировались на базенаречий и не утратили с ними живых смысловыхсвязей.На базе наречий времени формируютсяпредлоги с временными значениями, на базенаречий места – предлоги с пространственнымизначениями и т.д.Наречные предлоги с временными значениями:около, после, посередине, впоследствиии др.Наречные предлоги с пространственнымизначениями: впереди, позади, сзади и др.Отглагольные предлоги: благодаря, включая,кончая, начиная, считая, не доходя, несчитая, погодя, пройдя, спустя, глядя по,смотря по, несмотря на, не доходя до, исходяиз, начиная от, начиная с по форме представляютсобой деепричастия в своем современномсостоянии, не связанные с парадигмойглагола и несущие в себе значения отношения.Выступая в предложной функции, они сочетаютсяс разными косвенными падежами именсуществительных. Группа отглагольных предлоговсовсем немногочисленна в современномрусском языке. Эти предлоги образовались вразных временах в процессе развития русскогоязыка.Предлог смотря по употреблялся в деловойписьменности в XVI–XVIII вв., позднее распространялсяза ее пределами. Слова смотря ивзирая с непосредственно примыкающими кним препозитивным не и постпозитивным на вкачестве предлогов укрепляются в XVIII веке.На базе деепричастных форм бесприставочныхпереходных форм глаголов складываетсятолько один отглагольный предлог –благодаря. По предположению Е.Н.Богдановой,этот предлог появляется в XVI веке (24, 238), апо мнению Е.А.Назиковой – в начале XIX века(96,10). Оба предположения фактами языка неподтверждаются. В качестве предлога благодарястановится известным с 70-80-х годовXVIII века.Функционирование предлога спустя определилосьуже в XVII веке. Но он был малоупотребительнымпредлогом в русской письменностив XVIII веке и предшествующихвеках.Деепричастные формы глаголов включать,исключать (выключать) отмечаются с первойполовины ХVIII века. Преобразования шли вдвух направлениях: в одних случаях укрепиласьформа винительного беспредложного(включая кого-, что), в других – эта форма былавытеснена формой родительного беспредложного(исключая, выключая кого-, чего).В дальнейшем (I половина XIX века) происходитдифференциация форм синтаксическойсочетаемости: форма винительного падежазакрепляется за глаголом и его формами, формаже родительного падежа – за словом исключая,утратившим признаки глагольного слова,превратившимся в предлог.В процессе сближения слова не считая спредлогами наблюдается известный параллелизмсо словами включая, исключая; условиядля развития нового категориального значенияв деепричастной форме не считая создаются втех случаях, когда оно употребляется в такихже типах сочетаний слов, как и слова включая,исключая. Но в отличие от последних в данномслучае существенную роль играет препозитивноене.Примеры предложного употребления несчитая отмечается с конца XVIII века. Наличиемпрепозитивного не предопределяетсяформа синтаксической сочетаемости предлогане считая – зависимое имя, как правило,выступает в форме родительного падежа. Этим,Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

96Структурные типы предлогов русского языка: непроизводные и производные предлогипо-видимому, объясняется почти полное отсутствиепримеров употребления данного предлогас винительным падежом.Отглагольные предлоги начиная от, начинаяс (XVIII век) складывались путем слияния двухсемантических родственных единиц: 1) грамматической– непроизводных предлогов от илис, и 2) лексической – деепричастной формыпереходного глагола начинать, своим лексическимзначением как бы усиливающей иподкрепляющей лексическое значение от и с.Итак, в процессе исторического развитиярусского языка изменялся состав производныхпредлогов, этот процесс продолжается, исегодня пополняется их состав.Литература:1. Буслаев Ф.И. Историческая грамматикарусского языка. Ч.II. М-Л., 1952, с. 85-86.2. Востоков А.Х. Русская грамматика. Спб.,1859, с. 180- 2173. Галкина-Федорук Е.М., Горшкова К. В.,Шанский Н.М. Современный русский литературныйязык. М., Просвещение, 1957, 432 с.4. Горбачевич К.С. Изменение норм литературногорусского языка. Л.: Просвещение,1971, 270 с.5. Назикова Е. И. Грамматическое выражениепричинных отношений в современном русскомязыке. Автореф. дис. …кан. фил. наук.Ленинград, 1952, 21 с.6. Николич И.М. Неправильности в выражениях,допускаемых в современной печати.Филологические записи. 1878.- СПБ вып. 1,168 с.7. Ожегов С.И. Очередные вопросы культурыречи / Вопросы культуры. Вып. I. М., 1955,с. 23 – 29.8. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике.1899, вып. III, 663 с.9. Черкасова Е.Т. Переход полнозначных словв предлоги. М.:Наука, 19610 Шахматов А.А. Синтаксис русского языка.М.-Л., 1941, 390 с.11. A.V.İsačenko/ Die russiseche Sprashe derSegenvart. 1962, 590 с.* * *The Main and derivative prepositions in the ModernRussian language. According to their formal structure theprepositions can be main (in, on, at) and derivative (which aredeveloped from other parts of speech: nouns, verbs, adverbs).In this article it is spoken about these kinds of prepositions ofthe Modern Russian language. It is also mentioned about thequantity of derivative prepositions and the ways of theirdevelopment from the other parts of speech: verbal, adverbaland so on.Псевдонимы как особый вид антропонимовТ. Т. Джарасовак.ф.н., доцент КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотация. В статье рассматриваются литературные и сценические псевдонимы, представляющиебольшой интерес для исследования в самых различных аспектах. Псевдонимы какискусственно созданные имена, придуманные самим автором с использованием разнообразныхсловообразовательных моделей заслуживают особого внимания.Псевдонимы - серьезный общественныйфеномен, заслуживающий глубокого подхода врассмотрении. Сегодня можно с уверенностьюутверждать, что псевдонимы в антропонимическойсистеме относятся к разряду малоисследованныхономастических единиц, имеющуюширокую перспективу лингвистического,типологического и сопоставительного изучения.Если основные антропонимическиеединицы (имена, отчества, фамилии) уже давноявляются предметом заинтересованного вни-мания ученых, они собираются, описываются иисследуются в различных аспектах, то псевдонимы— большой пласт неофициальныхименований — анализируются в основном втрудах литературоведов, культурологов инедостаточно изучены с точки зрения языковойтеории, поэтому они представляют особыйлингвистический интерес.Как и любой тип наименования, псевдонимвозникает из потребностей коллектива и отражаетчерты данного социума, его языковуюISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Т. Т. Джарасова97категорию, особенности номинации в зашифровкеподлинного имени. По утверждениямН.Н. Вербицкой и Н.С. Гребенщиковой, «существуютдве самостоятельные, довольно тесносвязанные между собой группы собственныхимен: имена, сложившие естественным путем,и имена искусственно созданные, вымышленные»[1, с. 127], где вторые имена или искусственныефамилии, придуманные самим авторомв качестве нового именования, относятсяк группе псевдонимов.Псевдоним - наиболее позднее неофициальноеименование человека. Слово «псевдоним»имеет греческое происхождение и состоит издвух основ: ψευδής — «ложный» и όνομα —«имя». В английском языке термину «псевдоним»соответствуют «pseudonym, penname(литературное имя), stage-name (сценическоеимя)». Несмотря на то, что псевдоним являетсяодним из видов антропонимов, до сих пор несуществует единого определения этого термина.В различных источниках представленыследующие дефиниции:Псевдоним - вид антропонима, вымышленноеимя, существующее в общественнойжизни человека наряду с настоящим именемили вместо него. В русской традициипсевдоним может заменять фамилию (чащевсего), имя личное, отчество, всю формулуимени [2, с. 113].Псевдоним – подпись, которой автор заменяетсвое настоящее имя. Широко распространенв литературе всех стран и эпох,особенно на востоке [3, с. 110].Псевдоним - условное имя автора или артиста,которое заменяет его настоящее имя илифамилию (либо то и другое) [4, с. 974].Псевдоним - выдуманное имя или условныйзнак, которым автор подписывает свое произведение;известен с древности. В однихслучаях к псевдониму прибегают для маскировки,иногда даже для сознательной мистификациипублики. В других случаях псевдоним- замена подлинного имени без стремленияспрятаться или надеть определенную «маску»:например, замена неблагозвучного имени благозвучнымпсевдонимом, принятие символическогопсевдонима... [5, с. 63].Псевдоним рождается на основе свободноготворческого поиска, выбора, осуществляемогоавтором в соответствии с определеннымжанром и стилем, в отличие от естественного идлительного исторического развития реальнойономастики в определенной социальной среде.В противоположность именам, отчествам,фамилиям псевдонимы - именования второгопорядка; их употребление носит необязательный,факультативный характер; круг носителейограничен несколькими социально-профессиональнымигруппами: политики, писатели, журналисты,художники, артисты и др.Псевдоним теснее всего связан с фамилией:1. Основным отличием псевдонима от фамилииявляется тот факт, чтофамилия — это юридически фиксируемоеслово, с помощью которого осуществляетсясоциальная легализация личности, псевдонимже - неофициальный тип именования.2. Фамилия стилистически нейтральна, т. к.в речи она выполняет номинативную функцию.Псевдоним может выполнять функцию характеристикиили быть эмоционально насыщенным(ср.: фамилия С.Г. Петров и псевдонимСкиталец; фамилия John Jackson и псевдонимWilliam Silent (молчаливый).3. Фамилия сопровождает человека в течениевсей жизни, начиная с рождения, в то времякак жизнь псевдонима ограничена относительнонебольшим отрезком или носит разовыйхарактер.4. Фамилия единична, псевдонимов у человекаможет быть несколько.Официальное употребление имени (как,например, употребление имени на обложкекниги) требует полной формы именования(фамилия и инициалы), по меньшей мере,обязательного указания фамилии, так как вофициальном использовании имена стремятся кэкспрессивной нейтральности. Как утверждаетСуперанская А.В. «Появление экспрессивностиу имени собственного происходит по причинеего употребления не в той ситуации, где оннейтрален и нормативен, а там, где он обладаетдополнительной информацией экспрессивногохарактера» [6, с. 180]. Поэтому, по нашемумнению, употребленные в несоответствии стребованиями ситуации, именования типаАзиза (Азиза Мухамедова), Земфира (ЗемфираРамазанова), Юлиан (Юлиан Васин), Мадонна(Мадонна Луиза Вероника Чикконе), Шер (ШерилинСаркисян Лапьер Шер Боно Оллмэн),Риа́нна (Робин Рианна Фенти) приобретаютэкспрессивную окраску и приближаются кпсевдонимам.Исходя из рассмотренных выше положений,к псевдонимам мы можем отнести настоящиеимена авторов, употребленные без фамилий, иистинные инициалы. Эти антропонимы объеди-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

98Псевдонимы как особый вид антропонимовнены общими функциями, являются самоименованиямиавторов, существуют наряду софициальными именами, но в определеннойсфере употребления и в определенный периодвремени. При образовании псевдонимов авториспользует существующую систему моделей инорм в соответствии с местом, временем,жанром, стилем, социальной средой и т. д. Всвязи с этим о псевдонимах можно говоритькак о вторичной системе, моделирующей реалнуюсистему имен, а сам псевдоним — определитькак антропоним с ограниченной сферойупотребления, выполняющий специфическиефункции, являющийся результатом самоименованияавтора и предполагающий наличиеистинных фамилии, имени, отчества.При описании псевдонимов можно прибегнутьк лингвистической классификации (пословообразовательным, фонетическим, семантическими т. д. признакам). Псевдоним можеттакже изучаться в планах социологическом,психологическом, историческом, эстетическом,логическом. При этом каждый раз у исследователябудут совершенно разные задачи[6, с. 221].Примеры явной характеристики лица – «говорящиепсевдонимы», отмечающие особенностивнешности, черты характера, происхождениеавтора и т. д.: Якутский (писатель Н.Г.Золотарев, якут по национальности), Welsh(англоуельская поэтесса Earle Jeane), Слепцов(слепой литератор Н.П. Николаев), МаленькийАлексей (писатель А.Г. Попов, имел небольшойрост), Little (английский мыслитель, писательThomas More был небольшого роста), РусскийПутешественник (Н.М. Карамзин), Travelwriter (английская путешествующая писательницаMatilda Barbara Edwards).Псевдонимы характеризуются способностьювыражать психологическое состояние человека,эмоции, различные оттенки субъективнойоценки и, таким образом, выполняют экспрессивнуюфункцию. Почти все псевдонимы уже вмомент создания получают определеннуюстилистическую окраску. Элемент оценкиможет быть заключен в самом значении слова:Сергей Грустный (поэт С.М. Архангельский),Озлобленные новаторы (коллективный псевдонимВ.Э. Мейерхольда и В.М. Бебутова);Рифмач, Профан, Пропойца (совр. газетн.псевд.); William Silent (молчаливый) – JohnJackson, Victor Witty (остроумный) – VictorGeorge Charles, Sapper (Глупец) – Herman CerilMneile; Prophet (Пророк), Cynic (Циник) –Theodore Dreiser.В условиях современного развивающегосяшоу-бизнеса псевдонимы приобретают сходствос такими элементами искусственногословотворчества, как товарные знаки, техническаяи коммерческая номенклатура, и обнаруживаюттяготение к языку рекламы. По утверждениюК.С. Мочалкиной, «с товарнымизнаками псевдонимы роднит искусственностьих создания и вольное обращение с языковымматериалом» [7, с. 77]. Привлекая вниманиеадресата, вызывая приятные ассоциации, псевдонимыуспешно выполняют рекламную функцию:Ариана, Жасмин, Лада Дэнс, КсенияСтриж, Шура, Глюк’oZa, Pink, 50 Cent,Rihanna, Eminém, Cheryl Cole, George Michael,Lady Gaga, Pitbull - сценические псевдонимысовременных звезд эстрады.Основная цель рекламы - вызвать желаниекупить (послушать, прочитать и т. д.) что-либои превратить это желание в необходимость, темсамым вынудив человека сделать свой выбор иприобрести товар. Главное в торговой рекламе- текст, непосредственно воздействующий насознание того, кому он адресован. Современныйпсевдоним как раз и представляет собойсвернутый текст такого рода.Псевдоним является знаком демаркациипрежней или актуальной профессиональнойдеятельности тех, кто выступает в качествеавтора популярных произведений. Такие псевдонимы,в общем, достаточно узнаваемы присравнении с паспортным именем автора. Онипредстают в виде переработки паспортногоимени:- сотрудник правоохранительных органовАндрей Пименов и психолог Андрей Ильичевизвестны широкой публике как авторы криминальныхроманов Алексей Кивинов и АндрейИльин;- Марина Анатольевна Алексеева, 20 летпрослужившая в МВД, пишет детективы подпсевдонимом Александра Маринина.Не рискуют выступать под своими именамимногие ученые и общественные деятели (писатель-фантастКир Булычев — ученый-историкИ.В. Можейко; русский поэт Лев Лосев —филолог Лев Владимирович Лифшиц. Естьтакие примеры и в зарубежной литературе.Английский ученый Charles Dodgson былпреподавателем математики; сочинение сказокдля детей отнюдь не являлось его главнымISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Т. Т. Джарасова99занятием. Поэтому научные труды он подписывалсвоей настоящей фамилией, а прославившиеего книги о приключениях Алисы встране чудес (1865 и 1871) выпустил от имениLewis Carroll, это имя впоследствии стало еголитературной фамилией [8, с. 61].Любопытно, что псевдонимы авторов литературнойпродукции оказались в конце XX -начале XXI вв. под влиянием тенденций, общихдля номинации разнообразных товаровнародного потребления. В современном миреавтор использует псевдоним как способ привлечениявнимания к себе и продуктам своеготворчества. Псевдоним рассматривается какважная составляющая презентационного комплекса,который обеспечивает предварительную,предшествующую прочтению рефлексию.Имя автора... выступает в качестве знака, накоторый ориентируется потребитель текста.«Перед автором... стоит задача «сделать» себеимя, которое будет в дальнейшем реальнымзалогом коммерческого успеха. Прибыль, коммерческийэффект рассматриваются едва ли некак важнейший результат творчества» [9, с.127]. Например, авторы, работающие в фэнтезийномжанре, часто выбирают себе псевдонимысообразно художественной системе своихтекстов: это антропонимы, заимствованные(или созданные на их основе) из ономастиконатрадиционных мифологических текстов и/илипрецедентных текстов данного жанра. Так, напоминающиеэльфий-ский язык имена Ниеннахи Иллет являются псевдонимами НатальиВасильевой и Натальи Некрасовой, написавших«Хроники черной Арды» - продолжение знаменитойэпопеи Толкиена [9, с. 129].Мода диктует использование слов с определеннойсемантикой, распространенных словообразовательныхмоделей, популярных искусственныхфиналей. В настоящее время попрежнемусильно стремление к отбору наиболееблагозвучных и соответствующих национальнойфонетике имен. Следование современноймоде - необходимое условие созданияпсевдонимов, способных обеспечить рекламнуюпривлекательность автору или результатамего деятельности.Конец XX начало ХХ1вв. можно назватьпиком псевдонимотворчества среди звездэстрады. Псевдоним уподобляется своеобразномутоварному знаку, становится частьюимиджа (от англ. image- образ, облик, представлениео чем-то). Убежденность в том, что уизвестного человека должна быть приятная наслух и яркая, запоминающаяся фамилия,настолько сильна, что служит мощным толчкомдля принятия псевдонима. Сравните следующиеизвестные псевдонимы:Анжелика Варум – Мария Варум;Наташа Королева – Наталья Порывай;Маша Распутина – Алла Агеева;Валерия – Алла Перфилова;Глюкоза – Наталья Ионова;Ирина Аллегрова –Инесса Климчук;Лариса Долина – Лариса Мячинская;Карандаш –Михаил Румянцев;Александр Маринин – Александр Выгузов;Жасмин – Сара Семиндуева;Marilyn Monroe - Norma Jeane Mortensоn(Baker);Elvis Costello - Declan Patrick MacManus;Tina Turner - Anna Mae Bullock;Elton Hercules John - Reginald KennethDwight;У современных певцов пользуется популярностьюособый вид псевдонимов - так называемыйпреноним - имя, употребленное безфамилии [8, с. 278]: Алсу, Анастасия, Валерия,Диана, Каролина, Линда, Ника, Шура, Юлиан,Beyoncé, Timbaland, Enya, Fergie, Pink, Usher,Madonna, Cher и т. д.Таким образом, новые имена исполнителейнесут на себе эстетико-декоративную функцию:они, как правило, звучны и призваны дополнитьсценический образ певца.Малоисследованной областью являютсяИнтернет-псевдонимы. Свобода в выбореимени, характера, биографии, существующая вИнтернете, не ограничена. Человек, охотнопользуясь такой свободой, выбирает новое имядля создания своей виртуальной маски: «Вскором времени имен не будет. Останутсяимейлы и ники... Люди обретут настоящуюсвободу. В мире порталов и электронногошоппинга имя не нужно» [10].Никне́йм (ник; англ. nickname — первоначально«кличка, прозвище», от средне-английскогоan eke name — «другое имя»), такжесетевое имя — псевдоним, используемый пользователемв Интернете, обычно в местах общения(в блогах, форумах, чатах). Часто являетсяпроизводным от собственного имени илифамилии (например, мищЪ — Мищенко,asash — Саша), имени мифических персонажейили героев, предметов или животных или имеетсимволическое образное значение (например,Roller-Guru). Нередко встречаются украшенныеспециальными символами ники (например,Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

100Псевдонимы как особый вид антропонимов}{0Р0IIIиЙ, n4eJIa, k0L0B0k). Они часто имеютобщую направленность с автором пользователя.Для автора имени необходимо создатьситуацию неожиданности, резкого несоответствиягоризонтов ожидания, что служит гарантиейпривлечения к нему внимания другихпользователей [10]. Именно поэтому в качестве«ников» часто используются имена известныхписателей, ученых, сказочных и фантастическихперсонажей: Сап-Са-Дэ, Этер граф деПаньи, Хрюша, Скарамуш. Выбранное имятакже влияет на манеру речевого поведенияпользователей. Распространенность псевдонимови вытеснение ими имен реально-биографическихмогут быть объяснены психологиейпостмодернизма - стремлением к обновлениюне просто стиля жизни, но и самой индивидуальностиили имени, ее фиксирующего [9,с. 122]. Усиление личностного начала в жизнии творчестве человека приводит к установке насамоформирование через выбор нового имени.Таким образом, в псевдонимообразованиидействует сразу несколько имяформирующихлиний, что дает весьма неоднородную картину.Псевднонимы, являясь словами искусственнойноминации, порождены и функционально детерминированыразнообразными экстралингвистическимифакторами. Они очень легковбирают в себя все то, что актуально дляотдельных эпох, живо реагируют на все явления,происходящие в окружающей человекасреде.Процессы формирования и дальнейшегоразвития системы псевдонимов так или иначесвязаны с явлениями культурного и мировоззренческогопорядка. Можно предположить,что с изменением языка, обычаев, культурыпоявятся, видимо, и другие сферы распространенияпсевдонимов и мотивы для выборанового имени.Литература:1. Вербицкая Н.Н., Гребенщикова Н.С. Тематическиегруппы женских имен в русскойпоэзии // Вопросы фундаментальной грамматики.- Гродно, 2000. - С. 127-137.2. Подольская Н.В. Словарь русской ономастическойтерминологии. - М.: Наука,1988. - 192 с.3. Подсеваткин С. Энциклопедия псевдонимов. -М.: ТЕРРА, 1999. - 256 с.4. Большой Энциклопедический словарь / Гл.ред. А.М. Прохоров. - М.: Большая РоссийскаяЭнциклопедия, 1997. - 1456 с.5. Краткая литературная энциклопедия. - М:Сов. энциклопедия, 1971. Т.в.- С. 63-64.6. Суперанская А.В. Общая теория именисобственного. - М.: Наука, 1973. - 366 с.7. Мочалкина К.С. Псевдонимы в системесовременной русской антропонимии: Дис.… канд. филолог. наук. - Волгоград, 2004. -184 с.8. Дмитриев В.Г. Скрывшие свое имя (изистории анонимов и псевдонимов). - М.:Наука, 1977. - 312 с.9. Козлов Е.В. Игры с именем и вокруг имени(имя автора в паралитературе) // Аксиологическаялингвистика: игровое и комическое вобщении. - Волгоград: Перемена, 2003. - С.126-138.10. http://www.strogino.com/karamazoff/pseudos.htm// Зачем поэту псевдоним? Карамазов И.* * *Бұл мақалада салыстырылып отырған тілдердегі бүркеншікаттардың номинациясындағы ортақ белгілер менерекшеліктерді анықтау, сонымен қатар құнды және бірегейбүркеншік аттар бірліктерін айқындау мәселесі қарастырылған.* * *The article includes the main aspects in the study of pseudonyms:their differences from other antroponymic structures;typological investigation of pseudonym units; their functionalpeculiarities from other proper names.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. Ж. Доскеева101-мақ, -мек аффикстерінің зерттелуі мен семантикалық ерекшеліктеріБ. Ж. Доскееваәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Алматы, ҚазақстанАннотация. В статье рассматриваются виды исследования и семантические особенности аффиксов–мақ, –мек.–Мақ, –мек аффикстері көне аффикстерқатарына жатады. Бұл тұлғаның көне түркіескерткіштерінде қолданылғаны туралы проф.М. Томанов былай деп көрсетті: «-мақ, -мекаффикстері Y-YII ғасыр ескерткіштеріндеесідмек тәрізді бір-екі сөз құрамында кездеседі.Ал орта ғасырлық жазбалар тілінде бұл тұлғааса жиі қолданыс тапқан тұлғалардың біріболып есептеледі. М.Қашгари бұл тұлғанымасдар деп түсіндіреді. Орта ғасыр жазбаларындаинфинитив мәнінде де, сонымен біргеісті атқаруға ниет-тілекті білдіретін тұлғамәнінде де қолданылады. Инфинитив мәніндеқолданылуы қазақ арасында XIX ғасырдақолданылған кітаби жазба тілде кездеседі.Алайда, қазақтың халық тілі мұндай ретте - утұлғасын қолданады» /1, 101/.–Мақ тұлғасының XI – XII ғасырлардағытүркі жазба ескерткіштерінде қолданылуытуралы түрколог- ғалым Х.Г.Нигматов былайдеп жазды: «Қимыл атауларының кеңқолданылатын бірден бір көрсеткіші -мақ, -мекаффиксі. - мақ, -мек тұлғасы қосымшасыз қолданылғанкезде қимыл атауын білдіреді, септікжалғауларын қабылдап септеледі, шылауларментіркесіп қалау, тілек, мақсат сияқты әртүрлі реңктерді білдіреді және барлық түбіретістіктерден жасалады: а\ йағы бойны йанчмактилар эрса сэн – егер қарсыласының мойнынигің келсе; б\ тапунмақ учун келдим - қызметету ушін келдім в\ мэниң эвга кэлмак турур –ли - ол менің үйіме келгісі келеді » \2, 131\.Проф. А.Құрышжанов осы тұлғаның XII –XIV ғасырларда қыпшақ жазбаларында етістіктүбірге жалғанып есім тудыратын жұрнақретінде де кездесетінін көрсетті /3, 33./–Мақ, –мек тұлғасы жайлы профессорН.А. Баскаков былай деп жазады: «-мақ, -мекаффикстері дерексіз процесті білдіру түсінігіненбасқа өзінің семантикасында мақсат, ниетреңктерін де білдіреді. Бұл аффикстердің шығутегі осы тұлғаның – ма, -ме түбірі мен мақсат,ниет мәндерін білдіретін барыс септігінің - ға,- ге аффикстерінен тұратыны болу керек. Сондықтан- мақ, -мек аффикстері өзі жалғанғанетістіктің түбіріндегі қимылды орындауды ниетету мағынасын білдіреді» /4, 275/. Б.Серебренниковпен Н.Гаджиева - мақ, -мек инфинитивтеріетістіктен жасалған көне – ма, -меесімдеріндегі тұрып қалған барыс септігі тұлғасынкөрсетеді: «Алмак, ичмәк тәрізді септіктұлғаларының әуелгі мәні алу үшін, ішу үшін/для взятия, для питья/ деген мағынаны білдірген.- мақ, -мәк инфинитиві әуелгіде супин,мақсатты инфинитивтің мағынасын бергенболуы мүмкін » деген пікір айтады /5, 238./Мұндай пікірді Н.К.Кононовтан да оқуға болады.Ол түркі тілдеріндегі инфинитив пенславян тілдеріндегі инфинитивті салыстыраотырып, А.А.Шахматовтың айтқан «но с течениемвремени инфинитив окончательноотглаголился, потеряв возможность обозначатьносителя признаков, т.е быть существителным»деген пікіріне сүйене отырып - мақ, -мекинфинитивін екіге бөледі: –ма қысқарған инфинитив,ал –қ, -қа, -ға, -ке, -ге барыс септігініңжалғаулары», – деп түсіндіреді /6, 276/.Белгілі түрколог П.М.Мелиоранский бұлтұлғаны тұйық етістіктің бір түрі деп көрсеткен/7,60/. Сондай - ақ, түркі тілдерінің көпшілігінде–өзбек, түрік, татар, ноғай, құмық, башқұрт,әзербайжан т.б. тілдерінде –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұлғалары тұйық етістік,кейде қимыл есімі болып есептеледі. Осығансәйкес қазақ тілі грамматикаларының өзінде де/мектептерге арналған оқулықтарда/ бұл тұлғанытұйық етістіктің бір түрі деп қарау фактісіболды. /8,47/. Алайда, мұның тұйық етістіктенүлкен бір айырмашылығы бар. Ол іс - әрекеттіңсубъектімен қарым-қатынасын білдіретін мағынасында,яғни осыған сәйкес бұл тұлғадамақсат, ниет, тілек және мезгіл мәндері бар.Осы жағынан қарағанда ол райларға жақын.Сондықтан да 1945 жылы шыққан С.Кенесбаевпен С.Жиенбаевтың «Қазақ тілі грамматикасынан»бастап –мақ, -мек , -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтары тұйық етістік тобынан алыныптасталады. Содан бастап қазіргі қазақ тіліграмматикаларының көпшілігінде бұл тұлға«етістіктің шақтары» деген тақырыптың ішінде«мақсатты келер шақ» деген атпен беріліп жүр.Орыс тілінде шаққан академиялық «ҚазіргіҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

102-мақ, -мек аффикстерінің зерттелуі мен семантикалық ерекшеліктеріқазақ тілінде» бұл тұлға «айғақсыз келер шақ»аталып, мынандай анықтама берілген: «Бұлтұлға қимылдың басталғанын да, аяқталғанында көрсете алмайды, тек мақсатты, ниеттібілдіреді. Сондықтан –мақ тұлғасы жекешетұрғанда белгісіздікті, ұзақтағы, алыстағымақсатты көрсетеді. Қимылдың, іс – әрекеттіңжүзеге асатын, аспайтыны туралы анық ешнәрсебілдірмейді.Проф. Ы. Маманов –мақ тұлғасын «ниеткелер шақ» деп атаса, белгілі ғалым, проф.Т.Қордабаев бұл тұлғаны «терминді көбейтпейақ, сенімді келер шақтың бір түрі» деп атаудыұсынды /9, 150; 10, 77 – 79/.Әрине, –мақ тұлғасында келер шақтың мәнібар, ғалымдарымыздың бұл тұлғаны ниет келершақ, белгісіз келер шақ, мақсатты келер шақ,сенімді келер шақ деп әр түрлі ат қойып, келершақ жүйесінде қарап жүргендері жайдан жайемес. Бірақ сонымен бірге бұл тұлғадан мақсат,ниет мәндері де айрықша көрінеді. Белгіліғалым К.Ищанов –мақ тұлғасы туралы: «...Бұлтұлғаның ерекше семантикалық мәні менерекше модальдығы – етістіктің түбіріндеберілген іс – әрекетті субъектінің орындауғадеген ниетін білдіретіндігі, шын мәнінде іс –әрекет орындалмайды, тек сөйлеуші арқылыжорамал, болжам жасалады. Сондықтан бұлформаны ашық райға жатқызуға болмайды.Оны формантты семантикасына байланыстынеғайбыл райлар қатарына енгізу керек» – депжазады/12, 14/. Ал, Т.Ерғалиев бұл тұлғажөнінде: «Ол–істің істеушісімен (субъектімен)қарым – қатынасын білдіргенде шақтық жәнежақтық байланысқа ие болады. Бұл жағынан олрайларға жақын. Тілдегі мағынасындағыміндетті, кей қалпында мақсаттық қатынастыбілдіреді» – деп көрсетсе, М.Серғалиев,А.Айғабылов, О.Күлкеновалар «Қазіргі қазақәдеби тілі» атты еңбектерінде: « бұл тұлғаныңмағынасы сөйлеу кезінен кейін болатын қимыл–әрекеттіашық білдірмейді. Шындыққақатысы жағынан қалау райға жақын» – дегенпікірді айтады. Әрине, бұл тұлғаны келер шаққажатады немесе қалау райға кіреді деп кесіпайту қиындық туғызады. Себебі, ол қиындық«шақ категориясы мен рай категориясыныңбір–бірінен мазмұн шегі де, форма шегі деажыратылмағандығымен байланысты» /11, 323/.-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұлғасыауызекі сөйлеу тілімізден гөрі көркем әдебиеттегазет–журнал беттерінде кең қолданылады.Ол етістік таңдамайды. Әрине,субъектіге жағымсыз өлу, ауыру сияқты етістіктерменбұл тұлға I жақта қолданылмайды.Оның қолданылмауы етістіктердің бұлжұрнақты қабылдамауына байланысты емес,ондай амалдарды субъектінің ұнатпауынабайланысты, сондықтан ондай етістіктерденосы тұлғаның болымсыз түрі жасалады. Бұлтұлғадан кейін сөзге жақ жалғаулары жалғанады.1. Ханға барып, мұндағы хабарды айтпақ./Ә.Кекілбаев/. 2. Оның «тағы не боп қалды»деп қарадай күпті болып отырған жүрегінорнына түсірмек. /Ә.Кекілбаев/. 3. Таңертеңертелетіп жүрмекпін. Қонаққа шақыртыпжатпаған шығар. Сол мәселе ғой. /Ә.Сараев/.7. Менен ақыл сұрамақсыздар ма? /Т.Иманбеков/.8. Жақсы, – деді –Мұқтас есінеп. – ал,қалай құтқармақсың? /Ә.Сараев/.Қазіргі қазақ тілінде бұл тұлға есімдерше де,етістіктерше де өзгере береді. Есімдер сияқтысөйлемнің барлық мүшелерінің қызметінатқара алады, көптік, жіктік, жалғауларыменөзгере береді, тәуелденеді, септеледі. Осықасиет-теріне қарап, оны тұйық етістіктенешқандай айырмасы жоқ деуге болады, алайдаол бо-лымсыздық жұрнақтарын /–ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе/ қабылдамайды. Бұл тұлғаныңболым-сыз түрі емес сөзімен тіркесуі арқылыжаса-лады, сондай-ақ, етістіктерше жіктелмейтұр-ғанда қимыл есімдері сияқты бар/жоқсөзде-рімен тіркесіп те қолданылады. Жақжалғау-лары емес сөзіне жалғанады. Мысалы:1. Біз іні-бауырларымызды ондай жолғатүсірмек емеспіз. /К.Оразалин/. 2. Әйтсе декемпір ол кесенің өзі көзі тіріде сынғанынкөрмек емес. /Ә.Сараев/. 3. Қандайлық,көңілмен айтып отырғанын білдірмек емес./М.Әуезов/. 4. Кел демек бар, кет демек жоқ./Мақпал/. 5. Сұра-мақ пен білмек бар./М.Әуезов/. Бұл тұлға қазіргі қазақ тіліндеетістіктің түбіріне жалға-нып зат есім /құймақ,сырмақ, соқпақ, тығыл-мақ, санамақ, жұмбақт.б/ жасайды, бірақ өте өнімсіз болыпесептеледі. Сондай-ақ көптік, тәуелдік, септік,жіктік жалғауларын қабылдайтынын жоғарыдаайттық. Мысалы: 1. Менің сізге келгендегісұрамағым, білмегім осы еді. /М.Әуезов/. 2. Е,айтпақтарың көп екен ғой. /М.Дузенов/.Бірінші сөйлемде –мақ, -мек тұл-ғасы тәуелденіпқолданылса, екінші сөйлемде әуелі көптікжалғауын қабылдап, содан кейін барып тәуелдікжалғауымен жұмсалған. Осы типтес сөйлемдерауызекі сөйлеу тілімізде кең қолданылады.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. Ж. Доскеева103–Мақ жұрнағы көбінесе бол көмекші етістігіментіркесіп қолданылады. – мақ жұрнағыменбол көмекші етістігінің тіркесуі арқылыжасалған тұлға ауызекі тілімізде де, көркемәдебиетте жиі қолданылады. Бұл тұлға туралыП.М.Мелиоранский: « форма на –мақ, -мекимеет скорее значение достигательного наклонения/суріпип/. В этом смысле оно особенночасто употребляется с глаголом «бол». Например:бармақ болу» - деп жазады /7, 60/.Ғалымның суріпип термині – латын тіліндегіетістіктердің ерекше категориясы, тұйықетістіктің бір түрі болса керек. Бұл қолданыстыңмазмұнынан субъектінің тек ниет,арман, тілегі ғана емес, шешімі, ұйғарымы дабайқалады.Бол көмекшісі етістігі үш шақ бойыншатүрленіп қолданылады. Жақ көрсеткіштері шақжұрнақтарынан кейін жалғанады: мен бармақболамын, бармақ болып отырмын, бармақ болдым.Сен бармақ болдың, бармақ болып отырсың,бармақ боласың, сіз бармақ болдыңыз,бармақ болып отырсыз, бармақ боласыз, олбармақ болды, бармақ болып отыр т.с.с. Осылайшақ жұрнақтарының түрленіп жалғануыбұл тұлғаның беретін мағынасына да әсер етеді.–Мақ тұлғасына бол көмекші етістігі осышақ бойынша түрленіп қолданған кезде,субъектінің сөйлеп тұрған уақыттағы белгілібір іс – әрекетті жүзеге асырудағы ниеті, тілегі,мақсаты көрінеді. Мысалы: 1. Әйгерім Гауһардыавтобусқа дейін шығарып салмақ болыпотыр. 2. Сіздің үйдегі жігіт туралы бір өтінішайтпақ боп тұрмын, мені дұрыс түсініңіз./М.Дүзенов/. 3. Екінші курстағы Смағұлов емтихандыертерек тапсырмақ болып жүр, бірақдеканның рұқсаты жоқ. Бұл сөйлемдердекүрделі баяндауыш қызметінде жұмсалыптұрған етістіктер қимыл иесінің сөйлеп тұрғануақыттағы ниетін, мақсатын білдіріп тұр,шақтық мағына қабаттасып берілген.Ал мақ тұлғасына бол көмекші етістігіөткен шақ бойынша түрленіп қолданған кезде,субъектінің сөйлеп тұрған уақыттан бұрынбелгілі бір іс – әрекетті орындамақ болғанмақсатын, тілегі, сондай ақ, шешімі мен ұйғарымынайқын білдіреді. Мысалы: 1.ҚұдайбердіАбай керек еткен жәрдемнің бәрінжеткізіп тұрмақ болды. /М.Әуезов/. 2. Ұзаққасында жатқан әке–шешесіне ұмтылды,екеуін кезек жұлқылап оятпақ болды. /М.Дүзенов/.3. Осылардың бәрін жинап теріп келіп,Ералин Төкені орнынан босатпақ болды./М.Дүзенов/. Көркем әдебиеттен алынған осыүш сөйлемде де бұл тұлғадан етістіктіңтүбірінде көрсетілген қимылды орындамақболған субъектінің ерекше бір ниеті мен ұйғарымын,шешімін байқауға болады.–Мақ тұлғасына бол көмекші етістігіауыспалы келер шақ бойынша қолданған кездесубъектінің сөйлеп тұрған уақыттан бұрынбелгілі бір іс- әрекетті орындамақ болған ниеті,мақсаты, тілегі екінші бір себептермен орындалмайқалғандай мен көрсетеді. Мысалы:1. Осыған орай ән – әуен ілістірмек болады./М.Әуезов/. 2. Қыздар оны жататын орны«Қа-зақстан» қонақ үйіне жеткізіп салмақболды. Бірақ, Даурен жаяу баратынын айтып,таксиге отырмайды. /Ә.Сараев/.–Мақ екен тұлғасы тілімізде жиі қолданылады.Бұл қолданыста сөйлеуші арқылы II,III жақтағы субъектілердің ниетін, мақсатын,арманын, ықыласын білдіреді, сонымен біргекейде интонацияға байланысты сөйлеушініңжорамал, кекесіні тағыда сол сияқты реңтгерқоса қабат жүреді. I жақтағы қолданыс сиреккездеседі. Жақтық көрсеткіштер екен көмекшіетістігіне жалғанады.Мысалы: 1. Кембаш екеуі атамды байлапкетпек екен. Айқайын маңайдағы кісілер естіп,жиналып қалыпты. /Т.Иманбеков/. 2. Комунистерертеңнен бастап жиналыс шешімін түсіндірмекекен. /Т.Иманбеков/. 3. Ауылды көркейтпекекенсің ғой, бала, – деді Жұрымбеккекесінмен болды. /К.Найманбаев/.Бұл тұлғаның болымсыз түрінде қолданылуынкездестірмедік.-мақ еді - мақ бол тұлғасына мағыналас,синонимдес тұлғалардың бірі. «–мақ тұлғасыныңмақсаттық мәні еді көмекші етістігіментіркесе жұмсалғанда айрықша айқын көрінеді.Мен бармақпын дегеннен гөрі мен бармақ едімдегенде мақсаттық мән айқын екені белгілі. » ...Бірақ соңғы тұлға /–мақ едім/ өзінен кейін тағыбасқа бір сөздің, сөйлемнің айтылуын қажететеді » /126, 147/.Әсіресе, бұл форманттың мағынасынансубъектінің өткендегі жүзеге аспай, орындалмайқалған шешімін, мақсатын, ниетін байқауғаболады. Жақтық көрсеткіштер еді көмекшіетістігіне жалғанады: мен бармақ едім, сенбармақ едің, сіз бармақ едіңіз, ол бармақ еді.Болымсыз түрі еді көмекші етістігінің алдынанемес сөзінің тіркесуі арқылы жасалады.1. Осының жобасын өзінше дәлелдемекедім, келемежге ұшырғандай болдым. /Т.Иманбеков/.Вестник ҚазҰУ хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012 2012

104-мақ, -мек аффикстерінің зерттелуі мен семантикалық ерекшеліктері2. Ағасына: «Төмен құла!» – деп айғайламақеді, үні шықпады, айғайламақ болып ашқанаузына жүрегі кептеліп қалғандай.Бұл сөйлемдерде субъектінің ниеті, ойыекінші бір іспен, қимылмен ұштасу себептіорындалмай қалатын қауіп туғандығын аңғартады.3. Бұл жолы сендер ұстамағанда Қоқанғаөтіп кеткен соң, содан бастамақ едім. ҚоқаннанТашкентке, Ташкенттен Бұқараға өтпекедім. /Ә. Тарази/. 4. Ал, батыр Тәкежанныңжолын мықтап кескен секілдісің, енді неістемек едің? /М.Әуезов/. 5. Ол журналда Толстойдыңжаңа романы басылыпты, соныоқымақ едім. /М.Әуезов/. 6. Оның аузына сөзсалмақ еді, Зиба кимелей кетті. /Ә.Сараев/.Жоғарыдағы сөйлемдердің барлығында даниет, мақсат мағыналары айқын беріледі де,шақтық мағына контекске байланысты көрінеді.Мысалы, бірінші, екінші, алтыншы сөйлемдердеөткен шаққа мезгелсе, төртінші,бесінші сөйлемдерде келешекке мегзелгендей.–Мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұлғаларынанкейін шығар, тәрізді, сияқты, екен,дейді, көрінеді модаль сөздері тіркесіп қолданылғандақосымша жорамал, болжал, күдік,тыңғылықтылық сияқты мәндер береді.Мысалы: 1. «Мыналар тәуекел қылайын деді.Біреуді өткізбек қой » , - депті теңізшілер./Ә.Сараев/. 2. Майбасар бір семізді сойып, барлықөз тобын осы орайда сыйламақ тәрізді./М.Әуезов/. 3. Күндегі дағдысымен егін танабынбір шолып өтпек шығар? /Ә.Сараев/.4. Тәкежан інісіне жаңағының үстіне тағы бірүлкендік көрсетпек сияқты. 5. Айдархан ұлыТілектің ескерткіші қызыл шүберекпен безендірілген.Мерекелік митинг осы арада өткізілмекекен. /М.Дүзенов/. 6. Мекайіл МұхтардыҚарқалыға ертіп апармақ екен. /К.Оразалин/.Осы берілген сөйлемдердің бәрінде қимылиесінің етістік түбірінде көрсетілген әр түрлііс-әрекетті орындамақ болған мақсаты ментілегін, ниеті мен шешімін сөйеуші арқылытиянақтап, не болжалдап көрсету мағыналарыбар. Алғашқы төрт сөйлемнен сөйлеуші пікірі(лебізі) арқылы жорамал, топшылау мәндерікөрінсе, бесінші, алтыншы сөйлемдерден сенім,тиянақтау мағынасы байқалады.1. Ескі болса да таза киім беріп, үстілеріндегісілікпелерін өртеп, адам қалпынакелтірген ол жақсылығын қалай ұмытпақ?2. Еркін жүріп, еркін тұрып, өзі үшін қызықтыіспен айналысса, саушылығына да игі әсеретпек. /М. Сықақбаев /. 3. Шешенің орны бірбөлек те, ал әкенің орны тіптен бөлек, екеуіадамның қос қанаты тәрізді, онсыз адам өмірайдынында еркін самғап кете алмақ емес./Ш. Құмарова/. 4. Ресми қабылдаған еңбекжоқ. Сонда қалай болмақ? Соншама уақытархив кеміріп қалай отырмақ?/М. Сықақбаев /.–Мақ тұлғасы контекстегі мазмұнына сәйкескелер шақ тұлғасының мәнінде, ал ниет, міндеттілік,мақсат мәндері қосымша модальдықреңк беріп жұмсалатын кездері де болады.Жоғарыда берілген төрт сөйлемде де қимылиесінің алдағы уақытта жүзеге асатын, я аспайтыніс-әрекеті туралы баяндалған.Әдебиеттер:1. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы.– Алматы, 1981. – 204 б.2. Нигматов Х.Г. Функциональная морфологиятюркоязычных памятников XI-XII вв. –Ташкент, 1989. – 191 с.3. Курышжанов А. Язык старокыпчакскихписьменных памятников XIII-XIY вв. –Алматы, 1972. – 344 с.4. Баскаков Н.А. Историко-типологическаяморфология тюркских языков. – М., 1979. –275 с.5. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческаяграмматика тюркскихязыков. – Баку,1979. – 304 с.6. Кононов А.Н. Тюркские этимологии: Ученыезаписки. – Ленинрад, 1954. – 280 с.7. Мелиоранский П.М. Краткая грамматикаказах-киргизского языка. – Ч. I. Фонетика иэтимология. – СПб, 1894. – 72с. – Ч.II,Синтаксис. – 1897. – 92с.8. Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. –I бөлім. Морфология. –Алматы, 1939. – 98 б.9. Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. –Алматы, 1966. – 155 б.10. Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі етістіктердіңшақ категориясы. – Алматы, 1953. – 116 б.11. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1991.– 383 б.12. Ищанов К. Повелительное и желательноенаклонение в современном казахском языке.Автореф. Канд. Дисс. – Алма-Ата, 1963. – 30 с.* * *The article deals –мақ, –мек affixes and its semanticpeculiarities.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Г. Бегімова, Г.О. Ильясова105Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегітерминдер семантикасы мен функциясыГ. Бегімова 1 , Г. О. Ильясова 2әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 1 ф.ғ.к., доцент, 2 1 курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Берілген мақала мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы менфункциясына арналған. Қазақ тілінде аталған тақырыптың зерттелуі өте маңызды. Қазақ жәнеағылшын тілдеріндегі мұнай және газ саласындағы терминдердің семантикасы мен функциясы өтеаз зерттелген. Қазақстанда мұнай және газ саласының дамуымен қатар шет елдік инвесторлардыңда елде аталған салада жұмыс жасауы артып келеді. Мақала халықаралық тіл болып табылатынағылшын тілі мен Қазақстанның мемлекеттік тілі қазақ тілдеріндегі терминдерді қарастырады.Автор мұнай және газ саласындағы терминдердің семантикасы мен функциясын қарастырады.Қазақстан Республикасы экономикасыныңжаһандануы, мұнай өндірісінің елдегі ірі мұнаймен газ өңдеу сияқты дамуы, сондай-ақ, әлемдегіірі компаниялардың осы салаға ірі инвестицияларқұюы елдің экономикалық өсіміне ғанаемес, қазақ, ағылшын тілдеріне деген өспелімүдделілігіне әсер етуде.Егеменді Қазақстан экономикасындағы жаһандықөзгерістерге байланысты, атап айтсақ,халықаралық ұйымдардың қатысуымен оныңмұнай ғаз өндірісі саласында сәттіліктерімен қосақазақ тілінде осы салада көптеген терминдеретек жайды. Осыған қатысты аталмыш терминдержіктеу мен лингвистикалық көзқараста кеңінензерттеулер жүргізуді қажет етеді.Бәрімізге белгілі, мұнай мен газ өндірісіэнергияның қайнар көзі бола отырып, әлемдежанармай-энергетикалық шаруашылығындашешуші орынға ие болып отыр. Аталған шикізаттыңэнергересурстардың жалпы қолданымындатоқтаусыз өсуде. Мұнай және газ саласыменаудармашылар қызметі көмегіменжүзеге асырылатын, халықаралық қатынастыңүлкен бөлігі байланысты. Оған қоса, аталмышнысанмен негізгі өндіріске заңды, қаржылық,маркетинг және басқа да қызметтер көрсететінмыңдаған адамдар айналысуда. Соңғы жылдарымұнай химия, мұнай өндіру және барлаусатысында көрнекті және шартты маңыздыөзгерістер орын алып, лексика-терминологиялыққұндылықтардың кеңеюіне жол ашты.Арнайы тілдер арасындағы лексикалық ерекшеліктердітүсіну барлық қызмет блогындағыжұмыс сапасының өсуіне әсер етіп, динамикалықнарық шартындағы тез уақытта нәтижелішешім шығаруға мүмкіндік береді.Соғыстан кейінгі жылдары мұнай барлаужәне қайта өңдеу өндірісімен, мұнай химиясыныңдамуымен, терминологиялық бірліктерсанының қарқынды өсуі зерттеліп отырғантақырыпта көптеген энциклопедиялық басы-лымдар мен сөздіктердің құрылуына жол ашты.Қазақстандық зерттеушілер: А.Байтұрсынов,С.Аманжолов, А.Қайдаров, С.Кеңесбаев,Т.Сайрамбаев, Б.Нургазина, А.Ысқақов,М.М.Копыленко, С.Е.Исабекова, А.Е. Карлинский,Р.З.Загидуллин, У.Айтбаев, М.Балакаев,К.Жұбанов, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Билялов,К.Тунгушбаев, Н.Ш.Шаймерденов, соныменқатар, шет елдік лингвист зерттеушілер:А.А. Реформатский, Г.О.Винокур, В.В. Виноградов,С.Г.Бархударов, О.С. Ахманова,Ю.Д.Апресян еңбектерінен аталған тақырыпбастау алған.Қазіргі кездегі тіл ғылымында соңғы онжылдықта өз еңбектерін терминология саласынаарнаған бірқатар зерттеушілер бар.(В.М.Лейчик, Н.В.Подольская, А.В.Суперанская,Г.П.Немец, Н.В.Васильева, В.П.Даниленкожәне т.б.). Танымал зерттеуші В.М.Лейчиктерминтануды жеке ғылыми пән ретіндеқарастырады. [1, б.14]. Қазіргі кездегі зерттеушілердіңойларынша, осы кездегі терминология-әрбірбірлігі қолданымда белгілі бір шетеулерденжәне болуы мен дамуы үшін оптималдышарттарда тұратын жасанды құрылымдыпласт болып табылады. Терминді басқаноминация типтерінен ажыратып тұратын салдары– ғылыми концепциялармен байланысболып табылады. Яғни, терминнің тілдік статусыөзі бағынатын білім саласының әсерінеилігеді.«Термин» түсінігінің анықтамасы мен оғандеген талап әлі күнге дейін әр алуан болыпотыр, себебі, көптеген тіл танушылар осытүсінікке зерттеу объектісіне байланысты әртүрлі анықтама береді. Оған қарамастан,Д.С.Лоттенің терминге қатысты: термин ұлттықтерминологиялық жүйенің мүшесі ретіндеқарастырылады; терминоэлемент терминологиялықмағынаға ие және термин құрылымынажататын минималды бірлік болып та-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

106Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясыбылады; жасанды терминологиялар белгілі бір«жетіспеушіліктерге» ие; терминдердің «абсолютті»және «қатысты» бір мағыналылығыажыратылады; түсінікті «жеке» және «тартымды»деп бөлу қажет (жеке түсінік терминдеріғана реттеледі); алғашында мамандартерминдердің жаңа түсінігіне үйренісу үшін,реттелген терминдерге терминологиялық ұсынысмәртебесін беру керек; ең бірінші терминөндірушілерболып табылатын терминдернегізінің дұрыс құрылуына назар аудару керек,болмаса, осыларға жеке салалық терминологияныңбарлық құрылымы байланысты; құрылғантерминнің аталған салада синонимдерімен омондимдері болмай, жеке пәннің немесетүсініктің атауы болуы керек; қалыптасқанжәне тағы туындайтын термин белгілі бір -«жеке» (мағыналық) немесе «негіздік» (агрегатты)ассоциацияны құруы керек деген ережелеріжалпыға ортақ болып табылады. [2, б.56 – 58].Қазіргі тіл біліміндегі «термин» түсінігіанықтамалары ішінен В.М.Лейчик ұсынғананықтаманы: «Термин-белгілі бір тілдің арнайымақсаттары үшін лексикалық бірлігі, жалпынақтылықтынемесе абстаркттылықты білдіретін-қалыптасқанарнайы білім мен қызметсаласындағы теория түсінігі болып табыладыдеген анықтаманы ұстануға бейімбіз. [3, б.16–17].Лингвистикада термин зерттеуінің екі негізгіжолы танымал: нормативті және дескриптивті.Нормативті жолда термин жалпы әдебитілдің сөздерінен ажыратып тұратын,ерекшесемантика мен грамматикалық құрылымға иебелгілі бір түрдің лексикалық бірлігі ретіндеқарастырылады. Нормативті жолды жақтаушылартермин бір мағыналы, нақты, жүйелі, қысқажәне ешбір синонимдері мен антонимдері болмауыкерек деген талап қояды. Осы жолды жақтаушыларқатарына Д.С.Лотте, А.А.Реформатский,В.И.Сифоров, Т.Л.Канделаки жатады.Олардың зерттеулерінде термин динамикалық,тірі тілде қызмет етуші емес, сәйкесінше, фиксациясаласындағы статикалық элемент ретіндеқарастырылады. Лингвистикада осындай терминге«идеалды термин» деген анықтама берілді.Қызмет ету саласына байланысты терминдізерттеу барысында дескриптивті жолды жақтаушылар(Г.О. Винокур, Б.Н. Головин,Р.Ю. Кобрин, В.П. Даниленко, А.И. Крылов)терминдерге фиксация саласының статикалықэлементі деген ой түйінінің дұрыстығынакүмән келтіреді. Дескриптивті жолдағы терминспецификасы термин ерекше сөз емес, текерекше қызметтегі сөз болып табылады. Яғни,кез келген сөз термин бола алады, кез келгентермин жалпы қолданылатын лексика саласынаене алады. Сәйкесінше, термин көп мағыналы,синонимдер мен антонимдері болуы мүмкін.Заманауи зерттеушілер дескриптивті жол жақтаушыларыныңдұрыстығын растайды.Жаңа терминнің пайда болуы кезінде қалыптасыпүлгерген тілдік тәжірибе негізіндеқажетті белгілік ақпарат іздеу мен оның «тілдікақ-па-раттық-терминологиялық саласында» бекітілуінетура келеді. XXI ғасырдың басындатерминді тілдің жаңа бірлігі ретінде қарастыруабстрактілі дефинициялардың жалпы деңгейіжаңадан пайда болған терминдерден жоғарыболып, ал семантикалық құрылымы бар ілімніңқажеттілігінде қолданылатын терминдермен салыстырғандаыңғайлы болуына байланыстыайтарлықтай өзгеріске ұшырайды [4, б.21].Термин өз репрезентациясында салаларыныңкөпжоспарлылығы мен көп қызметтілігіменсипаттала отырып, құрылым, ғылыми байланысқұралы болып қалыптасады.Алғаш рет «терминдік аумақ» түсінігінА.А.Реформатский қолданады (1931ж.). Мұнайжәне газ өндірісі саласындағы терминдік аумақбіріккен құрылым бола отырып, терминологиялықжүйе, терминологиялық қатар және өзарақатынасты термин құрайды.Мұнай және газ терминологиясы атауларжүйесі ретінде адам қызметінің мақсатқа жетужолының нәтижесінде дамып, өзара біріге жәнеэкономикамен байланысты қалыптасады.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі терминдікжүйеге ортақ лексико-тематикалық топтыңболуы (area ─ аудан, surface ─ бет, drilling ─бұрғылау), сонымен қатар, терминдердің логикалық,құрылымдық және семантикалық ортаққұрылымдылығы, оның ішінде: терминдер семантикасыныңтүсініктілік жағы, семантикалықбайланыс құрайтын, терминологиялық жүйеніңқұрылуы мен олардың қатынасына әсер ететінтерминдердің сөз тудырушылығы мен дериватологиясытән.Аталған тілдердегі ұлтаралық терминдердіңболуына байланысты терминологиялық жүйеніңқалыптасуында бірыңғай шарт пайда болады.Оған келесі лексемалар: абсорбент (absorbent),абсорбция (absorption), агломерат (agglomerate),баррель (barrel); сонымен қатар, ағылшынтіліндегі мұнай және газ терминдерініңқазақ тіліндегі балама термин жүйесіне енуі:ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Г. Бегімова, Г. О. Ильясова107вакуум (vacuum), ингибитор (inhibitor), инжектор(injector), коррозия (corrosion) дәлелбола алады.Ағылшын тіліндегі терминология келесіхронологиялық шеңберге саяды:1. «ерте ағылшын» кезеңі; V– ХI-ғасырлардықамтиды,2. «орта ағылшын» кезеңі; ХII ғ. орта кезеңімен ХVI ғ.қарастырады,3. «жаңа ағылшын» кезеңі; ХVI аяғы менХIХ ғ.,4. «қазіргі» - ХХ – ХХI ғғ.Ал қазақ тіліндегі мұнай және газ өндірісіндегітерминологияның қалыптасуы да кезеңдіқамтиды. Яғни, қазақ халқы көрнекті ағартушыларықазақ тіл біліміне, оның ішінде терминологиясаласында ғылыми ашулар жасаған,ХIХ ғасырдан бастау алады. ХХ ғасырдың басықазақ терминологиясының дамуында ерекшекезең болып табылады (А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев,Х.Досмұхамедов, М.Дулатов,Ж.Аймауытов, С.Қожанов және т.б. еңбектері).Революциядан кейінгі кезеңде қазақ тілініңдамыған терминологиялық жүйесін құрудамықты практикалық және теоретикалық базақалыптасады. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындатерминология жасау жолындағы алғашқы талпыныстаржасалса, 30 - жылдардан бастап техникалықтерминологияда алғашқы сөздіктерпайда болады, ал 40 – жылдары соғыс жәнесоғыстан кейінгі кезеңдердегі қажеттіліктергебайланысты ғылымның қарқынды дамуы байқалғанболатын. 50-60 жылдары мұнай және газсаласындағы терминология лексикография саласындатолық томды еңбектерге ие болды. ХХғасырдың 90 – жылдары мен ХХI ғасырдыңбасында қазақ тіліндегі тілдік өзгерістер қоғамдыққұрылыстағы саяси және экономикалықөзгерістер салдарынан пайда болады. Мұнайжәне газ өндірісі саласындағы терминологияжаңа терминдер мен терминдік жүйенің қалыптасуыментез арада тілдік өзгерістерге әсеретті. Мұнай мен газ саласында дамығанмемлекеттер тәжірибесі негізінде, әлеуметтікжәне шаруа-шылық қызметтердің, адамойының жетістікке қол жеткізуі нәтижесіндеқазақ тілінде де атал-ған терминологиялықжүйенің негізі қаланған болатын.Қазіргі таңда ғылым мен техниканың барлықсалаларында қазақ тіліне белсенді тәржімалаужүріп жатқандықтан, қазақ терминологиясыныңдамуына үлкен назар аударылуда.Қазақстанда аталған саладағы терминологияныңкүшті базасының қалыптасуына А.Қайдаров,Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Билялов,Р.Шойбеков және т.б. сияқты лингвист-терминологтардыңүлесі зор.Қазіргі қазақ және ағылшын ғылыми терминологиясы– ғылым тілінің ұзақ тарихи дамуыныңнәтижесі. Мұнай және газ өндірісісаласындағы жаңа терминдердің қалыптасуымен дамуында халықаралық қатынастардағысыртқы экономикалық байланыстар әсер етеді.Яғни, бір ел терминдерінің екінші тілге енуібайқалады.Ағылшын тіліндегі «мұнай және газ» терминдікаумағының құрылуы алғашында көбінеселатын, грек, ескіфранцуз тілдерінен, аздапнеміс тілінен: crude (лат.) ─ шикізат, ointment(ерте фран.) – май, octane number (грек. okto –сегіз) –октандық сан, ене отырып қалыптасқан.Ал қазір мұнай және газ өндірісі саласыныңәбден дамуы арқасында ағылшын тіліндегіжаңа терминдердің енуі бұрыңғы лексика негізіндеаталған тілдің өзінде пайда болуда.ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастапмұнай және газ саласының дамуымен қазақтіліне интернационализм еніп, көбінесе ағылшын,орыс тілдерінен сәйкес көп компоненттітерминдердің синтаксистік калькирования,сондай-ақ, орыс тілі арқылы ағылшын тіліненұлтаралық лексика қорын игеру, лексикалықжәне семантикалық кірме жолдарымен енуде.Орыс тілі ағылшын және қазақ тілдері арасындаделдал болып табылады.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарастырылыпотырған терминдердің ішінен, тематикалықтүсініктері мен шығу тектері бір терминдердіңөзара байланысы бар терминологиялықбірліктердің мағыналық қатынастарыжүйелілігін дәлелдейтін, келесі терминдік аумақтуындаған: «мұнай өңдеу», «мұнай химиясы»,«мұнай өндіру өндірісі», «жобалау». Мысалы,oil − мұнай (нефть): oil pool ─ мұнай шоғыры(залежь нефтяная); oil show ─ мұнайдыңкөрінуі (проявление нефти) және т.б. «Мұнайөңдеу» терминдік аумағы ішіндегі терминдерарасында «бұрғылау» және «ұңғыма» мағынасынберетін көлемді блок байқалған: drilling− бұрғылау (бурение): structural drilling ─құрымдылық бұрғылау (бурение структурное);drilling speed ─ бұрғылау жылдамдығы (скоростьбурения); и др.; well, hole − ұңғыма(скважина): well depth ─ ұңғыманың тереңдігі(глубина скважины), well hole ─ ұңғыманыңоқпаны (ствол скважины) және т.б. терминдікжүйесі.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

108Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясыТерминдердің құрылуы мен жаңа сөздің құрылуындабірдей сөз тудырушы жолдар қолданылады.Дегенмен, сөзге қарағанда терминніңқұрылуында «терминологиялық номинациямазмұнын толық ашу қажет болып табылады.Яғни, түсінік дефинициясы жаңа пайда болғантерминнің сөз тудырушы актісіне кіргізу қажет.Себебі, дефинициясыз, берілген түсінікмазмұнының шектерін анықтаусыз терминдітолыққанды деп атауға келмейді» [5, б. 94].«Мұнай игеру», «газ игеру», «мұнай химиясы»,«мұнай өңдеу» интернационалды лексикасыағылшын және қазақ тілдеріне ортақ болыпсіңуде. Термин құрылуындағы тіл дамуыныңосы деңгейінде жалпы әдеби сөз құрылымыерекшеліктеріндегі көптеген әлеуеттімүмкіншіліктер жүзеге асырылады. Бір жағынанкеңейтілу (метафоризация) байқалса, кейбіркездері семантикалық ілгерілеу (конверсия,семантикалық компрессия) көрінеді. «Жалпытермин құрылу жүйесі формалды компоненттерден(термин құрау және термин құраушықұрылымдар әдісі) тұратын, ғылым мен техникатілінің қызмет ету кезінде көрінетін қиынорганизм іспеттес [6, б. 30]. Терминдердіңбасқа тілден немесе интернационалды терминқорынан енуімен мұнай және газ саласындағыжаңа терминдік бірліктердің пайда болуы дасемантикалық әдіспен жүзеге асырылады. Мысалы,қазақ және ағылшын тілдеріндегі құралдармен жабдықтардың, кейбір механизмдератауларының пайда болуына белгілі бір құралдардыңсыртқы келбеттері әсер еткен: ағыл.piston skirt – юбка поршня, butterfly – көбелек(горизонталды жазықтықтағы тарту бағытынөзгертетін алмасу құрылғысы); қаз. –анод құлағы, бұрғылау жеңі – және т.б.; үйзаттарына ұқсастық негізінде: bin, bucket ─сынабекітпе (ковш), disk, plate ─ табақша (тарелка)және т.б. Сөз-терминдердің саныныңартуымен қатар, кейбір сөз топтары семантикасықарама-қарсы бағытта дамиды, яғни,әсірелеу жағы артып, бұрыңғы нақты түрліксипаты азаяды [6, б.62–63]: ағыл. – soapstone –сабынды тас, bit teeth – бектіпе тісі, chemicalattack – химикалық агрессия, tongs jaw – кілтжағы; қаз.– баспалдақ – қойылмалы баспалдақ,сүйеніш –, сырғанатқыш, тұздық.Сонымен, қазақ және ағылшын тілдеріндегімұнай және газ өндірісінің терминологизациясыміндеттеріне: геология, мұнай және газдыөңдеу, өндіру мен тасымалдау саласындағысалааралық терминдер қорын құру, мұнай менгаз бойынша көптілді терминологиялық сөздікжасау, лексикографиялық әдебиеттерде терминдермен термин құрылымдарын тәржімалаудағысапаны арттыру маңызды болып табылады.Әдебиеттер:1 Лейчик В.М. К определению философскихоснов терминоведения. –М., 1998. – 258 с.2 Лотте Д.С. Упорядочение технической терминологии// История отечественного терминоведения.Классики терминоведения:Очерки и хрестоматия. – М., 1994. – С.77.3 Лейчик В.М. О языковом субстрате//Вопросыязыкознания. – 1986. – № 5. – С. 87-97.4 Алексеева Л.М. Терминопорождение какоснова научного творчества // Терминоведение.– М.: Московский лицей, Русскийфилологический вестник, 1998. – Т.31, вып.1-3. – С. 19-27.5 Айтбаев У. Основы казахской терминологии.– Алматы: Арыс, 2000. – 114 с.6 Жубанов К. Исследования по казахскомуязыку. – Алматы: Ғылым, 1999. – 560 с.* * *В Казахстане развивается нефтегазовая промышленность,увеличивается количество инвесторов, и это оказываетвлияние на терминологию в данной области экономики.Статья посвящена семантике и функциям терминовв нефтегазовой промышленности. Рассматриваются некоторыеанглоязычные термины, а также термины на казахскомязыке.* * *In Kazakhstan, oil and gas industry develops, more andmore investors, and thishas an impact on the terminology inthe field of economy. The article is devoted to the semanticsof terms and functions in the petroleum industry. Wereview some English terms, as well as the terms in the Kazakhlanguage.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. Ж. Карашулакова109Коммуникативные функции вопросительных предложений в монологической речиМ. Ж. Карашулаковак.ф.н. доцент АГПИ, Актобе, КазахстанАннотация. Изучение коммуникативных свойств вопросительного предложения в текстемонолога дало основание для выделения трех его языковых функций, реализующихся в процессеречи: собственно-коммуникативной, экспрессивной и модальной. При определенных условияхкаждая из них может отчетливо проявлять свою специфику.Поскольку главное назначение вопросительногопредложения состоит в выражении основноговопросительного значения, ведущей,или первичной, его функцией является собственно-коммуникативнаяфункция, нацеливающаяна поиск ответной информации. Экспрессивнаяи модальная функции вторичны, так каквозникают в процессе нейтрализации и транспозициисобственно-вопросительного значения.Названные функции могут совмещаться впроцессе коммуникации, но при определенныхусловиях каждая из них может отчетливо проявлятьсвою специфику, и это дает возможностьрассмотреть их в отдельности.Cобственно-коммуникативная функция вопросительногопредложения – это первичнаяфункция, обусловленная его коммуникативнымназначением в речевом общении. Она направленана выражение основного значения – значениясобственно вопроса. Это самая распространеннаяфункция. Но в монологическойречи, в отличие от диалога, поиск дополнительнойинформации осуществляется самимавтором текста. Вопросительная структура вмонологической речи может быть использованадля выражения коммуникативных намеренийадресанта речи. Вопрос нужен для привлечениявнимания участников речевого общения, а непотому, что требует ответа. Вопрос может бытьвызван ситуацией, в которой необходиморазобраться, формулируя направление поиска.В таких случаях это:– Ситуативный вопрос, обращенный к самомусебе:Клим Иванович Самгин пил чай, заставляясебя беседовать с Розой Грейман о текущейлитературе, вслушиваясь в крики спорящих.Отмечая у них стремление задеть друг друга,соображая: «Что же объединяет их?»(М.Горький. Жизнь Клима Самгина)«Что могло этому полковнику не понравитьсяв его голосе? С недоумением подумалЗвягинцев. – Голос как голос. Обычная речькарельского крестьянина.» (А.Чаковский. Блокада)Сейчас, в преддверии нового сезона, городскиевласти опять заговорили о мерах для сниженияцен: например, о муниципальном рынке,открытом недавно в столице, об организацииочередных автокараванов. Что получится?Осенью увидим. (Караван, 2006, 17сент.)- Собственно вопрос может быть обращен ик читателю. В этом случае он заставляет читателязадуматься над тем, что автору кажетсяважным в сообщении.Война, как известно, коснулась каждойсемьи. Только в Усть-Каменогорске, населениекоторого к тысяча девятьсот сороковомугоду составляло двадцать одну тысячу, свойны не вернулись семь тысяч человек. Каждыйтретий горожанин! Я к чему? Может,довольно акимам смущенно прятать глаза,когда под прикрытием имени ветерановначинают откровенно решать свои проблемы?А то ведь спекуляция на участниках уже вошлав моду. Может, посмотреть внимательнее,кем заняты квартиры, которые государствовыделило конкретно участникам войны? Глядишь,появится резервный фонд для тех, ктодействительно нуждается в заботе власти –фронтовых вдов, афганцев, чернобыльцев. (Караван,2007,27 апр.)Сюда же относятся вопросы, обращенные кконкретным лицам.…Все началось с минутного разговора потелефону с коллегой. Мы уточняли время иместо какой-то пресс-конференции. А потомперешли на тему ветеранов, что, дескать,нужны сюжеты, нужен хороший материал.Нет ли у тебя в заначке героя? И Жанара вдругс грустью сказала: «Сколько я делала сюжетовпро ветеранов! И ни разу не написалапро своего дедушку… Так теперь жалею. Онпрошел всю войну. Столько наград и медалей…»( Караван,2007, 30 апр.)- Вопрос, формулирующий тему монологи-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

110Коммуникативные функции вопросительных предложений в монологической речического повествования. Сюда же могут бытьотнесены уточняющий вопрос, проблемныйвопрос, выделительный вопрос.Сколько стоит горе? Странный вопрос. Ноесли задать его чиновникам европейскогоагентства в Иерусалиме, то они не моргнувглазом назовут точную цифру: 20 тысяч долларов.Именно столько денег сионисты расходуютна каждого эфиопского гражданинаиудейского вероисповедания для тайного вызовав Израиль из Судана. (Комс.правда, 2000,12 окт.)Олимп вздохнул и лизнул страницу блокнота.Почему для эксперимента был выбранименно теленок, а не другое животное?Сердца взрослого человека и теленка оченьпохожи. Плюс – приблизительно одинаковыйразмер грудной клетки, сосудов, вес. (Комс.правда, 2003,27 июля)Чему недоучила школа? На мой взгляд,влияет на характер человека незнание науки опрекрасном – эстетики. В частности, легкомысленноеотношение к серьезной, классическоймузыке, неумение видеть в ней особуюкрасоту, гармонию звуков, а самое главное –неумение и нежелание ее слушать. (Комс.правда,2006, 31 марта)Во всех приведенных случаях вопрос ориентируетна получение информации, что выражаетсясамой структурой вопросительногопредложения. Указанная функция определяет вструктуре вопросительного предложения позициюцентра вопроса, выражаемого логическимударением, вопросительным местоимением илиместоименным наречием, что и составляетструктурную особенность вопросительногопредложения, нацеленную на поиск информации.«Таким качеством предложения свопросительными словами обладают потому,что в них используются вопросительныеместоимения и местоименные наречия, которыене называют и не характеризуют отдельныепредметы и их признаки, а только спрашиваюти указывают на них в самой общей форме ипотому требуют в ответе конкретизации»[1,302]Как выглядит Балтика? Наверное, как женщина,стоящая у морского прибоя. Ее мудрое иласковое лицо рождает мысли об уютномдомашнем очаге и мире. (Комс. правда,2006, 6июля)Если в местоименном вопросительном предложениина неизвестное указывается местоимениямии местоименными наречиями, которыеявляются основными средствами выражениявопросительности, то в неместоименном типевопросительного предложения неизвестное нетолько называется, но и логически выделяется,указывая на предикат вопроса. Основным средствомвыражения вопросительного значения вэтом случае служит интонация при вспомогательнойроли частиц. В монологической речиотмечается наибольшая частотность неместоименныхвопросительных предложений счастицей ли.Доводилось ли вам встречаться с родственникамипропавших без вести солдат? Молчаливонесут они горькую ношу, оставленнуювойной. До сих пор в сердцах этих людейтеплится надежда на добрую весть. И как жесчастливы бывают те, в чей дом онаприходит! (Комс. правда,2004, 6 мая)Каждое утро, когда их выносили из душногобарака, к Мечику подходил светлобородыйтихий старичок Пика. Он напоминал какую-тостарую, всеми забытую картину: в невозмутимойтишине у древнего, поросшего мхомскита сидит над озером, на изумрудном бережку,старичок в скуфейке и удит рыбку.Тихое небо над старичком, тихие, в жаркойистоме, ели, тихое, заросшее камышами озеро.Мир, сон, тишина…Не об этом ли тоскует у Мечика душа?(А.Фадеев. Разгром)Для определения экспрессивной функциивопросительного предложения основополагающимявилось мнение Е.М. Галкиной-Федорук отом, что язык в своей коммуникативной функцииможет служить не только для выражениямыслей, но и для выражения чувств, воли.Е.М.Галкина-Федорук в понимание речевойэкспрессии в языке включает проявление эмоциональноготона. «Экспрессия, экспрессивностьможет пронизывать как эмоциональное,так и интеллектуальное, волевое в их проявлении.Поэтому экспрессивность гораздо ширеэмоционального в языке. Экспрессия – этоусиление выразительности, изобразительности,увеличение воздействующей силы сказанного.И все, что делает речь более яркой, сильнодействующей, глубоко впечатляющей, являетсяэкспрессией речи». [2, 107]Эмоциональное включается в пониманиеэкспрессивного и на синтаксическом уровне.Так, Г.Н. Акимова пишет: «… Обычно не говорятоб оценочном, образном или эмоциональномсинтаксисе… Наиболее отчетливо иустойчиво применительно к синтаксическомуISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. Ж. Карашулакова111уровню употребляется наименование «экспрессия»,«экспрессивная окраска», «экспрессивныйсинтаксис» [3, 94]В данной статье понятие экспрессивнойфункции связано с выражением эмоциональногосодержания. В письменной монологическойречи вопросительное предложение передаетразличные оттенки значений эмоциональногохарактера, усиливающих воздействующийэффект сообщения.Меркурий Авдеевич взялся обеими руками закрай стола. Как он мог сразу же не узнать вэтом снисходительном лице единственного наследникаВладимира Александровича Пастухова?Тот же бессовестный взгляд, та женебрежная речь, что и у отца. И даже хохочет,как отец: прямо с серьезности – в хохот,точно взорвется что внутри. А щеки,холеные щеки, несмотря на молодость, так искатываются книзу, на подбородок. Да, да,видно все неприятное, перенятое сынком отродителя, и немудрено, что у Меркурия Авдеевичазасосало под ложечкой от неутешной обиды.(К.Федин. Первые радости)Эмоциональность, экспрессивность монологическойречи усиливается, когда в составетекста употребляются несколько вопросительныхпредложений, следующих один за другим.Внезапное предположение обеспокоило Кирилла:а что если Шубников останется жив?Не будет ли тогда Шубников торжествовать,что его провокация увенчалась успехом?(К. Федин. Необыкновенное лето)Экспрессивной силой обладают парцеллированныеконструкции, выделяющие с помощьювопроса ту или иную часть повествования,наиболее важную в смысловом отношении.Телефон, естественно, не работал. Почему«естественно»? Потому что в Шведчиках кэтому привыкли. (Комс. правда,2003, 25 июня)Экспрессивные вопросы вызываются эмоциональнымсостоянием человека в моментречи. Они выражают различные чувства:- удивлениеУтро стояло тихое, прохладное. Лес былнасквозь пронизан птичьими голосами. Жуковшагал по тропинке вслед за Демидом и удивлялся:как это раньше он не замечал, не слышалтакого обилия птичьих голосов? (А.Иванов.Тени исчезают в полдень)- сомнениеЭтот боец с перевязанной шеей был однимиз четырех, к которым подвели Синцова в лесу.Там, пока они сидели, Синцову удалось незаметновытащить из кармана и засунуть подкорневище сосны свой пустой наган, который всочетании со снятой гимнастеркой мог бывыдать его.Но не выдаст ли его кто-нибудь из четырехлюдей? Один из них точно знает, что онполитрук, а трое других могли слышать, какэтот один обращался к Синцову по званию.(К. Симонов. Живые и мертвые)- досадуКузьма чувствует себя совсем одиноким ипотерянным, будто он приехал в город не сам,а его привезли. Мысли о деньгах вдруг кажутсяему пустяковыми по сравнению с тем, чтождет его впереди. Он оглядывает людей – всесмотрят в окна и не замечают его. Он ругаетсебя: как это ему в голову пришло ради денегехать в город, неужели он не мог достать их усебя в деревне?(В.Распутин. Деньги для Марии)- беспокойствоСамгин встал и пошел по дорожке в глубинупарка, думая, что вот ради таких людей идеалисты,романтики сидели в тюрьмах, шли вссылку. В каторгу, на смерть… но об этомдумал мимолетно и как бы не от себя, - егобеспокоило: почему не едет Марина? (М.Горький.Жизнь Клима Самгина)- опасениеМалинин перешел в руки санинструктора,который долго перевязывал сначала его разбитоелицо, а потом изодранные кирпичомруки. Пока он проделывал все это, Малининпродолжал думать о своей погибшей роте:сформируют ли ее заново или не будут этогоделать и переведут его самого куда-нибудь вполитсостав? (К.Симонов. Солдатами не рождаются)Большой эмоционально-экспрессивной силойвыражения обладают риторические вопросительныепредложения, часто используемые дляусиления художественной выразительностиречи. Экспрессивно-констатирующая функция(экспрессивное утверждение либо экспрессивноеотрицание) обусловливает синтаксическуюфразеологизированность структуры местоименногориторического вопросительного предложения.Парни и девушки разбрелись по лесу. Пошлипарою и Матвей с Агашей, все дальше уходя отпрочих пар, все ближе идучи друг с другом –лес-то теснит! И где еще примериться душоюк душе, где свыкнуться им, если не в солнечномлесу весенним днем? (К.Федин. Костер)Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

112Коммуникативные функции вопросительных предложений в монологической речиЭкспрессивная функция неместоименногориторического вопросительного предложенияимеет лексическую опору, в частности эточастицы разве, неужели. Лексическое содержаниеэтих частиц обогащает семантику целогопредложения, выражая отношение говорящегок действительности.Девушка останавливалась раз, другой, третий,чтобы прочитать письмо, но в самые последниемгновения, когда нужно было вынуть егоиз кармана, решимость покидала Ульяну. Стыднои страшно! Читать чужое письмо – это всеравно, что подглядывать. И потом, лучше ничегоне знать, чем узнать все сразу. Да разве успокоитсяона, если даже узнает, что Алексейникогда-никогда не полюбит ее? Она будетлюбить его всегда, вечно, где бы он ни был и когобы он сам ни любил.(Г.Марков. Соль земли)А.Мартине экспрессивную функцию связываетс выражением субъективной модальности.[4, 372] В.В.Виноградов настаивает на принципиальночеткой дифференциации между разнымиэмоциональными формами речевого выраженияи модальной оценкой его содержания,хотя обе эти сферы речевых явлений, отражающиеобъективную действительность в ее преломлениив общественном сознании людей,находятся между собой в самом тесном взаимодействии.[5, 49] Разграничение категориймодальности и экспрессивности В.В. Востоковсчитает возможным на основании того, чтосубъективная модальность совместно с объективноймодальностью наряду с категорией синтаксическоголица и синтаксического времениучаствуют в формировании грамматическогозначения предложения, в то время как категорияэкспрессивности соотносится говорящимс выражением вещественного содержания предложения.[6, 162 – 164].Вопросительные предложения в монологическойречи могут выполнять также и модальнуюфункцию. Наряду с объективной модальностьювопросительные предложения монологическойречи характеризуются субъективноймодальностью, что обусловлено функциональнымназначением вопросительной конструкциив процессе речи, связанным со стремлениемпишущего (говорящего) выразить свое отношениек сообщаемому.Объективная модальность выражает отношениевысказывания к действительности. Нафоне объективной модальности проявляютсясубъективные модальные значения. Модальныефункции вопросительных предложений связаныс выражением субъективно-модальныхзначений как модальности вторичного плана,выявляемой в речи.Признаться, в первые дни я опешил. Спрашивается:ну какое отношение имею я, электрик,к тому, что бригада монтажников простаивает?Каков может быть с меня спрос,если для молодых строителей не хватает жилья,а потому даже семейным приходится жить вобщежитиях? Но об этом про себя. А каждуюпросьбу ребят, каждую проблему пыталсяпомочь решить. (Комс. правда, 2004,18 апр.)В приведенном тексте вопросительные предложениявыражают отношение говорящего к сложившейсяситуации: никакого отношения я, электрик,не имею к тому, что бригада монтажниковпростаивает; не может быть с меня спроса, еслидля молодых строителей не хватает жилья…Дверь начали трясти. Я молчал. Что я могсделать? Не мог же я долго и сбивчиво объяснятьчерез запертую дверь, что меня схватилии заперли анархисты. Кто бы мне поверил?(К.Паустовский. Повесть о жизни)Вопросительные предложения в тексте монологавыражают суждение, оценку действительностис позиции говорящего. Суждениестроится на определенных знаниях о действительности,поэтому оно не подвергается сомнению.Как правило, это местоименное вопросительноепредложение. Модальность таких предложенийназывают утвердительно-вопросительной.В общевопросительных предложениях подвопрос ставится сама реальность факта. Вопросительныепредложения в этом случае требуютутверждения или отрицания реальности того, очем спрашивается в предложении.Сегодня тренерам из Броваров и тем, ктоза ними стоит, удалось явно запрещенными вспорте приемами сманить группу спартаковскихгандболисток в свой «Металлург». Ноуверены ли наставники «Металлурга», чтозавтра в аналогичной ситуации эти игроки непредадут интересы новой команды?(Комс.правда, 2004, 24 мая)Основным средством выражения субъективноймодальности в устной речи является интонация,чаще всего она выступает наряду свопросительными частицами и вводнымисловами, выражающими модальные значения.«Да-а, - протянул наконец всегда осторожныйКорней Баулин. – Оно у тебя ловко все,Яков. И вышло бы ничего, кабы драться былочем. А вдруг кому удастся с полуэскадронаэтого на коня все же - да в Михайловку? Под-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. Ж. Карашулакова113нимет полк, а мы только с дыры этой каменнойвыползем. В лапшу искрошат.» (А.Иванов.Вечный зов) В подобных случаях содержаниевопросительных предложений, выражая отношениепишущего (говорящего) к содержаниюречи, приобретает различные оттенки субъективноймодальности: убеждения, долженствования,предположения, сомнения и т.п. Модальныефункции могут передаваться специальными средствами:фразеологизированными местоименнымиконструкциями, неместоименными вопросительнымипредложениями с модальными частицамии вводно-модальными словами.Таким образом, в монологической речи, помимопервичной собственно коммуникативнойфункции, направленной на поиск неизвестного,вопросительные предложения реализуют вторичныефункции, экспрессивную и модальную,которые возникают в процессе речи вследствиенейтрализации и транспозиции собственно вопросительногозначения, что указывает на производныйхарактер названных функций.Литература:1. Осоловская А.Д. Структура простого пред-ложения с местоименными словами в современномрусском языке. – Учен. записки /Ульяновский пединститут, 1959. – Т.12, вып.2. – С. 299-338.2. Галкина-Федорук Е.М. Об экспрессивностии эмоциональности в языке: Сб. статей поязыкознанию. – М., 1959. – С. 103-124.3. Акимова Г.Н. Новое в синтаксисе современногорусского языка. – М., 1990.4. Мартине А. Основы общей лингвистики. – Вкн.: Новое в лингвистике. Вып.3. – М.,1963.– С. 366-558.5. Виноградов В.В. О категории модальности имодальных словах в русском языке. – В кн.:труды института АН СССР. – М., 1950. –Вып.II. – С. 38-50.6. Востоков В.В. Об экспрессивных, эмоциональныхи субъективно-модальных значенияхв предложении. – В сб.: Проблемы лексикологиии семасиологии русского языка. –М.,1977. – Вып. 9. – С. 160-166.* * *Мақалада монологтық мәтіндергі сұраулы сойлемдердіңкоммуникативтік қызметі қарастырылады.* * *The article is devoted to the communicative functions ofaffirmative sentences in monological text.Түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріГ. М. РаеваАбай атындағы ҚазҰПУ-дың ф.ғ.к., доцент, Алматы, ҚазақстанАннотация. Бұл мақалада автор қазіргі түркі тілдеріндегі сөз ортасында ұяң з дауыссызыныңқолдану ерекшелігін салыстыра қарастырып, олардың бір қатары түркі тілдеріндегі этимологиялықд-ға сәйкес келетіндігін анықтайды. Профессор Б.Сағындықұлының «дз аффрикаты бұл –қатаң тс (ц) аффрикатының ұяң варианты» деген қағидасын негізге ала отырып, қазіргі ұяң здыбысының түпкі тегін тс (ц) – дз – д – з – й бағытында қалпына келтіруге тырысады.Қазіргі түркі тілдерінде ұяң, з дауыссызысөз басында, ортасында және сөз соңындақолданылады. З дыбысы жасалу тәсіліне қарайұяң, жасалу орнына қарай тіл ұшы, жасалутәсіліне қарай жинақы жуысыңқы дауыссыз[1,27]. Сөз басында дыбысталатын з дауыссызытүркі тілдеріне енген кірме араб – парсы жәнеорыс сөздерінде ғана кездеседі. Мысалы:қазақ т. – зиян, зардап, зерек; тува т. – забастовка,зебра, звено, зоб; құмық т. – зайтун,залим, зар; татар т. – зар, зарар, зират; чуваш т.– завод, задача, залог; якут – замок, забастовка;қ.қалпақ т. – зар, зийин, зыян, забой; өзбек т. -замон, зарар, зардоб; ұйғыр т. – загс, завод,земинар, зәлим, зерәк т.б. Көне түркі тіліндесөз басында з дыбысы болмаған [2,55]. Сөзортасында з дыбысы тұрақты қолданылады:қаз., қырғ, қ.қалп., құм., ноғ., қ.балқ.т бұзау/бузау, қызық, қазан, қазық; тат.,башқ. т. бозау/бызау, казык, казан шор т. пызаа, казун «береза»,як.т. узун «длинный», азуғ «кореннойзуб», хак. т. азак «нога», азхур «жеребец», азуғ«медведь» т.б. З дауыссызының сөз ортасындақолданылысын салыстыра қарастырсақ, олар-ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 3(137). 2012Вестник КазНУ. Серия филологическая. 3(137). 2012

114Түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерідың бірқатары түркі тілдеріндегі этимологиялықд- ға сәйкес келетіндігін аңғарамыз. Мысалы:хак.т. азак, шор, сагай, барабин нареч.азак «нога» (азак пынан ас пасты – мало онстановился на ноги), сар.ұйғ., башқ.т. азак -саян наречиесінде адак/1-1, 658/, тув., қарағ.,ойр., қырғ.т. адак, көне түркі жазба ескерткіштеріндеадак/ адаг, осман түріктеріндеад/адак/ азак/ аiак [3,474] (салыст. түркм.т.айак, құм.т. аякь, тат., башқ.т. аяк, қаз.т. аяқ);қойбалды, шор, сағай, наречиесінде кузуруғ,хак.т. хузурук «хвост»- тув.т.кудурук (салыст.құм., чағ., өзб., әз., қырғ., алт.т. куйурук, қаз.т.құйрық). З қараханид – ұйғыр текстерінде де(Х-ХV) кездеседі: azag «нога»,kuzặc «сосуд,кувшин», kozun «отец жены», kozgu «короткий»,gozu «вниз, внизу» [4,291]. Тілдік деректердегід~з сәйкестіктерінің орын алуы бұлдыбыстардың көне дз аффрикаты құрамынанжіктеліп шыққандығының айғағы болмақ. «Дзаффрикаты бұл – қатаң тс (ц) аффрикатыныңұяң варианты. Түркі тілдерінен сары ұйғыр,салар тілдерінде ғана кездеседі. Мысалы, сарыұйғыр: дзи (же), дзеп (жіп), дзепзе (айыр),дзигек (түйін), дзора (монастырьдың ауласы),салар: дзимде (шырылда) т.б. Монғол тіліндедзураг (сурет), дзағал (жағал), дзун (жаз), дзайсан(жайсаң), дзарц (жалшы), дзарлиг (жарлық),дзурх (жүрек), дзүү (жүз), дзүл (шырақ), дзеб(жебе)» [5,19]. Көне дз аффрикаты қазіргі түркітілдерінің сөз басында кездеспесе де, сөзортасында жүйелі қолданылған. Көнетүркі жазбаескерткішінде: «Өкүз адзақты болғыншабұзағу башы болса иег» мысалындағы адзақсөзі (өгіз аяғы болғанша бұзаудың басы болғанжақсы) дз аффрикаты арқылы жазылған.Йүсүп Баласағунидің «Құтадғу билиг» аттыдаста-нында дз аффрикаты мынадай сөздердесақ-талған: Бод ´з ´ун. Халық, ел. Елин еттитүзди байуды бод ´з ´ун. ҚБ 44 (Елін нығайтты,жолға салды, халқы байыды). Бодун барчабузулур болур елка йут ҚБ 68 (Халықтыңбарлығы бұзылғанда мемлекет жұтқаұшырайды [6, 102б.,108б.,]. Ноғай тілінің қараноғай тіліндегі кьодалак/ кьозалак нұсқасыныңкездесуін С.Калмыкова тек осы говорға тәнерекшелік деп анықтаған. Ноғай әдеби тілі,сондай –ақ басқа диалектілерде бұндайөзгерістер орын алмаған [7,115].Дз аффрикаты көне түркі тайпалар тіліндеқолданылған. Бұл жөнінде ғұлама ғалымМ. Қашқари мынадай қорытынды пікір айтқан:«Яғма ,тухсу, қыпшақ, ябақу, татар, қайжумулжәне оғыздар барлық кезде з әрпін й әрпінеауыстырады және еш уақытта дз әрпін қолданбайды.Сондықтан басқалар қайың ағашынқадзың десе , бұл тайпалар қайың дейді. Басқатайпаларда қайнын - қадзын десе, бұлар қайындейді. Чігіл және басқа түркі тайпаларыныңтілінде дз әрпімен айтылған сөздер қыпшақ,ямақ, сувар, бұлғарлардан бастап Орыстар менРумға дейінгі басқа тайпалар тілінде з әрпіменалмастырып айтады. Мысалы, түріктер аяқтыадзақ десе, олар азақ дейді. Чігіл түріктеріқарын тоздты – қарын тойды десе, оларқарын тозды дейді. Басқа атаулар мен етістіктерде осылай. Қорытып айтқанда , Чігілдердедз әрпімен айтылатын сөздер яғмо, тухси,оғыз және Чынға дейін созылған жерлердетұрақтаушы арғуларда й әрпімен алмастырылады.Румға дейінгі қыпшақ және басқа датайпаларда з әрпімен алмастырылады» [8,100].Демек, түркі тілдерінің көне дәуірлеріндеболған дз аффрикаты уақыт өте келе, тілдіүнемдеу заңдылығы, қатаң дыбыстардың ұяңдануүрдісі негізінде кейінірек аффрикат дыбыстарданжіктелген. Бірқатар түркі тілдері здыбысын қабылдаса, енді бірқатары д дауыссызыниемденген. Бұған тіл деректері айғақболады. Башқұрт тілі з дауыссыз дыбысын сөзортасында біршама тұрақты қолданатынтілдердің қатарына жатады. Сондықтан, басқатүркі тілдерімен салыстырғанда сөз ортасындаз дауыссызын қолдану башқұрт тілі мен диалектілерінетән көне белгі, дыбыстық ерекшелік.Татар және башқұрт тілдік деректерінсалыстыру д~з сәйкестігінің қосымшаларда дакөрніс беретіндігін байқатады. Мысалы, башқұрттілінде бар -за «есть ведь» - татар тіліндебар - да; карза «в снегу» - татар тілінде – карда,тауза «в горе» - татар тілінде тауда; айза «вмесяце» - татар тілінде айда. Башқұрт тілініңарғаяш говорында бас – база «шагает», бос –боза «прячется», кис – кизә «режет», дем говорындакалаза - әдеби тілде калада «вгороде», баразыр - әдеби тілде баралыр «оннаверное пойдет», бармазы - әдеби тілдебармады «не пошел». Сондай –ақ азым «шаг»,өзге түркі тілдерінде адым. Бұл заңдылыққабашқұрт тіліне енген кірме сөздер де бағынған.Мысалы, әзәм «человек», бизрә «ведро», иәзрә«ядро», файза «польза» [9,249-253].Дз аффрикаты Қарахан дәуірінде жазылғанмұра «Диуани луғат ит - турк» шығармасындажиі қолданылған. Мысалы:Аушы неше ал білсе, адзық анша йол білір(Аушы қанша айла білсе, аяқ сонша жол білер).ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Г. М. Раева115Бұл ол ерен бойнын қадзырған (Бұл ерлердіңмойнын қайыратын адам). Сондай-ақадзрыш (айырық), едзгү (ізгі), ұдзытқан (ұйықтататын),ұдзытты (ұйытты), құдзырған (құйысқан),қадзырған (қайыратын), тодзырған (тойдыратын),құдзұрұқ (құйрық), тыдзығ (тыйым),қадзғұ (қайғы), бұдзын (халық) сөздері дзаффрикатымен қолданылса, з нұсқасын сақтағанүлгілер де бар: Күмүш кунгә урса, Алтуназақын келуір. (Күміс күнге қонса, Алтын (өз)аяғымен келер.). Алым кеч қалса, азақланур.(Қарыз кешіксе, қадам бітер.). «Қадаш» темішқаймадуқ, «Қазын» теміш қаймыш. («Туғанның»дегенге қарамадық, «Құда» дегенде жалтқарадық) [8,42-43]. Бұл мәтелдердегі з менайтылатын сөздер қазіргі түркі тілдеріндеадак/адақ/атах, құда нұсқасында дыбысталаталады.Бір тілде д – мен де, з – мен де айтылатынтүбір сөздердің жарыспалы қолданыстаболуы з дауыссызының көне дз аффрикатыныңқұрамында болғандығының тағы бір белгісі.Әсіресе, түркі тілдерінің шығыс тайпаларытілінде бұл заңдылық өте жақсы сақталыпқалған. Тіл деректеріне жүгінсек, төмендегідейсөздердің екі тұлғада да, д- мен де, з – мен деайтылатын нұсқаларын кездестіреміз. Мысалы,ұйғыр наречиесінде адыр / азыр (аjыр/аiр) «разделять».Сагай, шор, койбалды наречиесіндеазыр/адыр/ (аiр) «щель, вилообразный». Османтүріктерінде ад/адак/ азак/ (аiак) «нога».Барабин наречиесінде адаш/ азаш «заблудиться».Қырым наречиесінде азаш «заблудиться».Сагай наречиесінде аздаһа/ аждаһа«дракон». Ұйғыр наречиесінде кадык «береза»,казын су «березовый сок». Шор, лебеді, сагай,койбалды наречиесінде казык «береза» [3]. Д›здауыссыздар сәйкестігі сагай, шор, качинск,белтерек, қойбалды, камасин, кызыл, кюэриктілдерінде кездеседі [3,142]. Ғалым Ғ. Мұсабаевтыңмынадай пікірі көңіл аударарлық:«Алтай халықтарының тіл көнелігін сақтауындағытарихи шындық - әр түрлі этнонимдерденқұрылғандығында деп қорыту керек сияқты.Олар сан қилы тайпалардан құрылғандықтанбір мың жылдам астам уақыт өтсе де, тайпалықтіл ерекшеліктерін жоюға қажетті жағдайболмаған. Көптеген туыстас (түркі) елдерАлтай, Саян тауларын ата мекен еткен. Найман,керейлер де, дулат пен алшын да, ұйғыр ментүргештер де бұған соқпай қойған емес. Бірақмұның бәрі кезінде жазылып, тарих бетіненорын алып отырған жоқ –ты. Әйткенмен дедаусыз мәселе – шығыс түркі халықтарыныңмекені, қара шаңырағы Алтайда болған. Бұлтурасында егжейлі – тегжейлі болмаса да,түркілердің көне мекені Алтай деп, түркологтарғана емес, бүкіл шығыстану ғылымыменшұғылданған ғалымдардың бәрі мойындаған.Ал осы күнгі алтай халықтары – бұрынғы кездеәр дәуірде Алтайды мекен еткен көп халықтардыңәрқайсысынан қалған қалдықтар»[10,10]. Демек алтай тілдеріндегі д~з сәйкестігініңсақталуы қазіргі түркі тілдері үшін көнетілдік белгі деп қарастыруға тұрарлық, түркітілдерінің тарихында болған дыбыстық өзгеріс.Шығыс түркі тілдерінде ежелгі дз аффрикатыныңжалаңдануы нәтижесінде орныққан сөзортасында бірде д – мен, енді бірде з – мендыбысталатын екі нұсқасы да сақталса, өзгетүркі тілдерінде бұл дыбыстық қатардың не зварианты, не д варианты қалыптасқан. Мысалы:сагай наречиесінде азық/ адық/ аiу «медведь»,ұйғыр наречиесінде адық/адыг/ азыг/аjыг/ аjу/ аjы «медведь», сөзі тува тілінде адығтүрінде д – мен сақталса, М.Қашқари сөздігінде: Аучы нечә ал білсә, Азығ анча йол білір(Аңшы қанша айла білсе, Аю сонша жол білер.)[8,35], яғни з –нұсқасын қабылдаған. Сондай –ақ, шығыс түркі тілдеріндегі мысалы, алтынерканга ок казалып партыр – стрела полетела,и воткнулась в золотой косяк двери. Ол окпарып каjа казалды – стрела полетела ивоткнулась в скалу (саг.) сөйлемдеріндегі«уколоться», «быть воткнутым» мәніндегі каза(сагай, шор, койбалды нареч.) етістігі [3]башқұрт т. казау, татар т. кадарга, қазақ т.қадалу, құмық т. кадальмак, ұйғыр т. қадалмақ,өзбек т. кадилмоқ, тува т. кадал дыбыстықнұсқасында, яғни д – мен айтылады. . Телеуіт,лебеді, қырғыз, қара қырғыз наречиелерінде декадал сөзі жоғарғыдай мағынада жұмсалады.Енді бірқатар сөздер, мысалы, шор, сагайнаречиесінде казын «родство по мужу и жене» ,казын аба «свекорь», казын ана «теща», ұйғырнаречиесінде казын/ каiн «тесть» з – менайтылса, телеуіт және тува тілдерінде кадун д-мен дыбысталады. Дәл осындай тілдік деректертүркі тілдерінің шығысында жиі және тұрақтыкездеседі: ұйғыр наречиесінде адыр /азыр (аjыр/аiр) «отделять, разлучать, разделять»сөзінің сары ұйғыр т. азыр, тува т. адырнұсқалары сақталған. ХIV ғ. татар әдеби тілініңүлгісі «Нәхжел фәрадисте» адыру нұсқасықолданылған: «баланы кәттән адыру»( отделитьребенка от молока) [11,47]. Ал хакас т., шор т.азыр «вилы», якут т. адаар «торчать в разныестороны», түркімен т. адыр «холмы» сөздеріндеде д~з дыбыстар сәйкестігі көрніс тап-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 3(137). 2012 2012

116Түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріқан. Демек, жоғарыдағы сөздердегі д және здыбыстары жарысып қолданылатын сөз нұсқаларынкөне заманғы тілдік норма, дз аффрикатыныңекі жапсары деп анықтаған дұрыс.Тіл деректері д~з дыбыстық сәйкестіктерін й–мен алмасқандығын байқатады. «... д дыбысыжарты дауысты й – ға бірден ауыса қоймайтынсияқты, бұл екеуі алмасып айтыла келе, обастағы алғашқы басқыш аффрикат дз болмаса, зд болып, одан кейін д дыбысына айналады.Сөйтіп й дыбысына алмасу үшін интервокал дболуы міндетті емес. Әуелде аффрикат дзболмаса зд болуы қажет. Айталық екі а дыбысыныңарасында (интервокал) тұрған ддыбысы барлық жағдайда й дыбысына айналадыдесек , жаңсақ болар еді.Өйткені, ада, адарғы, адас, адасу дегендердегід сөздің алғашқы буынында екі а дыбысыныңарасында тұрып – ақ ешбір өзгерістіқажет етпейді. Ендеше д дыбысы й – ғаайналуы үшін бір фактор әсер еткен деп, оныаудара қарап, ақтара тексерсек, й – ге айналатындыбыс о баста аффрикат дз немесе джболуы қажет екен. Ондай дыбыс болмаса дарад дыбысы й дыбысына айналмайды. Негізгізаңдылық - осы» [10,16]. Интервокал д дыбысыныңй – ға айналуына әсер еткен дж емес дзаффрикаты екендігіне тіл деректері дәлелболады. Қазіргі тілдерде бұл өте сирек кездескенменкөне тілдік белгі ретінде бірқатартүркі тілдерінде сақталып қалған. Көне түркітайпаларында «береза» мәні кадзын нұсқасындасақталса, бұл сөздің ұйғыр наречиесіндекадык «береза», казын су «березовый сок», д -мен айтылатын нұсқасы, ал шор, лебеді, сагай,койбалды наречиесінде казык «береза» з мендыбысталатын нұсқасы сақталған. Бұл сөзқазақ т. қайың, башқұрт т., гагауз т. кайын,құмық т. кьайын агьач.Ғалым Ғ. Мұсабаев монғол тіліндегі қадан,қадан- ата сөздеріндегі д – дыбысын көнезаманғы норма, тіл қалдығы деп есептейді. Бұлсөз қазақ тілінде қайын, қайын ата, тува т.,телеуіт т. кадун, шор, сағай, койбалды, качин т.казун, құмық, қараим, қырғыз, алтай т. қайын,гагауз т. кайын, құмық т. кьайын түріндедыбысталады, сондай -ақ осм.т. куйрук қаз.т.құйрық атауы қойбалды, шор, сағай, наречиесіндекузуруғ, хак.т. хузурук «хвост», тув.т.кудурук нұсқасында қолданылады. Татар тілініңмаманы Л.З. Залялетдинов қазіргі татартіліндегі айырылыу сөзінің көне түркілік адырылу«отделяться» сөзінен туындағанын дәйектейотырып, бұл сөздің кейінгі татар тіліндегіазғын «блудный» сөзімен түбірлес, бір негіздібола алатындығын зерделеген (азгын сыер«блудная корова, т.е. корова которая не подчиняетсястадному режиму, азгын кеше «человекблудный, распутный, т.е. не подчиняющийсемейному режиму», азып - тузып йөру «вестираспутный образ жизни»). Дәл осы д~з~йсәйкестігі арқылы ғалым татар тіліндегі аз«мало» сөзі мен «отдельный, обословленный»мәнінде де жұмсалатын айырым сөзін бірмағыналық ұяға енгізеді.Мысалы, айырымхужалық «жеке шаруашылық», яғни, көп емесжеке, ұжымнан тыс, сол себепті «аз» дегенмәнді де иемденген [11,47]. Аз - ай (азырым -айырым) түбірлерінің дамуына бастау болғантілшінің пікірінше, көне түркілік адырылу «отделяться»сөзі. Ғалым пікірінің лингвистикалықтұрғыдан дәйекті, дәлелді екендігі анық. Адырылу/айырылусөздерінің ұйғыр наречиесіндеадыр/азыр/аjыр/аiр («разделять») нұсқаларыныңсақталғандығын ескерсек, түбір сөздіңалғашқы буынындағы й дыбысының көнетүркілік д –ға сәйкес келетіндігін аңғару қиынемес. Бұл дз аффрикатының екі жапсары джәне з дыбыстарының одан әрі дамуы.Ежелгі дәуірдегі дз аффрикатынан жіктеліптүркі тілдерінде сөз ортасында дз~д, дз~з, д~й,з~й сәйкестіктерін туындатқан сөз варианттарықазіргі түркі тілдерінде осы дыбыстық өзгерістердіңбірін сақтай отырып тұрақталған. Мысалы:Soi наречиесінде кадыр «вывернуть», сагай,шор, койбалды наречиесінде казыр «загнуть, ввиде кручка» , казра букту «он загнул» - қазақ,қырғыз, ұйғыр, қараим т. қайыр;осман түріктері наречиесінде Хызыр /Қыдыр«имя пророка», қырым татарларында Хідір- қазақ тілінде Қыдыр ата /Қызыр атаДТС сыdыr, хакас т. сызыр «соскабливать,выскревать, шор, сагатай наречиесінде сыйыр«сдирать, сечь розгами», түр.,гаг., азерб., қырғ.,қазақ т. сыдыр.сар.ұйғ.т. азыр «отделять, разлучать», азырыл«отделяться, разлучаться»,сагай наречиесінде азырыл «отдельяться»,шор наречиесінде азыр / адыр/ аiр «расходиться,раздвоиться, разделяться», алтай, телеуіт,қара қырғыз наречиесінде аiрыл «разделяться»-көпшілік түркі тілдерінде айыр,айырыл;сар.ұйғ.т. азғыр «жеребец» - қаз., қырғ.,қ.қалп. т. айғыр .Ерте дәуірде адзақ түрінде дыбысталғансөздің хак.т. азак, шор, сагай, барабин нареч.,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Г. М. Раева117сар.ұйғ., башқ.т. азак «нога», саян наречиесіндеадак, тув., қарағ., ойр., қырғ.т. адак, көне түркіжазба ескерткіштерінде адак/ адаг, осман түріктеріндеад/адак/ азак/ аiак сөздерініңтүркм.т. айак, құм.т. аякь, тат., башқ.т. аяк,қаз.т. аяқ нұсқасында сақталуы дз аффрикатыныңд және з дыбыстарына әлі де болсаажырап болмағандығын байқатады. Керекдесеңіз, қазақ тілінің өзінде айақ (аяқ) деудіңорнына адақ, адағында (аяғында), адақталды(аяқталды) деп қолданылатыны бар. Сондай –ақ, ойрот, қырғыз, қазақ тілдерінде адақболып сақталуы, алғашқы тілде жиірек, соңғыекі тілде айтылуы сирек болса да, азербайжан,түрікмен, осман (Түркиядағы түріктер) тілдеріндесақталмауы дз аффрикаты түрік халықтарыныңшығысында болғанына дәлел болсакерек. Дз аффрикаты құрамынан екі дыбысқаажырап, әрқайсысы жеке дауыссыз дыбысқаайналған з және д дауыссыздарын салыстыраотырып, олардың даму жолдарын былайшасипаттауға болады: дз аффрикаты бұл – қатаңтс (ц) аффрикатының ұяң варианты; дзаффрикаты түркі тілдерінің өте ерте кезеңдеріндеқолданылған; дз аффрикатының құрамыд және з дыбыстарына ажыратылған, бұлөз алдына д~з сәйкестіктері негізінде бір тілдежарыспалы қолданылатын түбір сөздердің шығуынаәсер еткен; бірқатар түркі тілдері көнедз аффрикатының д –мен айтылатын нұсқасынсақтап қалған; бірқатар түркі тілдері көне дзаффрикатының з –мен айтылатын нұсқасынсақтап қалған; дз аффрикатының одан әрідамуы нәтижесінде д~й сәйкестігіқалыптасқан. Демек сөз ортасында д және йдыбыстарын қатар қолданатын тілдер тобы дабар.Әдебиеттер:1. Қазақ тілінің грамматикасы. – Астана, 2002.2. Ряссянен М. Материалы по историческойфонетике тюркских языков. – М., 1955.3. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий(в IV томах). – М., 1963.4. Сравнительно-историческая грамматика тюркскихязыков. – М.,1984.5. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикологиясыдамуының этимологиялық негіздері. – Алматы,1994.6. Кулжанова Б.Р. ХI-ХII ғасырлардағы түркіәдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер(«Құтадғу билиг» пен «Һибат-ул хақайиқ»лексикасы материалдары бойынша) Фил.ғыл. канд. ғылыми дәоежесін алу үшіндайындалған диссертация. – Алматы, 2007.7. Калмыкова С. О состоянии изучения диалектовногайского языка // Вопросы диалектологиитюркских языков. – Фрунзе, 1968.8. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы,1993.9. Дмитриев Н.К. Согласные с и з в тюркскихязыках // Исследования по сравнительнойграмматике тюркских языков. Фонетика. –М., 1955.10. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. – Алматы,1988.11. Залялетдинов Л.З. Опорный диалект в образованиитатарского языка // Вопросы диалектологиитюркских языков. – Баку, 1958.* * *В данной статье путем сравнительного анализа определяется,что звонкий звук з в тюркских языках соответствуетэтимологическому звуку д. Придерживаясь теориипрофессора Б.Сагындыкулы о том, что «аффрикат дзэто – мягкий вариант твердого тс (ц)», автор пытаетсявосстановить архетип звонкого согласного з в тюркскихязыках в следующей последовательности: тс (ц) – дз – д –з – й.* * *In given article the author by the comparative analysisdefines that the sonorous sound з in Turkic languagescorresponds to an etymological sound д. Adhering to thetheory of the professor of B.Sagyndykuly, that «affricates дз isa soft variant of the firm hardware» tries to restore anarchetype sonorous concordant з in Turkic languages in thefollowing sequence: the hardware (– дз – д – з – йArchetype of the voiced vowels of Turkish language wasgiven in this report.Вестник ҚазҰУ хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № № 3(137). 3(137). 2012 2012

