linqvistik tipologiyada tipoloji modifikasiya problemi - Azərbaycan ...

1Azərbaycan Milli KitabxanasıAZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASINƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUAYTƏN HACIYEVALİNQVİSTİK TİPOLOGİYADATİPOLOJİ MODİFİKASİYAPROBLEMİBAKI - 2008

3Azərbaycan Milli KitabxanasıG İ R İ ŞDil sisteminin yekcins tipololoji mahiyyət kəsb edənelement və mexanizmlər toplusu olmaması fikri müasirlinqvistik tipologiya təliminin banisi hesab edilən V. Humboldtunaraşdırmaları dövründən etibarən, demək olar ki,yekdilliklə qəbul edilmiş və müəyyən mənada, doqmastatusu qazanmış mülahizə hesab edilir 1 . Lakin bu(politipoloji) sistemi təşkil edən komponentlərin tipolojitəbiəti, onların (həmin komponentlərin) qarşılıqlı münasibəti,fərqli (tipoloji) mahiyyətli elementlərin birgəmövcudluğununəldə edilməsi naminə yaranan «konsensusproqramlar», bu qəbildən fəqliliyə malik komponentlərinpolitipolojilik şəraitində sərgilədikləri «davranış»mexanizmi və onun sistem tərəfindən təyinlənən limiti,habelə həmin fərqli tipoloji təbiətli element vəmexanizmlərin formalaşdırdığı sistemin struktur özəyindəkitipoloji təmayüllərin «qüvvələr nisbəti» məsələsikimi bir çox problemlər linqvistik düşüncə tarixində önəmlixidmətlərə imza atmış ən müxtəlif tipologiyanəzəriyyələrinin, bir növ, (belə demək mümkünsə) «Axillesdabanı» hesab edilir. Belə ki, linqvistik tipologiyada, hətta,bu təlimin özəyini, bir növ, meydanagəlmə səbəbini təşkiledən «dil tipi» anlayışının özünün nələri ehtiva etməsi, nəkimi kriterilərə əsaslanan bölgüdən çıxış edilərək hansıkəmiyyət və özəlliklərə malik olması kimi məsələlərin belədəqiq həll qazanmamış olması ardı – ardına silsiləproblemlərin ortaya çıxmasına təkan verməyə bilməzdi.1 бах: Морфологическая типология и проблема классификации языков(сбор.стат.). М.-Л., 1965; Лингвистическая типология и восточные языки.Материалы совещания. М., 1965; Понятие агглютинации и агглютинативноготипа языков. Тезисы докладов. Л., 1961; Понятие агглютинациии агглютинативного типа языков. Тезисы докладов. Л., 1961. вя с.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 4Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrinin tarixindən bəlliolduğu kimi, ən mütəlif dövrlərdə morfoloji təsnifatkriteriləri ilə bağlı sərgilənən və linqvistik konsepsiyamüxtəlifliyindən qaynaqlanan fərdi yaradıcı münasbət diltiplərinin bölgüsünün iki 1 , üç 2 , dörd 3 , beş 4 , səkkiz, vəhətta, iyirmi bir 5 (?! – A.H.) tipin fərqləndirilməsinəçatmasına yol açmışdır. Sössüz ki, belə fikir müxtəlifliyi vəən əsası, ortaq məxrəcin əldə edilməsi yönündə ümuminəzəri platformun hazırlanması cəhdlərinin, demək olar ki,qeyri – mövcudluğu bu kimi problematik məsələlərtoplusunda konsensusun əldə edilməsinə yardımçı olabilməzdi.Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrinin ikiyüzillik inkişaftarixinin ən ötəri təhlili belə bu təlimin cəmiyyət həyatındadilə, onun (dilin) təbiət və mahiyyətinə, habelə, ictimaispesifikasına və təfəkkürlə yaratdığı təbii vəhdətinəmünasibətin dəyişməsi ilə sıx bağlı olduğuna şübhə yeriqoymur. Başqa sözlə, ictimai hadisə olan dilə (sözünüetdiyimiz qəbildən) münasibətin və bir ictimai elm kimidilçiliyə maraq səviyyəsinin göstəricilərindəki istənilənxarakterli dəyişikliklər linqvistik tipologiya1Шлеэел гардашларынын илкин тясифат дяйярляндирмясиндя олдуьу кими, бах:Ахундов А.А. Цмуми дилчилик. Дилчилийин тарихи, нязяриййяси вя методлары.Б,, 1979.2мяс: А.Шлейхер тяснифатында (бах: йеня орда, с.26); Ч. Базелин дяйярляндирмяляриндя(бах: Базелл Ч.Е. Лингвистическая типология / Принциптипологического анализа языков различного строя. М., 1972, с.15-30) вяс. тящлиллядя олдуьу кими.3 фон Гумбольдт Вильгельм. О различии строения человеческих языкови его влиянии на духовное развитие человечества / Избранные труды поязыкознанию М., 1984.4 бах: Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языкознание. Общий курс /Ф.Ф.Фортунатов. Избранные труды. Том 1, М., 1956, Скаличка В. Квопросу о типологии // Вопросы языкознания, 1966, №4; с. 22 – 30. вя с.5 Гурбанов А. Цмуми дилчилик. I щисся. Б., 1989, с.430.

5Azərbaycan Milli Kitabxanasınəzəriyyələrinin ideya platformunda təsirsiz ötüşə bilməzdi.Belə ki, romantizm ruhunun ictimai-fəlsəfi görüşlərə hakimkəsildiyi, pozitivist yanaşmanın aparıcı dünyagörüşü kimiqəbul edildiyi dönəmlərdə dillərin struktur quruluşununtəxminən müvafiq prizmadan dəyərləndirilməsi tamamiləanlaşılan idi. Bu mənada, xalqın dilinin «xalqının ruhu» iləözləşdirilməsi, 1 dil tiplərinin isə, öz növbəsində, xalqıntəfəkkür tərzi və dünyagörüşü kontekstindədəyərləndirilməsi məlum ideya fəlsəfi cərəyanların spesifiktəfsirinin davamı kimi səciyyələndirilə bilər. Sözügedənfəlsəfi cərəyanların təbiət və həyat hadisələrininin, bir növ,idealizasiyası meylləri dil tiplərinin təhlili prosesində eynistandartların tətbiqini qaçınılmaz etmişdir. Belə ki,romantik – tipoloqların (linqvistik tipologiyanın banilərisayılan Fridrix və Avqust – Vilhelm Şlegel qardaşlarının)flektiv dilləri ideallaşdıraraq ən yüksək təfəkkür tərzinininikası olmasını iddia etməsində, habelə, bu dillərdəonların «ideallığına» xələl gətirən iltisaqi dil elementlərininmövcudluğunu gözardı etməsində, 2 bir növ, sözügedən süniidealizasiya tendensiyasının təsir izlərinin mövcudluğunuinkar etmək mümkün deyil.Darvinizm ideyalarının ictimai – fəlsəfi fikrə, deməkolar ki, hakim kəsildiyi bir dövrdə dil tiplərinin təbiətvarlıqlarının iyerarxiyasına uyğun şəkildə (kristallara –təcridi quruluşlu dillər, bitkilərə – aqlütinativ quruluşludillər, heyvan orqanizminə – flektiv quruluşlu dillər uyğuntutulurdu) nəhayətli təkamül sxeminə müvafiq (yəni, ən son1 фон Гумбольдт Вильгельм. О различии строения человеческих языкови его влиянии на духовное развитие человечества / Избранные труды поязыкознанию М., 1984.2 Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грамматическогостроения слова / Морфологическая типология и проблемаклассификации языков. М.- Л., 1965, стр. 84-85.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 6təkamül pilləsi qismində flektivlik nəzərdən keçirilirdi)inkişafda olması fikrinin yeni tipoloji təlimin əsasını təşkiletməsi heç də təəccüblü deyildi. 1 A.Şleyxerin adı ilə bağlıolan bu «naturalistik tipologiya» təliminin sonralarN.Y.Marrın və ardıcıllarının təklif etdikləri yeni tipolojitəkamül konsepsiyasına 2 əsasən «sosial relslərəoturdulması», müəyyən mənada, həmin dövrə, yəni XXəsrin əvvəllərinə xas olan inqilabi – sosialistik ideyaplatformuna müvafiq yanaşma hesab edilə bilər.Yuxarıda qeyd olunan tipoloji nəzəriyyənin və eləcə dətəqdim edilən monoqrafiya çərçivəsində araşdırmaya cəlbolunan bir qisim digər tipoloji konsepsiya və araşdırmalarınideya-nəzəri köklərinin onların (həmin konsepsiyaların vəbu konsepsiyaların daşıyıcısı olan əsərlərin) meydanagəldiyi dövrün sosial-siyasi konteksti fonununda təhlililinqvistik tipologiyanın bəzi hallarda (belə deməkmümkünsə) siyasi konyuktur maraqlardan çıxış etdiyi və yaən azından, dövrün ideya – fəlsəfi tendensiyalarının cidditəsirinə qaldığı təəssüratını oyadır.Dil tiplərinin sərbəst birgəmövcudluğu mülahizəsiniortaya atan və əslində, nümayəndələrinin bir çox təhlillərində«dil tipi» bölgüsünü və bu bölgüyə müvafiq qarşılaşdırmanıməqbul hesab etməyən «funksionalist tipologiya»nın3 təxminən XX əsrin ortalarından aparıcı ideya –1 Ахундов А.А. Цмуми дилчилик. Дилчилийин тарихи, нязяриййяси вя методлары.Б,, 1979; с. 26.2 бах: Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранныеотрывки из работ акад. Н.Я.Марра) Л., 1933; Марр Н.Я. Яфетическаятеория. Программа общего курса учения о языке. Б., 1927; МещаниновИ.И. Новое учение о языке. Стадиальная типология. Л.,1936, МещаниновИ.И. Новое учение о языке на современном этапе развития. Л., 1948. вя с.3 бах: Скаличка В. О современном состоянии типологии. / Новое влингвистике. Выпуск III. М., 1963; Скаличка В. К вопросу о типологии// Вопросы языкознания, 1966, №4; Даниленко В.М. Лингвистическая

7Azərbaycan Milli Kitabxanasıfəlsəfi platformlardan birinə çevrilmiş liberalizmindəntəsirləndiyinə şübhə doğumur. İrəlidə daha təfsilatlı şəkildəizləyəcəyimiz kimi, istər sözügedən həmin cərəyannümayəndələrinin, istərsə də digər tipoloji nəzəriyyəmüəlliflərinin təkamül ideyalarını prinsip etibarı ilə ziyanlanmasınınsəbəb və şəraiti ilə, ən əsası isə, arqumentasiyasıilə tanışlıq bu yanaşmanın siyasi korrektliyə (bəzənifrata varan həddə olan) meyllilikdən başqa bir şeyolmadığını ortaya qoyur.Göründüyü kimi, «dil tipi» anlayışına və (dil sistemindətipoloji modifikasiyaların rüşeym formasında kodlaşdırılmasınıtəmin edən) struktur təkamül ideyasına beləfərqli münasibətin hökm sürdüyü şəraitdə birmənalıyekdilliyi ilə seçilə bilən təhlil həllərinin təklif edilməsinigözləmək sadəlöhvlük olardı. Bununla belə, onu daxüsusilə qeyd etmək vacibdir ki, həmin ideya plürializmison nəticədə linqvistik tipologiya təliminin müasirsəviyyəyə yüksəlməsində, və ən əsası, tədqiqatımızınobyekti baxımından önəm kəsb edən politipologizmşəraitinin meydana gətirən altyapı və (müxtəlifcinsli:dildaxili və dilxarici) faktorların araşdırılması işindəmüstəsna əhəmiyyət kəsb edən fikir və mülahizələrin ortayaçıxmasına səbəb olmuşdur.Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrindəki problemlərinalt qatını təşkil edən və həmin problemlərin ortaya çıxmaхарактерологияв концепции В.Матезиуса // Вопросы языкознания,1986, № 4, стр. 120-128; Реформатский А.А. Теория языка. Типологическая(морфологическая) классификация языков. http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtml ; Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания/ Исследования по структурной типологии М., 1963; MilewskiT. Introduction to the study of language, The Hague, Paris: Warzawa PWNpolish Scientific Publishers, 1973; Характерология. http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/118/449.htm вя с.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 8sını, demək olar ki, şərtləndirən bir çox suallar «düyün»ümövcuddur. Həmin sualları (spektr yaxınlığına) əsasəntəxminən aşağıdakı istiqamətlər üzrə qruplaşdırmaqmümkündür.1) «Linqvistik tipologiya» təlimi nəyi ehtiva edir vəonun tədqiqat sahəsinin əhatə dairəsi və limiti nədir? Beləki, (irəlidə daha təfsilatlı şəkildə izləyəcəyimiz kimi)linqvistik tipologiyanın, sadəcə, morfoloji klassifikasiyanıvə ya (təsnifatlandırma mexanizmini ehtiva edən) xüsusitədqiqat metodunu əhatə etdiyini önə sürən araşdırmalarlayanaşı, onun (linqvistik tipologiyanın) daha geniş spektrliməsələlərin çözümünü təklif edən təlim olduğunu önə sürəndəyərləndirmələr də mövcuddur. 1Digər tərəfdən dil sisteminin tipoloji kimliyinin təsbitizamanı onun (sistemin) yalnız «bu gün»ündən çıxış etməyiməqbul hesab edən araşdırmalarla 2 yanaşı, sistemin müasirtipoloji xarakteristikanın şəkillənməsində onun«dünən»inin də önəmli rol oynaması fikrində israrlı olantədqiqatlar da yox deyildi. 3 Bu antinomik yanaşmalarda1 бах: Рождественский Ю.В. Тезисы о природе понятии лингвистическойтипологии / Лингвистическая типология и восточные языки.Материалы совещания. М., 1965; Колшанский Г.В.Универсальная ичастная типология языка / Лингвистическая типология. М., 1985; Рона-Таш А.О комплесивности типологических методов / Лингвистическаятипология и восточные языки. Материалы совещания. М., 1965; МечковскаяН.Б. Общее языкознание. Структурная и социальная типологияязыков. М., 2003; Городецкий Б.Ю. Основы концептуального аппараталингвистической типологии. / Лингвистическая типология. М., 1985 вя с.2 мяс: Вардуль И.Ф. О предмете и задачах типологии / Лингвистическаятипология. М., 1985 вя с.3 мяс: Гухман М.М. Историческая типология и проблема диахроническихконстант. М., 1981; Гухман М.М. О содержании и задачахтипологических исследований / Лингвистическая типология и восточныеязыки. Материалы совещания. М., 1965; Гухман М.М О предметеисторической типологии / Лингвистическая типология. М., 1985;

9Azərbaycan Milli Kitabxanasıdilemma «favorit»inin hansı təhlil həlli olduğunu təsbitetmək üçün bu problemlər silsiləsinin alt qatına nüfuzedilməlidir.2) «Dil tipi» anlayışı nəyi ehtiva edir, hansı kriterilərtoplusu (və həmin kriterilər hansı kontekstdə götürüldükdə)bu anlayışın təsbiti mümkündür?Bu qrup problemlər linqvistik tipologiya nəzəriyyələrininiki əsri əhatə edən tarixində ən müxtəlif cərəyan vəməktəb nümayəndələrinin müvafiq istiqamətli əsərlərindəsəsləndirilən əksər sualların ortaya çıxmasını şərtləndirmişbirbaşa və ya dolayı təkanverici faktorlar hesab edilə bilər.Belə ki, kriteri ixtiyariliyi, «qarışıq tip» amili, terminqaışıqlığı və s. bu kimi məsələlər, əslində, «dil tipi»anlayışının dəqiq və birmənalı təsbitinin mövcudolmamasından qaynaqlanan problemlər «aysberq»iningörünən tərəfləridir.3)Aparıcı tipoloji təmayül və dilin struktur mexanizmləriarasında bərabərlik işarəsi qoymaq mümkündürmü?Aparıcı tipoloji təmayül və qrammatik (tipoloji)determinantanı eyniləşdirmək olarmı?Bu sualların daha öncə səsləndirilmiş olan və irəlidənəzərdən keçiriləcək problemlərin çoxrəngli spektrininmərkəzini, «nüvə»sini təşkil etdiyini söyləsək, yəqin ki,yanılmarıq. Belə ki, bir çox məsələlərin obyektiv vəbirmənalı çözümü, məhz, bu silsilə sualların dil sistemireallıqlarına adekvat şəkildə cavablandırıla bilməsindənbirbaşa asılıdır. Bu və ya digər tipoloji xarakteristikayamalik mexanizmin heç vəchlə dil sisteminə müvafiqsəciyyəli tipoloji «kimlik» vəsiqəsi qazandıra bilməyəcəyiniönə sürən tədqiqatçıların (məs: həmin araşdırıcılaragörə, aqlütinativ mexanizm mövcuddur, lakin bu,Гамкрелидзе Т. Лингвистическая типология и праязыковая реконструкцияhttp://www.philology.ru/linguistics1/gamkrelidze-88.htm вя с.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 10«aqlütinativ dillər» haqqında danışmağa imkan tanımır) 1mülahizələri fonunda «determinanta» 2 anlayışı az qala özaktuallığını itirdiyi halda, tipoloji determinantanınmücərrəd dominativ və implikativ element və mexanizmlərinməcmusu qismində nəzərdən keçirilməsi 3 aqlütinativlik,flektivlik anlayışlarında spesifik (tipoloji) və universalmexanizmlər məcmusu olması anlamına gəlir ki, bu da yenispektr sualların meydana çıxmasını şərtləndirmiş olur.Digər tərəfdən tipoloji determinantanın nəyi və ya nələriehtiva etməsinin adekvat şəkildə müəyyənləşməməsişəraitində qeyri – determinativ element və mexanizmlərinçəkisinin, onların müvafiq tipoloji xarakteristikalı dilsisteminə nüfuz edə bilmə sərhəddinin təsbiti işi, deməkolar ki, mümkünsüz olur.4) Tipoloji modifikasiya nədir? Onun meydana gəlməsinişərtləndirən dildaxili və dilxarici faktorlar hansılardır?Daha öncə səsləndirilən suallarla üzvü şəkildə bağlıolan bu problemlər silsiləsinə çözüm gətirilməsi üçün dilstrukturunun sabit və ya dəyişkən olması ilə bağlı məsələyəaydınlıq gətirilməsi qaçınılmazdır. Belə ki, yetərincəproblematik olan və haqqında ən müxtəlif fikir və1 Холодович А.А. Из истории японской лингвистики. Агглютинативнаятеория и проблема родственных связей японского языка // Известия АНСССР. Отделение литературы и языка, 1941, №1.2 бах: Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденцияязыка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Реформатского).- М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm;Мельников Г.А.Языковая стратификация и классификация языков /Единицы различных уровней грамматического строя языков и ихвзаимодействие. М., 1969.3 бах: Панфилов К. Стадиальная типологическая классификация языков:опыт построения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial ;Панфилов К. Основы контенсивной типологииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/? linguistics-contensive

11Azərbaycan Milli Kitabxanasımülahizələr irəli sürülən 1 bu məsələyə aydınlıq gətirilməməsi(və ya ən azından, adekvat hesab edilən müəllifmünasibətinin bildirilməməsi) şəraitində dil sistemindəkitipoloji metamorfozların meydana gəlmə səbəb və şəraitinintəsbiti qeyri – mümkündür. Struktur təkamülünün müvafiqxarakterli modifikasiyaların meydana gəlməsindəki birbaşavə dolayı iştirak səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi dilsistemindəki tipoloji sapma faktlarının xarakter və çəkigöstəricilərinin şəkil dəyişmələrinin mahiyyətininaşkarlanmasında müstəsna rol oynaya bilər.5) Tipoloji modifikasiyaların real nəticəsi kimi meydanaçıxan tipoloji sapma faktlarının determinantaya münasibətinecə ola bilər? Bu elementlərin çəkisinin artma və yaazalma tendensiyaları hansı faktorlardan asılıdır və həmintendensiyaları və eləcə də sapma elementlərinin xarakterdəyişikliklərini (məs: təcridi quruluş elementlərininazalması fonunda iltisaqi elementlərin artmasını) vədeterminantaya nüfuz etmə səviyyə və imkanlarınınproqnozlaşdırmaq mümkündürmü?Əksər hallarda, daha öncəki tədqiqatlarımızdan 2 daməlum olduğu kimi, sapma faktları tipoloji araşdırmalarındiqqətindən kənarda qalırdı. Bu qəbildən elementlərin heçdə monotipoloji olmayan dil sistemində yer alması faktınıetiraf edən (və monoqrafiya çərçivəsində araşdırmaya cəlbedilmiş) çox sayda tədqiqatın 3 mövcudluğuna rəğmən,1 мяс: Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениямязыка. М., 1983; Бабайев А. Дилчилийя эириш.Б., 1992; с. 442-443.2 Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдяфлектив тямайцллц елементляр). нам…дисс. Б., 2006.; Щажыйева А.Й.Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007,3мяс: Ярцева В.Н. «Языковой тип» среди сопредельных понятий /Теоретические основы классификации языков мира. М.,1980;Жирмунская М.А. Типологическая классификация языков / Лингвистическийэнциклопедический словарь. М., 1990; Шарадзенидзе Т.С.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 12onların mahiyyəti və meydana gəlməsini şərtləndirəndildaxili və dilxarici amillərin rolunun dəyərləndirilməsinəhəsr olunmuş əsərlərin sayının məhdud olduğunu diqqətdənqaçırmaq olmaz. Obyektivlik naminə onu demək dəlazımdır ki, türkologiya 1 və monqolşünaslıqda 2 , habelədigər xüsusi dilçilik sahələrində bəzi ayrı-ayrı dil faktlarınmahiyyətinin dəyərləndirilməsi kontekstində belə kompleskyanaşmalı dəyərli tədqiqatlara şahid olmaq mümkün olsada, həmin təhlillərin digər araşdırmanın tərkib hissəsinitəşkil etməsindən, eləcə də, yalnız bir və ya bir qrup dilfaktı və ya prosesini əhatə edən lokal dəyərləndirməniГрамматические категории и морфологические типы языков / Типологияграмматических категорий. Мещаниновские чтения. М., 1975 вя с.1 мяс: Боровков А.К. Агглютинация и флексия в тюркских языках /Памяти академика Л.Щербы (1880-1944), Л., 1951; Кононов А.Н. Офузии в тюркских языках // Структура и история тюркских языков. М.,1971; Кононов А.Н. О природе тюркской агглютинации // Вопросыязыкознания, 1976, № 4; Черкасский М.А. Тюркский вокализм исингармонизм. М., 1965; Щажыйев Т.И. Тцрк дилляриндя сюзцн морфолоъиинкишафы / Тцрк дилляринин лексик-морфолоъи гурулушу. Б., 1981; Жялилов Ф.А.Азярбайжан дилинин морфонолоэийасы. Б., 1988; Йусифов М.И. Оьуз групутцрк дилляринин мцгайисяли фонетикасы. Б,, 1984; Мирзялийева М. Тцркдилляриндя флексийа // Тядгигляр, 1999, № 3 вя с.2мяс: Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962,Владимирцов Б.Я. Сравнительная грамматика монгольского письменногоязыка и халхаского наречия. Введение и фонетика. Л., 1929; СанжеевГ.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков. М., 1953;Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. М., 1957; ГорцевскаяВ.А. О флексии и словосложении в эвенкийском языке / Доклады исообщения. (Института языкознания АН СССР) XI Том. М.-Л.,1958; Бертагаев Т.А. Морфологическая структура слова в монгольскихязыках (О фузии, символизации, аналитизме, внутреннейфлексии, сингармонизме и многозначности аффиксов). М., 1969;Пюрбаев Г.Ц. Функциональное чередование звуков в монгольскихязыках // Вопросы языкознания, 1971, №3 вя с.

13Azərbaycan Milli Kitabxanasıehtiva etməsindən və ya məhdud həcmli təhlil təcrübəsiniəhatə etməsindən dolayı, burada qlobal anlamda dilsistemini əhatə edə biləcək və tipoloji modifikasiyalarınmahiyyətininə tam mənası ilə işıq sala biləcək nəzəriümumiləşdirmələrin aparıldığını söyləmək çətindir.Bununla belə, məhz, həmin qəbildən ilkin faktitivdəyərləndirmələrin mövcudluğu sonrakı nəsiltədqiqatçıların nəzəri dəyərləndirmələrə köklənmişaraşdırmalarının ideya – material bazasını təşkil etməsi vəsözügedən dəyərləndirmələr sayəsində aşkarlanan bir çoxmüddəaların ortaya çıxmaması şəraitində tipolojimodifikasiyalarla bağlı sonrakı mərhələ nəzəri təhlillərinaparılmasının qeyri – mümkünlüyü etiraf edilməlidir.Sözsüz ki, hər hansı bir monoqrafiyanın həcm imkanlarıyuxarıda sadalanan geniş spektrli problemlərin ətraflı təhlilvə köklü şəkildə həll konsepsiyasını təklif edə bilməz.Bununla belə, biz, oxucuların mühakiməsinə təqdim olunanbu araşdırmada, linqvistik tipologiyada tipolojimodifikasiya probleminin həllini mümkün edə biləcək əsasbaza istiqamətləri təsbit etməyə çalışacaq, sözügedənməsələnin altyapısını təşkil edən problemlər silsiləsini tələbolunan ardıcıllıqla çözməyə çalışacağıq. Həmin məqsədingerçəkləşməsi üçün problemin sırf linqvistik tipologiyaçərçivəsində təklif olunan həll variantlarının müqayisə vətəhlili ilə kifayətlənməyərək bu geniş spektrli məsələlərtoplusunun ayrı – ayrı məqamlarının psixolinqvistik,sosiolinqvistik müstəvidə dəyərləndirməsinə də yerverəcəyik.Bu məqsəddən irəli gələn konkret vəzifələrə gəlincə,linqvistik tipologiyanın antinomiyalararası təlim kimitəhlili çərçivəsində linqvistik tipologiyanın taksonomiktəsnifatlandırmanı, sistematizasiyanı və ya xarakterolojitəsvir mexanizmini təcəssüm etdirməsinin aydınlaşdırıl-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 14ması; tipoloji araşdırmaların obyektivliyinə xələl gətirənamillərdən biri olan terminoloji qarışıqlığın səbəblərinindəqiqləşdirilməsi və bu məsələyə müəyyən çözüm gətirilməsi;linqvistik tipologiyanın metod, fənn və ya təsnifatlandırmasistemini təcəssüm etdirməsi ilə bağlı problematiksualın cavablandırılması; sinxronik – diaxronik tipologiyaqarşılaşdırılmasındakı «qüvvələr nisbəti»ninmüəyyənləşdirilməsi və tipoloji araşdırmalar zamanı üstünlüyünbu təhlil konsepsiyalarından hansı birinə verilməsininməqsədəuyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi; çərçivəsindəgenealoji və tipoloji araşdırmaların ortaq problemiolan «əzəli» və «sonradan qazanılan» tipoloji xarakteristikadilemmasının adekvat şəkildə dəyərləndirilməsi ilə bağlıməsələlərin araşdırılması monoqrafiyanın hədəf aldığı əsasməqsəddən doğan vəzifələr sırasında yer alır. Habelə, dilstrukturundakı dominant və resessiv elementlər bölgüsününhansı əsasa söykənməsinin təsbiti və ümumilikdə,qrammatik determinanta anlayışının nələri ehtiva etməsininmüəyyənləşdrilməsi; tipoloji təsnifat kriterilərinin qeyri –dəqiqliyinin yol açdığı fəsadların təhlili; bölgükriterilərinin tətbiqi zamanı ayrılıqda götürülmüş yarus,yoxsa bütövlükdə sistem yanaşmasından çıxış edilməliolduğunun aydınlaşdırılması; etalon – dil anlayışının nələriehtiva etdiyinin və təsnifat kriterilərinin seçimi zamanı bu«dil qəlibi»nin nə kimi rol oynaya biləcəyinin müəyyənləşdirilməsidə araşdırnan yerinə yetirməli olduğu vəzifələrsırasında yer alır. Dil sisteminin təkamülünü şərtləndirənintralinqvistik və ekstralinqvistik amillərinin təhlilikontekstində struktur təkamül ideyasınının «vulqar –sosial» interpretasiyasının obyektiv dil reallıqları aspektindədəyərləndirilməsi, ekstralinqvistik faktorların sistemintipoloji «dualizasiya» qazanmasındakı mümkünrolunun aşkarlanması, həmçinin bu qəbildən (ekstra-

15Azərbaycan Milli Kitabxanasılinqvistik) faktorların dil sisteminə nüfuz limitinin təsbititədqiqatımızın gerçəkləşdirməli olduğu vəzifələr sırasındayer almaqdadır. Bununla bərabər, tipoloji modifikasiyalarınontogenez və filogenez paralelliyi müstəvisindən təhliliçərçivəsində problemin meta – dil nəzəriyyəsi aspektindədəyərləndirilməsi,uşaq dili materiallarına istinadən buqəbildən (tipoloji) metamorfozların mahiyyətinə aydınlıqgətirilməsii, habelə analitik – flektivliyin ən son təkamül«həlqə»sini təşkil etməsi ilə bağlı iddialarınhəqiqətəuyğunluq payının təsbiti və ya onların (həminiddiaların) müəyyən mənada ifşası, eləcə də dil sistemiçərçivəsində cərəyan edən modifikasiyaların obyektivtəkamül sxeminə uyğunluq səviyyəsinin dəyərləndirilməsimonoqrafik araşdırmanın üzərinə düşən vəzifələr sırasındayer alır.Təqdim olunan monoqrafiya (yuxarıda qeyd olunan)vəzifələri gerçəkləşdirməklə təkcə Azərbaycan dilçiliyiüçün deyil, ümumilikdə türkologiya sahəsi üçün azaraşdırılan və demək olar ki, bir çox cəhətlərinə görə yeniolan prolemlər silsiləsinin həll variantlarını təklif edir.Monoqrafiyada türkoloji araşdırmalar tarixində ilk dəfəolaraq, tipoloji modifikasiyaları mümkün edən dildaxili vədilxarici faktorların təsir limitini aşkarlaya biləcək nəzərikonsepsiyanı ortaya qoymağa cəhd göstərilir, tipolojitəkamül ideyasının ontogenestik məlumatlar bazasında vəfilogenestik ehtimallar fonunda sistematik təhlil həllininverilməsinə çalışılır.Təkcə Azərbaycan dilçiliyi üçün deyil, bütövlükdətürkoloji yönümlü tədqiqatlar üçün tipoloji modifikasiyaprobleminin nəzəri müstəvidə dəyərləndirilməsinə həsrolunmuş ilk monoqrafik araşdırma təcrübəsi olmasındandolayı, oxucuların mühakiməsinə təqdim olunan bu əsəringələcəkdə sözugedən problemin konkret aspektləri üzrə

Azərbaycan Milli Kitabxanası 16aparıla biləcək tədqiqatların ideya – nəzəri bazasını təşkiledə biləcəyini ehtimal etmək mümkündür. Monoqrafiyadatipoloji modifikasiyaların meydanagəlmə səbəb və şəraitiilə bağlı nəzəri konsepsiynın təklif edilməsi onun (bukonsepsiyanın) ayrı – ayrı müddəalarının konkret dillərdəyer alan tipoloji modifikasiya proseslərinin və onların realnəticəsi olan sapma elementlərin təhlili işinə tətbiqinimümkün edir. Məhz, nəzəri müddəaların mövcudluğuhəmin dillərdəki müvafiq xarakterli proses və elementlərinadekvat təhlini yönləndirməklə bərabər, bu işin (analizin)müəyyən sistematizasiyaya məruz qalmaqlaasanlaşdırılmasına xidmət edə bilər.

17Azərbaycan Milli KitabxanasıI FƏSİLLİNQVİSTİK TİPOLOGİYA –ANTİNOMİYALARARASI TƏLİM KİMİAqlütinativ və flektiv təmayüllərin həmhüdud zonasındacərəyan edən proseslərin adekvat tipoloji xarakteristikasınıntəsbiti üçün, ilk olaraq, həmin dil hadisələrininortaq nəzəri platformda təhlilini mümkün edə biləcək vahidtəsnifatlandırma kriterilərinin müəyyənləşdirilməsiyetərincə mühüm önəm kəsb edir. Bu mənada, tipolojitəmayüllərin həmhüdud zonasında cərəyan edən proseslərinaltyapısını təşkil edən müxtəlif yönlü faktorların iştirakçəkisini, oynadıqları rolun özəlliklərini və eləcə də həminproseslərin nəticəsi kimi ortaya çıxan sapma elementlərininmahiyyətini dəyərləndirmədən öncə, bu nəhəng problem«aysberq»inin görünməyən tərəflərini mümkün qədərmüfəssəl tədqiq süzgəcindən keçirmək vacibdir .Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrinin həll edilməmişqalan və ya ən azından, birmənalı təsbitini tapmayan bəziməsələlərinə, konkret olaraq «tipologiya», «tip»anlayışlarının linqvistik terminologiyada az rast gəlinənsəviyyədə mövcud olan çoxmənalılığa yol açmasına,tipoloji tədqiqatların tarixi kateqoriya olan dilin dəyişkənliyinəmünasibəti (sinxronik və diaxronik tipologiya) iləbağlı polemikaya, təsnifat kriterilərinin ixtiyariliyindəntörəyən anlaşılmazlıqlara və s. bu kimi məsələlərəmünasibət bildirilmədən tipoloji metamorfozlar probleminintam və dolğun mənzərəsinin canlandırılması qeyrimümkündür.Bundan çıxış edərək, ilk olaraq, sözügedənsilsilə məsələləri dəyərləndirməyə çalışacağıq.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 181.1. Linqvistik tipologiya – taksonomiktəsnifatlandırma,sistematizasiya və yaxarakteroloji təsvir?İstənilən növ taksonomik araşdırmanın üzləşdiyi ənböyük problemlərdən biri təsnifatlandırılan obyektlərin buvə ya digər parametrli qrup çərçivəsində differensiallaşmasınıtəmin edən özəlliklər arasında sərhəddin müəyyənləşdirilməsihesab edilə bilər. Statik vəziyyətdəkiobyektlərlə bağlı bu qəbildən sistematizasiya aparılarkənonların (həmin obyektlərin) spesifik xüsusiyyətlərinintəsnifat kriteriləri qismində təsbiti işində xüsusi çətinliklərtörədilmədiyi halda, zaman və ya məkan koordinatlarının(və ya eləcə də hər iki koordinatın) dəyişkənliyi şəraitindəmövcud olan obyektlərin (və ya eyni obyektin tərkibkomponentlərinin) müəyyən təsnifat qruplarındacəmlənməsi bu və ya digər şərtiliklər çərçivəsində reallaşır.Həmin şərtiliklərin dinamik obyektlərin sistematizasiyasının,demək olar ki, vazkeçilməz atributuna çevrilməsininsəbəblərini irəlidə ətraflı şəkildə dəyərləndirəcəyimizdən,burada, sadəcə olaraq, tiplərarası və dil strukturudaxilində tipoloji təmayüllərarası sistematizasiyafərqinə diqqət yönləndirmək istərdik.İstər tədqiqatımızda, istərsə də əksər təsnifati dəyərləndirmələrdə«taksonomiya» və «sistematizasiya» istilahlarındansinonim terminlər kimi istifadə edilsə də 1 , həminanlayışlar arasında yetərincə prinsipial fərqin mövcudolduğunu gözardı etmək olmaz. Və həmin fərqliməqamların adekvat təhlilinin, ümumilikdə, linqvistik tipologiyanəzəriyyələrindəki «dil tipi» və «tipoloji dominant1бу щагда бах: Systematics http://en.wikipedia.org/wiki/Systematics;Классификация http://ru.wikipedia.org/

19Azərbaycan Milli Kitabxanasıvə resessiv elementlər» anlayışları arasındakıbənzərsizliklərin təsbiti işinə, habelə bəzi tipoloji tədqiqatlarınməlum təsnifat standartlarına uyğunsuzluğunun aşkaraçıxarılmasına yardımçı ola biləcəyini nəzərə alaraq,məsəyəbir qədər aydınlıq gətirilməsini məqsədəuyğun hesab edirik.«Araşdırma və ya müşahidə obyektlərinin müəyyənortaq göstəricilərə görə qruplaşdırma sistemi» qismindətanımlanan klassifikasiyanın 1 taksonomiyaya qarşı qoyulmasıqeyri-mümkün olduğu kimi, əsasən, iyerarxikmünasibətlərdə olan komponentlərin klassifikasiyasınıgerçəkləşdirən və «altnöv» və «üstnöv» (podvid-supervid)fərqləndirilməsini təmin edən taksonomik təsnifatla 2sistematizasiya arasında da bərabərlik işarəsi qoymaqolmaz. Belə ki, sinonim – dubletlər qismində səciyyələndiriləbilməyən bu istilahların semantik altyapısının təhlilionların birinin digərini tamamladığını,daha dəqiq desək,birçox halda birinin digərinin mövcudluğunu tələb etdiyiniortaya qoyur.Doğrudur, sözügedən anlayışlarla bağlı müvafiq ensiklopedikvə fəlsəfi ədəbiyyatlarda təqdim olunan ümumiləşdirilmişməlumatların səthi təhlili bu çətin sezilənfərqin aşkara çıxarılmasına mane olur Belə ki, «taksonomiya»yaverilən təriflər bu istilahın adından da bəlliolduğu kimi,(yunan d. toxis «quruluş, nizam, mövqe»;nómos «qanun») onun (taksonomiyanın) «reallığın, adətən,iyerarxik quruluşa və çətin (çoxtərkibli) təşkilatlanmayamalik sahələrinin(…coğrafi obyektlər, geologiya, dilçilik,etnoqrafiya və s.) təsnifatlandırılması və sistematizasiyasınəzəriyyəsi» (kursiv bizimdir – A.H.) qismində1 Классификация http://ru.wikipedia.org/2 Taxonomy http://en.wikipedia.org/wiki/Taxonomy; Таксономия http://ru.wikipedia.org/

Azərbaycan Milli Kitabxanası 20dəyərləndirildiyini ortaya qoyur. 1Göründüyü kimi, burada sözügedən istilahın ixtiyariistifadəsi müəyyən anlaşılmazlığa yol açmışdır. Halbuki,sonuncunu (sistematizasiyanı) təyinləndirən təriflərdətaksinomiyanın bir sistematizasiya aləti olub ona (sistematizasiyaya)xidmət etdiyi bildirilir. Daha dəqiq desək,taksonomiya düzgün və hərtərəfli sistematizasiyanınaparılması məqsədilə qarşılıqlı əlaqədə olan eyni obyektinkomponentlərinin və ya (çoxtərkibli obyektin tərkibhissələrini təşkil edən) ayrı-ayrı obyektlərin iyerarxikmünasibətlərini təsbit etməklə 2 sistematizasiya matrisasınıortaya çıxarmış olur.Deyilənlərə istinadən belə bir ilkin nəticəyə gəlməkmümkündür ki,linqvistik tipologiya iyerarxik münasibətlərintəsbitinə əsaslanan taksonomik təsnifatlandırmadantörəyən sistematizasiya mexanizmidir. Başqa sözlə, bu vəya digər dilə verilən tipoloji «kimlik vəsiqəsi» həmin dildəbu və ya digər qrammatik kateqoriyaların ifadəsiçərçivəsində və ya derivativ proseslərdə öz reallaşmasınıqazanan ayrı-ayrı tipoloji təmayüllərin iyerarxikmünasibətlərinin aşkara çıxarılmasından sonra mümkün olur.Yəni, obyektiv tipoloji səciyyələndirmə yalnız və yalnızaparıcı tipoloji təmayül (və ya G.P.Melnikovun dilçiliyəqazandırdığı və artıq bir çox tipoloji araşdırma müəllifləritərəfindən yararlı şəkildə istifadə edilməkdə olanterminologiyadan çıxış etsək, tipoloji və ya qrammatik«determinanta» 3 ) və sapma elementlərinin dil sistemi1 Классификация. http://ru.wikipedia.org/2 Systematics. http://en.wikipedia.org/wiki/Systematics3 Мельников Г.А.Языковая стратификация и классификация языков /Единицы различных уровней грамматического строя языков и их взаимодействие.М., 1969; Мельников Г.П. Детерминанта - ведущая грамматическаятенденция языка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь

21Azərbaycan Milli Kitabxanasıçərçivəsindəki çəkisinin obyektiv təsbiti sayəsində mümkünolur. Bütün fərqli yanaşmalar linqvistik tipologiyanəzəriyyələrinin inkişafına göstərdikləri önəmli xidmətlərərəğmən, əsl mənada,tipoloji təsnifat qismindəsəciyyələndirilə bilməz. Belə ki,həmin dəyərləndirmələrdətəsnifatlandırmanın təməl prinsiplərinə yetərincə uyğunsuzolduğunu zənn etdiyimiz məqamlar yer alır ki,bu da həmintəhlillərin (hətta, kifayət qədər uğurlu nəticələr ortayaqoysalar belə), əsasən, təsviri konstatasiyadan törəyənxarakteroloji təsbitdən başqa bir şey olmadığınıdüşünməyə əsas verir. Ən azından, həmin araşdırmalarıntipoloji təsnifatın obyektivliyinin ən önəmli məqamlarındanolan taksonomik dəyərləndirmələrin yer almamasındandolayı, sadəcə, xarakteroloji sistematizasiya mexanizmiqismində səciyyələndirmək daha düzgün olardı (əslində,ənənəvi bölgünün təklif etdiyi sistematizasiya iləmüqayisədə, burada həmin terminin tətbiqi bir qədər şərtiişlədilmə kimi görünə bilər).Doğrudur, klassik tipologiyanın özülünü təşkil edənŞlegel təsnifatında taksonomik dəyərləndiriləmələrə heç birşans tanınmadan hind-Avropa dillərinin «ideal flektivliyinin»«bəsit» aqlütinasiya elementlərindən arınmışdurumda olduğu iddia edilirdi. 1 Və bu əsas gətirildiyitəqdirdə, bəlkə də son dəyərləndirmələrimizlə bağlı haqlıgörülə bilən etirazlar meydana gələ bilər. Lakin ənəvi və yaklassik bölgü dedikdə, «ideal» və ya «təmiz» dil tipi70-летия А.А.Реформатского) http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm; Зубкова Л. Г. К истории определения детерминанты языковогостроя. // Сборник научных трудов. Казань, 2003. http://www.ksu.ru/f10/publications /20031 Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грамматическогостроения слова / Морфологическая типология и проблемаклассификации языков. М. – Л., 1965, стр. 81-84.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 22anlayışının kökündən yanlışlığını ortaya qoymuş və əsasdörd tipin fərqləndirilməsini məqbul hesab edən məlum«humboldian kvadra» nəzərdə tutulduğundan,həmin etirazlarınyanlış ünvanlı olacağını düşünürük. Bu baxımdan,Humboldt təsnifatının ənənələrini davam etdirən müasirtipoloji klassifikasiyanın dil strukturunun «politipolojiliyindən»(yəni, dil strukturunun birdən artıqtipoloji mexanizmin ortaya qoyduğu vasitələr üzərindənəşət tapmasından – A.H.) çıxış edərək, onun (tipoloji klassifikasiyanın)dildə «bu və ya digər tipin hansı səviyyədətəmsil olunmasının» təsbiti əsasında «tipolojixarakteristikasının kəmiyyət interpretasiyasını» verdiyiniönə sürən A.B. Dolqopolski və M.A.Jurinskayanın 1 (kursivbizimdir – A.H.) qənaəti ilə (müəyyən dəqiqləşdirmə ilə)razılaşmaq mümkündür. Belə ki, dil strukturunda təmsilolunan fərqli tipoloji təmayül elementlərinin, heç olmasa,ən təxmini «kəmiyyət interpretasiyası» olmadan,dilinadekvat tipoloji «kimlik» göstəricisini təsbit etmək olmaz.Lakin həmin interpretasiya təxminən eyni terminolojiannotasiya ilə təqdim olunmuş C.Qrinberq tipologiyasınınmodel olaraq qəbulu anlamına gələ bilməz. Belə ki,aliminE.Sepirin qradual tipologiyasına istinadən hazırladığı vəbəzi tədqiqatçılar tərəfindən «tipoloji-xarakterolojiindeksasiyanın kvantitativ metodikası» 2 və ya«kvantitativ(kəmiyyət) morfoloji tipologiya» 3 (kursiv bizimdir– A.H.) qismində səciyyələndirilən klassifikasiyamexanizmi, irəlidə (təsnifat kriterilərinin seçimi ilə bağlıproblemin dəyərləndirilməsi çərçivəsində) izləyəcəyimiz1 Долгопольский А. Б., Журинская М. А. Типологическая классификацияhttp://www.booksite.ru2 Гринберг Дж. http://archive.libfl.ru/win/service/grinberg.html3 Долгопольский А. Б., Журинская М. А. Типологическая классификацияhttp://www.booksite.ru

23Azərbaycan Milli Kitabxanasıkimi,bəzi uyğunsuzluqlardan xali olmamaqla bərabər,təsnifat sistematizasiyasına qarşı qoyulan əsas tələbəyətərincə cavab vermir. Söhbət aparıcı struktur özəlliklərinəgörə (yəni daxili nizamlanma mexanizminə görə),verilən obyektlərin (yəni dillərin) «ideal statusundadəyərləndirilən model və ya tip çərçivəsində qruplaşdırılması»ndan1 gedir.Doğrudur, C.Qrinberqin tipoloji indeksasiya modelininistinad etdiyi çoxcəhətli (və ya çoxrakurslu) tipologiyadadil strukturunda yer alan ayrı-ayrı təmayüllərin bu və yadigər səviyyədə təmsil olunmasından çıxış edilir və burada«dilin» demək olar ki, amorf» və ya «yüksək səviyyədəaqlütinativ» 2 ola biləcəyi nəzərdən qaçırılmır. Bununlabelə, kriteri seçimindəki yayğınlıq Sepir-Qrinberqtipologiyasının işləkliyini çətinləşdirmişdir. Təsadüfi deyil ki,öz təsnifatının təkmilləşdirilməsi üzərində uzun zamançalışmalar aparmış Sepir bu klassifikasiyanın beşinci redaktəvariantında, V.P.Danilenkonun bildirdiyi kimi, Humboldttəsnifatının prinsiplərinə qayıtmışdır 3 .Maraqlıdır ki, Sepir təsnifatının ifrat liberalizmifonunda, ilk baxışdan, onun (Sepir tipologiyasının) diltəkamülü ideyasını və hətta üstün tipoloji quruluş anlayışınıortaya atmış A.Şleyxer tipologiyasından bəhrələnməsi fikrinə qədər paradoksal görünsə də, bəzi tədqiqatçılar Amerikadilçisinin təqdim etdiyi çoxrakurslu tipoloji təsnifatdakıbəzi fikirlərin (konkret olaraq, «tipoloji sürüşkənliyin») özilkin başlanğıcını, məhz, (Sepirin ciddi tənqidinə məruz1 Огурцов А.П.,Юдин Э.Г.Типология. // Большоя Советская Энциклопедияhttp://bse.sci-lib.com2 Журинская М.А. Морфологическая классификация языков. http://www. cultinfo.ru/3 Даниленко В.П Общая типология языков в концепции Э.Сепираwww.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm

Azərbaycan Milli Kitabxanası 24qalmış) «natur-tipologiya»dan götürdüyünü önə sürürlər 1 .Əslində, Sepirin «sürüşkən» tipoloji təsnifatı ilə bəzitədqiqatçılar tərəfindən (aparılan paralellik kontekstində birqədər qəribə görünsə də, hətta Sepirin özü tərəfindən 2 ) birçox halda «yeriyən» adlandırılan Şleyxer təsnifatı arasındaideoloji paralellik aparmaq, zənnimizcə, o qədər dəmümkün deyil. Belə ki, tədqiqatımız boyu görəcəyimizkimi, burada fərqli səpkili «stadial transformasiyalar»dansöhbət gedir.Strukturalistlərin dil strukturunun daxili təşkilatlanmasınıntədqiqinə daha çox özən göstərmələri tamamilə anlaşılanolduğundan, təkcə Amerika strukturalistlərinin deyil, onlarınPraqalı həmfikirlərinin də oxşar təsnifat standartlarından çıxışetməsi, heç şübhəsiz ki, məntiqəmüvafiq görünür. Praqafunksionalistləri də okeanın o tayındakı həmkarları kimi fərqlitipoloji təmayüllərin dil strukturunda təmsil olunmasəviyyələrinin aşkarlanmasını, demək olar ki, tipologiyanınəsas vəzifəsi hesab edirdilər. 3Lakin bu dilçilik məktəbinin ümumən sərgilədiyi xarakterolojidəyərləndirmə platformunda müəyyən fərqlinüanslar da yox deyildir. Belə ki, V.Mateziusun xarakterolojitipologiyası aparıcı tipoloji təmayülün təsbitinə xüsusiözən göstərmədiyi halda, digər Praqa funksionalistiV.Skaliçkanın tipoloji dəyərləndirmələrində tipolojixarakteristikası təqdim olunan dilin əsas (tipoloji) «kim-1 бу щагда бах: Сусов И.П. История языкознания http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Sysov_Jazukoznzn/_Index.php2 бах:Даниленко В.П Общая типология языков в концепции Э.Сепираwww.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm3 бах: Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания,1966, №4, стр. 22-30.; Скаличка В. О современном состоянии типологии/ Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963, стр.19-35; Даниленко В.М.Лингвистическая характерология в концепции В.Матезиуса // Вопросыязыкознания, 1986, № 4, стр. 120-128.

25Azərbaycan Milli Kitabxanasıliyi» gözardı edilmirdi 1 .Doğrudur, Sepir tipologiyasını Praqa funksionalistlərinintəqdim etdiyi xarakteroloji «bölgü» ilə (zənnimizcə,əksər funksionalist klassifiasiya modellərinə şamilən«bölgü» sözü, şərti olaraq, işlənməlidir) eyniləşdirməkolmaz. Belə ki, Praqalı xarakteroloqların qarşılarına başlıcaməqsəd olaraq, dillərin struktur özəlliyə görə təsnifi deyil,ilk və demək olar ki, əsas olaraq, onların təsvirini qoyduğuhalda, Amerika tipoloqları geniş rakurslu yeni bölgükriterilərini təqdim edirlər 2 . Sadəcə olaraq, Amerikatipoloqlarının novatorluğu o səviyyəyə çatmışdır ki, dillərinən müxtəlif rakurslara dayanan çoxcəhətli xarakteristikasınıverməyə çalışarkən, A.A.Reformatskinin haqlı olaraq,bildirdiyi kimi, iyirmi bir fərqli quruluşlu dilin «olduqcauğurlu (tipoloji – A.H.) səciyyələndirilməsi»ninaparılmasına baxmayaraq, burada, ümumiyyətlə, «"diltipi»nin nə olduğu aydın şəkildə anlaşılmır"» (kursivbizimdir – A.H.). 3 Müxtəlif dönəmlərdə öz əsərlərindəSepir təsifatının ən fərqli aspektlərinə dayanan geniştəhlilini aparmış dilçiyə (A.A.Reformatskiyə) görə, «Sepirdil tipini aparıcı qrammatik təmayülə görə anlamaqistəyənlərə əl tutmamış» 4 və «tarixilikdən kənar, tamamilə1 бах: Даниленко В.М. Лингвистическая характерология в концепцииВ.Матезиуса // Вопросы языкознания, 1986, № 4, стр. 124.2 бах: Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л., 1934; Сепир ЭИзбранные труды по языкознанию и культурологии М., 1993; ГринбергДж. Квантитативный подход к морфологической типологии языков /Новое в лингвистике. Выпуск III . М., 1963, стр.60-94;Даниленко В.П Общая типология языков в концепции Э.Сепираwww.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm вя с.3 Реформатский А.А. Теория языка.Типологическая (морфологическая)классификация языков. http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtml4 Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грамматическогостроения слова / Морфологическая типология и проблема

Azərbaycan Milli Kitabxanası 26qeyri-tarixi» klassifikasiya ortaya qoymuşdur. (kursivbizimdir – A.H.). 1Göründüyü kimi, A.A.Reformatski tipoloji «kimliyin»təsbiti zamanı determinantanın müəyyənləşdirilməsininhəlledici rol oynadığını önə sürür. Aparıcı tipoloji təmayülisə irəlidə daha ətraflı şəkildə izləyəcəyimiz kimi, müxtəliftədqiqatlarda dilin struktur «çertyoju», «determinanta»sı vəya «dominantı» qismində səciyyələndirilən qrammatik özül,əsas tipoloji mexanizm, bir növ, qrammatik quruluşun «anaplatform»udur. Başqa sözlə, dilin spesifikasınıtəyinləndirən belə faktorun nəzərə alınmadığı təsnifatın,sözün əsl mənasında, işlək klassifikasiya mexanizmi kimiqəbul edilib tətbiqata yönəlməsi, demək olar ki,məqsədəuyğun deyildir.Bununla belə, tipoloji araşdırmaların yeni keyfiyyətmərhələsinə qalxması və determinantanın təsbiti zamanıgeniş rakurslu araşdırmalara özən göstərilməsi baxımından,eləcə də yeni və əhatəli yanaşma ənənəsini təşviq etməsibaxımından Sepir araşdırmalarının müstəsna roludanılmazdır. Və bu üstün məziyyətlər eyni ideoloji platformda(strukturalizmdə) dayanmalarına baxmayaraq,sözügedən təsnifat ilə Praqa funksionalistlərinin tipolojigörüşləri arasında bərabarlik işarəsinin qoyulmasınımümkünsüz edir. Belə ki, bu bölümdə araşdırılan problemxarakterli dəyərləndirmə aparıldıqda, sonunculardataksonomiyaya əsaslanmış sistematizasiyanın yer almadığıaşkarlanır. Başqa sözlə, Sepir təsnifatının (beş dəfə edilmişredaktəyə baxmayaraq 2 ) taksonomik aparatının yetərincəклассификации языков М.-Л., 1965, стр. 90.1 Реформатский А.А.Теория языка.Типологическая (морфологическая)классификация языков. http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtml2 бах: Даниленко В.П Общая типология языков в концепции Э.Сепираwww.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm

27Azərbaycan Milli Kitabxanasıolumlu nəticə ortaya qoya bilmədiyi halda, Praqafunksionalistlrinin əksəriyyəti belə bir yanaşmaya,ümumiyyətlə, lüzum görmürdülər.Doğrudur, bir məqam Sepir-Qrinberq tipologiyasını«funksional» tipologiya ilə, demək olar ki, tamamiləeyniləşdirir. Bu da onların qeyri-tarixiliyidir. Sinxronikdiaxroniktipologiya problemi çərçivəsində bu məsələnintəhlilinə geniş yer ayırılacağından, burada,sadəcə olaraq,onu qeyd etmək istərdik ki, hətta onilliklər sonra,müqayisəli-tarixi dilçiliyin mövqelərinin təkrarən bərpaedilməyə başladığı bir dövrdə, T.Milevski əsl «tipolojidilçiliyin bilavasitə təsviri dilçilikdən törədiyini» önəsürmüş və onun da (tipoloji dilçiliyin də) müqayisəli –tarixi dilçilikdən kəskin şəkildə fərqləndiyini iddiaetmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 1Göründüyü kimi, sözügedən klassifikasiyalar bir çoxhalda əsl təsnifati modellərə xas taksonomik dəyərləndirmələrdənməhrum olduqları üçün (ümumiyyətlə,«klassifikasiya» anlayışına müvafiq kriteriləri qarşılamadıqlarından),sadəcə, xarakteroloji təsvir olaraq ortayaçıxmışlar. Və ya A.Suxotinin Sepir araşdırmasının şərhindəbildirdiyi kimi, «hər bir dili digər dillərə nəzərən, iki və yaüç müstəqil nöqteyi-nəzərdən dəyərləndirməyə imkantanıyan metod» (kursiv bizimdir – A.H.) 2 qismindəformalaşaraq real nəticəsiz, yəni konkret olan «tip»anlayışını modelləşdirmədən və dil srukturunundəyişkənliyini önəmsəməyərək sırf sinxronik xarakteroljidəyərləndirməyə istinad edən qarşılaşdırma qismindəmeydana çıxmışdır.1 Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания / Исследованияпо структурной типологии, М., 1963, стр.4.2 Сухотин А. Предисловие / Сепир Э. Язык. Введение в изучение речиМ.-Л.,1934, стр. ХВЫЫЫ.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 28Bir qədər haşiyəyə yol verərək, onu da qeyd edək ki,qeyri-taksonomik dəyərləndirmə üzərində nəşət tapantəsnifatlar mahiyyət etibarı ilə kontrastiv araşdırmalarayetərincə yaxınlığı ilə seçilirlər. Multilinqval araşdırmalarıehtiva etməsindən dolayı, istər kontrastivistika, istərmüqayisəli-tarixi, istərsə də tipoloji və areal dilçiliksahələrinin dəyişməz bir ortaqlığı malik olduqlarını önəsürən İ.P.Susov (kursiv bizimdir – A.H.) bununla belə, busahələrin eyniləşdirilməsini qətiyyən doğru olmadığınıvurğulamış və sonuncuları (yəni, müqayisəli-tarixi; tipolojivə areal dilçilik sahələrini) konfrantativ dilçilikdənfərqləndirən ən mühüm özəlliklər arasında, məhz, onlarınmüxtəlif parametrlərə əsasən dillərin təsnifatlandırımasınıtəklif etməsini qeyd etmişdir. 1 Başqa sözlə, dillərinmüqayisəsi zəminində ortaya çıxıb təsnifati bölgü təqdimetməyən araşdırmaların kontrastiv və tipoloji dilçiliksahələrinin aralıq zonasında qərar tuta biləcəyini söyləməkdaha doğru olardı.İstənilən halda, tipoloji dəyərləndirmələrin qarşısındaqoyulan müvafiq tələblərə uyğunluq baxımından təhlillərəcəlb edildikdə, istər Amerika dilçilərinin,istər Praqafunksionalistlərinin xarakteroloji yanaşmalarını tamanlamda tipoloji klassifikasiya qismində səciyyələndirməkbir qədər çətindir. Belə ki, 1)burada istənilən tipolojitəsnifat üçün vacib olan «istinad modeli», «prototip»məsələsi yetərincə həll olunmamışdır; 2)bu təsnifatlar birçox halda istənilər növ bölgü üçün məqbul bilinən və yaicazə verilən kriteri yayğınlığı limitini aşır; 3)butəsnifatlarda, əsasən (daha öncəki təhlillərdən məlumolduğu kimi,istisnalar yox deyil), uğurlu sistematizasiya1 Сусов И.П.Введение в теоретическое языкознание.http://www.russian.slavica.org/article12.htm.

29Azərbaycan Milli Kitabxanasıüçün vacib olan iyerarxik dəyərləndirmələrə öncüllüktanınmamışdır. Bu mənada, iki əsrə yaxın vaxt ötməsinəbaxmayaraq, Humboldian yanaşmanın hələ də özaktuallığını itirməməsi təsadüfi görünmür.Tədqiqatın irəlidəki bölümlərində «tipoloji təsnifatnədir?»; «onun bölgü kriteriləri hansı prinsiplərə əsaslanmalıdır?»«tipoloji dəyərləndirmə zamanı dil hansı zamankoordinatları çərçivəsində dəyərləndirilə bilər?» və s. bukimi sualları cavablandırmağa çalışarkən, biz, dolayısı ilə«linqvistik tipologiya – taksonomik təsnifatlandırma,yoxsa, sistematizasiya və ya xarakteroloji təsvirdirmi?» -sualından doğan problemlərin digər aspektlərini dəişıqlandıracağımızdan, bu məqamda, sonuncu problemləbağlı gəldiyimiz, sadəcə, ilkin nəticə ilə paylaşmaqistərdik.Deyilənlər əsasında məlum olur ki, klassik humboldtianklassifikasiyasının artıq tarixə gömülməli olması və yerinəyeni linqvistik düşüncənin ortaya qoyduğu novatorideyalara əsaslan təzə bölgü sistemlərinin yaradılmasınınvacibliyi ilə bağlı səsləndirilən bir çox fikirlərdəki, bir növ,barışmaz qətiyyətə rəğmən, meydana gələnklassifikasiyaların və təklif olunan təkmilləşdirmə modellərininböyük əksəriyyəti Humboldt təsnifatının haqlıuğurunu təkrarlaya bilmədi.1.2. Terminoloji qarışıqlıq-tipoloji araşdırmalarınobyektivliyinə xələl gətirən amil kimiLinqvistik tipologiyaya dair ədəbiyyatda, bir qrup alimtərəfindən səsləndirilən mülahizələrdə zaman-zaman özünügöstərən skeptik münasibət (daha konkret olaraq desək,ümumiyyətlə, morfoloji təsnifatın əhəmiyyətinə şübhəliyanaşma) halları, zənnimizcə, həmin təsnifatın gərəkliliyi

Azərbaycan Milli Kitabxanası 30problemindən daha çox, onun real dil materialına tətbiqişəraitində ortaya çıxan uyğunsuzluqlardan qaynaqlanır. Bumənada «linqvistik tipologiyanın perspektivəri ilə onunnailiyyətlərinin kəskin təzad» yaratdığını qeyd edənG.A.Klimov tamamilə haqlıdır: «Tipoloji nəzəriyyənininkişafında əyləc rolunu oynayan əsas amillərdən biri, diltipi anlayışının kifayət qədər işlənilməməsidir» 1 .İstər aqlütinativ və flektiv quruluşlu konkret dillərinqrammatikalarının, istərsə də dil nəzəriyyəsinə aidədəbiyyatın təhlili belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki,tədqiqatçıların çoxu ya 1) tədqiqat obyektini təşkil edən dilmaterialarında həmin dilin struktur özəllikləri ilə bir arayasığmayan tipoloji sapma elementlərinin üzərindən sükutlakeçir, ya da 2) həmin elementlərin mənsub olduğu dil tipiilə araşdırma obyekti olan dilin struktur quruluşu arasında,ümumiyyətlə, əsaslı fərqin mövcud olmamasınıgöstərirdilər. Yaranmış anlaşılmaz vəziyyətin arxasında birçox səbəblər durur ki, onlardan birini «linqvistiktipologiyada terminologiya problemi» olaraq səciyyələndirəbilərik. Əslində, morfoloji təsnifata dair tədqiqatların qeyribitkinliyininməntiqi davamı kimi ortaya çıxanterminologiya problemi bu dilçilik sahəsi üçün, özlüyündəbir növ «qapalı dairə» effekti verən məsələyə çevrilmişdir.Belə ki, istilahlardakı vahid standartlarınmüəyyənləşməməsindən qaynaqlanan qeyri-dəqiqlik yeniməna dolaşıqlıqlarına da yol açır ki, bu da, öz növbəsində,tipoloji araşdırmaların birmənalı nəticə əldə etməsinə ciddimaneələr törədir.Tipoloji proseslərin müxtəlifliyindən törəyən bəziistilah dolaşıqlığı hallarının köklərinin daha dərin mətləblərəvarmasından dolayı, fikirlərimizi əyaniləşdirmək1 Климов Г.А. О понятии языкового типа // Вопросы языкознания, 1975, №6, стр. 21.

31Azərbaycan Milli Kitabxanasıməqsədilə, məsələni terminoloji müstəvidən kənarlaşdırmadan,yalnız morfoloji təsnifat zəminində qeyri-dəqiqliyivə yayğın semantikası ilə seçilən bir neçə termini nəzərdənkeçirək.Məs: «amorf dillər» istilahı. Müasir dilçilik ədəbiyyatlarındahələ də öz işləkliyini itirməmiş 1 bu termin, ilk dəfəV.Humboldtun haqlı etirazına səbəb olmuş 2 , daha sonralarbir çox sinoloq və eləcə də tipoloqların tənqidinə məruzqalmışdır 3 . Belə ki, sonuncular çin və digər kök quruluşludillərin bu istilahda təqdim olunduğu kimi (a – «morf»),morfoloji inventardan məhrum olması fikrini məqbulsaymırlar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, tipolojitəsnifatın banisinin qəti etirazına baxmayaraq, sonrakı nəsiltipoloqlar arasında Humboldtun bu sahədəki şəksiz elminüfuzunu gözardı edərək «amorf» istilahına yaşam hüququtanıyan tədqiqatçılar da oldu.Belə ki, XX rus-sovet linqvistik tipologiyasının ənönəmli simalarından biri olan P.S.Kuznetsov «bəzidilçilərin formadan məhrum dillərin, ümumiyyətlə, mövcudolmadığını önə sürərək, «amorf» terminini uğursuzistilah hesab etməsini» doğru yanaşma hesab etmir və«sözlərin formal olaraq heç bir dəyişikliyə məruz qalmadığı…dillərin, əslində, «amorf dillər» qismində səciyyələndirilməsinin«tam qanuni olduğunu» bildirmişdir 4 .Doğrudur, ilk baxışdan nə qədər paradoksal görünsə də,çin qrammatistlərinin özləri, bu termindən istifadədənimtina etməmişlər. Lakin «Çin ənənəvi elmində qram-1 мяс: Вердийева З., Аьайева Ф., Адилов М. Дилчилик проблемляри. I щисся,Б.,1982, с.72.2 Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1947, стр. 148.3 Драгунов А.А. Исследования по грамматике современного китайскогоязыка, т.1, М.-Л., 1952.4 Кузнецев П.С. Морфологическая классификация языков. М., 1954, стр.15-16.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 32matikanın yeri»ni dəyərləndirmiş Tan Aoşuanın qeydlərindənbəlli olduğu kimi, burada, «amorfluq» istilahına«daxili fleksiyanın qeyri-mövcudluğu» (?! – A.H.) anlamınınifadəsi üçün müraciət edilir 1 . Başqa sözlə, həmin semantiktutumdan yol alaraq, daxili fleksiya kimi qrammatikvasitədən yararlanmayan bütün dilləri (o cümlədən, iltisaqiquruluşlu türk, monqol, fin-uqor və s. dilləri də) «amorf»olaraq səciyyələndirmək mümkündür. Göründüyü kimi,burada termin yaradıcılığı üçün ən arzuolunmaz və qeyriməqbuldurumlardan biri – istilah polisemiyası vəziyyətiyaranmış olur.Ümumiyyətlə, burada bir qədər haşiyəyə çıxaraq qeydedək ki, iltisaqi dillərdəki flektiv təbiətli (və ya ən azındanflektiv təmayüllü) elementlərin adekvat tipolojixarakteristika qazanmasına maneçilik törədən ən başlıcaəngəllərdən biri – morfonoloji tədqiqatlardakı «avrosentrik»münasibət; başqa sözlə, sözügedən dillərdəki tendensiyalarınhind-Avropa morfonologiya standartlarındandəyərləndirilməsidir. 2 Bu mənada «şərq dilçiliyi təcrübəsi»ndənçıxış edərək «hind-Avropa dillərinin müəyyəngöstəricilərinə istiqamətlənmiş terminlərin şərq dillərinintədqiqi və təsviri prosesində istifadəsinin bir çox hallardatəhrif edilmiş mənzərənin canlandırılmasına rəvacverdiyini» önə sürən görkəmli sinoloq alim N.V.Solntsevanın3 fikirləri ilə razılaşmamaq çətindir. «Tipologiya və1 Тань Аошуан Место грамматики в традиционной науке Китая //Филологические науки. 1991, № 5, стр. 69.2 Бу щагда даща ятрафлы бах: Чурганова В.Г. О предмете и понятияхфономорфологии // Известия АН СССР. Серия Литературы и Языка,1967, Том XXVI, вып. 4, с.363-373; щямчинин: Щажыйева А.Й. Дил системиндятиполоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр).нам.дисс.2006,с. 14-28; Щажыйева А.Й.Аглцтинатив диллярдя дахилифлексийа вя фузийа. Б.,2007, с.16-55, 271-278.3 Солнцева Н.В. Проблемы типологии изолирующих языков. М., 1985,

33Azərbaycan Milli Kitabxanasıtəsviri dilçiliyin məqsədləri»ni dəyərləndirən tədqiqatındasonuncunun (təsviri dilçiliyin) dilin ümumi nəzəriyyəsini«ağır terminoloji varisliyi»ndən əziyyət çəkdiyini və«linqvistikanın terminoloji aparatının (və eləcə də onunarxasında duran anlayışların) olduqca uğursuz işlənibhazırlandığını» bildirmiş A.Y.Kibrik, məhz, təsvirilinqvistikanın bu sahədə əsaslı dönüş yarada biləcəyiniqeyd etmişdir 1 . Bu mənada, tipoloji dəyişikliklərin adekvatdəyərləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edənnövbəti istilahın, məhz, təsviri linqvistika sahəsindəmeydana çıxması heç də təsadüfi sayıla bilməz.«Fleksiya» istilahı E.Sepirin təklif etdiyi və real dilmateriallarına əsaslanan «daxili və xarici fleksiya» anlayışlarıfərqliliyi əks etdirən bölgüdən sonra, heç şübhəsizki,yeni semantik çalar kəsb etməyə başlamışdır. Belə ki,fleksiya deyildikdə bu istilahın işlənmə yerinə uyğunolaraq, ya ümumilikdə, (heç bir «daxili» - «xarici» parametrlərəgörə bölgü aparılmadan) flektiv mexanizm təzahürlərinəzərdə tutulur, ya da sırf kökdaxili səs əvəzlənməsinəişarə edilir.Maraqlıdır ki, təsnifat kriterilərinin qeyri-dəqiqliyi vəya sadəcə, müəllif interpretasiyasındakı nəhayətsiz ixtiyarilikbəzən bu istilahın, hətta, tamamilə fərqli tipolojitəmayül özəlliyinə xas elementlərə tətbiq edilməsinə də yolaçırdı. Məs: C.Yul bir çox tədqiqatçılara görə, 2 ingilisdilindəki iltisaqi mexanizm təzahürləri kimi dəyərləndirilən-‘s ; - ing; -est; -er və s. bu kimi şəkilçiləri fleksiya (dahaстр.11.1Кибрик А.Е. Типология и задачи описательной лингвистики /Лингвистическая типология. М., 1985, стр.78.2 Бу щагда даща ятрафлы бах: Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английскогоязыка. М.,1960; Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику.К., 1978. вя с.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 34dəqiq desək, inflections) 1 hadisəsinə örnək qismində təqdimedir 2 .«Fuziya» termini. Amerikan alimi E.Sepir tərəfindəntəklif olunan bu istilahdan 3 , əsasən, flektiv dillərə nəzərən,forma və sözdüzəldici affiksasiyada yer alan xəlitələşməhallarını təyinləndirmək üçün istifadə edildiyi halda,türkoloji araşdırmalarda sözügedən terminin semantiktutumu bir qədər də genişləndirilmişdir. Burada həmintermindən daha çox ilkin köklərdən fonomorfoloji inkişafnəticəsində meydana gələn törəmə əsasların tərkibinintəhlili zamanı istifadə edilir. 4Əslində, bu iki bir-birini istisna etməyən təfsir özlüyündəproblem doğurmasa da, iltisaqi dillərdəki fuziyonelementlərin flektiv dillərdəki analoji hallarla müqayisəsitədqiqat orbitinə yeni terminlərin – rus dilçisi V.Boqoroditskitərəfindən irəli sürülən 5 «sadələşmə» (oprohenie),«yerdəyişmə» və ya «yenidən tərtiblənmə» (pererazlocenie)istilahlarının da çıxmasına şərait yaradır. Belə ki,türkologiyada çox vaxt fuziya hadisəsi kimi nəzərdənkeçirilən bir neçə morfemin vahid tərkibdə birikməsi (məs:bacı+inaq>bacanaq və s.) halları «sadələşmə»yə; «qonşu»morfemlərin eksponentləri arasında «səs materialı»nın1 Yule George The study of language. Cambridge: Cambridge Universitypress.1996.2 Ону да гейд едяк ки, сон дювр арашдырмаларында якс вязиййят дямцшащидя олунмагдадыр.Беля ки, бязи мцгайисяли – типолоъи тядгигатлардатцрк дилляриндяки кюк дяйишмяси Internal flextion (йяни,«дахили флексийа»олараг) дяйярляндирилир.бах:Yunusov D., Khanbutayeva L. Comparativetipology of English and Azerbayjani languages.B.,2008., p.173 Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л., 1934, стр.102.4 бах:Йусифов М.И. Оьуз групу тцрк дилляринин мцгайисяли фонетикасы. Б.,1984; Щажыйев Т.И. Тцрк дилляриндя сюзцн морфолоъи инкишафы / Тцрк диллярининлексик-морфолоъи гурулушу. Б., 1981, с.16-25.вя б.5 бах: Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1967, стр.272-273.

35Azərbaycan Milli Kitabxanasıyenidən bölgüsü və morfem «tikişi»nin irəliləyiş»i 1 isə(məs: bu+ara> bu-ra və s.) «yenidən tərtiblənmə»yə uyğungəlir. Buradakı qarışıqlığın səbəbləri qeyd olunanistilahların və «fuziya» termininin əksər tədqiqatlardaparalel müstəvidə (morfoloji proseslər və tipolojitendensiyalar) nəzərdən keçirilməsindən qaynaqlanır. Bumənada sözügedən linqvistik hadisələri iltisaqiliklə eynimüstəvidə təhlil edərək «morfoloji proseslər» kimidəyərləndirən V.İ.Koduxovun 2 «barışdırıcı» mövqeyi,zənnimizcə, daha doğrudur.Yeri gəlmişkən, bu məqamda, dil faktlarının müvafiqtipoloji xarakteristika qazanmasına mane olan və fuziya vəaqlütinasiya istilahlarının fərdi interpretasiyasındanqaynaqlanan bəzi termin qarışıqlığı hallarının kökündədayanan problemə də diqqət ayırmaq istərdik. Belə ki,«tarixən fonologiya bazasında meydana gələn (yəni səslərinkombinator dəyişikliklərindən qaynaqlanan) və diltəkamülü prosesində morfoloji dəyişikliklər (məsələn:pererazlocenie «yenidən tərtiblənmə» üçün) baza təşkiledən «fuziya» 3 hadisəsinin mahiyyəti bir qisim tədqiqatlarda«aqlütinasiya»nın təbiəti ilə, demək olar ki,eyniləşdirilir. Söhbət «aqlütinasiya» termininin bu istilahıntətbiqini şərtləndirən digər proseslərlə bərabər, «adətənyanaşı işlədilən iki sözün birikməsinin, bəzən isə(pererazlocenie) yenidən tərtiblənmə (məs: fransız d. maamiema mie «mənim rəfiqəm») hadisəsinin»tipoloji səciyyələndirməsi zamanı istifadəsindən 4 gedir.1 Маслов Ю.С.Введение в языкознание. М., 1975, стр.2122 Кодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1979, стр.300-301.3 Булыгина Т.В., Крылова С.А. Фузия / Лингвистический энциклопедическийсловарь. М., 1990, стр.563-564.4 Агглютинация / Лингвистический энциклопедический словарь. М.,1990, стр.17

Azərbaycan Milli Kitabxanası 36Maraqlıdır ki, Ferdinand de Sössür də özünün tipolojidəyərləndirmələrindəki iltisaqilik qavramı ilə, məhz,sonuncu təfsirə yaxınlığı ilə seçilir (dilçiyə görə, aqlütinasiya,vaxtilə asan üzvlənə bilən, lakin bir sintaqmdakı frazaçərçivəsində tez-tez təsadüf edilən iki və ya bir neçəelementin tamamilə bölünməz olan və ya çətin analiz edilən(çətin üzvlənə bilən) bütövə – birikməyə çevrilməsihadisəsindən başqa bir şey deyil) 1 . Bu mülahizənin«fuziya» anlayışının meydana çıxmasından çox öncəsəsləndirilməsi problemin daha sonralar – sözügedən istilahla«aqlütinasiya» termini arasındakı əsaslı fərqlərintəsbit edilməsindən sonra aradan qalxması anlamına gəlmir.Belə ki, bir çox tədqiqatlarda haqqında bəhs edilən tipolojitendensiyaların qarşılaşdırılmasının aparılmasına 2baxmayaraq, hələ də aqlütinasiya istilahının Sepirəqədərkitəfsirlərinin aradan qalxdığını söyləmək olmaz. Məsələn:analoji birikmə hallarını aqlütinasiya hadisəsi qismindədəyərləndirən L.Tenyer 3 bu yanaşması ilə sözügedənterminin Sepirəqədərki interpretasiyası ilə razılaşdığınıortaya qoyur. Bu kimi problematik məqamlar məsələninbəsit istilah qarışıqlığı olmayıb dillərdəki morfonolojiproseslərin dəqiqliklə araşdırılmamasının fəsadlarınıtəcəssüm etdirdiyini düşünməyə əsas verir. Bu mənada,dillərin tipoloji xarakteristikasının təsbiti zamanımorfonoloji proseslərə xüsusi həssaslıqla yanaşılmasınınvacibliyini vurğulayan N.S.Trubetskoy 4 və onun1 де Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. М., 1993, стр.171.2 мяс: Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденцииграмматического строения слова / Морфологическая типология ипроблема классификации языков М.-Л., 1965, стр.643 Теньер Люсьен. Основы структурного синтаксиса. М., 1988, стр.39-40.4 Трубецкой Н.С. Некоторые соображения относительно морфонологии// Пражский лингвистический кружок. М., 1967, стр.115-118.

