psikologjia e traumes dhe tortures - Arct

PSIKOLOGJIA E TRAUMES DHE TORTURES 

PSIKOLOGJIA E TRAUMES 

DHE TORTURES 

Botim i Posaçëm mbi efektet 

e torturës në viktimat primare 

Përmbledhje artikujsh 

Tiranë, 2011 

1


Copyright © 2010, Qendra Shqiptare e Rehabilitimit 

të Traumes dhe Torturesture 

ARCT/ QSHRT 

Rr. Kont Urani, no. 10 

Tirana, ALBANIA 

Tel: + 355 42 565 22 

Fax: +355 42 354 88 

Email: arct@albmail.com 

web: WWW.ARCT.ORG 

2


Përmbajtja 

KAPITULLI I : 

PSIKOLOGJIA E TRAUMES DHE TORTURES ..... 5 

Tortura dhe efektet e saj .................................................. 5 

Reagimet Psikologjike të viktimave gjatë torturës...... 6 

Strategjitë e adaptimit për përballimin e tortures ..... 16 

KAPITULLI II: 

TRAUMA DHE STRESI në SHqIPëRI ................ 21 

Koncepti i traumës dhe problemet e zhvillimit pas saj. 23 

Problemet e zhvillimit pas traumës..............................33 

KAPITULLI III: 

TRAUMA TEK fëMIJëT 

Trauma sekondare tek fëmijët...................................... 51 

Interferencat traumatike në zhvillimin 

psikologjik të fëmijëve .................................................. 57 

Vlerësimi i sjelljes tek fëmijët e traumatizuar............ 72 

KAPITULLI IV: 

PSIKOTERAPIA ME InDIVIDëT E TRAUMATIzUAR. 82 

3


4


KAPITULLI I 

PSIKOLOGJIA E TRAUMES 

DHE TORTURES 

Tortura dhe efektet e saj 

Efektet e pas torturës janë shpesh të ndara në 

efekte psikologjike dhe efekte fizike, megjithëse 

edhe kjo ndarje nuk është gjithmonë e qartë. Disa 

nga ankesat fizike mund të jenë ato që quhen somatizime, 

dhe disa nga ankesat psikologjike mund 

të kenë shkaktar somatik, p.sh. problemet konjitive 

mund të jenë për arsye të një dëmtimi organik trunor 

pasi ka patur goditje në kokë. Disa nga ankesat 

psikologjike më të zakonshme janë ankthi, simptomat 

depressive dhe simptomat e përfshira në 

Çrregullimin e Stresit pas Traumës (PTSD). PTSD 

5


është një grup simptomash që ndonjëherë i përjetojnë 

njerëzit e ekspozuar ndaj ngjarjeve traumatike. 

Këto simptoma karakterizohen nga ripërjetimi i 

ngjarjes traumatike, si p.sh. flashback dhe ëndrrat 

e frikshme gjatë natës, shmangia e gjërave që kujtojnë 

ngjarjen traumatike, hiperndjeshmëri p.sh. 

irritueshmëri, çrregullime të gjumit dhe vështirësi 

në përqëndrim. 

Ankesat më të zakonshme fizike janë: dhimbja 

në sistemin muskuloskeletik, dhimbja e kokës, ulja e 

dëgjimit dhe ankesat gastrointestinale. Përvoja klinike 

tregon që një numër klientësh të cilët marrin trajtim 

përmirësohen të paktën në disa nga ankesat. 

Përvoja tregon që faktorë të rëndësishëm që 

ndikojnë ne përmirësim janë, përveç ashpërsisë së 

traumës dhe cilësisë së rehabilitimit, burimet personale 

dhe mundësitë e krijuara në shoqëri, duke 

përfshirë këtu edhe programet e rehabilitimit për 

këta njerëz. 

Reagimet Psikologjike të viktimave gjatë torturës 

Ne do të diskutojmë disa reagime psikologjike të 

cilat përjetohen prej viktimave të torturës ndërsa ato po 

ju nënshtrohen metodave të ndryshme të torturës. 

Duhet të themi se nuk ka një kufi të qartë për 

të ndarë torturat fizike nga ato psikologjike; shumë 

prej mund t’i përkasin të dyja kategorive. 

6


Në përgjithësi tortura fillon duke e qëlluar 

viktimën në gjithë trupin e tij. Qëllimi i rrahjes 

është që t’i tregojë viktimës pushtetin e torturuesit 

dhe kjo e kombinuar me dhimbjen e shkaktuar nga 

rrahja synon ta bëjë më të dobët viktimën. 

Induktimi i rraskapitjes bëhet nëpërmjet 

pozicioneve të detyruara, varjes, mosdhënia e 

ushqimit, deprivimi i gjumit, e kështu me rradhë. 

Dhimbja intensive shkaktohet nga rrahja 

sistematike, djegiet, torturat elektrike, etc. Frika 

intensive krijohet nëpërmjet mbytjeve, zhytja në 

ujë për një kohë të gjatë apo tallje. 

Përbuzja e vetes dhe humbja e vetbesimit 

janë u induktohen viktimave duke i bërë subjekte 

të torturave seksuale dhe teknikave të tjera 

degraduese. 

Metodat fizike kanë një numër pasojash fizike 

të cilat mund të shihen si “efekte anësore” për arsye 

se qëllimi i tyre real janë efektet psikologjike të tyre 

dhe metodat fizike kanë një impakt të madh mbi pasojat 

afatgjata të psikologjike. Në veçanti është vënë 

re se “vetëdija trupore” e të mbijetuarve të torturës 

mbetet e alternuar edhe pas shumë vitesh 

Mund të jetë e vështirë për ne që të kuptojmë 

mizorinë e të gjitha metodave të përdorura të torturës. 

Për shkak të shkeljes së të drejtave njerëzore, 

regjimet që kanë ushtruar torturë do ta mohojnë 

këtë akt. 

7


Viktimat e torturës mund të hezitojnë të shpjegojnë 

personalisht impaktin e torturës, por mund 

të shprehen më lirshëm për viktimat e tjera. 

Tortura shkakton një numër reagimesh. Në 

një ekstrem ekziston një “sindromë dorëzimi” me 

vdekje pasardhëse; në ekstremin tjetër ekzistojnë 

viktimat të cilat në dukje e përjetojnë traumën pa 

u prekur nga vuajtja mendore. Gjithsesi shumica 

e tyre përjetojnë stade të parashikuara të disfunksionit 

psikik. 

I. EFEKTE KOGNITIVE 

a) Sindroma akute e trurit 

Viktimat e torturës arrijnë një gjendje ezauruese, 

ndihen konfuzë e të disorientuar dhe nuk 

mund të mbështeten në eksperiencat e mëparshme 

për të reaguar ndaj situatës së varësisë së plotë ndaj 

torturuesve. Ata janë të paaftë për t’u përqëndruar 

dhe kanë një kujtesë të dobët të ngjarjeve të fundit. 

Këto viktima shpesh humbasin vetëdijen, por kanë 

disa momente të kujtimit të torturës njësoj si të 

ndodhte përsëri. Haluçinacionet mund të induktohen 

nëpërmjet deprivimit sensor. 

b) Humbje e sensit të realitetit 

Haluçinacionet, apo edhe frika prej tyre, 

shfrytëzohen nga torturuesit për induktimin e 

8


frikës dhe ankthit ndaj çmendjes. Për shembull, një 

i burgosur pyetet “Pse qeshe?” ose “Pse bërtet” kur 

asnjë fjalë apo e qeshur nuk është dëgjuar. Viktima 

ndihet i dëshpëruar, duke u bërë që të mendojë se 

ka humbur aftësinë për të kontrolluar vetveten. 

Gjithashtu zhvillohet një sens irrealiteti duke i 

vendosur viktimat në vende që duken si ireale 

dhe duke kryar akte kriminale të cilat nuk do t’i 

përfytyronte asnjë qënie njerëzore. 

Më pas vijnë depersonalizimi dhe derealizimi. 

Të qënurit dëshmi e detryruar e torturës së 

të tjerëve i paraprin pasojave të paevitueshme të 

torturës. Bota e viktimave ndodhet në kaos. 

b) Gjendje desinformimi 

Torturuesit bëhen i vetmi burim i infomacionit 

dhe ia ushqejnë gjendjen i desinfomimit viktimave, 

p.sh. shkatërrohen në mënyrë permanente pjesë të 

trupit të viktmës. 

Viktimës i thuhet, se fëmijët e tij/saj do të dëmtohen 

në mënyrë të pariparueshme, se ai nuk do të 

jetë kurrë më i aftë për të kryer mardhënie seksuale, 

se do t’i dëmtojnë trurin, apo se familiarët e tij janë 

arrestuar dhe se britmat që ai dëgjon janë të të afërmve 

të tij. Viktimat nuk dinë se çfarë të besojnë. 

c) Përpjekje për çkushtëzim (de-conditioning) 

Viktimave iu dëmtohet sistemi i besimeve, 

9


p.sh. duke e keqtrajtuar liderin e një grupi përpara 

anëtarëve të grupit, ose duke detyruar viktimat që më 

parë të shkelin idealet duke u shprehur në mënyrë 

abuzive mbi besimet apo duke lavdëruar regjimin 

torturues. Tortura mund të vazhdojë derisa viktimat 

përgatiten të konformohen plotësisht dhe të shfaqin 

besimet e tyre të ndryshuara edhe në televizion. 

II. EFEKTET EMOCIONALE DHE REAGIMET 

PSIKOLOGJIKE 

a) Ankthi 

Viktimat, mbahen në frikë të vazhdueshme, 

duke mosditur se kur do të shfaqet torturuesi, ose 

ata detyrohen të presin jashtë dhomës së torturës 

për kthimin e tij. Frika nëpërmjet shoqërizimit, 

transformohet në paraprirës të ankthit dhe hipervigjilencë. 

Kështu ankthi lidhet me rrezikun e 

jashtëm nëpërmjet asocimit dhe nuk është as neurotik 

e as psikotik në natyrën e tij. 

Dhimbja dhe frika arrijnë disa përmasa të cilat 

shumica e të mbijetuarve thonë se do të dëshironin 

që më mirë të kishin vdekur sesa të vizitoheshin 

nga mjekët e pranishëm në vendin e torturës. 

Padyshim që një numër prej tyre ka kryer vetvrasje. 

Kjo gjithashtu mund të vijë nga masat a marra nga 

torturuesit për të parandaluar vet-shkatërrimin. 

10


b) Depresioni 

Për disa viktima pason një depresion i thellë 

dhe jeta duket e pakuptimtë. Përpjekjet për suicid 

janë të shpeshta. 

c) Faji dhe turpi 

Këto emocione intense zhvillohen si rrjedhojë 

e atakimit të vetvlerësimit dhe vetrrespektit të 

viktimave. Midis metodave të përdorura mund të 

jetë ajo e përballjes së viktimës me një zgjedhje të 

pamundur (“Ne do të marrim familjen tënde apo 

miqtë e ngushtë, kë dëshiron ti?); ose duke torturuar 

dikë nga grupi më pak egërsisht në mënyrë 

që të induktojnë fajin tek ata të cilët u trajtuan 

mizorisht. (“Pse unë e meritoja të më trajtonin kaq 

keq, ndërsa ata jo?”). 

d) Poshtërimi dhe humbja e vetvlerësimit 

Vetvlerësimi atakohet kryesisht nëpërmjet 

ngacmimeve seksuale, të kryera në rrugë të cilat 

dhunojnë integritetin personal të viktimës. P.sh. 

përdhunimet perverse. Meshkujt më tepër atakohen 

potencën seksuale ndërsa femrat trajtohen si 

objekte seksuale. 

Poshtërimi është një mënyrë efektive për të 

copëzuar vetrespektin. Kjo arrihet nëpërmjet ngacmimeve/abuzimeve 

seksuale apo duke e bërë vik- 

11


timën të dipendent ndaj torturuesit dhe plogështinë 

e tmerrin shoqërues të lidhur me kuntrollin e tyre 

mbi viktimat. P.sh. personat janë nën kontroll edhe 

në tualet. 

e) Humbja e identitetit 

Poshtërimi dhe goditja e vetrespektit dëmtojnë 

identitetin e viktimës. Kjo arrihet përveç sa më sipër 

edhe nëpërmjet lënies së viktimës në ambiente të 

ndotura të cilat shkaktojnë shkatërrimin e trupit të 

viktimës. Gjithashtu viktimat vendosen ne situata 

të cilat ekzistenca e tyre shkon drejt vetshkatërrimit. 

Si pjesë e këtyre formave të torturës, torturuesit 

mund të lënë dhomën dhe pesha e dukshme e 

viktimës shkatërron ngadalë kockat dhe shpinën. 

f) ndjenja të pafuqishmërisë dhe paradoksi 

aktivitet/pasivitet 

Si tortura fizike edhe ajo psikologjike shfaqen 

gjatë një ndërveprimi të ngushtë e të pareshtur midis 

viktimës dhe torturuesit. Ekziston një paradoks aktivitet/pasivitet 

në të cilin torturuesi ushtrues i dhunës 

dhe viktima “objekti” pasiv i kësaj dhune. Gjithashtu 

ekzistojnë forma të torturës në të cilat detyrohet të 

shkaktojë në mënyrë aktive vet-torturën e tij dhe 

kështu torturuesi shfaqet ose perceptohet nga viktima 

si një dëshmitar kontrollues pasiv. 

Shembuj në të cilët pafuqishmëria e viktimës 

12


shfaqet si një paradoks aktivitet/pasivitet gjatë 

torturës fizike përfshijnë: rrahjet – torturuesi është 

aktiv dhe viktima pasive; mbajtja pezull (suspension) 

– torturuesi është inaktiv dhe megjithëse 

viktima nuk bën asgjë, mbajtja e peshës mbi trup 

i shkakton atij dhimbje dhe dëmtim; pozicione të 

detyruara – viktima përjeton dhimbje të ashpra 

dhe ndoshta haluçinacione, ndërsa torturuesit 

qëndrojnë e shohin pasivisht. 

Shembuj të torturës psikologjike ku viktima 

ndjehet i/e pafuqishme në trajtën e paradoksit aktiv/pasiv 

janë: të qënurit dëshmitar i torturës së të 

tjerëve – torturuesi është aktiv dhe viktima pasive; 

ngrënia e detyruar e feçeve – viktima është aktive 

ndërsa torturuesi vëzhgon; ekzekutimet imituese 

– torturuesi luan rolin aktiv të ekzekutuesit dhe 

viktima e pambrojtur mund vetëm presë vdekjen 

e pashmangshme; deprivimi i gjumit – torturuesi 

privon viktimën në mënyrë konstante nga gjumi. 

g) Surrealizmi në dhomën e torturës 

Shpesh viktimat detyrohen të perceptojnë se 

janë pjesë e shkatërrimit të tyre fizik dhe mendor. 

Nëpërmjet të gjitha poshtërimeve të tyre dhe paradoksit 

aktiv/pasiv, viktimat përfshihen në ndjenjat 

e surrealizmit. Papritur rregullar qytetare nuk 

janë më konsistente dhe pritshmëritë për sjelljen e 

njerëzve të tjerë, vërtetojnë se janë false. Në rastin 

13


e torturës nuk ka shpëtim në kontrast nga bota e 

jashtme, askush nuk do të arrijë t’i vijë në ndihmë 

viktimës. Torturuesi mund ta çojë absurditetin 

edhe më tej duke ia adresuar krimin një pale të tretë 

imagjinare, tek personi i cili më vonë do të dëgjojë 

historinë e dhimbshme të të mbijetuarit. 

Viktimave iu thuhet: “Ju nuk do të jeni kurrë 

i aftë të flisni për këtë, ose edhe po e bëtë, askush 

nuk do t’ju besojë.” 

Shumë të mbijetuar kanë raportuar në mënyrë të 

pavarur eksperienca surrealiste dhe për shkak të elementit 

surrealist ne duhet të jemi të ndërgjegjshëm 

ndaj tyre se ekziston një rrezik themelor për dëgjuesit 

për të hyrë në “mosbesuesit miqësorë”, duke përmbushur 

kështu profesinë e torturuesve. 

h) Besimi dhe parashikueshmëria 

Pritshmëritë bazë të viktimave për sjelljen 

njerëzore kanë ndryshuar kur fjalët e tyre nuk janë 

dëgjuar. Parashikueshmëria si një kërkesë bazë e 

jetesës së individit është e ndikueshme, p.sh. kur 

viktimat zgjidhen në mënyrë rastësore ndërsa 

presin jashtë dhomës së torturës. 

Mosbesimi jo vetëm ndikon në mardhëniet midis 

qënieve njerëzore, por ashtu siç ndryshojnë rregullat 

arbitrarisht në situatën e torturës, një mosbesim i thellë 

pason torturën. Mekanizmat mbrojtës përfaqësojnë 

një numër reagimesh të cilat varen nga personaliteti 

14


i viktimës (që e ka pasur para torturës). 

Mohimi, disocimi dhe izolimi, nëse përdoren 

dendur e në mnyrë të pabalancuar, e shkëpusin individin 

nga realiteti derisa bëhen pjesë e stilit të përshtatjes 

së individit, dhe paraqesin një gjendje regresi. 

Izolimi mund të ilustrohet me përqëndrimin e 

viktimës në një pikë/aspekt të caktuar e të parëndësishëm 

të realitetit, p.sh. fiksimi i një pikture në mur 

gjatë vuajtjes së një dhimbjeje intense psikologjike apo 

fizike (p.sh. gjatë përdhunimit). Disa të mbijetuar kanë 

përshkruar zhvillimin e ëndrrave të ditës, të menduarit 

e dëshiruar, idetë madhështore apo të menduarit 

magjik gjatë vuajtjes së torturës. Të menduarit fetar 

mund të dominojë dhe ka vlerë sigurie absolute për 

viktimat fetare deri në pranimin e vuajtjes. 

Disocimi mund të jetë kognitiv ose emocional 

dhe mund të ndodhë që të copëzojë personalitetin 

e viktimës në dy pjesë: vëzhguesi dhe individi që 

vuan. Ky copëzim është quajtur depersonalizim 

ose derealizim. 

- Disocimi kognitiv/emocional mund të përshkruhet 

me terma të represionit apo ndrydhjes emocionale. 

Të mbijetuarit të cilët kanë përjetuar këtë fenomen 

në kohën e torturës, tipikisht mund të kujtojnë të gjitha 

aspektet e torturës deri në detaje, por ata kanë krijuar 

një barrierë ndaj ndjenjave për atë çfarë ka ndodhur. 

- Ky lloj disocimi mund të jetë mbizotërues 

në një situatë torture. 

15


- Ky lloj disocimi është vëzhguar tek të burgosurit 

në kampet e përqëndrimit gjatë Luftës së 

Dytë Botërore dhe gjithashtu është parë tek viktimat 

e pengmarrjes, të cilat janë mbajtur nën presion 

intensiv për ditë ose javë me rradhë. 

i) Humori 

Përdorimi i humorit nga viktimat e torturës, 

mund të shihet si një mekanizëm përballimi ose si një 

mjet i dobishëm, i ngjashëm me katharsisin që bëhet 

nga viktimat kur qajnë apo bërtasin, në mënyrë që të 

nxjerrin jashtë apo të shprehin dhimbjen e tyre. 

Përdorimi i humorit kërkon një nivel të caktuar 

integriteti dhe mesa duket e aftëson viktimën që të 

shkëputet nga pozicioni i të pafuqishmit përkohësisht, 

por ky moment është i rëndësishëm për të. 

Megjithatë duhet të theksojmë se aspektet 

adaptive të humorit janë më të rëndësishme. 

III. STRATEGJITë E ADAPTIMIT PëR 

PëRbALLIMIN E TORTuRëS 

Një karakteristikë e rëndësishme biologjike e 

qënieve njerëzore është kapaciteti i saj për adaptim 

(përshtatje). 