120Коммуникативные выражения языкационально-истинностной семантике Тарского,теоретико-модельной семантике Крипке, семантикеМонтэгю, семантике условий истинности”(7:14). Исходя из этого, Падучевойвыделяется два основных направления теорииреференции: классическое (Г. Фреге, А. Черч,К. Льюис, Р. Карнап, Дж. Серл), которое исходитиз предопределения референции смыслом икаузальное (К. Доннелан, С. Крипке, Х. Патнэм),отдавшее предпочтение не смыслу выражений,а разного рода прагматическим факторам(7).Выделяя значения смысла и референции всетакинельзя их отождествлять, поскольку междуними есть существенные различия. Например,признаком автономности в большей или вменьшей степени обладает смысл (значение)всякого синтаксического компонента предложения,а вот автономной референтностьюобладает далеко не каждый компонент высказывания,к примеру, предикатное слово ничегоне обозначает, а лишь приписывает определенныепризнаки, свойства.Вообще значение рассматривается как свойствопредложения (как типа), а референция иистинность (нереферентность/ложность) каксвойства определенного употребления предложения(его компонентов) в высказывании, посколькуреференция неотделима от прагматическогоописания высказывания (7, 10).Останавливаясь на механизмах референции,необходимо особенно подчеркнуть связь референциис речевым актом, иллокутивной функциейвысказывания (интенцией говорящего),пропозициональными компонентами предложений,включенных в высказывания, а, значит, и скоммуникативной (темо-рематической) организациейвысказывания, и с прагматическимконтекстом речевого акта в целом.Сам принцип индентификации, положенныйв основу механизма референции, “подчеркиваетсвязь между определенной референцией испособностью говорящего дать идентифицирующуюдескрипцию объекта-референта”(9:193). В связи с этим Дж. Серл останавливаетсяна аксиомах, относящихся к самому актуреференции и к референтным выражениям,одну из которых он, назвав “аксиомой существования”,сформулировал так: “То, к чемупроизводится референция, должно существовать”,а другую, под названием “аксиома тождества”,представил как: “Если предикат истиненотносительно некоторого объекта, то онистинен и для любого, тождественногоданному, объекта, вне зависимости от того,какие выражения использованы для референциик этому объекту” (9:179-180). Однакопрагматический анализ референции в речевыхактах характеризует обратные описанным ваксиомах тенденции, кроме этого, сама формулировкааксиом, как отмечает и сам автор,является в сущности тавтологичной (9:180). Втаком случае ставится под сомнение самосуществование этих (и подобных) аксиом. Насамом деле существует, пожалуй, одна проблема– проблема идентификации, которая витоге и определяет наличие/отсутствие референтаи сам механизм определения типареференции.А. Вежбицкая для анализа (дешифровки,декодирования) текстов (высказываний) предлагаетсначала убедиться в их однородности(отсутствии в них “вставок”, “чужеродныхтел”, “цитаций”), в противном случае лингвистическийанализ будет осложнен или невозможен)(2:237).Приводя в качестве примеров утверждениятипа: “Союз может быть подлежащим предложения,например: И – это союз”, АннаВежбицкая предлагает именовать “вкрапления”(“и”), нарушающие правильность утверждений,цитациями. (2:238). В связи с этим еюотводится большое место так называемым“семантическим равенствам” или “формуламдопустимых (семантически инвариантных)трансформаций”, которые предполагают не чтоиное, как возможность взаимного замещениявысказываемых выражений. (2:238-239).В итоге А. Вежбицкая выдвигает следующее:“Если в некоторой позиции некоторое выражениеА не может (по семантическим, а не стилистическимпричинам) быть заменено на синонимичноеему (= имеющее тождественный переводна метаязык) выражение В, то следуетподозревать, что А является скрытой цитатой”.(2:239).Выражения, группы слов, находящиеся под“скрытой цитатой”, по мнению А. Вежбицкой,выступают в качестве предикатов, так как нефункционируют как субъекты (аргументы)(2:241). Так, например, в роли предикатовмогут выступать выражения типа “хорошийлыжник”, “настоящий художник” и подобные.Наряду с этим А. Вежбицкая останавливаетсяна так называемых потенциальных дескрипцияхтипа “убийца Джона Смита”, “первооткрывательАмерики” и подобных (2:243). ВISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Зульфия Kамиль кызы Ширинова121этих случаях действует закон сингулярности,ведущий к сужению идентификации.Как “явление идентифицирующей силы”рассматривает А. Вежбицкая и такие средстваидентификации персонажей (субъектов), как“приписывание” каждому из них “собственного”предиката (2:244). Но в этом случаеогромное значение имеет эмотивное содержание,экспрессивная сторона смысла и вконечном итоге отношение между обозначаемымлицом (предметом) и говорящим, т.е. посуществу это выражение (дескрипция) субъективировано,оценочно, следовательно, нереферентно.Обращаясь к грамматическим категориям ик частям речи в частности, А. Вежбицкая останавливаетсяна процессе идентификации усуществительных и прилагательных, отмечая,что процесс идентификации происходит науровне существительного – референт, а “реальноесемантическое различие между существительнымии прилагательными лежит не в диапазонеили типе референтов, но в типе семантическойструктуры” (2:94). В данном случаеможно также говорить о противопоставленииреферентности и атрибутивности.Особенности нереферентности анализируютсяВежбицкой и на примере обращений,которые рассматриваются как “явные прагматическиеоператоры”, стоящие в стороне отпоказателей идентификации: “То, что можетупотребляться в качестве дескрипции, не можетвыступать в качестве обращения и наоборот.Экспрессивные компоненты вводятся в обращения,а идентифицирующие – в субъекты”(2:262). Действительно, если и можно сказать,обращаясь: “Эй, толстый мальчик” или “Человек,родившийся в Дувре 1 июля 1945 года”,то это высказывание будет носить явно комическийэффект, что, собственно, нередко используетсяне только в речи.В осуществлении референции, как уже отмечалосьвыше, участвуют имена собственные инарицательные, именные группы, личные, неопределенные,указательные и отрицательныеместоимения (так называемый фонд автономныхединиц), так и артикли (в артиклевыхязыках), притяжательные, указательные, неопределенныеи отрицательные прилагательные,числительные (актуализаторы именныхвыражений).Одним из механизмов референции являютсяанафорические связи, устанавливающие кореферентность,референциальное тождество:“Письмо Татьяны предо мною, его я святоберегу”. Местоимение “его” кореферентноименной группе “письмо Татьяны”. Кореференцияможет наблюдаться не только у анафорическисвязанных слов. Например, возвратные(рефлексивные) конструкции обычно определяютсяна основе кореферентности подлежащегои дополнения: “Возлюби ближнего каксебя самого”. Объект и дополнение здесь корефрентны.Кореферентность помогает обеспечитьсемантическую связность текста: “Ограбленкрупный банк. Грабителям удалось скрыться”.Здесь кореференция субъекта “грабители” иглагола, который подразумевает субъект. Благодарякореференции в данном примере удалосьизбежать явной тавтологии.Таким образом, референция представляетсобой сложный механизм соотнесения актуализированных(включенных в речь) имен, именныхгрупп или их эквивалентов к объектамдействительности. Референция определяетсясинтаксическими и прагматическими факторами.Литература:1. Ван Дейк, Т.А., Кинч, В. Стратегии пониманиясвяного текста // Новое в зарубежнойлингвистике. Вып. 23. М., 1982.2. Вежбицкая, А. Дескрипция или цитация //Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13.М., 1982.3. Вежбицкая, А. Семантические универсалиии описания языков. М., 1999.4. Виноградов, В.А. Дейксис // Большой энциклопедическийсловарь: Языкознание. М., 1998.5. Доннелан, К.С. Референции и определенныедескрипции // Новое в зарубежной лингвистике.Вып 13. М., 1982.6. Куайн, У.О. Референция и модальность //Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13.М., 1982.7. Падучева, Е.В. Высказывание и его соотнесенностьс действительностью. М., 1985.8. Падучева, Е.В. Семантические исследования:семантика времени и вида в русскомязыке. М., 1996.9. Серл, Дж.Р. Референция как речевой акт //Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13.М., 1982.10. Стросон, П.Ф. О референции // Новое в зарубежнойлингвистике. Вып. 13. М., 1982.11. Тондл, Л. Проблемы семантики. М., 1975.12. Abdullayev, A.A. Discourse Analysis andВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

122On cognitive and cultural linguisticsTheme Development. Technical University ofBerlin, Germany, 2003* * *The current article underscores the fact that there is noidentity between the natural discontinuity of the world and itsreflection in language, though there is a certain conformitybetween them without which the language would fail toperform its basic communicative purpose. Language meaningsare, in fact, pragmatic, as they are tied to the person and thelingual situation. This results in a number of problemsconnected with the possibility of correct or adequateperceptions of utterances so as to avoid communicativefailures. There are quite a few works that are dedicated to theirsolution, both in a field of syntactic semantics and pragmatics.Thus, it’s very hard to achieve a unified and concurrentunderstanding as in different situations language usersdemonstrate different understanding of different text types.However, the aspirations towards mutual understandingbetween various participants in lingual acts are the onlyguarantee of success in any communication.Additionally, the article explores the indentifying functionof the reference which brings about the identification of thesubject in reference to reality and indentification of the subjectin reference to the text. Therefore, the reference is a complexmechanism of correlation between nouns (included into thespeech), nominal groups or their equivalents towards thesubjects of reality. The reference is identified by bothsyntactic and pragmatic factors.On cognitive and cultural linguisticsYakup DoganaySuleyman Demirel University, Almaty, KazakhstanАннотация. In this article author tackles about the relationship between language, human, thought and environmentfirst. Then he mentions about the relationship between culture, language and environment. After that he emphasizesthe importance of cognition and culture in language teaching. Finally he compares Cultural Linguistics withCognitive Linguistics form some mailstone points.There are many studies and researches havebeen done to investigate and find out therelationship between language, thought, cultureand environment so far. A great deal of attention isalso given to cognition of the world and expressingit by using a language and dedicated to explain thismechanism. It shows that perception of theexternal world and to be able to express our cognitionby using a language is crucial. Cognition,perception and conception of life, time, gender,events, domination and etc., changes from societyto society depending on the cultural, and historicalenvironmental differences and also these we canmeet the traces of these differences in theirlanguages. Cognition depends on environment andculture of any society one belongs to. Language,culture and mind are interrelated to each other tovery high extent but not completely. They arealmost inseparable. In foreign language educationwe should take into consideration cultural awarenessdepending on environment, background andconception of the students. Yet the presence oflinguistic facts that are irrelevant or even inconsistentwith culture does not necessarily negate thepossibility that language and culture might becongruent in other ways. Furthermore, ouropportunities to pursue this possibility are justopening up as more analyses are being made inCognitive Linguistics. The correlations presentedhere are preliminary and tentative. They arepresented in the hope that they will inspire a newline of research using Cognitive Linguistics toexamine the cultural linguistic phenomena thathelp to define the identities of thousands of speechcommunities on Earth. A lot of methods have beensearchedand applied to be able to find out thebetter, easier and more beneficial, techniques andprinciples of teaching a language more effectively.The‘cultural background’ in languageteaching has, for a number of reasons, recentlymoved to the foreground.This page is dedicated to point a little light onthese phenomenons. We have tried to open a smallgate to our colleagues under the enlightening ideasand researches of the pioneers and dominantscholers in these fields given in our page. In thisarticle relationship between human-languagecognitionand culture and importance of culture inFLT is analyzed. The most remarkable commoninduction from all of the articles and referencesused in this article is that human-language andculture are indispensible and without applyingculture in teaching a foreign language is notcomplete especially for intercultural communicationcompetence.That the human beings are affected or shapedby their culture or they influence to shape theirculture is quite clear. Nobody can deny thatISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Yakup Doganay123somehow there is strong relationship betweenlanguage-culture and human perception of environmentcalled cognition. As we uttered above thisrelationship hasn’t been solved and clearlyexplained yet. Humans also have always wonderedthe mechanism and relationship between meaning,language and thought. (Griffin 1997) There aremany sub-branches, disciplines and inter-disciplinesappeared like cognitive science, artificialintelligence, anthropology, cognitive linguistics,cultural linguistics, ethno linguistics and etc., to beable to understand, explain or provide an understandingthe nature and mechanism of thisphenomenon. The questions like; how do peopleperceive the external world? How does hisenvironment and culture affect his perception?Does his environment and culture influence hisperception and thoughts? In what way his culture,thoughts and cognition influence his language? Towhat extent language influences thought or viceversa? And etc., have always been subjects forinvestigation. We cannot claim to answer all thesecrucial questions in our short and modest articlebut with the lights of our pioneers in this field wecan try to express our point of view and cognition.To tackle some terms and seek for shortdefinitions for them and then discuss our subjectwill be more profitable we assume.Cognitive Science and Cognitive Linguistics.To cognate or cognition is mental processescharacterized by knowing, thinking, learning andjudging. It is faculty of understanding things,compare them, make judgements, and deductions.Cognition is the mental process involved inknowing, learning, and understanding things andprocesses of perception and cognition. It includesevery mental process that may be described as anexperience of knowing (including perceiving,recognizing, conceiving, and reasoning), asdistinguished from an experience of feeling or ofwilling. Philosophers have long been interested inthe relationship between the knowing, mind andexternal reality; psychologists took up the study ofcognition in the 20th century. (http://www.seslisozluk.com/?word=cognate#cognition) To doresearch and provide satisfactory explanation abouthow poeple cognate and perceive external worldand utter this perception by using a language, somedisciplines like cognitive science and cognitivelinguistics were founded. Cognitive science is theinterdisciplinary study of the human mind. As faras the exact relationship between the cognitivesciences and other fields is concerned, however, itappears that interdisciplinary exchange oftenremains unrealized, possibly because of the unidirectionalapplication of theories, concepts, andmethods, which impedes the productive transfer ofknowledge in both directions. In the course of the‘cognitive turn’ in the humanities and socialsciences, many disciplines have selectively borrowedideas from ‘core cognitive sciences’ likepsychology and artificial intelligence. (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9154010) Cognitive sciencedeals with cognitive process of mental which wepercept, represend and reproduce in our mind.There is a special level of mental represantationbeyond biological, social and cultural specificaionsshould be researched. Prof. Aibarsha says thatthis is not enough. The effect and input of environmentshould also be taken into consideration.(Aibarsha. I, Lecture notes) Language is the maintopic of cognitive science. Because the structure oflanguage affects our way of brains workings.(Aibarsha. I, Lecture notes) The genre of cognitivelinguistics and cognitive science is to search therelationship between language, cognition andcommunication in general. Cognitive process incognitive lingustics involve understanding literarytexts. Mostly, this research results in models ofhow processes of comprehension work in theminds of human beings. The central questionaddressed is which cognitive processes of textunderstanding are involved in and contribute to theformation of knowledge about an extra-literaryfield on the basis of narrative fiction. (DavidLodge2001), (Richard Powers 2.2,1995). Ourmental faculties are obviously geared to produce asmooth experience and to homogenize disjunctiveinformation and conflicting sensorial data. (DirkVanderbeke)Attempts to understand the mind and itsoperation go back at least to the Ancient Greeks,when philosophers such as Plato and Aristotle triedto explain the nature of human knowledge(http://plato.stanford.edu/entries/cognitivescience/)and certainly must include writers such asDescartes, David Hume, Immanuel Kant, Benedictde Spinoza, Nicolas Malebranche, Pierre Cabanis,Leibniz and John Locke. But, although these earlywriters contributed greatly to the philosophicaldiscovery of mind and this would ultimately leadto the development of psychology, they were workingwith an entirely different set of tools and coreconcepts than those of the cognitive scientist. Themodern culture of cognitive science can be tracedback to the early cyberneticists in the 1930s and1940s, such as Warren McCulloch and Walter Pitts(http://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_science).Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

124On cognitive and cultural linguisticsCognitive anthropology expands the examinationof human thinking to consider how thoughtworks in different cultural settings. The study ofmind should obviously not be restricted to howEnglish speakers think but should considerpossible differences in modes of thinking acrosscultures. Cognitive science is becoming increasinglyaware of the need to view the operations ofmind in particular physical and social environments.For cultural anthropologists, the mainmethod is ethnography, which requires living andinteracting with members of a culture to asufficient extent that their social and cognitivesystems become apparent. Cognitive anthropologistshave investigated, for example, the similaritiesand differences across cultures in words forcolors. (http://plato.stanford.edu/entries/cognitivescience/)Although Cognitive science and cognitivelinguistics have tried to explain the natureand mechanism of cognition of world, the way ofexpressing it meaningfully by using a language andrelationship between language, mind and culture,there are some philosophical critics claiming thatthey have some weak points in explaining thisphenomenon. Hubert Dreyfus (1992) and JohnSearle (1992) have claimed that this approach isfundamentally mistaken. Critics of cognitivescience have offered such challenges as:1. The emotion challenge: Cognitive scienceneglects the important role of emotions in humanthinking.2. The consciousness challenge: Cognitivescience ignores the importance of consciousness inhuman thinking.3. The world challenge: Cognitive sciencedisregards the significant role of physical environmentsin human thinking.4. The body challenge: Cognitive scienceneglects the contribution of embodiment to humanthought and action.5. The social challenge: Human thought isinherently social in ways that cognitive scienceignores.6. The dynamical systems challenge: The mindis a dynamical system, not a computational system.7. The mathematics challenge: Mathematicalresults show that human thinking cannot becomputational in the standard sense, so the brainmust operate differently, perhaps as a quantumcomputer.Thagard (2005) argues that all these challengescan best be met by expanding and supplementingthe computational-representational approach, notby abandoning it. (http://plato.stanford.edu /entries/cognitive-science/)Cultural Linguistics. We think it is better tobegin with giving some definitions of some terms.Culture is the beliefs, values, behavior and materialobjects that constitute a people’s way of life. Thecomplete way of life of a people: the sharedattitudes, values, goals, and practices thatcharacterize a group; their customs, art, literature,religion, philosophy, etc., the pattern of learnedand shared behavior among the members of agroup. (http://www.seslisozluk.com/?word= cognate#culture)Culture is background of a societyand set of belief, traditions, values, and etc.,formed by the history of a group of people livingtogether. (Aibarsha.I) We can infer from thesegiven definitions that culture includes almosteverything in one’s growing, up-bringing andshaping. Our points of views, thoughts, perceptionof the world, cognition and even beliefs are formedalong with the culture or vice versa. Thus,conveying that every single person is production ofhis environment and era wouldn’t be an exaggeration.Communication is being able to expressyourself and enabling your audience to understandyou appropriately. Or it is exchange of our beliefs,thoughts, feelings or culture in brief. It is quiteclear that we can exchange our culture orcommunicate with each other using a languageverbally most of the time in written or oral form.We have an idea that it is convenient now todiscuss about the relationship between culture,environment, language and mind. O.B Jenkingsexplains the relationship between culture andlanguage by giving situational examples likeExperience in Language, Experience to Worldview,and Language in Culture, Enculturation andPerception and so on. “First of all each culturegroup has a language, which is usually the primaryidentifying factor” (O.B Jenkings). A.N. Leveridgedescribes it by giving references likeAnalects (Xu, 1997), (Brooks, 1968), Hantrais(1989), Emmitt and Pollock (1997), (Emmitt &Pollock 1997), (Byram 1989) to prove his ideasabout languages depending on the background ofthe people and also their environment. Theexample given to determine the relationshipbetween culture-individual is very remarkable;“when an infant is born, it is not unlike any otherinfant born, in fact, quite similar. It is not until thechild is exposed to their surroundings that theybecome individuals in and of their cultural group”.Thanasoulas uses highly rich quotations in hisISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Yakup Doganay125article to explain and prove the indispensiblerelationship between human-language and culture,he also gives rather theoretical background forthese ideas supported by authors like (EleanorArmour-Thomas & Sharon-ann Gopaul-McNicol,1998), (Fairclough, 1989: vi), (Duranti, 1997: 28-29), (Durkheim, 1912 [1947]). Especially thequotation given here “Language is a socialinstitution, both shaping and shaped by society atlarge or in particular the ‘cultural niches” ratherstriking. (Eleanor Armour-Thomas & Sharon-ann.,Gopaul-McNicol, 1998) In Genc’s and Bada’sarticle to prove the interaction of language-humanand culture, recourses are used and given like,Wittgenstein (1980; 1999), Saussure (1966),Foucault (1994), Dilthey (1989), Von Humboldt(1876), Adorno (1993), Davidson (1999), Quine(1980) and Chomsky (1968). The statement givenhere is very original, “There is no such a thing ashuman nature independent of culture” for thistopic. We, as language teachers, have to take thebackground of language that we teach, intoconsideration to be able to get rid ofmisconception. (Doganay. Y, A Critical Analysisof for Articles). Laura A. states that language ispart of culture and culture is part of language. Thetwo are inseparable. (Laura A, From CognitiveLinguistics to Cultural Linguistics). But thisdoesn’t happen always in this way, Aibarsha I.doesn’t agree with Laura, Genc and Bada at thispoint, she says that language can also beindependent from culture because it has its ownindependent system. (Aibarsha I, Lecture notes)Language is a part of culture because language isthe vehicle for nearly every type of culturalexpression. (Laura A, From Cognitive Linguisticsto Cultural Linguistics) Culture is a part oflanguage because the language that has grown witha community has also to some extent been moldedto the task of expressing that community’s culture.As a result, cultural concepts are embedded inlanguage, and the architecture of each languagecontains culturally-specific features. These includeboth lexical and grammatical characteristics. Thelexical characteristics are often the most obviousand tend to attract more attention. (Laura A, FromCognitive Linguistics to Cultural Linguistics).Indeed the acts of perception and conception areconcurrent and cannot be meaningfully separated,a fact that led Talmy (1996) to coin “caption” as anumbrella term for the per-/conceptual process.Beyond “caption”, we must recognize that anyinformation can be subject to various construes,and furthermore that linguistic utterances presentmore than observations on perceived reality: theycan express mental states, imagined scenes,hypotheses, and pragmatic intentions. (Laura A,From Cognitive Linguistics to Cultural Linguistics).Dewey insisted that human beings are bestunderstood in relation to their environment (Societyfor More Creative Speech, 1996). With thisas his inspiration, Herbert Blumer outlinedSymbolic Interactionism, a study of human grouplife and conduct.Blumer came up with three core principles tohis theory. They are meaning, language, andthought. These core principles lead to conclusionsabout the creation of a person’s self and socializationinto a larger community (Griffin, 1997)The first core principle of meaning states thathumans act toward people and things based uponthe meanings that they have given to those peopleor things. Symbolic Interactionism holds theprincipal of meaning as central in human behavior.The second core principle is language. Languagegives humans a means by which to negotiatemeaning through symbols. Mead’s influence onBlumer becomes apparent here because Meadbelieved that naming assigned meaning, thusnaming was the basis for human society and theextent of knowledge. It is by engaging in speechacts with others, symbolic interaction, that humanscome to identify meaning, or naming, and developdiscourse.The third core principle is that of thought.Thought modifies each individual’s interpretationof symbols. Thought, based-on language, is amental conversation or dialogue that requires roletaking, or imagining different points of view.(Lindsey D. Nelson, 1998) After this long introductionto Cultural Linguistics, trying to explainthe relationship between human, culture, languageand environment we can talk about CulturalLinguistics itself.Cultural linguistics is a branch of linguisticsthat explores the relationship between language,culture, and conceptualization. (www.seslisozluk.com)It has some sub branches like, sociolinguistics,ethno linguistics, and ethno psycholinguisticsand lingua culture. Cultural linguisticsdraws on, but is not limited to, the theoreticalnotions and analytical tools of cognitive linguisticsand cognitive anthropology. In cultural linguistics,language is viewed as deeply entrenched in thegroup-level, cultural cognition of communities ofspeakers. The approach of cultural linguistics hasbeen adopted in several areas of applied linguisticresearch, including intercultural communication,Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

126On cognitive and cultural linguisticssecond language learning. Cultural linguistics is arecent branch of cognitive linguistics. Its specificfocus is on the cultural dimension of language, i.e.,broadly speaking, on how the “world view” ofsocio-cultural groups is expressed in language.This approach has a strong interdisciplinarycommitment: It draws on congenial strands inother social and human sciences, especially incultural anthropology. Cultural linguisticsinvestigates a social or ethnic group at a definiteperiod of time or lingua cultural situations. It usesdiachronic method of research; investigating thelingua cultural changes of the ethnic group for thedefinite period of time. The roots of CulturalLinguistics back to Wilhelm Von Humboldt (1767-1835), Franz Boas (1857-1942), Edward Sapir(1884-1939), and Benjamin Whorf (1897-1941)some pioneers.Having given the definitions for culturallinguistics we thing it is convenient now to givesome examples about how the conceptions areuttered accordingly different in languages. InKorean, however, the important distinction isbetween tight (kkita) and loose (nehta) fit(Bowerman & Choi 2003). Thus whereas speakersof Czech and English would make a distinctionbetween kazeta v obalu/a cassette in its wrappingand prsten na prstu/a ring on one’s finger, for aKorean speaker, both are described as kkita ‘tightfit’, and overall the pattern of how locations arecategorized is quite different. In both Russian andCzech the Dative case can be used with verbs thatdenote human relationships, be they equal orunequal. So in both languages, verbs denotinghuman relationships where the two parties areequally matched use the Nominative for the subjectand the Dative for the object, as in Russianravnjat’sja ‘equal’, protivostojat’ ‘withstand’ andCzech rovnat se ‘equal’, odolat/odolávat ‘resist’.Slavic and English speakers often describedifferences in understanding of time as a majorcontributor to culture shock when visiting eachother’s countries. Perhaps this could be due to thefact that Slavic speakers are focused on preciseunderstanding of the contours of an event asPerfective vs. Imperfective and are less concernedabout when the event takes place, whereas Englishspeakers are more interested in when somethingtakes place than in what kind of event it is. In all ofthese examples, we see that Russian (with orwithout some neighboring languages) has a strongtendency to prefer the Imperfective, thus choosinga diffuse, fluid representation for what other Slaviclanguages would characterize as discrete, unitaryevents. This is consistent with another linguisticboundary described by Corbett (2000:80), whofinds that Russian, which uses singular-only massnouns for items such as kartofel’ ‘potatoes’,kljukva ‘cranberries’, and izjum ‘raisins’, tends touse diffuse, mass designations for relatively largeritems than other Slavic languages (cf. the Czechcount-noun plural equivalents brambory ‘potatoes’,brusinky ‘cranberries’, and (h)rozinky ‘raisins’).(Laura A, From Cognitive Linguistics toCultural Linguistics). There are numerous studiesthat prove that languages shape how peopleunderstand causality. Some of them were performedby Lera Boroditsky. For example, Englishspeakers tend to say things like “John broke thevase” even for accidents. However, Spanish orJapanese speakers would be more likely to say “thevase broke itself.” In studies conducted by CaitlinFausey at Stanford University speakers of English,Spanish and Japanese watched videos of twopeople popping balloons, breaking eggs andspilling drinks either intentionally or accidentally.Later everyone was asked whether they couldremember who did what. Spanish and Japanesespeakers did not remember the agents of accidentalevents as well as did English speakers. In anotherstudy, English speakers watched the video of JanetJackson’s infamous “wardrobe malfunction”,accompanied by one of two written reports. Thereports were identical except in the last sentencewhere one used the agentive phrase “ripped thecostume” while the other said “the costumeripped.” The people who read “ripped thecostume” blamed Justin Timberlake more. Russianspeakers, who make an extra distinction betweenlight and dark blue in their language, are betterable to visually discriminate shades of blue. ThePiraha, a tribe in Brazil, whose language has onlyterms like few and many instead of numerals, arenot able to keep track of exact quantities. In onestudy German and Spanish speakers were asked todescribe objects having opposite gender assignmentin those two languages. The descriptions theygave differed in a way predicted by grammaticalgender. For example, when asked to describe a“key” — a word that is masculine in German andfeminine in Spanish — the German speakers weremore likely to use words like “hard,” “heavy,”“jagged,” “metal,” “serrated,” and “useful,” whereasSpanish speakers were more likely to say“golden,” “intricate,” “little,” “lovely,” “shiny,”and “tiny.” To describe a “bridge,” which is femininein German and masculine in Spanish, theGerman speakers said “beautiful,” “elegant,”ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Yakup Doganay127“fragile,” “peaceful,” “pretty,” and “slender,” andthe Spanish speakers said “big,” “dangerous,”“long,” “strong,” “sturdy,” and “towering.” Thiswas the case even though all testing was done inEnglish, a language without grammatical gender(http://en.wikipedia.org/wiki/Philosophy_of_language#Mind_and_language).ConclusionThere are many studies and researches havebeen done to investigate and find out therelationship between language, thought, cultureand environment. A great deal of attention is alsogiven to cognition of the world and expressing itand dedicated to explain this mechanism. It showsthat perception of the external world and to be ableto express our cognition by using a language iscrucial. Cognition, perception and conception oflife, time, gender, events, domination and etc.,changes from society to society depending on thecultural, and historical environmental differencesand also these we can meet the traces of thesedifferences in their languages. Cognition dependson environment and culture of any society onebelongs to. Language, culture and mind areinterrelated to each other to very high extent butnot completely. They are almost inseparable. Inforeign language education we should intoconsideration cultural awareness depending onenvironment, background and conception of thestudents. Yet the presence of linguistic facts thatare irrelevant or even inconsistent with culturedoes not necessarily negate the possibility thatlanguage and culture might be congruent in otherways. We should not reject that possibility withouthaving thoroughly investigated it. Furthermore, ouropportunities to pursue this possibility are justopening up as more analyses are being made inCognitive Linguistics. The correlations presentedhere are preliminary and tentative. They arepresented in the hope that they will inspire a newline of research using Cognitive Linguistics toexamine the Cultural Linguistic phenomena thathelp to define the identities of thousands of speechcommunities on Earth.References:1. Michael Chi-keung Kam, EthnolinguisticVitality, Motivation and the Learning ofEnglish for Ethnic Chinese Students in HongKong and Sydney.2. Callies, Marcus, Wolfram R. Keller and AstridLohöfer (eds.), Bi-Directionality in the CognitiveSciences: Avenues, challenges, andlimitations. 20113. Gerard J. Steen, Genre between the humanitiesand the science.4. Stephan Freissmann, Cognitive poetics and thenegotiation of knowledge.5. Dirk Vanderbeke, The mind and the text / themind in the text.6. Gary Thoms, Strathclyde University, Glasgow,Stefano Versace, Strathclyde University,Glasgow. How does the mind do literary work?7. Anatol Stefanowitsch, Cognitive linguistics asa cognitive science.8. Thagard, P., 2009. “Why cognitive scienceneeds philosophy and vice versa, ” Topics inCognitive Science, 1: 237-254.9. Laura A. Janda, University of North Carolinaand University of Tromsø , From CognitiveLinguistics to Cultural Linguistics, forpublication in Slovo a smysl/Word and Sense(ISSN 1214-7915)10. Sebastian Mahfood, A Survey of CulturalLinguistics: The Superfluous Conformity ofEthnic Groups to the Mainstream, Written as anentrance essay for a doctoral program at theUniversity of Wisconsin at Madison.11. Islam. A, Lecture notes on cognitive anccultural linguistics.12. Doganay, Y., A Brief Analysis of Four Articles,on language, mind, culture, environment andlanguage education.Electronic and web references1. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9154010,The interaction of language and thought inchildren’s language acquisition: a crosslinguisticstudy.Weist RM, Lyytinen P, WysockaJ, Atanassova M.2. http://en.wikipedia.org/wiki/Philosophy_of_language#Mind_and_language, Mind and language3. http://www.colorado.edu/communication/metadiscourses/Papers/App_Papers/Nelson.htm,Herbert Blumer’s Symbolic Interactionism,Lindsey D. Nelson, Comm 3210: Human CommunicationTheory, University of Colorado atBoulder,Spring 19984. http://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_science.5. http://plato.stanford.edu/entries/cognitivescience/,Cognitive Science, First publishedMon Sep 23, 1996; substantive revision WedJun 9, 20106. From Wikipedia, the free encyclopedia, Culturallinguistics.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

128Флористический компонент в составе фразеологических единиц в английском, русском и таджикском языках7. (http://www.seslisozluk.com/?word=cognate#cognition)* * *Бұл жұмыста тіл, адам, ой және қоршаған ортаныңарасындағы байланыс қарастырылады. Сонымен қатармәдениет, тіл және қоршаған орта арасындағы байланыста қарастырылады. Осының бәрін қорыта келе, мәдениеттіклингвистика мен когнитивті лингвистиканыңmailstone–пункттер түзетін бөліктерін салыстыра келіп,олардың тіл, адам, ой және қоршаған орта арасындағыбайланысты анықтау үшін маңыздылығын көрсетеді.* * *В работе рассматривается связь между языком, человеком,мышлением и окружающей средой, а также связьмежду культурой, языком и окружающей средой. Показанаважность познания и культуры в преподаванииязыков. Сравниваются части культурной лингвистики скогнитивной лингвистикой с образованием некоторыхmailstone–пунктов.Флористический компонент в составе фразеологических единиц в английском,русском и таджикском языкахМ. А. ЮсуповаХГУ им. акад. Б. Гафурова, Худжанд, ТаджикистанАннотация. Данная статья посвящается сопоставительному анализу фразеологических единиц,стержневым компонентом которых является флора. Характерной чертой фразеологическихединиц с компонентом-флоринонимом таджикского и английского языков является высокаястепень идиоматичности и образности с сильным содержанием номинативности.Совпадения, как правило, восходят либо к общему для таджикского, английского и русскогоязыков источнику, либо являются следствием восприятия мира.Таким образом, необходимо проанализировать функцию употребления наименований растений вофразеологических единицах, пути их проникновения в сопостовляемых языках.Фразеология изучает специфику фразеологизмовкак знаков вторичного образования, вчастности - как продукта особого вида вторичнойноминации - косвенной, представленнойразличного рода синтагматическим взаимодействиемслов-компонентов в процессах переосмысленияи формирования нового значения исходного сочетания или отдельного слова. Фразеологияизучает также особенности знаковойфункции фразеологизмов их значения, структурно-семантическуюспецифику, проявляющиесяв основных признаках фразеологичности,устойчивости и воспроизводимости,исследует природу лексических компонентовфразеологизмов, их синтаксическое и морфологическоестроение, характер синтаксическихсвязей с другими единицами языка и формыреализации в речи, природу ограничений вмодификациях. Особой задачей фразеологииявляется изучение процессов фразообразованияв их номинативном и коммуникативно-функциональномаспектах, а также описание фразеологическихдериваций – образование новыхзначений слов на базе значений фразеологизма.Незнакомство с некоторыми фразеологизмамиприводит к непониманию высказываниядаже тогда, когда, казалось бы, все составляю-щие его слова хорошо известны. Например, Notto have a bean – не иметь денег; Bark up thewrong tree – ошибиться, сделать не правильноеумозаключение.Одна из важнейших и неизменно остающихсяактуальными задач науки о языке – исследованиетех закономерностей, которые действуютв области лексики, изучения объективнойстратификации словарного фонда.Фразеологический запас слов в обоих языкахочень богат и разнообразен. Возьмём для началаследующие отрывки из литературныхпроизведений:- By deed…they have shown that production ona large scale, and in according with the behest ofmodern science, may be carried on without theexistence of a class masters employing a class ofhands; that to bear fruit the means of labor neednot be monopolized as a means of dominion over…the laboring man himself (K.Marx,"InauguralAddress of the I.W.M.A.;1864 )- Шумо гумон накунед ки фоидаи бунак бароикоркунон танхо хамин хаст,ки онхо бо интарф бозии худро давом медиханд. Ин таврнест … Фоидаи асосии бунак дар он аст, кикоркунон ба ин воситаи ба як корхона бастамешавад, "дарахт дар як чо сабз мешавад –ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. А. Юсупова129гуфтаанд ва руз ба руз хунар ва малакаатонзиёд мешавад. (С. Айни "Ёддоштхо" к.1)- Рабочие на деле доказали, что производствов крупных размерах и требованиями современнойнауки осуществимо при отсутствиикласса хозяев, пользующихся трудом классанаёмных рабочих, они доказали, что для успешногопроизводства орудия труда вовсе недолжны быть монополизированы в качествегосподства над рабочими.В обоих предложениях можно увидеть такиефлористические фразеологические единицы сфитонимами (или флористический компонент):- fruit – в английском языке; - дарахт – втаджикском языке.В составе с другими словами эти фитонимыдают другое значение, то есть они идут не взначении (дерево, фрукт.), а в значении "приноситьпользу, давать результаты". Полностьюэти фразеологические единицы с компонентамифитонимами выглядят так:To bear the fruit .– в английском; Дарахт даряк чо сабз мешавад. – в таджикском языке.Внесём некоторые разъяснения к следующимсловам: " «флористический компонент»(ФК).Флора (по имени богини цветов, весны июности в древнеримской мифологии-flora),растительный мир, совокупность всех видоврастений какой-либо местности. Флора- ж .наботот,олами наботот ,флора.Вернёмся к нашим предложениям. В этихпредложениях авторы использовали фразеологическиеединицы с фитонимом для того,чтобы ярче и красивее выразить те мысли, которыеони хотели выразить в этом предложенииили в этих отрывках. Авторы могли быиспользовать простые слова, но опять - такипоказывает на то, что:а) во-первых, что фразеологический фондтаджикского и английского языков насыщенфразеологической лексикой.в) во-вторых, то, что во фразеологическихсловарях имеются и такие фразеологическиеединицы, которые не изучены, хотя мы ихиспользуем, как в разговорном, так и в литературномязыке.Одним из таких, который явился целью нашегоисследования, а точнее:Сопоставительный анализ фразеологическихединиц с фитонимом в английском и таджикскомязыках. Данный вопрос не изучен ни втаджикском, ни в английском языках (за исключениемнекоторых статей И.М. Белозёровойи др.). Сопоставительный анализ фразеологиипредставляет собой большой интерес дляизучения общих и отличительных признаковрассматриваемых языков.Особый интерес представляет флористическаялексика, как в силу своей устойчивости,так и в силу того, что предполагает анализструктурных, семантических и функциональностилистическиххарактеристик фразеологическихединиц с фитонимом, а также сопоставлениеобразной структуры исследуемых единицна материале указанных языков, в частности,слов-символов в их составе. Сопоставительноеизучение фразеологических единиц,как родственных так и не родственных языковявляется одним из актуальных проблем современнойконтрастивной лингвистики, и научноерешение всяких её аспектов может приобрестибольшое теоретическое и практическое значение.Предметом нашего исследования стали фразеологическиеединицы реалий растительногомира в таджикском и английском языках.Целью данного исследования является:а) установления межъязыковых сходств иразличий в структуре и семантике фразеологическихединиц с фитонимом в их образном понимании,а также:б) определение специфических и общих чертв характере качественных преобразований наименованийрастительности в составе фразеологическихединиц.В связи с тем, что сопоставительно-семантическиеисследования таджикского и английскогоязыков немногочисленны для данногоисследования, возникла необходимость созданиятеоретической "рамки ", единой классификации,прежде всего, применительно к фразеологизмамтаджикской классификации, котораябыла бы применима и к таджикскому ианглийскому материалу.Важнейшей теоретической целью нашегоисследования является сопостовительно – типологическийанализ тех или иных факторов таджикскогоязыка является определение их своеобразияв рамках общей установленной классификации.Путём контрастивного исследованиятаджикской и английской лексики, мы попыталисьпридти к общим выводам об их строе,об их своеобразии. Хотя в целом фразеологическийфонд языка традиционен и устойчив, входе исторического развития он подвергаетсяопределённым количественным и качественнымизменениям.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

130Флористический компонент в составе фразеологических единиц в английском, русском и таджикском языкахНашей целью стоит, не выставить напоказвсевозможные редкости, а скорее – использоватьсобранный материал для иллюстрациинекоторых общих идей и подтверждения некоторыхпрактических выводов, представляющихизвестный интерес. Например, фразеологическаяединица с фитонимом "гул"-"rose":A rose without a thorn- касе ки гул мехохад, боядминнати хорро бикашад. Этот фразеологизмявляется единицей языка. В готовом виде онвходит в национальный язык и дополняетсловарный состав языка. Например, There is norose without a thorn – Нет розы без шипов – Гулбе хор намешавад, гушт бе устухон.А теперь рассмотрим эту фразеологическуюединицу в предложении, то есть в составе предложения:Гул бе хор намешавад гушт бе устухон, солатонсадка, хар кас хулку одат дорад . Устохам одами зинда , албатта , дар зиндаги ин хелчанчолу харкашаи марду зан мешавад……(Ф.Ниёзи "Духтари хамсоя.).Значение этой фразеологической единицы вобоих языках означает: "не всё легко даётся".Многие словосочетания с фитонимом "гул"с так называемым постоянным эпитетом, ставшиетрадиционными в народной поэзии, нашлиместо во фразеологических словарях:-Ганчи бе ранч надидааст касе,-Гули бе хор начидааст касе .(А.Чоми.).Такие устойчивые словосочетания с фитонимом"ГУЛ" (и другими флористическимитерминами) могли долго сохранятся у людейстаршего поколения, лишь частично передаваясьпоколениям новым. Они могли изменятьсяв составе лексической устойчивости.Все эти устойчивые словосочетания прошличерез определенное время использования инашли своё место во фразеологическом рядуязыка.Перед нами стоит задача сопоставительногоанализа флористических фразеологических едиництаджикского и английского языков.В нашем научном исследовании мы намеренны: выявить основные источники появленияи способы образования флористических фразеологическихединиц в таджикском и английскомязыках; изучить структурную организацию флористическихфразеологических единиц, выявленияосновных моделей их построения в таджикскоми английском языках; исследования лексика - семантическихособенностей обозначений флоры и путей ихобразного переосмысления в составе флористическихфразеологических единиц; исследования характера лингвистическойобразности таджикских и английских флористическихфразеологических единиц.Указанные цели основаны на пониманиифлористических фразеологических единиц какустойчивого, раздельнооформленного сочетанияслов, имеющего в своём составе лексему(лексемы – обозначений реалий растительногомира, значения которого формируется в результатеполного или частичного переосмыслениякомпонентов).В статье "Современное состояние и перспективыфразеологии" Амосова Н.Н. говорит"Трудности, стоящие перед фразеологией, недолжны смущать языковедов. Ведь в процессефразеологических исследований как раз и могутбыть ликвидированы многие "белые пятна"теории языка. Ни одна наука не начиналась насовершенно готовой основе. Многие из разногласийв стране фразеологов объясняется именнопоисками метода исследования, выборомнеодинаковых путей в ходе этих поисков. Полемикаможет только помочь отсеять полезноеот ложного, лишнее от необходимого, преодолетьсубъективизм, нащупать непреложностьвыводов, переходить от рабочих гипотез котработанным понятиям. Как бы ни отличалисьметоды, применённые разными языковедамипри анализе материала различных языков, впоследнее время для многих работ характерностремлении к объективности применяемыхпроцедур и критериев. В этом стремлении –залог будущих успехов фразеологии" [1, 3].При обосновании принадлежности ФФЕтаджикского и английского языка к фразеологиимы руководствуемся методом фразеологическойидентификации проф. А.В. Кунина [2,71] и проф. Х.М. Маджидова [3,37].Согласно этой теории фразеологизм как самостоятельнаяединица языка должен обладать такимичертами как устойчивость, переосмыслениезначение, раздельнооформленность. [2,210]; [4,. 44]Сопоставление ФФЕ в рассматриваемыхязыках осуществляется на базе теории и критериевустановленных проф. В.Д.Аракинымдля типологического сопоставления словосочетания[4, 110-130].Исследуя, образные сравнительные оборотыв английском и таджикском языках Бабаев Э.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. А. Юсупова131на основе квалификации Аракина В.Д. выделяет,следующие способы: а) способ выражениясинтаксических связей; б) положение сравнительнойчасти оборота в предложении; в) порядокрасположения компонентов.При работе над материалом мы пришли квыводу о том, что данные критерии в целомприложены к английскому и таджикскому языку.В таджикском языке управление – предложноеи союзное в английском языке управление -предложное, союзное, примыкание для таджикскогои английского языков. Специфичнымтолько для таджикского языка это изафетнаясвязь, которая отсутствует в английском языке.В обоих языках существуют всевозможныелингвистические средства, употребляющиеся вкачестве структурных оформителей. В английскомязыке это союзы, наречия типа likeas,(as)…as; в таджикском - послелог барин,союз чун (чу), ба мисли, ба монанди предлогимисли, монанди, суффикс вор.Рассматривая структуру ФФЕ в английскомязыке в зависимости от лексико-грамматическойхарактеристики стержневого компонента можновыделить (вслед за Куниным): адъективныеФФЕ, адвербиальные ФФЕ и глагольные ФФЕ.Среди адвербиальных ФФЕ фразеологическиеинтенсификаторы типа as cool as cucumber(невозмутимый, не теряющий хладнокровия)a bed of roses(ложе из роз), as like astwo peas-як себу ду таксим (похоже как двекапли воды), the apple of discord- саги киротур гуфтем (яблоко раздора), stolen fruit (украденныйплод (сладок) в таджикском языке: чунсарв, мисли об шаффоф.Как показывают примеры порядок следованиякомпонентов ФФЕ английского и таджикскогоязыков имеют расхождения.Так в английском языке, наблюдается следующийпорядок расположения компонентовФФЕ: у адъективных ФФЕ модель (as)A+as+N;у глагольных ФФЕ модельV+like(as)+N. Каквидно для английского языка характерно в основномпостпозитивное размещение большегочасти оборота. В таджикском языке:а) при строевых элементах сравнительныхоборотов, выраженные союзами и предлогами –модель (хам)чун; мисли, монанди)+N+A (xaм)чун(мисли, монанди)+N+A;б) при строевом элементе сравнительныхоборотов выраженном послелогом-модель N+барин+А; N-вор+V.Таджикскому языку характерно препозитивноеположение сравнительной части оборота:кафи даст барин хамвор, об барин шаффоф(как воды прозрачный). Данное расхождение всопоставляемых языках объясняется особенностямиграмматического строя языков.Литература:1. Амосова Н.Н. Современное состояние иперспективы фразеологии. – 1-е изд. – Л.;ЛГУ, 1963. – 155 с.2. Кунин А.В. О фразеологических сращениях всовременном английском языке. – ИЯШ №3,1953. – 107 с.3. Маджидов Х.М. Некоторые особенности фразеологиисовременного таджикского языка.– 4-е изд. – Д.; Маориф, 1966. – 105 с.4. Аракин В.Д. Исследование лексической сочетаемостив фразеологии. – 3-е изд. – М.,Просвещение, 1975. – 364 с.* * *Бұл мақалада өсімдік және жануарлар әлеміне қатыстыфразеологиялық бірліктердің тәжік және ағылшынтілдерінде қосымша атауға ие болатындығы көрсетіледі.Флористикалық лексикаға аса назар аударылады, себебіөзінің тұрақтылығымен қатар, фитонимдер жәнефаунонимдерге қатысты фразеологиялық бірліктердің құрылымдық,семантикалық және функционалды-стилистикалықсипаттамасына талдау жасалынады. Сонымен қатар,фразеологиялық бірліктердегі өсімдік атауларын қолданысыжәне олардың салғастырылып отырған тілдергеену жолдары қарастырылады.* * *The given article deals with the realities of phraselogical unitsof flora and fauna, which shows a secondary nomination of thegiven units in Tajik and English languages. Cases of coincidenceis extremely rare, and usually go back either to the total forthe Tajik, Russian and English languages source or they are theresult of a common perception of the world similar cultural,national and historical characteristics. Parti-cular interest is floralvocabulary, both because of its stability, and because that involvesthe analysis of structural, semantic and functional-stylistic featuresof phraseological units with fitonim and florinonim.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

132Көне түркі тіліндегі сан есім жұрнақтарының қазіргі түркі тілдеріндегі сипатыКөне түркі тіліндегі сан есім жұрнақтарының қазіргі түркі тілдеріндегі сипатыМ. А. ТұрсыноваЕ.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың ф.ғ.к., доценті, Қарағанды, ҚазақстанАннотация. Мақалада семантикалық-морфологиялық принциптер негізінде қазіргі түрік тілдеріндегісан есімдердің ерекшеліктері қарастырылған. Талдау нысаны ретінде ежелгі түркі ескерткіштері,сонымен бірге қыпшақ,қарлұқ, бұлғар, оғыз, ұйғыр-оғыз, қырғыз-қыпшақ тілдеріндегісан есімдер қолданысының түрлері қазіргі түркі тілдеріндегі көрінісіне мысал ретіндеалынды.Бір негізден тараған түркі тілдері бүгінгі күніәр тарапта орналасқанымен, олардың тілдік ортақтықтары,генеалогиялық жақындығы тарихисалыстырмалызерттеу арқылы көрінеді. Кейбіртілдердің ұқсастықтарына қарағанда айырмашылықтарыбасым болып тұрады. Бұл – тарихидамудың жемісі.Түркі тілдерінің даму, қалыптасу кезеңдері,түркі тілдерінің жіктелулері, көне түркі жазбаескерткіштерінің тілі, қазіргі түркі тілдерініңсалыстырмалы фонетикасы, лексикасы, морфологиясыжоғарағы оқу орындарында «Көне түркітілі», «Түркі филологиясына кіріспе», «Түркітілдерінің салыстырмалы грамматикасы» пәндеріарқылы мәлімет беріледі. Бұл пәндердекөне жазбалардың мұралардың тілін қазіргіттүркі тілдерімен салыстыру, қазіргі туытастілдердің жалпы сипатын, жеке түркі тілдерініңөзіндік ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру,түркі тілдерінің классификациясы туралы мәліметбере отырып, қазіргі түркі тілдерінің фонетикалық,лексикалық, грамматикалық сипатынұғындыру, ұқсастықтары мен айырмашылықтарынсаралау, тілдің дамуына байланысты ерекшеліктерінтүркі жазба ескерткіштерімен салыстыруарқылы меңгерту қарастырылады.Түркі тілдерінің салыстырмалы морфологиясыарқылы туыстас түркі тілдеріндегі сөзтаптары мен оның қосымшалары қарастырылса,бұл тұрғыда да бір негізден тараған тілдердіңортақтықтары да, жеке тілдерге тән өзгешеліктеріде жоқ емес. Соның бірі – сан есім.Орхон-Енисей жазбаларында, М.Қашқарисөздігінде сан есімнің есептік, реттік, жинақтау,болжалдық түрлері, ал «Кодекс Куманикуста»осыларға қосымша бөлшектік сан есімдеркездессе, көне ұйғыр жазбаларында есептік,реттік түрлеріне қатысты мәліметтер бар [1].Қазіргі түркі тілдерінің грамматикаларындада семантика-морфологиялық принциптерінеқарай сан есімдерді түрліше бөледі. Қазақ, қарақалпақ,ұйғыр тілдерінде сан есімдер алты,өзбек тілінде жеті, түрікмен тілінде екі түргебөлінеді. Сол сияқты гагауз тілінде үш, қа-райым тілінде төрт, татар тілінде беске бөлінеді.Сан есімдердің есептік сан мен реттік сантүрлері барлық түркі тілдерінде мағынасымен атқаратын қызметі және жасалу тәсілдерібойынша бірдей. Ал басқа түрлері бірінде аталсада, екіншісінде аталмайды, оның үстіне жасалутәсілдері де біраз өзгеріске ұшырағандығысезіледі.Орхон-Енисей жазбаларында күрделі сандардыңайтылуы мен құрылымы қазіргі түркітілдеріндегіге ұқсамай, өзгеше болып қолданылған:йеті йегірмі (он жеті), алты отыз (жиырмаалты) т.б.В.В.Бартольдт бұндай қолданыс ХІ ғ. «Құтадғубілігтен» кейінгі кездегі түркі тілдерінде кездеспейдідеп тұжырымдаса, С.Е.Малов мұндайсанау тәртібінің сары ұйғырлар тілінде әлі деқолданылатындығын айтады.Есептік сан есімдер жұрнақсыз-ақ дара (бір,ікі, отуз, сегизон) және күрделі (бір он, бешйегірмі, ікі қырқ) болып ескерткіштерде қолданылабереді.Ескерткіштерде есептік сан есімнен кейінартуқы (артық) сөзі тіркесіп келіп, нақтылы санесімге үстеме мағына қосады: өзім отуз артуқыүч ерті – мен отыз үштен асқанда хандыққаотырдым. Сондай-ақ күрделі сан есімдердіңарасында айтылып та қолданыла береді: отузартуқы бір йашыма – отыз бір жасымда; Табғачатлығ сүсі бір түмен артуқы йеті бің сүг ілкікүн өлүртім – табғаштың он жеті мың әскерінбірінші күні-ақ құрттым [2,169].Қазіргі түркі тілдерінде есептік сан есімгеқатысты фонетикалық ерекшеліктерге қоса, кейбірондық атауларының бірлік атауларына байланыстылығыкөрінеді. Мысалы: 3 – үч (әзерб.,қырғ., түрікм., ұйғ.), уч (өзб.), оч (тат.), үш(қаз., тува, шор, қ-қалп.), үс (як., хақ.), виссе(чув.); 7 – едди (әзерб.), еди (түрікм., түрік),жиде (тат.), чеди (тува), етти (құм., өзб.), сэтте(як.), четти (шор), сичче (чув.), жеті (қаз., қ-қалп., қырғ.), ете (башқ., ноғ.); 9 – доггуз(әзерб.), туңқиз (өзб.), тоңқұуз (ұйғ.), докуз(түрікм., түрік), таххар (чув.), тоқуз (як.), тоғысISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. А. Тұрсынова133(хақ.), тос (тува), тоғыз (қаз, қ-қалп.), туғыз(башқ., тат.); 30 – үш он (с.ұйғ.), үжен (тува),тоуз (әзірб., қырғ., құм., түрік, түрікм.), оттуз(ұйғ.), уттиз (өзб.), одус (алт., шор), отыз (қаз.,қ-қалп., ноғ), утыз (тат., баш.қ), ватар (чув.);түртон (с.ұйғ.), дөртен (тува), қырық (басымтілдерде қолданылады және фонетикалық варианттарымен);елу, эллик, еліг (басым тілдерде),биэс уон (якут), пісон (с.ұйғ.), бежен (тува);жетон (с.ұйғ.), чеден (тува), дьетен (алт.), йетмиш(әзерб., құм., түрік., түрікм., өзб.), иәтмиш(ұйғ.), етпис (ноғ.), етмеш (башқ.), жетпіс (қаз.,қ-қалп.), жетимиш (қырғ.), ситмел (чув.) [3].Көне жазбаларда реттік сан есімдер есептіксандарға –ынч, -інч, -нті жұрнақтарының жалғануыарқылы жасалады: екінті, үчінч, бісінч,онынч т.б. ал «Кодекс Куманикуста» реттік санесімдерді жасауда –нчы/-нчі, -ынчы/-інчі, -унчы/-үнчі жұрнақтары қолданылады: бірінчі,екінчі, төртүнчі, үчүнчі. Мысалдар: Тоқузынчай йіті отузқа йоқ ертүрміз – Тоғызыншы айдың27-не қараған күні аяқтадық. Екінті ҚушлағақдаЕдіз бірле сүңүшдіміз – Екінші ретҚушлағақда Егіздермен соғыстық; Ол йулдузекінчі көрүнді – Ол жұлдыз екінші рет қайтакөрінді.Ескерткіштерде есептік сан есімнің түбірінебарыс жалғаулары –қа, -ке жалғанып реттік санесім жасайды: Күлтігін қон йылқа йіті йегірімкеучды – Күлтегін қой жылы он жетіншікүні өлді. Бұл сөйлемде барыс жалғауы -ншы, -нші жұрнағының қызметін атқарып тұр.Орхон-Енисей жазбаларында есептік санесімдер ешбір жұрнақсыз тұрып та реттік санесім жасайды: ең ілк Тоқу балыкда сүңүшдіміз– ең бірінші Тоқу қаласында соғыстық. Кейдеүстеу сөздерге сын есімнің –қы, -кі жұрнақтарыжалғанып, реттік мағынадағы сан есімдердіжасайды. Мысалы: Ашнуқы Табғачдақы оғузтүрк ташығмыс – бірінші (алдыңғы) болып Табғаш,оғыз, түркі (халықтары) көшті.Ескерткіштердегі ашнуқы сөзі қазіргі түркітілдеріндегі алдыңғы, алғашқы, бастапқы сөздеріменсинонимдес мағынада қолданылып,реттік сан есім жасап тұр [2,170].Қазіргі түркі тілдерінде реттік сан есімніңжұрнақтары қазақ тілінде –інші, -ыншы (бірінші,алтыншы); құмық тілінде –инчи –ынчы, -юнчю (-үнчү) –үнчу, -нчи, -нчы (экинчи,уъчюнчю, доъртюнчю); татар тілінде –енче, -ынчы, -нче, -нчы (беренче, икенче, алтынчы);түрікмен тілінде –инжи, -ынжы, -үнжи, -унжы,-нжи, -нжы (биринжи, икинжи, үчүнжи); башқұрттілінде –енса, -ынсы, -нсе, -нсы (беренсе,икенсе, өсөнсе); чуваш тілінде –меш (перремеш– бірінші, иккемеш – екінші, виссемеш – үшінші);якут тілінде –ис, -ыс, -ус, -үс, -с (сүүс,тыһыннча); тува тілінде –кы, -ки, -чы, -чи, -ку, -кү, -гу, -гү (бирги, йинчи, тоску) түрінде қолданылады.Көне түркілік реттік сан есімнің жұрнақтарыныңқазіргі түркі тілдеріндегі сипатында фонетикалықөзгешеліктерді есепке алмағанда,чуваш, якут, тува тілдері көзге түседі.Көне жазбала ескерткіштерде жинақтық санесімдер жасайтын –н, -сін және -егү жұрнақтарыкездеседі: бірегү-біреу, икегү-екеу, үчегүүшеу.Бу үчегү қабусур қалтачу – бұл үшеуіқосыла қалса. Үчегүн қабысып сүлелім –Үшеуін біріктіріп соғысайық; Екін ара кісі оғлықылынмыс – Екеуінің арасында адамзат жаратылған;Екісін өзі өлтірді – екеуін өзі өлтірді;Бірін-бірі мың болур – Бір-біреуден мың болар;«Кодекс Куманикуста» жинақтық сан есімдердіжасауда ең жиі қолданылатын жұрнақтарға:-ов/-өв, -ар/-ер, -шар/-шер жатады. Мысалы:үчөв-үшеу, алтышар-алтау, үчер-үшеу.Жинақтық сандар бұл ескерткіште кейде түбірге–лық/-лік, -луқ/-лүк жалғану арқылы жасалады:үчлүк, төртлік. Өте сирек болса да, жинақтықсандар –та/-те жұрнағы арқылы жасалады:үчте, екіте, алтыта т.б.Г.И.Рамстедт ескерткіштердегі сан есімнің –егү жұрнағын монғол тілдеріндегі –ағу, -егү, -ла жұрнақтарымен байланыстырады: ғурбағула-үшеуле,дәрегүле-төртеуле;Ал қазіргі түркі тілдеріндегісінде көнеліктіфонетикалық өзгерістерімен сақтағандары да,жаңаша қолданыстары да бар. Қазақ, ноғай,түрікмен тілдерінде –ау, -еу (біреу, екеу, үшеу);ноғай, құмық тілдерінде -ав, -ев (бирев, экев,учов); қырғыз тілінде оо, өө (бирөө, экөө,үчөө); якут тілінде -ыа, –ыан, –йақ (алтыа,алтычан, алтау-ақ); тува тілінде –елээн, -алаан,–елээ, -алаа (үжелээ-үжелээн; бежелээ-бежелээн);шор тілінде –ала, -еле (пежеле, ужеле);өзбек тілінде –ов (биров, эков); ұйғыр тілінде –үлән, -лән (үчүлән, бешүлән иккилән); чуваштілінде -ан, -ен (иккен, таваттан) түрінде қолданылады.Болжалды сан есім көне жазбаларда аз кездеседі.Олар есептік сан есімдерге –ча, -че жұрнағыжалғану арқылы жасалады. Қазіргі қазақтіліндегі –дай, -дей жұрнағына сәйкес келеді.Елігче ер тутдымыз. – Елудей ер ұстадық.М.Қашқари сөздігінде болжалды сан мәнінде«өкүш, өкіл, тілім» сияқты көптік мәнін беретінсинонимдер кездеседіҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

134Көне түркі тіліндегі сан есім жұрнақтарының қазіргі түркі тілдеріндегі сипаты«Кодекс Куманикуста» болжалды сан есімдердіжасауда, біріншіден, түбір сөзге –ар/-ержұрнағы жалғану арқылы жасалса, екіншіден,есептік сан есімдердің басқа сөздермен (көбінесілтеу есімдігі мен шылау) тіркесіп келуі арқылыжасалады: бірер, бір анча-бір қатар т.б.Болжалдық сан есімнің көне түркі тіліндегітұлғасын қазіргі біраз тілдер сақтағандығыбайқалады.Атап айтсақ, болжалдық сан есімнің жұрнақтары–даған, -деген, -лаған, -леген, -таған, -теген, -дап, -деп, -лап, -леп, -тап, -теп; –дай, -дей, -тай, -тей қазақ, татар, башқұрт, ноғай тілдерінде(ондаған, йөзләгән, меңләгән, уьшевлеген,алтавлаган, онавлаган); –ча, -чә, -ча, -чеқырғыз, хақас, якут, түрік, татар, өзбек, әзербайжан(отысча, он писче, йүзләрчә); –лап/-ләпбашқұрт тілінде (унлап, утызлап, йөзлап); –тача, -ларча, -лаб өзбек тілінде (мингларча, унлаб,юзлаб) болып келеді.Бөлшектік сан есімдер ескерткіштерде үлүгі(бөлегі), сыңар (жарты) сөздері арқылы беріледі:Ікі үлүгі атлуғ ерті, бір үлүгі йадағ ерті;Бізінте ікі үчү суңарча артуқ ерті – Бізден екіүш(сыңар) есе артық еді.«Кодекс Куманикуста» бөлшектік сан есімдердіңмағынасын беретін сөздер: йарум, йарым(жарым), бучуқ, манас (бөлік), түн бучуқытүнніңжарымы, түннің екінші жартысы. Аталғанескерткіште бөлшекті сөздер кейбір сөз тіркестеріарқылы жасалады. Мысалы, төртүнчіүлүш деген сөз тіркесі бүтін үлүш-тің төрттенбір бөлігін көрсетіп тұр.Қазіргі түркі тілдерінде бөлшектік сан есімніңжұрнақтары бірінші сыңары шығыс септікте,екінші сыңары атау түрінде қолданылуқазақ, башқұрт, татар, қырғыз тілдеріне (өчтәнике (2/3); йөздән биш (5/100)) және біріншісыңары жатыс септікте, екінші сыңары атау түріндеқолданылу түрік, әзербайжан, құмық тілдеріне(үчдә ике (2/3); йүздә беш (5/100)) тәнболса, изафет түріндегі қолданыс тува, шор, құмық,хақас тілдеріне (үштүң ийизи (2/3), дөрттүңүжү (3/4); четтининь алтызы (6/7)), баяндаутүріндегі қолданыс құмық, алтай, тува, шортілдеріне (еттини эки боьлуьп бир пай (3 ½),бирни етти ярып, бир пай (1/7), дөрт боьлуьпбир пайын алдым (1/4)) тән екендігі көрінді.Қазіргі түркі тілдерінде топтық сан есімніңжұрнақтарын қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбектілдерінде –дан, -ден, -тан, тен (екіден, бирден,учтадан); башқұрт, татар, құмық, түрік, ноғайтілдерінде –шар, -шәр, -ар, -әр, –сар, -сер, -ар, -ер (унар, икешер, алтышар); хақас тілінде -лар,-лер, -ар, -ер (пірер, кілер, алтылар); якуттілінде –лыы, -лии, -луу, -лүү, -тыы, -тии, -туу,-түү, -дыы, -дии, -дуу, -дүү, -ныы, -нии, -нуу, -нүү (биирдии, икилии, үстүү) ретінде топтапкөрсетуге болады.Түркі тілдеріндегі сан есімді салыстыру барысындакөне түркілік қолданысты сақтағантілдер де, жаңаша сипатқа енген тілдер де кездесетінболса, басқа түркі тілдеріне қарағандаякут, чуваш тілдері ерекшілігімен көзге түседі.Бұны зерттеушілер аталған тілдердің даму,қалыптасуымен байланыстырады. Мысалдар:Биэс уон түөрдүм – Мен елу төртке толдым(якут). Перремешесем пахантарасшан пулна,иккемешесем паханасшан пулман – Біріншілеріжөндемекші еді, екіншілері бағынғылары келмеді.Вун ике сын – Он екі адам. Сакар вун вистенке – Сексен үш теңге. Сичче вис те, перрекас – Жеті рет өлше, бір рет кес. Иккен икерчеджиме, сакаран аван джапма лаййах – Екеуболып құймақ жегеннен, сегіз болып бөлшектегенжақсы чуваш).Сонымен, қазіргі түркі тілдеріндегі сан есімніңқысқаша сипатын тарихи-салыстырмалы,диахрондық, синхрондық әдіс-тәсілдерді қолданаотырып, төмендегідей қорытынды жасауғаболады:1. Қазіргі түркі тілдерінде сан есімнің мағыналықтоптарына қатысты ерекшеліктер де,ұқсастық пен айырмашылықтар да бар. Мысалы,бүкіл түркі тілдерінің ішінде өзбек тіліндегіесептік сан есімдер -та жұрнағы арқылы дажасалады. Яғни, басқа түркі тілдеріндегідейжұрнақсыз да, -та жұрнағы арқылы да қолданылубар: бир-битта, уч-учта, турт-туртта, бешбешта.2. Қазақ тілінен ерекшелік ретінде ұйғыроғызтобындағы кей тілдердегі 20, 30, 40, 50сандарын білдіретін сөздер 2, 3, 4, 5 санатауларының негізінде пайда болғандығын айтуғаболады: Ійгон (20), үжон (30), тортон (40)т.б.3. Реттік сан есімге қатысты ерекшеліктічуваш, тува, тофалар тілдерімен байланыстыайтуға болады, себебі аталған сан есімніңжасалуына барлық түркі тілдерінде –нч (варианттарымен)жұрнағы қызмет етсе, чуваштілінде бұл тұлға –меш жұрнағы, ал тува,тофалар тілінде –қы жұрнағы арқылы беріледі.4. Топтық сан есімдер түркі тілдерінің бәріндебірдей қолданыла қоймайды. Сан есімніңбұл түрі қазақ, қарақалпақ, өзбек, ұйғыр, башқұрт,құмық, ноғай, татар, хақас, чуваш, якутсияқты тілдерде ғана кездеседі.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

М. А. Тұрсынова1355. Бөлшектік сан есімдерге қатысты ерекшеліколардың сыңарларына (яғни, бірінші немесеекінші компонентіне) қатысты болып келеді.Қазақ тіліндегі сөздердің бірінші сыңарышығыс септікте, екінші сыңары атау түріндеқолданылып, бөлшектік сан жасаса, бұл башқұрт,татар, қырғыз, ұйғыр тілдеріне де тән болыпкеледі. Ал түрік, әзербайжан, құмық т.б.тілдерде сөздің бірінші сыңарындағы сөз жатыссептігі болып келеді. бұл тілдің тарихына байланыстықұбылыс, яғни жатыс септігнің шығыссептік орнына жүру кезеңіне сәйкес келеді.Түркі тілдерінің дамуы сонау көне замандарданбасталып, қалыптасу кезеңіне дейінбірнеше дәуірлерді бастан өткерді. Туыстас тілдердіңфонетикасы, лексикасы немесе грамматикасынақатысты жалпы түркі тілдеріне тәнортақ заңдылықтармен қатар, әрбір тілдің өзіндікерекшелігіне қатысты даму сатысы болды.Бұл – түркі тілдерінің даму, қалыптасу дәуірлерінебайланысты ерекшеліктердің бірі. Қазіргітүркі тілдерінің өзіндік табиғатын тануда салыстырмалы-салғастырмалыәдіс арқылы зерттеужүргізу – ерекше маңызы бар өзекті мәселе.Қазіргі түркі тілдерінің лексикалық құрамында,грамматикалық құрылысында өздерінетән түркілік тектестік, ұқсастық болғанымен,кей тілдерге қатысты елеулі ұқсастықтарыменқатар айырмашылықтары да бары байқалады.Сондықтан да белгілі бір тілдік ерекшеліктеріарқылы олар бір-бірінен ажыратылып отырады.Әрине, бірнеше ғасырлық тарихы бар бұл тілдердіңәрқайсысының бойында әр түрлі сипатболуы заңды да. Себебі олардың арғы тегі бірболғанмен, әрқайсысының өзіндік мекені, қа-лыптасу, даму жолы, тұрмыс-тіршілік, ғылымбілім,мәдениеті, салт-дәстүрі бар. Яғни олардыңәрқайсысы – жеке ұлт ретінде өзіндік тілиелері болып табылады. Сондықтан бұлардыңтілінің өзіндік ерекшелігі болмауы мүмкін емес.Әдебиеттер:1. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М.Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы:Мектеп, 1971. – 272 б.2. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегіқосымшалар. – Алматы, 1976. – 239 б.3. Исседования по сравнительной грамматикетюркских языков. Часть вторая. Морфология.– Москва: Изд. АН СССР, 1956. – 334 с.* * *В статье описаны особенности имен числительных всовременных тюркских языках на основе семантико-морфологическихпринципов, в частности, комплексное описаниесуффиксов образования имен числительных в разныхязыках: суффикс –меш в чувашском, суффикс –кы втувинском, в древнетюркских языках суффикс –агу/-егу,особенности их использования в формах родительного иотложительного падежей. В качестве объекта для анализавзяты примеры из древнетюркских памятников, а такжеобразцы использования имен числительных в современныхтюркских языках: кипчакском, карлукском, булгарском,огузском, уйгурско-огузском, киргизско-кипчакском.* * *There are described in the article features of numerals inmodern Turkic languages on the basis of semantic-morphologicalprinciples, in particular, the complex description ofsuffixes of formation of numerals in different languages: asuffix-mesh in Chuvash, a suffix -ky in Tuva, in ancient Turkiclanguages a suffix-agu/-egu, and also features of their use informs of genitive and ablative cases. As the object for theanalysis are taken examples from ancient Turkic monuments,and also samples of use of numerals in modern Turkic Kypchak,Karluk, Bulgar, Oguz, Ujgur-oguz, Kirgiz-Kypchak languages.ПьтпьторьроьпьлҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

136ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІМЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯПрименение инновационных технологий в профессиональной подготовкеучителя музыкиМ. Н. Бурамбаева 1 , Т. У. Оспанова 21 ст. преподаватель КазГосЖенПУ2 к.п.н., доцент Каз. нац. консерватории им. Курмангазы, Алматы, КазахстанАннотация. В статье показано применение инновационных технологий при подготовке педагогамузыкантас целью эффективного обучения учащихся. Рассматриваются аспекты методики чтенияс листа с использованием интерактивного компьютерного тренажера программы Helen Hiner «SoftWay to Mozart». Студенты в результате внедрения новых информационных технологий в процессобучения могут оперировать огромным количеством информации, интегрировать ее, имеютвозможность автоматизировать ее обработку, моделировать процессы и решать проблемы, бытьсамостоятельными в учебных действиях.Общество ХХI века переживает сложные последовательного, пошагового осуществленияперемены во всех его сферах и, прежде всего, в разработанной на научной основе решения какой-либосфере образования. Современные тенденции впроизводственной или социальнойобласти высшего образования диктуют необходимостьпроблемы» [1,c.8]. Данный процесс и опредешейновых приоритетов развития высляетпреимущества технологии, а именно:школы. Процесс интеграции в мировое - четкое определение конечной цели;образовательное пространство требует адаптации- разработка на основе цели объективныхи внедрения в практику наиболее кон-методов контроля ее достижения;курентноспособных, признанных в мировом - проектирование учебного процесса, определяющегомасштабе педагогических достижений. В современнойструктуру и содержание учебно-высшей школе, в учебном процессе познавательной деятельности учащихся.активно внедряются и используются инновационныеНесмотря на наличие огромного количествапедагогические технологии. В ее ос-инновационных методик, принципы реформи-нове лежит научное проектирование и воспроизведение,рования образования требуют, чтобы методы,гарантирующих успех педагоги-формы и средства обучения максимально сорованияческих действий. Педагогическую технологию ответствовали особенностям каждого этапаможно рассматривать как системную совокупностьусвоения содержания новой темы, в зависиностных,и порядок функционирования всех личмостиот конкретной педагогической ситуации.инструментальных и методологическихЗдесь следует упомянуть о технологии обуче-средств, используемых для достижения ния, представляющий собой метод реализациипедагогических целей. Причем важнейшим содержания обучения, предусмотренного учебнымипризнаком педагогической технологии являетсяпрограммами. Этот метод может собойее воспроизводимость на уровне педагогическогопредставлять и систему форм, методов ирезультата. Под инновационными тех-средств обучения, обеспечивающую наиболеенологиями в профессиональном образовании эффективное достижение поставленных целей.подразумеваются технологии, ориентированныеВ процессе учебной деятельности студентовна формирование системного творческого приоритет должен отдаваться проблемным,мышления и способности генерировать нестандартныеисследовательским и другим интерактивнымидеи при решении творческих произ-методам и педагогическим техникам, которыеводственных задач. По мнению Г.Селевко, актуализируют их познавательную деятельность«технология» представляет собой процесси формирование приемов мыслительнойISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012© 2012 al-Farabi Kazakh National University

Применение инновационных технологий в профессиональной подготовке137деятельности, работая в группе или индивидуальнов зависимости от применяемого методаобучения.В качестве совершенствования средств обученияв вузе необходимо учитывать дидактическиевозможности компьютерной техники.Это достигается путем создания с помощьюинтерактивной доски благоприятной среды дляколлективной работы, в которой преподавателиимеют возможность использовать и преподнестидействительно интерактивные материалыдля обучения своих студентов. Модернизацияметодической системы должна учитывать требованиятехнологического подхода в обучении,предполагающее разумное сочетание в учебномпроцессе гармонично взаимодействующих междусобой элементов педагогической системы обучения.Технологический подход предполагаетреализацию его следующих концептуальныхтеорий:-диагностическая постановка целей обучения;-отбор содержания, направленного на самостоятельнуюпоисковую деятельность студентов,разработку разноуровневой системызаданий, предусматривающих познавательнуюдеятельность учащегося, переходящую отрепродуктивного уровня к продуктивным, атакже системы заданий – измерителей длясамостоятельных и контрольных работ;-содержание должно включать личностный,субъектный опыт и потребности студента;-применение интерактивных методов обученияи педагогических техник с использованиемдидактических возможностей интерактивныхдосок;-объективное оценивание учебных достиженийучащихся на основе учебных задач – измерителей;-создание условий педагогическому коллективудля внедрения педагогических технологийв высшее образование, для повышения квалификациипедагогических кадров, способных иимеющих желание работать в этом направлении.Только современные инновационные технологииобучения могут обеспечить усвоениеучебного материала на уровне требований,предъявляемых высшей школе, высокий уровенькачества образования и гарантированноедостижение целей обучения. Так, например, назанятиях по концертмейстерскому классу однимиз видов деятельности является чтение слиста. Отработка навыков профессиональнойигры с листа требует острого мысленноговзора, мыслительной сосредоточенности, активногослуха и разумного управляемого движенияи безостановочного исполнения.Перед началом работы дается четкая установкана конечной цели на каждом этапе,например:1-й этап: исполнение строчки солиста ибасовой партии; 2-й этап: исполнение гармоническихфигураций в виде последовательностиаккордов в тесном расположении; 3-йэтап-воспитание художественно-образного понимания,восприятия музыкального произведения.Для достижения каждой цели педагог разрабатываетобъективные методы контроля: определениеуровня умения студента упрощать исокращать срединные прослойки в гармоническихфигурациях; фиксация динамики возрастанияумений партитурного прочтения нотноготекста от легких произведений к болеесложным произведениям. Чтобы студент достигпоставленных целей, на наш взгляд, целесообразноиспользовать цифровое пианино “Arius”/YDP-161,YDP-141[2]: применение и использованиевозможностей записывающих функцийцифрового пианино “Arius” /YDP-161,YDP-141одной мелодии, запись на двух дорожках поотдельности партий для левой и правой руки,которые затем можно воспроизвести вместе.Так, например, играя басовую партию левойруки, соединить с записью воспроизведениятемы вокальной партии через программу “Arius”/YDP-161,YDP-141, Owner’s Manual Moded’emploi. Manuel de instrucciones). Затем, используявозможности записи на двух дорожкахотдельно, исполнить партии правой и левойруки, воспроизвести одновременное звучаниедвух дорожек. Далее прослушать качество исполненияи на следующем этапе исполнитьвокальную партию на цифровом пианино содновременной записью воспроизведения аккомпанемента,используя функции Меню. Этопомогает целостному (безостановочному) исполнениюв процессе чтения с листа и слышаниювсей фактуры (полностью без упрощения исокращения) произведения.Одним из последних достижений инновационныхтехнологий в области начальногочтения нот с листа является использование интерактивногокомпьютерного тренажера и программыSoft Way to Mozart”[3], авторами которойявляются Helen Hiner и программистВалерий Кухтиев. Программа Soft Way toВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

138М. Н. Бурамбаева, Т. У. ОспановаMozart предполагает наличие компьютера, синтезатораи пакета программного обеспечения. Воснове самой программы лежит концепцияраннего развития, предполагающая обучениедля детей (с 2-х летнего возраста) и взрослых.Программа опирается на имеющиеся навыки:-Речевую память. Упражнения для чтения сигрой и проговариванием нот музыкальногоАлфавита назад, вперед на уровне автоматизма.Музыкальный текст, выученный на уровнепроговаривания – это шаг к развитию музыкальногослуха и голоса, точка опоры в пониманиимузыкальной организации звуков.-Восприятие картины и цвета. Чтению нотспособствует визуально-графическое восприятие.В абстрактных нотах 'До Ре Ми' закодированыобразы, в картинках, которые являютсяфонетически подобными этим слогам -'Door/Дверь', 'Rain/Дождь', 'Mirror/Зеркало', ит.д. Отработка навыка определения ноты налинейке нотного стана красного цвета илимежду линейками-синего. 6 представлений(презентаций) нотного стана (текста). Развитиеспособности обучающихся визуально восприниматьнотное письмо в системе, а не вырываякаждую ноту из общего контекста.-Способность коордированно нажимать клавишифортепиано. Возможность слушать проигранныепьесы, играть их левой, правой илиобеими руками.Главные особенности программы:Простой интуитивно понятный интерфейс.Два вида обозначения нот - итальянский(Do,Re,Mi) и алфавитный (C,D,E);Возможность скрывать ноты для запоминания;Возможность выбора части пьесы для тренировок.Компьютерные технологии, позволяют сделатьэту систему диалоговой, а интерактивноеобучение образовательного пакета Soft Mozartэффективно направляет самостоятельную работуучащихся, так как пьесы изучаются савтопроверкой правильности исполнения ивизуальными подсказками в трудных местах.Мультипликация помогает понимать длительностьнот, развивать координацию без всякихзвуковых словесных или письменных пояснений.Это упрощает и ускоряет чтение сложногомузыкального текста, делает его доступнымдля понимания. Такая поддержка обеспечиваетобучающихся разного уровня подготовкинавыкам чтения нот и игры на инструменте.Данная программа корректируется: походу продвижения уровня навыков чтенияпостепенно все программные подсказки удаляются,моделируя чтение с листа и игру наобычном фортепиано. Азбучная презентацияНотного стана помогает развивать теоретическиезнания с этапа – «читаю-нахожу» уже ссамого первого занятия. Преимущества этойвозможности трудно переоценить. Она помогаетсоединять графическую презентацию нотногостана с воспроизведением на клавишноминструменте (вижу – нахожу – слышу), а графическоеизображение названий нот позволяеттакже включать в этот процесс пропеваниесольфеджио голосом и внутренним слухом -пропеваю). Это объединяет визуальное, мускульное,вокальное и аудио восприятия в единыйпроцесс (вижу – нахожу– слышу – пропеваю).Азбучный Нотный стан в совокупностис фортепиано - базовый инструмент для развитиянавыков нотного чтения, музыкальногослуха. Он же является точкой опоры развитияфундаментальных навыков музыкального образования,так как делает обучение общедоступными основывается на интуитивном пониманиисистемы: нотная запись – звук – вокальноевосприятие – слуховой анализ – мышечноевосприятие.Итак, в условиях вуза, в процессе обученияспециальным дисциплинам возможно и необходимоприменение инновационных технологий,интерактивных методик преподавания.Кроме, указанных выше, разработки разноуровневыхзаданий, применения цифрового пианино“Arius” /YDP-161,YDP-14 интерактивноеобучение образовательного пакета Soft Mozart,интерактивной доски, возможно использованиеи метода анализа ситуаций. Основнымиидеями данного метода являются:- отклонение от классической системы преподаванияи ориентация на получение не единственной,а несколько истин и ориентация в ихпроблемном поле;- овладение не готовыми знаниями, а ихвыработка, сотворчество учащегося и преподавателя;- результатом применения метода являютсяне только знания, но и навыки профессиональнойдеятельности;- получение не только знаний на фоне практическихнавыков, но и развитие системы ценностейстудентов, профессиональных позиций,жизненных установок.Технология данного метода заключаетсятом, что по определенным правилам разраба-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Применение инновационных технологий в профессиональной подготовке139тывается модель конкретной ситуации, произошедшейв реальной жизни, и отражается тоткомплекс знаний и практических навыков, которыестудентам нужно получить. Эта модельпредставляет собой текст объемом от несколькихдо несколько десятков страниц. Студентыпредварительно прочитывают и изучают его,привлекая к этому самые различные источникиинформации. После этого идет подробное обсуждениесодержания. При этом преподавательвыступает в роль ведущего, генерирующеговопросы, фиксирующего ответы, поддерживающегодискуссию, т.е. в роли диспетчера процессасотворчества.Отличительной особенностью данного методаявляется создание проблемной ситуациина основе фактов из реальной жизни. Студентправильно анализирует ситуацию, т.е. симптомыпроблемы, выявляет возможные причиныих появления, устанавливает истинную причину,анализирует возможные варианты решения,выбирает наиболее оптимальный из них,приводит его в действие и параллельно осуществляетконтроль. Для этого ему нужнызнания, владение определенной методикой иопыт.При решении создавшейся проблемы студентне только использует полученные знания,но и проявляет свои личностные качества, вчастности, умение работать в группе, а такжедемонстрирует уровень понимания ситуации.Студент должен уметь вычленить основное,принимать правильные решения, с учетомвозможных последствий и возможных препятствий.Преподаватель должен дать студентамопределенную свободу действий, он долженлишь координировать работу. В каждой подгруппенужно создать условия самодисциплиныи самоорганизации. Одна из задач преподавателязаключается в обучении студентовкультуре общения и ведения дискуссии.Таким образом, можно сделать вывод, чтоданный метод позволяет использовать теоретическиезнания, овладеть методологией и ускоритьусвоение практического опыта. Методанализа ситуаций создает возможности длятворчества, как преподавателя, так и студентов.Для формирования и развития у студентовпознавательной активности и умственной самостоятельностинеобходимо разрабатывать специальнуюсистему самостоятельных работ, длявыполнения которых необходимо использоватькомпьютерные и информационные технологии.Отметим, что традиционная методика преподаванияпедагогических и исполнительскихдисциплин в вузе испытывает сегодня определенныеизменения, в качестве важнейшейцели обучения выдвигается не восприятие изапоминание информации, а формированиеумения самостоятельно добывать, анализировать,структурировать и эффективно использоватьинформационно-интеллектуальные ресурсы.Международная практика давно доказалацелесообразность внедрения в учебный процессразнообразных форм самостоятельной работыстудентов. Только в процессе самостоятельнойработы достигается глубокое и всестороннеосмысление научных знаний, выработка уменияприменять их в разнообразных жизненныхситуациях. Современные требования, предъявляемыек подготовке специалистов, требуют отвысшей школы интерактивизации самостоятельнойработы студентов. Основная цельсамостоятельной работы сводится к развитиюпознавательных способностей, поисковых навыкови исследовательского потенциала студентов.Поэтому самостоятельная работа студентовпо овладению научными знаниямидолжна стать ведущей формой вузовского обучения,а необходимость ее активизации, систематическогоруководства и методического совершенствованиядолжна выступать одним изважных дидактических принципов, реализациякоторого способствовала бы повышению качествапрофессиональной подготовки.Недооценка самообразования приводит кснижению интереса у будущих специалистовинтереса к творческой деятельности, снижениюпрофессионализма. Осознанное отношение студентовк самостоятельной работе способствуетразвитию у них отражательно-репродуктивногои творческого уровня и способностей работы сразличными источниками, осмысленное применениеих в повседневной, профессиональной идругих видах деятельности. Личностный смыслсамостоятельной работы заключается в формированиипредметной, социальной целостнойструктуры будущей профессиональной деятельности.Поэтому знания, умения и навыкидолжны выступать для студентов не самоцелью,а одним из важнейших средств и условийразвития личностных и профессиональныхкачеств. Степень включенности студентов всамостоятельную работу определяется тем,насколько широкие возможности представляетим дидактическая система для проявления личностнойактивности в плане целеобразования иВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

140М.Н. Бурамбаева, Т.У. Оспановацелеосуществления, для самоорганизации, самовоспитанияи саморазвития. Отметим также,что самостоятельная работа студентов, - преждевсего творчество, аккумулятор новых идей,генератор творчески неординарно мыслящихстудентов.В активизации самостоятельной работы студентовбольшую роль играют электронныеучебники, которые дают возможность по углубленномуизучению некоторых тем или разделов,повышают интенсивность и качествосамостоятельной работы. Это позволяет усилитьобразовательные эффекты применения инновационныхпедагогических программ и методик,поскольку дает преподавателям дополнительныевозможности для построения индивидуальныхобразовательных программ студентов.Студенты в результате внедрения новыхинформационных технологий в процесс обучениямогут оперировать огромным количествоминформации, интегрировать ее, имеют возможностьавтоматизировать ее обработку, моделироватьпроцессы и решать проблемы, бытьсамостоятельными в учебных действиях.В процессе изучения специальных музыкально-теоретическихи музыкально-историческихдисциплин, в условиях группы, возможноприменение методов проблемного обучения,метода внедрения дискуссий, ролевой игры,различных творческих заданий.В заключении хочется отметить, что процессглубоких перемен, происходящих в современномобразовании, выдвигает в качестве приоритетнойпроблему творчества, развития творческогомышления, углубления и расширенияимеющегося багажа знаний, кругозора и эрудиции.Эти задачи будут более эффективно икачественно решаться при условии внедренияинновационных технологий в процесс обучения.Литература:1. Селевко Г.К. Современные образовательныетехнологии. – М., 1998. – 236 с.2. YAMAHA. ARIUS YDP-161, YDP-141. –Руководство пользователя. – 2010. – С.39.3. Music Vision-International. USPatent №7629527.Web Design & Seo by Mean Sun программы«Soft Mozart». – 2002-2012.* * *Бұл мақалада педагог-музыканттың кәсіби даярлауындағыинновациялық технологияның қолдануы көрсетіледі.Танымдық қызметті белсендіруде, білімдерді тереңдетудеолардың маңыздылығы карастырылады. Мақалада инновациялықтехнологияның қолданысы педагог-музыканттыңдайындығының мақсатпен оқы - тиімді тәлімтәрбиесініңкөрсетілген. Helen "Soft Way to Mozart" дегенHiner бағдарламасының интерактивті компьютер тренажерпайдалануымен бірге парақтан бірден оқу әдістемесініңаспектілері қастырылады. Студенттер жаңаинформациялық технологияларды оқыту процессіне енгізунәтіжесінде ақпараттың көп мәліметтерімен меңгеру,оны интеграциялау, оны автоматтандыру өндеуге мүмкіндікболу, жоспарлау және мәсілелерді шешу, оқу ісәрекетіндеөз бетімен жұмыс істеу қабілетті болу керек.* * *In this article the features of innovative technologies areexamined in professional preparation of teacher-musician.Their meaningfulness opens up in activation of cognitiveactivity, deepening of knowledge.We show the application of innovative technologies in thepreparation of the teacher-musician for the effective trainingof students. We consider the following aspects of themethodology of reading the sheet using an interactivecomputer simulator program Helen Hiner «Soft Way toMozart». Students from the introduction of new informationtechnologies in the learning process can operate a hugeamount of information, integrate it, have the ability toautomate a process, simulate processes and solve problems, beself-sufficient in training activities.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Из опыта изучения поэзии акынов в группах с русским языком обучения транспортного колледжа141Из опыта изучения поэзии акынов в группах с русским языком обучениятранспортного колледжаГ. А. Каламбаевак.п.н., доцент КазАТК им. М. Тынышпаева, Алматы, КазахстанАннотация. В статье выделяются следующие наиболее эффективные методы и приемы изученияпоэзии акынов на основе текстов на казахском языке: комплексный комментарий (историкокультурный,лингвистический, этнографический); сопоставительный анализ оригинала и переводапо следующим уровням (лексико-семантический, образно-смысловой, интонационно-ритмическийи синтаксический); работа с двуязычными словарями, заучивание наизусть стихотворных текстовна языке оригинала, использование эвристической беседы с преимущественным вниманием кнационально-специфическим средствам образно-художественной выразительности. Изучениепоэтических текстов в оригинале способствует более глубокому пониманию идейно-художественногосвоеобразия произведений, активизации познавательной и речевой деятельностиобучающихся, приобщению их к истокам национальной культуры казахского народа.В условиях повышения интереса не только кязыку, но и к быту, традициям, литературе иистории Казахстана появляется необходимостьизучения произведений казахской поэзии врусскоязычных группах транспортного колледжана основе текстов в оригинале. Проиллюстрируемэто положение на примере урокапо изучению творчества акына Тлеуке Кулекеулы,яркого представителя акынской поэзииII половины XVIII века.Тлеуке Кулекеулы, прозванный в народе занаходчивость и остроумие Шал акыном, прославилсяуже в пятнадцать лет. Он всегда находилсяв гуще народа. Сказания, песни, стихиакын создавал экспромтом, изумляя слушателейостроумием, находчивостью, красноречиеми блестящим даром импровизации.Шал акын собрал предания о происхожденииказахского народа, о родах, образовавшихказахскую нацию, составил генеалогию ханов.Произведения Шал акына представляют собойразмышления о религии, морали, смысле жизни.В своих стихах и песнях он воспевал единствои сплоченность народа, призывал людей бытьдобрыми и справедливыми. Одна из главныхтем его творчества – основные вехи в человеческойжизни – младенчество, детство, юность,зрелость и старость.В произведениях Шал акына казахская поэзияподнялась на новую ступень развития исделала шаг вперед к реализму.После биографической справки можно приступитьк изучению его стихотворения «Невсех коней в байге награда ждет…».Художественный перевод, как известно,используется на заключительном этапе работынад произведением. Но на уроках казахскойлитературы в группах с русским языком обуче-ния вследствие того, что учащиеся еще недостаточнохорошо знают казахский язык, можнопредложить им познакомиться в начале с переводом,выполненным Всеволодом АлександровичемРождественским [1, с. 94 ]На каждой парте - отпечатанный оригинал иперевод.Бәйгеден келе бермес малдың бәрі,Қатарға ене бермес жанның бәрі,Кешегі жиырма бестің дер шағындаКелісіп тұрушы еді сәннің бәрі.Асу- асу жерлерді арыстадым,Қайда дүбір бар болса қалыспадым,Кешегі қас батырлар,қайран жақсыАлдында хан,қараның қарыштадым.Бұл күнде көңілім ауыр қорғасыннан,Өткіздім жігіттікті мен басымнан.Сауырдан су төгілмес боз жорға едім,Тарлан тартса танбайтын жорғасынан.Өткен еске түскенде құлазимын,Ақ киіктей айрылған ордасынан. [2, с. 148-149].Не всех коней в байге награда ждет,Под меру общую не вгонишь весь народ.Еще вчера мне было двадцать пять,Все было к месту, было все под стать.Я столько перевалов одолел,На стольких пиршествах больших сидел!Хан и батыры, люди - стар и мал,-Пред вами я стихами гарцевал.Но молодость прошла. Перед концомДуша моя вся налита свинцом.Был иноходцем с крепким крупом я,Ни разу не сбивалась рысь моя.Я, вспомнив юность, головой поник,Я - как отставший от других киик.Прежде чем приступить к анализу стихотворения,необходимо дать краткий этнографическийкомментарий. В стихотворении требуюткомментария такие понятия как байга, иноходец,киик, свинец.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

142Г. А. КаламбаеваИноходец (боз жорга) у казахов являетсясвященным, к нему издавна относились с особымпочитанием. Он символизирует молодость,высший мир. Поэтому неслучайно в жертвудухам предков казахи приносили белую кобылу.В эпических произведениях конь являетсяне только средством передвижения, но и вернымспутником, мудрым помощником (например:конь Тайбурыл батыра Кобланды, коньТарлан батыра Ер – Таргына и конь Байчубарбатыра Алпамыса).Образ коня запечатлен в казахских пословицахи поговорках: «Быстроногому коню иветер – плетка», «Повадки коня одному хозяинуизвестны», «Коню на смену жеребенокприходит».Любовь казахского народа к лошади сказаласьи в языке, очень богатом специальной терминологией.Например: торы (гнедая), жирен(рыжая), құла (саврасая), күрең (бурая), көк(сивая), бурыл (чалая), кара (каряя), шабдар(игреневая), кер (мухортая), сары (буланая), ала(пегая), ақ сары (соловая), сұр (голубая) и др.Байга (бәйге) 1. скачки; 2. приз на скачках;премия. Издавна в общественных, семейных идругих праздниках, в силу кочевого укладажизни и особенностей окружающей среды наиболеераспространенными были конные состязания(байга, жорга жарыс, кокпар и многиедругие), развивающие в людях силу, ловкость,мужество.Киик (киік) – сайгак. Образы сайгака, джейрана,косули являются сугубо казахскими традиционно-поэтическимисимволами. Они считаютсяв народе очень благородными и безвреднымимиролюбивыми хозяевами степи,которые питаются только чистой растительнойпищей. Сайгак, джейран, косуля для казаховявляются символами святого духа, свободы,гармонично сочетающейся внешней и духовнойкрасоты. Существовало древнее поверье о том,что человека, истребившего одного из этихсвященных животных, ждет беда или смерть.Можно на уроке с учащимися прослушать отрывокиз кюя Құрманғазы «Ақсақ киік».Очень ценятся в народе даже рога сайгакасчитается, что они охраняют дом от несчастья.Қорғасын – свинец – символ тяжести,тоскливого и печального состояния души, твердости,суровости характера человека.С давних времен существовало страшноенаказание – расплавленным свинцом заливатьгорло неугодных поэтов и певцов. Есть старинноенародное предание, в котором рассказываетсяо том, как великий жырау Кет – Бұғаизвестил грозного Чингиз хана о гибели еголюбимого сына Джучи и смог избежать суровогонаказания. За тяжкую весть поплатиласьдомбра – по приказу хана горловина домбрыбыла залита расплавленным свинцом.После такого этнографического комментарияи выразительного чтения стихотворения назанятии разворачивается эвристическая беседа,в результате которой учащиеся приходят ксамостоятельным выводам об идейно-художественномсодержании произведения: 1. Какаяафористическая мысль выражена в первых двухстроках стихотворения? 2. Как автор описываетсвою молодость? Прочитайте эти строки. 3. Какимисловами выражает акын мысль о быстротечностивремени? 4. Можете ли вы вспомнитьиз произведений других поэтов строки обыстротечности молодости? 5. Как меняетсяинтонация в строках, в которых выраженаосновная мысль стихотворения? 6. Какиестроки отражают душевное состояние автора?Чем вызвано это тяжелое душевное состояниепоэта? 7. Почему душа поэта «налита свинцом»?8. С кем сравнивает себя автор? Почему?Воспринять во всей глубине и полнотепроизведение Шал акына помогает обращениек оригиналу. При чтении оригинала преподавательобращает внимание на правильностьпроизношения, учит соблюдать интонации.После выразительного чтения оригиналаучащиеся под руководством преподавателя припомощи словарей раскрывают значение непонятныхслов и выражений, а затем выписываютв тетрадь.Бәйге 1. скачки; 2. приз на скачках; премия.Мал 1. скот; домашние животные.Қатар 1. ряд; 2. строй, шеренга.Ену 1. входить; поступить.Жан I 1. душа, дух; 2. живое существо, человек.Шақ II 1. период.Сән 1. изящество; 2. роскошь; 3. мода.Асу III перевал.Арыстау – здесь: одолевать.Дүбір топотҚалыспау не оставаться, не отставать.Қас III настоящий, подлинный.Қайран 1. жаль; увы.Қара – здесь; простой народ.Көңіл настроение.Ауыр тяжелыйҚорғасын свинец.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Из опыта изучения поэзии акынов в группах с русским языком обучения транспортного колледжа143Өткізу 1. пропустить; 2. прожить.Жігіттік 1. молодость.Сауыр круп.Боз 1. ( масть животных ).Жорға иноходец.Тарлан сивый ( масть иноходца ).Тарту 1. тянуть, тащить.Жорғалатып жүру - идти иноходью.Құлазу опустошение ; пустовать ( состояниечеловека )Киік сайгак.Айрылу 1. лишиться ; 2.упускать; 3. Разлучаться;расстаться.Сопоставляя по строкам оригинал и перевод,учащиеся отмечают, что в первых двух строкахотразилось глубокое философское отношениеавтора к миру. Иносказательный смысл строкзаключается в том, что акын сравнивает жизньчеловека образно с байгой, постоянной борьбой.Не все кони на скачках занимают призовыеместа, так и люди в жизни не все достигаютжелаемых вершин.Так, Всеволод Рождественский для передачинационального колорита произведения слово«байга», которое в первых строках несет основнуюсмысловую нагрузку, оставляет непереведенным:Не всех коней в байге награда ждет,Под меру общую не вгонишь весь народ.Очень удачно, подчеркивают учащиеся,переведены строки, в которых выражена мысльавтора о быстротечности времени:Еще вчера мне было двадцать пять,Я столько перевалов одолел,На стольких пиршествах больших сидел!Хан и батыры, люди – стар и мал, -Пред вами я стихами гарцевал.Преподаватель напоминает учащимся строкииз произведений других поэтов о стремительностивремени, о быстротечности молодости(А.С.Пушкин «Вновь я посетил …»; Рудаки«Стихи о старости»; Бухар жырау «О, былыедвадцать пять!»).Учащиеся отмечают, что в строке «Душамоя вся налита свинцом» отражается грустноенастроение и печальные думы автора. При этомони замечают, что, начиная с этих строк, меняетсяинтонация в стихотворении.Также вызывают интерес строки, в которыхавтор сравнивает себя с иноходцем:Был иноходцем с крепким крупом я,Не разу не сбивалась рысь моя.Акын сравнивает себя в молодости с иноходцем.Образ коня символизирует молодость, красоту,силу, ловкость.Противопоставлены этим строкам последниестроки в стихотворении, в которых автор описываетсвою старость:Я, вспомнив юность, головой поник,Я – как отставший от других киик.Слово «киик» переводчик оставил без изменения.И это понятно, потому что киик – сайгакявляется сугубо традиционно-поэтическим символомсвятого духа, свободы и красоты. Авторсравнивает себя в старости с отставшим отдругих сайгаком. Весь смысл жизни, считаетакын, заключается в том, что человек должендостойно ее прожить, чтобы в старости нежалеть о бессмысленно ушедших годах.Рассматривая стих оригинала, учащиеся отмечают,что он написан одиннадцатисложнымстихом, зарифмованным в четверостишиях потипу а – а – б – а. А в переводе использованпятистопный ямб, с парной рифмовкой а – а – б– б.И в оригинале, и в переводе в наиболеезначимой второй строфе рифмуются глаголы:одолел – сидел – гарцевал, передающие динамичностьстихотворения.В целом, подчеркивают ученики, переводблизок к оригиналу. Всеволод Рождественскийпостарался передать идейно-тематическийсмысл оригинала и особенности его художественнойформы.В конце работы можно предложить учащимсядома выучить наизусть стихотворениеТлеуке Кулекеулы в оригинале.Таким образом, сопоставительный анализоригинала и перевода помогает не толькоболее глубокому постижению учащимися идейно-художественногосодержания произведения,но и лучшему, эффективному усвоению имигосударственного языка и приобщению их кбогатому духовному наследию казахского народа.Литература:1. Поэты пяти веков. Казахская поэзия ХV–начала ХХ веков. Пер. с каз. − Алма-Ата:Жазушы, 1993 г. – 336 с.2. Ай, заман-й, заман-ай... (Бес ғасыр жырлайды).2 томдық (Құрастырушы М. Мағауин,М. Байділдаев). – Алматы: ҚазақССР Баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитетіБас редакциясы – РББ. Т. 1., 1991. –384 б.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