37Azərbaycan Milli Kitabxanasıyanaşmasını paylaşan V.N.Yartseva, V.M.Solntsev,Y.S.Kubryakova 1 və bir çox başqalarının tamamilə haqlımövqedən çıxış etdiklərini ortaya qoyur.Qeyd olunanlar linqvistik tipologiyadakı terminologiyaproblemlərinin yalnız bir hissəsini əhatə etməsinəbaxmayaraq (tədqiqatın irəlidəki bölümlərində konkretproblemlərin dəyərləndirməsi çərçivəsində, digər qrupistilah qarışıqlıqları da nəzərdən keçiriləcək), onu deməyəəsas verir ki, mövcud qeyri-dəqiqlik, əsas etibarilə, tipolojitədqiqatların münfəridləşərək ümummorfolojiaraşdırmalardan (son onilliklərdə nümayiş etdirməkdəolduğu) ayrılma tendensiyasından və ya morfoloji təsnifatkriterilərinin birmənalı olmamasından qaynaqlanır.Tipoloji bölgü meyarları ilə bağlı yaranmış anlaşılmazvəziyyətə gəlincə, onun arxasında bu (tipoloji)nəzəriyyənin haqqında uzun müddət mübahisələr gedənproblemi – dil tipinin «sərhəd»di problemi dayanır.1.3. Linqvistik tipologiya – metod, fənn və yatəsnifatlandırma sistemi?Tipolgiya sahəsində aparılan istənilən spektrli tədqiqatınüzləşə biləcəyi və (ona) münasibət bildirilmədən yeniaraşdırma səviyyəsinə keçilməsi qeyri-mümkün olan ilkterminoloji «baryer» linqvistik düşüncədə «tipologiya» və«tip» anlayışları ilə bağlı yetərincə fərqli interpretasiyalarınmövcud olmasından qaynaqlanır.Bu mənada, «tipologiya»və «tip» terminlərinin geniş sahədə tətbiqinə nəzərsalmaqla, haqqında bəhs edəcəyimiz anomaliya hallarının1 Кубрякова Е.С. Морфонологические характеристики и их роль в типологическомописании языков / Лингвистическая типология. М., 1985,стр. 61-62.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 38təbiəti ilə bağlı dəyərləndirmələrin hansı kriterilərəəsaslanması ilə bağlı mümkün fərqli şərhlərdənsığortalanmış olarıq.İlk olaraq onu bildirək ki, bizim istifadə edəcəyimiz«tipoloji sapma» istilahı, ümumiyyətlə, eyniyyətə, dahadəqiq desək, oxşarlığa əsaslanan sistemləşdirmə 1 çərçivəsindəkianomaliya hallarını əhatə etmir. Belə ki, bəzihallarda tipologiya, dilçiliyin «ən qədim və eyni zamandaən az araşdırılmış şöbələrindən biri» (V.Skaliçka) 2 kimi vəeləcə də daha geniş anlamda «digər elmlərlə (məntiq,estetika, psixologiya və s.) birgə, dili öyrənən dilçiliyinhissəsi» olaraq (Y.V.Rojdestvenski) 3 və ya ümumiyyətlə,«...qrammatik tiplər haqqında elm» qismində (P.Hartman) 4səciyyələndirilirdi.Əgər digər tərəfdən, bir çox tədqiqatlarda tipologiyanınhəmçinin, artıq deyildiyi kimi, «morfoloji klassifikasiya»adlandırıldığını 5 da nəzərə alsaq, araşdırmaçıların universalvə xüsusi tipologiya fərqləndirməsinin aparmasının hansızərurətdən doğduğu məlum olur: G.V.Kolşanskininbildirdiyi kimi, universal tipologiya özündə genetiktipologiya, areal tipologiya və xarakterologik tipologiyanı(yəni dar anlamda istifadə edilən və morfolojiklassifikasiya ilə özləşdirilən tipologiya – A.H.) ehtiva1 бах: Скаличка В.Типология тождеств / Исследования по структурнойтипологии. М., 1963,стр.32-34.2 Скаличка В. О современном состоянии типологии. / Новое в лингвистике.Выпуск III. М., 1963, стр.19.3 Рождественский Ю.В. Тезисы о природе понятии лингвистическойтипологии / Лингвистическая типология и восточные языки. Материалысовещания. М., 1965, стр.1014 Агазаде Н.Г. К вопросу о типологии языке / Научные записки. Язык илитература. XIII серия, 1968, №2, стр.14.5Скаличка В.Типология тождеств / Исследования по структурнойтипологии. М., 1963, стр.34.

39Azərbaycan Milli Kitabxanasıetdiyi halda, xüsusi və ya «səthi» tipologiya «dilstrukturunun ifadəsində iştirak edən elementlərintəsnifatlandırılmasını təcəssüm edir» 1 .Başqa sözlə, buradaleksik, sintaktik və s. «xüsusi» və ya «səthi» tipologiyalar,müəyyən mənada, morfoloji sistematizasiyaya əsaslanantəsnifata qarşı qoyulur. «Köhnə tipologiyanın … morfolojiolması»ndan dolayı, ona ünvanlanan tənqidlərin haqlıolduğunu önə sürən V.Skaliçka «yeni tipoloji məktəblərintəkcə morfoloji deyil, eləcə də fonetik, sintaktik və leksiktipologiyalara istiqamətləndiyini» (doğrudur, çex alimi«bununla belə, morfologiyanın diqqət mərkəzindəqaldığını» dəfələrlə vurğulamışdır 2 ) bildirməklə, onlararasında bu və ya digər səviyyəli bərabərhüquqluluğunolduğunu qeyd etmişdir.O da maraqlıdır ki, növbəti araşdırmasında «morfolojiklassifikasiya» terminində adı keçən yarusun təsnifatlandırmazamanı müstəsna rol oynadığını etiraf edənV.Skaliçka «tipologiyanın tətbiqi baxımından… fonetika,sintaksis və leksikanın yalnız ikinci dərəcəli sahələrolduğunu» daha aydın şəkildə dilə gətirmişdir 3 .Yeri gəlmişkən, bir qədər irəli gedərək, əvvəlcədən onubildirmək istərdik ki, müasir tipoloji araşdırmalarıntədqiqat obyektinə geniş rakursdan nəzər salması nəticəsində,morfoloji göstəricilərin önəminə kölgə salınmasa da,sözügedən təsnifatın adındakı təyinin (morfolojiklassifikasiya) mütləq səciyyə daşımadığı və dil tipinin1Колшанский Г.В.Универсальная и частная типология языка /Лингвистическая типология. М., 1985, стр.16-172Скаличка В.Типология тождеств / Исследования по структурнойтипологии. М., 1963, стр.32-34.3 Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания, 1966, №4,стр.24

Azərbaycan Milli Kitabxanası 40müəyyənləşməsində digər yarusların özəlliklərinin və eləcədə səviyyələrarası əlaqənin də xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyiortaya çıxmışdır.Ümumilikdə, «tipologiya» istilahının çoxmənalılığı iləbağlı problemə qayıdaraq əlavə edək ki, «dilçiliktipologiyası və ya dillərin tipologiyası termini haqqındaelmdə vahid anlayış yoxdur» - fikrində heç də yanılmayanZ.Verdiyevaya görə, «tipologiya» dedikdə «dil tiplərihaqqında təlim», yəni «…ayrı-ayrı dillərin və dil qruplarınınsistemlərinin müqayisə edilib və ya qarşılaşdırılması»nəzərdə tutulur.Təxminən oxşar mövqe «dilçilikdə tipologiya- dillərintiplərini və ya… daha xüsusi dil hadisələrinin mikrosistemləriniöyrənir» – fikrinin müəllifi V.M.Jirmunskininaraşdırmasında 1 səsləndirilmişdir. Məhz, dil tipinin təsbitiüçün müəyyən sistemitizasiya şəraitində müqayisə vəqarşılaşdırmaların labüdlüyü tipologiyanın «təkcə sinxroniklinqvistikada deyil, diaxronik araşdırmalarda da istifadəedilən kompleksli elmi metod» olması 2 haqqında rəyformalaşdırmışdır. Bu isə özlüyündə, tədqiqatımızın halhazırkıbölümü ilə birbaşa əlaqəli olan daha bir probleminortaya çıxması anlamına gəlir. Belə ki, linqvistikədəbiyyatlarda tipologiyanın dilçilik şöbəsi (və yalinqvistik «fənn»); morfoloji klassifikasiya və eləcə də (ənkonkret anlamda) dil tipini təcəssüm etdirməsi haqqındamövcud mülahizələrlə yanaşı, onun (tipologiyanın) özününbir elmi metod olması ilə bağlı fikirlər səsləndirilir və bu1Жирмунский В.М. О целесообразности применения в языкознанииматематических методов / Лингвистическая типология и восточныеязыки. М., 1965, стр.108.2Рона-Таш А.О комплесивности типологических методов / Лингвистическаятипология и восточные языки. Материалы совещания. М., 1965,стр.259.

41Azərbaycan Milli Kitabxanasıbaxımdan, linqvisitik tipologiyanın istənilən aspekti iləəlaqədar məqamlarda olduğu kimi, bu məsələdə də yekdilrəyin formalaşmış olduğunu söyləmək çətindir. Belə ki,bəzi tədqiqatlarda tipologiya həm metod, həm də dilçilikşöbəsi kimi səciyyələndirildiyi halda, digərlərində isə artıqbirincinin bazasında ikincinin formalaşaraqmüstəqilləşməsi fikri müdafiə edilir.«Linqvistik tipologiyanın konseptual aparatının əsaslarınımüəyyənləşdirən B.Y.Qorodetskiyə görə, «tipoloji(özünün də bildirdiyi kimi, dilçi tipologiyanı yalnız dillərinstrukturuna əsaslanan təsnifatlandırma qismində nəzərdənkeçirir – A.H.) tədiqatların müasir vəziyyəti üçüntipologiyanın yardımçı metod deyil, özünün xüsusiaraşdırma predmeti və spesifik vəzifələri olan müstəqillinqvistik fənn olması nöqteyi-nəzərindən xarakterik»sayıla bilər və «hal-hazırda sözügedən fənn özünün formalaşmastadiyasındadır». 1Göründüyü kimi, bu mülahizəyə əsasən, ehtimal olunanqarşılaşdırma, tipologiyanın geniş anlamda dəyərləndirilməsi,yəni özündə istənilən növ (genealoji və yacoğrafi vəziyyət ortaqlığa, eləcə də struktur oxşarlığa görə)təsnifatlandırmanı ehtiva etməsindən törəmişdirsə, həministilahın («tipologiya»nın) daha konkret anlamda nəzərdənkeçirilməsi, digər qrup araşdırmaçılara «müasir dilçilikdəsinxronik – təsviri, başqa sözlə deskriptiv; müqayisəlitarixi,başqa sözlə, genealoji» və hələ də «az tədqiqedilməsindən dolayı, aydın şəkildə formalaşmış postulatıolmayan tipoloji metod»un mövcudluğunu 21 Городецкий Б.Ю. Основы концептуального аппарата лингвистическойтипологии. / Лингвистическая типология. М., 1985, стр.65.2 Рождественский Ю.В. Тезисы о природе понятии лингвистическойтипологии / Лингвистическая типология и восточные языки. Материалысовещания, М., 1965, стр.102

Azərbaycan Milli Kitabxanası 42müəyyənləşdirməyə imkan tanımışdır.Çox güman ki, tədqiqatımızda terminoloji qarışıqlığa(istilah çoxmənalılığının doğurduğu «domino effekti»ni dənəzərə alsaq, mövcud durumu terminoloji «xaos» daadlandırmaq olar) yol verməmək üçün «müqayisəli – tariximetod→müqayisəli-tarixi dilçilik→genealoji təsnifat»analogiyasından çıxış edərək və tipoloji araşdırmalarda tipanlayışının özünün tətbiqindən dolayı, bu istilahın darçərçivədə istifadəsinin mümkünlüyünə əsaslanaraq«tipoloji metodlar (bu metodların məcmusu məsələsinəirəlidə daha təfsilatlı şəkildə toxunulacaq); linqvistiktipologiya və tipoloji təsnifat» istilahlarını fərqləndirsək oqədər də yanılmarıq.Bu mənada, «ümumelmi miqyasda» tipologiyanın«prinsipləri və məntiqi formalarına» (məs: taksonomlaraəsaslanan təsnifat və ya kontinium obyektlərə görəklassifikasiya) görə fərqləndirilə bilən və «ümumi və yaoxşar xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi yolu ilə fərqlivə daxilən qəliz obyektlərin araşdırılması və (həmin)obyektlərin yaxınlıq səviyyələrini nəzərə almaqla müəyyənsiniflərdə (qruplarda, tiplərdə) birləşdirilməsinigerçəkləşdirən metod» olduğunu önə sürmüş, daha sonraisə, «linqvistik tipologiyanın dillərin sistematizasi»yasınınbir növü və ümumi dilçiyin şöbəsi» 1 olduğunu bildirmişN.B.Meçkovskayanın izahı xüsusi maraq doğurur. Dilçiyəgörə, «yalnız dillərin tipoloji araşdırılmasında tipideyasının özündən… istifadə edildiyindən, linqvistikadatipologiyanın özünün dillərin digər sistematizasiyanövlərindən (yəni genetik və areal təsnifatlandırmadan)terminoloji fərqləndirilməsi» məqbul sayılır 2 .Başqa sözlə,1 Мечковская Н.Б. Общее языкознание. Структурная и социальнаятипология языков. М., 2003, стр.14-15.2 Йеня орда.

43Azərbaycan Milli Kitabxanasıdigər təsnifatlarda da (geniş anlamda, tipoloji tədqiqatlarınnəzərdə tutduğu) sistematizasiyanın reallaşdırılmasınabaxmayaraq, istinad nöqtəsi kimi, qohumluq əlaqələri və yacoğrafi koordinat ümumiliyi deyil, bir tip daxilində«siniflənmə» üçün vacib olan ortaq göstəricilər əsasgötürüldüyündən, daha dar çərçivədə terminoloji,«dövriyyə»də istifadədə olan «tipologiya» istilahı, təsnifatlardanyalnız birinin – (artıq deyildiyi kimi) tip ideyasındançıxış edən klassifikasiya ilə özləşdirilməkdədir.Heç şübhəsiz ki, elə bu səbəbdəndir ki, tipologiyanınümumnəzəri problemlərini dəyərləndirmiş N.Ağazadəninbildirdiyi kimi, «bir çox halda, «tipologiya» deyildikdə, diltipinin özü ehtimal edilir» və bu baxımdan tədqiqatçınınmülahizələrinin təsdiqi üçün, İ.İ.Meşşaninovun «Tipolojiqarşılaşdırmalar və sistemlərin tipologiyası» əsərindəniqtibas gətirdiyi fikirlərdə («tipologiya dil materialıəsasında müəyyənləşdirilir…»; «…tipologiyalar…müqayisəli qarşılaşdırmalarla dəqiqləşdirilir») 1 anlayış«əvəzlənməsi»nin deyil, terminoloji qarışıqlığın yeraldığını söyləmək olar.Məsələ ilə bağlı dəyərləndirmələrimizi yekunlaşdıraraqonu bildirmək istərdik ki, dilçilik elmində «tipologiya»istilahının çoxsaylı təsriflərinin paralel istifadəsindənqaynaqlanan müəyyən terminoloji qarışıqlığın mövcudolmasına baxmayaraq,ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, butermin dillərin struktur quruluşu ilə bağlı araşdırmalara,metodlaravə s. tətbiq edilir. Lakin həmin tətbiqrəngarəngliyinə nəzərən söyləmək olar ki, «tipologiya»dillərin struktur-tipoloji özəllikləri ilə bağlı linqvistik fənndirvə sözügedən istilahın daha dar anlamda istifafadəsi1 Агазаде Н.Г. К вопросу о типологии языке / Научные записки. Язык илитература. XIII серия, 1968, №2, стр.15.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 44onun ilkin semantikasına xələl gətirə bilməz.1.4. Sinxronik – diaxronik tipologiyaqarşılaşdırması haqqındaLinqvitik tipologiya ilə bağlı geniş polemika oyatmışməsələlərdən biri də, heç şübhəsiz ki, bu təlimin hansıtrayektoriyalı zaman koordinatlarından çıxış etməsi iləbağlıdır. Başqa sözlə, burada, biz, sinxroniya – diaxroniyaantinomik cütlüyünün qarşılaşdırmasından törəyənproblemlə üzləşmiş oluruq.«Sinxroniya, yoxsa diaxroniya?»; «statika, yoxsa dinamika?»- bu sualların birmənalı şəkildə və (əgər mümkünsə)birdəfəlik cavablandırılması tipologiyanın həminməsələlərlə üzvi bağlılığa malik bir çox problemlərininhəllinə önəmli xidmət göstərmiş olar. Belə ki, bu antinomiyailə bağlı seçim zamanı cavablandırmanın hansınisbətdə olması tipoloji araşdırmaların ortaya çıxardığınəticələrin həmin nisbətə müvafiq şəkildə dərk edilməsinəvə ya ona (həmin nisbətə) uyğunlaşdırılmasına şəraityaradır. Belə ki, sırf sinxronik materialın dəyərləndirilməsisayəsində əldə edilən nəticələr və ya morfem inventarınınstruktur təkamülünün (dil sinxroniyası nəzərə alınmadan)araşdırılması əsasında ortaya çıxan elmi-nəzəri müddəalarbir-birindən yetərincə fərqlənirlər. Maraqlıdır ki, onların(sinxroniya və diaxroniyanın) müştərəkliyi sayəsində əldəedilən araşdırma yekunları da yuxarıda qeyd olunannəticələrdən bir o qədər fərqli mahiyyət kəsb edirlər.Biz, bu araşdırmada «linqvistik tipologiyada sinxroniyavə diaxroniya» probleminin tam həllini təqdim edəcəyimiziiddia etməsək də problemin bəzi məqamlarına aydınlıqgətirməyə çalışmışıq.Macar tədqiqatçısı A.Rona-Taşın tipoloji metodun

45Azərbaycan Milli Kitabxanasıkompleksliyi haqqındakı tədqiqatından daha öncə gətiriləniqtibasa istinadən, linqvistik düşüncədə bir metod kimitipologiyanın həm sinxronik, həm də diaxronik dilçiliyətətbiq imkanlarına malik olması fikrinin mövcudluğuhaqqında rəy formalaşa bilər 1 . Lakin məsələ ilə dahayaxından tanışlıq linqvistik tipologiyanın ən müxtəlifaspektlərində olduğu kimi, burada da əsaslı fikir ixtilafınınmövcudluğunu ortaya qoyduğundan, sözügedən probleməyenidən qayıdaraq səsləndirilən fərqli mülahizələrlə bağlımünasibətimizi bildirməyi məqsədəuyğun hesab edirik.Belə ki, müəyyən qisim tədqiqatçılar tip anlayışına istinadedilən sistematizasiya üçün dillərin müəyyən zamankəsiyindəki (sinxronik) qarşılaşdırmasından çıxış etməyiməqbul hesab edərək onun diaxronik tipologiyadan kəskinşəkildə fərqləndiyini önə sürdükləri halda, digər qruparaşdırıcılar sinxronik təhlilin müstəsna əhəmiyyətini inkaretmədən və ümumiyyətlə, sinxronik tipologiya –diaxronik tipologiya oppoziyasını qəbul etmədən, dilininkişafı nəticəsində baş verən dəyişikliklərin onun (dilin)tipoloji xarakteristikasına labüd təsirini (daha dəqiq, onuntipoloji indeksasiyasına müdaxilə edə biləcəyini) əsasgötürərək, tədqiqatlara tarixi aspektdən dəyərləndirmələrincəlb edilməsinin vacibliyini vürğulayırdılar.«Tipologiyaya diaxronik parametrlərin tətbiq edilməsinin»və bununla da «tipologiya – müqayisəli-tarixi dilçilik»qatı oppozisiyasının aradan qalxmasının bir neçəistiqamətdə reallaşdığını» və «hal-hazırda çox az saydadilçinin daha öncəki onilliklərdə olduğu kimi, tipologiya vətarixi linqvistikanın kəskin qarşılaşdırılması ilə razılaşa1 Рона-Таш А.О комплесивности типологических методов / Лингвистическаятипология и восточные языки. Материалы совещания. М., 1965,стр.259.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 46biləcəyini» önə sürən M.M.Quxman 1 sinxroniktipologiyanın, obyektiv olaraq, üstün mövqeyə malikolduğunu, özü də bu üstünlüyün, yalnız onun (sinxroniktipologiyanın) «uzun müddət tipoloji araşdırmaların yeganəistiqaməti olması»ndan qaynaqlanmayıb «istinadmaterialı»nın, məhz,onun tərəfindən təqdim edilməsi iləşərtləndiyini bildirmişdir.«Tipologiya və dil tipi» mövzulu araşdırmasındasonuncunun (dil tipinin) «zaman sərhədləri» ilə bağlıməsələyə aydınlıq gətirən, «hər bir konkret dilin… özü iləaramsız dəyişən obyekti təcəssüm etdirməsi»ni diqqətdənyayındırmayan V.M.Solntsev sinxronik – diaxroniktipologiya probleminə münasibətdə oxşar mövqe nümayişetdirərək «dilə, ilk növbədə, …sinxronik nöqteyi-nəzərdənyanaşılmasına baxmayaraq, tipologiyanın … diaxronikaspektə də malik olduğunu» xüsusi olaraq vurğulamışdır 2 .Onu da qeyd edək ki, özünün digər əsərində «istəniləntipoloji araşdırmada tətbiq edilən qarşılaşdırmanın çıxışpozisiyasının – struktural; müqayisəli dilçilikdə istifadəolunan qarşılaşdırmanın çıxış mövqeyinin isə materialmahiyyət kəsb etdiyini» bildirən və bu qəbildən linqvistiktədqiqatlarda «araşdırma üsulları və cəlb edilənmaterialların xarakterinin sıx bağlı olduğunu» önə sürənM.M.Quxman, bununla belə, tipoloji (tipologiyanınsinxronik və diaxronik növlərinin olmasına baxmayaraq) vəmüqayisəli-tarixi araşdırmaların ehtimal edilənbirləşməsinin baş vermədiyini və «əslində, hər bir təhlilnövünün öz məqsədlərinin olmasından dolayı, bubirləşmənin heç də arzuolunan hesab edilmədiyini» dilə1 Гухман М.М О предмете исторической типологии. / Лингвистическаятипология. М., 1985, стр.19, 21.2 Солнцев В.М. Типология и тип языка // Вопросы языкознания. 1978,№2, стр.38-39.

47Azərbaycan Milli Kitabxanasıgətirmişdir 1 . Başqa sözlə, diaxronik-tipoloji və müqayisəlitarixiaraşdırmalar, araşdırdıqları linqvistik problemlərə diltarixi aspektindən yanaşması baxımından ortaqlaşmasınabaxmayaraq, mahiyyət etibarilə fərqli missiyalarlayüklənmişlər.Göründüyü kimi, dil sistemini təşkil edən elementlərinözəlliklərinə və qurduqları əlaqələrin növlərinə əsaslanansistematizasiya üçün konkret zaman kəsiyindəki dilsisteminin təqdim etdiyi materialların və bərabərzamanlılıqprinsipinə görə, digər dil sistemləri ilə qarşılaşdırmanəticələrinin müstəsna əhəmiyyət kəsb etməsi heç bir şübhədoğurmasa da, tipoloji indeksasiyanın düzgünmüəyyənləşdirilməsi; onun dəyişmə perspektivlərininproqnozlaşdırılması və ya ayrı-ayrı dil vahidlərinin tipolojixarakteristikasının adekvat təyinləndirilməsi üçündiaxronik tipologiyanın önəm kəsb etməsi faktı etirafedilməlidir. Lakin dillərin hazırkı durumuna nəzərən,tipoloji bölgünün reallaşdırılması üçün sinxroniktipologiyanın həlledici rol oynaması mülahizəsi (daha öncəümumi şəkildə bildirdiyimiz kimi) fərqli fikirlərinformalaşmasına təkan vermişdir. Belə ki, tədqiqatçılartəsnifatın gerçəkləşdirilməsi üçün mövcud tələbləriqarşılayan sinxronik tipologiyanın sərhədlərini aşmağınlüzumsuzluğunu önə sürmüş və ya digər halda,ümumiyyətlə, sinxronik – diaxronik tipologiya qarşılaşdırmasıməsələsini kəskin şəkildə qoyan «az sayda dilçi»tapılmışdır.Məsələn, «Həmhüdud anlayışlar arasında «dil tipi»mövzulu tədqiqatın müəllifi V.N.Yartseva yazır: «İstəryeni, istərsə də qədim dillərin araşdırılması zamanı,1 Гухман М.М Индоевропейское сравнительно-историческое языкознаниеи типологические исследования // Вопросы языкознания , 1957, №5,стр.48, 57.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 48sinxronik «kəsiy»in gözlənilməsi, zənnimizcə, ona görəvacibdir ki, dil tipinin tarixi dəyişməsi problemi sonuncunun(dil tipinin) müəyyənləşdirilməsi üçün kriterilərintəsbit edilməsi məqsədləri ilə qarışdırılmamalıdır» 1 . Lakino da unudulur ki, doğrudan da, tipoloji təsnifatkriterilərinin müəyyənləşdirilməsi və həmin kriterilərinkonkret dillərdə tətbiqi zamanı bir çox halda dilin müasirdurumundan çıxış edib diaxronik tipologiyanın ortayaqoyduğu faktların (və ya onların dilin müasirvəziyyətindəki relikt formalarının) təsirindən qaçınmaq(məs: analitik-flektivlik göstəricilərinin tətbiqi üçün, ingilisvə ya fars dillərinin qədim variantlarına da müraciət,sintetik və analitik insirafilik kriteriləri arasında sərhəddinyayğınlaşmasına gətirib çıxara bilər) məqsədəuyğun sayılsada, digər tərəfdən diaxronik tipologiyanın gözardıedilməsinin elə həmin kriterilərin yanlış biçimdədəyərləndirilməsinə yol aça biləcəyini də nəzərə almamaqolmaz. Belə ki, hər hansı bir dilin müasir vəziyyətində boygöstərən faktlara əsasən, bu dilin tipoloji xarakteristikasınımüəyyənləşdirərək, daha sonra digər dillərin strukturözəlliklərinin təhlilinə həmin «etalon»dan yanaşılması,bəzən heç də doğru olmayan nəticələrin meydana çıxmasınasəbəb ola bilər.Sinxronik-diaxronik tipologiya qarşılaşdırması məsələsiniqoya biləcək həmin «az sayda dilçi»dən biri –«Tipologiyanın predmet və məqsədləri haqqında»kı araşdırmasıboyu «məqsədli şəkildə terminoloji qeyri-dəqiqliyədoğru gedərək, tipologiya haqqında bəhs edərkən …(yalnız)statik tipologiyanı nəzərdə tutmuş» İ.F.Vardul «statik vədinamik tipologiyanın, …adlandırma baxımından oxşar1 Ярцева В.Н. «Языковой тип» среди сопредельных понятий / Теоретическиеосновы классификации языков мира. М.,1980., стр.31.

49Azərbaycan Milli Kitabxanasıolsalar da, eyni fənnin şöbələri hesab edilə bilməyib…müstəqil fənnləri» təcəssüm etdirdiyini önə sürmüşdür(dilçiyə görə, «tipologiya tarixi zamanlamadan asılıolmadığından, …axronik mahiyyət kəsb etdiyi» üçün,burada sinxronik və diaxronik istilahlarının statik vədinamik (tipologiya) terminlərinin istifadəsi dahaməqsədəuyğundur) 1 .Görünür, tədqiqatçı sinxronik və daixronik dilçiliyinqarşılaşdırılmasından çıxış edərək, konkret tipologiya«fənni»nin çərçivəsində eyni səviyyədə kəskin fərqləndirmənindavam etdirilməsini məqbul saymışdır. O damaraqlıdır ki, sinxroniya – diaxroniya təliminin müəllifininözü birinciyə (sinxroniyaya) şəksiz üstünlük tanımasınabaxmayaraq, dil tipi anlayışı ilə bağlı mülahizələrinisəsləndirərkən «(hər hansı bir) qrup dillərin hansı tipə aidolduğunu soruşmaq – bu dillərin inkişaf etməsiniunutmaq; onların təkamülündə hansısa daimilik elementininolmasını ehtimal etmək deməkdir» - fikrini dilə gətirmiş,və «heç bir dil ailəsinin… həmişəlik olaraq, müəyyəndil tipinə aidliyi»nin iddia edilməsinin doğru olmadığınıönə sürmüşdür (kursiv bizimdir – A.H.) (məs: F. de Sössürçin dilinin heç də həmişə monosillabik olmadığına və yamüasir ingilis, erməni və s. dillərin ilkin hind-Avropastrukturundan əsaslı şəkildə fərqlənən quruluş daşıyıcısıolmasına diqqət çəkmişdir). 2Göründüyü kimi, dahi isveçrəlinin mülazhizələrini(tipoloji araşdırmalara nəzərən) sinxronik – diaxroniktipologiya oppozisiyasından çıxış edilməsi üçün istinadmənbəyi hesab etmək çətindir.Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, F. de Sössürün1 Вардуль И.Ф. О предмете и задачах типологии / Лингвистическаятипология. М., 1985, стр.30-31.2 де Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. М., 1993, стр.222 - 223.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 50iqtibas gətirilmiş məlum dəyərləndirməsi fonunda onuntipoloji yanaşmasının sinxroniya – diaxroniya alternativizmiüzərində qurulması ilə bağlı fikirlərlə razılaşmaqmümkün deyil. Belə ki, V.Humboldt tipologiyasının «əsasənsinxronik olmasına baxmayaraq», «bu sinxroniyanınözünün tamamən diaxronik olduğunu» önə sürənV.P.Danilenko «…sinxroniya – diaxroniya qarşılaşdırmasında»dahi alman aliminin «Sössür alternativizmindənolduqca uzaq olduğunu» (kursiv bizimdir – A.H.)bildirmişdir. 1Halbuki, Sössürün dillərin tipoloji xarakteristikasınındəyişmə potensialı ilə bağlı söylədiyi fikirləri sinxroniya –diaxroniya alternativizmi ilə əlaqədar irəli sürdüyüpostulatlar kontekstində deyil, fərdi şəkildə dəyərləndirsək,dildə daimilik elementinin olmadığını önə sürmüş alimin«dildə bir dəqiqə belə durğunluq yoxdur!» – fikrində 2israrlı olan sələfindən çox da fərqli düşünmədiyiniaşkarlamış olarıq. Başqa sözlə, burada F.de Sössürün dilstrukturunun mümkün təkamülü ilə bağlı fraqmentarsəciyyəli dəyərləndirmələrinin elə onun özünün XX əsrdilçiliyində inqilab effekti yaratmış ideyalarının kölgəsindəqalmasından, daha dəqiq desək, həmin fikirlərin aliminməlum dixatomiyaları müstəvisində dəyərləndirilməsindənqaynaqlanan anlaşılmazlığın yer aldığını söyləmək olar.Əslində, bu yanlış anlaşılmanın kökü Sössür mülahizələrindəyer alan və ilk baxışdan aydın sezilməyən təzaddanqaynaqlanır və bir çox hallarda mütləq postulat qismindədəyərləndirilən sinxronik və diaxronik dilçilikqarşılaşdırmasına heç bir skepsisə rəvac verməyən qeyri1 Даниленко В.П.Культурно-генетический эволюционизм Вильгельмафон Гумбольдта. www.islu.ru/danilenko/articles/evolgumb.htm;s2.2 фон Гумбольдт Вильгельм. Избранные труды по языкознанию М.,1984, стр.158.

51Azərbaycan Milli Kitabxanasıtənqidi yanaşma həmin təzadın fərqinə varılmasına imkanverməmişdir. Belə ki, «sinxron hadisə diaxron hadisə iləheç bir ümumi cəhətə malik deyil: birincisi eyni zamandamövcud olan elementlər arasında münasibətdirsə, ikincisi –zaman içərisində bir elementin başqası ilə əvəzlənməsidir,yəni diaxron hadisədir» - mülahizəsinin 1 sonrakı dövrdilçiliyinin ideya istiqamətlərinin formalaşmasındayetərincə həlledici rol oynaması F.de Sössürün tipolojitəkamülün mümkünlüyü ilə bağlı daha öncə iqtibasgətirilən fikrinin adekvat anlaşılmasına bir qədər maneolmuşdur. 2Müqayisə üçün onu da qeyd edək ki, analoji vəziyyət,yəni, müəllif dəyərləndirməsində ilk baxışdan tipolojitəsnifat və ümumilikdə, struktur təkamülü ilə bağlı təzadlıyanaşmanın ortaya qoyulması ilə əlaqədar vəziyyətV.Humboldt əsərlərinin təhlili zamanı da müşahidəolunmuşdur.Belə ki,tipoloji xarakteristika zamanı dilinverilmiş vəziyyətindən çıxış etməyi təklif edən Humboldtun,digərtərəfdən mərhələli tipoloji təkamül ideyasınıntərəfdarı kimi çıxış etməsi müəyyən ziddiyyətin mövcudluğugörünümünü yaratmışdır. Bu mənada, V.Humboldtuntipoloji görüşlərini şərh edən V.P. Danilenkonunsözügedən mümkün ilkin təəssüratın yanlış izləniminnəticəsi olması fikri ilə tamamilə razılaşsaq da,almanaliminin «dil materialının az öyrənilməsindən dolayı, …diltipinə mədəni-evolyusyon yanaşmanın tətbiqindənçəkindiyini» bildirən dilçinin (V.P. Danilenkonun) «bizim1 де Сюссцр Ф. Цмуми дилчилик курсу. Б.,2003, с. 181.2 Ону да гейд едяк ки, дащи исвечрялинин ясярлярини шярщ етмиш бир чохтядгигатчынын ортаг ряйиня эюря, Сюссцр синхронийа – диахронийа гаршылашдырмасында«синхронлуьун системлийини, диахронлуьун системсизлийини …нязядя тутур» вя бу заман «синхронлуг … грамматикайа баьланыр; тарихиграмматика инкар едилир» (де Сюссцр Ф. Цмуми дилчилик курсу. Б.,2003, с.35).

Azərbaycan Milli Kitabxanası 52bu və ya digər dillərə mədəni-evolyusyon qiymət verməyəhaqqımız var,lakin dil tiplərinə…,belə qiymət verməkdənçəkinməliyik» – fikri 1 (kursiv bizimdir – A.H.) ilərazılaşmaq çətindir.Əvvalə, onu deyək ki,dillərin müxtəlif inkişaf səviyyələrindəolması fikrinin tolerant yanaşma olaraq qəbuledildiyi halda, dil tiplərinin inkişaf modellərinin mövcudluğuehtimalının irqçiliklə əlaqələndirilməsinin hansıməntiqə əsaslandığı qaranlıq qalır.Digər tərəfdən, o da maraqlıdır ki, əslində, bu yanaşmanınözü dilçinin ehtiyatlandığı «irqçilik» ittihamlarıüçün potensial sayıla bilən müddəaların yaranmasına əsasverir. Belə ki, həmin yanaşmanın «məntiqi tutumu» flektivdillərin «əzəli flektivliyi» (O.Yespersen) ilə bağlı absurdiddiaların «elmi» əsaslandırılması «nəzəri» zəmin hesabedilə bilər.F.de Sössür ideyalarından törəyən ikili münasibətintəhlilinə qayıdaraq onu da əlavə edək ki,məhz,diaxroniktipologiya sahəsində önəmli araşdırmalara imza atmıştədqiqatçılar arasında (təxminən XX əsrin ikinci yarısındanetibarən) tipologiyada tarixi yanaşmanın «reabilitasiyası»nın«sinxronik strukturalizm və əks-tarixizm»dənimtina ilə əlaqələndirənlər yox deyildir. Heç şübhəsiz ki,«XX əsrin birinci yarısında sinxronik dilçiliyin mütləqhökmdarlığından sonra…. sinxronik və diaxronik linqvistikalararasındakı Sössür antinomiyasını dəf etməklə» ….«köhnə, ənənəvi problemlərin yeni linqvistik metodlarlaaraşdırılması»na şərait yaratmış yeni yanaşma 2 uzunonilliklər boyu faktoloji təhlillərdən kənarlaşdırılaraq1 Даниленко В.П. У истоков лингвистической типологии (ее культурноэволюционныйаспект). www.islu.ru/danilenko/articles/ligvtipol.htm2 Гамкрелидзе Т. Лингвистическая типология и праязыковая реконструкцияhttp://www.philology.ru/linguistics1/gamkrelidze-88.htm

53Azərbaycan Milli Kitabxanasılinqvistik tipologiyanın «periferiyasına sürgün edilmiş»nəzəriyyələrin bəraətinə də şərait yaratmışdır.Zənnimizcə, tipoloji xarakteristikanın təsbiti zamanı sırfsinxronik dəyərləndirmələrə üstünlük tanıyan və bukontekstdə strukturalizməqədərki ənənəvi tipologiyanı«yeriyən» təsnifat adlandıraraq,onun dil hadisələrinin realmahiyyətinə işıq salmaqda aciz olduğunu önə sürənE.Sepirin 1 (müqayisə üçün deyək ki,tipologiyada tarixizminəleyhinə çıxış edərək anti-şleyxirian mövqedə dayananİ.A.Boduen de Kurtene də vaxtilə eyni ifadədən – «yeriyəntəsnifat» ifadəsindən yararlanmışdır 2 );tipoloji təkamülideyasına analoji mövqe sərgiləmiş və Sepirin çoxrakurslutəsnifatının kvantitativ modelini hazırlamışC.Qrinberqin,habelə xarakterologik tipologiyanın müəllifiV.Mateziusun tipoloji dəyərləndirmələr zamanı diaxroniyanıngözardı edilməsinə əsaslanan təhlillərinin bir çoxproblemlərin həlli çərçivəsində yetərli olmaması tamamiləəks mövqedə duran nəzəriyyələrin təkrar aktuallaşmasındaheç də sonuncu rol oynamamışdır.Bu kontekstdəN.Y.Marrın (haqqında bir qədər sonra daha geniş bəhsedəcəyimiz) «vulqar sosial» ideyalarından xali olmayanstadial təkamül ideyalarının bir çox tipoloji yönümlütədqiqatda (aşkar və ya dolayı şəkildə) müəyyən qədərreabilitasiyaya uğraması o qədər də təsadüfi sayıla bilməzOnu da qeyd edək ki, indiyə qədər «dilin struktur quruluşununtədqiqinə yönəlik tipoloji araşdırmaların əsasənzaman faktorundan kənar olan …. struktur (və ya başqasözlə, sinxronik tipologiya)» çərçivəsində aparıldığınıbildirən A.Y.Kibrik «tipologiya:taksonomik və ya1 Сепир Избранные труды по языкознанию и культурологии. М., 1993,стр. 135.2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр. 179-181.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 54izahedici, statistik və ya dinamik?» – suallarına cavabarayarkən, bundan sonra «lokal dildaxili implikasiyalarçərçivəsinə salınmadığı təqdirdə, … tipologiyanın dilindinamik modelinə əsaslanması vazkeçilməzdir» və dahaöncəki tipologiyalardan fərqli olaraq yeni formalaşacaqyanaşma sırf sinxronik - taksonomik deyil, «dinamik (vəmümkün qədər izahedici) tipologiya olmalıdır»-hökmünüçıxararkən yetərincə haqlıdır (kursiv bizimdir – A.H.) 1 .Belə ki, «bir an belə durğunluq anı yaşamadan»(V.Humboldt) daim inkişafda (=dinamikada) olan dilinzaman faktorundan kənar (dilxarici amillərin iştirakı bəzənbəlli zaman kəsiyində məkan faktorunun da nəzərəalınmasını,başqa sözlə, zaman-məkan koordinatlarınıntəsir gücünün dəyərləndirilməsini şərtləndirir) dominant vəresessiv elementlərin statistik təhlili əsasında bu və yadigər dil tipinə aid edilməsi real dil materialına optimaltəsnifat yanaşması sayıla bilməz. Belə ki,bəzəndinamikanın gözardı edilməsi,başqa sözlə, sırf sinxroniktaksonomiyanın tətbiqi səthi və ən əsası, qeyri-səhihdəyərləndirmələrin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər.Bu məqamda, sadəcə olaraq, bəzi dil faktlarının timsalındafikirlərimizi bir qədər əyaniləşdirmək istərdik. Beləki, türk dillərində (və eləcə də bir çox iltisaqi dillərdə) yeralan ad – fel sinkretikliyinin bəzi hallarda ingiliskonversiyası ilə müqayisəyə cəlb edilir. 2 Lakin həminfaktların dil dinamikası müstəvisində, yəni diaxroniktipologiyanın tətbiqi ilə təhlili həmin elementlərin sinxronikaspektdən yanaşıldıqda oxşarlıq kimi qələmə veriləbilən özəlliklərinin fərqli struktur-tipoloji mərhələlərə1 Кибрик А.Е. Очерки по общим и прикладным вопросам языкознания.Универсальное и специфичное в языке. М., 2001, стр. 27,332 мяс.,бах.: Тцрк дилляринин лексик-морфолоъи гурулушу. Б., 1981, с.117-122.

55Azərbaycan Milli Kitabxanasıaid proseslərin nəticəsində meydana çıxan səthibənzəyişdən başqa bir şey olmadığını aşkarlayır.Tətqiqatın növbəti bölümlərində ətraflı dəyərləndiriləcəyinəgörə, dərin təfsilatlara girmədən, əlavə olaraq, bəzidil faktları ilə bağlı onu da qeyd etmək istərdik ki, flektivdillərdəki «ilkin» və «təkrar aqlütinasiya»nın və yaaqlütinativ dillərdə «ilkin və ya ibtidai fleksiya» ilə«iltisaqilikdən sonrakı (postaqlütinativ) fleksiya»nın yetərincəfərqli təbiətə malik olduğunu «xətti», yəni sinxroniktipoloji tədqiqat müstəvisində aşkarlamaq çətindir və həttadeyərdik ki, qeyri-mümkündür.Sinxronik-diaxronik tipologiya qarşılaşdırması ilə bağlıproblemin təhlilini yekunlaşdıraraq məsələ ilə əlaqədarmövqeyimizi ümumiləşdirilmiş şəkildə təqdim etməkistərdik.Bizim sözügedən problemə yanaşmamız(daha öncə ayrıayrımülahizələrlə bağlı münasibətimizdə müəyyənsəviyyədə aşkarlamış olduğumuz kimi) «dil tipinin zamançərçivəsindəki dəyişikliyi, hətta, onun tipoloji özəlliklərinintam əvəzlənməsi (mümkünlüyü), dil tiplərinintəkamül prinsiplərini və daha öncəki struktur vəziyyət vətiplərin tipoloji rekonstruksiyasını tədqiq edən tarixitipologiyanı aktualaşdırır» (kursiv bizimdir – A.H.) - mülahizəsinisəsləndirmiş V.A.Vinoqradovun mövqeyi ilədemək olar ki, üst-üstə düşür (doğrudur, dilçi tarixi vədiaxronik tipologiya istilahlarının sinonim olduğunu qəbuletməyərək, sonuncunun konkret struktur dəyişikliklərinmüəyyənləşdirilməsinə istiqamətləndiyini bildirmişdir). 1Bununla belə, aydınlıq gətirərək qeyd edək ki, hər hansıbir dil tipinin tipololoji determinantasının təsbiti zamanıüstünlük, heç şübhəsiz ki, sinxronik tipologiyaya1 Виноградов В.А. Типология / Лингвистический энциклопедическийсловарь. М., 1990, стр.513.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 56tanınmalıdır. Lakin istər dominant və resessiv elementlərinqarşılıqlı münasibətlərinin təbiətinin çözümü zamanı istərsədə, həmin elementlərin real təbiətlərinin müəyyənləşdirilməsiişində diaxronik tipologiyanın iştirakıvazkeçilməzdir və onların (sinxronik və diaxronik tipologiyaların)qarşılaşdırılmasına heç vəchlə yol verilə bilməz.Sinxronik tipologiya - diaxronik tipologiya qarşılaşdırmasıilə bağlı konkretləşdirilmiş problemə münasibətbildirmə zərurətindən dolayı, təhlilindən bir qədər yayındığımız«tipologiya nədir?» ümumi sualı ilə bağlı məsələyəqayıdaq.İlk olaraq, onu bildirmək istərdik ki, bu istilahın altındahansı anlayışların nəzərdə tutula biləcəyini dəyərləndirərkən,tipologiya və morfoloji təsnifat (və konkretolaraq, dil tipi) anlayışlarının əlaqə səviyyəsini xüsusiolaraq dəyərləndirmək lazımdır. Doğrudur, biz də (yanlışinterpretasiyadan sığortalanmaq üçün, daha öncədən)sözügedən təsnifata nəzərən, «tipologiya» istilahındanistifadənin istisna olunmadığını dilə gətirmişdik. Lakin buetiraf həmin anlayışlar arasında (tərəfimizdən) bərabərlikişarəsi qoyulması anlamına gəlmir.«Dillərin təsnifi probleminin özünün, hələ İntibah dövründənetibarən alimlərin diqqətini cəlb etməsi»nəbaxmayaraq, dillərin elmi cəhətdən əsaslandırılmış klassifikasiyasının«yalnız XIX əsrdə meydana çıxması» ilə bağlıfikirlərin 1 şəksizliyi, (dar anlamda, yəni genealoji və arealortaqlığa əsaslanan sistematizasiyanı da əhatə edəntipologiya deyil, yalnız struktur bənzərliyə söykənən)tipologiya nəzəriyyəsinin, məhz, morfoloji klassifikasiyaəsasında formalaşıb, zamanla öz məqsəd və vəzifələrinin1 Ярцева. В.Н. Проблема универсалий и классификация языков. / Универсалиии типологические исследования / Мешаниновские чтения. М.,1974, стр. 6.

57Azərbaycan Milli Kitabxanasıgenişlənməsindən dolayı, bu təsnifat sərhədlərini aşaraq(daha öncə də söylədiyimiz kimi) müstəqil «fənn»ə (və yaşöbəyə) çevrilməsi ehtimalının doğruluğuna da şübhə yeriqoymur.«Dilçilikdə «tipologiya» sözünün fərqli anlamlardaistifadə edildiyini» bildirən və bu anlayışın (tipologiyanın)«müəyyənləşdirilməsi üçün tipoloji tədqiqatlarınməqsədlərinin nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirilməsininvacibliyini» vurğulayan S.D.Katsnelson onun(linqvistik tipologiyanın əsas məqsədinin) «bilavasitəklassifikasiyanın yaradılmasından, etalon – dilin və riyazihesablamanın işlənib hazırlanmasından deyil, dilstrukturunun əsas qanunauyğunluqları və ayrı-ayrı fraqmentlərininqarşılıqlı əlaqəsinin aşkarlanması»ndan ibarətolduğunu qeyd edərkən 1 həqiqətdən uzaq deyildi.Dilçinin təqdim edilən mülahizələri ilə ümumilikdərazılaşsaq da, tipologiya nəzəriyyəsində morfoloji klassifikasiyanınikinci plana keçməsi fikrinin doğruluğunu iddiaetməkdən çəkinirik. Belə ki, müasir tipologiyanın XX-XXIəsr tədqiqatları «yüksəkliyi»ndən natamam görünən Şlegeltəsnifatından nəşət tapması faktı uzun müddət, məhz,morfoloji klassifikasiyaların tipoloji araşdırmaların«lakomotiv»i olduğunu ortaya qoyur. Başqa sözlə, ilkinbölgünün təkmilləşdirilməsi məqsədilə aparılanaraşdırmalar, hamı tərəfindən qəbul edilən və qüsurlardan(o cümlədən, kriteri qeyri-dəqiqliyindən) xali olmayanmükəmməl bir təsnifat meydana çıxarmasa da, sözügedənistiqamətli tədqiqatlar nəticəsində obyektə (dilə) dahaəhatəli baxış bucağına malik «fənn»in yaranmasına təkanverdi.1 Кацнельсон С.Д. Основные задачи лингвистической типологии. / Лингвистическаятипология и восточные языки. Материалы совещания. М.,1965, стр.71, 73.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 58Haşiyəyə çıxaraq onu da əlavə edək ki, morfolojitəsnifatın özlüyündə, növbəti mərhələdəki tipoloji araşdırmalarüçün, bir növ, «ideya generatoru» rolunda çıxışetməsini, (doğru və ya yanlışlığından asılı olmayaraq) XXəsrdə meydana gəlmiş, demək olar ki, bütün (bu və ya digərşəkildə tip anlayışına əsaslanan) təsnifatların istinadnöqtəsinin sözügedən bölgünün olması faktı əyani şəkildətəsdişləyir. *Zənnimizcə, «tipologiya və dillərin struktur göstəricilərinəgörə təsnifi (tipoloji klassifikasiya) bilavasitə birbirindənasılıdır – biri digərinin mövcudluğunu ehtimaledir» – fikrinin müəllifi B.A.Uspenski, «tipoloji klassifikasiyanınməqsədi dünya dillərinin strukturu haqqındainformasiyanın ən qənaətcil kodlaşdırma üsulunun yaradılması»,«əsas məqsədləri isə – müxtəlif dillərin izomorfizmvə allomorfizmlərinin müəyyənləşdirilməsidir»- qənaətinəgələrkən 1 haqlı mövqedən çıxış etmişdir. Başqa sözlə,tipologiya və morfoloji təsnifatı nə eyniləşdirmək, nə dəkəskin fərqləndirmək mümkün deyil. Bu mənada bir-birinitamamlayan sözügedən iki anlayışla bağlı istilahların birçox halda sinonimlik nümayiş etdirməsi tam anlaşılandır.1.5. «Əzəli» və «sonradan qazanılan» tipolojixarakteristika dilemması – genealoji və tipolojiaraşdırmaların ortaq məsələsi kimiBəzi hallarda dillərin morfoloji klassifikasiyası kriteri-* Беля ки, яняняви классификасийаны мягбул щесаб етмяйян (щаггындаирялидя эениш бящс едиляжяк) Марр тяснифаты, яслиндя мащиййят етибариля,эенеалоъи вя типолоъи тяснифатларын симбиозундан тюряйян бюлэцнцн жямиййятинсосиал-игтисади инкишафына ясасян «стадиаллашдырылмасы»ндан башга биршей дейил.1 Успенский Б.А. Структурная типология языков. М.,1965, стр.17.

59Azərbaycan Milli Kitabxanasılərinin tam şəkildə işlənib hazırlanmamasından şikayətlənənalimlərin, onun təsbit etdiyi müddəaların digərtəsnifatın nəticələri qədər dəqiq olmadığını vurğulaması(məs: hələ 1925-ci ildə mövcud təsnifatların müqayisəliaraşdırmasını aparmış A.Meyenin « tarixi (yəni, genealoji –qeyd Q.Klimovundur) linqvistika – əhəmiyyəti olan vəfayda verən yeganə təsnifatdır» – mülahizəsi sonrakı dövrtədqiqatçılar tərəfindən «həqiqətdən o qədər də uzaqolmayan» dəyrələndirmə kimi səciyyələndirilmişdir 1 ),sonuncunun – genealoji təsnifin qrammatik struktur özəlliklərinəgörə bölgü ilə hansı səviyyədə əlaqəli olduğunumüəyyənləşdirmək zərurətini yaradır (Fərqli prinsiplərüzərində qərar tutan bu təsnifatlar, müxtəlif tədqiqatçılartərəfindən «tarixi» və «sintaktik» 2 (T.Mileviç) , «diaxronik»və «sinxronik» 3 (L.Tenyer) və s. kimi adlandırılsa da,biz, onların mahiyyətini ən dolğun şəkildə əks etdirən vəənənəvi olaraq qəbul edilmiş terminlərdən «genealoji» və«tipoloji (və ya morfoloji) təsnifat» istilahlarından istifadəedəcəyik).Əslində bu təsnifi keçilməz «Çin səddi» ilə ayırmaqolmaz. Belə, E.Benvinistin qeyd etdiyi kimi, genealojiklassifikasiya hər hansı bir qrup dillər arasında qohumluqəlaqələrini müəyyənləşdirərkən, onlar üçün ümumi olan tipidə təsbit etmiş olur 4 .Burada haşiyəyə çıxıb bir məqamı da xüsusi olaraq1 Климов Г.А. К взаимоотношению генеалогической, типологической иареальной классификации языков / Теоретические основы классификацииязыков мира. М., 1980, стр.9.2 бах: Милеwски Т. Интродуътион то тще студй оф ланэуаэе, Тще Щаэуе,Парис, 1973.3 бах:Теньер Люсьен. Основы структурного синтаксиса. М., 1988.4Бенвенист Э. Классификация языков / Введение в языкознание.Хрестоматия, Минск,1988, стр. 301.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 60vurğulamaq istərdik: qohum dillərin eyni tipoloji quruluşamalik olması onların genetik bağlılığını sübuta yetirənaparıcı amillərdən sayılsa da, əksinə morfoloji təsnifatkriteriləri baxımından yaxınlıq nümayiş etdirən dillərin,mütləq olaraq qohumluq bağlarına malik olduğunusöyləmək olmaz. Yeri gəlmişkən onu da əlavə edək ki,vaxtilə iltisaqi quruluşlu iber-Qafqaz dilləri, Maks Müllerin(sonralar bir çox tədqiqatçılar, o cümlədən, F.Müller vəA.A.Tsaqareli tərəfindən kəskin tənqid edilən) «xidmətləri»sayəsində, türk və fin-uqor dilləri ilə (o zamanlar «turan»adlandırılan) eyni ailəyə daxil edilmişdir 1 .(Bu mülahizənindayaq sütunlarından birini təşkil etdiyi «Yafəsnəzəriyyəsi»nin araşdırılan problem çərçivəsində təhliliməsələsinə bir qədər sonra yer ayıracağıq).Əsas problemlə bağlı dəyərləndirmələrimizə qayıdaraqxatırladaq ki, genealoji təsnifata görə, ailə təşkil edən birqrup dillər üçün müəyyən qrammatik forma və vasitələrümumi səciyyə daşıyır. Buradan təbii bir sual meydanaçıxır: eyni genealoji ailə – eyni tipoloji quruluş prinsipikonkret götürülmüş hər hansı bir dil üçün mütləq xarakterkəsb edirmi və ya tipoloji sapma elementlərinin yaratdığıvəziyyət bu iki təsnifatın labüd əlaqəsinə müəyyənsəviyyədə təsir etmək imkanlarına malikdirmi?! *1 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывкииз работ акад. Н.Я.Марра) Л., 1933, стр.345* Тцрк дилляри иля гощумлуьу барядя Б.Феррарио вя Ъ.Дйумезил тяряфиндянйетяринжя жидди аргументасийа базасына сюйкянян ещтималлар йцрцдцлмцшкечуа дилинин гурулушуна истинадян «Диллярин типолоъи уйьунлуьу щямишятясадцфидирми?» - суалына жаваб ахтаран Л.И.Ъирковун тядгигатында,полисинтетик вя илитсаги елементлярин чяки нисбяти бахымындан, апарыжытиполоъи тямайцлц иля баьлы бирмяналы фикир сюйлянилмяйян вя Америкащиндуларынын дилинин структур тякамцл нятижясиндя гощум диллярдян «айрыдцшмяси» фярзиййяляринин дилчилик аляминдя эениш резонанс доьурдуьубилдирилир (Жирков Л.И. Всегда ли случайно типологическое сходство

61Azərbaycan Milli KitabxanasıTipoloji rekonstruksiyanın dillərin qohumluq əlaqələrinintəsbiti işində müstəsna rol oynaması haqqında faktındanılmazlığı fonunda, suallarımız yaranan anomaliyahallarının əks məcralı təsiri ilə bağlı ehtimallarındəyərləndirilməsi və eyni zamanda, ulu və müasir dillərinstruktur özəlliklərinin bu iki klassifikasiyasının qarşılıqlıəlaqəsi aspektində müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. 1 Nəqədər paradoksal görünsə də, bəzi dillərdə müşahidə ediləntipoloji tendensiyaların onların «qohumluq» münasibətlərinətəsirsiz ötüşməməsi ilə bağlı fərziyyələrinmövcudluğu, tədqiqat obyektimizdən dolayı, bu probleminşərhi zərurətini doğurur. Belə ki, ingilis dilinin müasirstruktur quruluşunu və onun hind-Avropa dilləri ailəsindəkimövqeyini dəyərləndirən Q.N.Vorontsova məsələ ilə bağlıiku tam əks qütblü fikirlərin mövcudluğuna diqqət çəkmiş,«bəzi tədqiqatçıların ingilis dilinin öz inkişafında, fleksiyasisteminin hind-Avropa dilləri üçün mümkün olan «itirilməsərhədləri»ni aşdığından, bu dilin artıq hind-Avropaailəsinin üzvü hesab edilməsinin yolverilməz»liyini iddiaetdikləri halda, «digərlərinin hələ də israrla müasir ingilisdilini flektiv dil adlandırdıqları»nı bildirmiş; mötədilmövqe tutan araşdırıcıların isə «ingilis dili tipli (ocümlədən, ingilis dilinin özünün) dilləri daha çox analitikязыков? (К вопросу о строе языка кечуа). // Вопросы языкознания, 1969,№5, стр.51-54.). Башга сюзля, ещтималларын ясасында щяр щансы бир типолоъитямайцлцн, сапма фактларынын «кямиййят→кейфиййят» кечиди сайясиндя,диэяр типолоъи тенденсийа иля явязляня билмяси мцмкцнлцйц вя бунун нятижясиндя«йени дил»ин мейдана эялмя имканында олмасы фярзиййяляри дурур.1 Артыг гейд едилдийи кими, бизи, илк олараг, гощум диллярин типолоъи гурулушбянзярлийи дейил (бу мясяля иля баьлы дилчилийимиздя сон дюврляр хцсусиарашдырмалар апарылмагдадыр. (бах: Гулийев Т. Алтай дилляринин гощумлуьумясяляси.Б.,2006.), щямин диллярин структур тякамцлцндя кечдийи йолдагазандыглары охшар вя йа фяргли мащиййят кясб едян жящятляр марагландырыр.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 62dil adlandırıldığını», bunun isə ingilis dilinin praktikiolaraq «fleksiyadan az qala tamamilə məhrum olmuş» vəya «rudiment şəklində az sayda fleksiyanı mühafizə etmiş»dil olması anlamına gəldiyini qeyd etmişdir(kursiv bizimdir– A.H.). 1Göründüyü kimi, «analitik» və «flektiv dil» anlayışlarınıqarşı-qarşıya qoymaqla, sanki beşinci dil tipininmövcudluğunu önə sürən və bununla da artıq daha birproblematik məqam ortaya çıxarmış olan tədqiqatçılar, eynizamanda digər «qaranlıq» mətləb haqqında bəhs etməklə,dolayısı ilə qohum dillərin fərqli tipoloji quruluşa malik olabilmə ideyasının heç də yalnış olmadığını önə sürmüşlər.Digər tərəfdən, tam əks mövqe nümayiş etdirərək flektivdillərdəki tipoloji sapma elementlərinin dəyərləndirilməsifonunda, bu anomaliyaların kəmiyyət mərhələsindənkeyfiyyət perioduna keçə bilməsini istisna edən dilçilər də,fikirlərinin əsaslandırılması üçün eyni ilə genealoji təsnifatgöstəricilərinə üz tuturdular. Belə ki, hind-Avropa ad və felfleksiyalarının aqlütinasiyadan törədiyni, sonuncuların isəkök quruluşdan başlanğıc götürdüyünü önə sürən F.Bopp,A.Şleyxer və başqalarının ideyalarının yanlışlığını sübutayetirməyə çalışan A.V.Şirokova, «əgər, ümumiyyətlə, bir… dil tipindən digərinə keçidi; dilin morfoloji strukturtipinin, bütövlükdə, …. köklü dəyişiklikləri mümkün olsaidi, onda ehtimal ki, bir böyük dil ailəsi çərçivəsində eyniulu dildən şaxələnən, lakin müxtəlif dil tiplərinə məxsusolan ayrı-ayrı dillərə təsadüf etmək mümkün olardı» –fikrini dilə gətirmiş və bu mənada sözügedən dillərdəkiiltisaqi elementlərin heç vəchlə relikt formaları olmayaraq,tam əksinə, yeni dövr özəlliklərini təcəssüm etdirdiyini1 Воронцева Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. М., 1960,стр.3.

63Azərbaycan Milli Kitabxanasıiddia etmişdir 1 .Bu əks mövqelər arasında (bizə görə) doğru olanınınmüəyyənləşdirilməsi üçün isə dil təkamülü nəzəriyyəsiningenealoji təsnifat problemləri ilə kəsişmə nöqtəsinənəzər salmaq lazımdır.Nə qədər qəribə görünsə də, dilçilik ədəbiyyatlarındadillərin öz «verilmiş» quruluşları çərçivəsində qapanıbqalmayaraq müəyyən struktur anomaliyalar çərgiləməsiideyası tədqiqatçılar tərəfindən, əsasən, qəbul edilsə də,(həmin ideyanın davamı olaraq meydana çıxan) konkretdillərin kök-iltisaqi-flektiv dil mərhələlərindən keçərəkinkişaf tapması ehtimalının eyni səviyyədə tərafdarqazandığını söyləmək olmaz.Başqa sözlə, bəzi hallarda sözügedən məsələ ilə bağlınəzəriyyənin «praktika»da həllini tapmadığını görməkmümkündür. Belə ki, məsələn: hər hansı bir dilin öz ilkinyaranış formasında flektiv quruluşa malik olması vəsonralar yalnız həmin tipin struktur imkanlarının yolverdiyi səpkidə təkmilləşməsi barədə söylənilənlər (bumənada, O.Yespersenirn hind-Avropa dillərinin «əslənflektivliyi» haqqında irəli sürdüyü mülahizəni xatırlamaqyerinə düşərdi 2 ) dil quruluşunun müəyyən qanunauyğunluqlarçərçivəsində təqribi inkişaf modelinə müvafiqdinamikada olması hipotezinə ciddi zərbə vurur. Əgər hərhansı bir dil uzun əsrlər boyu davam edən «kamilləşmə»prosesinin nəticəsində təsbitini tapan deyil, sadəcə,«yaranışdan verilmiş» flektivliyə malikdirsə, deməli, diltəkamülü nəzəriyyəsi ilə bağlı söylənilən gümanlar əsassıziddiadan başqa bir şey deyil?!Göründüyü kimi, məsələ ilə əlaqədar doğan obyektiv1 Широкова А.В. Сравнительная типология разноструктурных языков.М., 2000, стр.157.2 Мещанинов И.И. Общее языкознание, Л., 1940, стр.48.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 64suallara cavab axtararkən, yalnız dillərin müasir durumundançıxış edən sinxronik dəyərləndirmələrlə kifayətlənməyərək,problemə diaxronik müstəvidəki araşdırmalarlaəlaqəli şəkildə işıq salmağa çalışsaq, bir çox məqamlarlabağlı tərəddüdləri ortadan qaldırmağa müvəffəq ola bilərik.Məsələn, əgər tarixə məlum olduğu dövrdən, Azərbaycandilinin aqlütinativ quruluşa malik olması aşkar faktdırsa,bu, onun «əzəli iltisaqilik» daşıyıcısı olması anlamınagəlmir. Belə ki, müasir vəziyyətində müstəqil dil kimiqavranılmaqda olan Azərbaycan türkcəsinin türk dilləriailəsinin struktur inkişafı kontekstində dəyərləndirməsionun tipoloji xarakteristikasının əzəli səciyyə daşımadığınıortaya qoyur. Doğrudur, «tədrici fonetik dəyişikliklərin vədigər səbəblərin hər şeyi əhatə edən təsiri nəticəsində, ilkbaşlanğıcda eyni bir nitqin formalarının dialektlərindənbaşqa bir şey olmayan dillər, o qədər fərqlənmişlər ki,onların ortaq prototipin spesifik inkişafının nəticələri kimidəyərləndirilməsi o qədər də asan gəlmir» 1 və ilkinmənbədən şaxənlənmə bəzən o qədər qlobal xarakter kəsbedir ki, həmin dil ailələrini ümumiləşdirən xüsusiyyətlər«dəyişib itilənərək artıq tipoloji təsnifatı çətinləşdirir» 2 .Deməli bir çox halda ulu dilin (x 0 ) quruluşu (y 0 ) ondantörəyən yeni dillərin (x 1 , x 2 , …x 0 ) quruluşunda eynən özilkin şəklində olduğu kimi mühafizə edilə bilmir. Yəni x 0(y 0 )x 1 (y 1 ) ola bilər. Lakin tipoloji araşdırmalar tarixilikprinsipindən imtina etməyərək, x 0 (y 0 )>x 1 (y 1 ) olduğununəzərə almalıdırlar. Belə olan təqdirdə, mövzuya girişdətəqdim olunan fikirlərdə bildirildiyi kimi müasir ingilis,fransız və s. bu tip dillərin «əzəli flektivliyi» ilə bağlıiddialar aradan qalxacaqdır.1 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии М.,1993, стр.237.2 Мещанинов И.И. Общее языкознание, Л., 1940, стр.46.

65Azərbaycan Milli KitabxanasıAzərbaycan dilinin ilkin tipoloji quruluşu ilə bağlıməsələyə qayıdaraq qeyd etmək istərdik ki, artıq bir çoxdəyərli tədqiqatlar sayəsində təsbit olunmuş fakta əsasən,dilimizin daxil olduğu Türk dilləri ailəsi özünün Altaydövrünə * qədərki mərhələsində kök dil quruluşluolmuşdur 1 . Deməli, Azərbaycan dilinin və eləcə də digərtürk dillərinin tipoloji strukturunun təfərrüatlara varmayantəxmini inkişaf modeli aşağıdakı kimidir:* Бу дюврдян сонра баш вермиш щачаланма нятижясиндя мцхтялиф дилаиляляринин ортайа чыхмасы ещтималынын ялейщидарларынын олмасына бахмайараг,гядим тцрклярин яждадларынын кюк гурулушлу дилдя данышмасы вя«тцрколоэийада аглцтинатив гурулушун еркян мярщяляси дедикдя мцстягилсюзлярин кюмякчи сюзляр вя аффиксляря чеврилмясинин нязярдя тутулмасы»(Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков(структура слова и механизм агглютинации). М., 1979, стр. 66.) фактыартыг полемика обйекти дейил.1 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков.М., 1988, стр.72.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 66Кюк дил гурулушу мярщяляси (Алтай дюврцнягядярки заман)Еркян илтисагилик мярщяляси (Алтай вя Щундюврлярини ящатя едир)*Илтисаги гурулушун там бяргярар олдуьу мярщяля(Гядим тцрк дюврц вя йени тцрк диллярининайрылдыьы дюврц ящатя едир. *Göründüyü kimi, müasir yeni dilin quruluş xüsusiyyətlərinmüqayisəli – tarixi zəmində, diaxronik tipologiyamüstəvidə araşdırılmasını labüd edən səbəblər ortadadır.Analoji vəziyyəti digər dil ailələrinin timsalında da izləməkolar. Əgər polyak dilinin tarixini tədqiq edərkən onu 1)praarioavropeik; 2) praslavyan; 3) polyak dövrlərinə bölənBoduen de Kurtenenin dilin tarixində, digərindən təcridolunmuş zaman kəsiyinin olmaması haqqında fikrini nəzərəalsaq 1 və burada hind-Avropa dillərinin yazıyaqədərkidövrdə özünün sürətli inkişaf yolunda amorfluqdan,iltisaqlik vasitəsilə, flektivliyə keçid etməsi ehtimalını 2* Н.А.Баскаковун периодлашмасы ясас эютцрцлцб (Баскаков Н.А. Историко-типологическаяфонология тюркских языков. М., 1988, стр.72-73).1 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр.101.2 Клычков Г.С. Вариативность индоевропейских языков дописьменногопериода // Вопросы языкознания, 1975, № 2, стр.110

67Azərbaycan Milli Kitabxanasıəlavə etsək, müasir dillərin tipoloji quruluşunun müəyyənlinqvo-tarixi proseslərin nəticəsi olması hipotezininəsaslılığı aydınlaşar. Deməli, dillərin, bəzən qeyd edildiyikimi (məs: T.S.Şaradzenidze 1 ), öz inkişafının birincimərhələsində ibtidai təfəkkür dönəminə təsadüf etdikdənsonra (əslində, müəllifin abstrakt «aşağı inkişaf mərhələsi»termini altında konkret nəyi nəzərdə tutduğu bir qədərqaranlıq qalır – A.H.), qəfil ikinci mərhələdə – morfolojitəsnifat baxımından delimitasiya edilmiş hazırkı sərhədlərçərçivəsində bərqərar olması fikrini qəbul etmək çətindir.Başqa sözlə, «əzəli iltisaqilik» və «əzəli flektivlik»olmadığı kimi, bu quruluşlu dillərin tarixə, məhz, həmindövrdən məlum olması mülahizələri də şərtidir. Çünki yazımateriallarının olmaması hələ skepsis üçün səbəb deyil.Tarixi-tipoloji araşdırmaların problemlərini və qarşısındaduran məqsəd və vəzifələri dəyərləndirən Q.A.Klimovun dahaqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, «metodiki cəhətdən işlənibhazırlanmış tipoloji rekonstruksiya aparatının olmamasıtarixi-tipoloji araşdırmaların nəzərə çarpanqüsurlarındandır» 2 və zənnimizcə, genealoji və morfolojitəsnifat sahəsində aparılan müştərək tədqiqatlar,ümumilikdə, dil sisteminin inkişafının qeyri-diskret səciyyədaşıması fikrini sübuta yetirməklə yanaşı, konkret dillərinquruluşunun spontan şəkildə meydana gəlməsi ideyasınınqeyri-səhihliyini ortaya çıxarmağa qadirdir.Sözügedən mövzu ilə bağlı dəyərləndirmələrimizi yekunlaşdırarkən,tədqiqatımızın obyektini təşkil edən tipolojimodifikasiyalar problemindən dolayı, xüsusi olaraq diq-1 Шарадзенидзе Т.С. морфологическая классификация языков и основныевопросы исторической типологии / Лингвистическая типология ивосточные языки. Материалы совещания. М., 1965,стр.37.2 Климов Г.А. О некоторых задачах историко-типологических исследований/ Вопросу языкознания, 1976, №5,стр.9.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 68qətimizi cəlb edən bir məqama da toxunmaq istərdik. Beləki, nəinki tipoloji uyğunluqlar, hətta, bəzi hallarda tipolojianomaliyalar da, araşdırmaçıların bu və ya digər dillərinqohumluğu barədə ehtimallar irəli sürməsinə rəvac verəbilir. Konkret olaraq, onu söyləmək olar ki, gürcü dilindəvə ümumilikdə, kartvel dillərində ablaut səciyyəli faktlarınyer almasından çıxış etmiş Q.İ.Maçavariani bu dillərinhind-Avropa dil ailəsi ilə dərin genetik bağlılığınınolduğunu iddia etmiş və mülahizəsindən dolayı,B.A.Serebrennikovun haqlı iradı ilə qarşılaşmışdır 1 .Doğrudur, B.A.Serebrennikovun əks arqumentləri dahaçox dil əlaqələri ilə bağlı olsa da, öz növbəmizdə, onu daəlavə etmək istərdik ki, erkən iltisaqilik dönəmində, yəniaqlütinativ strukturun tam bərqərar olmadığı mərhələdə, butipoloji quruluşa malik bütün dillər üçün kökdaxili səsəvəzlənmələri yetərincə xarakterliyi ilə seçilirdi. Məhz, bukimi proseslər spesifik «iltisaqilik ablautu»nun –sinharmonik paralelliklərin meydana gəlməsinə və analojixarakterli səs əvəzlənmələrinin reallaşmasına səbəbolmuşdur. Bu baxımdan, belə tipoloji sapma faktların hərhansı bir iltisaqi dilin flektiv dillərlə qohumluğunun iddiaedilməsi üçün tutarlı arqument olduğunu söyləmək çətindir.1 Серебренников Б.А. Вероятностные обоснования в компаративистике.М., 1974,342-343.