Adaptimi mund të kategorizohet në 4 strategji: 

1- Papajtueshmëria/Padepërtueshmëria (Intransigence) 

16


2- Ri-vendosja (Re-establishment) 

3- Introversioni 

4- Konversioni 

Çdo strategji e përshtatjes psikologjike përmban 

pjesë të mekanizmave mbrojtës dhe atyre 

përballues. 

Vlerësimi nga psikoterapisti nëse një strategji 

e caktuar si më tepër ose më pak e suksesshme për 

viktimat, duhet të bëhet në varësi të kontekstit. 

Me adaptim psikologjik kuptojmë, ndryshimin 

që pësojnë viktimat gjatë vuajtjes së torturës, nga 

një strukturë stabël e personalitetit në një organizim 

të ri stabël të tij. 

Me përballim do të kuptojmë tërësinë e reagimeve 

të viktimës qëllimi i së cilës është të kontrollojë 

situatën. Kjo përfshin edhe mekanizmat 

mbrojtës të aktivizuar prej viktimës. 

a) Papajtueshmëria (Intransigence) 

Si rregull kjo është strategjia që përdoret në 

fillim. Qëllimi i viktimës është refuzimi total i influencave 

të institucionit totalitar për qëndrueshmërinë 

e një identiteti relativisht të pandryshuar 

dhe diskutimi i vlerave të tij/saj. Strategjia është më 

tepër e vetëdijshme, por bazohet në mekanizmat 

mbrojtës duke krijuar një shkëputje midis mendimeve, 

ndjenjave dhe veprimeve. 

17


Nga njëra anë, viktima shfaqet si vëzhgues 

neutral, i cili vlerëson gjithçka në distancë dhe pa 

qenë i përfshirë. Nga ana tjetër, ai apo ajo është një 

person që i mbijeton torturës duke përjetuar frikën 

dhe dhimbjen e momentit si diçka të huaj dhe jashtë 

vetvetes. Ekziston një element i mohimit të realitetit 

dhe këtë e aprovojnë edhe viktimat, të cilat tregojnë 

se sa e vështirë ka qenë që të besonin se mizoritë 

iu ndodhnin me të vërtet atyre. 

b) Rivendosja (Re-establishment) 

Për viktimën e torturës është e vështirë që të 

mbështetet në nivelin e intrasigence, për shkak të kushteve 

të cilat vijnë e bëhen gjithnjë e më të vështira së 

bashku me përjetimet kontradiktore ndaj situatës torturuese. 

Si rrjedhojë, zhvillohet strategjia e rivendosjes, 

si një alternativë me stabël dhe më e kënaqshme. 

Disa nga reagimet e viktimave gjatë kësaj strategjie 

janë: bindaj e viktimës për rëndësinë personale 

si politike dhe sociale, kjo për shkak të trajtimit të 

ashpër që i bëjnë; pendim (keëqardhje), si një lloj 

shpagimi për rrëfimin apo reagimin e viktimës gjatë 

torturës; distancim emocional dhe amnezi selektive 

nga bota e jashtme, me qëllim që të pranojnë 

më lehtë ndarjen prej saj; ironi ose humor, të cilat 

mund të marrin përmasa sarkastike; shmangia e 

pasivitetit si rrjedhojë e dëshirës për të ruajtur aftësinë 

e tij për të marrë të paktën disa nga vendimet 

18


personale; zhytje në fantazi dhe ëndërrime, tregues 

të dëshirës për t’u larguar (shpëtuar) nga situata. 

Disa të mbijetuar mund të shprehen: “Nëse nuk 

mud të bësh asgjë, atëherë bërtit” dhe kjo shprehje 

është më vlerë për ta në raste torture. 

Ata shpjegojnë sesi pavarësisht nga pozitat 

e pafuqishme, ata ulërinin shpesh dhe kjo kishte 

efektin e vet tek torturuesit. Të bërtiturat mund të 

bëhen “mjet” për viktimat dhe disave ua lehtëson 

vuajtjen dhe ua bën më të durueshme torturën. 

c) Introversioni 

Duke u zgjatur periudha e torturës dhe 

burgimit, për viktimat venitet shpresa për t’u 

kthyer në botën e jashtme dhe zhvillojnë ndjesinë 

se vetëm një mrekulli mund t’i shpëtojë. 

Reagimet e përfshira në introversion janë: 

izolim më i theksuar nga të burgosurit e tjerë; 

mendime ideologjike apo aktivitete fetare; ëndërrime 

për të ardhmen të cilat përmbajnë pretshmëri 

madhështore. Në kushte tepër të rënda, i burgosuri 

mund të bjerë në një psikozë akute reaktive, apo të 

kryejë vetvrasje, si rrugë e vetme e shpëtimit. 

Një mekanizëm përballues vet-mashtrues është 

quajtur “kontrata me fatin”, ku viktimat supozojnë 

se çdo fatkeqësi apo traumatizim që vuajnë, do t’i 

ruajë të dashurit dhe të afërmit e tyre nga e njëjta 

eksperiencë. 

19


d) Bashkëpunimi 

Aktet e dhunshme të torturës mund të aktivizojnë 

tek viktima një regres në një sens të mungesës 

së ndihmës si në fëmijërinë e hershme. Persekutuesit 

bëhen figura prindërore të plotfuqishme, të 

cilët kanë pushtetin e jetës dhe vdekjes. Në vend që 

të kënaqen duke thyer rregullat apo duke u rebeluar 

si formë e rezistencës, ata i ndjekin verbërisht 

persekutuesit. Ata zhvillojnë admirim dhe respekt 

për ta. Disa pranojnë këndvështrimet e tyre politike 

dhe imitojnë torturuesit deri në masën e marrjes 

pjesë në aktet e dhunshme. 

Disa nga viktimat e torturës introjektojnë 

agresorët, ndërsa nja pakicë prej tyre identifikohen 

me ta. Këta të fundit ka më tepër të ngjarë që të 

behën bashkpunëtorë me agresorët. 

Për psikoterapistin është e rëndësishme të dijë 

se cilën strategji adaptimi ka përdorur viktima gjatë 

torturës, si një tregues relativ i impaktit të torturës 

në identitetin e viktimës. 

Si përfundim, mekanizmat e shumllojshëm 

mbrojtës dhe konfrontues, janë element të rëndësishëm 

në procesin e kuptimit të reagimeve të viktikmave 

gjatë torturës dhe vuajtjes së burgimit. 

20


KAPITULLI II 

TRAUMA DHE STRESI 

në SHqIPëRI 

Tranzicioni nga një regjim totalitar komunist 

i rëndë dhe shtypës drej një regjimi demokratik 

në Shqipëri përbën një periudhe të gjatë dhe të 

lodhshme që dallohet për varfërinë ekonomike, 

probleme të rënda sociale dhe ngjarje të një 

natyre ekstremisht konfliktuale. Edhe pse cilësi 

të shqiptarëve si vitaliteti dhe energjia sigurojnë 

baza të forta për përballimin e traumave, shëndeti 

psikologjik nuk mund të mos sfidohet nga goditje 

sistematike dhe të njëpasnjëshme të cilat kanë 

qenë të pranishme përgjatë vijës historike 1 . 

Efektshmeria e ulët e qeverisjes, korrupsioni 

ne rritje, mungesa e bashkepunimit mes forcave 

1 ARCT/RCT, “Needs Assessment and Memorisation”, ARCT 

Publications 1999-2001. 

21


politike, shkalla e lartë e papunësisë dhe varfërisë, 

krimit të organizuar dhe shkeljet e të drejtave të 

njeriut kanë qenë dhe janë faktorë i shumë krizave 

të ndryshme në vend. 

Nën trysninë e nje mjedisi politik dhe social të 

tillë, stresi ekstrem dhe trauma psikologjike janë 

kthyer në një pjesë të natyrshme të stilit të jetës së 

shqiptarëve duke mos u vlerësuar si ‘jo normale’ 

në një këndvështrim psikosocial, mekanizmat 

psikologjike që mbështesin fenomenin e ‘imunizimit’ 

ndaj traumës dhe stresit traumatik tek shqiptaret janë 

brendësuar nën veprimin shtypës të një regjimi të egër 

totalitar diktatorial, i cili zgjati një gjysëm shekulli dhe 

kësisoj janë ruajtur e përcjell ndër breza 2 . 

‘Në Shqipëri je i lindur në traumë’, është 

një frazë që i jep më shumë kuptim dhe forcë 

të ashtuquajturit ‘imunizim’. Edhe pse cilësi të 

shqiptareve si vitaliteti dhe energjia sigurojnë 

baza të forta për përballimin e traumave, shëndeti 

psikologjik nuk mund të mos sfidohet nga goditje 

sistematike dhe të njëpasnjëshme të cilat kanë 

qenë të pranishme përgjatë vijës historike 3 . 

Ekspozimi i përsëritur dhe i tejzgjatur në kohë 

ndaj ngjarjeve ekstreme si: shtypja, konfliktet e 

armatosura, dhuna e organizuar, dhuna urbane 

dhe krimi, dhuna në familje, etj. mund të çojë 

në një përfundim të tillë duke hipotezuar se ka 

kontribuar në ndryshime të thella të karakterit 

dhe natyrës së individit në shoqërinë shqiptare. 

2 ARCT/RCT, “Needs Assessment and Memorisation”, 

ARCT Publications 1999-2001. 

3 ARCT, “History of Establishment – Rehabilitation No. 1”, 

ARCT Publications 2003. 

22


Kjo bëhet edhe më shqetësuese nëse merret 

parasysh se ndryshime të tilla si rezultat i 

traumës dhe stresit traumatik të vazhduar dhe të 

shumëfishtë janë edhe më të thella tek fëmijët, dhe 

se ato mund të rezultojnë në probleme të rënda të 

personalitetit madje para moshës 5 vjeçare 4 . 

Si përfundim mund të thuhet se problemi i 

stresit dhe traumës në Shqipëri mbetet një fushë e 

patrajtuar gjerë, jo vetëm përsa i përket shpeshtësisë 

së ngjarjeve stresante e traumatike ashtu edhe në 

atë të pasojave që rezultojnë prej tyre. Ky studim 

është një kontribut në këtë drejtim, duke synuar të 

krijojë një bazë fillestare të të dhënave, mbi të cilën 

mund të ngrihen hipoteza për studime të tjera, që 

do të thelloheshin apo zgjeroheshin më shumë në 

problemet e traumës dhe stresit në Shqipëri. 

- Koncepti i traumës dhe problemet e zhvillimit 

pas saj. 

Koncepti i traumës 

Fjala ‘traumë’, sipas fjalorit të Websterit, 

përdoret si për reagimet fizike dhe për ato 

psikologjike: 

“a. një dëmtim (si plagë) e indeve të gjalla të 

shkaktuar nga një agjent i jashtëm, 

b. një gjendje e çrregulluar psikike ose sjellore 

që vjen nga një stres mendor apo emocional 

apo një dëmtim fizik”, ashtu edhe për agjentin që 

4 Terr C. L, M.D., Childhood Traumas: An Outline and 

Overview, American Journal of Psychiatry, 1991 

23


e shkakton “një agjent, forcë, apo mekanizëm që 

shkakton traumë” 5 . 

Ky kuptim i dyfishtë përfshin njëfarë konfuzioni, 

pasi i përdorur kështu, koncepti i takon 

si reagimit edhe faktorit nxitës dhe shpesh nuk 

përcaktohet qartë se cilit i referohet. 

Në këtë kontekst, termi traumë i referohet vetëm 

reagimeve psikologjike që vijnë nga ngjarjet e dhunshme, 

ndërkohë që agjenti i jashtëm sapo tregohet 

se shkakton traumë, etiketohet si traumatik. 

Sipas Manualit Diagnostik dhe Statistikor të 

Çrregullimeve Mendore, Volumi IV (DSM-IV) 6 , 

specifikimi i Çrregullimit të Stresit Post-Traumatik 

është: një stresor traumatik ekziston nëse një 

individ përjeton ose është dëshmitar direkt i një 

ngjarjeje që përfshin vdekjen apo dëmtime serioze 

aktuale apo të nënkuptuara, ose kërcënime të tjera 

ndaj integritetit të tij fizik. 

Çuditërisht ky përcaktim i DSM-IV e vë theksin 

tek kërcënimi fizik i lidhur me traumën edhe pse në 

fushën e kërkimeve dhe literaturën e keqtrajtimit 

të fëmijëve është bërë një progres në moskufizimin 

vetëm në dëmet fizike të traumës, por edhe në ato 

5 Montgomery E, Children of torture victims: reactions and coping, 

1992. 

6 American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical 

Manual of Mental Disorders, Fourth Edition. Washington, 

D.C., 1994 

24


psikologjike si më me peshë në zhvillimin e mëvonshëm 

të fëmijëve. Në një përcaktim më të gjerë të 

“traumës psikike”, Lenore Terr thekson se trauma 

shfaqet kur “një goditje ose seri goditjesh të papritura, 

të menjëhershme, të papërballueshme, intense, 

emocionale e sulmojnë personin nga jashtë” 7 . 

Terr shkon më tej duke vënë theksin në rolin e 

ndjenjës së pandihmës gjatë përvojës, një ndjenjë e 

të qenurit krejtësisht i paaftë për të ndikuar mbi situatën 

që do ta shpjerë në traumatizim. Megjithëse 

përcaktimi i Terr lejon përfshirjen e ngjarjeve 

që nuk janë domosdoshmërisht të kufizuara në 

kërcënimin apo dëmtimin trupor, ajo e diferencon 

“traumën” nga “streset e jetës”. 

Sipas Terr “…streset e jetës nuk janë traumë 

psikologjike. Stresi ndryshon nga një përvojë e 

vetme e papërballueshme apo një seri ngjarjesh të 

tmerrshme. 

Stresi duhet të pritet gjatë një fillit të zakonshëm 

të jetës. Ngjarjet traumatike jo.”. Kjo sepse trauma 

kërkon një numër përbërësish, si shfaqjen e menjëhershme 

e të paparashikuar, ndjenjat e pandihmës 

dhe një ngjarje apo seri ngjarjesh të jashtëzakonshme 

dhe atipike. Teoritë e stresit dhe përballimit 

ndryshojnë nga teori të tjera pikërisht sepse e vënë 

theksin në situatën e pranishme dhe në domethënien 

7 Terr C. L, M.D., Childhood Traumas: An Outline and Overview, 

American Journal of Psychiatry, 1991 

25


subjektive që ka për personin si edhe në vënien në 

qendër të proceseve të ndërgjegjshme njohëse për të 

kuptuar reagimet ndaj traumës dhe stresit. 

Thelbi i traumës duket se lidhet me faktin 

se ngjarja shprish në mënyrë domethënëse 

funksionimin e individit, pavarësisht nga fakti 

nëse njerëz të tjerë nga jashtë mund të mos e shohin 

situatën si traumatike 8 . 

Nga pikëpamja e zhvillimit, duhet të merret 

parasysh kuptimi i një ngjarjeje për një individ në 

përcaktimin e faktit nëse ngjarja ka ndodhur apo 

jo.Sigurisht, pavarësisht nga natyra e traumës, 

ndryshime individuale do të shfaqen në aftësitë 

përballuese si menjëherë pas traumës, edhe pas 

njëfarë kohe. 

Përpjekjet për të kuptuar traumën bëhen edhe 

më të ndërlikuara kur e sheh atë në një perspektivë 

zhvillimi 9 . Psh, në aplikimin e perspektivës së zhvillimit, 

ngrihen pyetjet se si mund të ndikojë niveli 

i zhvillimit në aftësinë e individit për të kuptuar se 

besimet bazë të tij/saj për botën janë sfiduar. 

Trauma, nuk është aspak e papritshme që 

të mund të përjetohet mjaft ndryshe në varësi të 



9 Cichetti, D. & Toth, S.L. Developmental Perspectives on 

Trauma: Theory, Research and Intervention, University of 

Rochester Press, New York, 1997 

26


nivelit të zhvillimit të individit dhe aftësisë së 

barabartë për të procesuar ngjarjen. Psh, foshnjet 

varen nga kujdestarët për të nxjerrë një kuptim të 

situatave që përfshijnë pasigurinë dhe risqet 10 . 

Fëmijët parashkollorë fillojnë t’i përgjigjen 

sinjaleve mjedisore dhe të përpiqen të kërkojnë 

mbështetje nga figurat kujdestare 11 . 

Në vitet e shkollës, fëmijët bëhen më pak të varur 

nga sinjalet e kujdestarëve dhe më të pavarur në 

vlerësimet e tyre të kërcënimeve. Në adoleshencë, 

siguria më e madhe në vlerësimet e kërcënimit, si 

edhe niveli më i lartë i të kuptuarit të pasojave të 

kërcënimit janë të dukshme. 

Kërkime janë bërë mbi strategjitë përballuese 

të fëmijëve që jetojnë në kushte të dhunës së 

organizuar, si edhe mbi ndikimin e këtyre strategjive 

në pasojat e mëvonshme të ngjarjeve të dhunës. 

Nën perspektivën e psikologjisë së zhvillimit janë 

bërë përpjekje për të kuptuar reagimet e fëmijëve 

ndaj ngjarjeve traumatike. 

Pynoos e të tjerë kanë integruar një numër 

rrymash të ndryshme teorike duke formuar një 

10 Klinnert, M., Campos, J., Sorce, J.F., Emde, R.N., & Svejda, 

M.J. Emotions as behavior regulators: Social referencing 

in infancy. The emotions in early development, vol.2. 

New York: Academic Press. 1983. 

11 Bowlby, J. The making and breaking of affectional bonds. 

London: Tavistock Publications. 1979. 

27


model të orientuar nga zhvillimi mbi stresin 

traumatik në fëmijëri. 

Sipas Pynoos, pasojat që përvojat traumatike 

të veçanta lënë në zhvillimin e fëmijës përcaktohen 

nga faktorë të ndryshëm si: 

1) Konteksti i pranishëm social, familjar dhe 

zhvillimor i fëmijës; 

2) Strese dytësore të krijuara nga ndikimi 

i ngjarjes traumë-provokuese në strukturat 

sociale, shkollim, funksionet familjare dhe sfidat 

individuale; 

3) Rikujtues traumatikë pas ngjarjes dhe të 

lidhur me të; 

4) Rezistenca dhe vulnerabiliteti i fëmijës 

duke përfshirë cilësinë dhe kërcënimin që i bëhet 

atashimit me prindërit apo kujdestarët. 

Ngjarjet traumatike mund të ndikojnë 

zhvillimin emocional, konjitiv dhe moral të 

fëmijës sepse ndikojnë vetë-perceptimin si edhe 

pritshmëritë që fëmija ka për veten e të tjerët 

(“modeli i brendshëm funksional” i fëmijës) 12 . 

Trauma psikologjike e kuptuar si reagim që 

shfaqet pasi personi i ekspozohet një përvoje të 

papërballueshme, e cila është jashtë kontrollit 

të tij/saj dhe në lidhje me të cilën strategjitë 

përballuese do të ishin të pamjaftueshme mund të 

zbatohet si tek fëmijët edhe tek të rriturit. 

12 Pynoos, R. & Nader, K. Issues in the treatment of posttraumatic 

stress in children and adolescents. In J.P. Wilson 

and B.Raphael (Eds.), International Handbook of traumatic 

stress syndromes. New York: Plenum. 1993 

28


Siç është përmendur më lart, nëse perceptimet 

mbi ngjarjet traumatike ndryshojnë në varësi 

të stadit të zhvillimit. Ka sigurisht dallime në 

mënyrën se si e percepton ngjarjen një fëmijë në 

krahasim me një të rritur, ashtu siç ka dallime 

edhe në mënyrën sesi trauma manifestohet më 

vonë. Terr thekson se procesi i traumës fillon me 

një ngjarje jashtë fëmijës, duke nxitur kështu një 

proces të brendshëm ndryshimi. 

