1.3.4.A. Albanci u Jugoslaviji u Drugome svetskom ratu

Đorđe BorozanAlbanci u Jugoslaviji u Drugome svjetskomratu1.Okupacijom Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu 1941.te pripajanjem Metohije i većeg dijela Kosova, istočnihpodručja Crne Gore i zapadne Makedonije, etnički Albancisa tih jugoslovenskih prostora našli su se u znatno povoljnijempolitičkom i socijalnom položaju prema brojnomnealbanskom stanovništvu. Naime, na osnovu Njemačkoitalijanskogsporazuma u Beču od 22. aprila 1941. godine,prostor Albanije i Kosova podijeljen je u tri okupacionezone - bugarsku, italijansku i njemačku: bugarskoj okupacionojzoni pripali su, sa znatno manjim brojem etničkihAlbanaca u odnosu na preostale okupacione zone, Kačaniki Sirnićka župa te dio Gornjeg Pomoravlja i Nerodimlja;centralni dio Kosova, Metohija i veći dio Prizrenske kotline,kao i Drenica te preostali dio Gornjeg Pomoravlja iNerodimlja (a od aprila 1942. i Ibarski Kolašin), zajedno sapomenutim dijelovima Crne Gore i Makedonije, pripali suItaliji, odnosno bili priključeni protektoratu Velika Albanija; 1njemačkoj okupacionoj zoni pripali su sjeverni dio Kosova(Kosovska Mitrovica i Vučitrn) i Malo Kosovo (Podujevo),1 Više o tome u: F. Čulinović, Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd,1970, 527-529, i Đ. Borozan, Velika Albanija - porijeklo-ideje-praksa,Beograd, 1995, 298-301 i 307-315.

354Albanci u Jugoslavijiuključeni u okupacionu upravu Srbije pod njemačkomkontrolom, a u obliku Kosovskog okruga u kojem su faktičkucivilnu vlast imali etnički Albanci.Procjenjuje se da je pred Aprilski rat u Kraljevini Jugoslaviji(pretežno na pomenutim teritorijama) bilo oko 666.000etničkih Albanaca. Teritorije Jugoslavije pripojene Albanijiadministrativno su organizovane u četiri albanske prefekture:Debarsku prefekturu sačinjavale su Debarska, Gostivarska,Kičevska, Rostuška, Struška i Tetovska podprefektura(teritorija od 4070 km 2 sa oko 260.000 stanovnika);Pećka prefektura, sastavljena od Dreničke, Plavsko-gusinjske,Rožajske i Tutinske podprefekture, na teritoriji od 2310km 2 imala je oko 130.000 stanovnika; u sastavu Prištinskeprefekture bile su Gnjilanska i Uroševačka pod-prefektura(teritorija od 2310 km 2 sa oko 200.000 stanovnika);Prizrenska prefektura obuhvatala je Dragašku, Đakovačku,Orahovačku i Suvorečku podprefekturu (teritorija od 3090km 2 sa oko 230.000 stanovnika). Protektoratu VelikaAlbanija, prema navedenim podacima, priključeno je11.780 km 2 jugoslovenske teritorije i oko 820.000 stanovnika.Kada se ovome dodaju dijelovi istočne Crne Gore,pripojeni Skadarskoj prefekturi, može se reći da je odJugoslavije bila odvojena teritorija od oko 12.000 km 2 saoko milion stanovnika. Na osnovu Uredbe od 8. oktobra1941. godine, stanovnici u navedenim prefekturama smatranisu albanskim državljanima. 2Već tokom Aprilskog rata iz Albanije su nahrupile kačačkedružine u Metohiju i prizrenski Podgor te zlodjelima zapo-2 Up. Đ. Borozan, n.d., 301.