69Azərbaycan Milli KitabxanasıII FƏSİLTİPOLOJİ MODİFİKASİYALVAR – DİL TİPİSƏCİYYƏLƏNDİRMƏSİ ASPEKTİNDƏ(problemin dil təkamülü və dil əlaqələrimüstəvisindəki təhlil təcrübəsi və məsələninpsixolinqvistik aspektdə dəyərləndirilməsinə cəhd)2.1. Dil strukturu fərqli tipoloji mexanizmlərindominant və resessiv səciyyəli elementlərininməcmusu kimi və ya qrammatik determinanta nədir?Tədqiqatın ilk bölümlərində aparılan təhlillərdən dilstrukturunun özəyini təşkil edən aparıcı tipoloji təmayülündüzgün və obyektiv təsbitinin istənilən dilin adekvattipoloji xarakteristika əldə edə bilməsində müstəsna roloynadığı aydın şəkildə bəlli olmuşdur.Bu səbəbdən həmindəyərləndirmələrin bu və ya digər kriterilərə istinad edənklassifikasiyaların formalaşmasında və onlardan birqisminin yararlılıq əmsalının müəyyənləşdirilməsindəaparıcı tipoloji təmayül faktorunun oynadığı həlledici rolbarədə təkrar dəyərləndirmə aparılmasına ehtiyacqalmadığından, konkret məsələnin – müxtəlif tədqiqatlarda«dilin struktur «çertyoj»u, «determinanta»sı və ya«dominant»ı qismində səciyyələndirilən struktur-tipolojiözülün nə anlama gəldiyini və nələri ehtiva etdiyinimüəyyənləşdirək.Tədqiqatımızın əsas məqsədini aqlütinativ və flektivtəmayüllərarası metamorfozların yaranma səbəbi, xarakterivə dil strukturundakı çəkisinin müəyyənləşdirilməsi təşkil

Azərbaycan Milli Kitabxanası 70etdiyindən tipoloji dominant anlayışının fərqliredaksiyalarda təqdim olunan məna yükünün müəyyənsistematizasiyaya oturdulması araşdırmanın öz məqsədhədəflərinə çatması baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsbedir.Belə ki,qeyd olunun fərqli adlarla tanımlanan strukturkomponentin nə olduğunu dəqiqləşdirmədən tədqiqatındigər bölümlərindəki araşdırmaların ana xəttini təşkiledəcək problemlərin altyapısının, tam mənası ilə, adekvatqavranılmasını təmin etmək mümkün deyil.2.1.1. Tipoloji təsnifat anlayışının yayğınlığının «diltipi»nin (anlayış olaraq) səciyyələndirməsində fərqli yorumlarayol açmasından dolayı, determinantanın təsbitiişində də qaçınılmaz xaos ortamının meydana gəlməsilabüd idi.Belə ki,irəlidə daha təfsilatlı şəkildə izləyəcəyimizkimi,əksər tədqiqatlarda struktur dominantın yalnız birtipoloji mexanizmin üzərində nəşət tapdığı qəbuledilirdisə, digər qisim tədqiqatlarda isə hətta, determinantanınözünün belə «stiril» ortamda mövcud olabilməyəcəyi fikri əsas götürülərək müxtəlif komponentli(yəni,bir növ politipoloji) aparıcı təmayül özülü təsbitedilir. Məsələn,K.Panfilovun stadial tipoloji təsnifatınınümumiləşdirilmiş məntiqindən çıxış etsək,dilçiyə görə,aqlütinativ dillərdəki dominant elementlər, əslində, polisintetizmvə təcridi quruluş ünsürlərinin sintezindənbaşqa bir şey deyil (kursiv bizimdir – A.H.). 1Göründüyü kimi,tipologiyanın bir çox məsələlərindəolduğu kimi,aparıcı tipoloji təmayülün təsbit mexanizmi iləbağlı problemdə də yekdilliyin hökm sürdüyünü söyləməkçətindir. Və bu yorum fərqlilikləri təmayüllərarasımetamorfozların adekvat səciyyələndirməsini çətinliyəsürükləyir. Belə ki, birinci yanaşma prizmasından də-1 Панфилов К.Стадиальная типологическая классификация языков: опытпостроения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial

71Azərbaycan Milli Kitabxanasıyərləndirildikdə, dilimizdəki sinkretik köklər (məs: (ad)dad - (fel) dad) təcridi dil quruluşunun rudimentləriqismində səciyyələndirilə bildiyi halda,əks qütb yorumagörə,onlar tipoloji dominantı təmin edən mexanizmin tərkibünsürləridir. Bu yorum fərqliliyinin araşdırmamız boyutəhlillərə cəlb ediləcək dil faktların tipoloji səciyyələndirməsiişinin obyektivliyinə xələl yetirməsindənsığortalanmaq üçün bizə görə aparıcı tipoloji təmayülün nədemək olduğuna birmənalı şəkildə aydınlıq gətirməliyik.Və bu problemin uğurlu həlli üçün, ilk olaraq, terminolojisinonimliyin dublet və ya nisbi uyarlılıq səviyyəsinimüəyyənləşdirərək istifadə edəcəyimiz istilahların semantikaltyapısında nəyi ehtimal edə biləcəyimizə qərarverməliyik.Linqvistik tipologiyanın ulu dil rekonstruksiyasındakırolunu dəyərləndirmiş T.V.Qamkrelidzenin bildirdiyinə görə,«dominant» və «resessiv» istilahları, məhz, «genetik kodanlayışlarının təsbiti» zamanı adekvat dəyərləndirməməqsədləri ilə müasir molekulyar biologiyadan mənimsənilmişvə özlüyündə, bir növ, «dil sistemində iyerarxikasılılığı mövcudluğunu» (kursiv bizimdir – A.H.) ehtiva edənmüvafiq məna diferensiallığını əks etdirmişdi. 1Qısa bir müddətdə geniş istifadə sahəsi əldə edən buterminlərin genealoji səpkili araşdırmalardan tipolojitədqiqatlara keçid etməsi uzun zaman almadı və tezliklə birçox müvafiq istiqamətli tədqiqatlarda 2 sözügedən1 Гамкрелидзе Т. Лингвистическая типология и праязыковая реконструкцияhttp://www.philology.ru/linguistics1/gamkrelidze-88.htm2мяс:Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar/115.Serebrennikov/;Панфилов.К.Основы контенсивной типологииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive;Панфилов К.Стадиальнаятипологическая классификация языков: опыт построения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial; Сусов И.П. Введение в теоретическоеязыкознание. http://www.russian.slavica. org/article12. html вя с.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 72terminlərin işlənməsi halları müşahidə edilməyə başladı.Lakin bu istilahların sırf tipoloji mahiyyət kəsb edənaraşdırmalar tərəfindən mənimsəniləməsi zamanı müəyyənməna dəyişkənliyinin meydana gəldiyini gözdən qaçırmaqolmaz. Belə ki, bir qrup tədqiqatda «dominant» istilahıözünün ilkin mənasına uyğun olaraq,yəni dildə daha çoxkütləvilik qazananmasından dolayı, struktur quruluşun anasütunu qismində səciyyələndirilə bilən mexanizmlərməcmusu statusunda işləklik qazanmışdır.Məs: B.A.Serebrennikov, öz tipoloji mahiyyətli araşdırmalarında,dil strukturunun bəzi spontan dəyişikliklərdənsığortalanmasının başlıca səbəbi qismində «böyükəksəriyyətə malik olmasından dolayı, insan təfəkküründəyaranan dayanıqlı» və «yaratdığı müəyyən pressinqlə» ehtiyacolmayan dəyişiklikləri önləməyə qadir olan dominant»danbəhs edir (kursiv bizimdir – A.H.). 1Tipoloji dilçiliyin prinsiplərini araşdırmış İ.P.Susov dasözügedən istilahın ənənəvi semantikasından yararlanaraq,bu sahədəki tədqiqatların bir çoxunun əsas məramının «dilquruluşunda dominant tipoloji xüsusiyyətlərin» təsbitinəyönəldiyini qeyd etməklə, onların (yəni, həminxüsusiyyətlərin) aparıcı tipoloji təmayül qismində nəzərdənkeçirildiyini ortaya qoymuşdur (kursiv bizimdir – A.H.). 2Lakin kontensiv tipologiyanın meydana gəlməsi ilə buterminin istifadə arealında, daha dəqiq desək, semantiktutumunda müəyyən dəyişikliklər meydana çıxdı.Belə ki,(K.Panfilovun epitetindən yararlansaq) «Avstraliya dilçisiA.Keypelin bu cəhətdən ilk qaranquşlardan biri sayılan1 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar/115.Serebrennikov/2 Сусов И.П. Введение в теоретическое языкознание. http://www.russian.slavica.org/article12.html

73Azərbaycan Milli Kitabxanasıanlayış dominasiyaları tipologiyası» 1 bu istilahın dilsistemininin ayrı-ayrı yaruslarını əhatə edən aparıcıözəllikləri işarə etmək üçün istifadəsinin əsasını qoyduğunusöyləmək olar.Kontensiv tipologiyanın inkişafı ilə ortaya çıxan obyektivtənqidi münasibət sayəsində, «dominant» terminininbu kontekstdəki məna yükünün nisbətən konkretləşməsimümkün oldu. 2Lakin kontensiv tipologiyanın ideya altyapısınınfərqliliyindən dolayı,buradakı «struktur dominant» anlayışıilə məlum «qrammatik determinanta» anlayışı arasındabərabərllik işarəsini qoymaq olmaz. Belə ki, sözügedəntipoloji təlimdə «dominant»; «implikasiyalar» və«frekventalilər» anlayışları fərqləndirilirdi ki, (kursivbizimdir – A.H.) 3 bu da digər (irəlidə izləyəcəyimiz) tipolojiaraşdırma platformlarında təqdim olunan və «aparıcıtipoloji təmayül» (və ya «determinnanta») və «sapmalar»qarşılaşdırması əsasında mövcud olan antinomikdəyərləndirmələrdən əsaslı şəkildə fərqlənən triadanınmeydana gəlməsi anlamına gəlirdi.Bu üçlü bölgünün tipoloji səciyyələndirmə zamanı dahadəqiq xarakteristikanın aşkara çıxarılması məramı ilə ortayaatılmasına baxmayaraq, onun arzu edilən hədəfi əldəetdiyini düşünmürük. Belə ki, çoxrakurslu təsnifatlardaolduğu kimi (biz, araşdırmanın ilk bölümlərində buqəbildən təsnifatların dəyərləndirməsini apardığımızdan,1 Панфилов К. Основы контенсивной типологииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive2 бах: Панфилов К. Основы контенсивной типологииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive; ПанфиловК.Стадиальная типологическая классификация языков: опыт построенияhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial3 Панфилов К. Основы контенсивной типологииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive

Azərbaycan Milli Kitabxanası 74təkrarən məsələnin təfsilatlarına varmayacağıq),çarpazlaşan kriterilər dəqiq səciyyələndirməninaparılmasına yardımçı olsalar da, universal səciyyə daşıyantipoloji klassifikasiyaların meydana gəlməsinə bir o qədərdə xidmət etmirlər.2.1.2. Hər hansı bir istilahın və ya yeni elmi müddəanınqəbul edilib-edilməyəcəyi ilə bağlı obyektiv dəyərləndirməaparmanın ən doğru yolunun təklif olunan həminyeniliklərin qəbul edilmiş (yəni, ənənəvi) anlayışlarfonunda müqayisəli təhlilindən keçdiyini nəzərə alaraq,kontensiv tipologiya zəminindəki «dominant»,«implikasiya» və «frekventali» istilahlarının işarələdiyiməfhumların mahiyyətinə aydınlıq gətirməyə çalışaq.«Dominant» istilahının qəbul edilmişin sərhədləriniaşan və ya daha dəqiq olsaq, sərhədlərini daraldan yenitəfsirini anlamaq üçün məntiqdən mənimsənilmiş «implikasiya»istilahının tətbiqat sahəsini müəyyənləşdirməklazımdır. Belə ki, «əgər…onda…» prinsipinə yaxın olanbinar mahiyyətli məntiq əlaqəsi»ni ehtiva edən «implikasiya»1 anlayışı linqvistik tipologiya termini olaraq, ənənəviaparıcı tipoloji təmayül qavramının yetərincə əsaslıredaktəsi sayəsində meydana gəlmişdir.Klimov-Panfilovtipologiyasına əsasən,implikasiyalar bu və ya digər dilin«morfonoloji və qrammatik mahiyyət kəsb edən universalxüsusiyyətləri», «fəaliyyəti başlıca (aparıcı) xüsusiyyətlərlə(oxu: «tipoloji determinanta ilə» – A.H.) tənzimlənən (və yaonlar tərəfindən bəlirləşən – A.H.) xarakteristikalar», özüdə dominantdan «asılı xarakteristikalar»dır. 21 Импликация http://ru.wikipedia.org2 Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии. М., 1983.;КлимовГ.А. Вопросы контенсивно-типологического описания языков мира. /Принципы описания языков мира. М., 1976, стр. 122-146.; ПанфиловК.Основы контенсивной типологии

75Azərbaycan Milli KitabxanasıMəsələn, bu və ya digər dildə iltisaqi dil mexanizmininnəşət tapmasını mümkün edən əsas faktorlardan biri olanşəkilçi monosemiyası affiksal şəbəkənin meydanaçıxmasını qaçınılmaz edir. Başqa sözlə,bu zaman«əgər…(aparıcı təmayül aqlütinasiyadırsa) onda… (birdənartıq şəkilçi sıralanması mümkündür)» qarşılıqlışərtlənməsi ortaya çıxır.İmplikasiya istilahının məntiq elmindən, daha dəqiqdesək, sonrakı mərhələdə linqvistik universalilər nəzəriyyəsindənəxz edilməsinin nə dərəcədə uğurlu istilah seçimiolması məsələsinə bir qədər sonra,ümumilikdə kontensivtipologiyadakı triadik (üçlü) bölgünün təhlili məcrasındamünasibət bildirəcəyik. Bu məqamda kontensiv tipologiyadəyərləndirməsindən bir qədər haşiyəyə çıxıb onu da qeydedək ki,əgər məntiqdən «idxal» edilmiş bu anlayışın və yadaha dəqiq olsaq, hadisənin (məntiqi) inkişaf ardıcıllığınadiqqət yetirsək,burada eynən ilkin (məntiqi) anlayışda birçox hallarda yer ala bilən proseslər silsiləsini izləyə bilərik.Belə ki, bəzi implikasiyalar məlum asılılıq «zəncir»indənçıxıb (yenə də məntiq terminlərindən yararlansaq)«implikativ paradokslara»a yol açır.İmplikasiyaların təbiətindən törəyən və ilk olaraq,K.İ.Lyuis tərəfindən qeydə alınan bu paradokslar («əğər……onda…») şərti əlaqələndirməsinin və məntiqi ardıcıllığının(qəbul olunmuş) adi qavrayışı (yorumu) ilə zəifbağlılıq nümayüş etdirən,lakin klassik məntiq çərçivəsindəsübuta yetirilə bilən ziddiyətlərdir. 1Maraqlıdır ki, təxminən analoji səpkili paradokshttp://www.erlang.com.ru/euskara/? linguistics-contensive ;Панфилов К.Стадиальная типологическая классификация языков: опытпостроенияhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial1 Парадоксы Импликации / Словарь логики. http://mirslovarei.com

Azərbaycan Milli Kitabxanası 76faktları tipoloji imlikasiyalarda da müşahidə edilir. Belə ki,«əğər ……onda…» implikativ əlaqə münasibətlərinə görə,aqlütinativ dillərdə yer alan bəzi struktur özəlliklər (və yaimplikasiyalar) tipoloji anomaliyalara yol aça bilənparadoksal vəziyyət əmələ gətirirlər. Məsələn, təfsilatlaragirmədən yuxarıda qeyd olunan implikativ əlaqənin davamıkimi meydana gələn şəkilçi pleonazmının fuziyon birikmətörəmələrini qeyd edə bilərik 1 .Göründüyü kimi, implikasiyalar aparıcı tipoloji təmayülünbir növ tərkib hissəsini təşkil etməklə dominantıntəbiətindən irəli gələn spesifik özəlliklərlə tənzimlənir.Maraqlıdır ki, burada implikasiyaların müəyyən mənada(əgər belə demək mümkünsə) ambivalent mahiyyət kəsbetməsi faktı ortaya çıxır. Belə ki, «dominant və impilikasiyalaranlayışları, bir növ, kodlaşdıran və nəzarət edən(kodiruöhie i kontroliruöhie svoystva) xüsusiyyətləranlayışına uyğun gəlir» 2 – fikrini (kursiv bizimdir – A.H.)«implikasiya» anlayışının daha öncə səsləndirdiyimiztanımlaması ilə (kursiv bizimdir – A.H.) iləqarşılaşdırsaq(«implikasiyalar «fəaliyyəti başlıca (aparıcı)xüsusiyyətlərlə (oxu: «tipoloji determinanta ilə» – A.H.)tənzimlənən (və ya onlar tərəfindən bəlirləşən – AH.)xarakteristikalardır») 3 ,bu iki əks yanaşmanın köküaşkarlanar. Söhbət implikasiyaların həm tipoloji dominanttərəfindən tənzimlənməsindən, həm də digər tərəfdən,1 Бу щагда даща ятрафлы бах: Благова Г.Ф. Тюркский аффиксальныйплеоназм в сравнительно – историческом и ареально - лингвистическомосвещении. // Вопросы языкознания» 1968, №6; Жялилов Ф.А. Азярбайжандили морфонолоэийасындан очеркляр. Б., 1985; Мирзялийева М. Тцркдилляриндя флексийа // Тядгигляр, 1999, № 3, с.165-172.2 Панфилов.К. Основы контенсивной типологии http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive3 Панфилов К.Стадиальная типологическая классификация языков: опытпостроения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial

77Azərbaycan Milli Kitabxanasıonların (implikasiyaların) dil strukturunda realizasiyaqazanmış ifadə vasitələrinin özlərinin dominantauyğunluğuna nəzarət etməsindən gedir.Göründüyü kimi, kontensiv tipologiya universal olmasındandolayı, müəyyən mənada, neytrallıq sərgiləməli olanimplikasiyaların hər hansı bir tipoloji mexanizmindominantlığı şəraitində, dil sistemini qeyri-dominantelementlərin (kontensiv tipologiyaya görə, frekventalilərin1 ) kütləviləşməsindən qoruyur.Əslində, sırf məntiqi nöqteyi-nəzərdən, bu üçlü bölgününyetərincə dəqiq sistematizasiya yanaşması olması faktıdanılmaz görünür. Belə ki, bir növ stiril tipoloji dominant«nüvəsi» və həmin «nüvə»nin təbiətinə «tabe olan»universal vasitələr (implikasiyalar) fərqləndirməsibirincinin konkret təmayül çərçivəsində aranmasındandolayı,ikincilərin isə bütün tipoloji quruluşlu dillərdə bu vəya digər nisbətdə təmsil olunması səbəbi ilə tamamiləanlaşılandır.Lakin bu zaman universal olan ifadə vasitələrinin tipolojidominant tərkibindən kənar (hətta, onunla birgə vəyanaşı olsa da belə) dəyərləndirilməsi «tipoloji dominantnədir və o, hansı qeyri-universal, yəni digər tipolojiquruluşlu dillər üçün xarakterik olmayan məhdud saydaözəllikləri ehtiva edir?» – məntiqi sualı ortaya çıxır. Və busualın kontensiv tipologiya çərçivəsində birmənalıcavablandırılması bir qədər çətin olur. Real dil materialımüxtəlif implikasiyalar kombinasiyası şəklində ortaya1 «Доминант» (латын.д. dominans «щаким олан» демякдир) истилащынынантономи олараг «ресессив» термини нязярдян кечирился дя,контенсивтиполоэийада» фреквентали истилащына цстцнлцк верилмишдир. Ону да гейдедяк ки,дилчиликдя фреквентали термини квази-универсалиляр (near-universals;quasi-universals; statistic universals http://www.multitran.ru ) гисминдянязярдян кечирилир.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 78çıxan dominant və ya determinanta ilə tipoloji sapma (və yafrekventali) hallarının qarşılaşdırmasının daha konkret vəadekvat olduğunu düşünməyə əsas verir.Göründüyü kimi,kontensiv tipologiya müstəvisindəaraşdırılan «dil dominantı» anlayışı yetərincə spesifikliyiilə seçilir. Və problemə bu yanaşma şəkli araşdırılanobyektin ənənəvi hesab edilən tipoloji dəyərləndirmələrdəki«aparıcı təmayül» şəkli modelindən kifayət qədər fərqliözəlliklər sərgiləyir.2.1.3. Determinanta istilahının tanımladığı dil hadisəsininmahiyyətini dəyərləndirmədən öncə,bir qədərhaşiyəyə çıxıb onu qeyd etmək istərdik ki, «determinant»və ya «determinanta», «determinasiya» (latın dilindədetermino «təyin edirəm» deməkdir) «təyinləndiricibaşlanğıc;digər hadisə və ya mövcudata bilavasitə səbəb –nəticə xarakterli təsir edən hər hansı bir hadisə vəmövcudatdır» 1 . Mümkün ki, rus dilçilik terminogiyasındacümlənin ikinci dərəcəli üzlərindən birinin adı (təyinin) ilədublet sinonimlik qazanmış «determinant» istilahı ilə 2qarışıqlığa yol verilməməsi və istilah yaradıcılığı üçün ənarzu edilməz vəziyyətlərdən biri olan çoxmənalılıqdurumunun yaşanmaması məqsədi ilə, bu yeni tipolojiistilahı dilçilik elminə qazandırmış G.P.Melnikov eynisemantik kökdən şaxələnmiş digər şəkli variantınistifadəsinə üstünlük vermişdir.Dil strukturunda müxtəlif mexanizmlərin yer almasınarəğmən, həmin vasitələrin konkret bir dil tipi çərçivəsindəkirealizasiyasının «fərqli özünəməxsusluqlarınümumi mənbə»yindən şaxələnməsi fikrinin müxtəlif terminvə ifadələrlə V.Humboldt, E.Sepir, A.A.Reformatski1 Детерминация, детерминантаhttp://www.humanities.edu.ru/db/msg/452542 Детерминант. Архив Петербугской русистики. Энциклопедическиематериалы. http://www.ruthenia.ru/apr/dict/determ.htm

79Azərbaycan Milli Kitabxanasıaraşdırmalarında bu və ya digər şəkildə səsləndirildiyiniqeyd edən G.P.Melnikov dildə baş verən bir çoxdəyişikliklərin və hətta, gerçəkləşməsinə imkan tanınmayanbir qisim kənar dil müdaxilələrini önləyən strukturözəlliklərin həmin «dil ruhu» (V.Humboldt), «başlıca dilçertyoju» (E.Sepir), «aparıcı qrammatik təmayül»(A.A.Reformatski) və ya «determinanta» (G.P.Melnikov)adlandırılan dil substansiyasından qaynaqlandığını qeydetmişdir. 1Dilçinin bu istilaha verdiyi geniş təfsirdən də açıqşəkildə bəlli olduğu kimi, «determinanta» dil matrisasınıtam şəkildə əhatə edən və onun struktur kimliyinin qayəsinitəşkil edən özül və ya «skelet»dir. Özündə həm «dilruhu»nu,həmçinin də onun linqvistik reallaşmasını təminedəcək vasitələr inventarını ehtiva etməsindən dolayı,kontensiv tipologiyadakı dil «dominantı» anlayışı ilə,«determinanta» məfhumu arasında tam bərabərlik işarəsiqoymaq mümkün deyil.2.1.4. «Determinanta» «dilin substansiya və strukturununelə uzlaşması və nəticə etibarilə, bütün dil yaruslarıarasındakı elə sistem (qarşılıqlı) şərtləndirməsidir» ki,onun sayəsində danışan və dinləyənin təfəkküründə hazırqəlib şəklində oturdulmuş (belə demək mümkünsə –A.H.)dil «qavramı» şüursuz şəkildə (oxu: təhtəlşüuri –olaraq –A.H.) «dilin …substansiya və strukturu arasındakı …harmoniyanı təmin etməyən dil vasitələrini söküb atır».(kursiv bizimdir – A.H.). 21 Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденцияязыка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Реформатского).- М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm2 Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденцияязыка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Реформатского).- М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm

Azərbaycan Milli Kitabxanası 80Başqa sözlə,burada abstrakt olan dil substansiyası iləonun material reallaşmasından törəyən vasitələrin müştərikliyinəzərdə tutulur. Bu isə öz növbəsində,kontensivtipologiya «üçgən»inin komponentlərindən (dominant vəimplikasiyalardan) fərqli təbiətli yanaşma nəticəsidir.«Determinanta nədir?» – sualının çoxrakurslu təhlilinindaha fərqli və dolğun nəticələr ortaya qoya biləcəyi və bumürəkkəb dil mövcudatının (əzıkovoe əvlenie) təbiətininhələ gizli olan və ya tam aşkarlanmamış aspektlərinəaydınlıq gətirə biləcəyi danılmazdır. Biz, bu tədqiqatçərçivəsində sözügedən problemlə bağlı dəyərləndirmələrimizinsırf tipoloji və ya qrammatik determinantailə bağlı olduğunu vurğulayaraq, araşdırma boyu istifadəediləcək «determinanta» istilahının genəl anlamda deyil,məhz, adı çəkilən müstəvidəki «struktur çertyoju» əhatəetdiyini qeyd etmək istərdik. Həmin istilahın semantiktutumunun «sərhədləri» ilə bağlı məsələdə dəqiqləşdirməaparıldığı təqdirdə, zənimizcə,onun (bu terminin)tanımladığı substansiyanın, bizə görə, nə anlama gəldiyinədə aydınlıq gətirməkdə yarar var.Aqlütinativ və flektiv təmayüllərin həmhüdud zonasındabaş verən tipoloji modifikasiyaların çoxrakurslu təhlilləriçərçivəsində «determinanta»nın bizə görə olan təfsiri aydınşəkildə açıqlanmış olacaqdır.Daha dəqiq desək, istilahınsemantik tutumunun təfsilatlı və aydın «tablo»su müxtəlifistiqamətli tədqiqatlar sonucunda ortaya çıxacaqdır.Lakinbu məqamda sözügedən terminin daşıdığı geniş məna«matris»asının ən ümumi konturlarını çizməkməqsədəuyğun olardı.«Determinanta» yalnız dilin struktur özəyi sayılanqrammatik quruluşu ilə sərhədlənməyən,lakin bununla belə,

81Azərbaycan Milli Kitabxanasıonun (dilin) «ana sütunu» olmasından dolayı,ən dolğunşəkli ilə, məhz, burada ortaya çıxan və sadəcə, dilresurslarının (fizioloji və psixoloji enerji sərfi baxımından)əlverişliyinə görə istifadə məqsədəuyğunluğubəlirləşməyən,müəyyən mənada,uzus faktoru ilə idarə olunabilən dil vahidləri və ifadə vasitələri sistemidir. Təqdimolunan bu ümumi tərifdə yer almış ayrı-ayrı müddəalara birqədər aydınlıq gətirməyə çalışaq.1. Dilin tipoloji identifikasiyasını təyinləndirən əsasstruktur göstəricilərinin qrammatik sistem sərhədlərində yeralmasına baxmayaraq,fonetik və morfonoloji yaruslardacərəyan edən proseslər bu və ya digər dilindeterminantasının (yəni aparıcı «təyin»inin) formalaşmasındaönəmli rol oynayır. Məsələn, daha öncəki tədqiqatımızdatipoloji dəyərləndirmə müstəvisində geniş şəkildəaraşdırılmış və bir növ, ikili tipoloji təbiəti təsbit edilmişsinharmonizm hadisəsi iltisaqi dil tipinin bərqərarolmasında müstəsna rol oynamaqla bərabər, aqlütinasiyanınzəifləməsinə yol açan bir sıra tipoloji sapma faktlarınınmeydana gəlməsinin əsas təkanverici qüvvəsi olmuşdur 1 .Bu mənada, baş verən hər hansı bir tipoloji modifikasiyanınreal təbiətinin aşkarlanmasına yönəlik araşdırmalarçərçivəsində həmin proseslərin dilin ən alt laylarındangələn və bir çox hallarda ilk baxışdan sezilməyənmetamorfozlarla üzvi sintez təşkil etdiyinin gözardıedilməsi yanlış nəticələrin ortaya çıxmasına rəvacverəcəkdir.2. Dildə baş verən struktur dəyişikliklərin təbiətininətraflı dəyərləndirməsi, habelə, önlənən tipoloji modifika-1 Бу щагда даща ятрафлы бах: Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъисапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр). нам.дисс.2006, с.33-82; Щажыйева А.Й.Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа.Б., 2007, с.55-199.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 82siya cəhdlərinin və ya (dil strukturu səviyyəsinə nəzərən)qlobal səciyyə daşımasının qarşısı alınmış yadcinsliproseslərin mahiyyətinin təhlili bu proseslərin idarəedilməsində dilin material imkanlarının sərhədlərini aşabilən «fövqəl-güc»ün olduğunu düşünməyə imkan verir.Bəzi dəyişikliklərin kütləviləşməsinə «yaşıl işıq» yandırdığıhalda, digərlərinin dil normasına çevrilməsinə maneolan həmin qeyri-linqval (və ya qeyri-material) gücü «uzusmüdaxiləsi», «toplumsal nitq vərdişi» və ya artıq istifadəolunmaqda olan terminologiyaya əsasən, «dil ruhu»(V.Humboldt) 1 , «danışan və dinləyənin təfəkküründə hazırqəlib şəklində oturdulmuş dil «qavramı» (G.P.Melnikov) 2 ,«böyük əksəriyyətə malik olmasından dolayı, insantəfəkküründə yaranan dayanıqlı» və «yaratdığı müəyyənpressinqlə» ehtiyac olmayan dəyişiklikləri önləməyə qadirolan dominant» (B.A.Serebrennikov) 3 qismindəsəciyyələndirmək mümkündür.Bu mənada, Humboldtun «dil ruhu» anlamında nəzərdənkeçirdiyi hadisənin determinanta ilə bilavasitə bağlılıqdanəzərdən keçirən G.P.Melnikovun haqlı olduğunu etirafetməmək mümkün deyil. Belə ki, dahi dilçinin «dilxarakterinin müxtəlifliyinin ədəbiyyat və mənəvi tərəqqiyətəsirini» araşdıran tədqiqatında qeyd etdiyi bir fikir dilinözəyində əlahiddə bir gücün olduğunu söyləməyə əsasverir: «..mahiyyət etibarı ilə,təkcə səs və nitqkonstruksiyaları vasitəsi ilə deyil,həmçinin öz aktiv və canlıvarlığı ilə gələcək nəsillərə ötürülən dil xarici deyil,1 фон Гумбольдт Избранные труды по языкознанию. М.,1984.;стр. 68.2 Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденцияязыка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Реформатского).- М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm3 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar/115.Serebrennikov/

83Azərbaycan Milli Kitabxanasıməhz,daxilidir və … təfəkkürlə olan vəhdətində o, (dil –A.H.) milləti özünü … təcəssüm etdirir» (kursiv bizimdir –A.H.). 1Dil-təfəkkür əlaqəsinin bariz nəticəsi olan bu «fövqəlhadisə»nin real təbiəti çox geniş spektrli silsilə araşdırmalarəsasında tam mənası ilə aşkarlana bilər. Biz, təqdimolunan tədqiqat çərçivəsində,araşdırmanın əsas obyektinəmüvafiqlik baxımından, həmin hadisənin xalqın təfəkkürtərzi və reallıqların qavrayışı zamanı onlara qazandırdığıverbal «qılaf»ın bütün məqamlarının koqnitiv psixologiyaaspektində və ya psixolinqvistik müstəvidə dəyərləndirməsinəətraflı yer ayırmaq imkanından məhrumuq.Əslində, sözügedən məsələlərin səthi təhlilinin tipolojimodifikasiyalar problemi ilə sintezi uğurlu yanaşmaolmazdı. Bu mənada,determinanta anlayışının dil-təfəkkürəlaqəsi müstəvisindəki nəzəri dəyərləndirməsini yekunlaşdıraraq,sadəcə olaraq, onu demək istərdik ki,determinanta danışanın şüurunda formalaşmış elə bir «dilmodelidir» ki, (Uorfun fərqli kontekstdə ifadə etdiyitanımlamadan yararlasaq) «onun kökündə müəyyən birsistem durur» və «təhtəlşüurlaşmış və avtomatikləşmiş nitqvərdişləri» 2 məcmusudur. Məhz, həmin «model»in mövcudluğuinsan beynində hazır paradiqmalar və ya bu və yadigər mini-modellər şəklində var olan dil bilgisi (və ya dilinventarı bazası) dili spontan dəyişikliklərdən qoruyur.Məhz, həmin «dil vərdişi» və ya «dil duyumu» müəyyəntipoloji prosesləri, hətta, tipoloji sapmaların meydanaçıxmasına yol açan modifikasiyalar istiqamətində yönləndirir.Məsələn: daha öncəki tədqiqatımızda geniş şəkildə1 фон Гумбольдт Избранные труды по языкознанию. М.,1984.;стр. 68.2 Уорф Б.Л.Наука и языкознание / Новое в лингвистике. Вып. 1., М.,1960. http://sprach-insel.com

Azərbaycan Milli Kitabxanası 84araşdırılmasından dolayı bu tədqiqat çərçivəsində bir dahaüzərinə qayıtmağımıza lüzum görmədiyimiz «uyğurumlautu» məsələsində olduğu kimi. Belə ki, morfonolojiözəllikləri sırasında ahəng qanununun yer aldığı türk dilləriailəsinə daxil olan bu dildə umlauta bənzəyən tipolojisapma tendensiyalarının meydana gəlməsinin başlıcasəbəblərindən biri qismində şəkilçi variantlılığının aradanqalxması şəraitində xalqın öz «dil duyumu»na sadiq qalaraqsöz-forma çərçivəsindəki sinharmonik uyumun bərpasına(təhtəlşüuri olaraq) özən göstərməsini qeyd etmək olar. 1Bu kontekstdə alternasiyalar nəzəriyyəsinin müəllifiBoduen de Kurtenenin sözlərini xatırlatmaq yerinə düşərdi:səbəb «yalnız sosial ünsiyyət, «UZUS»dur; biz, məhz, bucür danışmağı… öz əcdadlarımızdan öyrənmişik»(kursivbizimdir – A.H.). 22.2. Tipologiyanın təsnifat kriterilərinin qeyri-dəqiqliyi– tiplərarası delimitasiya işində və eləcə də,aparıcı tipoloji təmayül və sapma faktlarının fərqləndirilməsindəfəsadlara yol açan amil kimi2.2.1. Yarandığı ilk dönəmlərdə «morfoloji klassifikasiya»qismində tanımlanan təsnifatlandırmanın (müasirtipoloji nəzəriyyələrin ortaya qoyduğu müddəalar əsasında)yalnız sözügedən yarusun deyil, dil sisteminin digərsəviyyələrinin də özəlliklərinə istinad etməsinə1Бу щагда даща ятрафлы бах.: Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъисапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр). нам.дисс.2006, с. 66- 103; Щажыйева А.Й.Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вяфузийа.Б.,2007, с.55-199.2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том I, М., 1963, стр.312.

85Azərbaycan Milli Kitabxanasıbaxmayaraq, hal-hazırda da artıq mövcud ənənəyə müvafiqolaraq, bu istilahdan istifadə halları müşahidə edilməkdədir.Bu nisbi sinonimlik məqamı özlüyündə xüsusi maraqkəsb etməsə də, «morfoloji klassifikasiya» və «tipolojitəsnifat (klassifikasiya)» terminlərinin sinonimliyininisbiləşdirən linqvistik fikir (düşüncə) təkamülünüdiqqətdən kənarda qoymaq düzgün olmazdı. Dillərinstruktur özəlliklərinə görə qruplaşdırılması ideyasının yenirealizasiya mexanizmi ilə təmin olunması isə, bilavasitətəsnifat kriteriləri ilə bağlı olan müxtəlifyönümlüməsələlərə (kriteri ixtiyariliyi və ya istiqamətli seçimi;sistem qarşılaşdırmaları kriteriləri və s. bu kimi məsələlərə)baxış bucağının yenilənməsi ilə əlaqədardır.R.Uellzin: «biz bilmirik ki, dillərin hansı xüsusiyyətləri…tipologiyada önəm kəsb edəcək» – fikrini şərh edənV.A.Vinaqradov «bunun, (tipoloji təsnifat kriterisiqismində – A.H.) seçilmiş göstəricilərin effektivliyinin yalnızklassifikasiya gerçəkləşdikdən sonra və əgər onun(klassifikasiyanın) nəticələri qeyri-trivial və yetərincəinformativ səciyyə daşıdıqda» müəyyənləşdirilə biləcəyianlamına gəldiyini önə sürmüş; lakin daha sonra «tipolojiaraşdırmalarda əhəmiyyətli özəlliklərin istifadəsi tələbininixtiyariliyin (yəni kriteri seçimi ixtiyariliyinin – A.H.)inkarı» demək olmadığını, ixtiyariliyin özünün isə mövcud«mühüm özəllliklər siyahısı ilə» sərhədləndiyinibildirmişdir. 1Söhbət kriterilərin ixtiyariliyindən düşmüşkən, onu daqeyd edək ki, bəzən bu «ixtiyarilik icazə»sinin tam azadyanaşma kimi başa düşülməsi fərqli təsnifat mexanizmlərininortaya çıxması və bu səbəbdən də, eyni dilfaktlarının təbiətinin fərqli (tipoloji) interpretasiya qa-1 Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методылингвистических исследований, М., 1973, с.240-241.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 86zanması ilə nəticələnirdi ki, bu da öz növbəsində, sözügedəntəsnifatın əhəmiyyəti ilə bağlı aşkar skepsis ifadəedən dilçilərin arqumentasiya bazasını «zənginləşdirməyə»bilməzdi. Belə ki, öz fundamental yaradıcılığında morfolojiklassifikasiyaya yetərincə diqqət ayırmayan Boduen deKurtene bu təsnifatla bağlı ara-sıra səsləndirdiyi fikirlərdənbirində onun (morfoloji klassifikasiyanın) yanlışlıqlarısırasında, məhz, kriteri ixtiyariliyinin xüsusi yer tutduğununəzərdən qaçırmayaraq, «necə gəldi və ya məqsədli olaraqseçilmiş... xüsusiyyətlərə əsaslanan» bölgünün «…dillərintədqiqinin süni yolla asanlaşdırılmasına xidmət etdiyini»önə sürmüş, «dillərin əsl elmi klassifikasiyasının isə…əsaslı fərqləndirici özəlliklərə istinad etməli olduğunu»vurğulamışdır 1 .Görkəmli dilçinin morfoloji klassifikasiyanın əhəmiyyətsizliyiilə bağlı fikirləri ilə razılaşmasaq və sözügedənbölgünün qüsurları ilə əlaqədar səsləndirdiyi mülahizələrinböyük qismini bölüşməsək də, etiraf etməliyik ki, istər XIXəsr, istərsə də XX əsr tipoloji araşdırmalarının ən böyükçatışmamazlıqlarından biri də, məhz, kriteri seçimindəkiixtiyarilik prinsipinin bir çox halda xaotik yanaşma ilənəticələnməsi hesab edilə bilər. Onu da qeyd edək ki, hətta,düzgün seçilmiş bölgü meyarının dil strukturundakıproseslərin yalnız bir istiqamətini səciyyələndirməsi, onaistinadəq aparılan təsnifatın elmi dəyərini azaldaraqadekvat tipoloji xarakteristikanın əldə edilməsinimümkünsüzləşdirir.Deməli, kriteri seçimi dilin tipoloji strukturuna kompleksyanaşmanı labüd edir. Məhz, (şərti olaraq qəbul edilən)tip etalonunun bütün özəlliklərinin nəzərə alınmaması bəzihallarda, hətta, görkəmli tədqiqatçıların bu və ya digər dil1 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том I, М., 1963, стр.70.

87Azərbaycan Milli Kitabxanasıfaktının tipoloji xarakteristikası ilə bağlı qeyri-səhihnəticələrə gəlməsinə yol aça bilmişdir. Belə ki, MaksMüllerin «ari (hind-Avropa) sözlərinin sanki bir«parça»dan düzəldilməsi təəssüratı yaranırsa, turansözlərində isə… «tikiş» və «çat»lar aydın sezilir» - fikrinindavamı olaraq, mahiyyət etibarilə, «iltisaqilik və flektivlikterminlərinin qarşı-qarşıya durmalı» olduğunu bildirənC.Qrinberq sonuncu istilahın ismin hal sonluqları və felinşəxs və kəmiyyət fleksiyalarında olduğu kimi, konkretmənadan məhrum və cümlədə sözlərarası münasibətlərinifadəsinə xidmət edən affikslərə işarə etdiyini önə sürərəkbu əsasda «türk dillərinin eyni zamanda həmaqlütinativ (əgər üsul (yəni şəkilçilərin mexanikibirləşmə üsulu – A.H.) nəzərə alınsa), həm də flektiv(əgər hal sistemi və felin təsrif sistemi nəzər alınsa) dil»olduğunu (kursiv bizimdir – A.H.) iddia etmişdir. 1Daha dəqiq desək, dilçi Sepirəqədərki linqvistik tipologiyanəzəriyyəsinin qüsurlarını qabartmaq üçün, həmindövrün bölgü meyarlarının qeyri-dəqiqliyini sözügedəndilin tipoloji xarakteristikası timsalında sübut etməyəçalışmışdır. Halbuki, ənənəvi kriterilərin yetərsizliyifikrində israrlı olan tədqiqatçı gəldiyi nəticənin qeyriadekvatlığında,ilk növbədə, klassik bölgü meyarlarınıdeyil, özünün qeyri-kompleksli yanaşmasını «günahlandırmalıdır».Belə ki, Sepirin çoxrakurslu tipoloji dəyərləndirməmexanizminə (cüzi istisnalarla tərəfdar çıxanC.Qrinberqin özü, konkret dil faktlarına nəzərən, ənənəvikriterilərin bütöv arsenalını tətbiq etmədən, qeyrikompleksliyanaşma sərgiləmişdir.Biz, həmin (ənənəvi) kriterilərin qüsursuzluğunu iddia1 Гринберг Дж. Квантитативный подход к морфологической типологииязыков / Новое в лингвистике. Выпуск III. М.,1963, стр.74.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 88etmək fikrindən uzaq olsaq da, 1 türk dilinin tipolojixarakteristikası ilə bağlı təqdim olunan nəticənin klassikbölgü meyarlarına istinadən əldə edilməsi fikri ilə razılaşabilmərik. C.Qrinberqin gəldiyi qənaətin strukturalizməqədərkitipologiyanın «inkarı naminə inkar» səciyyəsidaşımasında da israrlı olmasaq da, onu bildirməliyik ki,ənənəvi kriterinin kompleks tətbiqi (sapma elementlərininmövcudluğunu nəzərə almasaq) türk dilinin iltisaqiliyininflektivləşmə «təhlükəsi»ndən hələ də yetərincə uzaqolduğunu ortaya qoyur. 2Göründüyü kimi, təkcə kriteri ixtiyariliyi deyil, qeyrikompeksliyanaşma da dillərin tipoloji xarakteristikası iləbağlı adekvat olmayan nəticələrin meydana çıxmasınasəbəb ola bilər.2.2.2. Mövzunun davamı olaraq, digər (hipotetik) təhlilsituasiyaları əsasında analoji yanaşmanın mümkün1 Даща юнжяки тядгигатымызда айдын шякилдя шащид олдуьумуз кими, бирчох щалда типологлар сапма фактларына гаршы «икили стандарт» тятбиг едяряк,сцни шякилдя щямин цнсцрляри илтисагилик вя йа флективлик «гялиб»иня салмаьажан атмышлар (бах: Щажыйева А.Й.Дил системиндя типолоъи сапмалар(аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр). нам.дисс.Б.,2006;Щажыйева А.Й. Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007.2Доьрудур, ону да эюздян гачырмаг олмаз ки,бир гисим тцркологлар будиллярдяки флективляшмя ямсалынын («тцрк аглцтинасийасы» гялиби иля баьлы,яняняви олараг, гябул едилмиш фикирлярин яксиня )эюзлянилдийи кими ашаьысявиййядя олмадыьыны вя йа щятта, бязи тцрк ядяби дилляри вя йа диалектлярининилтисаги-фузийонлашма мярщялясиня кечид етдиклярини билдирирляр.(бущагда даща ятрафлы бах: Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад,1975; Щербак А.М. Способы выражения грамматических значений втюркских языках // Вопросы языкознания. 1957, №1; Щербак А.М. Оспособах и исторической глубине образования морфологических элементовв тюркских языках // Вопросы языкознания, 1978, №4; КононовА.Н. О природе тюркской агглютинации // Вопросы языкознания, 1976,№ 4; Кононов А.Н. О фузии в тюркских языках // Структура и историятюркских языков. М., 1971).

89Azərbaycan Milli Kitabxanasıfəsadlarını dəyərləndirmək istərdik. Əgər dil sisteminintipologiya müstəvisində səciyyələndirilməsi üçün yalnızkök – şəkilçi sərhəd toxunulmazlığı prinsipini əsas götürsək,bu zaman istər iltisaqi, istərsə də insirafi dil tipləri iləbağlı fərqli nəticələrlə qarşılaşmış olacağıq. Belə ki, bukriteridən yanaşıldıqda, «morfem «tikiş»ində fonetikdəyişikliklərə imkan tanınmaması kimi, aqlütinativ dillərin,«sarsılmaz» özəlliyinin bəzi marjinal türk dillərində ardıcılşəkildə təzahür tapmaması (məs: qaqauz d. parmak -ım«barmağım» > parmağ-ım > parmaam (parmām)» faktı 1həmin dillərin həm aqlütinativ, həm də flektiv mahiyyətkəsb edən quruluşa malik olduğunu iddia etməyə əsastanıya bilər.Digər tərəfdən, fars dilinin (ənənəvi olaraq) insirafitəbiətli olması önə sürülən 2 şəxs kateqoriyası göstəricilərinindigər cəhətlərinin nəzərə alınmaması şəraitində, onlarınbir çox halda, kök (əsas) – şəkilçi sərhəddinin toxunulmazlığınaxələl gətirməyəcək şəkildə birləşməsininəsas götürülməsi həmin elementlərin iltisaqi mahiyyət kəsbetməsi ilə bağlı iddialara yol aça bilər ki, bu da sözügedənhəmin formantların həm şəxs, həm kəmiyyət, həm zaman,həm də növ kateqoriyalarının mənalarını ifadə edə bilməxüsusiyyətindən dolayı, yanlış qənaət kimisəciyyələndirilməlidir. Bu mənada, «dil tiplərinin ixtiyarideyil, müəyyən şəkildə determinativ xarakterdə qurulmasınınmüasir tipologiyanın ən vacib tələblərindən biriolmasına» diqqət çəkən (və bu yanaşma tərzinin, yəni, tipingöstəricilərin və ya koordinatların məcmusu olması fikrinin1Журинская М.И. Лингвистическая типология / Общее языкознание.Внутренняя структура языка М., 1972, стр.530.2 Опыт историко-типологического исследования иранских языков. ТомII, Эволюция грамматических категорий . М., 1975, стр.250.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 90vaxtilə hələ N.Y.Marrın araşdırmalarında * yer aldığını önəsürən) G.A.Klimovun mülahizələri xüsusi maraq doğurur:dilçi «dil tipinin struktur göstəricilərinə, yənidifferensiallaşdırıcı xüsusiyyətlər «düyün»ünə sərbəstbirgəmövcudluq sürdürən hadisələrin deyil, məntiqicəhətdən, qarşılıqlı vacibliyə malik olan xüsüsiyyətlərindaxil edilməli olduğunu bildirmişdir 1 . Başqa sözlə, təqdimolunan bölümdəki araşdırmanın ümumi yekunu olaraq onudeyə bilərik ki,kriterilər (daha öncə iqtibas gətirilənfikirlərdə irəli sürülən iddiaların əksinə) nə tam ixtiyari, nədə qarşılıqlı şərtləndirmədən kənar olmalıdır.2.3. Təsnifat kriterilərinin dil sisteminə tətbiqiüsullarının müxtəlifliyi («bütöv» və «altsistemlərtipologiyası») və bu müxtəlifliyin tipoloji sapmafaktlarının təsbiti işində yol açdığı təfsirfərqliliyi haqqında2.3.1. Kriterilərin qarşılıqlı şərtləndirilməsi və kompleksyanaşma məsələsinin tipoloji sapma faktlarının dəyərləndirilməsinəbirbaşa aidliyini nəzərə alaraq, bu probleməxüsusi diqət yetirmək istərdik.İlk olaraq onu bildirək ki, XIX əsrin (K.Vegelinin terminologiyasınagörə) «whole-sistem typology», yəni«bütövsistemli tipologiya» qavramı verilən xarakteristikadanda aydın bəlli olduğu kimi, mahiyyət etibarilə, XXəsrin «dil sisteminin fonoloji, morfoloji, sintaktik strukturfraqmentlərinin müqayisəsində xüsusi maraq» ifadə edən* Мяс: Н.Й.Марр юзцнцн «Йафяс нязяриййяси» ясяриндя кюк гурулушлу дилинюзялликлярини (аморфлуг, йяни морфолоэийанын гейри-мювжудлуьу; моносиллабизмвя с.) гейд етмишдир. (Вопросы языка в освещении яфетическойтеории (Избранные отрывки из работ акад. Н.Я.Марра) Л., 1933, стр.345.)1 Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии. М., 1983, стр.28-29.

91Azərbaycan Milli Kitabxanası(«subsystem typology») «altsistemlər tipologiyası»ndanyetərincə fərqlənir (onu da qeyd edək ki,V.A.Vinoqradovun bildirdiyi kimi, bu yanaşma hələ «XIXəsr tipologiyasının xarakteroloji istiqaməti»ndəformalaşmış və «əsasında dil strukturunun iyerarxikliyi vəsəviyyədaxili analiz prinsipinin vacibliyi anlayışlarınındurduğu deskriptiv texnikanın təkmilləşməsi sayəsindətədricən eksplisitləşmişdir»). 1Düşünürük ki, dillərin tipoloji təsnif kriteriləri məsələsindəbelə əsaslı dönüşün struktur dilçiliyin ortaya qoyduğumüddəalarla bağlılıq səviyyəsini müəyyənləşdirməyə əlavəehtiyac yoxdur. Bununla belə, onu da qeyd etməliyik ki,daha öncəki iqtibaslardan və eləcə də irəlidə izləyəcəyimizmülahizələrdən bəlli olduğu kimi, bu cərəyanın özününnümayəndələri arasında da yekdil fikrin hökm sürdüyünüsöyləmək çətindir. Belə ki, bir çox halda strukturalisttipoloqlar dilin sistem xarakteri kəsb etməsini gözardıetdiyini önə sürdükləri ənənəvi (linqvistik) tipologiyanıyetərincə kəskin tənqid etsələr də, təklif etdikləri yenitəsnifat sistemləri üçün onun (ənənəvi bölgünün) çıxışnöqtəsi və deməli, ilkin nəzəri baza olması faktını inkaretməmişlər.Strukturalistlərin digər qrupu isə tipoloji xarakterologiyailə eyniləşdirərək, ümumiyyətlə, dillərin tipolojiklassifikasiyasının gerçəkləşdirilə bilmə imkanını istisnaedirdilər. Belə ki, Praqa dərnəyinin 1948-ci ilə aidtezislərində müxtəlif dillər arasında ən rəngarəng oxşar vəfərqli xüsusiyyətlərin olmasının və həmin «xüsusiyyətlərinmürəkkəb əlaqələrdən qaynaqlanmasının dillərin təsnifatıilə bağlı ümidlərdən imtina etmə məcburiyyətini»doğurması haqqında fikirlər tipologiyanın klassifikasiya ilə1 Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методылингвистических исследований. М., 1973, стр.238-239.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 92yekcins mahiyyət kəsb etməyərək «dillərin bütünözəlliklərinin öz iyerarxiyasında nəzərdən keçirilməsi»haqqında mülahizə kontekstində verilmişdir 1 .Başqa sözlə, Praqa strukturalistləri klassifikasiya ideyasınıqeyri-məqbul hesab edərək, yalnız dilin (və yadillərin) mövcud strukurundakı yaruslararası münasibətlərin;dil vahidlərinin əlaqələrinin mahiyyətindən çıxışedərək tipoloji xarakterologiya aparmağı təklif edirlər. Bumövqeyin yetərincə kəskin həll tapdığı Skaliçkatədqiqatları xüsusi maraq doğurmaya bilməz. Belə ki,sözügedən mövzuya silsilə tədqiqatlar həsr etmiş görkəmliçex dilçisi qeyri-appelyasyon tərzdə «dilləri bir bütövolaraq müəyyən tipə aid edən klassifikasyon prinsipyararsızlaşmışdır» - hökmünü «oxuyaraq», ayrı-ayrı yarusların(tipoloji) təbiətindən çıxış etməyi təklif etmiş və dahasonra «azad birgəmövcudluq sürdürməklə», müəyyən bir«konkret dildə eyni zamanda realizasiya qazanan müxtəliftiplər»in beş növdə (flektiv, introflektiv, aqlütinativ,təcridi, polisintetik) təzahür tapdığını (kursiv bizimdir –A.H.) önə sürmüşdür. 2 V.Skaliçkanın nəzərdən keçirilənmülahizələrində iki məqam xüsusilə diqqətdənyayınmamalıdır: I. ənənəvi bölgünün tam inkarı şəraitindəfraqmentar təsnifatlandırma məsələsinin aktuallaşması vəII. həmin inkarın məntiqi davamı olaraq aparıcı tipolojitəmayül və tipoloji sapma anlayışlarının, demək olar ki,aradan qalxması.Çex dilçisinin sonuncu məsələ ilə bağlı mülahizələrinintəhlilinə irəlidə daha geniş yer verəcəyimizdən, diqqətihazırkı mövzudan yayındırmadan onu qeyd etmək istərdikki, dil sisteminin ayrı-ayrı yaruslarının tipoloji analizi, bir1 Вахек Й. Лингвистический словарь Пражской школы. М., 1964, стр.224.2 Скаличка В. О современном состоянии типологии / Новое в лингвистике.Выпуск III. М., 1963, стр. 28-34.

93Azərbaycan Milli Kitabxanasıçox halda ənənəvi bölgü ilə uyğunlaşmayan nəticələriortaya qoya bilər. Belə ki, «dilin xarici (?! – A.H.) tipinəəsaslanan linqvisitik klassifikasiyada; türk dillərinə tətbiqedilən «aqlütinativ» termininin tamamilə yararsızolduğunu» (kursiv bizimdir – A.H.) iddia edən A.Dilaçarbu istilahın istifadəsinin doğru olmaması ilə bağlı iddiasınıhəmin dillərin sintaksisinin heç vəchlə iltisaqi olmamasıfikri ilə əsaslandırmağa çalışır (müqayisə üçün onu da qeydedək ki, dilçi şəkilçi ardıcıllığı timsalında morfolojiyarusun tipoloji xarakteristikasından bəhs edərkən buterminin adekvatlığına şübhə ifadə etmir – A.H.). 1Göründüyü kimi burada dilin bütöv bir sistem olaraqmüəyyən dil tipinə aidliyi ehtimalı aşkar skepsislə qarşılanır.Belə münasibətin azsaylı olduğunu söyləməkçətindir. V.V.İvanovun «eyni bir dil özünün fərqli altsistemləriilə müxtəlif tipoloji siniflərə daxil ola bilər, yənimüqayisə proseduru sistemin laylara bölünməsi əməliyyatınıehtiva edir» – fikrini əyaniləşdirən V.A.Vinoqradovda konkret dilin – macar dilinin timsalında,səviyyədaxili analizin fərqli tipoloji xarakteristikanın əldəedilməsi ilə nəticələnə bildiyini önə sürmüşdür 2 . Bu əsasdaməlum olur ki, V.Skaliçka və onunla bu və ya digər şəkildəhəmrəylik nümayiş etdirən tədqiqatçılar XIX əsr dilçiliyinidilin sistem səciyyəsi daşıması faktını gözardı etməkdəgünahlandırsalar da, özləri onun (dilin) «sistemlər sistemi»olmasını bir o qədər də önəmsəməmişlər. Başqa sözlə,həmin tənqidi mülahizələrə istinadən onu söyləmək olar ki,tipoloji təsnifat prinsipləri ilə bağlı bir qütbdən baxış,1 Дилячар А. Заметки о синтаксисе и грамматических функциях в турецкомязыке / Turcologica. К семидесятилетию акад. А.Н.Кононова, Л.,1976, стр.66.2 Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методылингвистических исследований. М., 1973, стр.239.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 94demək olar ki, əks qütblü mövqe ilə əvəzlənmişdir. Əslindəisə, tükəndiyi iddia edilən «bütövsistemli tipoloji» yanaşmailə «altsistemlərin tipologiyası» arasındakı mümkün«körpü»lərin bu tərzdə «yandırılması», zənnimizcə, heç dədüzgün sayıla bilməz. Belə ki, sonuncunun («altsistemlərtipologiyası»nın) meydana gəlməsi ilə, əslində, «ikinci nəfəs»qazanan linqvistik tipologiya nəzəriyyəsinininkişafının,məhz, bu mövqelərin «barışdırılması» iləşərtləndiyini söyləmək olar.«Tipoloji araşdırmalarsız dilin ümumi nəzəriyyəsinin…işlənib hazırlanmasının tamamilə qeyri-mümkün olmasınınaşkar görünməsi» 1 fonunda sözügedən məsələdəki qeyrimüəyyənliyinhansı səviyyədə fikir ixtilaflarına yol açabilməsi yəqinləşir (daha öncə bildirildiyi kimi, bəzihallarda bu kimi fikir ixtilafları, ümumiyyətlə, tipolojitəsnifatın önəminin və ya dəqiqliyinin şübhə altına alınmasıilə nəticələnmişdir).Mülahizələrimizin təsdiqi üçün qeyd edək ki, irəlidəizləyəcəyimiz kimi, bəzi tipoloji sapma faktlarının təbiətininaraşdırılması zamanı yaranan bir qisim suallarınənənəvi tipologiya nəzəriyyəsi çərçivəsində cavablandırılabilməməsi, daha dəqiq desək, məsələnin çözümünün«morfoloji klassifikasiya»nın öz ilkin mahiyyətində əhatəetdiyi yarusun sərhədlərini aşması halları tipolojidəyərləndirmələrdə digər dil səviyyələrinin müqayisəsininnəticələrindən yararlanma zərurətini doğurur (onu da qeydedə bilərik ki,bir çox müasir tədqiqatçılar «morfolojiklassifikasiya»nın «tipoloji klassifikasiya» termini iləəvəzləndiyini önə sürsələr də, * mövcud ənənəyə uyğun1 Санжеев Г.Д. Сравнительно-исторический метод и лингвистическаятипология / Лингвистическая типология и восточные языки. Материалысовещания. М., 1965, стр.81.* Сон дювр тядгигатлардан олан Т.И.Вендинанын тядгигатында «типолоъи

95Azərbaycan Milli Kitabxanasıolaraq, birincinin istifadəsi halları istisna edilə bilməz).Konkret olaraq, «uyğur umlautu» hadisəsində müşahidəedildiyi kimi 1 , türk dillərinin morfoloji klassifikasiyadakıtəyinatına uyğun gəlməyən, əslində isə, fonoloji vəmorfoloji yarusların həmhüdud zonasında, yəni morfonolojiyarımsəviyyədə qərar tutan bu sapma faktlarının təhlili,onların meydana gəlməsini şərtləndirən amillərin fonolojisistemdə yer aldığını ortaya qoyur ki, bu dadəyərləndirmənin növbəti mərhələsində müxtəlifsistemlidillərin sözügedən yarusunun müəyyən səviyyədəkiqarşılaşdırmasını labüdləşdirir.Lakin ayrı-ayrı yaruslar səviyyəsindəki tipoloji qarşılaşdırmalarınəhəmiyyətinin etirafı, dilin bütövlükdə (sistemhalında) tipoloji dəyərləndirilməsi ideyasından imtinaedilməsi anlamına gəlmir. Bu mənada biz, «ənənəvimorfoloji klassifikasiyanın məlum çatışmamazlıqları və yahətta, onun tam yararsızlığı hələ özlüyündə (bu və ya digərprincipium divisionis istifadə etməklə), tipolojiaraşdırmaların yekun etapı kimi, hər bir dili bütövlükdəmüəyyən tipə aid edən… tipoloji klassifikasiyanınyaradılmasının prinsipcə mümkünlüyünün inkarı üçün əsasvermir» - söyləyən V.Z.Panfilovun mövqeyi ilə, xüsusi ilə,onun «belə… klassifikasiyanın… inkarı, son nəticədə, dilvahidlərinin sistem şəklində təşkilatlanması prinsipininözünə də xələl gətirir» və «dil strukturunun… tipolojiaidliyinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə (gerçəkləşdirilən)тяснифатлардан ян мяшщуру олан морфолоъи классификасийа»нын ХХ ясрдямейдана эялян диэяр (фонетик, сюз йарадыжылыьы, синтактик вя с.) классификасийаларсайясиндя «тядрижян цмумграмматик тяснифата чеврилмяси»гейд олунур (Вендина Т.И. Введение в языкознание. М., 2001, стр.268).1 Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдяфлектив тямайцллц елементляр).нам.дисс.Б.,2006, с.66 – 132.; ЩажыйеваА.Й. Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа.Б.,2007, с. 100-198.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 96sistemli analiz prinsipi, sadəcə, birgəmövcudluq sürdürənxüsusiyyətlərin qarşılıqlı asılılığını nəzərə alınmasınındeyil, … dil strukturunun müəyyənləşdirici aparıcıxüsusiyyətlərini də ehtimal edir» - fikri ilə 1 razılaşmayabilmərik. Başqa sözlə, V.Z.Panfilovun mülahizələrini«bütövsistemli» və «altsistemli tipologiya»lar arasında(vacibliyi haqqında daha öncə bəhs etdiyimiz) «barışdırıcı»mövqe tutan az sayda dilçinin fikirlərinin ümumiləşdirilmiştezisləri də hesab etmək olar.Yeri gəlmişkən, bir qədər haşiyəyə çıxaraq onu qeydedək ki, strukturalizmin inkişafı sayəsində, dillərin səviyyədaxilianalizinə istiqamətlənən araşdırmaların kütləviləşməsinialqışlamaqla bərabər, «etidala riayət» edərəksistemin tam olaraq tipoloji aidliyinin təsbitinin tərəfdarıkimi çıxış edən dilçilər arasında bizi yaxındanmaraqlandıran mövzu ilə – tipoloji anomaliya halları iləməşğul olmuş dilçilər də vardır ki, onların tədqiqatında,məsələnin aparıcı tipoloji təmayül və sapma elementlərininqarşılaşdırması əsasında qoyulması həmin müəlliflərin beləqarşılaşdırmanı məqbul hesab etməyən strukturalisttipoloqların, konkret olaraq, V.Skaliçkanın mövqeyinibölüşmədiklərini aşkarlayır.Məsələn: 1978-ci ildə qələmə aldığı məqaləsində «sondövr tədqiqatlarının diqqətinin getdikcə daha çox dilinsistem xarakterində cəmləşməsi»ndən məmnunluğunu ifadəedən V.M.Solntsev də dil vahidlərinin iyerarxik,sintaqmatik və paradiqmatik əlaqə növlərinin dil tipininmüəyyənləşdirilməsindəki əhəmiyyətli rolundan bəhsetmişdir 2 . Xatırladaq ki, bu görkəmli sinoloq araşdırmaçı1 Панфилов В.З. О задачах типологических исследований и критерияхтипологической классификации языков // Вопросы языкознания, 1969,№4, стр.7.2 Солнцев В.М. Типология и тип языка // Вопросы языкознания, 1978.

97Azərbaycan Milli Kitabxanasımüasir çin dilindəki iltisaqiləşmə tendensiyasına xüsusitədqiqat həsr edən ilk alimlərdən olmuşdur 1 .İstər mövqeyini paylaşdığımız V.Z.Panfilovun fikirlərinə,istərsə də V.M.Solntsevin elmi yaradıcılığının retrospeksiyasınaəsasən, səviyyədaxili analiz metodununtipoloji sapma hallarının müəyyənləşdirilməsi işinə «maneolmaması»nın aşkarlanması digər məsələyə – bir dil sistemidaxilində müxtəlif dil tiplərinin «birgəmövcudluq»sürdürməsi probleminin tipologiya nəzəriyyəsi çərçivəsindəişıqlandırılması məsələsinə keçid imkanı qazandırır.2.3.2. İlk olaraq onu bildirək ki, «altsistemlər tipologiyası»nıntipoloji sapma faktlarının aşkarlanmasına«mane olmaması» (bir qədər dəqiqləşdirsək, birinin digəriniistisna etməməsi) ilə bağlı fikirləri səsləndirərkən biz,V.Skaliçkanın (daha öncə haqqında geniş bəhs edəcəyimizəsöz verdiyimiz) tezisindən – dil sisteminin müxtəlif tiplərin«sərbəst birgəmövcudluğu» mülahizəsindən və ya dahakonkret desək, bu mülahizədə, demək olar ki, implisitşəkildə ifadəsini tapan «aparıcı tipoloji təmayül və sapmaelementləri» anlayışlarının prinsipcə inkarı ideyasındançıxış edirdik. Belə ki, bu yanaşma, yəni eyni bir dilinmüxtəlif yaruslarının, hətta, (V.A.Vinoqradovunmülahizələrindən bəlli olduğu kimi) altsistemlərin ayrı-ayrıhissələrin fərqli tipoloji xarakteristikaya malik olmasınındil norması hesab edilməsi tipoloji anomaliyalardan bəhsetməyi, demək olar ki, mümkünsüz edirdi.(Ona görə, «demək olar ki» söyləyirik ki, bu yanaşmamüəllifinin özü – «sərbəst birgəmövcudluq sürdürən (yəni,istənilən tipoloji xarakteristikaya malik – A.H.) hadisələrinməcmusunun tip» olduğunu ortaya qoyan və «konkret bir№2, стр.36-37.1 Солнцева Н.В, Солнцева. В.М. К вопросу об агглютинации в современномкитайском языке // Вопросы языкознания.1962, №6, стр.22-30.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 98dildə eyni zamanda bir neçə tipin realizasiya» qazanabilməsini önə sürən V.Skaliçka bu mülahizələrin ardınca,onların məntiqi davamı kimi səciyyələndirilməsi çətin olanfikir səsləndirərək, slavyan dillərindəki flektiv quruluşdantəcridi və ya iltisaqi istiqamətli «kənaraçıxmalar»dan(kursiv bizimdir – A.H.) bəhs etmitşdir 1 ).Dil sisteminin, ümumilikdə, aparıcı tipoloji təmayüləmalik olması ideyasının inkarı fonunda və sərbəst birgəmövcudluqşəraitində tipoloji «norma» anlayışının aradanqalxmasından dolayı, hər hansı bir «kənaraçıxma»lardanbəhs edilməsi o qədər də anlaşılan deyil. Lakin, sadəcə,etirafla kifayətlənməyin doğru olmadığını və sözügedənmövqeyin yerinə fərdi müəllif yanaşmasının təklif edilməsilabüdlüyünü anlayaraq «tipoloji sapma» probleminin nəzəriəsaslarının (mövcud linqvistik tipologiya nəzəriyyəsinəistinadən), müəyyənləşdirilməsi kontekstində məsələyəmünasibətimizi ifadə etməyə çalışacağıq.Başqa sözlə, sözügedən problemin geniş spektrli ayrıayrıproblemlər məcmusunu təcəssüm etdirməsindən çıxışedərək (nəzəri əsaslandırma olmadan), öncədən açıqlamanıməqsədəuyğun heçab etməyib mövqeyimizi (təxminiolaraq), əsasən üç istiqamətli tipoloji rakursda: etalon – dilanlayışı; tipoloji təmayüllərin birgəmövcudluğunuşərtləndirən amillər və nəhayət, tipoloji sapmalarınmahiyyəti ilə bağlı sualların araşdırılması yekunundaortaya qoymaq istərdik. Belə ki, bu istiqamətdə aparılantəhlillər «tipoloji sapma» probleminin tədqiq tarixinə işıqsalmaqla bərabər, həmin sualların cavablandırılmasındandoğan nəticələrin sintezindən yaranan mövqeyimizi dəortaya qoymuş olar. Məhz, bu mövqe konkret dil faktlarının1 Скаличка В. О современном состоянии типологии / Новое в лингвистике.Выпуск III. М., 1963, стр.34.

99Azərbaycan Milli Kitabxanasıdəyərləndirilməsi üçün ilkin nəzəri baza; kriteri oriyentirisayıla bilər.Əslində, bu sualların, müəyyən mənada, müstəqil tədqiqatsahəsini əhatə edə bilməsinə baxmayaraq, sıx üzviəlaqədə olması onların tam təcrid olunmuş şəkildəaraşdırılmasını demək olar ki, mümkünsüzləşdirir. Belə ki,etalon-dili şərtləndirən kriterilərin təsbiti, tipolojitendensiyaların uzlaşması üçün ilkin (hipotetik) müstəvininbəlirləşdirilməsi anlamına gəlir ki, bu da özlüyündə həminbirgəmövcudluğun təzahürü sayılan dominant və resessivgöstəricilərin fərqləndirilməsinə və deməli, aparıcı tipinsintez imkanlarının müəyyənləşdirilməsinə şərait yaradır.Müxtəlif sintez formullarının aşkarlanması isə ayrı-ayrı diltipləri çərçivəsində fərqli təbiətli tipoloji sapma faktlarınınrealizasiya imkanlarının dəyərləndirilməsinə və eləcə də,hər hansı bir dilin növbəti mərhələlərdəki mümkün tipolojimetamorfozlarının proqnozlaşdırılmasına imkan verir. Başqasözlə, hətta, real mövcud olmaması şəraitində belə ideal diltipinin, daha dəqiq desək, etalon-dilinmüəyyənləşdirilməsinin böyük yararı var.Lakin biz, bu fikri səsləndirərkən artıq türk, monqol,tunqus-mancur və s. dillərin iltisaqi; hind-Avropa, samidillərinin isə insirafi olaraq qəbul edilməsi «ənənəsi»ndənçıxış edərək, metodoloji cəhətdən əlverişliliyindən dolayıbu bölgünü davam etdirilməsini təklif edən bəzi dilçilərinmövqeyi ilə ortaqlıq sərgiləməkdən uzağıq (məs:O.P.Sunik 1 strukturalist həmkarlarının tipoloji təsnifatın«tükənməsi» ilə bağlı fikirləri ilə müəyyən səviyyədəsəsləşən mülahizələrində analoji mövqe nümayişetdirmişdir). Belə ki, etalon-dilin müəyyənləşdirilməsinin1 Суник О.П. Проблема агглютинации в алтайских языках / XXVМеждународный конгресс востоковедов. Доклады делегации СССР. М.,1960, стр. 10.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 100yararlılığı haqqında fikirləri «ənənə xətrinə ənənə»yanaşmasının metodoloji əlverişliliyi ilə bağlı iddialarlaeyniləşdirmək olmaz: birinci mövqe düzgün məcrayaistiqamətlənmiş tipoloji təhlillər üçün nəzəri bazanın möhkəmləndirilməsinəxidmət etdiyi halda, ikinci yanaşmamövcud sapma faktlarının kütləviliyi fonunda həminanomaliyaların mahiyyəti və yaranma səbəblərinin araşdırılmasındanimtina edərək bölgünün «səthi»liyi fikri iləkifayətlənməkdən ibarətdir.«Dillərin istənilən müqayisəsinin əsasında invariantlıqideyasının durduğunu» və «müxtəlif dillərin təsviri vəxarakteristikasında istinad edilə biləcək müəyyən etalondilinvacib olduğunu» bildirən B.A.Uspenski «bütüntipoloji klassifikasiyaların az və ya çox dərəcədə intuitivlikləehtimal edilən hər hansı bir dilə (... «norma»ya)əsasən qurulduğunu» önə sürmüş və həmin təsnifatlarınçatışmamazlığının, demək olar ki, başlıca səbəbi qismində,məhz, sözügedən etalon-dil standartının dəqiqmüəyyənləşdirilməməsindən yaranan anlaşılmazlıqlarıgöstərmişdir 1 «Etalon dilin müəyyənləşdirilməsi ideyasınıntipoloji araşdırmalar praktikasından irəli gəldiyini» qeydedən S.D.Katsnelson isə bu ideyanın vacibliyini şübhəaltına almaqdan uzaq olsa da, bununla belə, onun (etalondilin) «işlənib hazırlanması»nın dillərin tipoloji aspektdəntədqiqinin əsas məqsədi olmadığını da vurğulamışdır 2 .Doğrudan da, etalon-dilin təsbiti heç vəchlə «məqsədinözü» ola bilməz. Lakin o da danılmazdır ki, müqayisəmeyarının bəlirləşdirilməsi, istər konkret dilin strukturözəlliklərinin aşkara çıxarılmasında, istərsə də ümumnəzəri1 Успенский Б.А. Структурная типология языков. М., 1965, стр.58-60.2Кацнельсон С.Д. Основные задачи лингвистической типологии /Лингвистическая типология и восточные языки. Материалы совещания.М., 1965, стр.72,75.

101Azərbaycan Milli Kitabxanasımüstəvidə (digər dillərin cəlb edilməsilə) tipolojiqarşılaşdırmaların aparılmasında həlledici rol oynayır.Daha öncə, təsnifat kriterilərinin seçim imkanları ilə bağlıdəyərləndirmələrimizdə söylənildiyi kimi, məhz kriterilərinqeyri-dəqiqliyi (etalon dil isə, öz növbəsində, həminkriterilərin məcmusundan başqa bir şey deyil), tipolojixarakteristikanın təsbiti zamanı, yanaşma müxtəlifliyindən(yəni, dil-etalonun özəllikləri ilə bağlı standart; meyarmüxtəlifliyindən) doğan interpretasiya fərqliliyinə gətiribçıxarır. Bu mənada, daha öncə mövqeyi ilə paylaşdığımızB.A.Uspenskinin linqvistik tipologiyanın əsas məqsədininmüxtəlif dillərin izomorfizm və allomorfizmlərininmüəyyənləşdirilməsi ilə bağlı fikrindən 1 , daha dəqiq desək,bu özəlliklərin definisiyasının, ümumilikdə, dilstrukturunun hərtərəfli öyrənilməsini təmin etməsimövqeyindən çıxış edərək etalon-dilin «formalaşması»ndabu anlayışların iştirak payını dəqiqləşdirək.1 Успенский Б.А. Структурная типология языков. М., 1965, стр.17.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 1022.4. Konkret tipoloji təmayüllərin ideal vəziyyətdəreallaşan xarakterik özəlliklərini ehtiva edəninvariant modellərin, yəni etalon-dillərin təsbiti –tipoloji determinanta və sapma elementlərinindefinisiyası işində əsas oriyetir kimi2.4.1. «Genetik metod – qohumluqla, areal (metod) –dillərin (sonradan) qohumlaşması ilə, tipoloji (metod) isə –izomorfizmlə bağlıdır» - fikrinin müəllifi R.Yakobsonsonuncunun (izomorfizmin) digərindən fərqli olaraq, zamanvə məkan faktorlarının şərtləndirməsindən kənardaqalmaqla, həm qohum olan, həm də genetik ortaqlıqdanməhrum olan; eləcə də istər qonşuluqda, istərsə də fərqlicoğrafi areallarda bərqərar olan dillərdə təsadüf ediləbiləcəyini xüsusilə qeyd etmişdir. 1 Lakin bununla belə,izomorfizm anlayışının zaman və məkan şərtləndirməsindənkənar olmasının tipoloji araşdırmalara daha genişmanevr imkanları təqdim etməsi eyniyyət və oxşarlıqhallarının, ümumiyyətlə, delimitasiyaya məruz qalmamasıanlamına gəlmir. Başqa sözlə, tipoloji araşdırmalarınmanevr imkanları (istənilən növ) eyniyyət hallarınıntəsadüf səviyyəsi ilə ölçülə bilməz.Hər hansı bir struktur tipinə müvafiq dil etalonununmüəyyənləşdirilməsi zamanı universali və ya frenkventalisəciyyəli eyniyyət (və ya oxşarlıq) hallarına istinad edilməsihəmin standart modelin (etalon-dilin) qeyri-adekvatbiçimdə formalaşdırılmasına yol aça bilər ki, bu da öznövbəsində təsnifatlandırmanın yanlış məcraya yönəlməsi1 Якобсон Р. Типологические исследования и из вклад в сравнительноисторическоеязыкознание / Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963,стр.97.

103Azərbaycan Milli Kitabxanasıilə nəticələnəcəkdir. Belə ki, birincilər (universalilər) –tipoloji özəllik möhürü daşımadığından, ikincilər(frenkventalilər) isə az və ya çox dərəcədə istisnalar əsasındaqərar tapan eyniyyət (və ya oxşarlıq) hallarını təcəssümetdirdiyindən dil etalonunun müəyyənləşdirilməsi zamanıbu kimi struktur ortaqlıqlara əsaslanmaq doğru deyil:universalilərin ön plana çıxarılması tipoloji delimitasiyanımümkünsüzləşdirdiyi halda; frenkventalilərə istinad isə birtip daxilində «alttip»lərin «meydana çıxması»na səbəb olabilər.«İstənilən terminoloji sistem kimi a priori müəyyənləşəndil-etalon»un ayrı-ayrı dillərin özəllikləri əsasındaümumiləşdirmə aparması onun (dil-etalonun) «dil materiyasıilə hesablaşmaması anlamına gəlmir» 1 . Başqa sözlə,etalon-dil unikalilərdən kənarlaşaraq (daha dəqiq olsaq,dillərin özəlliklərindən çıxış edərək) müəyyən abstraktlaşmanəticəsində, konkret dil qrupları üçün keçərli olantəxmini ümumiləşdirmələr toplusunu (sistemini) ortayaqoysa da, bu, onun konkret dillərlə və onların özəllikləri iləbağlılıqdan məhrum olması demək deyil. Əksinə, buradaqarşılıqlı şərtləndirmədən doğan və çox həssaslıqlagözlənilən balans mövcuddur: ümumiləşdirmə vəkonkretliklə əlaqədar tarazlığın pozulması etalon dili diltipinin identifikasiyası üçün əsas oriyentir olmaözəlliyindən məhrum edə bilər. Bu mənada, dil tipininyalnız «çox sayda dillərin bir qrupu üçün ümumi olan»xüsusiyyətlər toplusu olduğunu önə sürən T.P.Lomtevin diltipi və dil sinfi anlayışlarını fərqləndirməsi 2 tam anlaşılan1 Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. М., 1990,стр.184-185.2 Ломтев Т.П. Типология языков – как учение о классах и типах языков/ Лингвистическая типология и восточные языки. Материалы совещания.М., 1965, стр. 41.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 104görünür.Mülahizələrimizə aydınlıq gətirmək üçün dəyərləndirmələrimizibir qədər konkretləşdirməyə çalışaq. Bu zamanilk olaraq, kriteri yayğınlığından şikayətlənənR.Yakobsonun (unutmaq olmaz ki, məhz, tipoloji təsnifatlandırmanımümkün edən kriterilər fərqli dil etalonlarınınmeydana çıxmasında önəmli rol oynayır ki, bu da öznövbəsində, onlarla analogiyadan çıxış etməyə tam şəraityaradır – A.H.) ilk baxışdan kobud görünə biləcəkbənzətməsini xatırlatmaq yerinə düşərdi. Dilçi, «ixtiyariolaraq seçilmiş göstəricilərə əsaslanan klassifikasiyanınqaneedici nəticə verə bilməyəcəyi» ilə bağlı ehtimalınıəyaniləşdirmək üçün yalnız rəng ortaqlığına əsaslananqruplaşdırmada ağ dərili insan və açıq dərili donuzun (?! –A.H.) bir araya salına bilməsinin absurdluğuna diqqətçəkmişdir. 1Analogiyadan çıxış edərək qeyd etmək istərdik ki,universalilərə əsaslanan etalon modellərinin tərtibi təxminəneyni dərəcədə absurdluğu ilə seçilən tipoloji«ümumiləşdirmələrə» yol aça bilər ki, bu da, əslində, linqvistiktipologiyada elmi əsaslandırılmış klassifikasiyanınyaradılması perspektivlərinin üzərindən xətt çəkilməsianlamına gəlir.Digər tərəfdən, yalnız müəyyən (məhdud) qrup dillərüçün ortaq olan özəlliklərin – frenkventalilərin (ehtimalolunan) etalon-dili xarakterizə edən göstəricilər sırasınadaxil edilməsi real dillərin tipoloji qruplaşdırılması işinəciddi maneələr törədir. Belə ki, ehtimal etmək olar ki, bəziklassifikasiya müəlliflərinin təklif etdiyi bölgülərdə (qəbuledilmiş üç və ya dörd dil tipinin əvəzinə) səkkiz və hətta,1 Якобсон Р. Типологические исследования и из вклад в сравнительноисторическоеязыкознание / Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963,стр.98-99.

105Azərbaycan Milli Kitabxanasıiyirmi bir dil tipinin fərqləndirilməsində 1 bu cür yanaşmaheç də sonuncu rol oynamamışdır. Ən azından, hər hansıbir dil tipinin etalon modelinin «təfsilatlı» tərtibi ona uyğungələ bilən real dillərin sayını məhdudlaşdırdığından, hətta,onlarla ciddi struktur fərqliliyə malik olmayan dillərin yeniqrup (və ya qruplar) çərçivəsində təsnifatlandırılmasızərurəti yarana bilər ki, bu da dil tiplərinin sayının sünişəkildə artırılması anlamına gəlir.Lakin hadisələrin bu cür «inkişafı» az halda təsadüfedildiyindən, digər vəziyyətə diqqət yetirmək istərdik. Beləki, struktur özünəməxsusluqların etalon-dilin göstəricilərisırasına aid edilməsi (yeni tipin təsbitindən imtina olunmasışəraitində) – yenə də süni şəkildə tipoloji sapma hallarınındaha geniş spektri əhatə edən struktural anomaliya faktlarıilə «zənginləşməsi»nə şərait yaradır ki, bu da, tipoloji«norma» və sapma tendensiyalarının nisbətinin (qəbuledilmiş standartla müqayisədə) əsaslı şəkildə dəyişməsideməkdir.Təxminən bu qəbildən olan qeyri-dəqiqliklərə daha çoxgenealoji və tipoloji təsnifatların ortaq nöqtələrininaranması şəraitində yol verilir. Bu zaman terminoloji«dövriyyə»yə daxil edilən «hind-Avropa tipi» (yəni, məhzbu dil ailəsinə məxsus insirafilik) «sami tipi» (samiflektivliyi), «türk tipi» (türk aqlütinasiyası) və s. bu kimiistilahların məna daşıyıcılığı ilə bağlı fərqli interpretasiyalarstruktural «norma» və anomaliyalar arasında«sərhəd»də müəyyən yayğınlıqlara səbəb olur. Belə ki«Dillərin tipologiyası» mövzusu çərçivəsində morfolojiklassifikasiya, dil tipi və s. bu kimi problemlərə aydınlıqgətirən Z.Verdiyeva, özünün: «dil tipi o dilin bir-biri iləmüəyyən əlaqədə olan əsas əlamətlərinin məcmusudur» -1 Гурбанов А. Цмуми дилчилик. I щисся. Б., 1989, с.430.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 106fikrinin davamı olaraq, «türk dilləri üçün müştərək olanxüsusiyyətlər»i qeyd etmiş (həmin xüsusiyyətlər: «a)sözdüzəldici şəkilçilərin hər biri bir qrammatik mənabildirir; b)ahəng qanunu bu dillərin hamısına xasdır; c)yalnız şəxs və kəmiyyətə görə uzlaşma vardır, cinsə görəuzlaşma yoxdur; d) təyin təyinlənəndən əvvəl gəlir; e) felisifət, feli bağlama və məsdər tərkibləri geniş yayılmışdır»)və «bir sıra dillər üçün ümumi olan başlıca əlamətlərinbelə sabit toplusu müvafiq dil tipini təşkil edir» (kursivbizimdir – A.H.) – qənaətini səsləndirmişdir. 12.4.2. Türkologiya sahəsindəki bir sıra dəyərli tədqiqatlardanməlum olduğu və daha öncəki araşdırmamızdaizlədiyimiz kimi, ilk iki xüsusiyyət, sözügedən dillər üçünmütləq səciyyə daşıyan özəllik mahiyyətini kəsb etmir.Lakin türk dillərindəki heç də bütün şəkilçilərin yalnız birqrammatik məna ifadə etməməsi ilə bağlı yaranan durumuahəng qanunun «türk (aqlütinasiya) tipi»nin «vizitvərəqəsi» statusunu itirməsi ilə eyniləşdirmək olmaz. Beləki, mövcud tipoloji «norma»dan kənaraçıxmalarabaxmayaraq, «bir şəkilçi – bir qrammatik məna» modelitürk aqlütinasiyasının bərqərar olmasında həlledici roloynamış, daha dəqiq desək, ümumiyyətlə, bir tipolojitəmayülün – hansı dildə təzahür tapmasından asılıolmayaraq, iltisaqiliyin özəyini təşkil edən başlıca faktorlarsırasında yer almışdır ki, bu da, həmin amilin arxa planakeçməsinin, bütövlükdə, iltisaqiliyin «süqutu» anlamınagəlməsi deməkdir.Affiksal polisemiyanın flektiv təmayülün fərqləndiriciözəlliyi olmasının əks vəziyyəti – şəkilçi təkmənalılığınıntipoloji delimitasiya faktoru olmasını şərtləndirməsindəndolayı, sözügedən qrup morfemlərin semantik tutumundakı1 Вердийева З., Аьайева Ф., Адилов М. Дилчилик проблемляри. I щисся, Б.,1982, с.255.

