мустаҳкам оила – ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш гарови
мустаҳкам оила – ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш гарови
мустаҳкам оила – ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш гарови
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИА К А Д Е М И ЯМУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong>ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИОЛИШ ГАРОВИРеспублика илмий-амалий конференцияси материаллариТошкент <strong>–</strong> 2012
ББК 67.99 (5у) я73М-91Т а ҳ р и р ҳ а й ъ а т и:Ш.Т. Икрамов (раис), М.Т. Турғунов, Н.Т. Исмоилов, И. Исмаилов,Б.Ф. Набераев, А.А. Пардиев, Б.А. Саидов, С.А. РаззоқовМ-91 Мустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong><strong>гарови</strong>: Республика илмий-амалий конференцияси материаллари(2012 йил 28 апрель). <strong>–</strong> Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВАкадемияси, 2012. <strong>–</strong> 387 б.Ушбу тўпламда Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясида«Мустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> <strong>гарови</strong>» мавзусидаўтказилган республика илмий-амалий конференциясининг материалларижамланган. Унда <strong>оила</strong> институтининг жамиятдаги тутган ўрни, ёш авлодни ҳартомонлама баркамол қилиб тарбиялаш, ҳуқуқий, сиёсий, маънавий онгинизамон талаблари даражасида ривожлантириш, бунда ҳуқуқий тарбиянингаҳамияти тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар ёритилган.Профессор-ўқитувчилар, илмий ходимлар, тадқиқотчилар, амалиётходимлари ҳамда барча қизиқувчиларга мўлжалланган.ББК 67.99 (5у) я73© Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2012.
АСОСИЙ МАЪРУЗАЛАРМ. А. Хўжамбердиев ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ «ОИЛАВИЙТАДБИРКОРЛИК ТЎҒРИСИДА»ГИ ҚОНУНИНИНГҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИОЛИШДАГИ АҲАМИЯТИБугунги ҳаётимиз сифати, мамлакатимиз қиёфаси мисли кўрилмагандаражада ўзгариб бормоқда, жамият ҳаётининг барча жабҳаларида улканютуқ ва натижаларга эришилмоқда, бир сўз билан айтганда, мамлакатимизижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган очиқдемократик давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида юқорисуръатлар билан ривожланиб бормоқда.Буларнинг барчаси, Ўзбекистонимиз ўз мустақиллигини қўлгакиритганидан сўнг Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовтомонидан узоқни кўзлаган ҳолда ишлаб чиқилган, ҳозирда дунё миқёсида«ўзбек модели» сифатида эътироф этилган ўз тараққиёт йўлини танлаболгани ва бу йўлдан оғишмай бораётганининг самарасидир.Ўз навбатида, Президентимиз Олий Мажлис палаталарининг 2010 йил12 ноябрда ўтказилган қўшма мажлисидаги «Мамлакатимизда демократикислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини янадаривожлантириш концепцияси» номли маърузасида «...бугунги кунда кичикбизнес ва тадбиркорликни кенгайтириш учун бизнеснинг янги ташкилийҳуқуқийшакли сифатида <strong>оила</strong>вий бизнесни қонуний белгилаб қўйиш вақтикелди. Мамлакатимизда бизнесни ташкил қилишнинг ушбу шаклибизнесни юритишда юзага келган миллий анъаналаримизга, хўжаликюритиш фаолиятининг мавжуд ҳолатига тўла мос келади. Ишончимкомилки, бундай бизнесни ташкил қилишнинг қонунчилик базасияратилса, <strong>оила</strong>вий бизнеснинг ҳуқуқий кафолатларини кучайтириш,иқтисодиётнинг турли соҳаларида унинг жадал ва кенг ривожланиши ваянги иш ўринларининг очилишига шароит туғилади», деб алоҳидатаъкидлаган эди.Дарҳақиқат, ислоҳотларни изчил давом эттириш, бунинг учун мавжудҳуқуқий базани кенгайтириб, такомиллаштириб бориш ғоят муҳимаҳамиятга эга. Айниқса, мамлакат иқтисодиётининг ва жамиятравнақининг энг муҳим омили бўлган кичик бизнес ва хусусийтадбиркорлик ривожига янада кенг йўл очиш, мазкур соҳанинг янгитармоқлари шаклланиши ва ривожланиши учун ҳуқуқий асосларниривожлантириш ҳал қилувчи омиллардандир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати Фан, таълим, маданият васпорт масалалари қўмитаси раиси.3
«Оилавий тадбиркорлик тўғрисида»ги Ўзбекистон РеспубликасиҚонуни Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 14 январдагиФармойиши билан тасдиқланган «Мaмлaкaтимиздa дeмoкрaтикислоҳoтлaрни янaдa чуқурлaштириш вa фуқaрoлик жaмиятиниривoжлaнтириш» концепциясининг устувор йўналишларини демократикбозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни либераллаштиришсоҳасида амалга ошириш мақсадида чора-тадбирлар дастурига, шунингдек,«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастурига мувофиқ қабул қилинган.Қонуннинг асосий мақсади: иқтисодиётнинг турли соҳаларида кичикбизнес ва хусусий тадбиркорликнинг энг муҳим шакли бўлган <strong>оила</strong>вийтадбиркорликни ривожлантириш учун зарур қонуний асосни яратиш,<strong>оила</strong>вий бизнес учун ҳуқуқий кафолатларни кучайтиришдан ва янги ишўринларини ташкил этишдан иборатдир.Қонуннинг асосий мазмуни замирида:<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий корхоналар деб аталадиган хўжалик фаолиятининг янгиташкилий-ҳуқуқий шаклини жорий этиш ва уларнинг фаолият соҳаларинибелгилаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий корхона иштирокчиларини аниқ таърифлаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий корхоналарни рўйхатга <strong>олиш</strong> ва уни бекор қилишнинг аниқмеханизмини белгилаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий корхонанинг инфратузилмага уланиш, боғланиш, унданфойдаланиш механизмини соддалаштириш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий корхоналарнинг бухгалтерия ҳисоби ва уларни солиққатортиш тартибини соддалаштириш ётади.Ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки,бу мамлакатлардаги жами кичик корхоналар ичида <strong>оила</strong>вийкорхоналарнинг улуши салмоқли ўринни эгаллайди. Масалан, АҚШ,Канада, Италияда кичик корхоналарнинг 95 фоизи <strong>оила</strong>вий корхоналарҳисобланса, бу кўрсаткич Швеция, Швейцарияда 90 фоизни, Англияда 76фоизни, Жанубий Корея ҳамда Австралияда 75 фоизни ташкил этади.Шуни ҳам алоҳида қайд этиш лозимки, дунёдаги энг йириккорхоналарнинг 50 фоиздан зиёди <strong>оила</strong>вий корхоналар негизида ташкилэтилган.Кўриниб турибдики, мазкур соҳа кичик бизнес ва хусусийтадбиркорликни ривожлантиришга устувор аҳамият берилаётганимамлакатимиз учун ғоят истиқболлидир. Зотан, мамлакатимизда меҳнатдабанд бўлган қарийб 12 миллион аҳолининг 1 миллион 930 минг нафарданзиёди <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик билан шуғулланади. Хусусан, иш билан бандбўлганларнинг Наманган вилоятида 22 фоизи, Самарқанд, Хоразмвилоятларида 19,5 фоизи, Андижон вилоятида қарийб 19 фоизи <strong>оила</strong>вийтадбиркорлик соҳасида меҳнат қилади. Айниқса, аҳолига хизмат кўрсатиш,қишлоқ хўжалиги ишлари, саноат ва қурилиш ишлари йўналишларида4
<strong>оила</strong>вий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун етарли шарт-шароитва имкониятлар мавжуд.Жами 35 та моддадан иборат «Оилавий тадбиркорлик тўғрисида»гиЎзбекистон Республикаси Қонуни эса мазкур шарт-шароит ҳамдаимкониятлардан янада самарали фойдаланиш учун муҳим ҳуқуқий асосбўлишига шубҳа йўқ. Зотан, Қонун <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик <strong>оила</strong> аъзоларитомонидан таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад<strong>олиш</strong> мақсадида амалга ошириладиган ташаббускорлик фаолиятиэканлигини белгилаб қўймоқда.Қонунга биноан <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик юридик шахс ташкил этганҳолда ёки ташкил этмасдан амалга оширилиши мумкин. Юридик шахсташкил этган ҳолда амалга ошириладиган <strong>оила</strong>вий тадбиркорликнингташкилий-ҳуқуқий шакли <strong>оила</strong>вий корхонадир. Юридик шахс ташкилэтмаган ҳолдаги <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик қонун ҳужжатларида белгилангантартибда амалга оширилади.Қонунда «<strong>оила</strong>вий корхона» тушунчасига аниқ таъриф берилаётганиҳуқуқий жиҳатдан ғоят муҳим аҳамиятга эгадир. Яъни, <strong>оила</strong>вий корхона ўзиштирокчилари томонидан товарлар ишлаб чиқариш ва реализацияқилишни амалга ошириш учун ихтиёрий асосда, <strong>оила</strong>вий корхонаиштирокчиларининг улушли ёки биргаликдаги мулкида бўлган умумиймол-мулк, шунингдек <strong>оила</strong>вий корхона ҳар бир иштирокчисининг молмулкинегизида ташкил этиладиган кичик тадбиркорлик субъектидир.Оилавий корхона фаолияти ўз иштирокчиларининг шахсий меҳнатигаасосланади, тадбиркорлик субъектларининг ташкилий-ҳуқуқийшаклларидан биридир.Қонунда белгиланган яна бир муҳим нормага, яъни, <strong>оила</strong> бошлиғи,унинг хотини (эри), болалари ва набиралири, ота-онаси, меҳнатгақобилиятли ёшга тўлган бошқа яқин қариндошлари <strong>оила</strong>вий корхонаиштирокчилари бўлиши мумкин.Айни вақтда давлат органларининг мансабдор шахслари, шунингдекқонун ҳужжатларида тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишитақиқланган бошқа шахслар <strong>оила</strong>вий корхона иштирокчилари бўлиши, бир<strong>оила</strong>вий корхонанинг иштирокчиси бир вақтнинг ўзида бошқа <strong>оила</strong>вийкорхонанинг иштирокчиси бўлиши мумкин эмас.Қонунда <strong>оила</strong>вий корхонанинг, унинг бошлиғи ва иштирокчиларинингҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ белгилаб қўйилмоқдаки, бу ҳам мазкурҚонун моҳиятини белгиловчи асосий жиҳатлардандир.Яна бир муҳим жиҳат <strong>оила</strong>вий корхона ўзи ишлаб чиқарганмаҳсулотни нақд пулли ва нақд пулсиз ҳисоб-китоб бўйича реализацияқилиши мумкин.Қонунга мувофиқ <strong>оила</strong>вий корхона фойдасининг солиққатортилмаслиги, мазкур корхонага ёлланиб ишловчиларни жалб этиш5
мумкинлиги, устав жамғармасининг энг кам ойлик иш ҳақининг 10баравари миқдорида белгилангани ҳам эътиборга моликдир.Қонунда <strong>оила</strong>вий корхонада меҳнат ва ижтимоий муҳофазамасалалари ҳуқуқий жиҳатдан <strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган.Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатлари орасидаЎзбекистонда биринчилардан бўлиб мазкур Қонуннинг ишлабчиқилганини ҳам алоҳида қайд этиш жоиз.«Оилавий тадбиркорлик тўғрисида»ги Ўзбекистон РеспубликасиҚонунининг асосий қоидаларини амалга ошириш <strong>оила</strong>вий тадбиркорликсоҳасида, айниқса, қишлоқ жойларида барқарор янги иш жойлариниташкил этиш ҳисобига ҳозирги вақтда норасмий секторда меҳнатфаолиятини амалга ошираётган ишчи кучларни, шу жумладан меҳнатшартномаси расмийлаштирмасдан тадбиркорларга ёрдам бераётган <strong>оила</strong>аъзоларини расмий бандлик соҳасига босқичма-босқич жалб этишнитаъминлаши билан ҳам катта аҳамиятга эга.Маълумки, жорий йилда мамлкатимизда 967 мингдан ортиқ ишўринларини яратиш кўзда тутилган ва бу иш ўринларининг 600 мингданзиёдини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасида ташкил этишбелгиланган. Энг муҳими, касаначилик, <strong>оила</strong>вий тадбиркорликниривожлантириш бандликни таъминлашнинг муҳим йўналиши сифатида200 минг кишини иш билан таъминлаш имконини беради.Шу боис, «Оилавий тадбиркорлик тўғрисида»ги ЎзбекистонРеспубликаси Қонунининг маъқулланиши халқимизнинг ҳаёт даражасиниянада оширишда, юртимиздаги барқарорликни <strong>мустаҳкам</strong>лашда устуворомилларидан бири бўлган аҳоли бандлигини таъминлаш масаласини ҳалэтишда ҳам беқиёс аҳамият касб этади.У.Н. Нарзуллаев ОИЛА-ТУРМУШ ДОИРАСИДА СОДИР ЭТИЛАДИГАНЖИНОЯТЛАР ВА УЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ ЧОРАЛАРИРеспубликамизда <strong>оила</strong> институтини <strong>мустаҳкам</strong>лаш, униривожлантиришни яна бир босқичга кўтариш мақсадида ПрезидентимизИ.А.Каримов 2012 йилни «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилдилар вашу муносабат билан давлат идоралари, жамоат ташкилотлари олдига қаторвазифалар қўйдилар.Мамлакатимизда <strong>оила</strong> институтини <strong>мустаҳкам</strong>лаш, униривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича янги қонунлар, қоидалар ванормаларни ишлаб чиқиш, мавжудларига бугунги кун эҳтиёжи ваЎзбекистон Республикаси ИИВ Ҳуқуқбузарликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> бошбошқармаси бошлиғи.6
талабларидан келиб чиққан ҳолда ўзгартиришлар киритиш, жамиятэътиборини <strong>оила</strong> институтига қаратиш борасида муайян ишлар амалгаоширилиб келинмоқда.Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасида «Оилажамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасидабўлиш ҳуқуқига эга» эканлиги белгилаб қўйилган.Эр-хотин икки тирик вужуднинг, икки оламнинг ўзаро иттифоқиданпайдо бўлган учинчи бир олам <strong>–</strong> бу <strong>оила</strong>дир.Оиланинг муҳим вазифаси ота-боболаримизнинг энг яхши анъана ваудумларини давом эттириш, ўгитларига амал қилиб, ёш, соғлом авлоднитарбиялаб камолот топтириш, турмушни мазмунли ўтказиб, унигўзаллаштириш билан жамиятни <strong>мустаҳкам</strong>лашдан иборат.Ўзбек <strong>оила</strong>си ҳам ўзининг бой тарихига, аждодларининг ҳаётсиновларидан ўтган, инсонни юксакликка, камолотга ундовчи ибратомузанъаналарига, латиф урф-одатлари, удумларига эга.Зеро, ота-боболаримиз ҳам <strong>оила</strong>га, <strong>оила</strong>вий тарбияга масъулият биланқараб катталарга ҳурмат, кичикларга меҳр-шафқатли бўлиш, илм ва ҳунарўрганиш, ота-она сўзларига ва кўрсатмаларига амал қилиш,меҳмондўстлик, меҳнатсеварлик, поклик, тўғрисўзлик, халқига ва Ватанигасадоқат, меҳр-оқибат, саҳоватпешалик, шукроналик, ўзаро ёрдам кабиинсоний қадриятлар ва фазилатлар руҳида тарбиялашга жиддий эътиборбериб келишган.Президентимиз Ислом Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч»асарида «Ақли расо ҳар қайси инсон яхши англайдики, бу ёруғ дунёда ҳаётбор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, фарзанд деб аталмиш бебаҳо неъматбор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша эзгу орзу ва интилишлар биланяшайди».«Ҳаммамизга аён бўлиши табиийки, <strong>оила</strong> соғлом экан - жамият<strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан-мамлакат барқарордир» дебтаъкидлаган.Ушбу пурмоно сўзлардан келиб чиққан ҳолда ички ишлар идоралари,хусусан бевосита маҳаллаларда хизмат олиб бораётган профилактикаинспекторлари томонидан <strong>оила</strong>ларни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, соғлом турмуштарзини тарғиб қилиш, <strong>оила</strong> турмуш муносабатлари доирасидагиҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасида, маҳаллараислари, хотин-қизлар комиссияси раислари, диний маърифат вамаънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар ҳамда бошқафаоллар билан ҳамкорликда амалий ишлар бажариб келинмоқда.Жумладан, жорий йилнинг ўтган даври давомида республикамиздамавжуд <strong>оила</strong>лар ўрганиб чиқилди. Ўрганиб чиқиш натижасида муқаддамсудланган, спиртли ичимликларга ружу қўйган, гиёҳвандлик касалигамубтало бўлган, фарзанд тарбиясига салбий таъсир кўрсатувчи, енгилтабиатли аёллар ва фоҳишалар, вояга етмаган ҳуқуқбузарлар, диний7
экстремистик оқимга мансуб ёки хайрихоҳ бўлган шахслар яшовчи, камтаъминланган <strong>оила</strong>лар аниқланиб, бундай <strong>оила</strong>лар ижтимоий-иқтисодийҳолати ва турмуш тарзидан келиб чиққан ҳолда маҳалла раислари,фаоллар, маҳалла тизимидаги турли яраштириш, кам таъминланган<strong>оила</strong>ларни ижтимоий қуллаб қувватлаш, вояга етмаганлар ва ёшлар биланишлаш, маънавият ва тарғибот, тадбиркорлик, ҳунармандчилик вакасаначиликни ривожлантириш, спорт ишларини ташкил этиш кабикомиссияларга бириктирилиб, мунтазам равишда <strong>оила</strong>лар билан ишлашборасида муҳим вазифалар белгилаб берилди.Барчамизга маълумки, <strong>оила</strong> турмуш муносабатлари доирасидагимуаммолар ўзининг кўп қирралиги билан ажралиб туради. Шу сабабли,ички ишлар идоралари ходимлари, хусусан, профилактика инспекторлари<strong>оила</strong>лар билан ишлаш жараёнида ўзгача бир муаммоларга дуч келишмоқда.Жумладан, юртимизда умумий аҳолининг 70 фоизидан ортиғиқишлоқ ва овулларда истиқомат қилишади. Қишлоқ жойларидаги <strong>оила</strong>ларбилан шаҳар жойлардаги <strong>оила</strong>лардаги муносабатлар ўзгача номутоносибжиҳатлари билан бир-биридан фарқ қилади.Шу сабабли профилактика инспекторлари <strong>оила</strong>ларда эр-хотинўртасида ўзаро зиддиятларни бартараф этиш мақсадида аёл билан яккатартибда профилактик суҳбат олиб борадиган бўлса, <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигигапутур етиши, <strong>оила</strong>даги ўзаро келишмовчилик ёки жанжаллар аксинчакескинлашувига олиб келиши ҳам мумкин.Шу ўринда юртбошимизнинг қуйидаги сўзини келтириб ўтишнижоиз деб биламан: «Маҳалланинг аҳамияти ва ўрни ҳақида гапиргандаинсоннинг, <strong>оила</strong>нинг маънавий олами, ундан хабардор бўлиш, уни англаш,бу руҳий дунёга қўполлик билан аралашмасдан, унинг ижобий асосдашаклланишига нозиклик билан таъсир ўтказишда, ўйлайманки, маҳалладекидорага тенг келадиган бошқа бирон-бир восита йўқ».Ҳақиқатан ҳам, халқимиз анъаналари ва қадриятларига мос ҳолдашаклланган маҳалла тизими сўнгги йилларда жуда катта нуфузга эга бўлиббормоқда. Улар амалда ўз ҳуқуқлари доирасида барча ишлар учунмасъулдирлар.Жумладан, Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларитўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 13-моддасидафуқаролар йиғини раисига яраштирув комиссиясида раислик қилишбелгилаб қўйилган.Яраштириш комиссиянинг асосий фаолият йўналишларига эътиборберадиган бўлсак:1. Мамлакатни ижтимоий иқтисодий ривожлантириш, фуқароларнингтинч-осойишта яшашларини таъминлаш, <strong>оила</strong>вий низоларни тинч йўлбилан ҳал этиш, ёш авлодни соғлом ва баркамол этиб тарбиялаш, миллийва маънавий қадрятларни, соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб-ташвиқ8