Ajo përcakton dy tipe traumash: efektin e 

ngjarjes së izoluar (tipi I, i traumës) dhe efekti i 

ndikimeve të forta, të tejzgjatura apo të përsëritura 

të jashtme (tipi II, i traumës). 

Disa reagime traumatike janë të njëjta për të 

dy tipet e traumës, duke u përshkruar me anë të 

Çrregullimit të Stresit Post-Traumatik, reagime të 

tjera mbeten të veçanta për njërin tip. Pasojat nga 

ekspozimi i vazhdueshëm dhe i përsëritur ndjekin 

një vijë më pak të parashikueshme nga pasojat e 

ngjarjeve të izoluara. Sipas Terr, tipi i parë mund 

të shkaktojë çrregullime personaliteti. 

Në Shqipërinë e paraviteve ’90, përvojat 

traumatike janë të lidhura në mënyrë të veçantë me 

ngjarjet e dhunës së organizuar në Shqipëri duke 

përfshirë të qenurin dëshmitar i drejtpërdrejtë apo 

viktimë e persekutimit e burgosjes kryesisht politike. 

Proçesi i traumës 

Kur një person është i ekspozuar ndaj një 

eksperience traumatike ai/ajo do të tentojë të 

29


krijojë një kuptim të ngjarjes, në mënyrë që të 

kontrollojë perceptimet e tij/saj për veten dhe të 

tjerët. Kur këto tentativa nuk janë të sukseshme, 

personi është i pllakosur nga një ndjenjë mungese 

ndihme. Kuptimi i tij/saj për kontrollin mbi jetën, 

perceptimi i të qënit i lidhur me njerëzit e tjerë dhe 

i kuptimit të jetës janë mjaft të dëmtuara. 

Ngjarjet traumatike janë të jashtëzakonshme 

por jo të domosdoshme, për arsye se ato rrallë 

ndodhin, por pothuajse sepse ato mposhtin 

zakonisht strategjitë menaxhuese 13 . 

Ngjarja fillon me një proçes që karakterizohet 

nga ndryshime të thella psikologjike, emocionale 

dhe konjitive. Ajo mund të ndikojë ndarjen e 

këtyre funksioneve, në mënyrë të tillë që personi i 

traumatizuar mund të përjetojë emocione intense 

pa ndonjë kujtim të qartë rreth ngjarjes, ose ai/ajo 

mund të kujtojë çdo detaj të ngjarjes pa e shoqëruar 

me ndonjë përgjigje emocionale. 

Pas një eksperience traumatike personi është 

në një gjendje alarmi fizik dhe psikologjik të 

karakterizuar nga ankthi dhe frika 14 . 

Brenda personit shfaqen në mënyrë të 

pakontrolluar imazhe të fragmentuara ose 

13 QSHRT ” Teoritë e traumës- Zhvillimi Konceptual”, 

Botimet QSHRT 2005. 



30


eksperienca të tjera sensore të shoqëruara me 

kujtime rreth ngjarjes. 

Edhe fëmijët e vegjël, që kanë qenë të ekspozuar 

ndaj ngjarjeve traumatike në një stad më përpara 

se ata të ishin të aftë t’i verbalizonin ato (afërsisht 

përpara moshës 2 vjeç e gjysëm), mund të rijetojnë 

pjesë të eksperiencës, duke e shprehur atë me lojën e 

tyre shpesh në një rrugë obsesivo-kompulsive 15 . Në 

këtë mënyrë personi i traumatizuar është në mënyrë 

të vazhdueshme i përballur me pazotësinë e tij/saj. 

Kështu ai/ajo do të përpiqen të mënjanojnë të 

mendojnë, të ndjejnë ose të negociojnë me ngjarjet 

traumatike dhe i largojnë ato nga ndërgjegja. Kjo 

mund të rezultojë në kufizimin e ndërgjegjësimit 

dhe mënjanimin nga jeta shoqërore – për pasojë 

duke e çuar personin në keqësimin e cilësisë së 

jetës. Kufizimet e ndërgjegjes bëhen një formë e 

mbrojtjes kundër emocioneve të dhunshme dhe të 

dhimbshme, por në të njëjtën kohë kufizojnë dhe 

reduktojnë cilësinë e jetës, duke keqësuar efektet 

e situatës traumatike nëpërmjet pengesës dhe 

rezistencës për nevojën e trajtimit dhe integrimit 

të eksperiencës 16 . 

15 Allodi. F. The psychiatric effects in children and families 

of victim of political persecution and torture. Dan Med 

Bull 1980; 27:229-232. 

16 Montgomery E, Children of torture victims: reactions 

and coping, 1992 

31


Terminologjia e Transmetimit. 

Një rishikim i literaturës sugjeron se ka një 

numër termash të ndryshëm që përshkruajnë 

transmetimin e traumës. Në lidhje me termin 

“Transmetim” sugjerohet që, ne flasim për 

“aspektet ndërbreznore të traumës” në vend 

të “transmetimit” të traumës dhe koncepti 

ka ndryshuar në përputhje me Shoqërinë 

Ndërkombëtare të Studimeve të Stresit ndaj 

Traumës, në fillim të viteve 1990. 

Megjithatë, që kur trauma ka kaluar në njërin 

ose të dy prindërit, transmetimi “prindëror”, 

mund të jetë ndoshta termi më i përshtatshëm. 17 . 

Literaturat e mëparshme në lidhje me 

transmetimin e traumës së Holokaustit bëjnë 

një dallim midis njërës anë, transmetimit “direkt 

dhe specifik” (sindromë mendore e prindërve 

të mbijetuar që shpie në mënyrë direkte në 

përjetimin e sindromës specifike edhe tek fëmija). 18 

Nga ana tjetër, transmetimi “indirekt dhe i 

përgjithshëm” (një çrregullim i prindit, i cili e 

bën atë të paaftë të funksionojë, që shpie në një 

mënyrë një gjëndje të përgjithshme privimi tek 

fëmija). Edhe pse diferencime të tilla duket se 

janë të vlefshme, mund të ngatërrojnë aspektet 

e proçesit të transmetimit, të cilat janë më shumë 

17 Herman J. L. Trauma and Recovery. United States of 

America: Basic Books, 1992 

18 Solomon, Z., Kotler, M., Mikulincer, M. (1988). Combatrelated 

posttraumatic stress disorder among second-generation 

Holocaust survivors: Preliminary findings. American 

Journal of Psychiatry, 145, 865-868. 

32


ose më pak “të dukshme dhe jo të dukshme”, 

“të manifestuara ose te nënkuptuara” dhe “të 

ndërgjegjshme ose të pandërgjegjshme”. 

Nuk ka ende një konsensus në lidhje me 

mënyrën se si ta përcaktojmë këtë fushë. Disa 

përqëndrohen në kuptimin e saj përshkrues, 

ndërsa të tjerë përfshijnë shpjegime të mundshme 

në lidhje me etiologjinë e saj. 

Në mënyrë për të kufizuar të tilla 

ambiguitete, duhet bërë dallimi ndërmjet 

proçesit të transmetimit (si trauma u 

transmetua nga një gjeneratë në tjetrën), si dhe 

konteksti i transmetimit (çfarë në fakt është 

transmetuar 19 . 

E para përfshin shkaktarët e supozuar të 

transmetimit, në drejtim të asaj se çfarë prindërit 

u kanë transmetuar fëmijëve të tyre dhe e dyta do 

të përfshijë efektet, në termin e reagimeve 

psikologjike të fëmijës 20 . 

Problemet e zhvillimit pas traumës 

Pasojat e zhvillimit të përvojave të shumta traumatike 

janë komplekse. Kur fëmijët i ekspozohen 

ngjarjeve traumatike proçesi i zhvillimit pëson një 

goditje dhe ata përjetojnë vështirësi të menjëher- 

19 Herman J. L. Trauma and Recovery. United States of America: 

Basic Books, 1992 

20 Rosenheck, R. & Nathan, P. (1985). Secondary traumatization 

in the children of Vietnam veterans with posttraumatic 

stress disorder. 

Hospital and Community Psychiatry, 36, 538-539. 

33


shme e të mëvonshme në përballjen me detyrat e 

fazave të zhvillimit21 . 

Kërkimet mbi reagimet e fëmijëve ndaj ngjarjeve 

traumatike të jetës janë zhvilluar që gjatë 

Luftës së II Botërore22 . Ngjarje të tilla nuk besohej 

të shkaktonin efekte afatgjata në individë që pa 

i përjetuar, kishin qenë të shëndetshëm. Gjithësesi, 

vetëm kohët e fundit janë fokusuar aspekte të 

përgjithshme të impakteve të mundshme mbi zhvillimin 

e fëmijës. 

Diagnoza e PTSD fokusohet eksluzivisht në 

ngjarjen traumë – provokuese dhe reagimin ndaj 

saj. Megjithatë, nuk merret në konsideratë mënyra 

në të cilën fëmijët ndërtojnë eksperiencat e tyre 

të dhunës dhe kuptimin që ata i japin ngjarjeve 

traumatike. Ndërkohë, fëmijët nuk janë thjeshtë 

të influencuar në mënyrë pasive, por i përpunojnë 

në mënyrë aktive eksperiencat e tyre, duke i 

inkorporuar ato brenda një konteksti social tashmë 

21 Pynoos RS, Steinberg AM, Wraith R. A developmental 

model of childhood traumatic stress. In Cicchetti D, Cohen 

DJ, eds. 

Developmental Psychopathology. New York: John Wiley 

& Sons, Inc. 1995 

22 Solomon, Z., Kotler, M., Mikulincer, M. (1988). Combatrelated 

posttraumatic stress disorder among second-generation 

Holocaust survivors: Preliminary findings. American 

Journal of Psychiatry, 145, 865-868. 

34


të ndërtuar. Ky konceptualizim social i dhunës 

është i një rëndësie qendrore me efekt afatgjatë të 

dhunës së përjetuar. 

Studimet për PTSD të cilat kanë të bëjnë më 

fëmijët, tregojnë egzistencën e një modeli më 

pak apo më shumë universal të reagimeve të 

menjëhershme ndaj eksperiencave traumatike 23 . 

Megjithatë, ndërkohë që koncepti i PTSD 

fokusohet në një ose më shumë ngjarje specifike 

të kufizuara, lufta dhe forma të tjera të dhunës 

së organizuar karakterizohen nga prania e 

vazhdueshme dhe përsëritja e një numri stresorësh 

të ndryshëm, të cilët së bashku përbëjnë një kusht 

ndikimi, duke ushtruar kështu një ndikim më të 

thellë në zhvillimin psikologjik të fëmijës 24 . 

Studimet e mëparshme të reagimeve të 

fëmijëve ndaj luftës dhe formave të tjera të 

dhunës së organizuar janë fokusuar më shumë 

në dokumentimin e prevalencës së simptomave 

emocionale se sa në diagnozën aktuale psikiatrike 

dhe në diskutimin e efekteve psikologjike nga 

pikëvështrimi i zhvillimit, i rritjes në një kontekst 

dhune. 

23 Yehuda R., J. S., M Wainberg, K Binder-Brynes, T Duvdevani 

“Vulnerability to posttraumatic stress disorder in 

adult offspring of Holocaust survivors.” American Journal 

of Psychiatry, 155, 1998a, 1163-1171. 

24 Montgomery E, Children of torture victims: reactions and coping, 

1992 

35


Ndryshimet e shëndetshme pas eksperiencave 

specifike të kufizuara traumatike, kanë treguar se 

varen nga aftësitë konjitive, vetëvlerësimi, strategjitë 

aktive të menaxhimit, marrëdhëniet e qëndrueshme 

emocionale me prindërit ose zëvendësuesit e tyre 

dhe mundësia për mbështetje nga këta të fundit, me 

qëllim që të arrihet një sistem i gjerë i mbështetjes 

sociale jashtë familjes. Zbulimet empirike që kanë 

të bëjnë me moshën dhe reagimin ndaj traumës 

nuk janë identike. Duket të ketë një ndryshim midis 

reagimeve të fëmijëve të moshave të ndryshme 25 . 

Për arsye të burimeve të kufizuara konjitive 

dhe vështirësive që pasojnë në të kuptuarit dhe 

përpunimin e eksperiencave, fëmijët parashkollorë 

janë vecanërisht të ndjeshëm ndaj ngjarjeve 

traumatike. Këta ndjehen më shumë të pambrojtur 

kur konfrontohen me rrezikun, kanë më shumë 

nevojë për ndihmë se ata që i rrethojnë dhe kështu 

janë shumë më të varur dhe të ndikuar nga reagimet 

e prindërve të tyre. 

Fëmijët shpesh reagojnë me simptoma regresive, 

duke u ngjitur me prindërit, duke protestuar në 

mënyrë pasionante ndaj përpjekjeve për t’i lënë 

ata vetëm. Ata shfaqin frikë për të shkuar për të 

fjetur, frikë ndaj të huajve dhe shpesh kanë ëndrra 

25 Rakoff, V., Sigal, J.J., & Epstein, N. (1976). Children 

and families of concentration camp survivors. Canada’s 

Mental Health, 14, 24-26 

36


të frikshme. Fëmijët e shkollës kanë burime më të 

shumta konjitive, emocionale dhe bihejviorale për 

t’u përballur me situatat traumatike. 

Ata shpesh reagojnë me vështirësi të përqëndrimit, 

hiperndjeshmëri të përgjithshme dhe frikë rreth të 

ardhmes, si dhe me reagime psikosomatike. Reagimi 

më i madh ndaj eksperiencave traumatike i fëmijëve 

në pubertet mund të jenë krizat e identitetit dhe hyrja 

e sforcuar në rolet e adultëve. Meqë këta fëmijë i 

kuptojnë pasojat e ngjarjeve, ata në një farë mënyre 

janë më vulnerabël sesa fëmijët e parashkollorë. 

Sjellja vetë shkatërruese përdoret për të larguar 

ankthin. Ata janë pesimistë rreth të ardhmes dhe 

mund të tregojnë një pritshmëri konstante për 

katastrofat e reja. 

Në perspektivat e zhvillimit, një burim 

domethënës i stresit sekondar për fëmijët janë 

turbullimet në funksionin prindëror. 

Humbja ose ndarja nga prindërit mund të jetë 

një pasojë direkte e ngjarjeve traumatike, por stres 

i konsiderueshëm sekondar mund të rezultojë 

gjithashtu nga turbullimi vëmendjes prindërore 

për fëmijën si dhe kufizime të tjera në aftësinë 

prindërore 26 . 

Praktika e edukimit të fëmijës në ambientet e 

dhunshme ka një tendencë të bëhet më autoritative 

26 Waldfogel, S. (1991). Physical illness in children of Holocaust 

survivors. General Hospital Psychiatry, 14:267-269. 

37


dhe shtërnguese, e cila mund të ketë një influencë 

negative në ndërveprimet prind - fëmijë dhe kufizon 

mundësitë e fëmijës për lojë dhe ndërveprim me 

bashkëmoshatarët. 

Funksionet prindërore të tilla si edukimi i 

fëmijës dhe ndërtimi i modeleve të roleve – si dhe 

sigurimi i dashurisë – mund të ndryshojnë, duke 

ndikuar në zhvillimin moral të fëmijës. Gjithashtu 

duke jetuar në një ambient lufte dhe formash të 

tjera të dhunës së organizuar, mund të rezultojë 

në kushte pas të cilave ngjarjet dhe rrethanat 

traumatike të duken normale. Padrejtësia, abuzimi 

dhe dhuna bëhen kështu natyrale dhe elementë të 

domosdoshëm në perceptimin e fëmijës të botës, 

si dhe të vetes së tij në lidhje me botën. 

Ngjarjet traumatike mund të jenë shkatërruese 

për kuptimin e personit rreth sigurisë në botë dhe 

për konfidencën te të tjerët. Konfidenca bazë e 

krijuar herët në fëmijëri në lidhje me atashimin 

ndaj atyre që janë kujdesur fillimisht përbën bazën 

e marrëdhënieve të mëvonshme 27 . 

Si përfundim mund të thuhet se përvoja 

traumatike mund të shkaktojë tjetërsim të 

tillë që personi të ndjehet i ndarë nga ata që e 

rrethojnë, si nga konteksti familjar ashtu edhe 

kontekstet më abstrate të tilla si shoqëria, kultura 

dhe feja. Kuptimi i sigurisë i fituar nëpërmjet 

27 Janoff-Bulman, R. Shattered assumptions: Towards a new 

psychology of trauma. New York: The Free Press, 1992. 

38


asosacioneve me njerëzit të cilët kujdesen është 

themelor për zhvillimin e personalitetit. Besimet 

bazë shkatërrohen kur kjo eksperiencë është e 

papritur, për shembull nëpërmjet konfrontimit 

të fëmijës me mungesën e aftësisë prindërore 

ose gatishmërisë për të siguruar mbrojtje nga 

abuzimi. Për pasojë, i trazuari do të përjetojë 

dyshime jo vetëm për të tjerët (p.sh. prindërit) 

por edhe për veten. Shkatërrimi i besimit bazë, 

që mund të ndodhë në lidhje me ekspozimin ndaj 

abuzimit të dhunshëm, mund të çojë në vështirësi 

të mëvonshme për formimin e marrëdhënieve 

intime dhe kështu mund të ketë pasoja serioze për 

gjeneratat e ardhshme. 

39


KAPITULLI III 

TRAUMA nDëRBREznORE 

DHE EfEKTET E SAJ 

Trauma dhe ngjarja traumatike duhet të 

dallohen midis tyre dhe njëkohësisht midis traumës 

dhe formave të tjera të stresit, pasi kemi tendencën 

për t’i ngatërruar. 

Trauma është një realitet subjektiv i brendshëm, 

i një natyre psikologjike, ndërsa ngjarja traumatike 

vepron në një realitet të jashtëm dhe objektiv 28 . 

Dhuna ndaj një adoleshenti, vrasja publike e 

babait në sytë e tmerruar të familjes, vetëvrasja e 

nënës, arrestimi i një fëmije 9 vjeçar pasi i kanë thyer 




40


kockat. Këto ngjarje traumatike a përbëjnë patjetër një 

traumë ? Pse jo vetëm një reagim humbjeje, një frikë 

të madhe apo një stres? Çfarë mund të themi atëherë 

për divorcin apo dhunën në shkolla? Meqënëse është i 

brendshëm, ky reagim traumatik që e quajmë shpesh 

traumë do të përcaktohet nga faktorë ndërpsikikë, 

familjarë, kulturorë, fetarë, socialë dhe politikë. 

Tërësia e këtyre faktorëve do të bëjë që e njëjta 

ngjarje traumatike të jetë një krizë kalimtare, një 

stres pak a shumë i vrullshëm, apo një traumë. 

Reagimi i një individi ndaj një ngjarjeje traumatike 

cilado qoftë ajo, nuk mund të njihet. Anglezët e 

quajnë « the tea bag factor » 29 . 

Trauma nuk është një stres si cdo stres tjetër, 

është një dhimbje unike, një vuajtje, një eksperiencë 

njerëzore komplekse. Por trauma është gjithashtu 

një formë e njohjes unike dhe një trampolinë 

për vetëdijen individuale dhe kolektive drejt një 

humanizmi më të hapur dhe bujar. 

Kur traumatizmat psikike janë relativisht 

minime por të përsëritur shpesh mund të 

shkaktojnë një gjendje stresi. Një formë e veçantë e 

traumatizmave psikike është paraqitur nga ngjarje 

të jetës, efektet e së cilës janë të vonuara në raport 

me datën e ndodhisë së kësaj të fundit. 