Đorđe Borozan 355čele proces progona naseljenika. 3 One su, zapravo, činileudarnu pesnicu italijansko-albanske obavještajne službe(SIM) koja je od 1928. do 1941. iz Albanije pripremalakosovsku političku emigraciju za sprovođenje iredentističkihpretenzija prema Kosovu i Metohiji. Kačačke terorističkeorganizacije, organizovane od strane Albanske ambasade uBeogradu, Albanskog konzulata u Skoplju te obavještajnihpunktova po Kosovu i Metohiji, kao i od strane rukovodstvaorganizacija Besa u Jugoslaviji i Crna ruka (Dora ezeze) u Albaniji te Kosovskog komiteta, prenose talas progonana Drenicu, Gornje Pomoravlje, Ibarski Kolašin, Kosovo iNerodimlje, usmjeren prije svega na izgon naseljenika.Šovinistički nastrojeni Albanci sa Kosova te iz Metohije idrugih područja unutar protektorata pridružili su sekačačkim družinama i u ostvarenju velikoalbanske ideje pomažuizgon Crnogoraca i Srba, stvarajući time uslove daetnički očiste naznačene prostore.2.U takvim uslovima već od aprila, potom tokom maja i juna,masa naseljenika bježi preko Drenice ka Kosovu i sklanja seu još neugrožena naseljenička srpska sela i Prištinu, aodatle nastavlja bježati na srpsko upravno područje. IzMetohije odlaze Crnogorci, naseljenici, preko Dečana,Đakovice i Peći ka Čakoru da bi se sklonili na teritoriju CrneGore. U Prizrenu se bilježe i prva ubistva (pet Srba) te3 Na Kosovu i Metohiji se od 1919. do 1941. u svojstvu zemljoradnika, ana osnovu mjera i politike agrarne reforme, naselilo 13.538 porodica(među njima ponajviše iz Crne Gore - 6513, Srbije - 3671 te Bosne iHercegovine / BiH - 1943, uz takozvane autokoloniste - 545 porodica).Među naseljenicima je, prema statistici iz 1939. godine, evidentirano59.294 lica.

356Albanci u Jugoslavijipljačke nepokretne i pokretne imovine i nasilno istjerivanjeiz domova. Prigrabljene posjede zaposjedaju Albanci sadotičnih područja. Tako nastalu praksu uspostavljena jevlast odmah sankcionisala. Talas nasilja, pljačke i progona uĐakovačkom srezu, poslije ubistva 200 lica, natjerao jeizbjegličku masu iz Đakovačkog ka Istočkom i Pećkom srezu.Gotovo čitava Metohija bila je u plamenu. U samoodbranidomova i pri povlačenju poginulo je više od 400Crnogoraca i Srba iz Istočkog i Pećkog sreza. Samo su dvametohijska sela – Dobruša kod Istoka i Vitomirica kod Peći- uspjela da se u tom prvome talasu odbrane uprkos čestimnapadima, pljačkama i paljevinama kuća i imanja naperiferiji. 4 Tokom aprila i maja 1941. Peć je puna dobjeglicakoje se zbijaju po dvorištu i konacima Pećkepatrijaršije te nespaljenim dijelovima Dobruše, Goraždevcai Vitomirice. Dio dobjeglog stanovništva (oko 400 osoba)zadržao se u Đurakovcu. 5Nadanja izbjeglica u Peći i okolini da će se poslije prestankabezvlašća, u kome je stradalo 15 Crnogoraca i Srba, vratitina svoja zgarišta, bila su uzaludna jer su 31. maja 1941.oko 5000 albanskih demonstranata, kao razularena gomila,upali u grad i demonstrirajući zasuli Crnogorce i Srbekamenicama te ih tako batinali da su četiri lica ubijena, aveliki broj povrijeđen. Zbog tih nereda intervenisali suitalijanski karabinjeri i razoružali arbanašku policiju koja je4 Up. Arhiv Vojno-istorijskog instituta (AVII), Beograd, Nedićeva arhiva(NDA), 41-1-67-72 te 40-1-86 i 40-1-124, te S. D. Milošević, Izbeglice ipreseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945, Beograd, 51.5 Up. AVII, Beograd, NDA, 40-1-102.

Đorđe Borozan 357umjesto spriječavanja podsticala demonstrante na nasiljaprema izbjeglicama. 6Iako nema pouzdanih podataka o broju izbjeglica koje suod aprila do početka jula 1941. izbjegle u Crnu Goru, računase da se oko 75 posto vratilo u raniji zavičaj. Na osnovuizjave visokog italijanskog komesara za Crnu Goru od 26.jula 1941. sa Kosova i iz Metohije izbjeglo je u Crnu Goru5000 crnogorskih naseljenika. 7Ustanak u Crnoj Gori italijanske okupacione vlasti na Kosovui u Metohiji koriste da prikupe iz crnogorskih i srpskihsela sve preostale muškarce sposobne za borbu i smjeste ihu logor organizovan u prostorijama Pećke patrijaršije.Poslije jednomjesečnog zadržavanja taj logor je raspušten,a za to vrijeme sva starosjedilačka sela u okolini Istoka iPeći bila su prepuštena samovolji albanskog stanovništvakoje je vršilo nemilosrdnu pljačku imanja, ljetine i stoke. 8Izbjeglice koje su se zadržale u Dobruši, Đurakovcu, Peći,Vitomirici i drugima starosjedilačkim selima odvođene su naprisilan rad podizanja puteva kroz Albaniju, a tokom jesenii zime 1941. bile su angažovane i na održavanju putaČakor - Peć.6 Up. isto, 40-1-97, te V. Dedijer - A. Miletić, Proterivanje Srba sa ognjišta1941-1944, Beograd, 1989, 668-669.7 Up. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu(NOR) Jugoslavije, tom XIII, knj. 1, Beograd, dok. 93.Poslije trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori prekinut je dolazak izbeglicau tom pravcu, a od onih do tada dobjeglih italijanske su okupacione vlastijedan dio smjestile u izbjegličke logore u Baru i Podgorici.8 Up. AVII, Beograd, NDA, 44-8-77, te V. Dedijer - A. Miletić, n.d., 670-672, i Đ. Borozan, n.d., 296.