этиш орқали <strong>оила</strong>да ва маҳаллаларда маънавий муҳит барқарорлигинитаъминлаш.2. Оилаларнинг барпо этилиши, тўйлар ва маросимларнинг замонталабларига мос ҳолда ўтказилиши, <strong>оила</strong>лардаги ижтимоий-руҳийвазиятнинг мўътадил бўлиши учун масъул бўлган асосий тузилмадир.3. Оила давлатнинг таянчи эканлиги, мамлакатимизнинг буюккелажагини яратишда соғлом ва баркамол авлодни тарбиялаш, халқимизмаънавиятини юксалтириш давлатмиз сиёсатининг устувор йўналишиэканлигидан, қонунлар, миллий ва маънавий қадриятлар, маҳаллий урфодатларгатаянган ҳолда <strong>оила</strong>лар ва маҳаллаларда <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong>содир этилиши, <strong>оила</strong>вий низолар, <strong>оила</strong>вий ажримлар, айниқса ёш <strong>оила</strong>ларўртасидаги ажримларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, <strong>оила</strong>лар барбод бўлишига,ижтимоий маънавий муҳитнинг бузилишига имкон борича йўл қўймасликва бу йўналишдаги илғор тажрибалар ҳамда ибратли илмий ёндашувларданкенг фойдаланиш яраштириш комиссияси фаолиятининг асосийтамойилларидир.Аммо, бугунги кунда маҳаллаларда тузилган Яраштиришкомисияларининг барчаси ҳам тўлиқ фаолият кўрсатяпди, дея айтаолмаймиз. Чунки <strong>оила</strong> турмуш муносабатлари доирасида содир этилаётганҳуқуқбузарлик ва жиноятлар таҳлили, <strong>оила</strong>лар билан ишлаш борасидакамчилик ва муаммоларнинг талайгина эканлигини кўрсатмоқда.Айрим маҳаллаларда комиссиялар томонидан <strong>оила</strong>лар<strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш, уларда ижтимоий маънавий муҳитбарқарорлигига эришиш борасида муҳим вазифалар амалгаоширилмаётганлиги, Низомда ва дастурда белгилаб берилган вазифаларбажарилмаётганлиги, <strong>оила</strong>ларда юзага келган низоларни аниқлаш вауларнинг келиб чиқиш сабаблари ҳамда шарт-шароитларини аниқлаш,бартараф этиш бўйича масъул бўлган маҳалла раислари, диний маърифатва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар, хотинқизларкомиссияси раисларининг ўрни ва роли сезилмаяпти.Баъзи маҳаллалар раислари <strong>оила</strong>ларни давлат томонидан ижтимоийқўллаб-қувватлаш мақсадлари <strong>оила</strong>ларга моддий ёрдам кўрсатиш ваболали муҳтож <strong>оила</strong>ларга нафақалар тайинлаш масалаларини асосийвазифаси сифатида билиб, рўйхатдан ўтмаган диний ташкилотлар фаолияткўрсатишининг, диний қарашларни мажбуран сингдириш ҳолларининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га доир ишларни уюштириш, виждон эркинлиги ва динийташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши билан боғлиқбошқа масалаларни ҳал этиш борасидаги муҳим ишлар эътибордан четдақолдираётганлиги жуда ачинарлидир.Ота-она, эр-хотин, ака-ука, опа-сингиллар, фарзандлардан иборат <strong>оила</strong>ўзбек <strong>оила</strong>ларининг энг мукаммал ва типик шаклидир. Бундай <strong>оила</strong>да эрухотин муносабатлари бутун <strong>оила</strong> муҳитини белгиловчи ососий омилбўлади.9
этган ҳолда аҳоли ўртасида олиб борилаётган тарғибот-ташвиқот ишларисамарадорлигини янада ошириш;<strong>–</strong> фуқаролар йиғини раислари, профилактика инспекторлари, хотинқизларбилан ишлаш комиссияси диний маърифат ва маънавий-ахлоқийтарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар ҳамда маҳалла посбонлари биланҳамкорликда <strong>оила</strong>да соғлом муҳитни таъминлаш борасида даврасуҳбатларини олиб бориш;<strong>–</strong> спиртли ичимлик истеъмол қилишга ружу қўйган, гиёвандликкасаллигига мубтало бўлган шахсларнинг <strong>оила</strong>ларини ўрганиш ва улартомонидан содир этилиши мумкин бўлган турли нохушликларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> борасида амалий тадбирлар олиб бориш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ларда соғлом муҳитни қарор топтириш мақсадида, маҳаллараислари, профилактика инспекторлари, хотин-қизлар комиссиялари,диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчилар, имом хатиблар томонидан, депутатлар, олимлар, ёзувчилариштирокида учрашувлар ўтказиб бориш;<strong>–</strong> «Маҳалла» хайрия жамоат фонди, «Камолот» ЁИҲ ва бошқа жамоатташкилотлари билан ҳамкорликда маҳаллада истиқомат қилувчи камтаъминланган <strong>оила</strong>ларни ижтимоий, маънавий қўллаб-қувватлашниташкил этиш;<strong>–</strong> ички ишлар идоралари профилактик ҳисобда турган «хавфлигуруҳ»га мансуб бўлган, одам савдоси ва ахлоқ-одоб доирасидагиҳуқуқбузарликларни содир этиб муқаддам судланган шахсларнинг турмуштарзи устидан қатъий назорат ўрнатиб, доимий равишда хулқ-атворларининазорат қилиб бориш;<strong>–</strong> тамаки, спиртли ичимлик ва гиёвандлик инсон саломатлиги учуннақадар заррали, балки унинг салбий оқибатлари натижасида динийэкстремистик оқимлар таъсирига тушиб қ<strong>олиш</strong>нинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>мақсадида маҳаллаларда, ўқув юртларида, мактабларда давра суҳбатлариўтказиш бориш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>лардаги ижтимоий-руҳий муҳитнинг бузилишига олиб келишимумкин бўлган турли салбий ҳолатларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ишларини янадакўчайтириш, соғлом турмуш тарзини тарғиб қилишда фуқаролар йиғиниҳузуридаги Яраштириш комиссияси фаолиятини такомиллаштириш,фуқаролар йиғинлари таркибидаги хотин-қизлар билан ишлаш комиссияси,диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчилар, «Маҳалла посбони» жамоат тузилмаси, ҳудудийпрофилактика инспекторлари, шунингдек, маҳаллада истиқомат қилувчинамунали <strong>оила</strong>ларнинг бошлиқлари, имом-хатиблар, фахрийлар вануронийларнинг фаоллигини янада ошириш чораларини кўриш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>лардаги ижтимоий-маънавий муҳитга салбий таъсир кўрсатувчиомилларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш тадбирларини амалгаошириш;11
<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ларда соғлом муҳитни қарор топтириш бўйича фарзандлартарбиясига салбий таъсир этувчи ота-оналарнинг турмуш тарзиниўрганиш, улар билан доимий равишда тушунтириш ишлари олиб бориш;<strong>–</strong> маҳаллада истиқомат қилувчи спиртли ичимликларга ружу қўйган,гиёҳвандлик касаллигига мубтало бўлган шахсларнинг <strong>оила</strong>лариниўрганиш ва улар томонидан содир этилиши мумкин бўлган салбийҳолатларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> чораларини кўриш;<strong>–</strong> маҳаллада яшовчи, ўз уйларини ишратхонага, фоҳишахонагаайлантирган, қўшмачилик қилувчи шахсларни аниқлаш ва улар биланпрофилактик тушунтиришлар олиб бориш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>-турмуш доирасида мунтазам равишда ҳуқуқбузарликлар содирэтувчи ички ишлар идораларида профилактик ҳисобда турувчи <strong>оила</strong>ларбилан доимий равишда суҳбатлар ўтказиб бориш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ларда, айниқса фарзандлар тарбиясига салбий таъсиркўрсатувчи ота-оналарнинг фарзандлари учун яратилган шартшароитларниўрганиш, уларни ўқишга, спортга ва фойдали меҳнатга жалбэтиш чораларини кўриш.ОИЛАЛАР МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДАФУҚАРОЛАР ЎЗИНИ ЎЗИ БОШҚАРИШОРГАНЛАРИНИНГ РОЛИГ.З. Алимова Оила <strong>–</strong> нафақат бир юртнинг, балки умуминсониятнинг катта сиёсати.Таъбир жоиз бўлса, бу <strong>–</strong> давлат сиёсати даражасидаги масала. Негадеганда, башариятнинг тириклиги, узлуксизлиги <strong>–</strong> <strong>оила</strong>дан!Бордию, <strong>оила</strong> тузук бўлмаса, тарбияга ҳам эътибор берилмаса, қанчабуюк бўлса ҳам, бундай миллат дунёда узоқ яшай олмайди. Бунидонишмандлар қуйидагича таъкидлади: «Миллатлар шарафини юқоримартабага кўтарадиган нарса миллионлар ила саналадиган аскарлару,дунёда энг буюк ва зўр бўлган кемалар эмас, балки энг оз эътиборберадиганимиз, ё бўлмаса, ҳеч бир замон эътибор бермасданқоладиганимиз <strong>–</strong> <strong>оила</strong>дир. Оила низомсиз бўлса, унинг ёмон оқибати бутунмиллатга таъсир этади ва шу сабабдан фазилат ерига разолат, тараққиётўрнини тубанлик негиз қуради... Агар бир миллатга бундай ҳол рўбарўкелса, у миллат китобининг сўнгги варағи осилади...»Ҳақиқатан ҳар бир инсон даставвал <strong>оила</strong>да ўрин тополмаса,жамиятда ўрин топиши қийин, <strong>оила</strong>да қадр тополмаса, жамиятда«Маҳалла» хайрия жамоат фонди республика бошқаруви раисинингўринбосари.12
қадрланиши даргумон; <strong>оила</strong>да меҳрибонлик кўрмаса, <strong>оила</strong>да меҳрсизулғайса, жамиятда ҳам бегоналардай яшайди.Қайга бормайлик <strong>оила</strong>га келамиз, ким бўлмайлик <strong>оила</strong> аъзосимиз.Оила маънавияти қанчалик бой, теран ва чуқур бўлса, жамият ҳам шуқадар бой бўлади. Бинобарин, <strong>оила</strong> маънавияти <strong>–</strong> миллийликнинг барчааломатларини ифодаловчи кўзгудир.Маҳаллалар таркибан <strong>оила</strong>лардан иборат. Мана шу <strong>оила</strong>ларнингтинчлик-хотиржамлигини таъминлаш, ёшларни шу маҳалла ва <strong>оила</strong> шаъниучун курашувчи диёнатли инсонлар қилиб тарбиялаш каби муҳимвазифалар ҳам маҳаллада амалга оширилмоқда. Инсоннинг <strong>оила</strong>дашаклланган ва сайқал топган иймон-эътиқоди, одоби, орияти ва виждони,ақл-заковати, маҳалла муҳитида янада юксалиб, жамиятда соғломмуносабатларнинг шаклланишига олиб келади.Шу боисдан ҳам <strong>оила</strong>ларимизни <strong>мустаҳкам</strong>лашга жамиятимизда буқадар катта аҳамият берилаётганлигининг ўзига хос сабаблари бор,албатта. Биз ўз маънавий ҳаётимиз ва келажагимизни қураётганда беқиёсмиллий қадриятимиз бўлмиш <strong>оила</strong>ни асосий таянч деб биламиз. Чункиўзлигимизга қайтиш, миллий урф-одатларимизни эъзозлаш, катталаргаҳурмат ва кичикларга ғамхўрлик, одамийлик, ҳалоллик, олижаноблик,меҳр-оқибат сингари асл инсоний фазилатлар айнан <strong>оила</strong> муҳитидашаклланади.Президентимиз таъбирлари билан айтганда, «Ҳар қайси миллатнингўзига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда, ҳеч шубҳасиз<strong>оила</strong>нинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Чунки инсоннинг энг соф ва покизатуйғулари, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлари биринчи галда <strong>оила</strong>бағрида шаклланади».Мамлакатимизда <strong>оила</strong> барқарорлиги <strong>–</strong> жамият барқарорлиги сифатидаэътироф этилиб, шахснинг <strong>оила</strong>да камол топиши учун барча ҳуқуқийасослар яратилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида<strong>оила</strong> жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасидабўлиш ҳуқуқига эгадир, деб белгилаб қўйилган.Оиланинг давлат томонидан муҳофаза қилиниши ЎзбекистонРеспубликасининг Оила, Фуқаролик ва Меҳнат кодексларида, «Аҳолинииш билан таъминлаш тўғрисида»ги, «Хотин-қизларга қўшимча имтиёзлартўғрисида»ги каби қатор қонунларда <strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган.Давлатимиз раҳбари И.Каримов таъкидлаганларидек, «Мустаҳкам<strong>оила</strong>» деган ғоянинг ҳаётимиздаги амалий ифодасини кўришда, ҳечшубҳасиз, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш идораси сифатида номқозонган маҳалла тизимининг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Бунингисботини ҳар қадамда кўраётганимизни таъкидлаб ўтишни истардим.Ҳақиқатан ҳам бундай ноёб тузилма ҳозирги кунда «Маҳалла <strong>–</strong> халқвиждони» деган юксак таърифга ҳар тарафлама муносиб бўлиб бормоқда.Айниқса, ёш <strong>оила</strong>ни ҳаётнинг турли тўфонларидан асраш, унинг13
<strong>мустаҳкам</strong> оёққа туриб <strong>олиш</strong>и учун елкадош бўлиш, бу борадаги заруркўмак, маслаҳат кўрсатишда маҳалланинг роли ва аҳамиятини ҳеч нарсабилан қиёслаб бўлмайди».Оила жамиятнинг энг муҳим ва <strong>мустаҳкам</strong> бўғинидир. Оила инсонҳаётига тўкислик бағишлайди, бахт келтиради. Оила энг аввало давлатаҳамиятига эга бўлган муқаддас қўрғондир. Маҳалла ҳам ўзига хос бир<strong>оила</strong>дирки, унинг аъзолари бир-бири учун масъулдирлар.Барчамизга маълумки, ҳар бир фуқаро, <strong>оила</strong>нинг жамиятда ўз ўрнимавжуд. Оилалардан ташкил топган маҳалла эса бутун бошлимамлакатнинг бошланғич бўғини ва муҳим устуни саналади.Дунёдаги биронта мамлакатда учрамайдиган, бетакрор бирламчиҳудудий, ижтимоий, сиёсий ва маънавий-маданий ўзини ўзи бошқарувтизими бўлган маҳалла, кенг қамровли ўз фаолиятига кўра, чиндан ҳам ҳарқанча қўллаб-қувватлашга, ривожлантиришга, қатъий ишонч билан ҳамшахс, ҳам <strong>оила</strong>, жамоа ва бутун давлат, жамият таяниб яшаса, тангқолдирмайдиган <strong>мустаҳкам</strong> қўрғондир.Маҳалла асрлар оша, турли тузумларни кўрган, ранг-баранг турмуштарзи, дин, мафкура, турли ғоялар қозонида қайнаган, ҳаёт синовлариданўтган донишманд ўзбек халқи ўзи учун раҳнамо деб танлаб, мукаммалшаклга солиб, авайлаб-асраб келаётган бебаҳо қадриятдир.Маҳалла бу ўзбек жамиятида жамоа бўлиб яшашнинг энг олийшаклидир. Маҳаллий жамоаларни, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришниташкил этишнинг бу шакли асрлар оша яшаб келмоқда, у ўзбеклартарихининг энг кескин бурилиши нуқталарида ҳам сақланиб қолди.Қадимдан шаклланиб келган маҳалла ҳаётининг жамоа бўлиб яшаш тарзиўзини ўзи бошқариш тизимини келтириб чиқарди.Чуқур тарихий илдизга эга бўлган, халқнинг кундалик ҳаётини ташкилэтиб ва йўлга солиб турган маҳалла демократик пойдеворга асосланганмунтазам ахлоқ-одоб тизимини келтириб чиқарди.Ҳазрат Мир Алишер Навоий ҳам «маҳалла-шаҳар ичидаги шаҳарча»деб таъриф берган. Алишер Навоий яшаган маҳалла мисолида ҳамкишилар ўртасида биродарлик, меҳр-оқибат, устоз ва шогирдлик кабиинсоний фазилатлар нақадар юксак бўлганлигини кўрамиз.2012 йилнинг «Мустаҳкам <strong>оила</strong>» йили деб номланиши эса маҳаллаларзиммасига янада масъулиятли вазифаларни юклайди.Ҳозирги кунда мамлакатимиздаги ўн мингга яқин фуқаролар ўзиниўзи бошқариш органлари мавжуд бўлиб, уларда юз мингдан ортиқмаслаҳатчилар ва маҳалла фаоллари фаолият юритмоқда. Эътироф этибўтишим керакки, маҳалла фаолларининг 90 фоиздан ортиғи жамоатчиликасосида жалб этилган маҳалланинг фидоий фуқароларидир. Улардавлатимиз қонунчилик талаблари асосида ўзини ўзи бошқаришга доирфаолиятни амалга ошириб, тегишли вазифа-ваколатларни бажарибкелишмоқда, аҳолининг мамлакатимиз ижтимоий ва сиёсий ҳаётидаги14
иштироки кўламини, ҳар бир фуқаронинг сиёсий фаоллигини оширишмасалалари ҳам маҳаллалар олдига салмоқли вазифалар қўймоқда. Ушбувазифа-ваколатларнинг умумий сони ҳозирда 30 дан ортган.Бугун маънавий муҳит барқарорлигини таъминлаш, миллийқадриятларни тарғиб қилиш, маданий-маърифий тушунтириш ишлариниамалга ошириш орқали <strong>оила</strong> ижтимоий институтини <strong>мустаҳкам</strong>лаш,мамлакатимизда соғлом ва баркамол авлодни вояга етказиш ҳамда уларниумуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялаш ва бу борадаги мавжудмуаммоларни ҳал этишга доир кўплаб дастурлар ижросидаги маҳалланингўрни ортиб бормоқда.Маҳаллада тинчлик, тотувликни таъминлашда, ёшларни ҳартомонлама етук қилиб тарбиялашда ҳамда соғлом <strong>оила</strong>ларнишакллантиришда маҳалла фаолларининг, «Яраштириш комиссияси»,«Маҳалла посбони» жамоатчилик тузилмаси, шунингдек, диний маърифатва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчиларнингалоҳида ўрни бор.Республикамизда 9913 та фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришорганларида 7928 та «Маҳалла псбони» жамоат тузилмаси фаолияткўрсатиб келмоқда ва бу тузилмага 50.000 дан ортиқ киши жамоатчиликасосида жалб қилинган.Ҳозирги кунда айнан маҳалланинг маънавий муҳитига салбий таъсиркўрсатиши мумкин бўлган турли иллатларни бартараф этиш, носоғломмуҳит юзага келган <strong>оила</strong>ларни аниқлаш ва ёрдам бериш, муаммоли, нотинч<strong>оила</strong>лар билан якка тартибда ишлаш ҳамда миллий анъаналар, урфодатларнитарғиб қилиш бўйича фуқаролар йиғинларида 8318 нафар диниймаърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчиларфаолият кўрсатмоқда.Хусусан, биргина 2012 йилнинг 1-чораги давомида республикамиздамавжуд фуқаролар йиғинларида «Яраштириш комиссияси» томонидан 10мингга яқин фуқароларнинг <strong>оила</strong>вий келишмовчиликлар юзасиданаризалари кўриб чиқилиб, муҳокама этилган. Шундан 5260 та <strong>оила</strong>ларнингнотинчликларига барҳам берилган ҳамда кўрилган аризалардан 8 мингданортиқ <strong>оила</strong>лар яраштирилганлиги маҳаллада кенг жамоатчиликнинг ўрнива таъсирининг нечоғлик муҳимлигини кўрсатади.Маҳалла ҳар бир <strong>оила</strong>, ҳар бир шахс билан имконият даражасида ишолиб бориш учун маънавий салоҳиятга ва ҳуқуқий имкониятга эга бўлганмаскан ҳисобланади. Оила кичик Ватан бўлса, маҳалла унинг <strong>мустаҳкам</strong>таянчидир. Оила ва маҳаллаларда соғлом муҳит мавжуд бўлгандагина,уларда ҳар томонлама соғлом баркамол инсон шаклланади.Оила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашда фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органларининг роли тўғрисида гапирар эканмиз <strong>оила</strong>ларни<strong>мустаҳкам</strong>лашда энг аввало <strong>оила</strong>нинг ҳақ-ҳуқуқлари ва манфаатлариниҳимоя қилиш, ҳуқуқий, маънавий ва маърифий билимларини ошириш15