29 Pynoos, R. & Nader, K. Issues in the treatment of posttraumatic 

stress in children and adolescents. In J.P. Wilson 

and B.Raphael (Eds.), International Handbook of traumatic 

stress syndromes. New York: Plenum. 1993 

41


Trauma mund të përkufizohej në specifikën e 

saj nga fakti se shtyn në kufirin ekstrem dhe shkon 

pertej aftësive mbrojtëse të Unit duke mbingarkuar 

aftësitë psikike të metabolizmit dhe metaforizimit 

përballë ngjarjes traumatike 30 . Në traumë ka një 

pamundësi psikike për « menduar traumën » dhe si 

pasojë ta thuash dhe ta përballosh. Kjo shpjegon edhe 

pse reagimi ndaj stresit post-traumatik provokon një 

shpërthim, një fragmentim të strukturave të Unit 

dhe të perceptimit të ambjentit njerëzor. 

Kështu mund të kuptojmë më mirë simptomat 

kontradiktore të gjendjes post-traumatike 31 . 

Transmetimi Ndërbreznor i Traumës 

Studimi i ndikimit psikologjik të Holokaustit 

te fëmijët e të mbijetuarve filloi në mesin e viteve 

gjashtëdhjetë me studimet klinike të John Sigal 

dhe bashkëpunëtorëve në Montreal. Këto studime 

klinike fillestare u ndoqën nga studime të shumta 

empirike të grupeve jo klinike.Si studimet klinike 

ashtu edhe ato empirike sugjerojnë që ekspozimi 

ndaj traumës së Holokaustit ka efekte afat gjata 







42


te fëmijët e të mbijetuarve. Në një rishikim të të 

dhënave empirike, studimeve të kontrolluara te 

grupet jo klinike të pasardhësve të Holokaustit” 

në Amerikën e Veriut, Irit Felsen vë në dukje se 

ekziston një “profil psikologjik”. 

Për shembull, studimet empirike sigurojnë 

të dhëna thelbësore që fëmijët e të mbijetuarve 

përjetojnë vështirësi në fushën e ndarjeindividualizimit 

psikologjik, brenda bandës së 

funksionimit normal. Kjo konfirmon observimet 

klinike të vështirësive në familjet e të mbijetuarve, 

ku “ndarja” bëhet gjithmonë e shoqëruar me jetën 

dhe me vdekjen, të djathtën dhe të majtën, viktimën 

dhe persekutorin, së bashku ose veçmas. 

Studimet empirike gjithashtu indikojnë që 

komunikimet brenda familjes rreth përvojave të 

Holokaustit të prindërve janë shoqëruar me efekte 

të padëshirueshme te fëmijët 32 . Kjo gjetje konfirmon 

supozimet klinike që të folurit është zakonisht 

më i mirë se të mos folurit. Më së fundi, studimet 

empirike konfirmojnë që “defiçiti i një prindi në 

mënyrën praktike të të jetuarit” çon në defiçite të 

ngjashme te fëmijët. 

Rezistencë të konsiderueshme ka patur një 

32 Yehuda R., J. S., M Wainberg, K Binder-Brynes, T Duvdevani 

“Vulnerability to posttraumatic stress disorder in 

adult offspring of Holocaust survivors.” American Journal 

of Psychiatry, 155, 1998a, 1163-1171. 

43


ndaj nocionit të sindromës së të mbijetuarit ose 

simptomave të ngjashme te fëmijët e tyre. Një 

numër studiuesish kanë vënë re fenomenin e një 

“kundërpërplasje” që ka çuar në një literaturë 

që fokusohet vetëm në aftësitë menaxhuese 

dhe në arritjet. Kjo literaturë përballet me 

observimet e dëmtimit më shumë sesa pranimi i 

një ndryshueshmërie përgjigjesh. 

Rachel Yehuda vë re që literatura për fëmijët 

e të mbijetuarve është e ndarë në “dy kampe”: ata 

që përshkruajnë efektet e padëshirueshme dhe ato 

që nuk i përshkruajnë. 

Shumë prej studiuesve kanë vënë re që ky 

polarizim i opinioneve duke patur parasysh efektet 

afatgjata të Holokaustit, është si i çuditshëm, i 

pazakonshëm si dhe shumë informues. Polarizimi 

në literaturë reflekton një polarizim të ngjashëm 

te të mbijetuarit dhe fëmijët e të mbijetuarve në 

komunitet. Në fakt, pjesa më e madhe e studiuesve 

në këtë fushë janë vetë pjesëtarë të kësaj popullate. 

Polarizimi shpesh i është atribuar ambivalencës 

dhe frikës të të qënit të stigmatizuar dhe të abuzuar, 

turpit e të qënit viktimë dhe nevojës për të mbajtur 

një pozicion agresiv 33 . Grupi i të mbijetuarve i 

33 Yehuda R., J. S., A Elkin, E Houshmand, L Siever, K 

Binder-Byrnes, M Wainberg, D Aferiot, A Lehman, L S 

Guo, R K Yang. “Phenomenology and psychobiology of 

the intergenerational response to trauma.” Y. Danileli (ed.), 

44


siguron një kuptim komunitetit si dhe një mundësi 

për veprim shoqëror, përkujtim publik dhe 

edukim. Ndërkohë që është grupi i fëmijëve ai që 

formoi “grupin e mbështetjes”. Në më të mirën e 

tyre, këto grupe kanë siguruar një mundësi për 

rritje personale dhe veprim shoqëror. 

Të tjerët qëndruan në një dëshpërim dhe inat 

të përbashkët. Grupe të tilla gjithmonë paraqesin 

problemin e të qënit me fat pasi inkurajojnë kuptimin 

e një komuniteti dhe kultivojnë një identitet viktime 

ose etnik, të bazuar në të përjetuarin e torturave të 

përbashkëta. Duke e lënë të kalojë, historia bëhet 

konfuze nga harresa, konfuze nga kujtesa dhe fiksimi, 

falja bëhet konfuze me pabesinë dhe nevoja për 

drejtësi bëhet konfuze me hakmarrjen.Në punën e tij 

me familjet e të mbijetuarve të Luftës së Dytë Botërore 

nga Indet Lindore Hollandeze, Petra Aarts rishikoi 

shkollat e ndryshme që kanë kontribuar në kuptimin 

e transmetimit të traumës ndërbreznore 34 

Teoria e impulseve ndihmon për të 

konceptualizuar se si një përballje e prindërve të 

traumatizuar me emocionet e një fëmije të vogël, 

mund të riaktivizojë te prindërit afektet konfliktuese 

International Handbook of Multigenerational Legacies of 

Trauma (New York: Plenum, 1998). 

34 Danieli, Y. (1981). Differing adaptation styles in families 

of survivors of the Nazi Holocaust: Some implications for 

treatment. Children Today, 10, 6-10. 

45


dhe imazhet e vetes, duke i përballur ata me imazhet 

traumatike nga e kaluara e tyre dhe duke prekur 

aftësinë e tyre prindërore.“Ne të gjithë kemi një mjedis 

në jetët tona. Ne kemi lindur brenda një ‘panorame’, 

nëse kjo panoramë është e fshehur dhe e mistifikuar, 

ose në mënyrë alternative është shumë e zhurmshme 

dhe e papërmbajtur, më pas ajo ndërhyn në rritjen 

tonë fizike, emocionale, shoqërore dhe shpirtërore, 

megjithëse në rrugë të ndryshme 35 . 

Shumë informacion traumatik mund të jetë 

frikësues dhe i papërmbajtur. Nga njëra anë ne 

humbim kuptimin tonë për veten. Ne kemi nevojë 

për të kuptuar mjedisin ku kemi lindur me qëllim 

që të diferencojmë veten tonë si lojtarë individualë 

në jetën tonë. 

Modelet e Transmetimit të Traumës. 

Si ndodh transmetimi i traumës? Si mund 

të transmetohet trauma nga një gjeneratë në 

një tjetër? Koncepti i transmetimit, në pamje të 

parë është i vështirë për t’u kuptuar, është sikur 

të thuhet që dhimbja e kokës së dikujt është e 

shkaktuar nga fakti që babai i tij është goditur 



Bull 1980; 27:229-232. 

46


në kokën e tij nga një gur rreth 50 vjet më parë, 

ose, që një grua ka frikë të mbetet shtatzënë sepse 

mamaja e saj ka humbur një fëmijë gjatë luftës. 

Shpjegime të tilla, të cilat lidhin eksperiencën e 

kaluar të prindit me gjendjen mendore të tanishme 

të fëmijës, mund të konsiderohen si të paktën të 

panatyrshme dhe qesharake. 

Shumica e njerëzve, megjithatë do të 

pajtoheshin me fjalën e urtë se “molla nuk bie 

shumë larg nga pema” ose me mendimin “ si i 

ati ashtu dhe i biri”. 

Përveç kësaj, bakteret mund të transmetohen 

nga një person në një tjetër në përhapjen e 

sëmundjve dhe formave të ndryshme fizike 

të kalimit të diçkaje nga një trup në një tjetër, 

ose nga një vend në një tjetër - janë pjesë e 

eksperiencës sonë të përditshme. 

Transmetimi i valëve në telekomunikim është 

një fenomen i pranuar dhe mund të shërbejë si një 

analogji e përshtatshme e cila ilustron gjithashtu 

proçesin e transmetimit të traumës. 

Kështu, në të njëjtën mënyrë si ngrohja, 

drita, tingulli dhe elektriciteti, mund të kryhet 

në mënyrë të padukshme nga një transmetues 

në një marrës, është e mundur që eksperiencat 

e pandërgjegjshme, mund gjithashtu të 

transmetohen nga prindi tek fëmija nëpërmjet 

47


disa proçeseve komplekse të komunikimit 

ekstra-ndijor 36 . 

Në fakt, kjo terminologji aplikohet kur 

përshkruhen si “vibrimet” brenda “atmosferës” 

në një familje të mbijetuarish të Holokaustit, 

mund të prekë pasardhësit në mënyra të 

ndryshme indirekte dhe delikate. 

Katër qasjet kryesore teorike për të kuptuar 

transmetimin e traumës, kanë sugjeruar 37 : 

(1) psikodinamike; (2) social-kulturore; (3) 

sistemin familjar; dhe (4) modelet biologjike të 

transmetimit. 

Këto janë të përmbledhura në Tabelën 1. 

36 Perry, B.D., Pollard, R. (1998). Homeostasis, stress, 

trauma, and adaptation: a neurodevelopmental view of 

childhood trauma. Child and Adolescent Psychiatric Clinics 

of North America 7(1):33-51. 

37 Pynoos RS, Steinberg AM, Wraith R. A developmental 

model of childhood traumatic stress. In Cicchetti D, Cohen 

DJ, eds. Developmental Psychopathology. New York: 

John Wiley & Sons, Inc. 1995 

48


Tabela 1. Modelet e Transmetimit të Traumës. 

Teoria I mesëm faktori Kryesor 

1 Psikodinamik Marrëdhëniet 

i Transmetimit 

Zëvendësimi 

Interpersonale i emocioneve 

të pandërgjegjshme 

2 Social- Socializimi Modelet dhe 

kulturor 

rolet prindërore 

3 Sistemi 

familjar 

Komunikimi Armiqësi 

4 Biologjik Gjenetika Ndjeshmëri e 

trasheguar ndaj 

PTSD 

Trauma sekondare 

Trauma ka ndikim mbi ata të cilët e provojnë 

atë në mënyrë të tërthortë. Trauma sekondare, i 

referohet atyre njerëzve të cilët kujdesen për, ose 

janë të përfshirë me, ata qe kanë qenë direkt të 

traumatizuar. Për shembull: Gratë e veteranëve 

të Izraelit me PTSD vuanin simptoma psikiatrike 

në rritje, ankesa somatike dhe vetmi. Simptomat 

që shfaqen tek fëmijët e traumatizuar shfaqen dhe 

tek femijët jo të traumatizuar që luajnë me ta. Në 

familjet ku ka ndodhur një katastrofë, shfaqen 

efekte shumë dëmtuese tek anëtarët e familjes 

të cilët janë të ekspozuar ndaj një anetari të 

49


traumatizuar. Anëtarë të familjes të cilët nuk kishin 

lindur kur ngjarjet traumatike kishin ndodhur 

zhvillojnë simptoma PTSD: fëmijët e veteranëve 

të Vietnamit me PTSD shfaqin vetëvleresim të 

dëmtuar, testim realiteti të varfër, hiperaktivitet, 

sjellje agresive dhe kanë probleme të përballen me 

vetë ndjenjat e tyre, veçanërisht frikë, zemërim, 

ndjenjë faji dhe ndjenjë mosbesimi 38 . 

Modelet primare të traumes përfshijnë: 

shfrytëzues/i shfrytëzuar, aleatë/armiq, agresor/ 

viktimë e agresionit, dhe shpëtues/i shpëtuar. Kjo 

do të prodhojë një rritje të afektit tek terapisti, me 

periudha alternative shtangieje dhe tërheqjeje. 

Terapisti, ka nevojë të ketë një sistem mbështetjeje 

ose ekip mbështetës për të proçesuar këto simptoma 

të traumës. Ekipi shërben për : 

1) T’i dhënë vlerë afektit; 

2) Për të identifikuar modelet e traumës; dhe 

3)Për të propozuar modele të shëndetshme 

që rivendosin besimin. Modelet e shëndetshme 

sigurojnë bashkëpunimin, jo shfrytezimin dhe 

rivendosin besimin dhe fuqizimin e të dyja palëve 

për të kuptuar me efektshmëri dhe për tu përballur 

me botën përmes fuqizimit të rrjeteve sociale 39 . 



stress disorder. 

Hospital and Community Psychiatry, 36, 538-539 

39 Janoff-Bulman, R. Shattered assumptions: Towards a 

new psychology of trauma. New York: The Free Press, 1992 

50


Trauma sekondare tek fëmijët 

Ndjekja e programeve televizive mbi një ngjarje 

traumatike, leximi i gazetave dhe revistave si dhe 

biseda me njerëzit rreth e rrotull rreth traumës 

mund të shkaktojne pasoja traumatike. Në këtë rast 

kjo quhet traumë sekondare. Po kështu, mund të 

ketë ndikim ngushëllimi i viktimave dhe të ndjerit 

empati për ta. Pasojat mund të jenë nga më të lehtat 

deri tek më të rëndat në përputhje me fuqinë e 

traumës fillestare, përsëritjen e saj dhe zgjatjen në 

kohë. Shumë pak fëmijë mund të durojnë ekspozimin 

ndaj violencës dhe traumës pa vuajtur pasoja 

afatgjata. Nuk ekziston ndonjë mënyrë e sigurt 

parashikimi se si fëmijët do të reagojnë ndaj kohëve 

traumatike. Çdo rast individual varet nga karakteristikat 

e fëmijës, nga prindërit e tij dhe nga impakti 

i shokëve dhe shoqeve dhe mësuesve të tij 40 . 

Trauma psikike ndodh atëherë kur ka një kombinim 

të faktorëve të jashtëm: situata të rrezikshme, 

me faktorë të brendshëm: paaftësi individuale për 

të përballuar situatën. Si pasojë, individi shfaq 

distres të gjatë dhe ka një shkëputje-humbje të 

konceptit të vetes dhe botës. 

40 Yehuda R., J. S., A Elkin, E Houshmand, L Siever, K 

Binder-Byrnes, M Wainberg, D Aferiot, A Lehman, L S 

Guo, R K Yang. “Phenomenology and psychobiology of 

the intergenerational response to trauma.” Y. Danileli (ed.), 

International Handbook of Multigenerational Legacies of 

Trauma (New York: Plenum, 1998). 

51


Ka disa aspekte të cilat diferencojnë traumën 

e të rriturve nga ajo tek fëmijët41 : 

• Zhvillimi kognitiv i pamaturuar i fëmijës 

interferon me të kuptuarin e tyre 

mbi kthyeshmërinë, universalitetin dhe 

paevitueshmërinë e vdekjes. 

• Fëmijët kanë një kapacitet të kufizuar për 

të toleruar dhembjen emocionale. 

• Fëmijët kanë aftësi të kufizuar për të verbalizuar 

ndjenjat e tyre. 

• Fëmijët janë tepër të ndjeshëm ndaj faktit 

“të qenit ndryshe nga bashkëmoshatarët”. 

Grupet e fëmijëve të prekur/ në risk për trauma 

Ka disa kategori ose grupe fëmijësh të cilët 

janë të prekur nga traumat ose janë më të riskuar 

të ekpozohen ndaj një ngjarjeje traumatike. 

• Fëmijët e abuzuar fizikisht, emocionalisht 

dhe seksualisht 

• Fëmijët me prindër të divorcuar, ose të 

vdekur 

• Fëmijët me sëmundje kronike letale 



Bull 1980; 27:229-232. 

52

• 


Fëmijët dëshmitarë të dhunës në familje 

Fëmijët jetimë 

- Ndarja nga prindërit; 

- Mosnjohja e identitetit të prindërve 

biologjik; 

- Kushte jo të mira në institucionin rezident; 

- Keqtrajtim deri në abuzim nga të rriturit 

kujdestarë (kujdestarët në jetimore ose prindërit 

birësues); 

- Paragjykimet e bashkëmoshatarëve, 

profesionistëve (edukatorë, mësues, mjekë, etj.) 

dhe shoqërisë në përgjithësi. 

Fëmijët emigrantë/imigrantë 

- Largimi nga vendlindja; 

- Ndarja nga familjarët, të afërmit dhe shokët; 

- Përshtatja me një vendbanim të ri (banesa, 

qyteti, shteti, gjuha, zakonet, ligjet, etj.). 

Fëmijët në konflikt me ligjin 

- Kushtet e arrestimit (dhuna nga policia, 

kushtet në qelitë e paraburgimit); 

- Kushtet e gjykimit dhe penalizimit (mungesa 

e gjykatës për të mitur dhe institucioneve që merren 

me rehabilitimin e këtyre të miturve të dënuar). 

42 QSHRT ” Teoritë e traumës- Zhvillimi Konceptual” 

2005. 

53 

42


Fëmijët e prekur nga gjakmarrja 

- Humbja e një familjari ose të afërmi; 

- Dëshmitar okular në vrasje; 

- Izolimi brenda banesës; 

- Ndërprerja e aktiviteteve të përditshme rutinë 

(kopshti, shkolla, loja); 

- Gjendja e terrorit, pritshmëria e vazhdimit 

të vrasjeve. 

Adoleshentët 

- Ndryshimet fiziologjike; 

- Kriza e identitetit; 

- Përfshirje në grupe vandaliste; 

- Probleme të mundshme familjare ose 

personale. 

I. Sugjerime te thjeshta per prinderit dhe 

mesuesit 

Degjoni. Mos mbani leksione dhe mos 

tregoni mungese durimi. 

Beni pyetje dhe degjoni ato qe ju thote femija 

Tregoni interes per ato qe ai sheh, degjon, 

mendon, ndjen, ben dhe deshiron qe te ndodhin. 

Mos e ofroni opinionin tend shpejt e shpejt apo 

me force nese nuk jeni dakord per diçka. Eshte me 

e rendesishme qe femijet ta shprehin ate qe duan 

dhe te ndjehen mire dhe me pas te vijne perseri 

tek ju. Ofrojeni opinionin tuaj disa ore me vone. 

54


Inkurajoni femijet qe te mendojne rreth atyre qe ju 

iu tregoni duke iu dhene shembullin qe edhe ju po 

shpenzoni kohe per te marre ne konsiderate ato qe 

ata ju tregojne.Shmangni diskutimin per gjera qe 

jane thjesht çeshtje opinioni.Fokusohuni ne dhenien 

e fakteve, te cilat femijet mund t’i perballojne. 