358Albanci u Jugoslaviji3.Tokom Aprilskog rata i neposredno poslije područja GornjegPomoravlja i Kosova, za razliku od Metohije, nisu bilaizložena frontalnim napadima arbanaških pljačkaša i kačačkihdružina. Međutim, tokom jeseni napadi na naseljeničkai starosjedilačka sela su sve učestalija, tako da se i ovdjeizbjeglička masa sklanja u gradske centre: Gnjilane, Lipljan,Prištinu i Uroševac. Daljem procesu nasilnog raseljavanja sapomenutog prostora od početka 1942. prethodila su paljenjaljetine, pljačke stoke i stalne pohare, otmice i silovanjadjevojaka i žena, ucjene i učestala ubistva na imanjima iputevima. Jedna od prisilnih mjera koja je naseljenike istarosjedioce – Crnogorce i Srbe - primoravala na iseljavanjebila je obaveza da daju agama i begovima, u vidu haka,četvrtinu ukupnih prihoda od ljetine. U uslovima potpunenesigurnosti rada na imanjima gdje su stalno napadani iubijani, naročito u zaseocima i rubnim prostorima sela,naseljenici su bježali, ostavljajući kuće i imovinu. 9 Stalnimnoćnim napadima arbanaškog bašibozuka, organizovanogza razaranje naseljeničkih kuća, stvarani su nepodnošljiviuslovi življenja: pljačkanje pokućstva i poljoprivrednih alata,preoravanje placeva, rušenje grobalja, sječa voćnjaka izatrpavanje bunara, dakle, zatiranje svih naseljeničkihprostora. 10Tokom 1942. naseljenička sela Gornjeg Pomoravlja i Nerodimljauspijevala su koliko toliko da organizuju samoodbranu.Međutim, 1943. godine, zbog stalnih oružanihnapada, naseljenici iz tih sela sklanjaju se u prostorimacentralnog dijela Kosova i ka Uroševcu. Nekoliko homo-9 Up. AVII, Beograd, NDA, 40-1-66 i 48-8-69.10 Up. isto, k. 43, br. 304-310.

Đorđe Borozan 359genih srpskih starosjedjelačkih sela u tim dijelovima zemljeprihvatili su prognanike iz Drenice i Metohije. Srbi mještaniu selima Kosova podnosili su gotovo ista zlodjela kao inaseljenici, iako su, bar u početku, bili znatno manje naudaru, jer su ih age i begovi smatrali čifčijama.Sve do kapitulacije Italije proces se nasilnog odstranjivanjacrnogorskog i srpskog stanovništva, prvenstveno naseljenika,ostvarivao intenzitetom koji se s vremena na vrijemepojačavao i stišavao. Zatvori u Gnjilanama, Peći, Prištini,Prizrenu, Uroševcu i drugima mjestima širom Kosova i Metohijestalno su punjeni političkim prestupnicima i licima zakoje se smatralo da pripadaju narodnooslobodilačkom pokretu(NOP). Iz tih zatvora, u kojima su mnogi stradali,transportovani su posebni kontingenti za koncentracionelogore u Albaniji (Porto Romano kod Drača, Preza kodTirane i Puka kod Skadra), dijelom i u Italiji (talijanski logorina Siciliji). 11Za svo vrijeme italijanske okupacije, od 7. aprila 1939. do8. septembra 1943. godine, većina albanske i kosovskenacionalističke političke elite davala je prednost njemačkommodelu Albanije kao nacionalne države. Tokom rata, na tojosnovi, trajala su stalna idejna i politička previranja izmeđuitalijanskih i njemačkih civilnih i vojnih vlasti, utičući naraslojavanje unutar albanskog nacionalističkog pokreta:komunisti, monarhisti i nacionalisti. S tim u vezi instruktorCentralnog komiteta (CK) Komunističke partije Jugoslavije(KPJ) pri CK Komunističke partije Albanije Miladin Popoviću izvještaju krajem decembra 1941. napominje da "međunacionalistima postoje razna strujanja: engleska, njemačka,italijanska, republikanska, zogistička i nacionalistička". Kao11 Up. V. Dedijer - A. Miletić, n.d., 289-292, 511-513 i 780-784.