тизимини янада такомиллаштириш, маҳалла орқали <strong>оила</strong>ларни ҳартомонлама қўллаб-қувватлаш, муаммоларини бартараф этишда уларгазарур кўмак ва ёрдам бериш, <strong>оила</strong>нинг маънавий ва тарбиявиймасалаларига алоҳида аҳамият қаратиш ва <strong>оила</strong>да соғлом турмуш тарзинитарғиб қилиш, ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳидатарбиялаш энг долзарб вазифаларимиздан бири бўлмоғи лозим.Никоҳ-<strong>оила</strong> муносабатлари муаммоси инсоният жамияти юзага келганилк ибтидоий даврлардан буён энг долзарб муаммолардан бириҳисобланган. Одамлар қачон ва қандай тизимларда яшашларидан қатъиназар, <strong>оила</strong> масаласи доим алоҳида эътибор объекти бўлиб келган.Амалга оширилаётган ишларга қарамасдан, <strong>оила</strong>ларнинг<strong>мустаҳкам</strong>лигига хавф туғдираётган қуйидаги баъзи муаммолар ҳаммавжуд:<strong>–</strong> <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>ни шакллантиришда ёшлар онгига миллийқадриятларнинг сингдирилмаганлиги, уларнинг <strong>оила</strong>вий ҳаётга тайёрэмаслиги, ҳаётдаги ўрни ва вазифаларини, <strong>оила</strong> олдидаги масъулиятиниҳис қилмаслиги, шунингдек турмуш қуришга енгил-елпи қараш ёки отаонанингтавсиясига кўра <strong>оила</strong> қуриш оқибатида <strong>оила</strong>да ўзарокелишмовчиликларнинг келиб чиқиши;<strong>–</strong> ёш <strong>оила</strong> ўртасида ўзаро мутаносиблик, яъни маънавияти, фикрдоираси ва билим савиясининг тўғри келмаслиги оқибатида <strong>оила</strong>нингемирила бошлаши;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>да ичкилик ва гиёҳвандликка ружу қўйиш ҳамда <strong>оила</strong> аъзоларитомонидан <strong>оила</strong>нинг янги вакили бўлмиш келинга бўлган турли салбиймуносабатлар туфайли ёш <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong>вий жанжалларнинг келиб чиқиши;<strong>–</strong> ёш <strong>оила</strong>ларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш, моддий кўмак бериш,бандлик масалаларини кўриб чиқиш ҳамда ёш <strong>оила</strong>лар учун уй-жойларқуришда ер ажратиш ва имтиёзли кредитлар билан таъминлашда юзагакеладиган айрим муаммоларга эътиборсизлик оқибатида иш қидириб ёкиуй-жой қуриш, тўй-ҳашамларни ўтказиш мақсадида қўшни давлатларгаёшларнинг чиқиб кетиши ва ҳоказо.Юқоридагилардан келиб чиқиб, <strong>оила</strong>ларни <strong>мустаҳкам</strong>лашдафуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг бажариши лозимбўлган қуйидаги вазифалари ҳақида тўхталиб ўтиш ўринлидир:<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ларни <strong>мустаҳкам</strong>лашда энг аввало <strong>оила</strong>нинг ҳақ-ҳуқуқлари ваманфаатларини ҳимоя қилиш, маънавий ва маърифий билимлариниошириш борасидаги тадбирларни ташкил этиш;<strong>–</strong> маҳалла орқали <strong>оила</strong>га зарур кўмак ва ёрдам бериш, ижтимоийҳимояга муҳтож <strong>оила</strong>ларни аниқ йўналтирилган дастур асосида ижтимоийқўллаб-қувватлаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг маънавий ва тарбиявий масалаларига алоҳида аҳамиятқаратиш ва <strong>оила</strong>да соғлом турмуш тарзини, миллий ва умуминсонийқадриятларни тарғиб этиш;16
<strong>–</strong> маҳаллада очиқ мулоқот кунини белгилаш ва ҳар бир <strong>оила</strong>габевосита режа асосида кириб бориш ҳамда <strong>оила</strong>нинг муаммолари биланшуғулланиш тизимини яратиш;<strong>–</strong> жойлардаги тарғибот ва тушунтириш ишларини биринчи галдафарзандлари тарбиясига масъулиятсиз бўлган <strong>оила</strong>ларга қаратиш ҳамда буборада маҳалла фаоллари жамоатчилик ва ҳуқуқ-тартибот органларинингмасъулиятини ошириш;<strong>–</strong> маҳаллаларда <strong>оила</strong>-турмуш доирасида мунтазам ҳуқуқбузарликсодир этувчилар ва фарзандларнинг тарбияси билан шуғулланмайдиганота-оналарни маҳалла фуқаролар йиғини кенгашида муҳокама қилиб,уларга жамоатчилик таъсирини ўтказиш;<strong>–</strong> ҳар бир фуқаролар йиғини ҳудудида истиқомат қилувчи нотинч,муаммоли <strong>оила</strong>ларда тарбияланаётган фарзандлар учун яратилган шартшароитларниўрганиб бориш, уларга керакли ижтимоий, маънавий ёрдамкўрсатишни тизимли ва манзилли ташкил этиш ва ҳоказо.Хулоса қилиб айтганда, маҳалла аҳлининг ҳар бир хатти-ҳаракатибир-бирининг кўз ўнгида кечиши боис ҳам маҳалла турмуш кўзгусигаайланган. Бинобарин, эзгуликка хизмат қилувчи хатти-ҳаракатлар маҳаллааҳлининг олқишларига сазовор бўлса, ножўя, номақбул хатти-ҳаракатларуларнинг қоралашларига сабаб бўлади. Биз ким бўлишимиздан, қаердаишлашимиздан қатъи назар маҳаллада яшаймиз ва маҳаллада қабулқилинган тартиб-қоидаларга амал қиламиз. Бир сўз билан айтганда, <strong>оила</strong>гава унинг аъзоларига кўрсатиладиган ҳар қандай кўмак, ғамхўрлик жамиятривожи, мамлакат тараққиёти ва миллий манфаатларимиз учун хизматқилади. Бугунги кунда маҳаллаларни бошқариш инсонийлик вамурувватлилик ҳис-туйғуси юксак намоён бўлган, давлатимиз томониданолиб борилаётган ижтимоий сиёсатни тўғри тушуниб, уларнинг аниқечимини тўғри топиб етказадиган маърифатли, ташаббускор, зиёликишиларга ишониб топширилган. Шунинг учун ҳам ҳозирги пайтдамаҳаллаларимиз фуқароларни бир ғоя, маслак ва мақсад атрофидажипслаштиришга қодир бўлган муҳим пойдеворга айланиб бораяпти.ОИЛАЛАРДАГИ ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГОЛДИНИ ОЛИШДА ХОТИН-ҚИЗЛАРҚЎМИТАЛАРИНИНГ ЎРНИФ.И. Абдураҳимова Ўзбекистон мустақиллик, демократия ва замонавий тараққиёт йўлиданбориб, сўнгги йиллар давомида сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий ва Тошкент шаҳар ҳокимининг ўринбосари, хотин-қизлар қўмитаси раиси.17
ҳуқуқий ислоҳотлар соҳасида улкан муваффақиятларни қўлга киритди. Шусабабли халқимиз фаровонлиги йил сайин ортиб бормоқда.Оила, оналик ва болаликни ижтимоий муҳофаза қилиш, миллийқадриятларни тиклаш, <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш мамлакатимизсиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди.Оила жамиятимиз ва давлатимизнинг <strong>мустаҳкам</strong> пойдеворидир.Жамият ва давлатнинг <strong>оила</strong> хусусидаги ғамхўрлиги, авваламбор,давлат юритаётган кучли ижтимоий сиёсатда намоён бўлмоқда.Юртбошимиз раҳбарлигида амалга оширилаётган иқтисодий чоратадбирларнингбош мақсади инсон, <strong>оила</strong> манфаатлариниқаноатлантиришдан иборатдир. Шу жиҳатдан олганда, ЎзбекистонРеспубликаси Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан ўтганйилларнинг «Инсон манфаатлари йили», «Оила йили», «Аёллар йили»,«Соғлом авлод йили», «Она ва бола», «Меҳр-мурувват йили», «Сиҳатсаломатликйили», «Ижтимоий ҳимоя», «Баркамол авлод йили» дебномланиб келиниши ўзига хос рамзий маънога эга. Аввало бу йилларкундан-кун савобли тадбирларни амалга оширилган даврлардир. 2012йилни «Мустаҳкам <strong>оила</strong>» йили деб эълон қилиниши ҳам бежиз эмас. Чункибизнинг мустақил юртимизда <strong>оила</strong> муқаддас ҳисобланади.Ватан <strong>–</strong> остонадан бошланади, шу мўъжазгина <strong>оила</strong>нинг остонасидан.Ватан, она юрт, <strong>оила</strong>га бўлган меҳрнинг ўрнини эса ҳеч қандай туйғу босаолмайди.Оила ҳар бир халқнинг, миллатнинг давомийлигини таъминловчи,миллий қадриятларни ривожлантирувчи, авлодлар умр занжирини<strong>мустаҳкам</strong>ловчи, жамият ва ижтимоий муҳитдаги мувозанатнитаъминловчи, айниқса, жисмонан, руҳан, ахлоқан маънавий баркамолавлодни дунёга келтириб, уни комил инсон қилиб тарбияловчи муқаддасдаргоҳдир. Оила хотиржамлиги юрт хотиржамлиги, Ватан тинчлигидемакдир.Ҳузур-ҳаловат, осойишталик, аҳиллик, ғамхўрлик, иззат-ҳурмат, қадрқиммат,самимий меҳр-оқибат, мурувват, хулоса барча инсонга хосолижаноб туйғу ва фазилатлар <strong>оила</strong>даги соғлом турмуш тарзиданбошланади.Кундалик турмушимизда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong> ва муҳим ўринга эга.Оилани ҳар томонлама ривожлантириш мамлакат тинчлиги ватараққиётининг <strong>гарови</strong> эканлиги бугун ҳеч кимга сир эмас. Дунёқараши,мақсад ва вазифалари бутунлай ўзгача бўлган янги авлодни тарбиялаш, унитурли-туман ёт таъсирлардан асраб-авайлаш, ҳеч кимдан кам қилмай воягаетказишда <strong>оила</strong>, шубҳасиз, муҳим ўрин тутади.Оила, фарзанд каби тушунчалар жамият асоси ва ҳар биримизнингҳаётимиз мазмуни ҳисобланади. Шу боис, халқимиз азал-азалдан <strong>оила</strong>нимуқаддас билиб, унда соғлом муҳит қарор топиши ва <strong>мустаҳкам</strong> бўлишигаалоҳида эътибор қаратиб, эъзозлаб келган. Истиқлол йилларида18
мамлакатимизда жамиятнинг муҳим бўғини бўлган <strong>оила</strong>ниривожлантиришга қаратилган қатор ислоҳотлар амалга оширилди.Зеро, <strong>оила</strong>даги тарбия масаласи азалдан ниҳоятда муҳим омил бўлибкелган ва ҳозирги пайтда <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> <strong>–</strong> ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> гаровларидан энг асосийси деб ҳисобланади.Халқимизнинг аксарияти ўзининг шахсий фаровонлиги тўғрисидаэмас, балки <strong>оила</strong>сининг, қариндош-уруғлари ва яқинларининг,қўшниларининг омон-эсонлиги тўғрисида ғамхўрлик қилишни биринчиўринга қўяди. «Қўшнинг тинч <strong>–</strong> сен тинч», деган халқимизнинг ҳикматлисўзларида ҳам чуқур маъно бор.Оиланинг шарқона илдизларидан озиқланган ёшларимиз эса давр ваҳаёт талабига хос комил инсон бўлиб вояга етади. Оиладан бошланганмеҳр-мурувват, тинчлик-осойишталик, қадр-қиммат, оқибатлилик,инсонпарварлик муносабатлари қариндош-уруғ, қўни-қўшни, маҳалла,жамоатчилик ўртасидаги муносабатларда давом этади.Оила ўз бурч ва масъулиятини чуқур англаган ҳолда, фарзандларкамолотини ақл-идроқ, ахлоқ-одоб, эзгулик, яхшилик, меҳр-мурувват,адолат ва поклик билан оқламоғи, бор куч-қудратини, маҳорат вақобилиятини соғлом ахлоқий муҳит яратишга, баркамол авлод тарбиясига,юрт фаровонлиги ва барқарорлигига, тинчлик-тотувликка, жамият ва ўзВатанига меҳр-оқибатли, садоқатли бўлишга йўналтирса, бундай <strong>оила</strong>жамиятнинг ҳақиқий таянчига айланади. Жамиятимизнинг ҳақиқий таянчибўлмиш <strong>оила</strong>ни шаклланишида оналарнинг бурчи беқиёсдир. Унинг энголий хизмати шуки, фарзандларни дунёга келтириш билан бирга, унингтабиатига чинакам инсоний фазилатлар <strong>–</strong> меҳр, эзгуликни сингдиради,меҳр-эътибор ва меҳнати билан унда улуғ инсоний фазилатларга асоссолади.Оилани <strong>мустаҳкам</strong>лаш ишларини эса, аввало ёш <strong>оила</strong>дан бошлашзарур.Ёшлар <strong>оила</strong> қуришдан аввал малакали, ўз соҳасининг етукмутахассиси бўлган шифокорлар кўригидан ўтишлари шарт. Бу ҳамкелиннинг, ҳам куёвнинг, қолаверса, жамият пойдевори ҳисобланмиш<strong>оила</strong>нинг эртанги куни учун муҳимдир.Шу боис, қизларини «оқ қанд каби авайлаб ўстирган» ота-оналар ҳам,яхши ният билан келин туширган куёвнинг <strong>оила</strong>си ҳам бу расмий никоҳгажиддий эътибор қаратмоқлари шарт. Фақат ота-она эмас, балки бутунмаҳалла, жамият бу ишда ўзларини масъул санасалар, нур устига нур бўларэди.Чунки диёримизда эскидан «Маслаҳатли тўй тарқамас» дегантаомилга кўра, тўйдан олдин маҳалла оқсоқоллари, кексалар биланмаслаҳат қилинган. Маҳалла фуқаролар йиғинлари раислари, катта ҳаётийтажрибага эга бўлган отахон ва онахонлар бу ишга бош қўшсалар турликўнгилсизликларининг олди олинади.19
Оила жамият ўзаги сифатида ҳар бир халқнинг миллий қадриятлариниривожлантирувчи, авлодлар умр занжирини <strong>мустаҳкам</strong>ловчи, жамият ваижтимоий муҳитдаги мувозанатни таъминловчи, айниқса, жисмонан,руҳан, маънан, ахлоқан баркамол авлодни дунёга келтириб, уни комил вамукаммал инсон қилиб тарбияловчи муқаддас даргоҳдир. Оиланинг асосийвазифаси авлодни камол топтиришдан иборатдир.Ҳар бир миллат ва жамиятнинг энг қимматли хазинаси соғлом,ахлоқан баркамол <strong>оила</strong>дир. Шунинг учун Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясида <strong>оила</strong> давлат кафолати ва унинг ижтимоий-ҳуқуқийҳимоясида эканлиги ҳуқуқий асосланган.Юртбошимиз <strong>оила</strong>ни жамият негизи деб баҳолаб, «Ўзбекистоннинг ўзистиқлол ва тараққиёт йўли» асарида шундай дейди: «Бизнингдавлатимизни ҳам катта бир <strong>оила</strong> деб тушуниш мумкин ва лозим. Бундаўзаро ҳурмат ва қаттиқ тартиб бўлмаса, <strong>оила</strong>нинг барча аъзолари ўзбурчларини адо этмаса, бир-бирига нисбатан эзгулик билан меҳр-оқибаткўрсатмаса, яхши ва муносиб яшаш мумкин эмас. Оила турмуш ва виждонқонунлари асосида қурилади, ўзининг кўп асрлик <strong>мустаҳкам</strong> ва маънавийтаянчларига эга бўлади, <strong>оила</strong>да демократик негизларга асос солинади,одамлар қўшниларнинг омон-жонлиги тўғрисида ғамхўрлик қилишнибиринчи ўринга қўяди. Бу эса олий даражадаги маънавий қадрият инсонқалбининг гавҳаридир».Оиладан бошланган меҳр-мурувват, тинчлик осойишталик каби қаторхатти-ҳаракатлар жамиятдаги ўзаро муносабатларда давом этади, унади,ўсади, мева беради. Бу эса, <strong>оила</strong>даги соғлом муҳит, маънавий, руҳий ваахлоқий тамойил ҳамда меъёрлар асосида шаклланади, ижтимоийривожланиш жараёнида янги мазмун-моҳият касб этиб, такомиллашибборади.Конституциямизнинг 63-моддаси 1-қисмига асосан «Оила жамиятнингасосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида» эканлигиЮртбошимизнинг қатор фармонларида ўз аксини топган.Оила инсон учун ҳаёт мактабининг бошланғич бўғини бўлиб,фарзандларимиз унинг бағрида турмуш сабоқларини ўрганадилар. Комилинсон, энг аввало, <strong>оила</strong>да шаклланади, ривож топади ҳамда келажакнингсоғлом вакили сифатида ўзлигини англайди, дунёқараши ва ахлоқийқиёфаси камол топади. Келажаги буюк давлатимизнинг мақсади ҳам шунгайўналтирилган.Оиладаги барқарор муҳитни таъсири, ўша хонадонда вояга етаётганфарзандлар тарбиясида ҳам муҳим роль ўйнайди. Зеро, бенуқсонмаънавиятли, теран фикрли, соғлом ва маданиятли муҳитда камол топганфарзанд келажакда нафақат ўз <strong>оила</strong>сини, балки миллатини, маҳалласини,қолаверса давлатни ҳимоя қила оладиган, унинг ҳар қандай кунидаелкадош бўладиган баркамол шахс бўлиб улғаяди.20
Ўзбекистон Республикасининг 1998 йилда қабул қилинган Оилакодексининг 1-моддасида «...Оила тўғрисидаги қонун ҳужжатларинингвазифалари <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашдан, <strong>оила</strong>вий муносабатларни ўзаромуҳаббат, ишонч ва ҳурмат, ҳамжиҳатлик, бир-бирига ёрдам бериш ҳамда<strong>оила</strong> олдида унинг барча аъзоларининг масъуллиги ҳисси асосидақуришдан, бирон-бир шахснинг <strong>оила</strong> масалаларига ўзбошимчалик биланаралашишига йўл қўймасликдан, <strong>оила</strong> аъзолари ўз ҳуқуқларинитўсқинликсиз амалга оширишини ҳамда бу ҳуқуқларнинг ҳимояқилинишини таъминлашдан иборатдир», деб белгилаб қўйилган.Бугунги кунда юртимизда ташкил этилаётган ёш <strong>оила</strong>ларни ҳартомонлама қўллаб-қувватлаш мақсадида давлатимиз томонидан қаторхайрли ишлар амалга ошириб келинмоқда. Жумладан, ёш <strong>оила</strong>ларнингмолиявий аҳволини кўтариш бўйича банклар томонидан имтиёзликредитлар бериш, дунё андозаларига мос уй-жой билан таъминлаш, яшашшароитларини яхшилаш бугунги кун сиёсатининг устувор вазифаларисирасига киритилган. Кам таъминланган <strong>оила</strong>ларни моддий ва маънавийқўллаб-қувватлаш борасида турли хайрия тадбирлари уюштирилмоқдаки,бу ўз навбатида давлатимизда мавжуд инсонпарварликнинг ёрқиннамунасидир.Бу соҳада Тошкент шаҳар хотин-қизлар қўмитаси хотин-қизларнингижтимоий-сиёсий, социал ва меҳнат фаоллигини ошириш, хотин-қизларнииш билан таъминлашга кўмаклашиш ва уларнинг меҳнат ҳуқуқлариниҳимоя қилиш, оналик ва болаликни ижтимоий муҳофаза қилиш, уларнингсаломатлигини асраш, фан, таълим, диний маърифат ва хотин-қизларнингмаънавий манфаатларини муҳофаза қилиш, нодавлат нотижоратташкилотлар фаолиятини мувофиқлаштириш йўналишида ўз фаолиятиниизчиллик билан амалга оширмоқда.Ўзбекистон Республикаси Президенти 2004 йил 25 майдагиФармонида банклардан кредит <strong>олиш</strong>да тадбиркор аёлларга кўмаклашишбелгилаб қўйилган. 2011 йил давомида 999 нафар аёлга 115 млр. 184 млн.сўм кредит ажратилганлиги хотин-қизларнинг тадбиркорлик борасидагифаолиятлари йил сайин ошиб бораётганидан далолат беради. Олибборилган тарғибот-ташвиқотлар натижасида ноқобил <strong>оила</strong>лар,фоҳишабозлик ва фоҳишахоналар, хорижий давлатлардан депортацияқилинган аёллар, жиноят содир этган хотин-қизлар сони, суиқасдҳолатлари сезиларли даражада камайди, <strong>оила</strong>вий ажримларни Тошкентшаҳрида 2011 йилда 1396 тага камайгани эса қувонарли ҳолатдир. Ўтган 12ой давомида 1020 та <strong>оила</strong> яраштирилиб, <strong>оила</strong>вий ажримларни <strong>олдини</strong>олингани хотин-қизлар қўмиталарининг самарали меҳнатларинингнатижаси демакдир.Оила, маҳалла тинчлиги юрт тинчлигидир. Оила тинчлигинитаъминлаган ҳар бир аёлни Ватан тинчлигини асрашда, ҳуқуқбузарлик,жиноятчилик, гиёҳвандлик, ичкиликбозлик, фоҳишабозлик, ўз жонига қасд21