Mbajeni komunikimin te gjalle. 

Tregoni interes per ate qe femijet i tregojne 

njeri tjetrit.Mos u beni gjykues per ate qe femijet 

e tjere i tregojne femijes tuaj.Mos i quani femijet e 

tjere “budallenj” dhe as mos thoni gjera te tjera si 

“kjo eshte qesharake”. 

Jepni informacion te sakte dhe tregojini femijes 

tuaj se çfare ju mendoni qe eshte e vertete. 

Pranoni ndjenjat dhe veprimet tuaja. 

Edhe juve ju duhet te perballoni traumen 

tuaj sekondare. Ndihma ofruar te tjereve mund 

t’ju beje te ndjeheni me mire, por mund te behet 

edhe nje menyre per te shmangur ate qe ndjeni. 

Sfida me e madhe eshte qe te njihni impaktin 

emocional qe ngjarja traumatike ka mbi ju. Kur 

eshte e nevojshme, tregojuni femijeve tuaj qe ju 

jeni i shqetesuar, i merzitur ose i irrituar per shkak 

te asaj qe pate ne televizor apo lexuat ne gazete. 

Siguroji qe femijet ta kuptojne qe ju jeni te merzitur 

me ate ate qe pate, degjuat ose lexuat dhe jo nga 

55


ata. Mos beni qe frustrimi, padurimi apo irritimi 

juaj te bjere mbi femijet tuaj ose mbi te tjeret ne sy 

te femijeve tuaj. 

Fokusohuni me teper ne ate ju beni, keni ndermend 

te beni dhe jo ne ate se pse kjo gje ndodhi. 

Do te kaloje nje kohe e gjate perpara se ti keni 

te gjitha pergjigjet. Ju dhe femijet tuaj do te beheni 

me depresive dhe me anksioze nese shpenzoni kohe 

duke u perpjekur qe te zbuloni kush beri çfare , kur, 

ku dhe pse. Net e vertete, kurioziteti eshte pjese e 

natyres njerezore. Ne kemi nevoje te dime diçka per 

ate qe ndodhi-por jo gjithshka. Ajo qe eshte e vertete 

sot, mund te jete jo e sakte neser. Te berit e diçkaje 

pozitive per sfiden qe po perballojme tani eshte me e 

rendesishme se sa te kuptuarit e çdo detaji dhe te parit 

e çdo fotoje, video dhe lajmi special ne televizor. 

Vendosni ekuilibrin ne jeten tuaj. 

Me teper se çdo gje tjeter , njerezit kane 

nevoje te vendosin ekuilibrin ne jetet e tyre. Ky 

nuk eshte momenti qe te beheni obsesive me 

ngjarjen-veçanerisht nese pergjegjesite e juaja 

ndaj femijeve, punes, marrdhenieve dhe marteses 

cenohen. Ekspozimi i perseritur dhe i sterzgjatur 

ndaj imazheve violente dhe traumatike sikurse 

dhe gjerave te shkruara mund te behet depresuese, 

mund te krijoje ankth ose te prodhoje nje mungese 

ndjeshmerie te larte. 

56


Interferencat traumatike në zhvillimin 

psikologjik të fëmijëve 

Interferenca në lëmin e të mësuarit 

Kjo gjë evidentohet me përparimin e dobët në 

mësime, si rezultat i ndihmës prindërore defiçitare 

(vdekur, burgosur) ose si pasojë e çrregullimeve 

emocionale, që vazhdimisht i vuajnë këta fëmijë. 

Interferenca në fushën konjitive 

Zhvillimi konjitiv duket i vonuar, sidomos në 

aspektin e konjicionit shoqëror. Ata konstatojnë 

në vetveten e tyre pazotësi, paaftësi, mungesë 

forcash në fushën e ndërveprimeve shoqërore apo 

në njohjen e motivimeve midis atij e të tjerëve. 

Psh: kanë dëshirë të rrinë me dikë, por pa folur 

dhe kanë dëshirë të hapen vetëm kur diskutohen 

hallet e tyre dhe, në rast se i propozohet të 

rrinë me ndonjë të seksit të kundërt, këtë gjë ai 

e konsideron novative (pra iu zgjua nevoja për 

kërkim shoqërie). 

Interferenca që ka lidhje me identitetin 

Kjo interferencë e fut në komplikacione 

identitetin e fëmijës. Ata ushqejnë idenë se çdo 

gjë, përfshirë këtu edhe personaliteti i tyre ka 

ndryshuar tërësisht. Ata pushtohen nga mendimet 

negative dhe, me vështirësi, përcillen tek këta 

ndjenjat pozitive. Atyre iu është ngulur në mendje 

ideja e të qënit marxhinal në shoqëri. 

57


Reagimet më të spikatura që vihen re në 

fëmijët e traumatizuar 43 

frika – Kjo u shtohet nga asistimi në shfaqjet e 

filmave me luftë, horror, nga muzgu, nga lartësitë, 

nga qenia vetëm. 

Simptoma psikosomatike – Dhimbje koke, 

stomaku, mungesë oreksi. 

Probleme me gjumin – Makthe nate (ku gjatë 

gjumit i ripërsëriten skenat traumatike), gjumë i 

çrregullt. 

Shenja regresive – Eneuresis nocturna, 

inkontinencë urinare. 

Shenja depresive – Dëshpërim, mosbesim. 

Ndryshime në sjellje – Nervozitet. 

Probleme në shkollë – Sjellje agresive e 

konfliktuale, përparim i dobët në mësime, 

mospërqendrim. 

Probleme me marrëdhëniet familjare – 

Konflikte nga xhelozia, me sharje të ulëta. 

Nëse stresi vazhdon për një kohë të gjatë, 

ndryshimet mund të bëhen të qëndrueshme dhe 

kjo gjë evidentohet me shenjat e një shëndeti të lig, 

predispozitë për t’u bërë subjekt i infeksioneve të 

përsëritura, ndryshime evidente dhe preokupante 

të personalitetit. 

Megjithëse diagnoza e PTSD në përgjithësi 

është e njëjtë për fëmijët dhe adultët, simptomat 

te fëmijët shpesh do të manifestohen në rrugë të 

ndryshme nga ajo e adultëve. Manifestimet varen 

43 Rakoff, V., Sigal, J.J., & Epstein, N. (1976). Children 

and families of concentration camp survivors. Canada’s 

Mental Health, 14, 24-26. 

58


nga mosha dhe stadi i zhvillimit të fëmijës. 

Tek fëmijët, ndjenjat e frikës, të mungesës së 

mbrojtjes dhe terrori mund të shprehen nëpërmjet 

sjelljes së çorganizuar dhe të axhituar. 

Specifike gjithashtu për traumën e fëmijës janë: 

pjesë të sjelljes së përsëritur obsesivo-kompulsive 

ose lojra monotone, në të cilat janë të shprehura 

temat ose aspektet e përvojës; ëndrrat e frikshme 

me përmbajtje të paidentifikueshme; interes i 

ulur në aktivitetet të cilat më parë kanë qënë të 

pëlqyera nga fëmija; frikë specifike ndaj traumës, 

evidente veçanërisht në situata të tilla si në gjumë, 

në errësirë, në banjo; humbja e besimit te vetja dhe 

të tjerët; perspektivë e kufizuar për të ardhmen dhe 

(kur të rinjtë janë të shqetësuar) humbje e aftësive 

të zhvillimit të arritura më parë, të tilla si aftësitë 

e pastrimit ose ato gjuhësore 44 . 

Ndërkohë, studimet sistematike rreth reagimeve 

psikologjike të fëmijëve pas eksperiencave të 

izoluara të dhunshme të shkaktuara nga grabitjet, 

tërmetet, përmbytjet, sulmet me snajper dhe 

rrëmbimet, kanë dokumentuar ekzistencën e një 

reagimi pas traumës te fëmijët, shumë i ngjashëm 



stress disorder. Hospital and Community Psychiatry, 

36, 538-539. 

59


me atë që ndodh te adultët 45 . 

zhvillimet që jep persekutimi në familje 

Në ditët e sotme, tema mbi persekucionin 

vazhdon të jetë aktuale. Në rast se një pjesëtar i 

familjes (prindi, vëllai, motra) i ekspozohet efektit 

të ndonjë ngjarjeje traumatike, kjo, sigurisht, 

lë gjurmët përkatëse të rëndimit psikologjik në 

përbërësit e tjerë të familjes. 

Gruaja është ajo që vuan më dukshëm 

zhvillimet e mëvonshme stresuese që ndodhin psh: 

pas burgosjes së burrit. Fillimisht, ndjehet humbja 

financiare, më vonë pasojnë shfaqjet e ankthit e të 

pasigurisë, pasi shtëpia pa burrë mund të bëhet 

pre e sulmeve të dhunshme apo e rrëmbimeve. 

Kjo grua do të ketë edhe të tjera peripeci nëpër 

burgjet, me ato pritje të gjata e poshtëruese, me orë 

e ditë të tëra. Ja si e përshkruan një grua situatën e 

krijuar pas arrestimit të të shoqit: 

“Çdo gjë kaloi në anormalitet, s’po dinim ç‘po 

ndodhte me burrin. Fjalët që dëgjonim ishin të 

pabesueshme, thashethemet merrnin konturime 

të ndryshme të aspektit të zhdukjes, të vdekjes 

gjatë torturave, të vrasjes në arratisje e sipër, 

të ekzekutimit nga skuadra pushkatuese, etj. 

Ishim shumë që pritnim më kot jashtë kampeve 

e burgjeve. Donim të merrnim një konfirmim të 

atyre fjalëve që qarkullonin, situata shpesh ndizej. 

45 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 

Fourth Edition, Copyright 1994, American Psychiatric Association 

60


Nuk dinim si të kontrollonim vetveten. Ishte një 

makth i vërtetë. Po e kuptonim që po kalonim nën 

efektet e torturës psikologjike. 46 ” 

Në familje me rrethana të tilla, fëmijës më 

të madh do i takonte të marrë përsipër rolin e 

adultit të shtëpisë dhe atij, tashmë, do i duhej të 

përkujdesej për fëmijët më të vegjël apo të mbronte 

të ëmën. Këto detyra të reja atij do t’i kufizonin 

shansin për t’u marrë me lojërat e moshës. Pra, ky 

fëmijë ngarkohet aq shumë sa nuk i del as koha 

për t’u interesuar për fatin e të atit, ka momente 

hutimi, humbet kuriozitetin e shumë aspekteve 

të tjera të jetës, i ulet rendimenti në mësime. Ka 

fëmijë që kanë qenë të pranishëm në momentin e 

arrestimit brutal dhe kjo do t’u nxjerrë probleme 

psikologjike, që kuptohet se vijnë nga dhimbjet 

emocionale të ndarjes, qoftë kjo me thënien e 

lamtumirës, qoftë kjo edhe pa u përshëndetur 

fare 47 . 

Traumatizmi psikik është një ngjarje e përjetuar 

nga individi cka i shkakton atij një dëmtim afektiv 

dhe emocional duke duke vënë në lojë gjithë 

ekuilibrin e tij psikologjike dhe duke shkaktuar 

shpesh problematika psikologjike apo edhe 

somatizime të ndryshme. 

46 QSHRT, “Çështje të Gjeneratës së Dytë të të Mbijetuarve 

nga Tortura dhe Transmetimin Ndërbreznor të Traumës”, 

Botimet QSHRT 007 



61


- Çrregullimi i Stresit Post-Traumatik 

Të dhënat nga studimet me fëmijët e traumatizuar 

kanë gjetur mjaft pika takimi mes tyre. 

Studiuesit e ngjarjeve traumatike kanë arritur 

në përfundime të njëjta në lidhje me natyrën dhe 

rrjedhën e simptomatologjisë post-traumatike tek 

fëmijët që kanë qenë të ekspozuar ndaj këtyre ngjarjeve. 

Një nga teoritë diagnostikuese më ndikuese 

për të kuptuar tërësinë e ndryshimeve sociale; 

konjitive; emocionale; sjellore dhe fiziologjike, që 

shfaqen tek fëmijët, të cilët ekspozohen ndaj ngjarjeve 

traumatike, është studimi mbi Çrregullimin e 

Stresit Post-Traumatik (ÇSPT). 

Koncepti i ÇSPT është zhvilluar mbi studimet 

me veteranë vietnamezë dhe është përfshirë në 

DSM-III në vitin 1980 si një diagnozë psikiatrike 48 . 

Gjatë kohës që konsiderohej si një kategori diagnostikuese, 

ÇSPT është parë si çrregullim tek të rriturit, 

pra i pazbatueshëm për të kuptuar përgjigjet 

e fëmijëve ndaj stresit. Kryesisht me anë të punës 

së hershme të Terr, me viktima të traumatizuara, 

simptomat e veçanta të stresit post-traumatik në 

fëmijëri u identifikuan dhe u përfshinë në DSM- 


Manual of Mental Disorders, Third Edition. Washington, 

D.C., 1980 

62


III-R 49 , dhe më tej u ripunuan e u përfshinë në 

DSM-IV. 50 

Tabela 1. paraqet kriteret e DSM-IV për diagnozën 

e ÇSPT 51 . Ripërjetimi i vazhdueshëm i 

ngjarjes; evitimi i stimujve që lidhen me traumën; 

mpirja e reagueshmërisë së përgjithshme; nxitshmëria 

e lartë e përjetuar nga të rriturit që vuajnë nga 

ÇSPT janë tiparet kryesore të kësaj diagnoze. 

Tabela 1. Kriteret e DSM-IV për diagnozën 

e çrregullimit të Stresit Post-Traumatik 

A. Personi i është ekspozuar një ngjarjeje 

traumatike, në të cilën ka qenë të pranishme të dy 

situatat e mëposhtme: 

1. 

Personi ka përjetuar, ka qenë dëshmitar, 

ose është përballur me një/disa ngjarje që 

përfshinin vdekje aktuale apo kërcënim për 

vdekje apo një dëmtim serioz, apo kërcënim 

49 American Psychiatric Association. 1987. 



D.C., 1994 



D.C., 1994 

63

2. 


ndaj integritetit fizik të vetes dhe të të tjerëve. 

Përgjigja e personit përfshinte frikë të thellë, 

ndjenjë pamundësie për të dhënë ndihmë, apo 

ndjenjë tmerri. Shënim: Tek fëmijët kjo mund të 

shprehet përmes një sjelljeje të çorganizuar dhe të 

agjituar. 

B. Ngjarja traumatike ripërjetohet vazhdimisht 

në një (apo disa) nga mënyrat e mëposhtme: 

1. Rikujtime stresuese dhe të vazhdueshme të 

mendimeve, imazheve apo perceptimeve, që 

lidhen me traumën. Shënim: Në fëmijët e vegjël, 

mund të shfaqet loja e përsëritur në të cilën shprehen 

aspekte të ndryshme të traumës. 

2. Ëndrra të vazhdueshme mbi ngjarjen. Shënim: 

Fëmijët mund të kenë ëndrra të frikshme pa një 

përmbajtje të njohur/të kuptueshme. 

3. Të vepruarit apo të ndjerët sikur ngjarja 

traumatike po përsëritet (përfshin një 

ndjenjë ripërjetimi të përvojës, iluzioneve, 

haluçinacioneve dhe episodeve disociative të së 

kaluarës, duke përfshirë edhe ato që ndodhin 

kur zgjohen, ose kur janë të intoksikuar). 

Shënim: Në fëmijët e rritur mund të ndodhë një 

riaktivizim specifik i traumës. 

4. Stres intensiv psikologjik, si pasojë e ekspozimit 

ndaj stimujve të jashtëm dhe të brendshëm, të 

64

5. 


cilat simbolizojnë apo ngjajnë me një aspekt të 

ngjarjes traumatike. 

Reagueshmëri fiziologjike si pasojë e ekspozimit 

ndaj stimujve të brendshëm apo të jashtëm, të 

cilët simpolizojnë apo ngjajnë me një aspekt të 

ngjarjes traumatike. 

C. Evitim i vazhdueshëm i stimujve të 

shoqëruara me traumën dhe mpirje të 

reagueshmërisë së përgjithshme (jo të pranishme 

para traumës), siç tregohet nga tre (apo më shumë) 

situata në vijim: 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

Përpjekje për të evituar mendimet, ndjenjat apo 

bisedat të lidhura me traumën. 

Përpjekje për të evituar aktivitete, vende apo 

njerëz, që risjellin ndërmend traumën. 

Paaftësi për të rikujtuar një aspekt të rëndësishëm 

të traumës. 

Rënie e theksuar e interesit apo pjesëmarrjes 

në aktivitete domethënëse. 

Ndjenja largimi apo tëhuajtësimi nga të tjerët. 

Nivel i kufizuar emocionaliteti (p.sh: paaftësi për 

të patur/provuar ndjenja afektive/dashurie) 

Ndjenja të një ardhmeje të shkurtër (p.sh: ai/ 

ajo nuk mendon se mund të bëjë karrierë; të 

martohet; të ketë fëmijë, apo të ketë një jetë 

normale) 

65


D. Simptoma të qëndrueshme të nxitshmërisë 

së lartë (jo e pranishme para traumës), siç tregohet 

nga dy (apo më shumë) situata në vijim: 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

Vështirësi në rënien apo ndenjen në gjumë 

Irritim ose shpërthime zemërimi 

Vështirësi në përqëndrim 

Hipervigjilencë 

Gjendje alarmi e ekzagjeruar 

E. Kohëzgjatja e shqetësimit (simptomat në 

Kriteret B, C dhe D) është më shumë se 1 muaj. 

f. Shqetësimi shkakton stres klinikisht 

domethënës apo dëmtim në fushat sociale, të 

punësimit apo në fusha të tjera të rëndësishme të 

funksionimit. 

Ankthi si përgjigje ndaj Stresit 

Stresi, është lufta dhe lotët që jeta hedh mbi 

trupin tone. Ndodh kur një person ka vështirësi për 

t’u marrë me situatat e jetës, problemet dhe qëllimet 

e tij. Çdo njeri e përballon stresin ndryshe nga të 

tjerët: dikush mund të zbavitet me një situatë që një 

tjetër do ta përjetonte me mjaft shqetësim. 

Martesa, fëmijët, aeroplanët, gjarpërinjtë, 

puna e re, shkolla e re dhe largimi nga shtëpia, 

66


janë shembuj të ngjarjeve që sjellin stres. Hans 

Selye (1956, 1974), një endokrinolog, identifikoi 

aspektet fiziologjike të stresit, të cilat ai i emërtoi si 

Sindroma e Përgjithshme e Adaptimit. Ai përdori 

kafshët e laboratorit për të vlerësuar ndryshimet 

në sistemet biologjike; stadet e përgjigjes fizike të 

trupit ndaj dhimbjes, të nxehtit, toksinave, vlerësoi 

vetëkontrollin dhe përgjigjet emocionale të vona 

ndaj stresorëve realë apo të perceptuar si të tillë. 

Ai përcaktoi tre stade reagimi ndaj stresit: 

- Faza e Alarmit, stresi stimulon trupin për 

të dërguar mesazhe prej hipotalamusit për në 

gjendra (si, adrenalja, që të dërgojë adrenalinë dhe 

norepinefrinë si karburant) dhe për në organe (si, 

mëlçia për të kthyer depot e glikogjenit në glukozë, 

si ushqim) për të pregatitur trupin për nevojat e 

mundshme të mbrojtjes. 

- Në stadin e Rezistencës, sistemi digjestiv 

redukton funksionin për të drejtuar gjakun në 

zonat që nevojitet për mbrojtje. Mushkëritë marrin 

më shumë ajër, dhe rrahjet e zemrës shpeshtohen 

dhe forcohen, kështu mund të qarkullojë ky gjak 

i oksigjenuar bollshëm dhe me vlera ushyese për 

muskujt, për të mbrojtur trupin nëpërmjet sjelljeve 

si dylyftimi, ikja, ose ngrirja në vend. 