107Azərbaycan Milli Kitabxanasıgenişlənmə tendensiyası da, öz növbəsində, tipolojianomaliya halları kimi səciyyələndirilməlidir. Bundanfərqli olaraq, istər türk dillərində, istərsə də iltisaqiquruluşlu digər dillərdə ahəng qanunun zəifləməsi və yatamamilə aradan qalxmasını, birmənalı şəkildə, tipolojisapma hadisəsi qismində dəyərlənmək çətindir.Daha öncəki araşdırmamızda uyğur «umlautu» ilə bağlıtəhlillərimiz çərçivəsində sinharmonizmin ikili tipolojitəbiətə malik olması haqqında ehtimallarımızıpaylaşacağımızdan 1 , tədqiqatın bu məqamında sözügedənməsələyə daha dərindən nüfuz etmədən, sadəcə olaraq, onubildirmək istərdik ki, ahəng qanunun, iltisaqiliyin bir tipolaraq bərqərar olmasında müstəsna rol oynamasınabaxmayaraq, onunla həmin (tipoloji) təmayül arasındabirbaşa qarşılıqlı şərtləndirmə mövcud deyil. Daha dəqiqdesək, burada bərabərlik işarəsi qoymaq olmaz. Bununlabelə onu da inkar etmək olmaz ki, sinharmonizminzəifləməsi iltisaqi dilləri səciyyələndirən başlıcaxüsusiyyətlərdən biri sayılan kök-şəkilçi sərhədtoxunulmazlığı özəlliyinin aradan qalxmasını istisnaetməyən proseslərə yol açır.Lakin yenə də həmin prosesin fəsadları tipoloji sapmahadisəsi kimi xarakterizə edilə bildiyi halda, təhrikediciamil (yəni, sinharmonizmin zəifləməsi və ya aradanqalxması) struktural anomaliya qismində səciyyələndirilməkimkanından məhrumdur. Bir sözlə, iqtibasgətirilən mülahizədə səsləndirilənlərdən fərqli olaraq, biz,ahəng qanununu türk aqlütinasiyasının realizasiyasınışərtləndirən hadisə qismində dəyərləndirmək fikrindənuzağıq və düşünürük ki, bu frenkventalinin – yalnız1 Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдяфлектив тямайцллц елементляр). нам.дисс. Б. ,2006, с.38-82; ЩажыйеваА.Й. Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007, с. 55-175

Azərbaycan Milli Kitabxanası 108müəyyən qrup dillərə xas olan özəlliyin struktural «norma»qismində nəzərdən keçirilməsi «türk tipi» daxilindəyarımtiplərin fərləndirilməsinə yol aça bilər.Yeri gəlmişkən, bir qədər haşiyəyə çıxaraq onu da qeydetmək istərdik ki, dilin bütöv sistem olaraq (tam şəkildə)tipoloji xarakteristikasının verilməsini o qədər dəməqsədəuyğun saymayan V.Skaliçkadan fərqli olaraq, onunyaxın həmkarı – Praqa funksional dilçilik məktəbinin digərgörkəmli nümayəndəsi – N.S.Trubetskoy dil tipininmüəyyənləşdirilməsi zamanı yarusların qarşılıqlıəlaqəsindən çıxış edərək «hind-Avropa tipi» üçün ümumiolan altı struktur özəllik qeyd etmiş və həmin göstəricilərinayrı-ayrılıqda (qeyri hind-Avropa) başqa dillərdə dətəsadüf edilməsinə baxmayaraq küll halında yalnızsözügedən dil ailəsində yer aldığını önə sürmüşdür. 1Azərbaycan dilçisinin «türk tipi» ilə bağlı mülahizələrindətəxminən oxşar yanaşma sərgiləndiyindən N.S.Trubetskoyunfikirlərinin üzərində bir qədər dayanaraq onubildirmək istərdik ki, «hind-Avropa problemi haqqındadüşüncələri»ni paylaşan görkəmli alim öz araşdırması iləiki məsələyə: 1) dillərin genealoji təsnifatının tipoloji bölgüilə yaxın əlaqəsi; 2) və bu əlaqənin məntiqi davamı olaraq,müxtəlif dil ailələrinin təsbitini mexanikləşdirən və ya (əksmövqedən yanaşılsa) hər hansı bir dil tipinin spesifiknövünün (yəni, daha öncə də, söylənildiyi kimi, sami vəhind-Avropa flektivliyi arasında bərabərlik işarəsi qoymaqolmaz) müəyyən qrup (qohum) dillərə aidliyi təsdiqləyəntipoloji özəlliklərin məcmusunun tərtib edilməsiproblemlərinə münasibət bildirmişdir.Bu yanaşmanın özlüyündə tipoloji xarakterologiya1 Трубецкой Н.С. Мысли об индоевропейской проблеме // Вопросыязыкознания, 1958. №1, стр.70-71.

109Azərbaycan Milli Kitabxanasımövqeyindən fərqli olmasından dolayı, tipoloji klassifikasiyailə birbaşa əlaqəli olan tədqiqat obyektimiz baxımından,araşdırmamız üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsiniqeyd etməklə bərabər, sözügedən yanaşmanın, zənnimizcə,prinsip etibarilə V.Skaliçkanın mövqeyi ilə müqayisədə,daha adekvat yanaşma olduğunu etiraf etməli olsaq da,təqdim edilən faktlar əsasında, burada da müəyyənuyğunsuzluqların olduğunu gözardı edə bilmərik. Belə ki,həmin faktlar, morfonologiyanın banisinin «ideyalarınınmahiyyətinə qarşı deyil, N.S.Trubetskoyun bəzimülahizələrinin ifrat mütləqliyinə qarşı yönəlmiş»araşdırmada – E.Benvenistin 1) yalnız bu altı göstəricininaparıcı kriteri sayıla bilməsi; 2) bu özəllikləri hind-Avropadili (və ya tipi – A.H.) anlayışının təsbiti üçün yetərliolması ilə bağlı suallara cavab axtardığı «Dillərinklassifikasiyası» tədqiqatında təqdim olunmuşdur. Müəllif,həmin faktlara istinadən, sözügedən altı göstəricininbütövlüklə Oreqon ştatındakı hindu dilində (takelmadilində) müşahidə edildiyini sübuta yetirmişdir. 1Göründüyü kimi, burada isə frenkventalilərin digərstruktural özəlliklərlə vəhdətdə izlənilməməsi, əksinə,«hind-Avropa tipi»nə uyğun gələn dillərin real siyahısınınsüni şəkildə «artırılması» ilə nəticələnə bilər. Başqa sözlə,dil etalonunun və ya həmin etalona müvafiqliyi təsdiqləyəbiləcək kriterilər məcmusunun müəyyənləşdirilməsi,prinsip etibarilə, metodoloji cəhətdən çox düzgün atılmışaddım olaraq səciyyələndirilə bilsə də, sözügedən etalonunspesifikliyini şərtləndirən özəlliklərin seçimi məsələsindəcüzi bir yanlışlıq, yəni sadəcə olaraq, əslində reallıqdamövcud olan xüsusiyyətlərə onların universallıq və yafrenkventallıq mahiyyətini önəmsəmədən istinad edilməsi1Бенвенист Э. Классификация языков / Введение в языкознание.Хрестоматия, Минск,1988, стр.307-309.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 110tipoloji «norma» və sapma qarşılaşdırmasında (ahəngqanunla bağlı məsələdə olduğu kimi) və ya ümumiyyətlə,tipoloji səciyyələndirmədə (inkorporlaşan quruluşlutakelma dilinin «hind-Avropa tipli» fleksiyaya«uyğunluğu» məsələsində olduğu kimi) qeyri-adekvatnəticələrin əldə edilməsinə səbəb olur.Bununla belə, «universali definisiyalarının təsbitinintipoloqun işinin ən vacib hissəsini təşkil etdiyini» və«universali definisiyalarının qeyri-mövcudluğunun isətipoloqun işini əsassızlaşdırdığını» önə sürən Y.V.Rojdestvenskininonların sayəsində dillərin eyni cür müqayisəedilə bilməsi haqqında fikrini 1 də gözardı etmək olmaz.Belə ki, universalilərin fərqləndirilməsi qeyri-universalolan göstəricilərin sistematizasiyanı və deməli, tədqiqatınnövbəti mərhələsində tipik olanla anomaliya səciyyəsidaşıyan özəlliyin qarşılaşdırılması işini asanlaşdırır. Bumənada biz, İ.F.Vardulun ardınca «tipoloji relevantxüsusiyyətlərin qradasiyasının universalilər→dominantlar→resessivlər→unikalilər sxemini» təklifedən və universalilərin dil strukturunun ümumi nəzəriyyəsiilə («universal qrammatika» ilə), unikalilərin isə deskriptivlinqvistika («individual qrammatika») ilə əlaqəsindəndolayı, onların yalnız tipologiya termininin geniş anlamdatətbiqi şəraitində məsələyə aidliyinin mümkünlünü bildirənV.A.Vinoqradovun fikirləri ilə tamamilə razıyıq; dilçi daranlamda (yəni dillərin struktur özəlliyinə görəqruplaşdırılması anlamında – A.H.) tipologiyanın özdiqqətini yalnız bu sxemdə əksini tapan «keçid özəllikləri»– dominant və resessivlər üzərində konsentrasiya etdiyiniönə sürmüşdür. 21 Рождественский Ю.В. О лингвистических универсалиях // Вопросыязыкознания, 1968, №2, стр.11.2 Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методы

111Azərbaycan Milli KitabxanasıDoğrudan da, hər hansı bir dilin (və ya məhdud dilqrupunun) fərdi özəllikləri – unikalilər (və ya unikalilərdəndaha geniş spektri əhatə edən, yəni bir neçə dildə əksinitapan özəllikləri ifadə edən frenkventalilər), eləcə də, ənümumi xüsusiyyəti ehtiva edən universalilər tipolojitəsnifatlandırma üçün kriteri mənbəyi təşkil edə bilməzlər.Tipologiya yalnız və yalnız dominant və resessivözəlliklərin münasibətləri çərçivəsində formalaşanstruktural identifikasiyadan çıxış edir ki, bu da dominantxüsusiyyətlərə əsasən, aparıcı tipoloji təmayülün təsbitinə,resessiv özəlliklərə istinadən isə tipoloji hallarınfərqləndirilməsinə imkan verir.лингвистических исследований, М., 1973, стр. 237.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 112III FƏSİLTİPOLOJİ MODİFİKASİYALARA YOLAÇAN BƏZİ İNTRALİNQVİSTİK VƏEKSTRALİNQVİSTİK FAKTORLAR HAQQINDA(problemin morfoloji klassifikasiya müstəvisindəkiinikasına dair)3.1.Dil təkamülünün «vulqar – sosial» izahına biruğursuz cəhd haqqında və ya bir daha tipolojimetamorfozların intralinqvistik altyapısı barədə3.1.1. Tipologiya sahəsindəki araşdırmalardan bəhsedərkən vaxtilə linqvistik düşüncədə «inqilab» etdiyi önəsürülən, süqutundan sonra isə yanlış müddəalarına qarşımübarizədə (digər doqmaları ilə birgə) dil tiplərinin birbiriniəvəzetmə ehtimallarının total şəkildə rədd edilməsinəticəsində, növbəti nəsil dilçilər arasında struktur təkamülideyalarına ifrat ehtiyatlılıq aşılamış olan «dillərin stadialinkişaf nəzəriyyəsi» haqqında söz açmamaq doğru olmazdı.Əsası dillərin hər hansı bir ulu dildən şaxələnməsi ideyasınaqarşı çıxan və ümumiyyətlə, «bu mənada ulu dilinelmi müddəa deyil, fiksiya (saxtakarlıq) olduğunu» iddiaedən N.Y.Marr tərəfindən 1 qoyulmuş «dil haqında yenitəlim», funksional – tipoloji kriterilərin dillərin genealojitəsnifinə uyarlılıq səviyyəsini müəyyənləşdirənV.A.Vinoqradovun qeyd etdiyinə görə, sonuncunun (genealoji1 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывкииз работ акад. Н.Я.Марра). Л., 1933, стр. 309.

113Azərbaycan Milli Kitabxanasıtəsnifin) tipoloji klassifikasiya qismində dəyərləndirilməsindəntörəmiş olsa da, demək olar ki, məlum təkamülmodelini (kök – iltisaqi – flektiv quruluş) təkrar edirdi. 1Dillərin genealoji və tipoloji təsnifatlarının qarşılıqlıəlaqəsi probleminin təhlilinə silsilə tədqiqatlar həsr etmişT.S.Şaradzenidze də Marrın araşdırmalarında «genealojitəsnifatın stadial klassifikasiya ilə əvəzləndiyinə», bu zaman«dil ailəsi» istilahının «sistem» termini ilə yeniləndiyinə2 , morfoloji təsnifatın isə, öz növbəsində, həminstadial klassifikasiyanın tərkib hissəsi qismində təqdimolunduğuna 3 diqqət çəkmişdir. Başqa sözlə, dillərin qohumluqəlaqəsi və struktur oxşarlıq cəhətlərinə əsaslanan ikifərqli klassifikasiya sosial interpretasiya qazanan stadialinkişaf modeli çərçivəsində orijinal tərzdə sintez edilmiş vəbunun nəticəsində artıq bu təsnifatların heç birinin fərdiqaydada dəyərləndirilməsinə imkan tapılmamışdır.Əsərində Marrizm ideyalarına qatı müxalif mövqenümayiş etdirməklə, sonrakı nəsil dilçilər arasındakı «dilhaqqında yeni təlim»in «müdafiəçi»ləri ilə qatı polemikayagirmiş B.A.Serebrennikov da «stadial inkişafnəzəriyyə»sindəki bu klassifikasiya qarışıqlığının təhlilinəxüsusi önəm vermiş və Marrın müqayisəli-tarixi dilçiliyinnəticələrini «rədd etmək»lə bərabər, həmin «sistem»lərinsintetik (yəni, kök) iltisaqi və flektiv stadiyalarauyğunlaşdırmasının (dilçi, özünün digər həmkarları kimi,1 Виноградов В.А. Функционально-типологические критерии и генеалогическаяклассификация языков / Теоретические основы классификацииязыков мира. Проблемы родства.М.,1980, стр.286.2 Шарадзенидзе Т.С.Родство языков, процессы дивергенции, конвергенциии соответствующие им классификации языков / Теоретическиеосновы классификации языков мира. Проблема родства. М,1980, стр. 99.3 Шарадзенидзе Т.С. Морфологическая классификация языков и основныевопросы исторической типологии / Лингвистическая типология. М.,1985, стр.34.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 114kök və aqlütinativ quruluşların bir-birini əvəzləməsiideyasının XIX əsr dilçiliyindən əxz edildiyinə də diqqətçəkmişdir) absurdluğunu vurğulamışdır 1 .Maraqlıdır ki, stadial tipologiyanın əsas istinad mənbəyininA.Şleyxer təsnifatı olmasından dolayı bəzi tədqiqatçılarsözügedən bölgünü – «köhnə tipoloji konsepsiyanı»Şleyxer – Marr təsnifatı 2 adlandırırlar. Lakin naturalizmcərəyanının banisinin və «dil haqqında təlim»inyaradıcısının dillərin klassifikasiyasının qlottoqonik prosesləəlaqələndirilməsi məsələsində mövqelərinin tam eyniyyətdənuzaq olması stadial təsnifatın qeyd olunan tərzdəadlandırılmasının doğru olmadığını düşünməyə əsas verir.Vaxtilə linqvistik fikirdə misilsiz təlatüm yaratmış,sonralar isə eyni əzmkarlıqla tənqid edilmiş «stadial inkişafnəzəriyyəsi»nin, daha dəqiq desək, bu nəzəriyyə aspektindətipoloji sapma probleminin obyektiv dəyərləndirilməsiniaparmaq üçün N.Y.Marr və ardıcıllarının «dillərin tipolojisistemi» ilə bağlı səsləndirdikləri mülahizələri ilkmənbədən öyrənib münasibət bildirməyin vacibliyini nəzərəalıb onun (nəzəriyyənin) tədqiqat obyektimizdən dolayımaraq kəsb edən əsas müddəalarını araşdırmaya cəlb edək.«Linqvist-nəzəriyyəçi olmaq niyə çətindir?» sualınacavab axtardığı tədqiqatında Yafəs nəzəriyyəsinin banisi,dillərin stadial inkişafının dörd mərhələsini fərqləndirmişvə müvafiq stadiyalarda meydana çıxan dilləri qeydetmişdir:1 Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениям языка.М., 1983, стр. 154-157.2 Десницкая А.В. Об оценке типологических теорий. Н.Я.Марра иИ.И.Мещанинова / Лингвистическая типология и восточные языки.Материалы совещания. М., 1965, стр.277.

115Azərbaycan Milli Kitabxanası1.İlkin mərhələ2.İkinci mərhələsisteminə3.Üçüncü mərhələsisteminə4.Dördüncümərhələmonosillabik və polisemantik (çin vəsisteminə malik dillər orta və uzaqAfrikanın canlı dilləri);fin-uqor, türk, monqol dilləri malikolan dillər;1.Günümüzədək gəlib çatmış Yafəsmalik olan dillən dilləri (yəni müasirterminologiyaya görə Qafqaz-İberdilləri – A.H.)2. Hami dilləri (Yaxın və Uzaqdilləri)1.Sami dilləri sisteminə malik olandillər2.Prometeid dillər və ya «necədeyərlər» hind-Avropa dilləri 1Ən ötəri nəzərlə dəyərləndirildikdə belə, bu stadialardıcıllığın N.Y. Marrın nailiyyətlərinə skeptik yanaşdığıXIX əsr dilçilik fikirlərindən bəhrələnmə sayəsində ortayaçıxdığını görmək olar. Bu səbəbdən də, V.Humboldt,A.Şleyxer və başqalarının dil təkamülü nəzəriyyəsindəböyük həqiqət payı olduğunu qəbul etdiyimiz kimi, kök(əslində, N.Y.Marr V.Humboldtun vaxtilə səsləndirdiyietirazına baxmayaraq, «amorf» istilahına üstünlük verir),aqlütinativ, flektiv tiplərin paralel əsasda mövcud olmayıbbir-birini əvəzləməsi ideyasının özündə «vulqarmaterializm» kimi dəyərləndirilə biləcək məqam görməsəkdə, Yafəs nəzəriyyəsi banisini «stadial inkişaf»la bağlıdigər açıqlamaları artıq problemin fərqli mahiyyət1 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывкиотрывки из работ акад. Н.Я.Марра). Л., 1933, стр. 343.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 116qazandığını ortaya qoyur.İlk öncə onu bildirək ki, təfəkkürün sıçrayışlı inkişafıideyasının müdafiəsinə qalxan (bu fikir, özlüyündə «təbiətdəsıçrayışların yer almaması» qanunu 1 ilə ziddiyyəttəşkil edir) N.Y.Marrın ən böyük yanlışlıqlarından biri – diltəkamülünün «sosial relslərə oturdulması» ideyası onun(Marrın) tipoloji dəyərləndirmələrinə də yol tapmış və«stadialist» alim «sosial quruluşun fərqli təbiətindəndolayı, müxtəlif olan təfəkkür» tərzlərini əks etdiyinə görə,«genetik əlaqəli olan formaların», «hətta, yaxın epoxalardabelə… köklü şəkildə fərqləndiyini» (?! – A.H.) önə sürmüşvə növbəti tədqiqatında bu fikrini daha da inkişaf etdirərəkkök quruluşun ibtidai kommunizm üçün; iltisaqistrukturun ictimai əmək bölgüsünün gerçəkləşdiyimərhələ üçün; flektivliyin isə sinfi cəmiyyətinformalaşdığı dövr üçün xarakterikliyini (kursiv bizimdir –A.H.) iddia etmişdir. 2N.Y.Marrın bu mülahizələri onun ardıcılları arasındaciddi rezonans doğurmaya bilməzdi və «Yafəs nəzəriyyəsi»ningənc nəsildən olan ardıcılları – A.A.Xolodoviç (budilçiyə görə, gələcək proletar cəmiyyət yenidən amorfquruluşlu dildə danışacaq) və A.P.Andreyev (bu linqvistəgörə isə, əksinə, amorf və flektiv quruluşlu dillər sinfiziddiyyətlər olan toplum üçün aqlütinativ dillər isə genişxalq kütlələri üçün daha səciyyəvidir) 3 müəllimlərininmülahizələrini özünəməxsus tərzdə inkişaf etdirmişlər.P.F.Yakovlev də N.Y. Marrın fikirlərini bu və ya digərşəkildə təkrar eləsə də, sosial terminologiyanın tətbiqibaxımından daha irəli gedərək, flektiv quruluşun meydana1 Шеллинг Ф.В.Й. Сочинения в 2 тт.-Т.1. М.,1987, стр.195.2 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывкииз работ акад. Н.Я.Марра). Л., 1933, стр. 352-353.3 Алпатов В.М. История одного мира. Марр и марризм. М.,1991, стр. 41.

117Azərbaycan Milli Kitabxanasıgəlməsinin (siniflərarası) ekspluatasiya elementlərininortaya çıxması ilə əlaqələndirmişdir 1 .Bəzi tədqiqatçılara görə, «dil haqqında yeni təlim»ardıcılları sırasına aidliyi sırf deklarativ xarakter kəsb edən,digər dilçilərə görə isə, mahiyyətcə qatı marrçı olan 2İ.İ.Meşşaninovun hələ yaradıcılığının sözügedən ideyalardanimtina etmədiyi dönəmlərinə təsadüf edənaraşdırmasında səsləndirdiyi mülahizələr stadial nəzəriyyədəgenetik, tipoloji və (daha öncə bildirildiyi kimi)sosiolinqvistik təsnifatların kriterilərinin ortaqlaşdırılmasınınsəbəbləri ilə bağlı «izah»ı ortaya qoyur. Genetiktəsnifata əsasən, eyni mənbədən şaxələnən dillərin sonralartipoloji klassifikasiyaya görə ümumiləşdirilməsi qeyrimümkünolacaq səviyyədə fərqləndiyini bildirən «Dilhaqqında təlim» (1936) əsərinin müəllifi «stadialist»lərindil və təfəkkürün vəhdətindən; sonuncunun (təfəkkürün)«istehsal və sosial münasibətlər formaları»ndan dolayı«sıçrayışlı» tərzdə dəyişərək, eyni zamanda, öz «maddicild»ində də dəyişikliklərə yol açmasından çıxış edibkeyfiyyətcə tamamilə yeni olan bölgünü önə sürdükləriniqeyd etmişdir 3 .«Hind-Avropa məktəbinin əsaslı səhvlərindən biri –onun, dilin araşdırılan mərhələsinə yanaşmada sərgilədiyistabillikdə … əksini tapan yalançı stabillik» olduğunubildirən İ.İ.Meşşaninov 4 özünün digər araşdırmasında«yeni təlim» doqmalarını açıqlayarkən, «dilin (hazırkı)vəziyyətinin keyfiyyətcə fərqlənən digər vəziyyətə; bir1 Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1947, стр. 153.2 бах: Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениямязыка. М., 1983, стр. 154-172.3 Мещанинов И.И. Новое учение о языке. Стадиальная типология.Л.,1936, стр. 43.4 Йеня орада, с.43.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 118tipdən digər tipə keçə bilməsi» və bu keçidin keyfiyyətcəfərqlənən (yeni) dilin yaranmasına təkan verməsi ilə bağlısuallara müsbət cavab vermiş və «stadial dəyişimlərin …stadial analiz» sayəsində ortaya çıxdığını bildirmişdir. 1Başqa sözlə, stadialçıların dil sisteminin tədqiqində ortayaqoyduqları dinamik yanaşma onların bu məsələdə yetərincəifrata vararaq, tipoloji müstəvidəki təkamülü qlottoqonikproseslərlə demək olar ki, eyniləşdirdiyini aşkarlayır. Nəqədər qəribə görünsə də, bu qəbildən «paleontolojiaraşdırmalar» müəyyən dövr ərzində təqdirləqarşılaşmışdı 2 .3.1.2. Tədqiqatımızın obyektinə birbaşa aidliyindəndolayı diqqət yetirmək istədiyimiz digər məqam bilavasitətipoloji modifikasiya hadisəsi ilə əlaqəlidir. Daha dəqiqdesək, söhbət «sıçrayışlı» inkişaf tərəfdarlarının tipolojiuyğunsuzluq faktları qarşısında keçid formalarının mövcudluğununetirafından gedir. Lakin bu «etiraf»ın özündə dəgenealoji və tipoloji təsnifatın «stadial təkamül relslərinəoturdulması»nın fəsadları aşkar şəkildə sezilir.Erməni və gürcü dillərinin qrammatik quruluşunaəsasən onların iltisaqilikdən flektivliyə keçid mərhələsindəolduğunu önə sürən N.Y.Marr birincinin hind-Avropa,digərinin isə sami dil sisteminə yaxınlaşdığını (?! – A.H.)iddia etmiş, daha sonra isə bu kimi «fakt»larla əlaqədarnəzəri ümumiləşdirmələrinin davamı olaraq, yeni sisteminnormaları ilə relikt sistemin normalarının (məs: aqlütinativvə qeyri-aqlütinativ normaların) bir arada mövcudluğununmümkünlüyü ideyasını səsləndirmişdir. 31 Мещанинов И.И. Новое учение о языке на современном этапе развития.Л., 1948, стр. 36-37.2 Мяс: Кацнельсон С.Д. Общее и типологическое языкознание. Л., 1986, стр.168.3 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывкииз работ акад. Н.Я.Марра), Л., 1933, стр.346,367.

119Azərbaycan Milli KitabxanasıSonuncu mülahizə özlüyündə heç bir etiraz doğurmasada, onun altyapısını təşkil edən «arqumentasiya» bazasıtənqidə davam gətirəcək səviyyədə deyil. Belə ki, yeniqrammatik quruluş heç vəchlə mahiyyətcə yeni dilinmeydana gəlməsi anlamına gəlmədiyindən iltisaqilikdənflektivliyə keçidin reallaşmasının yeni «sistem»ə,yəni, dilailəsinə addım kimi dəyərləndirmək kökündən yanlış olardı(onu da deyək ki, N.Y.Marrın özünün bu məsələ ilə bağlıtərəddüdləri yox deyil: sami və hind-Avropa fleksiyasınınyekcins olmadığını bildirən «stadialist» öz nəzəriyyəsininməntiqinə uyğun olaraq, aqlütinativ quruluşlu Yafəsdillərindən törəyən birincilərin, digərlərinin «sələfi»olmasını «müəyyənləşdirməyə heç də meyilli olmadığını»bildirmişdir). 1Bununla belə, obyektivlik naminə o da qeyd olunmalıdırki, flektiv dillərdəki iltisaqi elementlərin çoxsaylılığındançıxış edən bəzi tədqiqatçıların (konkret olaraq,holland tədqiqatçısı Ulenbekin) bu tipoloji təmayüllərəəsaslanan bölgünün lüzumsuzluğu ilə bağlı iddialarına qarşıçıxarkən 2 N.Y.Marr (bu kontekstdə səsləndirilən digərfikirlər nəzərə alınmazsa) tam haqlı idi. Lakin istər sonuncuməqama, istərsə də dilçinin tipoloji sapma faktlarınınmövcudluğuna imkan tanıyan digər mülahizəsinə istinadən,onun tipoloji araşdırmaları uzun müddət yanlış məcrayasürükləmiş nəzəriyyə müəllifi olduğunu danmaq olmaz. Buqədər aşkar xətalarına baxmayaraq, Marr ideyalarının birneçə onillik ərzində sovet dilçiliyinin bütün sahələrinitənzimləyə biləcək dominant qüvvəyə çevrilməsinin başlıcasəbəbi nə idi?Dil sistemindəki «mənbəyi keyfiyyətcə yeni maddi hə-1 Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранные отрывкииз работ акад. Н.Я.Марра), Л., 1933, стр.346,367.2 Йеня орада, с. 346-347.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 120yat, keyfiyyətcə yeni texnika və keyfiyyətcə yeni sosialquruluşdan qaynaqlanmış inqilabi dəyişikliklər» olan «mutasiyasəciyyəli dəyişimlər»in stadial inkişafda aparıcı roloynamasını önə sürən N.Y.Marrın təqdim etdiyi təsnifatda«bir arada olması qeyri-mümkün olan… tipoloji vəsosiolinqvistik klassifikasiyaların birləşdirilməsinə» diqqətçəkmiş V.M.Alpatov, özünün bu kimi fikirlərin ifşasınayönəlmiş «Bir mifin tarixçəsi. Marr və marrizm» əsərində,maraqlı bir məqama toxunaraq «hər bir mif öz əsasındamüəyyən həqiqət zərrəsini daşımalıdır» postulatınıxatırlatmışdır. Dilçiyə görə, bu «zərrə»lər – N.Y.MarrınQafqaz dilllərinin misilsiz bilicisi kimi şəksiz nüfuzundanvə həmin dövrdə, yəni XX əsrin ilk onilliklərində intişartapmaqda olan dilçiliyinin XIX yüzilliyin linqvistikasınınortaya çıxardığı,lakin həllinə müvəffəq olmadığı bir çoxproblemə çözüm gətirə bilməməsindən qaynaqlanırdı. 1Zənnimizcə isə, N.Y.Marr ideyalarının tez bir zamandaçoxsaylı tərəfdar ordusu toplamasının başlıca səbəbi,həqiqətən də, XIX əsr linqvistikasının həll edilməmişproblem «mirası» qarşısında müəyyən mənada acizliknümayiş etdirən XX yüzilliyin düşüncə sahiblərinin«xilasedici dairə» qismində mövcud təkamül ideyalarınamüraciət etməsi sayıla bilər. Ən azından, «köhnə linqvistikməktəbin formanın – stabil, lüğətin isə dəyişkən olduğunuöyrətdiyini» bildirən N.Y.Marrın bu («köhnə məktəbə»məxsus) yanaşmanın yararsızlığının ortaya çıxararkən haqlıolduğunu və «dildə heç bir dəyişməz formanın olmaması;forma və mənaların ... dəyişməsi» haqqındakı fikirlərində(kursiv bizimdir – A.H.) 2 heç də yanılmadığını etirafetməmək düzgün deyil. Lakin dəyişən sosial quruluş həmin1 Алпатов В.М. История одного мира. Марр и марризм. М., 1991, стр.40-42.2 Марр Н.Я. Яфетическая теория. Программа общего курса учения оязыке. Б., 1927, стр.62.

121Azərbaycan Milli Kitabxanasıevolusiya sxeminin fərqli «anturaj»da təqdim edilməsinətəhrik etmişdir ki, nəticədə vulqar materializm dilinobyektiv daxili qanunauyğunluqlarla şərtlənən inkişafınıictimai-siyasi formasiyadan dolayı asılılıq durumuna«salmışdır»; dil – üstqurum səviyyəsinə «endirilmişdir».Başqa sözlə, problem dil təkamülü ideyasından deyil,onunsağlam elmi-faktiki zəminə oturdulmamasındanqaynaqlanmışdır.Yafəs nəzəriyyəsinin linqvistik tipologiya ilə bağlı ayrıayrımüddəalarında yer alan qüsurları ilə bərabər,N.Y.Marrın mülahizələrinin (bu istiqamətdə) yol açdığıbəlkə də ən böyük fəsad – onların (həmin ideyaların) totalinkarı şəraitində dillərin kök-aqlütinativ-flektiv dilmərhələlərini keçməklə inkişafda olması ideyasının, deməkolar ki, uzun müddət linqvistik düşüncədən kənarlaşdırılmasıdurumu hesab edilə bilər. Belə ki, Marrideyalarının ifşasına həsr olunan tədqiqatlar bu istiqamətliaraşdırmalara marağı azaltmış; ortaya çıxan azsaydatəhlillərdə isə, R.Budaqovun bildirdiyi kimi, Kant və Hegelfəlsəfəsində təsbit olunan ümumnəzəri müddəaların ziddinəolaraq, dillərin «yalnız dəyişdiyi, heç vəchlə inkişafetmədiyi» (kursiv bizimdir – A.H.) 1 önə sürülmüşdür.Bununla belə, zamanla (növbəti onilliklərdə) sovetdilçiliyində istər «dilin sosial şərtləndirilməsi» ideyaları 2 ,istərsə də dil strukturunun mərhələli inkişafı ilə bağlıehtimallar 3 bu və ya digər səviyyədə «bəraət» qazanmağamüvəffəq olmuşdur.1 Будагов Р.А. Портреты языковедов XIX-XX вв. Из истории лингвистическихучений. М., 1988, стр.18-19.2 бах: Серебренников Б.А. О связи явлений языка с историев общества.// Известия АН ССР Литература. Язык. Искусство, 1976, №4, стр. 69-80.3 бах: Коротков Н.Н., Панфилов Б.З. О типологии грамматически категорий// Вопросы языкознания, 1965, №1, стр.40.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 122Onu da qeyd edək ki, N.Y.Marr tərəfdarlarının Yafəsnəzəriyyəsinin linqvistik düşüncə tərəfindən qəbul edilməsiüçün göstərdiyi güclü pressinq «təsir əks-təsirə bərabərdir»formulu üzrə, daha sonralar – «stadial inkişafnəzəriyyəsi»nin ifşasından sonra, bütövlükdə dil təkamülüideyasına kölgə salmış olsa da, 1 «dillərin tipoloji tədqiqininmüasir istiqamətləri»ni dəyərləndirmiş V.A.Zvegintsevinbildirdiyi kimi, «dillərin tipoloji araşdırılmasına dinamikyanaşma (qəti şəkildə N.Y.Marrın əsərinin təsiri ilə deyil),son onilliklər ərzində müxtəlif linqvistik cərəyanlardafərqli forma alaraq geniş tətbiq qazanmışdır» (məs:neolinqvistlərdə; Q.Qabelentsin «spiralik» 2 inkişafnəzəriyyəsində). 33.2. «Qarışıq tip» nəzəriyyəsi – tipolojideterminanta və sapma faktları ilə bağlı problemdən«çıxış yolu» kimi. Aqlütinativ və flektiv tiplərarasıhəmhüdud zonada baş verən bəzi proseslərin dilstrukturunun təkamülü ideyası ilə bağlı nəzəriyyəmüstəvisindəki dəyərləndirməsi haqqında3.2.1. Dil strukturunun mərhələli təkamülü ideyasınınlinqvistik tipologiyada doğurduğu əks-səda ilə bağlı1 Обйективлик наминя ону да гейд етмялийик ки, сон дюврлярдя Н.Й.Маррындилчилик эюрцшляринин йенидян дяйярляндирилмяси, даща дягиг десяк, онларын,мцяййян мянада, реабилитасийасы йюнцндя бязи аддымлар атылмагдадыр.(бах: Алпатов В.Что может дать наследие Марра? / Colloqueinternational Un paradigme perdu : la linguistique marriste en URSS (années1920-1950) Centre de conférences de Crêt-Bérard (au-dessus de Vevey),1-3juillet 2004 http://www2.unil.ch/slav/ling/colloques/04Marr/prog.html#VA)2 Тядгигатын ЫВ фяслиндя спиралик инкишаф нязяриййясиня мцнасибят билдириляжяк.3 Звегинцев В.А. Современные направления в типологическом изученииязыков / Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963, стр. 11.

123Azərbaycan Milli Kitabxanasıməqamlara xüsusi diqqət ayırmağımız səbəbsiz deyil. Beləki, tipoloji sapma problemi əslində həmin inkişaf sxemiməsələsinin tərkib hissəsindən başqa bir şey deyil. Belə ki,bir çox hallarda tipoloji təsnifatın ən önəmli qüsurlarısırasında, onun heç də bütün dünya dillərini əksetdirməməsi iradı ilə yanaşı, bu klassifikasiyanın özününmüəyyənləşdirdiyi tipoloji «etalon»lara bir qədər«etinasızlıq» nümayiş etdirərək anomaliya faktlarını«gözardı» etməsi məsələsinə diqqət çəkilməsinə 1baxmayaraq, hətta, belə «məhdud» dil materialına, yəniyalnız elmə məlum dünya dillərinə əsaslanan klassifikasiyailə bağlı bir mülahizənin: «hər hansı bir tipoloji «etalon»atam olaraq uyğun gələn «təmiz» dil yoxdur!» - fikrinin (aidolduğu dilçilik cərəyanından,yəni linqvistik tipologiyanındigər problemləri ilə bağlı sərgilədiyi mövqedən asılıolmayaraq) digər şəkildə, demək olar ki, bütün tipoloqlartərəfindən səsləndirilməsi problemin heç də təsnifatmexanizmindən qaynaqlanmadığını düşünməyə əsas verir.Başqa sözlə, tipoloji sapma faktlarının əksər hallarda diltipi etalonlarının özəllikləri arasında sərhəddin düzgünmüəyyənləşdirilməməsindən dolayı deyil (halbuki,tədqiqat boyu şahid olacağımız kimi, belə hallar daistisna olunmur), məhz, dil sistemin özünün təkamülüşəraitində meydana gəlməsi təsbitlənir.Daha öncəki təhlilləri xatırlasaq, sapma faktlarının buəsasda təsbiti ideyasının yekdil razılıqla qarşılanmadığıortaya çıxmış olar. Belə ki, anomaliya hallarının obyektivmövcudluğunun etirafının təsnifatlandırmakonsepsiyasında, təxmini olaraq, iki yanaşmanın formalaşmasıilə nəticələndiyini söyləmək olar.Birinci halda, bu – sapma faktlarının (geniş anlamda)1 мяс: Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952,стр.189.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 124yaranma səbəbləri ilə dərindən «maraqlanmadan», sözügedənelementlərin müxtəlif tipoloji tendensiyaların«birgəmövcudluğu»nun təzahürü olmasını önə sürməkləkifayətlənən tipoloji xarakterologiyadır. İkinci halda isəsöhbət təkamül ideyası ilə əlaqədar yaranan yanaşmadangedir. Bu isə, öz növbəsində, ekstralinqvistik faktorlardanqaynaqlanmadığı təqdirdə istənilən dildəki tipoloji sapmahallarının böyük əksəriyyətinin təbiətinin çözümünün,məhz, dil təkamülü ideyasında aranması anlamına gəlir.Başqa sözlə, dilin (geniş anlamda) statiklikdən məhrumolması onun sisteminin, tam olaraq, eyni tipoloji təkamülmərhələsində qərar tutmasını mümkünsüzləşdirir. Və buzaman dilin dinamik inkişafından dolayı, «sistemlərsistemi»nin ayrı-ayrı yaruslarının inkişaf səviyyəsindənasılı olaraq, onların hal-hazırkı; daha öncəki və yaperspektivdəki tipoloji təkamül «pillə»sinə uyğunlaşmasıməsələsi həll olunur. Daha dəqiq desək, dominantgöstəricilər tipoloji xarakteristikanı bəlirləşdirdiyi halda,digər elementlər – anomaliya halları inkişaf «zəncir»indəkiəvvəlki və sonrakı «halqa»lara aidliyinə görə təsniflənir.Bu yanaşmanın doğruluğunu isbatlamaq üçün, oxşardifferensiasiyanın cəmiyyətdəki sosial-iqtisadi münasibətlərininkişafı zəminində də izlənildiyini söyləmək olar.Belə ki, «təmiz tip» prinsipinin əsas götürülməsinin insancəmiyyətinin bu və ya digər ictimai-iqtisadi formasiyayaaidliyinin inkar edilməsi anlamına gəldiyini» bildirənV.Z.Panfilov (dilçi apardığı paralelliyin sonuncunun,yəni,insan cəmiyyətinin heç bir ictimai-iqtisadi formasiyanı«təmiz» halda realizasiya etməməsindən qaynaqlandığınıönə sürmüşdür) «kapitalizm ictimai-iqtisadi formasiyasınınbu və ya digər cəmiyyətdə mövcud olarkən, bir çox halda(öz inkişafının ilkin dönəmlərində isə - həmişə) ondanöncəki feodalizm ictimai-iqtisadi formasiyasının

125Azərbaycan Milli Kitabxanasıelementlərini mühafizə etməsinə» diqqət çəkmişdir 1 . Başqasözlə, bu və ya digər təmayüllü dil materialında müşahidəedilən və həmin tipin xarakteristikasına adekvat təbiətsərgiləməyən elementlərin təsbiti probleminin, birmənalışəkildə, yalnız klassifikasiya qüsuru kimi səciyyələndirilməsihəqiqətdən uzaq olardı.Deməli, ənənəvi klassifikasiya modelinin əleyhidarlarınınXIX əsr tipologiyalarını bu və digər dilin mövcudreallıqlarını nəzərə almadan, yəni tipoloji sapmalarınmövcudluğuna baxmayaraq, həmin dili müəyyən tipinözəllikləri çərçivəsinə «sıxışdırıb» salmaqda günahlandırantədqiqatçılar 2 tam olaraq haqlı deyillər (unutmaq olmaz ki,doğrudan da, XIX əsr tipologiyaları bir çox halda sapmafaktlarını diqqətdən kənarda saxlayırdı).Yekcins vahidlərdən təşkil olunmayan dilin ehtivaetdiyi sistemlərin qarşılıqlı şərtləndirmə əsasında qurulanəlaqələrinə baxmayaraq, onların (həmin yarusların)müəyyən səviyyədə avtonomluğa malik olması da məlumdur.Məhz, həmin nisbi anlamdakı muxtariyyət dilin bütünyaruslarının tipoloji təkamül sxeminə görə, eyni inkişafsəviyyəsində qərar tutmasını qeyri-mümkün edir: bəzikateqoriyalar çərçivəsində mobil dəyişikliklər müşahidəedildiyi halda, digərlərinin yetərincə mühafizəkar təbiətsərgilədiyini söyləmək olar. Başqa sözlə, istənilən konkretdilin müəyyən zaman kəsiyini əhatə edən tipolojidəyişikliklərinin qrafik həllini vermək mümkün olsa idi,həmin təhlil zamanı dil sisteminin ayrı-ayrı yaruslarınıəhatə edən dəyişmələrinin trayektoriyasının düzxəttli1 Панфилов В.З. О задачах титпологических исследований и критериятипологической классификации языков. // Вопросы языкознания, 1969,№4, стр.8.2 мяс: Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методылингвистических исследований, М., 1973, стр.235.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 126olmayacağını əvvəlcədən tam yəqinliklə söyləmək mümkünolardı. Məhz, dil dəyişmələrinin ehtimal edilən həminxəyali trayektoriyasının əyriliyi linqvistik terminologiya«qarışıq tip» anlayışının gətirilməsinə əsas verib.3.2.2. «Qarışıq tip» (mixed type, type mixte) anlayışınınqeyri-dəqiqliyinin dillərin morfoloji təsnifat ənənələrinin,«dil tipi» anlayışının müəyyənləşdirilməsi zamanı,daxili ziddiyyətləri nəzərə almaması ilə əlaqəli olduğunubildirən Q.A.Klimov bu səbəbdən də, «formal tipologiyapraktikasında qarışıq tip (məs: iltisaqi-flektiv sistem)etalonlarının işlənib hazırlanması pretsedentinin məlumolmadığını» qeyd etmişdir. 1 Başqa sözlə, «qarışıq tip»anlayışı, özlüyündə «təmiz tip»in mövcudluğuehtimallarına yol açır: «qarışıq tip» varsa, deməli, onunmövcud strukturunu şərtləndirən tipoloji təmayüllərin«təmiz» (?! – A.H.) halda reallaşdığı dillər də var.Digər tərəfdən «qarışıq tip», yalnız iki tipoloji təmayülünkəsişməsini nəzərdə tutur ki, bu da həmin dilstrukturunun daha öncəki struktur mərhələnin izlərinin vəya növbəti quruluş «pillə»sinə cəhdlərinin yer almamasıanlamına gələ bilər. Bu məqamlarla bağlı suallarınmümkün qədər dolğun cavablandırılması üçün probleminkökünə nəzər salmağa çalışaq.İlk olaraq, hələ V.Humboldt tərəfindən təsbit edilən«təmiz dil tipinin təcəssüm etdirən dil yoxdur!» - postulatınınsonrakı nəsil tipoloqlar tərəfindən də dəstəklənməsiM.A.Jurinskayanın qeyd etdiyi kimi, XX əsrin 50-ciillərindən etibarən, «ənənəvi morfoloji klassifikasiyadatəklif edilən kriterilərin dəqiqləşdirilməsi və eksplikasiyası»çərçivəsində tipoloji təmayüllərin qarşılıqlıəlaqələrinin, daha dəqiq desək, onların birgəmövcudluğu-1 Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии. М., 1983,стр.30-31.

127Azərbaycan Milli Kitabxanasınun xüsusiyyətlərinin (məs: kök və iltisaqi strukturlarınmünasibətləri; aqlütinativ və flektiv təmayüllərin əlaqələri)öyrənilməsinə marağı daha da artırmış oldu 1 .Tiplərin həmhüdud zonasında baş verən proseslərindəyərləndirilməsi işinə çox sayda tədqiqatçılar qrupu cəlbedilsə də, məsələnin nəzəri müstəvidə həll qazanmamasıayrı-ayrı konkret dillərdə təzahür tapan sapmaelementlərinin yaranma səbəbləri ilə bağlı yekdil fikrinəldə edilməsinə mane olurdu. Bu istiqamətli araşdırmalarınkütləviləşməsini müşahidə edən bəzi tədqiqatçılar, hətta,V.Humboldt postulatının tipologiyanın bu həlledilməzproblemlər toplusu üçün bir növ «xilasedici dairə»olduğunu iddia edirdilər.Konkret olaraq, «iltisaqi dillər tipologiyasının məsələləri»niçözməyə çalışan O.P.Sunik «qarışıq tiplər»nəzəriyyəsinin (əgər bunu, ümumiyyətlə, nəzəriyyə adlandırmaqmümkündürsə – O.P.Sunik) ənənəvi morfolojitəsnifatın meydana gətirdiyi nəzəriyyə «dalanı»ndan («çıxmaz»ından)qurtulmaq üçün çox uğursuz cəhd» olduğunu;«amorf-aqlütinativ, aqlütinativ-inkorparlaşan;aqlütinativ-flektiv və s. dillərin mövcudluğunun etirafınınisə məntiqin əsaslarını gözardı edərək dialektikanınsofistika və eklektika ilə əvəzlənməsini» təcəssümetdirdiyini önə sürmüş və tipomorfoloji sxemin köhnəvariantı …olmadan… dillərin tipoloji tədqiqinin qeyrimümkünlüyüiddialarının isə yalnız linqvistik tipologiyailə heç vaxt maraqlanmayan şəxslərə məxsus olduğunu»(kursiv bizimdir – A.H.) bildirmişdir. 21 Жирмунская М.А. Типологическая классификация языков / Лингвистическийэнциклопедический словарь, М., 1990, стр.512.2 Суник О.П. Вопросы типологии агглютинативных языков (К проблемесоотношения агглютинации и флексии) / Морфологическая типология ипроблема классификации языков. М.-Л., 1965, стр. 29-30.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 128Göründyü kimi, O.P.Sunikin fikirləri müəyyən təzaddanxali deyil. Daha öncə müraciət edilən (və irəlidə izləyəcəyimiz)iqtibaslardan məlum olduğu kimi, aliminmorfoloji klassifikasiyaya münasibəti ardıcıllığı iləseçilmir: digər araşdırmalarında bütün (alimə görə)qüsurlarına baxmayaraq, sözügedən təsnifatın metodolojigərəkliliyini vurğulayan O.P.Sunik 1 yuxarıdakı təqdimolunan mülahizəsində məsələyə daha kəskin münasibətsərgiləməklə bərabər problemin həlli yollarını təklif etmirvə O.P.Sunik bu yanaşmasında heç də tək deyil. Belə ki,onun (O.P.Sunik) kimi, müxtəlif dillərdə fərqli tipolojiquruluşa xas olan ünsürlərin mövcudluğunu təsbit edən,lakin ənənəvi klassifikasiya çərçivəsində sapma probleminəhəll qazandıra bilməyərək sözügedən təsnifatın yararlılığınavə ya dil təkamülü ideyasına skeptik münasibət bəsləyəndilçilər heç də az deyil.Öz araşdırmalarında iltisaqi dillərdə flektiv dil ünsürlərininyer alması faktını (konkret olaraq, gürcü dilindəablaut hallarının; svan dilində əsasın fleksiyasınınmövcudluğunu) dəfələrlə etiraf edən T.S.Şaradzenidzetipoloji xarakteristikadakı dəyişikliklərin dil təkamülündənqaynaqlanmadığını, «dillərarası tipoloji fərqliliklərin nəsinxronik, nə də diaxronik planda universal olan vahidsxemə salınaraq» «bütün hallarda bir tipin digərindəntörədiyini iddia etməyin əsassız olduğunu» bildirmiş vəkonkret olaraq, aqlütinativ-flektiv quruluş münasibətlərinəgəlincə, mövcud sapma elementlərinin, prinsip etibarilə,iltisaqiliyin flektivlikdən öncəki mərhələni təcəssümetdirməsi fikrinin əsaslandırılması üçün tutarlı arqument1 Суник О.П. Проблема агглютинации в алтайских языках / XXV Международныйконгресс востоковедов. Доклады делегации СССР. М.,1960, стр.10.

129Azərbaycan Milli Kitabxanasıolmadığını önə sürmüşdür 1 . Bu isə dolayısı ilə, iltisaqiquruluşlu dillərin flektiv struktur üçün meta-dil təşkiletməsinə fikrinə etiraz kimi səciyyələndirilə bilər.Bu mənada, gürcü alimi B.A.Uspenskinin meta-diltəliminə qarşı çıxaraq tipoloji təkamül ideyalarına aşkarspeksis nümayiş etdirən O.P.Suniklə 2 həmrəyliyni ortayaqoyur. Bu isə həmin mövqeyi paylaşan dilçilərin bu və yadigər dərəcədə linqvistik xarakterologiya yanaşmasınısərgilədiyini düşünməyə əsas verir. Belə ki, dillərin tipolojisəciyyələndirməsi məsələlərində «artıq tükənmiş ənənəviklassifikasiya» ideyalarından deyil, xarakterologik təhlillərprizmasından çıxış edilməsini təklif edən V.Skaliçka daO.P.Sunikin «qarışıq tip» ideyası ilə bağlı səsləndirdiyimülahizələrə etirazını bildirməsinə baxmayaraq, bu tipolojisapma faktlarının təkamül ideyaları ilə əlaqələndirilməsiməsələsində tam analoji mövqe ortaya qoymuşdur. 3Tipologiyanın xarakteroloji aspektdən anlaşılmasıyolunun Fink tərəfindən təklif edilməsinə baxmayaraq(F.Fink özünün təzadlı kriterilərə əsaslanan təsnifatında,gürcü dilinin qrup-flektiv; yunan dilinin əsas-flektiv; ərəbdilinin kök-flektiv olması ilə bağlı və s. kimisəciyyələndirmələr aparmışdır – A.H.), 4 V.P.Danilenkonunbildirdiyinə görə, F.Fink, eləcə də H.Şteyntal, F.Misteli1 Шарадзенидзе Т.С. морфологическая классификация языков и основныевопросы исторической типологии / Лингвистическая типология.М., 1985,стр.36-37.; Шарадзенидзе Т.С. Грамматические категории иморфологические типы языков / Типология грамматических категорий.Мещаниновские чтения. М., 1975,стр. 44-46.2 Суник О.П. Вопросы типологии агглютинативных языков (К проблемесоотношения агглютинации и флексии) / Морфологическая типология ипроблема классификации языков. М.-Л., 1965, стр.30.3Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания, М., 1966,№4, стр.27-28.4 Березин Ф.М. , Головин Б.Н. Общее языкознание.М., 1979,стр.347.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 130ideyalarının mənbəyini V.Humboldt təlimindəki dilinxarakteri haqqında fikirlər təşkil etmiş; terminolojidövriyəyə daha sonralar daxil olmuş «linqvistikxarakterologiya» istilahı isə həmin mövqeyin ardıcıllarındansayılan V.Matezius tərəfindən təklif edilmişdir. 1Maraqlıdır ki, xarakteroloji yanaşma tərəfdarları birçox hallarda, qüsurlarına görə tənqid etdikləri morfolojiklassifikasiyanın aydınlıq gətirə bilmədiyi tipoloji sapmaprobleminin çözümü dil tiplərin sayının artırılmasındagörürdülər. Belə ki, yuxarıdakı fikirlərindən iqtibas gətirdiyimizF.Finkin bölgüsü səkkiz, Fr.Mistelinin təsnifatı onbir 2 ;V.Skaliçka və T.Milevski klassifikasiyaları isə beş diltipini 3 əhatə edir.3.2.3. Son klassifikasiyalarla bağlı (bir qədər haşiyəyəçıxmaqla) dəqiqləşdirmə apararaq möqeyimizi açıqmalaqistərdik. Belə ki, bu təsnifatlar arasında bərabərlik işarəsiqoymaq çətin olsa da (T.Milevski polisintetik dilləri iltisaqidillərlə, demək olar ki, eyniləşdirsə də, onların aqlütinativtipin alttipini təcəssüm etdirdiyini önə sürmüşdür), hər ikiklassifikasiyada flektiv dillər bəzi özəlliklərinə görəmüxtəlif tiplərə bölünmüş; V.Skaliçka təsnifatında«introflektiv» 4 , T.Milevski klassifikasiyasında«alternasiyalı» 5 adlandırılan dil tipi sami dillərinə; əsl1 Даниленко В.М. Лингвистическая характерология в концепции В.Матезиуса// Вопросы языкознания, 1986, № 4, стр.120.2 Шарадзенидзе Т.С. Грамматические категории и морфологическиетипы языков / Типология грамматических категорий. Мещаниновскиечтения. М., 1975, стр.44.3Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания. 1966,№4., стр.29-30., Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания/ Исследования по структурной типологии, М., 1963, стр.25-27.4 Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания. 1966,№4.,стр. 28.5 Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания / Исследо-

131Azərbaycan Milli Kitabxanasımənada, flektiv tip isə hind-Avropa dillərinə aid edilmişdir.Sami kökünün «səsləndirilməsi» (oqlasovka) ilə hind-Avropa fleksiyasının yekcins mahiyyət kəsb etməməsi birçox dilçilər tərəfindən qeyd edilmişdir. Lakin bu fərq,yuxarıda təqdim edilən mülahizələrdə bildirildiyi kimi,«daxili fleksiya»nın əlahiddə dominantlığı (intro-fleksiya)və ya alternasiyalara xas güclü birikmə özəlliyi ilə birbaşaəlaqəli deyil. Belə ki, çex dilçisinin «hind-Avropa və samidillərindəki «daxili fleksiya» haqqında»kı tədqiqatında bufleksiya növləri arasında əsaslı fərqin olmasını önə sürənİ.A.Melçuka etiraz etməsinə baxmayaraq 1 , (göründüyükimi, paradoksal vəziyyət yaranır: əsaslı fərqin olması fikriilə razılaşmayan, dilçi, bununla belə, hind-Avropa və samifleksiyalarının müxtəlif dil tiplərini təcəssüm etdirməsiqənaətinə gəlmişdir) sözügedən dillərin morfoloji strukturuspesifikliyi ilə fərqli yorumlara yol açmışdır. Məhz,sözünmorfoloji strukturunun bir sıra özəllikləri burada flektivdillər üçün tipiklikdən bu və ya digər dərəcədə uzaq olanhalların müşahidə edilməsi ilə bağlı mülahizələrin yaranmasınavə qısa zaman çərçivəsində onların (həmin mülahizələrin)təkcə bir çox samişünaslar arasında deyil, dilnəzəriyyəçiləri tərəfindən də təqdirlə qarşılanmasına səbəbolmuşdur. Belə ki, hind-Avropa və sami dillərindəki«daxili fleksiya» adı ilə tanımlanan hadisələri əsaslışəkildə qarşılaşdıraraq, sonunculardakı (sami dillərindəki)qısa sait əvəzlənməsinin «ciddi dəyişməzliyə malikkökün mövcud şəraitdə gerçəkləşən affiksasiya, özü dəaqlütinativ xarakterli affiksasiya» olduğunu (kursiv bizimdir– A.H.) bildirən İ.A.Melçuk qeyri-sami dillərindəkiapofoniyadan fərqli olaraq bu dillərdəki «səsləndirmə»nin«transfiksasiya» adlandırmasını, lakin bununlaвания по структурной типологии, М., 1963, стр.26.1 Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания. 1966, №4,стр.28.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 132belə, «daxili fleksiya» istilahından imtina edilməməsinidaha məqsədəuyğun saymışdır. 1Ərəb sözdüzəltmə və sözdəyişməsində istifadə olunanbu qrammatik vasitənin tipoloji sapma hadisəsini təcəssümetdirməsi ilə bağlı ehtimalını bir qədər ehtiyatla səsləndirəndilçinin təqdim olunan iqtibaslardan da aşkar seziləntərəddüdlü münasibətinin arxasında, görünür, samidillərinin flektiv dil statusunun «nüfuz»unun etirafıdayanır. Əslində isə, ərəb və digər sami dillərindəkistruktural anomaliya hallarının mövcud olması ilə bağlımüəyyən şübhələr doğuran faktların təhlili zamanı flektivdillərlə aqlütinativ dillər arasında heç bir keçilməz «Çinsəddi»nin olmadığını bildirən V.Məmmədəliyevin qeydetdiyi kimi 2 , flektiv dilin mövcud özəlliklərinin nəzərəalınması zamanı aqlütinativ ünsürlərin təsadüf edilməsininmümkünlüyünü gözdən qaçırmamaq lazımdır.İstənilən halda qeyd etməliyik ki, müəyyən təzadlımülahizələrin yer almasına baxmayaraq, İ.A.Melçukunhaqqında bəhs edilən əsəri ərəb dilindəki aqlütinativünsürlərin araşdırılması işində önəmli rol oynamış və hətta,ümumi dilçilik nəzəriyyəçilərinin bu dillərin bərmənalıflektivliyi ilə bağlı səsləndirdikləri fikirlərindəyanıldıqlarını etiraf etməsinə 3 təkan vermişdir.Sami dillərindəki aqlütinativ təbiətli elementlərintəhlilinə daha artıq nüfuz etmədən onu da qeyd edək ki,ərəb, akkad və digər qohum dillərin strukturunda yeralan bu qəbildən tipoloji sapma hallarının tədqiqində1 Мельчук И.А. О «внутренней флексии» в индоевропейских и семитскихязыках // Вопросы языкознания, 1963, №4, стр.39-402 Мяммядялийев В.М. Яряб ядяби дилиндя фелин заман, шяхс вя шякилкатегорийалары. Б., 1992, с.110.3 мяс: Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 269,285-286.

133Azərbaycan Milli KitabxanasıL.A.Lipin, 1 N.V.Yuşmanov, Y.Q.Titov, 2 V.P.Starınin, 3V.M.Məmmədəliyev 4 və digər dilçilərin araşdırmalarıməstəsna rol oynamışdır.Tipoloji modifikasiya və onun nəticələri olaraqmeydana çıxan sapma elementləri probleminin linqvistiktipologiya çərçivəsindəki həlli, daha dəqiq olsaq, onunmorfoloji klassifikasiyada tiplərin delimitasiyası işindəkiinikası məsələsinə qayıdaraq qeyd edək ki, sami dillərindəaqlütinativ mexanizmin yüksək iş əmsalı nümayişetdirməsinin etirafı vaxtilə F.F.Fortunatovun ənənəvitəsnifata düzəliş verməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki,görkəmli dilçi «morfoloji klassifikasiyalarda, adətən,flektiv dillər» kimi xarakterizə edilən sami dillərininsözügedən özəlliyindən çıxış edərək onların flektivaqlütinativtipi təcəssüm etdirdiyini önə sürmüş və dahasonra hind-Avropa dillərinin strukturunun səciyyələndirilməsikontekstində sonuncuları quruluş etibarilə aqlütinativvə flektiv-aqlütinativ dillərə qarşı qoymuşdur 5 .Göründüyü kimi, bir dil tipi çərçivəsində alttipilərintəsbiti (V.Skaliçka və T. Milevski təsnifatlarında flektiv diltipi daxilindəki fərqləndirilmədə olduğu kimi) və yatipoloji sapma faktlarının çoxsaylılığının təsbiti ənənəvibölgü sərhədlərinin aşmasına təkan vermişdir. Maraqlıdırki, məhz, sonuncu məqam – tipoloji anomaliya hallarının1 Липин Л.А. Аккадский язык. М., 1964, стр.9,53 ; Липин Л.А. Элементыагглютинации а аккадском языке. / XXV Международный конгрессвостоковедов. Доклады делегации СССР. М., 1960.2 Юшманов Н.В. Амхарский язык. М., 1959, стр. 9,35.3 Старинин В.П. Структура семитского слова. Прерывистые морфемы.М., 1963.4 Мяммядялийев В.М. Яряб ядяби дилиндя фелин заман, шяхс вя шякилкатегорийалары. Б., 1992, с. 110-112.5 Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языкознание. Общий курс / Ф.Ф.Фортунатов.Избранные труды. Том 1, М., 1956, стр.153-154.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 134kütləviliyi bir çox dilçilərin xarakterologik yanaşmayaüstünlük verməsinə səbəb olmuşdur. Bu mənada,xarakterologik tipologiyanın parlaq nümayəndələrindənsayılan F.Fink,V.Skaliçka,V.Mateziusla bərabər, ənənəvitəsnifatın qüsurlarından dolayı, ona aşkar skeptikmünasibət bəsləyən Boduen de Kurtenenin tipolojigörüşləri də xüsusi maraq doğurur.«Dillərin morfoloji tiplər nöqteyi-nəzərindən təsnifatlandırılmasıilə bağlı dövrümüzə qədər məlum cəhdləriuğursuz və tükənmiş hesab etmək olar. Onlar (artıq) elmintarixinə aiddirlər» – fikrinin müəllifini belə qəti neqotivmövqeyinə görə xarakteroloqlar sırasına aid edənT.S.Şaradzenidze görkəmli alimin ənənəvi təsnifatıəvəzləyə biləcək morfoloji xarakteristika proqramınınişləyib hazırladığını qeyd etmişdir 1 .Tədqiqatımızın obyektindən dolayı, Boduen de Kurtenenintipoloji dəyərləndirmələrində diqqətmizi xüsusiləcəlb edən cəhət onun tipoloji sapma faktları ilə bağlıtəhlilləri sayıla bilər. Belə ki, görkəmli dilçi özününməşhur «V.V.Radlovun əsərinin səhifələrində qeydlər» məqaləsindəyazır: «Fleksiya» adlandırılan və «aqlütinasiya»kimi tanınan mexanizmlər arasında fərq o qədər qeyrimüəyyən,qeyri-dəqiq və qarışıqdır ki, çətin ki, bu və yadigər morfoloji tipin tam mənada düzgün səciyyələndirməsiniapara biləcək adam tapılar və «flektivdillər»in özəllikləri hesab edilən proseslər, əsl mənada, diltəfəkkürünün bütün tiplərində təsaduf edilir» 2 .Dilçilik tarixindəki önəmli xidmətləri ilə adını ölümsüzləşdirənalimin təqdim olunan mülahizələri ilə və adı1 Шарадзенидзе Т.С. Лингвистическая теория И.А.Бодуэна де Куртенэ иее место в языкознании XIX-XX веков. М., 1980, стр. 98.2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр.181.

135Azərbaycan Milli Kitabxanasıçəkilən məqalədə yer alan digər fikirləri ilə tam mənadarazılaşmaq çətindir. Tipoloji təsnifatda günümüzədəkdavam edən qeyri-dəqiqliyə baxmayaraq, dillərin strukturözəlliklərinə görə, bu şəkildə fərqləndirilməsini yanlışsayan alimin skepsisinə səbəb olan başlıca cəhətlər (yəniiltisaqi dillərdə flektiv elementlərə, insirafi dillərdə isəaqlütinativ ünsürlərə təsadüf edilməsi), əslində, bubölgünün gərəkliliyini şübhə altına alacaq şəkildə güclüolan əks arqumentlər deyil. Bu mənada, fərqli kontekstdə(bilavasitə Kurteninin tipoloji görüşləri ilə bağlı deyil),«morfoloji tipin müəyyənləşdirilməsi prinsipləri haqqında»dəyərləndirmə aparmış V.N.Yartsevanın fikirlərinixatırlatmaq yerinə düşərdi: «Çox vaxt morfoloji quruluşunxarakteristikası aparılarkən, sözügedən dilin istifadəsindəolan qrammatik üsulların sadalanması ilə kifayətlənirlər.Bu isə olduqca yetərsizdir»; belə ki, «eyni bir qrammatikmexanizm müxtəlif dillərdə fərqli çəkiyə malik ola bilər» 1 .Başqa sözlə, türk dillərində, eləcə də fin-uqor, 2 monqol, 31 Ярцева В.Н. О принципах определения морфологического типа языков/ Морфологическая типология и проблема классификации языков. М.-Л., 1965, стр. 109.2 Лыткин В.И. Общие сведения о финно-угорских языках. Сравнительнаяфонетика финно-угорских языков / Основы финнско-угорскогоязыкознания. Вопросы происхождения и развития финно-угорскихязыков. М., 1974, стр. 22.; Майтинская К.Е. Сравнительная морфологияфинно-угорских языков / Основы финнско-угорского языкознания.Вопросы происхождения и развития финно-угорских языков. М., 1974,стр. 216-217.; Керт Г.М. Именная и глагольная основы в кильдинскомдиалекте саамского языка / Вопросы финнско-угорского языкознания,М.-Л., 1962, стр. 144-145.3 Владимирцов Б.Я. Сравнительная грамматика монгольского письменногоязыка и халхаского наречия. Введение и фонетика. Л., 1929, стр.112.; Бертагаев Т.А. Количественные чередования гласных и аблаут вмонгольских языках // Вопросы языкознания, 1971, № 6, стр.116-121.;Бертагаев Т.А. Морфологическая структура слова в монгольских языках

Azərbaycan Milli Kitabxanası 136yapon, 1 Qafqaz-iber 2 dillərində çoxsayda insirafi elementətəsadüf edilməsi onların tipoloji səciyyələndirməsinindüzgün istiqamətdə aparılmaması anlamına gələ bilməz.Başqa sözlə, Boduen de Kurtenenin flektivliyin bütündünya dillərində yer alması ilə bağlı əks arqumentiniaqlütinativ mexanizmin olduqca geniş işlənmə dairəsinəmalik olmasının etirafına 3 baxmayaraq, elə həmin etirafmüəlliflərinin özlərinin bu dil tipinin fərqləndirilməsininməqsədəuyğunluğu ilə bağlı fikirləri ilə lokallaşdırmaqolar.Göründüyü kimi, Boduen de Kurtenenin morfolojitəsnifatın əhəmiyyətini şübhə altına almasının əsassəbəblərindən biri morfoloji determinanta və tipolojianomaliya hallarının yetərincə fərqləndirilməməsidir Lakinonu da gözardı etmək olmaz ki, problemin nəzəriçözümündə belə barışmaz mövqe nümayiş etdirən Boduende Kurtenenin bəzən obyektivlikdən müəyyən qədər uzaqolan təhlillərinin altyapısını alimin (ümumən,yaradıcılığında) antişleyxerian yanaşma sərgiləməsi təşkiledə bilər. Belə ki, dilçinin qeyd olunan məqalədəsözügedən təsnifatı «yeriyən morfoloji klassifikasiya»adlandırması və «alimlərin …qeyri-müəyyən və heç biranlam kəsb etməyən sözlərdən (söhbət «aqlütinasiya»;(О фузии, символизации, аналитизме, внутренней флексии, сингармонизмеи многозначности аффиксов). М., 1969, стр. 88-97.; БертагаевТ.А. О морфологическом строе бурятского языка, М., 1961, стр. 8. вя с.1 Сыромятников Н.А. Становление новояпонского языка. М., 1965,стр.157-158.; Колпакчи Е.М. Очерки по истории японского языка. Том I,Морфология глагола. М., 1956,стр. 8.2 Климов Г.А. Введение в кавказское языкознание. М., 1986, стр. 144-146.3 мяс: Перетрухин В.Н. Введение в языкознание. Воронеж, 1972, стр. 321.;Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Саратов, 1973, стр.207.;Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания / Исследованияпо структурной типологии. М., 1963, стр. 26. вя с.

137Azərbaycan Milli Kitabxanası«fleksiya» və s. bu kimi terminlərdən gedir. – A.H.) yararlandığı»təsnifatda «yeriyən linqvistik nəzəriyyə»yəəsaslandığını və həmin dilçilərin «yalançı təkamülçülər»(əkobı - gvolöüionistı) olduğunu önə sürməsi (kursivbizimdir – A.H.) 1 ehtimallarımızda yanılmadığımızı düşünməyəəsas verir.Bununla belə, maraqlıdır ki, Boduen de Kurtenetərəfindən səpilən şübhə toxumları nəticəsiz qalmamış vəsonrakı nəsil dilçilər arasında analoji mövqe nümayişetdirən kifayət qədər çox sayda dilçi ortaya çıxmışdır. Beləki, Kurtenenin fonem nəzəriyyəsini davam etdirərək yeniaspektdə inkişafına təkan vermiş L.V.Şerba 2 dahi sələfinintipoloji görüşlərini, demək olar ki, mənimsəyərəkaqlütinativ və flektiv dil quruluşları arasında önəmli fərqinolmamasından dolayı, onlar arasında prinsipialqarşılaşdırma aparılmasının doğru olmadığını; «hal-hazırdaonun (morfoloji klassifikasiyanın – A.H.), araşdırmanınterminologiya ilə əvəzlənməsi üsulunu təcəssümetdirdiyini» və «indi düşüncəli dilçilərdən, yəqin ki, heçkəsin bu klassifikasiyanı qlottoqoniya ilə ciddi şəkildəözləşdirmədiyini» bildirmişdir.(Maraqlıdır ki, L.V.Şerbanın ehtimallarına rəğmən,dövrünün «düşüncəli dilçilər»indən hesab edilən Y.A.Makayev,özünün «Müqayisəli, qarşılaşdırma və tipolojiqrammatika» mövzulu tədqiqatında, «tipoloji qrammatikanınqohum dillərin müqayisəli qrammatikasının üfüqləriniəsaslı şəkildə genişləndirə biləcəyini» və bu zaman, tipolojiaraşdırmaların bir sıra həlli vacib problemlərin analizində,o cümlədən qlottoqoniya məsələlərinin təhlilində mühüm1 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр.179-180.2 Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974, стр. 42.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 138əhəmiyyət kəsb etdiyini bildirmişdir 1 ).Göründüyü kimi, L.V.Şerba dahi müəllimindən diltəkamülü ideyasına skepsisi əxz etmişdir. XX əsrinəvvəllərində (1913) digər rus dilçisi – D.N.Kudryevski də«aqlütinativ və flektiv dillər arasında … mahiyyət etibariləprinsipial fərq yoxdur» 2 – qənaətini səsləndirmişdir.Boduen de Kurtenenin fikirləri daha sonrakı nəsil dilçilərində ideya qaynağı olmuşdur. Belə ki, «aqlütinativ və flektivdil bölgüsünün çox tərəddüdlü olduğunu» və bu diltiplərinin xarakteristikası zamanı «məqsədli seçim vəqərəzlə şərh edilən misallarla kifayətlənməyin mümkünsüzlüyünü»vurğulayan O.P.Sunik özünün tipoloji delimitasiyaprobleminə həsr edilmiş silsilə əsərlərində bilavasitə 3 və yadolayısı 4 ilə Boduen de Kurtine ilə həmrəyliyini nümayişetdirmişdir.Maraqlıdır ki, istər O.P.Sunik, istərsə də mülahizələrinəbir qədər sonra müraciət edəcəyimiz A.K.Borovkov iltisaqivə insirafi dil bölgüsünün olduqca şərti olması fikrindəisrar göstərmələrinə və ayrı-ayrı dillərin strukturundakıtipoloji anomaliya hallarının təbiətinin izahı üçün təkamülideyasına (yəni dil strukturunda kök-aqlütinativ-flektivmərhələli sxem üzrə inkişafın bir növ «kodlaşdırılması»1Макаев Э.А. Сравнительная, сопоставительная и типологическаяграмматика. // Вопросы языкознания, 1964, №1, стр.12.2 Боровков А.К. Агглютинация и флексия в тюркских языках / Памятиакадемика Л.Щербы (1880-1944), Л., 1951, стр.123.3 Суник О.П. Слово, его основа и корень как различные морфологическиекатегории / Морфологическая структура в языках различных типов.М.-Л., 1963, стр. 34.4 Суник О.П. Вопросы типологии агглютинативных языков (К проблемесоотношения агглютинации и флексии) / Морфологическая типология ипроблема классификации языков. М.-Л., 1965, стр. 41.; Суник О.П.Проблема агглютинации в алтайских языках / XXV Международныйконгресс востоковедов. Доклады делегации СССР. М., 1960, стр. 10.

139Azərbaycan Milli Kitabxanasınəzəriyyəsinə) müraciət etmənin absurdluğunu iddiaetmələrinə baxmayaraq, onların sözügedən sapmaprobleminin çözümü ilə bağlı təklif etdikləri həll yolu birçox halda az arqumentativliyi ilə seçilmir. Belə ki, «Türkdillərində aqlütinasiya və fleksiya» adlı məqaləsindəL.V.Şerbanın (yuxarıda qeyd olunan qəbildən) fikirləriniepiqrafa çıxarmaqla artıq məsələyə münasibətini öncədənaçıqlamaş A.K.Borovkov sözügedən dillərdə flektivləşmətendensiyalarını (məs: türkmən d. bo:r (

Azərbaycan Milli Kitabxanası 140dilçinin türk dillərindəki insirafiliyin iş əmsalını az qalasami dilləri ilə eyniləşdirməklə nümayiş etdirdiyi qeyriardıcıllığınbaşlıca səbəbi (morfoloji təsnifat kriterilərinişübhə altına alan əksər tədqiqatlarda olduğu kimi) diltəkamülü ideyasının prinsipcə inkarıdır. Burada «abstraktevolyusionizm»in tənqidi ilə başlayan təhlillər Şleyxertəsnifatından özünəməxsus şəkildə bəhrələnən N.Y.Marrın«Yafəs nəzəriyyəsi»nin ifşası ilə davam etdirilir. 1 Bu dasonuncu məsələ ilə bağlı dəyərləndirmələrdə, təkcə dilin«vulqar solsiallaşdırılması»ndan haqlı imtina ilə deyil,təkamül ideyasının şübhə altına alınması ilə nəticələnir.Bu məqamda bir qədər haşiyəyə çıxıb «qarışıq tip»anlayışının meydana gəlməsinə rəvac verən və tipolojidefinisiya baxımından yetərincə çətinliklərə yol açan bəzidillərin struktur özəlliklərinin təhlilinə diqqət ayırmaqistərdik.3.2.3. «Qarışıq tip» problemi kontekstində aparılandəyərləndirmələr fonunda, sapma faktları probleminin bəzihallarda təsnifatlandırılan obyektin – dünya dillərinin«verişmiş reallığı»nın tərkib hissəsi olaraq ortayaçıxmayıb, bir növ, süni zəmində yaradıldığını da etirafetmək lazımdır. Söhbət tipoloji delimitasiya problemi iləüzvi bağlılıq nümayiş etdirən anomaliya hallarından gedir.Dil tiplərinin əsaslı şəkildə fərqləndirən xarakteriközəlliklərlə bağlı yorum müxtəlifliyi müşahidə edilmədiyihalda, müvafiq istiqamətli araşdırmalarda tiplərarasıhəmhüdud «zona»da yer alan faktların tipoloji səciyyələndirilməsiişində ortaq məxrəcin hasil edildiyini söyləməkqeyri-mümkündür. Məhz, bu səbəbdən, konkretdillərin tipoloji xarakteristikasını verən və ya müxtəlifsistemlidillərin müqayisəsindən çıxış edən tədqiqatlarda,1 Йеня орада, с. 123-124.