қилиш каби ҳолатларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ўз ҳиссаси борлигини англашизарур.Бу соҳада бир ёқадан бош чиқариб, иш юритсак кўзлаганмақсадимизга албатта эришамиз, чунки, ҳуқуқий маданияти юксаккишилар нафақат ўзларининг, балки ён-атрофидаги инсонларнинг ҳаётинитўғри йўлга қўйишлари, бу орқали эса, жамиятни юксалтиришлари,натижада юрт келажагининг буюклигини таъминлашга ўзларинингмуносиб ҳиссаларини қўшишлари мумкин.Шу маънода бугун ҳар бир <strong>оила</strong>да, ҳар бир ўқув масканида, ҳар бирмаҳаллада ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадида кенг тарғибот ваташвиқот ишларни кенгайтиришимиз лозим.Бугунги конференция қатнашчилари ҳукмига қуйидаги таклифларнибилдирмоқчимиз:Аҳоли, айниқса хотин-қизлар ва ёшлар ўртасида<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да уларнинг ҳуқуқий саводхонлигиниошириш;Аҳолининг барча қатламига мўлжалланган илмий-оммабопқўлланмаларни кўплаб тиражда чоп этиш;Ҳуқуқшуносларнинг маҳаллаларда, ўқув муассасаларида кўплабучрашув ва мулоқотларни мунтазам ўтказиб туриш.Хулоса шуки, давлатимиз амалга ошираётган ҳар бир ислоҳот шуюртда истиқомат қилаётган халқ учундир. Шундай экан, ҳар биримизмамлакатимизда амалда бўлган қонун-қоида ва қарорларга қатъий риояқилиб, уни ҳаётимизга татбиқ этишимиз даркор.ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЕТУКМАЛАКАЛИ МУТАХАССИСЛАРНИ ТАЙЁРЛАШНИНГАҲАМИЯТИИ.Исмаилов Оила <strong>–</strong> жамиятнинг асосини ташкил этувчи қўрғон. У кишиликжамиятида инсоний орият ва номусни англаш, шу туйғуларни шараф вағурур қадар идрок этишнинг ҳосиласи. Шундай бўлгач, <strong>оила</strong> қанча<strong>мустаҳкам</strong> бўлса, жамият ҳам, Ватан эрки ва истиқлолнинг пойдевори ҳамшунча <strong>мустаҳкам</strong> бўлади. Оиланинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги эса, нафақатижтимоий-иқтисодий, маънавий-ахлоқий, балки ташкилий-бошқарувомиллари, хусусан етук малакали мутахассислар тайёрлаш билан ҳамчамбарчас боғлиқдир.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси бошлиғи, юридик фанлари доктори, профессор.22
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ўзининг «Бизнингйўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизацияжараёнларини изчил давом эттириш йўлидир» номли маърузасида,шунингдек 2012 йил 27 февралдаги «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлатдастури тўғрисидаги Қарорида <strong>оила</strong> институти қадриятларини тиклаш,ривожлантириш, <strong>мустаҳкам</strong>лаш, унинг ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофазақилишни такомиллаштиришга қаратилган вазифалар ва чора-тадбирларнианиқ белгилаб берди Улар қуйидагилардан иборат:<strong>–</strong> <strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ва такомиллаштиришни ҳуқуқийтаъминлаш;<strong>–</strong> ёшларни <strong>оила</strong> қуришга тайёрлаш ва ёш <strong>оила</strong>ларни қўллабқувватлаш;<strong>–</strong> ёш <strong>оила</strong>ларни ҳимоя қилиш, уларга ёрдам беришда маҳалланингроли ва нуфузини ошириш;<strong>оила</strong>нинг таълим-тарбия соҳаси билан амалий ҳамкорлигини янадакучайтириш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг моддий, маънавий, тарбиявий муаммоларини ҳал этиш,аёллар оғирини енгил қилиш ва ҳоказо.Оила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш бўйича белгиланган вазифаларижроси доирасида чора-тадбирлар самарадорлиги, аввало уларни амалгаоширувчи мутахассисларга боғлиқдир. Етук малакали мутахассисгина ҳарқандай вазиятда ҳам белгиланган мақсадга самарали эришиш имкониятиниизлаб топади. Шунинг учун мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқжамиятда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш, ёш авлод тарбияси ва ҳар бирсоҳа бўйича етук малакали мутахассисларни тайёрлашга алоҳида эътиборбериб келинмоқда. Баркамол авлод тарбияси ва етук малакалимутахассисларни тайёрлаш бир биридан ажратиб бўлмайдиган, узлуксиз ваўта мураккаб жараёндир. Унинг мураккаблиги биринчидан, ушбу жараёндажамиятнинг барча таркибий тузилмалари иштирок этади, иккинчидан,жамият ижтимоий ҳаётининг барча соҳаларидаги вазият тўғридан-тўғриунга ўз таъсирини ўтказади, учинчидан, бугунги кунда ушбу жараёнгатаъсир қилувчи турли кўринишдаги таҳдидлар кўпайиб ва кучайиббормоқда. Шунинг учун ҳам <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, ўсиб келаётганавлодни тарбиялаш ва уларни етук малакали мутахассис қилиб тайёрлашбу жараён учун масъул бўлган жамиятнинг ҳар бир таркибий қисми,айниқса <strong>оила</strong> ва таълим муассасаларидан тинимсиз меҳнат қилиши вафидойи бўлишни талаб қилади.Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганларидек,«Ҳар қайси ота-она, устоз ва мураббий ҳар бир бола тимсолидааввало шахсни кўриши зарур. Ана шу оддий талабдан келиб чиққан ҳолда,фарзандларимизни мустақил ва кенг фикрлаш қобилиятига эга бўлган,онгли яшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш <strong>–</strong> таълим-тарбиясоҳасининг асосий мақсади ва вазифаси бўлиши лозим, деб қабул23
қилишимиз керак. Бу эса таълим ва тарбия ишини уйғун ҳолда олибборишни талаб этади» 1 . Таълим ва тарбия учун энг аввало <strong>оила</strong> ва таълиммуассасалари масъулдирлар.Шунинг учун ҳам <strong>оила</strong>нинг таълим-тарбия соҳаси билан амалийҳамкорлигини янада кучайтириш «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»да амалгаошириладиган асосий вазифалардан бири қилиб белгиланди. Ушбувазифалар ижросини таъминлаш таълим тизимидаги муассасалартомонидан <strong>оила</strong> институтини ривожлантиришга, унинг ҳуқуқ ваманфаатларини муҳофаза қилишга, айниқса баркамол авлоднитарбиялашда ижтимоий ҳамкорликни ташкил этишга ҳар томонлама қодирбўлган етук малакали мутахассисларни тайёрлашни такомиллаштиришгақаратилган комплекс чора-тадбирлар амалга оширилишини талаб қилади.Мустаҳкам <strong>оила</strong> ва етук малакали мутахассис тайёрлаш ҳам бирбиригаузвий боғлиқ бўлган, бири иккинчисини на фақат бугунини, балки укелажакда қандай мазмун-моҳиятга эга бўлишини белгилаб берувчи,тақозо этувчи маконлардир. Шунинг учун «Мустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> етукмалакали мутахассис тайёрлаш <strong>гарови</strong>», шу вақтнинг ўзида «Етукмалакали мутахассис <strong>–</strong> <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> <strong>гарови</strong>», «Мустаҳкам <strong>оила</strong> ва етукмалакали мутахассис <strong>–</strong> <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> <strong>гарови</strong>»дирдесак тўғри бўлади. Чунки етук малакали мутахассис учун зарур бўлганфазилатлар, шу жумладан туғма фазилатлар ҳам илк бор ота-онаўртасидаги муносабат натижасида, <strong>оила</strong> муҳитида шаклланади,ривожланади ва <strong>мустаҳкам</strong>ланиб боради. Инсон етук малакали мутахассиссифатида <strong>оила</strong> қуришга ҳар томонлама тайёргарлик кўриш, уни қуриш,ривожлантириш ва унинг ҳар томонлама <strong>мустаҳкам</strong> бўлишини таъминлаш,<strong>оила</strong>ни ҳар қандай таҳдидлардан ҳимоя қилиш учун кенг имкониятларгаэга бўлади.Етук малакали мутахассис бўлиш учун инсон қандай фазилатларга эгабўлиши кераклиги энг долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда.Айримлар, мутахассис ўзининг тор касбини мукаммал эгалласа етарлидеган фикрларни ҳам айтишади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳаммадаврларда, айниқса бугунги кунда етук малакали мутахассис ҳартомонлама баркамол бўлиши талаб қилинади. Бугунги кун талаблариданкелиб чиққан ҳолда айтиш жоизки, ички ишлар идоралари учунтайёрланаётган кадрлар етук малакали мутахассис бўлишлари учунқуйидаги фазилатларга эга бўлиши талаб қилинади.Ички ишлар идораларига етук малакали мутахассис бўлиш учун зарурбўлган фазилатлар:<strong>–</strong> маънавий етуклик;<strong>–</strong> ақлий етуклик;<strong>–</strong> жисмоний етуклик;1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008.24
<strong>–</strong> руҳий етуклик;<strong>–</strong> сиёсий етуклик;<strong>–</strong> мафкуравий етуклик;<strong>–</strong> ҳуқуқий етуклик;<strong>–</strong> жанговар етуклик;<strong>–</strong> касбий етуклик;<strong>–</strong> ташаббускорлик;<strong>–</strong> ташкилотчилик;<strong>–</strong> фидоийлик.Етук малакали мутахассис бўлиш учун зарур бўлган фазилатларнингшаклланиши, ривожланиши, <strong>мустаҳкам</strong>ланиши ва барқарорлик даражагаетишиши жуда мураккаб, бир-бири билан боғлиқ бўлган омиллар вамуаммоларга боғлиқ жараёндир. Ушбу жараён инсон туғилиб ўсаётган,таълим-тарбия олаётган, мустақил фаолият юритаётган барча даражадаги(микродан макрогача) муҳитдаги ҳодиса ва воқеалар таъсирида кечади.ИИВ Академиясининг кундузги таълимига ўқишга номзодларнитанлаш, шунингдек Академияда таълим-тарбия жараёнида етук малакалимутахассис учун зарур бўлган фазилатлар шакллантирилиши,ривожлантирилиши, <strong>мустаҳкам</strong>ланиши ва барқарорлик даражасигаетказилиши босқичма-босқич, бир-бири билан узвий боғлиқ ҳолда вамантиқий кетма-кетликда амалга оширилади. Бу фаолият уч босқичдаамалга оширилади:биринчи босқич <strong>–</strong> ИИВ Академиясига ўқишга номзодларни танлаш вақабул қилиш жараёни (маънавий, ақлий, жисмоний, руҳий, мафкуравий);иккинчи босқич <strong>–</strong> 1-2 курсларда таълим ва тарбия <strong>олиш</strong> жараёни(маънавий, ақлий, жисмоний, руҳий, мафкуравий, ҳуқуқий, жанговар,касбий, фаоллик, етакчилик);учинчи босқич <strong>–</strong> 3-4 курсларда таълим ва тарбия <strong>олиш</strong> жараёни(маънавий, ақлий, жисмоний, руҳий, мафкуравий, ҳуқуқий, жанговар,касбий, фидоийлик, ташкилотчилик).Академияда таълим-тарбия олаётган барча тингловчи ва курсантлардакомил инсон ва етук малакали мутахассис учун зарур бўлган инсонийфазилатлар, касбий билим ва кўникмалар таълим-тарбия жараёнидаузлуксиз, босқичма-босқич, мантиқий кетма-кетликда, бир-бири биланузвий боғлиқликда олиб борилиш бугунги кунда самарали натижаларгаэришишнинг энг асосий омилидир. Таълим-тарбия жараёнида ушбуталабларнинг бузилиши албатта ўзининг салбий оқибатларига олиб келади.Ҳар қандай етук малакали мутахассис ҳам бошқа соҳа малакалимутахассислари ёрдамисиз, улар билан ҳамкорлик қилмасдан <strong>оила</strong><strong>мустаҳкам</strong>лигини ҳар томонлама тўлиқ таъминлай олмайди. Бизнингчабугунги кунда маънавий-маърифий, соғлиқни сақлаш, ҳуқуқ,тадбиркорлик, психология, педагогика, социология соҳаларидамутахассислар алоҳида <strong>оила</strong>га оид масалалар бўйича ихтисослашиши25
йўлга қўйилиши мақсадга мувофиқ. Бугунги кунда ушбу соҳалардаги <strong>оила</strong>масалалари бўйича мутахассислар ҳамкорлиги <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигинитаъминлашнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади десак хатоқилмаймиз. Оила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш қуйидаги соҳаларда етукмалакали мутахассисларнинг ҳамкорлигини талаб қилади:<strong>–</strong> <strong>оила</strong> қадриятлари;<strong>–</strong> <strong>оила</strong> ҳуқуқ ва мажбуриятлари;<strong>–</strong> <strong>оила</strong> психологияси;<strong>–</strong> <strong>оила</strong> саломатлиги;<strong>–</strong> <strong>оила</strong> демографияси;<strong>–</strong> <strong>оила</strong> педогогикаси;<strong>–</strong> <strong>оила</strong> иқтисоди ва тадбиркорлиги.Комил инсонни тарбиялаш ва етук малакали мутахассис тайёрлашЮртбошимиз айтганларидек, барча даврларда ҳам ғоят мураккаб вамасъулиятли бўлган. Шунинг учун ҳам бу ишларни ўз зиммасига олган,эски қолиплардан воз кечиб, бу соҳада янги йўлларни очиб бераётган,одамларнинг дунёқарашини янада бойитиш учун тинимсиз меҳнатқилаётган фидойи инсонларнинг бир қарашда кўзга ташланмайдиган,лекин катта қунт, билим ва тажрибани талаб қиладиган интилиш ва амалийҳаракатларини кенг қўллаб-қувватлашимиз, уларнинг самаралинатижаларга эришиши учун ҳар томонлама шароит яратиб беришимизлозим 1 .Малакали мутахассис учун маънавий етуклик ҳар қандай вазиятда ҳаминсоний ва <strong>оила</strong> қадриятларига, Ватанга, касбга содиқ қ<strong>олиш</strong>ини, ахлоқодобқоидалари ва қонун нормаларига асосан фаолият олиб боришинитаъминлайди. Президентимиз И.А.Каримов айтганидек, «эзгу фазилат ваинтилишлар халқимизнинг қон-қони ва суяк-суягига сингиб кетган. Унингтабиатига хос бўлган юксак маънавият неча асрларки бизни не-не балоқазолардан,тўфон ва бўронлардан соғ-омон асраб келмоқда. Ҳар қандайбосқин ва истилоларга қарамасдан, ҳар қандай оғир ва мураккаб шароитдаҳам ота-боболаримиз ўзлигини йўқотмасдан, маънавий ҳаёт мезонлари,одоб-ахлоқ қоидаларига амал қилиб, комиллик сари интилиб яшагани бугунҳам барчамизга ибрат бўлиб, куч-қувват бағишлаб келмоқда 2 .Маънавият қуйидагилар орқали инсонда шаклланади:<strong>–</strong> қувончли ва узлуксиз сабоқлар;<strong>–</strong> ота ва устозлар ўгити;<strong>–</strong> Ватан туйғуси; <strong>оила</strong> тарбияси;<strong>–</strong> аждодлар ўгити.Шуни мамнуният билан қайд этиш лозимки, эзгу фазилат ваинтилишлар халқимизнинг қон-қони ва суяк-суягига сингиб кетган. Унинг1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.129.2 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.7.26
табиатига хос бўлган юксак маънавият неча асрларки бизни не-не балоқазолардан,тўфон ва бўронлардан соғ-омон асраб келмоқда.«Агарки мендан, ҳозирги кунда маънавиятимизни асраш учун нимақилиш лозим ва унга таҳдид соладиган хуружларга нимани қарши қўйишкерак, деб сўраса мен авваламбор шу юртда яшаётган ҳар қайси инсонўзлигини англаши, қадимий тарихимиз ва бой маданиятимиз, улуғаждодларимизнинг меросини чуқурроқ ўзлаштириши, бугунги тезўзгараётган ҳаёт воқелигига онгли қараб, мустақил фикрлаши вадиёримиздаги барча ўзгаришларга дахлдорлик туйғуси билан яшаши зарур,деб жавоб берган бўлардим» 1 <strong>–</strong> деб ёзади Президентимиз ўзининг «Юксакмаънавият <strong>–</strong> енгилмас куч асарида. Ишончим комилки, деб давом этадиюртбошимиз ана шундай ноёб инсоний фазилатларга, юксак маънавиятгаэга бўлган халқ ҳеч кимга ҳеч қачон қарам бўлмайди, ўзининг эзгумақсадларига албатта етади 2 .Таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди <strong>–</strong> бушарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафаси. “Бу ҳақда фикр юритганда, <strong>–</strong> дебёзади Президентимиз И.Каримов, <strong>–</strong> мен Абдулла Авлонийнинг «Тарбиябиз учун ё ҳаёт <strong>–</strong> ё мамот, ё нажот <strong>–</strong> ё ҳалокат, ё саодат <strong>–</strong> ё фалокатмасаласидир» деган чуқур маъноли сўзларини эслайман. Буюкмаърифатпарвар бобомизнинг бу сўзлари ўтган аср бошида миллатимизучун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги вақтда ҳам бизучун шунчалик, балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарб аҳамият касбэтади 3 . Шунинг учун ҳам бугунги кунда таълим тарбияни миллий истиқлолғоясининг тарихий илдизлари асосига таянган ҳолда олиб бориш зарур.Миллий истиқлол ғоясининг тарихий илдизлари сифатидақуйидагиларни келтириш мумкин: буюк мутафаккирлар мероси; миллийдавлатчилик анъаналари; қадимги обидалар ва осори-атиқалар; миллийқаҳрамонлар ҳаёти, фаолияти ва мероси; ҳаққоний ёзилган тарих;халқнинг тарихий хотираси; халқ оғзаки ижоди; санъат ва адабиётдурдоналари; ёзма манбадар.Бугунги кунда ички ишлар идораларига етук малакали мутахассискадрларни тайёрлашда ёшлар онгига миллий истиқлол мафкурасинисингдириш энг долзарб бўлган вазифалардан биридир. Чунки у халқимизманфаатларини ўзида мужассам этган эзгу мақсадларни ўзида тўлиқ вамукаммал намоён этади.Бундан ташқари бугунги кунда етук малакали мутахассис тайёрлашВатан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги деган юксак тушунчаларбилан бирга таълим-тарбия тизимида, хусусан Академияда янги бирбосқичга кўтарилишини тақозо этмоқда.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.16.2 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.16.3 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.62.27