360Albanci u Jugoslavijiposebnu apostrofira “iredentističku struju” koju predstavljaKosovski komitet čije je rukovodstvo iz Tirane poslano uKosovsku Mitrovicu i Prištinu da "poslodavce iz Rima iBerlina" stalno podsjeća na teritorijalno preuređenje Albanijeu granicama nekadašnjih turskih vilajeta. 12Vladu Šefketa Vrlacija, nesposobnu da udovolji zahtjevimaitalijanske okupacione uprave, od decembra 1941. zamijenilaje vlada Mustafe Kruje, kojemu je 19. februara 1942.bilo dopušteno da pod krovom Kraljevske akademije uRimu izrazi zahvalnost Hitleru i Musoliniju što nalaze razumijevanjaza Albance i Albaniju u novom evropskomporetku i stvaraju uslove za etničku Albaniju u naznačenimokvirima. 13 Uticaj ove marionetske vlade na albansko stanovništvou italijanskoj okupacionoj zoni bio je tako snažanda se većina priklonila rerpesivnom držanju prema crnogorskom,jevrejskom, srpskom i drugom nealbanskom stanovništvu.Kao posledica takvog stanja uslijedili su pojačanipogromi, teror i ubistva te egzodus naseljenika i starosjedioca.14 U izvještajima Oblasnog komiteta KPJ za Kosovoi Metohiju konstatuje se:Okupator je u poslednje vrijeme preuzeo masovnu internacijuslovenskog elementa i sve veća šovinistička mržnja hvata mahau gotovo svim slojevima šiptarskog stanovništva. 15Naspram snažne i vrlo uticajne propagande dobro plaćenihemisara Mustafe Kruje, apeli, direktive i proglasi Oblasnogkomiteta nijesu imali nikakvog uspjeha. Na parolu "Bratstvo12 Prema: Dokumenti centralnih organa KPJ. NOR i revolucija 1941-1945,knj. 2, Beograd, dok. 83, str. 304.13 Više o tome u: Đ. Borozan, n.d., 316-321.14 Up. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda,tom I, knj. 19, Beograd, 1969, dok. 10, str. 59 i 61.15 Isto, dok. br. 11, str. 68.

Đorđe Borozan 361i jedinstvo naroda Kosova i Metohije", organizatori antislovenskekampanje odgovarali su upozorenjem: "Našikomunisti Šiptari prodadoše Kosovo Srbima." 16Posjeta Mustafe Kruje Kosovu i Metohiji krajem juna 1942.i, tim povodom, dana naredba da sve Srbe starosjedioceproglase naseljenicima, značila je i njihovo protjerivanje uSrbiju ili upućivanje u koncentracione logore. Poruka,okupljenim Albancima na zboru u Prištini:Znajte da smo Kosovo izvojevali zahvaljujući našem ujedinjenjusa fašističkom Italijom, preko krune zajedničkog kralja ikrvlju vojnika Osovine, te da ćemo i dalje moći da ga održimouz njihovu pomoć,značila je, pak, poziv na još jači teror, pljačke i ubistvacrnogorskog i srpskog stanovništva ne samo u italijanskojnego i u bugarskoj i njemačkoj okupacionoj zoni. Neprekidnimupadima, praćenima masakrima u selima (Dobrotin,Grbole, Pojatište, Pomezatin, Popadić, Retkocer,Štimlje, Ugljare, Vrelo itd.), održavano je stanje stalnihzbjegova u gradove (Peć, Priština, Prizren i Uroševac),odakle su se po planu organizovali razni oblici deportacije.4.Stradanja i progoni naseljenika i Srba mještana u njemačkojokupacionoj zoni Kosovskomitrovačkog okruga u sastavuupravnog područja Srbije nijesu prestala za sve vrijemeokupacije. Na teren tog okruga u vrijeme italijanskeinvazije stiglo je 60 Albanaca iz Albanije, uglavnom članovaKosovskog komiteta, u svojstvu kulturnih i političkih emisaraza priključenje tog područja Velikoj Albaniji. Povezani16 Isto, dok. br. 19, str. 112.