144Г. А. Каламбаева* * *Мақалада қазақ тіліндегі мәтіндер негізінде берілгенақындар шығармашылығын оқып зерттеудің неғұрлымтиімді әдістері мен тәсілдері, яғни кешенді түсініктемелерберу (тарихи-мәдени, лингвистикалық, этнографиялық);түпнұсқа мен аударманың салыстырмалы сараптамасыкелесідей деңгейлерде (лексика-семантикалық,,бейнелімәнді,екпіндік-ырғақтыжәне синтаксистік), қос тілдісөздіктермен жұмыс, түпнұсқа тілде өлең мәтіндерінжаттау, эвристикалық пікір алмасулар мен әңгімелесулерайқындалып көрсетілген. Поэзиялық мәтіндерді түпнұсқадаоқу шағармалардың идеялық-көркемдік ерекшелік-терін тереңірек түсінуге,білім алушылардың танымдықжәне тілдік іс-әрекеттерін белсендіруге,оларды қазақ халқыныңұлттық мәдениеті бастауларына барынша жақындатуғамүмкіндік береді.* * *In the given article the most effective methods and waysof studying the poetry of akyns on the base of texts in theKazakh language, a complex commentary, the comparativeanalyses of an original work and its translation are considered.Studying the poetry in original helps to understand well theidea and art peculiarity of literary works, develop perceptionaland speaking skills of students and to adjust them to thesources of national culture of Kazakh people.Методика выполнения лабораторных работ по русскому языку для неязыковыхспециальностей вузовК. М. Абильдаевак.п.н., доцент Актюбинского университета им. С. Баишева, Актобе, КазахстанАннотация. Бұл мақалада жоғары оқу орнында оқылатын орыс тілі пәндерінің гуманитарлықжәне экономикалық мамандықтарға арналған зертханалық жүмыстарына әдістемелік нұсқауыкарастырылған.Курс русского языка как дисциплина общеобразовательногоцикла рассчитан на студентовказахских отделений университетов (бакалавриат).Коммуникативные цели и задачи практическоговладения языком являются концептуальными,базисными. Студенты бакалавриата,совершенствуя речевые навыки и умения,формируя новые, связанные с научнойсферой коммуникации, овладевают дополнительнымпо отношению к родному языку средствомобщения, то есть способностью решатьлингвистическими средствами реальные коммуникативныезадачи в конкретных речевыхситуациях из научной сферы, получают вконечном счете глубокое и качественное профессиональноеобразование.При выполнении лабораторной работы порусскому языку для гуманитарно-техническихи экономических специальностей рекомендуетсяиспользование следующих компонентов:представление о функциональной дифференциациисовременного русского языка; овладениеосновами культуры научной речи – устнойи письменной; формирование таких компетенций,как умение создавать научные тексты разныхжанров, умение преобразовывать письменныйнаучный текст в устный.Необходимые для усвоения курса знания восновном получены в школьном курсе русскогоязыка, на начальном этапе обучения в вузе этизнания получают углубление в курсе «Русскийязык»:представление о функциональной дифференциациисовременного русского языка; начальныезнания о функционально-смысловыхтипах речи; знание об основных единицахязыка (их название, форма, семантика, функцияв речи); представление о литературной норме инормативных словарях;задачи научной речи, ее разновидности; закономерностиречевой организации научныхтекстов различных жанров; специфику академической,учебно-научной и научно-популярнойразновидностей научной речи; содержаниеи технологии основных этапов составлениянаучного текста; основные нормы (языковые,коммуникативные, этические), связанные снаучной коммуникацией и их функции; основныеисточники справочной информации.Студент должен уметь:составлять научные, учебно-научные и научно-популярныетексты различных жанров;оформлять письменный научный текст в соответствиис требованиями к оформлению реферата,курсовой, дипломной работы, статьи ит.п.; преобразовывать академический текст вучебно-научный и научно-популярный в соответствиис коммуникативной задачей; строитьISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Методика выполнения лабораторных работ по русскому языку для неязыковых специальностей вузов145устное научное выступление в соответствии срекомендациями академической риторики; приниматьучастие в устной научной дискуссии,пользуясь обоснованной системой аргументови соблюдая этические нормы и правила этикета;оценивать чужой и свой научный (устныйи письменный) текст с точки зрения содержанияи оформления; исправлять собственныеошибки; давать рекомендации по исправлениюошибок; пользоваться справочными источниками(нормативными словарями и справочниками;рекомендациями ГОСТа библиографическогоописания и т.д.), в том числе электроннымиудаленного доступаИтак, по теме «Разновидности научногостиля» автор предлагает обратить внимание наследующее.В научном стиле выделяются несколькоподстилей, или разновидностей, различающихсяадресатом речи, целями, степеньюдоступности, материалом, жанрами, рядомязыковых особенностей. Авторы большинстваучебных пособий по стилистике и культуреречи выделяют три такие разновидности: собственнонаучный, научно-учебный и научнопопулярныйподстили[1].Основной разновидностью является собственнонаучный подстиль, который предполагаетобращение специалиста к специалисту, тоесть адресату, владеющему и специальныминаучными сведениями, и языком той или инойнауки. Основными отличительными признакамиданного подстиля являются академическая точностьпередаваемой информации, максимальнаястрогость и логическая последовательностьнаучного изложения. Материалом для изложенияявляются точные научные сведения,описание опытов, экспериментов и полученныхрезультатов и доказательство их истинности.Реализуется собственно научный подстиль встрогой академической речи – в научныхдокладах, статьях, тезисах, монографиях, диссертациях,авторефератах диссертаций. Длянего свойственны все языковые особенностинаучного стиля, описанные в предыдущем параграфе.Научно-учебный подстиль предполагает обращениеспециалиста к неспециалисту илибудущему специалисту, которые уже владеютначальными сведениями в той или иной областинауки, достаточными для усвоения сообщаемойновой научной информации. Основнойцелью является активизация логического мышления,на первый план выступает обучающаяфункция. Материалом является научная информация,необходимая адресату для получениянекоторой суммы знаний с целью полученияобразования или приобретения специальности.Реализуется научно-учебный подстиль вучебной литературе для учебных заведенийразличных типов, справочниках, методическихпособиях, рефератах, лекциях, объясненияхучителя на уроке. Изложение в научно-учебныхтекстах «проводится по принципу «от незнания– к знанию, от меньшего знания – к большему»:термины вводятся с опорой на уже известные,большое внимание уделяется объяснительнойчасти, совершенно новые, еще не устоявшиесяв науке термины и понятия отсутствуют»[2].Наряду со строгими, академическими средствамисобственно научного подстиля здесьприсутствуют и такие, которые помогаютсделать научную информацию более доступной.С этой целью используется большое количествопримеров, иллюстраций, таблиц, схем,сравнений, пояснений, толкований и т.п. Вустной научно-учебной речи может быть использованаи разговорная, образная, эмоционально-экспрессивнаялексика.Объем сообщаемой информации ограничиваетсягосударственными образовательнымистандартами, учебными планами, учебнымипрограммами. Характер изложения зависит отвозраста обучающихся, степени владения первичныминаучными знаниями, уровня и ступениполучаемого образования – начальное,основное общее, полное (среднее), профессиональное(среднее специальное и высшее)образование. Естественно, что учебные пособиядля вузов ближе к собственно научному подстилю,а для начальной школы – ближе кнаучно-популярному.Рассмотрим научно-учебные тексты, посвященныеописанию клеточного строения организма,из учебных пособий, предназначенныхдля учащихся разных возрастов.1. Наше тело состоит из миллиардов оченьмаленьких клеточек, как дом из кирпичиков.Эти «кирпичики» такие маленькие, что их можноувидеть только через специальный увеличительныйприбор – микроскоп. Называются«кирпичики» клетками. Клетки работают беспрерывно,даже когда мы спим, поэтому намнадо питаться, чтобы дать им энергию (Атласдля начальной школы. Организм человека иохрана здоровья. – СПб.; М., 2000. – С. 9).2. Наше тело, как и тело всех многоклеточныхорганизмов, состоит из клеток.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

146К. М. АбильдаеваКлеток в организме человека многие миллиарды– это его главный структурный и функциональныйэлемент.Кости, мышцы, кожа, нервы – все они построеныиз клеток. Клетки активно реагируютна раздражение, участвуют в обмене веществ,растут, размножаются, обладают способностьюк регенерации и передаче наследственнойинформации.Продолжительность жизни клеток нашегоорганизма различна. Так, некоторые клеткикожи живут 7 дней, эритроциты – до 4 месяцев,а вот костные клетки – от 10 до 30 лет (СонинН.И., Сапин М.Р. Биология. 8 кл.: Учеб. дляобщеобразоват. учреждений. – М., 2004. – С.28–29).В пособии для поступающих в вузы «Биология»под ред. акад. РАО Н.В.Чебышева биологииклетки посвящен целый раздел, занимающийболее 60 страниц. Раздел изобилуетспециальными терминами, отсутствующими ввышеуказанных пособиях, сокращениями, различнымисхемами. Для образца приведем лишьотдельные фрагменты этого раздела.Краткая история цитологии.В настоящее время учение о клетке являетсяво многих отношениях центральным пунктомбиологических исследований. После изобретениямикроскопа стало возможным изучениестроения животных и растений, невидимогопростым глазом . к началу XX в. благодаря созданиюклеточной теории сформировалось представлениео единстве органической природы, сталопонятно, что клетка – это важнейшая составляющаячасть всех живых организмов и в мирерастений и в мире животных.Общее строение клеткиФорма клетки. Различают клетки с изменчивойформой (амебы, лейкоциты и др.) иклетки, форма которых более или менее постояннаи специфична для каждого типа клеток(инфузории, сперматозоиды, эритроциты, эпителиальныеи нервные клетки, а также большинстворастительных клеток.Элементарные структурные компонентыклетки и их функцииЭндоплазматическая сетьЭндоплазматическая сеть (ЭПС) состоит изтрех морфологических компонентов: канальцев,микровакуолей и крупных цистерн.Существуют две разновидности ЭПС: шероховатая,или гранулярная, когда цистерны иканальцы связаны с рибосомами; гладкая, илиагранулярная, когда связь с рибосомами отсутствует (Биология: Пособие для поступающихв вузы. Т. 1 / Под ред. Н.В.Чебышева.– М., 2007. – С. 6–70).К жанрам научно-учебного подстиля относятсятакже семинарский доклад, реферативноесообщение, курсовая работа, выпускная квалификационная(дипломная) работа.Научно-популярный подстиль адресован неспециалистуи имеет целью ознакомление адресатас научными сведениями в доступной и/илизанимательной форме, их популяризацию. «Авторунаучно-популярного изложения приходитсяна время отрешиться от точки зренияспециалиста, посмотреть на свою науку состороны, рассказать о ней, не упрощая ее и в тоже время не перегружая изложение труднодоступнымматериалом. Ему не нужно стремитьсяк особой краткости, лаконизму изложения,к экономии языковых средств, так какпри этом есть опасность уменьшить пониманиечитателем излагаемого материала. В основенаучно-популярной литературы лежат научныефакты, изложенные просто, без внешних признаков“учености”»[3].Меньшая степень компетенции адресатанаучно-популярного подстиля по сравнению садресатами собственно научного и научноучебноготребует и несколько иного языковогооформления. В целом для передачи научногосодержания используются те же средства, что ив собственно научном стиле – термины, терминологическиеустойчивые сочетания, морфологическиеформы, синтаксические конструкциии т.п. В то же время терминологическаялексика употребляется ограниченно, научныепонятия вводятся часто с опорой на бытовоесознание и практический опыт адресата, используютсяэмоционально-экспрессивные иобразные средства, метафоры, сравнения, эпитетыи т.п. Научная информация сообщается нев полном объеме, не системно, а выборочно,доказательства истинности приводятся бездостаточной строгости или вовсе опускаются.В научно-популярных текстах допускаетсявыражение авторской позиции по отношению кизлагаемой информации, непосредственноеобращение автора к адресату, т.е. проявлениеавторского я, в отличие от собственно научныхи учебных текстов. Этому же способствуетупотребление вопросительных и восклицательныхконструкций, междометий, обращений.Использование подобных языковых средствспособствует реализации еще одной функции,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Методика выполнения лабораторных работ по русскому языку для неязыковых специальностей вузов147присущей научно-популярному подстилю, –функции воздействия, что сближает его состилем публицистическим и художественнойлитературой.Соотношение строго научных средств передачиинформации и эмоционально-экспрессивныхи образных средств, направленных напопуляризацию этой информации, связано суровнем научной осведомленности адресата ииспользуемым жанром – научные статьи впериодической печати, в научно-популярныхжурналах, научно-популярные книги, публичныевыступления на научные темы по радио,телевидению, выступления ученых, специалистовперед массовой аудиторией.В качестве примера обратимся к фрагментунаучно-популярного текста – отрывку из статьидоктора филологических наук Л.Л.Бельской«Ностальгия по весне (Перечитывая раннегоБ.Окуджаву)», опубликованную в научно-популярномжурнале «Русская речь» [3] :Статья представляет собой филологическийанализ раннего творчества Б.Окуджавы черезпризму авторского восприятия. Автор сравниваетсвои первые впечатления от прочтениястихов Окуджавы с более поздними впечатлениями,появившимися через 30 лет. В статьесильно авторское начало: авторская позиция,авторское отношение к творчеству поэта заявляетсяуже с первых строк статьи использованиемместоимений моей, мне, мои, я. Субъективнаяоценка выражается также использованиемконструкций типа до сих пор помню…,как была счастлива…, у меня сжимаетсясердце и т.п. В статье используются образная,экспрессивно-оценочная лексика, эпитеты(свежую, весеннюю, оттепельную атмосферусборника, полную надежд и упований; злободневныеи опасные намеки; к молодым впечатлениямдобавляются зрелые, менее романтичные),разговорная лексика (достать, доставали).Авторская речь эмоционально окрашена,что проявляется в использовании восклицательныхпредложений (С каким восторгомвпитывала я свежую, весеннюю, оттепельнуюатмосферу сборника, полную надежд и упований!Но как трудно отвыкать от этой привычки!)и предложений, выражающих душевноесостояние автора (…вижу фотографиюмолодого Булата, и у меня сжимается сердце).Анализ образной системы раннего Окуджавывовлекается, говоря словами А.В.Степанова,«в цепь житейских ассоциаций, подчиняясь,таким образом, центральной проблеменаучно-популярного стиля – проблеме читателя»[4]. Адресат становится не просто пассивнымчитателем, а активно сопереживаетвместе с автором, становится соавтором –субъект я трансформируется в обобщенныйсубъект: Сейчас читаешь эти строки поиному,чем когда-то…; Прежде мы искали инаходили злободневные и опасные намеки«между строк».О.Д.Митрофанова, помимо названных подстилей(собственно научный, научно-учебный инаучно-популярный), выделяет еще научно-информативный(или научно-деловой) подстиль,основным назначением которого является «сообщениенаучной информации с максимальноточным объективным описанием имеющихсяфактов и (что важнее) правовая, юридическаязащита этой информации» [3]. Реализуетсянаучно-информативный подстиль в различныхпатентных и технологических описаниях, вделовой корреспонденции. Г.Я.Солганик иТ.С.Дроняева выделяют технический подстиль,отмечая, что он «обслуживает разнообразныетехнические описания (аппаратов, приборов,устройств)» [2]. Данные подстили находятся напериферии научного и официально-деловогостилей, совмещая в себе некоторые признакитого и другого: наличие терминологическойлексики, максимальная стандартизация языковыхсредств, употребление речевых штампов,клише, унификация синтаксических конструкций.Любой научный, научно-учебный илинаучно-популярный текст относится к одномуиз жанров, составляющих систему жанровнаучного стиля.Определите:1. Какие подстили выделяются в рамкахнаучного стиля?2. В чем сходство и различие между текстами3. Что представляет собой собственно научныйподстиль?4. Чем научно-учебный подстиль отличаетсяот собственно научного?5. В чем специфика научно-популярногоподстиля?6. Какие подстили находятся на перифериинаучного стиля?Таким образом, выполнение лабораторныхработ по русскому языку поможет быть компетентнымв проведении лингвистического исследованияс применением новых методов, с привлечениемэлектронных ресурсов Интернетаи данных Национального корпуса русскогоязыка.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

148К. М. АбильдаеваЛитература:1. Русский язык и культура речи: Учеб. длявузов / А.И. Дунев, М.Я. Дымарский,А.Ю. Кожевников и др.; Под ред. В.Д.Черняк. – М., 2003. – С. 408.2. Горшков А.И. Русская стилистика. Стилистикатекста и функциональная стилистика: Учеб.пособие для пед. ун-тов и гуманит. вузов /А.И.Горшков. – М., 2006. – С. 271.3. Солганик Г.Я., Дроняева Т.С. Стилистикасовременного русского языка и культураречи: Учеб. пособие для студ. высш. учеб.заведений. – М., 2002. – С. 13.4. «Русская речь». –№ 3. – 1998.5. Степанов А.В. Проблемы стиля научно-популярнойлитературы. – М., 1966. – С. 86.* * *In this article is about the problem of laboratory worksof Russian language for humanity - technical and economicalspecial. Тhe significance of using modern interactivetechnologies are also mentioned in this article. In the articleshowed aims tasks demand for levels of o laboratory work onmaterials of texts scientific style.Изучение системы коммуникативно-направленных факторов имотивации в учебном процессеГ. С. Акылбековаучитель средней школы, Панфиловский район, село Коктал, КазахстанАннотация. В статье рассматриваются вопросы об изучении системы коммуникативнонаправленныхфакторов и мотивации в учебном процессе. Данное исследование помогаетустановить необходимый минимум универсальных факторов для максимального эффектаобучения русскому языку в зависимости от его конкретных целей и условицй, а также различныхмотиваций.Учебный процесс определяется коммуникативнымпринципом и протекает наиболееуспешно там, где он максимально мотивирован.Для создания высокого и стабилыюго уровнямотивации необходимо поддерживать его навсех этапах работы, начиная с разработкиучебной программы и подготовки учебников иучебных материалов, включая обеспечениемотивов к выполнению каждого конкретноговида работы в ходе занятий. Несистематизированноеобращение к интересным, продуманнымс точки зрения обеспечения мотивациивидам заданий может вызвать только сиюминутнуюзаинтересованность учащихся и обеспечитьв лучшем случае ближние мотивы деятельности,т. е. мотивы к действиям в данныймомент [1].Особое внимание следует уделить мотивациина начальном этапе в младшем и среднемзвене обучения русскому языку, так какзначительно проще поддерживать и развиватьуже имеющееся, чем пытаться восстановить спомощью разрозненных видов работы то, чтобыло утрачено. Наиболее часто встречающимисяявляются мотивы общения на изучаемомязыке, мотивы труда в процессе учебы (обус-ловленные стремлением избежать неудачи илиполучить поощрение) и реже — мотивы самосовершенствованияи познания.Таким образом, наблюдается преобладаниевнешней мотивации, возникающей под влияниемвнешних факторов, а не мотивации внутренней,присущей психологической структуре конкретнойличности и связанной с содержаниемобучения [2]. Однако познавательный интерес,творческое отношение к усваиваемым знаниямобеспечиваются прежде всего внутренней мотивацией,лежащей в основе самодеятельности какосновной составной части учебной деятельности.Решающую роль в учебном процессеиграет учебная мотивация, которая большевсего зависит от организации этого процесса, откачества учебных материалов, мастерства преподавателяи многих других факторов и потому— наименее устойчива. Учебная мотивацияобладает свойством усиливать как универсальную(всеобъемлющую, интегральную), так иконкретную (узконаправленную, профессиональную,инструментальную) мотивации, являющиесявидами внутренней мотивации [3]. Уучащихся старших классов, умеющих работать слитературой на изучаемом языке, обычноISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Изучение системы коммуникативно-направленных факторов и мотивации в учебном процессе149имеется наиболее устойчивая, редко угасающаяконкретная мотивация. У обучающихся такжепреобладает конкретная мотивация, котораяпод влиянием правильно формируемой учебноймотивации, широкого знакомства с культуройстраны изучаемого языка и других факторовможет перерастать в универсальную. При целенаправленнойразработке учебных материалов,структуры уроков и домашних заданий универсальнаямотивация может быть вызвана также уучащихся средних классов. Исходя из того, что«мотив — это объект, и который, в той илииной форме отражаясь субъектом, ведет егодеятельность» [4], рассмотрим наиболее частоотмечаемые у обучающихся потребности визучении русского языка и типы мотивации.Для этого обратимся к тем вопросам, из которыхвидно, что для учащихся средних школ наборпотребностей отличается. В них входят потребностиобщения, специальные знания, самопознаниеи становятся общей основой для всехконтингентов учащихся. Различными могутбыть лишь конкретные коммуникативные потребности.Данные потребности состоят изследующих параметров: общественное положение,престиж, обеспеченность, учебная деятельность,общение, специальные знания, коммуникатьивныевозможности, внешняя мотивация,внутренняя мотивация, учебная мотивация. Врезультате выделяются особенности того, чтопотребность в специальных знаниях и потребностьобщения (в учебной и бытовой сферах) свытекающими отсюда конкретными коммуникативнымипотребностями попадают одновременнов зону внешней мотивации, внутренней иучебной. Следовательно, эти потребностидолжны быть наиболее мотивированными, овладениеучебным материалом, обеспечивающимих, должно протекать наиболее успешно, снаименьшими затратами усилий со стороныобучающегося и преподавателя. В действительностиже именно здесь преподаватель чащевсего встречается с трудностями в усвоенииматериала, вызванными отсутствием интересаобучающихся, должной концентрации внимания,стремления овладеть предлагаемым материалом.В чем же причины этого явления?Вероятно, в следующем:- растянутое во времени, слишком дробноеизучение отдельных языковых единиц и явлений,формальных правил не позволяет обучающимсяувидеть их в единстве;- изучение речевых образцов вне коммуникативнойдеятельности или искусственныхпсевдокоммуникативных ситуациях не даетвозможности обучающемуся почувствовать ихсвязь с интересующей сферой общения, судовлетворением соответствующих коммуникативныхпотребностей. Учащиеся не ощущаютсоциальной значимости предлагаемого материала.В этих условиях внешняя мотивацияперестает играть свою роль. Внутренне мотивированнаяпотребность в общении у людейразличного склада и проявляется, и удовлетворяетсяпо-разному. Она ярко выражена у экстравертов(по статистике их значительно меньше,чем интравертов), у интравертов она мотивируетсяв основном внешне, неречевыми похарактеру потребностями. В результате потребностьв общении, существуя объективно,субъективно мало подкрепляется во внешнейдеятельности (коммуникативной и, следовательно,речевой), обеспечивающей усвоение материала.Значит, и внутренняя мотивация в этихслучаях срабатывает не всегда. Учебную мотивацию,на которую в основном рассчитываетпреподаватель, труднее всего вызвать, развить исохранить в силу индивидуальных особенностейобучающихся и других объективных условий.Для преодоления этих трудностей следуетучитывать основные факторы, обеспечивающиевысокую учебную мотивацию: 1. Отбор темуроков и ситуаций,отвечающих коммуникативнымпотребностям обучающихся; 2. Обилиеречевого материала, обеспечивающее коммуникативныепотребности, выработку и переноснавыков; 3. Осознание обучающимися социальнойзначимости и личностной ценностиизучаемого материала и отсюда — стремлениек осознанию формы выражения, системыязыка, к анализу и изучению грамматики;4. Обеспечение индивидуальных стратегий усвоенияматериала учащимися; 5. Высокий интеллектуальныйуровень материала, активизирующийумственную деятельность; 6. Снятиеэмоциональной напряженности в процессеучебной деятельности. Следует рассмотретьдействие этих факторов. При создании и отбореучебного материала необходимо учитывать, что,«анализируя реальные условия жизнедеятельностиобучаемых и оценивая актуальные проблемы,стоящие пред ними (систему актуальныхжизненных мотивов и потребностей), преподавательможет опираться на них в созданииучебных ситуаций, организуя их таким образом,чтобы возникающие в них цели учения выступалив то же самое время и как цели в структуредеятельности, побуждаемой какой-либо изВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

150Г. С. Акылбековажизненно важных потребностей индивида» [1].Соблюдение этого условия становится необходимымдля успешного обучения, поскольку воснове коммуникативного подхода должналежать не реальность самой ситуации, нореальность деятельности в ситуации, преждевсего в данном акте общения (учебного), иадекватной ему мотивации [5].Темы уроков и ситуации общения, отобранныев соответствии с коммуникативными потребностямии интересами обучающихся, обеспечиваютэмоциональную активизацию. Известно,что эмоциональная активизация превращаетоперациональные невербализованные смыслы вличностные и что при более значимой мотивацииизменяется процесс порождения операциональныхсмыслов и их вербализация. Это, повышаякачество усвоения, имеет место прежде всегопри работе с коммуникативно и социально значимымдля обучающихся материалом. Такимобразом, выбор тем и ситуаций, отвечающихкоммуникативным потребностям учащихся,осознание учащимися социальной значимости иличностной ценности изучаемого, высокий интеллектуальныйуровень материала, активизирующийумственную деятельность, снятие эмоциональнойнапряженности в процессе учебнойдеятельности позволяют значительно увеличитьобъем вводимого на занятии материала.При коммуникативном подходе ситуативнотематическоепредставление материала такжесоздает благоприятные условия для увеличенияего объема, так как сама речевая ситуация,ситуация общения, сделает понятным то, что вдругих условиях потребует специальных поясненийи большей затраты времени. Для современнойметодики, обогатившей познавательно-практическийметод коммуникативнодеятельностнымподходом, однозначных рекомендацийпо количеству учебного материала вединицу времени пока не существует. Однакопрактика показывает, что при коммуникативномподходе и использовании метода активизациирезервов личности объем вводимого материаламожет быть увеличен [6]. Опыт работы с использованиемметода активизации резервов наопределенном этапе обучения русскому языкупоказывает, что в одном занятии (2-3 часа) успешноможет быть введено – 50-100 единиц(новых понятий, примеров, терминов). Дроблениеучебного материала на слишком мелкиедозы и элементы не только усложняет егоосознание и автоматизацию, но и ведет к формированиюсамых элементарных, первичныхнавыков, которые на новом этапе обученияприходится разрушать, чтобы создать новыенавыки и умения, более высокого уровня, соответствующиеестественному речевому общению.Обилие речевого материала, удовлетворяющегокоммуникативные потребности, обеспечиваетвыработку речевых навыков и уменийи относительную легкость их переноса на новыеситуации обучающимися социальной значимостисодержания речевого материала способствуетповышению учебной мотивации, обеспечиваетвысокий уровень аналитической деятельности.Мотивируется потребность осознать формувысказывания для более успешного перенесенияего в другую ситуацию. В результате изучениеграмматики, часто сопровождающееся вобычных условиях неприятием ее обучающимисяиз-за непонимания того, для чего изучаютсяэти, кажущиеся им разрозненными,языковые формы, протекает при согласованиисодержания обучения с коммуникативными потребностямиучащихся оказывает влияние научебную мотивацию не только непосредственно,но и опосредованно, путем обеспечения индивидуализацииучебного процесса в прямой зависимостиот которой она находится. Индивидуализацияможет быть определена как«согласование содержания обучения, приемовпрезентации, тренировки и контроля с психологическимифакторами эффективности учебногопроцесса, индивидуальными особенностямиучебной деятельности учащихся» [7]. В числеосновных приемов индивидуализации следуетназвать согласование содержания и целей обученияс коммуникативными потребностями учащихсяи презентацию учебного материала. Дляобеспечения индивидуализации учебного процессаследует учитывать общие типологическиехарактеристики, представляющие структуру личности.Среди них можно назвать особенностинервной системы, типические особенности мыслительнойдеятельности, качество выполненияумственных операций, уровень развития синтетическойи аналитической мыслительной деятельности,уровни сформированности действенныхзнаний, средства и способы осуществленияучебной деятельности, операции по переводузнаний, умений и навыков на последующиеуровни развития, интересы, мотивы иволевые качества личности. Опыт показывает,что учет типа мыслительной деятельности учащихся(эмоционально-образного и логико-понятийного)вполне возможен и дает положительныйэффект. Основное отличие в позна-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Изучение системы коммуникативно-направленных факторов и мотивации в учебном процессе151вательной деятельности учащихся различныхмыслительных типов заключается в том, чтопредставители эмоционально-образного типамышления обладают способностью самостоятельновычленять закономерности высказывания(как правило, это экстраверты); индивидуальнаястратегия усвоения учебного материалаучащимися рационально-логического типа(это, как правило, интраверты, обладающиезамедленной реакцией) требует формулировкиправил. Обучение должно обеспечить оба путиусвоения. Учащиеся эмоционально-образноготипа мышления успешнее усваивают материална уроках речевой практики, когда вниманиеговорящего сосредоточено на содержаниивысказывания, а оформление отодвигается навторой план, и языковые средства усваиваютсянепроизвольно; учащиеся рационально-логическоготипа — на уроках грамматики, в процессеобучения письму или изучающего чтения.Это значит, что преподаватель должен бытьпоследовательным и на занятиях речевой практикине заострять внимание обучающихся наанализе языковых явлений и исправленииошибок, а добиваться умения выразить своюмысль. В противном случае возникает эмоциональнаянапряженность, замедляется темп речи.Из боязни допустить ошибку говорящий обедняетсодержание высказывания. В то же времяна уроках грамматики должна быть обеспеченакоммуникативность, учащиеся должны усвоитьфункционирование изучаемых языковых явленийв речи. Практика работы с различными повозрасту и по уровню образования учащимисяпоказывает, что для успешного усвоения этогоматериала он должен непременно обладать определеннымуровнем интеллектуальной сложности.Более высокий уровень интеллектуальных требованийк учащимся способствует их мыслительнойактивности, творческому отношению кизучаемому материалу. Творческая активностьучащихся активизирует учебно-познавательнуюдеятельность, обеспечивает принцип развивающегообучения, сформулированный Л.С. Выготским.В соответствии с этим принципом обучениеи воспитание должны ориентироваться нена существующий уровень развития учащегося, аидти впереди него, вести его за собой. Овзаимосвязи мотивации учения и академическойуспешности при доминирующем влиянии факторауспешности обучения говорят исследования.Оценка, являясь фактором принуждения кобучению, смещает цель деятельности учащегосяс содержания обучения на внешний фактор —получение положительной отметки. Происходитприсущее эмоциональной напряженности разведениецели и мотива действия. Нельзя не согласитьсяс Ш.А. Амонашвили, утверждающим,что в учебном процессе необходимо преждевсего воспитание уровня притязаний и формированиенавыков самоконтроля, самооценки,конторля и оценки. Процесс деятелыюсти в томчисле учебной, игровой, сопровождается такжеоперационной напряженностью, характеризующейсянаправленностью потребностей человекана сам процесс и содержание деятельности,стремлением к решению задачи, интересом крезультату, поглощенностью самим делом [8].Операционная напряженность, умело вызваннаяпреподавателем путем правильной постановкизадачи, усиливает ближние мотивыучебной деятельности, которые для обеспеченияэффективности учебного процесса должныпроводиться в соответствии с дальними мотивами,направленными на выполнение данноговида деятельности (овладение языком) в целом.Названные факторы, обеспечивающие мотивациюв учебном процессе, представляют собойопределенную систему, о чем свидетельствуетвзаимосвязь, а также взаимозависимость следствийих реализации.Так, фактор первый - выбора тем и ситуаций,отвечающих коммуникативным потребностямучащихся и фактор шестой - снятие эмоциональнойнапряженности) являются необходимымиусловиями действенности всех остальныхфакторов. Их можно назвать первичными факторамиобеспечения учебной мотивации. В своюочередь, имеется взаимозависимость и внутривторичных факторов (2—5). Так, реализацияфактора 2 (обилие речевого материала) возможналишь при соблюдении всех остальныхусловий. При этом осознание обучающимисясоциальной значимости и личностной ценностиизучаемого материала становится возможнымблагодаря обилию речевого материала (фактор2), его высокому интеллектуальному уровню,активизирующему умственную деятельность(фактор 5), и обеспечению индивидуальныхстратегий учащихся (фактор 4). В то же времявысокий интеллектуальный уровень материаладостигается только при условии его обилия.Перспективным представляется исследование,которое помогло бы установить, какойминимум названных факторов и в какомсочетании дает максимальный эффект обученияв зависимости от его конкретных целей иусловий.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

152Г. С. АкылбековаЛитература:1. Леонтьев А.А. Место интенсивных методовв обучении иностранным языкам. - М., 1977.2. Моргун В.Ф. Мотивация личности в учебнойдеятельности. - М., 1982.3. Ватютнев М.Н. Теория учебника русскогоязыка как иностранного. - М.,1987.4. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы и сознание.- М., 1986.5. Виншалек А., Леонтьев А.А., СтепановаЛ.В. Научные основы принципа активнойкоммуникативности. - М., 1992.6. Китайгородская Г.А. Научно-методическоепособие для преподавателей. - М., 1989.7. Шляхов В.И. Индивидуализация обучения ипроблемы создания самоучителя русскогоязыка. - М., 1990.8. Амонашвили Ш.А. Воспитательная и образовательнаяфункция оценки учения школьников.- М., 1994.* * *Мақалада оқу үдерісіндегі мотивация мен бағытталғанкоммуникативтік жүйені зерттеу мәселелері қарастырылады.Бұл зерттеу орыс тілін үйретудегі максималдыәсер ететін қажетті факторлар минимумын бекітугекөмектеседі. Бұл минимум әр түрлі мотивациялар меноқытудың нақты мақсаттары мен жағдайларына байланысты.* * *It , s discussed in the article the questions about the systemof studying in communicative factors and motivation in theacademic process. This research helps to instell necessaryuniversal factors for maximum affect in teaching the nessionlanguage, it dependson proper purposes and condition as wellas different kinds of motivations.Кәсіби-бағдарлы қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқытуБ. Қасым 1 , Б. Ә.Түлкиева 2Абай атындағы ҚазҰПУ-дың 1 ф.ғ.к., доцент, 2 ф.ғ.к., аға оқытушы, Алматы, ҚазақстанАннотация. Бұл мақалада кәсіби сөйлеуді оқытудың әдістері мен мәдени және тілдік тұлғаныңқалыптасу әдістері қарастырылған.Елімізде заманауи білім беру үдерісі еңалдымен жеке тұлғаға бағытталып, білімалушының, тіл үйренушінің іскерлігін,коммуникативтік құзыреттілігін дамытуміндеттерімен ұштасып жатқандықтан,қазақ тілінің білім мазмұнын құрудыңәдіснамасын дұрыс таңдап алу қажеттілігітуындайды. Отандық және халықаралықеңбек нарығын сай бәсекеге қабілетті ғылымибілікті кәсіби мамандар даярлау. Білімалушыны интеллектуалдық тұрғыдадамыту, қазақ тілін мамандыққа сәйкесоқыту әдістемесі саласы бойынша құзіреттімамандарды тәрбиелеу. Ол үшін қазіргізаман талабына сай қазақ тілін мемлекеттіктіл ретінде меңгертуде озық технологияларды,тиімді. ұтымды әдіс-тәсілдерді пайдалану,білім беру саласында жүйелі.сатылы, деңгейлік жұмыстар атқару – білімберу саласында ең маңызды мәселелердіңбірі.Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-қатысымдыққызметін кеңейту мен дамытудаоның ғылымда, өндірісте, әлеуметтік-қоғамдыққызметінде, елдің халықаралықбайланыстарында қолдану аясының кеңитүсуі тіл үйренушілердің болашақ мамандығымен,кәсібімен де байланысты екендігінкөрсетеді. ЖОО бітірген жас маман –келешек кәсіпкер. Оның білікті маманболуы тілді жоғары деңгейде білуімен тереңсабақтасады. Тілдік білімді студенттіңсаналы әрекетін дамытатын, өмірлік қажеттілігінежаратын тетікке айналдыру –біріншіден, өзіндік көзқарас, дүниетаныммен сенім қалыптастыратын, екіншіден,кәсіпке бейімделу, жаңа кәсіби мамандықсаласына қатысты мәселелерді түсіну, қабылдау,тілдік қарым-қатынас жасай алуқабілеттерін дамыту бүгінгі күн талабынантуындайды. Бұл мемлекеттік тіл – қазақ тіліпәнін оқытуда студенттің кәсіби лекси-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Кәсіби-бағдарлы қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқыту153касы мен терминдік қорын қалыптастыруғаба-сымдылық беруді талап етеді. Заманауибілім беру үдерісі ең алдымен жеке тұлғағабағытталып, тіл үйренушінің іскерлігін,коммуникативтік құзыреттілігін дамытуміндеттерімен ұштасады.Соңғы жылдары әдіскер-ғалымдар қазақтілін коммуникативтік құрал ретінде меңгертуменқатар, студенттердің кәсіптік мамандығынескере отырып, қазақ тілін игертудіжаңа технологиялармен меңгертудіңтиімді әдістерін ұсынуда.Тілді кәсіби тілді мамандыққа қатыстыоқытудың тиімді жолдары: Білім алушы, тіл үйренушілер қазақтілін кәсіби қатынас құралы ретінде қолданаалуы; кәсібіне байланысты лексикалық сөздікқорды кәсібіне қарай тәжірибеде пайдаланып,өз мамандығына қатысты ой-пікірлеріннақты, анық жеткізу дағдысыныңқалыптасуы; қазақ тілінің танымдық қызметініңмаңызы арта түсуі; қазақ халқының рухани және тарихимәденибайлығын тіл арқылы таныту негізіндебілім алушы тіл үйренушілер ұлттыңтарихымен, мәдениетімен, әдебиетімен, халықтыңсалт-дәстүрімен танысуы, білімдерінмолайтуы; күнделікті қызмет бабында ресми-іскерисөйлесуге тән тілдік бірліктерді, терминдердімеңгеріп, мамандыққа қатыстыісқағаздарды жазуды үйренуі; болашақ маманның интелектуалдытұлға ретінде қалыптасуына, өсуіне жәнедамуына, өз мамандығын мақсатты меңгеруінемүмкіндік тууы.Осы тұрғыдан мамандыққа сай қазақтілін сапалы оқыту – қазіргі уақыт сұранысынантуындап отырған өзекті мәселелердіңбірі болып табылады.Соңғы жылдары қазақ тілін мамандыққасәйкестендіріп қатысымдық тұрғыдан оқытуәдістемесіне байланысты ғылыми зерттеулерқатар, жаңа технологияға негізделгеноқыту әдістемесіне оқулықтар мен оқуқұралдары жарық көрді.Қазақ тілін мамандыққа сай оқытудыңбасты ерекшеліктерін анықтауда, тиімдіәдістемесін ұсынуда профессор Ф.Ш. Оразбаеваныңеңбегінде сөйлесім әрекетініңтүрлерін – оқылым, жазылым, тыңдалым,айтылым, тілдесім бөлімдерінде тілдімеңгертудің бірден-бір жолдарын көрсетеді[1]. Басты мақсат кәсіби мамандардыңқазақ тілін білуі коммуникативтік біліктіліктімеңгеруімен байланысты. Ол білімалушының тілдік тұлғасын қалыптастыруарқылы жүзеге асады. Ол сөйлеуәрекетінің түрлерін жаңа технологиялықәдістерді пайдалану арқылы жүзегеасады.Қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан үйретудесөйлесім әрекеті мен оның түрлерінмеңгерту студенттерге қазақ тілін жазылымәрекеті арқылы үйрету әдістемесініңмаңызы зор, себебі, сауатты жазу, сауаттытүрде өз ойын жеткізу, ісқағаздарын сауаттыжүргізу айналып келгенде осының бәріжазылым әрекетін меңгерумен ұштасады.Жазылым әрекетін студенттерге меңгертудіңтиімді жолдары: көшіру жазылымы; жатқа жазу жазылымы; көркемдік жазылым; танымдық жазылым [2].Тілді мамандыққа сай үйретуге арналғанәдістемелік оқулықтар мен оқу құралдарыжарық көре бастады. Бұл оқулықтарстуденттердің ғылыми тілді, мамандыққақатысты кәсіби тілді, ресми-іскерліктілін жеткілікті түрде меңгеруіне ықпалетуде.Мамандыққа қатысты мәтіндерді іріктеуұстанымдары дұрыс сөйлеуді жетілдіругеқызмет ету үшін:• мазмұндық және тақырыптық тартымдылығыменерекшеленуі;• тіл үйренушілердің өз бетімен жұмысістеуіне ынталандырылу, қызығушылығынтуғызу;• қатысымдық қасиеті басым болуы;• мамандыққа байланысты ғылыми жәнекәсіби мәтіндер студенттерде қажеттіліксезімі туындайды. Тілді оқытуда мәтінніңҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 3(137).2012

154Б. Қасым, Б. Ә.Түлкиевақатысым әрекетіндегі маңыздылығына сәйкесіріктеуде, таңдаудағы негізгі ұстанымдар:• мәтін мазмұны аяқталған, белгілі бірлогикалық жүйеге бағынуы;• мәтін тақырыбы күнделікті өмір талабынажәне кәсібіне сай, танымдық сапасыжоғары, тәрбиелік мәнінің зор болуы;• мәтін мазмұны өзгетілді студенттердіңтүсінісуіне ыңғайлы, тілді білу деңгейлерінесәйкес болуы;• мәтінді іріктеп, таңдауда фонетикалық,лексикалық, грамматикалық ерекшеліктердіңескерілуі;• мәтіннің мамандыққа жақын танымдыққызығушылықты арттыруы;• мәтін мазмұнының мамандыққа сәйкеснақты, қызықты болуы.Мәтін тақырыбын таңдауда:• болашақ мамандығына байланыстыболуы. өз мамандығы бойынша сұрақтарғажауап бере білу, осы тақырып төңірегіндеойын айта білу дағдыларын меңгерту; кәсіби бағыттағы қарым-қатынастықмәтіндерді аудармасыз түсінуге ұмтылу; студенттердің сөздік қорын молайтудатерминологиялық, түсіндірме жәнекәсіби сөздіктерді пайдалана білу.Кәсіби тілде қарым-қатынас жасау сөйлесімәрекетінің барлық түрлері тыңдалым,айтылым, оқылым, жазылым,тілдесім әрекеттерінің негізінде жүзегеасырылады. Кәсіби бағытта берілген мәтіндертапсырмалар арқылы бекітіліп, түрліжаттығулар, сөйлесу жағдаяттары жасалынады.Білім алушыға мәтін мазмұны кәсібибілімге негізделіп, ол түсінуіне, қабылдануынақиындық туғызбауы тиіс, себебі, олсол мәтіндегі лексикалық минимуммен(сөз, сөз тіркестері, терминдер, афоризмдер,мақал-мәтелдер) тікелей байланысты.Қазақ тілін кәсіби бағдарлы мамандыққабайланысты оқыту әдістемесі мына ұстанымдарғанегізделуі: тілді қатысымдық бағытта үйретудіңлингвистикалық негізі сөйлесім әрекетіжәне оның түрлерінің қамтылуы; тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігініңдамытылуы; кәсіби тілдік қатысымды меңгертудетіл үйренушінің тілдесім-сөйлеу тілін кәсібиқарым-қатынас тілі ретінде дамыту; Лексикалық, терминологиялық минимумдытанымдық-бағдарлы және грамматикалықминимумды мамандыққа сай мәтіндермен тапсырмалар арқылы оқыту.Кәсіби қазақ тілін оқыту әдістемесітеориялық білім берумен қатар болашақмамандыққа баулиды. Білікті маман дайындау,білім беру – қоғам дамуының негізгіжолы. Осыған орай қазақ тілінен берілетінбазалық білім таңдалады. Қажетті базалықбілімде ерекше орынды жоспарлау мәселесіалады, себебі бүгінгі студент ертеңгі маман,іскерлік қарым-қатынас жағдайында жолтаба білуге үйрету маңызды болып саналады.Бүгінде оқытудың барлық түрін кешендіқарастыру, оларды бір-бірімен байланыстырумақсаты басым. Бүгінгі күн талабы –маманның кәсіби бағыттылығын, іскерлігінқалыптастыру. Сондықтан кәсіби бағдарлыбілім беруде қамтылатын білім мазмұны,соның ішінде тақырыптар ғылымның соңғыжетістіктеріне негізделуі тиіс [3].Жаңа заманның талаптарына орай, интеллектуалдыққабілеті мол мамандардыдаярлау міндеті бүгінгі білім жүйесініңбасты да негізгі мақсаты екені даусыз. Осымақсатты іске асыруда студенттерге іскерлікқарым-қатынасты дұрыс оқыту қажеттігікүннен-күнге айқын сезілуде. Бұлайтылған ұстанымдар мен тәсілдер қазақтілін кәсіби бағдарлы мамандыққа байланыстыоқытудың өзіндік ерекшеліктері,заңдылықтары, оны меңгертудің әдіс-тәсілдерікәсіби бағдарлы қатысымда атқаратынмаңызы зор.Әдебиеттер:1. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас. – Алматы,2005. – 208 б.2. Абдразахова Ф.Ж. Қазақ тілін шетелдікстуденттерге жазылым әрекеті арқылыүйрету әдістемесі (жоғары оқу орындарыныңфилология факультетіне арналған):пед.ғыл.канд. ... авторефераты. –Алматы, 2003. – 29 б.ISSN 1563-0223 ҚазҰУ Bulletin хабаршысы. KazNU. Филология Filology series. сериясы. № 3(137). № 3(137).2012

Организация групповой работы при изучении текстового материала1553. Қасым Б., Омарова А., Бейсенбекова Г.Кәсіби қазақ тілі. Оқу құралы. –Алматы, 2012. – 220 б.* * *В данной статье рассматриваются некоторые методыобучения профессиональной речи и методы формированияязыковой и культурной личности.Организация групповой работы при изучении текстового материалаГ. А. Бедусенкок.ф.н, доцент ТарГПИ, Тараз, КазахстанАннотация. В статье отмечается, что продуктивному выполнению группами предложенных имучебных заданий способствует предварительное распределение между участниками типовкоммуникативных действий. Автор предлагает универсальный алгоритм учебных действийгруппы в ходе работы над совместным заданием, выполнение которого реализуется посредствомречевой коммуникации.Групповая работа обеспечивает эффективность занятий в форме учебного сотрудничества,повышает коммуникативную культуру личности.Качественную подготовку специалистов разныхпрофилей необходимо осуществлять накоммуникативной основе, поскольку ритм современнойжизни требует от человека, занимающегосяпрофессиональной деятельностью, способностирешать сложные коммуникативныезадачи: вести обмен информацией, продуктивноработать в команде, корректно оппонировать,вырабатывать общую позицию, совместнопринимать решения. Развитию этих важныхумений способствует моделирование на занятияхситуации учебного сотрудничества, котороенаиболее эффективно достигается в процессегрупповой работы.Основной смысл групповой работы состоитв продуцировании коллективного мышления входе выполнения общей учебной задачи. Успешностьзанятий в форме учебного сотрудничестваопределяется целым рядом факторов: психологическими особенностями участниковкоманды и степенью владения ими правиламиработы в группе; наличием осознанной творческой взаимозависимостимежду членами коллектива; тщательностью отбора учебного материала,на основе которого будет организованапознавательная деятельность групп; качеством организации группового занятия.Продуктивному выполнению группами предложенныхим учебных заданий способствуетпредварительное распределение между участникамитипов коммуникативных действий(2,62), или ролей, например: фасилитатор (организуетработу в группе, находит средства длястимулирования пребывания в коммуникациивсех участников), докладчик (представляет работугруппы), регистратор (записывает мнения,предложения, гипотезы участников), хронометрист(следит за временем, отведенным для выполнениязадания). «Наделение членов группы…ролями,исполнение которых требует тесноговзаимодействия между обучающимися,способствует приобретению ими социальныхнавыков и чувства взаимозависимости» (1, 88),а также положительному самоопределениюкаждого обучающегося как к учебной деятельности,так и к типам коммуникативныхдействий.Предлагаем универсальный алгоритм учебныхдействий группы в ходе работы над совместнымзаданием, выполнение которого реализуетсяпосредством речевой коммуникации: выдвижение каждым участником группысвоих идей, гипотез, версий с попутным фиксированиемих на рабочем листе, обсуждение предложенных идей и выработкагруппового решения, создание «продукта» работы, который можетбыть представлен как в словесной (в видеразвернутого суждения по исследуемой проблеме),так и в словесно-визуальной форме (ввиде схемы, коллажа, таблицы с попутным устнымкомментарием), отчет о результатах работы и представление«продукта» перед другими группами.В процессе общения при выполнении совместнойучебной задачи члены группы учатсявыбирать языковые средства в зависимости отВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

156Г. А. Бедусенкоусловий общения, совершенствуют навыкивсех видов речевой деятельности (аудирования,говорения, чтения, письма), познают психологическиемеханизмы общения между людьми.Чтобы общение в ходе учебного сотрудничестваносило конструктивный характер ипроходило в обстановке доброжелательности ивзаимной поддержки, необходимо неукоснительноеследование правилам работы в группе,которые требуют от участников команды умения высказывать свою точку зрения четко иобоснованно, слушать партнеров по группе, уважать ихправа и мнения, оппонировать корректно, не допускаяконфликтных ситуаций.На эффективность учебного сотрудничестватакже влияет подготовка помещения к занятию: мебель в аудитории должна быть расставленатаким образом, чтобы участникамгруппы было легко обмениваться мнениями,передавать друг другу учебные материалы,вести обсуждение; в распоряжении каждой группы должныбыть все необходимые принадлежности: дидактическийматериал, памятки с правилами работыв группе, листы для рабочих записей,цветные маркёры, линейки, ватманский лист,клей, комплект картинок.Групповая работа является эффективнымсредством изучения речеведческих дисциплин«Русский язык и культура речи», «Стилистикарусского языка», «Риторика» и др. Её результативностьособенно высока на занятиях, посвященныхработе с текстом. Это не случайно:текст является основной дидактической единицей,способствующей формированию и развитиюу обучающихся коммуникативной компетенции,которая представляет собой органичноеединство целого ряда компетенций и является«высшей ступенью в их иерархии» (4,414).Необходимым условием успешности совместныхучебных действий участников групповогозанятия является правильный подбортекстового материала, соответствующего, поменьшей мере, двум требованиям: проблемы, затронутые в тексте, должныбыть актуальны для обучающихся, язык теста должен быть ярким и эмоциональным.Сочетание этих черт бывает присуще в основномтекстам публицистического стиля.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012Работа с текстовым материалом на групповомзанятии строится по принципу «мозаики». Студенческаяаудитория делится на малые группы(от 3 до 5 человек), каждой из которых в качествезадания предлагается анализ одного изаспектов текста. После выступлений групп вконце занятия создается многомерная картина,представляющая текст в разных его ипостасях.Изучению текстового материала в группахпредшествует его внимательное чтение и фронтальнаяработа по выявлению общего восприятиятекста, которое проявляется в умении определять: проблематику текста, гипертему текста, коммуникативную цель автора при разработкетемы, ведущий тип речи, используемый авторомдля разработки темы в соответствии с коммуникативнойцелью, основную идею текста с опорой на триединство:тема – коммуникативная цель – ведущийтип речи.Учебное сотрудничество в работе с текстовымматериалом предполагает обращение группк различным аспектам текста.Задание для I группыОпределите стиль текста. Выявите лексико-фразеологические,морфологические, синтаксическиечерты, обусловливающие принадлежностьтекста к данному стилю. Зафиксируйтерезультаты работы в таблице:ЯзыковыеПримеры из текстаособенностиЛексикофразеологические…Продукт работы группы: таблица.Комментарий к заданию: данное заданиепозволяет проверить умение обучающихся выявлятьв текстовом материале стилистическиесредства лексико-фразеологического, морфологического,синтаксического уровней в ихтесной взаимосвязи, увидеть «действие интегративныхотношений» (5, 113) в тексте и обеспечиваетпоследовательное осмысление его содержательно– концептуальной информации.Задание для II группыНайдите в тексте ключевые знаки. Составьтекраткий пересказ текста с опорой навыявленные ключевые знаки.Продукт работы: лист с ключевыми знаками,сжатый пересказ текста.

Организация групповой работы при изучении текстового материала157Комментарий к заданию: задание проверяетумение обучающихся выявлять ключевое семантическоеполе текста, состоящее из слов,словосочетаний и предложений, несущих наибольшуюсмысловую нагрузку. Их роль в продуцированиисжатого пересказа, несомненно,высока, поскольку ключевые знаки есть не чтоиное, как элементы структуры текста, взаимосвязьмежду которыми осуществляется в егосемантическом пространстве. Ключевые знакиобладают свойством свертывать информацию,несомую целым текстом, поэтому они составляютпредельно уменьшенную модель егосодержания (3,85), играющую роль опоры присоздании пересказа.Задание для III группыСоздайте модель текста, отразив в нейосновное содержание, структуру, логику авторскоймысли.Продукт работы: коллаж, схема, ассоциативныйрисунок (по выбору группы).Комментарий к заданию: задание проверяетумение обучающихся представлять содержательно-концептуальнуюинформацию текста ввиде некоторого абстрактного объекта, илимодели, в которой отображаются релевантные,существенные с точки зрения исследованиясвойства текста. Это весьма сложное задание,поэтому предлагать его для выполнения следуетв том случае, если моделирование текстовойинформации ранее выполнялось на практическихзанятиях.Задание для IY группыСопоставьте два текста (основной и дополнительный).Что их объединяет? В чем состоитсвоеобразие авторского подхода к освещениюосновной проблемы в каждом из текстов?Какая точка зрения вам ближе? Почему?Продукт работы: развернутое суждение.Комментарий к заданию: в основе выполненияданного задания лежит умение обучающихсяпроводить сравнительно-сопоставительныйанализ двух текстов на уровне проблематикии авторской позиции. Важнейшим аспектомработы является определение собственнойточки зрения обучающихся на поднятую втекстах проблему.Следующим этапом занятия в форме учебногосотрудничества является отчет групп одостигнутых результатах и представление имиучебного «продукта». При выполнении данногозадания происходит формирование навыковпубличной защиты и создание ситуации успеха,способствующей формированию у обучающихсяположительного самоопределения кдальнейшему обучению. Завершает групповоезанятие по изучению текста рефлексия, предполагающаясамооценку результатов деятельности,качества коммуникативных взаимодействийв группах.Эффективность занятий в форме учебногосотрудничества не вызывает сомнений, посколькугрупповая работа обеспечивает вовлеченность всех участниковобразовательного процесса в совместнуюактивную деятельность, повышает уровень позитивнойвзаимозависимости и мотивации куспеху; улучшает качество познавательной деятельностиобучающихся; способствует выработке способов поведения,направленных на гармонизацию отношенийс окружающими; повышает коммуникативную культуруличности.Литература:1. Джонсон Д.В., Джонсон Р.Т., Холубек И.Новый круг обучения: Учебное сотрудничествов классе и в школе // Гражданскоеобразование. Содержание и активные формыобучения / Под ред. Н.Воскресенской, С.Штехера. – М., 2006. – С.86-92.2. Ковылёва Ю.Э. Реализация модели образовательногопроцесса на основе деятельностногоподхода при организации групповойработы старшеклассников // Профильнаяшкола. – №2. – 2009. – С. 59-63.3. Лукин В.А. Художественный текст. Основылингвистической теории и элементы анализа.– М.: Ось-89, 1999.4. Чибухашвили В.А. Формирование коммуникативнойкомпетенции при обучении родномуязыку // Русское слово в языке и речи:Доклады общероссийской конференции. –Брянск, 2000. – С. 413-416.5. Шевченко Н.В. Основы лингвистики текста:Учебное пособие. – М., 2003.* * *Мақалада оқу тапсырмаларының өзарабайланысыныңтиіимділігі айтылады Автор топтаса орындалатын тапсырмалардыңәралуандығын және сөйлеу тіліндегі байланыстардыойқындайды.Топтық жұмыстың тиімділігі оқу барасында қызметтінбайланысты әрі жене адамның мәдениетін арттырады* * *In this article the implementation of productive groupsoffered them job training helps advance the distribution oftypes of communication between the participants of action areВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

158А. Ж. Жапароваnoted. The author proposes a universal algorithm for trainingof group actions in the course of a joint task, the fulfillment ofwhich is realized by means of verbal communication. ensuresthe effectiveness of group work sessions in the form ofcooperative learning, enhances the communicative culture ofthe individual.Составные слова в английском языкеА. Ж. Жапароваст. преподаватель КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотация. Compound nouns are very common in English, so you need to stress them correctly. Manydictionaries give compound nouns as separate entries, but they don't always show the stress in them.Compound words usually consist of two words (two components) that may be written separately, with ahyphen, or as one word. The use of the hyphen with compound words is rather inconsistent and subject tochange, so it is best to consult a good up-to-date dictionary. Examples of compound words: toothpaste,flashlight, night club, go out, light-green, twenty-five.Сложные существительные очень употребительныв английском языке, поэтому нужноправильно ставить ударение в них. Многиесловари дают сложные существительные какотдельные словарные статьи, но они не всегдапоказывают ударение в них. Сложные словаобычно состоят из двух слов (двух компонентов),которые могут писаться раздельно, сдефисом или слитно. Употребление дефиса сосложными словами весьма непоследовательнои подвержено изменениям, поэтому лучше всегообратиться к хорошему современному словарю.Примеры сложных слов: toothpaste, flashlight,night club, go out, light-green, twenty-five.Составные существительные состоят из несколькихслов/корней. Большинство английскихсоставников образованы существительными,определяемыми прилагательными илидругими существительными. Составники выступаютедиными словами. Ниже указана лишьнекоторая часть наиболее употребляемых составныхслов в английском языке.Advance-guard, авангардavant-garde (n.)Aero-sleigh (n.) аэросаниAide-de-camp (n.) адъютантAir-launchedmissile (n.)Air-raid shelter(n.)Air-trafficcontroller (n.)авиаракетабомбоубежищеавиадиспетчерAll-handsevolution (n.),nauticalAnchor-buoy,lifebuoy (n.)Ante-room (n.)Anti-cyclone (n.),meteor.Anti-hero (n.)Anti-missilemissile (n.)Anti-Semite (n.)Anti-Semitism(n.)Anti-Semitic(adj.)Anti-social (adj.)Apricot-tree (n.)Armour-piercing(adj.)Armour-plating(n.)Avant-gardism(n.)Avant-gardist (n.)Badminton-player(n.)Balalaika-player(n.)Ban-the-bombcampaigner (n.)Battle-worthy(adj.)Bean-pod (n.)аврал (морской)буекаванзалантициклонантигеройантиракетаантисемитантисемитизмантисемитическийасоциальныйдерево абрикосабронебойныйброняавангардизмавангардистбадминтонистбалалаечникантиракетчикбоеспособныйбобовый стручокISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Beaver-fur (adj.)Best-seller (n.)bookBilliard-room (n.)Billiard-table (n.)Birch-bark (n.)Birch-wood (n.)Bit-mapped(adj.), computingBody-building(n.)Boat-hook (n.)Bomb-rack (n.)Bomb-release (n.)Book-keeper (n.)Book-keeping,counting-house(n.)Book-keeping(adj.)Bow-wave (n.)Break-even (adj.)Breath-taking(adj.)Brigade-leader,team-leader (n.)Bullock-cart (n.)Buoy-keeper (n.)Car-race (n.)Сheap-looking(adj.)Cherry-plum (n.)Claret-coloured(adj.), (n.)Clean-shaven(adj.)Coat-breast (n.)Cobble-stone (n.)Cock-and-bullstory (n.),colloquialComputer-aided(adj.)Computer-aideddesign (n.) CADConcrete-deliverytruck (n.)Cotton-spinning(n.) (adj.)Crime-preventionбобровыйcampaign (n.)бестселлерDark-haired man(n.)бильярднаяDeath-throes (n.),бильярдmed. and fig.берестаDown-and-outберезняк(n.)битовыйDressing-room,green-room (n.)атлетизмDrill-operator (n.)Drum-beat (n.)багорDug-out (n.)бомбодержательDuty-free (adj.),бомбометаниеeconomicsбухгалтерEgg-plant (n.)бухгалтерияEmergencyrescue(adj.)English-speaking,бухгалтерскийEnglish-languageСоставные слова в английском (adj.) языкебурунFair-haired (adj.)безубыточныйFair-haired man1.аховый 2.(n.)захватывающийFellow-writersбригадир(n.)Fighting-cock (n.)арбаFire-pump (n.)бакенщикавтогонкааляповатыйалычабордовый, бордо.бритыйборт (правый илилевый крайзастёгивающейсяспереди одежды.)булыжникбайкаавтоматизированныйкомпьютерноепроектированиебетоновозСоставные слова в английском языке1.бумагопрядение2.бумагопрядильныйкампания по борьбе сFirst-aid tree (n.)Flea-bite (n.)Fleet-footed(adj.), poeticalFold-out leaflet(n.)Fountain-pen (n.)Gang-leader (n.),colloquialGas-bag (n.)Glass-blower (n.)God-fearing (adj.)Good-looking,fine-looking (adj.)Hash-head (n.)Heart-to-heartconversation (n.)Hell-raiser (n.)High-speed,quick-acting (adj.)Hitch-hiking (n.)Home-brewedпреступностьюбрюнетагониябосяк, бродяга159артистическая комнатабурильщикбарабанный бойблиндажбеспошлинныйбаклажанаварийноспасательныйанглоязычныйбелокурыйблондинбратья-писателипетух-боецбрандспойт(наконечник напожарном рукаве,направляющийводяную струю, ствол)аптечкаблошиный укусбыстроногийбуклетавторучкаатаманболтунбутылочникбогобоязненныйблагообразныйанашистбеседа по душамбузотербыстродействующий,быстроходныйавтостопбрага (старинныйВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

160А. Ж. Жапароваbeer (n.)Ice-yacht (n.)Ice-yachtsman(n.)Ice-yachting (n.)Ink-slinger (n.)Interest-free (adj.)Knuckle-bone (n.)Lamp-bracket (n.)Lecture-hall (n.)Lie-abed (n.)Log-book (n.)Milk-can (n.)Mizzen-mast (n.)Monkey-puzzletree (n.), botanyMotor-car factory(n.)Motor-transportdepot (n.)Mountain-climber(n.)Multi-millionaire(n.)Name-day (n.)Near-by (adj.)Non-party man(n.)Non-profitmaking (adj.)Non-sensical(adj.)Non-stick (adj.)Non-stop flight(n.)Nuclear-poweredvessel (n.)Open-work (adj.)Orange-tree (n.)Out-patientsdepartment (ofhospital) (n.)Out-patient (n.)Over-shoes (n.)русскийслабоалкогольныйнапиток)буер (лёгкая лодка илиплатформа,установленная наособых металлическихконьках)буеристбуерный спортбумагомарательбеспроцентныйбабки (старинная игра)брааудиториябайбак(неповоротливый,ленивый человек)бортовой журналбидон для молокабизань-мачтаараукарияавтозаводавтобазаальпинистархимиллионердень ангелаблизлежащийбеспартийный человекбесприбыльныйбредовой, нелепыйантипригарныйбеспосадочныйперелетатомоходажурныйдерево апельсинаамбулаторияамбулаторныйбольнойботикиPea-jacket (n.)Pick-up (n.)Pitch-dark (adj.)Plant-collectingbox (n.)Poison-pen letter(n.)Poison-pen writer(n.)Post-graduatestudent (n.)Post-graduatestudy (n.)Pre-shrunk (adj.)Property-man(n.), theatricalQuick-assembly(adj.)Quick-dry(ing)(adj.)Quick-frozen(adj.)Quince-tree (n.)Race-track (n.)Racing-driver (n.)Riding-master(n.)Ring-shapedbread roll (n.)Risk-free (adj.)Road-hog (n.)Road-transport(adj.)Sabre-rattling (n.)Safety-pin (n.)School-leavingcertificate (n.)Second-handbookseller (n.)Second-handbookshop (n.)Self-acting (adj.)Self-portrait (n.)Shock-absorber(n.), technicalShort-sighted(adj.), medicalShort-sightedness(n.)Shoulder-strap(n.)Sick-leave (n.)Side-street (n.)бушлатадаптербеспросветныйботанизиркаанонимкаанонимщикаспирантаспирантурабезусадочныйбутафорбыстросборныйбыстросохнущийбыстрозамороженныйайваавтомотодромавтогонщикберейторбубликбеспроигрышныйавтолихачавтодорожныйбряцание оружиеманглийская булавкааттестат зрелостибукинистбукинистическиймагазинавтоматическийавтопортретамортизаторблизорукийблизорукостьбретелькабольничный листбоковая улицаISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Составные слова в английском языке161Side-whiskers (n.) бакенбардыSlaughter-house бойня(n.)Slot-machine (n.) игровой автоматSlow-witted, бестолковыйmuddle-headed(adj.)Snow-white (adj.) белоснежныйSpoon-bait (n.) блеснаSponge-cake (n.) бисквитStern-post (n.) ахтерштевеньString-pulling (n.) блатSub-machine-gun автомат(n.), militarySub-machinegunnerавтоматчик(n.)Summer-house беседка(n.)Sun-tan (n.) бронзовый загарSweet-smelling благоуханный(adj.)Three-course обед из трех блюдdinner (n.)Ticket-collector билетер(n.)Tiddly-winks (n.) блошкиTow-haired (adj.) белобрысыйTow-path (n.) бечевникTow-rope (n.) 1.бечева 2.буксирTrack-and-field легкая атлетикаathleticsTrust-worthy благонадежный(adj.)Upas-tree (n.), анчарbotany.Viola-player (n.) альтистVoting-paper (n.) бюллетеньWall-eye (n.), бельмоmedicalWater-bottle (n.) баклагаWater-colour акварельный(adj.)Water-colours (n.) акварельWater-colourist акварелист(n.)Water-melon (n.) арбузWeak-willed бесхарактерный(adj.)Well-being (n.)Well-disposed(adj.)Well-equipped(adj.)Well-mannered(adj.)Well-wisher (n.)Wheel-spin (n.)White-faced (adj.)White-haired,fair-haired (adj.)Will-o-the-wisp(n.)Wind-fallen trees(n.)Window-dressing(n.)Without timelimit(adj.)Word-for-wordtranslation (n.)Worldly-wise(adj.)Writing-case (n.)Writing-desk (n.)Литература:благосостояние,благополучиеблагожелательныйблагоустроенныйблаговоспитанныйблагожелательбуксованиебелолицыйбелоголовыйблуждающий огонекбуреломбутафориябессрочныйбуквальный переводбывалый, опытныйбюварбюро1. Oxford Russian-English Dictionary, OxfordUniversity Press. – 2007.2. Oxford Dictionary of English, 3rd Edition,Oxford University Press. – 2010.3. Великобритания. Лингвострановедческий словарь,«Русский язык–Медиа». – 2003.4. Англо-русский словарь общей лексики. –ABBYY. – 2011.* * *Күрделі сөздер ағылшын тілінде кең қолданылады,сондықтан оларға екпінді дұрыс қойған жөн. Көптегенсөздіктер күрделі сөздерді бөлек тараумен белгілейді,бірақ мұндай сөздерге екпінді қалай қою керектігін меңземейді.Әдетте, құрамдас сөздер екі сөздерден құралады(екі компонент), олар бөлек, не болмаса дефис арқылыжәне қосарланып та жазылады. Дефиспен жазылған күрделісөздер өзгертулерге ұшырайды, сондықтан қазіргітаңдағы заманауи сөздіктерге жүгінген жөн. Құрамдассөздерге мысал келтірейік: toothpaste, flashlight, night club,go out, light-green, twenty-five.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

162Г. Р. Кадырова, А. Д. МаймаковаСамостоятельная работа студентов как средство повышения их профессиональнопознавательнойактивности в процессе изучения русского языка в вузеГ. Р. Кадырова, А. Д. Маймаковак.ф.н., доценты КазНПУ им. Абая, Алматы, КазахстанАннотация. Берілген мақалада кредиттік оқыту технологиясының шешуші доминанты –студентттердің өзіндік жұмысы қарастырылып, мысалға түрлі деңгейлік сипаттағы тапсырмаларкелтіріледі.Целью реформирования системы высшегообразования Республики Казахстан являетсяформирование специалиста нового типа, способногок максимальной реализации интеллектуальногои креативного потенциала, обладающеговысоким уровнем профессиональной подготовки,сочетающего профессиональную деятельностьс навыками научно-исследовательскойработы и обладающего осознанной потребностьюв непрерывном повышении квалификации,в развитии и саморазвитии.В связи с этим особую значимость в современномвузе приобретает проблема формированияи развития профессионально-познавательнойактивности студентов. Под профессионально-познавательнойактивностью студентамы понимаем вид социальной активности, проявляющийсяв позитивном отношении к процессуучения и будущей работе, а также в реализуемойспособности к этой деятельности привысоком уровне самостоятельности и стремлениипостоянно пополнять и укреплять профессиональныезнания, умения и навыки.Первостепенным средством повышения профессионально-познавательнойактивности студентовявляется самостоятельная работа, важнейшаясоставляющая образовательного процесса.Учитывая, что уровень подготовки выпускникавуза как специалиста определяетсяего способностью к самостоятельной работе напроизводстве, можно утверждать, что эта составляющаяучебного процесса является в настоящеевремя главной. К этому же побуждаюти быстро меняющиеся технологии и условиятруда, одновременно обусловливая необходимостьпродолжать обучение и самообразованиев течение всей жизни. В связи с этим в образованиинеобходимо обеспечить переход отобучения к учению, а затем — от самостоятельнойучебной деятельности к перманентнойпотребности в самообразовании и самореализации.Особую ценность при организации усвоенияучебного материала в условиях самостоятельнойработы представляет учебно-методическийкомплекс, одним из компонентов которого являетсяучебное пособие.Разработанное нами учебное пособие «Русскийязык. Тексты и задания для самостоятельнойработы студентов гуманитарного профиля»ориентировано на самостоятельную учебнуюдеятельность студентов. Еще Ф.А. Дистервергговорил: «Развитие и образование ни одномучеловеку не могут быть даны или сообщены.Всякий должен достигнуть это собственнойдеятельностью. То, чего человек не приобрелпутем своей самостоятельности – не его». [1, с.236]. Предлагаемое пособие включает в себякогнитивную и методическую основы.В пособие включены задания для СРС разныхтипов и различного уровня сложности: этои работа с текстом, и лексико-грамматическиезадания, написание эссе, составление рефератов,выполнение творческих заданий и мн. др.На наш взгляд, такое комплексное использованиевидов самостоятельной работы, с однойстороны, дает возможность студентам активно,самостоятельно, творчески, целенаправленноприобретать новые для них знания; способствуетцелостному развитию личности студентов,самообразованию; с другой – позволяетпреподавателю выступить в качестве фасилитатора,который не столько контролирует самостоятельнуюдеятельность студентов, сколькостимулирует ее, способствует тому, чтобыстуденты «научились учиться».В данной статье мы предлагаем некоторыепримеры видов самостоятельной работы назанятиях по русскому языку для казахскойаудитории.Одной из важнейших задач на современномэтапе является обучение студентов самостоятельнойработе с учебным текстом. Учебныйтекст может быть предназначен как для усвоенияспециально отобранной информации, так идля получения нового образовательного продукта.С одной стороны, использование заданийдля чтения предполагает развитие у студентаумения сосредоточиться на данном чтении,следить за ходом рассуждений автора,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Самостоятельная работа студентов как средство повышения их профессионально-познавательнойактивности в процессе изучения русского языка в вузе163выяснять неизвестные слова, осмысливатьполученную информацию. С другой стороны,текст можно использовать и для конструированиянового знания, интегрируя в имеющийсяобразец другие связи и зависимости.В предлагаемом пособии отбор текстовогоматериала проводился с учетом языковой подготовленностистудентов, их социально-психологическихи национальных особенностей, интересови индивидуальных возможностей.Кроме этого, система текстов, предложеннаянами, охватывает темы, связанные с нравственнымикатегориями и человеческими ценностями,что, несомненно, оказывает воздействиена формирование духовного мира молодежи,развивает кругозор и формирует развитиемыслительной деятельности. («Мировая культурав русском языке», «Цель и самооценка»,«Я люблю вас, люди», «Не забывать простейшихистин», «Я сделаю все, чтобы люди узналиКазахстан», «Экологические проблемы Казахстанана современном этапе» и др.)В пособии реализуется мысль о том, чтосовременный текст – это не только источникинформации, а прежде всего, содержательныйматериал всего учебного процесса по русскомуязыку в казахской аудитории. Данное предопределяетнеобходимость использования активныхметодов работы над учебными текстами.На первоначальном этапе используются восновном работы репродуктивного типа. Например,тренировочная словарная работа, способствующаяуглублению определенных понятий,направленная на восприятие нового текста.Затем может быть предложена воспроизводящаяработа, направленная на понимание текста,например: чтение с пометами («insert»), т.е. осмысленноечтение:– «незнакомая информация»;+ «знакомая и об этом хочу знать больше»;! «интересная информация»;? «непонятная, надо спросить».Активно применяется и аналитическое чтение,направленное на осмысление прочитанного:«Кратко сформулируйте основную темутекста, используя выражения: В тексте …речь идет о ...; В тексте … рассматриваютсявопросы …; В тексте … говорится о … »Следующим этапом работы может быть сворачивание(составление вопросов, плана) и развертываниетекста (перестройка содержаниятекста в виде диалога), что позволяет упорядочитьи систематизировать полученные сведения.Заключительным этапом работы над текстомявляется размышление, где студенты выражаютне только свое отношение к прочитанномутексту, но и высказывают новые мысли, касающиесяличностного восприятия прочитанноготекста. Например: Составьте свой портретсовременного человека, или: Зачем Казахстанунужна концепция «триединство языков»? и др.Особое место при чтении текстов в нашемпособии занимает анализ эпиграфа, так какэпиграфы выражают не только содержание, нои эмоциональную окраску текста. Анализ эпиграфа– достаточно сложная интеллектуальнаяработа, поскольку он выражает мысль обобщенно.Понимание этой связи, ее словеснаяформулировка дают возможность более глубокоосмыслить прочитанное, сформироватьмыслительный навык логического обоснованиятой или иной проблемы.Обдумывание смысла эпиграфа формируетпознавательный интерес, обостряет восприятиетекста, настраивает на определенный уровеньинтеллектуальных трудностей, связанных спознанием нового, а также ведет к получениюстудентами профессионально-значимой информации.Таким образом, основу работы над текстомсоставляет его когнитивная направленность,что инициирует познавательную самостоятельностьстудентов, нацеливает на углубление ихязыковых знаний и совершенствование уменийи навыков профессионально-ориентированногочтения.В качестве проверочных работ предлагаютсялексико-грамматические задания разноуровневогохарактера:* Подберите синонимы к данным словам исловосочетаниям.Образование, образованный, добывать знания,познавать мир, необъятный, информация,наилучшее решение, ориентироваться, задаватьсявопросом, поставить под сомнение,меняться, верный признак.** Восстановите предложения, используя вкачестве обстоятельства причины и следствияслова, данные в скобках. Обратите внимание нападежные формы имен существительных.1. Благодаря … Казахстана к Болонскомупроцессу, казахстанские дипломы о высшемобразовании будут признаны на международномуровне. (присоединение)2. Согласно … Болонской декларации, в вузахдолжна быть внедрена трехуровневая модельВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

164Г. Р. Кадырова, А. Д. Маймаковаподготовки специалистов: бакалавр – магистр– доктор PhD. (принципы) и др.*** Трансформируйте приведенные выше(для уровня**) простые предложения, осложненныеобособленными обстоятельствами, всложноподчиненные предложения с придаточнымипричины и следствия. Запишите преобразованныепредложения.При выполнении этих заданий у студентовформируются навыки закрепления лексических,орфографических и синтаксическихнорм.Работы продуктивного типа направлены наумение отделять существенное от второстепенного,а также учат вырабатывать навыкиобобщения изученного по основным, проблемнымвопросам. Сюда включены экспериментально-поисковыеи логически-поисковыесамостоятельные работы. Например:1. Прочитайте фрагмент из «Слов назиданий»Абая. О каких качествах человека говоритвеликий поэт? Согласны ли вы с егомнением? Свой ответ аргументируйте, опираясьна знания, читательский и жизненныйопыт.Есть ли у человека что-либо драгоценнееего сердца? Милосердие, доброта, умение принятьчужого за родного брата, желая емублаг, которые бы пожелал себе — все этовеление сердца. И любовь — желание сердца.Язык, повинуясь сердцу, не солжет. Тольколицемеры о сердце забывают.Сюда можно отнести и задания, направленныена коммуникативный тренинг:1. Обменяйтесь мнениями на тему «МолодежныеСМИ и современное информационноепространство», выбрав одно из ее направлений:1 группа. История возникновения средствмассовой информации для молодежи.2 группа. Печатные электронные СМИ вКазахстане для молодежи.3 группа. Пространство Интернет и молодежь.Или:2. Обменяйтесь мнениями в своей студенческойгруппе на тему «Традиции гостеприимстванарода Республики Казахстан», предварительноразработав сценарий данного полилогаи письменные заготовки своих выступлений.Одной из форм самостоятельной работыявляются работы творческого типа, поэтому впособие были включены такие задания, какхудожественно-образные. Ср. образцы такихзаданий:1. Напишите эссе, начинающее с фразы:Если бы я стал президентом …2. Составьте рассказ-рассуждение на тему:«Молодежь Казахстана: какая она».3. Напишите сочинение-рассуждение натему: «Наш общий дом в опасности».Говоря о творческой самостоятельной работе,нельзя не назвать дидактические игры,так как игры относят к активным методам современныхинновационных технологий. В процессеигры студенты в значительной мереприобретают новые знания путем поиска оригинальногорешения. Также игры способствуютразвитию внимания, памяти, речи, мышления,умений сравнивать, сопоставлять, обусловливаютформирование объективной самооценки,креативного подхода к решению разнообразныхжизненных и учебных проблем.На основе мотива деятельности дидактическиеигры классифицируют на игры-конкурсы,игры-состязания, сюжетно-ролевые. Приведемпримеры:Сюжетно-ролевая игра на тему: «Я учитель».Занятие проводится в игровой форме. Каждойгруппе отводится около 20 мин. Студентампредлагается разделиться на две группы, каждаяиз которых выбирает учителя, остальныеисполняют роль учеников. Ведущему, т.е. учителю,предлагается провести урок по занимательнойграмматике на тему: «Страна глаголии»,«В мире числительного» или др.Третья группа – жюри (состав 3 человека).Жюри оценивает работу каждой команды последующей схеме:1. Нестандартный подход к объяснению материала.2. Подбор предлагаемых заданий для участниковгруппы.3. Контакт с аудиторией.4. Манера держаться.5. Активность группы.Наглядность иллюстрированного материалапроводится в виде презентации анимационногохарактера.Сюда же можно отнести и конструктивнотехническиеработы. Такие работы помогаютстудентам презентовать какую-либо тему сиспользованием специальных компьютерныхпрограмм. Например: Проведите мультимедийнуюпрезентацию по теме «Интернет»,или представить грамматический материал поISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Самостоятельная работа студентов как средство повышения их профессионально-познавательнойактивности в процессе изучения русского языка в вузе165изучаемой теме: Составьте алгоритм образованияпричастий.В процессе таких видов работ формируютсянавыки умений индивидуального опыта обучения.В качестве итоговой работы можно предложитьнаписание сочинения-рассуждения: «Я исовременные технологии». (Их помощь в вашейстуденческой жизни). На этом этапе студентыформируют собственное мнение о примененииполученных навыков на практике.С целью организации самопроверки в пособиепо всем лексическим разделам включеныобзорные вопросы, направленные на повторениеи закрепление полученных сведений, например:- Что изучает языкознание? Какие разделыязыкознания вы знаете?- Понятия «душевность» и «духовность»:есть ли различие? Подтвердите примерами. Идр.Для проведения самоанализа в пособиипредлагаются задания под рубрикой «Проверяюсебя». Например:1. Произнесите приведенные ниже слова справильным ударением.Каталог, алфавит, договор, красивее, баловать,досуг, квартал, средства, ходатайствовать,корысть, заговор, аргумент, свекла, щавель,намерение.2. Оцените свою речь с точки зрения еекультуры. Какие недостатки речи являются основнымиу вас? Как вы работаете над исправлениемэтих недостатков?Также для самоконтроля студентов предлагаютсятесты, снабженные ключами, имеютсямноговариантные задания для итогового контроля.Следует отметить, что предложенные в пособиизадания для самостоятельной работыпредполагают реализацию всех четырех видовречевой деятельности: аудирование, чтение,говорение, письмо. Это позволит студентам совершенствоватьязыковую, речевую и коммуникативнуюкомпетенции, а также овладеть нормамирусского литературного языка и системнымипредставлениями о мире при помощиязыка. Такой подход к языковому обучениюспособствует воспитанию целостной личности,способной строить новые коммуникативныеотношения на межкультурном уровне.Включенные в учебное пособие тексты и заданиядля самостоятельной работы активизируютвдохновение, способствуют формированиюстремления как можно глубже разобратьсяв учебном материале, построить собственнуюверсию, гипотезу разрешения профессиональнойпроблемы, а также развивают интеллектуальныеспособности студентов, а это в своюочередь способствует развитию будущего специалиста,расширению его профессиональногокругозора и, как считал великий чешскийпедагог Я.А. Коменский, является основойинтеллектуальной культуры человека.Литература:1. Дистерверг Ф.А. Избранные педагогическиесочинения. – М.: Учпедгиз, 1956. – 374 с.2. Бордовская Н.И., Реан А.А. Педагогика.Учебник для вузов. – СПб: Питер, 2000. –304 с.* * *This paper considers the independent work of students as akey domination in credit system of study. Examples ofassignments of different types as well as of differentcomplexity levels are given.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

166К. Е. МолдабаеваИспользование интернет-ресурсов на занятиях иностранного языкаК. Е. Молдабаеваст. преподаватель АУЭиС, Алматы, КазахстанАннотация. Возможности использования Интернет–ресурсов огромны. Глобальная сеть Интернетсоздает условия для получения любой необходимой студентам и преподавателям информации,находящейся в любой точке земного шара: страноведческий материал, новости из жизнимолодежи, статьи из газет и журналов, необходимую литературу.Преимущества внедрения Интернет-технологийв процесс обучения английскомуязыку в настоящее время не вызываетсомнений. Не подлежит сомнению такжепозитивное влияние различных форм синхроннойи асинхронной Интернет-коммуникации(электронной почты, чата, форумов,веб-конференций) на формированиеиноязычной коммуникативной компетенцииобучающихся.В настоящее время приоритет отдаетсякоммуникативности, интерактивности, аутентичностиобщения, изучению языка вкультурном контексте, автономности игуманизации обучения. Данные принципыделают возможным развитие межкультурнойкомпетенции как компонента коммуникативнойспособности.Интернет-ресурсы помогают реализоватьличностно-ориентированный подход вобучении, обеспечивают индивидуализациюи дифференциацию обучения с учётомспособностей детей, их уровня облученности,склонностей. Формы работы с компьютернымиобучающими программами науроках иностранного языка включают: -изучение лексики; - отработку произношения;- обучение диалогической и монологическойречи; - обучение письму; - отработкуграмматических явлений.Использование Интернета в коммуникативномподходе как нельзя лучше мотивировано:его цель состоит в том, чтобызаинтересовать обучаемых в изучении иностранногоязыка посредствам накоплений ирасширений их знаний и опыта. Обучаемыедолжны быть готовы использовать язык дляреальной коммуникации вне занятий, например:во время посещений страны изучаемогоязыка, во время приема ино-странных гостей дома, при переписке и состудентами других стран.Учебные Интернет – ресурсы должныбыть направлены на комплексное формированиеи развитие:-Аспектов иноязычной коммуникативнойкомпетенции во всем многообразии еекомпонентов (лингвистического, социолингвистического,социокультурного, стратегического,дискурсивного, учебно-познавательного);-Коммуникативно-когнитивных уменийосуществлять поиск и отбор, производитьобобщение, классификацию, анализ и синтезполученной информации;-Коммуникативных умений представлятьи обсуждать результаты работы с ресурсамисети Интернет;-Умений использовать ресурсы Интернетадля самообразования с целью знакомствас культурно-историческим наследиемразличных стран и народов, а также выступатьв качестве представителя роднойкультуры, страны, города;Умений использовать ресурсы сети дляудовлетворения своих информационныхи образовательных интересов и потребностей.Нужно отметить роль преподавателя виспользовании интернет ресурсов. Рольпреподавателя меняется в учебном процессев связи с новыми дидактическимивозможностями применения Интернеттехнологий,целями и задачами обучения,она направлена на сотрудничество и сотворчествосо студентами, на осуществлениесовместного поиска и анализа результатов.Педагог скорее выступает в ролисоветчика, партнера, который направляетдеятельность студентов, способствует ихISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Использование интернет-ресурсов на занятиях иностранного языка167самостоятельному исследовательскомупоиску.Существуют ряд задач, которые можновыполнять с помощью Интернета:-включение материалов сети в содержаниеурока (интегрирование их в программуобучения);-самостоятельный поиск информацииучащимися в рамках работы над проектом;-углубленное самостоятельное изучениепервого или второго иностранного языка,ликвидация пробелов в знаниях, умениях,навыках;-самостоятельная подготовка к сдачеквалификационного экзамена экстерном;систематическое изучения определенногоаспекта иностранного языка дистанционнопод руководством преподавателя;-повышение мотивации и создание потребностив изучение иностранного языкапосредством живого общения;-формирование и развития умений и навыковчтения, непосредственно используяматериалы сети разной степени сложности;-формирование и развития умений и навыковаудирования на основе аутентичныхзвуковых текстов сети Интернет, такжесоответственно подготовленных преподавателем;-совершенствование умений монологическогои диалогического высказывания наоснове проблемного обсуждения представленныхпреподавателем или кем-то изучащихся материалов сети;-совершенствование умений письменнойречи, индивидуально или письменно составляяответы партнерам по переписке;-пополнение словарного запаса, как активного,так и пассивного, лексикой современногоиностранного языка, отражающегоопределенный этап развития культуры народа,социального и политического устройстваобщества, используя -аутентичныетексты из страны изучаемого языка;-знакомство с культуроведческими знаниями,включающими в себя речевой этикет,особенности речевого поведения различныхнародов в условиях общения,особенности культуры, традиций страныизучаемого языка.Говоря о конкретных способах использованиявозможностей Интернет в обучениианглийскому языку, следует выделитьследующие как наиболее эффективные:-Переписка по электронной почте сосверстниками-носителями языка и изучающимианглийский язык как иностранный вдругих странах (современный, живой язык,оперативность информации, возможностьизучения другой культуры, получать знанияиз «первых рук»)-Участие в телекоммуникационных международныхпроектах (повышение уровнявладения языком, развитие общего кругозора,получение специальных, необходимыхдля выполнения конкретного проектазнаний).-Участие в текстовых и голосовых чатах.(хотя этот вид деятельности и вызываетнаибольший интерес у учащихся, но, ксожалению этот пункт не всегда работает вместах с недостаточно хорошей связью)-Участие в телекоммуникационных конкурсах,олимпиадах, тестировании (возможностьполучить объективную оценкузнаний, самоутвердиться, подготовиться кэкзаменам, участию в других видах конкурсови олимпиад).-Возможность оперативной бесплатнойпубликации творческих работ учащихся(повышение мотивации, так необходимаяподросткам возможность самоутверждения).-Получение самообразования на курсахбесплатного или платного дистанционногообучения, включая обучение в ведущихБританских учебных заведениях.В заключение хочется подчеркнуть, чтоИнтернет предоставляет много возможностейдля повышения качества преподаванияиностранного языка и создания стимуловк обучению. Он является превосходнымпомощником в организации учебногопроцесса, а именно, в обучении различнымвидам речевой деятельности; но несмотряна многие очевидные достоинства интер-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

168К. Е. Молдабаеванета, многие специалисты, активно использующиеего в своей преподавательскойпрактике и пропагандирующие внедрениеновых технологий в образовательный процесс,подчеркивают необходимость рационального,методически оправданного, строгодозированного, пропорционально по-разномупредставленного в зависимости отаспекта и цели обучения использованияИнтернета в рамках аудиторных занятий.Дидактические возможности сети оченьвелики. Она может стать средством достиженияобразовательных целей, как дляучащегося, так и для учителя. В этом случаеучитель становится помощником, выполняющимработу, которая наиболее органичнав современном контексте образо-вания. Интернет не заменяет учителя, астановится одним из наиболее важныхсредств обучения иностранному языку насовременном этапе.Литература:1. Азимов Э.П. Материалы Интернета науроке ИЯ // "ИЯШ", 2001.2. Владимирова Л.П. Интернет на урокахиностранного языка // "ИЯШ", 2002.3. Белкова М.М. Информационные компьютерныетехнологии на уроках английскогоязыка // Английский язык в школе.* * *Мақалада шет тілін үйрену барысындағы интернеттіқолдану жолдары айтылады.Лингводидактические модели усвоения второго языкаЖ. Б. Ошакбаева 1 , А. С. Карпыкбаева 21 к.ф.н., 2 к.п.н, доценты МКТУ им. А. Ясави, Туркестан, КазахстанАннотация. Исследования проблем прагматической направленности овладения вторым –иностранным – языком в целом осуществляется в рамках коммуникативного метода, которыйконкретизируется и расширяется благодаря использованию результатов современных научныхисследований в области прагматики, межкультурной коммуникации и лингводидактики.Вопросы прагматической направленностиусвоения неродного языка применительно кусловиям средней школы были разработанытакими российскими учеными как Ю.П.Горляков,С.В.Дрокина, Г,Г.Жоглина, Р.А.Коновалова,Е.И.Пассов, Е.В.Смирнова, И.А.Федотова,В.П.Фурманова и др.С позиций коммуникативной методики обученияобщению Е.И.Пассов [1] считает, чтомодель процесса обучения общению должнавыстраиваться как копия процесса общения. Косновным принципиально важным, сущностнымпараметрам общения относит: личностныйхарактер коммуникативной деятельностисубъекта общения, взаимоотношения и взаимодействиеречевых партнеров, ситуации какформы функционирования общения, содержательнаяоснова процесса общения, система речевыхсредств, усвоение которой обеспечилобы коммуникативную деятельность в ситуацияхобщения, функциональный характер ус-воения и использования речевых средств, эвристичность(новизна) общения и т.д.Психологическое содержание общения какдеятельности представлено в его работе предметомобщения (взаимоотношения общающихся);единицей общения (акт социальноговзаимодействия); средством общения - вербальное(говорение, аудирование, чтение, письмо)и невербальное ( паралингвистика, проксемика,совместная деятельность); способом общения(информационный, интеракционный,перцептивный); продуктом общения (изменениевзаимоотношений.)Одним из основных принципов коммуникативногообучения общению Е.И. Пассов называетпринцип ситуативности. Под ситуациейон понимает универсальную форму функционированияпроцесса общения, существующуюкак интегративную динамическую систему социально-статусных,ролевых, деятельностных инравственных взаимоотношений субъектов об-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Лингводидактические модели усвоения второго языка169щения, отраженную в их сознании и возникающуюна основе взаимодействия ситуативныхпозиций общающихся.Все виды речевой деятельности рассматриваютсякак средства общения, а развитиеумений в данных видах деятельности не мыслитсявне общения. То же относится к навыкам,которые предполагается формировать не дообщения, а в процессе его, когда оно для этогоспециально организовано.В.П. Фурманова [2], разрабатывая проблемыкультурно-языковой прагматики, отмечает ееориентированность на интегрирование культурыв теорию и практику преподавания иностранныхязыков. Она считает, что включениекультуры в процесс усвоения неродного языкавызвано прагматическими факторами.В процессе овладения иностранным языкомпроисходит диалог культур, получающий переосмыслениеи соответствующую интерпретациюс учетом следующих факторов:1. Тексты разных жанров, видеоматериалы,созданных в рамках той или иной культуры,выступают как источник информации о национально-культурнойспецифике народа, егокультурных традициях, повседневном поведениии представляют собой абстрактную модельданной культуры.2. Диалог культур развертывается на основепознания иной культурной реальности в сравнениис собственной. Он предполагает освоениесистемы наиболее существенных для жизниданного народа культурных понятий и работунад словом в широком филологическомконтексте.3. Обучение иностранному языку строитсяне только на внешнем, но и на внутреннем диалоге.Диалог не просто эвристический приемусвоения монологического знания, это определениесути усваиваемых и творчески формируемыхпонятий.Автор отмечает, что процесс овладения иностраннымязыком оказывается перенесенным вусловия культуры обучающихся, под которымподразумевается конкретная среда, а такжесистема обучения как следствие определенныхкультурных традиций.Овладение иностранным языком осуществляетсякак диалог культур и эксплицируетсвойства межкультурной коммуникации, чтодает автору основание рассматривать лингвокультуроведческийподход к изучению иностранныхязыков в аспекте межкультурнойкоммуникации и определить следующие принципыобучения: 1) культурно-ориентированнаянаправленность; 2) когнитивно-деятельностнаянаправленность; 3) ситуативность; 4) контрастивность;5) аксиологическая ориентированность;6) межпредметная и межаспектная координация.В контексте межкультурной коммуникацииЕ.В. Смирнова [3] рассматривает проблемы усвоенияиностранного языка через формы полилогическогообщения и описывает уровнивладения полилогической речью в контекстеобщенациональных и общеевропейских требованийк уровню сформированности иноязычнойкоммуникативной компетенции.Развитие культуры полилогического общенияпредставляет собой систему учебного взаимодействия,включающую 1) социокультурныепознавательно-поисковые задачи и задания:2) коммуникативно-познавательные задания:3) коммуникативно-речевые задания: 4) профессионально-ориентированныесоциокультурныезадания.Социокультурные познавательно- поисковыезадачи и задания направлены на повышениекультуры и иноязычного полилогическогообщения посредством социокультурногообогащения знаний в области межкультурныхформ полилогического общения в иноязычнойсреде и развитие социокультурных полилогическихумений и способствует к участиюв межкультурном полилогическом общении.Коммуникативно-познавательные заданияпомогают понять, какие коммуникативные задачи,тематика и условия полилогическогообщения влияют на выбор языковой формывысказывания, а также способствуют осознаниюнеобходимости толерантного отношения кпроявлению национально-специфических особенностейречевого и неречевого поведенияпредставителей других культур.Коммуникативно-речевые задания развиваютумения варьировать речь в зависимостиот изменений в задачах и условиях полилогическоговзаимодействия .Профессионально-ориентированные заданияспособствуют развитию самообразовательногопотенциала для удовлетворения личностных ипрофессиональных потребностей в развитиикультуры иноязычного полилогического общения.Под полилогом понимается сложная формаколлективно-группового общения, для которойхарактерно распределение функциональныхролей между ее участниками (ведущий, ли-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

170Ж. Б. Ошакбаева, А. С. Карпыкбаевадер/контрлидер, др. участники), определяющихзанимаемую позицию по отношению к проблематикеобщения, мнению и взглядам партнеровпо общению, объединенных однороднойтематикой, которая является центральнымядром обсуждения. При этом коммуникативноеповедение участников должно отвечать специфическимтребованиям построения речи, требованиямк вербальным и невербальным средствамполилогического взаимодействия.Единицей полилогического общения определяетсяавтором полилогическое единство. Полилогическоеединство возникает в результатеколлективно-групповой речевой деятельностиучастников полилога и предполагает однократныйобмен репликами / выступлениями, желающихреализовать интенции в рамках общейтемы. Формами дискуссионного полилогическогообщения являются дискуссия, спор,диспут, дебаты, прения, тематическая беседа,беседа за « круглым столом », « круглый стол вгруппе экспертов» и др.На развитие полилогического общения большоевлияние оказывают такие факторы, какусловия ситуации речевого общения, композиционно-структурныеособенности полилога,регламент, цели участников и общая цель полилогическогообщения, степень развернутоститемы, количество участников и существующихв процессе полилога точек зрения, социальнокоммуникативные роли (ведущий, лидер / контрлидер,др. участники), функциональные обязанности,психологические установки (на противостояние/ на сотрудничество), и уровенькомпетентности участников (профессиональная,тематическая и языковая).Важным фактором является культура иноязычногополилогического общения как соблюдениеязыковой, речевой, коммуникативностилистическойи этической форм поведения,которое при учете социокультурных особенностейситуации межкультурного иноязычногополилогического общения позволяет достигнутьнаибольший эффект в решении целогокомплекса коммуникативных задач.Развитие культуры иноязычному полилогическомуобщению осуществляется посредствомобогащения знаний обучаемых социокультурныхособенностей межкультурных формполилогического воздействия. Развитие речевых,социокультурных и в том числе общекультурныхумений будет способствовать а)развитию полилогической речи на родном ииностранном языках; б) воспитанию толерантногоотношения к социокультурным различиямв национально-специфических нормах и стереотипахречевого и неречевого поведениякоммуникантов в процессе межкультурныхформ иноязычного полилогического взаимодействия;в) обогащению национальной культурыполилогического общения обучаемыхпосредством формирования представлений обобщеевропейской и общемировой культуре.И.А. Федотова [4] рассматривает целесообразностьиспользования прагматического подходак овладению грамматическим аспектомустной речи, ориентированной на коммуникативныеи интерактивные потребности обучаемых,что предполагает усвоение знаний впроцессе овладения коммуникативными умениями.Со ссылкой на Программу педагогическихинститутов, она отмечает, что формированиекоммуникативной компетенции предусматриваетспособность воспринимать и порождатьиноязычную речь в соответствии сусловиями речевой коммуникации, ситуацииобщения с учетом адресата и характера взаимодействияпартнеров.Следовательно, обучаемые должны усвоитьсистему языка и нормативную реализацию ееэлементов и соотносить грамматические средствапри восприятии и порождении речи с задачамии условиями общения с учетом социальныхнорм поведения и коммуникативнойцелесообразности высказывания, т.е. с условиямиреальной коммуникации.На первый план при прагматической ориентациивыдвигаются значимые для усвоенияязыка смысл и содержание высказывания, которымследует придавать первостепенное значение.Такая ориентация ведет к иному отношениюк языковым знаниям, которые важны несами по себе, а как средство и должны служитькоммуникативной цели.Исследователь отмечает, что игнорированиепрагматического аспекта может стать препятствиемв коммуникации и даже привести кнепониманию и напряженности, если употребляемаяграмматическая форма не адекватнакоммуникативной ситуации.Исследователь утверждает, что формированиеграмматических навыков должно осуществлятьсяне на основе изолированных предложений,а на основе текстов как совокупностивысказываний, ориентированных на определеннуюкоммуникативную ситуацию, наряду стакими понятиями, как говорящий, слушающий,обстоятельства действительности, без ко-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Лингводидактические модели усвоения второго языка171торых не обходится ни один речевой акт общения.В модель коммуникативной ситуациивключаются также цели и мотивы.Таким образом, под прагматическим подходомавтором понимается организация обучения,ориентированная на коммуникативные иинтерактивные потребности обучаемых, чтопредполагает усвоение знаний в процессе овладениякоммуникативными умениями. Такоепонимание предполагает организацию процессаобучения грамматической стороне устной речина основе соотнесенности грамматических явленийи речевых намерений, реализуемых вопределенных коммуникативных ситуациях.Для решения данной задачи она предлагаетграмматическую прогрессию в рамках прагматическогоподхода как динамику речевыхумений, отраженную в интенциях, ситуациях,грамматического материала. Исходным приопределении прогрессии является не языковоеструктурное поле, а прагматическая категория– интенция и соответствующая ей грамматическаяструктура с определенным лексическимнаполнением, актуальным в конкретной коммуникативнойситуации.Ю.П. Горляков [5] разрабатывает интегративнуюмодель прагматически направленногообучения английскому языку на основе коммуникативногометода, так как именно этотметод «…наиболее полно, в сравнении с другимиметодическими концепциями, отражаетпрагматическую ценность обучения в сторонуего направленности на практическое владениеязыком».Интегративная модель прагматически направленногообучения общению предполагаетпрагматический отбор содержания обучения,постановку целей и задач, исходя из реальныхкоммуникативных, познавательных и интеллектуальныхпотребностей обучаемых и предусматриваеториентацию на запланированныйрезультат по окончании каждого этапа (курса)обучения, который выражается в определеннойсформированности основ (минимально-достаточногоуровня) коммуникативной компетенцииво взаимосвязи с результатом, предусмотреннымобщеобразовательными, воспитательными,развивающими целями обучения, т.е.развитие способности к межкультурному взаимодействию.Основной целью прагматически направленногообучения общению Ю.П. Горляков определяетразвитие способности к межкультурномувзаимодействию, что предполагает развитиеи формирование основ элементарнойкоммуникативной компетенции в целом.Основными принципами модели прагматическинаправленного обучения общению являются:1) ориентация на социокультурныйопыт обучаемого; 2) учет психолого-педагогическихи психофизиологических закономерностейречевого развития; 3) взаимодействие ивзаимозависимость всех видов речевой деятельности;4) сознательное выполнение речевыхдействий с использованием аутентичногоязыкового и речевого материала, как в учебныхситуациях, так и в реальных условиях общения;5) учет негативного и положительного влиянияродного языка на процесс обучения общению.Единицей усвоения в системе направленногообучения автор определяет высказывание,используемое в учебной ситуации с перспективойего переноса в социальный контекст. Дляэтого необходимо владеть не только языковымисредствами для введения, объяснения икомментирования различных коммуникати-ныхстратегий: при переходе от одной темы общенияк другой для выражения своего отношенияк сообщаемой информации, но и знать правилапользования языком в различных социальныхситуациях.Прагматически направленное обучение общениюформируется с учетом отношений междувысказываниями и функциями, с помощьюкоторых говорящий / пишущий старается организоватьобщение, сообщая при этом некоторуюинформацию или мнение, приказ, просьбуи т.п. в соответствии с принятой целью,направлением разговора (иллокутивной силы) ихарактерными чертами контекста высказывания,которые определяют уместность самоговысказывания.Таким образом, составляющими прагматическойкомпетенции являются функциональная(иллокутивная) компетенция, или способностьиспользовать знание прагматических норм иправил для организации приемлемых функцийязыковых средств, и социолингвистическаякомпетенция, или способность использоватьзнание социолингвистических норм и правилдля организации функции языковых средствсоответственно в данном контексте.Все перечисленные модели разработаны дляусвоения иностранного языка, что имеет своюспецифику. Усвоение русского языка как второгов Казахстане осуществляется в некоторыхиных условиях, которые характеризуются наличиемязыковой среды, активной – через кон-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

172Ж. Б. Ошакбаева, А. С. Карпыкбаеватактное общение коммуникантов, пассивное -через чтение, получение информации из книг,радио, Интернет. Это является обоснованиемнеобходимости прагмаориентированной моделиусвоения русского языка в условиях языковойситуации Казахстана.Как видно из материала исследований,модели прагмаориентированной направленностиориентированы на учащихся и студентовколледжей и вузов, учителей \ преподавателей.Адресатом культурно-языковой прагматикив рамках межкультурной коммуникации являютсяпреподаватели иностранных языков.Модель усвоения языка в условиях полилогическогообщения ориентирована на послевузовскоеобразование. Концепция прагмоориентированногообучения грамматике (Федотова)учитывает особенности обучения студентов 1курса языковых вузов. И только исследованияЕ. Пассова и Ю.П.Горлякова ориентированы нашкольную аудиториюВ казахстанской лингводидактике вопросыпрагмаориентированного овладения вторымязыком были рассмотрены такими ученымикак М.Р.Кондубаева, К.Л.Кабдолова и др.Кондубаева М.Р. [6] отмечает, что в условияхтрех- полиязычного образования актуальнойстановится проблема функционально-коммуникативногоподхода к отбору, анализу ипрезентации текстов в целях осуществлениявзаимосвязанного обучения казахскому, русскомуи иностранным языкам.Автор предлагает методику применения корпусатекстов, использованных и порожденныхна одном уроке или серии уроков, разработанныхна единой лексико-тематической основе исозданных на базе основного авторского текста.Исследователь определяет «…учебный тексткак единицу обучения… для изучения новогоязыка и одновременно источником формированияречевых умений, навыков и в целом коммуникативнойкомпетенции учащихся».Кабдолова К.Л. [7] рассматривает вопросыобучения русскому языку как второму при усвоениикомплексных единиц словообразования,которые предопределяют критерии отбора содержания,принципов и методов обучения русскомуязыку как второму в условиях учебногодвуязычия (билингвизма) национальной казахскойшколы.Формирование новой картины мира осуществляетсяна базе единиц словообразовательнойсистемы, когда на конкретных фактахтого или иного языка усваиваются установившиесяотношения к словообразовательной производностичерез осознание учащимися мотивациии способов формирования нового значенияслова.Вместе с тем мы отмечаем, что теоретическиевопросы усвоения второго языка вказахстанской лингвистике представлены работамитаких ученых как Л.В. Екшембеева,Ж.А. Нуршаихова, Г.Е. Утебалиева, И.Г. Жуламанова,А.А. Курышжанова и др.Литература:1. Пассов Е.И. Основы коммуникативной методикиобучения иноязычному общению. – М.Русский язык. 1989. – С. 276.2. Фурманова В.П. Межкультурная коммуникацияи лингвокультуроведение в теории ипрактике обучения иностранным языкам. –Саранск: Изд-во Мордовского ун-та. – 1993.– 124 с.3. Смирнова Е.В. Развитие культуры иноязычногополилогического обшения в послевузовскомобразовании преподавателей иностранныхязыков. – Дисс. канд. пед. наук. –М., 1999. – 205 с.4. Федотова И.А. Прагматический подход к обучениюграмматическому аспекту устной речи:немецкий язык, 1 курс языкового вуза. –Дисс. канд. пед. наук. – Москва, 1997. – С. 139.5. Горляков Ю.П. Прагматически направленноеобучение общению на английском языкев 1 классе общеобразовательных учреждений.– Дисс. канд. пед. наук. – Санкт-Петербург,2006 г. – 266 с.6. Кондубаева М.Р., Кульгильдинова Т.А. Корпусучебных текстов в педагогическом дискурсе// Русский язык как язык межкультурногои делового сотрудничества в полилингвальномконтексте Евразии. – Астана,2009. – С. 356-3607. Кабдолова К.Л. Теория и методика взаимосвязанногообучения комплексным единицамсловообразования в условиях учебного двуязычиянациональной школы: Автореф. дис.... д-ра пед.наук. – Алматы, 2007. – 45 с.* * *Мақалада екінші тілді меңгеру лингводидактикалықмодельдері зерттелген.* * *Linguistic and didactic learning models of secondlanguage.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