Миллий истиқлол мафкурасининг асосий ғоялари қуйидагиларданиборат: Ватан равнақи; юрт тинчлиги; халқ фаровонлиги; комил инсон;ижтимоий ҳамкорлик; миллатлараро тотувлик; диний бағрикенглик(толерантлик).Шу билан бирга, миллий истиқлол мафкураси халқимизнинг қуйидагиманфаатларини ифодалайди:<strong>–</strong> мамлакатнинг мустақиллиги, ҳудудий яхлитлиги, сарҳадлардахлсизлиги;<strong>–</strong> юртнинг тинчлиги, давлатнинг ҳарбий, иқтисодий, ғоявий, экологик,информацион таҳдилардан муҳофаза этилиши;<strong>–</strong> мамлакатда фуқаролараро ва миллатлараро тотувлик, ижтимоийбарқарорлик муҳитини таъминлаш;<strong>–</strong> ҳар бир <strong>оила</strong> ва бутун халқнинг фаровонлиги;- жамиятда қонун устуворлиги, адолат, демократия, эркинлик, ўзўзинибошқариш тамойилларининг амал қилиши.Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, «Эндиликдаолдимизда турган энг муҳим вазифа <strong>–</strong> юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқфаровонлиги деган юксак тушунчалар билан бирга миллий ғоямизнингузвий таркибий қисмларини ташкил қиладиган комил инсон, ижтимоийҳамкорлик, миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик кабитамойилларнинг маъно-моҳиятини бугунги кунда мамлакатимизда олибборилаётган маънавий-маърифий, таълим-тарбия ишларининг марказигақўйиш, уларни янги босқичга кўтариш, ёш авлодимизни ҳар томонламамустақил фикрлайдиган етук дунёқараш эгалари қилиб тарбиялашданиборат 1 .Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ҳар қайси инсон ва жамиятнингмаънавий дунёсига айнан шундай кўз билан қараш, одамни онгли яшашга,етукликка чорлайдиган бундай беқиёс қудрат манбаининг ҳаётимиздагиўрни ва аҳамиятини чуқур ва атрофлича таҳлил қилиш муҳим бирҳақиқатни, яъни юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч эканини англатади ватасдиқлайди 2 .Хулоса ўрнида юртбошимизнинг қуйидаги фикрларини айтмоқчиман«олис ва яқин тарихимиз шуни кўрсатадики, халқимиз доимо маънавийжасорат ҳисси билан яшаган ва бу улуғ туйғу унинг ҳаётида йиллар, асрларўтгани сайин тобора кучайиб, юксалиб бормоқда. Чунки халқ маънавиятишундай бир буюк уммонки, ҳар қайси авлод ундан куч-қудрат, ғайрат ваилҳом олиб, ўзининг нақадар улкан ишларга қодир эканини намоёнэтади» 3 .1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.75.2 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.128.3 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.169.28
1-БЎЛИММУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> БАРҚАРОР ЖАМИЯТ ГАРОВИШ. Ғ. Ғойибназаров ОММАВИЙ МАДАНИЯТНИНГ ОИЛА АНЪАНАВИЙАСОСЛАРИГА ТАҲДИДИЎзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигигабағишланган тантанали маросимда Президент И.А.Каримов 2012 йилга«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб ном бериш ҳақида гапириб: «Онглияшайдиган ҳар бир одам яхши англайдики, бу ёруғ оламда ҳаёт бор экан,<strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги, бебаҳо неъмат бўлмиш фарзандбор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша келажагини ўйлаб, эзгу орзу ваинтилишлар билан яшайди», <strong>–</strong> деганди 1 .Оила <strong>–</strong> никоҳга ёки қон-қариндошликка асосланган кичик гуруҳбўлиб, унинг аъзолари умумий маиший турмуш, ўзаро ахлоқий масъулиятва ўзаро ёрдам негизида боғланган бўлади. Оила ёш авлодижтимоийлашадиган жуда муҳим институт ҳисобланиб, унда эр-хотин,ота-оналар ва фарзандлар ўртасидаги, болаларнинг ўзлари ўртасидагиўзаро муносабатларни тартибга соладиган нормалар, санкциялар ва хулқатворнамуналари ишлаб чиқилади. Оила болалар, ўсмирлар, ёшлар ҳаётива ривожланишининг шахсий муҳитидан иборат бўлиб, бу муҳит сифатимуайян <strong>оила</strong>нинг бир қатор параметрларига кўра белгиланади. «Оилаинсон учун муқаддас даргоҳ бўлиб, у инсонларнинг табиий, иқтисодий,ижтимоий, ҳуқуқий ва маънавий муносабатлари замирида юзага келади» 2 .Шундай қилиб, <strong>оила</strong> <strong>–</strong> ижтимоий муносабатлар ва жараёнларнингкўп турли шакллари бирлашиб келадиган ҳамда кўплаб ижтимоийфункцияга эга бўлган комплекс ижтимоий ҳодиса.Шу муносабат билан, ҳар қандай жамиятнинг бахт-саодати унда <strong>оила</strong>институтига муносабат қандайлигига боғлиқлиги масаласида баҳслашишқийин. Кўплаб хилма-хил инсоний ва ижтимоий эҳтиёжларқондириладиган, инсон ҳаётининг асосий жараёнлари бўлиб ўтадиганҳамда ҳар бир индивиднинг ҳаёти билан унинг ривожланишига ўз Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг инсон ҳуқуқлари назариясива амалиёти кафедраси профессори, сиёсий фанлар доктори, профессор.1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б.20.2 Сафаров О., Маҳмудов М. Оила маънавияти. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.19.29
муҳрини босадиган даражада боғлиқ бўлган бошқа ижтимоий гуруҳнитопиш қийин.Европа аҳолиси бу каби таълимотларни ҳамда фурьерча бадиийадабиётни ўзига сингдириб олиб, сексуал революция томон силжишдадавом этди, бироқ ХХ асрда юз берган икки жаҳон уруши ҳамдаиқтисодий ва маданий ҳаётдаги улар билан боғлиқ кескин ўзгаришларбундай ғоялар ривожланишини бирмунча секинлаштирди. Лекин Иккинчижаҳон уруши, шу билан бир вақтда, ҳаётга фашизм устидан қозонилганғалабадан кейин туғилган ёшларнинг чинакам революцион авлодини«совға қилди». Уларнинг ота-оналари анъанавий қарашларга асосан риояэтиб келаётган бўлишса, вайрон бўлган иқтисодиёт шароитида воягаетган болалар аввалги одоб-ахлоққа эҳтиёж сезмай қўйишганди.Ҳомиланинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг ишончли ва қўл етадиган усулларинингяратилиши ҳам муҳим омил бўлиб, бу ҳол жинсий алоқадан, болабўлишидан чўчимай, ҳузур <strong>олиш</strong> мақсадида фойдаланиш имкониниберди.Буларнинг бари биргаликда янгича онг шаклланишига олиб келди.Бундан буён секс тақиқланган мавзу бўлмай қолди. 1960 йилларнингўрталаридан бошлаб кўплаб ёшлар, уларнинг ортидан эса унча ёшбўлмаганлар ҳам секс ҳақидаги эскича тасаввурлардан воз кечишди. Буҳол бетартиб жинсий алоқалар бирмунча ортишига олиб келди,вафодорлик (бокиралик) эса ўша давр ёшлари назарида модадан қолганбидъатга айланди. Бундай муҳитда немис социалисти, ХХ асрнинг 40-йилларида фашизмдан нажот излаб АҚШга бориб қолган ГербертМаркузе асарлари жуда оммалашиб кетди.Маркузе таъкидлашича, инсоният тарихи уни эзиш тарихидир.Ижтимоий мавжуд индивид ҳам мажбурлашга дучор бўлади. Цивилизацияяхлит лаззатга интилишдан воз кечишдан бошланиб, инстинктларқувватини босиб қўйиш ва уни бошқа йўналишга с<strong>олиш</strong> ҳамда ижтимоийҳокимият (ҳукмронлик) билан қўшимча равишда мажбурлашга таянади.Муҳтожлик ҳолати ҳукмронликнинг рационал асоси бўлади: жаҳонинсоний эҳтиёжларни тўлиқ қондиришдан ночор, қондириш воситаларигаэга бўлиш бўйича чоралар мажмуи бўлган меҳнат зарур бўлади. Бироқ,Маркузе фикрича, инсоният ривожланишининг аввалги босқичларидаинсоний эҳтиёжларни қондиришдан оғир меҳнат фойдасига тийилишхавфсиз яшаш учун ҳамда орқага сурилган, лекин кафолатланган лаззатучун тўлов сифатида воқе бўлса, жамият ривожланишининг ҳозиргибосқичида цивилизациянинг энг яхши типига ўтиш учун шарт-шароитяратилди: муҳтожлик устидан ғалаба қозонилди, юксак даражадаривожланган фан ва техника тинкани қуритадиган меҳнатни бекор қилди,ҳукмронлик эскириб, қонун-қоидалардан ташқари бўлиб қолди. Ғарб30
цивилизацияси юзага келган шароитда ҳалокатдан қутулиб қ<strong>олиш</strong> учунинсоният эҳтиёжларини қондиришда қўшимча эзишга барҳам беришилозим. Маркузе янги маданиятга ўтиш воситасини Эросни озод қилишда(янгича ҳиссиёт ва сексуал ахлоқ агрессия ҳамда айбдорлик устиданқозонилган ғалаба сифатида) ҳамда меҳнатдан бутунлай холи бўлишда(автоматлаштирилган меҳнат шахснинг ўзини намоён қилиши учун вақтажратиб беради) кўрди.Жамиятда Маркузе қарашлари таъсирида Фурье фаланстерларинитиклашга интилиш яна такрорлана бошланди. «Секс ҳиссиётдан, яънитаважжуҳ (симпатия)дан, майлдан, муҳаббатдан ажратилсин» <strong>–</strong> бу шиорни1965 йилда тузилган дастлабки ёшлар коммуналаридан бири олға сурди.Унинг етакчилари ҳис-туйғу жуда кўп кучни олади, янги ёрқин келажакучун курашда эса куч керак, деб ҳисоблашарди. Истакни психологикмайлга боғлиқ бўлмаган ҳолда қондириш зарур, ҳар кимнинг ҳар кимгаҳақи бор, ҳеч ким ҳеч кимнинг истагини рад этолмайди, деган хулосачиқарилганди.ХХ асрнинг 70-йиллари ўрталарида Европа ва АҚШда тузилган ёшларкоммуналарининг кўпчилиги гуруҳий никоҳнинг бундай одатлариниўзларида жорий этишга ҳаракат қилишганди. Бироқ улар узоқ яшамади <strong>–</strong>одатда, 1-2 йил мавжуд бўлиб, парчаланиб кетишди. Нима учун шундайбўлди? Чунки жинсий мойиллик ижтимоийгина эмас, индивидуал ҳодисаҳамдир. Мазкур коммуналарга аъзо йигит-қизларда инсон учун одатийбўлган симпатия ва антипатиялар пайдо бўларди, шу туйғуларни бузишгаинтилишганда, бу ҳол уларда нафрат, алам, душманликни юзагакелтирарди. Гуруҳий никоҳ коммуналарининг тажрибаси ёшларга инсондажисмоний ва руҳий туйғулар бирлашиб кетганини, уларни ажратиш аслояхшиликка олиб келмаслигини намойиш этди.Фурье издошлари муваффақиятсизликка учрагани ва XIX асрдагифаланстер ғояларининг ХХ асрда емирилиши жамиятга ақлни киритадигандаражада таъсир кўрсатмади. Бу ҳол, аслида, шу вақтга келиб эркинмуҳаббат ғояларини тарғиб қилиш оммавий маданиятнинг ажралмасқисмига айлангани билан боғлиқ. Цензура аста-секин ўз-ўзидан тугабборган шароитда, тўғриси, у бозор иқтисодиёти қонунларига тоборакўпроқ бўйсуна бошлаган ва талабга мувофиқлаша бошлаган шароитдасанъатнинг тарбиявий роли кейинги маррага, балки ундан ҳам наригасурилиб қолди. Чунки оммавий эҳтиёж чинакам санъатни камроқ, оммавийсанъатни кўпроқ талаб қилади. Зўравонлик ва жинсий қовушиш саҳнасинитомоша қилишга эҳтиёж, афтидан, ҳеч қачон камаймайди. Талаб бор экан,таклиф ҳам бўлади. Киноэкранда эркин муҳаббат ғояларидан фойдаланишкўнгил очар индустрияга улкан даромад келтира бошлади, шунинг учуноммавий коммуникация воситаларида фаланстерларни мадҳ этувчиматериаллар тез-тез пайдо бўла бошлади, талабалар ишқ-муҳаббат31
коммуналарининг муваффақиятсизлиги тўғрисида эса, аксинча, лом-мимдейилмади, чунки бундай масалаларни ёритиш даромадсиз иш бўлибчиқди. Бунинг оқибатида, шунингдек, техника тараққиёти натижасида, будаврга келиб ёпиқ эшиклар ортидан ўз-ўзидан кириб кела бошлаган бундайахборотлардан болаларни муҳофаза қилиш ота-оналар учун тоборақийинлашиб борди.Ушбу масала АҚШ мисолида кўриб чиқилар экан, айтиш мумкинки,ХХ асрнинг 30-йилларидан эътиборан, 70-йиллари бошига қадар у ердақаттиқ цензура, махсус Хейс кодекси амал қилган бўлиб, унга кўра,экранда босқинчилик, зўравонлик, фаҳш, гиёҳвандлик, ичкиликбозликкаби иллатлар тарғиб қилинишига чек қўйилди, ҳатто, бўса <strong>олиш</strong>саҳнасини ҳам уч секунддан зиёд вақт кўрсатиш тақиқланди. Шу биланбирга, бу борада яна анчагина чеклашлар амал қилган. Бироқ 60<strong>–</strong>70-йилларда сексуал революциянинг авж <strong>олиш</strong>и киносанъатда очиқ-ойдинликва фақат қаҳрамонларнинг эмас, балки муносабатларнинг ҳам ошкоралигикучайишида, реалистик саҳналарда ўз ифодасини топди.Шундай қилиб, оммавий маданиятнинг <strong>оила</strong> институтининг,анъанавий <strong>оила</strong> қадриятларнинг емирилишига жуда кучли салбий таъсиришубҳасиздир. Бугунги кунда, XXI аср бошида у, айниқса, ёрқин намоёнбўлмоқда.Ривожланган мамлакатларда <strong>оила</strong>нинг роли пасайиб бормоқда:ажралишлар сони, никоҳдан ўтмаётган катта ёшли ёлғизлар ҳиссаси,фарзандсизлар ҳамда камфарзанд эр-хотинлар сони ортиб бормоқда.Ҳозирги вақтда АҚШ ва Европа мамлакатларида анъанавий, тўлиқ <strong>оила</strong>ноёб бўлиб, бундай <strong>оила</strong> моделига интилиш баъзан кераксиз ваидеаллаштирилган ҳодисадек танқидга учрамоқда. Сексуал революция вамоногам никоҳнинг заифлашуви тенденцияси умидсизликка тушгандемографлар ҳамда социологларни <strong>оила</strong> келажакда тугаб битишитўғрисидаги хулосаларга олиб келмоқда.«Асосан ғарбликлар, христиан дини вакиллари орасида тобора кенгтус олаётган фуқаролик никоҳлари (ФДҲЁда расмий рўйхатдан ўтмасданбирга эр-хотин бўлиб яшаш)га ўзбекистонликларнинг муносабатларитадқиқ этилганда 61% респондентлар бундай биргаликда яшашгаўзларининг салбий муносабатларини билдирдилар. Славян миллатигамансубларнинг 33,3% <strong>–</strong> салбий, 22,2% <strong>–</strong> ижобий, 16,7% <strong>–</strong> бефарқэканликларини билдирган бўлсалар, ўзбек миллатига мансуб аксариятреспондентлар никоҳнинг бундай шакли мақбул эмаслигинибилдирдилар» 1 .Тўғри, бугунги кунда Ғарбий Европа ва АҚШда сўнгги ўнйилликларда таркиб топаётган янги типдаги <strong>оила</strong>ни ҳимоя қилибайтилаётган кўплаб фикрларни эшитиш мумкин. Бундай даъватчилар1 www.Olam.uz / Жамият рубрикаси. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 27 нояб.32
анъанавий <strong>оила</strong> емирилиши жамиятга келтирадиган ижобий ижтимоийоқибатлар ҳақида гапириб толмаяптилар. Ушбу «ижобий» жараён жадалдавом этаётган мамлакатларга бу ҳол қандай хавф солмоқда?Қирқ йил ичида ер юзи аҳолиси икки баравардан зиёд <strong>–</strong> учмиллиарддан етти миллиард нафарга кўпайди, бироқ Европа халқлари(кенг маънода) амалда кўпаймай қўйишди. Кўплаб Ғарб мамлакатларидаўлим билан туғилиш кўрсаткичи бир хил, баъзан эса туғилишдан ўлимкўпроқ бўлмоқда. Европадаги қирқта мамлакатдан фақат биттаси <strong>–</strong>мусулмонлар Албанияси 2000 йилда халқни сақлаб қ<strong>олиш</strong> учун етарлибўлган туғилиш даражасини кўрсатди. Европанинг қолган мамлакатларихалқлари эса камайиб бормоқда. 1960 йилда европаликлар америкаликлар,австралияликлар ва канадаликлар билан бирга 750 миллион нафар кишиниташкил қилиб, бу ер юзидаги уч миллиардли аҳолининг чорагини ташкилқилганди. Устига устак, ўша йилларда Ғарб мамлакатларида туғилиш сониортиб бораётган, империяча қурилиш юкидан халос бўлган, урушжароҳатларини битирган Ғарб халқлари ҳаётий куч-қувватга тўлиб-тошганэди. Ҳозирги кунда бу мамлакатларда аҳолининг кўпайиши пасайиб,қуйидан қариб бориш содир бўлмоқда, оқибатда туғилиш даражасипастлигидан келиб чиққан демографик кризис кучаймоқда. «Муаммо турлимамлакатларда турлича ҳал этилади, масалан. Хитой ва Ҳиндистон кабиаҳолиси кўп мамлакатларда кам болали <strong>оила</strong>лар рағбатлантирилиб,туғилишни камайтириш солиқ каби иқтисодий ҳамда бошқа чоралар билантартибга солинади» 1 .Прогнозлар жуда қайғули бўлиб чиқмоқда. Ер юзи аҳолиси 2050йилгача уч миллиарддан зиёд кўпаяди ва тўққиз миллиарддан ортиқбўлади. Бироқ аҳолининг бундай эллик фоиз кўпайиши мутлақо Осиё,Африка ва Лотин Америкаси мамлакатлари ҳисобига бўлади. Келибчиқиши Европадан бўлган кишилар 1960 йилда жаҳон аҳолисинингчорагини ташкил қилган бўлса, 2000 йилда <strong>–</strong> олтидан бирини ташкилқилди. 2050 йилга бориб эса бор-йўғи ўндан бирини ташкил қилади.2000 йилда Европа аҳолиси, Исландиядан тортиб, Россиягача, 228миллион кишини ташкил қилганди. Туғилишнинг ҳозирги даражаси сақлабқолингани ҳолда, иммиграцияни ҳисобга олмаганда, 2050 йилга борибаҳоли 600 миллион кишигача камаяди. БМТ Демографик бўлимининг 2001йил 28 февралдаги «Жаҳон истиқболлари: 2000 йилги вазият» маърузасидабаён этилган прогноз шундай. Бошқа тадқиқотга кўра, Европа аҳолиси ўшадавр мобайнида 556 миллион кишигача камаяди 2 . Европа аҳолиси сўнггимарта вабо тарқалган 1347<strong>–</strong>1352 йилларда бу қадар камайиб кетганди.1 Саифназарова Ф. Ўзбек <strong>оила</strong>си: ижтимоий ва маънавий қадриятлар. <strong>–</strong> Т.,2007. <strong>–</strong> Б.107.2 Population Division, Department of Economic and Social Affairs, United Nations,World Population Prospects: The 2000 Revision, Highlights, February 28, 2001.33
Туғилишнинг ҳозирги даражаси сақлаб қолинса, Европа аҳолиси XXI асрохирига бориб 207 миллион кишигача, яъни бугунги кундагининг 30фоизигача камайиб кетади.Германияда ўн йил давомида туғилиш даражаси 1,3 ни ташкил қилади,бу лозим бўлган 2,1 дан анча кам. Шу боис немис миллатининг келажагианча ачинарли. Чунончи, демограф экспертлар прогнозига кўра, 2050 йилгабориб:<strong>–</strong> Германия аҳолиси 82 миллиондан 59 миллион кишигача камаяди;<strong>–</strong> 15 ёшдан кичик болалар сони 7,3 миллион нафаргача қисқаради;<strong>–</strong> Германия аҳолисининг учдан бирини 65 ёшдан катта кишиларташкил қилади. Кекса кишилар билан ёшлар ўртасидаги нисбат кексаларфойдасига иккига бир бўлади;<strong>–</strong> Германия аҳолиси жаҳон аҳолиси бир фоизининг учдан иккиқисмини ташкил қилади ҳамда Ер юзидаги ҳар 150 кишидан бирнафаригина немисдан иборат бўлади. Бундан ташқари, немисларжаҳондаги энг қари халқлар қаторидан жой олади.БМТ Демографик бўлими директори Жозеф Чами 2000 йилда бирқатор Европа мамлакатлари аҳолисининг 2100 йилга бориб вужудгакеладиган сони прогнозини ишлаб чиқди. Аҳоли сони ўсишининг ҳозиргидаражаси сақланиб қолган ҳамда иммиграция ноль даражада бўлгантақдирда, мазкур прогнозга кўра, Германия аҳолиси 38,5 миллионкишигача камаяди, яъни пасайиш 53 фоизни ташкил қилади 1 .Ҳозирги Германияда туғилиш ижтимоий қўллаб-қувватлашнингқудратли тизими ишлаб турган, бундай қўллаб-қувватлаш даражаси давлаттомонидан беқиёс даражада оширилган шароитда камайиб кетмоқда.Бугунги кунда Германияда икки ёшгача бўлган бир болага ҳар ойда 140доллар миқдорида, кейинги йили эса ундан бироз кўпроқ нафақа тўланади.Яъни Германия ёшлари моддий сабабларга кўра фарзанд кўришниистамаяпти дейиш ноўрин бўлади.Италия халқининг истиқболи янада қайғулироқ. Бу мамлакатдатуғилиш даражаси йигирма беш йилдан буён тикланиш даражасидан ортдақолмоқда ва ҳар бир аёлга бор-йўғи 1,2 нафар бола тўғри келмоқда. Шудаража сақланиб қолган тақдирда, 2050 йилга бориб 57 миллион италиялик41 миллионга тушиб қолади. Америка тадбиркорлик институтитадқиқотчиси Николас Эберштадт бундай деб ёзади: «2050 йилга борибИталия аҳолисининг 2 фоизидан камроғи 5 ёшдан кичик бўлади, 40фоизидан кўпроғи эса 65 ёшдан ўтганлар қаторидан жой олади» 2 . Ушбу«энг католик ва энг романтик бўлган бу мамлакатда туғилиш даражаси, <strong>–</strong>1 Joseph Chamie, director. United Nations Population Division, «Letter to Author»,January 17, 2001.2 Nicholas Eberstadt, «The Population Implosion», Wall Street Journal, October 16,1997. <strong>–</strong> Р.22.34