Nëse personi adaptohet ndaj stresit, përgjigjet 

67


trupore relaksohen dhe përgjigjet e gjendrave, 

organeve dhe sistemeve reduktohen. 

- Faza e Raskapitjes, ndodh kur personi është 

përgjigjur negativisht ndaj ankthit dhe stresit: 

rrezervat trupore janë harxhuar ose komponentët 

emocionalë nuk janë zgjidhur, duke sjellë një 

gjenerim të vazhdueshëm të përgjigjeve fiziologjike 

dhe kapacitet rezerve të ulët. 

Njerëzit mund ta komunikojnë ankthin nëpërmjet 

fjalëve si p.sh., të dëgjosh dikë që bërtet “zjarr” në një 

dhomë plot me njerëz ose të dëgjosh zërin e acaruar 

të një nëne që nuk mundet të gjejë fëmijën në një 

supermarket. Njerëzit mund të transmetojnë ankth 

joverbalisht nëpërmjet empatisë, që është ndjesia e 

futjes nën lëkurën e tjetrit për një çast. 

Shembuj të komunikimit joverbal empatik janë 

kur familjarët e një pacienti mund ti tregojnë mjekut 

me anë të gjuhës trupore se i afërmi i tyre ndërroi jetë, 

ose kur infermieri lexon thirrjen për ndihmë nga sytë 

e një pacienti, ose kur një individ ndjen tension në një 

dhomë ku më parë po grindeshin dy persona të cilët 

në këtë moment nuk po flasin me njëri-tjetrin. 

nivelet e Ankthit 

Ankthi i përmban të dy aspektet: të 

shëndetshmin dhe të dëmshmin, në varësi prej 

68


shkallës së tij, kohëzgjatjes si dhe sa mirë arrin 

personi të adaptohet me të. Ankthi ka katër nivele: i 

lehtë, i moderuar, i rëndë dhe paniku, ku çdo nivel 

shkakton ndryshime fiziologjike dhe emocionale 

tek personi 52 . Ankthi i lehtë është një ndjesi që diçka 

ka ndryshuar dhe kërkon vëmendje të veçantë. 

Stimulimi sensor rritet dhe ndihmon individin për 

të përqendruar vëmendjen në të mësuarin, në zgjidhjen 

e problemit, në të menduarin, në të vepruarin, në të 

ndjerin dhe në mbrojtjen e vetes së tij/saj. 

Ankthi i lehtë shpesh i motivon njerëzit të bëjnë 

ndryshime, të përfshihen në aktivitete me qëllime 

të qarta, p.sh., ndihmon studentin të përqendrohet 

në studimin për një provim. 

Ankthi i moderuar është një ndjesi shqetësimi 

mbi diçka që sigurisht nuk është ashtu si duhet të 

jetë; individi bëhet nervoz dhe i axhituar. 

Në ankthin e moderuar personi mundet ta 

përpunojë informacionin, të zgjidhë problemet dhe 

të mësojë gjëra të reja, por me ndihmën e të tjerëve. 

Ai mund të ketë vështirësi për tu përqendruar në 

mënyrë të pavarur, por mund të ndihmohet për t’u 

rikthyer në çështjen me të cilën po merret. Ndërsa 

pacienti shkon drejt ankthit të rëndë dhe panikut, 

nxjerr në pah aftësi mbijetese më primitive, më pas 

vjen përgjigja mbrojtëse dhe zvogëlimi i aftësive 

52 Bowlby, J. The making and breaking of affectional bonds. 

London: Tavistock Publications. 1979. 

69


konjitive në mënyrë domethënëse. Një person 

me ankth të rëndë ka vështirësi për të menduar 

dhe arsyetuar. Muskujt e tij tendosen dhe shenjat 

vitale aktivizohen. Individi kalon nga pamundësi 

për të qenë i qetë, në irritim, deri në inatosje; ose 

përdor mjete të tjera emocionale-psikomotore për 

të çliruar tensionin. 

Në panik, mbizotëron përgjigja emocionalepsikomotore 

shoqëruar prej përgjigjeve të tipit: 

lufto, fluturo, ngrij në vend. Rritja e adrenalinës 

rrit dukshëm shënjat vitale. Pupilat zmadhohen 

që të lejojnë të futet më shumë dritë dhe proçesi i 

vetëm konjitiv ka të bëjë me mbrojtjen e individit. 

Një shoqëri funksionon si pasqyrim i praktikave 

të saj në rritjen e fëmijëve. Nëse fëmijët injorohen, 

edukohen në mënyrë të mjerë e të pambrojtur prej 

dhunës ata shndërrohen në adultë që krijojnë një 

shoqëri jo-kreative e të dhunshme. Nuk ka më asnjë 

dyshim se proceset gjenetike luajnë një rol etiologjik 

në sjelljen antisociale e agressive. 53 

Trauma ndikon në formëzimin, intensitetin 

dhe natyrën e përceptimit shqisor dhe përjetimit 

emocional të ngjarjeve gjatë fëmijërisë. Kërcënimi 

aktivizon në tru mekanizma neurobiologjikë që 

53 Eley, T.C., Lichenstein, P., Stevenson, J. (1999) Sex differences 

in the etiology of aggressive and nonaggressive 

antisocial behavior: Results from two twin studies. Child 

Development, 70, 155-168. 

70


synojnë përballimin e stresit. Ky aktivizim prek 

zhvillimin pasi dëmton krijimin e sinapseve të reja 

dhe një proçes që quhet diferencimi neurokimik 54 . 

Në të vërtetë, një tru në fazën e zhvillimit është 

jashtëzakonisht i ndjeshëm ndaj stresit. 

Fëmijët e rritur nën dhunë të vazhdueshme 

janë mjaft më të prirur të jenë të dhunshëm. Kjo 

mund të shpjegohet pjesërisht prej vazhdimësisë 

së gjendjes ‘luftë a largim’, dhe prej dëmtimeve të 

rëndësishme konjitive që shoqërojnë gjendjen e 

frikës 55 . Sot ka mjaft modele efektive trajtimi për 

fëmijët e traumatizuar nga dhuna. 

Por, edhe me ‘teknikat’ më optimale trajtimi i 

fëmijëve të keqtrajtuar nuk mund të mbulojë nevojat 

e komunitetit ku jetojmë sepse edhe për shoqëri 

më të vëmendshme e me burime më të shumta, ky 

mbetet një problem i pazgjidhshëm 56 . Në fakt, ne 

duhet të përqëndrohemi më shumë tek parandalimi 

i këtij problemi të madh sesa tek trajtimi i tyre. 

54 Mc Allister, A.K., Katz, L.C., Lo, D.C. (1999). Neurotrophins 

and synaptic plasticity. Annu Rev Neurosci 22:295- 

318, 

55 Perry, B.D., Azad, I., (1999). Post-traumatic stress disorders 

in children and adolescents. Current Opinion in Pediatrics 

11:121-132, 1999 

56 Perry, B.D., Pollard, R. (1998). Homeostasis, stress, trauma, 

and adaptation: a neurodevelopmental view of childhood 

trauma. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of 

North America 7(1):33-51. 

71


Një shoqëri funksionon si pasqyrim i praktikave 

të saj në rritjen e fëmijëve. Nëse fëmijët injorohen, 

edukohen në mënyrë të mjerë e të pambrojtur prej 

dhunës ata shndërrohen në adultë që krijojnë një 

shoqëri jo-kreative e të dhunshme 57 . Në një analizë 

brilante Hellie (1996) përshkruan një periudhë 

të errët në Rusi (1600-1700) e karakterizuar prej 

brutalitetit të ekzagjeruar, dhunës dhe frikës 

së shpërhapur që për gjenerata të tëra frenoi 

kreativitetin, abstraksionin, analfabetizmin dhe 

elementë të tjerë të civilizimit. 

KARAKTERISTIKAT E zHVILLIMIT nORMAL 

TE fEMIJES DHE ÇfARE DUHET TE KEMI 

PARASYSH KUR VLERESOJME SJELLJEn 

nORMALE DHE ATE JOnORMALE TEK 

fEMIJET E TRAUMATIzUAR 

I. Karakteristikat e zhvillimit te femijes ne 

periudhen e latences dhe te adoleshences 

Kur flasim per periudhen e latences kemi 

parasysh moshen 5 apo 6 vjeç deri ne moshen 12 

apo 13 vjeç . Ne kete periudhe, tek femija shfaqen 

karakteristika te caktuara te zhvillimit konjitiv, 

emocional, social dhe moral 

57 Montogmery E, Refugee children from the Middle East, 

1998 

72


zhvillimi njohes ose konjitiv. 

• Femijet hyjne ne fazen e ‘te menduarit 

konkret operacional’. 

• Femija meson shprehite baze per te shkruar, 

per te lexuar dhe per te numeruar. 

• Femija zhvillon gjithashtu aftesine e te 

menduarit simbolik dhe abstrakt. 

• Zhvillohet me tej aftesia per te planifikuar, 

per te zgjidhur probleme, per te arritur 

ne perfundime si dhe per te parashikuar 

marrdhenie te veshtira me mjedisin 

rrethues. 

• Kujtesa afatshkurter dhe afatgjate 

zhvillohen me tej. 

• Femijet behen me te ndergjegjshem per 

proçesin e te mesuarit dhe per zhvillimin 

e materialit te ri. 

• Disa veshtiresi qe mund te hasen ne kete 

moshe jane: disleksia (hiperaktivitet ne te 

lexuar), disgrafia (hiperaktivitet ne te shkruar) 

dhe diskalkulia (veshtiresi ne numerim) 

Zhvillimi emocional 

• Zhduken frikerat e femijerise si: frika 

nga erresira, frika nga te huajt dhe frika e 

largimit nga prinderit. 

• Femijet nganjehere zhvillojne lloje te 

tjera frike, siç jane: frika per te shkuar ne 

73

• 


shkolle. Kjo frike mund te jete rezultat i 

pritshmerive te tepruara te prinderve ne 

shperpjestim me zhvillimin emocional te 

femijes. Keto frikera jane te zakonshme 

sidomos per femijet qe e ndryshojne 

krejtesisht mjedisin. Ata tremben se nuk 

do te pranohen nga shoket dhe mesuesit 

e rinj dhe se nuk do te jene ne gjendje te 

plotesojne kerkesat e mjedisit te ri. 

Pjekuria njohese dhe depertimi realist ne 

ngjarjet e mjedisit rrethues sjellin friken dhe 

shqetesimet per vdekjen dhe per vuajtjet e 

tyre ose te njerezve te dashur 

Zhvillimi Social 

• Femijet e moshes shkollore krijojne grupe, 

“banda” ku behen te qarte lideret dhe 

ndjekesit. 

• Vajzat priren te krijojne me shume miqesi te 

ngushta dhe te thella, ndersa djemte priren 

te kene nje rreth me te gjere shokesh. 

• Gati te gjithe femijet jane te prirur qe here 

pas here te thone genjeshtra dhe te tallen 

me te tjeret, 

• Sjelljet agresive varen, kryesisht, nga 

pranimi dhe imitimi i shembujve te rolit 

agresiv ne familje, midis shokeve, nga 

televizioni dhe nga filmat. 

74


• Nga fundi i periudhes latente zbehet 

gadishmeria per te ndihmuar dhe 

bashkepunuar dhe rritet ndjenja e 

konkurences dhe egocentrizmit. 

• Ne te njejten kohe rriten dhe besimi ne 

vetvete, autonomia dhe bujaria. 

• Respekti i femijes per vetveten varet, 

pjeserisht, nga mendimi i njerezve te 

tjere, por dhe nga zoterimi i detyrave te 

zhvillimit, nga suksesi ne shkolle dhe nga 

miqesite. Eshte e rendesishme qe femijes t’i 

ofrohen nje numer veprimtarish, te cilat do te 

ndihmojne aftesite dhe talentet e tij te veçanta 

dhe do te rritin njekohesisht respektin per 

vetveten. 

• Kjo eshte mosha kur disa tipare 

te perhershme te temperamentit dhe 

karakterit persosen. 

• Periudha latente eshte koha kur femijet 

me veprimtarite shoqerore te organizuar 

praktikojne aftesite shoqerore (komunikimin 

e hapur, zgjidhjen e konflikteve pa dhune 

dhe tolerimin e opinioneve te ndryshme) 

• Femijet jane ne gjendje te kuptojne me mire 

ndjenja e njerezve te tjere, gjendjen e tyre 

shpirterore dhe qellimet. 

zhvillimi moral i femijes hyn ne nje faze 

te moralit tradicional, ne te cilin femija ndjek 

75


rregullat e jashtme te sjelljes dhe eshte i prirur 

te respektoje figurat autoritare si prinderit dhe 

mesuesit.Arsyetimi se cfare eshte e mire dhe cfare 

eshte e keqe, bazohet ne normat morale te pranuar 

ne shoqeri. 

Adoleshenca 

Adoleshenca perben moshen e tranzicionit nga 

femijeria ne moshen madhore. Ka shume mendime 

lidhur me percaktimin e kufinjve te adoleshences, 

por ato vertiten rreth moshes 13-18 vjeç. 

zhvillimi biologjik Ne kete moshe arrihet 

nje pjekuri biologjike qe perfshin dhe pjekurine 

seksuale. 

zhvillimi njohes ose konjitiv Ndodhin 

ndryshime te medha te funksionimit intelektual. 

Femija hyn ne fazen e “te menduarit logjik 

formal” 

Zhvillohet identiteti vetjak. Kjo perben nje 

burim konflikti me te rriturit, te cilet shihen nga 

adoleshenti si te parapambetur, te ashper dhe 

pengues. 

Zhvillimi emocional Krijohen marrdheniet e 

para emocionale domethenese jashte familjes 

Krizat emocionale i bejne me te prekshem 

ndaj sjelljeve te rrezikshme si: alkolizmi, shthurja 

seksuale, perdorimi i droges, vandalizmi, qe mund 

te ndikojne ne zhvillimin e mevonshem si i rritur 

76


Puna me adoleshentet 

Adoleshentet nuk jane me femije, por nuk jane 

ende as te medhenj. Mungesa e pervojes dhe e 

besimit i ben shume kokeforte. Ata jane te veçante 

dhe e shohin boten bardh dhe zi. Shpesh nuk iu 

besojne te rriturve dhe zakonisht kane gjera qe iu 

pelqejne shume ose nuk iu pelqejne fare. 

Ne veprimtarite e organizuara, atyre duhet 

ti drejtohesh me durim, t’u japesh mundesi te 

drejtojne dhe te bejne veprimtarite e tyre. Roli 

i te rriturve duhet te jete me teper keshillues se 

sa udheheqes. Kritika e tyre nuk duhet marre si 

personale, por, perkundrazi, duhet te shihet si 

dicka qe u jep atyre pavaresi, duke bere te njohura 

opinionet e tyre. Duhen organizuar biseda dhe ata 

duhet te kene mundesi te gjera per tu shprehur. Ne 

pergjithesi me ta duhet folur, duhen shkembyer 

mendime dhe pervoja pa qene nevoja per tu pajtuar 

patjeter. Duhet te theksohet gjithashtu se ndaj 

disa çeshtjeve jetesore nuk ka qendrim te drejte 

apo te gabuar. Atyre nuk u duhet predikuar dhe 

nuk u duhet interpretuar jeta e tyre, por duhen 

mbeshtetur qe te arrijne ne perfundime te bazuara 

ne pervojen e tyre dhe te shokeve te tyre. Ata 

duhet te jene te lire te zgjedhin dhe te perzgjedhin 

veprimtarite e tyre. 

Per ata ka rendesi ta ndjejne veten te rritur dhe 

te provojne suksesin. Per kete arsye eshte mire qe 

77


t’u jepet ndihme e organizuar si te studiojne me 

efektivitet, sidomos per lendet e veshtira 

II. njohja e sjelljes normale dhe jonormale 

tek femijet e traumatizuar 

Nuk eshte e thjeshte qe te besh dallimin midis 

sjelljes normale dhe asaj jo normale tek femijet e 

traumatizuar. Per ta bere kete sa me mire duhet 

te merren parasysh faktore si : individualiteti i 

femijes, individualiteti i vleresuesit, mjedisi ne 

te cilin femija jeton dhe sistemi i vlerave ne kete 

mjedis. 

Me poshte po japim nje klasifikim te sjelljes 

qe bazohet ne marrdheniet midis individit dhe 

bashkesise: 

1. Nese sjellja eshte e kenaqshme dhe 

shoqerisht e pranueshme, pra nese nuk 

paraqet probleme as per individin dhe as 

per bashkesine, konsiderohet normale 

2. Ne rast se sjellja nuk ploteson kerkesat 

individuale, por shoqerisht eshte e pranueshme, 

zhvillohet nje shqetesim i brendshem, i cili 

mund te çoje me pas ne veshtiresi. 

3. Ne rast se sjellja e kenaq individin, por 

shoqerisht eshte papranueshme dhe 

shkakton probleme per bashkesine, atehere 

ajo konsiderohet sjellje e keqe. 

78

4. 


Ne rast se sjellja nuk kenaq as individin, 

as shoqerine dhe shoqerisht nuk eshte e 

pranueshme, behet fjale per nje semundje 

ose çrregullim. 

Disa rregulla per te vleresuar se cilat 

sjellje jane normale dhe cilat sjellje jane jo 

normale tek femijet e traumatizuar: 

Rregulli 1: 

-Nje person (profesionist ose jo profesionist) 

duhet te pranoje faktin se asnjeri nuk mund te 

punoje vetem dhe se duhet te bashkepunoje me 

te tjeret 

-Vleresimi i sjelljes se femijes mund te behet vetem 

pasi femijet jane vezhguar per nje kohe te gjate 

-Ne vleresimin e femijes duhet te merret 

parasysh ndikimi i familjes dhe i bashkesise ne te 

cilen femija jeton 

-Roli i familjes dhe i bashkesise nuk duhet te 

nenvleresohet si burim informacioni dhe si nje 

sistem i rendesishem mbeshtetes. 

Rregulli 2 

Kur vleresuesi ka te beje me femije te 

traumatizuar dhe i kerkohet te percaktoje nivelin 

e traumes duhet te dije: 

-Moshen e femijes dhe karakteristikat e sjelljes 

te kesaj moshe 

79


-Karakteristikat dhe sistemin e vlerave te 

bashkesise ne te cilen femija jeton tani 

-Nivelin e zhvillimit bio-psiko-shoqeror te 

femijes, i cili jo gjithmone perputhet me moshen 

kronologjike te femijes. 

Rregulli 3 

-Shprehja e emocioneve te femijes si :frika, 

zemerimi, hidherimi dhe emocione te tjera mund 

te jene normale, jonormale ose pjese e çrregullimit, 

ne varesi nga intensiteti ose nga forma e shprehjes 

se ketij emocioni 

-ndryshimet ne sjellje si: problemet e 

komunikimit, shqetesimi, agresiviteti, kundershtimi 

dhe qendrimet negative mund te jene normale, 

jonormale ose pjese e çrregullimit ne varesi nga 

faza e zhvillimit te femijes. 

-Simptomat psikosomatike si: dhimbjet e 

kokes, dhimbjet e stomakut, djersitja, veshtiresite 

ne frymemarrje mund te tregojne shmangje ose 

çrregullim ne varesi te traumes dhe te zgjatjes se 

saj 

-Problemet e funksionimit psikologjik, si gjumi, 

ngrenia, te folurit mund te tregojne shmangje ose 

çrregullim ne varesi te traumes dhe te zgjatjes se 

saj 

-Format e sjelljes shoqerore te papranueshme 

si: qendrimi rrugeve, vjedhja, genjeshtra etj mund 

te jene gjithashtu shmangje ose pjese e çrregullimit 

80


ne varesi te normave te bashkesise te ciles i perket 

femija. 