ДБІ технологиясы арқылы өзара ұқсас, біртектес лексика-грамматикалық единицаларды кесте және сызба арқылы оқыту173ДБІ технологиясы арқылы өзара ұқсас, біртектес лексика-грамматикалықединицаларды кесте және сызба арқылы оқытуС. Т. Садықова 1 , Б. Т. Абдошева 21 С. Аманжолов атындағы ШҚМУ п.ғ.к., доцент, Шымкент2 №13 орта мектебінің қазақ тілі мұғалімі, Өскемен, ҚазақстанАннотация. Қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне оқытуда тілдік қатынасты жүзеге асыратынқатысымдық тұлғалар тіл ғылымының салалары – лексикология, морфология, сөзжасам, синтаксисобъектілерін зерттеуді қамтиды. Тілдік қатынастың негізін сөйлеу процесі құрайды. Сөйлеу, пікіралысу процесінде басты орын сөз бен сөздің байланысы, грамматикалық формалар жәнемағыналар, сөз тіркестері, сөзжасам сияқты тіл білімі салаларының барлығы қарастырылады.Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне үйретуденегізінен шет тілдерін және орыс тілдерін үйретуәдістемесіне сүйеніп оқытылады. Тіл білімізаңдылықтары мен грамматикалық ережелердімеңгермейінше, тілді үйрену мүмкінемес. Бұл ретте орыс тілін үйрету әдістемесіндеВ.Г.Костомаров, О.Д. Митрофанова былайдейді: «При обучению русскому языку, особенновзрослых учащихся, осознание грамматическихявлений – обязательное условие скорейшегоовладение языком» [1]. Тіл үйренушіграмматикалық тұлғаларды игермесе, тілдікқатынас жүзеге аспайтындығы әдістемелік әдебиеттердедәлелденген.Басқа ұлт өкілдеріне тіл үйретудегі біліммазмұны коммуникативтік бағытқа негізделеді.Бұл дегеніміз – жоғары оқу орындары студенттерініңтілдік қарым-қатынас біліктілігінебасымдық беріледі де, теориялық білімді соныңтөңірегінде ұштастыруды қажет етеді.Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйреткенкезде мынадай грамматикалық ерекшеліктерескерілді:1. Қазақ тілінің аглютинативті тілдер қатарынажататындығы. Ең бастысы, сөйлесімәрекетінің жүзеге асырылуы, оның сөз бенсөзді байланыстыратын, сөз тудыру, жұрнақтармен жалғауларды дұрыс пайдалану білігінеқатысты.2. Сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін,олардың түбірін дұрыс анықтай білудің қажеттілігі.Сөздің түбірін дұрыс тапқан соң, оғанқажетті грамматикалық форма жалғап, сөз тіркесінжасайды, одан кейін сөйлем құрайды.Яғни, сөздің түбірін табуды үйрету.3. Қазақ тілін үйретудің бастапқы кезіндежіктік, тәуелдік, көптік жалғауларын меңгеруденбастайды. Сонымен қатар жекеше, көпшетүрде үш жақта сөздерді жіктей білудің маңызызор. Себебі, егер студенттер сөз тіркестеріндұрыс жасай білсе, сөйлемді де дұрыс құрайалады.Басқа ұлт өкілдеріне тіл үйретуде, оныңішінде сөйлем құрастырып, өз ойын басқағажеткізу үшін септіктерді дұрыс пайдалана білудіңмаңызы зор. Орыс аудиториясындағы студенттергекейбір септіктерді сөйлем ішінде дұрысқолдану қиыншылық келтіреді. Тіл үйренушілерсөйлем құрастырғанда, әдетте, өздерініңана тілінің грамматикалық негіздерінесүйенеді. Мысалы, Он приехал на трамвае. Олтрамвайда келді немесе Нет кислоты дегенсөйлемді Жоқ қышқыл және т.б. деп аударасалатындығы белгілі [2].Жалпы Атау септікті өзге ұлт өкілдеріне оқытуоншама қиыншылық келтірмейді. Өйткені студентенттероны өздерінің ана тіліндегі Именительныйпадеждің баламасы ретінде таниды,тек оның орыс тілінен айырмашылығы көпшетүрдегі сұрақтар (кімдер?, нелер?) екендігін ескертуқажет. Ал көпшілік жағдайда, әсіресе,сөйлем ішінде Табыс септікте тұрған зат есімдіАтау септігімен шатыстырып, қате түсінеді.Септік категорияларының фонетикалық, морфологиялықжәне синтаксистік қасиеттері өзалдына әрқайсысы жеке үйретілмейді. Олардыңбарлығы сөйлем құрамындағы сөздердің бірбіріменбайланысты түрде үздіксіз талдау арқылы,яғни практикалық жолмен түсіндіріледі.«Кесте, тірек сызбалар қарапайым көрнекіліктерғана емес, олар ережелердің жол көрсеткіші,ой қорыту амалы» [3].Дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясыарқылы мамандыққа қатысты кәсібисөйлесімге үйретуде қатарынан бірнеше грамматикалықбірліктер кесте бойынша ұсынылады.Тіл үйренушілерге Атау және Табыс септіктерініңқолданысын ажырату қиыншылық туғызады.Оларды кесте арқылы оқыту тиімді.Сырт тұлғалары ұқсас атау септігінде қолданылғансөздердің мағыналары бастауыш, екіншібағанадағы сөйлемдерде толықтауыш қызметінатқарып тұрғанын көрсетеді.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

174С. Т. Садықова, Б. Т. Абдошева1-кестеАтау және табыс септіктері бойынша грамматикалықбірліктерді ірілендіру үлгісіА Т А УХимиялықзертханадакауіпсіздікережелері ілулі тұр.Тәжірибе жақсы нәтижеберді.Сөреде ерітінді тұр.Т А Б Ы СҚауіпсіздік ережелерінтәжірибе жасағанда ескетүсіру қажет.Асқар зертханада тәжірибежасадыЗарина ыдысқа ерітіндіқұйды.2 –кесте – бойынша Ілік септік, Тәуелдікжалғау мен Иелік формада колданылатын -нікідікі-тікіжұрнақтары бір мезгілде төмендегідеймысалдар арқылы түсіндіріледі. Оқу құралдарындаІлік септік септіктер қатарында, тәуелдікжалғауы жалғауларды оқытқанда, ал иелікформа мүлде бөлек беріледі. Аталған ұғымдардытоптастырып, бір сабақта өткен ұтымды:2-кестеІлік септік, тәуелдік жалғау, иелік форма бойыншаграмматикалық бірліктерді ірілендіру үлгісіЭлементтің тобыҚышқылдың қасиетіЗаттың иісіСудың буыШөлмектің тығыныТоп элементтікіҚасиет қышқылдікіИіс заттікіБу судікіТығын шөлмектікіСонымен, 1-сабақтың шеңберінде мынадайбірліктер ірілендіріледі:1. Ілік септік2.Тәуелдік жалғау.3. Иелік форма.4. Иелік форманың жіңішке нұсқасы.Іріленген бірліктерді бір мезгілде үйрету мынатұрғыдан тиімді: біріншіден, өзара байланыстыбілімдер тіл үйренушілердің жадыларында берікжәне ұзақ сақталады; екіншіден, алған білімдерінкерек уақытта жадыларына тез түсіре алады;үшіншіден, сабақ уақыты үнемделеді.3-кестеБарыс және жатыс септіктері бойынша грамматикалықбірліктерді ірілендіру үлгісіБ А Р Ы С ҚАЙДА? Ж А Т Ы С(кімге?, неге?) (кімде? неде?)Асан кеше зертханағакелді.дым.Мен зертханада бол-Студент ерітіндіге Қышқылда оттегі бар.су қосты.Барыс және Жатыс септіктеріне қатыстыортақ сұрақты кесте бойынша бір сабақта меңгертуыңғайлы. Студенттер екі септіктің қосымшаларынбір-бірімен шатыстырмай жұмсайалады.Атау септігімен тіркесетін шылауларды ірілендіріп,сызбаның көмегімен былайша өрнектеугеболады:1. ҮшінМеталды балқыту үшін өте жоғары температурақажет.Химиялық шөлмекке тығын не үшін қажет?Мен зертханаға тәжірибе жасау үшін келдім.2. Туралы, жайында, жөніндежайындаБіз бүгінтуралықышқылдар айтамыз.жөнінде(кейде(жөніндегі)Мысалы, Оқу ісі жөніндегі проректор.3. АрқылыТеорияны тәжірибе арқылы дәлелдейміз.Әріптесіммен телефон арқылы сөйлестім.Күн аралатып тәжірибе жасаймыз.4. СайынЖасаған тәжірибеге 10 минут.......бір тамшы ерітінді құю керек.Тәжірибе нәтижесінде алынғанзат тұрған........... қоюлана түседіЗертханада күнжасаймыз..............тәжірибеСАЙЫН1-сызбада үшін жалғаулығы үш сөйлемдеде мақсат пысықтауыш қызметін атқарады. Мұндағыүшінші сөйлемдегі шылауды бола сөзіменауыстыруға болатынын түсіндірген дұрыс. Мензертханаға тәжірибеге бола келдім.2-сызбада туралы, жайында, жөнінде шылаусөздерінің мағынасы бірдей. Басқа ұлт өкілдерістуденттерінің туралы шылауының мағынасынжақсы меңгергенін байқауға болады, алсөз жөнінде, жайында жайлы болса, мүдіріпISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

ДБІ технологиясы арқылы өзара ұқсас, біртектес лексика-грамматикалық единицаларды кесте және сызба арқылы оқыту175қалады. Сондай-ақ жөніндегі сөздің мағынасынмынадай мысал арқылы түсіндірген жөн:Оқу ісі жөніндегі проректор.Арқылы сөзінің түрлі мағынадағы қолданысын3-сызба бойынша ұсынған тиімді: біріншісөйлемде өз мағынасында, екіншіде телефонменсөйлестім деп айтуға болады; үшіншісіндеқазақ тілінде «бір күн арқылы» деп айтылмайды,яғни «күн аралатып» немесе «бір күнненкейін» деп ұғындырған дұрыс. Студенттерсептеулік шылауларға байланысты бір емес,бірнеше мәліметті бір мезгілде қабылдайды.4-сызбадағы сөйлемдерден сайын шылауыныңбірнеше қолданысын байқауға болады: біріншісөйлемде уақыт аралығын; екіншіде күшейткішшылау; үшіншіде күнделікті сөзініңмағынасын иеленгенін көрсетеді.Көзбен көріп ойлау – естуге қарағанда ақпараттыөңдеуді 100 есе күшейтетіні ғылыми тұрғыдандәлелденген. Олар студенттердің ақпараттыкөзбен көріп, есте сақтау қабілетін жетілдіредіжәне тілді үйренуге қызығушылығымен ынталарын арттырады. Кесте және тірексызба сөйлемдегі іріленген лексика-грамматикалықбірліктердің түрлі мағынадағы қолданысынажыратуға, олардың мәнін жете түсінугемүмкіндік туғызып, сөйлем ішінде дұрыс пайдалануғасебін тигізеді; алған білімдерін іс жүзіндепайдалануға жол ашады. Бұл ретте ғалымВ.П.Зинченконің пікірін келтіру орынды: «Визуальноемышление – это человеческая деятельность,продуктом которой является продолжениеновых образов, создание новых визуальныхформ, несущих определенную нагрузку,делающих значения видимыми». Яғни,естуге қарағанда көру каналдарының ақпараттардыөндеуі 100 есе күшті екендігін дәлелдейді[4].Ілік септік пен қатар иелік формада қолданылатынкөмекші есімдерді (үсті, алды, арты,жаны, іші, ортасы) бір мезгілде қарастырып үйреткенұтымды. Оны көрнекілік арқылы былайшаұсынған пайдалы:Мысалы:Шкафтың ..............үстіжаныортасыішіартыалдыБерілген схеманы пайдаланып, алдымен сөзтіркестерін, одан соң сөйлем ішінде пайдалануғаболады:ШкафтыңжанындаүстіндеішіндеартындаалдындаМысалы: Шкафтың үстінде шөлмек тұр.Шөлмектің сыртында қағаз жапсырылған.Ыдыстың ішінде ерітінді бар. Немесе: сұрақжауапжұмысын жүргізуге болады:алдында не тұр?Шкафтың үстінде не тұр?ішінде не бар?Бұл жерде, сөйлем құрау барысында жатыссептігі қосымшасының қызметін (тәуелдік формаданкейін) айтып түсіндірудің пайдасы зор.Сонымен 1 сабақтың шеңберінде мынадай бірліктерірілендірілді:1. Ілік септік2.Тәуелдік жалғау.3. Иелік форма.4. Көмекші есімдер (іші, жаны, үсті, алдыжәне т.б.)5. Жатыс септік (-нда, -нде)Демек, ДБІ технологиясын лексика-грамматикалықтұлғаларды меңгертуде қолдану тиімді.ДБІ технологиясы аз уақыт ішінде бірнешеөзара байланысты білімдеді бір мезгілде оқытуғамүмкіндік береді. Жоғарыда келтірілгендей,ілік септік пен тәуелдік жалғау, иелік форманыжеке-жеке оқытпай, оларды топтастырып бірмезгілде үйретуде:біріншіден, өзара байланысты білімдер тілүйренушілердің жадыларында берік және ұзақсақталады;екіншіден, уақытты үнемделеді;үшіншіден, алған білімдерін керек уақыттажадыларына тез түсіре алады.Әдебиеттер:1. Костомаров В.Г., Митрофанова О.Д. Методическаяруководство для преподавания русскогоязыка иностранцам. – 3-издание. –Москва, 1984.2. Ақбаева Қ. Оқу орыс тілінде жүретін мектептердеқазақ тілін оқытудың кейбір мәселелері.– Алматы: Рауан, 1997. – 86 б.3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М.. Педагогика.– Алматы: Эвеор, 2004.4. Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б.,Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ.,Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ.,ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

176С. Т. Садықова, Б. Т. АбдошеваРахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі.Оқу құралы. – Алматы: Ptins, 2005.5. Садықова С.Т. Қазақ тілін дидактикалық бірліктердіірілендіру технологиясы арқылыоқыту әдістемесі. – Канд. дисс. авторефераты.* * *В данной статье рассматриваются методы обучениялексико-грамматическим единицам казахского языкачерез таблицы и графические изображения по технологииукрупнения дидактических единиц.ВпварполдсрапрорлорISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

177АУДАРМА ТЕОРИЯСЫТЕОРИЯ ПЕРЕВОДАРеалий сөздерді аудару тәсілдері(“Абай жолы” эпопеясы бойынша)Г. Қ. Қазыбекәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Алматы, ҚазақстанАннотация. М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясы тәржімасының басты қасиеті – аудармашылардыңшығарма рухына бойлап, сұлулығын сезіне отырып, оның ұлттық пішінін жете меңгергендігінде,мазмұн мен түрдің арасындағы гармониялық бірлікті, ұлттық-көркемдікэлементтердің тұтастығын сақтай алғандығында.“Абай жолы” тілі – әр қырынан, әр ыңғайдаалып зерттейтін, сан салалы, күрделіқұбылыс. Онда қазақ тілінің байлығы, сарқылмасмүмкіншіліктері, ғасырлар бойынақалыптасқан сөздік қорының арғы-бергіқат-қабаты барынша мол қамтылған. Төрткітаптан тұратын бұл шығармада осы күнгісөздіктерден кездесе бермейтін де тіл құбылыстарыжиі ұшырайды.Абай тұсында болған ас, той, құдалық,ат шабыс, күрес, айтыс, құс салу, салдыққұру, ит жүгірту, өліктің артын күту, қаралыболу, бата оқу, аза салу, ас беру, құдатүсу, кит кию, ұрын бару, қыз ұзату, ілу,жасау, сөздерінің қалай аударылғанына көзжүгіртсек.М.Әуезовтің “Абай жолы” романы – тарихироман болғандықтан, қазақ халқыныңжарты ғасырлық өмірін суреттейтіндіктенсалт-дәстүр, ұлттық киім, ұлттықойындар, ұлттық тағамдар өте кең көлемдеқамтылған. Сондықтан аудару кезінде реалийсөздерді аударманың әртүрімен аударылған(транслитерация, түсіндірмелі аударма,аналог).Түпнұсқа: “Қалың қой қыбыр етпейтыныштық алып, үнсіз ғана тыныс алды.Асылбек, Әділбектер жатуға кетті. Көгалсайдаотырған бес-алты үйлі ақ ауылдыңтүңлігі тегіс жабық. Ай астында ақүйлерде мызғып қалғып тұр”.Аудармасы: “Огромное стадо овец вокругаула лежали спокойно. Они дремали,беззвучные, утихшие. Асылбек и Адильбекушли спать. Тундуки юрт были плотно закрыты.Белые юрты дремали лунном сиянии”.Транслитерация. Түңлік сөзі романдакөп кездесетін болғандықтан аудармашылартүпкі мағынасын түсінбеген секілді.Мысалы:Түпнұсқа: “Абай кітап оқыса да, тыстағыкүннің райын анда-санда шаңыраққақарап, жиі барлайды”.Аударма: “Абай порой отрывал откниги глаза и взглядывал через открытийтундук на небо”.Түпнұсқадағы шаңырақ сөзін түңліксөзімен шатыстырған.Түпнұсқа: “Барлық ауылда да керегелербір шамаға жайылып, шаңырақтар біруақыттарда көтеріліп, уықтар қатаршаншылды. Қызыл жосамен боялған ағашүйлердің сүйегін жиілеп шаншылған уықтарайқындап көрсетеді”.Аудармасы: “...все аулы установили керегеи теперь наводили купола юрт издлинных уыков, окрашенных в яркий красныйцвет” .Аудармада түпнұсқадағы ой әуезділігіжоқ, жұтаң шыққан. Жазушының айтайындеген ойын жеткізе алмаған.© 2012 al-Farabi Kazakh Вестник National КазНУ. University Серия филологическая. № 3(137). 2012

178Г. Қ. ҚазыбекТүпнұсқа: “Жидебайдағы қыстаудың еңүлкен бөлмесі осы. Кілемді, текеметті,алашалы, көрпелі, меймандос мол үй” .Аудармасы: “Дом Улжан самый большойв зимовье Жидебая. Гостеприимный,просторный, он весь украшен коврами,кошмами, алаша” .Бұл жерде ұлттық сөздер сол күйіндеаударылған.Ұлтымызға тән шаңырақ, туырлық, уық,кереге, түндік, үзік, алаша, текемет, түскиіздеген тұрмысқа байланысты сөздер транслитерациябойынша берілген.Сонымен бірге қазақ сөздері жайлау,ауыл, жігіт, базар, шайтан, арық сөздеріорыс тілінде түркі тілінен енген сөздер ретіндеоқырманға қиындық туғызбай тезтүсінеді.Мысалы, үлкен үй – большая юртақонақ үй – гостинаяотау үй – юрта молодыхТүпнұсқа: “Ортадағы Абайдың үлкененесі, Алшынбайдың енесі, семіз қара бәйбіше”.Аудармасы: “Посередине шла старшаяэне Абая, первая жена Алшынбая, полнаясмуглая байбиче”.Транслитерация.Түпнұсқа: “Дағды бойынша Ұлжан бастағанүлкендер құданың аулына күйеулерденбір түстік бұрын келіп түсті. Еркектердіңүлкені қазіргі бас құда Ызғұтты”.Аудармасы: “По старому обычаю пожилыесваты вместе с Улжан, сопровождаемойтрещеной джигитами свиты иженщин прибыли на полудне раньше жениха.Главным сватом был названный братКунанбая – Изгутты”.Калька түрінде берілген.Түпнұсқа: “Абайдың бұл келісі, ұрынкелу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есіккөре келу, қол ұстату деп те атады”.Аудармасы: “Первый приезд жениха называется“торжественным” иногда ещеназывают “приездом с подарками” или“переход через порог”, а то “поездкой длярукопожатия”.Калька түрінде берілген.Романның тілі өте бай, архаизмдер, көнергенсөздер көп кездеседі. Мысалы, шабарман,атқамінер, нөкер, би, жатақ, ағасұлтан, барымта, тоқал, құшыр, медресе.Жайлау, қыстау, көктеу, күзеу сөздеріорыс тіліне транслитерация тәсілімен берілген.Көктеу – весеннее пастбищекүзеу – осеннее пастбищеқыстау – зимнее пастбищеЖайлау – летнее пастбищеБұл сөздер орыс тіліне аналог (жақынаударма) түрімен аударылған, дәлірек айтқандасөз тіркестері арқылы.Түпнұсқа: “...Бірақ, Ұлжан түгел біліпті.Шыңғыс асып жайлауға көше бастағаннанбері, Байсал ауылдары мен Құнанбайауылдары әр қоныстың тұсындаиықпен қабысқандай болып, ылғи тайталасакеліпті”.Аудармасы: “...Но Улжан знала, что кактолько кочевья двинулись на джайляумежду аулами Кунанбая и Байсалы началисьпостоянные стычки и недразумения...”.Бұл жерде жайлау сөзі орыс тіліне белгіліболғандықтан сол күйінде алынған,летнее пастбище сөзі сирек қолданады,мысалы:Түпнұсқа: “Ендігі жас күндері, барлықжайлау күндері, майдандасқан шептерменжұлысқан топтардың күні-түні болатынсияқты түрі бар”.Аудармасы: “Теперь обе стороны заторопилисьс кочевкой, чтобы скорее добратьсядо летних пастбищ на реках Баканаси Байкошкар”.Романда кейіпкерлердің бәрі ұлттықкиімдермен ерекшеленеді: күйеудің киімі,әр рудың киімі, қыздардың киімі өтекелісімді суреттелген.Түпнұсқа: “Тымағыңның бауын байлапжүр” .Аудармасы: “Никогда не забывай завязыватьмалахай”.Түпнұсқа: “Шеш! Сыпыр шапаны менкөйлегін!”.Аудармасы: “Сорвите с них шапаны!”.Түпнұсқа: “Бөріктері сәукеледей”.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Реалий сөздерді аудару тәсілдері (“Абай жолы” эпопеясы бойынша)179Аудармасы: “Шапки-то! Будто саукеле”.Бұл аудармаларда тымақты малақай депберсе, көйлек тіпті аударылмаған күйіндеқалған. Сәукеле сөзінің орыс тілінде баламасыжоқ.Ұлттық реалий сөздерді аударғанда қолданатынтағы бір тәсіл – суреттемелі аударма(описательный перевод). Ұлттық тағамдарды:қазы, қарта, жал-жая. шелпек,бауырсақ, құйрық т.б. және ұлттық ойындар:ақсүйек, бәйге, тоғызқұмалақ, серекқұлақ, ауыл-ауыл, күрке-күрке, көкпар т.б.ойындары аударған кезде аударманың осітүрі қолданылады.“Абай жолының” бай тілі материалынтүгел қамту мүмкін емес. М.Әуезов халықауыз әдебиетін мол пайдаланғандықтанқазіргі тілімізде кездеспейтін көне, байырғы,этнографиялық тіл құбылыстары жекесөздер, тіркестер, сол сияқты антопонимдермен этнонимдер, топонимдерге өте байекенін мойындай отырса, жұмыс көлемініңталабына байланысты қарастыра алмадық.Әдебиеттер:1. Қазақтың тұңғыш эпопеясы. – Алматы,1957.2. М.Әуезов тағылымы. –1987.3. М.Әуезов. “Абай жолы” романының жиіліксөздігі. – 1979.4. М.Әуезов. 80 жасқа толуына байланысты.– Алматы, 1977.5. Уақыт және әдебиет. – Алматы, 1962.* * *В статье рассматриваются приёмы перевода реалий:транскрипция, калькирование; реалии в произведении"Путь Абая" М. Ауэзова и способы их перевода.* * *The article deals with methods of translation realizes:transcription, cal cues realizes in the literary work «Abay’sway» by M. Auezov and ways of their translations.Аударма және интерпретацияЖ. Т. Абдуллаеваәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к, аға оқытушысы, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақала аударматанудағы интерпретация мәселесіне арналған. Аталмыш мақалада«интерпретация» термині аударма үдерісімен және аудармашылық іс-әрекеттермен тығызбайланыста қарастырылады. «Интерпретация» терминін, оның аудармашылық тәжірибедегі рөлінқарастыруда шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми-теориялық тұжырымдары негізгеалынды. Автор туралы қалыптасқан рецепция оның шығармаларын интерпретациялауға әсерінтигізеді. Сонымен қатар, аудармалардың өзі рецепцияның бір бөлігі болып, әдеби мәдениетті,автор туралы көзқарасты қалыптастыратындығы пайымдалды. Түпнұсқаны интерпретациялаудағыаудармашының маңызды рөліне басымдық көрсетілді. Осы ретте автор түпнұсқаны дұрыс түсінуүшін аудармашы әлемге автордың көзімен қарай білуі тиіс деген қағидаға жүгінген.Көркем шығарманы аудару мен интерпретациялауқазіргі кезеңдегі аударматанудыңөзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Аудармадағырецепция мен интерпретация үдерістерінедеген қызығушылық ешқашан бәсеңдемеген.Аударманы мәдениаралық байланыстыңқұбылысы ретінде қарастыратын қазіргі заманғытеориялар мәтінді аудару мен интерпретациялаудыаударма үдерісінің ажырамас бірбөлігі ретінде қарастырады. Бұл жайындаК.И. Чуковский, И.А. Кашкин, Е.Г. Эткинд,В.С. Виноградов және т.б. ғалымдар еңбектеріндетұшымды пікірлер айтқан.Аударма көркем шығарманың өзге мәдениеткекірігуінің маңызды тәсілдерінің бірі болыптабылады. Бұл үдеріс аудармашылық интерпретацияныңқатысуынсыз жүзеге асуы мүмкінемес. Осы тәрізді тұжырымдардың болуы қалыптантыс жайт емес. Оларды жоққа шығаруғаболмайды десек, аударманы шығарма ретіндеуақытта, кеңістікте және адамдардың санасындаөмір сүру формасы ретінде бағалап, талқылаудың,термин тілінде айтқанда, интерпретацияныңсебептерін зерделеуге тырысуымызқажет. Қазіргі таңда аударманы зерттеуде аударматуындының әлемдік әдебиетте түпнұс-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

180Ж. Т. Абдуллаевақаның тең дәрежелі орынға ие бір нұсқасыболып табылатындығын ұғыну маңызды. Сондықтанда, «аударма туынды оқырманға қалайәсер етеді?», «оның түсініктемесі түпнұсқа мәдениетіндегіқалыптасқан түсініктемелерденайырмашылығы неде және ондағы өзгертулердіңсебептері қандай?» деген сауалдардыңтуындауы заңды құбылыс.Бүгінгі таңда лингвист ғалымдар әрбір қостіл мен әрбір мәтін түрі үшін аудармашылықнормаларды анықтауда. Мұндай тәсіл қазіргізаманғы лингвистикалық аударма теориясындақолданбалы сипатқа ие, сондай-ақ нақты бірміндеттің нақты шешімін табуға бағытталған.Әдебиеттанушылар, керісінше, аударманың руханимәдениеттің дамуындағы рөлін анықтайотырып, оны түпнұсқаға эстетикалық сәйкестігітұрғысынан бағалайды. Әдебиеттанулық тәсілаудармашы тұлғасын, оның суреткерлік шеберлігінескере отырып, оның таңдауын түсінугекөбірек көңіл бөледі. Ол аудармаға өнерретінде, яғни шынайы болмысты қайта жаңғыртутәсілі ретінде қарауға мүмкіндік береді.Олай болса, аудармаға қойылатын бірнешешарттарды атап көрсетейік:– аударма түпнұсқа сияқты оқылып, түпнұсқасияқты түсінікті болуы тиіс;– аудармада түпнұсқаның ұлттық колоритінсақтау – маңызды міндеттердің бірі;– аудару барысында түпнұсқадағы образдардыңрухани-психологиялық әлеміне тереңүңілу қажет;– аударма үдерісінде көркем бейнелеу құралдарынбарынша дәлме-дәл беруге қол жеткізу;– түпнұсқаның басты идеясын сақтау керек;– аудармада толықтырулар мен қысқартуларғажол бермеу қажет.«Интерпретация» терминіне, оның аудармашылықтәжірибедегі рөліне тоқтала кетсек,«интерпретация» термині бастапқыда герменевтикадақабылданып, түсіну мен түсіндіруөнерін білдірген. Аударма теориясына бұл терминдіИ.И. Резвин мен В.Ю. Розейнцвейг енгізген.Бұл жерде түпнұсқа мәніннен аудармамәтінге түпнұсқа тілі мен аударма тілі арасындағысәйкестіктер жүйесі арқылы емес, шынайыболмыстағы жағдаятқа жүгіну арқылыөту назарға алынады [1, 56-58 б.].Қазіргі таңда аударматану ғылымында «интерпретация»терминінің көптеген анықтамасыкездеседі. Бұл терминмен кейбір ғалымдар(И.И. Резвин, В.Ю. Розенцвейг) аударманыңерекше түрін атаса, біреулері (Д. Слескович,М. Ледерер және т.б.) түпнұсқа мәтінмен жұмысістеу әдісін атайды, сонымен қатар тілдегісәйкестіктерді таңдай отырып, шығарма тудыруәдісін осы терминмен атайтындар да(В.Н. Комиссаров) бар. Ғалымдардың көпшілігіинтерпретация мен аударманы бір терминретінде қарастырып жүр. Бұл жерде шығарманытүсіну үдерісін де, сондай-ақ осы үдеріснәтижесін де интерпретация деп атау аталмыштерминнің мағынасын анықтауда қиындықтудырады. Осылайша шатасу зерттеушіні өз тұжырымышеңберінде «интерпретация» терминініңмағынасын нақтылауға мәжбүрлейді.Профессор Т.О. Есембеков «Мәтінді аударужәне интерпретация» курсы туралы» атты мақаласындатүпнұсқаны интерпретациялаудыңмәні мен маңызына, сондай-ақ интерпретациялауүдерісіне қатысты былай деп тұжырымдаған:«Аударматануда түпнұсқаны интерпретациялаутуралы пікірлер бір ізге түспеген.Аударылатын мәтінді тәржімалауға дайындықкөп сөз болғанымен, ол мәтінді қабылдау, түсіну,талдауға ғана негізделген, ал оны бағалаумен теңестіру (идентификация) сияқты әрекеттерсөз бола бермейді. Осы кезеңде қоғамдық,әлеуметтік, тарихи, адами факторлар менақпараттарды жинау, жүйелеу, талдау, қорытусияқты аудармашы үшін өте бағалы әрекеттержүзеге асырылуы тиіс. Түпнұсқада оқырманымен аударманың оқырманының арасындағыбілім мен біліктілік айырмашылығы өз алдына,олардың қабылдау жүйесінің ерекшеліктері дебар ғой. Түпнұсқаға интерпретация жасау барысындабұларды ескеру міндетті болғаныжөн» [2, 6 б.]. Автор аудармашылық интерпретациялауәрекеттеріне тоқталып, аудармашылықинтерпретацияның аударма үдерісіндегіжетекші маңызын атап көрсеткен.«Интерпретация» сөзінің мағынасы сөздікте«түсіндіру», «түсінік беру», «мағынасын ашу»дегенді білдіреді. Ағылшын және француз тілдерінде«interpret» бір мезгілде «аудару» жәнеөзінше «түсіндіру, талқылау» дегенді білдіреді.Мәтінді интерпретациялау - сол мәтінніңішіндегі мазмұнды ашу деген сөз. Нәтижесінде,кез келген мәтінді оқу, жалпы кез келген сөздіқабылдау акті (адам оқығанын немесе естігенінтүсінген жағдайда ғана) интерпретациялау болыптабылады. Мәтінді интерпретациялау қандайда бір дәрежеде терең, қандай да бір дәрежедетолық болуы мүмкін. Зерттеу қызметі немесеоқу практикасы ретіндегі мәтінді интерпретациялаудыңміндеті мәтіннен барынша молақпарат алып, автордың мәтінге жүктеген маз-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Аударма және интерпретация181мұнын, сонымен қатар, автордың еркінен тысжүктелген мазмұнның мағынасын өзі үшін ғанаемес, өзгелерге де барынша ұғындыру болыптабылады. Көркем шығарманы интерпретациялаудыңмәні көркем мәтінді тұтас бірлік ретінде,сондай-ақ оның әрбір деталі бүкіл шығарманыкөрсететін немесе бүкіл шығарма кішкенебір детальда көрініс табатын қандай да бір жүйеліқұбылыс ретінде түсіну мен түсіндіруден тұрады.Сонымен қатар, көркем мәтін шектеулікеңістікте тілдің мүмкіндіктерінен едәуір асыптүсетін ақпарат көлемін шоғырландырады.Аударма мақсаты – бастапқы мәтінді аудармашылықинтерпретациялауға ұшырату негізіндеөзге тілді және мәдени ортада оны ауыстыраалатын екінші мәтін жасау. Көптегензерттеушілер аударма үдерісінің бастапқы жәнеекінші коммуникативтік жағдаятқа байланыстыекі кезеңдік сипатын атап өтеді. Егер де мәтіндіана тілі мен шет тілінде қабылдау арасындағыпсихологиялық және үдерістік айырмашылықтыелемесек, онда аудармашы мәтіндіқабылдаушы әрі, талдаушы бастапқы коммуникантретінде интерпретатор рөлін атқарады деугеболады.Интерпретацияның қаншалықты дұрысшығуы немесе дұрыс шықпауы аударылатынмәтіннің түріне де байланысты. Көркем мәтінменжұмыс істеуде түпнұсқа мазмұнын өзгетілдің құралдары арқылы жеткізіп қана қоймай,өзге тілде көркем шығарма жасау көзделуі тиіс.Чех компаративист-ғалымы И. Левыйдың пікірібойынша, «...түпнұсқа мен аударманың тілдікматериалының сан алуандығы салдарынанолардың берілуі арасында семантикалық тепетеңдікбола алмайды, олай болса, лингвистикалықдәл аудару мүмкін емес, тек интерпретациялауғағана болады» [3, 66 б.].Автор өз ойын дамыта келе, аудармашы шығарманыинтерпретациялай отырып, мәтінгесубъективті тұрғыдан қарамай, оның «объективтімағынасына» иек артуы тиіс екендін жазады.Сонымен қатар, аудармашы шығарманыаударуда өзінің интерпретациялық ұстанымынанықтайтын бірқатар алғышарттарға сүйенеді.Аударма көркем шығарманың бір көрінісіболып табылатындықтан, оған әдебиеттанудакездесетін барлық талдау тәсілдерді қолдануғаболады, соған қоса арнайы түпнұсқамен салғастырудыңтәсілдерін атап айтқан жөн. Зерттеушігетүпнұсқа мен аударма мәтіндері арасындағы«саңлау» қызығушылық тудырып,негізгі зерттеу нысанына айналады. Алғашқықадам – аудармашының интерпретациясынаықпал ететін фактор ретіндегі әдеби мәдениеттіқарастыру. Таза аудармашылық қабылдау болмайды.Аудармашы іске кірісе отырып, автортуралы фондық білімге қанық болады. Аударматануғылымында аудармашының мұқиятзерттеуші болуын талап етеді. Аудармашырөлін көбінесе кәсіби әдебиеттанушылардыңатқаруы да кездейсоқтық емес.Рецепция, яғни қабылдау – компаративистиканыңнегізгі категориясының бірі. Жалпы аударманыңөзі рецепцияның бір формасы ретіндеқарастырылады. Әдеби туындыны қабылдау,интерпретациялау мәселелері М.П. Алексеев,А.Н. Веселовский, Д. Дюришин, В.М. Жирмунский,И.Г. Неупокоева және т.б. ғалымдардыңеңбектерінде ішінара айтылады. Көркемдікқабылдау көркем шығармашылық психологиясыментығыз байланысты. Көркем шығарманыңрецепциясы көп қырлы. Ол эмоционалдық күйзелісті,авторлық ойды дамыту логикасынұғыну мен бағалау мәдениетін қамтиды.Мәселен, Ф.М. Достоевскийдің Қазақстандағырецепциясы мен оның шығармаларыныңинтерпретациясы бір-біріне тығыз байланыстыдеуге болады. Қазақ әдебиетінде де Ф.М. Достоевскийдіңшығармашылығы даралығы менкүрделілігі мол таусылмайтын қазына ретіндеқарастырылады. Жазушының қазақ мәдениетінекірігуі қарқындықпен, тереңдікпен жүрдідеуге болады. Бұлай дейтініміз, қазақ жазушыларыФ.М. Достоевскийдің шығармашылығынөзіне үлгі тұтып, одан психологиялық талдауәдісін үйренді. Қаламгердің суреткерлік ерекшелігінеқызығушылық танытқан жазушыаудармашыларымызоның бірқатар көрнектітуындыларын аударды. Бұл жазушы шығармашылығыныңқазақ әдебиетінде қабылдануыныңоң нәтижесін көрсетеді.Автор туралы қалыптасқан рецепция, яғнионы қабылдау оның шығармаларын аудармашылықинтерпретациясына әсерін тигізедідесек, аудармалардың өзі рецепцияның бір бөлігіболып, әдеби мәдениетті, автор туралы көзқарастықалыптастырады деуге болады. Көркемаударма аясындағы рецепция мен интерпретацияныңарақатынасы туралы мәселе арнайытеориялық зерттеуді қажет етеді.Көркем аударманы зерттеу тәсілдері шеңберіндетөмендегілерді атауға болады:- аудармашының жеке тұлғасын зерттеу. Бұлжерде оның мінез-құлқы, шығармашылық мәнері,әдеби қызығушылықтары, аудармаға, автормен шығармаға деген көзқарастары туралымәліметтер өте маңызды.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

182Ж. Т. Абдуллаева- шығарманың барлық аудармаларын кешендізерттеу.Түпнұсқаны аударған барлық аудармашылардыңаудармаларын ескеретін осы талдаутәсілі шығарманың интерпретациялау ауқымынанықтауға септігін тигізеді. Мәселен, қазақ әдебиетіндеА.С. Пушкиннің «Татьянаның хаты»атты өлеңінің Абай дәстүрінен басталған бірнешеаудармалары бар. Осы өлеңді интерпретациялаудаҚ. Аманжолов, Ғ. Орманов, Қ. Бекхожин,Қ. Шаңғытбаев сияқты ақындарымыз даөз бақтарын сынаған. «Әрине, Пушкинді аударудаҚасым Аманжолов, Ғали Орманов,Қалижан Бекхожин, Қуандық Шаңғытбаев аудармаларыныңкейбір үлгілері Абай дәстүрінекейде біршама жақын десек те, жалпы алғандапоэзины аударудағы Абай үлгілері – біздің әліде жетпеген шыңымыз, алмаған, аспаған асуымыз.Аударма өнерігдегі болашаққа апарар мұрамыз.Оны Абайдың төл шығармаларыменқоса жасайтын мәңгілік мұра деп толық айтуғаболады» [4, 6 б.].Көркем мәтіннің интерпретациялық ауқымыкең. Сондықтан да оның интерпретациясы шектеусізбола алады. Белгілі бір шығарманыңбірнеше аудармасының болуы осының айғағы.Шығарманың бір тілде бірнеше аудармасыныңболуы қабылдаушы әдебиетте сол шығарманыңерекше ықыласқа ие екендігінен хабар береді.Осындай аудармалардың әрқайсысы түпнұсқадан,сол мәтіннің қалған басқа аудармаларынанажыратуға болатын жеке дара белгілерге ие.Аударма мен әдебиеттердің өзара ықпалдастығыныңөзге (ұлттық бейімдеушілік, еліктеужәне т.б.) түрлерінің аражігін ажырататын болсақ,түпнұсқаның аудармашы ұсынған қандайда бір интерпретациясының сәйкестік дәрежесініңжоғары болуы ажыратудағы басты критерийдіңбірі саналады. Алайда, әдеби ықпалдастықтыңосындай түрлерін зерттеу нысанынаналып тастауға болмайды, өйткені олар дааударма заңдарына ұқсас заңдар бойынша дамиды.Осы тәрізді нұсқалар аудармашыныңшығармашылық санасының түпнұсқа болмысыменұштасып, аудармада көрініс табатындығынкөрсетеді.Аударма теориясындағы түпнұсқаны түсінумәселесіндегі мына бір қағидамен барлығыдерлік келіседі деуге болады: түпнұсқаны дұрыстүсіну үшін аудармашы әлемге автордыңкөзімен қарай білуі тиіс. Әрине, егер де аудармашыөзінің дүниетанымына ұқсас автордытаңдаса, онда оның атқаратын міндеті жеңілдейтінірас. Кері жағдайда, аудармашы автордыөз ыңғайына қарай бейімдейді.Аударматанушы ғалым Ә. Сатыбалдиев:«Аудармашылық − нағыз творчестволық өнер.Ол әркімнің қолынан келе беретіндей еріккенніңермегі емес. Аудармашы екі тілді де жетікбілумен қатар әрі жазушы, әрі ғалым болуғатиіс. Аударма сапасы оның талантына, біліміне,жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесінебайланысты» [5, 227 б.], − деп тұжырымдаған.Олай болса, түпнұсқаны дұрыс интерпретациялауүшін аудармашы ерекше сезімталдық пен интуицияға,білім мен эрудицияға ие болуы шарт.Әдебиеттер:1. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общегои машинного перевода. – М.: Высшаяшкола, 1964.2. Есембеков Т. «Мәтінді аудару және интерпретациякурсы» // Аударматану мен әдебикомпаративистиканың өзекті мәселелері:республикалық ғылыми-теориялық конференцияматериалдары. – Алматы, 2007. – Б.5-7.3. Левый И. Искусство перевода / перевод счешского и предисловие Вл. Россельса. –М.: Прогресс, 1974. – 396 с.4. Хайруллин Р. Аударма сипаты. – Алматы:Жазушы, 1976. – 52 б.5. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. – Алматы:Жазушы, 1987. – 229 б.* * *Статья посвящена проблеме интерпретации в переводоведении.В данной статье термин «интерпретация»рассматривается в тесной связи с процессом перевода ипереводческой деятельностью. В изучении термина«интерпретация» и его роли в переводческой практикеавтор опирается на научно-теоретические концепциизарубежных и отечественных ученых. Сложившаясярецепция об авторе влияет на интерпретацию его произведений.Также в статье отмечается, что перевод являясьчастью рецепции, формирует литературную культуру,взгляды об авторе. Особое внимание уделяется ролипереводчика в интерпретации оригинала. При этом авторпридерживается принципа, при котором для правильногопонимания оригинала переводчик должен смотреть намир глазами автора.* * *The article is devoted to a problem of interpretation intranslation. In these article the "interpretation" term isdevoted by connect in the process of translation andtranslational activity. In study of the term "interpretation" andits roles in translational practice, the author rely on thescientific - theoretical concepts of the foreign and domesticscientists. Usual reception about the author influences tointerpretation of his works. Also in article is marked, that thetranslation is being by a part reception, forms literary culture,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Аударматанудағы терминология мәселесі183sights of author. The special attention is given to a role of theinterpreter in original interpretation. The author adheres to aprinciple for correct understand original text, the interpretershould look at the world by eyes of the author.Аударматанудағы терминология мәселесіД. М. Кокеева 1 , Ж. Қалмағамбетова 2әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 1 филос.ғ.к., аға оқытушысы, 2 1 курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақалада сөздерге балама табу үлкен біліктілікті талап ететіндіктен, заттардыбелгілеуге және ұғымдарды дәл жеткізуге қолданылатын терминдер мәселесі қарастырылады.Терминдер мәселесі жөніндегі отандық және Ресей ғалымдарының пікірлеріне талдаужасалынған. Сондай-ақ, лингвист ғалымдардың еңбектеріне жүгіне отырып, қазіргі таңда ғылыми,техникалық, өндірістік сынды салаларда қолданылатын терминдердің аударылу тәсілдерінеанықтаған.Аударматанудағы күні бүгінге дейін толығыменшешіле алмай келе жатқан мәселелердіңбірі – термин сөздері. Терминдер – өзіндік құрылымдық,семантикалық, деривациялық, функционалдықерекшеліктері бар тілдің ерекше категориясы.Аталған ерекшеліктерді ескерусізтермин жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау,терминдерді ұтымды қолдану мүмкінемес. Терминдер адам қызметінің ерекше түрінатап көрсететін болса, ең алдымен, ғылыми,кәсіби деңгейлерін айқындайды. Сондықтантерминдер ғылым мен техниканың, кәсіби жәнеөндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлемкөрінісінің дамуын бейнелейді. Терминдер ментерминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтікқұрылымының біртекті еместігін, әр түрлітоптарға, бірлестіктерге бөлініп, әрқайсысыныңөз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясыбарлығын айқындайды. Терминтілдің ерекше негізін құрайды, себебі терминсіз,терминологиялық жүйесіз бірде-бір ғылымның,техникалық, кәсіби, өндірістік саланыңдамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлемтүсінігі жайлы арнайы білім, ұғымдар қамтылған,сонымен қатар, терминдер адамның ойлауқабілетінің, танымының, ақиқат шындықтыңбейнеленуі мен көрінісінің ерекше бір түрдегінегізін сипаттайды.Термин ежелден-ақ пайда болған ұғым екендігінРим империясында шекараларды бөліп,қорғап тұратын қорғаушы ұғымында қолданылғандығынзерттеулерден аңғаруға болады.Терминдік сөздерді зерттеушілердің берліктейкөбі төмендегідей ортақ пікірлерді алға қояды:термин – (ғылыми, техникалық, әскери, медициналық,географиялық, т.б) мамандық саласынақатысты туындаған сөздер мен сөз тіркестері.термин – ғылым, техника, өнер, қоғамдықөмір саласындағы белгілі түсінікті дәл белгілейтінсөздер мен сөз тіркесі.термин – ешқандай түсіндіруге келмейтінқалыпты, мағыналық қолданысы шектеулі сөздер.термин – аударма мәтінінде термин әрқашанаудармада жеке шешімді талап етеді әрі аудармабірлігі болып табылады.Терминология – өндіріс қызмет саласындағытерминдер туралы білім жиынтығы [1, 308 б.].Ресей ғалымы С.И. Ожеговтың терминге«арнайы саладағы (ғылыми, техникалық, өнержәне т.б) белгілі түсініктерге атау болатынсөздер мен сөз тіркестері», – деп анықтама берсе,Г.Винокур: «терминдер белгілі бір ғылым,техника не өнер саласында ғана емес, соныменқатар күнделікті тұрмыс тіршілікте де құралсайман,түрлі бұйымдардың атауы бола алады.Кейбір терминдер жиі қолданылса, кейбіреулерісирек қолданылады», – дейді [2, 265 б.].Қазіргі таңда ғылыми, техникалық, өндірістікт.б. салалар түрлерінде қолданылатын терминдердіаудару ең маңызды әрі күрделі мәселеболып табылады. Сондықтан термин сөздергебалама табу үлкен біліктілікті талап етеді.Себебі заттарды белгілеуге және ұғымдардыдәл жеткізуге қолданылатын немесе басқа тілдененген сөздер негізінен ақпаратты барыншадәл және нақты жеткізудегі тілдегі ізденіс нәтижесіболатындығына еш күмән тудырмайды.Аудармашы шетел терминологиясын жақсыбілумен қатар, тілде орынды, дұрыс пайдаланатынбаламалы ұлттық термин табуы тиіс.Ұлттық тілдің бай сөздік қорын жете меңгерутерминнің сапалы аударылуына септігін тигізеді.Термин ережесі бойынша, басқа тілде де соғанҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

184Д. М. Кокеева, Ж. Қалмағамбетовасәйкес терминмен аударылады. Сондықтан даұқсас мағынадағы балама табу, синонимдікауыстыру қолданылады. Сипаттамалы аударматілде сәйкес терминдер жоқ жағдайда жасалады.Дәл және анық семантикалық сипаттағыбір мағыналы терминдермен бірге көп мағыналытерминдер де болады. Бір сыңарлы терминдердіңкөпмағыналылығы оларды түсінужәне аудару қиындығын тудырады, ал оған баламатабу толығымен алғанда мәнмәтін жағдайынабайланысты. Терминді аудару, яғнитүпнұсқа тіліндегі сөзден оны аударма тілінауыстыру оңай емес. Сонымен қатар тіларалықбалама бола алмайтын терминдер де көп [3, 180б.].Отандық ғалым Ә.Тарақовтың пікірінше,терминдерді аударуда аудармашылар кейдешетел терминдеріне орыс материалдарынанәріптік сәйкестік тәсілін іздеулері мүлдемдұрыс емес. Себебі егер аударма барынысндаосындай тәселдерге жол берілсе, біріншіден,шетелдік болмыс реалиінің қызметі жойылыпкетеді, екіншіден, бұл терминдер тек қанашетелдік болмысты сипаттайтын ұғымды беруімүмкін, – деп тілге тиек етеді.Аудару тәсілдеріне тілдің ішкі және сыртқыфакторлары әсер ететін болғандықтан аудармашытерминдерді аударудан бұрын төмендегіаудару тәсілдердерінің бірін таңдап алған жөн:1. Стилистикалық фактор. Аударма терминініңтүрлі нұсқаларын қарастыру, соныңішінде аударылатын мәтіннің стилі менжанрынан айқындалады. Ғылыми мақалалардыңне монографияның жүйелі терминін аударматілінде сондай терминмен аудару керек.2. Дербес лингвистикалық фактор. Аударматілінің құрылымына қатыссыз, онда қабылданғандәстүрге қарамай-ақ, аударманың сол небасқа тәсіліне артықшылық беріледі. Мысалынеміс тілінде, бұл тілдің элементтерінен оныңережелеріне сай (семантикалық калька жасау)терминдерді құрастыру тәсілі басым. Қазіргіорыс тілінде балама іздестіру шет тілденкіріктіру мен синтаксистік түрде құрылымдықкалька жасау тәсілімен жүргізіледі. Французтілінде ұзақ уақыт бойы терминдерді кіріктірубасым болды. Терминнің өзіндік құрылымынанаудару тәсілі айқындалады. Терминді дұрысаудару үшін түпнұсқа терминіне құрылымдықмағыналық талдау қажет.3. Логикалық-лингвистикалық фактор. Бұлаударма тіліндегі күрделеніп қалған терминжүйесіне қатысты. Мұндай жағдайда да түпнұсқатіліндегі терминдердің аударма тіліндегібаламаларын табуда аудармашы қарамағындакәдімгі сөздіктер, анықтамальқтар, энциклопедияларболады.4. Логикалық фактор. Ол ғылым мен техниканыңбелгілі бір саласындағы ұғымдар жүйесініңкүрделену мөлшеріне қатысты. Мұндатүпнүсқа тілі мен аударма тілі терминдерініңбаламалылығын табудың үлкен мәні бар. Бұлкөбінесе электротехника биология, химия жэнеде басқа да ғылым саласына қатысты. Аудармашығада, редакторға да топтастырушы сызбалармен соған сай келетін құжаттар мен материалдаркөмектесе алады.5. Ұйымдастырушылық фактор. Терминдердіқолдануда міндеттелінген әрі ұсынылғанқұжаттар қатысуы мүмкін. Олар – терминологиялықстандарттар, ұсынылған терминдердіңжинағы, оқулықтар мен оқу құралдары, ғылыми-технологиялықсөздіктер. Мұндай қүжаттарментүпнүсқа мен аударма тілі терминдерініңбаламаларын табуға болады. Олар терминологиялыкшығармалар деп те аталады.Ғылыми жэне техникалық шығармаларды, монография,мақалалар, оқу материалдары, іскерлік,жобалық, конструкторлық құжаттар жәнебасқаларды аударуда, балама іздестіруде мағыналықжәне құрылымдық калька жасау кеңіненқолданылады. Ғылыми-көпшілік шығармаларда,жарнама материалдарында, өндірістік-бұдаралықмәтіндерді калькалауда сипаттамалықұрылым қолданылады [1, 310 б.].Ғылыми-техникалық, ғылыми-көпшілік аудармалардабағдарлы білім қажет. Аударманықабылдаушыларға дәл, сәйкес, түсінікті жеткізудебағдарлы білім түрлі мәдени және тілдікдәстүрлерге, сондай-ақ, лингвистикалық себептергесүйеніп, қосымша түсіндіруді жәнеалуан трансформациялық тәсілдерді қолданудыталап етеді. Ғылыми-техникалық терминдераудармасының түрлі тәсілдерінде олардыңқолдану салалары мен жіктелуінің өзіндік мәнібар. Ең тиімді тәсілі – аударма тілінде түпнұсқатілінің баламалы терминін анықтау.Мұндай тілді қолдану аударма тілі мен негізгі тілөзара қарым-қатынастағы елдер қоғамдық дамудыңбірдей деңгейіне жеткенде немесе өз тарихыныңқандай бір кезеңінде мұндай деңгейдіөткергенде ғана мүмкін. Тағы бірі – аудармағасәйкеспейтін тәсіл таңдаудан, жоғарыда аталғантоптардың біріне терминді қате күйінде енгізу.Аудармашының тағы бір қатесі – сөзбе-сөздік,яғни шет елдік термин немесе оның орыс терминінеұқсас сыңарлары басқа мағынаны білдіргенжағдайда сөзбе-сөз аударма жасау [4, 250 б.].ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Аударматанудағы терминология мәселесі185Ғылыми аудармалардың ішінде терминдер көпкездесетіні философиялық мәтіндер. Шет елдіктерминдерге толы философиялық мәтіндердіаудару асқан біліктілікті талап ететін дүние.Әдетте, философиялық мәтіндерді жазбаша аудармадағыең күрделісіне жатқызады.Философиялық мәтіндерді анализдеу барысындағылыми мәтінге тән сипаттар табылды,ал екінші жағынан кейбір өзіндік ерекшеліктерде анықталды. Бұл оның мазмұны әлем құрылымыныңжалпылай сипатын беретін өзіндікавторлық нұсқаулармен қамтылуына байланыстыекені айқын, алайда, бұл нұсқау объективтітүрде тіркеуге берілген. Осылайша, мәтінніңкоммуникативті қызметі авторлық суреттіоқырманға ғылыми сипаттық тәсілдермен, логикалықтүрде объективтіліне көз жеткіздіру.Мәтіннің когнитивті ядросын жалпылай қабылданғанфилософиялық терминдер құрайды.Олар жалпығылыми сипаттың лексика түріндеберіледі. Әрбір философиялық мәтіннің авторлықтерминологиялық жүйесі болады. Кез келгенфилософиялық мәтінде тек сол автордыңөзі ғана қолданған терминдерді бөліп қарауғаболады. Ал аудармашыға сол терминді мәтінніңмәнмәтініне сәйкес мағынасын ашып, нақтыбалама беру жүктеледі. Мұндағы ерекшеқиындық автордың өзі ойлап тапқан терминдернеологизмдерде ғана емес, сонымен қатар, берілгенфилософиялық құрылымның мәнмәтінінежаңа мағына беретін жалпы философиялықтерминдердің кіруі [5, 238 б.].Философиялық мәтіндегі терминологиялықжүйесінің айрықша сипатын оның төмендегіүш қабаттылығынан көруге болады:- жалпы қабылданған философиялық терминдербір мағыналы эквиваленттермен беріледі;- жалпы ғылыми сипат терминдері теңқұқылынұсқаулықтармен бірге нұсқаулы сәйкестіктерменберіледі;- авторлық терминдер жүйесін құрайтынтерминдер неологизмдер, нұсқаулы сәйкестіктернемесе жалпы мәліметтерді қарастыра келе,зерттемеге қажетті авторлық терминологияжүйесінің мазмұнын меңгеруді ескере отырып,лексикалық ауыстырмамен беріледі [6, 200 б.]Қорытындылай келе, термин арнайы бірсалаға пайдалану таңбасы ретінде мағына менмазмұн жоспарынан тұрады. Соңғы кездері тілібіліміндегі терминдер ғылыми ойдың дамуынабайланысты одан әрі дамып, толыға түсуде.Алайда бұл салада атқарылатын істер аз емес.Ғылыми ұғымдардың қазақ тілінде мағынасынтерең ашып жеткізетін және өзі жатық, құлаққажағымды, көпшілік жақсы қабылдайтын терминдердіәлі де көптеп қалыптастыру қажеттігібүгін өмір талабынан туып отыр.Әдебиеттер:1. Тарақов Ә.С. Аударма әлемі. – Алматы,2011. – 317 б.2. Алексеева И.С. Введение в переводоведение.– М, 2004. – 285 б.3. Латышев Л.К., Семенов А.Л. Перевод теория,пратика и методика преподавания. – М,2005. – 186 б.4. Сәмитұлы Ж. Аударма теориясы және практикасы.– Алматы, 2005. – 260 б.5. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение.– М, 2001. – 243 б.6. Левицкая Т.Р., Фитерман А.Н. Проблемыперевода. – М, 1976. – 214 б.* * *В данной статье рассматриваются проблемы терминологии,которые применяются в различных сферах науки иобщества для четкой передачи определенных понятий.Анализируются различные мнения отечественных и российскихученых. Приводятся способы перевода терминов,применяющихся в научных, технических, производственныхи в других сферах, ссылаясь на труды ученых лингвистов.* * *In the given article the problems of terminology areconsidered. Research of the problems of terminology isimportant for transfering certain concepts in various areas ofscience. The article analyzes the different opinions of Kazakhand Russian specialists, as well as the ways of translation ofthe terms applied in scientific, technical, industrial and theother areas, referring on works of wellknown linguists.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012 2012

186МӘДЕНИЕТКУЛЬТУРАРусско-англо-американские связи в области литературоведенияв 40-50-е годы XX столетияЕ. А. Ломовак.ф.н., доцент КазНПУ им. Абая, Алматы, КазахстанАннотация. В данной статье исследуются особенности и специфика литературных контактовмежду Англией, Россией и США в 40-50-е годы ХХ столетия.С 1941 года в США начинает издаваться«Американское славянское и восточно-европейскоеобозрение» (“The American Slavic andEast european review”).Статьи по вопросам истории русской литературыи рецензии на новые работы американскихрусистов систематически начинают появлятьсяв журнале «Русское обозрение» (“Russian“Review”).Позже в 1943 году публикуется коллективныйсборник статей о классиках русской литературыдевятнадцатого столетия, посвященныйпрофессору Джоржу Нойесу.В 1943 году К. Лефевр защищает диссертациюна тему «Гоголь в Англии и Америке за100 лет (1841-1941)»После Второй мировой войны в результатевеликой победы над фашизмом и резкого усилениямеждународного авторитета СССР интересс русской культуре резко усиливается.В США на время войны и после нее обосновалисьмногие слависты из стран, оккупированныхгерманскими фашистами. В этот периодрусская классическая литература входит висследовательскую программу специальныхнаучных институтов, образованных при многихамериканских университетах.При Гарвардском университете существуетРусский исследовательский центр, а при калифорнийскомуниверситете создается «Русскийинститут». Работы в области славистики финансируютсяглавным образом Рокфеллеровскимфондом. Следует признать, что многиефилологические исследования американцев вобласти русской литературы были тесно при-вязаны к проблеме идеологической борьбы ссоветской социалистической культурой.Победа во II мировой войне и решающаяроль России в освобождении цивилизованногомира от нацистской чумы неизбежно привели ктому, что в 1945 году в Оксфорде была созданарусская кафедра.В 1948 году славянское отделение появляетсяуже в Кембриджском университете.В этот же период происходит и укреплениерусистики в университете Лондона, где появляютсявпервые две специальные кафедры: русскогоязыка и литературы и кафедра истории.После II мировой войны появляются исследованиярусской культуры Давида Денге и РичардаХейла.В России также увеличивался интерес канглийской литературе.В 1942 году в журнале «Интернациональнаялитература» была опубликована статьяП.А. Елистратовой «Русские классики в Англии»[1]. В этой статье рассматривались причины,которые способствовали распространениюрусской литературы в Великобритании, атакже то влияние, которое оказали произведенияИ.С. Тургенева, А.Н. Толстого, Ф.М. Достоевскогои А.П. Чехова на английских писателейначала ХХ века.«Холодная война» давала о себе знать, и еепримером в области литературоведения следуетназвать трехдневную конференцию американскихславистов, материалы которой были опубликованыв книге под названием «Традиции иизменения в истории русской и советскоймысли» (1955).ISSN © 2012 1563-0223 al-Farabi Kazakh National Bulletin University KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Русско-англо-американские связи в области литературоведения в 40-50-е годы xx столетия187Эта конференция состоялась 26-28 марта1954 года, и в ней принял участие ученый совет,координирующий американские исследованияв области социальных наук. Главныеусилия участников конференции, выступавшихс докладами на литературные темы, были направленына борьбу с социалистическим реализмомкак художественным методом и способомхудожественного отражения действительности.Особенно яркими на этой конференциибыли доклады Рене Веллека «Социальныеи эстетические ценности в русской критикеXIX столетия (Белинский, Чернышевский, Добролюбов,Писарев) и Р. Метьюсона «Герой иобщество: литературные дефиниции (1855-1865, 1934-1939). Так, Р. Метьюсон не безоснования говорит в своем выступлении овнутреннем сходстве между новыми людьми вромане Чернышевского «Что делать?» и героямиромана Н. Островского «Как закаляласьсталь» [2], [3], [4].В 50-е годы появляется целая серия библиографическихкниг Девида Магаршака, посвященныхЧехову, Достоевскому [5], [6], [7].Книги Магаршака подкупают хорошим знаниемматериала, обилием интересных фактовиз личной жизни его персонажей и обнаруживаютбольшую симпатию автора к русской литературеи русской ментальности.В 1953 году Марк Слоним издает книгу «ОтЧехова до наших дней», в которой утверждает,что Горький принадлежит к «последним представителямстарой культуры, и лучшие произведенияписателя несомненно относятся к предреволюционномупериоду [8], [9].А. Страховский публикует свою работу орусских поэтах акмеистах под названием«Мастера слова» (1949). Акмеизм определяетсяв этом исследовании как «литературный ренессанс»,талантливо начатый символистами.В 50-е годы ХХ века появляется обширнаянаучная литература о Федоре Достоевском.Американских русистов интересует проблемыформирования эстетических идей в прозе писателяи соотношения реализма и романтизма вего творчестве.Американцев также привлекает развитиетемы «подпольного человека» в последующейДостоевскому русской литературе и интересуютособенности художественной структурыпроизведений русского писателя.Томас Винер пишет книгу о прозе А. Чехова,в которой находит точки соприкосновениячеховских тем с трактовкой модернизмомтемы отчуждения в романах Кафки[10].В 1952 году в Калифорнийском университетеиздается книга О. Масленникова «Одержимыепоэты. Андрей Белый и русские символисты»,где определяется эстетическое значениерусского символизма и делается попыткаопределить его религиозную основу [11].К этому времени в американских университетахпоявляются и пушкинисты, в лицекоторых следует назвать Джона Виккера какавтора биографии Пушкина и знатока еготворчества [12], [13].Другой американский пушкинист ТомасШоу осуществляет капитальное издание переведеннойим переписки Пушкина и составляетсловарь пушкинских рифм. Подробнее опереводческой деятельности Т. Шоу можнопрочесть в статье А. Аринштейна. В 50-е годыиздаются американские монографии о виднейшихрусских поэтах девятнадцатого столетия –Некрасове, Фете, Тютчеве и появляются серьезныеработы американских славистов в областистиховедения, и в этом смысле нельзя пройтимимо книги Ричарда Барджи «История русскогогекзаметра» (1954) [14].На американские работы в области поэтикирусской литературы оказал сильное влияниеРоман Якобсон, который эмигрировал в СШАиз Чехии, где более 10 лет участвовал в работеПражского лингвистического кружка. Являясьодним из видных специалистов в областиструктурализма, он внес в американскуюславистику высокие требования тщательногофилологического подхода к литературномутексту.Основным объектом литературоведческихизданий Якобсона оставалась поэтика, и поэтомув изучении поэзии его интересует проблемасоотношения грамматических форм, возникающегона основе принципа параллелизмакак основного эстетического фактора.В своей статье «Поэзия грамматики и грамматикапоэзии» Якобсон приводит яркие примерылингвистического анализа поэтическойречи. Тонкостью анализа поэтического текстаотличается и его статья о стихотворенииА. Блока «Девушка пела» [15].Конечно, структурализм имел и свои отрицательныестороны, резко осуждал возможностипоэтической интерпретации текста, чтодоказывает высказывание Якобсона о том, чтосамое важное в разбираемом им стихотворенииБлока – это «игра грамматических противопо-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

188Е. А. Ломоваставлений, далеко превышающая художественнуюзначимость поэтических образов».Особую группу работ Якобсона составляютстатьи по вопросам сравнительной славянскойпоэтики, в которых он освещает проблемымежславянских литературных связей и привлекаетдля анализа литературный материал другихнародностей [16].Ученик Романа Якобсона Виктор Эрлихпубликует в 1955 году свою книгу «Русскийформализм», в которой это течение определяетсякак одно из наиболее замечательныхдостижений человеческой мысли ХХ века,Книга Эрлиха составляет две части, причемв первой он подробно излагает историю«формальной школы» в России, начиная отвозникновения Московского лингвистическогокружка и «Опояза» (общества по изучениюпоэтического языка) до ее распада в 30-е годыХХ столетия. Вторая часть книги посвященаизложению собственно основных принциповформальной школы [17].Крах формализма Эрих объясняет предательствомего идеалов и переходом его представителейна исконно ложные позиции марксистско-ленинскоголитературоведения. Поэтомуон не принимает книгу В. Шкловского«Заметки о прозе русских классиков» (1952) ине разделяет точку зрения Б. Эйхенбаума наисторическую основу творчества Л. Толстого.Идеи русского формализма с интересомпринимались и в Америке, и исследования онем появлялись одно за другим.Ева Томпсон публикует свою работу «Русскийформализм и англо-американская новаякритика», в которой обосновывает актуальностьи значительность обоих направлений иопределяет последние как «самые плодотворныеи наиболее влиятельные в развитии критикиХХ века».С 1957 года количество работ в областиславистики настолько возрастает, что в СШАначинает издаваться и специальный указатель,в котором учитываются не только отдельныеиздания, но и журнальные статьи американскихславистов.В американской русистике появляется новыйкруг проблем, связанных с судьбой русскойлитературы в Европе и США. В этой связинельзя не заметить обстоятельную книгу ЭлленМучник «Английская слава Достоевского(1881-1936) [18].Распространению русской литературы в Англии1870-1890 годов посвящена содержательнаяглава в книге Кларенса Деккера «Викторианскоесознание» (1952).Одной из лучших американских работ омеждународных связях русской литературыследует назвать книгу Р. Геттмана «Тургенев вАнглии и в Америке».Р. Гетман собрал и систематизировал огромныйфактический материал о распространенииимени писателя на Западе, привел множестводанных о переводах его произведений и всеважнейшие критические отклики на них, предоставивпри этом огромный библиографическийматериал [19].Таким образом, 40-50-е годы двадцатогостолетия обнаруживают расширение и углублениевзаимного интереса и многогранныхнаучных и творческих контактов между литературамиРоссии, Англии и США.Литература:1. Елистратова П.А. Русские классики вАнглии // Интернациональная литература,1942. – № 11. – С. 119-124.2. Wellek R. Russian formalism. – Arcadia, 1971.3. Wellek R., Warren A. Theory of literature. –New York, 1949.4. Mathewson R.W. The positive hero in Russianliterature. Columbia Univ. press. – New York,1958.5. Magarshack L. Turgenev. A life. – London,1954.6. Magarshack L. Gogol. A life. –London, 1957.6. Magarshack L. Chekhov. A life. – London,1952.7. Magarshack L. Stanislavsky. A life. –London,1951.8. Slonim M. The epic of Russian literature fromits origins through Tolstoy. – New Yourk,1950.9. Slonim M. Modern Russian literature fromChekhov to the present. – New Yourk, 1950.10. Winner T. Chekhov and his prose. – New York– Chicago – San Francisco, 1966.11. Maslenikov O. The frenzied poets. AndreyBeliy and russian symbolists. – Berkeley – LosAngeles, 1952.12. Vickery W. N. Pushkin. Death of a poet.Indiana Univ. press. Bloomington. – London,1968.13. Vickery W. N. Alexander Pushkin. – NewYork, 1970.14. Burgi R. A history of the Russian hesameter.Hamdem. – Connecticut, 1954.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Формирование поликультурной личности в процессе реализации проекта казнау «к диалогу культур через русский язык» 18915. Поэзия грамматики и грамматика поэзии //Poetics. – Warszawa, 1961.16. Якобсон Р. Изучение славянских языков вСоединенных Штатах Америки за послевоенноедесятилетие // Poetics. – Warszawa,1961.17. Erlich V. Russian formalism. – The Itague, 1955.18. Muchnic H. Dostoevsky’s Engligh reputation.1881-1936. – New York, 1972.19. Gettmann R. Turgenev in England andAmerica. – Urbana, 1941.* * *This article observes features and spicements of literatureties between Russian, English and USA in the period from1940 untill 1950.Формирование поликультурной личности в процессе реализации проекта казнау«к диалогу культур через русский язык»А. М. Еримбетова 1 , Н. Е. Савчиц 2 ,Б. З. Туребаева 3 , Ш. А. Исмаилова 41 д.ф.н., проф., 2 к.ф.н., 3 к.п.н., 4 ст. преп. КазНАУ, Алматы, КазахстанАннотация. В статье рассматриваются проблемы формирования поликультурной личности впроцессе реализации Проекта КазНАУ «К диалогу культур через русский язык». Проектвключает разработку и проведение цикла мероприятий познавательно-воспитательного характера,связанных с популяризацией русского языка и культуры. Проект был поддержан международнымфондом «Русский мир».Актуальным направлением современнойпедагогической науки является формированиеполикультурной личности. Особенно остропроблемы гуманизации, толерантности, межнациональногосогласия встают перед странамис полиэтническим составом населения.Республика Казахстан – многонациональноегосударство, здесь проживает более 130 нацийи народностей. Поэтому воспитание поликультурнойличности и многоязычного индивида,гражданина своего Отечества является стратегическойцелью современного образования иотвечает требованиям государственной политикиРК.Государственная политика Республики Казахстанпо укреплению межнационального согласияполучила признание не только в Казахстане.Представители авторитетных во всеммире международных организаций, изучаяопыт гармонизации межнациональных отношенийв Казахстане, отмечают, что он достоинизучения.Укрепление межнационального согласия невозможнобез воспитания молодого поколенияв духе пропаганды казахстанского патриотизма,уважения как к истории страны, так иуважения к культуре этносов, проживающих наказахской земле. Президент РК Назарбаев Н.А.в своем Послании народу Казахстана от 27января 2012 года сказал: «Патриотизм, нормыморали и нравственности, межнациональноесогласие и толерантность, физическое и духовноеразвитие, законопослушание. Эти ценностидолжны прививаться во всех учебных заведениях,независимо от формы собственности.Одной из этих ценностей и главным преимуществомнашей страны является многонациональностьи многоязычие. Государственнымязыком, согласно нашей Конституции, являетсяказахский. Наравне с ним в государственныхорганах официально употребляется русский.Это нормы нашей Конституции, которые никомуне позволено нарушать».В Казахском национальном аграрном университете,где учатся представители многихнаций и народностей Казахстана, проводитсямногоплановая воспитательная работа по формированиюполикультурной личности, владеющейнесколькими языками и способной легкоинтегрироваться в культуру других народов.Плодотворную деятельность в данном направленииведет кафедра русского языка. В 2011-2012 учебном году коллектив кафедры русскогоязыка во главе с заведующей кафедройпрофессором Еримбетовой А.М. разработалпроект «К диалогу культур через русскийязык», адресованный студенческой молодежи.Он включает реализацию цикла мероприятийВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

190А. М. Еримбетова, Н. Е. Савчиц, Б. З. Туребаева, Ш. А. Исмаиловапознавательно-воспитательного характера, связанныхс популяризацией русского языка икультуры. Проект был поддержан международнымфондом «Русский мир».Фонд «Русский мир» был создан указомПрезидента РФ В.В. Путина 21 июня 2007года. Основными целями фонда являются распространениерусского языка, поддержка программего изучения в России и за рубежом.В июле 2011 года прошли заседания экспертнойкомиссии, состоящей из членов правленияфонда «Русский мир», и комиссии,состоящей из членов попечительского советафонда. На заседаниях рассматривались грантовыезаявки, направленные в фонд со всего мирав период с 1 апреля по 31 мая 2011 года. Всегона конкурс было подано 405 проектов изРоссии, СНГ, Европы, Азии, Африки, Австралиии Америки. По итогам конкурса грантовыхзаявок одобрение фонда получили всего 93проекта. В число победителей открытого конкурсана финансирование вошел и проект Казахскогонационального аграрного университета«К диалогу культур через русскийязык».Реализация проекта КазНАУ «К диалогукультур через русский язык» намечена наянварь-май 2012 года. Помимо заведующейкафедрой русского языка, его организаторамии исполнителями являются кандидатфилологических наук Савчиц Н.Е., кандидатпедагогических наук Туребаева Б.З., старшиепреподаватели Дюсембекова Г.А., ИсмаиловаШ.А., Ускенбаева К.А., преподаватель НурсеитоваГ.Б.Проект рассчитан на работу со студентамипервого курса казахского отделения, большинствоиз которых приезжает на учебу из сельскойместности, где в настоящее время практическинет русской языковой среды. Нашипервокурсники мало знакомы с культурой,обычаями и традициями русского народа.Кроме того, слабое владение русским языкоммногими из студентов снижает для нихвозможность активного и уверенного общениясо своими сверстниками – представителямидругих этносов, также обучающимися в нашемвузе. Напротив, хорошее знание русскогоязыка, языка межнационального общения, несомненно,идет на пользу любому студенческомусообществу, поскольку создает атмосферувзаимопонимания, межэтническогосогласия в студенческой среде.Коллектив кафедры русского языка проводитс первокурсниками вдумчивую и кропотливуювоспитательную работу, благодарячему студенты постепенно приходят к пониманиютого, что любовь к родной культуре,традициям и языку может естественно сочетатьсяс терпимостью и уважением к другимязыкам и культурам. Студенческая среда – однаиз наиболее интенсивных зон межэтническихконтактов. Именно в вузах встречаются представителисамых разнообразных этническихгрупп, и вступают в контакт различныесистемы мировосприятия и миропонимания. Врезультате таких контактов у многих студентовзакрепляются стереотипы межэтническоговосприятия и поведения, которые они пронесутчерез всю жизнь. Феномен глобализации ибурные политические процессы обусловилинеобходимость в новой глобальной этике, атакже в новых формах взаимоотношений нетолько государств, но и людей разных национальностей,религий, менталитета, проживающихв этих странах. В современных условияхпроблема казахстанского межэтническогосогласия, взаимопонимания, толерантностидолжна стать стратегическим, цивилизованнымпутем к всеобщей безопасности.Проект «К диалогу культур через русскийязык» включает в себя цикл познавательновоспитательныхвнеаудиторных мероприятийоб объединяющей роли языка и культуры русскогонарода. Начало проекта ознаменовалосьпроведением музыкально-театрализованногопредставления «Здравствуй, Масленица!»,состоявшимся 23-24 февраля 2012 года.Масленица – праздник, связанный с древнейшейрусской традицией, праздник ничуть неменее красочный, чем знаменитые на весь миркарнавалы. С Масленицей у русского народасвязано множество обрядов и традиций. ИменноМасленица по праву занимает одно из первыхмест в ряду старинных русских обычаев.Проведение представления «Здравствуй, Масленица!»способствует приобщению студентовказахского отделения к культуре русского народа,формирует готовность и способность кдиалогу культур.Как уже было отмечено выше, музыкальнотеатрализованноепредставление «Здравствуй,Масленица!» проводилось в течение двух дней.В первый день в актовом зале университетасостоялся яркий, веселый спектакль «Масленицада Наурыз!» – музыкально-театрализо-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Формирование поликультурной личности в процессе реализации проекта казнау «к диалогу культур через русский язык» 191ванная фантазия, основанная на сюжетах русскихи казахских народных сказок. Гостейпраздника встречали озорные скоморохи ижаршы, забавные персонажи, лукавые сказочники.Кульминацией спектакля стала встречадвух больших народных праздников: проводовзимы – Масленицы и встречи весны – Наурыза,когда любовь творит чудеса.Во второй день праздника на стадионеКазНАУ были организованы русские масленичныегуляния, традиционные народные игрыи забавы, хороводы, потешные конкурсы, атакже сжигание чучела Зимы. В заключениемузыкально-театрализованного представленияучастники и гости праздника побывали напрезентации русской кухни.Этот мероприятие вызвало огромный интерессо стороны студентов и сотрудниковуниверситета, дало им замечательную возможностьпознакомиться с культурой и духовнымиценностями русского народа.На март 2012 года намечено проведение интеллектуальнойолимпиады «В мире русскогоязыка и культуры», программа которой, рассчитаннаяна широкий круг участников,разнообразна и очень насыщенна. Олимпиадапризвана углубить знания студентов казахскогоотделения по русскому языку, она даствозможность определить уровень развития речипервокурсников, расширит их языковой кругозори, наконец, позволит участникам проявитьсвою сообразительность.В рамках олимпиады планируется проведениепрезентации студенческих научных докладов,интеллектуальной викторины «Самыйэрудированный студент» и конкурса «Деловаяролевая игра».Тематика научных докладов студентов охватываетширокий круг вопросов лингвокультурологическойи страноведческой направленности.Доклады посвящены обычаям и традициямрусского народа, символике русскогонародного костюма, русской игрушке какотражению менталитета и культуры русскогонарода, а также наиболее интересным вопросамрусской лексики и фразеологии.Интеллектуальная викторина будет организованав виде интерактивной игры с использованиемсовременных мультимедийныхсредств. Студенты смогут продемонстрироватьсвои знания по русскому языку, обычаям итрадициям русского народа, знание произведенийрусских поэтов, а также свои творческиеспособности.Конкурс «Деловая ролевая игра», направленныйна выработку интереса к применениюрусского языка в реальных ситуациях общения,безусловно, поможет студентам выработатьсвой стиль поведения в процессе взаимодействияс другими людьми, будет способствоватьпреодолению психологического барьера в процессепрактического общения на русскомязыке.Таким образом, участие студентов в олимпиадедаст им возможность систематизироватьсвои знания по русскому языку, расширитпредставления о культуре и традициях русскогонарода, позволит раскрыть свой интеллектуальныйи творческий потенциал, повысит общую иязыковую культуру студентов.В апреле 2011 года планируется провестиследующее крупное мероприятие – фестиваль«Караван языков». Организаторы надеются, чтофестиваль позволит участникам ближе познакомитьсяс богатством и многообразием культурнойи духовной жизни России, получитьстимул для дальнейшего изучения русскогоязыка. В первый день фестиваля, названныйнами Днем русского языка и культуры, будетпроведена своеобразная виртуальная экскурсияпо городам России «О России из Казахстана»,которая даст возможность соприкоснутьсяс историей и культурой русского народа,расширить представления студентов обэтой стране. Следующий этап – конкурс русскойпесни, в котором может принять участиекаждый желающий. Конкурс познакомит студентовказахского отделения с русской песней,и через нее поможет по-новому взглянуть надуховный мир русского народа. Песни Россииотображают не только душу народа, но и егоисторию, традиции, быт, культуру, понятия инравы, поведение и эмоции. В песне естьабсолютно все.Во второй день фестиваля, который посвященязыкам и культуре народов, проживающихв Казахстане, студенты – представителиразличных этносов продемонстрируют знаниякультуры и языка своего народа. Будут показанымузыкальные и творческие номера.Завершится фестиваль гала-концертом и награждениемпобедителей.В фестивале, кроме студентов первого курсаказахского отделения, примут участие членыстуденческой ассамблеи «Достык», представителиэтнических центров при Ассамблеенарода Казахстана, слушатели-иностранцы курсоврусского языка КазНАУ.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

192А. М. Еримбетова, Н. Е. Савчиц, Б. З. Туребаева, Ш. А. ИсмаиловаЗаключительное мероприятие, планируемоев рамках грантовой программы, – это литературно-театрализованнаякомпозиция на тему«Под знаком Олжаса…», посвященная диалогукультур.Имя Олжаса Сулейменова не нуждается впредставлении. Жизнь и судьба известногопоэта и общественного деятеля – ярчайшийпример служения не только своему Отечеству,но всему человечеству.В ходе подготовки мероприятия студентыпознакомятся с биографией поэта, его творчествоми общественной деятельностью. Молодыелюди откроют для себя яркий и неповторимыйпоэтический мир Олжаса Сулейменова,мир новых знаний, страницы историичеловечества и своего народа.Таким образом, реализация проекта «К диалогукультур через русский язык» будет способствоватьпопуляризации русской культуры всреде казахской студенческой молодежи, создастблагоприятную мотивационную базу длядальнейшего успешного изучения русскогоязыка, а также поможет студентам реализоватьсвой творческий потенциал.Работа по проекту предстоит большая, напряженнаяи вместе с тем насыщенная, творческая.И она, без сомнения, по плечу кафедрерусского языка, на которой сложился сплоченныйпрофессорско-преподавательский коллектив.Кафедра стремится обеспечить высокое качествопрофессионально-ориентированной языковойподготовки и гуманитарной культурыбудущих конкурентоспособных специалистоваграрного профиля. Мы идем по пути развитияличности, открытой к межкультурному взаимодействию,что является особенно актуальным внашем многонациональном Казахстане.Литература:1. Послание Президента народу Казахстана от27 января 2012 года.2. Бромлей Ю.В. Этносоциальные процессы:теория, история, современность. – М., 1997.3. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурнаякоммуникация. – М.,2000. – 259 с.* * *Мақала орыс тiлi кафедрасының «Орыс тілі арқылыәртүрлі ұлттар мәдениетiнің қарым-қатнасы» гранттықбағдарламасы бойынша тәрбие жұмысында көпмәдениеттiлiктұлғаны қалыптастыру тақырыбына арналады.* * *The article is devoted to the developing of multiculturalpersonality during the training process of Russian chairaccording to the grant program “To dialogue of culturesthrough the Russian language”.КеоеоатапьтаоISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

193ЖАС ҒАЛЫМДАРМОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕМұхамедқанафия Баһрамұлының ән әлеміндегі өнеріБ. А. АбдуллинаС.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты, Ақтөбе, ҚазақстанАннотация. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқына ақындық, әншілік, композиторлық,күйшілік, батырлық, палуандық өнерімен танылып, сан түрлі металл мен ағаштан,сүйек пен мүйізден түйін түйген шебер Сегіз (Мұхамедқанапия) Баһрамұлы Шақшақов жайлы сөзболады. Сонымен қатар сегіз сері туралы мәліметтер және оның әндері мен ол жайлы еңбектержазған авторларға да тоқталып, сегіздің шәкірттері және балаларының өлең-жырларының елгетанылғандығы да сөз болады.Жазушы шығармашылығында дәуір үні, заманшындығы, уақыт тынысы қаншалық толық,айқын көрінсе, соншалық оның азаматтық тұлғасызорайып, өмірге құштарлығы, заман алдындажауапкершілігі айқын танылады. Әр кезеңніңөзіндік қайталанбас сипаты сол тұстағықоғам өмірінің өзекті құбылыстарымен тығызбайланыста көрінеді.Ақын, жазушы да өзі өмір сүрген дәуірініңперзенті, оның дауысы өз уақыт тынысыменүндес келуі белгілі заңдылық. Дәуір суретінтұтастай көрсете алу аса үздік таланттардыңғана үлесі. Әдетте, қай ақын болса да алғашқыөлеңіне азаматтық әуенді тиек етіп, өзі нетуралы жырламақ болғанын, замана алдындағыборышын өтеуге ұмтылатынын, қоғам, тарихалдында жауапкершілігін, уәде-сертін алға тартады.Сонда ол дүрмекке ілесіп, белгілі оқиғағаүн қосайын, басқалардан қалмайын дегендейішкі сезімнің жетегінде кетсе, арзан-қол, ертеңақұмытылатын дүниелер тудыруы мүмкін.Өзін терең тебіренткен, жүрегін жарып шыққансезімге оралған өлең ғана нәрлі, өмірлі болмақ.Ақын шығармашылығын зерттегенде, оныңазды-көпті заманына үн қосып отырғанын ғанаемес, уақыт тынысын танытқандай ерекше табыстарғаназар аударамыз. Өлең теориясы көнезаманнан келе жатқан ғылым болғанымен әрбірдәуірдің жаңа туындысы жаңалық енгізбей тұрмайды.Оның үстіне әр тілдегі поэзияның өзіндікбояуы, бейнелеу үлгілері болуы шарт. Соңғызаманда, әсіресе ХХ ғасырдың бас кезінде жәнекейінгі дәуірде поэзия туралы ғылымның біразжаңа арнада дамуының өз алдына себебі, заңдылығыбар.Жүрегін ән тербеген бабаларымыздан қалғанөлмес өнер заманнан заман өткізіп, бүгінгікүнге де жетіп отыр. Қазақ музыка өнерінде аттарыалтын әріппен жазылған біртуар тұлғалардың:Біржан сал, Ақан сері, Сегіз сері, ЖаяуМұса, Мұхит, Мәди, Үкілі Ыбырай, БалуанШолақ, Мәди, Иманжүсіп, Әсет, Естайлардыңсазгерлік, әншілік өнерлерінің алдында тұрғаны- өнер атаулының патшасы – саз өнері,яғни, ақындық. Сөз құдіреті арқылы олар елмен жерге, сүйген жарға деген махабаттарын,сырлы сезімдерін, тырнағын батырып, үстемдігінтанытқан, жер аударып, түрмеге қамағанәкім-төрелерге өкпе-назын, ашуын да өлеңменшығарып, әнмен жеткізді.Қосылған ән мен әуен және әнші бірлігініңерекшелігі, артықшылығы – оның аумақтық та,әлеуметтік те шегарасының болмауы, самғағанқұстай ұшып барып, қонған жерінде шырқалаберуі. Әнді іліп алып, ел боп жырлады. Өзіақын, сазгер, әншілерді халқымыз еркелетіп,сал-серілер деген. Тарихқа үңілсек, зерттеушіғалымдардың еңбектерін оқысақ, сал-серілердіңақындық, әншілік, сазгерлік өнерлерінен дебасқа көптеген өнерлері бар.Әдебиет зерттеушісі Есмағамбет Ысмайловтыңпікіріне жүгінсек: «Әнші-ақындар, негізінде,сал-сері, күлдіргіш өнерпаз ақындар. Бұлардытек әнші, ақын демей, халықтық өнердіңадамдары деп таныған жөн. Сал-серілерде ақындықпен қатар әнші, күйшілік, композиторлық,© 2012 al-Farabi Kazakh Вестник National КазНУ. University Серия филологическая. № 3(137). 2012

194Б. А. Абдуллинаби, спорт өнерлері бар. Артистерше сырттай жарқжұрқәшекейлену, елден ерекше сәнді, көз тартарлықкескінмен жүріп-тұру әнші ақынға тәннегізгі салттың бірі»- дейді [1].ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқынаақындық, әншілік, композиторлық, күйшілік,батырлық, палуандық өнерімен танылып,сан түрлі металл мен ағаштан, сүйек пенмүйізден түйін түйген шебер Сегіз (Мұхамедқанапия)Баһрамұлы Шақшақов жайлы академик-жазушыҒабит Мүсірепов «Ұлпан» аттышығармасында: «Бұл келген Керей аталатынкөп рулы елдердің атышулы ақын-әншілер, жырауларыеді. Ақын Шәрке сал соқыр Тоғжанақын, Нияз сері, Сапарғали ақын, тағы үш-төртжаңа перілер. Бәрі де атақтының атақтысы –Сегіз сері ақынның мұрагерлері», - деген болатын[2].Содан кейін ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіөкілдерінің бірі Сегіз серінің өмірі мен қоғамдыққызметі туралы біраз мақала республикалық,облыстық баспасөз беттерінде жарияланып,оның төл шығармалары Қазақ ССР ҒылымАкадемиясының Мұхтар Әуезов атындағы әдебиетжәне өнер институты дайындаған «ХІХғасырдағы қазақ поэзиясы», «Жас шама», «Елаузынан», «ХІХ ғасырдағы қазақ ақындары»,«Айтыс» атты жинақтарында орын алғаныбелгілі.Елді әнге бөлеп, қисса-жырларымен сезімбесігінде тербелткен Сегіз Баһрамұлы Шақшақов1818 жылы наурыз айының аяғында қазіргіСолтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданынақарасты Благовещенский совхозының территориясындағыну орманды, көкорай шалғынды,қаз-үйрекке толы айдын көлді Гүлтөбе-Маманайатты қоныста дүниеге келген. Баһрамұлыныңшын аты Мұхамедқанапия, бірақ оныңбұл есімі ұмытылып қалып, Сегіз сері аталыпкетеді. Өзін ата-анасы Мұхамедқанапия депатағанын әнші-ақын «Қашқын келбеті» дегентолғауында ескертіп:Мұхамедқанапия болса да атым,Сегіз деп атап кеткен мені халқым,-дейді де, шын атын халқы өзгерткенін хабардаретеді.Ал әнші-ақынның өмір жолын зерттеп жүргенғалымдар мен әдебиетшілер Сегіз сері дегенесімнің шығуы жайлы әр алуан пікір айтыпкеледі. Осынау көркем жерде Сегіз серінің ұлыатасы Шақшақ шешен де, әкесі Баһрам батырда туған екен. Табиғаты сұлу өңірдің топырағынаннәр алып өскен БаҺрам арғы атасыТолыбай сыншыдан мұрадай ұрпақтан-ұрпаққаауысып келе жатқан кәсіптер: қолөнермен,егіншілікпен, аң аулаумен, құсбегі саяхатшылықпен,атбегілікпен, емшілікпен айналыса жүріп,ақындық, батырлық және палуандық өнеріменде жұртына танылған. Сонымен қатар олараб, парсы, көне түркі және орыс тілдерін жақсыбілген. Бабасы Толыбай сыншының: «Қолөнерменайналысып, жер емшегін емген диқан тіршіліктеқор болмас», - деген сөзін Баһрам есінемықтап түйіп алғандықтан уақытының көбісінжер шаруашылығына бөлген. Ол әншілік пенақындық өнерімен елге танылса да, сал-серілікқұруға көңіл қоймайды. Себебі, әкесі Шақшақұйымдастырған ауыл медресесінде Маманайтөңірегіндегі балаларға қыста дәріс беріп, қадымшахат танытады. Ал, 1822-1826 жылдарыоның Омбы шаһарының медресесінде ұстаздықеткені көнекөз қариялар жазып қалдырған шежірелерденбелгілі.1826 жылы Сегіз Болатынайдың медресесінбітіріп, аулына келгенде, анасы Жамал дүниеденөтеді, одан іле-шала әкесі Баһрам қайтысболады. Жастайынан ата-анасыз қалса да, олжетімдік зардабын тартпаған. Себебі, Шақшақоны еркелетіп өсіріп, әке-шешесінің жоқтығынбілдірмеген еді, сабақ аяқталысымен немересінауылға алдыртып, ер жігітке тән өнер атаулыныңбәрін меңгертуге күш салады. ӨйткеніТолыбай сыншыдан бері қарай үзілмей кележатқан қолөнер кәсібін, әскери ойындардыШақшақ өзі жақсы игеріп алып, балаларына даүйреткен. Енді ол немересіне әкелік қамқорлықкөрсетіп, оны шабандоздыққа, садақ тартуға,қылыш шабуға, шолақ найза, доға найзамен сайысуға,мылтық атуға машықтандыруды басты ісдеп санаған.Қазақ елінде ас пен тойда ат жарыстырып,жігітттердің әр алуан өнер көрсетуі дәстүргеайналғандықтан әрбір азамат өз жұртыныңнамысын қорғауға тиісті болған. Осыған орай,Сегіз кішкентай кезінен өнер сайысының бартүрін үйреніп, жүлдегер болуды мақсат еткен.Оның талабына күші де сай, сондықтан оғанағасы Сүйін палуан ауыр салмақ көтерудіңтәсілдерін крсетеді. Сонда оның жойқын күшінетаңқалғандар: «Сегіз әлі түйе палуан атанады»,- десіп жүріпті. Сонымен Сегіз он алтыжасқа келгенде, тайлақ түйені жерден көтеріперкін алып, жүз қадамдай қашықтыққа апаратынболған [3].Сонымен қатар, Сегіз Шақшақов жайлы мәліметтермен оның әндері хақында «Қазақ қолжазбаларыныңғылыми сипаттамасы» деген көптомдықтың екінші кітабында жазылған. Демек,ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Мұхамедқанафия Баһрамұлының ән әлеміндегі өнері195Сегіз сері жайлы еңбектер жазған авторлар(Ә.Марғұлан, Е.Жақыпов, М.Жармұхамедов,И.Кенжалиев, Ж.Бектұров, Ә.Дайыров, Қ.Биғожин,Н.Әбуталиев) оның әншілігі мен ақындығына,күйшілігі мен мен композиторлығынағылыми талдау жасамай, өлең-жырларынанүзінділер келтіріп, әндерінің атын атаумен ғанашектеліп келеді. Солардың ішінде филологияғылымының кандидаттары Е.Жақыпов пенМ.Жармұхамедов Сегіз Шақшақовтың өмірімен шығармашылығына ғылыми тұрғысынанназар аударып, елді елең еткізгені белгілі. Себебі,Е.Жақыповтың «Сегіз сері» атты мақаласыБаһрамұлы жайлы алғашқы еңбек еді.Оның үстіне М.Жармұхамедов Нұржанның«Сегіз серісі» деген материалында Шақшақовтыңшығармашылығына Наушабаевтың «Сегізсері» дастаны негізінде баға берген. Сөйтіп, олСегіздің әмбебап өнер иесі екенін көрсету үшінжырдан мына үзіндіні ұсынған:Ұрпаққа жақсы дәстүр бастап кеткен,Артына өшпес жырлар тастап кеткен.Қазаққа батырлықпен аты әйгілі,Керейде Сегіз сері болған екен.Ер Сегіз көптің сөзін тастамапты,Ешкімді жаман жолға бастамапты.Ғұмыры жақсылардың қысқа болған,Ғазиз ер қырық жаста жасамапты.Сегіздің шәкірті Жаманқұл Дәндібайұлы оныңқазасына қайғырып, шығарған жоқтауында ұстазыныңшабыты өлшеусіз дарын иесі болғанынбаяндап былай дейді:Елу бес әнін СегіздіңЕлге өзім тараттым.Жырларынан нәр алып,Пайдама ылғи жараттым.Қырық бес күйін СегіздіңТартып бердім әр жерде.Қырық қиссасын серініңӘнмен айттым әр елде [3, 1].Сегіз тұлпар аттарымен қабат қыран құстыкүйге қосып, табиғат құбылысымен ұштастырған.Сондай-ақ, сұлулықты бейнелеу үшін «Аққу»,«Көк қаршыға», «Бала сұңқар» атты шығармасынқобызбен орындаған. Қыранды аңғасалу кезіндегі адамның көңіл-күйін, құс қанатыныңсуылын музыка әуенімен тыңдаушысынажеткізуге тырысқан. Міне, осындай күйлері арқылыкөпшіліктің жүрегіне жол тапқан сері елішінде атам заманнан орын тепкен шертпе күйсарынын одан әрі дамытып, өз төңірегіне жаскүйшілерді топтастырған. Солардың қатарындаДайрабай, Досжан, Қазыбек сияқты күйшілерболған еді. Бұлар Сегіздің мектебінде күй шығарушылықөнерін игере жүріп, өздерінің саздышығармаларымен сол кезде-ақ елге танылады.Осынау аталмыш шәкірттерімен қатар СегіздіңМұстафа, Мұсайын есімді балалары әкежолын қуып, жұртқа ұнаған өлең-жырларыншығарған. Мысалы, Мұстафа Сегіз игерген өнератаулының бәрін өз бойына дарытып, суырыпсалма ақын, күміс көмей, жез таңдай әншілердіңқатарынан орын алған.Ал Сегіздің ортаншы ұлы Мұсайын да әнші,ақын, палуан және қолөнерші болған. Оныңбұл баласы да өлең-жыр шығарумен шұғылданады.Мұсайын әкесіндей қисса-дастанды көпжазбаса да, «Наурызбай-Ханшайым», «Жиенбай-Балқия»,«Бекет батыр» деген көлемді жырларыменелге танылған.Ақиқатында, өнер мен күш бойына бірдейдарыған Сегіз артына өзіне тартқан Мұстафамен Мұсайындай екі ұлын, әр алуан өлең-жырларынқалдырып, аққан жұлдыздай өмірденжарқ етіп өте шыққан-ды, бірақ оны өлді деугеболмайды. Өйткені оның есімі бүгінге дейін елаузында. Сегіз өшпес мұрасымен өлген жоқ.Мұның ел арасындағы өлең-жырларын жинап,халықтың өзіне қайта ұсынсақ, әнші-ақынның,күйші-композитордың, ел қорғаны алыпбатырдың тұлғасы биіктен, зорая түсері сөзсіз[4].Айшықты әуен мен оның сөзін өзара әсемүндестікте жеткізе білу - әнші ақынның асқаншеберлігі. Дәстүрлі ақындар поэзиясының інжу-маржандайсұлу сазы, ерке назды ән-жырларыхалқымыздың рухани мұрасына қосылғансүбелі үлесі деп білеміз.Қазақтың ән өнері ұлттық өнер болып, халқымыздыңөзімен бірге туғандай. Жүрегін әнтербеткен бабалар өнері ұрпақтан ұрпаққа мирасболып қала берері сөзсіз.Әдебиеттер:1. Ысмайлов Е. Ақындар. – Алматы, 1956.2. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық. –1980. – Б. 456.3. Қазақ поэзиясындағы дәстүр ұласуы. – Алматы:Ғылым. – 1981.4. Сүлейменов Т. Сегіз сері. – Алматы: Өнер.– 1991.* * *В статье идет речь о творчестве яркого представителяклассической поэзии XIX века Мухамедканафия Шакшаковаи его музыкальном наследии.* * *The article is devoted to the creative work, musicalheritage of Mukhamedkanaphiya Shakshakov – the 19 thcentury brightest representative of the classical poetry.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

196А. АкжигитоваЯзыковое планирование в социально-коммуникативном пространстве мегаполисаА. Акжигитовадокторант PhD ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана, КазахстанАннотация. Проекты языкового планирования должны быть направлены на создание ипродвижение благоприятных условий для функционального использования языка без какого-либокритического вмешательства, которое замедляет процесс усвоения и развития языка. Мырассматриваем социально-коммуникативное пространство Лондона с целью выявления национальныхособенностей реализации программ языкового планирования. Экспериментальнымматериалом исследования послужили фотографии различных общественных знаков, рекламныхобъявлений, звуковых объявлений в Лондонском метро, которое считается самым оживленнымместом в городе, и по этой причине его социально-коммуникативное пространство представляетбольшой интерес для социолингвистических исследований. Результаты исследования помогутразработать рекомендации по реализации программ языкового планирования как в Казахстане вцелом, так и в городе Астана в частности.На сегодняшний день язык является основныминструментом в процессах глобализации,так как развитие глобализационных мировыхсистем зависит от умения общаться посредствомиспользования языка (письменного и устного),а также от глобальной так называемой«циркуляции» текстов различного характера ипредназначения, которые активно функционируетв обществе благодаря новым технологиямразвития. В настоящее время язык выступаеткак некий механизм социализации, которыйобъединяет людей создавая и интегрируясовременные формы коммуникации. Социально-коммуникативноепространство создает специфическиеусловия для легкого и непринужденногообщения среди людей, где возникновениекритических «помех» или вмешательствс негативной оценкой неприемлемо. В нашемисследовании социально-коммуникативное пространствосостоит из нескольких элементов: общественныезнаки, газеты, журналы, реклама,книги, электронные книги, звуковые объявленияи Интернет. Все эти элементы или субдомены,как называет их Спольски (Spolsky) [1]принимают активное участие в ежедневнойсоциализации людей. Это и является причинойнеобходимости изучать проблемы языковогопланирования и социально-коммуникативногопространства в едином ключе.Рассмотрение проблемы языкового планированияв крупномасштабном контексте являетсяестественным, как правило, это происходитна уровне стран и государств. Языковоепланирование отождествляется с некоторымиаспектами национального планирования, которыечасто разрабатываются правительством,и специально ориентированы на оказание воздействияна средства использования и функ-ционирования языка в социуме. Крупные города-мегаполисыпривлекают все большее вниманиеученых социолингвистов, которые находятнепосредственную связь функционированияязыка с развитием города. Ведется изучениеязыка современного города, закрепленныхв нем определенных стереотипов, процессовпостоянного обновления языковых средств,связанные со сменой идеологических, политических,экономических, национально-культурныхориентиров развития той или иной страны.Такие города-мегаполисы как Токио, Нью-Йорк,Лондон, Москва и др. представляют собой огромныйпласт для научного социолингвистическогоисследования охватывая такие различные аспектыкак мультилингвизм, межкультурная коммуникация,национальная идентификация, городскаяноминация, языковая политика. Языкгородов-мегаполисов отражает специфику нетолько национальной политики, но также иязыковой политики, направленной на систематизациюфункционирования языка в городе, гденаблюдается большой наплыв внешних и внутреннихмиграционных потоков. Люди стремятсяв большие города с целью удовлетворениясвоих потребностей: получения высокооплачиваемойработы, жилья, социально-профессиональноймобильности, желание изменитьсоциальный статус, семейный статус, изчувства незащищенности и др. Тем самым иформируется население городов-мегаполисов,где феномен мультилингвизма является основнойотличительной чертой. Изучение языка втаких городах позволяет выявить специфическиеособенности его функционирования иразвития в общественной мультилингвальнойсреде. Исходя из этого, мы считаем необходимымизучения языка одного из городов-мега-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Языковое планирование в социально-коммуникативном пространстве мегаполиса197полисов с возможностью дальнейшего проецированияна город Астана. Так как убеждены втом, что молодая столица Казахстана в будущемможет приобрести статус мегаполиса, учитываябольшие не только внутренние, но ивнешние миграционные потоки, связанные состроительством столицы и расширением ееграниц. Астана становится объектом привлеченияогромных капиталов и иностранных инвестицийблагодаря своему стратегически удобномугеографическому расположению междуЕвропой и Азией. Для проведения исследованийнами был выбран европейский городмегаполис– Лондон. Лондон - это современныймегаполис с различными народами, культурамии религиями. Согласно текущим даннымпереписи населения, проведенной Национальнымцентром языка [2], показывают, чтоболее чем на 300 различных языках говорят вчерте города и что существует более 50 некоренныхобщин, которые имеют население болеечем 10000 человек в Лондоне. Лондон имеетнаселение с численностью около 7825200 человек[3]. Согласно этим статистическим даннымстановится ясно, что Лондон является многонациональнымсо специфической особенностьюкак самого густонаселенного города в Европе.Социально-коммуникативное пространство Лондонапредставляет большой интерес для многихученых во всем мире. В городе существуетмножество различных общественных мест,которые могут рассматриваться как самыепопулярные среди населения, но особенно примечательнымявляется то, что именно городскоеметро является тем местом, где гражданепроводят большую часть своего времени. Этопо счету третье по степени оживленностиметро в Европе. Лондонское метро имеет 11линий, 270 обслуживаемых станций в пределах6 зон, и численность его пассажиров ежедневносоставляет около 3,04 млн. человек [4]. Разнообразиенаселения проявляется в языковомландшафте (лингвистическом пространстве)мегаполиса, и наш опыт показывает, что языковоеразнообразие также находит свое отражениев социально-коммуникативном пространствеметро и играет важную роль в британскойязыковой политике. Итак, целью данного исследованияявляется изучение социально-коммуникативногопространства Лондона с выявлениемнациональной специфики реализациипрограмм языкового планирования с прогностическойцелью дальнейшей выработкирекомендаций и плана мероприятий в вопросахсоциализации города Астана.Наши исследования проводились на экспериментальнойоснове сбора, наблюдения, организациии интерпретации данных о социально-коммуникативномпространстве Лондонскогометро, которые были собраны врамках изучения языковой политики и языковогопланирования в контексте функционированияразличных языков в Лондоне. Исследованиепроходило в течении двух месяцев (январь9 - 29 февраля 2012) в местах наибольшегоскопления людей городского метро: платформы,поезда, эскалаторы, лестницы, лифты. Сбор данныхпроизводился с использованием бумажныхзаписей, специальных справок и путеводителей,звукозаписей объявлений и т.д. Основной материалпредставляет собой файл из 60 фотографий(коммерческая реклама, инструкции у телефонныхавтоматах, предупреждающие знаки,объявления, люди, читающие газеты, журналы,книги, электронные книги, использование мобильныхтелефонов, iPad, нетбуков и др.), сделанныеавтором. Особое внимание уделялосьпериоду час пик (8.30 - 9:30 утра, 5:30 - 6:30вечера), что помогло быть наиболее точным всборе данных.Социально-коммуникативное пространствообладает большим потенциалом отражать визуальнореальную действительность, а язык, которыйвовлечен в это пространство являетсяинструментом манипуляции для достиженияопределенных целей. В связи с этим приводимутверждения Шохами по данному вопросу:«…наличие (или отсутствие) языковых реалий,отражающихся в общественном пространствепередает намеренное или ненамеренное, сознательноеили несознательное значение, что воздействует,манипулирует или навязываетязыковую политику и практику де-факто..... Поэтомуобщественное пространство являетсянаиболее актуальной ареной, которая служит вкачестве механизма для создания языковой политикиде-факто таким образом, что идеологическиебаталии, которые разворачиваются впроцессе национального строительства новогогосударства, могут быть воплощены в практику.»[5]. Это доказывает то, что язык в общественномпространстве выступает в качествемеханизма воздействия и манипуляции общественногомнения и процессов социализации.Данное высказывание может рассматриватьсяпессимистически, принимая во внимание опытВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