141Azərbaycan Milli Kitabxanasısözügedən həmhüdud «zona»da cərəyan edən proseslərinbir çox halda araşdırmadan kənarda qaldığının şahidioluruq. Daha dəqiq desək, tədqiqatımız boyu müraciətetdiyimiz bir sıra araşdırmalardan da müəyyənləşdirdiyimizkimi, həmin «zona»da yer alan faktlar ya müvafiq tipolojixarakteristikasını almadan, bəsit fonetik dəyişikliklərqismində dəyərləndirir, ya da hazırkı vəziyyətində aparıcıtipoloji təmayülə tam müxalif mövqe sərgiləməməsinərəğmən tipoloji anomaliya qismində səciyyələndirilir.Məhz, sonuncu qisim təhlillər sayəsində (artıq söylədiyimizkimi), süni zəmin əsasında formalaşan tipolojisapma halları meydana gəlir.Belə ki, bəzi hallardaaraşdırmaçılar hər hansı bir mürəkkəb söz və ya söz -formanın meydana gəlməsində aqlütinativ mexanizminiştirak faktından çıxış edərək və sonrakı proseslərin tamfuziyon mahiyyət kəsb etməsini gözardı edərək, həminelementləri birmənalı şəkildə aqlütinasiya ünsürü kimisəciyyələndirirlər ki, bu da «verilmiş reallığ»ın təhlilindəndaha çox, diaxronik tipologiya mövqeyindən dəyərləndirmənitəcəssüm etdirmiş olur. İstənilən halda, məhz,tiplərarası həmhüdud «zona»nın, bu mövqedə qərar tutanfaktların tipoloji «inventarizasiyası»nın aparılmasıbaxımından çox əlverişsiz olmasından dolayı, buradacərəyan edən proseslərin xüsusi və təfsilatlı təhlillərləehtiyac duyduğunu söyləmək olar. Və əgər (ekstralinqvistikamillərin güclü təsiri olmadığı şəraitdə) «morfoloji tipindəyişməsi; lakin olduqca gec; hətta, qrammatik quruluşdandaha asta templərlə dəyişməsi» 1 fikrinin bu və ya digərşəkildə əksər tipoloqlar tərəfindən dəstəklənməsi faktınınəzərə alsaq, həmin etiraf olunan uzunmüddətli keçidmərhələlərində cərəyan edən proseslərin düzgün və1 Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952, стр.19.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 142hərtərəfli dəyərləndirilməsi baxımından, tiplərarasıhəmhüdud «zona»da qərar tutan anomaliya hallarınınadekvat təhlil həllini tapmasının vacibliyi bir dahayəqinləşər.Dilin daim (hətta, güclə seziləcək tempdə olsa belə)inkişafda olması, bir çox halda onun ümumi quruluşundakıaparıcı tipoloji təmayül elementlərinin mütləqdominantlığını mümkünsüz edir. Lakin resessiv səciyyədaşıyan elementlərin özlərinin də (artıq söylənildiyi kimi)yekcins xarakter kəsb etməməsi dillərin aqlütinativ –flektiv və ya kök–aqlütinativ olmasından danışmağa imkanvermir: tədrici inkişaf belə kəskin keçidlərin qarşısını alır.Məsələn: aqlütinativ türk dillərindəki tipoloji sapmaelementləri həm kök dil quruluşunun relikt formalarının,həm də insirafi təbiətli ünsürləri əhatə etdiyindən, budillərdəki tipoloji təmayüllərin ümumi qarşılaşdırmasızamanı aparıcı tendensiyanın dilin struktur quruluşununformalaşdırılmasındakı iştirak payı digər təmayülelementlərinin ayrı-ayrılıqda çəkisindən dəfələrlə artıqolduğu müəyyənləşir. Lakin dilçilik ədəbiyyatlarındastruktur quruluşu bir deyil, iki tipoloji təmayülün öncüllüyüşəraitində formalaşmış dillər haqqında məlumatlarınmövcudluğu, daha öncə səsləndirilən mülahizələrinkontekstində həmin halların izahının verilməsini tələb edir.3.3. «Bantu dili» fenomeni və ya profleksivlikhaqqında(ekstralinqvistik faktorların təsiri ilə dil sistemindəbaş verən modifikasiyaların «tipoloji sapma» və ya«hibridləşmə» limitinə dair)3.3.1.Tədqiqatımızın obyektindən dolayı, bizi iltisaqi vəinsirafi təmayüllərin birgəmövcudluq şəraiti maraqlan-

143Azərbaycan Milli Kitabxanasıdırdığından, struktur quruluşunun formalaşmasında, məhz,bu iki tipoloji tendensiyadan hansı birinin aparıcı mahiyyətkəsb etməsi ilə bağlı polemikaların səngimək bilmədiyibantu dillərinə diqqət yetirmək istərdik.Bizim bu dilintipoloji determinantası ilə bağlı məsələyə münasibətbildirmək istəyimizin başlıca təkanverici amili, şərti olaraq,bu dilin adı ilə bağladığımız fenomenin mahiyyətinə nəzərsalmaq arzusundan qaynaqlanır.Tədqiqatın daha öncəki bölümündə linqvistik tipologiyanəzəriyyələrinin bəzilərində «təmiz» dil tipinin mövcudolmamasının etirafı fonunda vəziyyətdən, bir növ, «çıxışyolu» kimi tam əks yanaşmanın - «qarışıq tip» anlayışınınortaya atılması haqqında ətraflı dəyərləndirmələraparılmışdır. Biz, həmin mülahizə və dəyərləndirmələrinməntiqi davamı olaraq, problemin nəzəri təhlil həllininarayışında qeyd olunan formatdan (nəzəri dəyərləndirməformatından) kənara çıxmadan, məsələnin daha konkretboyutlarda araşdırmasını aparmaq istərdik.İlk olaraq, yanlış anlaşılmaların meydana gəlməsiniönləmək üçün onu qeyd etməliyik ki, əslində, bantu dillərilinqvistik ədəbiyyatlarda ikili tipoloji «kimlik vəsiqəsi»almış yeganə dil deyil. Belə ki, müvafiq ədəbiyyatların ənsəthi statistik dəyərləndirməsi nəticəsində tipolojixarakteristikası ilə bağlı oxşar dublet səciyyələndirmətəklif edilən bir çox dilin mövcud olduğunu təsbit etməkmümkündür. Bu kontekstdə əksər nəzəri ədəbiyyatlardatipoloji təmayüllərin özəlliklərinin təhlili çərçivəsində(demək olar ki, bir qayda olaraq) iltisaqilik örnəyi (dahadəqiq desək, tipik aqlütinativ dil nümunəsi) qismindənəzərdən keçirilən fin – uqor dilləri sırasında yer alan estondilini, xüsusilə, qeyd etmək istərdik. Belə ki, aid olduğu dilailəsinin aqlütinativ quruluşa malik olması heç bir skepsisərəvac vermədiyi halda, bu dilin öz müasir struktur

Azərbaycan Milli Kitabxanası 144quruluşunda sırf iltisaqi quluşlu olmaqdan çıxaraq,aqlütinativ – flektiv mahiyyət kəsb etməsi əksər fin –uqorşünaslar və tipoloqlar tərəfindən yekdilliklə qeydedilir. 1 Doğrudur, aqlütinativ quruluşlu fin-uqor dillərindəflektiv təbiətli mexanizmin müəyyən paradiqmatikmünasibətlərin icrası zamanı sıx-sıx işə düşdüyü bir çoxtədqiqatlar sırasında təsdiqlənmişdir.Xatırladaq ki, V.İ.Lıtkin fin-uqor ulu dilinin tamamiləaqlütinativ olduğu halda, ondan törəyən müasir dillərdə«flektiv xarakterli xüsusiyyətlərin» boy göstərdiyinibildirmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 2 Onun fikirlərinəşərik çıxan digər fin-uqorşünas alim K.Y.Maytinskaya dahəmin ailəyə daxil olan dillərin, istisnasız olaraq,hamısında insirafi elementlərin müşahidə olunduğunuqeyd etmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 3 Problemi dahakəskin şəkildə qoyan G.İ.Kert isə, ümumiyyətlə, saamdilinin strukturunun əsasında təkcə aqlütinasiyanın deyil,«iki müxtəlif tipin dayandığını» (söhbət aqlütinativlik vəflektivlikdən gedir. – A.H.) və istər saam dilinin, istərsə dəfin və eston dillərinin artıq «təmiz iltisaqilik»dənyetərincə uzaq olduğunu önə sürmüşdür (kursiv bizimdir –A.H.). 41 (бах: Пентус М.Р. Эстонский язык. http://lpcs.math.msu.su. ;Эстонскийязык www.philol.msu.ru; Эстонский язык http://www.finnougoria.ru; Эстонскийязык http://www.lca.ru2 Лыткин В.И. Общие сведения о финно-угорских языках. Сравнительнаяфонетика финно-угорских языков / Основы финнско-угорскогоязыкознания. Вопросы происхождения и развития финно-угорскихязыков. М., 1974, стр.22.3 Майтинская К.Е. Сравнительная морфология финно-угорских языков /Основы финнско-угорского языкознания. М., 1974, стр.217.4 Керт Г.М. Именная и глагольная основы в кильдинском диалектесаамского языка / Вопросы финнско-угорского языкознания, М.-Л.,1962, с.143-153.

145Azərbaycan Milli KitabxanasıGöründüyü kimi, eston dilinin timsalında və onun digərfin – uqor dilləri ilə müqayisəsi əsasında müşahidəetdiyimiz vəziyyət, yəni flektivləşmə tendensiyasının yalnızayrıca götürülmüş bir dildə deyil, bütöv bir dil ailəsindəyer alması faktının təsbiti tipoloji modifikasiya prosesininheç vəchlə spontan ola bilməyəcəyini və dil sisteminin altqatlarınla «kodlaşdırılmış» inkişaf modelinə müvafiqşəkildə gerçəkləşdiyini ortaya qoyur.Başqa sözlə, dilproqramlaşdırılmış sxem üzrə dəyişikliklərə məruz qalır.Və bu prosesin reallaşmasında bir sıra intralinqvistik vəekstralinqvistik amillər rol oynadığından sözügedənqəbildən metamorfozların gerçəkləşmə səviyyəsi müxtəlifdillərdə fərqli realizasiya göstəricilərini ortaya qoyur.Biz, tipoloji metamorfozların gerçəkləşməsini sürətləndirənvə ya onların reallaşmasını önləyən obyektiv vəsubyektiv səbəblərin təhlilinə tədqiqatımızın digər bölümlərindəgeniş şəkildə yer verəcəyimizdən bu məqamda əsasdiqqətimizi «qarışıq tip» və ya «bantu dili fenomeni»nimeydana çıxaran faktorların dəyərləndirilməsinəyönləndirmək istərdik.Problemin təhlilinə girişdə bildirdiyimiz kimi, biz,sözügedən məsələni, şərti olaraq, məhz, «bantu fenomeni»kontekstində dəyərləndirəcəyik. Belə ki, yuxarıdahaqqında bəhs etdiyimiz eston dilindən fərqli olaraq,aparılan çoxsaylı tipoloji dəyərləndirmələrə rəğmən, budillin (tipoloji) xarakteristikası ilə bağlı yekdil bir fikrinhasil edildiyini söyləmək qeyri – mümkündür. Məhz, buməqam onları (bantu dillərini) xüsusi növ politipologizmörnəyi olaraq maraqlı tədqiqat obyektinə çevirir.Bantu dilləri üzrə görkəmli mütəxəssislərdən sayılanG.P.Melnikov və N.V.Oxotinanın qeyd etdikləri kimi, əksərtədqiqatçılar bu dillərin fleksiya elementlərinə malikiltisaqi dil olması mövqeyindən çıxış etdiyi halda (kursiv

Azərbaycan Milli Kitabxanası 146bizimdir – A.H.), 1 bir qisim araşdırmaçı tam əks yanaşmasərgiləyərək, bu dillərin (aqlütinativ ünsürlərlə zəngin)flektiv dil olduğunu iddia edirlər.Əslində, bantu dillərinin tipoloji xarakteristikasınıvermiş tədqiqatlarda onların aqlütinativ quruluşlu olmasınınetirafı üstünlük təşkil etsə də, hətta, bu dillərinaparıcı tipoloji təmayülünün iltisaqilik olduğu qeyd olunantədqiqatlarda sözügedən dillərin flektivlik əmsalınınyetərincə yüksək olmasının vurğulanması gözardı ediləbilməz. Məsələn: «flektiv dillərə xas olan bir qisimxüsusiyyətlərin yer aldığı sintetik-aqlütinativ dillər»; 2«postpozisiyon mövqedəki morfemlərin birikməsi sayəsindəmeydana çıxan fuziyon mahiyyətli proseslərin»müşahidə edildiyi və «şəkilçi çoxmənalılığında təzaşürtapan flektivlik elementlərinin yer aldığı aqlütinativdillər» (kursiv bizimdir – A.H.) 3 və s.Maraqlıdır ki,məhdud bir qisim tədqiqatlarda isə taməks yanaşma sərgilənərək bantu dillərinin problemli tipolojisəciyyələndirməsi, bir növ, gözardı edilir və onlar tipikiltisaqi dil örnəyi kimi təqdim olunurlar. 4 Onu da qeyd edəkki,məhz, bu cəhət, yəni morfem tikişindəki «qaynaq»sayəsində yeni yaranan birikmə komponentlərinin özmüstəqilliyini itirməsi faktı fərqli tipoloji1 Мельников Г.П., Охотина Н.В. Выявление детерминанты и классификацияморфем банту (на материале суахили) // Проблемы африканскогоязыкознания. Типология, компаративистика, описание языков. М., 1972,стр. 11.2 Реформатский А.А. Теория языка.Типологическая (морфологическаяклассификация языков). http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtmlКодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1979, стр. 327.3 Охотина Н.В. Банту языки / Лингвистический энциклопедическийсловарь. М., 1990, стр. 69-704 мяс: Долгопольский А. Б., Журинская М. А.Типологическая классификацияязыков. http://www.cultinfo.ru

147Azərbaycan Milli Kitabxanasıxarakteristikaların meydana gəlməsinə rəvac vermişdir.Belə ki,bantu dillərinin tipoloji tanımlanmasından məlumolduğu kimi,burada morfemlərin sıx xəlitələşmə sayəsindəçoxtərkibli fuziyon birikmə əmələ gətirdiyini ortayaqoyur.Məhz,həmin çoxkomponentli birikmələrinmövcudluğu vaxtilə İ.İ.Meşşaninovun bu dilləriinkorporasiya ilə zəngin dillər siyahısına salmağa vadaretmişdir. 1Bantu dilləri üzrə görkəmli mütəxəssislərdən biri –Alisa Verner «bu dillərin, adətən, aqlütinativ adlandırılmasınabaxmayaraq, burada yer alan və kökdən ayrıistifadəsi qeyri-mümkün olan formativ elementlərin əslfleksiya olduğunu» önə sürmüş, növbəti tədqiqatında dahaqəti mövqe sərgiləyərək həmin elementlərin ingilisdilindəki daxili fleksiya halları ilə müqayisəsi əsasında,birincilərin (bantu dillərinin) «qismən flektiv» və ya«flektivləşməkdə olan» quruluşa malik olduğunu bildirmiş;daha sonrakı araşdırmasında isə, bir qədər də irəli gedərəkaqlütinativ tip göstəricilərinin mövcudluğuna rəğmən,insirafi təbiətli olduğunu iddia etmişdir (kursiv bizimdir –A.H.). 2Həmkarını məsələ ilə bağlı birmənalı mövqeyininolmamasında tənqid edən digər görkəmli afrikanist dilçiK.M.Dok özünün «İltisaqiləşməyə meylli flektiv quruluşlubantu dilləri» araşdırmasında sözügedən dillərininsirafiliyinin aparıcı tipoloji təmayül olmasının şübhədoğurmadığını bildirmiş və əleyhidarlarından olan (bantudillərinin aqlütinativ quruluşa malik olduğunu önə sürən)1 бу щагда бах: Мельников Г.П. Системная типология языков.Синтезморфологической классификации языков со стадиальной.http://www.philol.msu.ru/~lex/melnikov2 Док К.М. Языки банту, флективные с тенденцией к агглютинации //Африканское языкознание. М., 1963, стр. 189.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 148Q.Consonun mülahizələrini şərh edərkən problemlə beləikili münasibətin mövcudluğunun «flektivlik» termini iləbağlı fikir ortaqlığının əldə edilməsindən qaynaqlandığını(kursiv bizimdir – A.H.)iddia etmişdir. 1Doğrudan da, bantu dillərinin tipoloji xarakteristikasıilə bağlı müzakirələrlə tanışlıq, hətta, bu dillər üzrəmütəxəssis olmayan şəxslərdə də məsələnin kökününtiplərarası delimitasiya problemi ilə üzvi əlaqədə olmasıtəəssüratını oyadır. Belə ki, sözügedən dillərin səciyyələndirməsiniaparan araşdırıcıların burada inkorporasiyanın«praktiki olaraq, heç vaxt yer almaması» ilə bağlımülahizələrinə rəğmən, istər G.P.Melnikovun bantu və birsıra Qafqaz dilləri arasından apardığı paralellər (dilçi,hətta, həmin paralellərə istinadən, bu dillərinV.Humboldtun araşdırmaları dövründə «tipoloji analizobyekti» olması təqdirində görkəmli tipoloqun (V.Humboldtun)«inkorporlaşan dillərinin quruluşunun mahiyyətiniaçması»na aşkar maneə törədə biləcəyini də ehtimaletmişdir), 2 istər V.M.Misyukun, A.A.Sukovun və digərtədqiqatçıların dəyərləndirmələri suaxili və ona qohumdillərdə polisintetizmin çəkisinin heç də iddia edildiyi kimiçox aşağı səviyyədə olmadığını düşünməyə əsas verir. 3Daha dəqiq desək, həmin araşdırmaların bir qismi,ümumiyyətlə, inkorporlaşan quruluşlu dillərlə (məs:Meksika atsteklərinin dili) bantu dillər arasındaprinsipial fərq görmür. Belə olan təqdirdə, sözügedən1 Йеня орада, с.189.2 Мельников Г.П. Системная типология языков.Синтез морфологическойклассификации языков со стадиальной. http://www.philol.msu.ru/~lex/melnikov3 Мельников Г.П., Охотина Н.В. Выявление детерминанты и классификацияморфем банту (на материале суахили) // Проблемы африканскогоязыкознания. Типология, компаративистика, описание языков. -М., 1972, стр. 12-13.

149Azərbaycan Milli Kitabxanasıdillərin yalnız iltisaqi və insirafi tiplər arasında «bölünməzliyi»ayrıca problem olmaqdan çıxaraq, tipolojidelimitasiya məsələsinin tərkib hissəsinə çevrilir.Digər tərəfdən, bantu dillərinin tipoloji xarakteristikasıilə bağlı fikirlərin belə geniş rakurslu olması problemintipologiya nəzəriyyəsində mövcud olan və hələ də özbirmənalı həllini tapmamış məsələlərdən qaynaqlanmasınaəminlik yaradır. Bantu dillərinin quruluş özəlliklərinintəhlilinə nüfuz etmədən onun strukturununsəciyyələndirməsi kontekstində ortaya çıxan (və artıq qeydolunan) nəzəri məsələlərin, hətta, səthi analizi də bunaşübhə yeri qoymur. Belə ki, bantu dillərinin flektivliyi iləbağlı iddia müəlliflərindən biri olan K.M.Dok Altay dilləriilə latın dilinin hallanma sistemi arasında böyük fərqolmadığını önə sürən T.Takerin mülahizələrini inkişafetdirərək aqlütinasiyanın, sadəcə, birləşmə növü olduğunubildirmiş və «Altay qrupunun insirafi dil ailəsi olmasınınetriaf edilməli olduğunu» (?! – A.H.) iddia etməklə 1(özünün də daha öncə qeyd etdiyi kimi) məsələnin,həqiqətən də, «flektivlik» istilahının fərqliinterpretasiyasından qaynaqlandığını əyani şəkildə ortayaqoymuşdur.(Xatırladaq ki, T.Taker «hind-Avropa dillərindəki (dahadəqiq desək, sözyaradıcılığındakı) yekcinsliyinçatışmamazlığının və nəhayətsiz qeyri-aydınlığın Altayqrupu dillərinin sözyaradıcılığındakı aydınlıq və requlyarlıqlatəzad təşkil etdiyini» və bu dillər arasındakı prinsipialfərqin də yalnız, məhz, həmin təzaddan qaynaqlandığınıönə sürmüşdür).K.M.Dokun mülahizələrinə münasibət bildirərkən, ilkolaraq, onu qeyd etməliyik ki, dilçi Altay dillərinin1 Док К.М. Языки банту, флективные с тенденцией к агглютинации //Африканское языкознание. М., 1963, стр. 201.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 150flektivliyi ilə bağlı iddialarının təsdiqi üçün apardığı müqayisələrzamanı latın dilinin formadüzəltməsinə etdiyiistinadların, belə demək mümkünsə, real əsasdan məhrumolmasının fərqinə varmamışdır. Söhbət, türk dilindəki halparadiqması ilə (adem, ademin, ademe, ademi) flektivdillərin klassik nümunəsi sayılan latın dilindəki analoqunun(viz, vizi, vizo, vizum) müqayisəsindən 1 gedir. *Sonuncudakı həmin söz-formaların tipik insirafiliyitəcəssüm etdirməməsi faktının gözardı edilməsindən doğanqeyri-səhihlik öz ardınca növbəti mərhələdə həminstandartın tətbiqindən dolayı ortaya çıxan yeni yanlışlığınmeydana gəlməsini qaçınılmaz etmişdir. Halbuki, mövcudparalellik tam əks məcrada – iltisaqiliyin səciyyəviözəllikləri prizmasından dəyərləndirilməli və latın dilininsözdəyişimində aqlütinativ təbiətli tipoloji sapmaelementlərinin yer alması faktı etiraf edilməli idi.Başqa sözlə, dilçi tipoloji nəzəriyyənin müəyyənləşdirdiyikriterilərdən çıxış etməyib, «verilmiş reallıq»dakıelementləri kriteri səviyyəsinə qaldırmışdır. Hipotetikolaraq, K.M.Dokun (latın dilindəki) qeyd olunan dilfaktlarının tipoloji sapma ünsürlərini təcəssüm etdirməsi iləbağlı fikri qəbul etdiyini zənn etsək, o zaman tədqiqatçınınbantu dilinin birmənalı flektivliyi ilə əlaqədar iddialarının1 Док К.М. Языки банту, флективные с тенденцией к агглютинации //Африканское языкознание. М., 1963, стр. 201, 203.* Щашийяйя чыхараг, ону да гейд едяк ки, латын дилинин тясриф системиндя(мяс: ланда «тярифля»; ландас «сян тярифляйирсян») илтисаги цнсцрляринмювжудлуьунун бир чох тядгигатчылар тяряфиндян етирафы диэяр флективдиллярдяки аглцтинатив елементлярин тясбити ишиня билаваситя йардымчы олмушдур.Мясялян, латын тясрифинин аглцтинатив елементлярля йетяринжя зянэинолмасыны гейд едян В.П. Старынин сами тясриф системинин тящлили заманыону флективлик еталону кими дейил,типолоъи модификасийа нцмуняси оларагнязярдян кечирир вя мцвафиг паралелликляр апарыр. (бах: Старинин В.П.Структура семитского слова. Прерывистые морфемы. М., 1963, стр.15).

151Azərbaycan Milli Kitabxanasıarqumentasiya bazasının ciddi şəkildə zəifləməsinin şahidiolacağıq.Deməli, bantu dillərinin tipoloji xarakteristikasınınaparılması üçün flektiv dillərdəki mövcud dil faktlarındandeyil, insirafi dil etalonu kriterilərindən çıxış edilsə,sözügedən dillərin «inkişaf etmiş flektiv» quruluşa malikolması fikrinin yanlışlığı aşkarlanmış olar ki, bu da digərqrup araşdırıcıların suaxili və ona qohum dillərin insirafiünsürlərdən xali olmayan aqlütinasiya daşıyıcılığı ilə bağlımülahizələrinin doğruluğunu ortaya qoymuş olur.Lakin sözügedən dillərin tipoloji səciyyələndirməsiişində subyektiv amildən – təsnifat kriterilərinin fərqli yorumlarındantörəyən fikir müxtəlifliyindən bəhs edildiyitəqdirdə, digər məsələni – bantu dillərinin determinantasıilə bağlı təzadlı mülahizələrə təkan verən (obyektiv) dilreallığı ilə əlaqədar bir məqamı diqqətdən kənarda qoymaqistəməzdik. Məhz, həmin məqam dil strukturundakı sapmaelementlərinin əksəriyyət təşkil etməyən, lakin bununlabelə, öz araşdırmasını tələb edən hissəsi ilə bağlı təhlillərəkeçməyə imkan yaradacaqdır. Söhbət ekstralinqvistikamillərin təsiri ilə dil strukturunda cərəyan edən vəverilmiş tipoloji xarakteristikanın bu və ya digər səviyyədədəyişməsinə yol aça bilən proseslərdən gedir. 1Bantu dilləri ilə bağlı əksər tədqiqatlarda onların birqisminin (E.Benvenistə görə, şimal-şərq zonasını əhatəedən dillərin; 2 N.B.Meçkovskayanın qeydlərinə əsasən isə,Tanzaniya, Keniya, Uqanda, Zair, Mozambik və s.ölkələrdə geniş yayılmış suaxili dilinin 3 ) IX-XI əsrlərdə1 Щямин факторларын тящлилиня бир гядяр сонра гайыдажаьыг.2 Бенвенист Э. Классификация языков / Введение в языкознание.Хрестоматия. Минск,1988, стр. 304.3Мечковская Н.Б.Общее языкознание. Структурная и социальнаятипология языков. М., 2003, стр. 164.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 152ərəb dilinin güclü təsirinə məruz qalması və bu təsirinbirincilərin (bantu dillərinin) morfologiyasında ciddi dəyişikliklərəyol açması (kursiv bizimdir – A.H.) faktı qeydedilir. Əgər həmin məlumatlar fonunda bantu dillərininiltisaqiliyi ilə «aqlütinasiyanın sami variantı» arasındaciddi bənzərliklərlə bağlı D.A.Olderoqqe, N.V.Oxotina,G.P.Melnikov və başqalarının 1 mülahizələrini dəyərləndirmişolsaq, burada qrammatik interferensiyahadisəsinin tipoloji səciyyələndirməyə birbaşa nüfuzetməsini təsbitləmiş olarıq.Bantu dillərinin qarşılıqlı təsirinin birmənalı şəkildəmüəyyənləşdirilməsi məsələsi tədqiqatımızın obyektindənkənarda qalsa da, söylənilənlər bu dillərdəki tipoloji sapmaelementlərinin meydana gəlməsində ekstralinqvistikfaktorların rolundan danışmağa imkan verir. Həminamillərin, konkret olaraq, «bantu dili» fenomenininmeydana gəlməsində hansı səviyyədə rol oynadığını müəyyənləşdirməyəkeçmədən öncə, bir qədər haşiyəyə çıxıbdilin inkişafına yol açan ekstralinqvistik faktorların mahiyyətiilə bağlı, daha dəqiq desək sözügedən faktorlarıntipoloji modifikasiyaların gerçəkləşməsindəki mümküniştirak payının dəyərləndirməsinə diqqət ayırmaq istərdik.3.3.2. Dil sisteminin qeyri-diskret mahiyyətli inkişafdaolması,demək olar ki, əksər tədqiqatçılar tərəfindənbirmənalı şəkilədə etiraf edilmişdir. Başqa sözlə desək,dilçilik elminin bu inkişafın hansı təkanverici amillərintəsiri ilə baş verməsi, hansı istiqamətdə gerçəkləşməsi vəhansı şəraitdə reallaşması ilə bağlı konkret və birmənalıtəkamül «formulu»nu təklif etməməsinə baxmayaraq, dil1 Мельников Г.П., Охотина Н.В. Выявление детерминанты и классификацияморфем банту (на материале суахили) // Проблемы африканскогоязыкознания. Типология, компаративистика, описание языков. М., 1972,стр. 11.

153Azərbaycan Milli Kitabxanasısisteminin dəyişkənliyə meylliyi inkaredilməz fakt olaraqnəzərdən keçirilir.Dil sistemi öz çoxkomponentli iyerarxik quruluşu ilə vəbu quruluşun modelini şəkilləndirən xüsusi daxili nizamıilə həmin inkişaf prosesinin tənzimlənməsini gerçəkləşdirməyəmüvəffəq olur. Məhz, həmin nizam dillərindaxili quruluşunun özəlliklərinin doğurduğu zərurətinməqbul bildiyindən daha artıq dəyişməsini və ya xariciamillərin təsiri ilə komunikabellilikdən (ünsiyyət üçünuyarlıqdan) çıxa biləcək səviyyədə «yeniləşməsi»nimümkünsüz edir. Dil sisteminin xəyali inkişaf trayektoriyasınıncanlandırılmasının mümkünlüyü şəraitində«dalğavari» çertyojla qarşılaşa biləcəyimizi qeyd edənB.A.Serebrennikov «dillərin xətti (eyni səviyyədə, bərabərşəkildə – A.H.) olaraq inkişaf etmədiyini», «onlarıntərkibindəki bəzi elementlərin dəyişməsi şəraitində, digərelementlərin uzun müddət, bəzən, hətta, bütöv yüzilliklərboyu olduğu kimi qaldığını» qeyd etmişdir. 1Məlum olduğu kimi, həmin təkamülü şərtləndirənamillər yekcins təbiətli olmayıb dildaxili və dilxariciolmaq üzrə iki yerə bölünür. Birinci qrup amillər dilindaxili nizamında «kodlaşdırılmış» təkamül «zəncir»inəmüvafiq inkişafı ehtiva etdiyi halda, ikinci qrup faktorlarsırasına dil – cəmiyyət, dil – fərd əlaqələrindən doğan təsirmexanizmləri, habelə bilinqvistik və polilinqvistik mühit vəbu mühit daxilindəki dillərarası münasibətlərin intensivliksəviyyəsindən asılı olaraq meydana çıxan müxtəlifcinsliekstralinqvistik amillər aid edilir.Müxtəlif səviyyəli diləlaqələri dil sistemində onların (bu əlaqələrin) intesivliksəviyyəsi ilə birbaşa mütənasiblik təşkil edən fəsadlara yolaçır ki, bu da bəzi özəl hallarda tipoloji modifikasiyaların1 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar/115.Serebrennikov

Azərbaycan Milli Kitabxanası 154meydana gəlməsi ilə nəticələnir.Aşağı səviyyəli dil əlaqələri yalnız leksik inventarınzənginləşməsi və ən yaxşı halda bəzi «psixoloji morfemüzvlənməsi»nə asanlıqla məruz qalan şəkilçi morfemlərinmənimsənilməsi ilə yekunlaşdığı halda, daha yüksəkintensivliyə malik kontakt şəraitində dillərin tipolojiindeksasıyasına birbaşa və ya dolayı müdaxilə hallarımeydana çıxa bilər. Məsələn, yüksək səviyyəli dil əlaqələrinəticəsində dil ittifaqları yarana bilər. «Areal - linqvistikbirlik növü olan dil ittifaqları kontaktda olan və …qarşılıqlı təsir nəticəsində ortaqlaşmaya məruz qalanümumi struktur – tipoloji göstəricilərə malik olan dilləriehtiva edir» (kursiv bizimdir – A.H.). 1Əgər tipik «dil ittifaqı» modelini təcəssüm etdirən«Balkan dil birliyi»nə daxil olan dillərin struktur quruluşundabaş vermiş modifikasiya proseslərinin mahiyyətinə(ötəri də olsa belə) nəzər salsaq,bu zaman «bantu dilifenomeni»nin meydana gəlməsində (mümkün) bantu – samidil ittifaqının təsir edə biləcəyi ilə bağlı ehtimallarınəsassız olmadığı ortaya çıxar. Belə ki, bu ittifaqda yer alan«bolqar, makedon, (qismən də) serbo – xorvat, rumın, albanvə yeni yunan dillərinin… fonetika, morfologiya vəsintaksisində… bir sıra ortaq xüsusiyyətlər inkişaf tapmış, 2konkret olaraq, «rumın, bolqar, alban dillərində (ortayaçıxması bu dillərin hind – Avropa ortaqlığı ilə izah ediləbilməyəcəyi) postpozitiv müəyyənlik artikli meydanagəlmişdir. 31 Нерознак В.П.Языковые союзы http://www.oval.ru/enc/87641.htm.2Нерознак В.П.Языковые союзы http://www.oval.ru/enc/87641.htm.Трубецкой Н.С.Вавилонская башня и смешение языков(НаследиеЧингисхана)http://www.hrono.info/statii/tower.html3Вайнрайх У.Одноязычие и многоязычие / (Новое в лингвистике. - Вып.6. Языковые контакты. http://www.philology.ru/linguistics1

155Azərbaycan Milli KitabxanasıBantu dilinin flektivlik əmsalının artışında ekstralinqvistikfaktorların roluna diqqət çəkmiş dilçilərin mülahizələrini,dolayısı ilə, təsdiqləyə biləcək dəlil qismində budillərin digər yaruslarına yol tapmış interferensiyaelementlərinin yetərincə yüksək çəkiyə malik olması faktınıqeyd etmək olar. Belə ki,Afrika ərazisində ən genişyayılmış bantu dillərindən biri olan suaxiliyə dair bəzileksiko-statistik dəyərləndirmələr, burada, ərəbalınmalarının ümumi leksikaya nisbətinin 40% - ə çatdığını,hətta, say sistemində bu qisim alınmaların üstünlüktəşkil etdiyini (5-dən yuxarı bütün sıra sayları ərəbdilindən alınmalardır) ortaya qoyur (kursiv bizimdir –A.H.). 1Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, amxar dilininsözdüzəltməsində bu dilin daxil olduğu sami dilləri ailəsiüçün xarakterik olan daxili fleksiya üsulunun ikincidərəcəli rol oynaması və gözlənilənin tam əksinə, iltisaqisuffiksasiyanın üstünlük təşkil etməsinə və eləcə də bəziqrammatik kateqoriyaların ifadəsində iltisaqi vasitələrinöncüllük qazanması məsələlərinə toxunan N.V.Yuşmanov(tipoloji modifikasiya təcəssümü olan – A.H.) bu hallarınamxar dilinin kuşit dilləri ilə təmasının fəsadlarındanbaşqa bir şey olmadığını (kursiv bizimdir – A.H.)bildirmişdir. 2Əgər sami dillərinin yetərincə spesifik olan və spesifikolduğu qədər də (bəlkə də, ilk olaraq, elə bu səbəbdən)kənar müdaxilələrə qarşı bir qədər qapalı hesab edilənstruktura malik olması faktını xatırlasaq, tipoloji modifikasiyalarıngerçəkləşməsində ekstralinqvistik faktorlarınrolunun təhlili kontekstində belə, bir növ, «daxiləpərçimlənmiş» (vstroennaə və ya inbuilt ) fleksiya siste-1 Суахили. http://ru.wikipedia.org2 Юшманов Н.В. Амхарский язык. М., 1959, стр.9.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 156minə malik dilə iltisaqi elementlərin interferensiyasıməsələsinin dəyərləndiriləməsinin (problemin həlli baxımından),heç şübhəsiz ki, xüsusi maraq kəsb etdiyini etirafetməliyik.Tədqiqatın axarını qabaqlamadan bu məqamda, sadəcəolaraq,onu qeyd edək ki, fərqli tipoloji xarakteristikayamalik elementlərin dil sisteminə müdaxiləsi digər alınmalarüçün yetərli olan «prosedur qaydalar»la kifayətlənə bilənproses olmayıb, bilavasitə bir çox şərtiliklərdən asılılıqnümayiş etdirir. Belə ki, burada 1) ixrac edən dil iləresepiyent dilin quruluşları arasında fərq; 2) dillərinqarşılıqlı və ya birtərəfli müdaxiləsini mümkün edənsosiokontekstin xarakteri və mövcudiyyət müddətifaktorları başlıca rol oynayır.Təkcə onu demək kifayətdir ki, yuxarıda qeyd olunaninterferensiya hadisəsi eyni (!) tipoloji quruluşa malikqohum (!) dillər 1 arasında gerçəkləşmiş və uzunmüddətlibirgəmövcudluq şəraitindən dolayı dil sistemində davamlılıqəldə etmiş tipoloji sapma faktının «ixrac»ınıtəcəssüm etdirir. Başqa sözlə, uzun müddətli «kuşitləşmə»prosesi 2 nəticəsində amxar dilinə yol tapmış iltisaqiləşmətendensiyası, əslində, bu dilin (kuşit dilinin) özü üçün dətipoloji sapma hadisəsi statusuna malikdir.Çox böyük ehtimalla onu da söyləyə bilərik ki, sadəcəolaraq, amxar dilinin struktur quruluşunda «sintetikvasitələrlə yanaşı, analitik formaların da» yer alması 3 bu1 Мялум олдуьу кими, бу диллярин щяр икиси мцасир дилчилик тядгигатларында«Афра-асийа» адландырылан (Порхомовский В. Я. Афразийские языки /Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, стр.55), кющняады иля ися даща чох сами – щами дил аиляси кими танынан эенеалоъибирляшмяйя дахилдир.2 Старинин В. П.Амхарский язык http://bse.sci-lib.com.3 Павел Паршин Амхарский язык http://www.krugosvet.ru.

157Azərbaycan Milli Kitabxanasıdilin aqlütinativ elementləri mənimsəməsi işində sonuncurol oynamamışdır.Belə ki, (dil sistemində tam və ya qisməntəzahür tapan) analitik – flektivlik vəziyyəti nəinkiiltisaqiləşmə tendensiyası üçün yetərincə münbit zəminformalaşdırır,həmçinin aqlütinativ elementlərininterferensiyasına daha az müqaviməti ilə seçilir. 13.3.3. Problemin nəzəri müstəvidə təhlilinə qayıdaraq,onu qeyd edək ki, tədqiqatımız əsnasında dəyərləndirdiyimizbir sıra faktlar, doğrudan da, dil əlaqələrinin buvə ya digər səviyyəli tipoloji anomaliya hallarının meydanagəlməsində birbaşa və ya dolayısı ilə rol oynadığını ortayaqoyur.Lakin ekstralinqvistik faktorlarla əlaqələndirilə biləntipoloji sapma hadisələrinin azsaylılığı və bir çox haldamüxtəlifsistemli dillərin uzunmüddətli qonşuluğunun dilsistemində fəsadlara yol açmaması ilə bağlı çox saydamisallar bu məsələnin dilin daxili nizamı ilə bilavasitəbağlı olan müəyyən şərtləndirmədən də kənar olmadığınıdüşünməyə əsas verir.«Alınma faktlarının özlərinin deyil, onları mənimsəyənsistemin nöqteyi-nəzərindən alınma funksiyasınınəhəmiyyət kəsb etdiyini» önə sürən R.Yakobsonun «buradavacib olan – innovasiya ehtiyacının mövcudluğu vəinnovasiyasının sistem imkanlarına uyğun gəlməsi vəonun (sistemin) təkamül tələblərinə cavab verməsibaxımından, sistemin özü tərəfindən1Ирялидя екстралингвистик факторларын мцмкцн типолоъи фясадларынынтяснифатландырмасы контекстиндя мцражият едяжяйимиз аналитик-флективгурулушлу болгар дилиня аглцтинатив структурлу тцрк дилиндян чохсайдаморфолоъи интерференсийа фактларынын кечид етмяси дя (Златоустова Л. В.Внутриязыковая и межъязыковая интерференция. http://www.ksu.ru/f10/publications/2003), мящз, аналитизмин илтисаги морфем мцдахиляси цчцнмцнбит зямин олмасы иля ялагядардыр.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 158sanksiyalaşdırılmasıdır» - fikri; eləcə də B.Havranekindaha konkret yanaşma sərgiləyərək səsləndirdiyi: «bəzihallarda yaddilli təsirin ana dilinə nüfuz etməsi, digərhallarda isə bunun (təsirin) müşahidə edilməməsi, yalnız,daxili (intralinqvistik – A.H.) səbəblərlə izah oluna bilər»- mülahizəsi (kursiv bizimdir – A.H.) 1 tipolojixarakteristikaya nüfuz edə bilən (və ya daha dəqiq olsaq,nüfuz etmiş) ekstralinqvistik faktorların efemerlikdən uzaqolduğunu güman etməkdə yanılmadığımızı ortaya qoyur.Başqa sözlə, hər hansı bir dil tipoloji özəlliklərinə görəfərqlənən digərinə sonuncunun imkan verdiyi çərçivədətəsir göstərə bilər.Bu prosesi dilin sisteminin «özünü qoruma instikti»ninvə ya müəyyən «dəyişmə limiti»nin mövcudluğu iləəlaqələndirmək və ya daha fərqli terminlərlə ifadə tapmışşərh vermək olar. Lakin istilah müxtəlifliyi məsələninmahiyyətini dəyişməyəcək: kreollaşma hallarını istisnaetməklə, biz, tam əminliklə söyləyə bilərik ki, dilçilikelminə hər hansı bir dilin yadstrukturlu başqa dilin təsiri iləöz daxili inkişaf qanunauyğunluqları ilə şərtlənmiş təkamülsxemini əksinə dəyişərək yeni tipoloji xarakteristikaqazanması faktı məlum deyil. Başqa sözlə, tipolojixarakteristikanın yeniləşməsində qrammatik interferensiyafaktları müəyyən rol oynaya bilsələr də, təkamülün ümumiaxarı (R.Yakobsonun mülahizəsinin perefrazına yolverərək desək) dil sisteminin özü tərəfindənsanksiyalaşdırılır.Konkret olaraq, Cənubi Qafqaz dil mühitindəki bəzitipoloji dəyişikliklərin ekstralinqvistik faktorların katalizatorfunksiyasını icra etməsi ilə getdiyini söyləməkolar.Məsələn, osetin dilinin hal paradiqmasında baş vermiş1Вахек Й. Лингвистический словарь Пражской школы. М., 1964,стр.61,77.

159Azərbaycan Milli Kitabxanasıiltisaqiləşmə tendensiyasını bəzi alimlər aqlütinativquruluşlu dillərlə yaxın coğrafi təmasla əlaqələndirmişlər. 1Lakin həmin proseslərin sözügedən tipoloji dəyişikliklərüçün müəyyən zərurətin yetişdiyi sistemlərdə cərəyanetməsi burada qarşılıqlı şərtləndirmənin mövcud olduğunusöyləməyə əsas verir.Digər tərəfdən, istər bir qədər öncə haqqında bəhsedilən kuşit – amxar dil əlaqələrinin sonuncunun sistemindəyalnız müəyyən səviyyəni əhatə edən dəyişikliklərə yolaçması, heç şübhəsiz ki, «aqlütinasiyanın sami variantı»nınlimitinin digər qrammatik kateqoriyaları əhatə edəbilməməsindən (və ya zəif şəkildə təcəssüm tapmasından)qaynaqlanır.Ən azından, amxar dilindəki ismin müəyyənlik,hal kateqoriyalarında deyil, məhz, kəmiyyətkateqoriyasında iltisaqiləşmənin baş verməsini sami«linqvistik düşüncə modeli»ndə kökdaxili dəyişmələrləmüşayət olunan «sınıq» cəmlə yanaşı, suffiksal mahiyyətkəsb edən və bu səbəbdən də, aqlütinasiyaya daha yaxıntəbiət sərgiləyən düzgün (və ya xarici) cəminfərqləndirilməsi ilə əlaqələndirsək, yanılmarıq.Belə ki, əgər U.Vaynrayxın qeyd etdiyi və qrammatikinterferensiya hadisəsi zamanı resipiyent dilin qrammatiksisteminin digər dilin (morfoloji və ya sintaktik)müdaxiləsinə qarşı «seçkin müqaviməti» ilə bağlı problematikməqamı xatırlasaq (məs:hind – Avropa və samidillərinin flektiv fel sistemi yeni əsasların daxil olmasınamüqavimət göstərdiyi halda, bu dillərin ad qruplu sözlərindəanaloji vəziyyətin müşahidə edildiyini söyləməkmümkün deyil) 2 məsələnin mahiyyətinin izahının dil1 даща ятрафлы бах: Нахуцришвили Г.Л. Об агглютинативном характереосетинского именного склонения // Вопросы языкознания, 1969, №1,стр. 79-842 Вайнрайх У. Языковые контакты. Киев, 1979; стр. 69

Azərbaycan Milli Kitabxanası 160strukturunun spesifikasından qaynaqlanan faktorlardankənarda axtarmarmağın qeyri – məntiqi olması anlaşılar.Başqa sözlə, burada da dil sisteminin «icazə verdiyi» yerdəvə onun (dil sisteminin) məqbul bildiyi səviyyədəgerçəkləşmiş yaddilli müdaxilə ilə qarşılaşmış oluruq.Eyni zamanda onu da diqqətdən kənarda qoymaq olmazki, sami dilləri sistemi bir çox tədqiqatlarda vurğulandığıkimi, yetərincə yüksək iltisaqiləşmə indeksinə malikdir.Belə olan təqdirdə, amxar dilindəki sözügedən qrammatikkateqoriyanın aqlütinativ affiksasiya ilə ifadə tapmasındailtisaqiləşmə əmsalı yüksək olan sistemin bu tipə məxsusinterfrensiya elementlərinin mənimsənilməsi üçün kifayətqədər həssaslıq göstərməsinin rol oynadığını da etirafetməliyik.Əks halda, yəni sistem bu yadstrukturlu elementləriqəbul etməkdən imtina etdiyi təqdirdə, onları ərəb dilininsınıq cəm modelli leksemlərini mənimsəmiş Azərbaycan vədigər türk dillərində və eləcə də, iltisaqi cəm şəkilçili farsdilindəki «təkrar cəmlənmə» aqibəti gözləyə bilərdi. Bumənada, deyilənlərdən çıxış edərək, «hətta, fleksiyalar kimisıx şəkildə bağlı olan morfemlər də yaddilli materialınmüdaxiləsindən sığortalanmamışdır» - fikrini önə sürənH.Şuxardtın 1 həqiqətdən uzaq olmadığını söyləyə bilərik.Sadəcə olaraq, dəyərləndirmələrimizdə həmin interferensiyaprosesinin dil sisteminin özəllikləri ilə şərtləndirilməsifaktının sübuta yetirilməsi bir dəqiqləşdirmənilabüd edir: fleksiyaların iltisaqi elementlərin; iltisaqibirləşmələrin isə insirafi ünsürlərin müdaxilə üçün qapalıolmaması ekstralinqvistik faktorun fəaliyyəti üçün imkanməhdudluğunun mövcud olmaması anlamına gələ bilməz.Əks halda, söhbət, yadstrukturlu dilin qrammatik1 Вайнрайх У. Языковые контакты. Киев, 1979;стр. 69

161Azərbaycan Milli Kitabxanasıinterferensiyasından deyil, dil çarpazlaşması nəticəsindəmeydana çıxan kreollaşmadan gedə bilər.Sonuncularla bağlı mülahizələrimizi təsdiqləmək üçündilin qrammatik quruluşunun müdaxilələrə qarşı həssaslıqməsələsini tədqiq etmiş G.A.Menovşikovun araşdırmasındatəqdim olunan faktları nəzərdən keçirmək kifayətdir: dilçialeut dilinin dialektlərindən birinin fel paradiqmalarındamüşahidə edilən faktları rus dilindəki müvafiq sözformalarlaqarşılaşdıraraq: (məs: Berinq aleutlarının dilindəabakuk «işləyirəm», abakus «işləyirik» olduğu halda,Mednov aleutlarının dilində 1 abaö «işləyirəm»; abaim«işləyirik», abaişğ «işləyirsən» və s. müq. et: rus dilindərabotaö, rabotaem, rabotaeşğ) onların sonuncunun (rusdilinin) bilavasitə təsiri ilə yarandığını bildirmiş və fikrininəsaslandırılması üçün Mednov aleutlarının yaşadığıbölgənin demoqrafik vəziyyəti ilə bağlı məsələyə tarixiekskurs etmişdir. 2Xatırladaq ki, müxtəlif vaxtlarda aqlütinativ quruluşluUral – Altay, flektiv strukturlu hind – Avropa dil ailələri iləqohumluq əlaqələri sübuta yetirilməyə çalışılan, lakin birçox halda paleoaziat dilləri ailəsinə daxil edilən eskimos –aleut dilləri sırasınla yer alan sözügedən dillər tipolojiindeksasiya baxımından, iltisaqi determinantalı dillər tipinədaxil edilirlər. 3 Maraqlıdır ki, bu dil üzrə mütəxəssislər,1 Ону да гейд едяк ки, бязи ядябиййатларда,садяжя, диалект гисминдятанынан сюзцэедян дил Меднов адасында йашамыш алеутларын дили иля русдилинин чарпазлашма нятижясиндя( бу дилин атуан диалекти вя рус дилининщибрид формасы олараг ) мейдана эялмишдир вя ХЫХ ясрдян етибаряндилчилик елминдя бир чох щалда мцстягил дил статусунда гябуледилир.(Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. http://www.gumer.info)2 Меновщиков Г.А. К вопросу о проницаемости грамматического строяязыка. // Вопросы языкознания, 1964, №5, стр.102.3 (бах:Вахтин Н.Б.Эскимоско-алеутские языки (Языки мира. Палеоазиатскиеязыки. http://www.durov.com/linguistics; Меновщиков Г.А. Алеут-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 162hətta, aleut dilinin iltisaqilik əmsalının «təmiz» tipdən(«təmiz» tip» deyildikdə, «təmiz iltisaqilik» nəzərdə tutulur– A.H.) fuziyaya doğru kənaraçıxmalarla (aleut dilinənisbətən) daha zəngin olan» qohum eskimos dilindən əsaslışəkildə yüksək olduğunu (kursiv bizimdir – A.H.) qeydedirlər. 1Göründüyü kimi,burada daha öncə nəzərdən keçirilənamxar – kuşit dil ələqələrinin analogiyasını axtarmaq doğruolmazdır.Belə ki,sonuncu hadisədə tamamilə fərqli(tipoloji) quruluşlu dillərin tipoloji modifikasiya ilə nəticələnənqarşılıqlı əlaqəsi hadisəsi ilə qarşılaşmış oluruq.Dil sistemini silkələyən bu qəbildən köklü dəyişikliklərinsistemin «sifarişi» olduğunu və ya onun tərəfindənsanksiyalaşdırıldığını söyləmək qeyri-mümkündür.Zənnimizcə, burada aparıcı tipoloji təmayülün iltisaqitəbiətinin toxunulmaz qalması şəraitində fel təsrifisisteminin tamamilə flektiv mahiyyətli qrammatik vasitələrləreallaşmasını,sadəcə olaraq,hibridləşmə üçünxarakterik olan struktur «sınma»sı hadisəsinin lokalforması olaraq səciyyələndirmək daha düzgün olardı. Beləki, əgər picin dillərin «əlaqəyə girən dillərdən birininreduksiyası və struktur «sınması» nəticəsində meydanagəlməsi» ilə bağlı ümumqəbul edilmiş xarakteristikaya(kursiv bizimdir – A.H.) istinad etsək, 2 kreol dillərin isə, öznövbəsində, nativizasiyaya uğramış picinlərdən başqa birşey olmadığını 3 xatırlasaq, sözügedən qlobal tipolojiский язык. http://bse.sci-lib.com/article012708.html; http://bse.scilib.com /article 012708.html; ГоловкоЕ.В. Язык медновских алеутов.http://beringisland.ru /aleuts.1 Вахтин Н.Б.Эскимоско-алеутские языки (Языки мира. Палеоазиатскиеязыки. http://www.durov.com/linguistics2 Дьячков М.В. К типологии креолских языков / Теоретические основыклассификации языков мира. М., 1980, стр. 158.3 Мечковская Н.Б.Социальная лингвистика. http://lib.socio.msu.ru

163Azərbaycan Milli Kitabxanasımodifikasiyanın mahiyyəti bir qədər də aydınlaşmış olar 1 .Burada kontakt yaradan dillərdən birinin aqlütinativ -polisintetik, digərinin flektiv olmasından və birinciyə«ixrac» edilən şəkilçilərin tipik flektiv sonluqları təcəssümetdirməsindən dolayı, sözügedən interferensiya hadisəsitipoloji cəhətdən müəyyən maraq doğursa da («Kreoldillərin tipologiyası haqqında» xüsusi araşdırma müəllifiM.V.Dyaçkov, vyetnam və ingilis dilinin çarpazlaşmasındantörəyən krio hibrid dilinin tipoloji indeksasiyasınıapararaq, onun ingilis və vyetnam dilinin sintetiklik,aqlütinativlik, təcridilik və s. əmsallarından yetərincəfərqləndiyini ortaya qoymuşdur 2 ), bu kimi hallarınmorfoloji təsnifatla müəyyənləşdirilmiş dil tiplərininqarşılıqlı əlaqəsi şəraitində meydana gələn sapmaelementləri ilə eyniləşdirilməsi və bir arada araşdırılması oqədər də məqsədəuyğun deyil 3 . Belə ki,burada izlənən1 Доьрудур, яэяр пижин – креол дилляр цчцн чох вахт тятбиг едилян «йерлихалгын дилин грамматикасы + «эялмя» дилин лексик инвентары» моделиндянчыхыш етсяк, Меднов алеутларыны дилини, там мянасы иля, креол дил статусундасяжиййяляндирмяк мцмкцн дейил.Лакин дил иттифагы тяшкил етдикляри юнясцрцлян рус вя алеут дилляринин «конверэент ялагяляри» нятижясиндя ортайачыхмыш бу «дил феномени»нин йени субетнос формалашдырмасы факты(Ильина Л.А. Языковые контакты как фактор конвергентного развитияязыков Сибири (на материале селькупского языка) http://www.philosophy.nsc.ru/journals) бурада, садяжя, екстралингвистик факторларыништиракынын етирафы иля кифайятлянмянин дя доьру олмадыьыны ортайагойур.Дилчиликдя бу гябилин пижин вя креол дилляриндян ясаслы фярги бир чохщалда принсип олараг етираф едилир вя бу дилляря «гарышыг дилляр» (mixedlanguages) дейилир (бах: Головко Е.В. Язык медновских алеутов.http://beringisland.ru/aleuts)2 Дьячков М.В. К типологии креолских языков. / Теоретические основыклассификации языков мира. М., 1980, стр. 161.3 Бу мянада пижин вя креол дилляринин щинд - Авропа дил гощумлуьунунтядгигиндяки ролуну дяйярляндирмиш вя бу диллярин «мцгайисяли – тарихитядгигатларын нятижялярини тящриф едя биляжяйини» гейд етмиш дилчилярин (бах:Бурлак С.А.,Старостин С.А. Введение в лингвистическую компа-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 164faktlar əksər hallarda tipoloji modifikasiya limitini aşaraqtiploji «yenidənqurma» şəklini alırlar.3.3.4. Ekstralinqvistik faktorlardan qaynaqlanan tipolojianomaliya hallarının təhlili məsələsinə qayıdaraq onu qeydedək ki, sözügedən halların yekcins mahiyyət kəsbetməməsi onların aşağıdakı şəkildə təsnifatlandırılmasınılabüd edir: 1) yadstrukturlu dil sisteminin təsiri ilə başverən və həmin təsirə məruz qalan dilin daxili imkanlarınınyenidən dəyərləndirilməsi ilə gerçəkləşən dəyişikliklər; 2)yadstrukturlu elementlərin (hazır şəkildə) mənimsənilməsiilə reallaşan qrammatik interferensiya.Şəkilçi alınmalarını əhatə edən II qrup sapma elementlərinininterferensiyasının yalnız morfem «qabarıqlığı»şəraitində gerçəkləşə bilməsindən dolayı, bu qəbildənünsürlərin, əsasən, flektiv dillərdəki iltisaqi (alınma)morfemləri əhatə etdiyini söyləmək olar. Lakin şəkilçilərindaxili formasının bərpa edilməsi qeyri-mümkün olanalınma söz tərkibində (məs: Arakçeev

165Azərbaycan Milli Kitabxanasıolmayıb dilin iltisaqi indeksasiyasına güclü təsir etməimkanına malik deyil. Daha dəqiq olsaq, hadisələrin əksməcrada cərəyan etdiyini etiraf etməliyik: iltisaqi morfemalınmaları ilə bağlı interferensiya prosesi hər hansı birkonkret flektiv dilin aqlütinativlik əmsalının imkan verdiyiçərçivədə tənzimlənir. Başqa sözlə burada da, dilin daxiliinkişaf qanunauyğunluqlarının «sanksiyalaşdırıcı»;«sifarişverici» qüvvə rolunda çıxış etdiyini təsbit etməkolar.Bu qəbildən tipoloji sapma faktlarından fərqli olaraq,daha rəngarəng təzahür xüsusiyyətlərinə malik birinci qrup(yəni yadstrukturlu sistemin təsiri ilə baş verən və həmintəsirə məruz qalan dilin daxili imkanlarının yenidəndəyərləndirilməsi ilə gerçəkləşən dəyişiklikləri ehtiva edən)anomaliya hallarına gəlincə, onların özlərini də iki yerəbölmək mümkündür. Belə ki, bu dəyişikliklər sırasındaxarici dil təkanından sonra, növbəti mərhələdə baş verənprosesləri onun (xarici dilin) bilavasitə təsiri ilə reallaşananomaliya hallarından fərqləndirmək lazımdır. Başqa sözlə,birinci yarımqrupun əhatə etdiyi sapma elementlərininmeydana gəlməsində xarici dil amili implisit şəkildətəzahür tapdığı halda (məs: bolqar dilininanalitikləşməsində qonşu dillərlə əlaqə faktoru 1 önəmli roloynasa da, məhz, həmin prosesin – analitikləşməninməntiqi davamı olaraq ortaya çıxan iltisaqi indeksasiyaartımını bilavasitə sözügedən amillə əlaqələndirməkçətindir).Digər yarımqrupa daxil olan anomaliya hallarının1 Болгар дилинин аналитикляшмясиндя вя бу аналитикляшмя просеси нятижясиндясинтетик- флектив гурулуша малик гощум славйан дилляриндян фяргли оларагартикл ялдя етмяси мясяляси бир чох тядгигатларда гейд едилир. (мясялян,бах:Серебренников Б.А. Роль человеческого фактора в языке. Язык имышление. http://www.classes.ru/grammar/119.Serebrennikov

Azərbaycan Milli Kitabxanası 166yaranma səbəbləri sırasında dil əlaqələri faktorununəhəmiyyətli rol icra etməsi faktı (məs: erməni dilindəkiiltisaqiləşmə tendensiyasında olduğu kimi 1 ) aşkar sezilir.Meydana çıxmasında ekstralinqvistik amillərin önəmlirol oynadığı ayrı-ayrı tipoloji sapma faktlarının fərdiözəllikləri ilə bağlı məsələlərə konkret anomaliya hadisələriçərçivəsində toxunulacağından, bu məqamda sözügedənmövzu ilə əlaqədar təhlilləri (ümumi təsnifatlandırmanı)yekunlaşdıraraq, bir daha vurğulamaq istərdik ki, əksərsituasiyalarda xarici dil faktoru dil sisteminin daxiliqanunauyğunluqları ilə şərtlənən proseslərin katolizatorufunksiyasını icra edir.Ekstralinqvistik faktorların iştirakı ilə təsbit ediləntipoloji sapma hallarının böyük qisminin dil sistemininməlum təkamül sxemindəki ardıcıllığa müvafiq təbiətsərgiləməsini də (yəni, iltisaqi dillərdə insirafi elementlərin,analitik flektivlik zəminində «təkrar aqlütinasiya»ünsürlərini təcəssüm etdirməsini), məhz, bununla – daxilivə xarici inkişaf qanunauyğunluqlarının qarşılıqlışərtləndirilməsi ilə izah etmək olar. Lakin əks istiqamətliproseslərin müşahidə edilməsi bəzi hallarda xarici faktorlarınintensivliyi sayəsində dil sistemində kodlaşdırılmıştəkamül sxemindən fərqli məcrada cərəyan edəndəyişikliklərin istisna edilmədiyini ortaya qoyur. Belə ki,E.Tenşiev salar dilində çin dilinin təsiri ilə şəxs şəkilçilərininreduksiya uğradığını bildirmişdir. 2 Türk dilləri1 Мцасир ермяни дилиндя илтисагиляшмя просесинин мцшащидя едилмяси вя бупросесин билаваситя гоншу диллярин, о жцмлядян, аглцтинатив гурулушлуАзярбайжан дилинин тясири иля эерчякляшмяси факты бир сыра арашдырмалардавурьуланмышдыр.(мяс,бах: Гукасян В, Асланов В. Исследования поистории азербайджанского языка дописьменного периода. Б., 1986).2 Тенишев Э.Р. Строй саларского языка. М., 1976, стр.89,(щямчинин, бах:Тенишев Э.Р., Тодаева Б.Х. Язык жёлтых уйгуров. М., 1966)

167Azərbaycan Milli Kitabxanasıailəsinə daxil olan və iltisaqi quruluşa malik olan salardilindəki sözügedən kateqoriyanın qrammatik mənanınifadəsi zamanı affiksasiyadan yararlanmağa bir o qədərüstünlük tanımayan kök quruluşlu çin dilinin təsiri ilədesintetizasiyaya uğraması, heç şübhəsiz ki, orta səviyyəlidil əlaqələri sayəsində reallaşa bilməzdi.Doğrudur, burada bir faktı da gözdən qaçırmaq olmazki,morfoloji təsnifatla stadial klassifikasiyanın əlaqələriniaraşdırmış G.P.Melnikovun İ.İ.Sreznevski və İ.A.Boduende Kurtenenin fikirlərinə istinadən qeyd etdiyi kimi,ikidillilik şəraitində hər bir nəsil növbəti nəsilə bu dillərəsürətli tərcüməni asanlaşdıra biləcək formalarıötürdüyündən, bilinqvistik mühit təşkil edən dillərdəanatikləşmə tendensiyasının labüd inkişafına 1 və vəxüsusilə də, onun (analitizmin) Ural – Altay və draviddillərində müşahidə edilən spesifik növü olan iltisaqiliyininkişafına yol açır. 2 Əgər bu kontekstdə görkəmli rusşərqşünası Y.D.Polivanovun iltisaqi affiksasiyanınanalitikliyi ilə bağlı dilçilik elminə qazandırdığı məşhurfikri də xatırlasaq, o zaman salar dilində cərəyan edənproseslərin iki tamamən fərqli tipoloji özəlliyə malik dilinkontaktının nəticəsi olmadığı, müəyyən ortaqlıq əsasındakonvergensiyanın gerçəkləşdiyi yəqinləşər. 3Onu da qeyd edək,bir çox tədqiqatçılar erməni dilində1 Билингвистик мцщитин дил системинин аналитикляшмясиня хидмят етмяси вяхцсусиля дя, пижин вя креол дилляринин онларын «прототипи» олмуш диллярдяндаща йцксяк аналитизм ямсалына малик олмасы бир чох тядгигатлардавурьуланмышдыр (бах: Вайнрайх У.Одноязычие и многоязычие / Новое влингвистике. Вып. 6.Языковые контакты. http://www.philology.ru/ linguistics1;Мечковская Н.Б.Социальная лингвистика. http://lib.socio.msu.ru2 Мельников Г.П. Системная типология языков. Синтез морфологическойклассификации языков со стадиальной.http://www.philol.msu.ru/~lex/melnikov3 Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад, 1975, стр.322.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 168analoji halın müşahidə edildiyini qeyd edirlər.Belə ki,həmin dəyərləndirmələrə görə, 1 erməni dili qonşuluqdakıiltisaqi quruluşlu dillərin təsiri ilə sintetizmdən analitikliyəkeçid etməyə müvəffəq olmamış və sintetitikləşməəmsalının, bir növ, təkrarən yüksəlməsi nəticəsində fərqliistiqamətli tipoloji modifikasiya standartı ortaya qoymuşdur.Bu məqamda bir qədər haşiyəyə çıxıb qeyd etməkistərdik ki, maraqlıdır ki, bu fakt bölgədə erməni etnosununetno-kulturoloji dominantlığı ilə bağlı əsassız iddialarınkökündən yanlış olduğunu tam əyaniliklə ortaya qoyur.Belə ki, bu qəbildən struktur «sınma» halları yalnızuzunmüddətli bilinqvizm və ya polilinqvizm şəraitindədaha çox sosial aktivlik nümayiş etdirən toplumun dilinindominant mövqeyi şəraitində gerçəkləşə bilir. Əks məcralıproseslərin Cənubi Qafqaz bölgəsinin iltisaqi quruluşludillərində (konkret olaraq, Azərbaycan dilində) müşahidəedilməməsi həmin linqvodominantlıq nümayiş etdirəntoplumun adı çəkilən qonşu etnos olmadığına şübhə yeriqoymur.Bu qəbildən proseslərin gerçəkləşməsi üçün aktivbilinqvistik mühitin mövcudluğu və həmin mühitdə əksməcralı tipoloji dəyişikliklərə təşviq edən dilin dominantmövqeyə malik olması vacib idi. Belə ki, dil strukturununbu şəkildə «sınma»sı üçün aktiv – proksimal 2 bilinqvizmin1 Гукасян В., Асланов В. Исследования по истории азербайджанскогоязыка дописьменного периода. Б., 1986; Перетрухин В.Н. Введениев языкознание. Воронеж, 1972.2 Билингвизмин тязащцр формаларынын тяснифатыны апармыш Т.А.Бертагайевяэюря,актив билингвизм щяр ики диля йцксяк сявиййядя бяляд олма илясяжиййялянир (щямин тяснифата эюря, якс вязиййят – пассив билинвизмдир);проксимал (латын д. proximus «ян йахын олан» )билингвизм ися диллярин бир –бириня вя йа биринин диэяриня йцксяк сявиййяли фонетик,лексик вя грамматикмцдахиляси иля характеризя едилир(якс вязиййят дистал билингвизм олараг

169Azərbaycan Milli Kitabxanasımövcudluğu əsas şərtdir. Lakin bu hadisələri mahiyyətetibarilə Mednov aleutlarının dili ilə bağlı hibridəşməyəyaxın olan vəziyyətlə və ya bolqar dilinin tipolojiquruluşunda önəmli dəyişikliklərə yol açmış ittifaqlaşmavəziyyəti ilə eyniyyət təşkil etmir.Burada, söhbət, sadəcəolaraq, «ikinci dilə bələdlik səviyyəsinin birinci dilbilgisinə yaxınlaşması ilə xarakterizə edilən bilinqvizmin» 1yüksək təzahüründən gedə bilər.Onu da qeyd edək ki, bilinqvemlərin nitqi yalnız (tədqiqatındaha öncəki bölümlərində geniş şəkildəaraşdırılmış) meta – dil nəzəriyyəsinin tədqiqi işində deyil,ekstralinqvistik faktorların təsiri ilə gerçəkləşə bilənmümkün tipoloji modifikasiyaların perspektivlərinin dəyərləndirilməsi,habelə, ümumilikdə, dillərin qarşılıqlıtəsirinin mexanizm və özəlliklərinin tədqiqi baxımındanxüsusi önəm kəsb edir. Bu mənada bilinqvemlərin nitqindəyer alan bu və ya digər xətalar fərqli tipoloji quruluşludillərin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı «kontakt bölgələr»intəsbiti işinə yardımçı olduğunu, eləcə də strukturmühafizəkarlığın özəyi sayılan komponentlərinyəqinləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikolduğunu qeyd etmək mümkündür. Belə ki, əksər hallarda,hətta, yüksək səviyyəli bilinqvistik mühit dilin aparıcıtioloji təmayülünə güclü şəkildə müdaxilə etmə imkanındanməhrumdur.Determinantanın yaddilli qrammatik interferensiyalaraqarşı «dirənişi»ni, dolayısı ilə, təsdiqləyə biləcək faktqismində bilinqvemlərin nitq qüsurlarını qeyd etmək olar.Məsələn, azyaşlı bilinqvemlərin rus dili nitqindəkiдяйярляндирилир). бах: Бертагаев Т.А. Билингвизм и его разновидности в системеупотребления / Проблема двуязычия и многоязычия. М., 1972, стр. 88.1Бурыкин А.А. Ментальность, языковое поведение и национальнорусскоедвуязычие.http://abvgd.russian-russisch.info

Azərbaycan Milli Kitabxanası 170qrammatik interferensiya faktlarını araşdırmışA.K.Şayaxmetovun qeyd etdiyi kimi, qazax uşaqlarının bu(rus) dilin mənimsənlməsində üzləşdiyi ən böyükçətinliklərdən biri (cins, növ və s. kateqoriyalara aid)müvafiq fleksiyaların ifadəsi ilə bağlıdır. 1Aktiv bilinqvistik mühitdən söz düşmüşkən, bir qədərhaşiyəyə çıxıb bu şəraitdə qrammatik determinantanınmaraqlı «davranış»ına da nəzər salmaq istərdik.Beləki,məhz, bilinqvemlərin dilində yer alan bəzi üslubi – sintaktikanomaliyalar determinantanın (belə deməkmümkünsə) şüuraltı səviyyədə işləklik qazanmış bir mexanizmolması ilə bağlı ehtimalları dolayısı ilə təsdiqləyir.Belə ki,vaxtilə analoji faktları diqqətindən kənardaqoymamış U.Vaynrayx alman əsilli amerikanların ingiliscənitqində onların ana dilinə xas olan struktur dəyişikliklərinmüşahidə edildiyini qeyd etmişdir. Məsələn: he cameyesterday əvəzinə həmin mühacirlərin nitqindəinversiyaya məruz qalmış və analitik-flektiv quruluşluingilis dilinin qəlibləşmiş söz sırasına uyğun gəlməyənyesterday came he variantının işlədildiyinə diqqət çəkmişvə bunun həmin cümlənin almancadakı variantında mövcudolan sıralanmaya müvafiq şəkildə (gestern kam er ) ortayaçıxdığını qeyd etmişdir. 2Maraqlıdır ki,oxşar vəziyyət Azərbaycan-rus ikidilliliyişəraitində də müşahidə edilir. Belə ki, R. Heydərovunaraşdırmasında Bakının aktiv bilinqvistik mühitinin təsiriilə rusdilli azərbaycanlıların nitqində Azərbaycan dilininsöz sırasına uyğun inversiya hallarının olduğununa dairmaraqlı misallar təqdim edilmişdir. Məs: «Azərbaycanlıbilinqv rus dilində danışarkən, Azərbaycan dilinin söz1Вайнрайх У.Одноязычие и многоязычие / (Новое в лингвистике. - Вып.6. Языковые контакты. http://www.philology.ru/linguistics12 Вайнрайх У. Языковые контакты. Киев, 1979, стр. 71.

171Azərbaycan Milli Kitabxanasısırasına uyğun olaraq Ə idu domoy əvəzinə Ə domoy idukimi işlədə bilər». 13.3.5. Tədqiqatın axarının labüd etdiyi kənarlaşmadansonra, «bantu dili fenomeni» məsələsinə qayıdaraqaqlütinativ və flektiv dil bölgüsü ilə bağlı ortaya çıxansualların cavablandırılmasını davam etdirmək istərdik. Bumüstəvidə xüsusi maraq doğuran məqamlardan birisözügedən bölgüyə qarşı olan skeptik münasibətdətədqiqatçıların subyektiv dəyərləndirmələrinin, daha dəqiqdesək, yeni-yeni tipoloji nəzəriyyələr fonunda ənənəviklassifikasiyanın ortaya qoyduğu bölgüyə ediləndəyişikliklərin təsnifatlandırma işində hansı səviyyədə roloynamasının dəqiqləşdirilməsi ilə bağlıdır (obyektiv dilmaterialına əsaslanan tərəddüdlü münasibət haqqında dahaöncə mövqe bildirilmişdir və irəlidə, konkret linqvistikfaktlara istinadən, bu yanaşmanın kökündə duran səbəblərəaydınlıq gətirilməyə çalışılacaq).İlk olaraq, onu bildirək ki, iltisaqi və insirafi dil tipləriarasında prinsipial fərqin mövcud olmaması ilə bağlıfikirlər Qərb dilçiliyində də yetərincə kütləviliyi iləseçilməkdədir. Belə ki, dillərin üç struktur mərhələli sxemüzrə inkişafı haqqında nəzəriyyə ilə bağlı şübhələrinigizlətməyən və «bu müxtəlif «stadiyalar»ın – bütün dünyadillərində eyni zamanda cərəyan edən və dillərinmorfologiyasının bütün hissələrini əhatə edən proseslərinyekunu olduğunu» (kursiv bizimdir – A.H.) bildirənJ.Vandriyes (dilçiyə görə, ingilis və fransız dillərindəmüxtəlif «stadiya»lara aid elementlərin eyni bir sistemdəyer alması bu nəzəriyyənin ciddiliyini şübhə altına alır) busəbəbdən də, «flektiv, aqlütinativ və ya təcridi dillərinqarşılaşdırılmasının tamamilə əsassız olduğunu» qeyd1 Щейдяров Р. Диллярарасы ялагяляр заманы дилин грамматик сявиййясиндябаш верян нормадан кянарачыхмалар // Тядгигляр. №2,2007; с. 94-95.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 172etmişdir. 1Göründüyü kimi, J.Vandriyesin təkamül ideyası iləbağlı tənqidi görüşlərinin əsasında məsələnin mahiyyətinindil tiplərinin kəskin delimitasiyasının deyil, bu tiplərin (vəya ayrı-ayrı dil sistemlərindəki tipoloji elementlərin)müəyyən tədrici (mərhələli) inkişafının təşkil etməsininnəzərə alınmaması durur. Təkamül ideyası kök, iltisaqi vəflektiv dil quruluşlarının qarşılaşdırmasını deyil, yalnızfərqləndirilməsini labüd hesab etdiyindən eyni bir dilsistemində müxtəlif tipoloji təmayül elementlərininmövcudluğu onun ideya bazasına zərbə vura biləcəkarqument sayıla bilməz: əksinə, dil tiplərinin (hipotetik)«stiril» mövcudluğu paradoksal vəziyyət yarada bilər.Digər tərəfdən, müəyyən dil sistemi çərçivəsindəqrammatik determinanta ilə bərabər, tipoloji sapmaelementlərinin də yer alması faktı, tipoloji mərhələlərin,ümumilikdə, eynizamanlılıq prinsipinə riayət etməsinəəsas verə bilməz.Dillərin struktur təkamülü ideyasına münasibətdə aşkarskepsis nümayiş etdirən digər tədqiqatçı – «təmiz» haldadil tiplərinin mövcud olmamasından dolayı «nəzəriyyə vəpraktikanın uyğunlaşmadığı»nı önə sürən C.Layonz«aqlütinativ» və «flektivləşən» adlandırılan dillərarasındakı fərqin qrammatik strukturdakı müxtəliflikolmayıb sözün fonoloji (və ya orfoqrafik) formasındaminimal qrammatik vahidlərin verilmə üsullarının müxtəlifliyindənibarət olduğunu»; bu fərqin heç bir prinsipialmahiyyət kəsb etmədiyindən (kursiv bizimdir – A.H.), «birçox dillərin qismən «aqlütinativ», qismən isə «flektivləşən»quruluşa malik olduğunu» (dilçi «flektivləşən» və «flektiv»terminlər arasında fərqləndirmə apararaq birincini «fuziyon»1 Вандриес Ж. Язык. Лингвистическое введение в историю. М., 1937,стр. 313-315.