Ndryshimet ne proçesin e te menduarit 

dhe gjendjet emocionuese jane gati gjithmone 

simptomatike te nje çrregullimi te fshehur 

81


KAPITULLI IV 

PSIKOTERAPIA ME InDIVIDET E 

TRAUMATIzUAR 

Në këtë pjesë do të përshkruajmë se si trajtohen 

të mbijetuarit e torturës me anën e psikoterapisë. 

Së pari do të shpjegojmë aspektet praktike duke 

përfshirë përdorimin e interpretuesve dhe praktikën 

e mjekimit. 

Më pas do të përshkruajmë procesin e psikoterapisë, 

e cila mund të quhet ndryshe “terapia e 

insightit” si një përpjekje për të shprehur se cila 

pikë është e përbashkët midis mënyrave të ndryshme 

të punimit në psikoterapi. Kjo ndiqet nga 

disa kundërshti të terapisë insight dhe disa fjalë 

mbi atë se çfarë mund t’u ofrohet pacientëve për të 

cilët nuk është e përshtatshme terapia e insightit. 

82


Ky kapitull do të mbarojë me një vështrim mbi 

nevojat personale dhe profesionale të një terapisti 

i cili punon me të mbijetuarit e torturës. 

Parime të përgjithshme 

E konsiderojmë të rëndësishme të përmendim 

disa principe të vlefshme në punën me viktimat e 

torturës: 

1. Të gjithë terapistët duhet të evitojnë sa më 

tepër të jetë e mundur, të gjitha situatat të cilat 

u evokojnë kujtime të mbijetuarve të torturës, si 

rrjedhojë: 

• Shmangni kohën e pritje për klientin sa më 

shumë të jetë e mundur 

• Mbani gjithnjë kontaktin me sy ndërsa 

ekzaminoni klientin 

• Pyeteni klientin se çfarë provokon ripërjetimin 

e skenave të torturës dhe eliminoni 

shkaktuesit/provokuesit e këtij 

ripërjetimi 

• Shmangni dritat e forta mbi pacientin 

• Përpara se t’i përdorni instrumentet, ilustrojini 

ato po të qe e mundur tek vetja juaj 

2. Trajtimi ‘outpatient’ është më i preferuar se 

shtrimi në spital. Gjithsesi shtrimet për një kohë të 

shkurtër mund të kërkohen në rastet kirurgjikale, 

83


procedura të zgjatura diagnostike, ose episode 

psikotike dhe këto shtrime duhet të aplikohen sa 

më pak dhe për një periudhë minimale. 

3. Në të njëjtën kohë duhet të trajtohet e tërë 

familja dhe kjo përfshin zbardhjen e problemeve 

sociale të familjes 

4. Duke u bazuar ne parimin e rehabilitimit të 

qënies njerëzore, klientët duhet të kryejnë vizita 

fizike dhe psikoterapeutike të cilat kanë oraret e 

tyre pranë njëra tjetrës 

Nga këndvështrimi terapeutik, të mbijetuarit 

e torturës duhet të shihen në një perspektivë holistike 

dhe procesi terapeutik duhet të jetë një proces 

multidisiplinar. 

• Puna në staf multidisiplinar dhe koordinimi 

i kujdesit 

Puna me të mbijetuarit e torturës kërkon 

një përpjekje multidisiplinare dhe një kontakt të 

ngushtë midis disiplinave të ndryshme. Trajtimi 

duhet të jetë multidisiplinar ku përfshihen profesione 

të ndryshme. 

Mbledhje të ndryshme mund të shërbejnë për 

të koordinuar të gjitha llojet e trajtimit. 

• Caktimi i orarit të vizitave 

Caktimi i takimeve të psikoterapisë përfshin klientin, 

terapistin dhe kur është e nevojshme interpre- 

84


tuesin. Shpesh kjo mund të jetë një detyrë e vështirë 

sepse klientët mund ta kenë të vështirë për të ndjekur 

vizitat tek të gjithë specialistët. Në lojë hyjnë shumë 

faktorë, p.sh. pagjumësia, ankthi gjatë fazës fillestare 

të trajtimit, etj. Ky është një proces të mësuari për 

klientin dhe ne duhet të jemi tolerantë. 

Nocioni i kohës është subjekt i diferencave 

kulturore. Gjithashtu disa të mbijetuar të torturës 

si rrjedhojë e torturës, tentojnë të harrojnë orarin, 

ose mund të mos jenë të aftë për të përdorur mjetet 

e transportit. Në disa raste, këto vështirësi mund të 

jenë aq të mëdha sa i mbijetuari duhet të kujtohet 

në mënyrë të përsëritur për takimin e ardhshëm. 

Këto pengesa janë burim mërzitjeje si për 

të mbijetuarit e torturës edhe për specialistët. 

Terapistët duhet të diskutojnë për këtë me klientët 

e tyre dhe të zgjidhin këto probleme. 

• Numri i sesioneve dhe zgjatja e terapisë 

Zakonisht pacientët kryejnë sesione psikoterapie 

një ose dy herë në javë. Fillimisht ata mund të 

frekuentojnë këto sesione deri në 5 herë në javë nëse 

është e nevojshme. Çdo sesion psikoterapie shpesh 

kombinohet me sesione fizioterapie në mënyrë që 

të përftohen përmirësime të dukshme për të dyja 

format e trajtimit dhe sepse gjatë fizioterapisë individi 

mund të çlirohet nga mbrojtjet. 

Psikoterapia mund të kryhet nga një psikiatër 

85


ose psikolog zakonisht në raport 1 specialist me 1 

klient. Është mirë që në të shumtën e rasteve të jenë 

të pranishëm edhe interpretuesit. 

Zgjatja e sesioneve mund të variojë nga 45 në 90 

minuta sipas marrëveshjes së terapistit me klientin 

dhe numri i sesioneve mund të variojë nga 20 në 

100 sesione gjithsej. 

Shkollat psikoterapeutike ndryshojnë sipas 

nevojës së për kuadre strikte dhe modele fikse të 

sesionit; disa terapistë mund t’i qëndrojnë besnik 

ndaj 45 minutëshit të sesionit dhe do ta aplikojnë 

atë edhe në sesione të tjera, ndërsa të tjerë nuk e 

shohin të nevojshme këtë. 

Në të gjitha rastet ne duhet të jemi fleksibël 

sidomos në fillim të terapisë, për të siguruar se 

klientët e kuptojnë natyrën e procesit terapeutik, 

por në të njëjtën kohë duhet të theksojmë rëndësinë 

e korrektësisë dhe mbajtjes së takimeve të përcaktuara. 

• Dhoma e këshillimit 

Sesionet mund të jenë të suksesshme në një 

dhomë pa pajisje mjekësore. Duhet të mos lejohen 

telefonatat gjatë këshillimit dhe vetë specialisti 

vendos një shenjë e cila sinjalizon mos shqetësimin 

gjatë seancave. Klienti duhet të ketë përpara letër 

dhe laps në mënyrë që të lehtësohet komunikimi 

në raste të vështira. Disa klientë preferojnë të 

86


shkruajknë ndërsa flasin, ose mund të bëjnë vizatime 

të thjeshta të cilat mund të interpretohen dhe 

mund të ndihmojnë në nxjerrjen në pah të botës 

së brendshme, mendimeve e ndjenjave të klientit. 

Gjatë sesioneve klientët mund të pijën kafe, duhan 

ose të lëvizin nëpër dhomë. 

Përshkrimi i procesit të psikoterapisë 

Ndihma e specializuar për të mbijetuarit e 

torturës ndoshta nuk është shumë tradicionale 

në sistemin shëndetësor, por forma të ndryshme 

të psikoterapisë janë shfaqur në shumë vende të 

botës. Tashmë kuptohet se asnjë kategori e vetme 

e psikoterapisë nuk përmban të gjitha përgjigjet. 

Objektivat e trajtimit ndryshojnë për format e 

ndryshme të psikoterapive dhe ato shtrihen nga 

një lehtësim i simptomave deri në të ushtruarit e 

insightit në reagimet mendore dhe emocionale. 

Është e rëndësishme që në qendër të procesit të 

jetë terapia e insightit dhe ajo suportive. Fjalori 

psikodinamik i terapistit mund të jetë i dobishëm 

kur flasim me kolegët, por nevojitet një nivel tjetër 

komunikimi gjatë terapisë me viktimat e torturës. 

Kjo gjuhë duhet të jetë jo analizuese, apo gjykuese, 

por humane dhe konfirmuese e cila do ta ndihmojë 

klientin të rifitojë vetvlerësimin dhe vetbesimin. 

87


Me psikoterapi suportive kuptojmë: 

1. Forcimi i strukturave të dobëta të personalitetit 

pa përfshireë një të kuptuar të thellë prej individit 

2. Fokusimi në çështje më praktike, dhe 

mënyrën e përballimit të tyre. Ky lloj trajtimi përdoret 

për të lehtësuar integrimin e të mbijetuarve 

të torturës në jetën e tyre të vështirë. 

“Terapia Insight” 

Shumë prej klientëve mund të funksionojnë me 

“terapinë e insightit”. Gjatë këtij procesi psikoterapeutik 

klientët fillojnë të perceptojnë: 

• Si ai apo ajo ka qenë ndikuar nga tortura 

dhe se si metodat e torturës kanë qenë ushtruar 

me qëllim që të kishin efekte të veçanta 

tek qëniet njerëzore në përgjithësi. 

• Se si shfaqja e të gjitha reagimeve ishin të 

parashikueshme nga agresorët si reaksione 

të një mendjeje normale ndaj një stresi 

anormal të induktuar qëllimisht. 

• Sesi mund të kuptohen reagimet psikologjike 

duke iu referuar ngjarjeve të ndryshme. 

Duke përdorur mundësinë për të folur me 

orë për traumën, kujtimet e të gjithë tmerreve të 

përjetuara, e humbasin gradualisht potencialin e 

tyre paralizues e torturues mbi individin, p.sh. i 

mbijetuari mund të fillojë të jetë më i qetë kur flet 

mbi eksperiencën torturuese. 

88


Eksperiencat fillojnë gradualisht të shihen në 

një kontekst të ri, ndërsa viktima fiton një të kuptuar 

më të mirë në nivelin kognitiv. Gjithashtu i 

mbijetuari do të fitojë një të kuptuar emocional. 

Në këtë mënyrë ngjarja do të përjetohet si diçka e 

ndodhur në të kaluarën dhe rikujtimet nuk do ta 

pengojnë më atë që të bëjë një jetë normale. 

Terapia insight kërkon një vështrim në thellësi 

të vetes dhe reagimeve personale. Ne duhet të jemi 

të vetëdijshëm për eksperiencat e dëmshme apo të 

dobishme në mënyrë që të jetojmë normalisht pa 

rënë në gjëndje të acaruara traumatike. Për të mbijetuarit 

e torturës është esenciale të kuptojnë se vragat 

psikologjike që rezultojnë nga tortura nuk janë shenjë 

e sëmundjeve mendore apo dobësive të lindura, por 

ato janë rezultat i kujtimeve të fuqishme e intruzive 

të cilat i pengojnë funksionimin normal. 

Terapia insight për viktimat e torturës fokusohet 

në eksperiencat e përjetuara traumatike. 

Megjithatë është evidente se personaliteti i viktimës 

mund të modifikojë impaktin e eksperiencës. 

Viktimat e torturës nuk kanë qenë në kontakt 

me një psikiatër apo psikolog. Disa prej tyre 

shfaqin personalitete të forta të cilat i ndihmojnë 

të mposhtin represionin (ndrydhjen) e imponuar 

nga shoqëria. 

Terapia insight mund të jetë e vështirë për 

shkak të disa faktorëve si niveli intelektual i klientit, 

89


mundësia e pakët për introspeksion dhe faktorët 

kulturorë. 

Intervista ekzaminuese 

Hapi i parë është një vlerësim i përgjithshëm 

i nevojës për rehabilitim. Simptomat somatike 

dhe psikologjike vëzhgohen gjatë një periudhe 

ekzaminuese prej më shumë se 4 orësh. 

Pas sigurimit të konfidencialitetit reciprok, 

merret nje histori e shkurtër kronologjike e burgimit 

dhe e eksperiencave të torturës. Gjithashtu merret 

parasysh backgroundi i klientëve dhe rrethanat e 

trajtimit. 

Pasi peshohen të gjithë këta faktorë mund të 

themi se ka premisa për një program realist rehabilitimi. 

Shumë nga klientët mund të kenë ankesa 

somatike dhe psikologjike ndërsa disa të tjerë mund 

të kenë sëmundje somatike. Në shumë raste efektet 

psikologjike të troturës janë mbizotëruese në atë 

masë sa pengojnë funksionimin normal të individit. 

Kështu një program rehabilitimi mund të ofrohet 

pas një seri pyetjesh që i bëhen të mbijetuarve të 

torturës. Nëse nuk ka shumë simptoma somatike 

atëherë klienti referohet për trajtim tek psikiatri 

apo psikologu. 

Niveli kognitiv dhe emocional i terapisë nuk 

janë të ndara në kohë. Vetë terapia mund të ndahet 

në nivele të ndryshme: 

90


• Takimi fillestar 

• Niveli kognitiv 

• Niveli emocional 

• Riintegrimi 

• Fundi i terapisë 

Fillimisht në nivelin kognitiv, fokusi i veçantë 

është mbi analizimin e ngjarjeve traumatike, ndërsa 

më vonë ajo përqëndrohet mbi vullnetin dhe emocionet 

e klientit. Riintegrimi është më tepër një 

proces gradual sesa një fazë më vete. 

Takimi fillestar 

Kur klientët vijnë për sesionin e parë të terapisë, 

ata janë ankthiozë dhe dyshues. 

Një objektiv i rëndësishëm i kësaj faze është 

vendosja e mardhënies terapist-klient bazuar në 

konfidencën dhe respektin reciprok, pa të cilat 

terapia nuk mund të ketë sukses. 

Pas kësaj merret historia prej klientit e cila 

përfshin ngjarjet përpara arrestimit dhe torturës 

dhe gjithashtu simptomat aktuale somatike e 

psikologjike. Për një fazë tjetër lihet vlerësimi më 

i detajuar i periudhës së vuajtjes së burgimit dhe 

torturës. Kjo ndodh atëherë kur është krijuar besimi 

reciprok midis terapistit dhe klientit. 

Klientët hezitojnë në mënyrë tipike të flasin për 

aspektet më personale të eksperiencës së tyre; ata 

91


i paraqesin historitë e tyre në forma të përgjithësuara. 

Në fund të kësaj interviste fillestare ankesat 

e klientëve rishikohen dhe lidhen sa më shumë të 

jetë e mundur me metodat e torturës të ushtruara 

tek ata. 

Klientët ndihen më të sigurtë nëse terapisti i 

njeh simptomat e tyre, nëse janë të informuar për 

torturën dhe nëse janë të aftë të lidhin simptomat 

e tyre me torturën. 

Në fund të sesionit shpjegohen me detaje parimet 

dhe zbatimi aktual i trajtimit. I mbijetuari 

prezantohet me anëtarët e stafit dhe njihet me të 

gjitha aspektet e duhura të institucionit ku do trajtohet, 

kjo bëhet duke e shoqëruar klientin për një 

vizitë në qendër. 

niveli kognitiv 

Faza e hershme e trajtimit është kryesisht kognitive, 

e cila lejon që të përsëritet në një farë mase 

historia e traumës. 

Në këtë stad, është me rëndësi të shpjegohet se 

një numër simptomash mund të jenë me origjinë 

psikosomatike. Kjo detyrë nuk është gjithnjë e lehtë 

për t’u kryer, por shpjegimi se ulçera e stomakut 

mund të zhvillohet nga nivelet e larta të stresit, 

apo dridhjet e lehta të muskujve të qafës duke i 

lidhur ato me dhimbjet e kokës mund të sjellë një 

të kuptuar ose të paktën një pranueshmëri të një 

92


mardhënieje të fortë midis trupit dhe mendjes. 

Është e domosdoshme që klienti të kuptojë se 

terapisti ka shumë njohuri rreth metodave të 

torturës dhe efektet e shumllojshme emocionale 

të tyre. Veçanërisht në fushën e torturës seksuale 

kjo është esenciale për shkak të efektit shkatërrues 

mbi vetvlerësimin e viktimës e shoqëruar kjo me 

ndjenja faji dhe turpi. 

Gjatë kësaj faze kognitive të trajtimit është e 

rëndësishme të zbulohen nëse janë të pranishme 

boshllëqet e kujtesës dhe të vlerësohet nëse klienti 

ka vështirësi të flasë për çështje të caktuara. Klientët 

duhet të informohen se fillimisht mund të përjetojnë 

një përkeqësim të simptomave për shkak të 

materialit të represuar. Disa prej klientëve mund të 

mos jenë të aftë të përballojnë këtë përkeqësim dhe 

mund të kërkojnë të ndërpresin terapinë. 

Një mënyrë për të shpjeguar procesin psikoterapeutik 

në mënyrë të figurshme mund të përshkruhet: 

“Në fillim të lëndon dhe nxjerr në sipërfaqe 

materiale të pakëndshme, i cili do të duhet të eliminohet 

me kohën dhe ecurinë e terapisë. Kjo shkakton 

dhimbje shpirtërore, por është e nevojshme për 

përmirësimin (rikuperimin) e gjendjes së klientit. 

Pa e sforcuar klientin dhe procesin psikoterapeutik 

është mirë që faza kognitive të jetë sa më e 

shkurtër. 

93


Niveli emocional 

Duke kaluara në gjithnjë e më shumë detaje 

gjatë fazës kognitive, pacienti do të fillojë të integrojë 

përjetimet e tij/saj në nivel emocional. 

Është e rëndësishme ta lejosh klientin të flasë pa e 

ndërprerë apo e kufizuar, p.sh. terapisti të drejtojë 

vetëm rrjedhën e mendimeve me sa më pak thekse 

direktive. Duke folur rreth eksperiencës së burgut 

apo torturës do ta vendosë të mbijetuarin në kontakt 

me emocione intensive dhe mund të shfaqen 

papritur ndjenjat e ndrydhura. 

Principet e terapisë integruese 

Tortura shfaqet në shumë vende të botës. Ka 

shumë arsye për të cilat mund të shpjegojmë se përse 

këtij fenomeni i duhet kushtuar vëmendje e veçantë. 

Së pari, kjo çështje është globale. Tortura është arma 

më efikase e përdorur kundër demokracisë. Shtetet 

e Bashkuara vazhdimisht kanë bërë përpjekje për të 

luftuar kundër torturës, por ky fenomen praktikohet 

ende në një numër të madh vendesh. 

Studimet psikologjike për të mbijetuarit e torturës, 

theksojnë simptomat e mëposhtme: ankthi, 

boshllëqe në kujtesë, vetvlerësim i ulët, ndjenja të 

një personaliteti të shndërruar, makthe të shpeshta, 

vështirësi në kujtesë e përqëndrim, dhe tendenca 

izolimi apo tërheqja nga shoqëria. Lodhja, dhimbjet 

94


e kokës dhe shqetësimet seksuale janë gjithashtu 

të zakonshme. Të gjitha këto reagime ne i konsiderojmë 

si normale për njerëzit të cilët janë ekzpozuar 

ndaj një ngjarjeje sa anormale aq edhe mizore 

si tortura. 

Viktimat e torturës dhe të afërmit e tyre kanë 

nevojë për rehabilitim, i cili do të bëjë të mundur që 

ata të rivendosin ekuilibrin dhe kontrollin në jetën 

e tyre dhe të jetojnë në komunitet duke gëzuar të 

drejta të barabarta dhe të ndjehen të pranuar nga 

shoqëria. 