198А. Акжигитоваразличных постколониальных и постсоветскихстран, которые известны своей политикойжесткого регулирования вопросов использованияязыка.Социально-коммуникативное пространствоЛондонского метро представлено только однимязыком, это британский вариант английскогоязыка, на котором говорят и понимают большинствограждан, несмотря на их национальностьи политические убеждения. Неожиданнымфактом нашего исследования стало то, чтоне носители языка чувствуют себя комфортно ванглоязычной среде и легко адаптируются вусловиях, предусмотренных британским правительством.Более того, этот факт не влияет наиспользование их родного языка в каждодневнойречи и социализации с носителями ихязыка. Это может быть результатом хорошопродуманной языковой политики и умелойреализации программ языкового планирования.Лэндри (Landry) утверждает, что общественныезнаки имеют две основные функции [6].Первая функция коммуникативная, направленнаяна информирование (“Wet floor. Please, takecare” – у входа в станцию метро, “Obstructingthe doors can be dangerous” – у дверей вагонапоезда, “No entry” – на платформе, “Priorityseats. Please give up these seats for disabledpeople” – в вагоне поезда), инструктирование(“No smoking”, “Stand on the right”, “Use theescalators safely” – на эскалаторе, “Keep left”,“Keep right” - на пути к платформе ), илиубеждение (“Please, keep your bags with you atall times and report any unattended items orsuspicious behaviour to a member of staff” – наокне вагона поезда, “Mind the gap between thetrain and the platform” – голосовое объявлениеперед отправлением или по прибытию поездана платформе и в самом поезде, так как расстояниемежду платформой и вагоном можетбыть слишком большим, и может стать причинойпадения людей). Вторая выражает символичностьфункции, например объявлениесобственности или принадлежность к чемулибо(“Staff caution” – на платформе) или выражаетлингвистическую доминированость (выражатьсилу и власть) (“Penalty fare or prosecution.If you fail to show on demand a validticket for the whole of your journey or a validatedOyster card” – на окне вагона поезда). С точкизрения языкового менеджмента или языковогопланирования, общественные знаки как утверждаетСпольски, вовлечены в процесс снесколькими участниками: инициаторы иливладельцы самих знаков, тот, кто создает знаки,и читатели, то есть люди. Следует отметить,что в процессе участвует и четвертая сторона –так называемая власть, регулирующая языковоепланирование. Это может быть национальноеили местное правительство или, может бытьлюбой религиозный или этнический институт,который разрабатывает и устанавливает определеннуюполитику в выборе языка. В случаеЛондонского метро становится очевидным, чтосамо правительство разрабатывает конкретныеправила в использовании языка и способствуетих распространению в социально-коммуникативномпространстве метро.Выбор языка в знаках все еще остается актуальными весьма спорным вопросом средиученых. В условиях процессов глобализациибольшое количество общественных городскихзнаков становятся своего рода международнойрекламой, которая модифицируется и локализуется.Но в то же время они являются репродукциямитого, что уже известно и активноиспользуется в общественных местах всегомира, в том числе и в Казахстане, например“No smoking”, “No entry”, “Attention”. Какбыло показано на примерах общественныхзнаков в Лондонском метро, содержание каждогознака очень важно уметь увидеть, услышатьи понять. Потому что они являются нетолько продуктом правительственной языковойполитики и механизмом манипуляции и воздействия,но они также могут помочь сориентироватьсяв метро и не потеряться, а также внекоторых ситуациях спасти жизнь людей.Также как и общественные знаки, рекламавсе больше «вторгается» в места большогоскопления людей, такие как автобусные остановки,транспорт, рекламные щиты на улицах,рекламные пром-акции в магазинах, воздушнаяреклама, сэндвич-мэны и другие. Лондонскоеметро имеет некоторые специфические формырепрезентации рекламы. Социально-коммуникативноепространство Лондонского метро являетсяидеальным местом для рекламы товаровлюбого вида. Реклама в Лондонском метроотличается специфическими средствами репрезентации.Метро оснащено большими рекламнымищитами на стенах, цифровыми экранами,плакатами (в поезде, на платформе, на эскалаторах),информационными бегущими дорожками,рекламными проспектами в подземныхпереходах. Методы и техника убеждения, используемыев рекламах для достижения коммерческихцелей также могут быть исполь-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Языковое планирование в социально-коммуникативном пространстве мегаполиса199зованы в целях информирования, общего образованияи мотивации общественности в некоммерческихвопросах, таких как ВИЧ / СПИД,политической идеологии (избирательные кампании,реклама предстоящих Олимпийскихигр), культурной духовности (художественныерепродукции картин на платформах, рекламаспектаклей в театрах, оперы, и мюзиклов). Реклама,в некоммерческой форме, является мощнымобразовательным инструментом, которыйспособен убеждать и мотивировать большоеколичество людей.Реклама в Лондонском метро представленана английском языке, но следует отметить, чтобольшая часть рекламы содержит минимум слови больше визуальных знаков символическогохарактера, которые могут быть восприняты беззнания английского языка. Причиной этомуможет служить идея привлечения вниманиялюдей посредством минимального количестваслов с целью экономии времени, или то что,продавцы товара видят в не носителях языкатакого же потребителя, как и все остальные.Коммуникативная функция рекламы изучаласьГрином (Grin), который предложил модельдля прогнозирования выбора языка в рекламе вдвуязычном или многоязычном обществе. Онутверждает, что "безразличие к языку и общественномумнению может привести к появлениюмонолингвальной коммерческой среде, икак следствие этого мощное сопротивлениесреди меньшинств к доминирующей языковойгегемонии может повысить рентабельность билингвальнойрекламы" [7]. Большое количествосоциолингвистических исследований показали,что английский язык используется в рекламе повсему миру, и люди приобрели специфическиенавыки и привычки в узнавании товара, невладея свободно английским языком, что являетсяследствием глобализации или, как различныеученые утверждают, своего рода ассимиляции.Сью Райт (Wright) говоря о языкахширокой коммуникации, утверждает, что людивоспринимают их как единственный путь к социальноймобильности [8]. Эту идею поддерживаетСтигер (Steger), соотносящий глобализациюс многомерным направлением социальныхвопросов, которое создает, увеличивает,простирает и интенсифицирует всемирную социальнуювзаимозависимость и обмен [9]. Данныеутверждения указывает на феномен гомогенизации,что способствует подавлению региональныхособенностей и идентификации, ив дальнейшем приводит к разрушению окружающейсреды в целом.Следующим составляющим социально-коммуникативногопространства Лондонского метроявляются газеты, журналы, книги и др. Результатыдлительного социологического наблюдениядают право утверждать, что социум Лондонскогометро отличается своей начитанностьюи проводит большую часть своего временив чтении газет, журналов, книг, электронныхкниг и т.д. Наши исследования показали,что в период час пика почти каждыйвторой человек читает в метро, и специальнодля людей созданы условия для чтениябесплатных газет. Это может быть расцененокак положительный момент, так как цена газети журналов достаточно высока, и бюджетлондонцев не позволяет приобретать газеты ижурналы ежедневно. London Evening Standardи Metro являются бесплатными ежедневнымиместными газетами в таблоидном формате вЛондоне. Газеты выпускаются с понедельникапо пятницу каждую неделю, и остановки общественноготранспорта в Лондоне являютсятем местом, где их можно приобрести. Несмотряна формат газет люди продолжают ежедневночитать их, поскольку получают необходимуюинформацию и это достаточно длятого количества времени, которое люди проводятв метро. Эти газеты одноязычного характера.Говоря в целом, стоит отметить, чтобольшинство газет Великобритании выпускаютсяна английском языке, существует несколькоеженедельных газет на уэльском языке, на польскомязыке, но такие случаи являются исключительногохарактера. Гийо (Guyot) придерживаетсямнения, что "существование газет и журналов,посвященных языкам меньшинств почтивсегда рассчитано на инициативу самих языковыхгрупп" [10].На сегодняшний день стало очень популярнымчтение электронных книг с помощью E-Book Reader. Это устройство позволяет пользователямпокупать, загружать, просматриватьи читать электронные книги, газеты, журналы,блоги и другие цифровые носители с помощьюбеспроводных сетей. Оно имеет небольшойразмер и очень компактный для использованияи хранинения. Одним из преимуществ электронногочтения является то, что оно предоставляетвозможность выбора языка, посколькуочень часто необходимый материал для чтениязагружается с Интернета.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

200А. АкжигитоваСоциально-коммуникативное пространствоЛондонского метро также включает звуки – голосовыеобъявления. Существует два способаголосового объявления: использование громкоговорителяна платформе в период час пика ицифровой автоматической записи. Объявлениявыдаются на английском языке, что создаетнекоторые трудности в определении значениислов в связи с существующими акцентамисамого спикера. Цифровая автоматическая записьобычно воспроизводится на платформепри объявлении прибытия и убытия поезда,пункта назначения, станции метро.В современном обществе Интернет существенноискореняет восприятие расстояния какфактор языкового общения и социализации,ослабления связи между языком и географическимположением. Интернет является неотъемлемойчастью современной жизни и широкоиспользуется людьми в Лондонском метрос помощью сетей мобильных телефонов, iPhone'ов,iPad’ов. В ходе исследования по полученнымданным каждый третий человек в метро используетИнтернет. Существует возможностьиспользовать электронную почту, чаты, системымгновенного обмена сообщениями, блоги налюбом языке. Самыми популярными социальнымисайтами, часто используемыми людьми вметро стали Facebook, Twitter, LinkedIn, МySpace, чат системы - Yahoo! Messenger, ICQ,MSN Messenger, преимуществом которых являетсявозможность совершения коммуникациисреди пользователей в режиме он-лайн. Метро,по мнению самих пользователей, является идеальнымместом для использования социальных ресурсовИнтернета: загрузка разного рода информации(музыка, фильмы, книги, игры, прогнозпогоды, новости), проверка электроннойпочты, общение как в он-лайн, так и в оффлайнрежимах и многое другое.ЗаключениеЯзык общественного пространства, несомненно,является важным и эффективным инструментомдля реализации программ языковогопланирования. Результаты исследования выявилистатус английского языка как единственногоязыка, посредством которого представлено социально-коммуникативноепространство Лондонскогометро. Мы должны признать тот факт,что строгие языковые правила и нормы ограничиваютиспользование языков (функционирующихна территории государства) в общественныхместах, тем самым демонстрируя принципыдостаточно жесткой языковой политикистраны. Опыт изучения социально-коммуникативногопространства Лондонского метро можетбыть использован при создании программ языковогопланирования на территории Казахстана.Социально-коммуникативное пространство городаАстана может выступить в качестве экспериментальногополя для апробации и внедренияпроектов языкового планирования. Конечноже, необходимо учитывать роль таких факторов,как политические, экономические, культурныеособенности, и также принимать вовнимание национальную и региональную спецификустраны, которые могут сыграть предопределяющуюроль в эффективности внедренияи дальнейшего развития того или иногоязыкового проекта, направленного на расширениекоммуникативных функций языка /языков.Литература:1. Спольски Б. Языковой менеджмент. – Кембридж:Кембридж Юниверсити Пресс, 2009(на англ. яз.).2. Перепись населения Объединенного Королевства,Англии и Уэльса, Шотландии и СевернойИрландии. – Управление НациональнойСтатистики, 2010 (с внесенными поправками3 июля 2011г.) (на англ. яз.).3. Языки населения Объединенного Королевства.– CILT, Национальный Центр Языка,2011 (на англ.яз.).4. Годовой отчет и выписка с банковскогосчета за 2010/2011гг. – Транспорт Лондона(с внесенными поправками 17 сентября2011г.) http://en.wikipedia.org/wiki/ London_Underground#cite_note-ridership-05. Шохами Э. Языковая политика. СкрытыеПрограммы и новые Подходы. – Рутледж,2006 (на англ.яз.).6. Лэндри Р., Борхис Р. Лингвистическое пространствои этнолингвитсическая витальность:эмпирическое изучение // Журнал Языкаи Социальной Психологии, № 16, 1997. –С.23-49 (на англ.яз).7. Грин Ф. Выбор билингвальной рекламы //Журнал Мультилингвального и МультикультурногоРазвития, Том 15 (2-3), 1994. –С.269-292 (на англ.яз).8. Райт С. Языковая политика и Языковое планирование:от национализма до глобализации.– Палграв Макмиллэн, 2004 (на англ.яз.).9. Стигер М.Б. Глобализация: очень короткоевведение. – Оксфорд Юнивюрсити Пресс,2003 (на англ.яз).ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Тоқтар Бейісқұлов – Б. Майлин шығармаларын зерттеуші20110. Гийо Дж. Медиа миноритарного языка иобщественное пространство // Медиа миноритарногоязыка: концепты, критика и кейсовоеизучение / Под ред. М. Кормака и Н.Хоригэна.– Кливдон, Великобритания: МультилингвальныеПроблемы, 2007 (на англ.яз.).* * *Қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-коммуникативтіккеңістігі және тілдік жоспарлауы елдің ұлттық құрылысыбасталғаннан бастап өзекті мәселеге айналуда. Тілдікжоспарлау жобалары тілдің дамуы мен меңгеру процессінбаяулататын сыни кедергілерінсіз тілді функционалдыпайдалануына қолайлы жағдай тудыру мен оны ілгерібастыру әркетіне бағытталу керек. Тілді жоспарлау бағдарламаларынжүзеге асырудағы ұлттық ерекшеліктерінанықтау мақсатында біз назарымызды Лондонның әлеуметтік-коммуникативтіккеңістігіне аудардық. Әлеуметтік-коммуникативтіккеңістігі қоғамдық белгілер, газетжулналдар,жарнамалар, кітаптар, электронды кітаптар,дыбысты хабарладнырулар мен Ғаламтордан тұратынбіртұтас құбылыс ретінде қарастырылады. Зерттеу нәтижелерібүкіл Қазақстан аумағында, соның ішінде Астанақаласында тілді жоспарлау бағдарламаларын жүзегеасыру жөніндегі ұсыныстарды жасап шығаруға көмектеседі.Зерттеудің сынақ материалдары ретінде көрсе-тілген түрлі қоғамдық белгілердің суреттері, жарнамалықхабарландырулар, дыбысты хабарландырулар қала халқыныңең көп шоғырланған жері болып табылатын Лондонметросында жасалды, және де осы себепке байланыстыоның әлеуметтік-коммуникативтік кеңістігі социолингвистикалықзерттеулер үшін үлкен қызығушылықтудыруда.* * *Public linguistic space of modern Kazakhstan andlanguage planning gained importance as a consequence of thetwenty years’ period of nation building of the country. Thelanguage planning projects should be oriented on the creatingand promoting space and opportunities to speak and hear thelanguage without critical interference. We focused on publiclinguistic spaces of London to elicit the peculiarities of thenational language planning projects’ realizations. In thisresearch public linguistic space includes written material(public signs, newspapers, magazines, advertisements, books,e-book readers), spoken material (public sounds) and theInternet. The essential materials for the research were thephotographs of different public signs, advertisements, publicsounds in the London’s underground, the busiest public placein the city, and therefore its public linguistic space is of agreat interest for the sociolinguistic study. The research resultswill help to elaborate recommendations for language planningprojects’ realizations in Astana city.Тоқтар Бейісқұлов – Б. Майлин шығармаларын зерттеушіЖ. С. АрынбековаІ. Жансүгіров атындағы ЖМУ магистранты, Талдықорған, ҚазақстанАннотация. Филология ғылымдарының кандидаты Т. Бейісқұлов ғажайып сөз зергері, асыл азаматБ. Майлиннiң өмiрi мен шығармашылығын зерттеуге қырық жылға жуық уақытын арнап алтыкiтабын, “Би аға” естелiктер жинағын құрастырып шығарды. Олардың сыртында көптеген ғылымимақалалары және бар. Бастаған ісіне барын салып жұмыс жасайтын ғалым кезiнде Б. Майлиннiңжинақтарына кiрмей қалған, белгiсiз болып келген туындыларын шығарумен де шұғылдануда.Қазіргі таңда бұл істі әрі қарай жандандыруда.Адам қоғамындағы ең асыл қазына - сөзөнері. Сонау көне замандардан бастап қазіргедейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылыбізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалармен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түстібояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетінде сол – тіл құдіреті. «Бір нәрсе турасындағыпікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздіңкүйін сөз арқылы жақсылап айта білсек,сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды,көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын,кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару– сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз -осы-лай шығарған сөз...» /2,147-148 б.б/ - дептұжырым жасайды сөз өнерінің теоретигі АхметБайтұрсынов.Әр өнердің өз дәріптеушісі, өз зерттеушісіболады. Публицистика саласындағы жетістіктердіүзбей тергеп-тексеріп отыратын білімпаздарқатары саусақпен санарлық қана/1/. Бұлсаладағы барды бар қалпында санамалап айтыпберу мұрат емес, оны ғылыми негізде саралапталдаушылар әсіресе, қазіргі таңда жоқтыңқасы. Жоқ деп айтпаймыз, бірен-саран бар.Сол «бардың» бірі де бірегейі - саяси, ғылымипублицистикалық еңбектерімен танымал болыпкеле жатқан Тоқтар Бейісқұлов.Тоқтар Бейісқұловтың халықтың күнкөріскөзі, жер, тіл мәселелері, еңбек адамы, олардыңересен істері төңірегінде қозғаған мақала, толғаныстарыаз емес. Қазіргі таңда Тоқтар Бейісқұловтыңбаспасөз беттерінде жарық көргенҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

202Ж. С. Арынбекова200-ден астам мақаласы бар. Қазақтың алыпжазушысы, парасатты азаматы, «Үш арыстың»бірі Бейімбет Майлиннің өмірі мен шығармашылығытуралы мақалаларының саны 65-тенасады. Сонымен қатар, ақын, жазушы, сыншы,ғалым, қоғам-мемлекет қайраткерлері туралыеңбектері де қаншама. Осының бәрі ТоқтарБейісқұловтың шаршамай, шалдықпай еңбекететіндігінің дәлелі. Оған мысалдар жеткілікті,мысал керек пе, “Әкелер даңқы жолымен”,“Кеудесін оққа тосып”, “Біздің ауыл Үшқайың!”,“Желтоқсан ызғары”, “Сарбиік сағасында”,“Толғауы тоқсан тағдыр”, “Үйгентасөңірі”, “Таңшолпан жарқырап туды”, “Майлышат”және тағы басқа деректі-публицистикалықзерттеу-толғауларын атасақ та жеткілікті.Бұл туындылардың арқауы - қазақ елініңөткені, болашағы, ел мен жер тағдыры.Тоқтар Бейісқұловтың ғылыми-шығармашылығыныңүлкен бір саласы - қазақтың классикжазушысы, алыптар тобының ардақтысы, нақақтан«халық жауы» атанған Бейімбет Майлинмен оның отбасының тауқыметін баяндайтынжайлар. Студенттік шақтан бастау алған бұлғылыми-зерттеу жұмысына Тоқтар Бейісқұловөмірінің жартысын арнады.Бейімбет Майлинге арналған ең алғашқыеңбегі белгілі ғалым Темірғали Нұртазинніңбасшылығымен жазылған «Талантты да тағандыжурналист» атты дипломдық жұмысы. Сосынғылары“Б. Майлин - публицист”, “Қанаттықаламгер”, “Дарын даралығы”, “Бейімбетті атқанкім?” еңбектері. Мазасыз ғалым “Би аға”естеліктер жинағын құрастырып шығарды. Авторұзақ жылғы ізденісінің арқасында “Қилы заманазабы” кітабын жазды. 2005 жылы “БейімбетМайлин және ұлт өнері” атты деректі-публицистикалықэссесі баспадан жарық көрді.Бейімбет Майлиннің тағдыры мен шығармашылығынзерттеп-зерделеумен бірге ол көпізденістер нәтижесінде автордың көзі тірікезінде жарияланбаған туындыларын архивтентауып, жариялатқан. «Кең атыздың таласы»,«Күлегеш жеңгей», «Оспан Олжабаев», «Кездескендер»повестері мен жеті фельетонын,төрт очеркін, он тоғыз хатын тағы басқа өлеңдерін,аудармаларын уақыт тозаңынан тазартыпкөпшілік назарына ұсынған. Тоқтар ағамызуақыт өте келе Б. Майлин жөнінде “Ұлы тұлғалар”сериясы бойынша “Сарыарқа саңлағы”кітабын шығарып, өзі оған шығарушы, редакторлыққызмет атқарды.Т.Ә. Бейісқұловтың қаламы қарымды, қоғамдықтұлғасы да еңселі. Ол 1997 жылы“Бейімбет Майлин - сыншыл публицист” дегентақырыпта диссертация қорғап, филология ғылымдарыныңкандидаты ғылыми дәрежесіналды. Республика Әлеуметтік ғылымдар академиясының2001 жылғы 30 шілдедегі жалпыжиналысының шешімімен Әлеуметтік ғылымдаракадемиясының құрметті мүшесі болыпсайланды. Қаламгер- ғалым - он жыл бойы Қазақстантарихи-әлеуметтік және құқық қорғау“Әділет қоғамы басқармасының” мүшесі.2003 жылдан Әл-Фараби атындағы ҚҰУ журналистикафакультетіндегі диссертациялық кеңесінің,Жазушылар Одағының және 1965 жылданҚазақстан Журналистер Одағының мүшесіболып белсенді қоғамдық қызметтер атқарды.Енді негізгі мәселе, Тоқтар БейісқұловтыңБейімбеттануға қосқан үлесіне оралсақ, БейімбетМайлиннің мол жазуына орай бүркеншікаттарының да көп болғанын ғалым ТемірғалиНұртазин жазып кеткен. Демек, Б.Майлин шығармашылығынзерттеген ғалымдарды оныңөмірі мен шығармашылығы ғана қызықтырыпқоймай, «бүркеншік аттары» да елең еткізген.Қазақ әдебиеті тарихында көптеген ақын-жазушылардыңбүркеншік атты қолданғаны мәлім,бірақ солардың ішінде бүркеншік аты молы -Б.Майлин. Неге? Әрине, бұл заңды түрде туындайтынсұрақ. Бұл сұраққа әр зерттеушінің өзініңболжамы бар. Үлкен жазушының осындайәдісті не үшін қолданғандығын Темірғали Нұртазинбылайша тұжырымдапты:1) тарихи-саяси жағдайдың түбірлі түрдеөзгеруі, сонымен байланысты қаламгердің өзінебасқа мәнді псевдонимді лайық көруі;2) жазушы бір газетте өз атымен бірнешемақаланы жариялауды қолайсыз көруі/3,96 б/.Т.Нұртазин 1968 жылы жарыққа шыққан«Әдебиеттердің көрсеткіштері» кітабында Бейімбеттіңбүркеншік атының «жалпы саны отызғажуық» деп көрсетіпті. Бірақ уақыт өте Б.Майлинніңбүркеншік аттарының саны көбейетүсті. Осы салада көп жылдар бойы еңбек сіңіргенТ.Нұртазиннің «бәрі түгелденді деуқиын» дегені қалған ғалымдарды ойландырып,қамшылай түсті. Б.Майлиннің фельетондарынзерттеуге үлкен үлес қосқан профессор Т.Қожакеевте осы төңіректе біраз зерттеу жұмыстарынжүргізіпті. Бейімбеттанушы ғалым СерікқалиБайменше де осы төңіректе біраз тертөкті. Ғалым «Ауыл», «Ауыл тілі», «Лениншілжас», «Еңбекші қазақ», «Социалды Қазақстан»газеттерінде жарияланған жазушының туындыларындакөбінде «Жасқаншақ», «Алтай», «Қор-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Тоқтар Бейісқұлов – Б. Майлин шығармаларын зерттеуші203ғасын», «Алакөз» тәрізді бүркеншік аттары даұшырасатынын ескертеді.Еңбекқор, алымды қаламгер Бейімбет Майлин«Қазақ», «Ауыл» газеттері мен «Айқап», «Садақ»журналдарында мақалаларын, очерктерін,өлеңдерін, фельетондарын үзбей жариялатыптұрғаны белгілі. Бұл құбылысты Тоқтар ағамызбылайша түсіндіреді: «Журналдың немесегазеттің бетіне бірнеше шығармасын жариялапотырған Бейімбет өз атын елге паш етуден ыңғайсызданып,көбіне бүркеншік аттарды қолданғанынжүйелі, дәлелді түрде көрсеткен. Мысалы,баспасөз бетінде ең бірінші болып кездескенБейімбет Майлиннің бүркеншік аты«М.М.» екен. Бұл бүркеншік есім 1913 жылы«Фельетон» атты туындысының соңында «Айқап»журналының №21 санында (440-443 б.)жарияланған. Сонымен қатар, Бейімбеттің «Шаңқан»,«Малай», «Жолаушы», «Тілші», «М», «Б»деген бүркеншік аттары белгілі. Тек «Малай»деген бүркеншік аты 95 рет кездесіпті»/7,386 б/.Б.Майлин шығармашылығын тынбай қарастырыпкеле жатқан Тоқтар Бейісқұлов назарынанмұндай қызғылықты жай қалай қағыс қалсын.Т.Нұртазин зерттеу еңбектерін басшылық-қа ала отырып Б.Майлиннің бүркеншік аттарыәлі де толық табылып бітпегеніне көз жеткізеді.1983 жылы жарық көрген «Қанатты қаламгер»атты еңбегінде Тоқтар Бейімбеттіңбүркеншік аттарының санын 30-дан асырған.Одан әрі зерттеуді тастамай, жалғастырғаныныңнәтижесінде қазір Биағаның 74 бүреншікесімі болғаны мәлім. Т.Бейісқұлов Б.Майлинніңбүркеншік аттарын іздестіргенде зерттеушіжазушының шығармалары мен мақалаларынжете білетіндіктен, жазу стиліне, оларда көтерілгенпроблемалар мен мазмұнына, сөз қолданумәнеріне, жіті үңіліп, салыстырулар арқылытұжырым жасағандай. Т.Бейісқұлов Б.Майлинніңбүркеншік есімді көп қолдануы оның бұқаралықақпарат құралдар бетінде жарияланғанмақалаларының көптігі, тақырыбы әр алуанболғандығымен ұштастырады. Бұл тұжырымжоғарыда келтірілен басқа да зерттеушілердіңпікірімен орайласып жатыр. Бүркеншік есімдердіңанықталуына байланысты Бейімбеттіңкөптеген беймәлім еңбектері де табылуда. Осыныңөзі-ақ Б.Майлиннің 74 бүркеншік есімінанықтаған Тоқтар Бейісқұлов еңбегінің маңыздылығынбайқатады.Тоқтар Бейісқұлов анықтаған Бейімбет Майлин шығармалары№ШығармажанрыТуынды атауы1 Романдары 1)Қарашаш2)Азамат Азаматыч3)Ауыл2 Повестері 1)Шұғаның белгісі2) Кең атыздың таласы3) Берен4) Раушан коммунист5) Әміржанның әңгімесі6) Жастық жалыны, кейін«Әдет құшағы» депаталады7) Құсайын Құлбеков8)Тартыс4) Қоңсылар5) Қызыл жалау9)Оспан Олжабаев10) Атылмаған оқ11)Жалбыр12)Хат13)Қырманда14)Кездескендер15)Батыр большевик16)Күлегеш жеңгейСаны5 Алтыншы«Қарашаш»романытабылмады16ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

2043 Поэмалары 1)Зәйкүл2)Маржан3)Рәзия қыз4)Байдың қызы5)Өтірікке бәйге6)Қашқан келіншек7)Бай ермегі8)Сағындық9)Кемпірдің ертегісіЖ. С. Арынбекова10)Қанай11)Досалыдан бір дастан12)Хан күйеуі13) Қанжар14) Қосын15)Байшұбар16)Бөліс17)Мырқымбай18)Көкен184 Пьесалары 1)Шаншар молда2)Неке қияр3)Қос қақпан4)Әмеңгер5)Қаламқас6)Қасырмай7)Қырық парыз8)Қалпе9)Сәлде10)Айша11)Ауыл мектебі(немесе«Ел мектебі» деген)12) Бетім-ау, құдағи ғой(әуелі «Алданған»)5 Сценарийлері Алтын сандықАмангелді13)Келін мен шешей14)Жасырын жиылыс15) Көзілдірік16) Шабуыл17) Пұрткел18)Шұға19) Біздің жігіттер20)Майдан21) Талтаңбайдың тәртібі22)Жалбыр23) Амангелді23;табылғаны 166 Либретто Дидарай 1«Дидарай»жоғалыпкеткен7 Өлеңдері 201ден асадытағы да табылуы мүмкін8 Әңгімелері 969 Фельетоны 13210 Очеркі 3811 Мақаласы 700-ден асады олардың 300-ге жуығын жинай алды2Әдебеттер:1. http://www.kitaphana.kz «Публицистика»2. Бейісқұлов Т. Байтұрсынов А.3. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. Мақалалар,публицистік сараптамалар, очерктер.–Алматы: Толғанай. – 2008. – Т.1. – 512 б.4. Майлин Б. Таңдамалы. Үш томдық. – 1.Т. –Алматы: Рауан, 1979. – 317 б.5. Байменшин С. Майлының Бейімбеті. – Алматы:Білім,1994. – 16 б.6. Бейісқұлов Т. Қайран, Биағаң // Ана тілі19.10.2009.7. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. 3 том. –Алматы: Толғанай, 2008. – 448 б.8. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. 4 том. –Алматы: Толғанай, 2008. – 448 б.* * *Начиная с 1970 года кандидат филологических наукТ. Бейскулов ведет глубокую научно-исследовательскуюработу жизни и творчества Б. Майлина. Выдающийся казахскийписатель, поэт, публицист затронул душу в то времяеще юного журналиста Токтара Бейскулова. На основеISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Қазіргі қазақ және хинди тілдеріндегі ағылшын сөздерінің зерттелуі205тщательного анализа трудов Б. Майлина Т. Бейскуловвыпустил более шести книг, раскрывающих полнотутворческого мышления Б. Майлина.* * *From 1970 till present T.Beiskulov candidate ofplilological scients is deeply investigating scientific research ofB.Maylin creative work. Popular Kazakh writer, poetrymaster, publicist touched, at that time young journalistT.Beiskulov’s heart by his works. On the bases of exactanalyses B.Maylin’s works, T.Beiskulov had published morethan 6 curriculums rendering critical creative thinking ofB.Maylin.Қазіргі қазақ және хинди тілдеріндегі ағылшын сөздерінің зерттелуіБ. С. Бокулеваәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың PhD докторанты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақалада қазақ және хинди тілдеріндегі ағылшын сөздерінің мәселелері, ену үдерісіжәне ағылшын элементтерінің зерттелу аспектілері қарастырылған. Шетел сөздерінің енуініңсебеп-салдарын зерттеумен айналысқан шетелдік ғалымдардың тұжырымдары беріліп, олардыкірме үдерісінен ажыратуға назар аударылған. Қазақ және хинди тілдеріндегі шетел сөздерінің енуүдерісінің айырмашылықтары талданып, олардың қолданыс салалары берілген.Ғасырлар тоғысындағы жаһандану кезеңіндедүние жүзі халықтарының тілін ортақ жүйегетоғыстыру үдерісі қазіргі кезеңде өрістеп кележатыр. Осы орайда, тілдер қарапайымданып,бір-біріне жақындай бастаса, ортақ сөздік қорқалыптасуы мүмкін. Осындай жалпы сөздікқорды қалыптастыруда кірме үдерісі белгіліқызмет атқарады. Барлық тілдерде шетел сөздері,кірме сөздер, интернационализмдер, сөзтіркестері бар. Сонымен қатар жаһандану үдерісінеқарама-қарсы мақсаттағы үдерісті де,яғни әр ұлттың тілдік ерекшеліктерін сақтапқалу мәселесін ескеру керек. Кез келген тілдіңсөздік қоры кірме сөздер арқылы кемелденседе, оларды өзінің тілдік заңдылықтарына бағындырады,сондықтан да әрбір кірме элементтерқабылдаушы тілде игерілу үдерісінен өтеді.Шетел сөздердің басқа тілде игерілуі ғылымиеңбектерде көп қарастырылмаған. Көптегенғылыми жұмыстарда төмендегідей мәселелерқарастырылған:1) шетел сөздерінің енуінің себеп-салдарынзерттеумен ХХғ. бастап көптеген лингвисттерайналысып келеді. Л.П.Крысиннің еңбегіндеЭ.Рихтер кірме сөздердің енуінің негізгі себебізаттар мен түсініктерді атаудың қажеттілігі депсанайтындығын көрсеткен [1, 12 б.]. Тілдік,әлеуметтік, психикалық, эстетикалық және жаңатілдік формаларды қажет ету, ағылшын сөздерініңқысқа, әрі қолданысқа тиімді екендігі,тағы басқа да түрлі сипаттағы себептер берілген.Ғалым кірме сөздердің ену үдерісі екі тілдікқоғамның мәдени байланыстарының нәтижесіретінде қарастырған. Л.П.Крысинмен қа-тар, Э.Хауген, У.Вайнрайх, Ч.Хоккет сынды ғалымдаркірме және шетел сөздердің анықтамасыберіп, оларды кірме үдерісінен ажыратуғаназар аударған;2) Л.П.Крысиннан кейін М.А.Брайтер кірмелердіңенуінің келесі себептерін анықтаған [2,132-135бб.]:1. сөз қабылдаушы тілдің қорында сәйкестүсінік болмауы;2. қабылдаушы рецептор тілде кірме сөздіңдәл баламасы болмауы;3. стилистикалық ықпалды қамтамасыз ету;4. қабылдаушы рецептор тілде эквиваленттібірліктің болмауы.3) кірме және шетел сөздерінің қабылдаушытілге ену себептері зерттелген, солардың ішінде:тілдің жаңа сөзді қажет ету факторынС.К.Булич, Л. Блумфилд қарастырған, А.Мартине,Е.Д.Поливанов сөздік әдіс-тәсілдердіүнемдеу мақсатында кірме және шетел сөздерініңену себебін атады, полисемия және омонимияныжою үшін кірме үдерісінің қалыптасатындығытуралы У.Вайнрайх, Ю.С.Сорокинпікір айтқан;3) кірме сөздердің түрлері анықталып, сараланған.Л.П.Крысин кірме сөздердің енуінің негізгі3 түрін функционалдық және құрылымдықайырмашылықтарын табу арқылы көрсеткен:кірме сөздер, экзотикалық лексика, шетелдіксөздер;4) шетел сөзі (Fremdworter) және кірме сөз(Lehnworter) ұғымдары ажыратылып, сол аталғантоптарға жататын сөздердің өзгешеліктерібелгіленіп, анықтамалары айқындалған. Өзде-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

206Б. С. Бокулеварінің «шетелдік» бейнесін сақтаған шетел сөздерісол тілді пайдаланушыларға «шетелдік»қасиеті көрініп тұратын, тілдік санада «бөтен»сөздер ретінде қабылданаған сөздер болыптабылады. Кірме сөздер – қабылдаушы тілдеигеріліп, сіңіскен сөздер.Қазіргі қазақ тілінде жарияланған сөздіктерде«кірме сөздер» мен «шетел сөздерге» төмендегідейанықтамалар берілген.«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (І-Хтт.)» кірме сөздерге «кірме сөз – басқа тілдердененген бөгде сөз» [3, 424б.] деген анықтама,ал шетел сөздеріне анықтама берілмеген.Ал А.Б.Салқынбай, Е. Абақанның «Лингвистикалықтүсіндірме сөздігінде» кірме сөздерге:«кірме сөздер – бір тілден басқа тілге енгенбөтен тілдің элементі (сөз, морфема, синтаксистікқұрылыс т.б.). Сөздің басқа тілге кіруітілдің қатынас нәтижесінде болатын тарихиқұбылыс. Кірме сөздерді тек қана этимологиялықталдаудың көмегімен анықтауға болады,өйткені ол сөзді пайдаланып жүрген тілде оныңбөтендігі білінбейді»; ал шетел сөздеріне анықтамаберілмеген [4, 118б.]; Сондай-ақ Э.Д.Сүлейменованыңбасшылығымен жарық көрген«Тіл білімі сөздігінде» аталмыш сөздерге мынандайанықтамалар берілген: «шет тілдік –ағыл. foreign – басқа тілден ауысқан кірме сөз(қара. Кірме)» [5, 145б.]; «кірме сөз – ағыл.loan-word, borrowed, фр. mot d`emprunt, нем.Lehnwort – басқа тілден ауысып келген сөз –белгілі бір тілге басқа тілдерден ауысқан сөздермен сөз орамдары, сөзжасам қосымшалармен сөз тіркестері» [сонда, 124б.]; О.С.Ахманованың«Словарь лингвистических терминов»сөздігінде шетел сөздерге мынандай анықтамаберілген: «иностранное слово (анг. foreignword) – слова другого языка, более или менееокказионально употребляемое в данном языке;ср.чужое слово» [6, 178б.]; сонымен қатар шеттілдік (иноязычный) деген терминге де анықтамаберілген: «иноязычный – заимствованноеиз другого языка» [сонда, 178б.]; ал кірме сөзге«заимствованное слово - слово, появившееся вданном языке в результате заимствования»[сонда, 151б.].Ал Э.Д. Сүлейменова, Р.А.Авакова, Г.Б.Мадиеваның«Қазақ тілі лексикалық қорындағышетел сөздер» атты мақаласында шетел сөздергетөмендегідей анықтама берілген: «шетелсөздер – тілдің лексикалық жүйесінің ерекшесаласын құрайтын, өздерінің «шетелдік» бейнесінсақтаған, сондықтан да сол тілді пайдаланушыдарға«шетелдік» қасиеті көрініп тұратын,тілдік санасында шет тілдік сөздер ретіндеқабылданған сөздер» [7, 113б.].5) шетел сөздерінің ассимиляция сатыларызерттеу нысаны болған, кірме сөздердің қабылдаушытілде игерілуі де бірқатар ғылымиеңбектерде қарастырылған (Г.Ю.Князева,Л.П.Крысин, Н.И. Чернышева, Э.Ф.Володарская);6) кірме ағылшын сөздерінің семантикалыққұрылымдағы өзгерістер зерттелген (С.В.Воробьева);7) кірме сөздердің әлеуметтік – лингвистикалықтабиғаты анықталған (Б.М. Аббасова,Д.Р. Нурмухамелова).Шетел сөздерінің арнайы зерттелулерде талдаужасалуының нәтижесінде төмендегідей тұжырымдамажасаймыз: шетел және кірме сөздердіңанықтамалары беріліп, әлеуметтік-лингвистикалықсипаты айқындалған, қабылдаушытілде игерілу барысының кейбір аспектілері қарастырылған.Кірме сөздердің реципиент тілініңлексика-семантика жүйесінде қалыптасуы,оның лексикалық топтарға енуі, сол топтардағысөздермен парадигматикалық және синтагматикалық,қатынастарда болуы, кірме сөздердіңжүйелі түрде игерілуі толық зерттелмеген.Қазақ тіл білімінде кірме сөздердің қабылдаушытілдегі ассимиляцияның деңгейлері(фонетикалық, семантикалық, морфологиялық)біршама қарастырылған (Араб тіліндегі түркизмдердіҰ.Алжанбаева, Қазақ тіліндегі арабжәне парсы сөздерді Л.Рүстемов зерттеген,А.Т.Исламова «Шетел сөздердің белгілерімен деректері» атты кандидаттық диссертациясы).Ассимиляция үдерісі әлеуметтік лингвистикалықүрдіс болып табылады, сондықтан дакірме сөздердің қабылдаушы тілдегі игерілуін,әдіс-тәсілдерін сипаттағанда, олардың тек қанаәдеби тілдің лексика-семантикалық жүйесіндеқалыптасуымен ғана шектелмей, басқа жалпыхалықтықтілдің экзентециялық түрлерінің құрамындағыдамуын, әртүрлі қоғамдық салалардағылыми терминологиялық жүйелерініңтермині ретінде қолдануын, қабылдаушы тілдекірме сөздің атқаратын қызметін зерттеу қажет.Л.П.Крысин зерттеушілердің назарын осымәселеге аударып, кірме сөздердің қалыптасуытек қана әдеби тілде қаралып, тілдің басқа ішкіжүйелеріндегі қызметі сипатталмағанын көрсетеді.Осы күнге дейін бұл тақырып әлеуметтіклингвистикалықтұрғыдан да зерттеу нысаныболған емес. Сондықтан да ағылшын кірме сөздерініңреципиент тілде үйлескен жан-жақтыISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Қазіргі қазақ және хинди тілдеріндегі ағылшын сөздерінің зерттелуі207сипаттап, әлеуметтік лингвистикалық тұрғыданқарастыру өзекті мәселе болып табылады.Қазақ тілінің сөздік қорына 90 жж. ноутбук,сканер, пейдждер, органайзер, таймер т.б.ағылшын сөздері қолданысқа енді.М.А.Брайтер атаған себептерге сәйкес, жаңатехника атауларының баламасы сөз қабылдаушықазақ және хинди тілдерінің қорындаболмау себебінен тілде бірден икемделіп, кеңқолданысқа ие болды.М.А.Брайтердің пікірінше, шамамен жаңаағылшын сөздерінің 15%-ы рецептор тілде сәйкесатау болмау себептерінен енген. Оларғаспонсор, топ-модель, спрей, вертуалды, инвесторсөздері жатады. Аталмыш себептермен қатар,ағылшын сөздерінің жеңіл айтылуы, этимологиясыжәне семантикасы бойынша айқынболу себептерінен біз зерттеп отырған қазақжәне хинди тілдерінің төл сөздерін алмастырыпотыр, мысалы, қазақ тілінде ұсынылатынбағалар (прейскурант) және хинди тіліндегіकीमत सूची [qimat suci] сөздерін прайс-лист сөзіығыстырды, қазақ тіліндегі бет-бейне және хиндитіліндегі छिव [chavi] сөзін имидж сөзі алмастырды,ағылшын кірмесі имидж сөзінің қолданысаясы тар (қызметкер имиджі, банк имиджі),ал бейне сөзі кең қолданылады (оқытушыныңбейнесі, Ұлжанның бейнесі, жануар бейнесі).Л.П.Крысин шетел сөзінің қолданыс салаларынзерттей келе, әлеуметтік тұрғыға назар аударған:1. Жаңа заттар мен жаңа құбылыс атауларыныңқажеттілігі.2. Мағыналары жақын, әйтсе де түрлі түсініктіберетін сөздер.3. Түрлі салаларда арнайы түсініктің қажеттілігі.4. Құбылысты немесе затты сөз тіркестерменемес «бір» сөзбен жеткізу ұстанымы.5. Шетел сөздерінің енуінің әлеуметтік-психологиялықсебептері мен факторлары: барлықсөйлеушілердің қабылдауы немесе шетел сөзінің«абыройлы», «ғылыми», «әдемі үндестігі»және де аталған түсініктің коммуникативтіөзектілігінің болуы [8, 58 б.].Автордың өзге тілден сөздер енуінің негізіненлингвистика ішілік себептерін атағандығынбайқаймыз және біз ағылшын тілдік лексиканыңқазақ және хинди тілдеріне енуінің сыртқы,экстралингвистикалық себептерін: Батыспен байланыстыңдамуы, әлемде ағылшын тілінің деңгейініңөсуімен қатар, қазақ және хинди тіліндесөйлеуші адамдардың дүниетанымының өзгергендігінатай аламыз.Қазақ және хинди тілдеріне ағылшын лексикалықэлементтерінің ену үдерісі әр түрлі. Қазақтіліне ағылшын сөздерінің енуі ХХ ғасырдыңсоңынан бастап жоғарыда аталған себептергесай енсе, хинди тілінің ахуалы, хиндитіліне ағылшын сөздерінің ену үдерісінің дамуытарихи, мәдени факторларға байланысты өзгеше.Үндістанды британ үкіметінің басып алуымен,ағылшын тілінің мемлекеттік тіл ретінде қабылдануыпарсы тілінің орнын алмастырып,ресми құжаттар жүргізілетін ресми тіл ретіндеқалыптасуына негіз болды. 1835ж. ағылшынтілі Үндістанның мемлекеттік тілі болып жарияланды.А.Гришиннің «К вопросу об англицизмах вхинди. Произношение англицизмов» атты еңбегіндеағылшын отарының Үндістанды басыпалуы бұл ел халықтарының өмірінде айтарлықтайөзгеріс әкелгендігі айтылып, 1835 жылыресми тіл ретінде жарияланғандығы қарастырылған.Үндістанда ағылшын тілі тек оқу жүйесіндеғана емес, сонымен қатар баспасөз, ақпарат,ғылым және техника, әкімшілік жүйе,сот саласының тіліне айналды. Екі ғасырлықбилік нәтижесінде ағылшын тілі Үндістанныңқоғамдық өмірінде маңызды орын алып отыр.Бұл тілдің терең енгені сонша өз позициясынҮндістан тәуелсіздігін алғаннан кейін де жоғалтпады.Жаулап алушылардың тіліне дегенкері социолиингвистикалық факторы жоғалып,ағылшын тілінің экспансиясы күшейгендігінталдаған.Көптеген тарихи жағдайларға байланыстықазақ тіліне шетел сөздердің ауысуы дәнекертіл орыс тілі арқылы жүзеге асты. Шетел сөздерғылым мен әртүрлі халықаралық деңгейдеіске асып жатқан шаралардың негізінде көптепенуде екенін А.Т.Исламова «Шетел сөздердіңбелгілері мен деректері» атты кандидаттық диссертациясындаатап, жұмыс барысында қазақтіліне енген шетел сөздеріне толық сипат береді.Қазақ тіліндегі шетел сөздерінің көптепенуін Қазақстанның экономикасының қарқындыдамуымен байланысты. Сондай-ақ халықтыңғаламторды кеңінен пайдалануын айтуғаболады. Олар орыс тілі арқылы қазақ тілінееніп тілдік қолданысқа енген ағылшын сөздері.Әдетте жарыспалы қолданыстар дегеніміз -«ескі» мен «жаңаның» үзеңгі қағыса қатар қолданылуы.Мысалы, финанс – қаржы, рынок –ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

208Б. С. Бокулеванарық тәрізді жарыспасөздер тілдік қарым-қатынасмашығында сабақтастық ұстанымыбойынша, біразға дейін жарыса жүріп, келекелебіреуі орнығады, екіншісі өзінен-өзі қалыпқояды. Сөйтіп, «табиғи» түрде тіл өзін-өзі реттепотырады.Қазақ және хинди тілдерінің сөздік қорыжаңа сөздер мен құбылыстарды атауда өнімсіздіктанытатындығы зерттеу барысында анықталыпотыр. Сол себепті жаңа атау мен құбылыстысипаттауда жеңіл және өнімді тәсіл шетелсөздерін пайдалану болып отыр. Алдыңғықатарлы технология Батыстан келгендіктен,ағылшын тілі халықаралық тіл болғандықтанқазақ, хинди тілдерінің сөздік қоры англоамериканизмдересебінен толығып отыр.Ағылшын сөздерінің тақырыптық топтарықазақ тілінде жаңа зат атауы немесе түсініктісипаттау қажеттілігі нәтижесінде пайда болған.Жаңа техникалық құралдардың пайда болуыменқазақ тілі ағылшын тілінен енген сөздерментолықты, термопот (шәйнек пен термостыңбір болуы), роуминг (байланыс) т.б. Жаңақұрылыс заттарының келуімен сайдинг, молдингт.б. ағылшын сөздері қолданысқа енді.90 жж. қазақ халқының сөйлеу тілінде сэндвич,гамбургер, фишбургер, чисбургер, чикенбургерсөздері қолдала бастады.Ағылшын тілінің базасында қалыптасқанесептеуіш техниканың терминологиясы ағылшынтілінен енген жаңа терминдермен толығуда.Сайт, баннер, браузер, флеш-карта, слайдсөздері компьютер қолданатын адамдардыңсөйлеу тілінде кең таралып отыр.Қазақ тілді адамдар арасында опа-далапқада байланысты ағылшын тілінен енген: мейк-ап(make up - макияж), консилер (consealer – корректор- қарандаш), пиллинг-крем (peeling-cream -терінің беткі қабатын тазартатын крем), лифтинг-крем(lifting-cream – теріні тартатын крем)және т.б.Жаңашылдықтың қарқындылығы, абыройлы,мәнді және тартымды саналатындығы ағылшынсөздерінің қарқынды енуінің бір себебі [9,152 б.].Ағылшын кірме сөздерінің қазақ тілінде синонимдікқатары бар, әйтсе де жастар ортасындаағылшын лексикасын пайдалану сәнге айналған.Жастар тілінде сленг шеңберіндегі ағылшынсөздерінің әр топтағы қолданысы көрсетіледі.Олар:1) саз өнеріне қатысы бар термин сөздер:перфоманс, рок, рокер, хит, пан-рок, кастинг,скетч, хип-хоп, джаз, брейк-дэнс, блюз, шоу,ток-шоу, диск, диск-жокей, битлз, битломан,брейкер, ревю және т.б;2) киім, аяқ-киім атауы: джинсы, бантик,бриджи, смокинг, свитер, бандана, джемпер;3) ойын атаулары: боулинг, серфинг, драйвинг,сквош, гандбол, футбол, баскетбол, хоккей,скейтборд;4) спорт: бокс, армрестлинг, спринтер, спарринг,фрейстер, жокей, кросс, кроссмен, таймаут,бодибилдинг, крикет, керлинг;5) жастардың клубтары, баратын жерлері:паб, клуб, дискотека т.б.Ағылшын кірме сөздерінің қазақ рэцепиенттілінде бірнеше қызмет атқарады. Олар негізгікоммуникативтік, эмоционалдық, ақыл – ойлыққызметтер. Сонымен қатар, олар дефинивтік(ұғымға ғылыми анықтама беру), ақпараттық(информация беру), когнитивтік (танымдық),экспессивтік (эмоционалды-әсерлі, бағалау)қызметтер атқарады.Әдебиеттер:1. Крысин Л.П. Иноязычные слова в современномрусском языке. – М.: Просвещение,1968.2. Брайтер М.А. Англицизмы в русском языке:история и перспективы: Пособие для иностранныхстудентов-русистов. – Владивосток:Диалог.3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (І-Х тт.)/Ә.Ысқақовтың басшылығымен. – Алматы:Қазақ ССР ҒА, 1974-1986.4. Салқынбай А.Б., Абақан Е. Лингвистикалықтүсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь,1998.5. Словарь по языкознанию / Тіл білімі сөздігі/под общей редакцией проф. Э.Д. Сулейменовой.– Алматы: Ғылым, 1998. – 541с.6. Ахманова О.С. Словарь лингвистическихтерминов. – М., 1969. – 608с.7. Сүлейменова Э.Д., Авакова Р.А., МадиеваГ.Б. Қазақ тілі лексикалық қорындағы шетелсөздер // ҚазМҰ хабаршысы. Филология сериясы№ 37. – Алматы: Қазақ университеті,2000.8. Крысин Л.П. Иноязычные слова в современнойжизни // Русский язык конца ХХ столетия.– М., 1996.9. Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетанияв немецком языке. – М., 1991.10. Backm an L. Palmer A. Language Testing inPractice. Oxford: Oxford University Press, 1996.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Медиамәтіннің прагматикалық қырлары20911. Сулейменова Э.Д., Смагулова Ж.С. Языковаяситуация и языковое планирование вКазахстане. – Алматы: Қазақ университеті,2005. – 344с.* * *В данной статье рассматриваются роль и проблемыанглицизмов в хинди и казахском языке, процесс заимствованияиностранных слов и аспекты изучения английскихэлементов. В статье также приводятся примерыи выводы зарубежных исследователей по проблемезаимствования иностранных слов. Анализируются про-цесс заимствования англицизмов в казахском языке ихинди, их сферы использования.* * *The issue and role of English elements in Kazakh andHindi lexicology, the process of adoption of foreign words andthe aspects of the study of loan words in Kazakh and Hindilanguages are analyzed by the author in this article. The articlealso provides examples and conclusions of foreign scholarshipon the issue. The process of borrowing English words inKazakh and Hindi languages as well as the area of their usageis considered in this work.Медиамәтіннің прагматикалық қырларыГ. Жақсылықоваәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың II курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақалада медиамәтіннің прагматикалық компоненттері талданады. Мәтінніңпрагматикалық функциясы жан-жақты сипатталады. Прагматика туғызатын объектілер жіктеліп,медиакеңістіктегі мысалдармен нақтыланады. Медиакеңістіктегі жаңа тілдік беталыстарға бағаберіледі.Мәтін қоғамдық кеңістікте ақпарат тасымалдайтынбірлік. Демек мәтін ақпарат өмір сүретінкеңістік. Логикалық тұрғыдан түйінделгеной, тілдік тұрғыдан санада бейнеленіп, тілдесипат алған тілдік бірліктердің жиынтығынантұратын тілдік конструкциялар мәтінге бірігеді.Мәтіннің өзі іштей иерархиялық қатынасқақұрылған тілдік бірліктер: сөз, сөз тіркесі, сөйлемнентұрады. Бұл таза құрылымдық сипаты.Әрбір мәтін коммуникативтік мақсатқа құрылады.Сол мақсаттың сипатына қарай мәтінқұрамына кіретін тілдік бірліктер автоматтытүрде сана арқылы жүзеге асырылып, іріктеледі.Коммуникативтік мақсат құруда мәтінніңпрагматикасын ескермеу мүмкін емес. Себебікез келген мәтін адресантынан реципиентінебағытталғанда белгілі бір прагматика туғызады.Мәтіннің прагматикасы дегеніміз қарапайымтілмен айтқанда мәтіннің реципиенттарапынан туғызатын реакциясы. Адресат пенадресантты диалог субъектілері ретінде алсақ,адресант дайын мәтін ұсынса, адресатсол мәтінге қатысты өзінің көзқарасын ұсынады.Прагматика теориясы бастауын батыстаналады. Осы мәселені алғаш сөз еткен Ч. Моррисболды. Ал прагматика жайында әрқайсысыөз нысанына сәйкес қазақ ғалымдары да сөзқозғады. А. Алдашева публицистикалық терминдерпрагматикасы жайлы, Б. Момыновагазеттік лексиканың прагматкалық аспектісін,З. Ерназарова сөйлеу тілінің прагматикалықерекшеліктерін жазды. Қ. Есенованың «Қазіргіқазақ медиа-мәтінінің прагматикасы» деген тақырыптағыдокторлық диссертациясы менФ. Жақсыбаеваның «Газет мәтінінің прагматикалықфункциясы» деген тақырыптағы кандидаттықдиссертациясы аталмыш тақырыпаясында мол ақпарат берері сөзсіз.Ақпараттың мәтінге айналғанға дейінгі, пайдаболу процесі лингво-психологиялық үрдіс.Адам қоршаған ортамен танысып бастағанда,оның санасы айналадағы ақиқат болмыстыңбөлшектерін, әлемнің пәк бейнесін танып, қабылдайды,түйсінеді, содан кейін ғана кодтап,оларға тілдік сипат береді.Қ. Есенова өз еңбегінде мәтін прагматикасын:«Кодталған ақпараттың адресат тарапынандұрыс ашылып, адекватты түрдеқабылдануы» - дейді [1, 10].Әр реципиент бір мәтінді әртүрлі қабылдауымүмкін. Оның себебі кодталған ақпаратты тиісіншеашып, қабылдау үшін адресаттың дүниетанымы,өскен ортасы, тәрбиесі, білімі, әлеуметтікмәртебесі, тілдік-психикалық мүмкіншіліктерікритерий бола алады. Бұлар негізгілеріғана, бұлардан басқа да жанама факторлар дабар. Ақпараттың сөйлеушіден тыңдаушысынажеткенше өз траекториясы пайда болады. Атапөтілген критерийлерге байланысты тыңдаушы-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

210Г. Жақсылықованың қабылдауы сол траекторияның өзіне тиесілінүктесінде қалыптасады.«Прагматика тілдік қарым-қатынасқа қатысушыныңтілді қандай мақсатта қолданып тұрғандығынзерттейді. Прагматика тілдік құралдардыкоммуниканттардың сана – сезіміне, ісәрекетінеәсер мақсаты тұрғысынан қарастырады»,- деп Ф.З. Жақсыбаева сөз болып отырғанмәселеге өз ойын қосады [2, 102]. Жалпымәтін прагматикасының тууы мынадай процестерденөтеді: мәтінге интерпретация жасау,оны қабылдау және реакцияның пайда болуы.Мәтінді кең мағынасында ақпарат тасымалдайтынбірлік деп қарастыратын болсақ, прагматикатуғызушы объектілерді жазба мәтін,сөйлеу актісі, графикалық белгілер деп ажыратуғаболады.Олардың алғашқысы жазба мәтінге тоқталсақ,кез келген хатқа түскен ақпарат түрін атайаламыз. Сөйлемдерден мәтінге біріккен конструкцияоқырманының белгілі бір реакциясынтуғызады. Мысалға ғылыми стильде жазылғанмақалаларды алайық. Олардың құрылымы қатаңтәртіпке бағынған, мақсаты анық, ғылымимәселелерді қозғайтын мазмұндық сипатқа иеболып келеді. Олардың мақсаты белгілі бір тақырыпаясында ғылыми әдіс-тәсілдер арқылызерттеу жүргізіп, нормаларға сәйкес ақпаратбаяндау. Ол ақпаратымен ғылыми қоғамды таныстыру.Ал пайдаланушы оны оқып отырып,ол мәтінге алдымен интерпретация жасайды,оны қабылдайды, түйсінеді, керек ақпаратыналады. Және мәтінмен танысып болған соң олақпаратқа баға бере отырып, онымен келісетіндігін,не келіспейтіндігін іштей шешеді. Сондай-ақресми стильде жазылған бұйрықты мысалғаалайық. Оның құрылымындағы бұйрықрайда берілген етістікті конструкциялар оныжазушының коммуникативтік мақсатына сәйкесіріктеліп алынып, адресатын белгілі бірмәселе бойынша іске қосады. Ондай мәтінніңпрагматикалық функциясы бұйрық бағытталғантұлғаны қандай да бір әрекетке дәйекті түрдебағыттауы. Сондай-ақ мәтінмен танысқан адресаттыңол сигналдарды қабылдап, мойынсынып,әрекетке көшуі.Жазбаша формада көрініс табатын публицистикалықстильдегі мәтін үлгілері прагматикалықфункциясының жоғарылылығымен ерекшеленеді.Оның себебі баспасөз тілі ақпараттықкеңістіктегі өзгерістерге бейім, ол өзгерістердіізбе-із сол сәтте көрсететін «тірі тіл».Мұндай функция атқаратын микрокомпоненттердіФ. Жақсыбаева өз мақаласында төмендегідейтүрлерге бөледі:- Коммуникативтік мақсатқа сай қолданылатынкоммуникативтік тактикалар;- Газет мәтініндегі бағалауыш лексика;- Газет мәтінінің тақырыпаты;- Синтаксистік құрылымдар мен графикалыққұралдар [3].Оқырманының назарын өзіне аударып, сөзетілген мәселені тартысты етіп көрсету үшінқолданылатын пікірлерді қарама-қарсы қоютактикасы жиі қолданылады.«-Ақпарат құралдарында қоғамдағы өткірмәселелердің ашық айтылуын билік қаламйды.Сондықтан да мүмкіндігінше оларға кедергіжасауда. Қазақстандағы бүгінгі сөз бостандығыныңтұншықырылуы соның нәтижесі дейді, -«Әділ сөз» халықаралық қорының қызметкеріҒалия Әженова.Журналист Жарқын Сәлен ТМД-дағы өзгемемлекеттермен салыстырғанда Қазақстандажурналистер өз ойларын ашық айта алады депесептейді. Дегенмен де бұл ілгерілеушіліктердіңорнын олқылықтар басып кетеді»./Азаттықрадиосы, 17.10.2008/Бағалауыштық категория мәтіннің ажырамасбөлігі. Себебі кез келген мәтінді жазу ақиқатболмыстың бір бөлшегіне баға беріп, сипаттаумақсатында туады. Әрбір мәтін бойынаноны жазушының өзінің айтқан пікіріне дегенкөзқарасы, қарым-қатынасы модальдылық категориясыарқылы берілетін болса, баға беруоның құрамында міндетті түрде кездеседі. Мысалы:«Жыныстық қатынасты жарнамалайтынанимациялық фильмге мұқтажбыз ба немесепсихологтардың қай сасқаны?», «Бекболат Тілеухановағамыз «Бұл – таза халықты азғырушылық.Қайсысымыздың анамыз биологияныоқып немесе осындай дүниені көріп, 14 баланытауыпты. Ешқандай қажеттілігі жоқ. Бұл – текжүректің түкпірінде жатқан шайтанды оятуүшін жасалып жатқан дүние», - дейді» /ҚазақстанЗаман, 18.03.2010/Жоғарыда көрсетілген газет мәтіндеріненкөріп отырғандай тақырыптан бастап бағалауыштықкатегория элементі көрініс тауып отыр.Психологтардың қай сасқаны деп журналистпсихологтардың сасқандығы деген шешімгекеліп тұр.Мақаланың тақырыпаты оның эпиграфы іспеттес.Өзіне назар аудару үшін тақырыпат «менмұндалап» аудиторияға сигнал тастап тұруыISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Медиамәтіннің прагматикалық қырлары211қажет. Мұндай тәсілдер ретінде олардың сұраулысөйлеммен берілуін немесе жалпықалықтықсипатқа ие мақал-мәтелдер мен қанаттысөздерді қолдануды атауға болады. Мысалы:«Бұл ән бұрынғы әннен өзгермеді» /ҚазақстанЗаманы, ақпан, 2010/«Соқыр көргенінен жазбас немесе орыс тіліндеыңғайлы» /Ана тілі, 28 мамыр, 2009/«Агент мені үйге жіберші!» /«Ақ желкен»журналы, №9, 2010/Бастапқы екі мысалда біреуі халыққа бұрыннанбелгілі өлең мәтінін қолдану арқылы,екіншісі халық мәтелін пайдалану арқылыоқырман назарын өзіне еріксіз аударса, соңғымысалда леп сөйлеммен беріліп, экспрессиялықмән үстеу арқылы аудиторияға сигнал тастаптұр.Прагматикалық функция атқаратын микрокомпоненттердіңбір түрі синтаксистік құрылымдардыбыстық қайталаулар арқылы аудиторияназарын өзіне аударта алады. Мысалы:«Төбеден тажал төнгенде», «Байыған үстінебайып жатқан кім? Ким ғой әрине», «Әз ағаңаекі сағат дегенің аз екен» /Жас алаш, 7 қазан,2010/«Зинақорлық зауалы», «Легионер ме, миллионерме?», «Іскер ортаның қазақ тілімен ісіжоқ», «Шектен шыққан «Шығысэнерготрейд»,«Ауыр атлетші апалар» /Жас қазақ, 8 қазан,2010/Газет бетіндегі визуалды графикалық құралдармәтінге қарағанда жылдамырақ ақапаратберіп, сигнал тарататын бірліктер. Мәселен Жасалаштың 2010 жылдың 7 қазанында жарияланған«М ӘСКЕУ мен МИНСКІНІҢ ҚАҚТЫҒЫ-СЫ Кедендік одақты таратып тынатын шығар»деп аталған мақаласында екі ел басшысы Медведевпен Лукошенконың жұдырықтарын түйіп,қабақтары түксиген суреттерін қоюы істің мәнжайынанхабар беріп, мәселенің ушыққанынбайқатады. Сондай-ақ мақала мазмұнынан лездеақпарат береді.Сөйлеу тілінде тілдік конструкциялар автоматтытүрде құрастырылып коммуникантынажолданып отырады. Мұнда сөйлесім прагматикасысөйлеушінің коммуникативтік мақсатыментікелей байланысты. Мақсатқа қарай прагматикатуғызатын тілдік бірліктер таңдалады.Мысалы:«Келдің бе?» (↑) – десе расында да сұраққойып, оған жауап күтеді.Ал «Келдің бе!» (↓) – десе экспрессия арқылытыңдаушысына наразылығын танытады.Ауызша тілдесімде тілдік бірліктерге ілесеақпарат бейвербалды амалдармен беріледі.Мәселен екі адам ауызша амандасып қанақоймай, сонымен қоса қолдарынан қысып, арқақағысып жатса, сол коммуникациядан әрекетиелері жағымды әсер алады. Коммуникациябарасында, шапалақ ұру, бет шымшу, жұдырықтүю, қол бұлғау, қол сілтеу, жымию, қабақшыту сынды бейвербалды амалдар коммуникативтікмақсатына сәйкес адресатының сәйкеспрагматикалық әсерін туғызып отырады.Прагматикалық әсер туғызушы объектілердіңүшінші тобы графикалық белгілер. Мысалретінде қала көшелерінде ілінетін жарнама тақтайшаларыналайық. Олардың мақсаты – жарнамалайтынтауар немесе қызмет түрін өткізу.Ал визуалды графикалық белгілер олардыңфишкасы. Мәселен «Орбит» сағызының жарнамасында«Сергітетін жеміс қуаты» деген мәтінфонында жүзі жадыраған, құстай қалықтағансүйкімді қыздың суреті тұтынушының жағымдыреакциясын қалыптастырып, коммуникативтікмақсат өз үдесінен шығып тұр. Графикалықбелгілер арқылы ақпарат беруде түстердің өзімаңызды рөл ойнайды. Әрбір компанияның өзінетиесілі графикалық белгісі, логотипі болатыныбарлығына белгілі. Мысалы «Билайн»ұялы байланыс желісінікі – сары және қара түстеркезектескен жолақтар, «Актив» байланысжелісінікі – қанық қызыл түс, КСЕЛЛ – күлгінтүс, Халық банкінікі – жасыл және сары түстергебоялған айқасқан ромб тәрізді, БТА банкінікі– қызыл және ашық жасыл түсті төртбұрыштар.Дәл осы түстер, сәйкес графикалықформада қоғамда ұшырасып жатқан кезде адамсанасында дәл сол компаниялармен ассоциациятуып, сол компанияның тауары мен қызметіұсынылатындығы жайлы ақпарат алады.Әдебиеттер:1. Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінніңпрагматикасы (қазақ баспасөз материалдарынегізінде). – Фил. ғыл. докт. дисс. – Алматы,2007.2. Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтінінің прагматикалықфункциясы (қазақ тілінде шығарылатынгазет материалдары бойынша). – Фил.ғыл. канд. диссертациясы. – Алматы, 2000.3. Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтініндегі прагматикалықфункция атқаратын микрокомпоненттер//Вестник, филолог. Науки. – 2001. –№ 3.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

212Е. Ильясов* * *В статье рассматриваются прагматические компонентымедиатекста. Разносторонне описывается прагматическаяфункция текста. Классифицированы объекты прагматикии закреплены примерами. Оцениваются новыеязыковые тенденции в медиапространстве.* * *The article deals with pragmatic components of a mediatext. Diversify pragmatic function is described by the text.Classified objects pragmatists, and fixed examples. Еstimatethe new language trends in the media.Ішкі тілдік факторлардың әсерінен туындайтын жаңа қолданыстарЕ. Ильясовәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың II курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақалада қазақ тілінің бүгінгі таңдағы жиі қозғалып, ұдайы айтылып жүргенлексикалық қабатындағы өзгерістер туралы сөз қозғалады. Дәлірек айтқанда, тіліміздің ішкідамуының көрінісі, яғни ішкі тілдік факторлар әсерінен соңғы жылдардағы туындаған жаңақолданыстар туралы айтылады. Мақала филология мамандығының бакалавр, магистр, PhDдоктаранттарына және барша қазақ тілді қауымға арналған.Адамзат тілінің жүйесі – сан-салалы, көпқырлы процесс. Оның даму жүйесі өзіне тәнтүрлі заңдылықтардың болуымен ерекшеленеді.Лексикалық өзгеріс өзге тілден сөз алуменғана емес, ішкі және сыртқы факторларға қатыстытілдік қатынас негізінде туған тіліміздіңмағыналық, тұлғалық дамуға түсіп өрбуінәтижесінде туынды сөз жасалуы арқылы іскеасады. Осы тұрғыда, тілдік қатынас нәтижесіндетуындаған қазіргі қазақ тілінің лексикалыққабатындағы өзгерістер – жаңа сөздердіңкелуіне ықпал жасайтын бірден-бір құбылыссаналады.Тілдік қатынас – күрделі қоғамдық-әлеуметтікқұбылыс. Бұл саланың басқа ғылымдарнегізінде қалыптасып, тіл біліміңде жетекшіорын ала бастауы – талай жылдардың жемісі.Тілдік қатынастың лингвистикалық негізіқарым-қатынас құралы тілге байланысты екеніанық. Лингвистика тіл туралы ілім болса, тілдікқатынас сол тілдердің қарым-қатынасқа қатыстынәтижелердің ерекшеліктерін қамтиды.Тілдік қатынас қатысымдық тұлғалар арқылыжүзеге асады. Оның қоғамда алатын орнынтілдің атқаратын қызметінен көруге болады.Қатысымдық тұлғалар тіл ғылымының салалары– фонетика лексикология, морфология,синтаксис деңгейлерінде көрінеді.Қазақ тіл білімінде қазақ тілінің лексикалықөзгеру мәселесіне ұдайы назар аударылыпкеледі. Егер орыс тіл білімінде бұл мәселе саналуан теориялық зерттеулердің, ғылыми-көпшілікмәндегі еңбектердің, оқулықтардың жәнеалуан түрлі сөздіктердің шығуы нәтижесіндебіршама шешімін тапса, қазақ тіл білімінде тілдікқатынас нәтижесінде қазақ тілінің лексикалықөзгеруінің сыр-сипаты, табиғаты менөзіндік айырым белгілері турасында нақты теориялықтұжырым қалыптаса қойған жоқ.Қоғамның әлеуметтік, экономикалық, саяси,мәдени, рухани өміріндегі елеулі өзгерістер қазақәдеби тілінің жай-күйі мен коммуникативтікқызметіне де қозғау салды. Ғылым мен техниканыңжаңалықтарын айтпағанда, қоғамдыққұрылыстың жаңа сатыға аяқ басуы, ұлттықтілге деген қоғамдық, халықтық көзқарастыңтың сипат алуы тіл дамуына ерекше ықпал етті.Аталған жағдаяттар қазақ тілі коммуникативтікқызметінің өрістеуіне кеңінен жол ашты.Соңғы 20 жыл төңірегінде қазақ әдеби тілініңлексикалық құрамы сапалық жаңаруды, түлеудібастан өткеруде. Жаңғыру процесі негізіненноминативтік атауларды жасау, төл тілдіктерминдер жүйесін одан әрі жетілдіру процесіарқылы көзге түседі. Белгілі бір заттың, құралжабдықтың,құбылыстың, ұғым-түсініктің нақтыатауын беру үшін, сондай-ақ терминдік ұғымдардықалыптастыру мүддесінде, өзге де сыртқытілдік және ішкі тілдік себеп-салдарларғаорай, қазіргі қазақ әдеби тілі сөздік құрамыныңқатары әр алуан соны сөздермен, тың тіркестерменкөбейе түсті. Ал әрбір жаңа сөз, әрбіртың сөз тіркесі ғылым тарапынан елеп-екшеудіқажет етеді. Демек, қазіргі қазақ әдеби тілі лексикалыққұрамына қосылып, айналымға түсебастаған соны сөздер мен тың орамдарға зерттеу,талдау жүргізу, олардың табиғатын, сырсипатын,ішкі белгілері мен өзге де айырымISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ішкі тілдік факторлардың әсерінен туындайтын жаңа қолданыстар213белгілерін талдау қажеттігі және бұл мәселеніңбүгінгі таңда барынша өзекті мәселеге айналыпотырғандығы дау туғызбайды. Қазақ тіліндешығатын газет-журналдардың, кітаптардың, радиожәне телехабарлардың саны соңғы он жылдакөбейді. Қазақ тілінің жай-күйі мен қызметінетікелей байланысты осы құбылыстар анатілін, әсіресе оның лексика саласын өзгеріскетүсірді. Бұл өзгеріс негізінен сөздік құрамныңқатарына сан алуан жаңа сөздер мен сөз тіркестерініңкеліп қосыла бастауынан айқын көрінеді.Тілдің өз заңдылығы, өз табиғаты тіл дамуыбарысында жекелеген атаулардың жаңғыруын,тың баламасы жасалуын немесе кейбір атаулардыңнақтылануын, қамтитын мағыналарыжағынан саралануын керек етіп отырады. Бұлқұбылыс – тілдің өз талап-мүддесі сырт қарағандаелеусіз, өйткені ол тілдің дамуымен,оның стильдік ерекшеліктерімен тығыз байланыстаболады да, айрықша көзге түсе бермейді.Жаңа қолданыстардың жасалуына әсер ететінішкі тілдік себеп-салдарларды, күш-ықпалдардыбірнеше топқа бөліп қарастыруға болады,ашып айтқанда, тілдің үнемдеу заңдылығынасәйкес жасалған жаңа қолданыстар,экспрессивті-көркемдеуіш қызметке орай жасалғанжаңа қолданыстар, нақтылау, бір тектесұғымдарды бірыңғай атау және ұғымдарға затқұрал-жабдықтарға,олардың бөлік-бөлшектерінедара, дербес атау беру, саралау мүдделерінебағына жасалған жаңа қолданыстар.Тілдің үнемдеу заңдылығына сәйкес жасалғанжаңа қолданыстарҮнемдеу заңдылығы – тіл-тілдердің қай-қайсысынада және тілдің барлық қаттауларына датән құбылыс. Әдеби тілдің ауызша түрінде,күнделікті тұрмыстық ауызекі сөйлеу тілінде,сондай-ақ жазба тіл үлгілерінде де бұл заңдылықүлкен қызмет атқарады.Тілдің сөздік құрамында бұрыннан бар сөзтіркестері немесе сипаттама, түсіндірме жолыменберілген атауларды жазба тіл үлгілері мүмкіндігіншежаңа коммуникациямен – бір сөзбеналмастырып беруді әрдайым жүзеге асырыпотырады, бұның өзі тілдің сөздік құрамыныңтолығуына, тың деривациялық тұлғалардыңпайда болуына, сөздердің тіркесімділік қабілетініңартуына жол ашады. Бұны қазақ әдебитілі терминологиялық жүйесінің қалыптасу,жетілу жолдарынан көруге болады. Айталық,1960-1969 жж. қазақ мерзімді баспасөзінде сипаттама,түсіндірме, суреттеме жолымен (сөзтіркестерімен) жасалған бірқатар терминдербар. Мысалы, күресіп жатқан халық, «... дамыпкеле жатқан», «тұрмыс жағынан қамтитынкомбинат», «мәңгі сөнбейтін от», көруші қауым,«спорт жанашырлары», «ғылыми түсінік беруші»және т.б [1]. Ал қазіргі кезде аталған сөзтіркестерінің сыртқы құрылымы ықшам, бірлексема деңгейіндегі баламалары орнықты: күресушіхалық, дамыған мемлекет, тұрмыстықкомбинат, мәңгілік алау, көрермен, жанкүйер,түсініктемеші.Сөзіміз дәлелді болуы үшін өткен ғасырдың80-жылдары шыққан спорт терминдері сөздігіндегіматериалдар мен олардың қазіргі баламаларынсалыстырайық. Терминдердің аталғансөздіктегі берілуі: екі сатылы жарыс, он сатылыжарыс, конькимен бейне жасап тебу,ортадағы қорғаушы, ортадағы шабуыл жасаушы,стол үсті теннисі, шөп үстіндегі хоккей,рапирамен сайысу [2, 96 б.]. Байқағанымыздай,сөздікте терминдердің мәні дефинициясын түсіндіру,мағынасын суреттеп, сипатын беру тәсіліарқылы ашылған. Ал қазіргі баспасөз тіліндеосы аталған атаулардың мейлінше ықшам,үнемді формалары орныққан: қоссайыс (екісатылы жарыс дегеннің орнына), онсайыс (онсатылы дегеннің орнына), орталық шабуылшы(ортадағы шабуылшы дегеннің үнемді баламасы)мәнерлеп сырғанау (конькимен бейнежасап тебу деген сөз тіркесінің орнына), доптыхоккей (шөп ...) және т.б.Бір лексема немесе мейлінше қысқа тұлғалыатаумен берілетін коммуникациялардың бірнешеартықшылақтары бар. Сөз тіркесінің құрамындағыкомпоненттер – тілде бұрыннан барсөздер, ал бір сөзбен жасалған жаңа тұлға – тыңлексикалық бірлік, ол тілдің сөздік құрамынбайытады; бір атаудың – бір лексеманың деривациялыққабілеті бар, ол сөзден туынды сөзтудыру және тіркестер жасауға қабілетті.Тілде бұрыннан бар, қалыптасқан, нормалыатауларды жаңа сөзбен ауыстыру, жаңғырту себептері,міне атап өткен жағдайларға байланысты.Сондықтан да қазіргі қазақ баспасөзібір алуан номинациялардың «қысқарған», ықшамдалғантұлғаларын қалыптастыруға ұмтылысжасап жүр. Мысалы, баспа қызметкері дегенненгөрі баспагер деп қолдану орын алыпкеледі, айтысқа қатысушы адам дегенніңорнына айтыскер деп қолдану үрдіс алуда, алжаңа қоныстанушылар тойы дегеннің орнынақоныстой деп қолдану да бар.Үнемдеу принципін басшылыққа ала отырып,баспасөз тілі жаңа қолданыс жасауға сөзбіріктіру тәсіліне көбірек иек артуда. Осы заң-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

214Е. Ильясовдылаққа сай баспасөз тілі изафет құрылымдысөз тіркестерін де «ықтималдық» бірлікте жасауға,сөйтіп, тың туынды тұлға жасауға мейліншебейім тұрады, мысалы, ата тегі – ататек(предки). Өйткені бұлардың ататек кітабындағыбар айрықша сол... [3], лақап аты –лақапат; ел таңбасы – елтаңба; бет пердесі –бетперде; құлақ қабы – құлаққап. Мұндай құбылыстіл білімінде «процесс включения» депаталады [4, 13 б.].Экспрессивтік-көркемдеуіш қызметке орайжасалған жаңа қолданыстарБұл ішкі тілдік стимул бойынша жасалғанжаңа сөздер мәнмәтінде негізінен синонимдікқызмет атқарады және осы қызмет үшін пайдаболады. Алайда олардың қатарында синонимдікреңінен ажырап, терминдік деңгейге көтерілгенжаңа қолданыстар да жоқ емес. Мысалы:айдар, сұхбат, ғарыш, шеру, тыңгер (тың игеруші),ғарышкер, отшашу , қолүздік , бопса ,ауыздықтау және т.б.Өзіндік тілдік стильдік ерекшеліктері айқынқалыптасқан баспасөз тілі әрдайым тілдік автоматизмді,«бір белгі (знак) бір мағына» сызбасынбұзып, байырғы номинацияның жаңа,образды баламаларын жасап отырады. Олардыңбір легі баспасөз тілінде біршама уақытқа дейінбояулы реңімен синоним қызметінде жұмсалаалады, ал енді бірқатары қолданыс жиілігі артакеле, осы реңінен ажырап, терминдік дефиницияныбере алатын дәрежеге көтеріледі. Бұғанкосмос терминінің экспрессивті синонимі ретіндепайда болған ғарыш сөзінің одан әрідамуы дәлел. Бұл лексеманы термин деп атауғатолық мүмкіндік бар, өйткені ол әдеби тілдіңбарлық стильдік тармақтарында, әсіресе ресмиқұжаттар тілінде орнықты.Біртектес ұғымдарды бірыңғай атау принципібойынша жасалған жаңа қолданыстарБір топқа, бір тек түрге жататын бірыңғайреалий атауларын бір жүйемен қалыптастыру,олардың бір амал-тәсілмен жасалған номинациясынберу – тілдің жетілгендігінің, сұрыпталғандығыныңбелгісі. Осы принципті тілдің өзішкі заңдылығы қажет етеді. Айталық, -ханажұрнағы, кейінгі кезеңге дейін сөз тудырупроцесіне бәсең араласып келді, 1960 жж. осытұлғаның көмегі арқылы шеберхана, емханатиптес бірер сөз ғана жасалған болатын. -Ханақосымшасының «мекен, орын, адамдардың қызметіне,жұмысына, тұрмыс-тіршілігіне және т.б.қажетті тұрғынжай дегенді білдіре алатын түпкіараб-парсының мағынасы қазір бір алуан жаңақолданыстардың жасалуына арқау болып отыр.Мысалы: қымызхана, шұбатхана, дәріхана,дәрісхана, дәмхана, мейрамхана, т.б.-жай, -хат, қағаз, таным, тану, қан, шым,жол, сауыт тәрізді нақты мағынадан гөрі жалпымағынаны иелене бастаған бірқатар біріккентұлғалардың жасалуына сүйеніш болып бірыңғайатаулардың номинациясын жүйеге түсіругеат салысады. Мысалы:-жай: тұрғынжай, көрмежай, мұражай,жағажай, өнержай, әуйежай, саяжай, ғарышжай,мекенжай;- таным: дүниетаным, кинотаным;- тану: сәкентану, абайтану, ахметтану,шығыстану, өлкетану, т.б.- қап: құлаққап , түнемелқап.Саралау принципі бойынша жасалған жаңақолданыстарБұл да тілдің ішкі стимулдарының бірі. Әдебитіл жетілген сайын бүтіннің бөлшектерін, құрал-жабдықтаудетальдарын дара, дербес атауменберуге ұмтылуы – заңды құбылыс. Осыретте соңғы жылдары бірқатар жаңа қолданыстардүниеге келді. Мәселен, қазақ тілінде үйдеген сөз бірнеше ұғымды қамтиды.1. Адам тұратын, мекендейтін баспана.2. Ауыспалы. Бірге тұратын адамдар, үй іші.3. Белгілі бір қоғамның қажеті үшін пайдаланылатынмекеме [5, 526 б.]. Яғни үй сөзіжалпы ұғымның да (баспана, мекеме, орын),осы ұғымнан тараған түрлерінің (мекеме орны,баспана), сонымен қатар ауыспалы ұғымның да(семья) номинациясында жұмсалады. Стильдіктармақтарда өзінің семантикасын толықтырыптұратын анықтаушы компонентпен тіркескендеғана үй сөзінің қандай ұғым түсінікке атау болыптұрғандығы анықталады. Осындай кедергілерденарылу үшін қазір баспасөз тілінде ғимарат,тұрғынжай, (корпус, күрделі архитектуралыққұрылыс деген мағынада), отбасы(өзге де лексикалық дублеттері бар) «жанұя»мағынасында деген жаңа қолданыстар жұмсалабастады, бұл лексикалық бірліктер «үй» сөзініңжалпы атауға қарай ығысуына жол ашты.Ескерткіш деген сөз қамтитын бірнешеұғымдарға дара атау телу мақсатында (белгілібір адамға, қоғам қайраткеріне қойылатын белгі– Абай ескерткіші; жазба ескерткіш – жазылғантарихи дүние, жазба ескерткіш мағынасында)жәдігер, мұрағат сөздері – көне тарихиэлементтер пайдаланыла бастады. Жәдігер сөзікөбіне көп реликвия деген мағынада, ал мұрағат«жазылып қалдырылған ескерткіш» мағынасындажұмсалады: Бізде бұрыннан өткенбабаларымыздан қалған ондай мұрағаттарISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ішкі тілдік факторлардың әсерінен туындайтын жаңа қолданыстар215баршылық [6]. Қазіргі ұғымдағы Ғылым академиясы,... кітапханалар, обсерватория көнешығыс мәдениетінің жазба жәдігерліктерінжаңғырту мақсатымен … [1].Сонымен, қазақ тіліндегі жаңа қолданыстардыңжасалуына түрткі болатын әлеуеттіфакторлардың бірі – ішкі тілдік жағдайлар,қоғам өзгерістері мен жаңалықтары болса, тілдіңөз талабы, өз заңдылығы да әр алуан тыңорамдар мен соны сөздердің айналымға түсуінеықпал жасайды. Жаңа белестерді еңсеріп кележатқан қазіргі қазақ тілінің алдағы уақыттаішкі тілдік факторлардың әсерінен әлі де толығыпжетіле түсетініне тілдің толассыз іштейдамуы мен қоғамның барлық саласындағы күнделіктіөзгерістер айқын дәлел.Пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздертізімі:1. «Социалистік Қазақстан», 1969, 2 қазан. («СҚ»,1969, 9 қазан), («СҚ», 1964, 4-25 қазан), («СҚ»,1965, 3 қараша), («СҚ», 1965, 6 қараша),(«СҚ», 1969, 3 қазан), («СҚ», 1984, 5 қазан).2. Орысша-қазақша терминологиялық сөздік.Физкультура мен спорт. – Алматы: Ғылым,1962.3. Қонысбай Қ. Тіл біліміндегі өзекті проблемалар// Ақиқат Таңы, 2001, 19 қыркүйек.4. Горбачевич К.С. Нормы современного литературногоязыка. – М.: Просвещение, 1978. –139 с.5. 29 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық/ Жалпы ред. Басқарған А.Ы. Ысқақов. –Алматы: Ғылым, 1974-1986.6. Дунабай Ж. Қазақ лингвистикасының бүгінімен болашағы // Егемен Қазақстан, 1997, 19ақпан.* * *В статье рассматриваются языковые изменения казахскогоязыка на лексическом уровне, происходящие в современномобществе в результате различных процессов.Изменения связаны с различными внутренними ивнешними факторами. Материалы исследования могутбыть полезны бакалаврам, магистрантам и докторантамPhD филологических специальностей.* * *The article deals with the language changes of the Kazakhlanguage at the lexical level, taking place in modern society asa result of different processes. Changes related to variousinternal and external factors. Materials research may beuseful to bachelors, masters and PhD Philological specialties.Кабир Дастың ақындық мұрасы мен оның зерттелу тарихыС. Исмагуловаәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың I курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Берілген мақала ортағасырлық Үндістанның атақты мистик-ақыны, Сант КабирДастың әдеби шығармашылығының зерттелу тарихын қарастырады. Автор тек кеңестік дәуірмамандарының ғана емес, сонымен қатар, батыс және үнді зерттеушілерінің еңбектеріне сүйенеді.Зерттеуші сондай-ақ, қазақ шығыстануында Кабир әдеби мұрасының зерттелмегендігін ескеріп,еліміздің үндітанушы мамандарының алдында өз шешімін күтіп тұрған бұл мәселеге назар аударуқажеттігін айтады.Ортағасырлық үнді әдебиетінде өзіндік ізқалдырған әйгілі ақын, Кабир Дас поэзиясыныңауқымы тек үнді оқырманымен ғана шектелмейді.Кабир өлеңдерін неше жүз жылдан берісолтүстік Үндістанның білімді пандиттері де,сауаты жоқ қарапайым халқы да, тіршіліктенбаз кешкен аскеттері де, дәстүрлі музыканттарыда бірдей құрмет тұтып келеді.Заманында асқан дарандылығымен қарапайымхалықтың зор ықыласына бөленген ақындыкейінгі ұрпақ Сант Кабир Дас ретінде таниды.Сант термині ағылшын тіліндегі saint – “қасиетті,әулие” сөзіне мағынасы жағынан өте жақынкелгендіктен екеуінің арасында қандай да бірэтимологиялық байланыс болуы керек дегентүсінік жиі туындайды. Шындығында, saint –латын тілінің sanctus (қасиетті) деген сөзіненшыққан, ал sant санскрит тілінде кездесетін satсөзінің бір баламасы болып табылады. Ақиқатпен шындық дегенді білдіретін бұл екі сөздіңде мағыналары астасып, бірін бірі алмастыраалады [1, 46 б.].Кабир стилі қысқа да нұсқа әрі мағыналы.Оның өлеңдері Құдайдың қасиеттерін нақтытәжірибеге сүйене отырып, айқындап ашыпбере алатын нағыз ұстазға деген асқақ сезімҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

216С. Исмагуловамен мадаққа толы. Ол дұғашылдық пен тақуалықсекілді Құдайды дәріптеудің етке сіңгенәдеттегі әдістерін қатал сынға алады. Кабир өзісауатсыз болғандықтан өлеңдерін ауызекіхинди тілінде жеткізген. Оның шумақтары қарақылды қақ жаратын әділдікті ұрандап, әділетсіздікпен жалғандықты әшкерелеуден еш тайсалмайды.Ақынның өз тыңдаушысын бірденелең еткізетіні де дәл осы қасиеті екені күмәнсіз.Кабир шығармашылығын зерттеушілердіңарасында ақын туралы Сант Maт, Ғариб Дасжәне Радха Саоми секілді қарапайым халықтыңсанасына өте күшті ықпал ете білген үндіәулиелерінің ішіндегі ең танымалы деген пікірайтушылар да жоқ емес.Сөз қолданысы мен стиліне қатысты, ауызәдебиетіне тән ерекшеліктерімен авторы Кабирболып саналатын өлеңдер мен әндерді бүгіндеҮндістанның бірнеше диалектілерінде кезедестіреаласыз. Дегенмен, бұл шығармалардыңақынның өзі жазғанын айғақтап беретін нақтыдәлелдер жоқтың қасы. Оған себеп Кабирдіңсауаты болмағандығы. Осыған байланысты бұлмәселе зерттеушілер арасында сан алуан пікірталас туғызады. Алайда, бұған қарамастан, ақыншығармашылығының халық арасындағы танымалдылығыартпаса, еш кеміген емес.Кабир мұрасын таныстыратын негізгі дәстүрлердіРаджастан, Пенджаб және Шығыс Гангажазығы аймағына қарасты деп үшке бөлуге болады.Ал оның ақындық шығармашылығынжалпылама ауызша және жазбаша деп топтасақ,біріншісіне әлбетте, оның діни ізбасарлары- кабирпантшілер мен халық арасында кең тарағанөлең жырлары кіреді. Бұл тізімді ақынныңафоризмдері және нақыл сөздерімен толықтыруғаболар еді. Кабирдің жазбаша дәстүргежататын шығармаларынан жоғарыда аталыпкеткен «Биджак», «Кабир Грантхавали»,сонымен қатар, «Адигрантх» құрамына енгенжырларын атауға болады. Бұлардың ішінде«Биджактың» алатын орны мен маңызы ерекше.Мәселен, Биджак - Кабирді қастерлейтінКабирпантх ағымының Қасиетті кітабы болыпсаналады [2, 81 б.].Ақын өлеңдерінің басты тақырыптарыныңбірі – адамның рухани кемелдігі, ал бұған қолжеткізген қоғамда мұндай игілік өз жемісінбермей қоймайды. Кабир философиясы нағызсенім тек белгілі бір қағидаларға ұстанып, әдеткесіңген діни салтты жүзеге асыру емес, керісіншежүрегіңді, ішкі дүниеңді тазартудан басталадыдегенге саяды. Кабир шығармашылығынашынайы гуманизм мен демократизм тән.Оның поэзиясы бұқараның тағдырын бөлісіп,қарапайым халықтың жоғын жоқтап, қайғысынаортақтасады.Кабир туралы ең алғашқы жазба естеліктіНабха Дастың «Бхакталар гүлтізбесінен»(«Бхакта мала» 1600 ж.) кездестіруге болады.Бұл әулиелердің өмірін өлең түрінде баяндайтыншығарма болып табылады. Онда ақынтуралы: «Кабир касталық ерекшеліктерді мойындамайды,ол үнді философиясында ежелденқалыптасқан алты діни мектептің мәртебесіменде еш санасқан емес. Оның айтуынша махабатсызсенім (бхактисіз) – сенім болмақ емес, аласкетизм, ораза тұту мен садақа беру шынжүректен шықпаса мазмұнсыз болып қалады.Ақын сакхи, рамайни және шабадтарын жалпығаортақ тұрғыдан, яғни мұсылмандарға да,үндістерге де бірдей арнайды. Кабир ислам неиндуистік дәстүрдің ешбіреуін тікелей уағыздағанемес, алайда ол айтарын екі ағымның ұстанушыларынада түсінікті етіп жеткізетін»делінген [3, 7 б.].Батыс әлемі Кабир шығармашылығымен алғашрет Х.Х. Уилсонның 1828-1832 жылдарышыққан «Үндістердің діни секталары» дегенеңбегі арқылы танысуға мүмкіндік алады [3, 8б.]. Ал Г.Х. Уэсткоттың 1907 жылы жарық көрген«Кабир және кабирпантх» атты монографиясынКабир туралы негізгі материалдардыжинақтап шығарған алғашқы тиянақты жұмысдесек те болады. Уэсткотт Кабир шығармашылығынүш қырынан қарастырады: болмыс, сенімжәне сенімнің адам өміріндегі маңызы менҚұдайға апаратын жол. Автордың жұмысыныңсоңғы тараулары Кабирпантх ұйымының іліміне,қалыптасу тарихы мен құрылымына арналады.1909 жылы М.А. Маколиф «Адигрантхтан»алынған өлеңдердің алты томдық таңдамалыаудармалар жинағын басып шығарады.Оның бір томына автор Кабирдің аталғанжазбаға кіретін өлеңдерін түгелдей дерлік енгізгенболатын. Маколиф еңбегінің артықшылығысол, автор берілген мәліметтерді саластырмалытүрде толық дәлелдерге негіздеп береді,сонымен қатар, оқырманын бұрын жарияланбағанкейбір жаңа шығармалармен таныстырады[3, 12 б.].Кабир өлеңдерінің ең танымал жинағы –«Биджактың» жаңа аудармасын 1917 жылы АхмадШах дайындаған. Бұл еңбек төл туындыда жиікездесетін қиын терминдерге шебер жасалғантүсіндірмелерімен ерекше бағаланатынын айтакету керек. Мұндағы ақын мен оның ізбасар-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Кабир Дастың ақындық мұрасы мен оның зерттелу тарихы217ларының онтологиялық ұғымдарының жүйесімен Кабир ілімінің маңызды деген философиялықтерминдерінің ашып берілуі оқушыныңмәтінді дұрыс түсінуі үшін өте маңызды[4, 18б.].Бенгалдық тілші Кшитимохан Сен негізіненКабирдің ауызша түрде сақталған шағын поэмаларынабаса көңіл аударады. Зерттеуші нәтижесіндеКабирдің төрт жүзге жуық өлеңдеріноқырман назарына ұсынады. Сондай-ақ, бұлбасылым кейіннен Рабиндранат Тагорға шабытберіп, ағылшын тіліндегі «Кабирдің жүз өлеңі»атты шығармасын дүниеге әкелуіне себепболады. Сонымен, Тагордың ағылшын тілінежасаған көркем аудармасы Кшитимохан Сенніңбенгал тіліндегі аудармасына негізделген [4, 13б.]. Ортағасырлық үнді поэзиясының өзіндіктолғауы мен рухани мазмұндық ерекшелігін батысоқырманына айна қатесіз жеткізуді діттегенТагор бұл жүздікті өзі іріктейді.1916 жылы Айодхьясинх Упадхъяй (Хариаудх)«Кабир вача-навали» деген атпен Кабирдіңнақыл сөздерінің мәтіндер жинағынбасып шығарады. «Кабир нақылдарының жинағы»оның құрамына 81 сакхи және 228 шабадкіреді. Аталмыш жұмыс «Адигрантх» пен«Биджактың» негізінде жазылған. Бұл жұмыстыңиесінің Кабир туралы жарық көрген бұрынғызерттеулермен, сонымен қатар, Уэсткоттыңеңбегімен жетік таныс екендігі байқалады,зерттеуші ақынның шығармашылығы мен дүниетанымыныңөзіндік ерекшелігіне баса мәнбереді.Ақынның шығармашылығына арналған кезектімонографиялық еңбек – 1931 жылы жарықкөрген Ф.Э. Кейдің «Кабир және оныңізбасарлары» атты кітабы болды. Бұл еңбек тенегізінен Уэсткоттың әдебиеттер көзіне сүйенеді.Алайда оның айырмашылығы сол, авторжұмысында қойылған мәселереді егжей-тегжейліқарастырады және көп жағдайда негізгідәлел ретінде Кабирдің өз шығармаларынажүгінеді, қолданылған басқа да әдебиеттергетолық сипаттама береді. Кей өз жұмысын Кабирөмір сүрген замандағы тарихи жағдайларданбастай отырып, ақын өміріне байланыстытуған аңыздар, Кабирдің шыққан тегі, индуизмніңқатысы, тұрмыс тіршілігі мен отбасылықжағдайын, кастасын, белгілі бір тұлғалар мендіни доктриналарға деген көзқарасын және Кабирқайтыс болғаннан кейінгі оның мұсылманшәкірттері мен үндіс шәкірттері арасындағыақынды жерлеуге қатысты туындаған талассекілді мәселелерге тоқталады. Сондай-ақ, автор«Биджак», «Адигрантх» және Тагордыңаудармаларына сипаттама береді, Кабир поэзиясыныңәдеби тұрғыдан алғандағы артықшылықтарынажалпылама баға береді. Мұнанкейін Кабир ілімінің негізгі доктриналары орыналады, атап айтқанда: монотеизм мен Кабирмонизмінің ерекшеліктері; космагоникалық түсініктерініңнегізі; пұтқа табынушылық пен аскетизмге,каста мен кармаға, майа мен реинкарнация;Құдайға жетудің не танудың жолдары;Құдайға адал болудың мәні; өлім менөмірге; бхакти тәжірибесіне; сенім жолындағыұстаздың (гуру) маңыздылығы, рухани мақсатқажетудегі құдай сөзі (шабад) және «әулиелермен»қарым-қатынасты сөз қылады. Мұныменқатар, ақын мұсылмандық доктрина менмұсылмандық өмір салтына, дәліріек айтсақ,суфизмге қатысты пікір айтады.Автор жұмысының келесі бөлігінде кабирпантхдіни ағымы туралы сипаттама береді: қалыптасутарихы мен құрылымына, әдебиетіне,доктриналары мен діни рәсім-жоралғыларынатоқталып кетеді. Кабирдің ізбасарларының ортасындакеңінен тараған негізгі шығармаларыныңтізімі мен жалпы мағлұмат, олардың мәнмазмұныбаяндалады. Жұмыстың соңғы тарауларыақынның Үндістандағы басқа да діниағымдарға қатысын, сондай-ақ, Кабир ілімі менхристиан діні арасында болуы мүмкін байланыстысөз етеді.Кабир әдебиетінде маңызды орын алатынтағы бір еңбек - Шьямсундар Дастың 1928 жылыбасылып шыққан «Кабир грантхавали» жинағы.Кабиртану саласында жаңалық болған бұл еңбекбірден мамандар назарына ілікті. Себебімұнда ақынның бұрын баспа көрмеген өлеңдеріқамтылады. Автор еңбегінде Кабирдің өмірімен ілімі туралы дәстүрлі мәліметтерден басқаоның шығармаларының мистикалық сырларынаүңіледі [5, 184б.].XX-шы ғасырдың 30-шы жылдарынан бастапақынның тек жалпы шығармашылығынағана емес, сонымен қатар, Кабир әдебиетініңжекелеген қырларына да көңіл бөліне бастайды.Әсіресе ақынның бхакти идеологиясынаналатын орны мен маңызын қарастыратын д-рМохан Сингх, ал 1933 жылы Кабир мистицизмінеРамкумар Варма зерттеу жасайды.Мұнда автор Кабир философиясының суфизмжәне хатха-йогамен байланысын қарастырады[3, 17 б.].40-шы жылдары Кабирдің өмірі, шығармашылығымен дүниетанымын зерттеуге арналғанеңбектерден танымал маман д-р ХазарипрасадҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

218С. ИсмагуловаДвиведидің (1942 ж.) жұмыстарын атамауғаболмайды. Автордың бұл жұмысы үздіктердіңқатарынан орны алып тұр. Зерттеуші ақындүниетанымын натхтар мен йогтар дәстүріменбайланыстыра келіп, Кабирдің этикалық тағлымынаүлкен мән береді. Қоғамды жақсартуадамның өзін өзі жақсартудан басталады дегенқағидасын негізге ала отырып, Кабирді ұстазәрі дұрыс жол көрсетуші, халықтың нағызжанашыры деп көрсетеді. X.Двиведи Кабирдің«Биджак», «Адигрантх», «Грантхавали», А.Упадхъяйдың«Вачана-вали» секілді жұмыстарынасүйенеді.Келесі жұмыс Сарнамсинх Шарманың «Кабиртуралы зерттеуі». Мұнда ғалым Кабир туралыеңбектердің библиографиясын хинди,урду және ағылшын тілдерінде беріп, ақынныңөмірі мен өмір сүрген кезеңнің саяси жағдайынатоқталып, сол заманның әдебиетіне сипаттамабереді. Монографияда автор Кабир философиясыныңәртүрлі діни ағымдарға ықпалымен оның ілімінің сидхтер мен натхтар дәстүріменбайланысын, Кабир шығармашылығыныңгуманистік пафосы мен хинди әдебиетініңдамуына қосқан үлесін әңгімелейді.1950-1954 жж. аралығында тағы біршамаеңбектер жарық көрген еңбектердің ішінен РамратанБхатнагардың «Кабирді зерттеуге кіріспесін»,Бхаратбхушан Сароджтың «МахатмаКабирін», Пурушоттамлал Шриваставтың «Кабиртуралы әдебиеттерді зерттеу», ЯджнядаттШарманың «Кабирдің ілімі мен шығармашылығы»және Парашурам Чатурведидің «Кабиртуралы әдебиеттерді зерттеу» атты кітаптарынатап кетуге болады [3, 18 б.].Әрине, Кабир мәтіндерін жинақтау мен зерттеумұнымен тоқтап қалған жоқ, әсіресе, мұндакабиртанушылар «Грантхавали» жинағына үлкенқызығушылық таныта бастайды. Аталғанжинақтан алынған сакхилердің бір бөлігін хиндитіліне аударған Мунширам Шарма болды.Мұнда зерттеуші қос жолды шумақтарды тақырыптықтұрғыдан жүйелеп беруге тырысқан.Жинақтын дәл осы бөлігін француз тіліне ШарлоттаВодевиль аударып басып шығарады [4,8б.].Кабир мұрасын зерттеуде жасалған жаңа бірқадам – 1961 жылы басылып шыққан ПараснатхТиваридің тиянақты еңбегі «Кабир грантхавали»болды. Ғалым оқырманын қол жетебермейтін сирек қолжазбалармен таныстырады.П.Тивари алдымен әдебиет көздеріне жалпышолу жасайды. Кабирге қатысты материалдардардыжинақтап, ақын шығармашылығына қатыстысыни тұрғыда жазылған материалдардыөз алдына бөліп, жүйелеп береді. Автордың бұлмұқият жасалған зерттеуі - мақтауға тұрарлықдүние [3, 19 б.].Кеңестік шығыстану саласында Кабир шығармашылығынаарналған жұмыстардан Н.Б. Гафуровтың1976 жылы жарық көрген «Кабиржәне оның мұрасы» атты монографиясын атауғаболады. Ғалым Кабир шығармашылығыныңзерттелу тарихын жүйелі түрде сипаттай отырып,ақынның поэзиялық мұрасына жалпыламаталдау жасайды. Сонымен қатар, аталған еңбектеоқырман назарына Кабирдің Адигрантхжинағына кірген қос жолды шумақтарыныңорыс тіліндегі аудармасы мен оның пенджабтіліндегі түпнұсқадағы мәтінін қатар ұсынадыАвтордың бұл жұмысын кеңестік дәуірдегікабиртанудың іргесін қалаған алғашқы еңбекдеп бағалауға болады.ХХ ғ. 2-ші жартысында батыс кабиртанушыларыныңжариялаған еңбектерінен Линда Хестіңқаламынан шыққан «Кабирдің Бижагі» аттыкітабы топ жарып тұр. АҚШ-тың ОңтүстікАзия діндері бойынша белгілі маманы, профессорДаниел Голд оған өте жоғары баға береді.Л.Хестің хинди тілінің белгілі маманы ШукдеоСинхпен бірлесіп дайындаған жұмысы 1983жылы жарық көрді [2, 81 б.]. Хесс Кабир өлеңдеріншебер аударып қана қоймай, түсіндірмелікэссесін қатар ұсынады. Аталмыш жинақНью Йорктегі Оксфорд университеті баспасынан2002 жылы қайта басылып шығады. Вашингтонуниверситетінің профессоры МайклС.Шапироның айтуынша, 1983-ші жылдан берібатыс зерттеушілерінің Кабир шығармашылығынаарналған еңбектерінің ішінен іліп аларбұл жинақ әзірге Биджак дәстүрін оқырманғаағылшын тілінде жете таныстыратын бірденбіртуынды болып отыр [6, 927 б.].2000 жылы Прабхакар Мачаве Делидегі Әдебиетакдемиясы баспасында жарық көрген Кабиратты монографиясын оқырман назарынаағылшын және хинди тілдерінде ұсынады. Бұлжұмыс оқырманды ақынның өмірі мен поэзиялықмұрасымен, сондай-ақ, Кабир шығармашылығынаарналған хинди тілінде басылып шыққанкітаптар тізімімен таныстырады.Үнді филологы, Чандрика Прасад Шарманың2006 жылы хинди тілінде басып шығарғанкітабы Сант Кабир деп аталады. Мұнда авторақынның шығармашылығы мен дүниетанымынажалпылама шолу жасайды, сонымен қатар,Кабирдің баспа көрген өлеңдері және Кабирдіңәдеби мұрасын зерттеумен арнайы айна-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Кабир Дастың ақындық мұрасы мен оның зерттелу тарихы219лысатын институттар мен әдеби қоғамдардыңтізімін көрсетеді [7, 23 б.]. Сонымен жалпыайтқанда, Кабирдің поэзиялық мұрасын жинақтап,оған сараптама жасау, зерттеу мен шығармашылығынбаспасөз бетінде жариялауғакелгенде үнді филологтары едәуір жетістіккежетіп отыр деуге болады.Қазақ шығыстануында Кабир мұрасы мүлдемзерттелмеген. Бұл мәселе шығыстанушыларымыздың,дәлірек айтсақ, қазақ үндітанушыларыныңалдына үлкен міндет жүктейді.Әрине, мұндай өзекті мәселенің өз деңгейіндешешілуі қазақ оқырманының Кабир Дас әдебимұрасымен жақынырақ әрі қазақ тілінде танысуынатамаша мүмкіндік берер еді.Қорыта келгенде, Кабир поэзиясы орта ғасырлықҮндістан қоғамының рухани байлығынбайыта түскені сөзсіз. Өз дәуірінде бұл қоғамдыдіни рәсімшілдікке толы формализмненайықтыруға бағытталған ақынның жан айқайыдесек, бүгін, арада алты ғасыр өтсе де, дәл солмәселе әлі өзектілігін жоғалтпай отырғанынақынжылмасқа да, таңданбасқа да амалыңызқалмайды. Кабир поэзиясы адам баласының өзболмысының мәні мен тіршіліктегі мақсаты туралытерең ойлануына түркі болды. Адамзатболмысы мен тіршілігінің мәнін түсінуге талпынғаноқырманға Кабир поэзиясының бергеніде, берері де мол.Әдебиеттер:1. Mark Juergensmeyer. Radhasoami reality: thelogic of a modern faith. – Princeton UniversityPress, 1995. – 271 pg.2. Daniel Gold. Book review on the Bijak of Kabir// History of Religions. – Chicago UniversityPress, 2003. – 1 August. –Vol. – 43 pg.3. Гафурова Н.Б. Кабир и его наследие. –Москва: Наука, 1976. – 103 с.4. Hess L., Singh Sh. The Bijak of Kabir. – NewYork: Oxford University Press, 1983. – 204 pg.5. Michael C. Shapiro. Book review on the Bijakof Kabir//Journal of the American Oriental Society.– The University of Chicago Press, 2003. – 123 pg.6. Введенский Б.А. Литература хинди // Большаясоветская энциклопедия. – 46 том. –Москва, 1956.7. Sharma Ch.P. Sant Kabir. – New Delhi, 2006.– 104 pg.* * *Статья посвящена истории исследования литературыКабира Даса, известного средневекового индийскогопоэта. Ценность данной работы заключается в том, чтоавтор в ней предпринимает попытку охватить не толькоработы бывших советских востоковедов-индологов, но итруды западных и индийских исследователей. В статьеотмечена необходимость решения проблемы, стоящейперед отечественными специалистами, так как творческоенаследие поэта в казахстанском востоковедении являетсянеизученным.* * *The article is devoted to the historiography of theliterature of Sant Kabir Das, a well known poet of medievalIndia. The value is concluded in that there has been taken anattempt to cover not only Indian researches on the subject butalso Western studies and the sources of the Soviet time. Theauthor also refers to the problem which stands before theKazakh Indologists as the poetic heritage of Sant KabirDas is yet to be discovered in the Kazakh Oriental Studiessphere.Шет тілді кірме сөздердің кулинариялық рецептілер мәтінінде қолданылуыН. А. Исмайловаәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың PhD докторанты, Алматы, ҚазақстанАннотация. В статье рассматриваются особенности и структура текстов кулинарных рецептов ииспользование иноязычных слов в рецептах на казахском языке.Кулинариялық рецептілер мәтінін гастрономиялықдискурстың прецедентті мәтіні ретіндежәне олардың прагматикалық, құрылымдықсемантикалықжәне морфологиялық-синтаксистіктұрғыдан қарастырамыз. Мақалада талдауғатүсетін мысалдар қазақстандық журналдардан,яғни Қазақстан әйелдері және Пайдалы кеңес-тер, Аружан беттерінде жарияланған 50 кулинариялықрецептілер пайдаланылды.Кулинариялық рецептілер арнайы журналдармен баспа беттерінде жарияланады, олардыңоқырмандары көбіне қыз-келіншектер болыпкеледі, мұндай тақырыптағы айдарлар жанындабасқа да маңызды тақырыптар орын алады,ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