173Azərbaycan Milli Kitabxanasıistilahı ilə eyniləşdirir) önə sürmüşdür 1 .Göründüyü kimi, tədqiqatın daha öncəki bölümlərindənəzərdən keçirdiyimiz məsələnin – fuziya və aqlütinasiyaistilahlarının semantik tutumu ilə bağlı bəzi tipolojidəyərləndirmələrdə yer almış qarışıqlıqdan törəyən problemin«şleyfi» burada da özünü biruzə verir. Doğrudan da,iltisaqilik və daxili fleksiya anlayışları ilə bağlı fərdiyorumlar üçün, demək olar ki, «boşluğ»un müşahidəedildiyi bir şəraitdə «aqlütinasiya» və «fuziya» istilahlarıilə bağlı terminlər üçün arzuolunmaz vəziyyətin – istilahpolisemiyasının müşahidə edilməsi bu kimi təfsirlərinsəbəbsiz şəkildə meydana çıxmadığını düşünməyə əsasverir.Dilçilik ədəbiyyatlarda bir çox halda flektiv – aqlütinativdillər olaraq tanımlanan bantu dillərinin ortayaqoyduğu fenomendən bəhs edərkən, «proflektiv dil»istilahı ilə bağlı məsələyə də münasibət bildirmək zərurətimeydana çıxır.Tipoloji tədqiqatlar tarixinə ən ötəri ekskurs bu istilahınprototipi olan və ilk dəfə F.F.Fortunatov tərəfindən təklifedilmiş 2 «aqlütinativ – flektiv dillər» (kursiv bizimdir –A.H.) anlayışının son dövrlərə qədər, əsasən, sami dillərinətətbiqən istifadə edildiyini ortaya qoyur. Problemingirişində təqdim olunan dəyərləndirmələrdən də məlumolduğu kimi, hal-hazırda bu terminin istifadə arealıyetərincə genişlənərək (daha öncədən iltisaqi olaraqtanımlanan) bir qrup digər dilləri də əhatə edir.Biz,araşdırmamızın «qarışıq tip» anlayışının təhlili ilə bağlıbölümündə problemin müəyyən nəzəri dəyərləndirməsiniapardığımızdan, bu məqamda sözügedən anlayışın konkrettəzahür formalarına münasibət bildirmək istərdik. Belə ki,1 Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. Киев, 1978, стр.204-206.2 Фортунатов Ф.Ф. Избранные труды. Том 1, М., 1956, стр. 153-154.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 174F.F.Fortunatovdan sonra, bu anlayışa yeni şərh qazandıranG.P.Melnikov həmin istilahın yeni variantı olan «proflektivdillər» terminini təklif edir (dilçiyə görə, proflektiv dillərad sistemində aqlütinasiyaya, fel sistemində isə flektivliyəüstünlük tanıyan dillərdir) və sonuncunun XIX əsrtədqiqatlarında qoyulmuş ənənəyə görə, sadəcə, samidillərə deyil, bir sıra Ural, kartvel, dravid və s. dillərə dəaid edilə biləcəyini (kursiv bizimdir – A.H.) qeyd etmişdir. 1Maraqlıdır ki, dilçi bir çox digər tipoloji araşdırmalarda«çoxsayda flektiv təmayüllü tipoloji sapma elementlərinəmalik iltisaqi quruluşlu dil» qismində səciyyələndirilən 2macar dilinin «iltisaqiliyə yaxın proflektiv dil» olaraq(kursiv bizimdir – A.H.) xarakterizə edir. 3 Təqdim ediləntipoloji səciyyələndirmələrlə ən ötəri tanışlıq belə, təklifedilən yeni istilahın və ən əsası, onun tanımlanması vətətbiqatının yetərincə adekvat olmadığını və metodoljicəhətdən bir o qədər də uğurlu yanaşma olmadığını ortayaqoyur.Doğrudur, onu da etiraf etmək lazımdır ki, istəniləndilin struktur komponentlərinin müfəssəl tipoloji identifikasiyasınınaparılması istər həmin dilin sisteminin dolğuntədqiqi baxımından, istərsə də onun tipolojisəciyyələndirilməsi aspektindən mühüm əhəmiyyət kəsbedir.Lakin məsələnin, məhz, bu cür qoyuluşu,yəni, bu yadigər səviyyəli flektivləşmə indeksasiyasına malik iltisaqidil üçün yeni tipoloji «kimliyin» təsbit edilməsi həmindillərin öz daxilində az və ya daha çox insirafiliyə malik dil1Мельников Г.П. Системная типология языков.Синтез морфологическойклассификации языков со стадиальной.http://www.philol.msu.ru/~lex/melnikov2 (бах: Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. http://www.gumer.info)3 Мельников Г.П. Системная типология языков.Синтез морфологическойклассификации языков со стадиальной. http://www.philol.msu.ru/~lex/melnikov

175Azərbaycan Milli Kitabxanasıbölgüsünü labüd edə bilər. Bu isə son nəticədə idealolmayan, lakin metodoloji baxımdan müəyyən nəzəri əsasaoturdularaq dillərin konkret parametrlərə görə bölgüsünütəklif edən Humboldtian kvadranın təkmilləşdirilməsianlamına gəlmir.Əksinə, kriteri yayğınlığı və ən əsası, seçkinliyinə(yəni,kriteri ixtiyariliyinə) görə dillərin təsnifatı işininçətinləşdirilməsi ilə yekunlaşır. Belə ki, bu bölgünün məntiqi«iltisaqiliyə çox meylli proflektiv dillər»; «iltisaqiliyəaz meylli proflektiv dillər»; «flektivliyə çox meylliproflektiv dillər» və ya «flektivliyə az meylli proflektivdillər» kimi təfsilatlı bölgünün aparılmasını da labüd edəbilər.Bu isə ənənəvi tipoloji təsnifatın bölgü aparatınınyetərsizliyindən şikayət zəminində formalaşan münasibətinəks – təsirindən, yəni bölgü sisteminin daha da çətinləşdirilərəkbir çıxmaza salınmasından başqa bir şey deyil vəbu səbəbdən təqdirlə qaşılana bilməz.Biz, metodoloji baxımdan, dil sistemində iki təmayülün,demək olar ki, bərabər təmsil olunması vəziyyətini qətişəkildə inkar etmirik. Lakin təqdim olunan bölgü və bubölgüyə görə, təsnifatlandırılmış dillərin tipoloji özəllikləriarasında oxşar və fərqli cəhətlərin nisbəti «proflektivdillər» termini adı altında qruplaşdırmanın real dilmateriallarına adekvat olmadığını düşünməyə əsas verir.Məsələn: sami dilləri ilə bərabər (!), əksər tipoloqlaragörə, flektivlik əmsalı, sadəcə, bir qədər yüksək olanmacar dilinin (strukturundakı insirafilik çəkisi aqlütinasiyasəviyyəsinə yaxınlaşmaqda olan qohum eston dili iləbərabər) eyni məcrada dəyərləndirilir.Zənnimizcə, onların(yəni, sami dilləri və bəzi fin-uqor dillərinin) proflektivdillər sırasına aid edilməsi bu dillərin sistemini təşkil edəntipoloji mexanizmlərin birgəmövgudluğunun standart vəmexanizmələri arasındakı aşkar fərqin, müəyyən mənada,

Azərbaycan Milli Kitabxanası 176görməməzliyə salınması anlamına gəlir.Bu məsələ ilə bağlı diqqət yetirmək istədiyimiz digərməqam «aqlütinativ – flektiv quruşlu» adlandırılan dillərin,demək olar ki, bir qayda olaraq, yüksək sintetikləşməəmsalı ilə seçilməsidir. Məsələn, eyni tipoloji səciyyələndirmənintətbiq edildiyi ayni, arin və s. dillərinquruluş xarakteristikasının ən önəmli cəhətlərindən birionların sintetik mexanizmlərə üstünlük tanımasıdır 1 .Deməli sözügedən istilah, əsas etibarilə, fuziyon mexanizmdənistifadə halları kütləviləşmiş sintetik – iltisaqidillərə (xatırladaq ki, irəlidə izləyəcəyimiz kimi, fin – Uqordilləri bəzi hallarda, hətta, inkorparasiya səviyyəsinəqalxan yüksək sintetikləşmə əmsalı ilə, daha dəqiq desək,polisintetikliyi ilə seçilir) və «təkrar aqlütinasiya»faktlarının azlıq təşkil etdiyi və daha çox ilkin iltisaqiliyinrelikt formalarını qoruyub saxlamış sintetik – flektiv dillərətətbiqən istifadə edilir.Göründüyü kimi, qeyd olunanlar, ümumilikdə, linqvistiktipologiyada tipoloji modifikasiya probleminin hələdə öz yetərli həllini tapmadığını və bir çox hallarda bununbaşlıca səbəblərinin tiplərin delimitasiyasının və dilsistemindəki müxtəlif tipoloji təmayüllərin özəlliklərinidaşıyan elementlərin birgəmövcudluğunu təmin edənşəraitin dolğun, hərtərəfli və ən başlıcası, fərdi yorumlaraəsas verməyəcək dəyərləndirməsinin mövcud olmadığınıortaya qoyur.1 (бах: Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. http://www.gumer.info)

177Azərbaycan Milli KitabxanasıIV FƏSİLFLEKTİV DİLLƏRDƏ MÜŞAHİDƏ EDİLƏNTİPOLOJİ MODİFİKASİYALARINONTOGENESTİK VƏ FİLOGENESTİKASPEKTDƏN İZAHINA DAİR4.1. Müxtəlif tipoloji təmayüllərin birgəmövcudluğuprobleminin tipoloji nəzəriyyələrdəki fərqli yorumlarıhaqqında. Tipoloji anomaliya hallarının meta-dilnəzəriyyəsi aspektində izahı.4.1.1. Tipoloji modifikasiyaların mahiyyətinə və onlarınfərqli strukturlu dillərdə sərgilədiyi özünəməxsusluqlarıntəbiətinə dərindən nüfuz etdikcə sözügedən proseslərinmüəyyən qanunauyğunluqlar çərçivəsində gerçəkləşməsi iləbağlı əminlik bir daha artır. Məhz, həminqanunauyğunluqların təbiətinin birmənalı təsbiti bu və yadigər qrup tipoloji modifikasiyaların yaranma səbəblərininaşkarlanmasına, dil sistemi tərəfindən mənimsənilməperspektivlərinin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir. Bumənada, tipoloji modifikasiyaların mahiyyətininaşkarlanması işində meta-dil nəzəriyyəsinin əhəmiyyətlirolu danılmazdır.Tipoloji modifikasiyaların B.A.Uspenskinin təklifetdiyi meta-dil nəzəriyyəsində təhlilinə keçmədən öncə,araşdırmanın (və bu araşdırma sonucunda ortaya çıxan nəticələrin)adekvat dəyərləndirilməsi baxımından mühümolan bir məsələyə diqqət yetirmək istərdik. Belə ki, ilkbaşlanğıcda «riyaziyyat və riyazi məntiq çərçivəsindəformalaşmış», daha sonralar isə digər elm sahələri

Azərbaycan Milli Kitabxanası 178tərəfindən mənimsənilmiş «meta-dil» 1 anlayışı özününməna çoxşaxəliliyi ilə tipoloji müstəvidə aparılan təhlillərinfərqli aspektdə qavranılmasına yol aça bilər. Bunun başlıcasəbəbi isə, tipoloji aspektdə təhlilə cəlb olunan bu anlayışınpostmodernist fəlsəfənin təşəkkülündən sonra uzun müddətelmi-fəlsəfi düşüncəni yönləndirmiş olması və (mübaliğəsizdemək olar ki, ədəbi fikir tarixində yeni doktrina statusunaiddiada buluna biləcək) önəmli dəyişikliklərə yol açmışnəzəriyyənin tərkib hissəsini təşkil etməsidir.Meta – yunan dilində «arxada»; «sonra» deməkdir vəməlum interpretasiyalarında bu istilah «ikinci səviyyəli dil»(əzık vtoroqo porədka) 2 ; «predmet və ya ya obyekt-dilolaraq tanımlanan dilin tədqiqi və ya sadəcə, mənimsənilməsivə öyrənilməsi üçün istifadə edilən» ikinci dilkimi (kursiv bizimdir – A.H.) nəzərdən keçirilir. 3Postmodernizm fəlsəfəsində yeni interpretasiya qazanmaqla«prosesual dil üzərində refleksiyanın 4 verbalməhsulunun prosessuallığını ifadə edən meta-dil» anlayışınınmüasir şərhi, ilk olaraq, R.Bartın «Ədəbiyyat və metadil»(1957) əsərində formalaşmışdır. 5 Özünün «Ədəbiyyatvə meta-dil» əsərində sözügedən istilahın, bir növ, tətbiqsahələrini açıqlayan R.Bart yazırdı: «Məntiq bizi obyekt -dili və meta-dili … fərqləndirməyi öyrədir. Obyekt-dilməntiqi araşdırmanın predmetinin özüdür, meta-dil isə …1 Метаязык. http://www.philosophy.ru/edu/ref/rudnev/b167.htm2 Метаязык. / Руднев В. Словарь культуры ХХ века.http://slovar.lib.ru/dictionary/metayazyk.htm3 Метаязык. / Словарь логики. http://www.edudic.ru/log/179/; Метаязык / РудневВ. Словарь культуры ХХ века. http://slovar.lib.ru/dictionary/ metayazyk.htm4 Рефлексийа (латын.д. reflexio «эерийя мцражият» демякдир ) субйектин юзбилийи вя йа юз вязиййятиня мцражияти анламына эялир. http://ru.wikipedia.org5Можейко М.А. Метаязык / История философии.Энциклопедия.http://velikanov.ru/philosophy/metajazyk.asp

179Azərbaycan Milli Kitabxanasıhəmin qaçınılmaz süni dildir» (kursiv bizimdir – A.H.). 1Başqa sözlə, əgər psixologiyada «refleksiyanın subyektlərinikili, güzgüvari şəkildə bir-birini qarşılıqlı bərpavə tamamlaması» anlamına gəldiyini 2 xatırlasaq, riyaziyyatvə riyazi məntiqdən mənimsənildikdən sonra, meta-dilanlayışının hansı məna deformasiyalarına məruz qalaraq,struktur tipologiyadakı qəlibini əldə etdiyini təxmini dəolsa, yəqin edə bilərik. Deməli, meta-dil əsas olan obyektdilinstruktur və ya semantik altyapısının dekodizasiyasıüçün istifadə edilir. Meta-dil qəlibi olmadan, obyekt-dilmövcud olmadığı kimi, obyekt-dildən kənarda da meta-dilmövcud deyil.Daha sonralar bu anlayışın ən müxtəlif semantik çalarlarladigər elm sahələri və nəzəri platformlar tərəfindənmənimsənilməsi bu istilahın, hətta, bir konkret elmsahəsində – linqvistikada fərqli məna kontekstində istifadəsinəyol açmışdır. Belə ki, linqvistik tədqiqatlarda və yaməlumat-sorğu lüğətlərində «meta-dil» istilahının 1) əsasdilin tədqiqinə xidmət edən ikinci dil olduğu (bu həm xaricidil, həm də dil-obyektin ekvivalenti ola bilər 3 ); 2) fərqliməna çalarlı sözlərlə «örtünən» əsas fikrin özülünü təşkiledən dildir. 41 Барт Р. Литература и метаязык. / Барт Р. Избранные работы: Семиотика.Поэтика. М., 1994, стр. 131-132; http://www.lingvotech.com/barthes-94b2 Рефлексия / Психологический словарь.http://psychology.net.ru/dictionaries/psy.html?word=8203 Бу мянада мета-дил щям харижи дил, щямчинин дя дил - обйектин юзц олабиляр Беля ки,инэилис дилинин тядриси заманы дил дашыйыжыларынын ана дили метадил,мянимсяниляндил ися обйект-дилдир.(бах: http://www.cultinfo.ru)4 «Мета-дил еля мялумат дилидир ки, бурада ясас мянадан (оху: дил-обйектмянасындан башга – А.Щ.) ялавя мяна да (оху мета-дил мянасы – А.Щ.)мювжуддур». ( Метаязык http://ru.wikipedia.org/) вя бу бахымдан, метадилолараг жанлы данышыг дили нязярдян кечирилир.(http://filosof.historic.ru/enc/item/f00/s06/a000668.shtml)

Azərbaycan Milli Kitabxanası 180«Meta-dil» istilahından dilçilik,ədəbiyyat sahələrində,«təbii dil» anlayışına müvafiq semantikada istifadəedildiyindən və onun «obyekt-dil» anlayışına qarşı qoyulduğundançıxış etsək, bu termin B.A.Uspenski strukturtipologiya konsepsiyasında təklif edilmiş şərhinin artıq(postmodernist fəlsəfədən sonrakı dövrdə) ənənəvi olaraqqəbul edilmiş məna yükündən hansı istiqamətdəfərqləndiyini yəqinləşdirəcəyik. Belə ki, burada müqayisəvə qarşılaşdırmalar əsasında «linqvistik pozitivizm»məqamlarının ortaya çıxacağını düşünmək absurdluq olardı:zənnimizcə, B.A.Uspenski konsepsiyasında söhbət, sadəcəolaraq, sistem linqvistikası çərçivəsində bir qədər yenidəyərləndirmə (daha dəqiq desək, əlavə və dəqiqləşdiricisemantik çalar) qazanmış «meta-dil» istilahının «ilkinmənbə», «bünövrə» anlayışına yaxınlaşdırılmasından gedəbilər.Əgər meta-dil termininin məlum izahına 1 və B.A.Uspenskininbu əsasa söykənən dəyərləndirməsinə istinadetsək, o zaman linqvistik tipologiya nəzəriyyəsi çərçivəsində,meta-dilin – növbəti inkişaf pilləsinə nəzərən çıxışnöqtəsi sayılan daha öncəki təkamül «pillə»ləri olaraqdiqqətə alındığını müəyyənləşdirmiş olacağıq ki, bu damüəyyən mənada, stadial təsnifat müddəalarının sistemlinqvistikası terminləri vasitəsilə yeni interpretasiyasındanbaşqa bir şey deyil.Doğrudur, B.A.Uspenskinin təklif etdiyi inkişaf sxemindəŞleyxer trilogiyasından kənaraçıxmanın mövcudluğunuda gözardı etmək olmaz. Lakin bəzi dilçilərin mülahizələrifonunda inkorparlaşan dil quruluşunun ayrıca dil tipini1 О.С.Ахмановайа эюря, мета-дил «икинжи сявиййядяки (сырадакы) дил, башгасюзля обйектини диэяр дилин мязмун вя ифадясини тяшкил едян дил» демякдир.(Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966, стр.232.)

181Azərbaycan Milli Kitabxanasıtəşkil etməsi ilə bağlı, daha dəqiq desək, onun bütövlükdəbir struktur mərhələni təcəssüm etdirməsi ilə əlaqədarskeptik münasibətin 1 heç də əsassız olmadığı ortaya çıxırki, bu da B.A.Uspenskinin holofrastik mərhələni kökstruktur mərhələsindən sonra, iltisaqilik və flektivlik üçünmeta-dil olaraq nəzərdən keçirməkdə (yəni onun qeyristadialyanaşmaya görə, paralel mövcudluğu ideyasındanfərqli olaraq) həmin mülahizələrlə kəskin təzad təşkil edənmövqedə durmadığını ortaya qoyur.Burada haşiyəyə çıxaraq, onu bildirmək istərdik ki,B.A.Uspenskinin araşdırmalarında sinonim terminlərqismində təqdim olunan «dil-etalon» və «meta-dil»istilahları tədqiqatımızda fərqli anlamlarda nəzərdənkeçirilir (doğrudur, dilçi bu sinonimliyin dublet səciyyəsidaşımadığını bildirərək, «meta-dil» termininin digərdillərin təsviri zamanı və xarakteristikasının müəyyənləşdirilməsikontekstində, dil-etalonun müvafiq funksiyasınavurğu edilərkən istifadə olunduğunu qeyd etmişdir). 2 Beləki, dəyərləndirmələrimizdə «dil-etalon» (və ya «etalondil»)istilahı reallıqda mövcud olmayaraq, sadəcə, ehtimaledilən və hər hansı bir tipoloji təmayülün özəlliklərinin(«stiril» şəkildə, yəni, digər təmayül elementlərin iştirakışəraitində deyil) daşıyıcısı olan dil qismində nəzərdənkeçirməklə, B.A.Uspenskinin təqdim etdiyi semantik yükəmüvafiq tətbiq olunan «meta-dil» terminindənfərqləndirmişik.Onu da qeyd edək ki, dil-etalon və meta-dil istilahların1 Бир даща хатырладаг ки, бязи дилчиляр инкорпорасийайа айрыжа тякамцлмярщяляси олма юзяллийини «чох эюрцрдцляр» (бу щагда бах: фон ГумбольдтВильгельм. Избранные труды по языкознанию М., 1984.; БазеллЧ.Е. Лингвистическая типология / Принцип типологического анализаязыков различного строя. М., 1972).2 Успенский Б.А. Структурная типология языков. М., 1965,стр. 59.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 182semantik tutumundakı fərqliliklərin adekvat dəyərləndirilməməsimüəyyən polemikaların meydana gəlməsinərəvac vermişdir. 1 Belə ki, bu zaman digər dil strukturlarıüçün meta-dil sayıla biləcək kök quruluşlu dilin etalon-dilolaraq səciyyələndirilməsi yanlış anlamlara yol açmışdır.4.1.2. Əsas məsələnin təhlilinə qayıdaraq, onu da əlavəedək ki, sistem linqvistikası mövqeyində dayanmasınabaxmayaraq, dillərin mərhələli tipoloji təkamülü ideyasınıqəbul edən dilçilərin siyahısını daha da artırmaq olar. Beləki, daha öncə, dillərin təsnifatlandırılması zamanı«bütövsistem» və «altsistemlər tipologiya»larının tətbiqininsonuclarının oxşar və fərqli tərəflərini dəyərləndirərkənmülahizələrinə müraciət etdiyimiz və («Tipolojiaraşdırmaların vəzifələri və dillərin tipolojiklassifikasiyasının kriteriləri haqqında»kı tədqiqatından 2 )gətirilən iqtibaslardan məlum olduğu kimi, ümumilikdə,təsnifatlandırmada sistem analizi prinsipinə üstünlük verənV.Z.Panfilov özünün (N.N.Korotkovla həmmüəllifli) digəraraşdırmasında dil təkamülünün kök–aqlütinativ – flektivquruluş mərhələlərini əhatə etməsi fikrinin tərəfdarı kimiçıxış etmişdir. 3Başqa sözlə, dillərin sistem analizinə məruz qalmasıhəmin yanaşmanın sərgiləndiyi tədqiqatın mütləq olaraqxarakterologiya və ya sadəcə, tipoloji fərqləndirmə ilə1 бах: Коротков Н.Н. Структурная типология, язык-эталон и задачитеории языка / Лингвистическая типология и восточные языки. Материалысовещания. М., 1965, стр.93-99, Успенский Б.А. Несколькозамечаний о языке – эталоне / Лингвистическая типология и восточныеязыки. Материалы совещания. М., 1965, стр.308-310.2 Панфилов В.З. О задачах типологических исследований и критерияхтипологической классификации языков // Вопросы языкознания, 1969,№4, стр.3-11.3 Коротков Н.Н., Панфилов Б.З. О типологии грамматически категорий// Вопросы языкознания, 1965, № 4, стр.40.

183Azərbaycan Milli Kitabxanasıkifayətlənməsi anlamına gəlməyərək, dillərin bir tipolojiquruluşdan digərinə keçidinin mümkünlüyünü də istisnaetməyə bilər.Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, «yalnız tariximərhələdə məlum olan dil sistemlərini yeganə mümkün halelan etmək cəhdlərinin özü ilə tipologiyanın müəyyənifratçılığını təcəssüm etdirdiyini» önə sürən M.L.Palmaytis«bu zaman bütün dünya dillərinin məcmusunun keçmiş vəgələcəkdən məhrum; əbədi verilmiş reallıq» qismindəortaya çıxdığına və «belə olan təqdirdə isə dilin(ümumiyyətlə, bəşər dilinin – A.H.) meydana gəlməsihaqqında sualın mənasızlaşdığına» diqqət çəkmişdir. 1Dolayısı ilə, dilçi bəzi hallarda XX əsr tipologiyasının«verilmiş reallıq»dan çıxış etməklə, təkcə tipolojiaraşdırmalara müəyyən məhdudiyyət gətirdiyini bildirmir:o, bu yanaşmanın fəsadlarının bütövlükdə dil nəzəriyyəsinəsirayət edəcəyindən ehtiyatlanır.Doğrudan da, dil tiplərinin bir-birini əvəz edə bilməsiideyasının inkarı («səbəb-nəticə» məntiqi bağlılığındançıxış edilsə), müəyyən mənada, bütövlükdə dil sisteminindinamik inkişafda olması fikrinin inkarı anlamına gələ bilərki, bu da, öz növbəsində, demək olar ki, dilçilik elmininnailiyyətlərinin üzərindən xətt çəkmək anlamına gələr.Digər tərəfdən əgər müasir tipologiya qarşısında duranməqsədlər sırasında (konkret olaraq, R.Yakobsonun məlumməruzəsində tipoloji araşdırmaların reallaşdırmalı olduğuvəzifələrlə bağlı önə sürülən müddəalar sırasında 2 ) dilinhansı inkişaf yolları üzrə dəyişəcəyininproqnozlaşdırılmasının vacibliyindən söz edildiyini nəzərəalsaq (doğrudur, burada onu da qeyd etməliyik ki, həmin1 Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии. М., 1983, стр.24-25.2 Якобсон Р. Типологические исследования и из вклад в сравнительно-историческоеязыкознание. / Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963, стр.101.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 184yanaşma R.Yakobsonun təsbit etdiyi digər müddəalar kimi,B.A.Serebrennikovun etirazına səbəb olmuşdur 1 ), «verilmişreallıq» anlayışının, əslində, XX əsr tipologiyasınımaraqlandıran yeganə vəziyyət olmadığı aydınlaşar.Göründüyü kimi, dolayısı ilə, meta-dil nəzəriyyəsi də(şleyxerian yanaşmada olduğu kimi) dil sistemindəkitipoloji anomaliyaların altyapısını dillərin quruluş etibarilədaha öncəki struktur mərhələsinin üzərində nəşət tapmasıvə eləcə də onların, öz növbəsində, «yeni təkamülpilləsi»nə doğru istiqamətlənməsi ilə əlaqələndirirdi.Maraqlıdır ki, sözügedən nəzəriyyə psixolinqvistik dəyərləndirmələrsayəsində ortaya çıxan fikir və ehtimallarla birdaha öz təsdiqini tapır.Yeri gəlmişkən, burada haşiyəyə çıxaraq onu qeydetmək istərdik ki, rus dilinin intensiv təsiri nəticəsindəaleut dialektində meydana gəlmiş «xəta»lardan (bu haqdadaha öncə bəhs edilmişdir) və onlarla analogiya təşkil edənhallardan fərqli olaraq, xarici dil mənimsənilməsi zamanıortaya çıxan nitq qüsurlarının tipoloq-nəzəriyyəçilərinxüsusi marağına səbəb olduğunu söyləmək olar. Belə ki,meta-dil anlayışının izahı çərçivəsində, «hər hansı birflektiv dilə yetərli səviyyədə bələd olmadıqda, danışanın,adətən, onu (flektiv dili – A.H.) daha çox aqlütinasiyaistiqamətində dəyişdirdiyinə (onu daha çoxiltisaqiləşdirdiyinə)» (kursiv bizimdir – A.H.) diqqətçəkmiş B.A.Uspenski xett mətnlərinin iltisaqiözəlliklərinin onları (mətnləri) qələmə alan katiblərin başqadilin (luviya dilinin) daşıyıcıları olmasından qaynaqlandığınıbildirmiş və (N.S.Trubetskoyun araşdırmalarınaistinadən) analoji halların, eləcə də, uşaq nitqində də1 Серебренников Б.А. К критике некоторых методов типологическихисследований // Вопросы языкознания, 1958, №5, стр.24-25.

185Azərbaycan Milli Kitabxanasıtəsadüf edildiyini önə sürmüşdür. 1Doğrudan da, ontogenestik proses üzərində müşahidəaparmış bir çox tədqiqatçılar flektiv dil daşıyıcıları olanazyaşlı uşaqların nitqində güclü iltisaqiləşmətendensiyasının müşahidə edildiyinə diqqət yetirmişlər. *Digər tərəfdən, iltisaqi quruluşlu Azərbaycan dilinəmükəmməl şəkildə bələd olmayan şəxslərin (xüsusilə –rusdilli soydaşlarımızın) nitqində də bu dilin strukturunanəzərən, meta-dil faktoru ilə əlaqələndirilə bilən xətalar(şəkilçi «şəbəkələşmə»sində reduksiya halları; məs: «onunkitabının səhifələri» əvəzinə «onun kitabın səhifələri»qəbildən xətalar) geniş şəkildə təsadüf olunur. 2 Bu kimifaktlar görkəmli rus tipoloqunun meta-dilin bəzi nitqqüsurlarında təzahür tapa bilmə xüsusiyyəti ilə bağlısöylədiklərinin doğruluğunu əyani şəkildə sübut etmiş olur.Dil sistemində baş verən proseslərin heç də hamısınınizahının linqvistik düşüncənin ortaya qoyduğu müddəalarçərçivəsində aydınlaşdırıla bilməməsi bəzi suallarıncavablandırılması üçün dilçilərin digər elm sahələrinəmüraciət etməsi zərurəti yaradır.Bir qisim dil faktlarınınmüəmmalı mahiyyəti onların altyapısında psixolinqvistikfaktorların durduğunu düşünməyə əsas verdiyindən həminfaktların bəzilərinin obyektiv təhlil həlli qazanmasıbaxımından,onların Freyd nəzəriyyəsi aspektindədəyərləndirməyə cəlb olunması labüdlüyü meydana çıxır.«Freyd təlimində dilin rolu haqqında qeydlər»in müəllifiE.Benvenistin haqlı olaraq bildirdiyi kimi, psixoanalizinbanisi insanın «verbal fəaliyyətinin nitq yaddaşı1 Успенский Б.А. Структурная типология языков. М., 1965, стр. 127.* бу щагда бир гядяр сонра эениш бящс едиляжяк.2 Ону да хатырладаг ки,билингвемлярин нитгиндя мцшащидя едилян типолоъиметаморфозлар детерминанта факторуну тясир эцжцнц яйани шякилдя ортайагойур.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 186pozuntuları və xətalar şəklindəki təzahürlərinin inandırıcıtəhlillərini aparmış» və «nitq normalarında cilanan və yasublimasiya qazanan anarxik güclərin mənbəyinintəhtəlşüurda yerləşdiyini» sübuta yetirmişdir. 1«Gündəlik həyatın psixopatologiyası» əsərində yazılı vəşifahi dildə müşahidə edilən yanılmaların təhlilinə ayrııcafəsil həsr edən Z.Freyd yazır: «Səslərin bir-birinidəyişməsinə səbəb olan qanunlar (söhbət fonetik hadisələrdəngedir – A.H.) tərəfimizdən şübhəyə məruz qalmasa da,mənə elə gəlir ki, onların (həmin fonetik dəyişmələrin – A.H.)gücü nitqin düzgün axarını pozmaq üçün yetərsizdir. Mənimaraşdırdığım hallarda, onlar… yalnız hazır mexanizmitəcəssüm etdirir» (kursiv bizimdir – A.H.). 2Doğrudan da, ayrı-ayrı fərdlərin nitqində elə xətalararast gəlmək mümkündür ki, onların yalnız artikulyasyonrahatlığa meylliliklə əlaqələndirilməsi inandırıcı görünmür.Analoji xətaların yazılı nitqdə də yer ala bilməsi Freydəgörə, «hazır mexanizm»; struktur tipologiyaya görə isə,«meta-dil» faktorunun təsir gücünün təhtəlşüurdanqaynaqlandığını düşünməyə sövq edir.Başqa sözlə, sözügedən qəbildən olan nitq xətalarındaFreydin haqqında bəhs etdiyi «hazır mexanizmlər» önəmlirol oynamışdır. Lakin tipoloji səciyyə daşıyan yazılı nitqxətalarının heç də hamısını meta-dil nəzəriyyəsi aspektindədəyərləndirmək olmaz. Bu baxımından, Freydə görə,«bizim şifahi nitq yanılmalarından daha çox yazılı nitqxətalarına məruz qalmağımız faktına maraqlı izah vermişVundtun» fikirlərini xatırlatmaq istərdik: «Normal nitq1 Бенвенист Э. Заметки о роли языка в языка в учении Фрейда /Бенвенист Э. Общая лингвистика.М.,1974.2 Фрейд З. Психопатология обыденной жизни / Фрейд З. Психологиябессознательного. М., 1990, стр. 237.

187Azərbaycan Milli Kitabxanasıprosesində iradənin tənzimləyici funksiyası daim təsəvvüraxını ilə artikulyasyon hərəkətin uyğunlaşdırılmasınayönəlir. Lakin yazıda olduğu kimi,təsəvvürləri müşayətedən və onları ifadə edən aktların,mexaniki səbəblərdəndolayı ləngiməsi zamanı… bu qəbildən antisipasiyalar 1 çoxasanlıqla gerçəkləşir». 2 Başqa sözlə,psixoloji təlim yazılınitqin reallaşmasının (tam obyektiv səbəblərə görə) şifahinitq aktından fərqli olaraq, təsəvvür axının və onun verbalrealizasiyasının paralel icrası şəraitində gerçəkləşməsindəndolayı, müəyyən xətaların mümkünlüyünü istisna etmir. Bubaxımdan, «ontogenezdə nitqin funksional bazisi problemi»nitədqiq etmiş İ.N.Qorelovun diqqətindən kənardaqalmamış bir yanılma hadisəsinə nəzər salmaq maraqlıolardı.Amerika psixoloqu M.Mid Samoada dünyaya gəlmiş vəiki yaşından sonra ailəsi ilə birgə vətəninə dönmüş Amerikaməktəblisinin yazılı ingiliscəsindəki səhvləri tədqiqata cəlbetmiş və həmin azyaşlı məktəblinin yazılı nitqində yer alançoxsaylı xətaların sistemli təhlili nəticəsində bu səhvlərin«əsasında samoan qrammatik formalarının durması» iləbağlı maraqlı qənaətə gəlmişdir. Sözügedən xətaları«ontogenez və filogenezdə intellekt və nitq» problemiçərçivəsində dəyərləndirmiş M.Mid bu kimi nadir hallarınmüvafiq istiqamətli araşdırmalarda «xəsislikləişıqlandırıldığını» vurğulamışdır. 3 Doğrudan da, buqəbildən faktların filogenestik ehtimalla əlaqəli təhlillərə1 Антисипасийа (латын.д. антисипо «габалайырам») яшйа, щадися вя йа щярщансы бир щярякятин нятижясинин вя с. инсан шцурунда онларын реал гавранылмасынданвя йа эерчякляшмясиндян юнжя тясяввцр едилмясиня дейилир.Антиципация/ Психологический словарь http://psychology.net.ru/ dictionaries2 Фрейд З. Психопатология обыденной жизни / Фрейд З. Психологиябессознательного. М., 1990, стр.247.3 Горелов И.Н. Проблема функционального базиса речи в онтогенезе.Челябинск. 1974, стр. 7-8.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 188cəlb edilməsi dil təkamülü nəzəriyyəsi ilə bağlı bəziqaranlıq məsələlərin aydınlaşdırılması işinə yardımçı olabilər.Göründüyü kimi, burada «hazır mexanizm»in işədüşməsi danılmaz faktdır. Belə ki,sözünü etdiyimiz Amerikaazyaşlısının şüurunda formalaşmış qrammatik formalarqəlibində samoan dilinin elementləri yer alırdı. Lakindiqqətin aktivliyini tələb edən şifahi nitqdə təzahür üçün«yol tapmayan» həmin qeyri-ingilis dil ünsürləriantisipasiya üçün imkan yaradan yazılı nitq zamanı ortayaçıxa bilirdi.Haşiyəyə çıxıb onu da xatırladaq ki,bu kontekstdə də«hazır mexanizm»in iş əmsalının dəyərləndirilməsi tipolojideterminantanın müəyyən dayanıqlı qəlib şəklində insanbeynində mövcud olması ilə bağlı ehtimalların faktikbazasını daha da zənginləşdirir.Əgər müasir tipoloji araşdırmalar (qarşılarına qoyulanvəzifələri icra etdikləri təqdirdə) dilin (tipoloji) özəlliklərininperspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədinigüdərək, ən azından, «dilin (hazırkı sinxron sistemdən çıxışedilsə) hansı inkişaf yollarının gerçəkləşmə ehtimalınındaha yüksək, hansılarının daha aşağı səviyyədə olduğunu,hansılarının isə, ümumiyyətlə, mümkünsüz olduğunu» 1 –müəyyənləşdirə bilirsə (məs: ən səthi təhlillər belə,Azərbaycan dili üçün polisintetikləşmə perspektivinin realolmadığını ortaya qoya bilər. Belə ki, dil təkamülü sxeminəgörə, iltisaqi dil daha öncəki mərhələnin özəlliklərinin, tammənası ilə, «reanimasiya» edə bilməz), deməli, «verilmişreallığ»ın «çıxış nöqtəsi» sayılan mərhələnin həmintədqiqatların diqqətindən kənarlaşdırılması da qeyrimümkündür.Belə ki, dilin «bu günü» və «sabahı» olduğu1 Горелов И.Н. Проблема функционального базиса речи в онтогенезе.Челябинск. 1974, стр.25.

189Azərbaycan Milli Kitabxanasıkimi, heç şübhəsiz ki, «dünəni» də mövcuddur ki, bu datipologiyada «verilmiş», lakin heç də, bəzi hallarda iddiaedildiyi kimi, «əbədi olmayan» hal-hazırkı gerçəkliyinaltyapısını təşkil edən struktur mərhələ ilə bağlıehtimalların irəli sürülməsinə əsas verir. Bununla da,struktur mərhələlər ardıcıllığından ibarət inkişaf «zəncir»ininmövcudluğunun etirafı mümkün olur.4.2. Uşaq dili yanılmalarında meta-dil faktorununrolu haqqında və ya flektiv dillərdəki bəziaqlütinativ elementlərin mahiyyətinə ontogenez vəfilogenez paralelliyin müstəvisində baxışDil sistemində yer alan bu və ya digər səciyyəli tipolojisapma elementlərinin meydana gəlmə şəraiti, perspektivləri,ümumilikdə (dilin) struktur imkanları fonundakıçəkisi və mövqeyi problemi, geniş spektrli tədqiqat sahəsinitəşkil edir. Bu əhatəli mövzu özündə bəşəriyyətin müxtəlifinkişaf dönəmlərinə müvafiq təkamül yolu keçmiş diltəfəkkürtandeminin möhürünü labüd şəkildə əksetdirdiyindən həmin simbiozun (dil-təfəkkür vəhdətinin)evolyusyon mahiyyətini lokal səviyyədə izləməyə imkanverən ontogenestik məlumatların maraqlı faktlar təqdimetdiyini nəzərə alsaq, problemə daha yeni bir rakursdanyanaşma imkanı qazanmış olarıq. Belə ki, bir çoxaraşdırmalarda vurğulanan fikrə görə, «uşaq nitqinininkişafı (ontogenez)…, ümumilikdə və təmiz halda dilintarixi təkamül prosesini (filogenezi) təkrarlayır. 11 Кубрякова Е.С. Онтогенез речи и формирование языковой способностичеловека. / Человеческий фактор в языке. Язык и порождение речи.М.,1991.(щямчинин бах: Якобсон Р. Детский язык, афазия и общие звуковыезаконы.Б., 1993, стр. 5; Погодин А.Л. Язык как творчество (психологи-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 190S.D.Katsnelson öncəki dövr tədqiqatlarında uşaqlardaana dilinin mənimsənilməsinin «çox vaxt cəhd və səhvlərmetodu 1 ilə reallaşan… sırf kəmiyyət planındakı proseskimi xarakterizə edildiyini», azyaşlı individin təfəkkür vənitqinin daha dərin analizi əsasında aparılanaraşdırmalardan sonra isə, burada eləcə də keyfiyyətprobleminin (kursiv bizimdir – A.H.) yer aldığınınmüəyyənləşdiyini bildirmişdir. 2Ümumiyyətlə, qeyd etmək yerinə düşər ki, ontogenestikmüşahidələrin dildaxili proseslərdəki qaranlıq mətləblərişıq sala biləcəyi ehtimalı ilə, XX əsrdə ən müxtəliflinqvistik düşüncə tərzinin daşıyıcıları – istər«ənənəviçi»lər, istərsə də deskritiv, generativ və s. bu kimidilçilik cərəyan və məktəblərinin nümayəndələri bu və yadigər məsələ ilə bağlı nəzəri müddəaların da sözügedənqəbilli emprik nəticələrə əsaslanmağa cəhd göstərmişlər.Bizi ontogenestik müşahidələrdə qeydə alınan tipolojianomaliya səciyyəsi daşıyan yanılmalar maraqlandırdığından3 , ümumən, uşaq dilinin törədilməsi prosesi iləbağlı fərqli yanaşmalarda sərgilənən mövqe müxtəlifliyinədərindən müdaxilə etmədən, məsələni konkret istiqamətlərческие и социальные основы творчества речи). Происхождение языка.М.,2001, стр.147).1 Л.С.Выготски азйашлылар цзяриндя апардыьы тяжрцбяляр ясасында онларын(азйашлыларын) мянимсянилмя цчцн тягдим едилян материалы (щямин материалынушагларын тябии имканларыны ашмадыьы тягдирдя) ассосиатив олараг вя йа стимул вяреаксийалар арасында шярти рефлектор ялагя йарадараг гаврвдыгларыны ортайагоймушдур (курсив бизимдир – А.Щ.). бах: Выготски Л.С.Мышление и речь,М., 1999, http://kosilova.textdriven.com/narod/studia2/vygotsky/vyg.htm2 Кацнельсон С.Д. Общее и типологическое языкознание. Л., 1986, стр.28-29.3 Азярбайжан дилчилийиндя ушаг нитгинин йаранмасы вя инкишафынын мцхтялифаспектляри йетяринжя арашдырылдыьындан ( бах: Щажыйева Я,Я. Ушаг нитгининлингвистик тящлили Б., 1994; Вейсялова Б.Ф. Ушаг дилинин формалашмасы вяинкишафы проблемляри (нам.дисс….автореф). Б., 2002), биз,садяжя олараг,мясялянин типолоъи аспектляринин тящлили цзяриндя дайанажаьыг.

191Azərbaycan Milli Kitabxanasıüzrə çözümləməyə çalışacağıq.1.Flektiv dil daşıyıcıları olan azyaşlı individlərdə qeyriinsirafiformal elementlərdən istifadə əsaslı yanılmaların,məhz, hansı məqamda meydana gəlməsininmüəyyənləşdirilməsi bu linqvistik faktların mahiyyətinindərki üçün çıxış nöqtəsi sayıla bilər.İngilis, rus, ərəb və digər insirafi strukturlu dili (ana dilistatusunda) mənimsəyən uşaqların flektiv paradiqmalarınqavranılmasında çətinlik çəkməsi faktının ən müxtəlifdilçilik ədəbiyyatlarında, demək olar ki, yekdilliklə təsbitedilməsinə rəğmən, həmin tədqiqatların daha dərin təhliliməsələnin mahiyyəti və qaynaqlandığı səbəblərlə bağlımülahizələrin yetərincə fərqli məcraya istiqamətləndiyiniaşkara çıxarır. Belə ki, L.Blümfild ingilis uşağının Daddybrought it («Ata onu gətirdi») ifadəsinin yerinə Daddybringed it söylədiyini və böyüklər tərəfindən dəfələrləedilən düzəlişdən sonra yanlış söz-formanı arzuedilənqrammatik normaya müvafiq variantını mənimsədiyinibildirməklə 1 , sözügedən linqvistik faktı bihevioristiknöqteyi-nəzərdən, stimul-reaksiya münasibətlərimüstəvisində dəyərləndirmiş və bununla da, dolayısı ilə,onu sırf kəmiyyət planlı problem kimi xarakterizə etmişdir.Lakin məsələ təkcə sırf «cəhd-səhv-düzəliş» modelli dilqavrayışından getsəydi, o zaman elə erkən çağlardanontogenez prosesinə daha intensiv müdaxilənin arzu olunannəticə verəcəyini gözləmək lazım gələrdi.Həqiqət ondadır ki, azyaşlı fərdin təfəkkürü müəyyənrealiləri adekvat şəkildə dərk edə biləcəyi duruma gəlmədiyitəqdirdə, kənar müdaxilə (yəni, edilən düzəlişlər) onun(təfəkkürün) maddi cildindəki yanılmaları aradan qaldırmaqiqtidarında olmayacaq. Bu mənada, rus dilindəki analoji1 Блумфилд Л. Язык. М., 1968, стр. 45.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 192halları – felin keçmiş zaman paradiqmasında istisna təşkiledən -çğ və -ti sonluğu əsasların (ceçğ, peçğ > cёq, pёk;rosti, nesti > ros, nёs) müvafiq qrammatik məna iləyüklənərək, fonetik modifikasiyaya uğradığını təsbit etmiştədqiqatçıların – Y.İ.Neqnevitskaya və A.M.Şaxnaroviçinmülahizələri xüsusi maraq doğurur. Belə ki, dilçilər«uşağın hər gün eşitdiyi və yüzlərlə dəfə düzgün istifadəetdiyi» söz-formanın yerinə «requlyar model» üzrətəsriflənmiş yanılmalara yol verməsinin səbəblərini izahedərkən (məs «Zacёq svet» yerinə «Zacqal svet»), haqlıolaraq, «cəhd-səhv-düzəliş» sxeminin yararsızlığını qeydetdikləri halda, məsələnin kökünü yalnız sırf analogiyaamili ilə, yəni «imitasiya və praktikadan güclü olan qayda»ilə bağlamaqla 1 , zənnimizcə, qeyd olunan linqvistik faktınmahiyyətini, tam şəkildə açıqlamağa müvəffəq olmamışlar.(Haşiyəyə çıxaraq, onu da qeyd edək ki,sözünü etdiyimizyanılmaların «cəhd-səhv-düzəliş» modeli ilə əsaslıbağlılığının olmamasına baxmayaraq, onu da qeyd etməkvacibdir ki, istər (ontogenestik tədqiqatlarda bildirildiyi kimi)uşaq dilində, istərsə də filogetestik ehtimallardasəsləndirildiyi fikrə görə 2 , ibtidai insanın dilində bu qavrayışmetodunan önəmli rol oynaması danılmazdır).Diqqət çəkən məqam isə «zacёq» söz-formasındaqrammatik mənanın kökdaxili fonematik əvəzlənmələrlə(e/ё; çğ/q) reallaşdığı halda, uşaq dilindəki yanılmada, birçox tədqiqatçıların 3 flektiv dil quruluşu üçün yad element –iltisaqi mexanizm ünsürü kimi, səciyyələndirdiyi -lsuffiksliparadiqmaya müraciət edilməsidir.1 Негневицкая Е.И. Шахнарович А.М. Язык и дети. М., 1981, стр. 38-40.2 Якушин Б.В. Гипотезы о происхождении языка. М., 1985, стр.96.3 мяс: Кодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1979, стр. 288;Головин Б.Н. Введение в языкознание. М., 1977, стр. 257.

193Azərbaycan Milli KitabxanasıƏgər ingilisdilli azyaşlının da daxili fleksiya vasitəsiləreallaşan qrammatik mənanı fel kökündə fonetik modifikasiyayayol açmayan –ed suffiksinin köməyi ilə ifadəetməyə meylliyini xatırlasaq, bu zaman belə bir nəticəyəvarmış olarıq: azyaşlı fərd insirafi və iltisaqi mexanizmlərinparalel şəkildə təmsil olunduğu morfoloji paradiqmalardanitq aktı zamanı «seçim» anında, təhtəlşüuri olaraq,üstünlüyü sonuncunun (aqlütinativliyin) tərkib hissəsi olanşəkilçilərə verir. Başqa sözlə, bu yanılmaların təsadüfixarakterli olmayıb, bir qanunauyğunluq möhürü daşıdığıortaya çıxır. Belə ki, formal qrammatikanın mahiyyətinitədqiq etmiş görkəmli rus dilçisi A.M.Peşkovski hələ 1925-ci ildə qələmə almış olduğu araşdırmasında «fikri dağınıqprofessorlar»ın, o cümlədən, azyaşlı uşaqla mükaliməzamanı (yorğun halda olarkən), alimin özünün dəyanılmalara yol verdiyini bildirərək (kursiv bizimdir –A.H.) «sözlərin qrammatik elementlərinin psixolojifərdiliyini heç nə … onların (yəni,qrammatik elementlərin– A.H.) səhv salınması qədər, parlaq şəkildə, aşkarlamır»;bununla belə, «yanılmalar həmişə ŞÜURLU şəkildə başverir» – nəticəsinə gəlir (kursiv A.M.Peşkovskinindir –A.H.) və fikrinin əsaslandırılması kimi, «biz, heç vaxt özaralarında heç bir ümumiliyi olmayan… qrammatikhissələri səhv salmırıq» 1 mülahizəsini səsləndirir.Qrammatik anomaliya səciyyəsi daşıyan yanılmalarınşüurlu və ya təhtəlşüuru xarakterə malik olmasınımüəyyənləşdirmək ehtiyacı məsələni psixoloji müstəvidədə dəyərləndirmək labüdlüyünü ortaya çıxarır.Görkəmli Avstriya psixiatrı, yeni və daha öncəki elmifikirlərin bir çoxunu kökündə dəyişdirmiş fəlsəfi-psixolojicərəyanın təməlini qoyan Ziqmund Freyd özünün hələ1 Пешковский А.М. В чем же, наконец, сущность формальной грамматики?/ Введение в языкознание. Хрестоматия. Минск, 1977, стр. 237.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 1941901-ci ildə qələmə aldığı «Gündəlik həyatın psixopotalogiyası»adlı tədqiqatında sağlam insanın nitqindəkiyanılmalara «bir növ … patoloji şəraitdə meydana gələnparaafaziyaya keçid mərhələsi təəssüratını yaratdığını»(kursiv bizimdir – A.H.) qeyd etmiş və alman dilçisiV.Vundtun «səhvləri əmələ gətirən şərait mürəkkəb olub,səslərin sadə qarşılıqlı əlaqəsi sərhədlərindən kənara çıxır»– fikri ilə həmrəy olduğunu bildirmişdir. 1Paraafiziyanın (yunan dilində: para «yanında, ətrafında»;fasis «nitq») verbal növünün, özünü nitqdə sözün,bütövlüklə, yaxın mənalı sözlə əvəzlənməsində və ya hissə(səs və ya heca) səviyyəsində modifikasiyaya uğramasındagöstərdiyini 2 nəzərə alsaq, bu patoloji hala keçidin dəsemantik ortaqlıq çərçivəsində reallaşacağını ehtimal etməkolar. Söhbətin ana dilini mənimsəmiş (və yamənimsəməkdə olan) insanın şüurunda artıq hazır şəkildəmövcud olan qrammatik mənanın ifadə vasitələrinin «ya-yaprinsipinə əsaslanan əlaqə»liklə təşkil olunmuş müxtəlifoppozisiyalarını ehtiva edən paradiqmatikadan 3 getdiyininəzərə alsaq və vacib şüur atributu olan yaddaşı «individualpsixologiyada linqvistik formanın meydana gəlmə şəraiti»kimi səctiyyələndirmiş N.B.Kruşevskinin «yaddaşımızbizim üçün paralel nümunələr sistemini qoruyub saxlayır»(kursiv bizimdir – A.H.) 4 – fikrini də bura əlavə etsəkməsələnin mahiyyətinin aydınlaşdırılmasına bir qədər dəyaxınlaşmış olarıq. Belə ki, qeyd edilənlər sözügedənyanılmaların yalnız şüurumuzdakı hazır qrammatik kodlar1 Фрейд З. Психопатология обыденной жизни / Фрейд З. Психологиябессознательного. М., 1990, стр. 225,237.2 Психологический словарь. М., 1983.3 Ахундов А.А. Цмуми дилчилик. Б., 1979, с. 117.4 Березин Ф.М. Н.В.Крушевский – провозвестник лингвистики ХХ в. /Н.Б.Крушевский. Избранные работы М., 1998.

195Azərbaycan Milli Kitabxanasıinventarı çərçivəsində qapanıb qalan və deməli, məhz,onunla (şüurla) tənzimlənən proses olduğunu ortaya qoyur.Digər tərəfdən A.M.Peşkovskinin mülahizələrindəkiziddiyyəti xatırlasaq (dilçiyə görə, «fikri dağınıq professor»lar,hətta əqli yorğunluq şəraitində müəllifin özü,şüurlu səhvlərə yol vermişlər) və problem psixoanalizinbanisinin «mən kiminsə, …sərrast alman ifadəsinə görə,insanın tam şəkildə «iştirak etdiyi» şəraitdə, yanılmalarayol verə biləcəyinə qətiyyən inanmıram» 1 – qeyri-apelyasyonhökmü prizmasından nəzərdən keçirsək, məsələnindigər aspekti də aydınlaşmış olacaq. Başqa sözlə, uzual səciyyədaşıyan variantın deyil, qeyri-normativ xarakterliqramemin istifadə edilməsi özlüyündə şüurlu şəkildə icraedilən proses sayıla bilməz. Maraqlısı ondan ibarətdir ki,bu dəyərləndirmələr, əslində, bir-birini inkar etməyərək,biri digərinin tamamlayıcısı funksiyasında çıxış edir vəonların konsensusu, hadisənin bir qədər kobud şəkildə olsabelə, «şüurlu şüursuzluq» (daha dəqiq isə «təhtəlşüuriyanılma») adlandırılmasına imkan verir.Beləliklə, ontogenestik materiallarda təqdim olunan vəflektiv dil tipi üçün anomaliya səciyyəsi daşyıan sözügedənyanılmaların əmələ gəlmə şəraitinin müəyyənlinqvopsixoloji qanunauyğunluqlarla tənzimləndiyinisöyləmək mümkündür.II.İltisaqi mexanizmdən istifadəyə meylliliyin altındayatan səbəblərin (yəni, hansı səbəblərdən dolayı, məhz,aqlütinativ şəkilçilərə üstünlük verilməsinin) araşdırılmasıməsələni dil-təfəkkür vəhdətinin tarixi inkişaf prosesininişığında nəzərdən keçirməyi tələb edir.Dil strukturunun inkişafının koqnitiv özülünü tədqiqedən görkəmli amerikan psixolinqvisti D.Slobin «qramma-1 Фрейд З. Психопатология обыденной жизни / Фрейд З. Психологиябессознательного. М., 1990.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 196tikanın ontogenestik proseslərinin təfəkkür zəmininidillərarası müqayisə işığında» nəzərdən keçirərkən (macardilinin timsalında), perseptiv «qabarıqlıq»la seçilənmarkerli; stabil və requlyar morfem inventarlı dillərin (anadili kimi) törəmə və ya (xarici dil statusunda) mənimsənilməsininproblematik səciyyə daşıdığı qənaətinigəlmişdir 1 .Rus və ərəb dilləri əsasında aparılan ontogenestik müşahidələrinortaya qoyduğu linqvistik faktlar da iltisaqimexanizmə müraciət tendensiyasının, məhz, təfəkkürproseslərindən qaynaqlandığını düşünməyə əsas verir. Beləki, rus dilçisi A.Qvozdevin bu dildə danışan uşaqlarınnitqindən gətirdiyi nümunələr (məs: «şёl» yerinə «şelel»)«sözün səs tərkibindən morfemin üzvlənərək ayrılması»nın 2(kursiv bizimdir – A.H.) azyaşlı individin dil qavrayışı üçünxarakterikliyini üzə çıxarmış olur.Göründüyü kimi, uşağın əyani-əşyavi təfəkkürü, «idёt»(indiki.zam. «gedir») fel formasının keçmiş zamanparadiqmasındakı suppletiv şəklinə («şёl»), məhz, müvafiqqrammatik mənaya aidliyi bildirmək üçün, sözü gedənkateqoriyanın aqlütinativ təbiətli göstəricisinin əlavəedilməsini, başqa sözlə, onun (qrammatik mənanın) əyanişəkildə, yəni kökdən kənarda üzvlənə biləcək şəkildəreallaşmasını tələb edir.Misirli uşaqların ərəb dilini mənimsəməsini müşahidəetmiş A.Marqaret Omar nəinki azyaşlıların, hətta 15 yaşlıyeniyetmələrin (! – A.H.) ən çox istifadə etdikləri isimlərinbelə, cəm formalarının düzəldilməsində çətinlikçəkdiklərini qeyd etmiş və ontogenezdə yer alan həmin1 Слобин Д.И. Когнитивные предпосылки развития грамматики /Психолингвистика. М., 1984, стр. 143,162-163.2 Шахнарович А.М., Юрьева Н.М. Психолингвистический анализ семантикии грамматики (на материале онтогенеза речи). М., 1990, стр. 36.

197Azərbaycan Milli Kitabxanasıçoxsaylı səhvlərə əsasən, bu kateqoriyanın sözügedən dilinstrukturunda ən qəliz və gec qavranılan qrammatikkateqoriya olması qənaətini səsləndirmişdir 1 .«Sabit qrammatik qaydalarla … müəyyənləşmədiyinəgörə», «leksik vahidlər kimi əzbər öyrənilməli» olan daxilicəm modelləri (onların sayı onlarladır), ənənəviqrammatikada «salamat cəm» adlanan 2 və requlyar şəkilçiformalarına malik olan ([-unə] və [-ətun]) düzgün cəmdənəhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bunu əyani şəkildəmüəyyənləşdirmək üçün sözlərin normatik səciyyə daşıyanvə daxili fleksiya ilə əmələ gələn cəm formalarını uşaqdilindəki ehtimal edə biləcəyimiz yanlışlıqlarla qarşılaşdırmaqkifayətdir. Məs: ['alimun] «alim» - ['uləməu]«alimlər» - ['alim - unə] «alimlər» (yanlış forma).(Doğrudur, bir qədər haşiyəyə çıxaraq, onu da əlavəetməliyik ki, analitikləşmiş dialektlərdə dəyişməz olaraqqaldıqları halda, sintetik-flektiv quruluşlu ədəbi dildə kişicinsi düzgün cəm şəkilçisinin hallanma zamanı,modifikasiyaya uğradığını ([unə][inə]) nəzərə alsaq,sözügedən qramemləri, birmənalı şəkildə, iltisaqi ünsürkimi dəyərləndirmək çətindir. Lakin V.P.Starıninin samidillərdəki fel təsrifini reallaşdıran affikslərin söz «əsasınailtisaqi münasibət prinsipi»ni qoruması haqqında fikrini 3(kursiv bizimdir – A.H.) xatırlasaq, analogiyadan çıxışedərək sözügedən şəkilçiləri tipoloji sapma ünsürü kimisəciyyələndirmək olar).Göründüyü kimi, istər rus, istərsə də ingilis və ərəbdilinə dair ontogenestik müşahidələrdən gətirilən nümunələrflektiv dillərin mənimsənilməsi prosesi üçün, müəyyən1 Слобин Д.И.Когнитивные предпосылки развития грамматики /Психолингвистика. М., 1984, стр. 150-151.2 Мяммядов Я. Яряб дили.Б.,1974, с. 97,123.3 Старынин Б.П. Структура семитского слова. М., 1963, стр.99.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 198mənada, universal sayıla biləcək məqamları təsbit etməyəimkan verir: bu dillərdəki qrammatik mənanın ifadəvasitələri pərakəndə, qeyri-requlyar xarakterə malikolmasından dolayı, «1 morfem – 1 məna» formuluəsasında münasibətlər quraraq, (fonetik tərkib cəhətdən«əyani» olmaqla) üzvlənə bilən və sabit səciyyə daşıyaniltisaqi formantların qarşısında (alternativlik şəraitində),demək olar ki, aciz qalır.Belə ki, ontogenestik müşahidələr birmənalı şəkildəuşağın «formal» (mahiyyətcə, abstrakt) dil vahidlərininköməyi ilə, mənanın modifikasiyası mexanizmini gecmənimsəməsini və bu prosesin məhz «müxtəlif sözlərdəkonstant olan» (kursiv bizimdir – A.H.) morfemlərinmənimsənilməsindən başladığını; «ümumi səs forması vəmənaya malik olan (başqa sözlə, «1 morfem – 1 məna»iltisaqilik modelinə uyğun – A.H.) morfemlərin» 1 dahaasanlıqla qavranıldığını və yalnız son mərhələdə (təxminən2,5-3 yaşlarında) fleksiyalı nitqə keçidin mümkünolduğunu 2 müəyyənləşdirmişdir. Uşağın dil mənimsəməsiprosesindəki flektiv formalarla bağlı yanılmalar, əsasən,ətraf aləmin sırf konkret komponentlər əsasında əyaniəşyavidərkindən – abstrakt qavramaya keçidin tamreallaşdığı dövrə qədər davam etdiyini nəzərə alsaq,məsələnin mahiyyətinin dərin qatlarında dil-təfəkkürəlaqəliliyinin aparıcı rol oynadığı şübhəsizləşəcək.(Onu da qeyd edək ki,uşağın əyani (intuitiv) təfəkkürdönəmində mücərrəd ümumiləşdirmənin hələ «nitqləmüəyyənləşmədiyini və hətta, növbəti mərhələlərdə (11-12yaşa qədər) verbal abstraktlaşmada səhvlərin istisna1 Негневицкая Е.И. Шахнарович А.М. Язык и дети. М., 1981, стр.46-47.2 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Санкт-Петербург, 2000,стр. 401-402.

199Azərbaycan Milli Kitabxanasıolunmadığını» diqqətə alsaq, 1 dil mənimsəməsi prosesinintədrici templərinin təfəkkür inkişafı ilə şərtlənməsihaqqında ehtimalların zəngin faktlar bazasına söykəndiyiyəqinləşər. Doğrudur, ontogenezdə təfəkkürün dil inkişafınıqabaqlaması, sonuncunun (dilin) koqnitiv təkamüldətəkanverici rol oynaması fikrini inkar etmir. Lakin buproblem təqdim olunan araşdırmanın obyektindən kənardaqaldığından, ona müdaxilə etməyəcəyik).III.Tədqiqatın əsas məramının, ümumiyyətlə, dil sistemindəyer alan tipoloji modifikasiya hadisələrini yeniaspektdən dəyərləndirməklə onların mahiyyətinin dərkində«açar» rolu oynaya bilən və dil-təfəkkür əlaqəliliyimüstəvisindən qaynaqlanan qanunauyğunluqların müəyyənləşdirilməsitəşkil etdiyindən, nəzərdən keçirdiyimizlinqvistik faktlara söykənərək irəli sürdüyümüz mülahizələrifilogenestik ehtimallar məcrasına istiqamətləndirməyəçalışaq. Belə ki, daha öncədən söylənildiyi kimi,özündə dil strukturu təkamülünün mini-modelini ehtivaetdiyindən filogenezlə bağlı faktiki materialın yoxluğu bəzihallarda (müasir dillər üzərində müşahidələrlə bərabər)ontogenestik müşahidə hesabına kompensasiya edilir. Bunöqteyi-nəzərin qəti əleyhidarları olmasına rəğmən,göstərilən faktlar insan dilinin yaranması və təkamülünəhəsr olunmuş tədqiqatlarda müasir inkişaf etmiş və eləcədə primitiv dillərin və uşaq dilinin materiallarınasöykənərək a priori irəli sürülən mülahizələrin məntiqiəsasa malik olduğunu ortaya qoyur.(Bir qədər haşiyəyə çıxaraq,onu da əlavə edək ki,ontogenestik modellə filogenezin izlənilə bilməsi fikrininəleyhidarları sırasında J.Vandriesin adını xüsusilə qeydetmək olar.Belə ki, J.Vandriyes uşaq dilinin böyüklərin1 Горелов И.Н. Проблема функционального базиса речи в онтогенезе.Челябинск. 1974, стр.17-18.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 200nitqinin təhrifi və ya imitasiyasının nəticəsindən başqa birşey olmaması fikrində israr edərək, ontogenestikmüşahidələrin, yalnız «artıq təşkil olunmuş dilin necəmənimsənildiyini göstərə biləcəyi», lakin «dilin öz inkişafınınbaşlanğıcında necə olması barədə heç bir təəssürat yaradabilməyəcəyi» 1 ilə bağlı hökm çıxarmışdır).Konkret olaraq, flektiv dil daşıyıcısı olan azyaşlınındilindəki aqlütinativ təbiətli yanılmaların mahiyyəti,ümumiyyətlə, dil sistemindəki bu qəbildən olan bir çoxtipoloji sapmaların meydana gəlməsinə səbəb olmuş amillərin,daha dəqiq desək, onların yaranması üçün münbitlinqvopsixoloji zəmin olmuş şəraitin spesifikasınınaçıqlamasına kömək edir. Belə ki, iltisaqi suffikslərindayanıqlığı ilə bərabər «yaddaşlara yaxşı hopmaq» 2xüsusiyyətini qeyd etmiş N.B.Kruşevskinin (kursiv bizimdir–A.H.) qədim dillərdə assimilyasiyanın (N.V.Kruşevskiburada «assimilyasiya» terminini daha genişanlamda təqdim edir – A.H.) olmadığını və «dilinşəffaflığının assimilyasiyasının təsir gücünün genişliyinəproporsional əks olması» 3 fikrini xatırlasaq ontogenezləfilogenez arasında (konkret olaraq iltisaqi və insirafi1 Вандриес Ж. Язык: Лингвистическое введение в историю. М., 1937, стр. 20.2 Мцгайися едяк: сющбят аглцтинатив суффиксин онтоэенез просесиндя, дащаюнжя гейд едилдийи кими, асанлыгла мянимсянилмясиндян дейил, глобаланламда дил системиндян эедир. Мараглыдыр ки, полисинтетик диллярин мянимсянилмясипросеси иля баьлы онтоэенестик мцшащидяляр Алйаска абориэенлярининазйашлы ушаглары ана дилиндяки (атабаск дилиндяки) беля гялизбирикмя моделлярини морфем цзвлянмясиня даща асанлыгла мяруз галабилян вя инэилис дилиндян алынма олан аналитик моделлярдя явязляйирляр.мцг.ет.: 'istrih «мян аьламырам»; zi-s-trigh «мян аьламырам» явязиня,даща садя no 'istrih'«мян аьламырам» (бах: Кибрик А. Полисинтетическиеязыки. http://www.krugosvet.ru).3 Крушевский Н.Б. Избранные работы по языкознанию. М., 1998, стр.57-58, 160.

201Azərbaycan Milli Kitabxanasıdillərin həmhüdud zonası kəsiyində) paralelliyin şəksizliyiortaya çıxar. Belə ki, ontogenez prosesində «şəffaf»strukturlu, üzvlənə bilən söz-forma modelləri daha erkənmənimsəmə mərhələsini ehtiva etdiyi halda, fleksiyalarsonrakı etapda qavranılır. Bu isə, öz növbəsində, dilsisteminin təkamül nəzəriyyələrində təqdim olunan inkişaf«zəncir»inin (kök-iltisaqi-insirafi) son «həlqə»lərininardıcıllığını olduğu şəkildə təkrar edir.Sözsüz ki, biz, uşağın dil mənimsəməsində müəyyəngenetik kodlaşdırmanın əlahiddəliyi fikrini müdafiə etməkvə cəmiyyətin aparıcı 1 rolunu inkar etmək fikrindəntamamilə uzağıq. Lakin bununla belə, müxtəlif quruluşludilləri ana dili statusunda qavrayan azyaşlıların avtonomnitqi üzərində aparılan müqayisəli araşdırmalarda universalsəciyyə daşıyan bəzi qrammatik «qəlib»lərin təsbitedilməsi 2 ; uşaq dilinin «müəyyən zaman hüdudlarıçərçivəsində müstəqil şəkildə inkişaf» etməsininaşkarlanması; məsələ ilə bağlı, «psixoloqların qəbul etdiyi«irsi və ya nəsli yaddaş» anlayışını nəzərə almaqla, dilsəriştəsinin ilkin təzahürlərinin (ontogenezin – A.H.) dilinyaranması prosesini (filogenezi) xarakterizə 3 edə bilməsifikrini sırf ehtimal səviyyəsində qapanıb qalmayan məsələolduğunu ortaya qoyur.Doğrudur, məsələni tipologiya problemi çərçivəsindənçıxarıb «dilçiliyi insan təfəkkürü psixologiyasının şöbəsi»;«generativ qrammatikanı insanda anadangəlmə dil səriştəsi1 ХХ яср психолоъи фикриндя дярин из бурахмыш Ъ.Пиаъе вя Л.С.Выготски ушагдили проблемини дил-тяфяккцр тандеми ракурсундан чюзяряк, мясяля илябаьлы мцяййян фяргли мцлащизяляр сюйлямяляриня бахмайараг, цмумиликдя,просесин сосиал мащиййят кясб етмясини шцбщя алтына гоймамышлар(Слобин Д.И., Грин Д.Ж. Психолингвистика. М., 1976, стр. 193-194).2 мяс: Фергюсон Ч. Автономная детская речь в шести языках. / Новое влингвистики. Вып.VII, М., 1975, стр. 429-430.3 Якушин Б.В. Гипотезы о происхождении языка. М., 1985, стр.66.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 202nəzəriyyəsi» hesab edən N.Xomski ilə ona qatı müxalifmövqe nümayiş etdirərək dilin sosial mahiyyətininəlahiddəliyi fikrində israrlı olan bəzi sovet dilçilərininpolemikası 1 zəminində çözümləmək istəməzdik.Məsələyə mötədil mövqedən yanaşaraq bildirməkistərdik ki, uşağın, bəşəriyyət üçün minilliklər tələb edənyolu, təxminən eyni ardıcıllıqla (təbii ki, sosial şərtiliklərinmövcudluğu mühitində) keçə bilməsində onun genetikyaddaşındakı kodlaşma heç də sonuncu rol oynamamışdır.Əgər antropogenezdə qominidlərin evolyusiyasını təminedən faktorlar sırasında beyinlə bərabər, əsəb və onunlabağlı olan hormonal mexanizmlərin – genlərin aktivliyi vədəyişkənliyinə müəyyən mənada cavabdehlik daşıyanneyroendokrinal requlyasiya sisteminin inkişafının önəmlirol oynadığını bildirən D.Belyayevanın sonuncunun(neyroendokrinal sistemin) dövranının formalarının yenidənşəkillənməsinə olduqca həssas əks-reaksiya verməklə,irsiyyətə nüfuz edib genetik fondu zənginləşdirməyə qadirolması ilə bağlı fikrini (eynən davranış xarakterli tələblərmüqabilində vəhşi heyvanların «evləşdirilməsi»ndəmüşahidə olunan prosesdə olduğu kimi) 2 xatırlasaq mənzərəbir qədər aydınlaşmış olar. Belə ki, dolayı analogiyaəsasında, ümumiyyətlə, antropogenezdə müşahidə olunaninkişaf sxemini konkret və lokal proses olan antrogenezətətbiq etməklə, dil səriştəsinə meylliliyin (konkret, dilmexanizminə deyil) də genetik kodlaşdırmaya köçdüyünüehtimal etmək olar.Bu məqamda onu da qeyd edək ki, S.V.Voroninneyrofizioloji məlumatlara əsaslanaraq, beynin sağ yarım-1Азимов П.А., Дешериев Ю.Д. Никольский Л.Б., Степанов Г.В.,Швейцер А.Д. Современное общественное развитие, научно-техническаяреволюция и язык. // Вопросы языкознания, 1975, №2, стр.3.2 Якушин Б.В. Гипотезы о происхождении языка. М., 1985, стр. 99.

203Azərbaycan Milli Kitabxanasıkürəsinin dominantlığının insan təkamülünün daha erkəndövrlərinə aid olduğunu; zamanla mücərrəd təfəkkürüninkişafı nəticəsində öz mövqeyini itirərək sol yarımkürəninüstünlüyünü «qəbul etdiyini» bildirmişdir. 1Əgər beyin yarımkürələrinin dəyişkən dominantlığını vəeləcə də B.Formkin, R.Rodman, D.Tsimmer və başqalarınıntəqiqatlarında qeyd olunan fakta görə, «hələ ana bətnindəikən 22 həftəlik embriyonda beyin yarımkürələrininasimmetrik inkişaf» etməklə «heyvandan fərqli olaraqinsanda eşitmə və danışma qabiliyyətlərinin anadangəlməolması»nı 2 nəzərə alsaq, ontogenezdə müşahidə ediləntipoloji təbiətli yanılmaların filogenezin nəticəsi olan vəayrı-ayrı struktur inkişaf mərhələlərində duran dillərdəkitipoloji sapmalarla paralelliyinin ortaq zəmindənqaynaqlandığını ortaya çıxar.Məsələdəki zaman nisbətinin oyada biləcəyi skeptikmünasibəti qarşılayaraq görkəmli bioloq K.D.Timiryazevinsözlərini xatarlamaq istərdik: «Əgər sıradan biri olan, lakinmüasir təhsil almış adam, bizim çağımızda təbiət haqqındaAristotelin qibtə edə biləcəyi məlumatlara malikdirsə,bunun səbəbi – onun (müasir insanın – A.H.) müstəsna əqliüstünlüyündə … deyil, əlbəttə ki, bəşəriyyətin, boşunakeçirmədiyi … iyirmi iki əsrindədir» 3 . Başqa sözlə,məsələni konkretləşdirərək deyək ki, heç bir formalgöstəriciyə malik olmayan kök-sözlərlə dil açan uşaq birneçə ay ərzində zəngin şəkilçi inventarlı dil mexanizminimənimsəməyə müvəffəq olursa, bu, onun pratürkperiodundakı kök dil quruluşundan geniş çeşidli suffiks1Воронин С.Б. Основы фоносемантики. Л., 1982, стр.141-143.2 Вейсялова Б.Ф. Ушаг дилинин формалашмасы вя инкишафы проблемляри(нам.дисс…авторефераты). Б., 2002, с .9.3Тимирязев К.А. Исторический метод в биологии. / Избранныесочинения Т.III., М., 1952, стр. 406.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 204şəbəkəsi olan iltisaqiliyə keçidi yüzilliklər ərzindəreallaşdırmış qədim dövr dil daşıyıcısından üstün zəkayamalik olmasından deyil, sadəcə olaraq, Y.Kubryakovanınsözləri ilə desək, «uşağın … hazır mexanizməqoşulması»nan qaynaqlanır; başqa sözlə, burada «hər hansıbir alətin icadı» və ya, onun sonrakı istifadəsi» 1 arasındakıfərq göz qabağındadır. Deməli, «boşuna keçməyən»yüzilliklər insanın neyroendokrinal sistemində öz təsir iziniburaxmışdır.Burada labüd bir haşiyəyə çıxıb onu da qeyd etməkistərdik ki, «uşaqda anangəlmə spesifik dil potensialı»nınolması və uşaq böyüdükcə «bunun (yəni, həmin anadangəlmədil potensialının – A.H.) dilin manifestasiyasına gətiribçıxarması, yəni uşağın danışmağı öyrənməsi» ideyasınadançıxış edən (kursiv bizimdir – A.H.) görkəmliAmerika dilçisi N.Xomski özünün bu qəbildən mülahizələriilə ənənəvi görüşlərin təkrar dəyərləndirilməsinə yol açmışyeni psixolinqvistik nəzəriyyə ortaya qoymağa müvəffəqolmuşdur. 2Beləliklə, göründüyü kimi, ontogenez və filogenezarasındakı aşkar paralellik uşaq dilində müşahidə olunantipoloji xarakterli yanılmaları meydana gətirən şərait vəfaktlarla bağlı ümumiləşdirmələrin, bütövlükdə, dilsistemində yer alan və analoji qəbildən olan sapmalarıntəbiətinə işıq salmaq üçün, istifadəsinə əsas yaradır vəmüqayisə zəminli tədqiqat sırasında, sonuncuların (dilsistemindəki tipoloji sapmaların) mahiyyətinin hərtərəflidərkinə kömək edə biləcək bir sıra önəmli məqamları1 Кубрякова Е.С. Онтогенез речи и формирование языковой способностичеловека. / Человеческий фактор в языке. Язык и порождение речи».М., 1991, стр.153-154.2 Вейсялли Ф. Дил. Б., 2007, с. 9. (даща ятрафлы бах: Хомски Н. Дил вя тяфяккцр.Б.,2006.)

205Azərbaycan Milli Kitabxanasıaşkarlayır.4.3. Bir daha «hind – Avropa təkəbbürü» barədəvə ya analitik – flektiv quruluşundillərin stuktur təkamülünün «son həddi» olmasıilə bağlı bəzi iddialar haqqında4.3.1. Flektiv dillərdəki iltisaqi elementlərin mahiyyətinidərk etmək üçün insirafi quruluş mərhələsininformalaşmasında rol oynamış proseslərin istər filogenez, 1istərsə də ontogenez 2 müstəvisindən dəyərləndirilməsininxüsusi rol oynaya biləcəyini nəzərə alıb, tədqim olunanaraşdırmada bu qrup sapma ünsürləri ilə bağlı bir çoxproblematik məqamların çözümündə mühüm rol oynayabiləcək struktur təkamül nəzəriyyəsini (araşdırma üçünmaraq kəsb edən) bir neçə aspektdən təhlilə cəlb edəcəyik.Zənnimizcə, bu baxış bucağından dəyərləndirmə insirafıstrukturda yer alan tipoloji anomaliya hallarının meydanagəlməsini şərtləndirən amillərin təbiətini ümumənaydınlaşdırmağa imkan verə bilər.Tədqiqatımız boyu səsləndirilən fikirlərdən «qırmızıxətt» kimi keçməklə tipoloji anomallıq tendensiyaları iləbağlı irəli sürülən mülahizə və ehtimalların qayəsini təşkil1 Филоэенез (йунан.д. phylos «тайфа,ирг»; geneticos «доьуша аидиййатыолан») истилащы 1866-жы илдя алман тякамцлчц-алими Е.Геккел тяряфиндянтяклиф едилмишдир вя о,илкин анламда «организмлярин тарихи инкишафыны» яксетдирир. Филогенез http://ru.wikipedia.org/,Северцов А. С. Филогенез /Большая советская энциклопедия http://slovari.yandex.ru/art.2 Бу истилащ да Е.Геккел тяряфиндян тяклиф едилмишдир вя фярдин организминин(индивидуал) тякамцлцнц ифадя едир. (бах: Онтогенезhttp://ru.wikipedia.org/

207Azərbaycan Milli Kitabxanasıki, maraqlıdır ki, dil strukturunun mərhələli inkişafıideyasının neqativ yöndə dəyərləndirilməsi zamanı tənqidhədəfinə tuş gələn birinci tədqiqatçı «Yafəs nəzəriyyəsininbanisi» N.Y.Marr olduğu halda, dil təkamülü nəzəriyyəsinəaz və ya çox dərəcədə pozitiv münasibət sərgiləndiyitəhlillərdə, əksər hallarda, ilk adı keçən simanın A.Şleyxerolması müşahidə edilir. Halbuki, daha öncə də bildirdiyimizkimi, bu ideyanın kökləri, məhz, V.Humboldtmülahizələrinə gedib çıxır. Bu mənada, dahi almansələfinin «tipologiyaya mədəni-evolyusyon yanaşma vəqiymətləndirici təhlilllərdən tamamilə imtina etdiyini»iddia etmiş C.Qrinberqin 1 mülahizələrinə etiraz edənV.P.Danilenkonun təhlilləri ilə razılaşmamaq mümkündeyil. «V.Humboldtun, doğrudan da, …Şleyxerin yolu iləgetmədiyini» etiraf edən alim, bununla belə, onun «tipolojinəzəriyyəsində təkamül ideyasının yer aldığını», lakin«hətta, ən vəhşi dilin tənqidindən kənar olacaq» qədərirqçilikdən uzaq olduğunu dilə gətirən dilçinin «buməsələdə müdrik mövqe nümayiş etdirərək … ehtiyatladavrandığını» 2 (kursiv bizimdir – A.H.) 3 bildirmişdir.Tipoloji təkamlü, kök–iltisaqi – flektiv dil quruluşlarınınbir-birini əvəz etməsində görən V.Humboldt,A.Şleyxer və bir çox başqalarının ideyasını özünəməxsusşəkildə inkişaf elətdirən O.Yespersen, hətta, irəlidə dahatəfsilatlı şəkildə dəyərləndirəcəyimiz mülahizələrindəflektiv dildən sonrakı mərhələni «analitik dil» adlandır-1 Гринберг Дж. Квантитативный подход к морфологической типологииязыков / Новое в лингвистике. Выпуск III. М., 1963, стр. 56.2 В.Щумболдтун юз фикирляринин тякрар тяфтишиндя обйектив елми дяйярляндирмяиля иргчилик иттищамларындан сыьорталанмаг арзусунун, яслиндя, щансынисбятдя тязащцр тапмасы иля баьлы мясяляйя бир гядяр сонра гайыдажаьыг.3 Даниленко В.П. У истоков лингвистической типологии (ее культурноэволюционныйаспект). www.islu.ru/danilenko/articles/ligvtipol.htm

Azərbaycan Milli Kitabxanası 208mışdır 1 ki, bu da analitik flektiv dillərlə kök dillərin eyniyyəttəşkil etmədiyi nəzərə alındıqda, beşinci dil tipininmövcudluğu anlamına gəlmiş olur. «İdeal dilin qrammatikvasitələrirn istifadə sadəliliyi (asanlığı) şəraitindəmaksimal ifadəliliklə vəhdət təşkil edə bilməsi»ndə görən 2O.Yespersen bu kriterilərə ən çox müasir german dillərinincavab verdiyini önə sürmüşdür.Maraqlıdır ki, dilçi analitik-flektiv quruluşlu (Yespersenəgörə isə, sadəcə, «analitik tipli») ingilis dilinin təcridistrukturlu çin dilinin ifadə sadəliliyi və analitikliyi ilə bağlıaparılan paralelləri diqqətdən kənarda qoymayaraq, israrla«hind–Avropa (daha dəqiq desək, german) əlahiddəliyi»ideyasının arxasında durmuşdur. Belə ki, dilçi bu dillərinəsaslı şəkildə fərqləndiyini önə sürərək yazır: «Lakinfleksiyadan tamamilə məhrum olması ilə çin dili 3 (hansınınki, qrammatikası bütünlüklə söz sırası qaydalarına tabedir və«boş» sözlərin istifadəsinə əsaslanır) Avropa dillərindən osəviyyədə fərqlənir ki, onun sistemini heç bir dəyişiklikaparılmadan bizim dillərə tətbiq etmək qeyri-mümkündür» 41 Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. М.,1960.2 Есперсен О. Философия грамматики.http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Linguist/esper/02.php3 Ону да гейд едяк ки, «грамматик мянанын ифадя васитяляри нюгтейинязяриндянбцтцн аморф дилляр аналитик дилляря (бурада аналитик диллярдейилдикдя, Йесперсенин тяклиф етдийи «бешинжи дил типи» дейил,аналитизмсинтетизмбюлэцсцня ясасланан фяргляндирмя нязярдя тутулур. – А.Щ.) аидедилир» (Зенков Г.С. Сапожникова И. А. Введение в языкознание.http://www.classes.ru/grammar/112.Zenkov_Vvedenie_v_yazikoznanie/ )4 Есперсен О. Философия грамматики. http://www.gumer.info/bibliotek Buks/Linguist/esper/02.php)Мараглыдыр ки, инэилис дили материаллары О.Йесперсенин тягдим олунанмцлащизяляри иля баьлы скепсися йол ачан фактлар ортайа гойур.Беляки,аналитик диллярдя сюзцн мятн дахилиндя интерпретасийасы проблеминятохунан В.Б.Касевичин билдирдийи кими,бир чох щалларда инэилис дилиндя бугябилдян проблемлярин йашана биляжяйиня диггят чякмишдир.(мяс: an old

209Azərbaycan Milli Kitabxanası(kursiv bizimdir – A.H.)Artıq söylənildiyi kimi, ehtimal ki, bu kimi dəyərləndirmələrmüasir ingilis dilinin öz yüksək analitikləşməəmsalı ilə get-gedə təcridi qululuşlu çin dilinə yaxınlaşmaqdaolduğunu, bunun isə, öz növbəsində, strukturtəkamülün keyfiyyətcə tamamilə yeni pilləsinə keçid deyil,«köhnə və əzəli» mərhələsinə «geri dönüş» 1 olmasıanlamına gəldiyini önə sürən çoxsaylı mülahizələr 2 kontekstindəortaya çıxmışdır.İrəlidə daha aydın şəkildə şahid olacağımız kimi, ingilisdilindəki sözügedən qəbildən olan tipoloji modifikasiyatendensiyalarının təkamül nəzəriyyəsinə qarşı skeptikmünasibət aşılaya biləcək faktlar sırasında nəzərdənkeçirilməsi, əslində, həmin nəzəriyyə əleyhidarlarınınobyektiv dil gerçəkliklərini deyil, «görmək istədiklərini»sezib təsbit etmələrindən qaynaqlanır.Maraqlıdır ki, məsələ təkcə yeni dil tipinin təsbiti iləməhdudlaşmayaraq, yeni german dillərinin qədim hind-Avropa dillərinə qarşı qoyulması ilə yekunlaşır.Bu kimiideyalar (bir qədər sonra mülahizələrinə müraciət edəcəyimiz)digər germanist tədqiqatçının – A.Meyenin araşdırmalarındabir qədər fərqli interpretasiyada yer almışdır. Özmaid ‘йашлы гуллугчу’ – an oldmaid ‘гарымыш гыз’) Касевич В.Б. Элементыобщей лингвистики. http://www.classes.ru/grammar/117.Kasevich/html/unnamed_15.html )Ону да гейд етмяк йериня дцшяр ки, бу кими копулйатив сюзйарадыжылыьыцсулу кюк дил гурулушунун вя конкрет олараг, чин дилинин вазкечилмязюзялликляриндян щесаб едилир. (бах: Семанас А.Л. О семантикекопулятивного сложения в китайском языке/ Проблемы семантики. М.,1974).1 Хцсуси дяйярляндирмя тяляб едян бу проблемин тящлилиня бир гядяр сонрадаща эениш йер айрылажагдыр.2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963.; стр. 180; Чикобава А.С. Введение в языкознание.Част I, М.1952.; стр. 189.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 210yanaşması ilə yeni german dillərinin «əlahiddəliyi»ideyasına, haqlı olaraq,etiraz edən A.Meyenin özünün elmiobyektivlik nümunəsi sərgilədiyini söyləmək olmaz. Beləki, «dildə «morfoloji tərəqqi» ilə bağlı Yespersen və…ardıcıllarının irəli sürdüyü ziyanlı reaksionernəzəriyyəni» qəbul etməyən A.Meyenin fikirlərinidəyərləndirmiş V.Jirmunskinin bildirdiyi kimi, «germandillərinin flektiv sisteminin digər hind – Avropa dilləri iləmüqayisədə keçirdiyi yenidən yapılanmanı digər hind –Avropa dilləri ilə müqayisədə» çox dolğun biçimdə tədqiqetmiş görkəmli alim (A.Meye), bununla belə, «sadələşməvə qrammatik vasitələrin unifikasiyasını«özünəməxsusluğun itirilməsi» «normalizasiyaya» vədeməli, banallığa (oxu: primitivliyə – A.H.) meyllilik kimidəyərləndirərək subyektiv öngörüşlərinin ardı ilə getmiş vətəhtəlşüuri olaraq qədim hind – Avropa dillərinin dahaqəliz və daha «incə» flektiv sisteminə üstünlüktanımışdır» (kursiv bizimdir – A.H.). 1Göründüyü kimi, fransız mentallığında, ənənəvi olaraq,müşahidə edilməkdə olan anti-anqlo-saksonçuluq (bir çoxhalda biz, bunun «antiamerikanizm» variantını müşahidəedirik) burada da özünü biruzə vermişdir. V.Z.Jirmunskininqeyd etdiyi kimi, «german şovinizmi və irqçiliyinə qarşıçıxan» A.Meyenin özü «fransız şovinizmindən azaddeyildir» və o, (A.Meye) Avropanın əsl mənada yüksəkinkişaf etmiş dillərinin Roma və yunan mədəniyyətlərininvarislərinin dilləri ola biləcəyini, alman dilinin zənginleksik sisteminin, ilk baxışdan, üst sivilizasiya mərhələsinəçatması ilə bağlı oyatdığı təəssüratın isə «aldadıcıolduğunu», «alman sözlərinin, əsas etibarı ilə, germanmaskası geydirilmiş latın və roman sözləri» (kursiv1 Жирмунский В. Предисловие / Мейе А. Основные особенности германскойгруппы языков. М., 2003. http://www.edurss.ru/

211Azərbaycan Milli Kitabxanasıbizimdir – A.H.) olduğunu iddia etmişdir. 1Nə qədər qəribə görünsə də, fransız dilinin bir çoxmüasir tipoloji xarakteristikalara görə təsbit edilən «analitikdil» səciyyələndirməsini (ən azından, həmin dövrlərüçün qəbul edilmiş və müasir ingilis dili üçün keçərliolduğu qədər, roman dil qrupuna da aid edilən «analitikflektivquruluş» səciyyələndirməsini) gözardı edənA.Meyenin başlıca məqsədi O.Yespersenin, həqiqətəndə,obyektiv elmi təhlildən bir qədər uzaq olanmüddəalarının ifşası deyil, «german əlahiddəliyi»ninqarşısına «roman müstəsnalığı»nı çıxartmaq idi.Onu da qeyd edək ki, mahiyyət etibarı ilə tipolojitəkamül ideyasına yeni yorum təklif edən və bunu hind –Avropa «əlahiddəliyi» kontekstində çözməyə çalışanO.Yespersenin görüşlərinin sovet dilçiliyində də laqeydlikləqarşılanması mümkün deyildi və onun mülahizələrininproblemə münasibət bildirən dilçiləri, ümumiyyətlə, ikicəbhəyə ayıracağı tamamilə gözlənilən idi. Belə ki, bəzidilçilər Yespersen ideyalarını müdafiə etdiyi halda(məs:V.M.Jirmunski müəyyən dəqiqləşdirmələrlə bu ideyanıntərəfdarı kimi çıxış edir 2 ), digər qisim araşdırıcılar(məs: M.M.Quxman, B. İliş və b.) onun mülahizələrininciddi elmi əsasdan məhrum olduğunu önə sürürdülər.Sonuncular dil təkamülünün yalnız texniki vasitələrintəkmilləşməsində görülməsinin kökündən yanlış olduğunu; 3Yespersen ideyalarının «analitik dillərin mədhinə və1 Жирмунский В. Предисловие / Мейе А. Основные особенностигерманской группы языков. М.,2003. http://www.edurss.ru/2Жирмунский В. Предисловие / Мейе А. Основные особенности германскойгруппы языков. М.,2003.http://www.edurss.ru/3 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar/115.Serebrennikov/

Azərbaycan Milli Kitabxanası 212mövcud dillərin ən kamili olduğu iddia edilən ingilis dilinintərifinə yönəldiyini» 1 bildirirdilər.4.3.2. Tədqiqatın axarını bir qədər qabaqlayaraq,«flektiv dil» və «analitik dil» istilah qarşılaşdırmasınınmüasir vəziyyəti ilə bağlı bir qədər haşiyəyə çıxmaqistərdik.Maraqlıdır ki,O.Yespersen ideyalarının yetərincətənqid olunmasına baxmayaraq, «analitik dil» anlayışı(hətta, müəyyən qədər formal səviyyədə olsa da belə)linqvistik tipologiya təlimlərinə yol aça bildi.Belə ki,dillərin tipoloji təsnifi çərçivəsində,əsasən,ənənəvi olaraqqəbul edilmiş Humboldt kvadrasından bəhs edilsə də,birçox (flektiv quruluşlu) konkret dilin özəlliklərinin təsviriəsnasında, bu dilləri digər flektiv dillərdən fərqləndirənayrıcalıqları qabartmaq üçün və ya sadəcə, sözügedəndillərin keçdiyi inkişaf yolunu obyektiv (daha dəqiq desək,həmin müəlliflərin yanaşmasına görə, obyektiv sayılan)şərhi naminə «analitik dil» istilahından geniş şəkildəistifadə edilməyə başlamışdır.Məs: «hind – Avropa dilailəsinin struktur dəyişkənliyini» tədqiq etmiş K.Babayevbu ailəyə daxil olan bir çox dilin (konkret olaraq,ingilis,ispan,holland və s. dillərin) «morfologiyasının özflektivliyini itirərək (?! – A.H.), tədricən, analitik tip kəsbetdiyini» qeyd etmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 2Maraqlıdır ki, artıq təkcə struktur təkamül dəyərləndirməsinəhəsr olunmuş elmi araşdırmalarda deyil, ilkinməlumat xarakterli məqalələrdə də «analitik dil» anlayışınınmünfəridləşərək «flektiv dil» istilahına qarşı qoyulduğunumüşahidə etmək mümkündür.Məsələn: hind dilqrupu üzrə görkəmli araşdırıcılardan biri (başqa sözlə, bu1 Ильиш Б. Предисловие / Есперсен О. Философия грамматикиhttp://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Linguist/esper/index.php.2 Babaev C. Structural Variability of Indo-European Morphology.http://indoeuro.bizland.com/archive/sinus.html.