деб қўшимча қилади «Нью Рипаблик» шарҳловчиси Грег Истербрук, <strong>–</strong>Италия бир неча авлод давомида кўнгил ёзадиган паркка айланишидандарак беради» 1 .Италияда туғилиш даражаси пастлигининг сабаби тахминан бутунЕвропадаги кабидир. Оммабоп «яримфеминистик» журнал «Нои Донна»томонидан яқинда ўтказилган тадқиқотга кўра, 16 ёшдан 25 ёшгача бўлганитальян аёлларнинг 52 фоизи фарзанд кўриш ниятида эмас 2 . Бунинг бошсабаби <strong>–</strong> амалга интилиш, жамиятда ўз ўрнини топиш.Испаниядаги туғилиш даражаси <strong>–</strong> Европадаги энг паст, ҳатто, 1,2 ниташкил этган Италия, Чехия ёки Руминиядагидан ҳам паст. Ушбукўрсаткич Испанияда 1,07 ни ташкил қилади, бу вазият мамлакат аҳолиси50 йил давомида 25 фоиз камайгани ҳолда, кекса (65 ёшдан катта)испанлар 117 фоизни ташкил қилишини англатади. Яқиндагина катта<strong>оила</strong>лар тақлид қилиш учун ибрат саналарди ва давлатдан медаллар ҳамдасовғалар оларди. Шу боис мадридлик социолог Виктор Перес Диас афсусбилан: «Бор-йўғи бир авлод давомида биз саккиз ва, ҳатто, ўн икки нафарфарзанд норма бўлган жамиятдан фарзандсиз жуфтликлар ёки бирфарзандли, иккинчисини туғишга унча ҳам шошилмаётган жуфтликларнорма бўлиб қолган жамиятга айланиб қолдик» 3 , деб таъкидлаганди.2050 йилга бориб итальянларнинг ўртача ёши 54 ни, испанларники <strong>–</strong>55 ни ташкил қилади, бу ҳозирги кунда Ер юзидаги энг кекса миллатбўлган японларнинг ўртача ёшидан 14 ёш каттадир.Японлар ҳам камайиб боришмоқда. Ҳозир мамлакатда туғилишдаражаси 1950 йилги даражанинг ярмини ташкил қилади. Энг яқинпрогнозга кўра, аҳолиси сони 127 миллион киши бўлган Японияда 2050йилга бориб бу рақам 204 миллионгача камаяди, айни маҳалда шумуддатга бориб бу мамлакатда болалар сони 1950 йилдагининг ярмиданкамроғини ташкил қилади, қарияларнинг сони эса ўша йилдагига нисбатансаккиз баравар кўпаяди. Динамизм йўққа чиқади, Япония Осиёдаги ҳозиртутиб турган мавқеидан маҳрум бўлади, чунки ҳар бир японга ўн бешнафар хитой тўғри келиб қолади. Ҳатто, 1950 йилда Япония аҳолисинингчорагинигина ташкил қилган филиппинликлар ҳам 2050 йилга борибяпонлардан 25 миллион кишига кўпайиб кетади.Ушбу ижтимоий ларзаларнинг сабаби нимада? Япон аёлларинингярмидан кўпи 30 ёшга бориб ҳам турмушга чиқишмайди. Улар ота-оналарибилан яшаб, амал пиллапояларидан кўтарилиш ҳаракатида бўлишади, эр,фарзанд деган «ижтимоий ҳодисалар»ни кўпчилиги хаёлига ҳам1 Gregg Easterbrook, «Overpopulation Is No Problem <strong>–</strong> in the Long Run», NewRepublic, October 11, 1999. <strong>–</strong> Р.22.2 «The Rise of the Only Child», Newsweek, April 23, 2001. <strong>–</strong> Р.50.3Jonathan Steele, «The New Migration: Affluent, Controversial», Guardian,October 30, 2000. <strong>–</strong> Р.17.35
келтиришмайди. Уларнинг шиори: «Ўзинг учун яшаб, ҳаёт лаззатинитоти». Ҳаётдан бундай лаззатланишнинг оқибати қанчалик қонуниятлибўлса, шунчалик қайғули ҳамдир: 2000 йилда япон мактаблари қуйисинфларига мамлакатнинг бутун тарихида илк бор энг кам бола келди,ваҳоланки, ҳукумат фарзандни олти ёшгача тарбиялаш учун субсидиянийилига 2400 долларгача кўпайтирди (айрим радикал сиёсатчилар бумиқдорни ўн баравар оширишни таклиф этишмоқда).Британияда ҳам аҳвол бундан яхши эмас. «Инглизларда болатуғилиши миллатни тиклашни таъминлайдиган даражада эмас», <strong>–</strong> дебёзади шарҳловчи Пол Крейг Робертс 1 . «Лондон Обсервер» газетаси буфикрни тўлдириб, асосий кўп сонли миллат уруш, очлик ёки касалликтуфайли эмас, балки ўз ихтиёри билан оз сонли миллатга айланмоқда, дебёзади 2 . Воқеаларнинг бундай ривожланиши сабаблари орасида туббританияликларда туғилиш даражаси муттасил пасайиб бориши ҳам бор.2000 йилда Англия ва Уэльсда 1999 йилдагига нисбатан 17400 гўдак камтуғилган, яъни пасайиш деярли 3% камайган, туғилиш даражаси эса,статистиклар бу кўрсаткични қайд эта бошлаган 1924 йилдагидан энг пастдаражага <strong>–</strong> 1,66 га тушиб кетган.АҚШ ҳақида гап борадиган бўлса, у ерда аҳоли сонининг ўсишиЕвропа мамлакатларидагига қараганда анча дуруст. Аҳоли йил сайинкўпайиб бораётгани, туғилиш даражаси Европадагига нисбатан беқиёсдаражада юқори эканлиги кўзга ташланади. Бироқ, бу масалага чуқурроқкириб борилса, у ерда ҳам аҳвол, бир қарашда кўринганидек, яхши эмас.Чунончи, АҚШда аҳолининг йиллик кўпайишига асосан учинчи дунёмамлакатларидан иш қидириб келган мигрантлар ҳисобига эришилмоқда.Туғилишнинг юқори даражаси ҳам кўп жиҳатдан шунинг ҳисобидан. Гапшундаки, АҚШ аҳолисининг юқори даражадаги туғилишни таъминлаётганасосий тоифаси маҳаллийлашган муҳожирлар, яъни туб бўлмаганаҳолидир.Аждодлари европалик бўлган анъанавий кўпчиликка келганда эса,бунда ҳам демографик статистика миллат аста-секин камайиббораётганидан далолат бермоқда. Бугунги кунда АҚШнинг этник таркибижадал ўзгариб бормоқда. Агар илгари Қўшма Штатлар аҳолисининг 90фоизини европалик миллатлар вакиллари ташкил этган бўлса, бугунгикунда аҳолининг учдан бир қисми Лотин Америкасидан ёки Осиёмамлакатларидан келганлардир. Айни маҳалда, демографларнингпрогнозлари бўйича, яқин келажакдаёқ мазкур ирқлар вакиллари АҚШаҳолисининг ярмини ташкил этади.1 Paul Craig Roberts, «Hearing the Bell Toll», Washington Times, December 10,2000. <strong>–</strong> Р.4.2 Anthony Browne, «UK Whites Will Be Minority by 2100», London Observer,September 2, 2000.36
Бироқ ушбу демографик <strong>мустаҳкам</strong>лик захираси тугаб бормоқда:унинг таъсири 2012 йилдан нарига етмайди. Шундан сўнг, самаралидемографик сиёсат бўлмагач, аҳоли сони жадал камайиб боради ва 2025йилга бориб табиий йўқотишнинг йиллик миқдори 2 миллион кишиданошиши мумкин.Афтидан, Россия жамиятидаги мавжуд демографик динамика бумамлакат учун ҳам яхшилик келтирмайди. Сўнгги кўрсаткичларданмаълум бўлишича, Россия аҳолисининг сони яқин ўн йиллар ичида хавфлидаражада камайиши мумкин.Башарти, Европада туғилиш даражаси ошмаса, 2050 йилга бориб 15ёшгача бўлган европалик болалар сони 40% <strong>–</strong> 87 миллион нафаргачақисқаради, қариялар сони эса икки баравар <strong>–</strong> 169 миллион нафаргачакўпаяди. Европаликларнинг ўртача ёши 50 ёш бўлиб қолади, бу ҳозиргияпонияликларнинг ўртача ёшидан 9 ёш юқоридир. Француз тадқиқотчисиАльфред Сови фикрича, Европага «эски уйларда яшовчи ва эски ғоялардомида қолган қариялар қитъасига айланиш хавф солмоқда» 1 .Айни маҳалда, учинчи дунёда, ҳар ўн беш ойда аҳоли 100 миллионкишига, қарийб Мексика аҳолисича кўпаймоқда. 2050 йилга бориб Европаҳозир Бельгия, Голландия, Дания, Швеция, Норвегия ва Германияҳудудида яшаб турганчалик миқдорда аҳолидан маҳрум бўлгани ҳолда,учинчи дунёда аҳоли қирқта Мексика аҳолисичалик кўпаяди. Агар илоҳийаралашув бўлмаса, ёш европалик аёлларни бувиларида бўлганичаликфарзанд туғиш истаги ўз оғушига олмаса, келажак учинчи дунёга ўтибкетади. Т.С.Элиот «Ичи бўш кишилар» асарида хулоса қилганидек: «Оламшу тариқа, портлашсиз, йиғи-сиғисиз тугаб битади» 2 .Бундай пессимистик башоратлардан фарқли ўлароқ, ЎзбекистонРеспубликасида Мустақилликнинг биринчи кунлариданоқ ПрезидентИслом Каримов ташаббуси билан Ўзбекистон Республикасида соғлом<strong>оила</strong>да соғлом авлодни тарбиялаш зарурати кун тартибига қўйилиб,муваффақиятли амалга оширилиб келинмоқда. Бу борада буюк келажакнияратиш йўлида изчил давлат сиёсати, тегишли фармон ва қарорлар қабулқилиниб ҳаётга татбиқ этилаётганлиги, ҳатто, аввал жаҳоннинг бирортамамлакатида бўлмаган юксак мукофот <strong>–</strong> «Соғлом авлод учун» ордени,қатор жамғармалар, «Оила» илмий-амалий маркази асосий қонунимиз <strong>–</strong>Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўз ифодасини топган «Оилажамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат давлатмуҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга» 3 деган 63 моддага оғишмай амал1 Ben Wattenberg, «Counting Change in Euroland», Washington Times, January 28,1999. <strong>–</strong> Р.18.2 James K. Robinson and Walter B. Rideout, eds., A College Book of Modern Verse(Evanston, 111.: Row, Peterson and Company, 1960). <strong>–</strong> Р.370.3 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. <strong>–</strong> Т., 2010. <strong>–</strong> Б.12.37
қилинаётганлигининг натижаси ҳисобланади. Бу эса мамлакатимиздаоммавий маданиятнинг <strong>оила</strong> анъанавий институтига бўлган таҳдид ватажовузларига нисбатан собит иммунитет шакллантириш, ёшларниаждодлар турмушидан сабоқ олиб <strong>оила</strong> номусини муқаддас билиб, <strong>оила</strong>шаъни ва ғурурини шараф деб билишлари <strong>оила</strong> маънавиятини<strong>мустаҳкам</strong>лашнинг кафолатидир.МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> БОЛАНИНГЖИСМОНИЙ, АХЛОҚИЙ ВА МАЪНАВИЙРИВОЖЛАНИШИНИНГ ГАРОВИД.Ю.Пайзиев ,И.Ю.Фазилов Барқарор ривожланиб бораётган иқтисодиётга асосланган, очиқдемократик ҳуқуқий давлат қуриш, инсон, унинг манфаатлари, ҳуқуқ ваэркинликлари сўзда эмас, амалда олий қадрият даражасига кўтарилган,жаҳон миқёсида обрў-эътибор қозонган жамият барпо этиш борасида бизўз олдимизга қўйган юксак вазифалардан 1 кўзланган олий мақсадларгаэришишда жамиятимизда ёшларнинг ўрни ва роли ўзгача. Кундаликҳаётимизда ёшлар тўғрисида фикр юритилганда, «Ёшлар бизнингтаянчимиз, ишончимиз ва келажагимиз», деган сўзларнинг тез-тезқўлланилиши ҳам бежиз эмас. Бу сўзларнинг замирида катта мазмун-маъноётади. Ёшлар ҳар бир давлатнинг келажагини, салоҳиятини белгиловчимуҳим ижтимоий қатлам саналади. Зеро, ҳар бир жамиятнинг ҳолати,тақдири ва истиқболи унда яшаётган ёшларнинг салмоғи, маънавияти ваонглилиги даражаси билан белгиланиши шубҳасиз. Бу халқимизда, «Нимаэксанг, шуни ўрасан» қабилидаги мақолнинг мантиқий ифодаси сифатидаталқин этилиши ҳам ўринлидир.Ёшлар 30 ёшгача бўлган социал демографик гуруҳ ҳисобланади 2 .Бугунги кунда мамлакатимизда 18 ёшгача бўлган ёшлар 10 млн 360 мингнафарни ёки умумий аҳолининг тахминан 40 фоизини, 30 ёшгача Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноят ҳуқуқи кафедрасикатта ўқитувчиси. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси ўқитувчиси.1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. <strong>–</strong> Т., 2010.<strong>–</strong> Б.6.2 Каримов Б. Р., Қодирова З. Р., Шарипов А. Д. Ёшларда миллий ўзликни,замонавий дунёқарашни ривожлантириш жараёнида мафкуравий иммунитетнишакллантириш масалалари: Илмий-амалий конференция материаллари тўплами. <strong>–</strong>Т., 2012. <strong>–</strong> Б.9.38
бўлганлар эса 17 млн 80 минг нафарни ёки умумий аҳолининг 64 фоизиниташкил қилади 1 . Келтирилган ушбу рақамларга асосланиб айтишмумкинки, халқ хўжалигининг турли жабҳаларида фаолият кўрсатибкелаётган ёшларимиз, жамият ва давлат ривожига таъсир этувчи ва ҳалқилувчи асосий омилдир.Бинобарин, жамият тараққиётини ёшларсиз тасаввур этиб бўлмайди.Чунки келажак пойдеворини баркамол, илмли-зеҳнли ёшлар қуради. Айнипайтда республикамизда 9772 та умумий ўрта таълим муассасаси, 1508 такасб-ҳунар коллежи, 138 та академик лицей ҳамда 68 та олий ўқув юртифаолият кўрсатяпти, уларда таҳсил олаётган ўқувчи ва талабалар сони 6млн. 680 минг нафардан ортиқни ташкил этади 2 . Шу боис, мамлакатимизда7<strong>–</strong>15 ёшдаги болаларнинг бошланғич ва умумий таълимга қамраболиниши, шунингдек, аҳолининг саводхонлик даражаси юз фоизни ташкилэтади 3 .Ёшларнинг ижтимоий шаклланиши ва камол топиши, ижодийиқтидори жамият манфаатлари йўлида имкони борича тўла-тўкис рўёбгачиқиши учун ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, ташкилий жиҳатдан шартшароитяратиш ҳамда уларни кафолатлаш мақсадида 1991 йил 20 ноябрда«Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатининг асосларитўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни 4 қабул қилинди ҳамдаёшларга оид сиёсат Ўзбекистон Республикаси давлат фаолиятинингустувор йўналиши сифатида белгиланди.Ўзбекистон Республикасининг ёш фуқаролари Конституция ва қонунҳужжатларида <strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган ижтимоий-иқтисодий, сиёсий вашахсий ҳуқуқ ҳамда эркинликлардан тўлиқ фойдаланадилар. Ёшларнингқонуний ҳуқуқ ва манфаатларини уларнинг ёшига қараб қандайдирбевосита ёки билвосита чеклаб қўйишга йўл қўйилмайди ва бундай хаттиҳаракатларамалдаги қонунларга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади.Асосий Қонунимизда жамиятнинг барча қатламлари сингариёшларнинг ҳам барча турдаги шахсий, сиёсий, иқтисодий ҳамда ижтимоийҳуқуқ ва эркинликлари кафолатлаб қўйилган.Дарҳақиқат, Конституциямизнинг бирор бир моддаси йўқки, ёшларҳуқуқлари ва манфаатлари билан боғлиқ бўлмаса, хусусан.1 Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2007. <strong>–</strong> 8 дек.2 Юсупов Э. Ёшлар давлат эътиборида // Huquq va burch. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> №6. <strong>–</strong> Б.10.3 Сатторов Д. Ю. Ўзбекистоннинг БМТ билан минг йиллик мақсадлариниамалга оширишдаги ҳамкорлиги // Халқаро ҳуқуқий муносабатларда Ўзбекистонингўрни ва роли: Халқаро илмий-амалий конференция материаллари. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong>Б. 66.4Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 1992. <strong>–</strong> №2. <strong>–</strong>80-м.; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 1998. <strong>–</strong> №5<strong>–</strong>6. <strong>–</strong> 102-м.; <strong>–</strong> 2004. <strong>–</strong> №5. <strong>–</strong> 90-м.; <strong>–</strong> 2005. <strong>–</strong> №1. <strong>–</strong> 18-м.; Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлиси палаталарининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 2008. <strong>–</strong> №12. <strong>–</strong> 640-м.39
Конституциянинг муқаддима қисмида алоҳида урғу қаратилади, яъни«ҳозирги ва келажак авлодлар олдидаги юксак масъулиятини англаганҳолда», деган иборанинг келтирилиши Конституция, нафақат бугунги куннуқтаи назаридан, балки келажак авлод, яъни ёшлар олдидаги юксакмасъулиятни англаган ҳолда қабул қилинганлигини билдиради.1997 йил 29 августда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастуритўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни 1 қабул қилинди.Кадрлар тайёрлаш миллий дастури «Таълим тўғрисида»ги ЎзбекистонРеспубликаси Қонунининг қоидаларига мувофиқ ҳолда тайёрланган бўлиб,миллий тажрибанинг таҳлили ва таълим тизимидаги жаҳон миқёсидагиютуқлар асосида ишлаб чиқилган ҳамда юксак умумий ва касб-ҳунармаданиятига, ижодий ва ижтимоий фаолликка, ижтимоий-сиёсий ҳаётдамустақил равишда мўлжални тўғри ола билиш маҳоратига эга бўлган,истиқбол вазифаларини илгари суриш ва ҳал этишга қодир кадрларнингянги авлодини шакллантиришга йўналтирилгандир.Дастур кадрлар тайёрлаш миллий моделини рўёбга чиқаришни, ҳартомонлама камол топган, жамиятда турмушга мослашган, таълим ва касбҳунардастурларини онгли равишда танлаш ва кейинчалик пухтаўзлаштириш учун ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий, психологик-педагогик вабошқа тарздаги шароитларни яратишни, жамият, давлат ва <strong>оила</strong> олдида ўзжавобгарлигини ҳис этадиган фуқароларни тарбиялашни назарда тутади.Бугунги кунда ёшлар камол топадиган асосий макон <strong>–</strong> <strong>оила</strong>институтини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш, бу борада олиб борилаётган ишларниянги босқичга кўтариш алоҳида аҳамият касб этади. Шу боис, 2012 йилгаюртимизда «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб ном берилди. Бу эса, аввало,мамлакатимизда <strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ва такомиллаштиришбўйича янгитдан қабул қилинадиган қонун, қоида ва нормаларда бугунгива эртанги кунимизнинг талаблари акс этишини, амалдаги қонунҳужжатларига зарур ўзгартиш ва қўшимчалар киритишни, бу масалагажамиятимизнинг эътиборини янада кучайтиришни тақозо этади.Ҳеч ким инкор эта олмайдиган ҳақиқатки, <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> ва бахтлитурмуш авваламбор <strong>оила</strong> қурадиган ёшларнинг ўзига, уларнинг ақлзаковати,маънавий фазилатларига, <strong>оила</strong>, жамият олдидаги ўз бурчи вамасъулиятини чуқур англаб етишига боғлиқ. Фуқароларимиз маънавийҳаётини юксалтиришда, жамиятимизда эзгу инсоний фазилатларни кенгқарор топтиришда, тобора кучайиб бораётган, халқимизнинг миллийтабиати, урф-одатларига мутлақо зид бўлган ҳар қандай зарарли таъсирлар,бузғунчи ғояларга қарши туришда, азалий қадриятларимизни асрабавайлашда<strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong> таянч бўлиб хизмат қилади. Шу борада ҳам1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 1997. <strong>–</strong>№11<strong>–</strong>12. <strong>–</strong> 295-м.; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталаринингахборотномаси. <strong>–</strong> 2007. <strong>–</strong> №4. <strong>–</strong> 160-м.40
жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан етук, ўз мустақил фикрига эга, оқниқорадан ажратишга, тараққий топган давлатлардаги тенгдошлари биланбеллашишга қодир бўлган баркамол авлодни тарбиялаш, уларнингсоғлиғини асраш, ҳаётга йўллашда <strong>оила</strong>нинг ўрнини ҳеч нарса биланбаҳолаб бўлмайди 1 .Шунинг учун <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг ҳуқуқий асосларинитакомиллаштириш зарурати мавжуд.Қайд этиш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 15-моддасига кўра, никоҳ ёши эркаклар учун ўн саккиз ёш, аёллар учун ўнетти ёш этиб белгиланган. Узрли сабаблар бўлганида, алоҳида ҳолларданикоҳга киришни хоҳловчиларнинг илтимосига кўра, никоҳ давлатрўйхатидан ўтказиладиган жойдаги туман, шаҳар ҳокими никоҳ ёшиникўпи билан бир йилга камайтириши мумкин.Оила кодексининг мазкур нормаси Ўзбекистон Конституциясининг«Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ваэркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоийкелиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар,қонун олдида тенгдирлар» (18-м.); Ўзбекистон РеспубликасинингКонституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади (15-м.);Бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституциянормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас (16-м.), деганнормаларига мувофиқ келмайди.Шунингдек, ёш <strong>оила</strong>ни ҳаётнинг турли тўфонларидан асраш, унинг<strong>мустаҳкам</strong> оёққа туриб <strong>олиш</strong>и учун зарур кўмак кўрсатиш, бу борадагимуаммоларни ҳал қилиш жиддий аҳамият касб этади. Афсуски, аёлларҳаётнинг пасту-баланди, <strong>оила</strong> муқаддас даргоҳ эканлиги, уни ҳар доим софва гард юқтирмай асраш лозимлиги тўғрисида етарлича малакага эгабўлмай туриб, 16 ёки 17 ёшдан бошлаб турмушга чиқиши: ёш <strong>оила</strong>ларорасида ажралишлар сонининг кундан-кунга ортиб боришига (масалан,2007 йилда мамлакатимиз бўйича жами 19565 та ёш <strong>оила</strong> ажрашибкетган 2 ); умумий ўрта махсус таълимни эгаллашида муаммолар (турмушгачиққандан сўнг кўп дарс қолдириши, ўқишни давом эттирмаслиги) юзагакелишига ва умумий ўрта махсус таълимнинг мажбурийлиги тўғрисидагиқонун талабларининг бузилишига; вояга етмаган аёллар жиноятчилигинингкўпайишига олиб келмоқда.1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир / Президент ИсломКаримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигигабағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. <strong>–</strong> Постда. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 10 дек.2 Зокиров И. Б. Республикамизда Оила қонунчилигининг ривожланиши ватакомиллаштирилиши // Оила қонунчилигини такомиллаштириш муаммолари:Илмий-амалий анжуман материаллари. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.9.41
Юқорида таъкидланган фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб,Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 15-моддасига ўзгартиш вақўшимча киритиб, уни қуйидаги таҳрирда баён этиш таклиф этилади:«15-модда. Никоҳ ёшиНикоҳ ёши эркаклар учун ҳам, аёллар учун ҳам йигирма ёш этиббелгиланади.Узрли сабаблар бўлганида, алоҳида ҳолларда никоҳга киришнихоҳловчиларнинг илтимосига кўра никоҳ давлат рўйхатиданўтказиладиган жойдаги туман, шаҳар ҳокими никоҳ ёшини кўпи билан бирйилга камайтириши мумкин».Шу ўринда эътибор қаратиш жоиз бўлган яна бир масала шуки, боласавдоси, бола фоҳишабозлиги ва бола порнографияси жиноятлари ёшларкамол топадиган асосий макон <strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лигига, ундаги соғломмуҳитга ўзининг жиддий салбий таъсирини кўрсатади.Шунингдек, ҳозирги вақтда «Ўзбекистон Республикасида ёшларга оиддавлат сиёсатининг асослари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг1991 йил 20 ноябрь қонунининг 6-моддасида қатъий <strong>мустаҳкам</strong>ланган«Ўзбекистон Республикасида ёшлар орасида одоб-ахлоқни бузишга, шужумладан зўравонликни, ҳаёсизликни ва шафқатсизликни ташвиқотқилишга қаратилган ҳар қандай хатти-ҳаракатлар ман этилади» 1 , деганнорманинг амалга оширилишини таъминлаш; Ўзбекистон Республикаситомонидан 2008 йил 11 декабрда ратификация қилинган БМТнинг «Болаҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенцияга доир, болалар савдоси, болаларфоҳишабозлиги ва болалар порнографиясига тааллуқли Факультативпротоколи (Нью-Йорк, 2000 йил 25 май)» 2 нинг нормаларига миллийқонунчилигимиз ҳужжатларини мувофиқлаштириш зарурати юзага келган.Юқорида таъкидланган фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб,Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 127 1 -модда (Боласавдоси, яъни ҳақ <strong>олиш</strong> ёки бошқа шаклда қопланадиган фойда эвазигаболани бошқа шахсга бериш); 130 1 -модда (Бола порнографияси, яъниболанинг ҳақиқий ёки уюштирилган очиқ шаҳвоний фаолиятдагииштирокини ҳар қандай воситалар орқали акс эттирувчи тасвирни, ёкиасосан шаҳвоний мақсадлар учун боланинг жинсий аъзоларини аксэттирувчи ҳар қандай тасвирни болани жинсий эксплуатация қилиш,1 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 1992. <strong>–</strong> №2. <strong>–</strong>80-м.; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 1998. <strong>–</strong> №5<strong>–</strong>6. 102-м.; <strong>–</strong> 2004. <strong>–</strong> №5. <strong>–</strong> 90-м.; <strong>–</strong> 2005. <strong>–</strong> №1. <strong>–</strong> 18-м.; Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлиси палаталарининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 2008. <strong>–</strong> №12. <strong>–</strong> 640-м.2 “Ўзбекистон Республикасининг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциягадоир, болалар савдоси, болалар фоҳишабозлиги ва болалар порнографиясигатааллуқли факультатив протоколга (Нью-Йорк, 2000 йил 25 май) қўшилишиҳақида”ги Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 11 декабрь қонуни // ЎзбекистонРеспубликаси қонун ҳужжатлари тўплами. <strong>–</strong> 2008. <strong>–</strong> №50. <strong>–</strong> 492-м.42
фойда <strong>олиш</strong> учун бола органларини кўчириш, болани мажбурий меҳнатгажалб қилиш мақсадлари учун ишлаб чиқиш, тақсимлаш, тарқатиш,импорт ва экспорт қилиш, таклиф қилиш, сотиш ёки сақлаш); 131 1 -модда (Бола фоҳишабозлиги, яъни ҳақ <strong>олиш</strong> ёки бошқа шаклдақопланадиган фойда эвазига шаҳвоний мақсадларда ишлатиш учун боланитаклиф қилиш, <strong>олиш</strong>, етказиб бериш ёки бола билан таъминлаш)лар билантўлдириш таклиф этилади 1 .Алоҳида эътибор қаратиш керакки, жамият ва давлат ривожигаёшларимизнинг алкоголь ва тамаки маҳсулотларини истеъмол қилишиниҳоятда кўп зарар етказадиган офат десак, муболаға бўлмайди. Чунки,жамият тараққиётига салбий таъсир қилувчи бу иллатлар оқибатида кўплаб<strong>оила</strong>лар барбод бўлмоқда, болалар ногирон туғилмоқда. Мамлакатимизпрезиденти И.А.Каримовнинг таъбири билан айтганда, «онгли яшайдиганҳар бир одам яхши англайдики, бу ёруғ оламда ҳаёт бор экан, <strong>оила</strong> бор.Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги, бебаҳо неъмат бўлмиш фарзанд бор.Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша келажагини ўйлаб, эзгу орзу ваинтилишлар билан яшайди. Азал-азалдан халқимиз учун муқаддас бўлмиш<strong>оила</strong>ни ҳаётимиз таянчи ва суянчи, жамиятимизнинг ҳал қилувчи асосийбўғини деб қабул қилишимиз замирида, ҳеч шубҳасиз, жуда катта маъномоҳиятмужассам. Чунки, <strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият<strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор. Буни исботлаб, тасдиқлаб беришнингҳеч қандай ҳожати йўқ» 2 .Энг хавфли томони шундаки, сурункали ичкиликбозлик касаллигиоқибатида шахснинг маънавий қарашлари торайиб, ижтимоий фаоллигисустлашади. Оқибатда ушбу касалликка йўлиққан шахс ўзининг хулқатворининазорат қила олмай, бошқарувини йўқотади, <strong>оила</strong>сида, меҳнатжамоасида ва жамиятда хавфли муҳитни яратади. Шу боис, шахс ушбумаҳсулотларни истеъмол қилиши таъсирида турли ҳуқуқбузарлик важиноятларни содир этиши мумкин. Шунингдек, алкоголь ва тамакимаҳсулотларини истеъмол қилувчилар кўпинча уларни сотиб оладилар,бунинг учун эса, маблағ керак бўлади, бунинг натижасида эса, ўзганингмулки талон-торож қилиниши, ўғрилик, босқинчилик каби жиноятларсодир этилишига олиб келади. Статистик маълумотлар таҳлили шуникўрсатадики, кейинги йилларда умумий жиноятчиликда маст ҳолда содирэтилган жиноятлар ҳам ўзининг муайян ҳиссасига эга бўлиб келмоқда.1 Фазилов И. Ю. Етук малакали кадрлар тайёрлашнинг ҳуқуқий асосларинитакомиллаштириш // “Ёш авлод <strong>–</strong> кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалгаоширувчи асосий куч” мавзусидаги илмий-амалий конференция материалларитўплами. <strong>–</strong> Т., 2012. <strong>–</strong> Б.99<strong>–</strong>100.2 Каримов И. А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир / Президент ИсломКаримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигигабағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. <strong>–</strong> Постда. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 10 дек.43
Жумладан, 2001 йилда барча йўналишлар бўйича қайд этилганжиноятларда маст ҳолда содир этилган жиноятлар 7,5 фоизни, 2002 йилда7,4 фоизни, 2003 йилда 6,9 фоизни, 2004 йилда 6,9 фоизни, 2005 йилда 6,4фоизни, 2006 йилда 6,0 фоизни, 2007 йилда 5,4 фоизни, 2008 йилда4,9 фоизни, 2009 йилда 4,7 фоизни ва 2010 йилда эса 4,2 фоизни ташкилэтади. 1 Демак, сўнгги ўн йилда содир этилган жами жиноятларнинг6,2 фоизи маст ҳолатда содир этилган.Алкоголь ва тамаки маҳсулотларининг тарқатилиши ҳамда истеъмолқилинишини чеклаш борасидаги қонунчилик нормаларинитакомиллаштириш жараёни изчил давом эттирилиб, «Алкоголь ва тамакимаҳсулотларининг тарқатилиши ҳамда истеъмол қилинишини чеклаштўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 5 октябрь қонуни 2қабул қилинди. Мазкур қонун расмий эълон қилинган кундан эътиборанолти ой ўтгач кучга киради 3 .Шу муносабат билан, мазкур қонунда белгиланган алкоголь ва тамакимаҳсулотларини ишлаб чиқариш, реализация ҳамда реклама қилишга доирталабларнинг амалда бажарилишини таъминлаш учун:биринчидан, Ўзбекистон Республикасининг «Озиқ-овқатмаҳсулотининг сифати ва хавфсизлиги тўғрисида»ги 1997 йил 30 августқонунининг 14-моддаси (Озиқ-овқат маҳсулотини реализация қилиш)ниқуйидаги жумла билан тўлдириш таклиф этилади:Қуйидаги ҳолларда алкоголь ва тамаки маҳсулотларини реализацияқилишга йўл қўйилмайди:<strong>–</strong> йигирма ёшга тўлмаган шахсларга;<strong>–</strong> таълим, спорт муассасалари ва диний муассасалардан беш юзметрдан кам радиусда жойлашган савдо объектлари томонидан;<strong>–</strong> улар техник жиҳатдан тартибга с<strong>олиш</strong> соҳасидаги нормативҳужжатларга, қонун ҳужжатларида белгиланган бошқа талабларгамувофиқ бўлмаса;<strong>–</strong> акциз маркалари билан тамғаланмаган ҳолда (пиводан ташқари) ёкиакциз маркалари қалбаки бўлганда;<strong>–</strong> уларнинг ишлаб чиқарувчисини аниқлаш имконини берадиган тарздааниқ тамғаланмаган бўлса;<strong>–</strong> доналаб, қутисиз (ўровсиз) <strong>–</strong> тамаки маҳсулотига нисбатан;1Изоҳ: Статистик маълумотлар Ўзбекистон Республикаси ИИВ Ахборотмаркази ҳисоботлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси ИИВ Ҳуқуқбузарликларнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> Бош бошқармаси фаолиятининг натижаларига доир статистикмаълумотларни таҳлил қилиш натижасида олинган.2 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> №40. <strong>–</strong> 413-м.3 Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 7 окт. <strong>–</strong>№194.44
<strong>–</strong> уларни ишлаб чиқариш учун лицензияга эга бўлмаган ЎзбекистонРеспубликаси ишлаб чиқарувчиси томонидан ишлаб чиқарилган бўлса;<strong>–</strong> уларни етказиб бериш ҳуқуқига эга бўлмаган ёки етказиб беришниқонун ҳужжатларини бузган ҳолда амалга оширган маҳсулот етказибберувчидан олинган бўлса.иккинчидан, Ўзбекистон Республикасининг «Оммавий ахборотвоситалари тўғрисида»ги 1997 йил 26 декабрь қонунининг 6-моддаси (Оммавий ахборот воситалари эркинлигини суиистеъмол қилишгайўл қўйилмаслиги)ни қуйидаги банд билан тўлдириш таклиф этилади:Оммавий ахборот воситаларидан алкоголь ва тамаки маҳсулотлариистеъмол қилишни тарғиб қилиш мақсадида фойдаланилишига йўлқўйилмайди.учинчидан, Ўзбекистон Республикасининг «Вояга етмаганлар ўртасиданазоратсизлик ва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> профилактикаси тўғрисида»ги2010 йил 29 сентябрь қонунининг 3-моддаси (Асосий тушунчалар)датаърифланган «ғайриижтимоий хатти-ҳаракатлар» тушунчасини қуйидагитаҳрирда баён этиш таклиф этилади: «ғайриижтимоий хатти-ҳаракатлар- вояга етмаганнинг мунтазам равишда алкоголь ва тамаки маҳсулотлар,гиёҳвандлик воситалари, психотроп ёки ақл-ирода фаолиятига таъсирэтувчи бошқа моддаларни истеъмол қилишида, фоҳишалик, тиланчиликбилан шуғулланишида ифодаланадиган хатти-ҳаракатлари, шунингдекўзга фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларинибузадиган бошқа хатти-ҳаракатлари».Ўйлаймизки, юқорида таъкидланган таклиф ва тавсияларнинг қонуннормаларида ўз ифодасини топиши бу борадаги муаммоларни ҳал этишда,фуқароларимиз фаровонлигини, <strong>оила</strong>лар <strong>мустаҳкам</strong>лигини<strong>мустаҳкам</strong>лашда ижобий натижаларга эришишни таъминлайди.А. В. Нарбеков ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИ <strong>–</strong> ФАРОВОН ҲАЁТ ГАРОВИЖамият тараққиётида <strong>оила</strong> беқиёс аҳамиятга эга. Чунки <strong>оила</strong>даавлодлар алмашинуви таъминланади, инсоннинг дунё тўғрисида илктасаввури ҳосил бўлади. Оила аъзоларининг ҳамжиҳатлиги ваҳамдардлиги, ҳаёт ташвишлари ва қувончларини баҳам кўришданфуқароларнинг тотувлиги ва бир ёқадан бош чиқариб Ватан манфаатигахизмат қилиш хислати шаклланади. Ота-онанинг фарзанд тарбиясигамасъулиятли ёндашуви уни соғлом ва баркамол авлод этиб тарбиялаш учунЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг Ўзбекистон тарихикафедраси ўқитувчиси, тарих фанлари номзоди.45
шарт-шароит яратади. Шу ўрнида <strong>оила</strong> <strong>–</strong> жамиятнинг мавжудлиги шакли,деб айтсак ҳам асло муболаға бўлмайди.Ўзбекистонда <strong>оила</strong>нинг давлат ва жамият ҳаётидаги ўрни ва аҳамиятимустақилликдан кейин янада муносиб баҳоланди. Президент ИсломКаримов таъкидлагандек «Меҳнатсевар ва бадавлат, маънавий етук вамаданиятли <strong>оила</strong> - шу жамиятнинг асосини ташкил этади» 1 .Оиланинг давлат ва жамият ҳаётида муҳим ўрини ЎзбекстонРеспубликаси Конституциясида ҳам акс эттирилган. Конституцияда<strong>оила</strong>вий муносабатларга бағишланган алоҳида боб мавжуд. Унда <strong>оила</strong>ниташкил этиш асослари, жамият ва давлатнинг муҳофаза қилиниши, отаоналарнингфарзанд олдидаги ва вояга етган, меҳнатга лаёқатлифарзанднинг ота-она олдидаги бурчлари белгиланган. Оилавиймуносабатларга бағишланган моддалар Ўзбекистонда уни асосий қонундаражасида ҳимоя қилинганлиги ва давлат фаолиятининг устуворйўналишларидан бири эканлигини кўрсатади.Асосий қонунда белгиланган демократик давлат ва фуқароларжамиятини қуриш мақсадида ишлаб чиқилган «ўзбек модели»да ҳам <strong>оила</strong>манфаатлари ҳисобга олинган. Кучли ижтимоий сиёсат юритиш унингасосий қоидаларидан бири.Давлат кўп фарзандли ва кам таъминланган <strong>оила</strong>ларни ўзмуҳофазасига олади. Ўтиш даврида иқтисодий муаммоларнингкескинлашуви муқаррар равишда <strong>оила</strong>ларда турмуш даражасинингпасайишига олиб келиши мумакин эди. Давлат бундай ҳолатга йўлқўймаслик учун ижтимоий соҳани ривожлантиришга доимо катта эътиборбериб келди. Бугунги кунда ҳам у ўз аҳамиятини сақлаб қолди. 2012 йилдадавлат бюджетининг 60 фоизи ижтимоий соҳани ривожлантиришгайўналтирилган 2 .Оилаларни ижтимоий муҳофаза қилишнинг самарали воситалариданбири бу аҳолини иш билан таъминлаш ҳисобланади. Республикамиздамустақиллик йилларида 5 миллиондан ортиқ янги иш ўринлари ташкилэтилди. Уларнинг 70 фоиздан зиёди саноат ва хизмат кўрсатиш соҳаларигатўғри келади 3 . Ҳозирги даврда аҳолини иш билан таъминлаш борасидаэришилган ютуқлар янада салмоқлидир. Масалан, 2011 йилдамамлакатимизда жами 1 миллионга яқин иш ўрни ташкил этилган бўиб,шундан 68 фоиздан кўпроғи қишлоқ жойларга тўғри келади 4 .1 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.1. <strong>–</strong> Т., 1996.<strong>–</strong> Б.44.2 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон халқига янги йил табриги // Постда. <strong>–</strong> 2012.<strong>–</strong> 1 янв. <strong>–</strong> №1.3 Постда. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 24 март. <strong>–</strong> №13.4 Каримов И.А. 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонниижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланганВазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 20 янв.46