362Albanci u Jugoslavijisa grupom istomišljenika sa tog područja, koje je predvodioFerat beg Draga, nazivan Henlajnom etničkih Albanaca saKosova, oni u julu 1941. u Kosovskoj Mitrovici formirajuNacionalni savez Arbanasa (Lidhja poppulore Shqiptare) iprotežiraju širenje Albanije u pravcu Niša i Novog Pazara tedijelova Crne Gore i Makedonije, neobuhvaćenih granicamaprotektorata. Nacionalni savez Arbanasa izdao jeproglas kojim naređuje svim naseljenicima da napuste svojasela, a tek formiranu Arbanašku žandarmeriju sa 800 ljudi,pod komandom Bajazita Boljetinija, koristi za otvorenenapade na sela: kupi oružje i vrši pretrese, prijeti i zavoditorturu, čime su bili stvoreni uslovi za egzodus naseljenika istarosjedilaca. Nakon donošenja Uredbe o ustrojstvu Srpskedržavne straže od 6. februara 1942. Arbanaška je žandarmerijapreimenovana u Srpsku državnu stražu sastavljenuod Arbanasa i sa zanemarnim brojem Srba. Naseljenicima iSrbima mještanima oduzimana je zemlja dobijena agrarnomreformom i stavljano do znanja da će teritorija ovogokruga uskoro biti priključena Velikoj Albaniji. Tokom1941. zabilježeno je 68 napada na srpska sela sa masovnimnasiljem i ubistvima, paljevinama i pljačkama, otimanjempokućstva, poljoprivrednih alata i stoke. Spaljeno je 856kuća naseljenika i Srba mještana iz okoline KosovskeMitrovice i Vučitrna koji su potražili spas bježeći kaJablanici, Kraljevu, Kosanici i Raškoj.U nešto povoljnijim uslovima s proljeća 1942. na svojaimanja vratio se manji broj Srba mještana, dok naseljenicimapovratak nije bio dozvoljen. Ovim progonima istradanjem stanovništva bio je zahvaćen Ibarski Kolašin –prostor u dolini Ibra od Kosovske Mitrovice do Ribarićagdje je u 51 selu živjelo više od 10.000 Srba mještana.Kako je ovaj prostor od aprila 1942. bio priključen njemač-

Đorđe Borozan 363koj okupacionoj zoni, gdje je mjesno srpsko stanovništvoodbilo da izvrši obavezu davanja četvrtine prihoda sazemlje agama i begovima, stanovništvo je i zbog toga biloizloženo svim oblicima progona, terora i zlostavljanja,poput onih u Drenici i Metohiji. Napadnuti iz više pravaca22. i 24. septembra 1941. godine od strane “neregularniharbanaških snaga" i područnih muslimana, stanovnici selaIbarskog Kolašina i pored organizovanog otpora bili suprisiljeni da potraže spas bježeći na planinu Rogoznu i naprostor Raške. U ovom napadu ubijeno je oko 150 lica,spaljena su 22 sela, a izbjeglo je više od 8000 Srba. 17Povratnike, koji su se s proljeća 1942. vratili na svojaognjišta, njemačke okupacione vlasti aprila 1942. priključujuVelikoj Albaniji, predajući time Drenički srez satamošnjim Srbima italijanskoj okupacionoj upravi. Tokomčitave 1942. i 1943. godine srpska sela u Ibarskom Kolašinustalno su izložena napadima albanskih terorističkih grupa.Iako nema preciznih podataka o broju raseljenih Crnogoracai Srba sa Kosova i Metohije u unutrašnjost Srbije,oni sadržani u informacijama Komesarijata za izbjeglice ipreseljenike u Beogradu s početka 1942. pokazuju da je uprostoru Raške sa okolinom bilo oko 40.000 Srba izbjeglica,u okolini Kuršumlije (Kosanice) i Lebana (Jablanice) po10.000, tako da ukupna brojka iznosi 60.000 izbjeglica. 1817 Up. D. Jovanović, Stradanje Ibarskog Kolašina, Lider, Priština, 20.oktobar 1991, 33-35.18 Up. S. Avramov, Genocid u Jugoslaviji u svetlosti međunarodnog prava,Beograd, 1992, 134-135.Precizniji podaci o broju izbjeglica u predjelu Raške iz aprila 1942. pokazujuda se na tom prostoru zadržalo 27.600 izbjeglica, i to: sa teritorijeKosovskog okruga 22.900, sa italijanskog okupacionog područja 4200, asa bugarskog 500 lica, što ukupno čini da je iz Kosovskog okruga izbjeglooko 6000 naseljenika (up. AVII, Beograd, NDA, 40-1-13 i 43-14-1-4).