213Azərbaycan Milli Kitabxanasıtədqiqatçının verdiyi səciyyələndirmədə «terminoloji xəta»və ya dil strukturunun yanlış dəyərləndirilməsiinanılmazdır) – A.S.Barxudarov hindi dilinin tipoloji xarakteristikasınıverərkən onun «fleksiya elementlərinəmalik (?! – A.H.) analitik quruluşlu» olduğunu qeydetmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 1Analoji tendensiya son dövrlərin bir çox linqvistikədəbiyyatında müşahidə edilməkdədir.Belə ki, A.Y.Musorinözünün «Dil haqqında elmin əasları» əsərindəlinqvistik tipologiyadakı məlum bölgüdə beşinci dil tipininmövcudluğu haqqında heç bir dəqiqləşdirmə aparmadığıhalda, bolqar dilinin tipoloji səciyyələndirməsini verərkən,onun «bəzi fel formalarının fleksiyanı mühafizə etməsinə»baxmayaraq, «analitik qrammatik quruluşa» malikolduğunu bildirmiş, amxar dili ilə bağlı xarakterolojitəsvirdə isə bu dilin «flektiv quruluşlu olmasınarəğmən,…. yüksək səviyyədə analitik formalara malikolduğunu» qeyd etmişdir (kursiv bizimdir –A.H.). 2 Göründüyü kimi, linqvistik tipologiyada flektivdillərin «analitik dillər»ə qarşı qoyulması tendensiyası getgedədaha da kütləviləşir.Ümumiyyətlə, onu qeyd etmək lazımdır ki, dillərinstruktur təkamülü ideyasının bəzi hallarda müəyyən «hind –Avropa əlahiddəliyi» kontekstində verilməsi və ya əksinə,mərhələli inkişafla bağlı, hətta, ən neytral dəyərləndirməyəmünasibət bildirilərkən bu ideyanın kökündə reaksioneryanaşmanın mövcudluğu ilə bağlı öngörüşdən doğan qeyriadekvatdəyərləndirmə aparılması yeterincə fərqli təhlilsistemlərinin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.1 Бархударов А.С. Обзор хиндустанского языкаhttp://garshin.ru/linguistics/languages/nostratic/indo-european/Бархударов. А.С.Бархударов. А.С.2 Мусорин А.Ю. Основы науки о языке.http://www.gumer.info/

Azərbaycan Milli Kitabxanası 214Həmin təhlil sistemlərinin şərti olaraq qəbul ediləbiləcək iki qütbünün 1) «hind – Avropa əlahiddəliyi»ndəndoğan eyforiya və 2) dil strukturundakı mərhələlitəkamülün mümkünlüyünün total inkarı olduğunu qəbuletsək, bu zaman bəzi tədqiqatçıların bu əks yanaşmalararasında «ustalıqla» manevr etdiyini görəcəyik. Belə ki,bəzi dilçilər digər dillərlə bağlı təkamül ideyasına obyektivvə ya hətta, demək olar ki, ifrat obyektiv (yəni, əslində,digər dəyərləndirmələrlə müqayisə kontekstində sezilənaşkar və ya gizli qısqanclıqla) münasibət sərgilədiyi halda,daşıyıcısı olduğu dilin üstün məziyyətləri ilə bağlıŞlegellərin romantizmi ilə müqayisə edilə biləcəkifadələrdən çəkinməmişlər.(Bunun ən bariz nümunəsini A.Meyenin daha öncəmüraciət etdiyimz tətqiqatlarında izləmək olar. Göründüyükimi, bu yanaşması ilə yeni german dillərinin«əlahiddəliyi» ideyasına, haqlı olaraq,etiraz edən A.Meyeninözünün elmi obyektivlik nümunəsi sərgilədiyinisöyləmək olmaz).Struktur inkişaf «tavan»ına dirənmiş analitik-flektivquruluşlu dillərdəki həmin mərhələdə (yəni analitikləşmədənsonrakı dövrdə) meydana gələn iltisaqi elementlərinmahiyyəti ilə bağlı sualların bu inkişaf sxeminə müvafiqcavablandırılmasının qeyri-mümkünlüyü (bu anomaliyahallarının yad strukturlu təbiətinin danılmazlığı fonunda),bəzi hallarda mövcud vəziyyətin «izahı» naminə,ümumiyyətlə, mərhələli təkamül ideyasının yanlışlığının«etiraf»ına təkan verirdi və ya tam əks yanaşmaya – sapmafaktlarının gözardı edilməsinə yol açırdı. Belə ki, əgərO.Yespersenin dəyərləndirmələri «kamil» analitikflektivlikzəminində «qeyri-kamil» iltisaqi elementlərinmövcudluğunu nəzərə almırdısa, onun tipologiyaməsələlərinə silsilə tədqiqatlar həsr etmiş gürcü həmkarı –

215Azərbaycan Milli KitabxanasıT.S.Şaradzenidze isə «dil təkamülünün bir morfoloji tipdəndigərinə keçiddə ifadə tapmadığını» önə sürməklə 1sözügedən inkişaf sxeminə skeptik münasibətini bu və yadigər şəkildə dilə gətirən tədqiqatçıların sırasına qatılırdı.«Həyat (onun bütün təzahürlərində), haqqında ən müasirelmin təkamül və tədrici dəyişikliklər anlayışlarınaəsaslanması»na baxmayaraq, həmin ideyaların («əsltəkamül nəzəriyyəsinin təkcə... proqressiv deyil, eləcə də…reqressiv istiqamətli hərəkətin mümkünlüyünü» istisnaetməməsindən dolayı) dilçilikdə «heç də öz yerindəolmadığını və sadəcə, elmi öngörüş təşkil etdiyini» bildirənB. de Kurtene də vaxtilə «dil formalarının inkişafınıntədriciliyi haqqındakı bu «yeriyən» (göründüyü kimi, dahidilçi öz skepsisini gizlətmək fikrində olmayıb – A.H.)nəzəriyyəni … qarşısına yalnız təkmilləşməni (?! – A.H.)qoyduğu üçün» tənqid etmişdi. 2Ehtimal ki, dil təkamülü prosesində kök–iltisaqi–flektivquruluşların bir-birini əvəzləməsi ilə bağlı mülahizələrəkinayəsini aşkar şəkildə ifadə edən B. de Kurtenenin beləyanaşma sərgiləməsinin başlıca səbəbi onun, A.Axundovunsözləri ilə desək, «tamamilə müstəqil dilçi» olmasınabaxmayaraq, «elmi yaradıcılığının müxtəlif dövrlərindəgənc qrammatiklərin nəzəri cəbhəsində dayanması»;sonuncuların isə «Hegel triadası ilə səsləşən» və dilquruluşlarının «bir-birinə keçmə şəklində inkişaf»daolduğunu önə sürən tipoloji təsnifat müəllifinə –1 Шарадзенидзе Т.С. Грамматические категории и морфологическиетипы языков / Типология грамматических категорий. Мещаниновскиечтения. М., 1975, стр.45.2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр. 179. (бах: Шарадзенидзе Т.С. Лингвистическаятеория И.А.Бодуэна де Куртенэ и ее место в языкознании XIX-XXвеков. М., 1980, стр.189).

Azərbaycan Milli Kitabxanası 216A.Şleyxerə qəti müxalif mövqedən çıxış etməsindən 1qaynaqlanır.Başqa sözlə, qarşı tərəfi bir qədər ifratçılıqda ittihametməsinə rəğmən, görünür, B. de Kurenenin özü dəöngörüşlü davranaraq, ilk növbədə, Leypsiqli həmkarlarının«bir nömrəli» opponentinin (A.Şleyxerin) nəzəriyyəsini«ziyanlamaq» məqsədini reallaşdırmış və bundan dolayı,növbəti fikirləri ilə təzad təşkil edə biləcək mülahizələrsəsləndirmişdir. Belə ki, dilin təkamül nəzəriyyəsininreqressiv istiqamətli dəyişiklikləri gözardı etdiyini bildirənalimin (bu hipotezin ifrat qavranılmasından doğan – A.H.)«hind-german təkəbbür və özündənrazılığı»nı və eləcə də«daha az dəyəri olan xalqlar»a «hind-german ikrah»ınıtam haqlı olaraq, tənqid etməsini nəzərə almasaq, müasirvəziyyətində mahiyyət etibarilə çin dili kimi təktərkibli, …«təcridi» dil olan ingilis dilinin, «yalançı təkamülçülərinəsl təkamülə göz yumması»na baxmayaraq (kursivbizimdir – A.H.), sanskrit dil tipindən, yəni sintetikflektivlikdəntədricən inkişaf tapması və bu səbəbdən də,qədim fars, qədim slavyan, qot, qədim latin kimi dillərinmorfoloji tipinin yeni fars, roman, ingilis və s. dillərləeyniləşdirmənin və ya qarşılaşdırmanın doğru olmaması iləbağlı fikirləri 2 ziddiyyətlərdən xali deyil. Belə ki,«yeriyən» təsnifatı tənqid edən dilçi digər tərəfdən konkretdillərin sintetik-flektivlik > analitik-flektivlik (və ingilisdilinə nəzərən təcridi dil quruluşa yaxınlaşma)mərhələlərindən keçməsini söyləməklə bir tərəfdənproqressiv dinamikaya diqqət çəkmiş, digər tərəfdənreqressiv dəyişikliklərin mümkünlüyünü istisna etməməklə,1 Ахундов А.А. Цмуми дилчилик. Б., 1979, с. 26, 32, 37.2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр. 179-182.

217Azərbaycan Milli Kitabxanasıdolayısı ilə, kök dil quruluşuna yaxınlaşmanı dilstrukturunun «geriləməsi» kimi səciyyələndirmişdir ki, buda B. de Kurtenenin özünün qəti şəkildə tənqid etdiyinəzəriyyənin müddəalarının bu və ya digər tərzdə (vəmüvafiq dəyişikliklə) təkrarı anlamına gəlir.Sonuncu məqamla (yəni, dil strukturunun reqressivistiqamətli «inkişafı» məsələsi ilə) bağlı dəqiqləşdirməapararaq qeyd etmək istərdik ki, dil öz inkişafında (ekstralinqvistikfaktorların güclü təyziqi müşahidə edilmədiyitəqdirdə) əks istiqamətli trayektoriya üzrə hərəkət edəbilməz. Belə ki, dil daxili nizama malik olan elə bir sistemitəcəssüm etdirir ki, burada baş verən proseslər xaotiklikdənkənar olub dil aparatının səlisləşdirilməsinə xidmət edir.Vəhəmin proseslər nəticəsində ortaya çıxan dəyişikliklər onun(dilin) ifadə imkanlarının zənginləşdirilməsinə xidmətetməklə, daha dəqiq desək, istər artikulyasyon rahatlığın,istər akustik estetikanın, istərsə də məzmun-ifadəplanındakı relevantlığın əldə edilməsinə yardımçı olmasıməqsədilə gerçəkləşir.Lakin nə qədər qəribə görünsə də, tipoloji metamorfozlardadil reqressiyasını görmək istəyən dilçilərin sayıBoduen de Kurtene ilə məhdudlaşmır.Belə ki,kontensivtipologiyanın banilərindən biri hesab edilən və özünün«Dillərin stadial-tipoloji klassifikasiyası: tərtib cəhdi»əsərinin «dillərin reqressiv inkişafı» bölümündə «markerlərinitkisi» ilə səciyyələn analitikləşmə tendensiyasını dilstrukturunun müəyyən mənada «geriləməsi» kimi dəyərləndirmişK.Panfilov yazır: «tam əminliklə reqressivassimilyasiyanın yalnız müəyyən qisim hind-Avropa dillərinə(german dillərinin əksəriyyətinə,roman dillərininhamısına,bolqar,makedon dillərinə və … əsasən, hind-İrandillərinə … ) aidliyini (bu «qüsurlu» siyahıda rus dilininadına təsadüf edilməsi mümkündürmü (?! – A.H.) təsbit edə

Azərbaycan Milli Kitabxanası 218bilərik». 1(Obyektivlik naminə onu da qeyd edək ki, A.Meyeninsərgilədiyi «fransız şovinizmi» fonunda rus dilçisininmülahizələri, yəni həmin «geriləyən» dillər siyahısında anadilinə yer ayırmaması o qədər də təəccüblü görünmür).4.3.4. Problemin nəzəri müstəvidəki təhlili məsələsinəqayıdaraq onu da əlavə edək ki, digər tərəfdən, dil özsistemini təkmilləşdirdiyi halda, onunla baş verən dəyişikliklərireqresiya olaraq səciyyələndirilməsi artıq hərhansı bir dil tipinin (yəni həmin dəyişiklikləri ehtiva edəntipoloji tendensiyaların yer aldığı quruluş növünün) dahaaşağı səviyyəli olmasının ehtimal edilməsi haqqındadüşünməyə əsas verir.İstər bu ehtimalın doğurduğu ziddiyyət, istərsə də, ənazından (yuxarıda təqdim olunan fikirlərdən məlum olduğukimi), dillərin morfoloji tiplərinin bir-birini əvəzləməsihaqqında məlumat fonunda yaranan təzad B. de Kurteneninbəzi tənqidlərinin tam əsaslandırmadan kənar olduğunuortaya qoyur.Bir qədər haşiyəyə çıxaraq onu da qeyd edək ki, XIXəsrdə bir çox «boşboğaz məddahlar … ari ailəsinin qeyriadiağlını... öymək və qeyri-flektiv dillərdə danışan xalqlarıalçaltmaq» üçün, başqa sözlə, «kök dillərdə danışanxalqların təəccübləndirici səviyyədə axmaq olduqlarını;dilləri iltisaqi struktura malik xalqların birincilərə nisbətən,«təbiətdən daha çox ağıl əldə etdiklərini və nəhayət,insirafi quruluşlu xalqların «yaxşı düşünmə qabiliyyətinəmalik olduqlarını; yalnız onların güclü ağla sahibləndiyini»sübuta yetirmək üçün 2 məhz, dillərin morfolojitəsnifinə, daha dəqiq desək, dil təkamülü nəzəriyyəsinə1 Панфилов К.Стадиальная типологическая классификация языков: опытпостроения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial2 Чернышевский Н.Г. Собрания сочинений. Том 10., М.,1956, стр. 836-837, 848.

219Azərbaycan Milli Kitabxanasımüraciət edirdilər ki, bu da həmin dövrün görkəmliziyalılarının ciddi etirazına səbəb olurdu.«N.Y.Marrın A.Şleyxerin nəzəriyyəsinin qeyri-kritikbərpası» nəticəsində dil sisteminin öz inkişafında kök –iltisaqi – flektiv stadial təkamül mərhələlərini keçdiyini önəsürməsi ilə bağlı fikrinə öz qəti tənqidi münasibətiniaçıqlayan R.A.Budaqov, bu kontekstdə H.Q.Çernışevskininbəzi dilçilərin irqçi mövqeyi ilə əlaqədar mülahizələrinəyer ayırsa da 1 , görkəmli rus mütəfəkkirinindəyərləndirmləri ilə daha təfsilatlı tanışlıq, əslində, onundil tiplərinin bir-birini əvəzləməsi ideyasına qarşı çıxmadığınıortaya qoyur. Bu mənada, N.Q.Çernışevskininmövqeyinin irqçi görüşlərə eyni dərəcədə etirazını bildirmişİ.A.Boduen de Kurtenenin «yeriyən» klassifikasiya iləbağlı pozisiyasından əsaslı şəkildə fərqləndiyini görməkolar. Belə ki, N.Q.Çernışevskinin «irqlərin antropolojiözəlliklərinin nə əqli inkişaf, nə mənəvi durum, nə də bu vəya digər xalqın dili ilə əlaqəli olmadığını önə sürməkləyalançı alimlərin «elmətrafı» mülahizələrini ifşa etdiyinibildirən Y.A.Vasilyevskayanın bildirdiyi kimi, «morfolojitəsnifat bəzi dilçilərin – «elmi reaksionerlər»in «ali vəaşağı səviyyəli dil» və irqlər nəzəriyyəsini əsaslandırması»üçün bir vasitəyə çevrilmişdi. 2Lakin həmin irqçi nəzəriyyəyə qarşı çıxan N.Q.Çernışevskikonkret ayı-ayrı müddəalara görə öz etirazınıifadə edərkən arqumentasiya bazası qismində istifadəedilən morfoloji təsnifat və bu təsnifata əsaslanan diltəkamülü ideyasını da ziyanlı mülahizələr kontekstindətəhlil etməmiş, əksinə, «əvvəllər dillərin bir sinifdən (yəni,«tip»dən – A.H.) digərinə keçmədiyi, məsələn, iltisaqi dilin1 Будагов Р.А. Очерки по языкознанию. М., 1953, стр 110.2 Васильевская Е.А. Языковедческие взгляды Н. Г. Чернышевского. //Филологические науки. 1978 № 4, стр.60-61.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 220öz yaranışından aqlütinativ olduğu və heç vaxt flektivmahiyyət kəsb edə bilməyəcəyi ehtimal edildiyi» halda,«indi bütün aqlütinativ dillərin nə vaxtsa kök quruluşluolmasının sübuta yetdiyini» (kursiv bizimdir – A.H.);itisaqiləşmənin,sadəcə olaraq, tədrici fonetik və morfolojiproseslərin yekunu olduğunu önə sürmüşdür. 1Göründüyü kimi, N.Q.Çernışevski «yeriyən» təsnifatınreal dil faktlarına əsaslanması fikrini qəbul edir. Sadəcə,romantik – tipoloqların və sonrakı nəsil dilçilərindənbəzilərinin daşıyıcısı olduqları dillərin üstünməziyyətlərinin vəsfinə qapılıb, digər dilləri aşağılamasıkimi yanaşmanın qəbuledilməzliyi rus mütəfəkkirini «elmiəsaslandırma» arayışında olan irqçiliyin ifşası naminəetirazını dilə gətirməyə vadar etmişdir.Bu məqamda onu da qeyd edək ki,istənilən öngörüşünfövqündə dayanan aydın zəka sahibləri üçün irqçilikittihamlarının (istər şəxsi anlamda, istərsə də elmikuluarlardakı nüfuz faktoru baxımından) yetərincə ağırfəsadlara yol aça biləcəyi faktı danılmazdır.Məhz,bumənada dillərin struktur quruluşunda baş verən proseslərinobyektiv təhlili nəticəsində ortaya çıxan və inkar edilməsimümkün olmayan dəlillərin qarşısında adekvat mülahizəyürütmək məsuliyyətinin ağırlığı bəzi hallarda dilçiləri«diplomatiya dili»ndən yararlanmağa məcbur etmişdir.Beləki, aşkar faktlar qarşısında fərqli elmi nəticələrin əldəedilməsinin qeyri-mümkünlüyü alimlərin əksəriyyətininhaqlı olaraq ehtiyatlandığı «irqçilik» ittihamlarından«növbətçi ifadələrlə» sığortalanmasına yol açmışdır.Başqa sözlə tədqiqatçılar ya dillərin morfoloji dəyişikliyəməruz qala bilməsinin mümkünlüyünü istisnaetmədən onların tipoloji xarakteristikasının əsrlər boyu1 Чернышевский Н.Г. Собрания сочинений.Том 10. М.,1956, стр.844-845.

221Azərbaycan Milli Kitabxanasısabit və dəyişməz qaldığını (?! – A.H.) iddia etmişlər (məs:A.Çikobava analoji mövqedən çıxış etmişdir 1 ); ya həmintipoloji metamorfozların mövcudluğunu etiraf etmələrinərəğmən, bu dəyişkənliklərdə heç bir sistematikliyin izlənəbilməyəcəyi qənaətinə gəlmişlər (məs: qəti anti-marristmövqedən çıxış edən B.A.Serebrennikov bu ideolojiyanaşmasında real dil materialının təqdim etdiyi dəlillərigözardı edərək həmin proseslərin, olsa-olsa, analitizm sintetizm növbəli əvəzlənməsi sayəsində ortaya çıxdığınıönə sürmüşdür 2 ).Lakin Marr nəzəriyyəsinin ifşasından sonrakı onilliklərdənbaşlayaraq yaxın keçmişimizə qədər olan əksərtədqiqatlarda ya tipoloji metamorfozlar gözardı edilmiş, yada onların meydana gəlməsinin başlıca səbəbi olaraqgöstərilən struktur təkamül ideyalarının (B.Çobanzadəninsözləri ilə desək) «kökündən, dabanından yanlış» 3 olduğuisrarla vurğulanmışdır.Maraqlıdır ki, daha öncə dəyərləndirilən «germanəlahiddəliyi» məsələsində və ya həmin problemin davamıolaraq ortaya çıxan «reqressiv inkişaf» məsələsində olduğukimi, burada da ən qəti mövqeni qeyri-flektiv dil daşıyıcılarıolan və ya ən azından, qeyri-analitik (- flektiv) quruluşludildə danışan xalqın nümayəndələri sərgiləmişlər.Sözsüz ki, biz, Şlegellərin tipoloji dəyərləndirmələrindəyer alan və elmilikdən yetərincə uzaq olan təkəbbür vəözünüvəsf dolu bir çox mülahizələrin «kökündən,dabanındanyanlış» (B.Çobanzadə) olması fikrinəqatılırıq.Biz, heç vəchlə «Fleksiya əvəzinə affiksasiyadanyararlanan» dillərin «vəhşi və ya mədəni olmasından asılıolmayaraq ağır, dolaşıq olduğunu və çox vaxt özünün1 Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952, стр.189-191.2 Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениям языка. М., 1983.3 Бабайев А. Дилчилийя эириш. Б.,1992, с. 442-443.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 222ərköyün sərbəstliyi; subyektiv qəribəliyi və naqisxarakteri» ilə seçildiyini (kursiv bizimdir – A.H.) bildirənF.Şlegelin 1 və oxşar mövqedən çıxış edən dilçilərinmülahizələri ilə razılaşa bilmərik. Lakin ən böyük paradoksda ondadır ki, Şlegellər özləri ortaya atdıqları «flektivdüşüncə əlahiddəliyi» mifinin «əsir»i olaraq dil tiplərindəyişməzliyini iddia etmişlər (maraqlıdır ki, Şlegeli tənqidedən bəzi müasir dilçilər də onun bu fikrinə – dil tipininsabitliyi ideyasına şərik çıxmışlar 2 ).Flektiv dillərdəki kökü «canlı tumurcuğa» bənzətməklə,bu dillərin «zənginliyi, … möhkəmliyi (sabitliyi) vəuzunömürlülüyü» ilə öyünən F.Şlegel, «dillərin ideal tipi»statusuna yüksəltməyə çalışdığı insirafi strukturda (onuntəkəbbürünün «qurbanı» olmuş – A.H.) affikslərinmövcudluğunu çox çətinliklə etiraf edirdi. 3 Başqa sözlə,iltisaqi təbiətli affikslər insirafiliyin «ideal» mahiyyətinəxələl gətirə bilərlər. Halbuki, burada onu da qeyd etməklazımdır ki, romantiklərin və daha sonralar bir çox avropalıtədqiqatçının «ideal dil» zirvəsinə qaldırdıqları hind–Avropa dilləri, heç də linqvistik tipologiyanın banisininisrar etdiyi qədər möhkəm, dayanıqlı və uzunömürlüstruktur quruluşuna malik deyillər. Belə ki, hind–Avropadillərinin erkən dönəmlərdə iltisaqi quruluşlu olması iləbağlı ehtimallar, 4 ən azından, bu dillərin əsasyaradıcılığındavə formayaracılığında aqlütinativ mexanizmin yetərincə1 Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грамматическогостроения слова / Морфологическая типология и проблемаклассификации языков. М.- Л., 1965, стр. 81-84.2 Бабайев А. Дилчилийя эириш. Б., 1992, с.440.3 Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 451-452.4 Клычков Г.С. Вариативность индоевропейских языков дописьменногопериода // Вопросы языкознания, 1975, № 2, стр. 101.

223Azərbaycan Milli Kitabxanasıyüksək iş əmsalına malik olması faktının təsbiti 1 və eləcə dəmüasir ingilis dilinin flektivliyinin anatikləşməsitendensiyasının isə onu (ingilis dilini) getdikcə daha çoxtəcridi quruluşlu dilə yaxınlaşdırması haqqında mülahizələr 2sözügedən dillərin heç də romantik-tipoloqun düşündüyüqədər dayanıqlı (və ən əsası, əzəli insirafiliyə malik) strukturamalik olmadığını ortaya qoyur.Əslində, nisbətən daha erkən dönəm tətqiqatlarındayetərincə aydın şəkildə dil strukturu təkamülünün kök –aqlütinativ – flektiv quruluş mərhələlərini keçdiyini diləgətirən və obyektiv olaraq, dillərin öz struktur inkişafındamüəyyən mərhələləri izlədiyini etiraf edən V.Humboldt,bununla belə, dil materialının yetərsizliyindən dolayı,bunun tam şəkildə mümkünsüzlüyü qənaətinə gələrək«ömrünün sonuna yaxın dil tiplərinin mənşəyi ilə bağlımədəni – evolyusyon yanaşmadan imtina etmişdir». 3«…Bəşəriyyətin müxtəlif dönəmlərində yalnız inkişafınmüxtəlif mərhələlərinə aid olan və biri digərinin (növbətiolanın) meydana gəlməsini şərtləndirən ardıcıl dilhadisələrinin» mövcudluğu şəraitində, məntiqi olaraq, «çindilinin ən qədim, sanskrit dilinin isə ən gənc dil olması vəzamanın müxtəlif epoxaların formalarını bizə gətirib çıxarabildiyi» (kursiv bizimdir – A.H.) ilə bağlı iddiaların ortayaçıxa biləcəyini qeyd edən V.Humboldt, əslində, busillogistik təhlil nəticəsinin real vəziyyəti əks1 Иванов В.В. Об агглютинации в индоевропейском основообразованиии формообразовании / Понятие агглютинации и агглютинативного типаязыков. Л., 1961, стр. 24-28.2мяс: Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка.М.1960, стр. 3; Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952,стр. 191; Вандриес Ж. Язык: Лингвистическое введение в историю. М.,1937, стр. 314 вя с.3 Даниленко В.П. Культурно-генетический эволюционизм Вильгельмафон Гумбольдта. http://www.islu.ru/danilenko/articles/evolgumb.htm.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 224etdirmədiyini, kamil dilin «ən son yaranan dil olması» iləbağlı şərtləndirmənin doğru olmadığını bildirmişdir. 1Maraqlıdır ki, müasir tipologiyanın banisinin stadialtəkamül ideyasından müəyyən qədər kənarlaşmasınabaxmayaraq, dil tiplərinin vulqar sosial aspektdə dəyərləndirilməsiilə bağlı tənqidlərdə o da zaman-zaman birbaşa vəya dolayı şəkildə öz nəsibini almış olur. Belə ki, tipolojiidentifikasiya prosesinə sırf sinxronik – xarakterolojiyanaşma sərgilədiyini qeyd etdiyimiz və tədqiqatın dahaöncəki bölümlərində mülahizələrinin bir sıra problemçərçivəsində dəyərləndirdiyimiz E.Sepir struktur təkamülüilə bağlı görüşləri yetərincə özünəməxsus şəkildə şərhedərək yazır: «İş dil formalarına gedib çatanda, Platonmakedon donuz otaranına, Konfutsi isə Assamadan olanvəhşi kəllə ovçusuna bərabər tutulur» (kursiv bizimdir –A.H.). 2Başqa sözlə, Sepir, struktur təkamülü ideyasının qətişəkildə inkar edən dilçilərin ən əsas əks-arqumentlərindənbirini, yəni dil – təfəkkür tandemi şəraitində inkişaf etmişməlum xalqların dilinin stadial «zəncir»in ilk sıralı«həlqə»lərində yer alması «paradoksu»nu dilə gətirir. Beləki, bir çox dilçilər və təkamül ideyasını qəbul etməyəndilçilərin böyük əksəriyyəti (sanki, «yazılmamış qayda»yariayət edərcəsinə) yüksək inkişaf etmiş mədəniyyətə malikçinlilərin dilinin ilkin stadial pillədə yer almasının, bir növ,nonsens olduğunu dilə gətirməyi, belə demək olarsa,özlərinə borc hesab edirlər. 31 фон Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию М., 1984, стр.244.2 Даниленко В.П. У истоков лингвистической типологии (ее культурноэволюционныйаспект) // Вестник ИГЛУ. Серия «Проблемы диахроническогоанализа языков», 2002, вып.1.http://www.islu.ru/danilenko/articles/lingvtipol.htm.3 мяс:фон Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию М., 1984,

225Azərbaycan Milli Kitabxanası4.3.4. Dil strukturunun daxili kodlaşdırmaya müvafiqmərhələli inkişafı ilə bağlı digər əks-arqumentlərin təhlilinəkeçmədən öncə, E.Sepirin mülahizələrinin dəyərləndirməsininlabüd etdiyi bir haşiyəyə çıxmaq istərdik.Belə ki,bu tənqidi şərhin «linqvistik nisbilik» nəzəriyyəsimüəlliflərindən birinə məxsus olması məsələnin daha fərqliboyutlara gedib çıxa bilən tərəflərinin olduğunu düşünməyəəsas verir.Belə ki, «müxtəlif dillərdə danışan insanlarındünyanı fərqli prizmadan gördüyünü və deməli, hər birdilin özünün təfəkkür tərzinin olduğunu» önə sürən«linqvistik nisbilik nəzəriyyəsi»nə görə, «dil gerçəkliyiözünəməxsus şəkildə üzvləndirir və insan (həmin) konkretdilin «hakimiyyət»inə tabe olur» (E.Sepir) və məhz, busəbəbdən, «Nyutonun ingilis dilindən deyil, hopi 1 dilindənistifadə etməsi şəraitində, bəşəriyyətin quruluş vəqurulması haqqında qanunları fərqli şəkil ala biləcəyi»(B.Uorf) istisna edilmir (kursiv bizimdir – A.H.). 2стр.232; Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том II, М., 1963, стр. 179-181; Чикобава А.С. Введение в языкознание.Часть I, М., 1952, стр. 189 -191.Гринберг Дж. Квантитативный подход к морфологической типологииязыков / Новое в лингвистике. Выпуск III . М., 1963, стр.60-94 вя с.).1 Щопи (юзлярини «хейирхащлар», «йахшылар» адландырырлар) гябилясинин дилийута-атстекляр аилясиня аиддир вя тяхминян ХЫХ ясря гядяр изолйасийашяраитиндя йашамыш бу азсайлы халг йалныз ХХ ясрдян етибарян мялум кичикаиля гурулушуна кечид етмяйя мцвяффяг олмушдур. Хопи "Энциклопедия.http://enc.mail.ru/article/?1900021134Щопи дилинин юзцнямяхсуслуьу (бурада заман категорийасы, инкишаф етмишдиллярдя йер алан реализасийа цсулларындан фяргли шякилдя эерчякляшмишдир)«лингвистик нисбилик нязяриййяси» баниляриндян бири олан Б.Уорфун хцсусидиггятиня сябяб олмушдур (бах: Уорф Б.Л. Отношения норм поведения имышления к языку. / Новое в лингвистике.Вып.1. М.,1960.http://www.durov.com/linguistics1/whorf-60.htm).2 Язык: Язык и мышление. http://www.langust.ru/review/lang

Azərbaycan Milli Kitabxanası 226Göründüyü kimi, bu nəzəriyyə müəlliflərin dünyanındərkinin dil qəlibi vasitəsi ilə və onun (həmin qəlibin)məqbul bildiyi şəkildə gerçəkləşdirilməsi ilə bağlıkonsepsiyası dilin struktur quruluşu ilə bu dildə danışanxalqın təfəkkür tərzi (və deməli, təfəkkürün inkişaf səviyyəsiilə) paralelliyin aparılmasını, daha dəqiq desək,bərabərlik işarəsinin qoyulmasını labüd edir. Belə olanşəraitdə, E.Sepirin böyük çin fəlsəfəsini ortaya qoymuşxalqın danışdığı dilin (Konfutsi ilə bağlı bir qədər öncətəqdim olunmuş müqayisəni xatırlayaq) ilkin strukturmərhələyə aid edilməsi ilə bağlı etirazları anlaşılan görünür.Lakin bu paralelliyin təsbiti həmin etirazın haqlıolması anlamına gəlib çıxmır.Belə ki, burada analojidəyərləndirmələr üçün, demək olar ki, xarakterik olanöngörüş öz işini görur.Maraqlıdır ki, iltisaqi dil daşıyıcıları dilçilər də əsrlər,hətta, minilliklər boyu əsaslı struktur dəyişikliyə məruzqalmayan dillərinin təkamül ideyasını ifşa edən əsasfaktlardan biri kimi nəzərdən keçirirlər.İltisaqi təmayüllüdillərin öz struktur quruluşlarını minilliklərin «sınağ»ındançıxararaq günümüzədək gətirib çatdırması linqvistiktipologiya ilə məşğul olan tədqiqatçılar arasında ikilimövqeyin yaranmasına təkan vermişdir. Belə ki, bir qrupdilçilər aqlütinativ təbiətli dillərin öz qrammatik determinantasına«sadiqliy»inin nəzəri bazadan məhrumolmadığını və iltisaqi mexanizmin özünün spesifikası iləşərtləndiyini önə sürdükləri halda 1 , digər qisim araşdırıcılar(xüsusilə, Marrın «dinamik tipologiya»sının ifşası iləməşğul olan dilçilər) bu qəbildən olan faktların diltəkamülü ideyasının, daha konkret desək, dil tiplərinin yeni1 Серебренников Б.А. Причины устойчивости агглютинативного строя ивопрос о морфологическом типе языка / Морфологическая типология ипроблема классификации языков. М.-Л., 1965, стр.7-26.

227Azərbaycan Milli Kitabxanasımərhələyə keçidi ilə şərtlənən təkamül ehtimalınınyanlışlığını ortaya qoyduğunu iddia edirdilər.Belə ki, görkəmli gürcü alimi A.Çikobavanın diltəkamülü ideyası ilə bağlı nümayiş etdirdiyi skeptik yanaşmasıüçün əsas arqumentlərdən biri, məhz, onun anadilinin təxminən iki minillik ərzində öz struktur quruluşundadəyişməzlik nümayiş etdirməsi ilə əlaqədar idi 1 . Başqasözlə, 2000 il ərzində gürcü dilinin iltisaqi quruluşunda heçbir əsaslı dəyişiklik baş vermədiyini önə sürən dilçi qətianti-marrist mövqedən çıxış etməsindən dolayı, aşkarskepsis duyduğu təkamül sxemi ilə bağlı ilk baxışdantamailə məntiqi görünən sual səsləndirmişdir: əgər bələ birstruktur keçid kodlaşdırması, həqiqətən də, mövcuddursa,nə üçün ötən bu yüzilliklər ərzində aqlütinativ quruluşlugürcü dili flektiv dil mərhələsinə «yüksələ bilməmişdir»?Analoji sualın təqdim olunan araşdırma ilə tanışlıqzamanı əksər mütəxəssislərdə yarana biləcəyini ehtimaledərək «analtik flektivlik tavanı» məsələsindən bir qədərhaşiyəyə çıxıb sözügedən problemə münasibət bildirməkistərdik.İlk olaraq, qeyd olunan (hipotetik) sualın məntiqinə heçvəchlə kölgə salmadan və mütəxəssislərin anlayış vəxoşgörüşünə sığınaraq onu qeyd etmək istərdik ki, bu sorubir qədər kobud görünə biləcək paralelliyin aparılmasınarəvac verir. Belə ki, antropogenestik proseslə bağlıistənilən mükalimədə məlum təkamül nəzəriyyəsiəleyhidarları da bir qədər oxşar məntiqdən çıxış edərək«əgər insan, doğrudan da, meymundan əmələ gəlibsə, ötənminilliklər ərzində nə üçün meymunun ali fiziki varlığaçevrilməsi mümkün olmamışdır?»Məsələ ondadır ki, istər antropogenez prosesi, istərsə də1 Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952, стр.188-191.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 228dil tiplərinin bir-birini əvəzləməsi hadisəsi (bu proseslərarasında birbaşa paralellik aparmanın mümkünsüzlüyünütəkrarən vurğulayırıq 1 ) bəlli zaman və məkan çərçivəsindəgerçəkləşmiş və həmin konkret koordinatlar kəsişməsindərol oynamış özəl faktorların təsiri ilə bu və ya digər şəkildəyönləndirilmiş proseslər olduğundan, 2 onların olduğuşəkildə (yəni ilkin şəklində) fərqli reallıqda reanimasiyasınıgözləmək yanlışlıq olardı.A.Çikobavanın mülahizələrinin təhlilinə qayıdaraq onuda xatırladaq ki, dilçinin özü də əsərinin digər yerində,sanki özü-özünü inkar edərcəsinə flektiv ingilis dilinin özstruktur təkamülündə son on əsrdə öz analikliyi ilə getdikcəçin dilinin təcridiliyinə yaxınlaşdığına diqqət çəkmişdir. 3Başqa sözlə, dilçi iltisaqi dilə tətbiqdən imtina etdiyistruktur təkamülü ideyasını ingilis dili ilə əlaqədar məqbulhesab edərək qəbul edir. Və biz, bir daha struktur təkamülideyası ilə bağlı təhlillər üçün az qala qayda halını almışöngörüşlü münasibətlə qarşılaşırıq. Lakin iltisaqi dillərətətbiq oluna biləcək bir inkişaf modelinin, flektiv dillərəşamil edilə biləcək tamamilə fərqli mərhələli təkamülsıralasının mövcudluğu prinsip etibarilə mümkünsüzlüyü:«bəs belə olan təqdirdə həqiqət haradadır?» - sualınınobyektiv cavablandırılmasını labüd edir. Və biz, bu sualın1 Биз, бу долайы паралелликдя онилликляр юнжя аналоъи йанашма сярэилямишК.Бйцлерин мювгейиндян юрняк алмышыг (бу щагда бах: Якобсон Р.Детский язык, афазия и общие звуковые законы. Б.,1993.).2 Инсанын вя инсан дилинин мейдана эялмяси проблеми тядгигатымызынобйектиндян тамамиля кянарда галан мясяляляр силсилясини ящатя етдийиндянбу проблемя нцфуз етмяк зярурятини эюрмцрцк.Садяжя олараг,ону дейя билярик ки,арашдырыжылар щямин просесин реаллашмасында сонраларбяшяриййят тарихиндя тякрарланмайан бир сыра щадисялярин мцщцм ролойнадыьыны ортайа чыхармышлар (бах: Якушин Б.В. Гипотезы о происхожденииязыка. М.,1985).3 Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952, стр.189.

229Azərbaycan Milli KitabxanasıA.Şleyxerin təklif etdiyi izahdan daha yaxşı formuləedilmiş cavabının olmadığını etiraf etməklə, sadəcə olaraq,dahi dilçinin məşhur kəlamını xatırlatmaq istərdik: «diltəkamülü ilə cəmiyyətin təkamülü tərs mütənasibdir»(kursiv bizimdir – A.H.) – fikrini 1 xatırlatmaq istərdik.Başqa sözlə, hər hansı bir dilin struktur təkamülüsivilizasiyanın onun (dilin) daşıyıcısı olan cəmiyyəti (xalqı)haqladığı mərhələdəki vəziyyətindən çox da qabağa gedəbilmir.Daha öncəki araşdırmamız çərçivəsində şifahi və yazılınitqin qarşılıqlı münasibətləri kontekstində bu məsələlərətoxunduğumuzdan, burada, sadəcə olaraq, onu əlavə etməkistərdik ki, son beş əsrdə ingilis dilinin strukturtəkamülündə (daha öncəki yüzilliklərlə müqayisədə) əsaslıdəyişikliklərin müşahidə edilməməsinə diqqət çəkmişİ.E.Gelb, özünün «Yazının tarixi» əsərində bunun, məhz,cəmiyyətin inkişafı, maarifləndirmə və yazı mədəniyyətininsəviyyəsi ilə əlaqədar olduğunu bildirmiş və müqayisə üçünyazılı nitq mədəniyyəti olmayan hindu qəbilələrindənəsillərarası verbal ünsiyyətin, demək olar ki,mümkünsüzlüyünə diqqət çəkmişdir 2 .Deməli, ilk baxışdan nə qədər paradoksal görünsə də,yazı mədəniyyəti – dilin sıçrayışlı və ya qlobal dəyişikliklərdənsığortalanmasına şərait yaradan əsas faktorlardanbiridir.Bu izah çinlilər kimi, bəşəriyyətin inkişafındamüstəsna xidmətləri olan topluluqların dillərinin təcridimərhələdə «qalmasının» ən məntiqi izahı kimi görünür: çindili aşağı təfəkkür səviyyəsinə malik xalqın dili olduğuüçün deyil, bu etnosun sivilizasiya ilə daha erkən1Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.Том I, М., 1963.2 Гельб И.Е. Опыт изучения письма (основы грамматологии), М., 1982;стр.212-213.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 230mərhələdə «tanış olduğu» üçün əsaslı struktur dəyişikliklərəməruz qalmamışdır. 1Müqayisə üçün onu da qeyd edək ki, çoxsayda inkaredilməzelmi dəlillərə istinadən, qədim türkcənin kök dilquruluşuna malik olması faktı bir çox mötəbər türkolojiaraşdırmada etiraf edilmişdir 2 . Məlum olduğu kimi, ondantörəmiş və uğradığı tipoloji modifikasiya sayəsində 3 yenistruktur – tipoloji «kimlik» əldə etmiş müasir türk dillərimüəyyən çəkidə fuziyon-flektiv təbiətli tipoloji sapmaelementlərinin mövcudluğuna rəğmən, yetərincə sabitiltisaqilik nümayiş etdirilər. Bununla belə, türk dillərindəyer alan sözügedən qəbildən tipoloji sapma faktlarının ayrıayrıdillərdəki təmsil olunma özəlliklərinin müqayisəlitəhlili burada da cəmiyyət faktorunun kifayət qədər əsaslırol oynadığını düşünməyə əsas verir. Belə ki, A.P.Potseluyevski,məhz, «iltisaqi formalarla yanaşı, çox sayda, bu vəya digər fuziyon (hətta, fuziya, ayrı-ayrı hallarda xarici vədaxili fleksiya hallarına doğru inkişaf etməyə başlayıb)formaların yer aldığı türkmən danışıq (yazılı deyil! –A.H) dilinə» istinadən, aqlütinativ quruluşun aqlütinativ-1 Щалбуки ону да эюзарды етмяк олмаз ки,бир чох дилчинин эялдийи ортаггянаятя эюря, чин дилинин мцасир моносиллабиклийи,яслиндя, илкин мащиййяткясб етмяйиб полисиллабиклийин «садяляшмяси» нятижясиндя мейдана чыхмышдыр(бу щагда даща ятрафлы бах: Черкасский М.А. Тюркский вокализми сингармонизм. М., 1965; стр.64; Мамедов А. Тюркские согласные:анлаут и комбинаторика. Б., 1985; стр.92-93).2бах: Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркскихязыков. М., 1988.3 Кюк дил гурулушундан илтисагилийя кечидля баьлы тцрк дилляриндя жяряйанетмиш бир сыра структур-типолоъи просесляр даща юнжяки тядгигатымызда эенишшякилдя тящлил едилдийиндян бу арашдырмамызда щямин мясяляляринцзяриндя тякрар дайанмаьа лцзум эюрмцрцк. (даща ятрафлы бах: ЩажыйеваА.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдя флективтямайцллц елементляр). нам. дисс. 2006, с. 66- 103; Щажыйева А.Й.Аглцтинативдиллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007, с.55-199.

231Azərbaycan Milli Kitabxanasıfuziyon, daha sonra isə tam fuziyon mahiyyətli strukturlaəvəzlənəcəyini ehtimal etmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 1Biz, bu mülahizədəki qeyri-appelyasyon hökmlərazılaşmasaq da, diqqəti bir məqama çəkmək istərdik: dilçiəsaslı tipoloji dəyişikliklərin, məhz, şifahi nitqə təsadüfetdiyini vurğulamışdır.Maraqlıdır ki, türk dillərində flektiv təbiətli elementlərinspesifik özəllikləri və deterinantaya nəzərən mövqeyiproblemi çərçivəsində apardığımız kontrastiv dəyərləndirmələr,məhz, gənc yazılı türk dillərində ədəbi dilnorması statusuna yüksələ bilmiş fuziyon xəlitələşməhallarının və daxili fleksiyaya yaxın mahiyyət kəsb edənsəs əvzləmələri faktlarının yazı ənənələri daha qədim olandillərlə və ya ən azından, xalq dilinin milli dilə keçidinidaha erkən mərhələdə gerçəkləşdirə bilmiş xalqların dilləriilə müqayisədə daha çox olduğunu söyləməyə əsas verir.Başqa sözlə, qaqauz ədəbi dilinin müxtəlif qrammatikkateqoriyalarının ifadəsi zamanı fuziyn xəlitələşməhallarının daha tez-tez boy göstərməsini 2 heç vəchlə budilin öz inkişaf səviyyəsində Azərbaycan dilindən daha önəçıxması anlamına gələ bilməz. Yəni, flektiv anomaliyahalları dilin təkamül sıralamasında daha öncül mövqeyəmalik olmasına dəlalət etmir və bu elementlərin dahaçoxsaylılığı onu (dili) tipoloji modifikasiyalardansığortalaya biləcək (belə demək mümkünsə) konservasiyafaktorlarının zəifliyi ilə izah edilə bilər.Bu məqamda tədqiqatın axarı tipoloji modifikasiyalarınməntiqi ilə bağlı (yəni, hipotetik mərhələ sıralamasındakıilk baxışdan qeyri-ardıcıllıq kimi görünən məsələ ilə1 Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад, 1975; стр. 57.2 бах: Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. Фонетика иморфология. М., 1964; стр. 127, 249-250.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 232əlaqədar) problemə münasibət bildirilməsini labüd edir.4.4. Struktur təkamülün trayektoriyası: «qapalı dairə»çərçivəsində dəyişmə yoxsa, spiralik inkişaf ?(analitik flektivlik «tavanı» məsələsinin spiralikinkişaf nəzəriyyəsi müstəvisində təhlilinə dair)4.4.1. Artıq təxminən iki əsrdən çox müddət keçməsinəbaxmayaraq, dil tipi anlayışının dinamikadan məhrumluğuideyasının tərəfdarları ilə dil sisteminin mərhələlitəkamülü nəzəriyyəsinin ardıcılları arasında polemikasəngimək bilmir. Flektiv dillərdəki iltisaqi elementlərinqeyri-yekcins təbiətinə çözüm gətirmək və eləcə də,ümumiyyətlə, dil tipi anlayışı ilə bağlı mümkün qaranlıqməqamları aradan qaldırmaq üçün sözügedən təkamülnəzəriyyəsinin ətraflı dəyərləndirilməsi zərurəti yaranır ki,bu da A.Şleyxer, V.Humboldt, növbəti mərhələdə isəN.Y.Marr 1 , O.Yespersen kimi alimlərin fərqli interpretasiyalarınıntipoloji sapma problemi aspektində şərhi anlamınagəlir.Daha öncə bildirildiyi kimi, hələ V.Humboldt dillərinöz quruluşunda kök-iltisaqi-flektiv mərhələlərini (göründüyükimi, inkorporlaşan quruluşun ayrıca tip yaratmaiqtidarında olduğunu önə sürmüş dilçinin özü də, butəkamül yolunda holofrastik mərhələyə yer ayırmamışdır –A.H.) keçməsi ilə bağlı mülahizə səsləndirməsinə 2baxmayaraq, təkamül nəzəriyyənin tənqidçilərin dəyərləndirmələrisayəsində bu nəzəriyyənin banisi olaraq bir çox1 бах: Вопросы языка в освещении яфетической теории (Избранныеотрывки из работ акад. Н.Я.Марра). Л., 1933; Марр Н.Я. Яфетическаятеория. Программа общего курса учения о языке. Б., 1927.2 фон Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию М., 1984, стр.232.

233Azərbaycan Milli Kitabxanasıhalda A.Şleyxer qəbul edilir. Başqa sözlə, darvinizmintəsiri ilə Hegel dialektikasının dil sisteminə tətbiqi zamanımüəyyən ifratçılığa yol vermiş A.Şleyxerin dil təkamülühaqqında mülahizələrinin «ifşa»sı ümumi dilçiliyinbanisinin fikirlərinin tənqidindən daha asan olduğundan,demək olar ki, bütün kritik şərhlər naturalist alimin ünvanınaköklənmişdir. Daha öncəki dəyərləndirmələrimizdən məlumolduğu kimi, «təsir – əks-təsirə bərabərdir» formulunamüvafiq olaraq Şleyxerin dil tiplərinin aşağı, orta, ali inkişafmərhələlərinə görə fərqləndirilməsinə qarşı çıxan dilçilər(Humboldtun təkamül ideyalarını «unudaraq»), ümumiyyətlə,dil quruluşunun bir-birini əvəzləməsi ideyasının yanlışlığınıönə sürürdülər.Müqayisə üçün deyək ki, analoji vəziyyət XX əsrdilçiliyində də müşahidə olunmuşdur. Belə ki, Humboldt,Şleyxer və digər dilçilərinin görüşlərinin fərdi interpretasiyasıvə Hegel dialektikasıın orijinal tərzdə qavranılmasınınsimbiozundan törəyən Marrizm ideyalarında təsbitolunmuş «faktların ziddinə gedən fantastik fikirlər»dəkiifratçılıq tam əks reaksiya doğuraraq sovet dilçiliyində,R.Budaqovun qeyd etdiyi kimi, dillərin guya «yalnızdəyişdiyini, lakin inkişaf etmədiyini iddia edənnəzəriyyənin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur». 1Məsələn, həmin cərəyanın ən görkəmli nümayəndələrindənsayılan B.A.Serebrennikov öz araşdırmalarında israrla,«həqiqət də, dillərin morfoloji tiplərinin heç bir ardıcılstadial növbələşməsinin olmaması», sadəcə müəyyəntsikliliyin (məs: iltisaqi>flektiv; flektiv>iltisaqi və yaanlalitik>sintetik; sintetik-analitik və s. bu kimi) mövcudluğufikrini səsləndirmişdir (kursiv bizimdir – A.H.) 2 . Bu1 Будагов Р.А. Портреты языковедов XIX-XX вв. Из истории лингвистическихучений. М., 1983, стр. 8.2 Серебренников Б.А. О связи явлений языка с историей общества //

Azərbaycan Milli Kitabxanası 234isə vaxtilə Hegelin tənqidə məruz qoyduğu metafizikanın«qapalı dairə» üzrə inkişaf modelinə uyğun gəlir.4.4.2. Bu məqamda növbəti mülahizələrimizin əsaslandırılmasıüçün bir qədər haşiyəyə çıxıb Hegel fəlsəfəsinintipoloji araşdırmalara təsiri haqqında, daha dəqiq desək,flektivlik «tavan»ından sonrakı mərhələ ilə bağlıehtimallarımızın altyapısını təşkil edə biləcək ideyalarhaqqında müəyyən qeydlər etmək istərdik. «Klassik almanfəlsəfəsinin ən ali nailiyyəti olan Hegel dialektikası»,obyektiv idealist əsasda dialektik məntiqin aparıcıprinsiplərini işləyib hazırlamaqla fəlsəfə ədəbiyyatlarındahaqlı olaraq, qeyd edildiyi kimi, o vaxtadək hakimmövqedə olan «təfəkkürün metafizik metodunu tənqidəməruz qoymuşdur». 1Dahi alman filosofunun fikirləri özünün dilçilikdəki əndolğun həllini, sözsüz ki, Humboltdun tipoloji dəyərləndirmələrindəvə Şleyxerin dil təkamülü konsepsiyasındatapmışdır (Onu da qeyd edək ki, ümumi dilçiliyin banisininlinqvistik görüşlərinin formalaşmasında təkcə Hegelideyaları deyil, ilk növbədə Kant təlimi * və eləcə də, İ.Fixtevə F.Şellinq fəlsəfəsi önəmli rol oynamışdır 2 ). Lakin eynidövrləşməyə (kök-iltisaqi – flektiv tip mərhələlərinə) naturfəlsəfədəntəsirlənərək müəyyən əlavələr etmiş Şleyxerdənfərqli olaraq, Humboldt «ən yüksək pillə»də dayanan dilin«qocalaraq» məhvə doğru sürüklənəcəyi ideyasını önəИзвестия АН ССР. Литература. Язык. Искусство. 1976, №4, стр. 77.1 Спиркин А.Г. Основы философии М.,1988, стр.63.* Йери эялмишкян ялавя едяк ки, диллярин типолоъи тяснифи мясялялярини дяйярляндирмишН.Г.Чернышевски «фактларла уйьунлашмайан Кант трансенденталфялсяфясинин фантазийаларындан» чыхыш етмяйиб проблемин мащиййятинявармаьы мяслящят эюрмякля (Чернышевский Н.Г. Собрания сочинений.Том 10., М.,1956, стр.838. ) фялсяфянин лингвистикайа «мцдахиляси»ня гаршычыхмышдыр.2 Ряжябов Я.Я. Дилчилик тарихи. Б., 1988, сящ.133.

235Azərbaycan Milli Kitabxanasısürmür, əksinə (sırf tipologiya ilə bağlı olmasa belə) «çoxsayda nəslin kütləvi dilyaratma fəaliyyətinin nəticəsi olandilin tsiklli inkişaf alqoritminə malik olması» fikrinisəsləndirirdi. 1Fəlsəfə ədəbiyyatlarda Hegel dialektikasının başlıcaziddiyyəti kimi göstərilən sonsuzluq və ya nəhayətlilikdilemması 2 dilçilikdə də özünün təsir izini qoymuşdur. Beləki, bir çox halda təkamülün son həddi – dillərin tipolojiinkişafının kamillik zirvəsi kimi flektiv-analitiklikgöstərildiyi halda, (xatırladaq ki, A.Şleyxer, O.Yespersen,N.Marr və bir çox başqaları məhz bu mövqedən çıxışedirdilər), digər qrup dilçilər, artıq daha öncə də,söylənildiyi kimi, təkamülün bu dil tipi sərhədini aşmamasıfikrinə skeptik yanaşırdılar. Belə ki, məlum həqiqətkamilliyin sonunun olmadığını bildirsə də, o da məlumdurki, analitik – flektivliyin özünün də bəlli sərhədlərimövcuddur. Bəs belə olan təqdirdə, dillər analitik-flektivlikmərhələsinə qədəm qoymaqla Şleyxer naturalizminin bəyanetdiyi «qocalma» dövrünü yaşamağa başlayacaq vədeqradasiya prosesinin real nəticəsi kimi məhv olub sıradançıxacaqlarmı? Dilin tarixi kateqoriya olduğunu nəzərəalsaq, yuxarıda qeyd olunanlar kontekstində, demək olar ki,dilin inkişafı prosesində onun sonu da kodlaşdırılıb?Zənnimizcə, bu dolaşıqlıq bir tərəfdən hind-Avropaşünaslığınbir qədər təkəbbürlü münasibət sərgiləməsindən,digər tərəfdən isə flektiv dillərdəki tipoloji sapmatendensiyalarının yetərincə nəzərə alınmamasından qaynaqlanır.Belə ki, analitik-flektivliyi kamillik mənsəbinəqaldıran bu xüsusi dilçilik sahəsi nümayəndələri, sözügedənmərhələdən sonra da inkişafın mümkünlüyü ideyası ilə bir o1Амирова И.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки поистории лингвистики. М., 1975, стр.335.2 Введение в философию. М.,1988, стр.360.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 236qədər də razılaşmasalar da, «son on əsrdə (məhz, analitikflektivquruluşlu – A.H.) ingilis dilinin kök dillərə doğruistiqamətdə güclü şəkildə» dəyişməkdə (kursiv bizimdir –A.H.) 1 olduğunun artıq bir çox tədqiqatçılar tərəfindənetiraf edilməsi, bu vəziyyətlə bağlı labüd olaraq meydanaçıxa bilən sualların dil təkamülü nəzəriyyəsi çərçivəsindəcavablandırılması çətinliyini ortaya qoyur.Analitik-flektiv ingilis dilində müşahidə olunan tipolojitendensiyalarla bağlı mövzu üzərində (daha öncə sözverdiyimiz kimi) geniş şəkildə dayanaraq onu qeyd etməkistərdik ki, bu dilin struktur cəhətdən təcridi quruluşludillərə yaxınlaşması meylləri artıq yüz ildən çox müddətdirki, müxtəlif səviyyəli ədəbiyyatların təhlil hədəfini təşkiletməkdədir. Daha öncə mülahizələrinə müraciət etdiyimizİ.A.Boduen de Kurtene və A.Çikobavadan başqaY.V.Rojdestvenski, 2 V.M.Alpatov, 3 V.D.Arakin 4 və bir çoxbaşqaları ingilis dilindəki kök dil quruluşu elementlərininyetərincə yüksək çəkiyə malik olmasını və hətta, bəzihallarda bu dilin, ümumiyyətlə, təcridi quruluşlu diləçevrildiyini qeyd edirlər. Sonuncu mülahizənintərəfdarlarından sayılan V.M.Alpatov özünün «Flektiv dil»və «iltisaqi dil» anlayışlarının dəqiqləşdirməsi haqqında»kıtədqiqatında qramemlərin üç sinfini: fleksiyaları (Alpatovagörə bu termin, demək olar ki, fuziya istilahı iləeyniləşdirilir); formantları (bu istilah iltisaqi tipliaffiksasiyanı nəzərdə tutur) və köməkçi sözlərifərqləndirməklə üçüncü növ qramemlərin təcridi dillər üçün1Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952, стр.191.2 Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. М., 1990, стр. 188.3 Алпатов В.М. Об уточнении понятий «флективный язык» и «агглютинативныйязык» / Лингвистическая типология. М., 1985, стр.100.4 Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков.Л., 1979, стр.17.

237Azərbaycan Milli Kitabxanasıxarakterikliyini qeyd etmiş və onu da xüsusi olaraq əlavəetmişdir ki, (müəyyən labüd müxtəlifliklər nəzərə alınmasa)«ingilis və fransız dili kimi, ənənəvi olaraq (necə deyərlər)analitik adlandırılan dilləri də təcridi dillər hesab etməkolar» (kursiv bizimdir – A.H.). 1Burada diqqət çəkən məqam sözünü etdiyimiz qramemtəsnifatına və ona əsasən çıxarılan nəticələrə görə, dolayısıilə «flektiv dil» (yəni sintetik-flektiv quruluşlu dil) ilə«analitik dil»in (yəni analitik-flektiv quruluşlu dilin) qarşıqarşıyaqoyulmasıdır. Əslində, «flektiv dil» istilahınınsemantik tutumu ilə bağlı dəqiqləşdirmə apararkən, analitikdilləri onun ehtiva etdiyi anlayışlar sırasından çıxarmaqlaV.M.Alpatovun tamamilə yeni fikir irəli sürdüyünü dəsöyləmək olmaz. Belə ki, vaxtilə hələ Danimark, ingilis vəs. bu kimi «keçmiş flektiv dillər»in (?! – A.H.) müdafiəsinəqalxaraq onların «köhnə fleksiyalardan məhrum olmaqlatam tənəzzül və deqradasiya vəziyyətinə düşdüyünü»bildirən O.Yespersen, müdafiəsinə qalxdığı həmin«analitik dillər»i «flektiv dillər»dən fərqləndirmiş vəonların «yaraşıqlı, lakin cılız bər-bəzək»dən qurtularaq«sadəlik» əldə etməsindən dolayı, «flektiv dillər»dən dahaüstün mövqedə durduğunu (kursiv bizimdir – A.H.) iddiaetmişdir. 2Daha öncə müxtəlif mənbələrə istinadən bildirildiyikimi, ingilis flektiv sisteminin əsaslı şəkildə sadələşməsi,daha dəqiq desək onun sintetik-flektiv mahiyyətinin (oxu:fuziyonluğunun) söz sırası sabitliyini labüd edən vəqrammatik mənanın söz-forma çərçivəsindən kənardareallaşmasın geniş imkanlar açan analitizmlə, demək olarki, tam şəkildə əvəzlənməsi onun analoji struktur1 Алпатов В.М. Об уточнении понятий «флективный язык» и «агглютинативныйязык» / Лингвистическая типология. М., 1985, стр. 95, 100.2 Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. М., 1960, стр.14.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 238özəlliklərə malik təcridi dillərlə paralelliyinə zəminyaratmışdır. Belə olan təqdirdə, yəni, təqdim olunan mülahizələringilis dilində kök dil quruluşu elementlərininyüksək çəkiyə malik olduğunu qeyri-appelyasyon tərzdətəsdiqlədiyi halda, ilk baxışdan, dil sistemindəki təkamülprosesinin dairəvi trayektoriya üzrə hərəkət etməsi ilə bağlıməntiqi nəticə ortaya çıxa bilər ki, bu da, əslində, təkamülməntiqinə tamailə zidd anlam kəsb etmiş olar. Beləki,inkişafın çıxış «nöqtəsi»nə «geri dönüş»lə yekunlaşması,ümumiyyətlə, təkamül ideyasının mahiyyəti ilə bir arayagələ biləcək vəziyyəti təcəssüm etdirmir. Lakin fəlsəfiədəbiyyatlardan məlum olduğu kimi, bu nə sadə qayıdış, nədə qapalı «dairə» deyil; bu, daha çox «spiral»dır (kursivbizimdir – A.H.). 1Başqa sözlə, dialektikanın inkarı inkar qanunu dilsistemindəki inkişafın sonrakı mərhələlərini proqnozlaşdırmaqimkanını verir. Belə ki, Hegel fəlsəfəsinə əsasən,daim hərəkətdə olan bəşəriyyətin tezis-antitezis-sintezdənsonra yeni triadada inkişaf tapdığı kimi, amorf-aqlütinativflektivdil təkamülünün növbəti mərhələsi də yeni spiraliktsikldir.Hegelin «biz, təbiəti hər biri digərindən törəyənmərhələlər sistemi qismində nəzərdən keçirməliyik» – fikriniinkişaf etdirən F.Engels özünün erkən dövrəsərlərindən birində yazırdı: «Tarix müəyyən nöqtədən …öz qaçışına başlayır və onun (həmin nöqtənin – A.H.)ətrafında dairəvi hərəkətə başlayır. Zamanla onun (tarixin)hərəkətləri daha çox sürət qazanır və onun (hərəkəttrayektoriyasının – A.H.) dairələri daha da genişlənir. Vəuçuş canlılıq əldə edir…». 21 Фялсяфя. Б.,1993, с.155.2 Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации Глава 3. Нелинейностьпроцессов самоорганизации. Обоснование новой концепции

239Azərbaycan Milli KitabxanasıBaşqa sözlə, spiralik trayektoriya üzrə inkişaf nəzəriyyəsitəkamülün (yeni «halqa»nın meydana gəlməməsişəraitində) «qapalı dairə» üzrə kerçəkləşdiyini önə sürənmetafizika təliminə qarşı çıxmaqla yanaşı, bu və ya digərmövcudatın yenilənməsi zamanı inkişafın «sanki, köhnəyəqayıdış» (!! – A.H.) əsasında (yəni, daha öncəki mərhələninbəzi xüsusiyyətlərinin … təkrarlanması şəraitində)reallaşdığını ortaya qoyur. 1Göründüyü kimi, dilin tipoloji quruluşunun inkişaftendensiyasını izləmək üçün ümumfəlsəfi biliklərin yardımıolmadan keçinmək qeyri-mümkündür. Təsadüfi deyil ki,A.Çikobava dilçiliyin fəlsəfi məsələlərindən bəhs edərkənhələ üç onillik öncə təəssüflə qeyd etmişdir; «məhz, tipolojimüqayisə və dil sistemlərinin təsviri analizi sayəsindəuniversal əhəmiyyətli müddəalar (kursiv bizimdir – A.H.)ortaya qoyulsa, bu ideal olardı: lakin hələ bu başverməyib» 2 . Onu da qeyd edək ki, spiralik inkişafnəzəriyyəsinin tipoloji təkamül sxemi ilə uyğunlaşdırılmasıcəhdi vaxtilə X.Qabelents tərəfindən edilmiş və bəzitipoloqların, xüsusilə Praqa dilçilərinin skersisinə yolaçmışdır 3 .Biz, öz növbəmizdə, spiralik inkişaf nəzəriyyəsinin dilsisteminə mütləq tətbiqi gərəkliyini iddia etməsək də, hərhalda irəlidə izləyəcəyimiz faktlar və eləcə də, çoxsaylıdəyərli tədqiqata istinad nəticəsində meydana çıxanehtimalların flektiv dillərdəki kök dil quruluşuna yaxınlaşmameyllərinin ardından (söhbət hərfi anlamda periodспиралиразвития. М., 1994 http://www.i-u.ru/biblio/1 Спираль в развитии / Философский словарь. (под ред. И.Т. Фролова).М., 1981. http://filosof.historic.ru/enc/item/f00/s10/a001068.shtml2 Чикобава А.С. О философских вопросах языкознания. // Известия АНСССР. Отделение литературы и языка.Том 33.,№ 4, 1974., стр.318.3 бах: Мечковская Н.Б.Социальная лингвистика. http://lib.socio.msu.ru/ l/library

Azərbaycan Milli Kitabxanası 240laşmadan getmir, sadəcə olaraq, analitik konstruksiyalarbunun üçün əlverişli şərait olduqda, iltisaqiləşməgerçəkləşdirə bilirlər) aqlütinasiya tendensiyasının güclənməsiniəyani şəkildə ortaya qoyduğunu gözardı edəbilmərik. Məhz, elə bu səbəbdəndir ki, analitik-flektiv dillərdə(ingilis, fransız, yeni İran, yeni hind və s. dillərdə)«təkrar» aqlütinasiya tendensiyası özünü qabarıq şəkildəgöstərməkdədir. Bu mənada «bəzi hind-Avropa dillərinin ...iltisaqi dil tipinin müəyyən özəlliklərini əldə etdiyini(qədim mərhələdən əxz etdiyini deyil, məhz sonradanqazandığını)» xüsusi olaraq vurğulayan P.S.Kuznetsovunfikirlərini 1 xatırlamaq maraqlıdır.Əslində, istər bu mülahizədən, istərsə də ona şərhverərkən eyni mövqeyi açıqlayan A.V.Şirokovanın fikirlərindən2 ) çıxan məntiqə görə, insirafi dillərdə müşahidəedilən iltisaqiləşmə meylləri yalnız sonrakı mərhələni əhatəedir. Bu isə öz növbəsində,dil sisteminin kök-iltisaqiflektivquruluş mərhələlərindən keçməsi fikrinin inkaredilməsi anlamına gəlir. Biz, məsələyə, məhz, dil təkamülünəzəriyyəsi aspektindən yanaşaraq flektiv dillərdəki iltisaqielementləri, şərti olaraq, «ilkin» və «təkrar aqlütinasiya» 3olmaq üzrə, iki qrupa ayırmaq istərdik. Belə ki, izlədiyimizfaktlar istər hind-Avropa, istərsə də sami dillərininflektivliyinin özünün erkən mərhələlərində iltisaqi1Широкова А.В. Сравнительная типология разноструктурных языков.М., 2000, стр.157.2 Широкова А.В. Сравнительная типология разноструктурных языков.М., 2000; стр. 139-140,156-157,177-178.3 Бу мягамда, флектив диллярдяки илтисаги елементляря тятбигян ишлядяжяйимизбу истилащларын («илкин аглцтинасийа» вя «тякрар аглцтинасийа»терминлярини) Иран дилляринин «цмуми морфолоъи типинин тякамцлц мясяляляри»чярчивясиндя сюзцэедян диллярдяки синтетизм елементляринин аналоъитяснифатландырмасыны апармыш В.С.Расторгуйеванын тяклиф етдийи бюлэцадландырмасынын перифразы олдуьуну гейд етмяк истярдик.