220Н. А. Исмайловаяғни сән әлемі, үй шаруашылығы, макияж жасаусынды тақырыптар аясында орналасады.Кулинариялық рецептілер мәтіндерінде кеңестермен ұсыныстар жиі кездеседі. Олар бір жағынан,әсер ету нысаны ретінде түрлі әлеуметтіктоптарға әсер етсе (әйел заты, тамақ жасаудатәжірибесі аз келіншектер т.б.), екіншіжағынан, белгілі бір тұлғаға тікелей бағытталады.Мұндай журналдар ай сайын шығыптұрады және бір мезгілге сай тақырыптарғаарналып отырады: жаңа жыл, наурыз айы, жазмезгілі, айт мейрамы т.б.Баспа беттерінде кездесетін кулинариялықрецептілер оқырмандарды қызықтыру мақсатында,сол рецептілер бойынша тамақ дайындауға,ақпаратты жеткізуде вербалды және бейвербалдықұралдарды пайдаланып, сонан соңмәтінге назар аударылады. Сондықтан баспабеттеріндегі рецептілер мәтінінде түрлі-түстісуреттер енгізіп, мәтінді құрылымдарға бөліп,эмоция қолданылады.Гастрономиялық дискурс негізінде кулинариялықрецепт құрылымдық аспектіде өзініңтұрақты қалыптасқан құрылымымен ерекшеленеді,олар: Интродуктивті бөлім: жалпы түсініктеме,тамақты не үшін дайындау керек, атауы; Құрамы; Негізгі бөлім (дайындау барысы); Суреттер.Мысалы, «Шұжық пен ірімшік» салатындайындау өте жеңіл, әрі тез. Кез-келген уақыттаотбасыныңызды қуанта аласыз!«Шұжық пен ірімшік» салатыҚажетті құрам: 200г. Шұжық, 250 г. Ірімшік,1 тұздалған қияр, 1 стақан маринад.Әзірленуі: Шұжық, ірімшік пен қиярды жекежеке ұзыншақтап турап, араластырады.4 ас қасым өсімдік майына 1 ас қасық алмасірке суын құйып, 1 шәй қасық ұсақстап туралғанпияз, тұз, бұрыш қосып, маринад дайындайды.Сосын маринадты турлаған шұжық,ірімшік пен қиярдың үстіне құйып араластырады.Салатты 2-3 сағат тоңазытқышқақоюға да болады (ҚӘ 2011, №10)ТирамисуТирамису рецептісі – бұл басытқы екіншітаңертеңгі асқа беру үшін тамаша келеді.Классикалық түрде тирамису суытылып эспрессокофесіне беріледі.Өнімнің сипаттамасыТирамису басытқысы тіпті ең талғамдыдәмдерді қанағаттандыра алады. Таңқаларлығы,оны дайындау жеңіл және ол біздің ойларымыздыДоломит Альпаларының қарлыбаурайларына немесе Сицилияның құмды жағажайларынақайтарады.Құрамы: 100 мл амаретто 60 г маскарпонесыры 6 қасық ерітілген кофе 4 жұмыртқаныңсарысы 120 г қант ұнтағы 250 г бисквит 2стакан су какаоДайындау әдісі: Жұмыртқаның сарысын қантпен араластырукерек. Сонан соң маскарпоне қосып, әріқарай қоюлағанша араластыру керек. Шамалы мөлшерде су құйылған тостағандакофені ерітіп, суытып, алдымен амаретто,сонан соң суытылған қайнаған су қосукерек. Дайындалған пуншта бисквиттерді жұмсартукерек және бисквиттер қабаттарынмаскарпонеден жасалған крем қосып салып,оларды ыдысқа салу керек. Тоңазытқышқа салып, қабаттарыныңкремді сіңіруін күте тұру керек.Беру тәсілі: Дастарханға қоюдың алдындабасытқының үстіне какао себу керек. (Бонд сом)Кулинариялық мәтіндерді талдау барысындарецепті атауы, қолданылатын заттардың көлемі,дайындалу барысы, сондай-ақ, жекелегенсуреттер арқылы дайындау процесін түсіндіру,арнайы бір тағамға байланысты түрлі ас дайындаут.б. қолдану міндетті болып табылады.Гастрономиялық дискурстағы кулинариялықрецептілердің тақырыптарын бірнеше түрге бөлугеболады: Көлемі жағынан, яғни тақырып құрамындакездесетін тағам атауларынан тұрады: тәттібұрыш мен баялды салаты, тұздалған қияр менжұмыртқа қосылған теңіз қырыққабаты салаты,асшаян қосылған авокадодан жасалғанкрем т.б. Шығу төркіні жағынан: корей салаты, мексикатортильясы, қытай омлеті т.б. Сезілу модалдылығына қарай: қытырлақпеченье, тәтті деликатес; Тақырыптың символикалық мәніне қарай:Сабан той; Кішірейту мағынасына қарай: краб таяқшалары; Кірме сөздерді пайдалану: цуккини қосылғанбургер, ризотто, шие қосылған штрудель,гулаб джамун - үнді басытқысы т.б.Кулинариялық рецептілер тақырыптарындажарнамалық қызмет пен оқырманмен қарымқатынасорнату мақсаты ең бірінші болып жүзегеасады. Жарнамалық қызмет мынадай тақырыптардажиі кезедеді: Сүйіктімнің сүйген асы,Арман т.б.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Шет тілді кірме сөздердің кулинариялық рецептілер мәтінінде қолданылуы221Тақырыптық атау жүйеленген түрде мәтінніңнезгізі мазмұнын беріп, оқырманның назарынөзіне аудартады, онымен қатынас орнатады,оқырманды болжамға бағыттайды. Гастрономиялықдискурстың кулинариялық рецептілердедайындау реті реттілікпен көрсетіледі.Мәтін бір ойды білдіретін бірнеше аяқталғанқұрылымдық абзацтардан тұрады. Мұндай рецептілермәтіндерін бірнеше абзацтарға бөлуарқылы тақырыптардың ауысуын жеңілдетіп,оқырманды мәтінді қабылдауын оңайлатады,себебі, мәтін бір микротақырыптан екіншісінеөту арқылы нақтылы сипатталады.Мәтіннің лексикалық-семантикалық ерекшеліктерінемыналарды жатқызуға болады: тақырыптықжинақылық, жалпыхалықтық терминдердіңқолданылуы және қысқартулар,кірме сөздер.Рецептілер мәтінінде қолданылатын негізгітағам түріне сай орайластырылады: көктемгікөкөністер, күріш, макарондар; тағам түрінеқарай: торттар, бәліштер, тұшпара; тақырыпқақарай: жаңа жылдық, айт мейрамынақатысты. Берілген тағам түрлері мен тақырыпқасай рецептілер тақырыптарында тірексөздер пайдаланылады. Мысалы, «Жеміс букеті»қайнатпалары! Жемістермен дайындалғанбәліш.Жекелеген рецептілер атауында айдардыңатауы жиі айтылады, ол керекті мәтінді іздеудіәлдеқайда жеңілдетеді, әрі оқырманға берілгентағам түрі бойынша рецептілерді өз ыңғайынақарай таңдауға көмектеседі.Рецептілер мәтінінде кулинариялық жалпыхалықтықтерминдер көптеп қолданылады,мысалы:1) халықаралық терминдер: пюре жасау,бисквит, гуляш, крем, рулет, филе, джем;2) түрлі халықтар тілінде кездесетін кулинариялықтүсініктердің фундаменталды терминдері:ашытқы қосылған қамыр, қатпарлынан қамыры, т.б.;3) белгілі бір ұлттың ұлттық тағамдарыатаулары, олар көбіне тақырыптарда қолданылады:ризотто, мокко соусы қосылған миндальдыпудинг, рататуй көкөністер гуляшы т.б.Газет-журналдарда кулинариялық рецептілермәтінінде қысқартулар да қолданылады,мәселен қазақ тіліндегі рецептілерде калориясаны көп жағдайда көрсетілмейді, ал орыс тілдігазет-журналдарда калория саны міндетті түрдекөрсетіледі: ккал/г.Мәтіннің морфологиялық-синтаксистік ерекшеліктерінемыналарды жатқызуға болады:«мен» және «сіз» жіктеу есімдіктерін, сондайақбұйрық рай, жекеше түр, екінші жақта,сыпайылық белгісінде қолдану; автордыңұсынысы мен кеңестерінде сұраулы және лептісөйлемдерді қолдану: Сушкаларды сүткежібітіңіз. Екі жағы да жұмсарып қалғанда,арнайы қағаз үстіне тізіңіз. Сүзбе, жұмыртқа,қант араластырыңыз. Енді осы қоспаны сушкалардыңтесігіне қасықтап толтырып қойыңыз.180С духовкада, сушкалар сәл қызарыңқырап,сүзбе көтерілген кезде астын өшіріңіз.Жұмсақ, дәмді кішкентай ватрушкаларыңыздайын!Гастрономиялық дискурста автордың ойы,айтылатын тақырыпқа оның көзқарасы ашықкөрінеді. Рецептілер мәтіні құрылымындаавтордың бейнесі ұсыныстар мен кеңестердекөрініс табады: Мен Сіздермен Фу-юнгомлетінің рецептісімен бөліскім келіп отыр.Омлетті дайындау үшін дәмі аса нәзік болуы,ал тамақ ауызға салғанда еріп кетуі үшін,тауық жұмыртқаларының ақуыздарын ғанапайдаланады.Өнімнің сипаттамасы: Фу-юнг омлеті -Штаттарда ерекше мәлім, оның атауы тамашалотос гүлінен шыққан және сөзбе-сөз аударғандабұл – «ақ лотостың күлтелері».Омлет құрамы:6 жұмыртқа200 г пісірілгентауықтың төс еті200 г мунг үрмебұршағының жаңашыққан өсінділері100 г қозықұйрық100 г балдыркөк1 пиязкөк пияз сабақтарытұз, бұрышкүнбағыс майыТұздық½ стакан тауықетінің сорпасы2 ас қ. соя тұздығы1 ас қ. күріш шарабы1 ас қ. жүгері ұны3 ас қ. су1 ас қ. күнбағысмайыақ бұрышДайындау әдісі Тауықтың етін кішкентай бөліктерменкесу, қозықұйрықты жұқа тілімдермен кесу,балдыркөкті ұсақтау керек. Мунг үрме бұршағыныңөсінділерін қосып, барлығын араластырукерек. Пиязды ұсақтап, вок табасындакүнбағыс майын қыздырып, алдымен пияздықуыру, сонан соң қалған ингридиенттерді қосукерек. Араластыра отырып, тұз бен бұрыш қосыпқуыру керек. Оттан алып, суытуға қалдырукерек. Жұмыртқаны жарып, қуырылған еткеқосу керек. Мұқият араластыру керек. Тағы даҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

222Н. А. Исмайловавокта күнбағыс майын қыздырып, дайынмассаны құю керек. Қалақшамен екі жағынқозғап тұрып қуыру керек. Омлет қуырылғанда,екінші жағына аударып, шеттері қызарғанғадейін қуыру керек. Тұздық: кастрюльде сорпаны қайнатып,соя тұздығын, шарап пен бұрышты қосу керек.Газды сөндіру керек. Ұнды сумен араластырып,тұздық қоюланғанша, үнемі араластырыптұрып, ақырындап кастрюльге құю керек. Күнбағысмайын қосып, тағыды араластыру керек. Тұздықты тағы да қыздырып, араластырып,оны омлеттің үстіне құю керек.Кулинариялық рецептілер мәтінінде лептіжәне сұраулы сөйлемдерді қолдану арқылыавтор оқырманның назарын аудартып, мәтіндіқабылдауға қызығушығын оятады: Қыстыңызғарлы, суық күнінде печеньемен ыстық шәйішкенге не жетсін! Бұл печенье – менің сүйіктіпеченьелерімнің бірі!Рецептілер мәтіні арқылы оқырман түсініктітілмен ақпаратты алады. Оқырманның әлеуметтікжағдайына қарамай (білімі, жасы, мамандығы),оқуына ыңғайлы болуы үшін айдарларға,бөлімдерге бөліп, белгілі айдарлардатұрақты жарияланып отырады.Кулинариялық рецептілер мәтінінде кездесетіншет тілді кірме сөздер көп жағдайдатүсініктермен беріліп отырады, қабылдаушытіл өкілдері санасында қалыптасқан кірмесөздер қосымша түсініктемесіз беріледі.Ақпараттық құралдардағы кулинариялықрецептілер мәтіні кулинариялық кітаптар менкөркем шығармалар мәтініне қарағанда аралықтықамтиды. Ол прагматикалық бағдарлылықпенерекшеленеді: кулинариялық оқулықтарарнайы маманданған адамдарға арналады,маусымдық кезеңдерге бөлінбейді, ал газетжурналдардағырецептілер маусымдық кезеңдергебөлініп, белгілі бір тағам түріне сайарналады. Рецептілер мәтінінде эмоция жәнеавторлық көзқарас көрініс табады. Журналбеттеріндегі рецептілерді талдауда белгілі біроқырмандардың қандай ақпарат қызықтыратындығыорын алып, сондай-ақ «кулинария –әйел адамзаты өмірінің ажырамас бөлігі»,-деген қорытындыға келеміз.Әдебиеттер:1. Қоңырбекұлы Ә. Салаттар. – Шымкент:Алтын алқа, 2010. – 48 б.2. www.bondulle.com3. www.aspazdik.com* * *This article is considered some peculiarities and structureof the culinary recipe text and their using in foreign languagedictionaries in the Kazakh language.Қыз бен жігіттің ауызекі сөйлеудегі жаргондық сипатыГ. КенжебековаАбай атындағы ҚазҰПУ-дың I курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация: Бұл мақалада ауызекі сөйлеу тіліндегі жаргонның сипаты қарастырылды. Жаргондеген терминге сөздіктерден бірнеше анықтамалар келтірілді. Кәсіби жаргон мен жастар тіліндегіжаргонның айырмашылығы айтылды. Жаргонның тілдік қатынастағы орнына баға берілді. Қыздармен жігіттердің сөйлеу тілінде кездесетін жаргонға психолингвистикалық талдау жасалды.Қазіргі тіл білімінде жаргондар аса өзектімәселеге айналып отыр. Соңғы уақытта орыстіл білімінде жаргондық лексикаға байланыстысөздіктер жарық көрді. Бірақ, жаргон менарготизмнің барлық қабаттары, яғни ең алғашқыжаргондар мен бүгінгі күнге дейінгіарготизмдер түгелімен қамтылған сөздік шығақоймаған. Ал біздің елімізде жаргондарғабайланысты зерттеу еңбектері біршама бар.Дегенмен арголарды нақты статистикалық көр-сеткішпен жазған еңбек жоқ. Ол үшін міндеттітүрде жаргонның лингвистикалық, психологиялық,әлеуметтік жақтарын талдап, жүйелепбаяндау қажет. Осындай шарадан кейін тілдіарготизмдерден және жаргондардан қорғауымызғаболады.Қазақ тіл білімінде жаргонның сипаттарынтөмендегідей көрсетеді: «Жаргонның лексикасықайта мағыналау, метафоризация, қайтаресiмдеу, дыбыстық қысқарту, әдеби тiлдiңISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Қыз бен жігіттің ауызекі сөйлеудегі жаргондық сипаты223базасында қалыптастыру тағы сол сияқтылар,сонымен бiрге басқа тiлдегi сөздер және морфемалардыбелсендi меңгеру. Мысалы: құламалы-сәндi,iскер, үй - пәтер, бакстер – долларлар,қол арба - автокөлiк, тартып қалсын -кетсiн, баскет - баскетбол, чувак - (сыған тiлден)жiгiт. Жаргон қазiргi тiлде кең таралды»[1].Жаргонды тұтынушылар негізінен жоғарыжәне орта оқу орындарының студенттері, оқушылар,жас жұмысшылар мен қызметкерлерболып саналады. Бұлардың қатарында негізіненқыздар мен жігіттердің өздеріне тән жаргондықсөйлеу ерекшеліктері де орын алады. Жастар,яғни қыздар мен жігіттер жаргон арқылысөйлеп жүр әрі сөйлей береді де, себебі оларөзінің ойларын сонда ғана дәл және еркінжеткізе алады. Тіпті атақты ақындар мен әртістерде сөйлеу тілінде жаргондарды шеберлікпенпайдалануды жақсы көреді. Мұны қазақәзіл-сықақ театрындағы әртістердің сөйлеуерекшеліктеріне назар аудара отырып та айтуғаболады. Себебі, жаргонмен сөйлеу көрермендертарапынан тез қабылданады, әрі күлкі тудыруғасебеп болады деп ұйғарылған. Демек, осығанқарап отырып, жаргон білімді не білімсізадамның тіліне тән деген ұшқары қорытындышығаруға болмайды. Жаргон ауызекі сөйлеутілінде өзіндік орын алатын кез келген кәсіпиелерінің қолданыс аясына тән, шектеуліпериферийлік тіл. Бірақ зиялы орта өкілдерібұл тілді қажетсіз деп санайды, олар көбінесеәдеби тілде сөйлегенді жөн санайды. Біререкшелігі, жаргондар белгілі бір топқа тәнболғандықтан, олар басқа топтардың мүшелерінетүсініксіз болуы мүмкін. Әсіресе, қыздармен жігіттердің жаргондық сөйлеу тілі заманыңғайына қарай өзгеруге бейім, құбылыстықмәні бар деп бағалауға негіз бар.Қыздар мен жігіттер жастар тобының әлеуметтікқұрамына жататын бірегей социум болыптабылады. Олардың жас ерекшелігі, сәйкестігіжағынан негізінен студенттік кезеңгесай келетіндігі белгілі. Тіл білімі зерттеулеріндежастардың, яғни қыз бен жігіттің сөйлеутілінде олардың ортасына тән ерекшеліктерболатыны анықталып отыр. Олар слэнг, жаргон,арготизм т.б. атауларға ие. Қыз бен жігіттіңтілдерінің мұншалықты ерекшеленуі қоғаммен уақыттың өзгерісіне, әсіресе жаһанданупроцесіне қатысты болып келеді. Қыз бен жігіттернегізінен «студенттік топ» деп аталатынәлеуметтік ортаға жатады. Студенттік топтың,жаһандану үрдісіне қосылуы бір жағынан, шеттілдеріне көңіл қоюдың жоғарылауымен, екіншіжағынан, әлеуметтік мәртебесі биік орыстілінің ықпалымен сөйлеу мәдениетінің өзгеруіменбайланысты. Қазақ тілді қыз бен жігіттертілінде орыс тілі элементтері басым болыпкеледі. Жас азаматтар күнделікті сөйлеутілінде шет тіл сөздерін пайдаланады. Осыныңнәтижесінде социолект қалыптасады.Социолект дегеніміз әлеуметтік диалект,қандай да бір әлеуметтік топқа (кәсіби, жастық,топтық және т.б.) тән тілдік ерекшеліктердіңжиынтығы. Оның диалекттен айырмашылығыол толыққанды, өзінше қатынас жасау құралыбола алмайды. Социлектке тек нақты лексикалық,морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктертән. Социолектке жастар тілі, сленг,жаргондар жатады. Жастардың жалпы сөйлеутілінде көзге түсетіндей, басқалардан өзіне тәнтілдік ерекшелігі байқалатын диалектіден дебасқа тілдік элементтер бар. Мұндай тілдік құбылыстардыбір қалада тұрып, бірақ әртүрліоқу орындарында оқитын студенттер тілініңәртүрлі екенін байқауымызға болады. Сондайерекшеліктердің бірі – жаргон.«Әлеуметтік жаргондарды, яғни қыздар менжігіттердің сөйлеу тіліндегі жаргондар менарготизмдерді анықтауда біршама келелі мәселелертудырады. Қыздар мен жігіттер жаргоныныңтабиғаты туралы әртүрлі көзқарастар дақалыптасып қалған» [2, 151]. Кейбір лингвистержаргонда жүйелілік пен тұтастық жоқ, оныәйтеуір бір әлеуметтік топтың ерекше сөздігіретінде қарастырады. Ал енді бір лингвистержаргон тұтынушысы үшін жағдайға қарай өтемаңызды қызмет етеді дейді. Жалпы жаргонтуралы орыс тілтанушылары Б.А. Ларин,Е.Д.Поливанов, Д.С.Лихачев, В.М.Жирмунский,Л.П.Якубинский зерттеулер жасап, осысалаға біршама көңіл бөлді. Ғалым Ф.П.Сорокалетовтің«Словарь русских народных говоров»кітабында «жаргон құпия жасырын хабарлардыжеткізу амалы болғандықтан, күнделіктіауызекі сөйлесу тіліне кең түрде енеалмайды» [3, 34], - деп көрсетеді. Ал, А.С.Бархударов:«Жаргон мен арго – шағын әлеуметтіктоптың жалпыхалықтық тіл лексикасынанөзгеше және жеке грамматикалық жүйесі жоқшартты тілдер» [4, 45], - деп, біршама толықанықтама берген.Қыздар мен жігіттердің жаргонды қолдануынасебеп болатын, олардың қоғамның басқаәлеуметтік топтарынан ерекшеленіп, өзаратүсінісуге ыңғайлы қалыпта вербальды қарымқатынасқатүсуіне түрткі болатын себептерҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

224Г. Кенжебековасаны бірқатар. Негізінен, қыз бен жігіттер өздерініңқұпияларын, сырлары басқа адамдардыңбілуінен қатты сақтанады. Сондықтанжаргон немесе арго сөздерді қолдануға бейімтұрады. Бұл жағынан алғанда, қыз бен жігіттердіңжаргонды қолдану мақсатының партизандарнемесе қылмыскерлер тіліндегі жаргондарменұқсастығы бар. Осы туралы зерттеушіЯдринцевтің «Лингвистический энциклопедическийсловарь» кітабында: «жаргон – бірнемесе бірнеше табиғи тіл элементтерінің мағынасынөзгертіп, жеке қарым-қатынас құралынаайналдыру. Қоғамның басқа мүшелерітүсінбейтіндей қолданылатыны айтылған. Өйткенібұлар, біздің түсінуімізше, жалпыхалықтыққарым-қатынас мұқтаждықтарына емес,қандай да бір ахуалға байланысты не сөзойнатым ыңғайында пайда болған сияқты.Демек, бұлар әр кезеңде, әр халықта болғанжаңалық. Сондықтан да олар ерекшеленумақсатында қолданған таптаған ортаның, яғниқылмыстылар әлемінің тілі. Жаргон адамдардыңқоғамдағы жағдайын қызығушылығына,жасына, мамандығына қарай жинақтайтын,ауызекі сөйлеу кезінде әлеуметтік топтыңтілінің әрқилылығын көрсететін шартты тіл»[5, 43], - деген анықтама береді. Аталған анықтамаларғамазмұны жағынан ұқсас тұжырымдарЭ.Д.Сүлейменова, Ю.С.Маслов, Н.В.Васильева,В.И.Беликов еңбектерінде де берілген.Қыз бен жігіттердің жаргон сөздерінің қалыптасуынатүрткі болған тағы бір себеп –олардың бостандыққа, еркіндікке ұмтылуы,басқа әлеуметтік ортадан тұмшалануы.Зерттеуші Ли Ин: «Жаргон – бұл жалпыхалықтықлексика мен фразеологиядан айырмасыбар тілдегі өзінше ерекше тіл», - дейді де,ауызша және жазбаша сөйлеу тіліндегі мынадайқызметтерді көрсетеді:1) жаңа өмірлік, саяси және экономикалықөзгерістерді жүйелеп баяндау;2) оқырман немесе әңгімелесушіге әсереткен нәтиже бойынша ерекше мүмкіндіккеарналған ауызекі сөйлеу стиліне қызмет ету [6,57]. Ол салтанаттылық пен көтеріңкі сарынғақарама-қарсы қойылған антипод болып келеді.Жаргонға тілдің поэтикалық және ойлау функциясыныңқызмет етуі тән емес. Абстрактіліұғымдар мен логикалық категориялардан, ғылымитерминдерден жаргондық эквиваленттердітабу өте қиын. Жаргон – жазбаша жәнеауызша сөйлеу тілінің стильдік түрі, бірақтілдің тұрақты қалыптасқан нормативіне қатысыжоқ. Жаргон көркем фильмге, саясаткерлертіліне, әдебиетке көп мөлшердегі ақпараттарарқылы кіреді.ХІХ ғасырда-ақ пайда болған кәсіби жаргондардызерттеу дәстүрі жаңа бағытта, яғниәлеуметтік – жастар жаргонын зерттеуменбайланысты. Яғни кәсіби жаргон мен жалпыұлттық лексика арасындағы шекара айқынбайқалып тұратын болса, ал әлеуметтік –жастар жаргонының шегін анықтау біраз келелімәселелерді тудырады. Жастар жаргоныныңтабиғаты туралы әртүрлі көзқарастар да бар.Кейбір лингвистер жаргонда жүйелілік пентұтастық жоқ, оны әйтеуір бір әлеуметтіктоптың «ерекше сөздігі» сияқты қарастырады.Ал енді бір лингвистер жаргон тұтынушысыүшін жағдайға қарай өте маңызды қызмет етедідейді. Осындай сипаттаудағы жаргон тілді тұтынушылартобының сөйлеу репертуарындағыкең таралған сөздер жиынтығы болғанымен,белгілі бір топ жағдайына арналып, ерекшемәнде сипатталып, тек лексикалық деңгейдеғана іске асады.Басқа зерттеушілер тілдің күрделі жүйебөлігіндегі жаргон бөлігін семантикалық өрістеталғамдылықпен ерекшеленетіндігін, әрі төмендетілгенстильді тұтынушылар ортасыныңкеміп бара жатқандығын айтады. Тіл жүйесінесүйенетін болсақ, жаргон осы жүйенің бірбөлігі, соған орай жалпы барлық жүйеге арналғанзаң бойынша дамиды және өмір сүреді.Сонымен бірге жаргонды жеке жүйе бөлігіретінде көрсетіп тұратын бірқатар ерекшеліктербар.Кәсіби жаргондармен сөйлейтін адамдарғаұқсас, жастардың жаргондары екі тілді: өзорталарында олар жаргондық құралдармен сөйлесе,бөтендермен қарым – қатынас жағдайында,ресми және бейтарап ситуацияларда әдебитілге көшеді.Қыз бен жігіттерге ішкі тілдік немесе жаргондық- әдеби диглоссия, ситуация мен қарым– қатынас шеңберінде бір ұлттық тілдің әртүрлі шағын жүйелерін пайдалану тән. Ережедегідей,ресми, іскери қарым-қатынастарда немесежоғары жастағы адамдармен қарым – қатынаскезінде студенттер қазақ тілінің әдебиформасында сөйлеуге тырысады, ал достарыменнемесе құрдастарымен сөйлескенде студенттіксоциолектерді пайдаланғанды дұрыскөреді.Қыздардың сөйлеу тіліне тән жаргондардыпсихолингвистикалық тұрғыдан қарастыратынболсақ, оларға көбінесе ұяңдық, еркелік, соныменқатар орыс тілін араластырып сөйлеу тәнISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Қыз бен жігіттің ауызекі сөйлеудегі жаргондық сипаты225болып келеді. Олар негізінен басындағы көңілкүйді,жағдайды, басқалармен қарым-қатынасын,ішкі сезімдік мәселелерді де қамти айтуғатырысады. Сол арқылы өздерінің айтқысыкелген ойларын дәл жеткізуге талпынады. Мәселен,төмендегі қыздар тіліне тән сөйленістердіңсипатына үңіліп көрейік.Айтқанды істемесең быт-шыт қылып кетемін...Ой, мамбетка!Біздің Айнұр жынды киінеді.Тема қыз екен!Менде ақша «капут» болды.Көрсетілген сөйлемдердің ішінде негізіненорыс тіліндегі сөздерді кірістіру кеңінен кездесетіндігібайқалады. Мәселен, «мамбетка»,«тема», «капут» деген сияқты сөздерде осыаңғарылады.Сол сияқты жігіттер тіліне тән жаргондардакөбінесе намыс, біреуді келекелеу, мазақ қылу,әсірелеп сөйлеу, мазақтау, дөрекілік көрсетужәне балағаттау сияқты сөздер де көп кездесіпжатады. Сонымен бірге бизнес, компьютер төңірегіндеқалыптасып жатқан жаңа жаргондарда ер адамдар тіліне тиесілі. Қазіргі кездегіжастар қоғамында «көше көрген» деген тіркесбар. Ол көпті көрген, тәжірибелі, тісқаққанадамға қатысты айтылады. Осы тіркестіңаясында бірқатар жаргондар қалыптасқан.Олар: «Понтавать ету», «Блатной», «чорт, лох,урод (жаман, қорлау мәнінде)», «жүре алмайқалу (көшеде жүре алмай қаласың)», «мал болу(мал қылып жіберемін)», «аватарка – қыз»,«аватар – ұл («Аватар» киносына байланысты)»,«тачка» деген сияқты сөздер. Төмендегіауызекі сөйлеу тіліне тән осы сөздердің синтаксистіктіркесімділігі берілген.«Тачкаң» жынды екен!Базар жоқ! Әңгіме жоқ! Разговор жоқ!Өзің бір тормоз екенсің!Ол бізді лақтырып кетті, «кидать» етіпкетті, «кидала» - «лақтырғыш»Жаргондардың шектен шыққан, тілдің мәдениетінбұзатын түрлерін қолданыстан шыға-рып тастау ғана тіл тазалығын сақтауға көмектеседі.Олардың қыз бен жігіттер үшін асақажетті түрлерін жою мүмкін емес.Сөз еткен мәселелерімізді қорытындыласақ,тіліміздегі жаргонизмдер мен арготизмдер шағынәлеуметтік топтардың арасындағы хабардыжеткізуге арналған түсініс негізінде құралады.Олар қыз бен жігіттің арасындағы сөйленістеайрықша орынға ие.Әдебиеттер:1. Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы: ҚазақстанРеспубликасы Білім, мәдениет жәнеденсаулық сақтау министрлігі, Қазақстандаму институты, 1998 ж.2. Мұратова А.Н. Тіліміздегі жаргон, арго сөздерініңқолданылуы аясы // Наука и ее рольв современном мире. Межд. Конференция. –Караганда, 2010.3. Сорокалетов Ф.П. Словарь русских народныхговоров. – Ленинград, 1968.4. Сүлейменова Э.Д. Словарь социолингвистическихтерминов. – Алматы, 2002.5. Ядринцев В. Лингвистический энциклопедическийсловарь. – Москва, 1998.6. Ақылбекова Г. Қазақ тілі: коммуникативтікқызметі. – Алматы: Қазақ университеті,2010.* * *В данной статье рассматриваются особенности употребленияжаргонизмов в разговорной речи у молодежи.Даны различные определения понятия «жаргон» из энциклопедическихсловарей. Раскрываются отличия профессиональныхжаргонов от употребляемых в речи молодежи.Произведена оценка места жаргонизмов в речи ипсихолингвистический анализ жаргонных слов, встречающихсяв разговорной речи молодежи.* * *In the article the features of jargon words’ use in theinformal speech of youth are considered. Various definitionsof the concept «jargon» from encyclopedic dictionaries aregiven Distinctions between professional jargon words and thatacing used by the youth in the informal speech are disclosed.The role of jargon words in the speech was appraised.Psycholinguistic analysis of the jargon words in the informalspeech of youth was done.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

226Сафаил КурбановАрхаические фольклорные образцыв ленкораньско-астаринском регионе АзербайджанаСафаил КурбановАспирант Института Литературы имени Низами Национальной Академии Наук АзербайджанаАннотация. Prayers and the damnations which have actively kept traditional realization in the majorityof regions of the Azerbaijan folklore area, in the specified functional direction live and in Lenkoran –Astara region. Prayers in the specified region draw attention set of motives connected with abundance,health, good luck, desire of riches and any blessings.Благопожелания и проклятия, активно сохранившиетрадиционную реализацию в большинстверегионов Азербайджанского фольклорногоареала, в указанном функциональномнаправлении живут и в Ленкораньско–Астаринскомрегионе. Благопожелания в указанномрегионе привлекают внимание множествоммотивов связанных с изобилием, здоровьем,удачей, желанием богатства и всяких благ.Жители региона, обратив внимание на успешныемоменты заметных цветов в радуге(желтого, зеленого, красного), попытались увидетьв жизни и быту их отображение.Например, рассмотрим следующее пожелание,направленное на просьбу об изобилии:Sarı-sarı nehrәnә,Yaşıl-yaşıl zәmninә,Qırmızı-qırmızı yanağına(Желтое-прежелтое в твою пахталкуЗеленое-презеленое на твою нивуКрасное-прекрасное на твои щеки)Как видно, в тексте этого пожелания изобилия,желтый цвет символизирует пониманиеизбытка масла в пахталке, зеленый цвет успешностипосева, а красный цвет – здоровья икрасоты.В противовес сказанному пожеланию, врегионе используется и проклятие, в которомобращает на себя внимание негативность неудачногоперемещения места цветов:Sarı-sarı zәmninә,Yaşıl-yaşıl nehrәnә,(Зеленое-презеленое в твою пахталкуЖелтое-прежелтое на твою ниву)В региональном фольклоре намекающесигнальныевыражения из ряда «Bir ovuc, ikiovuc» (Одна горсть, две горсти), «Biri minolsun» (Пусть утысячерится один), «Bu olsun,dahi olmasun» (Пусть будет этот, но недругие) в различные стилистические моментымогут осуществлять перемещения благопожеланий-проклятий.Из картины региональногофольклора становится ясно, что эти благо-пожелания и проклятия возникли в связи сопределенными явлениями и происшествиями.Например, превращение вышеизложенных фразв зависимости от стилистических моментов впохвалу или проклятие, в юмористической форметак представлено в сказке «Шамладдин»:Вышедший из дома в дорогу для покупки 1-2 горстей соли Шамладдин, все время повторявший«Bir ovuc, iki ovuc» («Одна горсть,две горсти»), встречает сеятеля, разбрасывающегосемена. Сеятель, услышав его, разозлился(предполагая, что Шамладдин желает бесполезного,всего в 1-2 горсти, урожая). И уговариваетШамладдина говорить «Biri min olsun»(«Пусть утысячерится один»), прося обильногоурожая. Тот так и делает. Однако внезапновстречает несущих мертвеца людей. Будучиобруганным ими, начинает приговаривать «Buolsun, dahi olmasun» («Пусть будет этот, ноне другие»). На этот раз путь Шамладдинапроходит мимо свадебной палатки. Участникисвадьбы, приняв его за негативного, злоязычногочеловека, забросали его камнями.Пожелания из разряда «Bәhәrli olәsәn» (Дабудешь ты с хорошим урожаем), «Bir qoyıb mingötırәsәn» (Да возьмешь ты тысячу, положиводин), «Zәhmәtun itmәsun» (Да не пропадуттруды твои) относятся к активно используемымв разговорно-речевом процессе жителямирегиона. Кроме этого, часто встречаются пожелания,высказанные о долголетии, здоровье ипродолжении рода: «Nәticә sahibi olasan, bacı»(Да будет у тебя правнук, сестра, «Büşuvuntuki qәdәr görәsәn» (Да увидишь ты стольких,сколько на голове волос), «Nәvә toyı görәsәn»(Да увидишь ты свадьбу внука) и пр. Высказываемыена свадебных торжествах хозяинусвадьбы пожелания-молитвы об удаче имеютсообразное свадьбе содержание: «Yolları pambıqkimi olsun» (Да будет путь их мягким, какхлопок), «Oğul bәlәyi tutsın» (Да подержитколыбель сынa), «Qırmızı örpәkli olsın» (Да будеткрасным твой платок) и др.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Архаические фольклорные образцы в ленкораньско-астаринском регионе Азербайджана227Некоторая часть пожеланий и проклятий,будучи связанной с бытом народа, древнимукладом жизни, появилась в форме мифическогоотображения веры к священным ипочитаемым религиозным местам региона,называемыми – ocaq, pir. «Baba әli sәni vırsun»(Да проклянет тебя Баба Али), «Pirpaşa sәnәdayağ» (Пирпаша будет тебе опорой!). Каквидно, считающиеся имеющими отношение кдухам святынь принимаются в качестве претворяющихв жизнь пожелания и проклятия, и вних верят.Проклятие «Şәkәr Nuruşa hәsrәt qalasan»(Да будешь лишен ты Шакер Нуруша (СладкогоНуруша)) чаще всего адресуется молодымпарням в подростковом возрасте. Являющеесяпродуктом старины, взятое из сказки «ŞәkәrNuruş» (Сладкий Нуруш) недовольство проклинающегохарактера и сегодня привлекает вниманиесамобытным региональным оттенком:«Жил-был некий падишах. И был у него одинсын. И увидел этот сын, как дети визиря,поверенного играют с золотым яблоком. И онтоже, взяв из сокровищницы отца такое жеяблоко, стал им играть...И однажды яблоко выпало из рук сына падишаха…Сын падишаха побежал за яблоком.Не догнал. Яблоко упало в реку.... Одна старуха положила кувшин в реку,чтобы наполнить воды. Яблоко упало прямо вкувшин. Старуха, не зная как проклясть мальчика,сказала:Balә, Şәkәr Nuruşa hәsrәt qalasan».Последующие события в сказке, тема и идеябыли построены именно на этом проклятии.В силу того, что пожелания и проклятияявляются архаичными образцами, связанные спрошлым многие элементы сумели сохранитьсяв их составе.«Проклинающие молитвы - проклятия представляютсобой интерес с точки зрения сохраненияв памяти народа некогда существовавших,мало-помалу забываемых болезней»(«Благопожелания и проклятия», Баку, 1994).«Проказа», «язва» в примерах типа «Cuzamәdәysun sәnә» (Да коснется тебя проказа),«Xorә dәysun sәnә» (Да коснется тебя язва) ит.п. как раз из этого ряда. Региональныепроклятия, связанные со смертью, трауром,такие как «Yas xәmri yuğurәsәn» (Да замесишьты тесто для поминок), «Ölım ayağı sәnә suğısmәt olmәsun» (Да не дождешься ты воды насмертном одре), имеют отношение к стариннымверованиям и убеждениям.Остановимся на проклятии «Ölım ayağı sәnәsu ğısmәt olmәsun» (Да не дождешься ты водына смертном одре). Общеизвестно, что уизголовья умирающего на смертном одре сидиткто-то из родственников, близких людей.Проклятие «Anan başuvә baxsun» (Да будетсмотреть мать на твою голову) связаноименно с этим. И для утоления жажды умирающегоего высохшие губы слегка смачиваютсямокрой ватой. Согласно верованиям, если этогоне сделать, ему на глаза покажется кто-то воблике дьявола, и, дав ему воды, украдет еговеру.Выражения вроде «Boyunu ölçsünlәr» (Даизмерят твой рост), «Boyuna qamış ölçüm»(Измерю камыш на твой рост) вообще считалисьпризнаком зла. Наряду с этими выражениямив Ленкораньском регионе используется ипроклятие «Boyunu ipә tutum» (Измерю твойрост веревкой). Из этих выражений, преследующихцель пожелать смерть, становитсяясно, что раньше умершего измеряли камышомили веревкой, а затем рыли ему могилу скамыш или веревку длиной. А в проклятии «Дапрервется твоя нить» выразилось содержание«Да кончиться твоя жизнь» и т.д.Таким образом, из общей панорамы пожеланийи проклятий в Ленкоранско-Астаринскомрегионе становится понятно, что:а) наблюдаемые в регионе пожелания ипроклятия обладают историко-семантическойсвязью с образцами, существующими в общеазербайджанскомфольклорном ареале. Большаячасть образцов носит общий характер.б) эти пожелания и проклятия связаныпреимущественно с древним мифологическимсознанием и верованиямив) pir-ocaq, места поклонения стали причинойпоявления многих пожеланий и проклятийрегионального характера.г) пожеланиям и проклятиям, присущимазербайджанскому фольклору в регионе, вомногих случаях и в талышском фольклоре естьэквивалент или близкое соответствие, что являетсяотображением природно-историческогосуществования фольклорных связей в регионе.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

228А. А. ЛизуноваСовременные исследования политической метафорыА. А. Лизуновамагистрант II курса КазНУ имени аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотаиця. В работе «Современные исследования политической метафоры» рассматриваютсяосновные направления изучения политической метафоры в системе междисциплинарныхобластей: политической лингвистики, политического дискурса и риторики.Метафора как средство отражения действительностивсегда привлекала внимание многихисследователей. В последние годы все большуюактуальность приобретает политическаяметафора. Причем интерес к ней наблюдаетсяне только у лингвистов, но и политологов,социологов, психологов и специалистов посвязям с общественностью.С одной стороны, интерес к языку политикии политическим метафорам объясняется особенностямижизни в современном мире: бурнымразвитием информационных технологий,возрастающей ролью средств массовой информации,тенденции к глобализации. В такихусловиях публичное слово приобретает повышеннуюзначимость, а метафора оказываетсяинструментом, позволяющим тонко регулироватьнастроение в обществе. Так метафора,первоначально относившаяся к сфере риторики,а позднее вошедшая в ведение лингвистики,попадает в поле зрения таких общественныхнаук, как социальная и политическая психология,социология, теория коммуникации исвязи с общественностью.Есть и научное объяснение повышенногоинтереса к политической метафоре. Новыйвзгляд на метафору, выдвинутый известнымитеоретиками когнитивной лингвистики Дж.Лакоффом и М. Джонсоном, изменил пониманиепроисхождения и сущности этого явления.Предложенный ими подход стал активноприменяться и к метафорам в политике, усиливинтерес к языку политики и со стороны исследователейдискурса. Кроме того, в последнеевремя широко обсуждаются вопросы, связанныес речевым воздействием метафоры и становитсяактуальным возрождение риторики иактуализация изначальной связи метафоры сполитикой через область политической аргументации.К области когнитивного исследования метафорыпринадлежит известная и популярнаясреди зарубежных и отечественных лингвистовтеория концептуальной метафоры Дж. Лакоффаи М. Джонсона [1].Основной ее тезис заключается в том, чтометафоры, как образные языковые выражения,являются поверхностной репрезентацией такназываемых концептуальных метафор, заложенныхв понятийной системе человека исоставляющих структуру его восприятия, мышленияи деятельности. При этом важнейшимматериалом служат языковые метафоры, как«живые», так и «мертвые», уже не воспринимаемыев языке как образные выражения. Причемпредпочтение отдается мертвым, так какстертость образа свидетельствует о большейзакрепленности, соответствующей концептуальнойметафоре в общественном сознании.Таким образом, концептуальная метафора определяетсякак понимание и переживание сущностиодного рода через сущность другогорода, что согласно выдвинутой позднее гипотезе«инвариантности» [2] приводит к переносу«сферы-источник» на «сферу-мишень». Спор –война, время – деньги, жизнь – путешествие.Феномену современной российской политическойметафоры посвящено и исследованиеА.П. Чудинова, которое также реализует когнитивныйподход к описанию предмета. Так, онрассматривает метафору как особый способмышления, повседневную реальность языка,обусловленную проявлением аналоговых возможностейчеловеческого мышления. Метафорическиеобразы же заложены уже в самой интеллектуальнойсистеме человека, это особогорода схемы, по которым человек думает и действует.Во многих случаях метафора позволяетпредставить не до конца осознанное, создатьнекоторое предположение о сущности метафорическихарактеризуемого объекта [3].Популярность политической метафоры какобъекта исследования связна со становлением иразвитием в современной лингвистике дискурсивногоанализа. Новым актуальным направлениемв современной лингвистике стала политическаялингвистика, основной объект исследованиякоторой – тексты политическогодискурса. Важнейший для политической лингвистикитермин «дискурс» не имеет до на-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Современные исследования политической метафоры229стоящего времени единого определения. Дискурсможно определить как текущую речевуюдеятельность в данной сфере, творимый в речисвязный текст, завершенное коммуникативноесобытие, заключающееся во взаимодействииучастников коммуникации посредством вербальныхтекстов и других знаковых комплексовв определенной ситуации и в определенныхсоциокультурных условиях общения.Так, в рамках этого широкого направленияисследуются конкретные разновидности дискурса,например, дискурса СМИ, политическогодискурса, дискурса конкретных политическихпартий и деятелей. При этом могутбыть самые разные основания для выделениятипа дискурса: принадлежность к предметнойобласти, идеологическая направленность, субъекткоммуникации. При этом важно отметить, чтолюбое подобное сужение объекта исследованияпредполагает особое использование языка: особуюграмматику, лексику семантику, стилистику,особые правила словоупотребления,синонимических замен [4].Большой интерес для исследователей дискурсапредставляет и метафора как мощныйинструмент создания новых смыслов и эмоциональноговоздействия. Интересна точка зренияА. Мусолффа, который предлагает пересмотретьвзгляд на концептуальную метафору, прикотором структура сферы – источника жесткодетерминирует постижение сущности сферы –мишени и предлагает дополнить теорию концептуальнойметафоры понятием концептуальной«эволюции» метафор. Тот факт, что вполитическом дискурсе реализуются различныеили совершенно противоположные по оценочномусмыслу сценарии одной и той же метафорическоймодели, указывает на необходимостьучитывать два взаимодополняющих фактора:экспериенциальную основу (традицию) иконцептуальную «гибкость».Другими словами, метафора функционируетв политическом дискурсе подобно тому, какживой организм, обладающий свойствами наследственностии изменчивости, взаимодействуетс окружающей средой, т.е. «эволюционирует»и «выживает» наряду с другими метафорами.По существу, подчеркивается необходимостьучета дискурсивных факторов, оказывающихзначительное влияние на функционированиеконцептуальной политической метафоры.Исследователи политической метафоры интересуютдва типа корреляции метафорическихвыражений и сознания человека. С одной стороны,корпусные исследования метафор позволяютвыявить структуры «коллективного подсознательного»,которые не выражены эксплицитно.Например, А.Н. Баранов с помощьюметафорического анализа показал, что, несмотряна эксплицитное неодобрение взяточничества,политики и предприниматели используютпреимущественно органистическую метафоруи воспринимают взяточничество какестественное положение дел [5]. Этот аспектможно сформулировать как «сознание (подсознательное)определяет метафоры» и соответственноанализ метафор – это анализ концептуальныхструктур.Вместе с тем, прагматический потенциалметафор сознательно используется в политическомдискурсе для переконцептуализациикартины мира адресата. Этот подход можновыразить в формуле "метафоры определяютсознание". Первый аспект рельефно проявляетсяв исследованиях стертых метафор,второй – при анализе ярких, образных метафор,хотя жесткого разграничения, конечно же, нет.Говоря об особенностях политического дискурсаи роли метафоры в нем, необходимоучитывать, что аудитория политического дискурса,формируемая СМИ, принадлежит определеннойкультуре. Тем самым, немаловажнымаспектом политического дискурса СМИ являетсяего национально-культурная специфика.«Построение системы дискурса продиктованотребованиями и установками культуры» [6].Политический дискурс СМИ возникает не вабстрактной сфере, а в конкретных жизненныхусловиях, поэтому обладает национальнокультурнойспецификой. Соответственно текстполитического дискурса СМИ является культурнымпродуктом и репрезентантом. В то жевремя, политический дискурс СМИ вноситвклад и в культурную специфику времени.Важно отметить, что и метафорическое моделированиеосновано на национально-культурноммировидении и характеризует политическуюдействительность в национально-культурнойпроекции. Например, своеобразной «культурнойконстантой», по мнению Е.И. Шейгал,является базовая семантическая оппозиция «свои»- «чужие», которая отражает представление обустройстве мира. Данная антиномия предполагаетналичие идеологической коннотации, представленнаяв виде маркеров «свой» – хороший,«чужой» – плохой [7]. На наш взгляд, метафорическиеобразы, репрезентирующие поли-Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

230А. А. Лизуноватическую реальность и приобретающие приэтом идеологическую коннотацию, также способнывступать в оппозиционные отношениятипа «свой» - «чужой». Данную оппозициюможно довольно часто наблюдать в текстахпериодических изданий.Говоря о метафоре как о риторической фигуреречи, важно учитывать ее эмоциональнопсихологическоевоздействие на адресата. Эмоционально-насыщеннаяречь обладает большейсилой воздействия, чем речь, лишенная экспрессивности.Этот факт хорошо известен политикам,поэтому в своих выступлениях ониохотно используют разнообразные риторическиеприемы, в том числе и метафору. Вотечественной науке проблема речевого воздействияна адресата исследовалась в рамкахтеории речевой деятельности А.Н. Леонтьева. Воснове этой теории лежит мысль о несамостоятельностиречи, ее подчиненности целям тойдеятельности, ради которой она развертывается.Речь рассматривается не только и нестолько как средство передачи сообщения, асредство управления деятельностью людей.Речевое воздействие определяется как «регуляциядеятельности одного человеке другим припомощи речи» [8]. При этом различается речевоевоздействие в широком и узком смысле.Под речевым воздействием в широком смыслепонимается любое речевое общение, взятое васпекте его целенаправленности, целевой обусловленности.Речевое воздействие в узкомсмысле – это речевое общение в системе средствмассовой информации или в агитационномвыступлении непосредственно перед аудиторией,где трудно переоценить роль метафоры.Именно поэтому в последние годы, наряду сисследованиями политического дискурса, сталаразвиваться теория аргументации, изучающаяречевые стратегии политиков на материале ихпубличных выступлений, участий в круглыхстолах и дебатах.Таким образом, рассмотренные нами современныенаправления исследований способствуютсохранению и укреплению интереса к феноменуметафоры в сфере политики. Разделениеэтих направлений, разумеется, достаточно условно:учитывая открытый, междисциплинарныйхарактер современного гуманитарного знания,различные его области не могут не испытыватьвзаимного влияния, пересечения сферинтересов. Рассмотрение одного и того жепредмета с разных точек зрения высвечиваетразличные аспекты и в целом способствует егоболее полному и всестороннему исследованию.При этом когнитивный подход к анализу метафорыпо-прежнему занимает ведущее положение,хотя многие его аспекты все еще остаютсядискуссионными.В целом же, когнитивная лингвистика подчеркиваетсвязь политической метафоры и понятийнойсистемы человека, дискурсивныйанализ рассматривает ее как орудие политики ивласти, риторика же акцентирует ее роль в коммуникативномвоздействии. Благодаря этомуполитическая метафора, становясь продуктомязыка, мышления, общества, культуры, обретаетмногомерность и служит одним из способовконцептуализации действительности.Литература:1. Lakoff G.; Johnson. M. Metaphors we live by.Chicago; London. – 1980.2. Lakoff G. The invariance Hypothesis: Is abstractreason based on image-schemas? In Cognitivelinguistic, 1990, vol. 1, Nr 1.3. Чудинов А.П. Политическая лингвистика(общие проблемы, метафора): Учебное пособие.– Екатеринбург, 2003. – С.194.4. Степанов Ю. С. Альтернативный мир, Дискурс,Факт и принцип Причинности. In Языки наука конца XX в. – Москва, 1995.5. Баранов А.Н. Метафорические грани феноменакоррупции // Общественные науки исовременность. – 2004.6. Иванова С.В. Лингвокультурология и лингвокогнитология:сопряжение парадигм.Уфа: РИО БашГУ, 2004. – С. 15.7. Шейгал Е.И. Семиотика политического дискурса.– М.: ИТДГК «Гнозис», 2001. – С. 326.8. Леонтьев А.Н. Речевое воздействие в сферемассовой коммуникации. – Москва, 1990. –C. 3.* * *«Политикалық метафоралардың замануи зерттеулері»атты тақалады политикалық метафоралары политикалықлингвистика, политикалық дискурс және риторикағалымдарының жүйесінде қараластырылады. Политикалықметафоралары бағалау амандарының бірі болып табылады.* * *In the article "Modern studies of political metaphors", thefeatures of political linguistics, the main object ofstudy which are the texts of political discourse. Magistrantregards the political metaphor as a means of evaluationof expression of socio-political trends in society, is themain function of metaphor in political communication.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Шетел тілін оқытудағы мультимедиялық құралдарды пайдаланудың маңызы231Шетел тілін оқытудағы мультимедиялық құралдарды пайдаланудың маңызыУ. К. МухамедоваҚорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің 1-курс магистранты,Қызылорда, ҚазақстанАннотация. Қазіргі таңда мектептерде шет тілдерін оқыту мемлекеттік бағдарламалардың біріболып табылады. Аталған жұмыста мектептерде және оқу орындарында шет тілдерін оқытудаәртүрлі мультимедиялық бағдарламалар мен Ғаламтор желі ресурстарын пайдалану мәселесікөтерілген. Мақалада шет тілдерін оқытуда әртүрлі заманауи мультимедиялық құралдар туралы,оларды жалпы сабақта пайдалану және тиімділігі жөнінде сөз қозғалған.Еліміздегі әлеуметтік – экономикалық өзгерістермен бүкіл өркениетті әлемдегі ақпараттықдаму – білім берудің дәстүрлі қалыптасқанжүйесін, әдістері мен технологиясын қайтақарауды талап етуде. Қазіргі ақпараттық технологиялардыңқарқынды даму кезеңінде мектептегіоқу үдерісінің тиімділігі мұғалімнің кәсібидайындығына тікелей байланысты.Соңғы жылдары көз алдымызда адамдардыңәлеуметтік, мәдени, ғылыми және өндірістікқызмет аясына тікелей әсер еткен компьютерлікреволюция болды. Компьтердің оқу процесінеде тигізетін өзіндік әсерін жоққа шығаруғаболмайды.Шетел тілін коммуникативтік бағытта оқытудамультимедиалық интерактивті технологиялардыпайдалану жүргізілетін сабақтыңтиімділігін арттырады және оқушылардың сабақматериалдарын тез әрі терең түсінуін қамтамасызетеді. Мультимедиалық құралдардыңзаманауи технологияларын енгізу – оқу процесініңмәнін байытады, оқушыларға қатты әсеретеді, балалардың тіл үйренуге деген ынтасынарттырады, оларды шетел тілін ақиқат өмірдеқолдана алуға үйретеді және мұғалім меноқушы арасында тығыз байланыс орнатуғамүмкіндік береді. Қазіргі білім беру саласындакөтерілетін өзекті мәселелердің бірі жаңаақпараттық технологияларды орта мектептердеқолдану тиімділігі. Бұл шетел тілін оқытудыңжаңа техникалық құралы ғана емес, соныменқатар тілді үйретудің жаңа форма мен әдісі ретіндеқарастырылып отыр. Шетел тілін оқытудыңнегізгі мақсаты оқушының коммуникативтімәдениетін қалыптастыру және дамыту,оның шетел тілін практикалық қолданыста пайдалануқабілетін дамыту[1, 239].Сондай-ақ, мультимедиа арқылы шешілетіннегізгі мәселелер қатарына: тілді білушіменшынайы коммуникация орнату; оқу – тәрбиеүдерісінің барлық қатысушыларын орталық ақпараттықжүйеде сақталатын ақпараттық қорменқамтамасыз ету; мұғалімдер арасында ты-ғыз қарым-қатынас орнату; педагогикалық тәжірибемен дидактикалық материалдарды айырбастаудыжүзеге асыру т.б. жатқызуға болады.Мультимедиа – ақпаратты дыбыстық жәнебейне түрінде өндеуді жүзеге асыратын, бағдарламалы– ақпараттық құралдар жиынтығы.Мультимедиа аудандық, жергілікті және әлемдікжелі бойынша дыбыс шығаруға, бейне жіберуге(мысалы, дара бейне конференцияларжүргізу үшін) арнап жасалынған. Интерактивтірежимдегі графика, анимация, сурет, бейне,дыбыс, мәтін қолдану интегралды ақпараттықортаны құрады, сол себепті қолданушы жаңасапалы мүмкіндіктерге ие болады.«Tell me more», «Английский: путь к совершенству»,«Encyclopedia Britannica» т.б. сияқтымультимедиалық құралдар сөйлеу дағдысындамытуға бағытталған (жеке дара немесе топболып оқу, жазу, тыңдау, сөйлеу, әр түрлі грамматикалықматериалдарды түсіну, қайталаужәне жаттығу). Бірақ, мұғалімнің өзіне қажеттіматериалды оқушыларға түсіндіру тәсіліндұрыс таңдай білуі аса маңызды. Мәселен, мұғалімөзі құрастырған бағдарламаларды PowerPoint – та жасалған тұсаукесерді пайдаланыпбалаларға түсіндіре алады. Бұл бағдарлама өтеыңғайлы әрі оқушыларды шығармашылық тұрғыданойлануға және жасаған жұмысын сыныптастарынакөрсетуге ынталандырады. Аталғанжобалық жұмыстың артықшылығы белгілі,сондықтан ол түрлі пәндерді, соның ішінде шеттілдерін оқытуда кеңінен қолданылады.Жобалық жұмыстың тағы бір артықшылығы– оның жеке адамға арналған жұмыс түріекендігі, өйткені онда оқушы өзі, отбасы жәнежеке қызығушылықтары туралы көрсете алады[2, 22]. Жобаны дайындау барысында оқушыларөздерін қызықтыратын тақырыптармен танысады,анықтамаларды ақтарады, өзге адамдарментілдеседі, суреттер іздейді, тіпті өзбетінше аудио және видео материалдардыдайындайды. Түрлі тілдік деңгейдегі балаларбелгілі бір тақырып бойынша өз ойын, пікірінҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

232У. К. Мухамедоваайтуды үйренеді. Жұмыс осылайша, оқушылардыңойлау қабілетін, танымдық белсенділігін,бірлесіп жұмыс жасау икемін дамытуғакөмектеседі.Сондай–ақ, электронды интерактивті тақталармультимедиалық материалдардың электрондымазмұндарын оқу процесіне енгізудіңтиімді тәсілі болып табылады. Сабақ материалдарыинтерактивті тақтада анық көрсетіледіжәне баланы белсенді қатысуға ынталандырады.Шетел тілінде алдын – ала дайындалғанмәтіндер, жаттығулар, әр түрлі сипаттағы түрлі– түсті суреттер, шетелдік мультимедиалықаудио мен бейне т.б. сабақ материалын түсіндіруге,тілдің грамматикалық және лексикалықбірліктерін бекітуге, баланың білімін қадағалауғажәне оның өзін – өзі басқаруына көмектеседі.Интерактивті тақта компьютердің пернетақтасын,мониторын және «тышқанды» пайдаланбауғамүмкіндік береді. Барлық қажеттіәрекетті арнайы маркер немесе тіпті монитордытүрту арқылы жүзеге асыруға болады. Бұлоқу бағдарламасын түсіндіру сапасына тікелейоң септігін тигізеді. SMART Board интерактивтітақтасымен бірге SMART Notebook бағдарламалыққұрылғысы жүреді [3, 104 ]. Ол әр түрліақпаратты (мәтін, бейне, схема, кесте, белгі менсуреттер) қосатын жазбаларды құрастыруғажағдай жасайды.Әрине, ең басты мультимедиа ретінде Интернетжелісі туралы тоқталып өткен дұрыс.Себебі, жоғарыда айтылған барлық бағдарламалыққұрылғылар дәл осы желі арқылы жүзегеасырылады.Қоғамның күрделі тіршілік әрекеті компьютерлікақпараттық технологияның пайда болуына ықпал етіп, «Интернет» ұғымын өміргеенгізді. Аталған сөз халықаралық желі дегенмағынаны білдіреді (INTERnational NETwork).Интернет – дүниежүзіндегі компьютерлер менсерверлер жиынтығы, ал қол жеткізуге болатынақпарат көлемін тіпті бағалаудың өзі қиынғатүседі. Бір немесе бірнеше мемлекеттің аумағындаорналасқан желілер ғаламдық деп аталады.Интернет – миллиондаған компьютерлердібір алып желіге біріктіретін, ақпаратқашексіз қол жеткізу және түрлі амалдарменқатынас жасау мүмкіндігін ұсынатын дүниежүзіндегі ең үлкен және ең танымал желі. Интернет– ресурстарға талдау жасағанымыздаРесейде бастауыш мектептер http://www.ed.-gov.ru, http://www.kic.ru, http://ioso.narod.ru,http://som.fio.ru, www.nachalka.com, http:// www.altai.fio.ru, www.tehnologiya.ucoz.ru, www.openclass.ru,Қазақстанда www.mektep–rk.kz, www.sabak.kz, www.schools.kz сияқты Интернет –ресурстармен қамтамасыз етілгенін анықтадық[4, 18].Қазіргі таңда барлық мұғалімдердің алдындазаманауи технологияларды пайдалану негізіндеоқу мазмұнын одан әрі жетілдіру мақсатындаӘлемдік желіні қолдану мәселесі туындапотыр. Ғаламтор ағылшын тілін үйренуде бұрынбелгісіз болған жаңа мүмкіндіктерді ұсынады.Оларға: сабақ мазмұнына желідегі материалдардыенгізу; жоба жұмысы бойынша оқушылардыңжеке ізденістерін жүргізуге көмектесу;әр түрлі деңгейдегі желі материалдарынпайдалана отырып, оқушылардың оқуға дегеникемділіктерін дамыту және жетілдіру; өзарахат алмасу нәтижесінде білім алушылардыңжазу дағдысын дамыту; шет тілінің заманауисөздіктерінің көмегімен сөз қорын қалыптастыру;желі арқылы басқа елдердің мәдениеті,әлеуметтік және экономикалық жағдайы туралымәліметтер табу, оларды талдауды үйренужәне т.б. жатады.Қазіргі таңда оқушының тілді практикалықтұрғыдан меңгеру үшін қолайлы жағдай жасау,тиімді әдіс таңдау, яғни оқушының қызығушылығымен шығармашылық белсенділігін арттырумұғалімнінің негізгі міндеті болып табылады.Жаңа ақпараттық технологиялардықолдану, Интернет ресурстарды, заманауи педагогиқалыққұралдарды қолдану әдістеріоқушының қабілеті мен білім деңгейін есепкеала отырып жеке жұмыс жасауды, соныменқатар жеке тұлғалық әдісті дамытуды қатамассызетеді. Психологтардың көзқарасы бойыншажеке тұлғаның қалыптасуына когнитивтік, мотивациялықжәне мінез – құлықтық жағдайларықпал етеді.Когнитивтік жағдайлар – Интернет – ресурстардыпайдалануға бағытталған белгілі бір білімдердіңжиынтығы, бұл бұдан басқа да күрделібілімдерді игеруге көмектеседі.Мотивациялық жағдайлар – жаңа құндылықтысезіну мен бағалау арқылы анықталатынзерттеу қызметінің құрылымы ретінде қаралады.Мінез – құлықтық жағдайлар – Интернет –ресурстарды пайдаланудың қалыптасуына ықпалетеді, ғылыми құндылықтарды игерудіңшынайы қимылдарын көрсетеді, жүзеге асыруғаарналған түрлі педагогикалық ілімніңжиынтығы жөнінде нақты әрекеттерді дәлелдейді.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Шетел тілін оқытудағы мультимедиялық құралдарды пайдаланудың маңызы233Шетел тілін үйрететін компьютерлік бағдарламалардакелесідей жұмыс түрлері бар:- тілдік қорды дамыту;- дыбыстау қабілетін дамыту;- диалогтік және монологтік сөйлеу формаларынаүйрету;- жазуға үйрету;- грамматикалық аспектілерді үйрету.Ғаламторды пайдалану аумағы күннен –күнге артуда. Ғаламтор көмегімен оқытушымен оқушы кез келген уақытта әлемнің кезкелген жерінен қажетті ақпаратты жылдам әрінақты таба алады. Мәселен, елтануға қатыстымәліметтер, жастардың өміріне байланыстысоңғы жаңалықтар, газет немесе журналдардағымақалалар, қажетті әдебиеттер тізімін т.б.көптеген ақпаратқа қол жеткізе алады.Шетел тілін оқытуда Ғаламтор көмегіменбірқатар дидактикалық мәселелердің шешімінтабуға болады:- оқу дағдысын қалыптастыру;- заманауи ақпаратты пайдалана отырыпжазу дағдысын қалыптастыру;- оқушылардың сөздік қорын байыту;- оқушыларды ағылшын тілін оқуға тұрақтытүрде ынталандырып отыру;Сонымен қатар, Ғаламтор мүмкіндіктерінпайдалану әдісі оқушылырдың жан – жақтылығын,белгілі бір мәселеге қатысты жеке көзқарасын қалыптастырумен қатар өзге ұлтөкілдері арасында жаңа достар табуға, жәнеолармен тұрақты түрде пікір алмасу арқылышетел тілін дамытуға жол ашады. Ғаламтор арқылыоқушылар тұрақты түрде тест, жарыстармен олимпиадаларға, видеоконференцияларғат.б. іс – шараларға белсенді қатыса алады.Оқушылар өздері зерттейтін ғылыми жобаларғақатысты ақпараттармен өз еліндегі оқушыларменқатар, шет елдерде тұратын оқушыларменде алмаса алады [5, 27].Кеңінен тараған қатынас технологиясы ретіндеИнтернет желісіндегі ақпаратты жіберумен алуға арналған, адамдардың арасындағыоперативті байланысты жүзеге асыратын қызмет(сервис) – электрондық поштаны (E – mail)атауға болады. Электрондық пошта арқылы кез– келген ақпаратты яғни, мәтіндік құжаттар,суреттер, цифрлік мәліметтер, жазбалар жәнет.б. жібере аламыз.Электрондық пошта қызметіне алдын – алақұжатты өңдеу, құжаттар мен хабарларды сақтау,хаттарды басқа адреске жіберу кезіндеболатын қатені тексеріп түзету, жіберілген хабардыалғаны жайлы хабарлау, ақпаратты алужәне сақтау, шолу мүмкіндіктерін жатқызамыз.Мұғалім электрондық поштаны төмендегідейсәттерде қолдануы мүмкін:– оқушылармен ақпарат алмасу үшін (кеңесберіп, бақылау жұмыстарын жіберіп, асинхрондырежимде дәріс беру үшін, яғни, алдын –ала дәріс мәтінін жіберіп, артынан кеңес берумақсатында).– Off – line режимінде қашықтан сабақжүргізу;– кеңес беруді ұйымдастыру;– оқушылардың өзара ақпарат алмасу арқылыбірін – бірі оқыту.Тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыруүрдісінің мінез – құлықтық саласы шығармашылықболып табылатын, креативті іс –әрекетке бағытталған.Оған қоса, ақпараттық жүйе ретінде Ғаламторөз пайдаланушыларына басқа да ресурстардыұсынады: 1) телеконференциялар (usenet);2) видеоконференциялар; 3) өз мәліметтеріненгізу мүмкіндігі, өзінің жеке бетін қалыптастыру(homepage) және оны Web – серверде орналастыру;4) ақпараттық ресурстарға қолжетімділік;5) анықтамалық каталогтар (Yahoo!,InfoSeek/UltraSmart, LookSmart, Galaxy); 6) ізденісжүйелері (Alta Vista, HotBob, Open Text,WebCrawler, Excite); 7) желіде сөйлесу (Chat).Аталған қызметтер сабақта кеңінен пайдаланылуымүмкін [6 ].Сабақта компьютерлік технологиялардықолдану мақсатын, мәнін және мүмкіндіктерінанықтай отырып, мұғалім мына қағидарлардыесте сақтауы керек:- оқушылардың денсаулығына психика-лықжәне физикалық тұрғыдан зақым келтірмеу;- олардың мультимидиалық құралдардықолдана алу қабілетін қалыптастыру;- оқушыларға оқу бағдарламасын арнайықолданбалы компьютерлік бағдарламалар арқылысауатты әрі нақты түсіндіру.Мемлекетте білім жүйесін жаңарту процесіжүріп жатқан қазіргі таңда мұғалімнің кәсібиқызметіне қойылатын негізгі талап ақпараттықтаным болып табылады. Ал, мультимедиалыққұралдарды қолдану оқу барысын жеңілдету,одан әрі дамыту мен оқушыларға оқу материалдарынжеткізу мақсатын көздеуі тиіс.Әдебиеттер:1. Пассов Е.И. Основы коммуникативнойметодики. – М.: Русский язык, 1989. – 239 б.2. Полат Е.С. Метод проектов на урокахҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

234У.К. Мухамедоваиностранного языка // ИЯШ. – 2000. – № 2. –22 б.3. Могилёв А.В. Интернет приходит в школу. –Воронеж, ВГПУ, 2001. –104 б.4. Полат Е.С. Интернет на уроках иностранногоязыка// ИЯШ. – 2001. – № 2. – 18 б.5. Полилова Т.А., Пономарева В.В. Внедрениекомпьютерных технологий в преподаваниеиностранных языков. // ИЯШ. – 1997. – №6.– 27 б.6. Электронные интерактивные доски SMARTboard – новые технологии в образовании /http://www.smartboard.ru/* * *Основной целью изучения иностранного языка в школеявляется формирование коммуникативной компетенции,которая предусматривает формирование способности кмежкультурному взаимодействию. В данной статье рассматриваютсяразные методы использования мульти-медийныхпрограмм и интернет-ресурсов как наиболее эффективныхметодов преподавания иностранного языка вшколе. Интернет предоставляет уникальные возможностидля изучения иностранного языка, создавая естественнуюязыковую среду.* * *The main aim of the teaching of a foreign language is theformation and development of communicational culture. Theobjectives of the following article are to create the conditionsfor successful implementation of the multimedia programmesand Internet sources as a means of communication. TheInternet creates the tremendous opportunities for learners of aforeign language; it creates the natural communication environment.Б. Мұқай әңгімелеріндегі өмір шындығының көркемделуіЖ. НуркадыроваАбай атындағы ҚазҰПУ-дың I курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Бұл мақалада Б. Мұқай әңгімелерінде адам болмысын философиялық, адамгершілікэстетикалықтұрғыдан бейнелеуге ұмтыла отырып, балалық кезеңге тән адам бейнесін сомдауғақалам тартқан туындылары жайында айтылады.Б. Мұқай әр түрлі тақырыпта оқырманынелітіп, өмірдегі болып жатқан көріністі көркемдепжаза білген туындыгер. Қазақ жаңа әдебиетініңбастау қайнарында тұрған құдіреттіталант иелерінің бәріне тән ортақ асыл қасиет –көпқырлылық. Бұл ерекшелікті драматург,прозаик Б. Мұқай шығармаларынан да көругеболады. Жазушы әңгімелері көркемділігімензамана мәселелерін дөп баса суреттеуімен оқырманынелітеді.Жазушының өзімшілдік пен қара бастыңқамын күйттеген менмендіктен безіндіру мақсатындағыдүние құбылыстарына үңіле отырып,көркем сыр түйген әңгімесінің бірі –“Жаңбыр жауып тұр” әңгімесі. Бұл – автордыңалғашқы туындыларының бірі. Әлі де жазушыныңстилі мен көркемдік саралауы толыққалыптаса қоймаған уақыт еншісіндегі бұләңгімедегі айналадағы дүние құбылыстарыпайымдалып, кейіпкердің жан әлеміндегі құбылыстардағыоның өз ойын, ішкі толқуы түріндесипатталады.Адам баласының мінез-қырларының әр қилылығынескере отырып, жағымсыздықтыңара-тұра кездесетінін жоққа шығаруға болмайды.“Внутренний монолог позволяет казах-ским писателям точно ставлят глубинные тенденцийобщественного прогресса через образнуюи метафорическую “запись” движения интимно-личных,гражданских и социальных чувствв их единств” [1, 198 б.]. Туындыда кейіпкердіңішкі монологы арқылы шегіністер жасалып,кейіпкер ойымен өрбіп отырады. Көркем шығармалардағыавторлық ұстаным-ның айқынкөрініс табуының басты кілті – ішкі монологболып табылады. Әдебиет зертеушісі М. Атымов:“Ішкі монологта көбінесе сөйлеуші адам өзөмірінене өзінің ішкі жан дүниесіне тереңдейеніп, өз психологиясынан хабарадар береді.Жазушы қаһарманның өзімен өзі сөй-лестіруарқылы оның өзінен басқа жанға сез-діргісікелмейтін жасырын сырларына дейін оқушыныжетектеп, ертіп апарады” [2, 70 б.], деп ойтүйеді. “Жаңбыр жауып тұр” әңгімесін-дегіжауып тұрған жаңбыр шығарманың ішкі мазмұнын,идеялық сапасын байытып, оқыр-мандыкөңілсіз бір жағдайға дайындағандай. Яғнитабиғат пен болашақ оқиға сипаты пейзажаясында өмірдің әлеуметтік сырын ашуға арқауболған. “Көркем шығармада табиғат баршаобъективты болмысымен суреттелген күнде де,адам өмірінен алатын рухани эстетикалықISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. Мұқай әңгімелеріндегі өмір шындығының көркемделуі235мәнімен бірлікте бейнеленбек. Кейіпкер психологиясындабелең беретін сан қырлы эмоционалдыққұбылыстар оны қоршаған әлемге көзқарасы,нақты бір кезең, сәттегі экспрессивтыжан толқыныстары арқылы неғұрлым толымдыөрнектелетіні дау тудырмаса керек” [3, 34 б.]деген зерттеуші ғалым Б. Майтанов тұжырымынасүйенсек, әңгіме бойындағы жаңбыркейіпкер әлеміне өзгеріс енгізуге күш салуғаарналғандай. Осы жаңбыр аясында жігіттіңойы, толғанысы арқылы кейіпкердің характері,бүкіл адамгершілік идеясы азаматтық нысанасынкөркемдеуге тырысқан. Бас кейіпкер толғаныстарыбарында замана мәселелері көтеріледі.Өмір туралы ой толғайды. Әңгімебарысында жас жігіттің психологиясы бір күйденекінші күйге ауысып отырады. Осы жолдаавтор артық мінездемеден, құрғақ баяндауданіргесін аулақ сала отырып, кейіпкер жан-дүниесіішкі монолог арқылы да, диалог арқылыда ашылады. Көркемдік әлемінде бей-нелеушіамал-тәсілдердің әрбірінің өзіндік қыз-метіндаралап ұғынған, жекелеген табиғатын толықтаныған жазушының ішкі монологтары өміршындығының көркем түйінделеген ше-шімі.Автор – көркем шығарманы қалай жазып шықсада еркі өзінде. Бірақ, кейде оған бағын-байкететін тұстары да жоқ емес. Осы жерде жазушыбаяндаудың шығарма құрылымын ұйымдастыратыннегізгі тәсіл болып табылатынынтура түсінген. Осы тұрғыда Баққожа Мұқай датаңдаған тақырыбымен соған үйлес кейіпкерінішкі ойына бағындыра отырып, сәтті көркемшығармалар жазып шыққан.Бұған қоса, осында суреттеліп отырған негізгісарынға үндес етіп, сол ортаның ерекшеліктерімен болмысын айқын көрсететінкөркемдік тәсіл ретінде – біз сөз еткен көркемқұралдарды шебер пайдаланаған, аса қажеттілікпенкерегіне жарата білген.Көркемдік толып жатқан элементтер мен олардыңкомпоненттерінің, яғни сюжет пен композицияның,тіл мен стильдің қарым-қатынасы бірлігіненқұралатыны белгілі. Яғни, автордың баяндаумәнерінен жасалады. Баяндаудың сәтті шығуындаавтордың дүниетанымы мен жеке творчестволықбағыты композиция мен сюжет, кеңістікпен уақыт ұғымдары арасындағы байланыстытүсіне білу қабілеті, көркем деталь-штрихтардықолдану машығы үлкен роль атқарады.Кез-келген жазушы шығарманың өн бойындабаяндаудың ерекше ритмді түрін қолданып,негізгі сюжеттік мағына мен кейіпкерлерінкөрсету үшін әртүрлі әдіс-амалдарға бойұрады. Өз кезінің өзекті шындығын кесек-кесектолыққанды образдармен елестетіп, көрсетеді,өз шығармаларында жаңа кезеңге үн қосуменбірге оның аяқ алысын анық аңғарған Б. Мұқайіс-әрекеті, мінез-құлқы нағыз табиғи қалыптабейнеленеген кейіпкерлер сомдауға талпынады.Сөйтіп, өмір шындығының нағыз қайшылықтарыныңбәрін толық мәнінде бейнелеуге тырысты.Ащы шындықты айтып, әлеуметтікөмірдің көлеңкелі жақтарын әшкерелеуге ұмтылған.Ол қаламгерлік қолтаңбасында лиризмніңнәзік қырларын терең игеріп, сәтті қолданыстарғабара алады. Осы тұрғыда Б. Мұқайдыңкөптеген көркем дүниелеріне тән біререкшелік – кейіпкердің жан әлемін бейнелеудегінәзік сыршылдық көңіл-күйнің толқымалықұбылыстарын сезімталдықпен аша білу, шығармадапарасат нышанының адамгершілік сипаттарыменүйлесімді дамуы болып табылады.Жазушының біз атап кеткен шығармаларындабасты идея кейіпкердің іс-әрекеті, әлеуметтіктіршілігі арқылы ғана емес, тебіреністолғаныстары,қуаныш-сүйініші, өмірге көзқарасы,түрлі сезім күйлері арқылы да келісімтабады.Жазушы әңгімелерінен балаң балалық шаққабойлау байқалады. Жазушы өз әңгімелеріндеадам болмысын философиялық, адамгершілікэстетикалықтұрғыдан бейнелеуге ұмтыла отырып,балалық кезеңге тән адам бейнесін сомдауғақалам тартқан туындыларында да қаламгерлігініңтағы бір қыры танылады. Бұл салада“Алғашқы махаббат”, “Жаңбыр жауып тұр”,“Жетімдер” әңгімелерін алуға болады. Аталмышшығармаларда автор бала дүниесіне тереңненбойлап, психологиялық қырынан ашуғатырысады. “Алғашқы махаббат” әңгімесінде мектепқабырғасында қылаң беріп, бойды еліткенмахаббат сезімдерін суреттеп жеткізеді. Авторкейіпкердің сезім суретін, ой толғанысын беріклогикалық фактордың әсері – “көзінің астындатарыдай ғана мөлдір меңі бар” [4, 126 б.]. Мәнсияатты қызға деген сезім оты, балаң махаббатұшқыны болатын. Кейіпкер осы ғашықтықәсерінен ерекше сезімге бөленеді. Осы жердежазушы ізденісі суреткерлік пайымдаулардыңорнын баса айтқан жөн. Олай дейтініміз – лирикалықпарасатты көңіл-күй, ой құшағынанбосанбай, балаң махаббат иесін балалық сезімкүйінде суреттеуі еді. Бас қаһарман өз портретін“тәмпіш мұрын, жітік көз, қара бала” [4,125 б.] деп, таныстыра отырып, өзін Мәнсиямахаббатына тең емес екендігіне күйіне, ойынжалғастырады. Кейіпкердің бойындағы лири-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

236Ж. Нуркадыровакалық толғаныс іспетті бұл әңгіме жазушыныңжас кезеңнің бір аспектілерін ашуға бой ұруғаталпыну әрекеті сынды. Себебі, нәзік лиризмгетолы шынайы әңгіме ғашықтық сезімнің толғанысы.Бас кейіпкер – Бекен ғашық қызы,сыныптасы Мәнсияға ғашық болып, оның үйініңсыртынан қызды аңдып, көргеніне жүрегіалып-ұшып жүгіреді. Бірде ол өзінің сыныптасы,шығарма кейіпкерінің бірі Айдарбектіңде Мәнсияны аңдитынынын байқайды. Айдарбекте қызға ғашық. Бірақ ол кемістігіненқызға өз сезімін жеткізе алмай, іштей қорланады,намыстанады. Оның қалада оқитынағасы Қайдарбек қызды сыртынан естіп, інісіненқызға хат беріп жібереді. Жас қыз студентжігітті ұнатып, кездесіп жүреді. Осы ғашықтықтыңаяғы Айдарбек өліміне әкеліп соғады.Мәнсия басқа мектепке ауысып кетеді.Міне, шығарма оқиғасы осындай аянышты жағдайменаяқталады. Бірақ, авторлық шешімменбой алған көркем дүние аясында нәзік лиризмөрнектері тоғысып, оқырманды ерекше әсергебөлейді. Балаң махаббат иесі Бекен сезімі оныңхарактерлік қырын аша түседі. Осы кейіпкератынан әңгімеленеген туындыда оқырман Айдарбектенде, оның ағасы Қайдарбекпен, Мәнсиямен,тіпті Шәуенмен де танысады. Осындайобраздың хал-күйін, мінез-құлқын, қуанышашуын, харктерін ашуында саралап мүсінделегенішығарма бойнынан көрініп тұрады. Баскейіпкер өзіндік сезімін ғашығына жеткізе алмағанынақорланады, және қызға ғашық Айдарбектіменсінбейді, қызғанады. “Мәнсияныңжанында Айдарбек кім, аяғы кем, әкесі жоқжетім. Қыз оған пысқырап та қарамайды.Мәнсияның Айдарбекке күле қарағанын көргенемеспін, жылан көрген кірпідей жиырылып,қашқақтап жүреді. Соны біле тұра, қыздыңсоңынан жүгіруі Айдарбектің ақымақтығы. Еңболмаса қыз қарарлық келбеті болса бір жөн.Шегір көз, жалпақ бет. Мәнсияның иығынан-ақкеледі. Дәмесінің зорын жаманның” [4, 129 б.].Осылай менсінбеген кейіпкеріміз бірақ шығармабарысында Айдарбекпен тауласып, басынанөткен оқиғалар тізбегінде, оның жанындағыой мен сезімдер ағынын сезініп, күйініштерімен күйіктерін бірге түсінеді, өзараұғынысып, ортақ мәмілеге келеді. Яғни, олсыныптасының ірілі-ұсақты оқиғалар тұсындакөреген әрі адамгершілік тұғыры биік жанекендігіне көз жеткізеді. Автор өз тарапынанбұндай шешімге жетуде түрлі оқиғалардышиленістіре түседі. Осы шиеленістің бір ұшыағасы Қайдарбектің іс-қимылының дөрекілігі,ой-танымының таяздығының салдарынан жасағанәрекеттерінен шығады. Бұл көркем шығармадағытартыстардың шиеленістерге ұласуынаәкеліп соғады. “Мәнсияның жыламсырағандаусы естілді.- Қойыңызшы! Мұның не? Айқайлаймын!Айдарбек орнынан атып тұрды да маған қарады.- Баршы, маған ұят қой, - деді жыламсырап.Орнымнан ұшып тұрып, өзен жаққа қарай жүгірежөнелдім…- Неге ұрасың? – деді Қайдарбек жақындапкеліп. – Қызғанасың ғой.- Жоқ! – дедім асып-сасып. Жүрегім ал кептуласын” [4, 145 б.].Осындай тартыс шығарма барысында авторлықшешімін табады. Соңғы тартыс әрекеттіңаяғы Айдарбек өліміне әкеліп соғады. ОқырманҚайдарбек әрекетінен жиренеді. “Қыспен біргебір семестірін аяқтап, Қайдарбек жетті. Өзікәдімгідей өзгеріпті. Шашын өсіріп жіберіпті,қияқтай мұрты бар, бұрынғысынан ашаң, бойыда сәл сұңғақ тартқан сияқты. Қашан көрсеңаузынан сигареті түспейді. Келгелі бері алшаңбасып, көшеде жүр” [4, 148 б.] дейтін сипаттауларарқылы жазушы бұл бейнені өркөкірек,дәрменсіз етіп көрсеткісі келеді. Оқырманынажауабы қиын біраз сауалдар тастап ойлантады.Неге шығармадағы ең көркем де әдемі қыз балаосындай жігітке ойы кетіп, ғашық болады,Айдарбектің танымайтын адамдар арасынакөпір сала отырып, сенімсіз көңлінің олардыаңдуы сынды жайттардың сырын ашуғаталпынтады. Шығарманың көркемдік қуатыосында. Шығармада “ - Әкем көріп қойса ұрсады”[4, 136 б.] – деп әке қаталдығынан сескенетінМәнсия мінезіндегі ұяңдық та нанымды.Ал, Айдарбектің ағасын өзі ғашық қызбентабыстыру әрекеті оның мінезінің осалдығынкөрсетеді. Жазушы көркемдік шешімін табабілген аталмыш әңгімеде қаламгердің өміргекөзқарасы, байламы мен пайымдауы - әңгімебойындағы негізгі және қосалқы кейіпкерлердіңсыр-сипаттары мен жан сезімдерінің, әрекеттерініңтіпті өмір жолдары мен характербітімінің өзгеше өрнектелуі арқылы өріледі.Қысқасы, автордың проза әлеміне ендеп келгенкезеңде қаламынан шыққан шағын әңгімедесуреттелген кезеңнің жаңаша болмыс-бітімі бархарактерді кездестіреміз. Бұл тек әдеби, көркемхарактерлер емес, өмірдегі өз орындары қалыптасқанадам ретінде жанының жаратылысымен,барша қайшылығымен көзге түседі.Міне, сондай кесек характердің бірі – Айдарбек.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Б. Мұқай әңгімелеріндегі өмір шындығының көркемделуі237Мінезі сан қырынан суреттеліп, адамгершілікіс-әрекетінің нанымдылығымен көзге ерекшетүсетін образ, әңгіме барысында кейіпкердіңпсихологиясы, характері нақты көркемдік жинақтауларменанық суреттелген. “Айдарбекорыннан атып тұрды да, маған қарады.- Баршы, маған ұят қой – деді жыламсырап”[4, 145 б.].Автор кейіпкердің болмысындағы ұяңдықты,кішіпейілділікті оның осындай сөз саптауларыарқылы және оның толғанысы арқылыашып береді. Белгілі ғалым Рымғали Нұрғалиев“Кейіпкер сөзін белгілі мақсатқа ойластырғандаәрқашан мінез жасау, психология беру талабыбір бүйірде жатпақ” [5, 140 б.], дегенінесүйенсек, жазушының кейбір психологиясын,мінезін, оның өзіне ғана тән тұлғасын ашудадиалог яғни кейіпкер сөзін пайдалануын алуғаболады. Оның бітім тұлғасы әсіресе Бекенменарасындағы диалогтардан көрінеді.“ - Қайдарбек оны сүймейді – деді ол күйініштіүнмен.- Неге?- Білмеймін өзі айтты ғой.- Мәнсияға жаным ашиды, - деді Айдарбеказ-кем үнсіздіктен соң. Даусы қалтырап іріпшықты.- Неге? Саған бәрібір емес пе?!- Соны да түсінбейсің бе?” [4, 144 б.].Кейіпкердің жан тазалығын, екі ұдайы сезімдібасынан кешіріп, нақты шешім қабылдайалмауын, кейіпкер характерімен тікелей байланыстырғанәңгімеде автор өмірдегі шынайәрекеттерден көркемдік шешім түйіндейді.Шығарма соңындағы Айдарбек өлімі характербойындағы қайсарлықтың ашылуы. Ал, Мәнсияобразын автор шығармада оның ішкі жандүниесін,бітім-болмысын бір арнайы жайларменбедерлемейді. Тек оның ой-түсінігі, дүниетанымыБекен яғни, бас қаһарман көзқарасыменоқырманға ой салады. Ал Қайдарбектіңсыртқа жылтырап көрінетін сырбаз бейнесібасына іс түскенде барынша ашылып, ішкікереғарлығы толық көрініс береді. ӘңгімедегіҚайдарбектің тоғышар, менмен мінезін ішкідүниесінде болып жатқан өзгерістерді ұтымдыдетальдар арқылы ашып, күнделікті өмірдегіҚайдарбек сынды бейненің типтік психологиясыншыншыл өрнектейді. Осындай руханикемшін жандардың өмірде адалдық пен ізгіліккекедергі болатынын ұғындырады. “Психологизммен әлеуметтік жағдайдың өзара байланысықай ретте адамның өз жанымен арпалысыныңнәтижесінде жүзеге асады. Әлеуметтікжағдай мінезге, характерге сырттан келіпқозғау салатын секілді” [6, 184 б.].“Қайдарбек те бір нәрсені білген болуыкерек, иығы сөлбірейіп түсіп кетті, монтайсыпбейкүнә адамның кейпіне енді. Балалар онықоршап алды. Мәнсия жылап жіберді. Қайдарбекжалт бұрылды да, тырағайлап қаша жөнелді,бір топ бала оны тұра қуды” [4, 141 б.]. Кейіпкердіңмінез табиғатын шығарманың идеясыменқиюластыра, шындықпен астастыра отырып,оның бітім-тұлғасын автор әр қырынан сипаттауарқылы, жағымсыз тұсын әшкерелеуге тырысады.Шығарма соңындағы өз інісінің өлімінесебепкер болуы шығармадағы тартысты шиеленістіріп,трагедиялық шешіммен аяқталуыоқырманын да қоса тебірентіп, ойға шомдырады.Кейіпкерлердің күрделі жан-дүниесіненхабардар етеді. Оқырман Қайдарбек бейнесіненқара басының қамын күйттеген, тоңмойын,нәзіктік пен сұлулықты сезіне білмейтін, адамжанын түсіне алмайтын дөкір адамның мінезінкөріп жиіркенсе, Айдарбек, Бекен бейнелеріненнәзік жанды кіршіксіз таза жүректі, сезімталадамдардың жан дүниесіне үңіледі. Сонымен“Алғашқы махаббат” әңгімесінде де жазушыбүгінгі күннің мәселесін көтеріп, адамгершілікпен адалдық сезімдерін дәріптеу арқылы жамандықдертімен күресу проблемасын, өзімшілдік,эгоизммен күресуді уағыздайды.Әдебиеттер:1. Виноградов В.В. О языке художественнойпрозы. – М.: Наука, 1980. – 360 с.2. Пірәлиева Г. Ішкі монологтың кейіпкерпсихологиясын ашудағы көркемдік қызметі:Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1996.3. Қаратаев М. Әдебиет және эстетика // Таңдамалы:3 т. – Алматы: Жазушы, 1974. – 2т.4. Мұқай Б. Алғашқы махаббат: Хиқая менәңгімелер. – Алматы: Рауан, 1993.5. Нұрғалиев Р. Күретамыр. – Алматы: Жазушы,1977.6. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. – Алматы:Ғылым, 1977.* * *Статья посвящена анализу рассказов Б. Мукая, вкоторых натура человечества описана с точки зренияфилософии и эстетики гуманизма. Произведения передаютцельный образ человека, свойственный его детству.* * *The article analyzes stories of B. Mukai in which nature ofhuman being is described in terms of philosophy andaesthetics of humanism. Article also focuses on other works inwhich the image of human being inherent to childhood isdescribed.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

238С. К. СериковаПоэтика адресата в лирике Бахыта КаирбековаС. К. Сериковадокторант PhD III курса КазНПУ имени Абая, Алматы, КазахстанАннотация. В статье рассматриваются образ адресата и фигура обращения как структурногокомпонента поэтического языка, а также формы их проявлений в лирике казахстанского поэта Б.Каирбекова. Всесторонне анализируются виды адресатов, переданные через местоимения «ты» и«вы», которые создают такие смысловые блоки, как любовь, дружба, город и т.д. Разнообразиеадресатов (родной город, адресат предметный и обобщенный, адресат-возлюбленная и реальныйадресат из окружения поэта, автокоммуникативный адресат и др.) демонстрирует не толькоэстетику парности и преобладание диалогизма, но и образное богатство лирики поэта.Контаминация публицистичности и лирической интонации в стихотворениях также связана собразом адресата.Бахыт Каирбеков – поэт, переводчик, кинорежиссер,сценарист, заслуженный деятелькультуры Республики Казахстан, член Союзаписателей Казахстана, член Союза кинематографистовКазахстана. Из-под пера Б. Каирбековавышло шесть поэтических сборников, вего переводах увидели свет произведенияказахской классики и современной литературы.Лирика поэта привлекает внимание исследователямногообразием поэтических средств.«Существенным (конститутивным) признакомвысказывания является его обращенность ккому-либо, его адресованность... Высказываниеимеет и автора, и адресата» [1, 466]. Настоящаястатья посвящена образу адресата и обращениюкак структурному компоненту поэтическогоязыка, а также формам его проявления в лирикепоэта. Материалом исследования являетсяпоэтический сборник Б. Каирбекова «Глаголжить».Аристотель утверждал, что «речь слагаетсяиз трех элементов: из самого оратора, изпредмета, о котором он говорит, и из лица, ккоторому он обращается; оно-то и естьконечная цель всего (я разумею слушателя)» [2,25]. Этот слушатель и выступает в ролипоэтического адресата. Последний позиционируетсяв форме обращения – слова или словосочетания,которое грамматически не зависитот всего предложения и выражается в видеслова или словосочетания со звательной интонацией.У обращения нет конструктивныхсвязей с членами предложения, ему свойственныинтонационная обособленность и непосредственноевыражение контакта с адресатом речи.Всё это создает исключительные условия дляупотребления обращения в поэтической речи.Термины «адресант» и «адресат» обозначаютпару «отправитель» и «получатель», врезультате общения между которыми возникаеткоммуникативный акт. Функция и значениеэтой пары выявляются по их отношению ктексту.В поэзии Б. Каирбекова есть ряд ключевыхтем. Это темы любви, дружбы, поэзии и творчества,природы, родной земли. И одна из нихсвязана с городом Алма-Атой.И вот в толпе иду.Стою на остановке.За поручни хватаясь,лезу напроломв твою судьбус привычною сноровкой,я – школьник твой,я в свойвернулсядом…Нет!Никудаот этого не деться:наклонныхулицширь,кварталов прямота,и встречноес горыприветливое бегстволиствы твоей,моя Алма-Ата! [3, 5] 1 .Б. Каирбеков использует обращения, выраженныесуществительными, в основном этоимена собственные – топонимы, в частности, ванализируемом стихотворении – это названиегорода «Алма-Ата». Поэт родился в этомгороде, здесь прошла его юность и здесь еговпервые посетила муза.________________1 Далее страницы по этому изданию указываются в тексте.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Поэтика адресата в лирике Бахыта Каирбекова239Обращения этого стихотворения можно разделитьна две группы:1. Прямое обращение с обращением-именем(«моя Алма-Ата») и обращением-номинацией(«мой город») в совокупности с притяжательнымместоимением создают интонациюдоверительности и близости отношений междуадресатом и адресантом. В рифмопаре собращением «прямота – Алма-Ата» зашифрованаточная топографическая особенность улицэтого города, расположенных прямо перпендикулярнодруг к другу.2. Четырежды употребленное в разныхпадежных вариациях местоимение «ты»,создавая образ имплицитного, скрытогообращения, показывает, что город все времянаходится в поле зрения лирического героя, онсловно дышит им и с ним. Через личноеместоимение 2 лица «ты» отражается тесныйконтакт, взаимопроникновение между говорящими получателем: «лезу в твою судьбу» и«я - школьник твой». Полное единение выражаетфраза: «я с тобой».Поэзия Б. Каирбекова держится на эстетикепарности. Для внутреннего равновесия емуобязательно нужен кто-то, второй, другой. Этои город, и возлюбленная, и собеседник, иприрода, и предметный мир, т.е. мир во всемразнообразии. Адресант чаще выступает вформе 1 лица («я»), а адресат – 2 лица («ты»),что способствует созданию иллюзии достоверностиобращения, сокращения дистанции междуговорящим и тем, к кому обращаются.Пример адресата из мира вещей находим встихотворении «Последние каникулы»:…Ах, створка аппаратная,Откройся и вместикусочек необъятногоВ глазастый объектив…Ах, створка аппаратная,спеши, спеши схватить,остановить мгновение,пока еще легкаулыбка, и в движении –не замерла – рука…[6].Как видим, в стихотворениях Б. Каирбековак речевому общению имеют отношение нетолько лица одушевленные, но и неодушевленныепредметы. Здесь перед нами явноеобращение: глаголы, побуждающие к активномудействию, форма повелительного наклонения.Кроме того, обращение выступает вкачестве рефрена: происходит полный повтор вначале каждой строфы, благодаря чему достигаетсяэмоциональное нарастание.Тема любви является одной из главных впоэзии Б. Каирбекова. Адресат в любовнойлирике выражается имплицитно и эксплицитно.В стихотворении «Людмиле» поэт создаетсинонимический ряд обращений, которые передаюттрепетное отношение говорящего к любимойженщине: «милая», «любимая» [28-29]. Изкаскада обращений, представляющих эмоциональнуюи смысловую градацию, состоит целыйстиховой ряд: «жена моя, сестра моя, мойдруг». Обращение к одному и тому же лицу(жене Людмиле) с помощью разных лексическихединиц делает его эмоционально глубоким.Пятикратный повтор местоимения «ты»звучит как заклинание. В другом стихотворении«Времена года» многократный повторместоимения «ты» словно сшивает весь текст иведет к финальному смысловому аккорду:«Жена моя» [28].Во многих стихотворениях с обращением«Ты» адресатом является любимая, возлюбленная;ты – это избранница лирического героя, ккоторой он обращается, выражая противоречивыечувства и переживания:Проходят дни, - и на холсты мои наносятСвои замысловатые оттенки…Но ты опять – рыжеволосая, как осень,Стоишь в глазах – и угловатые коленки,Как у дерев стволы, обнажены.Проходят дни, – и многое похожимСтановится на прежние холсты…Но вновь в толпе друзей, а может быть, прохожих,Такая непохожая, – и все же –Встревоженная юность – это ты! [26].В стихах при этом подчеркивается неповторимость,индивидуальность избранницы, котораяпротивопоставляется другим лицам,становится объектом сравнений, компонентомметафор, символическим образом.Удивительно пронзительное стихотворениеБ. Каирбекова «Зачем ты мне – подстреленнаяптица…» строится на повторе обращения, семантикакоторого раздваивается – это женщинаи птица, а скорее всего женщина-птица. Благодаряигре «мерцающих смыслов» (Ю. Тынянов)образ женщины предстает еще более трепетными ранимым. Точный дистантный повторпервой строки стихотворения с фигурой обращенияв последней строфе способствует созданиюсмыслового кольца безнадежности. Кстати,образ кольца проявляется в стихотворении иВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

240С. К. Сериковавербально - «обручиться». В этом стихотворениивсе построено на игре парности «он» и«она»: «ты - подстреленная птица – Не лекарья!», «подбитая – подбитого», «две тени», «двесвечи». Это еще одна вечная песня о любви:Зачем ты мне – подстреленная птица,Твои усталые поникшие крыла?Не лекарь я! И надо же случиться:Подбитая подбитого нашла.Напрасно мы – две тени, две свечи –Вечерний город меряем шагами,Не стражники, мы – пленники ночи,Неузнанные нашими друзьями.Зачем ты мне – подстреленная птица,Мне некуда и не к кому идти,Чтобы с тобою болью обручиться…Не лекарь – я! Тебя мне не спасти [32].Характерной чертой поэтики любовногоадресата является выдвижение обращения кнему на сильную позицию – в начало текста:«Тебе, как женщине, трудней…» [26]; «Когдатебя привычно на углу…» [27]; «Ты плачешь,милая?..» [28]; «Ты говоришь спасибо мне…»[32]. В этих случаях всё стихотворение приближаетсяк имитации эпистолярного жанра совсеми присущими ему чертами: диалогичностью,интимностью интонации, доверительностьюи задушевностью.Лирике поэта свойственны мотивы философскогосамопознания, углубленной рефлексии.Эта особенность выражена в появленииещё одного типа адресата – автокоммуникативного.Поэт обращается к собственному «Я».Любопытно, однако, что во многих случаях этообращение реализуется через глагол 2 лица иместоимение «ты».Невидяще глядишь,Как по стеклуПрокладывают каплиСледы…А где твои следы? [11].О телефонной будке – карцере надежды –Где ты стоял и слушалГудки монотонные, как дождь… [17].К чему обманывать себя, –Ведь ты хотел иной природы…Немое небо октябряСулит унылую погоду [49].Обнаруживается и переходный вариант: лирическийсубъект в начале стихотворения номинируетсякак «я», а затем – как «ты»:Чтоб всё сказать – не надо много слов.И одного достаточно бывает.Но я не знаю тяжелей оков,Что мне – сказать мешают.Но не сказать нельзя – и все словаТы говоришь не те, и сам же знаешь,Пред кем и в чем ты виноват,Но ты их – повторяешь.Одной из разновидностей самоадресованностив стихах Б. Каирбекова может быть обращениек одной из черт своей личности:Прощай же, половинчатость моя,Как странно на чужбине расставаться…Настало время познавать себя,К родным истокам взрослым возвращаться [60].Или к душе:Что ты ещё сказать хотелаДуша, скажи… [47].Поэт нередко прибегает к автоинтерпретациям.«Традиционная зона автоинтерпретации– рамочные компоненты текста: заглавие иподзаголовки, эпиграфы и посвящения, авторскиепредисловия и послесловия и даже примечания»[4, 29]. Так, в стихотворении, посвященномюной художнице, рано ушедшей изжизни, автор не только обозначает адресата взаголовке («Наде Рушевой»), но и предваряеттекст эпиграфом:Полное имя Нади – Найдан,что в переводе с монгольскогоозначает «вечно живущая»Возможно ли, что ты была,Что ты жила со всеми в этом мире,И жизнь свою, как линию вела,Не ведая ни точки, ни пунктира… [20].Посвящение-обращение к поэту-современникунаходим и в заголовке стихотворения«Другу», и в строке посвящения: «В. Антонову»:Одна у нас нечаянная доля.Одна – и у тебя, и у меня… [35].Единственный случай обращения к адресатуна «Вы» обнаруживается в цикле стихотворений«Встреча», посвященном Белле Ахмадулиной.Адресат цикла назван автором не впривычном рамочном компоненте текста, а вфинале первого стихотворения цикла:Летучей мышью, каплей в темнотуВы канули. Лишь в небе опустеломСтихотворения неясный ультразвукISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Поэтика адресата в лирике Бахыта Каирбекова241Вибрировал высокой нитью белой:«Бел-л-ла…» [22].Имя героини расшифровывается читателеми по узнаваемым деталям портрета:Все черным цветом облегало вас,И шуба не желала застегнуться,И черным было ожиданье глаз,Но кисть бела болезненно, до хруста [22].До сих пор мы наблюдали в стихахБ. Каирбекова обращения к совершенно конкретномуадресату, чаще всего – к реальнойличности. Однако встречаются у него и примерыобращения к адресату обобщенному:В эту ночь, в эту ночь, в эту ночь…Я стучусь в ваши двери, влюбленные.В эту ночь, в эту ночь, в эту ночь…Выходите, встречайтесь, влюбленные! [30].Для произведений казахстанского поэта характеренособый тип публицистичности: экспрессиягражданственности сочетается в егостихах с интонациями лирической задушевности.Это качество становится особенно нагляднымв лиро-эпическом жанре, например, впоэме «Открытое письмо». Здесь полемическийзадор автора обращен, с одной стороны,к адресату-антагонисту (тому, кто обвинилпоэта в подражании), а с другой стороны – кобобщенному адресату – «современнику»:Я гляжу на тебя,современник мой,сверстник, –наш черед настаетза себя отвечать.Потому, современник,я хочу тебе в лучшем –в земномподражать!Соплеменник земной,узнаю я тебяв скулах жестких –вьетнамца, чилийца –живых и убитых…Современник,живой,не убитый,я – понимаю тебя!– Современник мой!Слышишь?Стократподражать тебе будув любви твоейк Жизни, брат! [69-70].Синонимический ряд (современник мой,сверстник, соплеменник земной, современник,живой, не убитый), пятикратный повтор слова«современник», инверсия как сильное средствовыделения слова – все эти приемы акцентируютвнимание именно на обращении к адресату.Диалог между поэтом и его адресатом актуализируетгражданскую позицию автора.Реализация значения адресованности высказыванияможет иметь эксплицитный или имплицитныйхарактер. Разнообразие адресатов(родной город, адресат предметный и обобщенный,адресат-возлюбленная и реальныйадресат из окружения поэта, автокоммуникативныйадресат и др.) демонстрирует не толькоэстетику парности и преобладание диалогизма,но и образное богатство лирики поэта. Контаминацияпублицистичности и лирическойинтонации в стихотворениях также связана собразом адресата. Наблюдения над поэтикойадресата в лирике Б. Каирбекова убеждают насв том, что «фигура адресата является позициеймиропонимания» [5, 14].Литература:1. Бахтин М.М. Литературно-критические статьи.– М.: Художественная литература, 1986. –543 с.2. Аристотель. Риторика. Книга I // Античныериторики. – М., 1978. – 352 с.3. Каирбеков Б. Глагол жить. Стихи. – Алма-Ата: Жазушы, 1982. – 72 с.4. Чернец Л.В., Хализев В.Е., Бройтман С.Н. идр. Введение в литературоведение. Литературныепроизведения: основные понятия итермины. – М., 1999. – 556 с.5. Поэтика: Словарь актуальных терминов ипонятий. / Под. ред. Н.Д. Тамарченко. – М.,2008. – 360 с.* * *Мақалада Б. Қайырбековтің лирикасында кездесетінқаратпа сөздер поэзиялық тілдің құрылымы ретіндекеңінен қарастырылады. «Сен» және «сіз» есімдіктеріарқылы берілген адресат түрлері жан-жақты талданып,махаббат, достық, қала т.б мағыналы бөліктерді құрайды.Адресаттың алуан түрлілігі (туған қала, заттық жәнежалпыланған адресат, адресат-ғашық және ақын айналасындағынақты адресат, автокоммуникативті адресатжәне т.б.) тек қосарлылық пен диалогизмді ғана емес,сонымен қатар ақын лирикасының образдық байлығынбілдіреді. Мағыналары екі ұқсас сөздерден жаңа сөзжасауы мен өлеңдердің лирикалық ырғағы да адресатбейнесімен байланысты.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