364Albanci u JugoslavijiUpornim osporavanjem pomenute uredbe, albanski prvaciMitrovačkog okruga uvjeravali su njemačkog krajskomandantao neophodnosti pomoći Vermahta u stvaranju Albanijeu etničkim granicama. Mada su neke ideje i planoviFranca Nojhauzena o umanjenju teritorije Srbije za računtakve Albanije odgovarali rukovodstvu Albanskog narodnogsaveza, takve namjere ovog specijalnog opunomoćenikaiz Uprave za privredno ratovanje ipak su značile samotaktiziranje u suzbijanju prepoznatljivog nastojanja Italijeda koristeći ovo albansko nezadovoljstvo pomakne granicusa određene demarkacione linije od 22. aprila 1941.godine. 195.U uslovima njemačke reokupacione uprave nad protektoratomVelika Albanija od polovine septembra 1943. odnosprema albanskim masama ni u čemu se nije promijenio, osimšto je novi okupator posebno naglašavao ulogu oslobodioca.Za političko raslojavanje nacionalista, razvrstanih u Albanskinarodni savez, Balli kombetar i Legalitet, od posebnogznačaja bilo je formiranje Druge Prizrenske lige na skupštiniu Prizrenu (od 17. do 19. septembra 1943. godine) i njenodjelovanje u skladu sa ciljevima Albanske lige iz 1878.godine. 20 Skupština je proklamovala ujedinjenje Kosova iMetohije te Debra, Gusinja, Plava, Struge, Ulcinja i Tuzijasa Albanijom te izrazila želju da joj se priključi i Kosovskomitravačkiokrug.19 Up. Đ. Borozan, n.d., 336-337.20 Up. T. Zaimi, Lidhje e II e Prizrenit, Bruksel, 1965, 34-39, i Đ. Borozan,n.d., 360-361.

Đorđe Borozan 365Svaki pokušaj otpora ili ubistva albanskog policajca koristise za masovni šovinistički obračun sa Crnogorcima i Srbima.Tako su na ulicama Uroševca i u susjednom selu Nikodimupolovinom septembra 1943. ubijena 43 Crnogorca i Srbina.21 U Peći i okolnim selima tokom septembra i novembra1943. ubijeno je, pak, 130 Crnogoraca i Srba, a u seluBrestoviku Albanci su 13. oktobra iste godine strijeljali 19lica. 22 Sredinom oktobra 1943. kod sela Rakoša ubijeno jejoš 63 osoba.Formiranjem tzv. Kosovskog puka (Regiment Kosova) uKosovskoj Mitrovici novembra 1943. godine, kojega sučinili oko 800 Arbanasa, stvoreni su uslovi za masovnastradanja. Taj puk je krenuo iz Kosovske Mitrovice 3.decembra i u maršu ka Peći otrovao u logoru u Đurakovcu34 čovjeka, a prilikom pretresa crnogorskih i srpskih kuća uPeći između 5. i 7. decembra 1943. ta je kaznena ekspedicijaostavila za sobom 69 leševa ubijenih oko grada i ususjednim selima. 23 Na svaki pokušaj otpora odgovaralo serepresalijama. U selima oko Istoka, po Kosovu i GronjemPomoravlju te u Podrimlju sve češći su slučajevi ubijanjaSrba mještana. U napadima između 9. septembra i 31. decembra1943. ubijeno je 21 lice u selima Ibarskog Kolašina.Napadači su tokom ovog napada pljačkali imovinu, spalili35 sela i zarobili više lica te natjerali u izbjeglištvo više od8000 stanovnika. 24 Prikupljeni u izbjegličkim centrima poKosovu, naseljenici su bili prinuđeni da traže pasoše za21 Up. B. Božović - M. Vavić, Surova vremena na Kosovu i Metohiji,Beograd, 1991, 382 i 393.22 Up. V. Dedijer - A. Miletić, n.d., 547 i 792-795.23 Up. AVII, Beograd, NDA, 40-4-69, te V. Dedijer - A. Miletić, n.d., 399,i Đ. Borozan, n.d., 353.24 Up. B. Božović - M. Vavić, n.d., 388-389.