Rehabilitimi i të mbijetuarve të torturës ka nxitur 

diskutime të ndryshme mbi orientimin e trajtimit 

dhe kërkimet për një trajtim efektiv vazhdojnë. 

Psikoterapia e sotme për të mbijetuarit e torturës, 

përfshin një sërë terapish dhe kuptohet se të 

gjitha përgjigjet nuk mund të merren nga një terapi 

dhe nga një terapist i vetëm. 

Disa çështje që kanë të bëjnë me trajtimin e të 

mbijetuarve të torturës, kanë rëndësi thelbësore 

dhe duhet t’u kushtohet vëmendje. 

• Trauma fizike dhe/ose psikologjike 

evokon reagime psikologjike tek çdo 

person që i nënshtrohet asaj. Për këtë 

arsye nuk është e justifikueshme të stigmatizojmë 

viktimat e torturës si pacientë 

psikiatrikë. Nuk ka asnjë evidencë për të 

cilën mund të themi se të mbijetuarit e 

95


• 

• 

• 

• 

torturës vuajnë nga një çrregullim premorbid 

psikopatologjik. 

Individët nuk janë njësoj të ndjeshëm 

(vulnerabël), as njësoj të ndikueshëm 

nga ngjarjet traumatike. Reagimet 

ndaj stresit nuk janë të lidhura vetëm 

me intensitetin dhe zgjatjen, dhe me 

shkaktuesit e ngjarjeve stresuese, por 

gjithashtu me disa faktorë si personaliteti, 

karakteristikat strukturore e kognitive 

të personit, eksperiencat e mëparshme 

traumatike, mosha, statusi social dhe 

pranimi nga njerëzit që e rrethojnë, pas 

traumës. Pra e njëjta eksperiencë traumatike 

mund të përballohet me strategji 

të ndryshme në persona të ndryshëm. 

Zgjatja dhe ashpërsia e torturës për 

shumë viktima të saj krijon probleme 

psikologjike dhe dëmtim të funksionimit 

social. 

Natyra humane dhe sociale e individit 

realizohet vetëm nëpërmjet pjesmarrjes 

dhe ndërveprimit me të tjerët. 

Duke qenë se tortura shpesh dëmton 

trupin dhe gjithashtu të menduarin e 

ndjenjat e individit, është e nevojshme 

të merremi me të dy pasojat fizike dhe 

psikologjike të torturës. 

96


• 

• 

• 

• 

Tortura pasqyron shoqërinë në të cilën 

ushtrohet. Trajtimi i cili u ofrohet të 

mbijetuarve të torturës është një produkt 

i kulturës dhe rrethanave e programit 

të rehabilitimit individual p.sh: modeli 

organizacional, struktura hierarkike, 

grupi profesionist, fondet financiare, 

etj.. Në shtetet me kulturë europiane, 

ku rehabilitimi bazohet konceptet dhe 

klasifikimin perëndimor të simptomave 

psikiatrike: këto koncepte kanë kufizimet 

e tyre. Atributet psikologjike të 

qënieve njerëzore kuptohen më së miri 

në kontekstin multiperspektive: Konteksti 

kulturor, ekologjik, antropologjik 

dhe reagimet individuale ndaj ngjarjeve 

kuptohen më mirë në dritën e vlerave, 

sjelljeve dhe aftësive individuale. 

Multiperspektivat kulturore shprehin 

se çdo reagim individual ndaj ngjarjeve 

të dhunshme dhe traumatike, do të influencohet 

nga atributet e alternuara të 

komunitetit në të cilin jeton personi, dhe 

prej të cilit ai/ajo ka krijuar e zhvilluar 

më tej identitetin e tij/saj. 

Trajtimi i pacientëve kudo në botë nuk 

duhet të jetë identik, i njëjtë. 

Ndërhyrja klinike tek pasojat e eks- 

97


• 

periencës traumatike, nuk ka garanci 

rikuperimi. 

I gjithë informacioni i mbledhur është 

konfidencial dhe duhet të vendoset në 

një vend të sigurtë. 

Duke pasur parasysh parimet e IT e konsiderojmë 

të arsyeshme të qartësojmë disa koncepte 

të IT, të cilat mund të përdoren në punën e 

përditëshme me viktimat e torturës. 

• Në akordancë me konstruktin e IT, 

trauma nënkupton një tejstimulim, në 

ecurinë e procesit diagnostikues, gjatë 

të cilit mund të observohet vetëm një 

lloj informacioni ashtu siç mund të 

ndodhë që të mos përcillet e të absorbohet 

i gjithë informacioni. 

• Për të kuptuar eksperiencën traumatike 

dhe për ta vëzhguar atë brenda kuadrit 

të një vazhdimësie dhe kontekstit të 

së kaluarës (në retrospektivë), të prezentes 

(observimi i gjendjes aktuale) 

dhe të ardhmes (në prospektivë). 

• Një diagnozë nuk mund të kuptohet 

si një procedurë e shkurtët, por si një 

proces i cili zgjat aq sa ne punojmë me 

klientin. Kështu ne flasim për një proces 

diagnostik (zonat e analizës: analiza e 

nevojave, e problemeve dhe e konfliktit, 

98


• 

analiza e funksioneve trupore, analiza e 

vendbanimit, analiza e ecurisë, e resursit 

dhe analiza e ndërveprimeve). 

Ndërsa punojmë është e nëvojshme 

të vendosim një rregull maksimal e të 

bazohemi në parimet etike dhe legjitimitetin 

klinik. 

METODA 

Puna me viktimat e torturës, dhe familjarëve 

të tyre duhet të jetë pjesë e aktiviteteve ditore të 

kryera në ekipin multidisiplinar: 

• Identifikimi i viktimave të torturës 

dhe adresimi i tyre tek stafi i shërbimit 

rehabilitues. 

• Vendosja e llojit të trajtimit 

• Përfshirja në monitorimin e vazhdimësisë 

së trajtimit 

• Vizita i vendbanimit 

• Sesionet follow-up 

Brenda kuadrit të procesit rehabilitues, viktimave 

të torturës dhe familjarëve të tyre u ofrohet 

ndihmë mjekësore, sociale dhe psikologjike. 

Objektivi primar i trajtimit është të rehabilitojë 

e të ri-integrojë në shoqëri viktimat e torturës në 

mënyrë që ata të jenë të aftë të kenë kontroll dhe 

marrin përgjegjësitë për jetën. 

99


Loja me fëmijët e traumatizuar 

Fëmijët e luftës përballen me eksperiencat më 

shkatërruese e torturuese që s’mund as të imagjinohen. 

Fëmijëria e fokusuar tek pushkët e bombat në vend të 

kukullave e lojërave të tjera, shfaq nevojën e ndërhyrjes 

së terapistit me anë të Terapisë së Lojës për të përballuar 

dhe ri-instaluar eksperiencat pozitive e lehtësuese 

në mendjet naive e të pafajshme të fëmijëve. 

Fëmijët humbasin mundësinë për të përjetuar 

dashuri, kujdes, siguri, arsimimin e duhur dhe 

kushtet bazë të kujdesit për shëndetin për shkak të 

luftës. Fëmijët vuajnë nga probleme të shumfishta 

afatshkurtra e afatgjata psikologjike ashtu si edhe 

zhvillojnë një lloj imazhi të shtrembëruar e dihotomik 

të sjelljeve sociale. 

Terapia e lojës ka një rol sinjifikant në ndihmimin 

e fëmijëve për të përballuar e kaluar traumën 

midis çlirimit të emocioneve të ndrydhura. Për më 

tepër, është mjedisi ku aftësitë e tyre fizike, intelektuale, 

gjuhësore, emocionale e sociale gjejnë terren 

për t’u zhvilluar. Kjo është e nevojshme ndërsa 

shumë fëmijë nuk kanë pasur ndonjëherë mundësi 

për të përjetuar eksperiencën e lojës. Loja mund 

të marrë forma të ndryshme dhe secila stimulon 

aspekte të ndryshme të zhvillimit. Për shembull, 

disa lojëra mund të inkurajojnë koordinimin sydorë 

ashtu si edhe forcimin e muskujve të pjesëve të 

100


ndryshme të trupit. Gratë të cilat nuk kanë qenë të 

afta të plotësojnë nevojat e fëmijëve të tyre, ndoshta 

për shkak të eksperiencave të tyre traumatike kanë 

përjetuar një neglizhim, i cili transkriptohet në disa 

forma sjelljeje. Terapia e lojës siguron një kuadër 

të sigurtë e dinamik për shprehjen e emocioneve 

në një mjedis kreativ, jo kërcënues, të rehatshëm 

dhe risigurues, duke ofruar një tërësi dobish apo 

përfitimesh për fëmijët e tronditur nga përjetimi 

i luftës. Fëmijët kanë nevojë për komunikim dhe 

përqëndrim reciprok nga ana e terapistit. 

Mjedisi i dhomës së terapisë së lojës, është 

faktori më i rëndësishëm në angazhimin e fëmijës 

në terapi, prandaj përshtypja e parë është shumë 

e rëndësishme, në ndikimin e ecurisë e suksesit të 

terapisë. Dhoma e terapisë duhet të jetë mikpritëse, 

miqësore dhe e dekoruar e zbukuruar me ngjyrat 

e përshtatshme të cilat stimulojnë dhe lehtësojnë 

emocionet. Gjithashtu qëllimit të terapisë i shërbejnë 

edhe imazhet e pikturat që nuk dëmtojnë 

fëmijën. Sapo fëmija hyn në dhomën e terapisë, 

mund (dhe duhet) të shfaqet një ndjesi sigurie, 

ngrohtësie dhe konforti. 

Megjithëse, për shumë fëmijë është e lehtë 

të atashohen me lodrat, shumë prej atyre të cilët 

janë të prekur nga hidhërimi, brenga, dhe ndihen 

të pastimuluar, shpesh janë konfuzë, ata mund të 

ndjehen akoma më të izoluar dhe të hutuar. Shpesh 

101


këta fëmijë nuk dinë se çfarë të bëjnë me lodrat, 

mjedisi është i ri për ta e mund të ekzistojë edhe një 

barrierë gjuhësore gjithashtu. Arti i terapistit dhe 

mjedisi mund të ndikojnë më tepër mbi fëmijën. 

Shumë fëmijë të cilët ndjekin procesin e rehabilitimit, 

përfshihen në disa forma të terapisë kreative 

meqë kjo është mënyra më e përshtatëshme për 

të ndihmuar fëmijët të përballojnë traumën, hidhërimin 

dhe humbjen. Ndjenjat dominuese të 

fëmijës janë zemërimi, trishtimi, hidhërimi dhe 

humbje, të cilat në mënyrë të pashmëngshme çojnë 

në depresion dhe simptoma të tjera të PTSD, ashtu 

si edhe Sindromën e Dëbimit (Exile Syndrome) 

me dhunë. Kjo nuk ekziston si entitet klinik, por 

ka simptoma të ngjashme me PTSD, por përsëri 

disa prej tyre janë unike për Exile Syndrome. Këto 

ndryshime ekzistojnë për shkak se fëmijët jo vetëm 

përpiqen të rikuperohen nga trauma që kanë vuajtur, 

apo abuzimi të cilit i janë nënshtruar, dhe nga 

përjetimet psikologjike për shkak të zhvendosjes 

sociale që kanë përjetuar. 

Instrumentet e kërkuara për një terapi loje të 

suksesshme, janë të shumta. Ajo kërkon imagjinatën 

dhe ekspertizën e terapistit i cili përcakton efikasitetin 

e materialit të lojës. Çdo element i përdorur 

në lojë ka një rol sinjifikant duke ndikuar tek fëmija 

në mënyra të ndryshme në varësi të eksperiencave; 

p.sh. tipare të materialeve si uji, rëra, brumi kanë 

102


efekte lehtësuese dhe qetësuese për fëmijën. Disa 

fëmijë manipulojnë me lodrat , p.sh. grushtojnë 

(shtypin) e shtrëngojnë brumin për të shfaqur dhe 

zhvilluar zemërimin dhe frustrimin. Përfundimisht 

kjo mund të sjellë ekulibrin e gjëndjes emocionale 

dhe relaksim. Kjo gjithashtu mund të përmirësojë 

aftësitë dhe koordinimin motor si dhe ndihmon 

në forcimin e muskujve për të cilin mund të ketë 

nevojë një fëmijë i neglizhuar. 

Lodrat e buta si përbindëshat, qenushat, krijesat 

e lëmuara, mund të ndihmojnë simbolizimin e 

ideve të ndryshme, duke nxjerrë në pah emocione 

frikësuese për fëmijën. Fëmijët e traumatizuar përdorin 

lodrat për të rikrijuar eksperiencat traumatike 

dhe vënë në skenë ato situata, e cila i ka përfshirë 

ata në një ndjenjë anestezie të thellë. 

Gjatë një sesioni të tillë, p.sh. fëmija përdor 

përbindëshin lodër për të përfaqësuar ushtarin që 

ka qëlluar babain e tij, apo abuzuesin. Ai e prezanton 

veten si një këlysh luani i cili ha ushtarin. Në 

këtë mënyrë, fëmija shfaq ndjenjat e tij të zemërimit 

dhe hakmarrjes ndaj ushtarit, e kjo e lehtësoi atë 

nga frika dhe zemërimi. Ai pëlqente të ishte luani, 

i cili simbolizon forcën dhe pushtetin dhe e bën të 

ketë besim tek vetja. Përveç përftimit të lehtësimit 

emocional, aftësitë e tij gjuhësore gjithashtu 

përmirësohen në periudhën e gjatë të procesit. 

Fëmijët nën tre vjeç, mund të ndodhen në një 

103


gjëndje pothuaj dëshpëruese. Prezantimi i tyre 

është i shpërndarë, fytyra të mpira, të zbehta, të 

mërzitshme, të topitura, zakonisht duke qarë, ose 

pa emocione, apo hezituese. Terapia e lojës është 

e një rëndësie jetësore dhe ndoshta burimi i vetëm 

i stimulimit dhe lehtësimit tek fëmijët, të cilët janë 

shumë të pamaturuar kognitivisht për të kuptuar 

terrorin e përjetuar. Meqë shumë nga nevojat e 

këtyre fëmijëve janë neglizhuar, ata kanë aftësi dhe 

reflekse të varfra lëvizëse. 

Terapia familjare post traumatike 

Formula e terapisë familjare post traumatike 

përfshinë një fazë vlerësimi (Figley, 1988) dhe 

katër faza te veçanta trajtimi. Përpara se të bëj një 

përmbledhje të kësaj formule, dua te theksoj se 

terapia e familjes nuk është detyrimisht trajtimi me 

i mire, veçanërisht kur dhuna ka ndodhur brenda 

familjes. Për shembull, Herman (1988) paralajmëron 

se familja incestuoze është ne përgjithësi kaq e 

ndare dhe e fragmentizuar sa terapia familjare 

nuk është modaliteti i duhur. Eksperienca e 

praktikuesve të cilët kanë filluar trajtimin me 

një orientim nga terapia e familjes ka treguar se 

pothuajse të gjithë e kanë braktisur uniformisht 

këtë metodë sidomos në stadet e vonshme të 

trajtimit ( H.Giarretto, A. Giarretto, & Sgori, 1978). 

Stark dhe Flitcraft minimizojnë terapinë e familjes 

104


dhe theksojnë lëvizjen e strehimit dhe individuale, 

duke autorizuar terapinë për gratë e rrahura: ‘ duke 

supozuar se dhuna ka ndalur, objektivat kryesor 

te trajtimit janë te tejkalohet ndjenja e dhunës 

fizike dhe psikologjike dhe rivendosja e ndjenja e 

autonomisë dhe ndarjes.” 

Vlerësimi i familjes 

Sipas McCubbin dhe Figley ( 1983), 

njëmbëdhjetë kritere dallojnë familjet funksionale 

nga ato jo funksionale: stresori traumatike është 

i qartë, me tepër se i mohuar; problemi është i 

fokusuar tek familja me tepër sesa ti atribuohet 

krejtësisht viktimës; trajtimi është i orientuar drejt 

zgjidhjes me tepër sesa i përqendruar tek fajësimi; 

ekziston toleranca; ka angazhim dhe komunikimi 

afektiv midis anëtareve te familjes është i hapur; 

kohezioni është i larte; rolet familjare janë fleksibile 

dhe jo rixhide; shfrytëzohen burimet jashtë familjes; 

mungon dhuna; përdorimi i drogave nuk është i 

shpeshte. 

Fazat e parë e trajtimit: Ndërtimi i angazhimit 

për objektivat e trajtimit. Kur klinicisti dhe klienti 

pranojnë se terapia e familjes është e përshtatshme, 

faza e pare e trajtimit kërkon qe anëtarët e familjes 

te zbulojnë sa me shume qe te jete e mundur 

përvojën e tyre individuale dhe terapisti tregon 

105


pranim te vuajtjes se tyre. Figley ( 1988) sugjeron 

se ndjenja e respektit te terapistit ndaj reagimeve 

te secilit prej anëtarëve te familjes, bashkimi me 

optimizëm dhe ekspertize, promovon besim dhe 

angazhim ndaj terapisë. Theksimi i diferencave ne 

reagimet individuale udhëheq drejt fazës tjetër. 

Faza e dytë e trajtimit: Formulimi i problemit. 

Tani çdo anëtarë i familjes inkurajohet të tregoj 

këndvështrimin e tij për ngjarjen traumatike dhe 

te kuptoje se si anëtarët e tjerë janë prekur nga 

kjo ngjarje. Terapisti përforcon diskutimet qe 

zhvendosin fokusin nga viktima tek impakti në 

familje si një unitet. Pikërisht ky është momenti 

për te njohur, eksploruar dhe tejkaluar ndjenjat e 

“fajësisë”. 

Faza e tretë e trajtimit: Riformulimi i problemit. 

Pasi eksperiencat, supozimet dhe reagimet 

individuale janë shprehur dhe kuptuar, fillon puna 

kritike për te vendosur këto këndvështrime ne 

një njësi koherente. “ Terapisti duhet te ndihmoj 

familjen te riformuloj eksperiencat dhe insights-et 

e ndryshme te anëtareve te saj duke i bere ato te 

përputhshme ne procesin e ndërtimit te teorisë 

se tyre shëruese,” – vëren Figley ( 1988 ) duke e 

ilustruar këtë parim me një shembull nga puna e tij 

me veteranet vietnamez. Një veteran luftëtar ndihet 

106


i refuzuar nga gruaja e tij e cila shmanget nga bisedat 

me te. Ajo ndihet e dështuar si bashkëshorte pasi 

nuk ka mundur te ndihmoj burrin e saj te tejkaloj 

simptomat e PTSD. Ne këtë faze te trajtimit, “ ai 

filloi te riformulonte perceptimin e tij për sjelljen e 

saj nga një shenje refuzimi ne një shenje dashurie.” 

Përfundimisht, e gjithë familja u bashkua, duke i 

pare vështirësitë si një sfide për tu kapërcyer. 

Faza e katërt e trajtimit: zhvillimi i një teorie 

shëruese. qëllimi i terapisë familjare postraumatike 

është konsensus ne lidhje me atë qe ka 

ndodhur ne te shkuarën dhe optimizmi lidhur 

me kapacitetin e përballimit. Një vlerësim për te 

gjithë anëtarët e familjes, qe merr parasysh reagimet 

e gjithsecilit dhe qe kontribuon ne ndenjen 

e kohezionit familjar është një teori shëruese. 

Filgley ( 1988) sugjeron një faze te peste qe do te 

përfundoj dhe do te theksoj arritjet dhe gatishmërinë 

e familjes. 

107

psikologjia e traumes dhe tortures - Arct

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?