242Қ. Тұнғатаров* * *This article considers the addressee image and treatmentfigure as a structural component of poetic language and formsof their manifestation in lyrics of kazakh poet B. Kairbekov aswell. Varieties of target given by pronouns ‘you (ты)’ and‘you (вы)’ which create such semantic blocks like love,friendship, city, etc. Diversity of recipients (home town, targetsubject and generalized, target – the beloved and the realtarget from poets surrounding, auto communicative target andothers) demonstrate not only aesthetics of twoness andprevalence of dialogism, but also figurative richness of poetslyrics. The contamination of journalistic genre and lyricalintonation in poems are also connected with image oftarget.Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» повесіндегі психологиялық параллелизмҚ. Тұнғатаровәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Танымал жазушы Мұхтар Әуезовтің шығармалары тұтасымен тұнған психологизм.Адамдар арасындағы сан қилы тартысты асқан шеберлікпен тамаша суреттей біледі. Жазушы өзшығармаларында ең басты орынға адам тағдырын қоя отырып, оның ішкі жан сарайын көркемдікәдістермен өте әсерлі етіп бейнелейді. Бұл мақалада жазушының «Көксерек» повесіндегіқасқырды адам өмірімен ұштастырып, психологиялық параллелизмді жаңаша қырынанқолданғаны кеңінен зерттеледі.Абай Құнанбайұлының «Махаббатпен жаратқанадамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннантәтті, Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,және хақ жолы осы деп әділетті», - деген ұлағаттысөзіндей Әуезов шығармашылығының даөзекті мәселесі – Адам. Адам - Әлем әдебиетінде,философияда, дінде, халық дүниетанымындағалам жаратылысының мақсатты себебі,тылсым сыры.Әуезов өз шығармаларында көркемдік шығармадағыбатыстық әдістерге жүгіне отырып,қазақ жазба әдебиетінің төңкерістен кейінгіжаңа кезеңіне тыңнан түрен салушылардыңбірі. Батыс әдеби дәстүрінің озық үлгілерінқазақ топырағына әкелді, замана талабына сайқазақ қоғамындағы адамдардың образын сомдады.Яғни, Адам орталық мәселе екендігінанық біле тұра, бұл мәселені замандастар талғамынасай, қоғамның қасаң заңдарына қайшылыққакелмейтіндей жеткізе білу жазушышеберлігінің, ізденісінің сыры. Әуезов шығармасындағыкейіпкерлері қазақтың дәстүрлікөшпелі қоғамының өкілі және жаңа заманкөшіне ілесу талпынысындағы адам.«Еңлік-Кебек» пен «Қорғансыздың күнінде»болсын немесе жиырмасыншы жылдары жазғанбасқа шығармаларда болсын, жас автордыңкүшті жағы да, осал жағы да бірдей бойкөрсетіп отырған. Күшті жағы қайсы еді? Ауылөмірін, ауылдағы тұрмыс, әдет-ғұрыпты жақсыбілетіндігі, халықтың тілі мен әдебиетіне жетіктігі,туған жерді, кең даланы шексіз сүйетіндігі,сонымен бірге әділетсіздікке, озбырлыққа,надандыққа жаны төзбейтін сыншылдығы» [1,13 б.], - деп жазады М.Қаратаев.Шынында да жазушы шеберлігінің сырыоның халқына деген сүйіспеншілдігінде екендігінаңғарамыз. Жазушы шығармаларындағыкөркем сөздер адамның сезім пернелерін дәлтауып, шыншыл да айқын көріністерді бейнелеп,адам қиялын самғау қияға шарлатыпшалқытады. Осындай асқан шеберлік пен суреттеудентуындаған, жануарлар тірлігін бейнелейтінәйгілі шығармасы – «Көксерек».«Көксерек» повесі жөнінде зерттеуші ғалымР.Нұрғалиев былай деп пікірін білдірген: «Әуезовтің«Көксерегі» - реалистік әдебиет дәстүрітудырған мотивтерді, шеберлік палитрасындағысан алуан бояулар мүмкіндігін өз мұратынаорай өнерпаздықпен жаңғырту арқылыжазылған жаңа тынысты шығарма. Автор шағынкөлемге мол мағына сыйдырған. Бейнелепотырған болмыстың қыр-сырларын бажайлайтаныған суреткер зады ежіктеуден, мыжыматәптіштеуден бойын аулақ салып, жинақылыққа,тамшы арқылы көл суретін, тас арқылытау кеспірін елестетуді эстетикалық мұраттұтқан. Бұл образ табиғатына сандық белгіденгөрі сапалық ерекшелік хас екендігін айқындап,әсемдіктің гармонияға, симметрияға, тұтастыққакіндіктестігін тағы да тиянақтай түседі»[2, 221 б.], - дейді.Шындығында да шығарманың көп ізденгендіктіңжемісі екендігі көрініп тұр. Шығармадақысқа болса да, тұтастай бір өмір қамтылған.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» повесіндегі психологиялық параллелизм243Жазушының оқырман жүрегіне жол тапқансүбелі шығармасы ертеректе қоғамдық саяси ойпікірге жат шығарма деп табылса, бүгінде классикалықшығарманың үлгісі ретінде көпшіліктамсана қарайды. Осы шығармаға не себепті«қасқыр» бейнесі өзек болды?Қасқыр қазақ тұрмыс-тіршілігінің, малшықауымының өміріндегі ажырамас бір бөлшегі,аңдыған жауы.«Қасқыр» тотемі көшпенді түріктердіңежелгі наным-сенімінде айрықша орны бар.Мәселен, қасқырды, оны киелі аң санап, «итқұс»деп атауы, өз атымен атамау осы киелі аңсанаған наным-сенімнің сарқыны екенінкөпшілікке белгілі. Қасқыр турасында арғы атабабаларымыздыңкеле жатқан мақал-мәтелдерібар. «Бөлінгенді бөрі алар», «Бөрі арығынбілдірмес», «Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісібар», «Қанша асырасаң да, бөрінің бөлтірігіорманға қарап ұлиды», «Қасқыр да қастық қылмасжолдасына» т.б.Қасқыр оқырман көкейіне жол табар бейнеліобраздың бірі. Әрине, Әуезовке Джек Лондонныңтигізген әсерін жоққа шығаруға болмайды.Бірақ «кейіпкер» ретінде қасқырды таңдап алудыңнегізгі себебін қазақ халқының өзініңтұрмыс-тіршілігінен іздеген абзал. Қасқыр бейнесініңхалық көкейіндегі әуелден бар қалыңбояулы суретін тың әдіспен жан бітіре айтудыкөздегені, қасқыр бейнесі арқылы адам жаныныңтылсым тереңіне үңілуді мақсат еткені хақ.Жоғарыда айтылған мақалдардың бәрінде тілгеқасқыр алынғанымен, адам психологияның сипаттары,мінез-құлықтары меңзелген. «Ер азығымен бөрі азығы жолда» деген мәтелде даласырттаны мен жорықтағы ердің тәуекелі психологизмпараллелизм деңгейінде беріледі.«Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар» дегенмәтел де осы сарындас.Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,Бөріге қой алдырмас ердің ері,Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,Жоламас ешбір пәле шайтан-пері [3,136 б.],- деп Шал ақын жырлағанда, адамның жандүниесінашып көрсеткен. Бөрі образы нәпсініңқорқаулығы мен зұлымдығын бейнелейді.Иманды қойға теңейді. Иман – адам рухыныңмәні.Меңзеу әдісі – халықтық қайнардан бастауалып жатыр. «Қасқыр» бейнесі адамның нәпсісімен хайуандық, жыртқыштық болмысын меңзейді.Қасқырдың шығарма кейіпкері ретіндегіреалистік бейнеленуі, образының ашылуы автордыңқазақ әдебиетіндегі тың жаңалығы,батыс дәстүрінен алған үлгісі. Қасқырдың ішкіпсихологиялық жай-күйін, реалистікпен суреттеуадамның нәпсілік табиғатын ишаралап,мейлінше ашуға мүмкіндік береді. Табиғатадамның қатігездігін кешпейді. Құрмаш трагедиясыосының бір мысалы. Тұтас шығарма бірадамның бойындағы рухани және нәпсілік қасиеттерқайшылығын меңзеді десек – шығарманыңнәпсі жеңісімен аяқталуы, адам өмірініңимансыздыққа ұласқан трагедиясын меңзейді,яғни шығармадағы жыртқыш – нәпсінің баламасы,ал сәби – таза рухтың баламасы деп қарасақ,жазушы нәпсі жүгенсіздігінің соқтырарорны толмас трагедиясын ишаралағандай.М.Әуезов шығармаларында пейзаж бенкейіпкер бейнесін байланыстыра суреттеудіңшебері. Жазушының табиғат пен адам қарымқатынасынфилософиялық тұрғыдан қарастыратыншығармасы «Көксерекке» кеңінен тоқталайық.Жануардың ішкі жан-дүниесі арқылы,адамға дегн көзқарасын, түсінігін беретін шығармаларыныңбірі болып табылатын туындысыосы «Көксерек». «Көксерек» повесі жөніндеөз пікірін білдіруші, зерттеуші, ғалымШ.Ахметов былай дейді:«Мұқаңның хайуанаттар жайында жазылғанаңшылар әңгімесі, әсіресе жасөспірімдердің асасүйіп оқитын шығармаларының тобына жатады.Мұқаң, өзінің аса шебер жазылған атақты«Көксерек» әңгімесінде, алдымен, әр алуанжыртқыш азулы аңдардың мекен ететін жерілерінсуреттеуден бастайды. Оның себебі әртүрліхайуанаттар мекен ететін жерлерді суреттеу– сол жыртқыш аңдардың неге сондайжерлерде болатын себептерін ашып беругежәрдем етеді. Екіншіден, сол аңдардың сырсипатымен мінез өзгешеліктері де, сол мекенететін жеріне және олардың немен қоректенуінебайланысты ашылады. Осыған орай жазушыныңаңдар психологиясын ашып беруге дезор күш салғаны айқындалады» [4, 263 б.] -дейді.Шындығында да жануарлардың мекен етуорнын, мінез-құлқын, сонымен қатар хайуанғасезім, ақыл-ой бере отырып, көркем сөз арқылысуреттеу жазушының асқан шеберлігінің дәлелі.«Қараадырдың қарағанды сайы елсіз. Айналадақат-қабат шұбар адырлар. Жақын төбелердіңбарлығын аласа бозқараған, тобылғы басқан.Ұзын кең өлкені қаптай басқан қарағанныңортасында терең, құз жар бар. Соның бас жағындаитмұрынды қалың жыныстың арасындаҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

244Қ. Тұнғатаровқасқыр іні бар. Жазғы салымнан бері соны екіқасқыр келіп мекен етті» [5, 7 б.], - деп жазушышығармасын жыртқыш, азулы аңдардың мекенететін жерлерін суреттеуден бастаған. Композициямен сюжетті оқиғадан оқиға тудырып,тез өзгеріп отырады. Мұның өзі оқиғаның оданәрі дами түсуіне себепкер болады.Одан әрі оқиға желісі өрби түседі. Көкшолақтыңақ қасқырға әкелген қозысының желінуіайтылады. «Қозы екі қомағай ауыздыңкергісінде қан жоса болып, дар-дар айырылды.Сырт-сырт етіп жас сүйек сынды. Қапашқұпашқорқ-қорқ етіп қомағай қанды ауыздарасайды. Тұмсығы мен бастары, мойын жүндеріқып-қызыл болған қасқырдың жасыл көздері отшашады» [5. 8 б.]. Енді бұл жерде оқиғаданоқиғаның тууын байқаймыз. Осы от шашқанкөздерін суреттеу арқылы қасқырдың өзіне тәнтағылығын, жыртқыштығын жазушы бізге ескерткендейсезінеміз. Әрі қарай психологиялықсипаттама берілген. «Ін үстінде мүйіз тұяқтартасырлап, көргіш көздер ін аузына қарайды» [5,8 б.], - деп қасқырлардың түйсігі арқылы берілгенкөріністі көреміз.Екі аяқтылар қасқырдың 5 күшігін көзінеқарап тұрып, өлтіріп, біреуінің тірсегін қиып,ең кенжесін алып кетеді. Бұл оқиға қасқырлардыңызасын келтіріп, маңайдағы ауылдыңқойларын жаралап, құлындарының желінуінеәкеп соқты. Бұл жерде адамдардың табиғатқажасаған зұлымдығына жыртқыштардың бергентағылық жауабын көреміз. Жазушы шығармадаадам, қасқыр және қоршаған ортаны байланыстырасуреттейді.Ауылға алып қайтқан көк күшікті кішкенеҚұрмаш асырап, Көксерек деп ат қояды. Көксерекауыл иттерінен, балалардан қорлық көріпөседі. Бұл жерде Көксеректің бөтен орындыжатсынғанын, өзінің табиғи ортасындай сезінбегендігінжазушы айта кеткен.Ауыл иттері де Көксеректің түз тағысыекендігін сезгендей. Ауыл адамдарының арасындада Көксерек жайында әңгімелер тарайбастайды. Көксеректің қолға үйренбеуі Құрмаштүгіл, үлкен кісілердің өздеріне күдік тудырған.«Ұры. Асырасаң да мал болмайды. Тұқымыжау емес пе!», - деп, қасқырдың қорқаулығынұққан ауыл адамдарының сөздерінен біз далажыртқышы психологиясының үй жануары иттенөзгешелігін көреміз. Жетім, тасбауыр Көксеректеадамды жақсы көру сезімі аз. Құрмаштамақ беру үшін шақырғанда ғана келеді. Оныңөзінде де адамды жақын тарту жоқ, көңілінаулау, еркелеу деген сезімнен жұрдай. Ал,иттердің олардан артық қасиеті көп. оларғаөзінің иелеріне қызмет ету, еркелеу, көңілінаулау деген қасиеттер тән. Даму, өмір сүрусалтына байланысты әрбір жан иесінің өзініңтіршілік ету ортасы бар. Соған сай табиғижағынан жетіле алады. Мысалы, Көксеректіңқолда болғанда, «әлі күнге бір рет жадырапойнап көрген емес, татулық жоқ, суық. Жалғыз-ақатын біледі. Құрмаш пен әжесі шақырсакеледі. Онда да жүгіріп келмей, құрығын сөлектетіп,бүкеңдеп қана келеді. Бұны да ашыққануақытында істейді. Әйтпесе көбінесе анадайжерде қырыстанып, көзінің астымен жалтжұлтқарап жатып алады. Өскен сайын сызданып,суықтанып келеді», - деген әдеттерінжазушы айта кеткен. Ал, үйіріне қосылғандажадырап, секіріп, ойнап кеткені, сонымен біргетез қоңданып, секіріп күш алғаны айтылады.Бөлтіріктің өсуін бейнелегенде, автор натуралистік,зоологиялық өзгерістерді жіпке тізіпжатпай, мінез ерекшеліктеріне, сыртқы ықпаләсерінен болған жәйттерге назар аударады.Көксеректің үлкен иттерден, ауыл адамдарынанкөрген қорлығы ішінде шемен болып қатып,жалғыз Құрмаш қамқорлығы жүректегі мұздыжібіте алмаған. Қойға шапқан қасқырлардыңсоңынан еріп, елден жырақ кетуі табиғатынажат қылық емес еді. Тобынан бөлініп, адасып,тепкіден бетер еріксіздік торына түскен қырдыңдүлей перзентінің бостандыққа ұмтылуы,ата-тегі жортқан иен далаға кетуі, ұяластарыніздеуі жаратылыс заңы еді. Бірақ тұқымы біртуыстас болғанымен, өзге ортада өскен Көксеректіқасқырлар оп-оңай тобына қосыпалмады. Қасқыр өз ұяластарымен бірге баулынып,ауызданбағандықтан да тамақ тауыпжей алмады. Тоқ күніндегі азаттыққа құштарлығынұмытып, тойған жеріне ашыққасын, қайтаоралды. Жыртқыштығымен қатар қорқаулығыосыдан көрінердей. Осы қорқаулық қарнытойып, күші толғасын, нағыз қатігез жыртқыштыққаауысады. Ауылға жоғалып кетіпқайта оралғандағы сұрын жазушы ашып көрсетпеседе, шығарманың мына бір жерінентүсінуге болады: «Бұл келгенде Көксерек екібүйірі салып ашыққан. Өзінің үсті-басы батпақболып сыбағысқан, сабалақ пішінмен келді», -деп қысқаша тоқталған. Одан кейін «қайта тұрыпқалды. Тағы да бұрынғысынан да күйленіп,семіріп, өсе бастады. Бұл оның соңғы күйленуі,шынымен үлкен қасқыр болып ұлғаюыныңбелгісі еді. Сонысын сезгендей, күздің бірдауылды күні Көксерек тағы жоқ болыпшықты. Бұл жоғалысы шын болды. Енді қайтіпISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» повесіндегі психологиялық параллелизм245оралмастай болып кетті. сол көк қасқырсаршұнақ пен қоянның көжегі сияқтыны азыққылып өлместей болып алды, қысқа да жеткенеді», - деп жазушы қасқырдың адамдар арасынанбөлініп кеткендігін айта келіп, оқырмандыенді не болар екен дегендей қызығушылығынарттыра түскен сәтін көреміз.Көксеректің алғашқы екі серігі Аққасқырболса, алғашқы құрбандығы Алатөбете. Кішкенесіндеазу салып, тіс батырған Алатөбеттіұмытпай, алғашқы кегін қайтарады. Көксеректіңүйіріне қосылғанын, кейінгі өсу процесін,көңіл-күйін де жазушы шығармадан тыс қалдырмаған.Шығармада адам мен табиғат өкілі ретіндеалынып отырған түз тағысының арасындағықайшылық кеңінен суреттеледі. Бұл күрессоңында үлкен трагедияға – күнәсіз сәбидіңөліміне алып келеді. Көксеректің бұл қылығы –адамның өзіне жасаған қиянатына, зұлымдығынадеген жауабы тәрізді. Көксеректің адамғадеген ыза-кегі, ашуы бір-біріне қосыла келіп,ақыры күнәсіз сәбидің өліміне себеп болады.Адамзат түз тағысына осынша қиянат жасамай,жанашырлық көрсетіп, өздерін дер кезіндетоқтатқанда, мұндай қайғығ ұшырамас па еді?Қасқыр түз тағысы болғанмен де, ол да тіршілікиесі. Адам қалай қайғырып қиналса, онда дасондай сезім бар екендігі шығармада айқынкөрінеді. Көксеректің бұл қылығын жазушымәжбүрліктен туған қадам ретінде көрсетеді.Басқаша болуы да мүмкін емес сияқты. Көксеректіңбұл ісі жөнінде профессор Р.Нұрғалиевбылай дейді: «Психологиялық жағынан ол қандайқылыққа басса да, сенімді қойға шаба ма,жылқы жара ма, бәрібір. Оңдырмасы анық.Көзін ашар-ашпастан иттерден көрген қорлығы,еріксіздік, Аққасқырдай серігінен айрылу,суық, қатігез даладағы кезбе тірлік, жанынкөзіне көрсеткен у қорғасын – осының бәріжиылып кепі, бұған ата-бабалар қанымен берілгенқаныпезерлік қосылғанда, Көксеректің қойшыбалаға шаппауы қолдан жасалған қадамболар еді» [3, 223 б.], - дейді.Осы ойды филология ғылымдарының кандидатыС.Айтуғанова да құптағандай былайдейді: «Бұл пікірмен келісе отырып, бір жақтығана қарауға болмайды деп ойлаймыз. Екіншіжағынан, қанша жақсылық жасап, мәпелегенмен,жыртқыштың аты - жыртқыш. Әрбір тіршілікиесінің өз қалыптасқан тұрмыс-тіршілігібар. Бұл жерде Көксерек те өз болмысына салып,озбырлыққа, зұлымдыққа барады» [4, 15б.], - дейді.Бұл жерде жазушы «бөрі бөрілігін істемейтынбайды» деген ойды айтқысы келгендей.«Үстіне гүрілдеп қасқыр төніп келгенде,көзі бір ашылып, бір жұмылды. Басына таманарандай ашылып келе жатқан ауыздың жоғарғыжағында өзіне таныс құлақ көрінді. Сол жақтағытілік құлақтың жартысы салпылдап тұр.Ақырғы сезген-білгені – сол... Содан әрі баланыңүні өшті. Қасқырдың аузы тиместен бұрынөліп кетті», - деп жазушы трагедиялық көріністіүлкен шеберлік үлгісін танытып суреттейді.Қасқыр «Көксерек» өзінің табиғи болмысынөзгерте алмай, Құрмаш адамдар жіберген қателіктіңқұрбаны болды. «Ит тойса атасын танымас»деген осы да деп еріксіз қынжыламыз.Әйтпесе күні кеше ғана Құрмаш күшік күніненоны бауырына салып, сырт көзден қызғыштайқорып бақты емес пе? Дегенмен де, жалғызсәби Құрмаштың Көксерекке жасаған қамқорлығыныңаз болғаны шығар.Сонымен қатар жазушының Құрмашты«қасқыр аузы тиметен өліп кетті», - деп айтуындада үлкен бір мәнді сыр жатқандай. Олсыр – Құрмаштың пәк, таза, ештеңеден бейхабаркүйінде, Көксеректің өзіне жасаған қиянатынкөрместен бұрын көз жұмды деген оқырманғаайтар ойы еді деп түсінеміз.Трагедияның шиеленіс шыңы сәбидің жанберуі болса, оның пәк жанын берер сәтін жыртқыштыңазулы арам аузына қимайтындай. Рухарамдықтан шошып, жиренгендей жыртқышазуы батпастан бұрын бақилық болады. Ал,қасқыр болса, азуын жансыз денеге басады.Қанша ыза-кекпен булығып келсе де, бірқарпудан арыға бата алмайды. Қолайы келгендітартып кетуі жей алмаса да, тамақтап қыруқасқырдың ежелгі әдеті.Жазушы шығарманы Құрмаштың өліміменде аяқтаса болғандай еді, бірақ жазушы жыртқыш,көкжал бөрі Көксеректің қолға түсіп,адам қолынан өлуімен аяқтайды. Себебі, қандайжауыздық болса да, оның жауабы бар дегендейоймен шығарманы аяқтайды.-«Қуарған-ай, неңді алып ем? Не жазыпедім? Бауырына салып өсіргеннен басқа не қыпеді менің құлыным?» - деп елді тегіс еңіретіп,Көксеректі басқа тепті», - деген шығарманыңсоңғы сөйлемінде жазушы адам қолынан өсіп,адамға қиянат етіп, сол адам қолынан өзі өлімінтапты деген ойын айтады. Адамның – хайуандықтабиғаты жерге, періштелігі көкке тартқандай,жыртқыш пен адам арасында бітіспесжаулық барын байқаймыз. Сонымен қатар шығармадажануарлардың ішкі жан дүниесі, күй-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

246Қ. Тұнғатаровзелісі, психологиясы, өмірге, айналасында болыпжатқан құбылыстарға, адамға, олардың ісәрекеттерінедеген ойы, түсінігі жан-жақтықамтылып, шебер суреттелген.«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» - деп ғұламаАбай айтқандай, Аманат рух иесі – Адам.Рухтың балама ишарасы – Құрмаш сәби. Өсуденбасқа қайғысы жоқ нәпсінің баламасы –Көксерек. Көксерек табиғаты тек ішіп-жеумен,қанқұмар, қызылқұмар, сұғанақтылықпен айқындалады.Орманға қарап ұлитын түз тағысыжайлы көпшілік білмейді де емес, сонда дақасқырдың қасқырлығына тамсану мен енжарескертуден аспайды. Нәпсі қанша қамқорлыққамұқтаж болса да, рухтың қазасына себепкерболмауы үшін уыстан шықпауы керек еді.Құрмаштың қазасына себепкер деп, бір реттенүлкендерді де кінәлауға болады. Өйткені олартабиғаттың бұлжымас заңдары барын білсе де,табиғат заңдарын бұзуға қатаңдығы жетеді.Бірақ ауыл баласының кішкентайынан төл менкүшікті аялаған, сол мейіріміне сай жануарданиесіне адалдықты ғана күткен шалалықпенқасқыр күшігін қойнына салуына тыйым саларақылды қаталдық ешкімнен табылмайды, енжарескертуден аспайды. Адамның қойнынажылан салып жылытып, жау тапқанындай-ақ,қой-қотанға араласып тәрбиеленген Көксерекүйренген жаудан қорықпастай, аңдыған жауыныңәлсіз қапысын әбден біледі. Қораға үрерденқорықпайтын, аяусыз, қанды ауыз сойқан еді.«Көксерек» повесі жайында профессорБ.Майтанов былай дейді: «Ұлы жанды МұхтарӘуезов, отыздың о жақ, бер жағында көктентүскендей ғажайып талант жалынан жалтармайұстаған бақытты суреткер, зәредей әнтек әрекеткебармайды. Қасқырдың да, иттің де, адамныңда ішкі дүниесін ақтарып – сапыру жоқ.Шынайылыққа кірбің келтіретін шақтарға есікжабық. Алайда әңгімеде шектеулі мөлшергесыймайтын әр тарапты психология заңдылықтарыүнсіз сөйлеп тұрғандай. «Көксеректі»әлем әдебиетінің антологиясына кіргізетін, қамырданқыл тартқандай қалам құдіреті, шеберлікосындай-ақ болар!» [6, 143 б.], - дейді. Осыпікірді қостай отырып, ұлы қаламгердің талантынабас иеміз.Әдебиеттер:1. Қаратаев М., М.Әуезов. - Алматы: Жазушы,1967.2. Нұрғалиев Р. Әуезов және Алаш. - Алматы:Санат, 1997.3. Шал ақын. Бес ғасыр жырлайды. І т. -Алматы: Жазушы, 1989.4. Айтуғанова С. Адам және табиғат концепциясышағын прозада. Канд. дис. - Алматы,2000.5. Әуезов М. Жиырма томдық шығармаларжинағы. ІІ т. - Алматы: Жазушы, 1979.6. Майтанов Б. Қасқыр және әлем заңдылығы// Жұлдыз. - № 1. - 2001.* * *Произведения известного писателя Мухтара Ауезоваполностью построены на психологизме. Писатель смастерством описывает различные конфликты междулюдьми. В своих произведениях он рассматривает человеческиесудьбы и с помощью творческих методов раскрываетвнутренний мир героя. Предметом исследованиястала повесть «Коксерек», в которой писатель использовалпсихологический параллелизм, сопоставляя жизньволка с жизнью человека.* * *Works of the famous writer Mukhtar name Auezov iscomposed entirely of psychologism. Many conflicts betweenpeople writer describes with skill. He primarily in their workswith human destiny, using creative methods to deeply describesthe inner world of the hero. This article explores how writer inits story "Kokserek" used psychological concurrency with newby comparing, matching Wolf with human life.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Қазақ әдебиетіндегі әдеби портрет: ерекшелігі, маңызы, сипаттамасы247Қазақ әдебиетіндегі әдеби портрет: ерекшелігі, маңызы, сипаттамасыМ. Тұраровәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Портрет – көркем шығармадағы кейіпкердің болмыс-бітімі, ұлттық бейнесі, шынайымінез-құлқы. Әлем әдебиетіндегі портрет бірталай туындылардың кеңінен танылуына үлкенсебепші болса, қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер де ұлттық бояуға қанық, шығармакейіпкерінің негізгі бет-пердесі болып табылады. Аталған зерттеу мақаламызда бұрынғы жәнеқазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттерге салыстыра отырып талдау жасалынды.Көркем шығарманың, әдеби туындыныңбарлық табиғатын ашып беріп, сондағы кейіпкерлержүйесін оқырманның көз алдына қолмақолкелтіріп, оның сыртқы бейнесінен, соныменқатар психологиялық иірімдерінен, динамикалықсипатынан хабар беріп тұратын әдебипортрет ұғымының бүгінгі әдебиеттану ғылымындаөз орны бар бітімі бөлек айрықша жүйеекендігін аңғарамыз. Әдеби портрет, ең алдымен,суреткердің ойынан, қиялдық бейнелеушеберлігінен, реалистік дүниетанымынан сыртартатын, зерттеушіге ең қажетті ақпараттардыберетін мәліметтер көзі. Сондықтан көркемшығармадағы әдеби портреттер бүгінгі таңдаарнайы зерттеу нысанына айналып, оның ерекшеліктерінайқындауға шағын ғылыми мақалаларданбастап, көлемді монографиялар, диссертацияларжазылды. Бұл орайда, академикР.Нұрғали «Әдебиет теориясы» атты оқу құралында«Әдеби бейне» атты мақаласын жариялады.Онда әдеби портреттің қалыптасуы туралыойлар айтылған: «Көркем шығарманыңсапасы, құны, негізгі қасиеті – бейнеленгенобьектісімен, кейіпкерлер нобайымен оп-оңайайқындалмайды. Өнер құбылыстарды философиялықтұрғыдан терең бейнелеу үшін адамхарактеріне, мінезге зер салады. Әдеби ұғымдағыхарактер – адамның белгілі бір жайтқаөзінің қатысын білдіруі, басқаға қарағанда,даралық ерекшелігі, жанды, өміршең қалыптағыбөлек сипаты.Характерді бейнелеу әдебиетте бірден пайдаболған жоқ. Аристотель «Поэтикасында» көркемшығармаға қажетті ең шешуші шарт, біріншішарт – сюжет деген. Расында, көне гректрагедияларындағы, «Одиссея», «Илиада» эпопеяларындағынегізгі тірек – оқиғалар жүйесі.Осы пікірді түркі халықтарының эпостарыжайлы да айтуға болады. «Алпамыс», «Ер Тарғын»,«Қамбар» жырларында мінездік, характерлікдаралықтан гөрі фабулалық айырмашылықмол». [1, 149] Сонымен қатар ғалымныңжетекшілігімен Е.Аманшаев «Әдеби бейне жасаудыңрухани және көркем арналары» аттыкандидаттық диссертациясын қорғаса, профессорБ.Майтанов «Әдеби портрет» атты зерттеумонографиясын жарыққа шығарды. Орыс әдебиеттануғылымында да бұл салада біршамаізденістер бар. В.С. Барахов «Литературныйпортрет» (истоки, поэтика, жанр) атты кітабындаәдеби портреттің қалыптасу, жеке жанрғаайналу жолдарын, оның қайнар көздерін қарастырған.Әрине, орыс әдебиеті үшін әдебипортреттің орны ерекше. Себебі орыс жазушыларымен ақындары Л.Толстой, Ф.Достоевский,А.Пушкин т.б. тұлғалар кейіпкерлердіңәдеби бейнесін толығымен шынайы кемелқалпында берудің хас шеберлері. Осыған қарап,әдебиет теориясында әдеби портрет ұғымыберік орнығып, өзінің орнын айқындағандығынбайқауға болады. Бірақ бір ескере кететін жайтбар. Әдеби портрет ұғымының аясы кең: оныңкөркем шығармадағы кейіпкерлердің, әдебиқаһарманның сырт бейнесі, көрік-келбетінбілдірумен қатар, мемуарлық шығармалардағысөз болып отырған кейіпкердің, нақты өмірдеболған адамның сипатын беретін де қасиетізерттеліп келеді. Мұнда қаламгер көбінесеәдеби портрет арқылы өзімен қоян-қолтықараласып жүрген, сыралғы серікке айналғанадамның өзі таныған мінез болмысын, кейіпкөрінісінақиқаттан ауытқымай қағаз бетінетүсіреді. Қазақ әдебиетіндегі С.Мұқановтыңорыс, өзбек жазушылары мен қазақ қаламгерлерінеқатысты ой толғамдарына, Ғ.Мұстафиннің«Көз көргендеріне», Ғ. Қайырбековтің шығармаларынақатысты осыны айтуға болады.Зерттеуші В.С. Барахов өз монографиясындаәдеби талдауды осы тұрғыдан баяндаған. «Қысқашаәдеби энциклопедияда» «әдеби портрет»ұғымына төмендегідей анықтама берілген:«Әдеби портрет – жазушы, суретші, көрнектіқоғам қайраткері туралы, яғни «қаһарманмен»сұхбат негізінде дүниеге келген деректі очеркнемесе аталған кейіпкер туралы қысқаша мемуарлықочерк» [2, 895]. Бұл анықтамаданБарахов ескерткендей, «ол шығарманың айрықшакөркемдік құрылымын анықтауға тал-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012 2012

248М. Тұраровпыныс жасамай, тек очерк ретінде қарастырған»ой шығады. «Ал біздің пайымдауымызда»дейді ғалым: «Әдеби портрет» адамның эстетикалықтанымының айрықша тәсілін білдіредіжәне бұл танымның құзіретін сипаттайды» [3,9].Қазақ әдебиеттану ғылымындағы «әдебипортретке» қатысты зерттеулерді саралайтынболсақ, олардың негізінен романдардағы, повестердегі,әңгімелердегі немесе т.б. көркемтуындылардағы кейіпкерлерді талдау негізіндежүргізілгендігі көрінеді. Жоғарыда аталғанғалымдардың көзқарастары, тұжырымдары даосы байланыста тоғысады. Мәселен, Р.Нұрғали«Әдеби бейненің» ұлттық ерекшелігі туралымақаласында былай деп пікірін айтады:«Қазақтың той жасап жатқан ауылын көзалдыңызға келтіріңізші! Жылмиған, сақалмұрттанжұрдай шалдар емес, сақалдары белуарынатүскен шалдар, сері жігіттер. Қасиеттіана. Лев Толстойдың «Глаза Катюши черные,как мокрая смородина» деген сөйлемін ескетүсірейік. Екі жазушының принципі ұқсас келіпотыр, оқушы қиялына оқыс әсер етті, арғысынөзі жалғастырады.Портретке бірінші тән қасиет – ұлттық ерекшелік,ұлттық бояу. Олай болса, ешбір суреткерешқашан да тілге, ұлттық бояуға зорлық жасайалмайды.Біз мысалға келтірген жоғарыдағы қартмарал, шыбынсыз жаз, той қылып жатқан ауыл– дегендердің барлығы қазақ ұғымдары» [1,147]. Ғалымның бұл пікірді М.Әуезовтің «Абайжолы» романына қатысты айтып отырғаныбелгілі, ал роман тұп-тұтас ұлттық портреттердіңбояуы қанық галереясын жасап берген.Мәселен, Құнанбайдың портретін алайық:«Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басыныңқұлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындайкөрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне,ұп-ұзын боп, дөңгелей біткен сақалы қосылғанда,басы мен беті бір өңірдей. Сонда, Құнанбайдыңжалғыз сау көзі, оның көтеріңкіжал-тұмсығының сол иығына шығып алып,қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалтетпей күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін,салғырттығы жоқ, сергек қатал күзетші.Жалғыз көз шүңет емес, томпақша. Тесіле,сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады.Иығына бота ішігін жамылып, шалқия отырыпсөйлеген Құнанбай осы үйде әркімге қарамайды.Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ғанақадалып сөйлейді» [4, 21]. Осы портреттенҚұнанбайдың бүкіл мінез болмысы, бітімі, ішкікүйі, жалпылама алғанда, келбет-көрінісі түгелтанытылған. Әрі ол Құнанбайдың алдағы істерінентолық мағлұмат беріп, сыр тартады.Әлбетте, жазушы Құнанбайдың өзінің бейнесінкөзімен көрген жоқ, оны ауылдағы информанттардан,ақсақалдардан естіді. Оған өзінің қиялкүшін қосып дамытып, нәтижесінде айбынды,мысы басым, қаһарлы тұлғаның кесек бейнесіндүниеге әкелді. Бір ғажабы, осы портрет А.Левшинсипаттаған Құнанбай бейнесінен алшақкетпейді. Осыған қарап, Р.Нұрғалидың төмендегіойының шынайы әрі әділ берілгенін көреміз:«Бейне үшін дыбыс, сөз, сөз тіркесіндегібейнелілік, әуезділік, бояу – аз. Білімділік, ділмарлық,көп көру – бұл да жеткіліксіз. Дүниегешығарма әкелетін қуатты күш – көзі ашықдүниетанымға сүйенетін суреткер қиялы, қанаттыфантазия.Қып-қысқасы өмірлік шындық пен көркемшындықтың арасындағы көпір, оларды жалғастырушыбуын, мағыналы арна – бейне.Жеке бейнелерді талдағанда тұлғаны мазмұндау,мінездеу үстіне, бейненің өміртанытқыштық,эстетикалық-сигналдық функцияларынайрықша баса айту керек. Сұлулық, әсемдіктіңәлеуметтік мұраттарымен тығыз байланыстаекендігін көркем шығармаларды талдағанкезде анық түсінуге болады» [1, 147].Ғалым Б.Майтановтың сөзімен айтқанда,«М.Әуезов адамдар бітімін бедерлеуде антропометриялықұстанымдар мен реципиент сферасындағысуггестиялық үдерістердің сабақтастығынсақтау нәтижесінде портрет технологиясынағылыми сипат дарытты. «Абай жолындағы»топтық, даралық мүсіндеулерде этногенезис,онтология ерекшеліктері елеулі жүккөтерді. Жүк портреттерде генотип пен жаңатұрпат нысандарының синтезіне, әлеуметтікпсихологиялықдискурске лайықты мән беріледі.Даралық портреттердегі қиял мен онейрикалықкеңістік стихиясының өзгешеліктері,тарихи деректер, дәлдік параметрлері, ұлттыққасиеті мол троп, фигураны қолдану нәтижелерінегізінен эпикалық баяндау үлгісіндегіэтнопсихологизм қуатына айғақ» [5, 121], -делінген.Қазіргі қазақ әдебиетінде де әдеби портреттіберудің үрдістері барынша дамып, ұлттық сипаттағыайрықшалығын сақтап келеді. М.Мағауин,Ә.Тарази, Ж.Ахмади сынды қаламгерлеріміздіңбүгінгі замандастарымыздың бейнесінсомдап көрсетудегі стильдік ізденістерінқоссақ, қазіргі қазақ прозасының қай буыныныңда бұл мәселеге айрықша зер сала бас-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Қазақ әдебиетіндегі әдеби портрет: ерекшелігі, маңызы, сипаттамасы249тағанын байқау қиын емес. Әр адамның өзінтануы, әлеуметтік болмыстағы өз орны мен өзеңбегінің тарихи миссиясын түсінуі – осы кезеңдегікөркем творчествоның басты тақырыбы,адам танытудағы жеңіске жетер бірденбір жемісті жолы болып табылды. Сондықтан,қазіргі қазақ әдебиетіндегі стильдік ізденістержеке адам тағдырын, оның рухани өмірінің еңбір нәзік иірімдеріне жіті көз салатын психологиялықтереңдікке, жеке адамның тарихтыдамытушы субъект ретінде қалыптасу менашылуына, оның портреті, еңбегі мен әрекеттеріне,моральдық құны мен бағытына басакөңіл бөліп барынша байыта жеткізуге ұмтылудантуған талаптар болып табылады. Өмірлікболмысты сан қырынан алып зерттей көрсетугеталпыну ойдың масштабтылығына, әлеуметтік,психологиялық талдаудың байыптылығынажағдай жасаумен бірге творчестводағы субъективтібастаманың белсенді көрінуіне, әр жазушыныңдаралық сипатының танылуына, әр тақырып,әр проблеманың мейлінше терең, мейліншенанымды ашылуына жанрлық дифференцияғамол мүмкіндік туғызды.М.Мағауиннің шығармаларында портреттіңүздік үлгілері табылады. Мына үзіндіге назараудару осыны көрсетеді:«Дәл осы сәтте домалап, Күлман кіріпкелген еді. Клубтың кассирі Күлман. Екеуішұрқырасты да қалды. Жәмила әлденешежылдан көрмеген туысымен табысқандай, орнынантұрып барып құшақтады да, сыйлымейманын сүйрете төрге шығарып, столыныңжанындағы жұмсақ креслоға, өзіне қарамақарсыотырғызды. Көркіне көзі тоймағандай.Едіге екі келіншекке де бажырайып қарады.Бірі – жастығына қарамай мезгілсіз семірген.Аяқ-қолы үрленген доптай доп-домалақ, тұлдырсызденеге бойлата сұғып қойған кеспелтекағаш тәрізді. Иек пен мойын тұтасып кеткен.Аппақ борықтай өңі, қырлы, кішкене мұрыны,боталаған үлкен қара көзі қалған денеменмүлде үйлеспейді. Бір кезде әжептәуір өңді қызболғандығынан елес бергендей. Қайткенде де,қатпар-қалтарысы аз, ақ көңіл жан. Ал екіншісі– аяқ-қолы ұзын, бет-аузы бір-ақ қабат көнтерімен қапталған, қураған, имек мұрны үстіңгіерніне төне біткен, жасыл көздері сықсиғанқара торы. Ішінде не бар, сырттағысы шыны ма– айырып болмайды. Тіпті неше жаста екені дебелгісіз. Мүмкін, жиырма бесте, мүмкін, қырықбес, елуде. Едіге әкімшілік мекемелерінің төңірегіненмұндай адамның біразын көрген. Олар– ер кісілер. Ал мынау - әйел, әрі кітапханашы.Едіге мұнда амалсыз келетін. Және әр келгенсапарында бір сынға түспей кетпейтін» [6, 195].Бұл берілген мысалда Мұхтар Мағауинніңпортрет жасау шеберлігін байқаймыз. Жанамасуреттеу арқылы, оқушының көзімен оқырманекі әйелдің толық портретін аңғарады. Екікейіпкердің контрасты бейнесі соншалықтышынайы. Және сыртқы бейнесін ғана суреттепқомай, олардың ішкі астарлы болмысына даназар аудартады. Әсіресе кітапханашыны бейнелегендеосы тәсілі айқын көрініс тапқан.Күлманның толып кеткен тұлғасын бейінелейотырып, кезіндегі бейнесін көз алдына елестетуікөркем ойдың ұшқырлығын байқатса керек.Қазақ қаламгерлерінің портрет бейнелеудегішеберліктері барынша танылып, айқынашыла түседі.Жалпы жинақтай келе, портрет ұғымыныңәдеби шығарманың ажарын аша түсетін, өміршындығын мейлінше мол қырынан танытатынқұбылыс екендігіне мән беруіміз қажет. Сол арқылытуынды мен автор арасындағы байланыс,оның суреткерлік қарым-қабілеті жарқырайтанылады. Сондықтан әдеби портреттің орнымен маңызын тереңірек зерттеу бізге беймәлімкөптеген құпиялардың кілтін ашатындығыақиқат.Әдебиеттер:1. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. - Астана:Фолиант, 2003.2. Краткая литературная энциклопедия. -Москва, 1968. т. 5.3. Барахов В.С. Литературный портрет (истоки,поэтика, жанр). - Ленинград: «Наука», 1985.4. Әуезов М. Абай жолы. 1 том. - Алматы:Жазушы, 2004.5. Майтанов Б. Әдеби портрет. - Алматы, 2007.6. Мағауин Мұхтар. Шығармалар жинағы: Онүш томдық. 2 т. - Алматы: Қағанат, 2002 .* * *Литературный портрет – это суть, национальное отражение,настоящий характер героев художественных произведений.Если портрет в мировой литературе послужилпричиной популярности многих произведений, то в казахскойлитературе литературные портреты тоже являютсяглавным отражением героев. В этой статье былсделан анализ давних и современных казахских литературныхпортретов.* * *Portrait – this is the essence of national reflection, thepresent character of the heroes in artistic works. If the portraitin world literature has led to the popularity of many works,and literary portraits in Kazakh literature, too are the reflectionof the heroes in the works. In this article, comparing the oldand present Kazakh literary portraits was made.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

250Д. ШакироваМәдениаралық қатысымдағы бейвербалды элементтер аудармасыД. Шакироваәл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың I курс магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Мақалада мәдеиетаралық қатысым, бейвербалды амал терминдеріне анықтамаберілген. «Абай жолы» романындағы ым-ишараттардың семантикалық мағынасын ашу арқылыолардың түпнұсқа мен аудармадағы айырмашылығын, ұқсастығын талдау, соған сәйкесклассификация ұсыну мәселелері қамтылды.Мәдениетаралық коммуникация (лат соmmunicatio

Мәдениаралық қатысымдағы бейвербалды элементтер аудармасы2512. Бетіне су бүркіп, үшкіріп:- Кет, бәлекет, кет! Көш баламнан көш! –деп, батып бара жатқан қып-қызыл күнгеқаратып қойып, бірдеме ем істеген болды.Ұшықтаған еді [2, 48.].- Сгинь, нечистая сила, сгинь! Оставь сынамоего! – говорила она и, повернув Абая лицом кзаходящему солнцу, продолжала свое удивительноелечение, опрыскивая мальчика водойизо рта [3, стр.62].ҰшықтауТамақтан, желден, иістен ұшынған адамдардыұшықтау бейвербалды амалы бұрынғыата-бабамыздан келе жатқан емдеу мен ырымныңбір түрі. Бұл ишарат та жерге не ауағатүкіру арқылы орындалады [5, 84.].Ал аудармада ұшықтауды тек “удивительноелечение” деп берген. Тарихтан белгі Азияхалықтары, соның ішінде қазақ елі наным-сенімгебарынша сенген.3. Қол ұстату, шаш сипату деген атақтыырымдар осы. [2, 239.].Свадьба закончилась этими обрядами, издавнoизвестными под названием «рукопожатие»и «поглаживание волос». [3, стр. 209].Қол ұстату, шаш сипатуБұлар қазақ халқына тән салттық ишараттарболып табылады. Орыс халқында болашақкелін қызбала мен күйеу жігіттің арасындаондай ырымдар орындалмайтыны белгілі.II. Аударылмаған ым-ишараттар.Шынында, түпнұсқада берілген ым-ишараттараударуға келеді. Себебі, көбісі жоғарыдағытоптамаларда талданған ишарат түрлері. Аударылмайқалуының әр түрлі себептері бар.Мысалы: төменде берілген сөйлемдердің біріаударылмай, ондағы айтар ой алдыңғы сөйлемменбірге беріліп кеткен. Мұндайда ишараттарбасқа формаға ие болып кеткен; диалогтүріндегі тұстарда да ишараттар түсіп қалған;төменде берілген үш сөйлем бірінен кейін біріжалғасқан көлемді үш абзацты құрап тұрса,автор оны неге екені белгісіз ол бөлікті аудармайкеткен. Бұл сәтсіз аудармаға әкелетінолқылықтар, автор тарапынан жіберілген кемшілікқателер болып табылады.4. Зереге дау айтуға батылы бармаса да,Майбасар ішінен қыжылданып, мойнын сыртқайырып отыр [2, 254.]. (аударылмаған)5. Зере сөзін бітіргенде, Майбасар қасындағыҰлжан жеңгесін түртіп қойып, ақырынкүңкілдеп:- Қап, мына тентек кемпір ме! [2, 254.]. (аударылмаған)6. Майбасар Ұлжанның тасасына бұғыңқырапотырып, қуланып, көзін қысып:- Әнебіреу айтқаны кім екен десеңші, тағыбұның? Ана «мылжың» дегенін айтам. Ондайбар ма еді? – деп, тоқтай қап Жұманды көзініңастымен бағып отыр [2, 254.] (аударылмаған)Жоғарыда берілген үш мысалда ЗереЫрғызбайдың көпшілігі бас қосқан кеңесіндесөз сөйлейді. Сол кезде ол: «бірі қырт, бірі дарақы,мақтаншақ, бірі ұр да жық, даңғой атанғанда –осындай көп жиын үстінде масайып, оспадарлыққылам деп, сондай атақ алатын!» - деген сөйлемжәне соның жалғасы ретіндегі мына мысалдарорыс тіліндегі аудармасында аударылмай,әңгіме бірден ас жайына көшіп кеткен.III. Калька әдісімен жасалған ым-ишараттар.Сөзбе-сөз тәсілі – тілдік бірліктің (сөздің,сөз тіркесінің) сыртқы нысанын, ішкі мазмұныннақпа-нақ, сол қалпында аудару дегендібілдіреді. Калька амалы – сөзжасамның біржолы, тілдің сөздік құрамын байытудың оңтайлыкөзі деп есептелінеді.7. Жиренше қабағын бір шытып, қозғалақтапқалды [2, 19.].Вот Жиренше нахмурил брови и зашевелился[3, стр.37].Қабақ шытуНахмурить брови - қабақ шыту [7, 541.].Қозғалақтап қалуШевелиться - қозғалу, қимылдау [7, 579.].8. Жақсы қызық көрсін, сәлем айт! – дептіде, Ербол кете бергенде орамалымен көзінбасып, жылап қапты [ 2, 233.].Да будет счатлив его путь, да будет сам онвесел и счастлив – вот мой салем ему! – сказалаона, и когда Ербол тронулся в путь, закрылаглаза платком и заплакала [3, стр.204].Көзін басуЗакрыть - жабу, бүркеу, басу, тасалау. Закрытьглаза - көзді басу [7, 274.].Жылап қалуЗаплакать - жылап жіберу [7, 283.].9. Абай өзінің қатаң ойларын сыртқа шығарғанжоқ, қабақ түйіп, ішке жиді. [ 2, 246.].Абай мрачно насупил брови и глубокозадумался [3, стр.214].Қабақ түюНасупиться -1) қабағын түю, түксию, кіжірею;2) жабырқау [7, 538.].Біреуге күш көрсету, қыр көрсету, ренжу,қатты ашулану, көңілі толмау [6, 46.].IV. Теңестіру (компенсация) жолымен жасалғаным-ишараттар.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

252Д. ШакироваАудармашылық теңестіру – аударма кезіндеграмматикалық трансформация аудармадағықосып жеткізуді (синтаксистік және лексикалықсебептер бойынша) енгізетін әрі қалдырыпкету (аудармашы назарынан және аударма тілінентыс қалған аударма ақпаратын шығарыптастау), қосып жеткізу үйлесімділігі.10. Абай үркіп қалғандай қатты серпіліп,ірге жаққа бір-ақ аунады [ 2, 241.].Абай откинулся к стене [3, стр.211].Мұнда қатты серпілу ишараты аударылмай,аунау дегенді откинуться (қайырылу, шалқаю[7, 33.]) деп аударған.11. Осының бәрін көп күрсініп отырыпайтқан Ұлжан Абайға үлкен ой салды [2, 246.].Улжан говорила об этом вздыхая. Абай мрачнонасупил брови и глубоко задумался [3, стр.214].Күрсіну - вдохнуть [7, 89.] болса, түпнұсқадаАбайға үлкен ой салды дегенді глубоко задумалсядеп қана аудармай, жанына түпнұсқадажоқ насупив брови ні қосып жіберген. Бұлавтор тарапынан қосылған тіркес болып тұр.Сонымен, бейвербалды амалдар мәдениаралықбайланысқа түсудің басты құралы, өзге ұлтөкілдері мәдениетінің айнасы, қарым-қатынасқұралы және таратушысы болып табылады.Бейвербалды амалдар - тілдік көрсеткіштерсияқты ұлттық феномен.Әдебиеттер:1. Сүлейменова Э.Д. Социолингвистикалықсөздік. – Астана, «Дарк-Пресс», 1998.2. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. Біріншікітап. – Алматы: Жазушы, 2007. – 368 б.3. Ауезов М. Путь Абая. Роман, т.I. Алма-Ата,«Жазушы», 1977. – 608 с.4. Момынова Б.Қ., Бейсембекова С. Қазақ тіліндегіым мен ишараттың қазақша-орысшатүсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақ университеті,2003. – 133 б.5. Ешимов М.П. Қазақ ым-ишараттары. Лингвомәдениеттанусөздігі: Оқу құралы. – Алматы:Қазақ университеті, 2007. – 104 б.6. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. Екіншікітап. – Алматы: Жазушы, 2007. – 432 б.7. Русско-казахский словарь. 1-том. А-О., 2-том. О-Я. – Алматы: Издательство «Арыс»,2007. – 640 с.* * *В статье рассматриваются термины «межкультурнаякоммуникация» и «невербальные элементы». Даётсяязыковая характеристика переводов мимики и жестов вромане «Путь Абая».* * *Тhıs artıcle deals wıth language characterıstıc andtranslation of mımıc and gestıc of «Abay’s way» novels аndwith semantic characterıstıc non-verbal elements.Лирика Новраса ИманаСевиндж ЭллезоваДиссертант Института фольклора Национальной Академии Наук АзербайджанаАннотация. The analysis of poetry of Novras Iman from the ideologically-substantial point of view, firstof all, demands definition of the cores and leading semantic ideological directions of this poetry,revealing of originality of these ideological directions in a traditional and initial ideologically-substantialcontext ashug poetry as a whole.Анализ поэзии Новраса Имана с идейносодержательнойточки зрения, в первую очередь,требует определения основных и ведущихсемантических идейных направлений этойпоэзии, выявления самобытности этих идейныхнаправлений в традиционном и каноническомидейно-содержательном контексте ашугскойпоэзии в целом. Потому как, как отмечает большинствоисследователей, в ашугской поэзии,составленной преимущественно из текстовтрадиционного типа, и соответственно, и фор-мой, и содержанием являющейся каноничной,подчиняющейся определенным клише, силамастерства отдельно взятого ашуга, поэтическаяиндивидуальная самобытность измеряетсятем, сколь он оригинален в ограниченныхрамках этой каноничности, клише поэтическихфигур. Традиционные семантическиеидейные направления, приобретенные ашугскойпоэзией в течение столетий пройденногоисторико-культурного пути эволюции, хоть иподверглись небольшим изменениям, ведущиеISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Лирика Новраса Имана253поэтические формулы остались в массе своейнеизменными. Вне зависимости и от индивидуальногопоэтического почерка, и от личногопоэтико-философского мировоззрения,любой ашуг, взяв в руки перо, в той или инойформе вынужден был подчиняться этим формулам.В таких условиях традиция, предоставляядля творчества готовые формулы, значительнооблегчает индивидуальный творческийпроцесс. С другой же стороны, становитсясложнее проявлять оригинальность в традиционныхдля ашуга условиях ограниченноститемы.В азербайджанской советской фольклористикенорматированное заключение о классификациибогатой ашугской поэзии по содержаниюзавершилось выделением трех направлений:1. Любовная лирика;2. Общественно-политическая лирика;3. Лирика природы.Взяв за основу мотивы классовой борьбы,борьбы народа с правящим слоем в творчествефольклористов советского периода, в вышеуказаннойклассификации в наибольшей степенибыло идеологизировано направление общественно-политическойлирики. Например,написавший в тот период отдельную монографиюоб ашугском искусстве Мирза Ибрагимовтак оценивает с социологической позицииобщественные мотивы в ашугском искусстве:«Ашугское творчество постепенно начало отображатьне только лирические любовные темы,но и все больше политические события. Темоймногих ашугских стихов стали угнетениешахами и феодалами народных масс, грабежи имародерства иноземных захватчиков, несправедливостьсильных правящих классов. То естьтематика ашугской поэзии, ашугского искусствасильно расширяется. Она, наряду с освещениемлюбовных мотивов, нравственно-моральныхзадач, общественно-политических тем,повествует и о геростве народа в борьбе за свободуи счастье, отражает отношение человека кприроде, отдельные сферы его бытовой жизни»(1, 50).В связи с религиозно-мистическими представлениямиашугов, в азербайджанской фольклористике,охватывающей последние 20 лет,становимся свидетелями добавления новогоидейно-тематического направления к вышеизложеннымидейным направлениям. Это направлениеисследователи преимущественносоветского периода называли «религиознымистихами». Однако в исследованиях, серьезноанализирующих ашугскую поэзию в контекстеучаствовавших в его формировании древнихтюркских и средневековых мистических представлений,ведущихся вне советской идеологии,это идейное направление отмечаетсякак «религиозно-мистические представления»,«ашугство справедливости», «мистическая символика»,«воспевание духовно-божественныхценностей в ашугской поэзии», «философскосуфийскаяпоэзия в ашугском искусстве» и т.д.И поэтому для более полного охвата идейносодержательногонаправления ашугской поэзиибыло бы целесообразными добавление к вышеизложенномуклассическому разделению «религиозно-мистического»направления.Упоминаемые нами идейно-содержательныенаправления ашугской поэзии основываются насамые общих принципах. И эти идейные направлениясами также порой делятся на другиеидейные направления, склонные к проявлениюсебя в статусе автономных тем. А с другойстороны среди самих этих идейных направленийвозникают «содержательно-диффузныезоны». Порой в каком-либо ашугском стихотворениитак сплетаются общественная проблематикас религиозными воззрениями, или желюбовная лирика с лирикой природы, мистическаясимволика с натуральным изображениемкрасавицы и пр., что невозможно определитьточные границы между направлениями содержания.И вскормленная на основе богатых традицийашугской поэзии сотен лет и ашугской средыГёйчи поэзия Новраса Имана, с точки зрениятематики, крайне разнообразна. Традиционнаясреди тематических направлений ашугскойпоэзии лирика природы в поэзии НоврасаИмана практически отсутствует. Известна лишьодна кошма «Горы» («Dağlar»), отдельно посвященнаяашугом теме природы (2, 33). Кромеэтого, в работах иной тематики по сравнению сдругими ашугами в поэзии Новраса Иманаочень слабо использование описаний природыв качестве эстетического фона, поэтическойфигуры. И основной причиной этого являетсязначительное преобладание интеллектуальнофилософскогоуклона над чувственно-эмоциональнымуклоном в поэзии глубоко связанногос религиозно-мистическими представлениямимастера. Это качество проявляется и в другомтематическом направлении. И заключается онав заметно меньшем количестве стихов слюбовной лирикой по сравнению со стихамиВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

254Севиндж Эллезоварелигиозно-мистической и общественной тематики.Одним из черт, определяющих спецификуосновного содержания поэзии Новраса Имана,является господство в этой поэзии глубокойпечали. Эта печаль есть поэтико-философскаяпечаль, порожденная духовным одиночеством,заключающим в себе и жизненные трагедии, ичуждость общественной реальности духу поэта,и одиночество чужестранца, и разлуку отбожественного начала в мистическом понимании,по отдельности не являющееся ни однимиз них, а в целом являющееся всем. Печальтакого масштаба, не встреченная нами в творчествени у одного из классических и современныхашугов, в поэзии Новраса Имана возвышаетсядо уровня нравственной ценности.Духовное одиночество Новраса Имана обуславливалосьразличными причинами, начиная противоречиемего внутреннего духовного мира сокружающим миром, и заканчивая непониманиемокружающими, признанием его мистическойпечали безумием. Новрас Иман долженбыл творить с подобной внутренней духовнойпотенцией на этапе мастерства ашугскогоискусства, в социально-общественной средеатеистического советского этапа. Среда же непозволяла этого. Поэтому в печали НоврасаИмана присутствует порожденное духовнымодиночеством желание быть непосредственнопонятым, воспринятым. Возможно, поэтому вовсех печальных стихах ашуга, наряду ссобственным плачем, очень сильно желаниезаставить плакать и следовательно, сломав ледневежества в человеке, очеловечить и заставитьпонять:Возможно, большинство стихов НоврасаИмана можно считать письмами, написаннымислезами и адресованными и современникам, ибудущим поколениям. Поэт, призывая выплакатьсяпрочитавших его письмо, понявших его,соболезнующих ему, этим показывает, что оказалсяв омуте духовного одиночества.Как известно, глубокая философская печальболее соответствует общему духу классическойпоэзии, чем ашугскому творчеству. В нашейклассической поэзии, распространившейся набазе мистической идеи, описание мук разлуки,порожденное отсутствием красавицы печальпостоянно была на ведущих позициях. В этомсмысле, и поэзия Новраса Имана один из своихидейных источников получила в классическойлитературе. Написание ашугом совершенныхпроизведений и в жанре классической поэзиитакже была результатом этого. В этом смыслетворчество Новраса Имана больше всего изклассиков напоминает творчество Физули. Какизвестно, Физули был величайшим мастером нетолько азербайджанской, но и всей восточнойпоэзии, построившим Млечный Путь из горя ипечали. «Горе»- ключевое понятие для раскрытиясущности поэзии Физули. И в скорбныхстихах Новраса Имана физулианство проявляетсяв наглядной форме.Hicran yürüş etdi, qəm aldı canım,Ağlar gözüm, qanlı yaşlar tökər hey,Dərdü-möhnət bürüyübdür hər yanım,Qoşub dildə qəm kotanı əkər hey (3, 65)Здесь такие гиперболы, как «hicranin yürüşetməsi, qəmin can almasi, dərd və möhnətin hərtərəfi bürüməsi», говорят о мерилах Физули.Эта печаль порой выражает глубокое социально-общественноесодержание, порой проявляетсебя как суфийское горе, а иногда воспроизводитсякак муки от разлуки с красавицейили Родиной. На наш взгляд, так как в основепоэзии Новраса Имана стояло мистическоемировоззрение, в плане общего содержанияинтеллектуально-философское содержание делаетеще более наглядной эту печаль. В этомсмысле у Новраса Имана качество, котороеможет быть охарактеризовано нами как общественнаяпечаль, обладает определеннойсамобытностью. Проявление этой печали какобщественной, то есть фактическое проявлениепротиворечий между личностью мастера иэпохой, есть видимая сторона вопроса. В действительности,корни этой печали более глубоки.По своему масштабу и остроте дажедоходит до философии «меджнунства». Причинойэтого опять же является индивидуальноемировоззрение ашуга. Исторический период, вкоторый жил Новрас Иман, с точки зрениявнутренней культурологической закономерностиразвития ашугского искусства, былпериодом возрождения. На примере поэзииашуга Алескера, этот период был периодомединства суфийских сект и искусства на основеновых критериев искусства. Этот процесс,будучи в полной мере следствием естественнойзакономерности, регулировал сам. Так как этастадия являлась стадией мастерства, здесь всеподчинялась критериям искусства. Даже самаяглубокая религиозно-мистическая идея воспеваласьна основе высших критериев искусства.А во главе этого процесса стоял ДедеАлескер:ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Лирика Новраса Имана255Eşq ilə sevdanın köküKeçib cismi-canımdadır,Şeyxlərə ol dərsi verən,İndi mənim yanımdadır.Алескер, будучи новым наставником ипутеводителем качества синтеза направленийсуфизма и искусства на основе эстетическихкритериев, создавал не только индивидуальныепоэтические образцы. Алескер разрабатываетстоящие в идейной основе существовавшей донего в течение сотен лет ашугской поэзиирелигиозно-мистические мировые модели вновых исторических условиях в новых поэтическихформах, и, соответственно, на основеновых эстетических критериев и качественноновых принципов, если сказать образно, проведячерез самого себя существующую традицию,адаптирует его к новым историческимусловиям. Алескер привязан такими глубокимии сердечными нитями к потенции «ашугствасправедливости», что в этой поэзии даже самыйголый натурализм ни в коем случае не являетсяне эстетичным, даже не составлял противоречияс мистическим мировоззрением. Такимобразом, ашугское искусство, преимущественнона примере Деде Алескера, на очередномэтапе, на всех стадиях истории своего развития,наряду с выражением в никогда не встречающейсяформе высокой эстетичности, сохранилав своем идейном ядре религиозно-мистическуюмодель мира, и, как следствие, духовно-божественноеценности. Бывший наследникомашуга Алескера как с точки зрения генеалогии,так и духовно-божественной, Новрас Иманвоспитывался именно на этих корнях.Период расцвета творчества Новраса Имана,пропагандирующего религиозно-мистическиеидеи, совпал с периодом установления советскойвласти в Азербайджане. А советскаявласть, как известно, опиралась на атеистическо-материалистическиеидеи. Следовательно,между религиозно-мистическими идеями,на которые опирался Новрас Иман, и советскойидеологией было острое противоречие. Именноэто качество еще более обостряет противостояниемежду личностью и обществом в егостихах общественного содержания. И в основеглубокой общественной скорби, проявляющейсяв этой поэзии, стоит именно данноепротиворечие. В поэзии Новраса Имана религиозно-мистическаяпотенция столь сильна, чтоотказаться от нее в угоду советизации, превратитьсяв инструмент пропаганды советскойидеологии, было невозможно. Молодой ашугна ранних этапах своего творчества хоть ипытался неоднократно сделать это, в биографииашуга это остается лишь экспериментом.Составляющее основную цель его поэзиибожественно-духовное содержание не идет нина какие компромиссы. Если бы привязанностьего поэзии к мистицизму был бы лишьэстетическим фоном, внешней оболочкой, былна уровне системы образов, отдающих даньтрадиции, тогда его легко можно было быпревратить в инструмент пропаганды советскихидей. Примеров чему в лице ашугов тогопериода мы можем увидеть предостаточно. Впоэзии Новраса Имана эти духовные ценностибыли в статусе сущности, составляющейоснову поэзии. Именно поэтому в прозведенияхНовраса Имана общественного содержанияболее наглядны мотивы печали, траура, скорби,жалоб на эпоху, на отсутствие сочувствующихего горю.В произведениях поэта общественногосодержания есть множество дидактическихустаднаме, содержащих пропаганду нравственно-моральныхценностей и критику антиморальныхценностей, на которых нужно особоостановиться. Как известно, устаднаме называютсформировавшиеся как особый жанр,своим содержанием пропагандирующие нравственно-моральныеценности, критикующиеантиморальные ценности, наставительногохарактера, глубокомысленные образцы стиховв ашугской поэзии. В целом, в архетипе моральныхпредставлений, нашедших отражениев ашугской поэзии, стояли системные религиозно-философскиеи мистические представления.Другими словами, мастер-ашуг определяетсуществующее в обществе добро и зло наоснове приницпов системного мировоззрения,на которую опирается сам. В ашугской поэзиисогласно динамике исторического развития вэтом статусе доминируют религиозные имистические представления. Однако есть и тотфакт, что морально-нравственные принципы,обеспечивающие порядок жизни и межчеловеческихотношений в мусульманском обществе,со временем универсализировались, лишилисьархетипа. А в поэзии Новраса Имана, припропаганде морально-нравственных ценностейв устаднаме, религиозно-мистические представлениянапрямую опираются на информативныйуровень.Говоря об общих идейных направлениях,особенностях содержания творчества НоврасаВестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

256Севиндж ЭллезоваИмана, необходимо особо отметить еще одинаспект. Имеется в виду вопрос внутреннейсемантической структуры самой религиозномистическойлирики, составляющей основупоэзии. В поэзии ашуга религиозные представленияпроявляют себя, с одной стороны,как отмеченная нами выше пропаганда нравственно-моральныхценностей, а с другой стороны,на информативном уровне (шариат,религиозная история, религиозные предания,религиозные личности и др.). В этой поезиив пропаганде религиозно-духовых ценностейособое преимущество имеют тенденциишиизма. Шиитские представления в творчествепоэта проявляются в нескольких направлениях:1. Поэтическо-информативные представленияо Хазрет Али и имамах в контексте историиисламской религии;2. Воспевание образа Али;3. Использование шиитских представлений вконтексте пропаганды духовно-нравственныхценностей.В силу того, что это качество являетсяодним из основных и ведущих идейных направленийпоэзии, мы считаем целесообразнымпризнать его одним из основных направленийраздела воспевания религиозных и мистическихценностей.Хотим также отметить, что произведениямкак общественного, так и религиозно-мистическогосодержания Новраса Имана свойственненглубокий интелектуализм. Поэтомуболее целесообразно именование этого уклона«общественно-философским» и «религиозными мистико-философским». Терминологическийэпитет «философский» более точно выражает всебе аналитическую характеристику этихстихотворений.Таким образом, обобщая вышеизложенныепредположения об идейно-содержательных особенностяхпоэзии Новраса Имана, для болеесистемного охвата этой поэзии по всем содержательнымпараметрам, предлагаем следующуюмодель идейно-содержательной классификации:1. Общественно-философская лирика:- критика общественных уродств и антиморальныхценностей;- пропаганда нравственно-моральных ценностей;- мотивы чужбины;- стихотворения, созданные на основе индивидуально-биографическихдеталей;2. Религиозная и мистико-философская лирика:- религиозно-информативное направление(история религии, шариат, релеигиозные притчии стихи о религиозных деятелях)- воспевание мистико-моральных ценностей;3. Любовная лирика:- гезеллеме (род стихов, восхваляющих женскуюкрасоту- прим. пер.);- воспевания ашугом (влюбленым) любовныхчувств.Литература:1. Ибрагимов М. Реализм в ашугской поэзии. –Баку: Элм, 1966. – 32 с.2. Новрес Иман. Избранные произведения. –Баку: 2044. – 199 с.3. Байрамов А. Духовный мир ашуга // В газете«Советская Арменя», 17 ноября 1981, № 138.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Способы создания образов героев в романе У. Теккерея «Ярмарка тщеславия»257Способы создания образов героев в романе У. Теккерея «Ярмарка тщеславия»Д. Кошаевамагистрант II курса КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, КазахстанАннотаиця. В своём романе «без героя» У. Теккерей создал художественные реалистические образысовременников. Согласно представлениям писателя характер героя социально и психологическиобусловлен средой и условиями его жизни.На становление творческого метода английскогописателя-романиста Х1Х века У. Теккереябольшое влияние оказало сотрудничествос популярными в 1830-1860-е годы журналами«Frazer’s Magazine», «New Monthly Magazine»,«Punch'e», «Cornhill Magazine», «Household Words»и «All the Year Round» и др. Теккерей начал своюлитературный путь как репортер-очеркист, писало политике, театре, нравах, литературе рецензии,пародии, сатирические и путевые очерки,нередко сопровождая их своими комическимирисунками. В условиях литературных и политическийпрений, диспутов формировалось литературноекредо писателя, который успешноосваивал как традиции старого, просветительскогореализма, так и новаторство романтическогометода, и сложные формы и средстваотображения мира с позиций критического реализма.Характерной особенностью его творчествастановится историзм мышления, то естьстремление понять объективное движениеистории, а также объективность, сознательноестремление к исследованию окружающей действительности.Согласно эстетическим представлениям Теккереяо художнике и его назначении, характергероя социально и психологически обусловленсредой и условиями его жизни. Поэтому егогерои подчеркнуто заземлены, в них нет ничегозагадочного, рокового и таинственного, чтоявлялось прерогативой предшествующих емуроманистов. Теккерей, как и Диккенс, выступалза реалистическую литературу и успешно боролсяс «фальшивыми характерами и фальшивойморалью», развенчивал псевдогероическое иложноромантическое в обычной прозаическойжизни. В этом отношении показательна «TheBook of Snobs» о политической и частной жизнив Англии. Теккерей дал новую интерпретациюслова «сноб». До него оно означало «сапожныйподмастерье», затем стало жаргонным словом,означающим невоспитанного человека; в Кембриджестуденты так называли кембриджскогожителя, не являющегося студентом, этим словомобозначали бедного студента, не принадлежавшегок студенческой элите, т. е. выходцам избогатых семей. Эту книгу, где Теккерей попробовалсвои силы в создании художественныхреалистических образов своих современников,можно считать подступом к роману «без героя»«Ярмарка тщеславия».В первом издании «Ярмарки тщеславия»,печатавшемся с января 1847 года по июль 1848в девятнадцати желтых ежемесячных выпусках,на обложке помещался рисунок Теккерея, изображающийшута на бочке перед группой такихже шутов-слушателей. Каждая из 67 глав начиналаськомическим рисунком-заставкой, частофантастического характера, отдельные эпизодыромана сопровождались иллюстрациями с подписями.Теккерей представлял героев во всехипостасях, то, что не договаривалось в тексте,становилось понятным в его иллюстрациях.Ведь его герои не изливают душу в длинныхмонологах, их внутренняя жизнь показанаскупо, только намеками и деталями, основномсредством раскрытия сути поступков и мыслейучастников «кукольной комедии» становитсядиалог.Хотя Теккерей обозначает в подзаголовке«Ярмарки тщеславия», что это – роман без героя,а в предисловии «Перед занавесом» называетсвоих героев «куклами», перед нами конкретные,реалистически показанные характеры.Д. Льюис писал: «Они все индивидуумы вправильном смысле этого слова, а не в томприблизительном смысле, который так ловкопародирует архидиакон Хэйр, как якобы принятыйв современной литературе, с безошибочнонайденными чертами живых людей, а некак абстрактные идеи или традиционные концепциихарактеров. Читая Теккерея чувствуешь,что он пишет «с натуры», а не выдумывает, нероется в реквизите какого-то захудалого театрика»[1, 337] , а Э.М.Форстер называет характерыТеккерея «объемными». [2, 143] В «Ярмаркетщеславия» герои-«куклы» - очень сложные всвоей противоречивости и многозначности персонажи.Герой или героиня становится лучше,как только в его душе просыпается добро, и,Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

258Д. Кошаеванаоборот, самый добрый и естественный всвоих чувствах герой подвергается растлениюпод влиянием общества, в котором расцветаюттщеславие, эгоизм и корысть. Теккерей показываетэтапы жизни одной из главных героиньромана Эмилии: в начале повествования онапретендует на роль идеальной подруги, восхищаетее преданность памяти мужа, которыйникогда ее не любил. Но чрезмерная экзальтированностьгероини начинает вызывать раздражение.Она слепо любит своего сына и совершеннобезразлична ко всем остальным близкимлюдям. Ее желание сохранить любовьДоббина, которого она не любит, также говоритоб эгоизме и бессознательном лицемерии, и вконце концов это понимает даже многотерпеливыйи «добрейший» Доббин, который назоветее поведение с ним просто «игрой». Доббин- единственный человек, обладающий на этомбазаре житейской суеты душевной чистотой ичеловечностью, но и он не может претендоватьна роль героя, Теккерей показывает на протяжениивсего романа, как он растрачивает своюжизнь на достижение ничтожной цели - насамоотверженную любовь к пустышке Эмми.(В этом смысле глубоко символичен эпизод,когда Доббин, тоскуя об Эмилии, умиляетсявырезанным из журнала мод «кукольным» личиком,похожим на его любимую женщину).Один из исследователей творчества ТеккереяА. Карельский считает, что, «опираясь насвою концепцию тщеславия и «суеты сует»(vanity) как универсального закона человеческогобытия, Теккерей расшатывает преждевсего статус идеального героя, что особеннозаметно на фоне диккенсовских романов.Механизм vanity работает не только в душе исудьбе авантюристки Ребекки Шарп, но и – посвоему– в душе и судьбе добропорядочнойЭмилии Седли… Но, с другой стороны, и БеккиШарп далеко уже не «идеальная злодейка». И унее, как у Эммы Бовари, за порученным ейамплуа просматривается гораздо более сложнаяжизнь души» [3, 218].Главная героиня – Ребекка Шарп воплотилачерты многих плутов и авантюристов. Теккерейназывал ее «Наполеоном в юбке», но в нейтакже немало от Фальстафа и Тартюфа. Теккерейподробно выписывает ее умение очаровыватьлюдей. Она завоевывает себе месторядом с сэром Питтом, в XLI, XLIV и XLVглавах она при помощи приемов мольеровскогосвятоши подчиняет себе всю семью мистераКроули. Теккерей постоянно подчеркивает всвоей героине ее природную одаренность, она -талантливая актриса, с развитым чувствомюмора, способная играть остро характерные,пародийные роли на этом базаре житейскойсуеты.Раннее взросление закалило ее морально,породило ее отличие от других окружающих еелюдей, отчуждение и непреходящее одиночествоее как индивидуальности. В то же времяБекки так или иначе находится в центре внимания,привлекает всех своей деятельностью.Она отличается от остальных четкой мотивированностьюсвоих действий: стремлениеБекки вступить в выгодный брак во многомопределяет архитектонику всего романа, на этопостоянно указывает сам автор. Ребекка разворачиваетсвою деятельность среди семействСедли, Кроули и Осборнов, стремится превратитьсяиз «третьего лица» во «второе» и вконце концов ей это удается. Для достижениясвоих целей она избирает любовную интригу,причем в любовных играх она всегда остаетсяхолодной и расчетливой, они для нее средствовоздействия.По мнению исследователя этого романаВ.С. Вахрушева, «в душу героини с детских летвъелось отчуждение и в этом драма всей еежизни. Существование Ребекки становитсясплошным насилием над самой собой, онауродует свой талант эксплуатируя его ради узкокорыстных целей. Смутно чувствуя фальшьсвоей жизни, она по временам как бы мститсебе, ведя сложную двойную игру» [4, 12]. Теккерейподробно изображает результаты актерскойигры своей героини, чтобы доказать, чтоэто - и сознательно выбранный Бекки Шарпобраз жизни, и в то же время стиль жизни викторианскойэпохи, основная черта которой -театральность, где каждый разыгрывает свойспектакль. Поэтому принципиально важно понятьфункцию Кукольника, по сценарию которогороман состоит из отдельных сценариев:Бекки стремится выйти замуж за Джоза;госпожа Бут Кроули пытается поженить Беккии Родона; Доббин - женить Джорджа и Эмилиюи т.д. У каждого участника собственные слабости,инстинкты, корыстные интересы и тщеславие,которые и заставляют их жить и действоватьпо сценарию Ярмарки Тщеславия.Исследователи считают, что Теккерей успешноиспользует при характеристике своихобразов героев гротескно-кукольную манеру.Это прежде всего отражается на их наименовании:герои носят «говорящие» фамилии (кISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Способы создания образов героев в романе У. Теккерея «Ярмарка тщеславия»259сожалению, при переводе обычно исчезает ихсемантическая наполняемость): фамилия драчунамальчишки Кафф означает «удар кулаком»,лорд Бруин - «медведь», поручик Спуни- «слюнтяй», поручик Стаблз - «щетина», миссТоуди - «жаба», майор Мартингейл - «двойнаяставка при карточном проигрыше», аптекарьКламп - «чурбан», леди Джейн Шипшенкс -«овечьи лодыжки», миссис Фэрбрейс - «горящийцирковой обруч для перепрыгивания».Также автор использует вместо имени героякакую-нибудь деталь одежды или внешности ипри помощи этого приема подчеркивает никчемностьгероя, его душевную опустошенность:мисс Хорокс, последняя любовница сэраПитта Кроули, - «the Ribbons» («Ленты»), старикмистер Осборн -«Eyebrows». Ироническийоттенок имеет фамилия даже наиболее симпатичногоперсонажа романа – полковникаДоббина: «dobbin» - «кляча».Особенно блестяще срабатывает механикаговорящей фамилии при характеристике главнойгероини: из Ребекки Шарп она превращаетсяв Ребекку Кроули (англ. «crawl» – ползать,пресмыкаться). Бекки Шарп близка к героямплутовского романа: «остра, востра»(sharp), из породы «ловкачей», «мошенников»(sharpers). Ребекка без угрызений совести жертвуетблизкими, по идее, себе людьми радифинансового благополучия. Но в результатевсех манипуляций Бекки по сути не получаетдушевного успокоения и счастья, именно такТеккерей выражает свое резко отрицательноеотношение и к своей героине, типичной представительницеобщества, и к актуальной в егоэпоху проблеме о праве каждого на борьбу засвое «место под солнцем».Поэтому роман имеет подзаголовок «без героя»:автор не находит положительного героя всреде Осборнов и Кроули. Проблема положительногогероя всегда казалась Теккерею неразрешимойиз-за стремления «суметь по возможноститочно воспроизвести ощущениеправды». В отличие от Диккенса, он не изображаетчеловека отъявленных злодеев илиидеальных добродетельных героев. Для неговажно раскрыть сложность взаимодействияразличных начал в характере человека, понятьпричины, заставляющие его совершать тот илииной поступок. Поэтому, несмотря на егозаявление о том, что Ребекка Шарп и есть героинявсей ярмарки тщеславия («Пусть у наснет героя, но мы претендуем на то, что у насесть героиня»), он отказывает ей быть подлиннойгероиней в человеческом, нравственномплане. Единственным человеком на этом базарежитейской суеты, оставшимся самим собой,верным дружбе, готовым прийти на помощь,является Уильям Доббин. Но и его автор отказываетсяназывать героем романа: его любовьотдана женщине ограниченной и эгоистичной,его стремления пусты и суетны, поэтому и егопостигает разочарование, ощущение суетысует. Полемизируя с Диккенсом, он отказываетсяот благополучного завершения своегоромана: «Ах, Vanitas Vanitatum. Кто из нассчастлив в этом мире? Кто из нас получает то,чего жаждет его сердце, а получив, не жаждетбольшего? Давайте, дети, сложим кукол и закроемящик, ибо наше представление окончено»[5, 828].В «Ярмарке тщеславия» Теккерей использовалприем включения в систему образов романаобраза автора-наблюдателя и комментаторасобытий, поступков действующих лиц.Кукольник, alter ego автора, - моралист, мудрец,у него большой жизненный опыт, и в то жевремя он и повествователь, и участник ярмаркитщеславия. Он убежден, люди – пленникисреды, игрушки в руках обстоятельств, что всев мире – «суета сует и всяческая суета». Поэтомуон и избрал трудную для себя задачу –говорить людям горькую, хорошо им известную,но от самих себя скрываемую, правду.Литература:1. Льюис Г.Д. Статья в «Морнинг кроникал» от6 марта 1848 года//Теккерей в воспоминанияхсовременников. – М., 1990. – С. 336-338.2. Михальская Н.П. «Аспекты романа» Э.М. Форстера// Литературная теория и художественноетворчество. – М., 1979. – С. 141-144.3. Карельский А. От героя к человеку: два веказападноевропейской литературы. – М., 1990.– 397 с.4. Вахрушев В.С. Творчество Теккерея. – Саратов,1984.5. Теккерей У. Ярмарка тщеславия. – М.: Астрель,2010. – 832 с.* * *«Способы создания образов героев в романе У.Теккерея«Ярмарка тщеславия» атты мақала кейіпкерлердітоптастыруға және аударма мәселесіне арналған.* * *The article is devoted to the translation problems in novelsof W. Thackerey.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

260Т.К. БайсакаловІлеcпе аудармадағы лексикалық трансформациялар(БҰҰ қауіпсідік жөніндегі отырыстары негізінде)Т. К. БайсакаловАбылай хан атындағы ҚазХҚжӘТ-дың магистранты, Алматы, ҚазақстанАннотация. Бұл мақалада аударма трансформацияларының түрлері, ағылшын тілінен қазақ тілінеаударма үдерісінде қолдану ерекшеліктерін қарастырады.Аударма ісінде аудармалық трансформациялардыңтүрлері мен амал-тәсілдерін оқып-үйренуаса маңызды. Н.К. Гарбовскийдің пайымыбойынша, аудармалық трансформация деп түпнұсқатілінде де, аударма тілінде де бар изоморфтық(тілде қалыптасқан) бірліктерді қолдануданауытқуды түсінеміз [9, 97-109]. Аудармалықтрансформацияларды жасауға бірнешефакторлар ықпал етеді.Аудармалық трансформациялардың негізіндеқос тілдің нормаларына сай жаппай қабылданғанизоморфтық тілдік бірліктерді қолдануғана емес, сонымен бірге окказионалдық ерекшеліктерде кіреді. Қандай да бір қалыптағыдантыс ерекше шарт қоятын контекстіде функционалдыққызметінен ауытқыған басқа бір бірліктерқолданылуы тиіс. Осы талап жас аудармашылардыңназарына ілінбей жатады. Тілдікбірліктердің окказионалды қолданыс ерекшеліктерінемән бермеу нәтижесінде аударма мәтініндетүпнұсқаның мазмұны жоғалып, ал аудармамәтінінің өзі функционалдық-стилистикалықдеңгейіне сай болмай қалады.Аударманың басты мақсаты – түпнұсқаменбара-бар (адекватты) болу. Аударманың түпнұсқаменбара-барлығына қол жеткізу үшін аудармашығажүктелетін басты міндеттердің бірі̶ әр түрлі аудармалық трансформациялар жасау.Л.С. Бархударов айтқандай, аударманыңбара-барлығы үшін түпнұсқа мен аударма тілініңтілдік жүйелеріндегі айырмашылықтарғақарамастан, аудармашы көптеген тіларалық сапалытүрлендірулер, яғни аудармалық трансформациялардыжүзеге асыруы тиіс, тек сондағана, аударма тілінің нормалары қатаң сақталып,түпнұсқа тіліндегі мазмұн мен ой аудармамәтінінде максималды түрде толыққанды беріледі.[5,190].Аударма трансформациялар негізіне тек аударманыжеткізу тілі ғана емес, сонымен қатараударма тіліндегі трансформацияларды қолданаотырып, функционалды мәтіндердің айрмашығынұйғара отырып, тыңдаушыға түсінікті формадажеткізе алу ерекшелігі жатады. Осы мақсаттағалымдардың аударма трансформация-ларының әдіс-тәсілдерін бөлуіне тоқталғанжөн.М.Д. Гутнердің «трансформациялық аударма»теориясы бойынша лексикалық трансформациялардыңмынадай түрлері болады: сөздердің орын тәртібінің өзгеруі; қосу; түсіріп тастау; сөз таптары мен сөйлем мүшелерін ауыстыру; антонимдік аударма [11, 61].Ю. В. Пиввуева мен Е. В. Двойнина «Пособиепо теории перевода (на английском материале)»соавторлық еңбектерінде лексикалықтрансформациялардың келесі түрлерін көрсетеді: дифференциялау; нақтылау; жалпылау; антонимдік аударма; орын толтыру; мағынаны дамыту; тұтас түрлендіру [28, 99].В.С. Слепович Л.С. Бархударовқа қарағанда,қосуды, түсіріп тастауды және орын ауыстырудылексикалық трансформациялардыңнегізгі түрлері деп қарастырады. Бұл жердеВ.С. Слеповичтің бұл шешімін қосу мен түсіріптастау тәсілдерінде қолданылатын тілдік бірліклексикалық бірліктер болғандықтан, осы тұрғыданбаса назар аударуымен түсіндіре аламыз:Антонимдік аударма Нақтылау ЖалпылауТұтас түрлендіру [33, 98-100].С. П. Романова мен А. Л. Коралова «Пособиепо переводу с английского на русский»еңбектерінде аудармадағы трансформациялардылексика-грамматикалық деп топтап, мынатүрлерін ажыратады: нақтылау мен жалпылау; логикалық даму: а) себеп-салдарға байланысты;ә) метонимиялық; б) перифраз; тұтас түрлендіру; антонимдік аударма [31, 48-69].В. Е. Щетинкин берген жіктеменің өзіндікерекшелігі бар. Ол лексикалық трансформация-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ілеcпе аудармадағы лексикалық трансформациялар (БҰҰ қауіпсідік жөніндегі отырыстары негізінде)261ларды логикалық та, функционалдық та белгілерінескере отырып топтайды: нақтылау; жалпылау; орын толтыру; экспликация; антонимдік аударма; мағынаны дамыту [40, 43].Сонымен біз әр түрлі ғалымдардың жіктемесінқарап шығып, лексикалық трансформациялардыңмынадай түрлерін анықтадық: нақтылаунемесе конкретизация, жалпылау немесегенерализация, айқындау немесе дифференциялау,шендестіре аудару немесе антонимдікаударма, транскрипциялау, транслитерациялау,калькалау, түсіндірме беру немесеэкспликация, орын толтыру немесе компенсация,мағынаны дамыту немесе логикалық дамунемесе модуляциялау, тұтас түрлендіру, сөздердіңорын тәртібінің өзгеруі, қосу, түсіріптастау, сөз таптары мен сөйлем мүшелерінауыстыру.Алайда, біздің сараптамамыз толық қандызерттеу әдісіне негізделгенін айта кету керек.Сондықтан әр тәсілді бөлек мысалдармен берекетсек деп ұйғардық.Қандайда да болмасын екі тілді тілдегі баламасөздердің мағыналық ауқымы, жүгі әртүрліболады, соған байланысты түпнұсқа тіліндегікең мағыналы сөзбен беретін жайттарболады. Мұның бірінші тәсілін – нақтыландыру(конкретизация), екінші тәсілін – жалпыландыру(генерализация) деп атайды.Мысал келтіре кетсек:Нақтылау әдісіТүпнұсқа тіліндегі кең мағыналы сөздінемесе сөз тіркесін аударма тілінің тар мағыналысөзімен немесе сөз тіркесімен ауыстыру[5, 198].The participating States intend to further thedevelopment of contacts and exchanges amongyoung people by encouraging…the further developmentof youth tourism and the provision to thisend of appropriate facilities.Серіктес мемлекеттер жастар арасын біріктірп,алмастырып қана қоймай жастартуризін ары қарай дамытып, жастарға осығанбайланысты жеңілдіктер дайындап отыр.Бұл сөйлемде ағылшын мәтінінде facilitiesсөзін сөздікте бірілген баламсымен аударуғаболмайды, сондықтан аударма арысында аудармашысөйлемнің мағынасына қарай осысөзді нақтылау арқылы жеткізіп отыр.So far 65 people have died in floods in DaccaProvince, East Pakistan.Сонғы ақпараттарғы айтылғандай ШығысПакистанның Дакка аймағында 65 адам сутасқынынан қаза тапты.Ағылшын мәтініндегі қолданып оытған dieқазақ тіліне қарағанда ағылшын тілінде баламасыкөп, сондықтан аударма үдерісінде нақтылауқажет.Жалпылау әдісіТүпнұсқа тіліндегі тар мағыналы сөзді немесесөз тіркесін аударма тілінің тең мағыналысөзімен немесе сөз тіркесімен ауыстыру [5, 198].Some sectors have achieved certain improvements,but the situation on the whole is very complicated.Алға жылжығанымызға қарамастан, эканомикалықжағдайымыз өте жаман.Some sectors have achieved certain improvementsдеген жалпылау әдісі арқылы Алға жылжығанымызғақарамастан деп аударылғанOne can make another person’s life hell byharassing him or spreading rumors about him.Алға шыққан адамның кері карай тартып,көптеген сөгістің астына алады.Бұл сөйлем контекстің мағынасына байланыстыжалпылама түрде аударылған.Антонимдік аудармаШендестіре аудару дегеніміз – түпнұсқадағыболымды мағынаны болымсыз түрмен я, керісінше,болымсыз мағынаны болымды түрменжеткізу. Мысал:1) The troops shall not be used except foremergency. – Әскерді тектөтенше жағдайдақолданамыз2) It will be June before the two statesmen meetto sign the treaty. – Екі мемлекеттік қайраткерлершілдеге дейін келісімге қол қоюға кездеспек.Қосу.Кейде түпнұсқа тілдегі құрылыма белгілі бірсөздің не элементтің айтылмай тұруы, көрінбейтұруы мүмкін. Ал аудармаада сол элементтікөрсетуге тура келетін жайттар болады, міне,осыған байланысты қосу тәсілі пайдаланылады.В. С. Слепович айтқандай, бұл тәсіл аудармаүдерісінде түпнұсқа тілінің лексикалық бірліктерінекомпрессия тән болған жағдайда асақажет [33, 98].Мысалы: The President's energy message энергияқазбаларының жетіспеушілігі туралы президентжарлығыТүсіріп тастау.Түпнұсқа мзмұнына нұқсан келтірілмейтінжағдайда аударма үдерісінде түпнұсқаның басыартық сөздерін тастап кету [11, 98].ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

262Т. К. БайсакаловБұл - мән жағынан қосуға қарсы тәсіл. Аударуүстінде түпнұсқадағы мағыналық тұрғыданбасы артық сөздер, оларды алып тастаса да,мағына – мазұнды өзгеріске ұшыратпайтын,тым болмаса, нұқсан келтірмейтін сөздер түсіріліптасталуы мүмкін.Мұндай басы артық сөздер плеоназм құбылысынабайланысты болатыны байқалады. Мысалы,The proposal was rejected and repudiated.Ұсыныс қолдауын таппады.Қазақ тілі синтаксистік құрылысының біререкшелігі сол, салалас құрмалас сөйлемді құрастырушысыңарлардың жалғаулықты, жалғаулықсызболуы көбіне мағына өзгерте бермейді.Қалай десек те, аударманың нәтижеліболуы аудармашының тілдік білімі, аялық білімі,контексті түйсінуі, филологиялық біліммен шығармашылық талантына байланысты болатыныдаусыз.Әдебиеттер:1. Виссон Л. Синхронный перевод с русского на английский.– М.: Изд-во «Р. Валент», 2003.2. Чернов Г.В. Теория и практика синхронного перевода.– М., 1978.3. Ширяев Л.Ф. Синхронный перевод. – М., 1979.4. Миньяр-Белоручев Р.К. Общая теория перевода иустный перевод. – М.,1980.5. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.,1996.6. В.М. Илюхин. Стратегии в синхронном переводе. –М., 2001.7. И.А. Зимняя, Г.В. Чернов. Вероятностное прогнозированиев процессе синхронного перевода. – М., 1973.8. Миньяр-Белоручев Р.К. Теория и методы перевода. –М., 1996.9. Швейцер А.Д. К вопросу о наиболее рациональнойсхеме синхронного перевода. “Тетради переводчика”.– М., 1967.10. Чернов Г.В. Коммуникативная ситуация синхронногоперевода и избыточность сообщения. – “Тетрадипереводчика”. – М., 1975.11. Гурин И.В “Приемы речевой компрессии при синхронномпереводе с русского языка на английский”. –М., 2008.* * *Данная статья посвящена видам переводческих трансформацийи правилам использования их в процессе переводас английского на казахский язык.* * *This article investigates the types of translation transformationsstrategy in translation process from English intoKazakh languages.Қарсы мәнді құрмалас сөйлемдерӘ. Ә. АқкөзовОҚПУ-дың ф.ғ.к., доцент, Шымкент, ҚазақстанАннотация. В статье рассматривается сложное предложение со противительным значением.Дается структурно-семантический анализ формирования данной категории.Қазақ тіл білімінде қарсы мәнді құрмалассөйлемдер бір кездері «ереуіл», «қайшы» салаласдеп, кейіннен «қарсылықты салалас», «қарсылықтыбағыныңқылы сабақтас» деп аталғанболатын. Ал А. Байтұрсынұлы қарсылықты салаласқұрмалас сөйлемді «қайырыңқы» деп атаған.Қарсы мәнді құрмалас сөйлемдердің компоненттерібір-біріне қарама-қарсы келетін әрекеттерді,оқиғаларды баяндайды. Біздің ойымызша,«Қарсылықты салалас сөйлем мен қарсылықтыбағыныңқылы сабақтас сөйлемді сыңарларықарсы мағынада келетін құрмаластардыжасаудың әр түрлі тәсілдері деп қарауғаболады. Болашақта қазіргі қазақ тіліндегі құрмалассөйлемдер жүйесі басқа қырынан, мағынаданоны жасаушы тұлғаларға қарай жүретінтәсілмен қарастырылатын болса, онда қарсымәндегі сабақтас, салалас сөйлемдер бір деңгейгетоптастырылатын болады» [1,720 б.]. Мағынадантұлғаға бағытталған осы тәсілді пайдаланаотырып, қарсылықты салалас құрмалассөйлемдер мен қарсылықты бағыныңқылы сабақтасқұрмалас сөйлемдерді қарсы мәнді құрмалассөйлемдер құрамында бірге қарастырамыз.Қарсы мәнді құрмалас сөйлемдер құрамындағыалғашқы компонент баяндауышының тиянақты,тиянақсыздығына, алғашқы сыңарда айтылғанойдың аяқталмаған, аяқталғанына қарайқарсылықты салалас және қарсылықты бағыныңқылысабақтас болып екі құрылымдықмағыналықпарадигмалық топ құрайды. Мысалы:ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ә. Ә. Ақкөзов263Қарсылықты салаласқұрмалас сөйлемҚарсылықты сабақтасқұрмалас сөйлемҚыздың онымен билеуге тіпті зауқы соқпап еді, анауқадалып тұрып алды (О.Бөкеев).Сәкен қала мәселесін басқарамын десе, үлкен басқармакеліспеді (Н.Қазыбеков).Компоненттердегі қарсы мән бірінші компоненттегіпредикатқа екінші компоненттегіпредикат қайшы мәнде келу арқылы, біріншісыңарда баяндалған оқиғаның күтілетін нәтижесіекінші компонентте жоққа шығарылу арқылынемесе қарсы мәнге құрылу арқылы,екінші сыңарда белгілі бір ой айтылады, бірақол мәні жағынан бірінші сыңарда айтылғанойға қарсы мәнде болу арқылы құрылады.Салалас құрмалас сөйлемдер құрылымынақарай жалғаулықты, жалғаулықсыз салаласқұрмалас сөйлем болып екі құрылымдық парадигмағажіктеледі. Жалғаулықты салалас құрмалассөйлемдердің құрамындағы компоненттербірақ, дегенмен, алайда, әйтсе де, әйткенмен,сонда да сияқты жалғаулықтар арқылыбайланысады. Ал жалғаулықсыз құрмаластаркомпоненттері ешқандай жалғаулықсыз, арнайыбаяндауыштың тұлғалары арқылы байланысады.Мысалы:Жалғаулықты салаласқұрмалас сөйлемЖалғаулықсыз салаласқұрмалас сөйлемДьяков ендігі жерге тіл табысып кетерміз деп дәмеленіп еді, бірақол ойлағаны болмады(Ә.Нұрпейісов).Тәңірберген бірер рет тіл қатып еді, Еламан үндемеді(Ә.Нұрпейісов).Жалғаулықты қарсы мәнді салалас құрмалассөйлемдердің жасалу жолдарын төмендегідейпарадигмаларға топтастыруға болады:1) Бірінші компонентінің баяндауышы болымды,екіншісінікі болымсыз тұлғамен беріліп,айтылып тұрған іс-әрекет, оқиға арасындақарама-қарсы мән туғызады.Мысалы, Алдымызда жүз саржан шамасындаҮсімбектің үйі тұр, бірақ Шұға көрінбейді(Б.Майлин).2) Екінші компонент баяндауышы болымсыздықмағынадағы емес, жоқ сөздер арқылыжасалады. Мысалы, Күңгір дауыс құлағымакеледі, бірақ маған жауап қайтарған ешкімжоқ (Ғ.Мүсірепов).3) Бірінші компонентінің баяндауышы болымсыз,екіншісінікі болымды тұлғамен беріліп,айтылып тұрған іс-әрекет, оқиға арасындақарама-қарсы мән туғызады.Мысалы, Жұрттың көбі елемейді, бірақ бұлішінен жіпке тізіп отырады (С.Сейфуллин).4) Бірінші компонент баяндауышы болымсыздықмағынадағы емес, жоқ сөздер арқылыжасалады. Мысалы, Барактың таяу маңындаел жоқ, бірақ әр жерде бытырап, жатқансағым көтерген малдар көрінеді (С.Сейфуллин).Ешкімге де мұның қызының асы депешкім айтқан жоқ, бірақ бәрі де сол екенініштерінен білді (М.Жұмағұлов).5) Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемніңбұл түрінде екі компонент баяндауыштары даболымды тұлғада келеді, алайда бірақ жалғаулығыарқылы қарама-қарсылық мән жасалады.Мысалы, Ол маған айыбын жууға уәде беріпеді, бірақ мен уәдемді бұзам (Ә.Тұрманжанов).Жергілікті әкімдер әрең дегенде он-он бес балажинап тапсырды, бірақ олардың бәрі кейінауылдарына қашып кетеді (Ғ.Ахмедов).Жалғаулықсыз қарсылықты салалас құрмалассөйлем парадигмасы жалғаулықты қарсылықтысалалас құрмалас сөйлемдерден жалғаулықсыз,іргелесе жұмсалуымен ерекшеленеді,ал мағынасы жағынан екі парадигма арасындаешқандай айырмашылық жоқ. Жалғаулықтықарсылықты салалас құрмалас сөйлемнің алғашқыкомпонентінің баяндауышы еді, екенкөмекші сөздерінің қатысуымен жасалады. Жасалужолына қарай салаластың бұл түрі мынандайпарадигмалық қатар түзеді:1) Құрамындағы компоненттерінің баяндауыштарыбіріншісі – болымды, екіншісі – болымсызтұлғамен келеді де, баяндауыш құрамыныңкөсемшеден, қалау райлы етістікпенкелуіне қарай екі парадигма құрайды.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