366Albanci u Jugoslavijiiseljavanje koje su lako dobijali, tako da je od oktobra1943. do kraja aprila 1944. godine, sa manjim prekidima,vršen transport izbjeglica. Naime, tek kada je 11. aprila1944. iz Beograda upućen telegram centrali Rajha u Berlinuu kojemu se napominje da treba sve Srbe sa Kosova raseliti,ali je "Srbija već puna i nije sigurna da će ih moći primiti",te da o tom postupku mora brinuti “Biro za rad VelikogRajha”, njemački opunomoćenik za jugoistok Herman(Hermann) Nojbaher zatražio je 25. aprila 1944. odnjemačkog konzula u Tirani podatke o iseljavanju Srba ikada je saznao da se prijavilo za iseljenje još 30.000 licaupozorio je albansku vladu da obustavi anarhiju jerNjemačka ne može više tolerisati tako masovno iseljavanje.U svojim je memoarima zapisao da je savjetovao tu vladu"da učini kraj proganjanju Srba." 25Žitelji izbjegličkih sela sa dobijenim pasošima za iseljenjeočekivali su transport na željezničkim stanicama u Lipljanu,Kosovu Polju, Obiliću, Peći i Uroševcu nekad i po više mjeseci,pritom stalno maltretirani i pljačkani. Poslednji takavtransport od 22 vagona sa 75 porodica i 420 lica stigao je5. avgusta 1944. iz Uroševca u Kosovsku Mitrovicu, gdje jezadržan zbog presijecanja ibarske željezničke pruge tokomborbi NOP-a sa njemačkim snagama. Transport je, nakonpopravljanja pruge, stigao u Ravni Gaj kod Knića 21. avgusta1944. godine, odakle su poslije zadržavanja izbjeglicerazmještene po Srbiji. 26 Procjenjuje se da je od ukupne masenaseljenika na Kosovu i Metohiji ostalo njih oko 20.000.25 H. Neubacher, Sonderauftrag Sudost 1940-1945, Göttingen, 1956,odn. Specijalna misija na Jugoistoku 1940 –1945. Izvještaj letećegdiplomate, prevod, u: Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u narodaJugoslavije, tom XII, knj. 1, Beograd, dok 125, str. 108-109.26 Up. S. D. Milošević, n.d., 56.

6.Đorđe Borozan 367Poslije oktobra i novembra 1944. godine, kada se grupanjemačkih armija E povlačila preko Makedonije, Kosova iIbarskom dolinom ka Sandžaku i BiH, kojoj su kao pobočnapomoć služili vojno organizovani i mobilisani Albanci (njihviše od 10.000) od strane Komiteta Druge prizrenske lige,sav prostor na kojemu je tokom rata funkcionisala albanskavlast, a naročito naseljenički krajevi, bio je pretvoren uzgarište i pustoš. Snage jugoslovenskog NOP-a ušle su ioslobodile tokom novembra 1944. godine Podujevo (4.),Đakovicu (9.), Gnjilane (16.), Peć i Uroševac (17.), Prizren(18.), Prištinu (19.), Vučitrn (20.), Kosovsku Mitrovicu (22.)i Zvečan (23. novembra 1944. godine). Prvaci Drugeprizrenske lige, predvođeni Daferom Devom, povukli su sesa njemačkim snagama, a vulnetarske formacije pritajenosu se sklonile u svoja matična sela. Dalje organizovanje otporapreuzeli su preostali djelovi rukovodstva Albanskognarodnog saveza i Kosovskog komiteta, ostaci divizijeSkenderbeg i Kosovskog puka. Napadom na oslobođeniUroševac 2. decembra i zauzimanjem Gnjilana 23. decembra1944. nagovijestili su pobunu širokih razmjera i onaje otpočela 23. januara 1945. u Drenici, bajgorskoj Šalji iTrsteniku, selu u predjelu planine Čičavice. 27Angažovanjem snaga Jugoslovenske narodne armije (oko50.000 boraca) slomljen je otpor pobunjenika i spriječenasecesija Kosova i Metohije od Jugoslavije. Zavođenje vojneuprave 8. februara 1945. godine, prve u tek oslobođenomdijelu zemlje, pokazalo je da Albanci ni drugu Jugoslavijune smatraju svojom državom i da su spremni boriti se pro-27 Više o tome u: Đ. Borozan, Secesionistička pobuna na Kosovu i Metohiji1944-1945, Istorija XX veka, Beograd, 1995, 62-75