241Azərbaycan Milli Kitabxanasıelementlərdən xali olmadığını ortaya qoyur.Lakin həmin elementər flektiv dillərin növbəti mərhələlərindəmüşahidə edilən iltisaqiləşmə tendensiyalarındanmahiyyətcə yetərincə fərqlənir. Belə ki, ilkin iltisaqilikfuziyon xəlitələşmə prosesi ərəfəsində olan,lakin bu və yadigər səbəblərdən dolayı,xarici fleksiya karkası altında«itməyən» affiksasiya hallarını təcəssüm etdirir. «Təkraraqlütinasiya» hadisəsi isə əksər hallarda ya dilindesintetikləşmə mərhələsinə, ya da post-desintetikasiya(«analitik dil») mərhələsinə təsadüf edib təcridi mahiyyətkəsb edən morfemlərin morfem «tikiş»ində xəlitələşməşəraitinə yol vermədən birləşməsi sayəsində meydana çıxır.Burada onu da qeyd edək ki, sintetik-flektiv dillərdənfərqli olaraq, analitik-flektiv dillərdə təkrar aqlütinasiyaünsürləri dil sistemindəki ümumi iltisaqiləşmə tendensiyasıçərçivəsində, demək olar ki, mütləq dominant səciyyədaşıyır. Maraqlıdır ki, «analitik» adlandırılan dillər üzrəaraşdırma aparmış bir çox tipoloqlar sözügedən dillərdəmüşahidə edilən yetərincə güclü iltisaqiləşmətendensiyalarının, məhz, analitik-flektivliklə birbaşa bağlıolduğunu etiraf etmişlər. 1 Onu da əlavə edək ki, müasir rusdilində (xüsusilə, onun danışıq formasında) analitizmingüclənməkdə olduğuna diqqət çəkmiş mütəxəssislərtəxminən analoji inkişaf tempinin iltisaqiləşmətendensiyası ilə bağlı da müşahidə edildiyini qeydetmişlər. 21бу щагда даща ятрафлы бах: Широкова А.В. Сравнительная типологияразноструктурных языков. М., 2000, стр.157.; Расторгуева В.С. Вопросыобщей эволюции морфологического типа / Опыт историко-типологическогоисследования иранских языков. Том I, Фонология. Эволюцияморфологического типа. М., 1975, стр.89-110.2 Земская Е.А.,Ермакова О.П.,Рудник-Карват З.Активные процессы всловообразовании современных славянских языков // Славянское языко-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 242Bu məqamda spiralik inkişaf nəzəriyyəsi ilə bilavasitəəlaqəli görünən bir məsələyə də xüsusi olaraq diqqətçəkmək istərdik. Belə ki, bəzi tədqiqatçılar «yeni-hinddillərinin inkişafının ümumi axarının analitiklikdən (dahadəqiq dəsək yarı-analitiklikdən) keçməklə flektivlikdənaqlütinativliyə doğru istiqamətləndiyini» (kursiv bizimdir– A.H.) 1 dilə gətirmişlər.Yuxarıda qeyd olunanların ümumi yekunlaşdırmasınıapararaq qeyd edə bilərik ki, 1) dillərin struktur mərhələlərinbir-birini əvəz etməsi şəraitində struktur inkişaf yolukeçməsi və ya ən azından belə bir mərhələli təkamül«zəncir»inin dil strukturunun öz mahiyyət və tələbatı iləşərtlənərək onun daxili quruluşunda, bir növ, «kodlaşdırılmış»olması danılmaz faktdır; 2) dillərin bu və ya digərquruluş mərhələsində «donub qalması», heç vəchlə, həmindillərin daşıyıcısı olan xalqların təfəkkür səviyyəsi iləbirbaşa və ya dolayı bağlılığa malik deyil və bu struktur«konservatizm», sadəcə, sivilizasiya faktoru iləəlaqələndirilməlidir; 3) dil strukturunun təkamül qanunlarıümumbəşər inkişaf qanunları ilə şərtlənir.знание. М.,1998, стр. 297-311.1 Елизаренкова Т.Я. ИндоАрийские языки. http://www.kirsoft.com.ru/

243Azərbaycan Milli KitabxanasıN Ə T İ C Ə«Linqvistik tipologiyada tipoloji modifikasiya problemi»mövzulu tədqiqat işi çərçivəsində aparılan araşdırmalarəsasında aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:– Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrində mövcud olanbir çox problemin kökü «tipoloji dəyərləndirmə» anlayışınafərqli yanaşmaların (konsensus müstəvisində) ümumiməcraya yönəldilə bilməməsindən qaynaqlanır.Və həminproblemlər «zəncir»inin başında duran əsas məsələlərdənbiri tipoloji təsnifat aparatının təbiəti ilə bağlıdır.Linqvistik tipologiyanın, sadəcə, təsviri konstatasiya iləkifayətlənə billən dəyərləndirmə sistemini təcəssümetdirməsi ilə əlaqədar qeyri – adekvat yanaşmalar bəzihallarda fərqli klassifikasiya mexanizmlərini ortaya qoysada, onun (linqvistik tipologiyanın) əsas aparatınıntaksonomik təsvir və dəyərləndirmə olması danılmazdır. Bumənada, sırf xarakteroloji yanaşma əsasında ortaya çıxanvə dil sistemlərinin (bəlkə də daha dəqiq desək, busistemlərin formalaşmasında müstəsna rol oynayan aparıcıtipoloji təmayüllərin) fərqləndirici özəlliklərinə istinadedən komparativ təsnifatlandırma mexanizmini təklifetməyən klassifikasiyaların, əsl mənada, tipoloji bölgüsistemini təcəssüm etdirdiyini söyləmək, zənnimizcə, birqədər çətindir.– Linqvistik tipologiyaya dair ədəbiyyatların ən ötəritəhlili belə, burada müşahidə edilən təhlil qeyri-adekvatlığınınbaşlıca səbəblərindən birinin tipoloji terminologiyainventarının yetərincə işlənilməməsi ilə əlaqədar olduğunuəyani şəkildə ortaya qoymuş olur. Lakin problemin dahadərindən analizi burada söhbətin bəsit terminolojiqarışıqlıqdan getmədiyini və sözügedən məsələdə müəyyən«qapalı dairə» effekti yaradan problemlər silsiləsinin yer

Azərbaycan Milli Kitabxanası 244aldığını düşünməyə əsas verir. Belə ki, tipolojidəyərləndirmələrdə kriteri dəqiqliyinin birmənalı şəkildəhökm sürməməsi təfsir variantlılığına yol açır ki, bu da, öznövbəsində, eyni istilahın fərqli modifikasiya proseslərinəşamilən istifadəsinə şərait yaratmış olur. Bəzi hallardafərqli tipoloji mexanizmlər arasındakı sərhədin«delimitasiya»sı məsələsinin açıq qalması həmhüdudzonada baş verən proseslərin adekvat terminolojikodlaşdırmasını, demək olar ki, mümkünsüz edir. Digərtərəfdən, yuxarıda qeyd olunan səpkili vəziyyətlərinnəticəsində ortaya çıxan terminoloji uyğunsuzluq şəraitiyeni təhlil xətalarının da meydana gəlməsinə səbəb olur. Bumənada, linqvistik tipologiya nəzəriyyələrində mövcud olannəzəri problemlərin köklü şəkildə həllinin terminolojiinventarın sistematizasiyası şəraitində mümkün ola biləcəyidanılmazdır.– Linqvistik tipologiyanın mahiyyətinin, daha dəqiqdesək, onun metod, fənn və ya təsnifatlandırma sistemiolmasının təsbiti ilə bağlı apardığımız dəyərləndirmələrmövcud terminoloji çoxmənalılığa baxmayaraq, onun(linqvistik tipologiyanın), ilk növbədə, məhz, linqvistikfənn olduğunu yəqinləşdirməyə imkan vermişdi. Lakin bufənn dillərin struktur – tipoloji quruluşunun müəyyənləşdirilməsinəxidmət edən araşdırma metodları və bumetodların tətbiqi sayəsində ortaya çıxan tipoloji təsnifatlandırmamexanizmini ehtiva etdiyindən bu tərkibkomponentləri arasında (yəni, metod və təsnifatlandırmasistemi və onları ehtiva edən linqvistik tipologiya arasında)kəskin sədd çəkmək mümkün deyil.– Tədqiqat əsnasında aparılan nəzəri dəyərləndirmələrtipoloji təsnifatlandırma zamanı sinxronik və diaxronikyanaşma standartlarının müştərəkliyindən çıxış etmənindoğru olacağı qənaətinə gəlməyə sövq etdi. Təsnifati

245Azərbaycan Milli Kitabxanasıxarakteristikanın dilin hal-hazırki real struktur quruluşunaəsaslanmasından çıxış etməsindən dolayı, (klassifikasyonbölgü çərçivəsində) obyektiv olaraq, sinxroniyamüstəvisindəki təhlillərə üstünlük verilməsinəbaxmayaraq, dil strukturunun bu və ya digər komponentlərinintipoloji səciyyələndirilməsini apararkən mümkün(tipoloji) metamorfozların adekvat dəyərləndirilməsinaminə diaxronik aspektdən təhlillərin gözardı edilməməsivacibdir. Bu isə, öz növbəsində, linqvistik tipologiyanınsırf sinxroniyaya əsaslanan təlim olması ilə bağlı iddialarönə sürən yanaşmaların və ya sinxronik və diaxroniktipologiya kəskin oppozisiyasının vacibliyini vurğulayandəyərləndirmələrin doğru olmayacağını ortaya qoyur.– Tipoloji araşdırmalarda zaman-zaman müşahidəedilən və «əzəli» və «sonradan qazanılan» tipoloji xarakteristikaqarşılaşdırması ilə bağlı olaraq meydana çıxanpolemikanı digər nəzəri problemin – sinxronik və yadiaxronik tipoloji dəyərləndirmə dilemmasının davamıolaraq səciyyələndirmək mümkündür. Belə ki, tipolojiaraşdırmalarda sinxronik yanaşma əlahiddəliyininmövcudluğu şəraitində, bir çox tipoloji modifikasiyaproseslərinin obyektiv və adekvat təhlil həllini əldə etməkqeyri-mümkündür. Bu yanlış spektrli araşdırmalarsayəsində əldə edilə bilən qeyri – adekvat «elmi» nəticələrəgörə, bəzi dillərin «əzəli aqlütinativliyi» və ya «əzəliflektivliyi» kimi yekun fikrin hasil edilməsi mümkündür ki,bu da proseslərin real inkişaf ardıcıllığına müvafiq məntiqinəticə olmayıb, prinsip etibarı ilə, dil təkamülünəzəriyyəsinin inkarı anlamına gəlir. Bu baxımdan, dillərintipoloji müstəvidə səciyyələndirməsi zamanı yalnızbugünkü «verilmiş reallıq»dan deyil, daha öncəkimərhələdə mövcud olan struktur münasibətlərindən vəonların növbəti tipoloji statusa keçid mərhələsində

Azərbaycan Milli Kitabxanası 246müşahidə edilmiş modifikasiya proseslərindən çıxış etməkvacibdir.– Dil sisteminin tipoloji yekcinslik baxımından stirilmahiyyətdən çox uzaq olmasının birmənalı şəkildə təsbititipoloji araşdırmaların yeni istiqamətini – buradakı(sistemin tələblərindən doğan) politipolojiyin müəyyəniyerarxik quruluşunun müəyyənləşdirilməsi məqsədiniortaya qoydu. Tədqiqat əsnasında aparılan dəyərləndirmələrtaksonomik təsnifat üçün aparıcı tipoloji təmayülünaşkarlanmasının dil sisteminin (tipoloji) «kimliyi»nintəsbiti işində həlledici rol oynadığına şübhə yeri qoymur.Bu mənada, dil sistemində iyerarxik asılılığınmövcudluğunu onu (sistemi) şəkilləndirən elementlərin(sistem quruculuğunda) nümayüş etdirdikləri dominant vəya resessiv səciyyəli iştirak faktoruna görə təsnifatlandırmasınıqaçınılmaz edir.Dildə baş verən struktur dəyişikliklərin təbiətinin ətraflıdəyərləndirməsi, habelə, önlənən tipoloji modifikasiyacəhdlərinin və ya (dil strukturu səviyyəsinə nəzərən) qlobalsəciyyə daşımasının qarşısı alınmış yadcinsli proseslərinmahiyyətinin təhlili bu proseslərin idarə edilməsində dilinmaterial imkanlarının sərhədlərini aşa bilən «fövqəl-güc»ünolduğunu düşünməyə imkan verir. Bəzi dəyişikliklərinkütləviləşməsinə «yaşıl işıq» yandırdığı halda, digərlərinindil normasına çevrilməsinə mane olan həmin qeyri-linqval(və ya qeyri-material) gücü «uzus müdaxiləsi», «toplumsalnitq vərdişi» və ya artıq istifadə olunmaqda olanterminologiyaya əsasən, «dil ruhu», «danışan və dinləyənintəfəkküründə hazır qəlib şəklində oturdulmuş dil«qavramı», «böyük əksəriyyətə malik olmasından dolayı,insan təfəkküründə yaranan dayanıqlı» və «yaratdığımüəyyən pressinqlə» ehtiyac olmayan dəyişiklikləriönləməyə qadir olan dominant» qismində səciyyələndirmək

247Azərbaycan Milli Kitabxanasımümkündür.– Dil sistemini təşkil edən elementlərin daxili nizamınıformalaşdıran, onu spontan dəyişikliklərdən sığortalayan,habelə, ona (sistemə) kənar müdaxilələr qarşısında, birnöv, «özünüqoruma instinkti» qazandıraraq ekstralinqvistikamillərin nüfuz sahəsini limitləşdirən aparıcı mexanizm vəya (implikativ mexanizmlərin dominant elementlərdənkənarda nəzərdən keçirilməsi təqdirində) mexanizmlərtoplusu determinanta (və ya tipoloji determinanta,qrammatik determinanta) adlandırıla bilər. Determinantayalnız dilin struktur özəyi sayılan qrammatik quruluşu iləsərhədlənməyən, lakin bununla belə, onun (dilin) «anasütunu» olmasından dolayı, ən dolğun şəkli ilə, məhz,burada ortaya çıxan və sadəcə, dil resurslarının (fizioloji vəpsixoloji enerji sərfi baxımından) əlverişliyinə görə istifadəməqsədəuyğunluğu bəlirləşməyən, müəyyən mənada, uzusfaktoru ilə idarə oluna bilən dil vahidələri və ifadəvasitələri sistemidir.– Tipoloji təsnifat kriterilərinin mahiyyəti ilə bağlıapardığımız çoxrakurslu dəyərləndirmələr linqvistik tipologiyanəzəriyyəsinin iki əsri ötən tarixə malik olmasınarəğmən, bir çox halda bu məsələdə təfsir ixtiyariliyinəşərait yaradan vəziyyətin mövcud olduğunu söyləməyə əsasverir. Belə ki, təsnifat kriterilərinin qeyri-dəqiqliyi –tiplərarası delimitasiya işində və eləcə də, aparıcı tipolojitəmayül və sapma faktlarının fərqləndirilməsində yanlışnəticələrə varılmasına səbəb olur ki, bu da, öz növbəsində,tipoloji bölgünün metodoloji əhəmiyyətini, ümumiyyətlə,kölgə altına salmış olur. Belə ki, yanlış seçilmiş və ya ənazından, tətbiq edildiyi dil strukturuna adekvat olmayantəsnifat kriteriləri ənənəvi bölgüyə görə fərqli tipolojixarakteristikaya malik olan dilə yeni tipoloji «kimlik»«qazandıra» bilər. Məhz, bu kimi arzuedilməz vəziyyətlərin

Azərbaycan Milli Kitabxanası 248meydana gəlməməsi üçün kriterilərin qeyri-ixtiyari (yəni,müəyyən sistem və nizama müvafiq olaraq seçilmişolması), sabit (yəni, bu və ya dil strukturuna tətbiqedilərkən istisnalara yol verməməsi), kompleksiv (yəni, dilstrukturunu bütövlükdə bir sistem olaraq əhatə edə bilənkompleksli mahiyyət kəsb etməsi) təbiətli olması vacibdir.– Tipoloji modifikasiyaların müvafiq istiqamətli nəzəriədəbiyyatda yer alan təhlil təcrübəsinin dəyərləndirilməsiəsasında məlum olur ki, tipoloji sapma faktlarının fərqliməcrada səciyyələndirilməsi, bütövlükdə, dil sisteminintipoloji səciyyələndirməsinə tətbiq edilən yanaşmadanbirbaşa asılıdır. Belə ki, bu və ya digər dil faktının onun(həmin dil faktının) yer aldığı sistemin bir bütöv olaraq,dəyərləndirilməsi kontekstində səciyyələndirməsisözügedən elementin bilavasitə aid olduğu yarusun tipolojixarakteristikası fonunda dəyərləndirməsi nəticəsindəortaya çıxan tipoloji xarakteristikadan əsaslı şəkildəfərqlənə bilər. Dilin bir bütöv olaraq, «sistemlər sistemi»nitəcəssüm etdirməsindən çıxış etsək, qrammatikdeterminantanın bu sistemlər məcmusunun yalnız bir tərkibkomponentində (yarusunda) təmsil olunma özəlliyinə görəümumi xarakteroloji təsvirin verilməsinin və yasəviyyələrin ayrı-ayrılıqda tipoloji səciyyələndirməsininaparılmasının düzgün təhlil həlli olmadığı yəqinləşər. Bumənada, tipoloji modifikasiyaların adekvatsəciyyələndirməsi üçün yalnız «altsistemlər tipologiyası»klassifikasiyasına istinad edilməsinin düzgün təhlilyanaşması olmadığı ortaya çıxır. Ənənəvi bölgünün tam vəya qismən inkarı şəraitində meydana çıxan «altsistemlərtipologiyası» mahiyyət etibarilə tipoloji təsnifat anlayışınınözünün (qəbul edilmiş anlamdakı) mövcudluğuna skeptikyanaşma sərgiləməklə kifayətlənməyərək (yeni və doğruolan yanaşma təklif etmədən) aparıcı tipoloji təmayül və

249Azərbaycan Milli Kitabxanasısapma elementləri anlayışlarının, bir növ, aradanqalxmasına təşviq edir. Bu qəbildən yanaşma isə,zənnimizcə, istər dillərin obyektiv tipoloji xarakteristikaqazanması baxımından, istər tipoloji modifikasiyalarınadekvat təhlil həlli tapmasından dolayı, istərsə də,ümumilikdə, dillərin quruluş fərqliliklərinə istinadəntədqiqi işinin yüngülləşdirilməsi baxımından uğurlumetodoloji yanaşma hesab edilə bilməz. Bununla belə,«bütöv sistem tipologiyası»nın obyektiv nəticələr əldəetməsi üçün qeyd olunan komponentar təhlil üsulundanyararlanmaq vacibdir. Bu və ya digər qrup tipoloji modifikasiyafaktlarının adekvat səciyyələndirməsi üçün,zənnimizcə, aşağıdakı sxemə müvafiq təhlil gedişləriizlənilməlidir: 1) tipoloji modifikasiyanın yer aldığı dilyarusundakı (yəni, «altsistem» çərçivəsindəki) determinativvə resessiv elementlər nisbətinə münasibətinin müəyyənləşdirilməsi;2) sözügedən tipoloji modifikasiyanıntəmsil olunduğu dil səviyyəsinin bütövlükdə (aid olduğu)sistemlər məcmusunun tipoloji xarakteristikasına uyğunluqsəviyyəsinin təsbiti (başqa sözlə, «altsistem» və«bütövsistem» təhlil qarşılaşdırması); 3) tipolojimodifikasiyanın, ümumilikdə, dil sisteminə, daha dəqiqdesək, burada təmsil olunan tipoloji təmayüllərin (dahaöncə müəyyənləşdirilmiş) «qüvvələr nisbəti» kontekstindətəhlili.– Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrində, demək olar ki,yekdilliklə etiraf edilən fikrə görə, istifadədə olan konkretdillər arasında «təmiz tip» statusu qazana biləcək dilmövcud deyil. Lakin bununla belə, real dillərin tipolojisəciyələndirməsi zamanı, müqayisə və istinad mənbəyirolunu oynaya biləcək etalon – dillərin təsbiti mühüməhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bu və ya digər dildə cərəyanedən proseslərin obyektiv tipoloji təhlilinin verilməsi üçün

Azərbaycan Milli Kitabxanası 250müəyyn oriyentirin, əsas qəlibin yaradılması qaçınılmazdır.Lakin bu kimi etalon – dillərin təsbiti zamanı vacib olanıhəmin ilkin modelin parametrlərinin obyektivmüyəyyənləşdirilməsidir. Əks halda, fərqli tipoloji quruluşamalik dillər və ya tipoloji səciyyələndirmə müxtəlifliyinəmalik modifikasiya prosesləri eyni xarakteroloji «kimlik»qazana bilər ki, bu da prinsip etibarı ilə etalon – dilanlayışının yaradılması məramına zidd nəticələrin əldəedilməsi anlamına gəlir.– Dillərin öz struktur təkamülündə müyyən inkişafmərhələlərini arxada qoyaraq hal – hazırki «verilmişreallığı» əldə etməsi ilə bağlı məlum mülahizələr linqvistiktipologiyanın ikiyüzillik tarixi boyunca dönəm – dönəmfərqli dəyərləndirmələrlə üzləşmişdir. Bu fərqli yanaşmalarqütbləşən təhlil versiyalarından xali deyildi: bəzən stadialinkişaf faktorunun total inkarı müşahidə edildiyi halda,digər vəziyyətlərdə tam əks proses, yəni qeyd olunanstruktur keçid ideyasının ifrat səviyyədə tətbiqi müşahidəedilirdi. Bu yanaşma fərqliliyi sırasında ən paradoksal olanvə ziyanlı fəsadlara yol açan təhlil həlli, zənnimizcə,N.Y.Marr və ardıcıllarının təklif etdiyi və «dil haqqındayeni təlim» və ya «Yafəs nəzəriyyəsi» adı altında məlumolan «vulqar – sosiolinqvistik» tipoloji təkamülkonsepsiyası hesab edilə bilər. Belə ki, struktur təkamülprosesi ərzində bir – birini əvəzləyən dil tiplərinin hərhansı bir ictimai – iqtisadi formasiya ilə əlaqələndirilməsi,(ən qəbuledilməzi) tipoloji stadiyaların bu və ya digər dildədanışan etnosun təfəkkür səviyyəsi ilə mütənasibliyinaxtarılması sözügedən nəzəriyyənin yanlış və elmiəsaslandırmadan kənar olan cəhətləridir. Bununla belə o daqeyd olunmalıdır ki, «Yafəs nəzəriyyəsi»nin ifşasıkontekstində Marrın tipoloji təkamül ideyalarının, bir növ,özəyini təşkil edən və əslində, daha öncədən, A.Şleyxer

251Azərbaycan Milli Kitabxanasıtipologiyasında önə sürülən təkamül mülahizələrinin totalinkarı, zənnimizcə, düzgün yanaşma sayıla bilməz vəstruktur təkamül ideyasına bu qəbildən münasibət tipolojiaraşdırmaların yeni keyfiyyət pilləsinə keçməsində müsbətrol oynaya bilməzdir.– Tipoloji təmayüllərin həmhüdud zonasında cərəyanedən bir sıra proseslərin adekvat tipoloji xarakteristikasınınverilməsinin çətinliyi və ya hər hansı bir dil sistemindətəmsil olunan tipoloji təmayüllərin dominant vəresessivliyinin təsbitinin yol açdığı problemlər linqvistikterminologiya dövriyyəsinə «qarışıq tip» anlayışının daxilolmasına şərait yaratmışdır. Birmənalı şəkildə tipolojisəciyyələndirmə əldə etməyə müvəffəq olmayan məhdudsayda dilin bu istilah altında tanımlanan strukturquruluşuna malik olması faktının mümkünlüyü hələ«qarışıq tip» anlayışının uğurlu metodoloji yanaşma olmasıanlamına gələ bilməz. Belə ki, 1) istənilən dil sistemi birneçə tipoloji təmayül elementlərinin bu və ya digərnisbətdə təzahür tapmış birgəmövcudluğu əsasındaformalaşdığından, (dominant və resessiv elementlərbölgüsündən imtina şəraitində) ikili tipoloji göstəricili(məs: aqlütinativ – flektiv) determinanta anlayışının qəbuledilmiş etalon statusuna yüksəldilməsi üçüncü və ya hətta,dördüncü tipoloji təmayül elementlərinin mövcudluğuna,demək olar ki, şans tanımır və bu vəziyyət bir çox haldareal dil materialının təqdim etdiyi struktur komponentlərnisbətini adekvat şəkildə əks etdirmir; 2) (ehtimal olunanistisnalar nəzərə alınmasa) istənilən dil sistemində bu və yadigər elementlərin mütləq və ya güclə seziləcəküstünlüyünün mövcudluğu yeni istilah törəmələrinin (məs:aqlütinasiya elementlərinin dominantlığı ilə seçilənaqlütinativ – flektiv dillər; flektiv elementlərin yüksəkçəkisi ilə xarakterizə olunan aqlütinativ – flektiv dillər və

Azərbaycan Milli Kitabxanası 252s.) meydana çıxmasına şərait yarada bilər ki, bu da, öznövbəsində, tipoloji təsnifatın bölgü prinsiplərininsəlisləşdirilməsinə cəhd məramına zidd olaraq, onların(bölgü prinsiplərinin) daha da qəlizləşdirilməsi anlamınagələcəkdir. Bununla belə, onu da diqqətdən qaçırmaq olmazki, «qarışıq tip» anlayışı tipoloji təkamül prosesi sırasındabir struktur mərhələsindən digərinə keçid cəhdlərinitəcəssüm etdirən vəziyyəti əks etdirir və bu anlayış tipolojimodifikasiyalar anlayışı ilə üzvü şəkildə bağlıdır.– Tədqiqatımız əsnasında araşdırmaya cəlb olunan birçox fikir və mülahizələr bantu dilinin aqlütinativ –flektivliyinin müəyyən fenomen statusunda nəzərdənkeçirilmə mümkünlüyünü ortaya qoyur. Belə ki, bu dilintipoloji təbiəti ilə bağlı mübahisələrin, əslində, ekstralinqvistikfaktorların dilin struktur quruluşunun ən dərinqatlarına nüfuz etmə potensialını əyani şəkildətəsdiqləməklə yanaşı, «qarışıq tip» vəziyyətinin bir çoxhalda, məhz, struktur «sınma»sı ilə nəticələnə bilən intensivdil əlaqələrinin məhsulu olduğuna əminlik yaradır.– Monoqrafiya işi üzərində araşdırmalar əsnasında əldəedilən elmi nəticələr onu söyləməyə əsas verir ki, bu və yadigər dil sisteminə kənar sistem müdaxiləsi (hibridləşmə ilənəticələnən dil çarpazlaşması hadisəsi tipolojimodifikasiyalara yol açan ekstralinqvistik faktorların təhlilikontekstində dəyərləndirilə bilməz) birincinin həminmüdaxilə üçün yaratdığı şərait çərçivəsində gerçəkləşir.Başqa sözlə, dil sisteminin tipoloji xarakteristikasınınyeniləşməsində qrammatik interferensiya faktları müəyyənrol oynaya bilsələr də, təkamülün ümumi axarı dilsisteminin özü tərəfindən sanksiyalaşdırılır.Ekstralinqvistik faktorların iştirakı ilə təsbit ediləntipoloji sapma hallarının böyük qisminin dil sistemininməlum təkamül sxemindəki ardıcıllığa müvafiq təbiət

253Azərbaycan Milli Kitabxanasısərgiləməsini də (yəni, iltisaqi dillərdə insirafi elementlərin,analitik – flektivlik zəminində «təkrar aqlütinasiya»ünsürlərini təcəssüm etdirməsini), məhz, bununla – daxilivə xarici inkişaf qanunauyğunluqlarının qarşılıqlışərtləndirilməsi ilə izah etmək olar. Lakin əks istiqamətliproseslərin müşahidə edilməsi bəzi hallarda xarici faktorlarıintensivliyi sayəsində dil sistemində kodlaşdırılmıştəkamül sxemindən fərqli məcrada cərəyan edəndəyişikliklərin istisna edilmədiyini ortaya qoyur.– Tipoloji modifikasiyalara yol açan qrammatik interferensiyafaktlarının mənimsənilməsi prosesində 1) tipolojisapma faktlarını ixrac edən dil ilə resipiyent dilinquruluşları arasında fərq; 2) dillərin qarşılıqlı və yabirtərəfli müdaxiləsini mümkün edən sosiokontekstinxarakteri və mövcudiyyət müddəti faktorları başlıca roloynayır.Ekstralinqvistik faktorlardan qaynaqlanan tipolojimodifikasiya prosesləri yekcins mahiyyət kəsb etməyibaşağıda təqdim olunan qəbildən təxmini təsnifatlandırmayaməruz qala bilirlər: 1) yadstrukturlu dil sisteminin təsiriilə baş verən və həmin təsirə məruz qalan dilin daxiliimkanlarının yenidən dəyərləndirilməsi ilə gerçəkləşəndəyişikliklər; 2) yadstrukturlu elementlərin (hazır şəkildə)mənimsənilməsi ilə reallaşan qrammatik interferensiya.– Dil sistemininin struktur özəyini təşkil mexanizmlərməcmusunun qeyri – yekcinsliyi intralinqvistik faktorlarladiqtə edilmiş obyektiv qanunauyğunluqlarla izah ediləbilər. Belə ki, dil sisteminin struktur inventarlarıretrospeksiyaya imkan tanımadan, yalnız hal – hazırki«verilmiş reallıq»dakı durum şəraitində meydana gələn vəstatik vəziyyətdə mövcudluq sürdürməklə bu və ya digərxarakterli dəyişikliklərdən sığortalanmış mexanizmlərsistemini təcəssüm etdirmir. Əksinə, istənilən dil sistemi

Azərbaycan Milli Kitabxanası 254«verilmiş reallıq»dakı struktur şəkillənməsi çərçivəsindədaha öncəki struktur mərhələsinin izlərini yaşatmaqlabərabər, növbəti (şərti olan) təkamül pilləsinə keçidcəhdlərini də ehtiva edir. Tədqiqatımız əsnasında aparılanaraşdırmaya cəlb edilmiş müxtəlif mülahizələrə və konkretdil materiallarına istinadən onu söyləmək olar ki, meta – dilnəzəriyyəsində, bir növ, elmi doktrina statusu qazanmış buehtimallar istər müxtəlif səpkili yazılı və şifahi nitqxətalarının nümunəsində, istərsə də ontogenestikmaterialların təqdim etdiyi yanılma faktları əsasındaözünün birmənalı təsdiqini tapmış olur.– Dil strukturunun təkamülü modelinin uşaq dilinininkişafında (xronoloji ardıcıllığın izlənilməsi şəraitində,daha qısa müddət ərzində gerçəkləşməklə) təzahür tapmasıməntiqindən çıxış edilərək aparılan araşdırmalar meta – dilnəzəriyyəsinin ortaya qoyduğu müddəalarınhəqiqətəmüvafiqliyini heç bir skepsisə rəvac verməyəcəkşəkildə təsdiqləyir. Belə ki, ontogenestik faktlara istinadedilən təhlil dəyərləndirmələri filogenestik prosesin məlumsxem (kök – aqlütinativ – flektiv dil mərhələləri) üzrəgerçəkləşməsinə şübhə yeri qoymur. Tədqiqata cəlb olunanontogenestik nitq xətaları dil tiplərinin əvəzlənməsi şəraitindətiplərarası həmhüdud zonada cərəyan edən proseslərin(tipoloji modifikasiyaların) təbiətinə işıq salmaqla yanaşı,struktur təkamül ardıcıllığının, məhz, kök – aqlütinativ –flektiv stadiyaların bir – birini əvəzləməsi ilə gerçəkləşməsiilə bağlı yarana biləcək skeptik münasibəti aradanqaldırmış olur. Belə ki, ontogenestik materiallar dilmənimsənilməsi prosesində yol verilən nitq qüsurlarının birçox halda daha asan olan və morfem qabarıqlığı ilə seçilənformaların qəliz birikmələri əvəzləməsi ilə xarakterizə ediləbildiyini əyani şəkildə ortaya qoyur.– Tədqiqat çərçivəsində aparılmış dəyərləndirmələr bəzi

255Azərbaycan Milli Kitabxanasıaraşdırmalarda «beşinci dil tipi» olaraq məlum humboldtiankvadraya əlavə qismində təqdim edilən «analitik dil»anlayışının uğurlu metodoloji yanaşma olmadığınıbirmənalı olaraq ortaya qoyur.Belə ki, sözügüdən «tip»,əslində, struktur mexanizmlərin (təmayüllərin) tipolojispesifikaya görə bölgüsünü mümkün edən və əlahiddəfərqləndirici özəlliklərə əsaslanan qarşılaşdırmasınamüvafiq oppozitiv mahiyyətə malik deyil. Və sözügedənistiqamətli araşdırmaların təhlili sayəsində əldə etdiyimiznəticələrə görə, «analitik dil»in əlavə – «beşinci» tipstatusuna «yüksəldilməsi»ndə analitik – flektivlikçərçivəsində cərəyan edən proseslərin təcridi quruluşxarakteristikasına yaxın özəllik sərgiləməsi faktının gözardıedilməsi istəyi heç də sonuncu rol oynamamışdır.– Tipoloji araşdırmalar tarixində səsləndirilən bir çoxfikir və mülahizələrin ən ötəri təhlili belə, həmindəyərləndirmələrin kökündə «hind – Avropa əlahiddəliyi»iddialarının durduğuna şübhə yeri qoymur. Təhlilllərəsasında məlum olduğu kimi, hind – Avropa dil ailəsinədaxil olan dil daşıyıcıları olan bir çox dəyərli tədqiqatçınınöz ana dilini struktur təkamül zirvəsində görmə istəyi heçbir obyektiv əsaslandırmaya malik olmayan iddiadan başqabir şey deyil. Digər tərəfdən analitikləşmə tendensiyasınıflektiv dillərin struktur reqressiyası qismində dəyərləndirəndilçilərin mülahizələrinin də kökündən yanlış yanaşmaolduğu danılmazdır. Təhlillər nəinki hind – Avropa dilailəsinə daxil olan dillərin, habelə istənilən digər genealojiqruplaşmaya aid edilən dil (və ya dillərin) strukturquruluşunun digər dillərlə müqayisədə üstün özəlliklərəmalik olmadığını, struktur fərqliliklərin həmin dildədanışanların təfəkkür fərqliliyi anlamına gəlmədiyini vəümumiyyətlə, bu qəbildən təkəbbürlü münasibətin qeyri –elmi yanaşma olduğunu əyani şəkildə ortaya qoyur.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 256– Tədqiqat əsnasında apardığımız araşdırmalar «analitikdillərin» (və ya ənənəvi adı ilə analitik – flektivquruluşlu dillərin) heç vəchlə struktur təkamül «tavan»ınıtəşkil etmədiyini birmənalı şəkildə ortaya qoyur.Təhlillərimiz dil sisteminin özünütəkmilləşdirmə və inkişafınınnəhayətsiz proses olduğunu və müəyyən (ehtimaledilən və əslində, təbiətdə mövcud olmayan) struktur«zirvə»sinə çatmaqla onun (inkişaf prosesinin) dayandırılabilməyəcəyini söyləməyə əsas verir. Həmin proses təbiətvə cəmiyyət həyatının inkişaf qanunauyğunluqlarınamüvafiq şəkildə cərəyan edir və spiralik trayektoriyalıdinamikaya malikdir. Başqa sözlə, istənilən dil sistemindəkök – aqlütinativ – flektiv quruluş mərhələlərini əhatəedən təkamül sxemi kodlaşdırıldığı kimi, həminstadiyaların qət edilməsi nəticəsində yeni spiralik təkamül«həlqə»sinə keçid də proqramlaşdırılmışdır.Spiralik trayektoriya üzrə inkişaf nəzəriyyəsi təkamülün(yeni «halqa»nın meydana gəlməməsi şəraitində) «qapalıdairə» üzrə kerçəkləşdiyini önə sürən metafizika təliminəqarşı çıxmaqla yanaşı, bu və ya digər mövcudatınyenilənməsi zamanı inkişafın «sanki, köhnəyə qayıdış»əsasında (yəni, daha öncəki mərhələnin bəzixüsusiyyətlərinin təkrarlanması şəraitində) reallaşdığınıortaya qoyur. Lakin, əslində, bu ilkin «pillə»yə qayıdış iləsəciyyələndirilə bilən təkrar deyil, yeni triadaya girişdir.– Dil sistemində kök – aqlütinativ – flektiv quruluşmərhələləri üzrə təkamül sxeminin kodlaşdırılmasınabaxmayaraq, bir çox halda dillərin tipoloji xarakteristikasınınbu və ya digər struktur «pillə»sində «donub»qalması məsələsinə gəlincə, tədqiqat əsnasında aparılan vəçoxsaylı dil materialına, ontogenestik faktlara vəfilogenestik ehtimallara söykənən araşdırma əsasında əldəedilən nəticəyə görə, istənilən dilin tipoloji struktur

257Azərbaycan Milli Kitabxanasıstaqnasiyasının başlıca səbəbi ictimai hadisə olan bukommunikasiya vasitəsinin (yəni, dilin) cəmiyyət həyatındabaş verən dəyəyişikliklərdən bu və digər səviyyəli asılılıqnümayiş etdirməsidir. Belə ki, dil təkamülü ilə cəmiyyətininkişafının tərs mütənasibliyi ilə bağlı məlum mülahizənindavamı olaraq, onu əlavə edə bilərik ki, dil sistemi budildən ünsiyyət vasitəsi kimi yararlanan toplumu – etnosu(geniş və ya dar anlamda) sivilizasiya haqladığı mərhələdənetibarən, ciddi və köklü struktur dəyişikliklərə məruzqalmır. Mədəni inkişafın müəyyən səviyyəsinə çatmıştoplum üzvlərinin dili ünsiyyət üçün yaralı vəziyyətdəsaxlamasına istək və ehtiyacı onu (dili) əsaslı strukturtəbədüllatlardan sığortalamış olur.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 258A.Y.HajiyevaThe problem of Typological Modifications in theLinguistic TypologyThe problem of typological modifications and theelements typological deviations appeared in the course ofthese processes are one of the most actual problems oflinguistic typology. The degree of the involvement oftypological modifications in the process of the modificationof the structure of language depends on some intralingualand extralinguistic factors. Owing just to those very factorsin the language system, the corresponding shits fromisolation to agglutination and from agglutination to inflexionalone and so on are observed.The aim of the given monograph is to determine thelimit of the typological modifications, to establish more orless exact borders between the typological tendencies andreveal the specifications of these or other typologicalmodifications.The monograph consists of an introduction, four chapters,conclusion and the list of the used literature. In theintroduction the actually of the theme, purposes and tasksof the investigation, it’s theoretical and practical significance,scientific novelty is substantiated and the methodsare determined.The first chapter of the monograph is entitled led«Linguistic Typology - as Interantinomic Study».Here areinvestigated the problem of the determination of the essenceof linguistic typology as a whole, as well as the problemof the comparison of synchronistic and diachronic typology,the problem «innate» and «acquired» typologicalcharacteristic of and so on.

259Azərbaycan Milli KitabxanasıThe second chapter of the monograph is called «TypologicalModifications - in Light of Lingual Type Characterization».Inthis chapter the problem of the relationshipof the grammatical of determinant and the processes ofdifferent kind of typological modifications are investigated,as well as the principles of the establishment of the criteriaof the typological definition.The third chapter of the monograph is entitled «AboutSome Intra-linguistic and Extralinguistic Factors Furtheringthe Appearance of the Typological Modifications (about thereflection of the given problem on the plane of morphologicaltypology)». In this chapter the problem of theinfluence of extralinguistic factors on the typological shiftsin the structure of language is investigated, and an attemptfor the establishment of a certain limit of the involvementof these factors to these or other processes of typologicalmodifications is also made.The fourth chapter of the monograph is titled «Aboutthe Interpretation of Some Typological Modifications inLight of the Ontogenesis and the Phylogenesis». In thischapter some alternative views on the problem of typologicalmodifications are suggested in light of the ontogeneticfacts. In this chapter are investigated the problem ofeliciting of the trajectory of the development of lingualstructure is studied, so precisely this (possible) trajectorymakes it possible to forecast the frequency of manifestationand the nature of the new typological modifications.In the conclusion final provisions are summarized.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 260İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATAzərbaycan dilində1. Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlıdilçilik terminləri. B.: Maarif, 1989.2. Axundov A.A. Ümumi dilçilik. Dilçiliyin tarixi,nəzəriyyəsi və metodları. Bakı: Maarif, 1979.3. Babayev A. Dilçiliyə giriş.B.: Maarif, 1992.4. Cəlilov F.A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. B.:Maarif, 1988.5. Cəlilov F.A. Azərbaycan dili morfonologiyasındanoçerklər. B.:ADU mətbəəsi, 1985.6. Fəlsəfə.B.: Elm,1993.7. Hacıyev T.İ. Türk dillərində sözün morfoloji inkişafı /Türk dillərinin leksik-morfoloji quruluşu. B.: S.M.Kirovadına ADU-nun nəşri, 1981.8. Hacıyeva A.Y. Dil sistemində tipoloji sapmalar(aqlütinativ dillərdə flektiv təmayüllü elementlər).nam…diss. B., 2006.9. Hacıyeva A.Y. Aqlütinativ dillərdə daxili fleksiya vəfuziya. B.: Nurlan, 200710. Hacıyeva Ə,Ə. Uşaq nitqinin linqvistik təhlili B.:Maarif,1994.11. Heydərov R. Dillərarası əlaqələr zamanı dilin qrammatiksəviyyəsində baş verən normadan kənaraçıxmalar //Tədqiqlər. 2007, №2.12. Məmmədəliyev V.M. Ərəb ədəbi dilində felin zaman,şəxs və şəkil kateqoriyaları. Bakı: Bakı Universitetinəşriyyatı, 1992.13. Məmmədov Ə. Ərəb dili.B.:Maarif,1974.14. Mirzəliyeva M. Türk dillərində fleksiya // Tədqiqlər,1999, № 3.15. Quliyev T.Altay dillərinin qohumluğu məsələsi.

261Azərbaycan Milli KitabxanasıB.:Nurlan, 2006.16. Qurbanov A. Ümumi dilçilik. I hissə. Bakı: Maarif,1989.17. Rəcəbov Ə.Ə. Dilçilik tarixi. Bakı: Maarif, 1988.18. de Sössür F. Ümumi dilçilik kursu. B.: BDU nəşr., 2003.19. Türk dillərinin leksik-morfoloji quruluşu. B.: S.M.Kirovadına ADU-nun nəşri, 1981.20. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Dilçilik problemləri.I hissə, B.: Maarif, 1982.21. Veysəlova B.F. Uşaq dilinin formalaşması və inkişafıproblemləri (nam.diss….avtoref). B., 2002.22. Veysəlli F. Dil. B.: «Təhsil» NPM., 2007.23. Xomski N. Dil və təfəkkür. B.: BSU, «Kitab aləmi»nəşriyyat–poliqrafiya mərkəzi, 2006.24. Yusifov M.İ. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəlifonetikası. Bakı: Elm, 1984.(rus dilində)25. Агазаде Н.Г. К вопросу о типологии языке // Научныезаписки. Язык и литература. XIII серия, 1968, №2.26. Азимов П.А., Дешериев Ю.Д.. Никольский Л.Б.,Степанов Г.В., Швейцер А.Д. Современное общественноеразвитие, научно-техническая революция иязык. // Вопросы языкознания. 1975, №2.27. Алпатов В.М. История одного мифа. – Марр имарризм. М.: Наука, 1991.28. Алпатов В.М. Об уточнении понятий «флективныйязык» и «агглютинативный язык» / Лингвистическаятипология. М., 1985.29. Амирова И.А., Ольховиков Б.А., РождественскийЮ.В. Очерки по истории лингвистики. М.,1975.30. Аракин В.Д. Сравнительная типология английскогои русского языков. Л.: Просвещение, 1979.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 26231. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.М.: Советская энциклопедия, 1966.32. Базелл Ч.Е. Лингвистическая типология / Принциптипологического анализа языков различного строя.М.: Наука, 1972.33. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Саратов:Издательство Саратовского университета, 1973.34. Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфологиятюркских языков (структура слова и механизмагглютинации). М.: Наука, 1979.35. Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонологиятюркских языков. М.: Наука, 1988.36. Бенвенист Э. Заметки о роли языка в языка в учении Фрейда./ Бенвенист Э. Общая лингвистика. М.: Наука, 1974.37. Бенвенист Э. Классификация языков / Введение в языкознание.Хрестоматия, Минск: Высшая школа. 1988.38. Березин Ф.М.. Н.В.Крушевский – провозвестниклингвистики ХХ в. / Н.Б.Крушевский. Избранныеработы по языкознанию, М.: Наследие, 1998.39. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. М.:Просвещение, 1979.40. Бертагаев Т.А. Билингвизм и его разновидности всистеме употребления / Проблема двуязычия имногоязычия. М.: Наука, 1972.41. Бертагаев Т.А. Количественные чередования гласныхи аблаут в монгольских языках // Вопросыязыкознания, 1971, № 6.42. Бертагаев Т.А. Морфологическая структура слова вмонгольских языках (О фузии, символизации, аналитизме,внутренней флексии, сингармонизме и многозначностиаффиксов). М.: Наука, 1969.43. Бертагаев Т.А. О морфологическом строе бурятскогоязыка, М.: Издательство восточной литературы,

263Azərbaycan Milli Kitabxanası1961.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 26444. Благова Г.Ф. Тюркский аффиксальный плеоназм всравнительно – историческом и ареально - лингвистическомосвещении // Вопросы языкознания» 1968, №645. Блумфилд Л. Язык. М.: Прогресс,1968.46. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общемуязыкознанию. Том I, М.: Издательство АН СССР,1963.47. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общемуязыкознанию. Том II, М.: Издательство АН СССР,1963.48. Боровков А.К. Агглютинация и флексия в тюркскихязыках / Памяти академика Л.Щербы (1880-1944), Л.:Издательство Ленинградского ГосударственногоУниверситета имени А.А.Жданова, 1951..49. Будагов Р.А. Очерки по языкознанию. М.: ИздательствоАН СССР, 1953.50. Будагов Р.А. Портреты языковедов XIX-XX вв. Изистории лингвистических учений. М.: Наука, 1983.51. Булыгина Т.В., Крылова С.А. Фузия / Лингвистическийэнциклопедический словарь. М.: Советскаяэнциклопедия, 1990. , с.563-564.52. Бурлак С.А.,Старостин С.А.Введение в лингвистическуюкомпоративистику. М.: Эдиториал УРСС,2001.53. Вайнрайх У.Языковые контакты. Киев, Издательствопри Киевском государственном университетеиздательского объединения: Высшая школа, 197954. Вандриес Ж. Язык. Лингвистическое введение висторию. М.: Государственное социально – экономическоеиздательство, 1937, 410 с.55. Вардуль И.Ф. О предмете и задачах типологии /Лингвистическая типология. М.: Наука, Главнаяредакция восточной литературы. 1985, с.26-32.

265Azərbaycan Milli Kitabxanası56. Васильевская Е.А. Языковедческие взгляды Н.В.Чернышевского// Филологические науки. 1978 № 4.57. Вахек Й. Лингвистический словарь Пражскойшколы. М.: Прогресс, М., 1964.58. Вендина Т.И. Введение в языкознание. М.: Высшаяшкола, 2001.59. Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание.Методы лингвистических исследований, М.:Наука, 1973.60. Виноградов В.А. Типология / Лингвистический энциклопедическийсловарь. М.: Советская энциклопедия,1990.61. Виноградов В.А. Функционально-типологическиекритерии и генеалогическая классификация языков /Теоретические основы классификации языков мира.Проблемы родства. М.:Наука,1980.62. Владимирцов Б.Я. Сравнительная грамматика монгольскогописьменного языка и халхаского наречия.Введение и фонетика. Л.: Издательство ЛенинградскогоВосточного Института имени А.С.Енукидзе,1929.63. Вопросы языка в освещении яфетической теории(Избранные отрывки из работ акад. Н.Я.Марра). Л.:ГАИМК, 1933.64. Воронин С.Б. Основы фоносемантики. Л.: ИзданиеЛенинградского Университета, 1982.65. Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английскогоязыка. М.: Издательство литературы на иностранныхязыках.1960.66. Горелов И.Н. Проблема функционального базисаречи в онтогенезе. Челябинск: Издательство ЧелябинскогоУниверситета,1974.67. Головин Б.Н. Введение в языкознание. М.: Высшая

Azərbaycan Milli Kitabxanası 266школа, 1977.68. Городецкий Б.Ю. Основы концептуального аппараталингвистической типологии / Лингвистическая типология.М.: Наука, Главная редакция восточнойлитературы. 1985.69. Горцевская В.А. О флексии и словосложении в эвенкийскомязыке / Доклады и сообщения. (Институтаязыкознания АН СССР) XI Том. М..-Л.: ИздательствоАН СССР, 1958.70. Гринберг Дж. Квантитативный подход к морфологическойтипологии языков / Новое в лингвистике. ВыпускIII. М.: Издательство иностранной литературы, 1963.71. Гукасян В., Асланов В. Исследования по историиазербайджанского языка дописьменного периода. Б.:Элм, 1986.72. фон Гумбольдт Вильгельм. Избранные труды поязыкознанию М.: Прогресс, 1984.73. Гухман М.М Индоевропейское сравнительно-историческоеязыкознание и типологические исследования// Вопросы языкознания , 1957, №5.74. Гухман М.М. Историческая типология и проблемадиахронических констант. М.: Наука, 1981.75. Гухман М.М. О содержании и задачах типологическихисследований / Лингвистическая типология ивосточные языки. Материалы совещания. М.: Наука,Главная редакция восточной литературы, 1965.76. Гухман М.М О предмете исторической типологии /Лингвистическая типология. М.: Наука, Главнаяредакция восточной литературы, 1985.77. Даниленко В.М. Лингвистическая характерология в концепцииВ.Матезиуса // Вопросы языкознания, 1986, № 4.78. Десницкая А.В. Об оценке типологических теорий.Н.Я.Марра и И.И.Мещанинова / Лингвистическая ти-

267Azərbaycan Milli Kitabxanasıпология и восточные языки. Материалы совещания.М.: Наука, 1965,79. Дилячар А. Заметки о синтаксисе и грамматическихфункциях в турецком языке / Turcologica. К семидесятилетиюакад. А.Н.Кононова, Л.: Наука, 1976.80. Док К.М. Языки банту, флективные с тенденцией кагглютинации // Африканское языкознание. М., 1963.81. Драгунов А.А. Грамматическая система современногокитайского разговорного языка. Л.: ИздательствоЛенинградского университета, 1962.82. Драгунов А.А. Исследования по грамматике современногокитайского языка. т.I, М..-Л., 1952.83. Дьячков М.В. К типологии креолских языков /Теоретические основы классификации языков мира.М.: Наука, 1980.84. Жирков Л.И. Всегда ли случайно типологическоесходство языков? (К вопросу о строе языка кечуа) //Вопросы языкознания, 1969, №5.85. Жирмунская М.А. Типологическая классификацияязыков / Лингвистический энциклопедический словарь.М.: Советская энциклопедия, 1990.86. Журинская М.И. Лингвистическая типология / Общееязыкознание. Внутренняя структура языка М.:Наука, М., 1972.87. Жирмунский В.М. О целесообразности применения вязыкознании математических методов / Лингвистическаятипология и восточные языки. Материалысовещания, Главная редакция восточной литературыМ., 1965.88. Звегинцев В.А. Современные направления в типологическомизучении языков / Новое в лингвистике.Выпуск III. М., 1963.89. Земская Е.А., Ермакова О.П., Рудник-Карват З. Ак-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 268тивные процессы в словообразовании современныхславянских языков // Славянское языкознание. XIIМеждународный съезд славистов. М.: Наука, 1998.

269Azərbaycan Milli Kitabxanası90. Иванов В.В. Об агглютинации в индоевропейскомосновообразовании и формообразовании / Понятиеагглютинации и агглютинативного типа языков.Тезисы докладов на открытом расширенном заседанииУченого совета Института Языкознания. АНСССР, Л.: Издательство АН ССР, 1961.91. Кацнельсон С.Д. Общее и типологическое языкознание.Л.: Наука, 1986.92. Кацнельсон С.Д. Основные задачи лингвистическойтипологии / Лингвистическая типология и восточныеязыки. Материалы совещания. М.: Наука, Главнаяредакция восточной литературы, 1965.93. Керт Г.М. Именная и глагольная основы в кильдинскомдиалекте саамского языка / Вопросы финнскоугорскогоязыкознания, М.-Л.: Издательство АНСССР, 1962.94. Кибрик А.Е. Типология и задачи описательной лингвистики/ Лингвистическая типология. М.: Наука.Главная редакция восточной литературы. 1985.95. Кибрик А.Е.Очерки по общим и прикладным вопросамязыкознания. Универсальное и специфичное вязыке. М.: УРСС, 2001.96. Колпакчи Е.М. Очерки по истории японского языка.Том I, Морфология глагола. М.: Наука, 1956.97. Колшанский Г.В.Универсальная и частная типологияязыка / Лингвистическая типология. М.: Наука, 1985.98. Климов Г.А. Введение в кавказское языкознание. М.:Наука, 1986.99. Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии.М.: Наука, 1983.100. Климов Г.А. Вопросы контенсивно-типологическогоописания языков мира / Принципы описания языковмира. М.: Наука, 1976.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 270101. Климов Г.А. К взаимоотношению генеалогической,типологической и ареальной классификации языков /Теоретические основы классификации языков мира.М.: Наука, 1980.102. Климов Г.А. О некоторых задачах историко-типологическихисследований / Вопросу языкознания. 1976,№5.103. Климов Г.А. О понятии языкового типа // Вопросыязыкознания, 1975, №6.104. Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии.М.: Наука, 1983.105. Клычков Г.С. Вариативность индоевропейских языковдописьменного периода // Вопросы языкознания,1975, № 2, с.110-112.106. Кодухов В.И. Введение в языкознание. М.: Просвещение,1979.107. Кононов А.Н. О природе тюркской агглютинации //Вопросы языкознания, 1976, № 4.108. Кононов А.Н. О фузии в тюркских языках // Структураи история тюркских языков. М.: Наука, 1971.109. Коротков Н.Н. Структурная типология,язык-эталон изадачи теории языка / Лингвистическая типология ивосточные языки. Материалы совещания. М.: Наука,1965.110. Коротков Н.Н., Панфилов Б.З. О типологии грамматическихкатегорий. //Вопросы языкознания, 1965,№1.111. Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М.:Издательство восточной литературы, 1962.112. Крушевкий Н.В. Избранные работы по языкознанию,М.: Наследие, 1998.113. Кубрякова Е.С. Морфонологические характеристики

271Azərbaycan Milli Kitabxanasıи их роль в типологическом описании языков /Лингвистическая типология. М.: Наука, 1985.114. Кубрякова Е.С. Онтогенез речи и формированиеязыковой способности человека / Человеческий факторв языке. Язык и порождение речи. М.: Наука,1991.115. Кубрякова Е.С. Панкрац Ю.Г. Морфонология вописании языков. М.: Наука, 1983.116. Кузнецев П.С. Морфологическая классификацияязыков. М.: Издательство Московского университета,1954.117. Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику.К.: Прогресс, 1978.118. Лингвистическая типология и восточные языки.Материалы совещания. М.: Наука, 1965.119. Лингвистический энциклопедический словарь. М.:Советская энциклопедия, 1990.120. Липин Л.А. Аккадский язык. М.: Наука, 1964.121. Липин Л.А. Элементы агглютинации а аккадскомязыке / XXV Международный конгресс востоковедов.Доклады делегации СССР. М., 1960.122. Лыткин В.И. Общие сведения о финно-угорскихязыках. Сравнительная фонетика финно-угорскихязыков / Основы финнско-угорского языкознания.Вопросы происхождения и развития финно-угорскихязыков. М.: Наука, 1974.123. Ломтев Т.П. Типология языков – как учение о классахи типах языков / Лингвистическая типология и восточныеязыки. Материалы совещания. М.: Наука, 1965.124. Майтинская К.Е. Сравнительная морфология финноугорскихязыков / Основы финнско-угорского языкознания.Вопросы происхождения и развития финноугорскихязыков. М.: Наука, 1974.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 272125. Макаев Э.А. Сравнительная, сопоставительная и типологическаяграмматика // Вопросы языкознания,1964, №1.126. Мамедов А. Тюркские согласные: анлаут и комбинаторика.Б.: Элм, 1985, 206 с.127. Марр Н.Я. Яфетическая теория. Программа общегокурса учения о языке. Б.: Азгиз, 1927.128. Маслов Ю.С. Введение в языкознание. М.: Высшаяшкола, 1975.129. Мельников Г.А.Языковая стратификация и классификацияязыков / Единицы различных уровней грамматическогостроя языков и их взаимодействие. М.:Наука, 1969.130. Мельников Г.П., Охотина Н.В. Выявление детерминантыи классификация морфем банту (на материалесуахили) // Проблемы африканского языкознания.Типология, компаративистика, описание языков. М.:Наука, 1972.131. Мельчук И.А. О «внутренней флексии» в индоевропейскихи семитских языках // Вопросы языкознания,1963, №4.132. Меновщиков Г.А. К вопросу о проницаемости грамматическогостроя языка // Вопросы языкознания,1964, №5.133. Мечковская Н.Б. Общее языкознание. Структурная и социальнаятипология языков. М.: Наука - Флинта, 2003.134. Мещанинов И.И. Новое учение о языке. Стадиальнаятипология. Л.: Государственное социально-экономическоеиздательство. 1936.135. Мещанинов И.И. Новое учение о языке на современномэтапе развития. Л.: Издательство ЛенинградскогоГосударственного Ордена Ленина Университета,1948.

273Azərbaycan Milli Kitabxanası136. Мещанинов И.И. Общее языкознание, Л., 1940.137. Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания/ Исследования по структурной типологииМ.: Издательство АН СССР, 1963.138. Морфологическая типология и проблема классификацииязыков / Под редакцией Б.А.Серебренникова иО.П.Суника. М.-Л.: Наука, 1965.139. Нахуцришвили Г.Л. Об агглютинативном характереосетинского именного склонения // Вопросы языкознания,1969, №1.140. Негневицкая Е.И. Шахнарович А.М. Язык и дети. М.:Наука,1981.141. Опыт историко-типологического исследования иранскихязыков. Том II, Эволюция грамматических категорий/ Под. ред. В.С.Расторгуевой. М.: Наука, 1975.142. Охотина Н.В. Банту языки / Лингвистический энциклопедическийсловарь. М.: Советская энциклопедия,1990.143. Панфилов В.З. О задачах типологических исследованийи критериях типологической классификацииязыков // Вопросы языкознания, 1969, №4144. Перетрухин В.Н. Введение в языкознание. Воронеж:Издательство Воронежского университета. 1972.145. Пешковский А.М. В чем же, наконец, сущностьформальной грамматики? / Введение в языкознание.Хрестоматия. Минск:Высшая школа, 1977.146. Погодин А.Л. Язык как творчество (психологическиеи социальные основы творчества речи). Происхождениеязыка. М., 2001.147. Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка.Фонетика и морфология. М.: Наука, Москва, 1964.148. Понятие агглютинации и агглютинативного типаязыков. Тезисы докладов. Л., 1961.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 274149. Порхомовский В. Я. Афразийские языки / Лингвистическийэнциклопедический словарь. М.: Советскаяэнциклопедия, 1990.150. Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад:Ылым, 1975.151. Психологический словарь. М.: Наука, 1983.152. Пюрбаев Г.Ц. Функциональное чередование звуков вмонгольских языках // Вопросы языкознания, 1971,№3.153. Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание.М.: Издательство Иностранной литературы, 1957.154. Расторгуева В.С. Вопросы общей эволюции морфологическоготипа / Опыт историко-типологическогоисследования иранских языков. Том I, Фонология.Эволюция морфологического типа. М.: Наука, 1975.155. Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как дветенденции грамматического строения слова / Морфологическаятипология и проблема классификацииязыков М.-Л.: Наука, 1965. с.64-92.156. Реформатский А.А. Введение в языковедение. М.:Просвещение, 1967.157. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М.: Государственноеучебно-педагогическое издательствоминистерства просвещения РСФСР, 1947.158. Рождественский Ю.В. Тезисы о природе понятиилингвистической типологии / Лингвистическая типологияи восточные языки. Материалы совещания, М.:Наука. 1965.159. Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию.М.: Высшая школа, 1990.160. Рона-Таш А.О комплесивности типологическихметодов / Лингвистическая типология и восточныеязыки. Материалы совещания. М.: Наука, 1965.

275Azərbaycan Milli Kitabxanası161. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Санкт-Петербург: Издательство «Питер», 2000.162. Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольскихязыков. М.: Издательство АН СССР, Том 1,1953.163. Санжеев Г.Д. Сравнительно-исторический метод илингвистическая типология / Лингвистическая типологияи восточные языки. Материалы совещания. М.:Наука, 1965.164. Семанас А.Л. О семантике копулятивного сложенияв китайском языке / Проблемы семантики. М.: Наука,Главная редакция восточной литературы, 1974.165. Сепир Э.Избранные труды по языкознанию и культурологии.М.: Прогресс. Универс, 1993.166. Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л.: Государственноесоциально-экономическое издательство,1934.167. Серебренников Б.А. Вероятностные обоснования вкомпаративистике. М.: Наука, 1974.168. Серебренников Б.А. К критике некоторых методовтипологических исследований // Вопросы языкознания,1958, №5169. Серебренников Б.А. О материалистическом подходек явлениям языка. М.: Наука, 1983.170. Серебренников Б.А. О связи изменений языка с развитиемобщества // Известия АН АзербайджанскойССР, 1976, № 4.171. Серебренников Б.А. Причины устойчивости агглютинативногостроя и вопрос о морфологическом типеязыка / Морфологическая типология и проблемаклассификации языков. М.-Л.: Наука, 1965.172. Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы язы-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 276кознания, 1966, №4.173. Скаличка В. О современном состоянии типологии /Новое в лингвистике. Выпуск III. М.: Издательствоиностранной литературы, 1963.174. Скаличка В.Типология тождеств / Исследования поструктурной типологии. М.: Издательство АН СССР,1963.175. Слобин Д.И.Когнитивные предпосылки развитияграмматики / Психолингвистика. М.: Наука, 1984.176. Слобин Д.И., Грин Д.Ж. Психолингвистика. М.:Наука, 1976.177. Солнцев В.М. Типология и тип языка / Вопросыязыкознания. 1978, №2.178. Солнцева Н.В. Проблемы типологии изолирующихязыков. М.: Наука, 1985.179. Солнцева Н.В., Солнцева В.М. К вопросу об агглютинациив современном китайском языке // Вопросыязыкознания, 1962, № 6.180. де Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. М.: Логос,1993 .181. Спиркин А.Г. Основы философии М.,1988182. Старинин В.П. Структура семитского слова. Прерывистыеморфемы. М.: Издательство восточной литературы,1963.183. Суник О.П. Вопросы типологии агглютинативныхязыков (К проблеме соотношения агглютинации ифлексии) / Морфологическая типология и проблемаклассификации языков. М.-Л.: Наука, 1965.184. Суник О.П. Проблема агглютинации в алтайскихязыках / XXV Международный конгресс востоковедов.Доклады делегации СССР. М.: Издательствовосточной литературы. 1960.185. Суник О.П. Слово, его основа и корень как различ-

277Azərbaycan Milli Kitabxanasıные морфологические категории / Морфологическаяструктура слова в языках различных типов. М.-Л.:Издательство АН СССР,1963.186. Сухотин А. Предисловие / Сепир Э. Язык. Введениев изучение речи М.-Л.: Государственное социальноэкономическоеиздательство, 1934.187. Сыромятников Н.А. Становление новояпонскогоязыка. М.: Наука, 1965.188. Тань Аоушуан. Место грамматики в традиционнойнауки Китая // Филологические науки. 1991. № 5.189. Тенишев Э.Р. Строй саларского языка. М.: Наука, 1976.190. Тенишев Э.Р., Тодаева Б.Х. Язык жёлтых уйгуров.М.: Главная редакция восточной литературы, 1966.191. Теньер Л. Основы структурного синтаксиса. М.:Прогресс, 1988.192. Тимирязев К.А. Исторический метод в биологии /Тимирязев К.А. Избранные сочинения. Т.III., М.:Издательство АН СССР, 1952.193. Трубецкой Н.С. Мысли об индоевропейской проблеме// Вопросы языкознания, 1958, №1.194. Трубецкой Н.С. Некоторые соображения относительноморфонологии // Пражский лингвистический кружок.М.: Прогресс, 1967.195. Успенский Б.А. Структурная типология языков. М.:Наука, 1965.196. Успенский Б.А Несколько замечаний о языке-эталоне/ Лингвистическая типология и восточные языки.Материалы совещания. М.: Наука, Главная редакциявосточной литературы, 1965.197. Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языкознание. Общийкурс / Ф.Ф.Фортунатов. Избранные труды. Том1, М.: Издательство АН СССР, 1956.198. Фергюсон Ч. Автономная детская речь в шести

Azərbaycan Milli Kitabxanası 278языках. / Новое в лингвистики. Вып.VII, М.: Издательствоиностранной литературы, 1975.199. Фрейд З. Психопатология обыденной жизни / ФрейдЗ. Психология бессознательного. М.:Наука, 1990.200. Холодович А.А. Из истории японской лингвистики.Агглютинативная теория и проблема родственныхсвязей японского языка // Известия АН СССР. Отделениелитературы и языка, 1941, №1.201. Черкасский М.А. Тюркский вокализм и сингармонизм.М.: Наука. 1965.202. Чернышевский Н.В.Собрания сочинений .Том 10., М., 1956203. Чикобава А.С. Введение в языкознание. Част I, М.:Государственное учебно-педагогическое издательствоМинистерства Просвещения РСФСР, 1952.204. Чикобава А.С. О философских вопросах языкознания// Известия АН СССР. Отделение литературы иязыка. Том 33., № 4, 1974.205. Чурганова В.Г. О предмете и понятиях фономорфологии// Известия АН СССР. Серия Литературы иЯзыка, 1967, Том XXVI, вып. 4.206. Шарадзенидзе Т.С. Лингвистическая теория И.А.Бодуэнаде Куртенэ и ее место в языкознании XIX-XXвеков. М.: Наука, 1980.207. Шарадзенидзе Т.С. Грамматические категории иморфологические типы языков / Типология грамматическихкатегорий. Мещаниновские чтения. М.:Наука, 1975.208. Шарадзенидзе Т.С. Морфологическая классификацияязыков и основные вопросы исторической типологии/ Лингвистическая типология и восточные языки.Материалы совещания. М.:Наука, Главная редакциявосточной литературы, 1965.

279Azərbaycan Milli Kitabxanası209. Шарадзенидзе Т.С. Родство языков, процессы дивергенции,конвергенции и соответствующие им классификацииязыков / Теоретические основы классификацииязыков мира. Проблема родства.М.: Наука, 1980.210. Шахнарович А.М., Юрьева Н.М. Психолингвистическийанализ семантики и грамматики (на материалеонтогенеза речи). М.:Наука, 1990.211. Шеллинг Ф.В.Й. Сочинения в 2 тт.-Т.1. М.,1987.212. Широкова А.В. Сравнительная типология разноструктурныхязыков. М.: Добросвет, 2000.213. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность.Л.: Наука, 1974.214. Щербак А.М. О способах и исторической глубинеобразования морфологических элементов в тюркскихязыках // Вопросы языкознания, 1978, № 4215. Щербак А.М. Способы выражения грамматическихзначений в тюркских языках // Вопросы языкознания.1957, №1.216. Юлдашев А.А. Система словообразования и спряжениеглагола в башкирском языке. М.: ИздательствоАН СССР, 1958.217. Юшманов Н.В. Амхарский язык. М.: Издательствовосточной литературы, 1959.218. Якобсон Р. Детский язык, афазия и общие звуковыезаконы. Перевод с немецкого Ф.Ядигяр.Баку. 1993.219. Якобсон Р. Типологические исследования и из вкладв сравнительно-историческое языкознание языков /Новое в лингвистике. Выпуск III. М.: Издательствоиностранной литературы, 1963.220. Якушин Б.В. Гипотезы о происхождении языка.М.:1985.221. Ярцева В.Н. О принципах определения морфологическоготипа языков / Морфологическая типология и

Azərbaycan Milli Kitabxanası 280проблема классификации языков. М.-Л.: Наука, 1965.222. Ярцева В.Н. Проблема универсалий и классификацияязыков / Универсалии и типологические исследования.Мещаниновские чтения, М.: Наука, 1974.223. Ярцева В.Н. «Языковой тип» среди сопредельныхпонятий / Теоретические основы классификации языковмира. М.:Наука,1980.

281Azərbaycan Milli Kitabxanasıdigər dillərdə224. Milevski T. Introduction to the study of language, TheHague, Paris: Warzawa Милеwски Т. Интродужтион тотще студй оф ланэуаэе, Тще Щаэуе, Парис: WарзаwaPWN Полисщ Сжиентифиж Публисщерс, 1973.225. Yule George The study of language. Cambridge:Cambridge University press.1996.226. Yunusov D., Khanbutayeva L. Comparative tipology ofEnglish and Azerbayjani languages. Baku: «Mutarjim»,2008.İnternet mənbələri227. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизацииГлава 3. Нелинейность процессов самоорганизации.Обоснование новой концепции спиралиразвития. М., 1994 http://www.i-u.ru/biblio/228. Алпатов В.Что может дать наследие Марра? /Colloque international Un paradigme perdu : lalinguistique marriste en URSS (années 1920-1950)Centre de conférences de Crêt-Bérard (au-dessus deVevey), 1-3 juillet 2004 http://www2.unil.ch/slav/ling/colloques/04Marr/prog.html#VA)229. Антиципация/ Психологический словарьhttp://psychology. net.ru/ dictionaries230. Барт Р. Литература и мета – язык / Барт Р.Избранные работы: Семиотика. Поэтика. М., 1994.http://www.lingvotech.com/barthes-94b231. Бархударов А.С. Обзор хиндустанского языка http://garshin.ru/linguistics/languages/nostratic/indo-european/232. Бурыкин А.А. Ментальность, языковое поведение инационально-русское двуязычие. http://abvgd.russianrussisch.info/articles/10.html233. Вайнрайх У.Одноязычие и многоязычие / Новое влингвистике. Вып. 6. Языковые контакты.

Azərbaycan Milli Kitabxanası 282http://www.philology.ru/linguistics1234. Вахтин Н.Б.Эскимоско-алеутские языки (Языкимира. Палеоазиатские языки. http://www.durov.com/linguistics4/vakhtin-97.htm235. Выготски Л.С. Мышление и речь, М., 1999, http://kosilova.textdriven.com/narod/studia2/vygotsky/vyg.htm236. Гамкрелидзе Т. Лингвистическая типология ипраязыковая реконструкция http://www.philology.ru/linguistics1/gamkrelidze-88.htm237. Гастев Ю. А., Финн В. К. Метаязык. http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/075/937.htm238. Головко Е. В. Язык медновских алеутов / Языки мираполеазиатские языки. М., 1997. http://beringisland.ru/aleuts/aleuts_lang.shtm239. Гринберг Дж. http://archive.libfl.ru/win/service/grinberg.html240. Даниленко В.П.Культурно-генетический эволюционизмВильгельма фон Гумбольдта. www.islu.ru/danilenko/articles/evolgumb.htm;s2.241. Даниленко В.П Общая типология языков вконцепции Э.Сепира www.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm242. Даниленко В.П. У истоков лингвистическойтипологии (ее культурно-эволюционный аспект).www.islu.ru/danilenko/articles/ligvtipol.htm243. Детерминант. Архив петербургской русистики.http://www.ruthenia.ru/apr/dict/determ.htm]244. Детерминация, детерминанта http://www.humanities.edu.ru/db/msg/45254245. Долгопольский А. Б., Журинская М. А. Типологическаяклассификация http://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/061/749.htm246. Жирмунский В. Предисловие / Мейе А. Основные

283Azərbaycan Milli Kitabxanasıособенности германской группы языков. М.,2003.http://www.edurss.ru/247. Зенков Г.С. Сапожникова И. А. Введение в языкознаниеhttp://www.classes.ru/grammar/112.Zenkov_Vvedenie_v_yazikoznanie/248. Златоустова Л. В. Внутриязыковая и межъязыковаяинтерференция.http://www.ksu.ru/f10/publications/2003249. Зубкова Л.Г. К истории определения детерминантыязыкового строя. Сборник научных трудов.Казань,2003.http://www.ksu.ru/f10/publications/2003/sopost.php?sod=3250. Есперсен О. Философия грамматики. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Linguist/esper/02.php251. Ильина Л.А. Языковые контакты как фактор конвергентногоразвития языков Сибири (на материалеселькупского языка) http://www.philosophy.nsc.ru/ journals252. Ильиш Б. Предисловие / Есперсен О. Философияграмматики http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Linguist/esper/index.php253. Касевич В.Б. Элементы общей лингвистики. http:// www.classes.ru/grammar/117.Kasevich/html/unnamed_15.html254. Кибрик А. Полисинтетические языки. http://www.krugosvet.ru/articles/77/1007729/1007729a1.htm255. Классификация http://ru.wikipedia.org/256. Мельников Г.П. Детерминанта - ведущая грамматическаятенденция языка // Фонетика, фонология,грамматика (в честь 70-летия А.А.Реформатского)http://philologos.narod.ru/melnikov/determ. htm257. Мельников Г. П. Системная типология языков. Принципы.Методы. Модели М.: Наука, 2003. http://philologos.narod.ru/melnikov/systtyp_index.htm258. Меновщиков Г. А. Алеутский язык. http://bse.sci-

Azərbaycan Milli Kitabxanası 284lib.com/article012708.html259. Метаязык. http://www.philosophy.ru/edu/ref/rudnev/b167.htm260. Метаязык. / Руднев В. Словарь культуры ХХ века.http://slovar.lib.ru/dictionary/metayazyk.htm261. Метаязык / Словарь логики. http://www.edudic.ru/ log/179/262. Метаязык / История философии.Энциклопедия.http://velikanov.ru/philosophy/metajazyk.asp263. Метаязык . http://ru.wikipedia.org/264. Метаязык и язык-объект. / Философский словарь (Под ред. И.Т. Фролова). 4-е изд. М.: Политиздат,1981.http://filosof.historic.ru/enc/item/f00/s06/a000668.shtml265. Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика.http://lib.socio.msu.ru/l/library?e=d-000-00---001ucheb--00-0-0-0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-help---00031-001-1-0windowsZz-1251-10&cl=CL1&d=HASH010a3b07ac3e27a72e85a358.11.5&x=1266. Можейко М.А. Метаязык / История философии. Энциклопедия.http://velikanov.ru/philosophy/metajazyk.asp267. Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Mysorin/_Index.php268. Нерознак В.П.Языковые союзы http://www.oval.ru/enc/87641.html269. Огурцов А. П., Юдин Э. Г.Типология. Большоя СоветскаяЭнциклопедия http://bse.sci-lib.com/article110675.html270. Онтогенез http://ru.wikipedia.org/271. Панфилов.К. Основы контенсивной типологииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive272. Панфилов К. Стадиальная типологическая классификацияязыков: опыт построения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial273. Парадоксы импликации / Словарь логики. http://mirslovarei.com.274. Паршин П. Амхарский язык. http://www.krugosvet.ru

285Azərbaycan Milli Kitabxanası/articles/80/1008045/1008045a1.htm275. Пентус М.Р. Эстонский язык. http://lpcs.math.msu.su.276. Рефлексия / Психологический словарь. http://psychology.net.ru/dictionaries/psy.html?word=820277. Реформатский А.А.Теория языка.Типологическая(морфологическая) классификация языков. http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtml278. Северцов А. С. Филогенез / Большая советская энциклопедияhttp://slovari.yandex.ru/art.279. Серебренников Б.А. Общее языкознание. http://www.classes.ru/grammar/115.Serebrennikov/chapter3/html/unnamed_20.html280. Серебренников Б.А. Роль человеческого фактора вязыке. Язык и мышление. http://www.classes.ru/grammar/119.Serebrennikov/html/unnamed_28.html281. Спираль в развитии / Философский словарь. (подред. И.Т. Фролова). М., 1981. http://filosof.historic.ru/enc/item/f00/s10/a001068.shtml282. Старинин В. П.Амхарский язык http://bse.scilib.com/article050758.html283. Суахили. http://ru.wikipedia.org284. Сусов И.П.Введение в теоретическое языкознание.http://www.russian. slavica.org/article12.htm.285. Таксономия http://ru.wikipedia.org/286. Трубецкой Н.С. Вавилонская башня и смешениеязыков (Наследие Чингисхана) http://www.hrono.info/statii/tower.html287. Уорф Б.Л.Наука и языкознание / Новое влингвистике. Вып. 1., М., 1960. http://www.philology.ru/linguistics1/worf-60a.htm288. Уорф Б.Л. Отношения норм поведения и мышления кязыку / Новое в лингвистике. Вып.1. М., 1960.http://www.durov.com/linguistics1/whorf-60.htm

Azərbaycan Milli Kitabxanası 286289. Филогенез http://ru.wikipedia.org/290. Характерология. http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/118/449.htm291. Хопи / Энциклопедия. http://enc.mail.ru/article/?1900021134292. Эстонский язык www.philol.msu.ru;293. Эстонский язык http://www.finnougoria.ru;294. Эстонский язык http://www.lca.ru295. Язык: Язык и мышление. http://www.langust.ru/review/lang296. http://www.multitran.ru297. Babaev C. Structural Variability of Indo-EuropeanMorphology.http://indoeuro.bizland.com/archive/sinus.html298. Systematicshttp://en.wikipedia.org/wiki/Systematics299. Taxonomy http://en.wikipedia.org/wiki/Taxonomy

287Azərbaycan Milli KitabxanasıMÜNDƏRİCATGİRİŞ ………………………………………………. 3I FƏSİL Linqvistik tipologiya antinomiyalararası 17təlim kimi…………………………………….1.1.Linqvistik tipologiya – taksonomik təsnifatlandırma,sistematizasiyavə ya xarakterolojitəsvir?...................................................... 181.2.Terminoloji qarışıqlıq-tipoloji araşdırmalarınobyektivliyinə xələl gətirən amil kimi…. 291.3. Linqvistik tipologiya – metod, fənn və yatəsnifatlandırma sistemi?................................ 371.4 Sinxronik-diaxronik tipologiya qarşılaşdırılmasıhaqqında………………………….. 431.5. «Əzəli» və «sonradan qazanılan» tipolojixarakteristika dilemması – genealoji və tipolojiaraşdırmaların ortaq məsələsi kimi……. 58II FƏSİLTipoloji modifikasiyalar – dil tipi səciyyələndirməsiaspektində (problemin dil təkamülü və diləlaqələri müstəvisindəki təhlil təcrübəsi vəməsələnin psixolinqvistik aspektdə dəyərləndirilməsinəcəhd)………………………… 682.1.Dil strukturu fərqli tipoloji mexanizmlərindominant və resessiv səciyyəli elementlərininməcmusu kimi və ya qrammatik determinantanədir?.............................................. 682.2.Tipologiyanın təsnifat kriterilərinin qeyridəqiqliyi– tiplərarası delimitasiya işində vəeləcə də, aparıcı tipoloji təmayül və sapmafaktlarının fərqləndirilməsində fəsadlara yolaçan amil kimi……………………………….. 832.3. Təsnifat kriterilərinin dil sisteminə tətbiqiüsullarının müxtəlifliyi («bütöv» və«altsistemlər tipologiyası») və bu müxtəlifliyintipoloji sapma faktlarının təsbiti işində yol

Azərbaycan Milli Kitabxanası 288III FƏSİLIV FƏSİLaçdığı təfsir fərqliliyi haqqında…………. 892.4. Konkret tipoloji təmayüllərin ideal vəziyyətdəreallaşan xarakterik özəlliklərini ehtivaedən invariant modellərin, yəni etalon-dillərintəsbiti – tipoloji determinanta və sapma elementlərinindefinisiyası işində əsas oriyetir kimi……... 100Tipoloji modifikasiyalara yol açan bəzi intralinqvistikvə ekstralinqvistik faktorlarhaqqında (problemin morfoloji klassifikasiyamüstəvisindəki inikasına dair)………… 1103.1.Dil təkamülünün «vulqar – sosialistik»izahına bir uğursuz cəhd haqqında və ya birdaha tipoloji metamorfozların intralinqvistikaltyapısı barədə…………………………... 1103.2.«Qarışıq tip» nəzəriyyəsi – tipoloji determinantavə sapma faktları ilə bağlı problemdənçıxış yolu kimi. Aqlütinativ və flektivtiplərarası həmhüdud zonada baş verənekstralinqvistik proseslərin mahiyyəti vəonların dil strukturunun təkamülü ideyası iləbağlı nəzəriyyədəki dəyərləndirməsihaqqında………………………………. 1203.3. «Bantu dili» fenomeni və ya pofleksivlikhaqqında (ekstralinqvistik faktorların təsiri ilədil sistemində baş verən modifikasiyaların«tipoloji sapma» və ya «hibridləşmə» limitinədair)…………………………………. 140Flektiv dillərdə müşahidə edilən tipolojimodifikasiyaların ontogenestik və filogenestikaspektdən izahına dair………………….. 1744.1..Müxtəlif tipoloji təmayüllərin birgəmövcudluğuprobleminin tipoloji nəzəriyyələrdəkifərqli yorumları haqqında. Tipoloji anomaliyahallarının meta-dil nəzəriyyəsi aspektindəizahı……………………………… 174

289Azərbaycan Milli Kitabxanası4.2. Uşaq dili yanılmalarında meta-dil faktorununrolu haqqında və ya flektiv dillərdəkibəzi aqlütinativ elementlərin mahiyyətinəontogenez və filogenez paralelliyinmüstəvisində baxış…………………………... 1864.3 Bir daha «hind-Avropa təkəbbürü» barədəvə ya analitik – flektiv quruluşun dillərinstuktur təkamülünün «son həddi» olması iləbağlı bəzi iddialar haqqında…….. 2024.4. Struktur təkamülün trayektoriyası: «qapalıdairə» çərçivəsində dəyişmə yoxsa, spiralikinkişaf ? (analitik flektivlik «tavanı»məsələsinin spiralik inkişaf nəzəriyyəsimüstəvisində təhlilinə dair)………………… 228Nəticə ………………………………………………. 239Summary ………………………………………………. 254İstifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı………………………… 256