264-ып, -іп, -п тұлғалыкөсемше + едіҚарсы мәнді құрмалас сөйлемдерЖас жігіт менімен қолдаспақ боп астындағы атын тебініп еді,үркектеу жылқы жақындатпады (С.Мұқанов).қалау райлы етістік Ұмтылып арбадан түсейін деп еді, Нұрғали басып+ еді жібермеді (Б.Майлин).2) Құрамындағы компоненттерінің баяндауыштарыбіріншісі – болымсыз, екіншісі –болымды тұлғамен келеді. Мысалы, Ауылдаотырып тіпті біз естімейміз, сырт бізденбұрын есітеді (Б.Майлин).3) Құрамындағы компоненттерінің баяндауыштарыболымды тұлғада келеді, алайдаолардың мазмұнынан қарама-қарсылық байқалады.Мысалы, Жәнібекке ақсақал шара толықымызды ұсынып еді, хан басын шайқады(І.Есенберлин).4) Құрамындағы компоненттерінің баяндауыштарыболымсыз тұлғада келіп, қарамақарсылықмән беріледі. Мысалы, Мұндай жылқыбаласы туғанын көрген де емеспіз, тумайдыда. Мұстафа мен Сілеусін мені өз балаларынаналалап ұстамайды, шағын шаруасымол тұруға жетпейді (С.Мұқанов).5) Жеке сөздердің салғастырыла жұмсалуыарқылы жасалады. Мысалы, Ерінген қойсын,ерінбеген алсын (С.Мұқанов).6) Ассоциативті антонимдік байланыстар,антоним сөздер жалғаулықсыз қарсылықты салаласқұрмалас сөйлем жасауға қатысады. Мы-салы, Қызым – үйде, қылығы – түзде. Әйелдіңшашы ұзын, ақылы қысқа (Мақалдар). Адамкөп, адамгершілік аз. Адамға ең қиыны – Адамболу, хайуан болу оп-оңай (Қ.Мырза Әли).Компоненттердегі болымсыздық мағынаныңберілуімен байланысты қарсы мәнді құрмаластаркомпоненттерінің орналасу мәселесі шығады.Қ.Есенов көрсеткен компоненттердегіқарсы мәнді білдіруде болымды компонент пенболымсыз компоненттің орналасу тәртібін төмендегідейпарадигмалық қатарларға жинақтапберуге болады:1) болымды компонент – болымсыз компонент;2) болымсыз компонент – болымды компонент;3) болымды компонент – болымды компонент;4) болымсыз компонент – болымсыз компонент[2, 35-36 бб.].Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалассөйлемдер жасалу жолдарына қарай мынандайүш парадигма құрады:шартты рай арқылы жасалғанқарсылықты бағыныңқылысабақтас құрмалас сөйлемдересімше арқылы жасалғанқарсылықты бағыныңқылысабақтас құрмалас сөйлемдеркөсемше арқылы жасалғанқарсылықты бағыныңқылысабақтас құрмалас сөйлемдерБейсен «норма керек, норма» десе, Жақып,қырамысың елді, тәрбиелеу керек» деп тұр(Ғ.Мұстафин).Қыстың басы тақау болғанымен, әлі қар түсеқойған жоқ (М.Әуезов). Жаудың өте қаттықарсылық көрсеткеніне қарамастан,жігіттер алға басуда еді (М.Ғабдуллин).Туысқан бола тұрып, осындай бір-біріне өшадамдарды көргенім жоқ (Х.Есенжанов).Олардың баяндауыштары мынандай тұлғалардакеліп жасалады:1) шартты рай тұлғасы арқылы (-са, -се);2) шартты рай тұлғасына да, де дәнекерiтіркесу арқылы;3) көмектес септiктi есiмше тұлғасы арқылы;4) барыс септiктi есiмшеге қарамастан сөзiнiңтiркесуi арқылы;5) көсемше тұлғасы арқылы (-а, -е, -й).А.Аманжолов сонымен бірге қарсылықты мәнберуде салыстырмалы мәні бар, бірақ қарсылықтымәні басым болатын екі тұлғаны көрсетеді:ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Ә. Ә. Ақкөзов2651) -ғанша;2) -мақ түгіл [3,47 б.].Қ.Есенов қарсылықты бағыныңқы сабақтассөйлемдерді реалды қарсылықты бағыныңқыжәне ирреалды қарсылықты бағыныңқы деп екімағыналық парадигмаға бөледі [2,87 б.].Реалды қарсылықты бағыныңқы сабақтассөйлемде қарама-қарсы айтылған мазмұндағыоқиға желісінің орындалғаны немесе орындалыпжатқаны баяндалады. Мысалы, Қаншаашу шақырам десе де, Жәуке тыңдап отыросы әнді (Б.Майлин). ... аяқ кезде көзде жасболмаса да, өтірік анда-санда бір бақырыпқойып жатыр (М.Әуезов). Салт аттылар менат шана өтiп кетсе де, Әбдiрахман терезегесүйенiп ұзақ тұрды (Х.Есенжанов).Ирреалды қарсылықты бағыныңқы сабақтассөйлемде түпкі нәтижелі істің орындалмағаныкөрініп тұрады. Мысалы, Мен айтсам,қарысып тыңдамайды (Б.Майлин). Бұлжөнінде екі кездесу болса да, советник Кошкиндіөз ырқына көндіре алмады (М.Әуезов).Кейде ондай танаптар бола тұра, жерініңтопырағы қолайлы келмейді (С.Мұқанов).Алтын-күміс ақша ұстанған бай болса да,өлікке кебін бермеген сараңдар бұл (Д.Досжан).Р.Әміров ауызекі тілге тән қарсы қатынастыбілдіретін құрмалас сөйлемдерді үш құрылымдықпарадигмаға бөліп қарастырады:1) Қарсы мәнді құрмаластың бірінші компонентіндепрепозициялық компонент ретіндебұйрық рай формасындағы баяндауыш-етістіктерібар жай сөйлемдер тұрады да, ал екіншісіндесөйлемнің баяндауышы келер шақ пенөткен шақ етістігінен болады. Мысалы: Қандайайнымайды-ау деген дос болсын, әуелі бірбәлеге сүңгітіп алып, өзі айырып алған кісіболып, өз досының мойнына есептеп ұпайсалады (М.Әуезов). Қанша шұбарламасын,одан кітабы жақсы болмайды. Ауылнайболмақ түгіл, тіпті уез болысын да тыңдамаймын(Б.Майлин). Қанша жалынбасын,мен айтқанын істемедім.Мысалдардан көріп отырғанымыздай, бұлтүрге жататын құрмалас сөйлемдер эмоционалдыойды білдіру қызметін атқарады. Эмоционалдықызметті білдіруде қандай, қанша,қашан, тағы басқа экспрессивті мазмұнды сөздерқатысады.2) Сөйлемдердің препозициялық құрамдасбөлігі ретінде біртекті алтернативті мағынадағыбаядауыштың енгізілуімен анықталады,баяндауыш рөлінде -ар, -ер-ге аяқталатын есімшелернемесе бұйрық формасындағы болымдыболымсызетістіктер болады: Мысалы: Жақсыболсын, жаман болсын, өзіңнің ұнатып тигеніңдіайтсаңшы (Б.Майлин). Келер, келмес,бірақ мен оны шақырамын. Дүйсеке айтсын,айтпасын, малын Сиқымбай ұрлағанын Есімбайжақсы білетін (Ғ.Мұстафин).3) Ауызекі тілде -тын, -тін-ге аяқталатынбаяндауыш-есімшелі жай сөйлемдер бір құрамдасбөлік ретінде қарсылықты сөйлемді білдіреді.o Кімсің сен, маған нұсқау беретін (Ж.Еділбаев).o Оу, мынауыңыз қалай, Әлеке, танысуаяқты аппақ ішпей ме екен.o Інішек, жол-жосықты мен де білемін.Денсаулық көтермейді.– Өзім-ақ сілтей берейін онда, қысылыпқымтырылатын,бөтен көз жоқ қой мұнда(Ж.Еділбаев) [4, 140-143 бб.].Әдебиеттер:1. Қапалбеков Б. Қарсылықты бағыныңқылысабақтас құрмалас сөйлемдер // Қазақ грамматикасы/ Жауапты ред. Е.Жанпейісов. –Астана: Астана полиграфиясы, 2002. – 783 б.2. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. –Алматы, 1995. –136 б.3. Аманжолов А. Опыт классификации уступительныхконструкций в современном казахскомязыке // Известия АН КазССР. Серияобщественная. –1973. – № 6. – С. 14-29.4. Амиров Р.С. Особенности устной разговорнойречи в организации сложносочиненныхпредложений // Известия АН КазССР. Серияобщественных наук. – 1971. – №1. – С. 72-73.* * *In the article considered the compound sentence withadversative value. The structural-semantic analysis is given toformation of this category.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

266Абайдың қара сөздерін жаңа технологиямен оқытуАбайдың қара сөздерін жаңа технологиямен оқытуС. БайсейітоваТарМПИ-дың аға оқытушысы, Тараз, ҚазақстанАннотация. Жаңаша оқыту – заман талабы десек, соңғы жылдары К.Жанпейісова салғанмодульдік оқыту технологиясын мектеп ұстаздары мен жоғары оқу орнының оқытушылары да өзсабақтарында қолданып, тиісті нәтижеге қол жеткізуде. Аталмыш мақалада 8 сыныпта қазақәдебиеті сабағын модульдік оқыту технологиясының негізінде өтілген бір сабақтың үлгісікөрсетілді.Қазіргі заманда білім беру әлеуметтік құрылымныңмаңызды элементтеріне айналды. Дүниежүзінде білімнің әлеуметтік ролі артты.Адамның болашағы оның қазіргі алған білімініңсапасына, көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты.Осыған сәйкес оқушыға белгілі біркөлемдегі білім, білік дағдыларды меңгертуменқатар табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерінкеңейтіп, оларды шығармашылық бағыттажан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.Бұл, әрине, мұғалімге көп ізденісті талапетеді.Білім беруді ұйымдастырудың дүние жүзіліктәжірибесінде көптеген оқыту технологияларыжүзеге асырылуда. Ондағы мақсат –оқушының танымдық қабілеттерін, яғни өзіншеойлау қабілетін арттыру, елестету мен естесақтауын, дағдысын, білім сапасының дамуынқамтамасыз ету.Оқытуды ұйымдастыру белгілі бір тәртіпкетүсірілген, нақты режим бойынша арнайыұйымдастырылатын, оқушылардың оқу-танымдықәрекеттерін дамыту мен қалыптастыруүшін пайдаланатын оқу-тәрбие жұмысыныңтүрі. Оның іс жүзінде жүзеге асырылуы сабақарқылы көрінеді. (3.36)Сабақ уақыты шектеулі, логикалық тұрғыданқұрылымы белгіленген, мазмұны жоспарланғаноқу-тәрбие үрдісінің формасы. Сабақжоспарын құру барысында мұғалім өзініңалдына өтілетін тақырыптың басты мақсатыетіп білім беруді, тәрбиелеу мен дамытуды қояотырып, оқушылардың тәуелсіз еліміздің, толыққандыазаматы болып қалыптасуын нысанаету керек. Ол үшін мұғалім әр сабаққа даярланғанда:осы тақырыпқа байланысты қандайкөлемде білім беремін, қай бағытта тәрбиежұмысын ұйымдастырамын (тәрбиелік іс-әрекеттіөтейін деп отырған тақырыппен қалайбайланыстырамын), осы тақырыпқа сай баланыңбойына қандай ізгілік қасиетті сіңіремін,оның ойын, қабілетін, сезімдік өрісін қайтіпдамытамын, танымдық дарынын қалай қалып-тастырамын деген т.б. мәселередің оңтайлышешімін табуды ойластырып, оның тиімді жолдарыніздестіруі керек. Осы орайда мұғалімдерқауымы білім берудегі жаңа технологиялардыпайдаланудың тиімді жолдарын қарастырғаныжөн. Қазіргі таңда технологияның бірнеше түрлерітәжірибеде қолданыста жүр. Солардың бірі– модульдік оқыту технологиясы К.Жанпейісовасалған модульдік оқыту технологиясын мектепұстаздары мен жоғары оқу орнының оқытушыларыда өз сабақтарында қолданып, тиісті нәтижегеқол жеткізуде. Мысалы, 8 сыныпта қазақәдебиеті сабағын модульдік оқыту технологиясыныңнегізінде өтілген бір сабақтың үлгісінкөрсетуді жөн көрдім.Модульдік оқытуда оқушы жаңа тақырыптыөздігінен меңгеріп, өздігінен ереже, анықтамаларқорытып шығаруға мүмкіндік аладыжәне тақырып бойынша қорытынды деңгейліктапсырмалар орындайды. (2.13)Слайд №1 Модульдік технологияның ерекшелігі- оның білімді меңгеруге емес, тұлғаныңтанымдық қабілеттерін және танымдық процестерді,яғни жадының алуан түрлерін (есту,көру, қимыл) ойлауды, ынтаны, қабілетін арнайыжасалған оқу және танымдық жағдайларарқылы дамытуға бағытталуы.Модульдік дегеніміз – қандай да бір жүйеніңұйымның анықталатын дәріс бөлімі.Оқу модулі 3 құрылымды бөліктен: кіріспе,сұхбат және қорытынды бөлімнен тұрады.Кіріспе бөлімінде: Оқушыларға оқу модулініңжалпы құрылымы, мақсат – міндеттері таныстырылады,сонан соң есептелген оқу материалықысқаша сызба, кесте тағы да басқабелгілік үлгілерге сүйене отырып түсіндіріледі.Сұхбат бөлімінде: танымдық процесс дамиды.Сыныпты 2 – 6 адамнан шағын топтарғабөлу арқылы негізінен оқушылардың өзараәрекет етуіне, ізденуіне ықпал етеді. Оқушы –ізденуші, сөйлеуші, қорғаушы.Қорытынды бөлімінде: барлық өтілген материалдардытест, сынақ диктант, деңгейлікжұмыстар арқылы тексеру, байқау, бақылау.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

С. Байсейітова267Мысалы, 8 сыныпта әдебиет сабағын күнтіз-белік жоспар бойынша бірнеше модульге болады.Слайд №2 Модуль № 38 сағат. Әдебиет. 8 сынып Абай Құнанбаев шығармашылығыБөлімСабақтың тақырыбы Сабақтың түрі Іс-әрекетСағатсаныПайдаланылғанәдебиеттер1 2 3 4 5 6«Абай қазақтың бас ақыны» Жаңа сабақты Әңгіме, дәріс 2 А.Құнанбаев.(өміріне, шығармашылығынашолу)жинағы,түсіндіруШығармаларІ. ІІ томАбай-қазақ поэзиясының Сұрақ жауап, Адам, қоғам, 1пайғамбарытоппен жұмыс еңбекКіріспе«Абайды оқы, таңырқа»;СұхбаттасуҚорытындыАбайдың қара сөздері руханимұраЖаздым үлгі жастарға бермекүшін«Абай – қазақ халқыныңданышпаны»Сұрақ жауап,топпен жұмысСұрақ жауап,топпен жұмысАдамгершілікақыл,қайрат,жүрекАқын,сазгер,зергерісөзШығарма 221«Әдебиет теориясы»Абайдың қара сөздеріМ.Әуезовжолы»,І, ІІ том«АбайСабақтың тақырыбы: Абай - қазақтыңбас ақыны.Сабақтың мақсаты:а) білімділік: оқушылардың Абайдың өмірін,шығармашылығын қалай меңгергенін байқау;лирикаларын, қарасөздерін тереңірек меңгерту;өлең құрылысына дұрыс талдау жасайбілуге үйрету.ә) дамытушылық: өз бетінше шығармашылықізденіспен жұмыс істей білуге баулу; дүниетанымынкеңейте отырып, логикалық ойлауқабілетін қалыптастыру.б) тәрбиелік: мейірімділікке, имандылыққа,сезімталдыққа, тыңдай және сөйлей білу мәдениеттінетәрбиелеу.Сабақтың типі: пысықтау – жинақтауСабақтың түрі: аралас сабақСабақтың көрнекілігі:1. Теледидар, слайд2. компьютер, интерактивті тақта3. электронды оқулық4. кестелер (тапсырмалар)5. буклет, кітаптарСабақтың әдісі: сұрақ – жауап, көрнекілік,әңгімелеу, топтастыру, мәнерлеп оқу, оқырманпікірі.Болжамдап отырған нәтиже:Оқушылар Абайдың өмірі мен шығармашылығын,лирикаларын, қарасөздерін жетік меңгереді.Өлең құрылысына талдау жасай алады. Өзойларын еркін де сауатты жеткізе білетін, мәдениетітұлға, қалыптасады. Бүгінде «жан аямайкәсіп қылудан безінетін, бейнет көрмейдәулет жоқ» екенін парасаттамайтын «ұрлықпен қулықты қызық көретін» жастарды мінезқұлық пен имандылыққа үйретерін адам болуымызғажол нұсқайтын асыл – Абай мұрасы,- дей отырып, интерактивті тақтаны іске қосып,электронды оқулықты тыңдату.Слайд №3. «Абай – махаббат жаршысы»«Абай –дана, Абай –дара қазақта» қарасөздеріндегіданалық оқырман пікіріҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012 2012

268Абайдың қара сөздерін жаңа технологиямен оқытуСлайд №4. «Абай ұрпақтары және шәкірттері...» сызба (слайд)IY Қорытындылаубейнетаспадан көрінісАбай бейнесін сомдауСлайд №5. Сұрақ-жауап әдісі арқылы жұмысАбай кім?Абай лирикаларын атаҚанша қара сөзі бар?Қай поэмасын аяқтамаған?«Абай үні, Абай тынысы » деп кім айтты?Абай лирикаларына тән қандай тірек сөздердіалуға болады?Абай туралы роман – эпопея.Мұғалімнің қорытынды сөзі:Абай – данышпан ақын, ол жай данышпанемес, түпсіз тереңнен толғайтын, талай замандардыңақыл-ойын сыйғызған ғұлама ғалым,кемеңгер, данышпан.Ол даналықты өзінің туған табиғатынан үйренеді,туған халқын білім алуға шақырады.Соның барлығын өз санасында, өз жүрегіндеқорытып, туған халқына ұсынады. Демек, Абай –ұлы тұлға, оның шығармашылық өмір жолынқалай меңгергендеріңді байқаймыз.Слайд №6. Өткен тақырыпты пысықтау – жинақтау.Мұғалімнің кіріспе сөзі.Мыңмен жалғыз алыстым ол . . .Күнә қойман . . .Шер де, тер де төгілді тұла бойдан.Қалды ұлы мұралар бұл Абайдан,Жеңілетін, жеңбейтін мына майдан . . .Абай жайлы сөз қозғасақ, данышпандық,көрегендік, ұлылық ұғымдары қоса жүреді.Сондықтан біз Абай мұрасын мәңгілік «Өнегемектебі» дейміз. Бүгінде «жан алмай кәсіпқылудан безінетін, бейнет көрмей дәулет жоқ»екенін парасаттамайтын, «ұрлақ пен қулықтықызық көретін» жастарды мінез – құлық пенимандылыққа үйрететін, адам болуымызға жолнұсқайтын асыл – Абай мұрасы, - дей отырып,компьютерді іске қосып, электронды оқулықтытыңдату.Слайд №7. «Топтастыру» стратегиясымен жұмысАбайдыңмахаббатлирикасыАбайдыңтабиғатлирикасыАбайдыңәлеуметтіклирикасыҒылым –білімгеарнағанөлеңдеріТалқылау картасын тарату.Уақыт беру, интерактивті тақтадан өлеңдерінталдату. (әдеби-қисындық талдау)Жұппен бірігіп, топтастырып шығады.Қорытындылау.- Біз Абай Құнанбаевтың шығармаларыменөткен сабақта танысып, өлеңдеріне теориялықтұрғыдан талдау жасағанбыз. Бүгінгі сабағымыздаерлік поэзиясын жасаған өршіл ақынныңшығармашылығының жаңа бір қырынанпысықтаудамыз. Сондықтан да Абайдың лири-каларын топтастыру мақсатымыз осы еді. Сендердіңжұптық жұмыстарыңнан байқағанымыздай,Абай лирикасы - ізгілік ілімі.Тірек сызба модульмен жұмыс.Үйге тапсырма:1. Көрнекі құралдағы тірек сызбадан Абайлирикасын жүйелей отырып, әрқайсысына жауапіздейсіздер.2. Әр тақыраптан бір өлеңнен жаттап келесіздер.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Д. Айсиева269Әдебиеттер:1. Қ. Бітібаева. Әдебиетті оқыту әдістемесі. –А.: Рауан,1997.2. М. Жанпейісова.Модульдік оқыту технологиясы.– Алматы, 2004.3. Қ. Тасболатұлы.Қазақ әдебиетін оқытудыңәдіснамалық негізі. – Тараз, 1999.4. Т. Мейірманқұлова.Жаңа инновациялық технологиялар.– Алматы, 2005.5. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. – Алматы,2010-2011.6. М. Әуезов. «Абай Құнанбаев» монография.– А.,1995.7. С. Байсейітова. Әдебиет сабағын модульдіктехнология негізінде оқыту. –Тараз, 2008.* * *Слова назидания великого Абая Кунанбаева надоизучать по новой технологии. Дан образец примененияновой методики на уроке в 8 классе.Қазақ және ағылшын тілдерінде идиомалардың қолданылуыД. АйсиеваА. Ясауи атындағы ХҚТУ-дың I курс магистранты, Түркістан, ҚазақстанАннотация. В статье рассматриваются сравнительные варианты идиомы в казахском ианглийском языках.Тіл - әрбір ұлттың мәдениетімен, руханиқұндылықтарымен біте қайнасқан әлемнің тілдікбейнесінің ұлттық бедерін айқындаушықұрал.Әртүрлі мәдениет өкілдерінің санасындағы,танымындағы әлем бейнесі әртүрлі және әрхалықтың өмірді тануында, қабылдауында ұқсастықтар,ортақ, жалпы жақтарымен қатар,өзіндік айырмашылықтар мен ерекшеліктер болады.Ол сөз жоқ, тілде көрініс табады, ал солтілді зерттейтін әр ұлттың өзінің тіл ғылымыбар.Соның ішінде тұрақты сөз тіркестері тіліміздеайрықша орын алады. Тұрақты сөз тіркестерінінеқатысты терминдердің бірі идиома.Идиома- семантикалық жақтан бөлініп ажырамайтын,біртұтас мағынасы құрамындағысыңарларының негізгі, номинативті мағынасынанмүлдем алшақ, мүлдем басқа мағына беретінтізбектер [1, 173].Идиом - сөздің бір-бірінің лексика-семантикалықмән- мағынасына ешбір қатысы болмай,мүлде басқаша мағына береді. Бұлардыбасқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, бөліпжаруға болмайды. Идиом терминин қазақ тіліндеІ.Кеңесбаев фразеологиялық түйдектердеп атаса, Қ.Аханов пен Ә.Болғанбаев фразалықтұтастықтар деп атаған.Идиомалық топтағы сөздердің байланысыберік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағыберетін мағынасы жеке тұрғандағымағыналарына қатысты болмай мүлде бөтенмағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғаңмен кеңес(ойлан), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), сиырқұйымшаққа салу (бір нәрсені созып кету),беті бері қарады (айыға бастады) [2, 39].Ағылшын тілі де қазақ тілі сияқты идиомалықтізбектерге бай және олар кең қолданыстаболып табылады. Ағылшын тіліндегі назараударарлық фактінің бірі идиома ауыз екісөйлеу тілінде ғана емес, сонымен қатар тілдіңформальды стиль түрінде, сленгте, поэзияданемесе Шекспир тілінде және де Библияда қолданылады.Белгілі лингвист Ю.А.Шафрин:"идиома – это ряд слов, употребляемых совместнои сообщающих этому ряду значение, несовпадающее со значением каждого из словидиомы, взятого поодиночке",- деп анықтамабереді [3, 19].Көптеген идиомалық тіркестер ағылшынтілінде тұрмыс тіршіліктермен, күнделікті тұрмыстықзаттармен ұштасып жасалынылады.Мысалы: to be born with a silver spoon in one'smouth, to hit the nail on the head, to make aclean sweep of something, to eat humble pie, tobe in the soup т.б. Күнделікті тұрмыстық өмірді,тұрмыстық бұйымдарды арқау ете отырып,жасалынған идиомалар біздің тілімізде де көптепкөрініс тауып жатады. Мысалы: Айран-дайұйып отыр, жабулы қазан жабулы күйінде,шөміштен қысты, пышаққа тосты, жастықтанбас көтерді т.б.Ағылшын тіліне идиомалар Библиядан келсе,ал қазақ тіліне шариғаттан, діни түсініктенҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

270Қазақ және ағылшын тілдерінде идиомалардың қолданылуыде идиомалар туындап жатады. Мысалы ағылшынтіліне to kill the fatted calf, to turn the othercheek, the apple of one's eye. Қазақ тіліне дінитүсініктерден енген идиомалар олар: Азан айтыпқойған аты, Алла тұзын көтерді, жанберді, ақ сайтаны ұстады, Аллаға тәуекел қылут.б. [4, 5-8].Қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де адаммүшелерін және жануарларды қолдану арқылыкөптеген идиомалар жасалынған. Мысалы:with one's nose in the air (мұрнын көккешүйіру) , not to believe one's eyes (өз көзіне өзісенбеу). To have something at one's finger tips(өз ісін бес саусақтай білу), to lay hands (қолұшын беру), from the bottom of heart (шынжүректен), in the twinkling of an eye (көздіашып-жұмғанша), two faced (екі жүзді), to havea sharp tongue (тілі ащы ), to get back on one'sfeet (аяғынан тұру), to break one's neck (мойнынүзу), hands off (тарт қолыңды), hold your tongue(тіліңді тарт), face to face (бетпе бет) сияқтыидиомалар екі тілде де бірдей мағынаға ие әріидиома құрамындағы сөздер де бірдей болыпкеледі. Ал төмендегі кесте қазақ және ағылшынтілдеріндегі идиомалардың құрамындағысөздердің берілу ерекшелігіне арналған.Кесте 1.Қазақ тіліндегі идиомаларАғылшынидиомалартіліндегіСөздердің берілу ерекшелігіҚазақ тілінде Ағылшын тілінде1.Қолы байланды Bound hand and foot Қол Қол және аяқ2.басын тауға ұру Kick one's head against abrick wallТауға ұру Кірпіш қабырғағақарсы тұру3.бас қатыру To rack one's brains Бас Ми4.Ауызды ашпау To have one's lips sealed Ауыз Ерін5.Бас қатыру To pull someone's leg Бас Аяқ6.Қолым қышып тұр To have itching fingers Қол СаусақСонымен төмендегі кестені талқылап кетсек,қолы байланды - (bound hand and foot)дегенді ағылшындар қол және аяғым байландыдеп жеткізсе, ал басын тауға ұру тұрақты сөзтіркесінде (kick one's head against a brick wall)ағылшын тілінде таудың орнына кірпіш қабырғағақарсы тұру делінген, бас қатыру дегентұрақты сөз тіркесінде (to rack one's brains)ағылшын тілінде бастың орнына ми сөзі қолданған.Ауызды ашпау (to have one's lips sealed)ағылшындар ерінді жымқыру деп береді. Басқатыру (to pull someone's leg) бас орнына ағылшынтілінде аяқ сөзі берілген, ал қолым қышыптұр дегенді (to have itching fingers) ағылшындарсаусағым қышып тұр дейді.Қазақ және ағылшын идиомаларында жанжануарлардықолдануы сол этностардың санасынақалыптасқан, әбден сіңген бейнесіне байланысты[5, 12-40]. Қазақ және ағылшын тілдеріндегіидиомалардың құрамындағы "жануар"ұғымының берілу ерекшелігі төмендегі кестедекөрсетілген.Қазақ тіліндегі идиомалар Ағылшын тіліндегіидиомалар1.Қой аузынан шөп алмас2. Іштен шыққан шұбаржыланКесте 2.Идиомалардағы жануар ұғымыныңберілу ерекшелігіҚазақ тілінде Ағылшын тіліндеCan't say bo (boh, boo) to a ҚойҚазgooseA snake in the grass Жылан ЖыланISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Д. Айсиева2714. Қой терісін жамылған Wolf in sheep's clothing Қасқыр Қасқырқасқыр5 Қырқылжың түлкідей As cunning as a fox Түлкі Түлкі6 Бір оқпен екі қоянды To kill two birds with one ҚоянҚұсатып алуstone7. Ешкінің құйрығы When pigs fly, when the cow Ешкі, түйе Шошқа, сиыркөкке жеткенде, түйенің comes homeқұйрығы жерге жетеді8. Ит өмір A dog's life Ит Ит9 Ит пен мысықтай Lead a cat and dog life Ит, мысық Ит, мысықЖоғарыда келтірілген кестеде екі тілдегіидиомалардың құрамындағы жануарларға қатыстысөздердің қолданылу ерекшелігің көрсетеміз.Мысалы қазақтардағы қой аузынан шөпалмас тұрақты сөз тіркесін ағылшындарда (can'tsay boo to a goose) қазға буу деп айта алмаудеп алса, іштен шыққан шұбар жылан дегенде,ағылшындар (a snake in the grass) шөптің ішіндегіжылан деп берген. Тасбақа жүріс, яғнибаяу, жай қозғалысты ағылшындар (snail's pace)деп жайбасарлықты ұлу сөзін қолдану арқылыкөрсеткісі келген. Қазақ тіліндегі қоянды біроқпен атып алу тұрақты сөз тіркесі ағылшынтілінде (to kill two birds with one stone) екі құстыбір таспен атып алу деп берілген, яғни қоянсөзінің орнына құстар сөзі берілген. Ешкініңқұйрығы көкке жеткенде, түйенің құйрығы жергежетеді деген тұрақты сөз тіркесінде ағылшындар(when pigs fly, when cow comes) ешкі,түйе сөздерінің орнына шошқа және сиыр сөздерінқолданған. Бұл идиомалар құрамындағыжануарларға қатысты сөздер әртүрлі болыпкелгенімен, олардың барлығы бір мағынада жұмсалатыныбелгілі.. Қой терісін жамылған қасқыр(Wolf in ship's clothing), қырқылжың түлкідей(as cunning as a fox), ит өмір (a dog's life),ит пен мысықтай (lead a cat and- dog life) дегенидиомаларда екі тілде де жануарлар сөзінің қолданысыда, мағыналары да дәлме-дәл [5, 38-56].Қазақтың тіл байлығы тек ұзын сөздің саныменғана өлшенбейді. Сөз байлығы деген ұғым- сөздің әр алуандылығы мен мағына реңктерініңмолдығымен бағаланатын аса күрделікатегория. Ұлттық тілдің сөз қазынасының бірі- тұрақты сөз тіркестер құрамы жағынан тұрақтылығымен,кез келген тұста қолдана беругеболмайтын талғампаздығымен, мағына-мазмұнтереңдігімен ерекшеленіп тұратын тілдік құбылыс.Халықтың салт-санасы, дүниетанымы, дәстүрлімәдениеті мен сан ғасырлық білімдержүйесі тұрақты сөз тіркестерінен көрініс тауып,тіл қазынысының ерекше бір қымбат дүниесісөзжүлгесінің ішінде шоқтығы болып көрінетінібелгілі. Тілдің інжу маржандай көрінетінсөз орамдарының қаймағын бұзбай орындыжұмсау - тіл мәдениеттілігін, сапасын көтеретінжайт. Идиомалар сөзімізді өткір, көрікті,образды ету үшін жұмсалады. Жалпы қазақжәне ағылшын тілдеріндегі идиомалар өте көп,кең қолданысқа ие және мейлінше бай. Кең даланыиемденген халқымыздың сөз байлығыныңнәрлі бастауы ешқашан сарқылмайды.Әдебиеттер:1. Хасенов Ә.Тіл білімі. – Алматы: Санат. –2003.2. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.– Алматы, 1988.3. Шафрин Ю. А. Идиомы английского языка.– Москва: Лаборатория знаний. – 2003.4. Кеңесбаев І.К. Фразеологиялық сөздік. –Алматы: Арыс. – 2007.5. Сиротина М.И. Тысячи идиом. - Москва:Владос. – 1997.* * *This article deals with comparing variants of idioms inKazakh and English languages.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

272Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясыҚазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегітерминдер семантикасы мен функциясыГ. О. Ильясова 1 , Г. Бегімова 2әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 1 I курс магистранты, 2 ф.ғ.к., доцент, Алматы, ҚазақстанАннотация. Берілген мақала мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясынаарналған. Қазақ тілінде аталған тақырыптың зерттелуі өте маңызды. Қазақ және ағылшынтілдеріндегі мұнай және газ саласындағы терминдердің семантикасы мен функциясы өте аззерттелген. Қазақстанда мұнай және газ саласының дамуымен қатар шет елдік инвесторлардың даелде аталған салада жұмыс жасауы артып келеді. Мақала халықаралық тіл болып табылатынағылшын тілі мен Қазақстанның мемлекеттік тілі қазақ тілдеріндегі терминдерді қарастырады.Автор мұнай және газ саласындағы терминдердің семантикасы мен функциясын қарастырады.Қазақстан Республикасы экономикасыныңжаһандануы, мұнай өндірісінің елдегі ірі мұнаймен газ өңдеу сияқты дамуы, сондай-ақ, әлемдегіірі компаниялардың осы салаға ірі инвестицияларқұюы елдің экономикалық өсіміне ғанаемес, қазақ, ағылшын тілдеріне деген өспелімүдделілігіне әсер етуде.Егеменді Қазақстан экономикасындағы жаһандықөзгерістерге байланысты, атап айтсақ,халықаралық ұйымдардың қатысуымен оныңмұнай ғаз өндірісі саласында сәттіліктеріменқоса қазақ тілінде осы салада көптеген терминдеретек жайды. Осыған қатысты аталмыштерминдер жіктеу мен лингвистикалық көзқарастакеңінен зерттеулер жүргізуді қажет етеді.Бәрімізге белгілі, мұнай мен газ өндірісіэнергияның қайнар көзі бола отырып, әлемдежанармай-энергетикалық шаруашылығында шешушіорынға ие болып отыр. Аталған шикізаттыңэнергересурстардың жалпы қолданымындатоқтаусыз өсуде. Мұнай және газ саласыменаудармашылар қызметі көмегімен жүзеге асырылатын,халықаралық қатынастың үлкен бөлігібайланысты. Оған қоса, аталмыш нысанменнегізгі өндіріске заңды, қаржылық, маркетингжәне басқа да қызметтер көрсететін мыңдағанадамдар айналысуда. Соңғы жылдары мұнайхимия, мұнай өндіру және барлау сатысындакөрнекті және шартты маңызды өзгерістерорын алып, лексика-терминологиялық құндылықтардыңкеңеюіне жол ашты. Арнайы тілдерарасындағы лексикалық ерекшеліктерді түсінубарлық қызмет блогындағы жұмыс сапасыныңөсуіне әсер етіп, динамикалық нарық шартындағытез уақытта нәтижелі шешім шығаруғамүмкіндік береді.Соғыстан кейінгі жылдары мұнай барлаужәне қайта өңдеу өндірісімен, мұнай химиясыныңдамуымен, терминологиялық бірліктер саныныңқарқынды өсуі зерттеліп отырған тақырыптакөптеген энциклопедиялық басылымдармен сөздіктердің құрылуына жол ашты. Қазақстандықзерттеушілер: А.Байтұрсынов, С.Аманжолов,А.Қайдаров, С.Кеңесбаев, Т.Сайрамбаев,Б.Нургазина, А.Ысқақов, М.М.Копыленко,С.Е.Исабекова, А.Е. Карлинский, Р.З.Загидуллин,У.Айтбаев, М.Балакаев, К.Жұбанов,Ш.Құрманбайұлы, Ш.Билялов, К.Тунгушбаев,Н.Ш.Шаймерденов, сонымен қатар, шет елдіклингвист зерттеушілер: А.А. Реформатский,Г.О.Винокур, В.В. Виноградов, С.Г.Бархударов,О.С. Ахманова, Ю.Д.Апресян еңбектеріненаталған тақырып бастау алған.Қазіргі кездегі тіл ғылымында соңғы онжылдықта өз еңбектерін терминология саласынаарнаған бірқатар зерттеушілер бар. (В.М.Лейчик,Н.В.Подольская, А.В.Суперанская, Г.П.Немец,Н.В.Васильева, В.П.Даниленко және т.б.).Танымал зерттеуші В.М.Лейчик терминтанудыжеке ғылыми пән ретінде қарастырады. [1,б.14]. Қазіргі кездегі зерттеушілердің ойларынша,осы кездегі терминология-әрбір бірлігі қолданымдабелгілі бір шектеулерден және болуымен дамуы үшін оптималды шарттарда тұратынжасанды құрылымды пласт болып табылады.Терминді басқа номинация типтерінен ажыратыптұратын салдары – ғылыми концепцияларменбайланыс болып табылады. Яғни, терминніңтілдік статусы өзі бағынатын білім саласыныңәсеріне илігеді.«Термин» түсінігінің анықтамасы мен оғандеген талап әлі күнге дейін әр алуан болыпотыр, себебі, көптеген тіл танушылар осы түсініккезерттеу объектісіне байланысты әр түрліанықтама береді. Оған қарамастан, Д.С.Лоттеніңтерминге қатысты: термин ұлттық терминологиялықжүйенің мүшесі ретінде қарастырылады;терминоэлемент терминологиялық мағынағаие және термин құрылымына жататынминималды бірлік болып табылады; жасандытерминологиялар белгілі бір «жетіспеушіліктерге»ие; терминдердің «абсолютті» және «қа-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Г. О. Ильясова, Г. Бегімова273тысты» бір мағыналылығы ажыратылады; түсінікті«жеке» және «тартымды» деп бөлу қажет(жеке түсінік терминдері ғана реттеледі); алғашындамамандар терминдердің жаңа түсінігінеүйренісу үшін, реттелген терминдерге терминологиялықұсыныс мәртебесін беру керек; еңбірінші термин-өндірушілер болып табылатынтерминдер негізінің дұрыс құрылуына назараудару керек, болмаса, осыларға жеке салалықтерминологияның барлық құрылымы байланысты;құрылған терминнің аталған саладасинонимдері мен омондимдері болмай, жекепәннің немесе түсініктің атауы болуы керек;қалыптасқан және тағы туындайтын терминбелгілі бір - «жеке» (мағыналық) немесе «негіздік»(агрегатты) ассоциацияны құруы керек дегенережелері жалпыға ортақ болып табылады.[2, б. 56 – 58].Қазіргі тіл біліміндегі «термин» түсінігі анықтамаларыішінен В.М.Лейчик ұсынған анықтаманы:«Термин-белгілі бір тілдің арнайы мақсаттарыүшін лексикалық бірлігі, жалпы-нақтылықтынемесе абстаркттылықты білдіретін-қалыптасқанарнайы білім мен қызмет саласындағытеория түсінігі болып табылады дегенанықтаманы ұстануға бейімбіз. [3, б.16–17].Лингвистикада термин зерттеуінің екі негізгіжолы танымал: нормативті және дескриптивті.Нормативті жолда термин жалпы әдеби тілдіңсөздерінен ажыратып тұратын, ерекше семантикамен грамматикалық құрылымға ие белгілібір түрдің лексикалық бірлігі ретінде қарастырылады.Нормативті жолды жақтаушылартермин бір мағыналы, нақты, жүйелі, қысқажәне ешбір синонимдері мен антонимдері болмауыкерек деген талап қояды. Осы жолдыжақтаушылар қатарына Д.С.Лотте, А.А.Реформатский,В.И.Сифоров, Т.Л.Канделаки жатады.Олардың зерттеулерінде термин динамикалық,тірі тілде қызмет етуші емес, сәйкесінше, фиксациясаласындағы статикалық элемент ретіндеқарастырылады. Лингвистикада осындай терминге«идеалды термин» деген анықтама берілді.Қызмет ету саласына байланысты терминдізерттеу барысында дескриптивті жолды жақтаушылар(Г.О. Винокур, Б.Н. Головин,Р.Ю. Кобрин, В.П. Даниленко, А.И. Крылов)терминдерге фиксация саласының статикалықэлементі деген ой түйінінің дұрыстығына күмәнкелтіреді. Дескриптивті жолдағы терминспецификасы термин ерекше сөз емес, тек ерекшеқызметтегі сөз болып табылады. Яғни, кезкелген сөз термин бола алады, кез келгентермин жалпы қолданылатын лексика саласынаене алады. Сәйкесінше, термин көп мағыналы,синонимдер мен антонимдері болуы мүмкін.Заманауи зерттеушілер дескриптивті жол жақтаушыларыныңдұрыстығын растайды.Жаңа терминнің пайда болуы кезінде қалыптасыпүлгерген тілдік тәжірибе негізінде қажеттібелгілік ақпарат іздеу мен оның «тілдікақпараттық-терминологиялық саласында» бекітілуінетура келеді. XXI ғасырдың басындатерминді тілдің жаңа бірлігі ретінде қарастыруабстрактілі дефинициялардың жалпы деңгейіжаңадан пайда болған терминдерден жоғарыболып, ал семантикалық құрылымы бар ілімніңқажеттілігінде қолданылатын терминдермен салыстырғандаыңғайлы болуына байланыстыайтарлықтай өзгеріске ұшырайды [4, б.21].Термин өз репрезентациясында салаларыныңкөпжоспарлылығы мен көп қызметтілігіменсипаттала отырып, құрылым, ғылыми байланысқұралы болып қалыптасады.Алғаш рет «терминдік аумақ» түсінігінА.А.Реформатский қолданады (1931ж.). Мұнайжәне газ өндірісі саласындағы терминдік аумақбіріккен құрылым бола отырып, терминологиялықжүйе, терминологиялық қатар және өзарақатынасты термин құрайды.Мұнай және газ терминологиясы атауларжүйесі ретінде адам қызметінің мақсатқа жетужолының нәтижесінде дамып, өзара біріге жәнеэкономикамен байланысты қалыптасады.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі терминдікжүйеге ортақ лексико-тематикалық топтың болуы(area ─ аудан, surface ─ бет, drilling ─ бұрғылау),сонымен қатар, терминдердің логикалық,құрылымдық және семантикалық ортақ құрылымдылығы,оның ішінде: терминдер семантикасыныңтүсініктілік жағы, семантикалық байланысқұрайтын, терминологиялық жүйенің құрылуымен олардың қатынасына әсер ететінтерминдердің сөз тудырушылығы мен дериватологиясытән.Аталған тілдердегі ұлтаралық терминдердіңболуына байланысты терминологиялық жүйеніңқалыптасуында бірыңғай шарт пайда болады.Оған келесі лексемалар: абсорбент (absorbent),абсорбция (absorption), агломерат (agglomerate),баррель (barrel); сонымен қатар, ағылшынтіліндегі мұнай және газ терминдерініңқазақ тіліндегі балама термин жүйесіне енуі:вакуум (vacuum), ингибитор (inhibitor), инжектор(injector), коррозия (corrosion) дәлел болаалады.Ағылшын тіліндегі терминология келесіхронологиялық шеңберге саяды:ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

274 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мұнай және газ өндірісіндегі терминдер семантикасы мен функциясы1. «ерте ағылшын» кезеңі; V– ХI-ғасырлардықамтиды,2. «орта ағылшын» кезеңі; ХII ғ. орта кезеңімен ХVI ғ.қарастырады,3. «жаңа ағылшын» кезеңі; ХVI аяғы менХIХ ғ.,4. «қазіргі» - ХХ – ХХI ғғ.Ал қазақ тіліндегі мұнай және газ өндірісіндегітерминологияның қалыптасуы да кезеңдіқамтиды. Яғни, қазақ халқы көрнекті ағартушыларықазақ тіл біліміне, оның ішінде терминологиясаласында ғылыми ашулар жасаған,ХIХ ғасырдан бастау алады. ХХ ғасырдың басықазақ терминологиясының дамуында ерекшекезең болып табылады (А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев,Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,С.Қожанов және т.б. еңбектері). Революцияданкейінгі кезеңде қазақ тілінің дамығантерминологиялық жүйесін құруда мықтыпрактикалық және теоретикалық база қалыптасады.ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында терминологияжасау жолындағы алғашқы талпыныстаржасалса, 30 - жылдардан бастап техникалықтерминологияда алғашқы сөздіктерпайда болады, ал 40 – жылдары соғыс жәнесоғыстан кейінгі кезеңдердегі қажеттіліктергебайланысты ғылымның қарқынды дамуы байқалғанболатын. 50-60 жылдары мұнай және газсаласындағы терминология лексикография саласындатолық томды еңбектерге ие болды. ХХғасырдың 90 – жылдары мен ХХI ғасырдыңбасында қазақ тіліндегі тілдік өзгерістер қоғамдыққұрылыстағы саяси және экономикалықөзгерістер салдарынан пайда болады. Мұнайжәне газ өндірісі саласындағы терминологияжаңа терминдер мен терминдік жүйеніңқалыптасуымен тез арада тілдік өзгерістергеәсер етті. Мұнай мен газ саласында дамығанмемлекеттер тәжірибесі негізінде, әлеуметтікжәне шаруашылық қызметтердің, адам ойыныңжетістікке қол жеткізуі нәтижесінде қазақ тіліндеде аталған терминологиялық жүйенің негізіқаланған болатын.Қазіргі таңда ғылым мен техниканың барлықсалаларында қазақ тіліне белсенді тәржімалаужүріп жатқандықтан, қазақ терминологиясыныңдамуына үлкен назар аударылуда.Қазақстанда аталған саладағы терминологияныңкүшті базасының қалыптасуына А.Қайдаров,Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Билялов,Р.Шойбеков және т.б. сияқты лингвист-терминологтардыңүлесі зор.Қазіргі қазақ және ағылшын ғылыми терминологиясы– ғылым тілінің ұзақ тарихидамуының нәтижесі. Мұнай және газ өндірісісаласындағы жаңа терминдердің қалыптасуымен дамуында халықаралық қатынастардағысыртқы экономикалық байланыстар әсер етеді.Яғни, бір ел терминдерінің екінші тілге енуібайқалады.Ағылшын тіліндегі «мұнай және газ» терминдікаумағының құрылуы алғашында көбінеселатын, грек, ескіфранцуз тілдерінен, аздапнеміс тілінен: crude (лат.) ─ шикізат, ointment(ерте фран.) – май, octane number (грек. okto –сегіз) –октандық сан, ене отырып қалыптасқан.Ал қазір мұнай және газ өндірісі саласыныңәбден дамуы арқасында ағылшын тіліндегіжаңа терминдердің енуі бұрыңғы лексика негізіндеаталған тілдің өзінде пайда болуда.ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мұнайжәне газ саласының дамуымен қазақ тілінеинтернационализм еніп, көбінесе ағылшын,орыс тілдерінен сәйкес көп компонентті терминдердіңсинтаксистік калькирования,сондай– ақ, орыс тілі арқылы ағылшын тілінен ұлтаралықлексика қорын игеру, лексикалық жәнесемантикалық кірме жолдарымен енуде. Орыстілі ағылшын және қазақ тілдері арасында делдалболып табылады.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарастырылыпотырған терминдердің ішінен, тематикалықтүсініктері мен шығу тектері бір терминдердіңөзара байланысы бар терминологиялықбірліктердің мағыналық қатынастарыжүйелілігін дәлелдейтін, келесі терминдік аумақтуындаған: «мұнай өңдеу», «мұнай химиясы»,«мұнай өндіру өндірісі», «жобалау». Мысалы,oil − мұнай (нефть): oil pool ─ мұнайшоғыры (залежь нефтяная); oil show ─ мұнайдыңкөрінуі (проявление нефти) және т.б.«Мұнай өңдеу» терминдік аумағы ішіндегі терминдерарасында «бұрғылау» және «ұңғыма»мағынасын беретін көлемді блок байқалған:drilling − бұрғылау (бурение): structural drilling─ құрымдылық бұрғылау (бурение структурное);drilling speed ─ бұрғылау жылдамдығы(скорость бурения); и др.; well, hole −ұңғыма (скважина): well depth ─ ұңғыманыңтереңдігі (глубина скважины), well hole ─ ұңғыманыңоқпаны (ствол скважины) және т.б.терминдік жүйесі.Терминдердің құрылуы мен жаңа сөздің құрылуындабірдей сөз тудырушы жолдар қолданылады.Дегенмен, сөзге қарағанда терминніңқұрылуында «терминологиялық номинациямазмұнын толық ашу қажет болып табылады.Яғни, түсінік дефинициясы жаңа пайда болғанISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Г. О. Ильясова, Г. Бегімова275терминнің сөз тудырушы актісіне кіргізу қажет.Себебі, дефинициясыз, берілген түсінікмазмұнының шектерін анықтаусыз терминдітолыққанды деп атауға келмейді» [5, б. 94].«Мұнай игеру», «газ игеру», «мұнай химиясы»,«мұнай өңдеу» интернационалды лексикасыағылшын және қазақ тілдеріне ортақболып сіңуде. Термин құрылуындағы тіл дамуыныңосы деңгейінде жалпы әдеби сөзқұрылымы ерекшеліктеріндегі көптеген әлеуеттімүмкіншіліктер жүзеге асырылады. Бір жағынанкеңейтілу (метафоризация) байқалса, кейбіркездері семантикалық ілгерілеу (конверсия,семантикалық компрессия) көрінеді. «Жалпытермин құрылу жүйесі формалды компоненттерден(термин құрау және термин құраушықұрылымдар әдісі) тұратын, ғылым мен техникатілінің қызмет ету кезінде көрінетін қиынорганизм іспеттес [6, б. 30]. Терминдердің басқатілден немесе интернационалды термин қорынаненуімен мұнай және газ саласындағыжаңа терминдік бірліктердің пайда болуы да семантикалықәдіспен жүзеге асырылады. Мысалы,қазақ және ағылшын тілдеріндегі құралдармен жабдықтардың, кейбір механизмдератауларының пайда болуына белгілі бір құралдардыңсыртқы келбеттері әсер еткен: ағыл.piston skirt – юбка поршня, butterfly – көбелек(горизонталды жазықтықтағы тарту бағытынөзгертетін алмасу құрылғысы); қаз. –анод құлағы, бұрғылау жеңі – және т.б.; үйзаттарына ұқсастық негізінде: bin, bucket ─сынабекітпе (ковш), disk, plate ─ табақша (тарелка)және т.б. Сөз-терминдердің саныныңартуымен қатар, кейбір сөз топтары семантикасықарама-қарсы бағытта дамиды, яғни,әсірелеу жағы артып, бұрыңғы нақты түрліксипаты азаяды [6, б.62–63]: ағыл. – soapstone –сабынды тас, bit teeth – бектіпе тісі, chemicalattack – химикалық агрессия, tongs jaw – кілтжағы; қаз.– баспалдақ – қойылмалы баспалдақ,сүйеніш –, сырғанатқыш, тұздық.Сонымен, қазақ және ағылшын тілдеріндегімұнай және газ өндірісінің терминологизациясыміндеттеріне: геология, мұнай және газдыөңдеу, өндіру мен тасымалдау саласындағысалааралық терминдер қорын құру, мұнай менгаз бойынша көптілді терминологиялық сөздікжасау, лексикографиялық әдебиеттерде терминдермен термин құрылымдарын тәржімалаудағысапаны арттыру маңызды болып табылады.Әдебиеттер:1 Лейчик В.М. К определению философскихоснов терминоведения. –М., 1998. – 258 с.2 Лотте Д.С. Упорядочение технической терминологии//Историяотечественного терминоведения.Классики терминоведения: Очеркии хрестоматия. – М., 1994. – С.77.3 Лейчик В.М. О языковом субстрате // Вопросыязыкознания. – 1986. – № 5. – С. 87-97.4 Алексеева Л.М. Терминопорождение какоснова научного творчества // Терминоведение.– М.: Московский лицей, Русский филологическийвестник, 1998. – Т.31, вып. 1-3. –С. 19-27.5 Айтбаев У. Основы казахской терминологии.– Алматы: Арыс, 2000. – 114 с.6 Жубанов К. Исследования по казахскомуязыку. – Алматы: Ғылым, 1999. – 560 с.* * *В Казахстане развивается нефтегазовая промышленность,увеличивается количество инвесторов, и это оказываетвлияние на терминологию в данной области экономики.Статья посвящена семантике и функциям терминовв нефтегазовой промышленности. Рассматриваютсянекоторые англоязычные термины, а также термины наказахском языке.* * *In Kazakhstan, oil and gas industry develops, more andmore investors, and thishas an impact on the terminology inthe field of economy. The article is devoted to the semanticsof terms and functions in the petroleum industry. Wereview some English terms, as well as the terms in the Kazakhlanguage.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

276Мағжан Жұмабаевтың прозалық аудармаларыМағжан Жұмабаевтың прозалық аудармаларыА. Б. Бейсентай 1 , Ж. Ш. Жұмагельдин 2Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың 1 магистрi, 2 аға оқытушысы, Қарағанды, ҚазақстанАннотация. Мақалада Мағжан жұмабаевтың 1920-1930 жылдардағы көркем розалық аудармаларыныңкөркем аударма шеберлігі және стильдік екрекшеліктері қарастырылады. Зерттеу материалыретінде орыс әдебиеті классиктерінің прозалық шығармаларын аударуды қазақ халқыныңкөркемдік-эстетикалық көқарастары мен дүниетанымын көрсетудің құнарлы негізіне айналдырабілген өзіндік ерекшелігі басым ақын М. Жұмабаев шығармашылығы алынған.М. Жұмабаевтың орыс әдебиетінен жасағанпрозалық аудармалары 1923-1927 жылдар аралығындажарияланған. Бұл – ақынның МәскеудегіЖоғары әдеби-көркем институтында оқығануақытымен орайласатын жылдар. Ақынныңаударғандары – кеңестік кезеңдегі орыс жазушыларыМ.Горький, Вс.Иванов, Д.Н.Мамин-Сибиряк, П.Дороховтардың прозалық туындылары.Ал қазақ қаламгерінің орыс жазушыларынанаталған авторларға ықылас қою себебінезер салсақ, Ш.Елеукеновтің: “М.Жұмабаевтыңаудармашылық репертуарын талдағандаоның қолына түскенді емес, қазақ тұрмысынақажетті деген шығармаларды іріктеп, белгіліжүйемен тәржімалағанына көз жеткіземіз”[1, 322],- деген пікіріне ден қоймақ ләзім.Ол – орыс әдебиетінен прозалық шығармалараударған тұста М.Жұмабаевтың тек қанакеңестік жазушылардың туындыларына назарсалу себебіне қатысты. Қазақ қаламгерінің орысәдебиетінен кеңестік жылдар еншісіндегі прозалықшығармаларды ғана аударуының сырыорыстың классикалық прозасының көркемдіктереңіне бойлауға яки орыс классиктерінің тілдікқолданыстарын өз мәнінде игере жеткізугеМағжанның қабілет-қарымының, білім деңгейініңжеткіліксіз болуынан туындап жатпағанынбірден айту абзал. Басты мәселе сол тұста өзатына, шығармашылығына байланысты түрліжелеулермен түрліше айдар тағып, түртпектеп,соқтығыса берген кеңесшіл “сыншыларға”өзінің жаңа қоғамға қызмет етуге бет бұрғанынкөрсетуге ұмтылысынан туған сияқты.Десек те, осылай болғанның өзінде де, олөзінің азаматтық, шығармашылық ұстанымынанауытқымайды. Олай дейтін себебіміз –кеңестік орыс прозасынан аударма жасауға шығармалартаңдау барысында ол өзінің шығармашылықұстанымына, жазушылық стиліне, азаматтықкөзқарасына жақын келетін туындыларғаден қояды. Сол арқылы жоғары көркемдікталаптарына жауап бере алатын ұлттық прозанытуғызуға талап етіп жүрген қазақ жазушыларынаевропалық дәстүрдегі проза үлгі-лерін таныстыруды мақсат етеді. Өзінің шығармашылығынаетене жақын болып келетін романтикалықсипаты басым М.Горький шығармаларыменқатар, шығармашылық әдісі тұрғысынанбөлектеу ыңғайда жазылған Вс.Иванов,Д.Н.Мамин-Сибиряк, П.Дороховтардың кеңестікжылдар оқиғаларын арқау еткен туындыларынакөңіл қойған тұста да М.Жұмабаев жоғарыдағымақсатты діттейді.М.Жұмабаевтың прозалық аудармаларынанбайқалатын шығармашылық мақсаттардың біріпрофессионалды көркем прозаға тән негізгі көркемдіксипаттардың енді-енді тамырлана бастағанқазақ прозасына дендей енуіне септесуболса, келесі бірі қазақ жазушыларын идеологияырқындағы науқаншыл ұрандар жетегіндекетпей, өз шығармаларында өмірлік шындықтыжазуға, халықтық маңызды проблемаларды көтеругежол-жоба көрсету болды. Бұл жағдайлардыңқай-қайсы да М.Жұмабаевтың сол дәуірдегіұлттық көркем әдебиеттегі өзінің көшбасшылықпарызын айқын сезінгендігін аңғартады.Демек, М.Жұмабаев орыс әдебиетінен прозалықшығармалар аудару барысында екі түрлішығармашылық мақсат көздейді. Оның біріншісі– қазақ қаламгерінің қандай да бір тапсырыстарғақызмет етуді емес, өзінің рухани болмысы,дүниетанымы, көзқарасы, шығармашылықмұратымен үндесетін және көркемдікбояулары қанық шығармаларды ғана аударуға,сол арқылы қазақ прозасын көркемдік талаптарынигеру тұрғысынан ілгерілетуге септігітиетін үлгілерді ұсынуға талап қылуы. Оныңбұл қатардағы аудармаларын М.Горькийдің“Сұңқар жыры”, “Жұртын сүйген жүрек”,“Ана”, “Темірді жұмсартқан ана”, “Хан менұлы” сияқты романтикалық сипаты басым әңгімелері,Вс.Ивановтың “Сай”, Д.Н.Мамин-Сибиряктың“Ақбоз ат” сияқты реалистік мазмұндағыәңгімелері құрайды.Бұл ретте саналы ғұмырын туған ұлтынақызмет етуге бағыштаған Мағжанды Горькийәңгімелері жалпы адамзаттық асқақ мұраттар-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. Б. Бейсентай, Ж. Ш. Жұмагельдин277ды ұлықтауымен, кейіпкерлерінің кесек іс-әрекетжасауға қабілетті жаратылысымен, сюжетөрбітудегі динамикалық тартымдылығымен қызықтырса,Д.Н.Мамин-Сибиряктың “Ақбоз аты”сахара тірлігін, қазақ болмысын бейнелеудегі,кейіпкердің ұлттық мінезін жеткізудегі шынайылығымен,Вс.Иванов әңгімесі кейіпкерлердіңәрекеттері мен жан дүниесіндегі құбылулардытіршіліктің түрлі жағдайларындағы психологиялықсезім күйлерімен ұштастыра, иланымдысуреттеуімен баурағаны анық. Бұл әңгімелердіаудару арқылы ол, бір жағынан, көркемәдебиеттің негізгі екі әдісі – романтизм менреализмді – көркем прозада қолданудың кейбірүлгілерін көрсетуді көздесе, екінші жағынан,қазақ әдебиетінде көркемдік тұрғысынан ендіендіқанаттана бастаған прозалық жанрлардыңсюжет дамыту, композиция түзу, кейіпкердіңсыртқы іс-әрекеті мен ішкі психологиялық көңілқұбылыстарын өзара сабақтастыра бейнелеу,түптеп келгенде, өзегінде өмірлік ақиқатжатқан көркемдік шындық жасау тұрғысынанжетілуіне бағыт-бағдар беруді ойласа керек.Шынайы талант иесі өзінің шығармашылықісінде қай салада жұмыс жасаса да, солардыңқай-қайсынан да оның азаматтық ұстанымыайқын аңғарылып тұрады. Оның сыры хасталанттың қай кезде де, қандай істе де өзініңазаматтық арына, жүрегінің қалауына ғанақызмет етуді мұрат тұтуында жатыр. Бұл сипатМ.Жұмабаев аудармаларына да тән. Оған жоғарыдааталған аудармалары да дәлел болаалады. Ал Вс.Ивановтың “Бала”, “Өз өмірімненәңгіме”, “Темірбай”, “Жолығу”, П.Дороховтың“Большевик баласы” әңгімелерін аударуға ниететкен тұста қазақ қаламгері шығарма авторларыныңреалистік суреткерлігіне ден қоюменқатар, бұл шығармаларға өзінің азаматтықұстанымы тұрғысынан келгені де байқалады.Ал бүкіл ғұмырын туған халқына қызмететуге арнап өткен Мағжан ақынның азаматтықкөзқарасында ұлт тағдыры, ел келешегі аса маңыздыорын алатыны мәлім. Оның Вс.Ивановпен П.Дороховтың аталған шығармаларынқазақ тілінде сөйлетуге бейіл танытуына бұлшығармаларда қазақтың сол кезеңдегі өмірінеде, сондай-ақ, алдағы тағдырына да тікелейқатысы болар оқиғалар мен жағдайлардың көріністабуы әсер тигізсе керек.Мәселен, Вс.Иванов әңгімелерінің негізгіарқауына кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындақазақ өміріне тікелей қатысы болған оқиғаларалынған. Жазушының “Бала” әңгімесініңфабулалық желісі ақ пен қызыл соғысы кезіндемонғол даласына қашып тығылған шағын ғанақызыл отряд солдаттарының ата-анасын өздерікездейсоқ атып алған орыс баласын аман алыпқалу мақсатындағы қарекет-тірлігінен тұрады.Солдаттардың ниеті жақсы-ақ. Бейкүнә сәбидіаман сақтау керек. Бірақ ол үшін дәл өзіндейбейкүнә қазақ баласын өлтіру қажет пе еді?Жауапты әңгіменің өзінен іздейік: “...АфанасПетрович жерді тепкілеп, шиқылдап қоя берді:– Өзің не оттап тұрсың? Қара домалақ қазақбала үшін біздің орыс өлсін дейсің бе?!”Бұл – барша адам баласын ұлтына, нәсілінеқарамай, теңдікке жеткіземіз деп ұрандатқанқызыл большевиктің сөзі. Енді олардың әрекетіненазар салайық: “Афанас Петрович қазақбаланы қолына алып, бір жыртық қапқа орады.Шешесі дауыс қылып, ұлып қоя берді. АфанасПетрович аса батырмай, келіншекті ауызға бірқойып, қазақ баланы қырға қарай алып жөнелді...”Мәселені басқаша шешуге де болареді, бірақ кешегі мұжық – бүгінгі қызыл әскердіңшама-шарқы осылай шешуге ғана жетті:“Қостың ішінде қазақ келіншек сары баланыемізіп отыр...”Әңгіме авторы – кеңестік дәуірдегі орысжазушысы. Әңгіме кейіпкерлері – кеңес өкіметініңнегізгі сүйеніші мұжықтар, солдаттар.Ал тірліктері әңгіменің өне бойында көріністапқан.М.Жұмабаевтың прозасын арнайы зерттеутұрғысынан қарастырған Б.Әбдешев қазақ қаламгерініңВс.Ивановтан аударған “Темірбай”әңгімесі туралы: “Темірбай төңкеріс кезіндегібұқара халық өкілінің бейнесі. Мылтық күшінесенген орыс әскерлері қазақ халқының тілекмүддесіменесептеспей, қаласа ең шұрайлы жерлерінбасып алып, “бұратана” деп кемсіткеніорыс жазушысының әңгімелерінде шынайыжазылған” [2, 22],- деп көрсетсе, оның келесіәңгімесі жайында: “Жолығу” әңгімесі де төңкерістұсындағы қазақ даласында болған оқиға....Әңгімеде сол замандағы ақ әскерлерінің қарапайымқазақтарды өлтіру, ел тонау жолындағықимылдары, зұлымдық, қатыгездіктері сөзболған. М.Жұмабаевтың Вс.Ивановтан аударғанқай әңгімелерін алғанда да, өмір құбылыстарынқаз-қалпында көрсетумен қатар, керекдеген жерлерде дәлелдеу, өмірдің, яки қазақтопырағында болған өмірдің әр жақтарынан даақпар бере кетуге бой ұруы да сезілмей қалмайды”[2, 22],- деген ой айтады.1918 жылғы аласапыран оқиғалар тұсындажан сауғалап дала кезген бір отбасының тағдырынарқау еткен Вс.Ивановтың “Өз өмірім-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

278Мағжан Жұмабаевтың прозалық аудармаларынен әңгіме” аталатын шығармасына М.Жұмабаевтыңназар аударуы әңгіменің бір бөлігіндеаштыққа ұрынған қазақтар өмірінің суреті жасалуынағана байланысты деп түсінсек, Мағжанныңаудармашылық мақсатын тым шектейтаныған болар едік. Шындығында, аудармашымақсаты бұл түсініктен ауқымды кеңістіктіқамтиды.Ойымызды айқындай түсу үшін мысалғаназар аударалық. Жазушы бір тұста: “Қарағанныңбұтақтарында адамның ішектері ілулі тұр.Ішектер кеуіп қалған. Бұларды дыңғырлататынжел мен күшіген...” -деп суреттей келеді де,келесі бір сәтте жантүршігерлік бұл суреттіңсебебін ашып өтеді: “Казак-орыс жерге таласып,мұжықпен соғысып жатыр ғой. Казакорыстарқолдарына мұжық түссе, қарнын жарыпжіберіп, бір таяқтың басына мұжықтыңішегінің ұшын іліп алып, ұршықтай үйіріп,ішекті таяққа орай береді дейді. Мұжық қарқылдапкүледі дейді. Казак-орыстар оған қарапқарқылдап күледі дейді... Сөйтіп, мұжық күлкіденөледі дейді”.Орыс әдебиетінен прозалық шығармалараудару барысында М.Жұмабаевтың екі түрлімәселеге ден қойғанын байқаймыз. Оның бірішығармашылық ұстанымдары бойынша, яғниәдеби-көркемдік талғам-түсінік тұрғысынан өзіменүндестік тапқан авторлардың шығармаларынаударуы болса, екіншісі – азаматтық ұстанымына,қайраткерлік мақсатына сәйкес келетінтуындыларды тәржімалауы.Бірінші мәселеге байланысты ой-пікіріміздіМ.Жұмабаев аударған М.Горький әңгімелеріжәне Вс.Ивановтың “Сай”, Д.Н.Мамин-Сибиряктың“Ақбоз ат” әңгімелерімен орайластыраайтып өткендіктен, бұл тұста аударма ісіндегіазаматтық ұстаным жайындағы ойымызды түйінделік.М.Жұмабаев Вс.Ивановтың “Бала”, “Өз өмірімненәңгіме”, “Темірбай”, “Жолығу”, П.Дороховтың“Большевик баласы” әңгімелерін аударуғақазақ қаламгері, негізінен, өзінің азаматтықұстанымы тұрғысынан келді. Әрине, бұлжағдай аударма ісінде шығармашылық ұстанымныңбірінші кезекте маңызды роль атқаратынынжоққа шығармайды. Десек те, аталғаншығармаларды аударуға қазақ қаламгерініңықылас танытуында оның азаматтық ұстанымыныңда шешуші маңыз иеленгені даусыз.Бұл шығармалардың қай-қайсында да азаматсоғысы жылдарындағы өмір шындығы, қиынқыстаукүндердегі адамдар қарым-қатынасысуреттелген. Сол арқылы олардың шынайыжаратылысы, түпкі мақсаттары ашылған. АудармашыМ.Жұмабаевтың бұл шығармаларғаназар аударуы да осы жағдайларға байланысты.Қай шығарманы алсаңыз да, кейіпкерлерініңтірлігінен жан шошиды. Олардың бірі өздеріжетім еткен орыс баласын сүтпен асырау үшінғана қазақ әйелінің нәрестесін өлтіруден шімірікпесе(“Бала”), келесі біреулері жер үшін өзқандасының қарнын жарып, ішегін таяққа орапойнайды (“Өз өмірімнен әңгіме”), енді біреулеріқандастарын өз көрлерін өздеріне қаздырып,атып өлтірсе (“Темірбай”), тағы бірі жазықсыздан-жазықсызқазақ әйелінің емшегінтірідей кесіп, денесін қылышпен кескілейді(“Жолығу”). Байқалып тұрғандай, бірде-бірініңкісі сүйер қылығы жоқ.Бүкіл ғұмырын туған халқының тағдырыменсабақтастырған М.Жұмабаевтың бұл шығармалардыаудару барысында көздегені де аңғал даақкөңіл елін келер күндерде сақтыққа шақыруболса керек. Ендігі уақытта өзгелермен қоянқолтықараласа тірлік етуден басқа жолдыңқалмағанын анық түсінгендіктен де, қазақ қаламгерікеңестік орыс әдебиетіндегі шыншылшығармаларды аудару арқылы, соларда суреттелгеншындықты жеткізу арқылы қазақ жұртынқам жасауға бағыттауды діттесе керек.Өйткені мұндай мақсат алаш қамын ойлағанақын Мағжанның азаматтық жаратылысынаналшақ кетпейді.Демек, М.Жұмабаев прозалық шығармалараудару барысында екі түрлі ұстанымды басшылыққаалған деуге толық негіз бар. Оныңбірі жазушылық талғам-түсінік, көркемдік-эстетикалықкөзқарастардың үндестігіне негізделгеншығармашылық ұстаным болса, екіншісі– қазақ ақынының өз халқына қызмететуді көздеген мақсатымен орайласа танылатыназаматтық ұстаным. Аудармашылық тәжірибесіндеМағжан ұстанған жүйенің басты ерекшелігінайқындайтын бұл ұстанымдардың өзорайында кезектесе маңызды роль атқаратынсәттері әркез ұшырасып жатқанымен, олардыңбірінен-бірі ірге ажыратып кетпей, көп жағдайдабірін-бірі толықтырып отыратынын даескеру керек. Бұл жәйт – Мағжанның прозалықаудармаларына да етене сипат.М.Жұмабаевтың прозалық аудармаларыМ.Горькийдің романтикалық дәстүр үлгісіндегіәңгімелерінен бастау алады. “Сұңқар жыры”,“Ана” әңгімелерінің аудармалары алғаш 1923жылы “Ақжол” газетінде жарияланса, “Жұртынсүйген жүрек”, “Темірді жұмсартқан ана”, “Ханмен ұлы” әңгімелері алғашқы аудармаларменISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

А. Б. Бейсентай, Ж. Ш. Жұмагельдин279топтастырыла, 1924 жылы Мәскеуден шыққанжинақта жарық көрген.М.Горький әңгімелерін аудару арқылы қазаққаламгері туған әдебиетінде көркемдікті игерутұрғысынан енді-енді нығая бастаған ұлттықпроза жанрына рухы биік, көркемдік бояуықанық қаһармандар жасаудың озық үлгілерінұсынды. Мәселен, туған елінің амандығы үшінбасын бәйгеге тіккен от жүректі Данко, билікжолына Отанын сатқан шапқыншы ұлын өзқолымен өлімге қиған өр рухты Ана, перзентінедеген ұлы махаббатының құдіретті күшіменқаһарлы Темірді жеңген Ана, хандық биліктенмахаббатты жоғары санаған Мүсәлайма Асбапхан сияқты бейнелер кейінгі жылдардағы қазақпрозасында болмыс-бітімі, іс-әрекеті тұрғысынанайрықша сипаттарға ие бірегей қаһармандармен кейіпкерлердің тууына белгілі бірдәрежеде әсер еткені сөзсіз.Сондай-ақ, Мағжанның Горькийден жасағанаудармалары қазақ прозасында европалықүлгідегі новелла жанрының тууына із салуы даықтимал екендігін жоққа шығара алмаймыз.Бұл жағдайлар, әрине, М.Жұмабаев шығармашылығынабайланысты жеке қарастыруды қажетететін мәселелердің бірі болып табылады.Горький әңгімелерін аудару барысындаМ.Жұмабаев, негізінен, өзінің көркемдік-шығармашылықмұраттарына сәйкес еңбек жасағанболса, азаматтық-қайраткерлік мақсаттарынабайланысты аудармалар жасаған кезде олВс.Иванов, Д.Н.Мамин-Сибиряк, П.Дороховсияқты орыс қаламгерлерінің өмірлік шындықтыкөркемдік шындыққа айналдыру процесіндегіақиқатқа адалдығын, бейнелеудегі шынайылығынүлгі ете отырып, қазақ жазушыларынаөмірлік ақиқатқа сыйымды шыншылбейнелер жасаудың маңыздылығын көрсетуді,сол арқылы туған жұртын ақ-қараны ажыратабілуге үйретуді көздегені анық. Қалай болғандада, орыс прозасынан М.Жұмабаев жасаған аудармалардыңөз кезегінде ұлттық әдебиетіміздіңкөркемдік дамуында белгілі бір дәрежедемаңызды роль атқарғанын жоққа шығарудыңеш орайы жоқ. Өйткені “Әдебиеттер байланысыныңмаңызды факторларының бірі – көркемаударма. Бір халық әдебиетінің таңдаулы көркемшығармасын екінші халық тіліне аудару,немесе сол нұсқада жаңа шығарма жазу ежелденкеле жатқан дәстүр. ... Аударма нәтижесіндеоқушы сол халықтың өмір тұрмысыментанысады, жаңа мінездер ашады. Әдебиет темұнан ұтады: көркемдік жақтарынан үйренеді,өсіп-даму, жетілу жолындағы тәжірибесін байытады.Аударманың әдебиеттер байланысын, әріхалықтар туысқандығын күшейте түсетін факторболатыны осыдан” [3, 124].Сөз түйінін Р.Бердібай пікірімен тиянақтарболсақ, академик: “М.Жұмабаев пролетариатәдебиетінің атасы А.М.Горькийдің “Сұңқар туралыжырын” аударып, оны 1924 жылы жариялаған,Вс.Ивановтың, Мамин-Сибиряктіңәңгімелерін тәржімалаған. Орыс, Европа поэзиясынанаудармамен ақын өзінің қысқа өмірініңбарлық кезеңінде де ұдайы айналысыпотырған. Бұл қатарда Гете, Гейне, Лермонтов,Фет, Кольцов, Тютчев, Блок т.б. өлеңдерінұшыратамыз. Шығыс шайырларының сарыныменжазғандары өз алдына бір төбе. Осы мысалдарМағжанның жаһан әдебиетінің көркемдікжетістіктерінен еркін сусындап қана қоймай,олардың нәрі мен дәнін қазақ топырағынадарытуға да жігерлі ат салысқанын дәлелдейді”[4, 361-362],- деп нұсқалы ой тұжырған болатын.Әдебиеттер:1. Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы: Санат,1995. – 384 б.2. Әбдешев Б.М. Мағжан Жұмабаевтың прозасы.Филол. ғыл. канд. ғылыми дәрежесіналу үшін дайындалған дисс. авторефераты. –Астана, 2002.3. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. –Алматы: Жібек жолы, 2005. – 512 б.4. Бердібаев Р. Ақын тағдыры // Бес арыс: Естеліктер,эсселер және зерттеу мақалалар.Құраст. Д.Әшімханов. – Алматы: Жалын,1992. – 544 б.* * *В статье рассматриваются мастерство художественногоперевода и стилистические особенности переводовпрозаических произведений Магжана Жумабаева 1920-1930 годов. Самобытный и неординарный поэтМ. Жумабаев, обращаясь к переводу прозаических произведенийрусских классиков, создал благодатную почвудля отражения художественно-эстетических взглядов имировоззрения казахского народа.* * *In article skill of a literary translation and stylistic featuresof transfers of prosaic products of Magzhana Zhumabaeva of1920-1930 are considered. The research material chooses theoriginal and not ordinary poet M.Zhumabaev whom, addressingto transfer of prosaic products of Russian classics, hascreated a fertile field for reflection artly-esthetic views andoutlooks of the Kazakh people.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

280Ғылыми тілдің – ғылыми стиль қалыптасуыҒылыми тілдің – ғылыми стиль қалыптасуыН. Ж. ТокжановаС. Бәйішев ат. Ақтөбе университеті-дың II курс магистранты, Ақтөбе, ҚазақстанАннотация. Ғылыми тілдің, ғылыми стильдің қалыптасуын жалпы терминология мәселесініңаясында зерттеушілер тарапынан (тілші ғалымдар, сала мамандары) едәуір қарастырылып жүр.Аталған мәселенің жалпы ғылыми тілдіңәлеуетін көтеруге, оның нормалары мен жазылудәстүрін жетілдіруге, ғылыми немесе оқуғылыми,ғылыми-көпшілік мәтіндердің мазмұнын,сапалық белгілерін қалыптастыруға байланыстымаңызын ескере отырып, оларға шолужасалынады.Зерттеушілердің айтқанына сүйенсек, қазақтіліндегі ғылыми-көпшілік стиль ХІХ ғасырдыңІІ жартысында пайда болған. Сол тұста сауатыбар көпшілікке арналып, жалпы ғылыми-білімненде, кейбір ғылым салаларынан да мәліметберетін, баяндайтын, түсіндіретін, насихаттайтынсипаттағы әдебиет жанры пайда болады.Б. Әбілқасымов ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағығылыми-көпшілік әдебиет үлгісіне мыналардыжатқызады:1) Ильминский Н.И. Самоучитель русскойграмоты для киргизов. –Қазан, 1861;2) 1897 жылға қазақ үшін шығарған календарь.– Орынбор, 1868;3) Балықшы мен балық қақында. – Қазан,1899;4) Арақ у яки арақдың зарары яки арақ ажал.– Қазан: «Сабах» баспаханасы, 1888;5) Глазная болезнь трахома, ее заразительностьпричины распространения среди сельскогонаселения и способы предохранения. Накиргизском языке. – Казань, 1898;6) Мерзімді баспасөз беттеріндегі («Түркістануәлаятының газеті», «Дала уәлаятының газеттері»)медицина, тарих, әдебиет және тілмәселелеріне арналған мақалалар.Бұл пікірді кейінгі ғалымдар да қолдайды.Ж.Д. Құрмамбаева осы тұжырымдарды негізгеала отырып, былай деп қорытады: «Демек, ХІХғасырдың ІІ жартысында басқа стильдерменқатар ғылыми стильдің де бой көтергенін көреміз».Сөз болып отырған дәуірдегі ғылыми мазмұндағымәтіндердің баяндалу ерекшелігі жөніндеР. Сыздықова нақтырақ көрсетеді. Ғалым«Бұл әдебиеттің алдында хат танитындар арқылықалың көпшілікке білім-ғылымның әрсаласынан хабар беру және оны сол кездегіжұрттың сауаттылығы, білім дәрежесімен сана-сып, түсінікті, жеңіл, «жалпақ» тілмен білдірумақсаты» тұрғанын айта келіп, оның (мақсатының)сол шығармалардың «тілі мен стилінемейлінше әсер еткенін» жазады: «... мұндабаяндаумен қатар, түсіндіру сипаты кең орыналады. Мұны осы үлгідегі әдебиеттің стильдікбелгісінің бірі деп тануға болады». Соныменбірге ғалым сол тұстағы ғылыми стильге тәнерекшеліктер ретінде мыналарды атайды:1. Жартылай ғылыми мазмұнды болғандықтан,мұнда алғашқы ғылыми-техникалық терминдерқолданыла бастайды;2. Ғылыми-техникалық ұғымдардың бірқатарыжеке сөз – терминмен (не кірме, не қолтума)аталмай, суреттеме (яғни аналитикалық)жолмен беріледі;3. Ғылыми-көпшілік стилі әуелден-ақ кірмесөздердің ішінде орыс тілінен алынатындарынажол берген;4. Терминдердің тұрақталу, нормалану процесіөте әлсіз: көпшілігі екі-үш вариантта келеді;5. Бұл стильде орыс сөздері, олардың ішіндетерминдік мәні жоқтары да едәуір мол қолданылабастайды;6. Жартылай ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілердіңбірқатары орыс графикасымен жарияланды;7. Грамматикалық тұлға-тәсілдердің бұл стильдегікөрінісі ... таза қазақ тілінікі екендігі, мұнда«түркілік» элементтер кемде-кем.Р. Сыздықова ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағығылыми-көпшілік стильге тән осындайбелгілерді айта келіп, біздің жұмысымыз үшінбасты болып табылатын мына мәселені айтады,ол бұл мәтіндердің синтаксисіне байланыстыжасаған тұжырымы: «синтаксис саласында бұлстиль қазақша жазба проза тілінің қазіргі нормаларыныңбастамасын көрсететіндігі». Соныменбірге «Ғылыми-көпшілік әдебиеттер тілібірден қалыптаса қалған жоқ, сондықтан олардасол кезеңдегі көне түркі әдеби тіл дәстүрі –кітаби тілдің де, тіпті сөйлеу тілі элементтерініңде қолданылуы заңды құбылыс».Ең бастысы, бұл кезеңде «қазақ тіліндегіжартылай ғылыми-көпшілік әдебиет өзге жазбаISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Н. Ж. Токжанова281стильдерге (публицистикаға, ресми-қатынас қағаздарына,эпистолярлық әдебиетке) қарағандабірден «қазақы» сипат ала дамыды деуге болады,яғни оның лексика-грамматикалық құрылымықазақ тіліне негізделді» .Әдеби тілді айқындаудың бір шарты оныңнормалану процесі болса, осы орайда қазақтыңұлы ақыны Абайдың орны ерекше тұратыныбүгінде бәріміз білеміз. Кезінде Қ. ЖұбановАбайдың қазақтың жаңа сипаттағы әдеби тілінжасаудағы қызметіне тезис түрінде болса даоқушы назарын аударта кеткен екен. ҒалымАбайдың қазақ әдеби тілінде бұрын болмағынстильдерді (Қ. Жұбановша – жанрларды) қалыптастырудағырөлін жоғары бағалаған.Қазақ тіліндегі функционалдық стильді дамытудағыАбайдың орнын ғалым Р. Сыздықоваөзінің «Абайдың сөз өрнегі» атты белгілі еңбегіндеодан әрі аша түседі. Зерттеуші М. ӘуезовтіңАбай шығармаларының тілі жөніндегіпікірін негізге ала отырып, оны төмендегідейкең етіп таратады: «Әр сөзіне мән беріпжазатын Мұхаңның бұл жерде қара сөздердіңөзі демей, «тілі» деуінде, біздің байқауымызша,айрықша астар бар: мұндағы «тілі» деп отырғаныныңөзі көрсеткеннен басқа және бір сырықазақта әдебиеттің бұрын жоқ жанрының сөйлеумәнері (стилі) дегеннің пайда болып, оныұлы сөз зергерінің қалай алып кеткенін меңзегеніндеболар дейміз. Абайтанушы ғалым бұлтұста қазақтың ұлттық әдеби тілінің тағы бірфункционалдық стилі пайда болды, оған Абайқаламының ұшы тиді деп отыр. Демек, Абайдыңпрозалық туындыларының өзі де қазақ тіліүшін соны әдебиет үлгілері болса, оның сөзөрнегі де өз алдына әңгіме етерлік объект болыпшықпақ».Сөйтіп, бұл сөз болған жайттар қазақтіліндегі ғылыми-көпшілік стильдің ХІХ ғасырдыңІІ жартысындағы жай-күйін толық танытаалады. Қазақ тіліндегі функционалды стильдідамыту Абайдан кейін Шәкәрім еңбектеріндежалғасын тапқаны белгілі. Әсіресе, «Үш анық»шығармасы қазақ тіліндегі функционалдықстильдің қалыптасу барысын көрсету барысындазерттеушілердің қызығушылығын тудырарыхақ.Шәкәрімнің «Үш анық» еңбегі – таза философиялықтуынды. Мұнда Шәкәрім түрлі философиялықмәселелерге арнайы тоқталады.Оның бұл шығармасында қазақ дүниетанымындакездесетін насихаттаушылық сипат жоқ,таза жүйелі зерттеу бар. Біз Шәкәрімнің дүниетанымынфилософиялық тұрғыдан бағалауданаулақпыз, біздің мақсатымыз - аталғаншығарманың жазылу стилін анықтау, соныменбірге сөздердің терминдену барысына тоқталу.Біздің ойымызша, «Үш анық» өзінің жазылустилі жағынан ғылыми стильге жақын. Бұлайшабағалауымызға еңбектің стилистикалық,синтаксистік құрылысы, баяндау тәсілдері себеп.Атап айтқанда, олардың негізгілері мыналар:1. Еңбекте ғылыми шығармаға тән түрлі көзқарастаржүйесін бір арнаға салып жинақтау,қорыту, талдау бар. Мәселен, автордың “барлық”жайлы алуан пікірлерді, дәлелдерді қорытатынжолдары: Жоғары айтылған барлықтыңбәрі өздігінен жаралып жатыр, былай қылайындеп біліп жатқан ие жоқ деген жоләлдеқашан айтылып келе жатса да, әсіресе 17-18-19-жүз жылдардың аяқ шеніне шейін Европаішіне көбірек жайылды. Автор бұдан әріосы көзқарастардың сүйенген дәлелдерін тұжырымдартүріндеп береді.2. Ғылыми тілге тән интернационалистіксипат, шет тілдік терминдер бұл еңбектің тілінежат емес. Мысалы: атом, мадда, (атом сөзініңарабшасы), физика, метафизика, философия,психология және т.б.3. Еңбекте ғылыми шығарманың тіліне тәнабстрактілік, логикалылық, сөздердің дерексізденусипаты басым. Бұл әсіресе Шәкәрімніңжан, дене, тіршілік, ұждан туралы ойларында,оларды дара ұғым ретінде ғылыми көзқараспензерделеу барысында байқалады.4. Еңбекте ғылыми баяндау, дәлелдеу, салыстыру,салғастыру әдістері кеңінен қолданылады.Ғылыми баяндау: Тіршілік туралы адам арасындакөптен бері айтылып келе жатқан екітүрлі себебі бұрыннан бар қуатты дене (силавещества) атом.Дәлелдеу: Екі өмірге де керекті іс - ұждан.Ұждан дегеніміз ынсап, әділет, мейірім. Менжан да бар, адамның өз жанының қуаты дабар деймін. Дәлелім:1) Шақырмаған жан келіп, кейде өзі пәленшеніңжаны екеніне нанарлық сөз айтатыны.2) Шақырмаған кісіге бақсылық - дуаналық,фахризм, жындылық кез болатыны.3) Ұйқыда кезу, лунатизм, магнитизмменбіреудің еркін билеу, түсі дәл келу - бұл үштүрлі үш бөлек иесі болуға лайық. Оның бәрінтүрлі іздеу қате деймін.Салыстыру, салғастыру: Жаралыс жолы физикажолымен табылмайтын, сыры білінбеген(физика) нәрселер туралы Еуропа білімділе-ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

282Ғылыми тілдің – ғылыми стиль қалыптасуырінің сөздері мынау... Англия спириттері онытеріс дейді. Егер Дарвин мен Маиенің сөзі дұрысболса, ол өсімдіктерді де бірінен-бірі туыпөзгерген болып табылады.Бұл еңбекті жазу барысында пайдаланылғанғылыми әдебиеттер, олардың авторлары аталыныпотырады. Яғни, ғылыми-анықтамалық аппараттрактаттың құрылысында бар. Ол жайт “бұлфилософ Литерие сөзі”, “Герман Шефлер дегенбілімді айтады”, “Ж.Дольн айтады”, “бұрынғыДемокрит сөзі” сияқты сілтемелермен берілген.Әрине, қазақ тіліндегі ғылымның сол кездекең қанат жаймауы немесе ғылыми стильдіңайқындалмауы салдарынан Шәкәрімнің еңбегіндекейбір олқылықтар, ерекшеліктер боларысөзсіз. “Көріп біліп тұрмыз”, “таңқаламын”,“ындыны”, “дым көп”, “шатақ сөз” тәріздіауызекі сөйлеу тілі және өзге стиль ұшырасуыоған дәлел. Қазіргі ғылыми контексте “мен”есімдігі “біз”, “біздіңше” болып ауысыпқолданылса, Шәкәрімде өзгермеген қалпындажұмсалады: Мен жан жоқ, өлген соң өмір жоқдегенге таң қаламын .Алайда бұл айтылғандар Шәкәрімнің қазақтіліндегі ғылыми стильді немесе сала терминдерінқалыптастырудағы рөлін жоққа шығараалмайды. Демек, ғылыми стильде жазылған“Үш анық” шығармасының қазақ тіліндегі ғылымитерминнің қалыптасуына тигізген ықпалыда, енгізген жаңалығы да күшті болмақ.Енді бірер сөз сала терминдерінің қалыптасуытурасында. Мына бір нәрсені айта кеткенжөн. Көп зерттеушілер салалық терминдердіғылыми немесе ғылыми мазмұндағы мәтіндерменбірлікте алып қарастырмайды, оларды оқшаукүйінде қарастырады. Біздің ойымызша,ғылыми мәтін мен терминдер ажырамас бірлікте,терминдердің қолданылатын орны ғылымимәтін арқылы анықталады, сол арқылығылым-білім кеңістігіне жолдама алады. Сондатермин ұғымының терминологиялық мәртебесіғылыми мәтіндер негізінде жүзеге асады.Қазіргі кезде зерттеушілер салалық терминологиятерминін көп қолданып жүр. Салалықтерминология дегеніміз – ғылым мен техникада,өндіріс пен шаруашылықта және т.б.түрлі салаларда қолданылатын терминдер менұғымдар, солардың жиынтығы.Қазақ тілінде сала терминдерін қалыптастырудыңалғашқы тәжірибелері ғылыми-көпшілікстильдің пайда болуына орай Қазан төңкерісінедейін де болған. Бұл пікірді барлықзерттеушілер растайды. Алғашқы қазақ газеттерініңтілін зерттеуші Б. Әбілқасымов: “Газетбетінде әр түрлі ғылыми, публицистикалықматериалдардың көп басылуымен байланыстығылымның белгілі тарауларына қатысты терминдікмағынадағы орыс сөздерінің ұғымынхалыққа жеткізу қажеттігі туа бастады. Газеттегіғылыми мақалалар көбінесе Орта Азияғашыққан ғылыми экспедициялардың есебі несолар туралы информациялық хабарлар болыпкеледі. Бұлардан басқа тарих, этнография, әдебиет,тіл ғылымдарына қатысты мақалалар дабасылып тұрған. Бұл жағдайда газет редакциясыкөбіне оны қазақ ұғымында бұрыннан барсөздер арқылы түсіндірме жолымен аударыпберуге тырысқан, кей кездерде сол терминдікмағынадағы орыс сөздерінің өзін қалдырып таотырған”. Газет тіліндегі термин жасаудыңосындай тәжірибелерін айта келе, ғалым қазақтіліндегі “ғылыми түсініктердің жарық көребастаған дәуірі де сол кезеңдерден басталады”деген қорытындыға келеді. Осындай мазмұндағыпікірді кезінде Ғ. Мұсабаев та айтқан:“Ғылыми терминологияның элементтері Октябрьреволюциясына дейін болғаны да сөзсіз...Орыс мәдениетінің белгілі ұғымдарын қазақтіліне қазақтың ХІХ ғасырдағы ағартушыларыбіраз енгізген болатын”. Қазақ тілінде терминологиялықсөздіктер құрастыру ісінде, терминқалыптастыру тәжірибесінде өзіндік ой-пікірқалдырған зерттеуші А. Әбдірахманов салалықтерминдерді зерттеуде мынадай ой айтады:“Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуынжәне қалыптасуын зерттеуді, біздіңше, Октябрьреволюциясынан бұрынғы кезеңнен бастаукерек. Бұл кезеңде мал шаруашылығы, халықмедицинасы, жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б.салалардан жасалған халықтық кәсіби сөздер,атаулар болды, бұлар революциядан кейінгідәуірде ғылыми терминологияға үлкен бір салаболып енгенін айқындау қажет”. Ө. Айтбаевқазақ баспасөзінің термин жасаудағы қызметінерекше атап көрсетеді. Ғалым былай деп жазады:“Баспасөз материалдарына қарап отырсаңызтермин түзудің әр алуан амалдарын байқайсыз.Бірде ана тілінің өз мүмкіндігі іскежаратылып жатса, екінші бір тұста өзге тілүлгілері сол қалпы, не аздаған өзгеріспен қабылданады(залог, дознание, доверенность, приговор,квитанция т.б.), ал үшіншіден көптегентерминдер қазақ тілінен баламасын тауып аударылады,немесе аударма қатарында түпнұсқа дабірге жүреді (Мәселен, заң сөзінің орнынанизам, мен закон сөзі қатар қолданылған)” .Қазақ терминологиясын кезең-кезеңге бөліпбаяндаудағы соны көзқарасты Ш. Құрманбай-ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Н. Ж. Токжанова283ұлының еңбегінен табамыз. Зерттеуші қазақтілі лексикасының терминденуін төрт кезеңгебөліп қарастырады: 1) ХІХ ғасырдың екіншіжартысынан ХХ ғасырдың 10-жылдарына дейінгі– І кезең; 2) 1910 жылдан 1930 жылға дейінгі –ІІ кезең; 3) 1930 жылдар мен 1990 жылдарғадейінгі аралықты қамтитын – ІІІ кезең; 4) 1990жылдан бергі – ІV кезең. Автор аталған кезеңдердіңәрқайсысының ерекшеліктеріне тоқталады.Қазақ тіліндегі ғылыми тілдің бастауы болыптабылатын бұл игі әрекеттер кейінгі кезеңдердеөз жалғасын тапты.Қазақ тілі функционалдық стильдерінің соныңішінде, ғылыми стильдің де қалыптасуындаХХ ғасырдың басы елеулі кезең болғаныхақ. Бұл уақытта мәдени аренаға озық ойлықазақ зиялыларының шығуы, олардың түрлі саладажазған еңбектері қазақ әдеби тілінің қолданылуаясы мен қызметін барынша арттырды.Сондай-ақ қазақ тілінің сөздік қорында дажүйелену, сөздердің стильдік белгілеріне қарайсұрыпталу процесі ерекше қарқынмен жанданабастады.Әдебиеттер:1. Алефиренко Н.Ф. Современные проблемынауки о языке. – М.: Флинта: Наука, 2005.2. Бахтин М.М. Проблема текста в лингвистике,филологии и других гуманитарныхнауках. //В кн.: Эстетика словесного творчества.– М., 1979.3. Жинкин Н.И. Язык – речь – творчество:Избр. труды. – М., 1998.* * *В статье говорится о том, что научный стиль характерендля текстов, предназначенных для сообщения точныхсведений из какой-либо специальной области и длязакрепления процесса познания.* * *The article shows that the scientific style is characteristicfor the texts that are intended to communicate accurateinformation from a special area and to consolidate the learningprocess.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

284ҚазҰУ хабаршысында басылатын қолжазбаларға қойылатын талаптарҚазҰУ хабаршысында басылатын қолжазбаларға қойылатын талаптар«ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы» журналына жариялау үшін қазақ, орыс және ағылшынтіліндегі, бұрын жарияланбаған, іргелі және қолданбалы зерттеу нәтижелері мазмұндалған проблемалық,шолу, пікірталастық материалдар қабылданады. Сонымен қатар рецензиялар, ғылыми жәнемәдени өмір хабарлары жарияланады.Редакция алқасы авторлардан материалдарды жариялау үшін төмендегі ережелерді талап етеді:Мақала көлемі әдебиеттер тізімін, кестелер мен суреттерді, олардың астындағы жазуларды,аннотация мен резюмені қосқанда 10 беттен аспауы тиіс. Мақаланың минималды көлемі – 5 бет.Редакцияға басып шығарылған бетпен толық сәйкес келетін мақаланың электронды нұсқасынтапсыру керек. Файлдың аты латын қарпіндегі бірінші автордың тегінен басталуы керек (мысалы,Ivanov.doc(rtf)). Мақаланың беттері нөмірленуі тиіс. УДК бойынша код көрсетілуі керек.Мәтін Word бағдарламасының кез келген нұсқасында басылып, CD немесе басқа тасымалдаушыарқылы немесе электронды пошта арқылы берілуі керек. Мәтін шрифті – Times New Roman, форматА4, кегль — 12 пт. Жол аралығы – бірлік. Тегістеу көлденеңінен. Азат жол шегінісі – 0,8 см. Жоғарғыалаң – 2, төменгі – 2, сол жақтағы – 3, оң жақтағы – 1,5. Гарнитура қалыпты.Кестелерде, суреттерде, формулаларда символдар, белгілер біркелкі болуы керек. Суреттер анық,таза болуы керек. Мәтінде суреттер мен кестелерге сілтеме берілу керек.Кестелерге атау беріліп, бос графалар қалмауы керек. Шартты қысқартулар мен белгілерескертпеде түсіндірілуі керек.Көрнекі материалдар келесі форматтарда берілуі керек: фото, суреттер үшін – - tiff немесе jepg(ақ-қара және түсті үшін dpi 300); графиктер, диаграммалар, сызбанұсқалар және т.б. үшін – exls, cdr.Суреттің сырт жағына немесе оның астына автордың тегі, мақаланың аты және сурет нөмірікөрсетілуі керек. Көрнекіліктер мәтін бойынша орналастырыла алады, бірақ кейін беттегендепайдаланылатындай жеке файлдар түрінде міндетті түрде берілуі керек. Суреттің астындағы жазуларжеке тізіммен мақаланың соңында беріледі.Әдебиеттер тізімі 20 атаудан аспауы және ГОСТ 7.1–2003 сәйкес рәсімделуі тиіс. Дереккөздергесілтемелер мақала мәтінінде тек төртбұрыш жақшамен (сілтемесіз [12], сілтеме берілгенде немесеавтор мәтінін мазмұндағанда [12, 29 б.]) берілуі керек. Мақаладағы сілтемелердің нөмірленуімақалаға қосымша берілген әдебиеттер тізіміндегі дереккөздің реттік нөмірімен жүргізіледі. Мұрағатматериалдары тізімге қосылмайды, оларға сілтемелер мәтінде дөңгелек жақшамен беріледі. Мақаладаэлектронды қорларды немесе Интернет желісін пайдаланған жағдайда әдебиеттер тізіміндедереккөзінің библиографиялық жазбасы және Интернеттегі толық желілік адресімен желілік қорғасілтеме келтіріледі. Қорды пайдалану мерзімін көрсеткен дұрыс.Аннотация түпнұсқа тілінде беріледі; мақала тақырыбы мен екі резюме – екінші және ағылшынтілдерінде. Аннотацияда мәселелер мен қорытындылар ақпараттылық, мазмұндылық және аудармасапасы талаптарына сай көрсетіледі (7-8 жол). Рецензиялар, конференциялар туралы есептер мен солсияқты ақпараттық материалдарды жариялағанда аннотация мен резюме қажет емес.Қолжазбаға қосымша авторлар туралы мәліметтер қажет:1) әр автор туралы тегі, аты, әкесінің аты; ғылыми дәрежесі; ғылыми атағы; негізгі жұмыс орны,қызметі; ұялы телефон нөмірі; электронды мекен-жай;2) магистранттар мен PHD докторанттар үшін — деканат және тақырып жетекшісі бекіткенкафедра мәжілісі хаттамасынан үзінді;3) мақалалардың барлығы міндетті түрде ішкі рецензиямен тіркеледі.Қолжазбалар автордың редакциясымен беріледі. Редакцияға келіп түскен барлық мақалаларғапікір жазылады. Қажет болған жағдайда мақала авторға түзету үшін қайтарылуымүмкін. Редакция алқасы қолжазбаны жариялауға не алып тастауға құқылы. Қолжазба қайтарылмайды.Мақаланың келіп түскен мерзімі болып редакцияға оның соңғы нұсқасы қабылданғанмерзімі болып саналады. Редакция мақаланың мағынасын бұрмаламайтын редакторлықтүзетулер енгізуге құқылы.Жариялау ақысы 5000 теңгені құрайды. Қосымша беттер үшін қосымша 700 теңге төленеді.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

ҚазҰУ хабаршысында басылатын қолжазбаларға қойылатын талаптар285Мақаланы рәсімдеу мысалы Ортада келтірілетін мәліметтер: Мақаланың атауы (қаралау етіп жазылады) мақала жазылған тілде басылады. Авторлардың тегі және аты-жөнінің бірінші әріптері (мыс.: Иванов И.В., Крылов С.П.) Автор өкілі болып табылатын мекеменің толық аты (қаланы көрсету керек). Авторлар әртүрлімекемелерден болса, автор мен мекеме арасындағы сәйкестік жол үсті индекстерімен орнатылады,электронды мекен-жай.Ескерту:Иванов И.В. 1 , Крылов С.П. 21 әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті;2 Жану мәселелері институты Аннотация Мақала Әдебиеттер Мақаланың соңында қалған екі тілде (кезек бойынша) атауы, авторлардың аты-жөні жәнеаннотация келтіріледі (шрифт мөлшері негізгіден 2 кегльге кіші). Көрнекіліктер (суреттер, диаграммалар, кестелер және т.б.) жазуларымен жеке беттерде беріледі. Авторлар жайлы мәліметтерМЫСАЛЫ (библиографиялық мәліметтер шартты түрде алынған):Кітаптар үшін: Авторлардың тегі және аты-жөні. Тақырып. – Қайта басылуы туралы мәліметтер.– Басылған жері: Баспа, басылған жылы. – Беттер саны.Мысалы: Ильин В.А., Позняк Э.Г. Линейная алгебра. — 3-е изд. — М.: Наука, 1984. — 294 с.Журнал мақалалары үшін: Авторлардың тегі және аты-жөні. Мақаланың аты // Басылым атауы.(Серия). – Басылған жылы. – Том. – Нөмірі. – Беті.Мысалы:Панчук Д.А., Садакбаева Ж.К., Пуклина Е.А. и др. О структуре межфазного слоя на границеметаллическое покрытие–полимерная подложка // Российские нанотехнологии. — 2009. — Т. 4. —№ 5–6. — С. 114–120.Шамбилова Г.К. Влияние деформирования на скорость отверждения олигомеров // Вестн.Карагандинского ун-та. Сер. Химия. — 2010. — № 2(58). — С. 17–20.Конференция материалдары, шығармалар жинағы және т.б. үшін: Авторлардың тегі жәнеаты-жөні. Мақаланың аты // Басылым атауы. Басылым түрі. – Басылған орны, жылы. – Том. –Нөмірі. – Беті.Мысалы:Бакиров Ж.Б. Исследование закритического прогиба пластин с учетом случайных факторов //Строительство: Тр. КарГТУ. — Вып. 1. — Караганда: Изд. КарГТУ, 1996. — С. 171–174.Касенов Б.К., Ашляева И.В. О термодинамических свойствах арсенатов щелочноземельныхметаллов // Физико-химические исследования строения и реакционной способности вещества. —Караганда, 1988. — С. 124–131.ҚазҰУ Вестник хабаршысы. КазНУ. Серия Филология филологическая. сериясы. № 3(137). 2012

286Требования к рукописям, публикуемым в вестнике КазНУТребования к рукописям, публикуемым в вестнике КазНУДля публикации в журнале «Вестник КазНУ. Серия филологическая» принимаются статьи наказахском, русском и английском языках, содержащие ранее не опубликованные проблемные, обзорные,дискуссионные материалы в области филологических наук с результатами фундаментальных иприкладных исследований. Также публикуются рецензии, хроники научной и культурной жизни и др.Редакционная коллегия просит авторов при подготовке материалов руководствоватьсяследующими правилами.Объем статьи, включая список литературы, таблицы и рисунки с подрисуночными надписями,аннотацию и резюме, не должен превышать 10 страниц печатного текста. Минимальный объемстатьи — 5 страниц, необходимо представить электронную версию статьи в полном соответствии сраспечаткой. Имя файла должно начинаться фамилией первого автора на латинице (например,Ivanov.doc(rtf)). Страницы статьи должны быть пронумерованы. Указывается код по УДК.Текст должен быть набран в программе Word любой версии, представляется на любомэлектронном носителе, либо отправляется по электронной почте. Шрифт текста — Times New Roman,формат А4, размер кегля — 12 пт. Межстрочный интервал — одинарный. Выравнивание по ширине.Абзацный отступ — 0,8 см. Верхнее поле – 2, нижнее – 2, левое – 3, правое – 1,5. Гарнитура нормальная.В таблицах, рисунках, формулах не должно быть разночтений в обозначении символов, знаков.Рисунки должны быть четкими, чистыми. На рисунки и таблицы в тексте должны быть ссылки.Таблицы должны быть озаглавлены, не допускается наличия в них пустых граф. Условныесокращения и символы следует пояснять в примечании.Иллюстративные материалы представляются в форматах: для фото, рисунков – tiff или jepg (300dpi для черно-белых и цветных); графики, диаграммы, схемы и т.п. – exls, cdr. На обороте рисункаили под ним указывается фамилия автора, название статьи и номер рисунка. Иллюстрации могутразмещаться по тексту, но обязательно прилагаются в виде отдельных файлов, который впоследствиибудет использоваться при верстке. Подрисуночные подписи даются отдельным списком, в концестатьи.Список литературы должен состоять не более чем из 20 наименований и оформляется всоответствии с ГОСТ 7.1–2003. Ссылки на источники в тексте статьи даются в квадратных скобках(без цитирования [12], при цитировании или пересказе авторского текста [12, с. 29]). Нумерацияссылок в статье производится по порядковому номеру источника в пристатейном списке литературы.Архивные материалы в список не включаются, ссылки на них помещаются в тексте в круглыхскобках. При использовании в статье источников из электронных ресурсов или удаленного доступа(Интернета) в списке литературы приводится библиографическая запись источника и ссылка насетевой ресурс с полным сетевым адресом в Интернете. Желательно указывать дату обращения кресурсу.Аннотация даётся на языке оригинала; название статьи и 2 резюме – на втором языке и наанглийском, в них указываются проблема и выводы и должны отвечать требованияминформативности, содержательности и качеству перевода (7–8 строк). При публикации рецензий,отчетов о конференциях и подобных информационных материалов аннотация и резюме не требуются.К рукописи прилагаются сведения об авторах:1) справка о каждом из авторов статьи с указанием фамилии, имени, отчества; ученой степени;ученого звания; основного места работы; должности; номер контактного телефона; электронныйадрес;2) для магистрантов и докторантов PHD — выписка из протокола заседания кафедры, заверенная вдеканате и руководителем темы;3) все статьи обязательно сопровождаются внешней рецензией.Публикации даются в авторской редакции. Статьи, поступившие в редколлегию, рецензируются.При необходимости статья может быть возвращена автору на доработку. Редакционная коллегияоставляет за собой право публикации или отклонения рукописи. Рукописи не возвращаются. Датойпоступления статьи считается дата получения редакцией ее окончательного варианта. Редакцияможет внести в текст изменения, не искажающие смысла статьи.ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(137). 2012

Требования к рукописям, публикуемым в вестнике КазНУ287Оплата публикации составляет 5000 тенге. Каждая последующая страница оплачивается отдельно,по 700 тенге.Оформление статьи: По центру — название статьи полужирными прописными буквами. Ниже через 2 интервала — фамилии и инициалы авторов. Ниже через 1 интервал — полное название учреждения, которое представляет автор (с указанием города истраны), электронный адрес (e-mail). Прим. Если авторы из разных учреждений, то соответствие между автором и учреждением устанавливаетсянадстрочными индексами, например:Иванов И.В. 1 , Крылов С.П. 21 Казахский национальный университет имени аль-Фараби;2 Институт проблем горения Ниже через 2 интервала — аннотация на языке оригинала курсивом. Ниже через 3 интервала — текст статьи с красной строки. Список литературы 10 кеглем. Перевод названия статьи и 2 резюме на двух остальных языках 10 кеглем. На отдельных страницах иллюстрации (рисунки, диаграммы, таблицы и др.) с надписями. Сведения обавторе. Рецензия.Материалы, оформленные не в соответствии с требованиями, не рассматриваются и не возвращаются.При перепечатке ссылка на наше издание обязательна.Возможна подписка на научное издание «Вестник КазНУ. Серия филологическая» на 6, 12 месяцев на Казпочте и вЕвразия пресс.Наш адрес: 050038, Казахстан, г. Алматы, 71, кафедра русской филологии, русской и мировой литературы КазНУим. аль-Фараби (каб. 307), тел. 377 33 39 (внутр. 13-24).Научный редакторОтветственный секретарьд.ф.н. профессор Абдезулы К.А.к.ф.н. доцент Зуева Н.Ю.ПРИЛОЖЕНИЕ.ГОСТ 7.1–2003 «Библиографическая запись. Библиографическое описание. Общие требования и правиласоставления» (библиографические сведения условны):Для книг: Фамилии и инициалы авторов. Заглавие. — Сведения о повторности издания. — Место издания:Издательство, Год издания. — Количество страниц.Например:Ильин В.А., Позняк Э.Г. Линейная алгебра. — 3-е изд. — М.: Наука, 1984. — 294 с.Для статей из журналов: Фамилии и инициалы авторов. Название статьи // Заглавие издания. (Серия). —Год издания. — Том. — Номер. — Страницы.Например:Шамбилова Г.К. Влияние деформирования на скорость отверждения олигомеров // Вестн. Карагандинскогоун-та. Сер. Химия. — 2010. — № 2(58). — С. 17–20.Для материалов конференций, сборников трудов и т.д.: Фамилии и инициалы авторов. Название статьи //Заглавие издания: Вид издания. — Место, год издания. — Том. — Номер. — Страницы.Например:Бакиров Ж.Б. Исследование закритического прогиба пластин с учетом случайных факторов // Строительство:Тр. КарГТУ. — Вып. 1. — Караганда: Изд. КарГТУ, 1996. — С. 171–174.Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(137). 2012

ÒÐ°Ð·Ò°Ð£ Ð¥ÐÐÐÐ Ð¨Ð«Ð¡Ð« ÐÐÐ¡Ð¢ÐÐÐ ÐÐ°Ð·ÐÐ£ - ÓÐ»-Ð¤Ð°ÑÐ°Ð±Ð¸ Ð°ÑÑÐ½Ð´Ð°ÒÑ ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

ÒÐ°Ð·Ò°Ð£ Ð¥ÐÐÐÐ Ð¨Ð«Ð¡Ð« ÐÐÐ¡Ð¢ÐÐÐ ÐÐ°Ð·ÐÐ£ - ÓÐ»-Ð¤Ð°ÑÐ°Ð±Ð¸ Ð°ÑÑÐ½Ð´Ð°ÒÑ ...