368Albanci u Jugoslavijitiv nje u svakoj pogodnoj prilici. Na kraju ove sumorneratne hronike čini se potrebnim podsjetiti da je OdlukaNacionalnog komiteta Jugoslavije o nevraćanju naseljenikakoji su tokom rata napustili Kosovo i Metohiju od 6. marta1945. bila prva faktička pobjeda albanskog nacionalističkošovinističkogpokreta.Nema dovoljno pouzdanih podataka na osnovu kojih semože precizno utvrditi broj naseljenika i Srba mještana kojisu od 1941. do 1944. napustili Kosovo i Metohiju. Stogašto je jedan broj izbjeglica iz Kosovskog okruga, uključujućiIbarski Kolašin i Malo Kosovo, bio u prilici da se više putaprivremeno vraća na imanja, njihov izbjeglički status teškoje utvrditi. Procjene se uglavnom kreću da se tokom ratnogperioda, pod raznim uslovima, iselilo i raselilo između40.000 do 100.000 lica. Međutim, ako se zna da ukupnabrojka naseljenika nije prelazila 65.000 lica i da se na tajbroj može dodati oko 5000 raznih činovnika, prosvjetnihradnika, žandarma i drugih lica angažovanih u administraciji,to ukupni zbir ne bi mogao preći više od 70.000 naseljenika.Čini se da bi preciznije bilo reći da je tokom ratnihgodina sa Kosova i Metohije odstranjeno najmanje 50.000naseljenika i oko 20.000 Srba mještana. 28 Tokom godinaokupacije poginulo je i nestalo u raznim okolnostima neštoviše od 11.000 Crnogoraca i Srba sa Kosova i Metohije.Na napuštena naseljenička imanja i u kuće tokom godinaokupacije useljavale su se albanske porodice iz bliže i daljeokoline, a zatim i iz Albanije. 29 Procjenjuje se da je tokomratnih godina iz Albanije i drugih prostora na Kosovo i Me-28 Up. B. Božović - M. Vavić, n.d., 398-399, S. Avramov, n.d., 219, i S. D.Milošević, n.d., 56.29 Up. AVII, Beograd, NDA, 43a-301.

Đorđe Borozan 369tohiju doseljeno više od 70.000 Albanaca. Taj se broj nemože smatrati pouzdanim pa ni konačnim zbog nepoznavanjaalbanskih arhivskih fondova građe nedostupnih istraživačimaiz Jugoslavije.ZusammenfassungDer Gebrauch und der Miβrauch der albanischen ethnichen Population inJugoslawien im Laufe der Jahre der italienischen und deutschen Okkupationim Zweiten Weltkrieg hat entbloβt und bis zum Paroxyzmus dieAntagonismen zwischen den Albanesen auf einer und den Serben und denMontenegrinern auf anderer Seite gefuhrt. Das Unakzeptieren des jugoslawischenStaates und das Nichtversohnung mit den Minderheitsrechten hatdie Albanesen zu einem "fremden Korper" im politischen Organismus desStaates gemacht, der, im Eintracht mit den Prinzipien proklamirenden mitdem Versajer Frieden und der Satzung der Gesellschaft der Volker aus denJahren 1919-1920, ein "Staat der Versohnung", der Einheit und derGemeinsamkeit zu sein strebte. Seit der Zeit faschistisch-nazistischerRevision der nazistischer Revsion der Landkarte Europas und der Welt, diemit dem Munchner Einverstandnis aus dem Jahre 1938 beginnt, existiertder Separatismus der Albanesen im Konigreich Jugoslawien, der von denitalienischen und deutschen politischen Kreisen protegiert wurde. Mit derOkkupation Jugoslawiens vom April 1941 und mit dem , mit den Okkupationsregierungen,gemachten Zustand wurden die Albaner inJugoslawien, besonders diese, die sich im Inneren der "Grenzen" desitalienischalbanischen Protektorates Groβe Albanien befanden, die Stobfaustdes albanischen Nationalismus und Chauvinismus und die Akteurendes Terrors, der Gewalttatigkeit, der Morde, des Raubs des Vermogens undder Vertreibung der Ansiedler, der Serben und Montenegriner und derUreinwohner. Die tragische Bilanz von diesem Exodus mit dem Ziel der"Verteidigung von Kosovo" und des Schaffens "ethnischer Albanien"machten uber 11.000 Opfer, um 50.000 gewaltsam ausgewandertenAnsiedler und 20.000 Uhreinwohner, und dem gegenuber uber 70.000Einwanderer aus Albanien und anderen Gebieten, womit das demographischeund ethnische Bild des jugoslawischen Territoriums wesentlichgeandert wurde, das vom April 1941 bis zum Ende November 1944 in derAnordnung des faschistischen Protektorates Groβe Albanien war.