Ислоҳотлар даврида <strong>оила</strong>ларнинг моддий фаравонлиги аста-секиношиб борди. Бу соҳада эришилган ютуқлар аҳоли иш ҳақи вадаромадларининг барқарор ўсишини таъминлади. 2011 йилдареспубликамизда иш ҳақи 20,2 фоизга, бюджет ташкилотлариходимларининг иш ҳақи, пенсиялар, нафақа ва стипендиялар миқдори еса26,5 фоизга ўсди. Аҳолининг реал даромадлари йил мобайнида 23,1 фоизгаортди 1 .Шу билан бирга, <strong>оила</strong>ларни замонавий маиший техник воситаларбилан жиҳозлаш кўрсаткичлари яхшиланди. 2010 йилда ҳар 100 та <strong>оила</strong>гаўртача 132 та телевизор, 99 та совуткич, 18 тадан зиёд кондиционер, 12 ташахсий компьютер, 27 тадан ортиқ енгил автомобиль тўғри келди. 8миллиондан ортиқ аҳоли интернет тармоғидан фойдаланмоқда 2 .Оилаларни замонавий уй-жой билан таъминлаш соҳасида кенгкўламдаги ишлар олиб борилаяпти. Марказлаштирилган тартибда давлатбюджети маблағлари ҳисобидан, намунавий лойиҳалар асосида замонавийтурар жойлари қурилиши йўлга қўйилди. 2011 йилда умумий майдони 1миллион 100 минг квадрат метрга тенг бўлган 7 минг 400 та хусусий уйжойқуриб ишга туширилди 3 .Соғлом <strong>оила</strong> <strong>–</strong> соғлом авлод демакдир. Оилалар саломатлигинитаъминлаш борасида эришилган ютуқлар айниқса салмоқлидир. 2011 йилноябрь ойида Тошкентда бўлиб ўтган «Ўзбекистонда она ва боласаломатлигини муҳофаза қилишнинг миллий модели: «Соғлом она <strong>–</strong>соғлом бола» мавзуидаги халқаро симпозиумида Жаҳон соғлиқни сақлашташкилоти Бош директори Маргарет Чен хонимнинг «Ўзбекистоннингсоғлиқни сақлаш модели бошқа кўплаб мамлакатлар учун намуна бўлибхизмат қилиши мумкин» деган сўзлари диққатга сазавор 4 .Ўзбекистонда «Соғлом она <strong>–</strong> соғлом бола» концепцияси асосидамустақиллик йилларида улкан ишлар амалга оширилди. Мамлакатимиздасифат жиҳатдан янги, юксак талабларга жавоб берадиган республика ҳамдавилоятлар шошилинч тиббий муассасалари тармоғи шаклланди. Ҳар биртуманда замонавий медицина асбоб-ускуналари билан жиҳозланганқишлоқ врачлик пунктлари фаолияти йўлга қўйилди. Уларнинг сони 2000йилга нисбатан 2 баробар кўпайиб, 3 минг 200 тадан ошди 5 .1 Ўша жойда // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 20 янв.2 Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқароликжамиятини шакллантириш <strong>–</strong> мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир.Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б.217.3Каримов И.А. 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодийривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг муҳим устуворйўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасинингмажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 20 янв.4 Постда. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 24 март. <strong>–</strong> №13.5 Ўша жойда. <strong>–</strong> Б.212.47
Аҳолига сифатли тиббий хизмат кўрсатиш ишларини ташкил этилиши<strong>оила</strong> саломатлигини яхшилаш ва ўтача умр кўриш кўрсаткичиникўтаришга имконият яратди. Аҳолининг ўртача умр кўриш даражаси 1990йилда 67 ёшни ташкил этган бўлса, 2012 йилда бу кўрсаткич <strong>–</strong> 73 ёшга,аёллар ўртасида эса 75 ёшга етди 1Баркамол <strong>оила</strong>да жисмонан соғлом ва руҳан тетик бола униб улғаяди.Республикамизда замонавий спорт иншоотларини қуриш мақсадидаБолалар спортини ривожлантириш жамғармаси ташкил этилди. Биргина2011 йилда 130 та спорт иншоати қуриб битказилди. Жами, жамғарматашкил этилгандан буён ўтган вақт давомида 1500 дан зиёд спортмажмуаси қуриб ишга туширилди. Замонавий спорт иншоотларида 6ёшдан 15 ёшгача бўлган ўқувчилар ўртасида спорт билан шуғулланувчилар2008 йилдаги 29,2 фоиздан 2011 йилда 34,9 фоизга ошди 2 .Республикамизда ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида эришганютуқларимиз танланган йўлимизнинг тўғри эканлиги ва буюк келажаксари ишонч билан қадам ташлаётганлигимизни кўрсатади. Оилагакўрсатилаётган ғамхўрлик келажакка ишонч билан қарашимизкафолатидир.Хулоса қилиб айтганда, мустақиллик йилларида <strong>оила</strong>га ғамхўрликдавлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида эътироф этилганлигиқуйидагиларда намоён бўлади:1) <strong>оила</strong> миллий қадриятимизнинг таркибий қисми сифатида асосийқонунимиз, яъни конституцияда <strong>мустаҳкам</strong>ланган;2) ўтиш даврида амалга оширилган ислоҳотларда <strong>оила</strong> манфаатларибиринчи навбатда ҳисобга олинди;3) республикамизда эришилган ютуқлар энг аввало <strong>оила</strong> турмуши,ижтимоий фаравонлигини ошишида намоён бўлди;4) <strong>оила</strong>га ғамхўрлик буюк келажагимиз кафолатчиси <strong>–</strong> комил инсоннитарбиялаш доимий диққат марказда эканлигини кўрсатади.Ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида эришган ютуқларимизтанланган йўлимизнинг тўғри эканлиги ва буюк келажак сари ишонч биланқадам ташлаётганлигимиздан далолатдир. Оилага кўрсатилаётганғамхўрлик эса келажакка ишонч билан қарашимиз кафолатидир.1Қаранг: Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларничуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир //Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 8 дек.2 Постда. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 24 март. <strong>–</strong> №13.48
ОИЛАДА БЎШ ВАҚТ МУАММОСИТ.Х. Сайдалиев ,Ш.М. Музаффаров Сир эмаски, биз ҳозир жадал суръатлар билан ривожланаётган ваўзгараётган даврда яшаяпмиз. XX аср охири ва XXI аср бошида жаҳондакузатилаётган глобаллашув жараёнлари бизни ҳам четлаб ўтаётгани йўқ.Чунки биз жаҳон ҳамжамияти билан бир замон ва бир макондамиз.Айниқса, Ғарбдан бошқа ҳудудларга кириб келаётган «оммавий маданият»тушунчаси, ғарбча турмуш тарзи миллат ва элатларнинг <strong>оила</strong>вий турмуштарзига салбий таъсир кўрсатяпти. Дунёда юз бераётган сўнги воқеаларбундан яққол далолат беради. Юқоридаги салбий иллатлар энг аввало <strong>оила</strong>тушунчасини қадрсизланишига ва инқирозга юз тутишига сабаб бўлмоқда.Оила тушунчаси Шарқда ҳамиша муқаддас ҳисобланган ва шундай бўлибқолади ҳам. 2012 йилни юртбошимиз И.А.Каримов «Мустаҳкам <strong>оила</strong>йили» деб эълон қилиши ва уни ҳаётга татбиқ этиш учун «Мустаҳкам <strong>оила</strong>йили» Давлат дастурини қабул қилиши тўғрисидаги фармони бу борадагиамалга ошириладиган ишларнинг қамровини белгилаб беради. Азалазалданўзбек хонадонларида <strong>оила</strong> муқаддас ҳисобланган. Деҳқончилик,боғдорчилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланган ўзбек халқининг<strong>оила</strong>лари <strong>мустаҳкам</strong> ришталар билан боғланган. Бунда албатта, <strong>оила</strong>нинг<strong>мустаҳкам</strong> бўлишида ота-онанинг роли беқиёсдир. Ота-она <strong>оила</strong>да нафақатбош, балки устоз ҳам бўлгандир. Масалан, деҳқон ўз фарзандигадеҳқончилик сирларини, боғбон боғбончилик сирларини, косиб эсакасбининг пасту баландларини, нозик томонларини ўргатган, уларнингаёллари эса турмуш сир-асрорларини қизларига ўргатган ва катта ҳаётгатайёрлаган. Демак, <strong>оила</strong>да ота-она ҳам <strong>оила</strong> боши, <strong>оила</strong> боқувчиси, ҳунарўргатувчи бўлганлар. Бу нарса шаклланиб келаётган бола онгига жудакатта таъсир кўрсатган. Аввало, боланинг кўзи ўнгида ота-онанингобрўсини оширган ва унга келгусида ибрат бўлиб хизмат қилган.Юртбошимиз таъбири билан айтганда, хонадондаги ҳар бир нарса <strong>–</strong> дарахтва ўсимликлар бўладими, турли ўйинчоқлар, уй ҳайвонлари бўладими,уйдаги муҳит бўладими <strong>–</strong> буларнинг барчаси боланинг кўзига гўёкиоламнинг беқиёс мўъжизаси бўлиб кўринади ва шу тариқа ёруғ дунёни ўзиучун кашф қилади. 1«Эру хотин - қўш ҳўкиз» дейди доно халқимиз. Бу ҳаётдан олинганҳақиқатдир. Чунки рўзғорнинг қийинчиликларини енгишда ва <strong>оила</strong>даЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тиллар ва адабиёткафедраси доценти вазифасини бажарувчи, филология фанлари номзоди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тиллар ва адабиёткафедраси ўқитувчиси.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.54.49
фарзандларнинг тарбиясида ота-онанинг ҳуқуқи тенгдир. Айниқса,фарзанд тарбияси ёш ниҳолни парвариш қилишга ўхшайди. Ниҳолга ҳам ўзвақтида озуқа бериб, унинг ёввойи шохлари кесиб турилмаса, утарвақайлаб, ғовлаб ўсади ва ҳосил бермайди. Фарзанд тарбияси манашундай ўта нозик ҳамда масъулиятли иш ҳисобланади ва уни ўз ҳолигаташлаб қўймаслик керак. Ота-она болани нафақат тарбияси, балки унингилм <strong>олиш</strong>и билан ҳам шуғулланиши лозим. Чунки ҳар бир ота-она ўзфарзандини нафақат соғлом, оқил, яхши хулқ-атворли, балки илмли ваҳунарли бўлиши учун масъулдир. Юртбошимиз И.Каримов ўзининг«Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч» асарида: «Таълимни тарбиядан,тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди <strong>–</strong> бу шарқона қараш, шарқонаҳаёт фалсафаси» 1 деб таъкидлаган. Юртбошимизнинг фикрларини давомэттирар эканмиз, мамлакатимиз аҳолисининг 65% ёшлар ташкил қилишинива уларнинг билим <strong>олиш</strong>и ва тарбияси учун улкан ишлар амалгаоширилаётганини эътироф этишимиз даркор. Мустабид тузум давридареспубликамиз вилоятларида 1 та институт, 2-3 та техникум бўлар эдихолос. Ҳозирги кунга келиб, ҳар бир вилоятда камида 1 та университет ва2 та институт, ўнлаб касб-ҳунар коллежлари ёшларимизга билим бермоқда.Замонавий ёруғ бинолар, сўнги русумдаги компьютерлар биланжиҳозланган синфхоналар талабалар ва ўқувчилар хизматидадир.Ўзбекистондаги таълим соҳаси ва тизимига энг илғор мамлакатлар ҳамҳавас қилмоқда. Юқоридаги фикрларни айтар эканмиз, мамлакатимиздаёшлар тарбияси ва келажагига нақадар катта эътибор берилаётганлигиникўришимиз мумкин. Чунки тарбия биз учун ҳамиша долзарб масала бўлибкелган. Ўзбек халқининг буюк педагог олими Абдулла Авлоний ўзининг«Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарида: «Тарбия биз учун ё ҳаёт <strong>–</strong> ё мамот,ё нажот <strong>–</strong> ё ҳалокат, ё саодат <strong>–</strong> ё фалокат масаласидир» деган пурмаъносўзларни айтганлар. Бундан келиб чиқиб, ота-она фарзанд тарбиясинимактабга ташлаб қўймасдан, балки ҳамкорликда мунтазам шуғулланиб,уни меҳнатга ўргатмоғи лозим, боланинг бўш вақтини унумли, мазмунлива фойдали ўтишини таъминлаши керак. Чунки меҳнат барча замонлардава барча жамиятларда буюк ҳуқуқ ва буюк зарурат ҳисобланган. 2Болани меҳнатга қизиқтирганда ҳам жамиятга наф келтирадиганмеҳнатга қизиқтириш керак. 3 Шунинг учун бўш вақт муаммоси нафақат<strong>оила</strong>ларнинг, балки кенг жамоатчиликнинг ҳам муаммосидир.Мамлакатимизда ёшлар тарбиясига давлат сиёсати даражасида эътиборберилиши, устувор вазифалардан бири ҳисобланади. Ички ишларидораларида олиб борилаётган ислоҳотлар самараси ўлароқ, профилактикаинспекторлари ва жойлардаги милиция таянч пунктлари фаолияти1 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.62.2 Тоҳир Малик. Жиноятнинг узун йўли. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б.34.3 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.35.50
ёшларни фойдали ишлар билан банд қилишга қаратилгандир. Шаҳар вақишлоқлардаги милиция таянч пунктлари ҳақиқий маърифат, маънавият,маданият ўчоғига айланиб бормоқда. Бу ерда ёшларга турли бадиийҳаваскорлик,спорт, ҳунармандчилик тўгараклари хизмат кўрсатмоқда.Агар биз милиция таянч пунктларини ҳар бир қишлоқ, маҳалла вамавзеларда фаолият кўрсатаётганлигини инобатга олсак, ёшларимизнингбўш вақтини аксарият ҳолларда мазмунли ўтаётганлигининг гувоҳибўламиз. Бўш вақт мазмунли ва фойдали меҳнат билан ўтаётган боланингбошқа ишларга вақти ҳам, кучи ҳам қолмайди. Демакки, доимо назоратдабўлади ва турли кўнгилсиз ҳодисалардан муҳофаза қилинган бўлади.Пировардида болани кўчанинг ёмон таъсиридан сақлаган бўламиз.Фарзанд тарбиясида авваламбор ҳалоллик, виждон, нима яхшию, нимаёмон, меҳр-оқибат, дўстлик тушунчаларига алоҳида эътибор берилишилозим. Ота-онанинг хатти-ҳаракатлари ҳам айтганлари билан бир хилбўлиши керак. Агар дил бошқа-ю тил бошқа бўлса, биз фарзандларимизниикки юзламачи қилиб тарбиялаб қўйишимиз мумкин. Чунки «қуш уясидакўрганини қилади» деган мақол бор. Бундан хулоса қилиб шуни айтишмумкинки, ота-она ўзи гўзал тарбия топган бўлса, фарзандларига ҳамшундай гўзал тарбия бериши лозим. Мана шундагина фарзандларимизникомил инсон бўлиб етишишига ҳисса қўшган бўламиз ва албатта комилинсонлар фақат <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>да камол топиши мумкин.А.А. Халиков МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> МУСТАҲКАМ ЖАМИЯТ ГАРОВИМустақиллик йилларида юртимизда тинчлик ва тотувликнингбарқарорлиги, шунингдек, ижтимоий турмуш тарзининг равнақи борасидакенг кўламли тадбирлар амалга оширилди ва оширилмоқда.Кишилик жамиятининг асоси бўлган <strong>оила</strong> институтини шаклланишигава ривожланишига, жисмонан соғлом, маънавий етук, ҳар томонламаривожланган баркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини оширишгаҳукуматимиз томонидан катта эътибор қаратилмоқда. Жаннатмаконўлкамизда ҳам бу соҳага, яъни <strong>оила</strong>нинг ҳар томонлама <strong>мустаҳкам</strong>бўлишига, унинг шаклланишига, равнақ топишига катта эътибор берилишиЎзбекистон республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовтомонидан имзоланган «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» давлат дастуритўғрисидаги қарорида ўз қонуний ифодасини топган.Юксак ишонч ва чексиз фахр билан эътироф этиш лозимки,мустақиллигимизнинг илк йиллариданоқ ёш авлодга, унинг етук инсонЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тиллар ва адабиёткафедраси доценти вазифасини бажарувчи, филология фанлари номзоди.51
бўлиб камолга етишига, жамиятда ўз ўрнини эгаллашига давлатимизэътиборни кучайтирди. Ватанимиз ҳамда бизнинг келажагимиз бўлганёшларимизнинг комилликка интилишига, маънавий бойликларимизданбаҳраманд бўлиб, ўзларининг иқтидорларини намоён этишларигаюртимизда кенг имкониятлар яратилмоқда. Дунёга танилган машҳур илмфан,адабиёт, маданият арбоблари ва спорт усталарининг етишибчиқишига аждодларимизнинг қиёслаб бўлмайдиган руҳий куч-қувватларива мадади ёрдам бераётганлиги айни ҳақиқатдир.Шуни таъкидлаш лозимки, жамиятимизнинг маънавий негизлариниянада ривожлантириш йўлида, шунингдек, азалий миллий қадриятларни,урф-одатларни, юртимизнинг маънавий бойликларини асраб-авайлаш ва<strong>мустаҳкам</strong>лаш, жамиятимизда юксак маънавий муҳитни кенг қарортоптириш, жамиятимизнинг, миллатимизнинг менталитетига мутлақо ётбўлган зарарли таъсирлар, уларнинг кучайиб бораётган турликўринишларига қарши туришда, энг аввало, <strong>оила</strong>нинг, қолаверса, қўниқўшни,маҳалла, қариндош-уруғларнинг ўрни ва аҳамиятини оширишҳозирда жуда долзарб масала эканлиги ҳеч кимга сир эмас.Ижтимоий ҳаёт мавжуд экан, унда албатта, <strong>оила</strong> деган муқаддасдаргоҳ бўлиши муқаррар. Ота-она ва фарзанд, ака-ука ва опа-сингил<strong>оила</strong>нинг асосидир. Шундай экан улар ўртасидаги яхшилик ва эзгулик,олижаноблик ва меҳр-оқибат, ор-номус ва андиша каби муносабатлармаънавий мезонлар асосида бўлиши мақсадга мувофиқдир. Оилада ўзароҳурмат ва бурчни англаш, одамийлик фазилатларини эгаллаш ҳам унингҳар бир аъзосининг маънавий қадр-қиммати даражасини англатади. Бунингучун эса <strong>оила</strong>даги таълим-тарбиянинг аҳамияти беқиёсдир.Тарбия масаласи <strong>оила</strong>да аҳамиятли бўлиб, хатога йўл қўймасликниталаб этади. Оилада маънавий-тарбиявий муҳит инсоний муносабатларасосида бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ота-она, энг аввало,<strong>оила</strong>парварлиги билан кўзга кўриниши, фарзандларига меҳр қўйиш биланбир қаторда одоб-ахлоқ, юксак маънавият мезонлари асосида тарбиялаб,вояга етказиши аҳамиятлидир. Алқисса, атоқли маърифатпарвар,истеъдодли шоир, машҳур тарбиячи, қатор адабиёт дарсликларинингмуаллифи бўлган Абдулла Авлоний ўзининг «Туркий гулистон ёхудахлоқ» асарида тарбияни ҳаётий масала даражасига кўтариб, унинг инсонучун саодат сари интилтирувчи беқиёс ўрни ҳақида бонг ўради.Оила фарзанди-юрт келажаги. Шуни эътироф этиш керакки, <strong>оила</strong>фарзанди-юрт келажаги деган фахрли номга сазовор бўлиши учун, одобли,билимдон ва ақлли, меҳнатсевар, иймон-эътиқодли бўлиши лозим.Оиланинг ҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий манфаатларини ҳимояқилиш ҳамда қўллаб-қувватлашда жамоатчилик ҳамда ташкилийтузилмалар, шунингдек, таълим ва тарбия муассасалари билан амалийҳамкорликда иш олиб бориш мақсадлидир. Ушбу йўналишда:<strong>–</strong> қўни-қўшнининг ва маҳалла институтининг ўрни;52
<strong>–</strong> таълим муассасаларининг ўрни;<strong>–</strong> қариндош уруғнинг ўрни;<strong>–</strong> жамоат жойларида теварак атрофдагиларнинг ўрни беқиёсдир.Юртбошимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг «Оила соғлом экан <strong>–</strong>жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан-мамлакат барқарордир»,- дебайтган инсонпарвар тамойили ҳар бир <strong>оила</strong>нинг шиорига айланишимақсадга мувофиқдир.Шундай экан, баркамол авлодни шакллантириш халқимизнинг кўпйиллик тараққиёти, намунали турмуш тарзи, алломаларимизнинг ўлмасғоялари, юксак ахлоқийлик, инсонийлик, қавм-қариндошлик ва эзгуликсингари бой маънавий меросларимизга асосланган дея оламиз.МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> БАРҚАРОРЛИК ВАХАВФСИЗЛИК ГАРОВИДИРМ.А.Холбаев ,С.Р. Дарвишов Оила <strong>–</strong> қадимдан муқаддас даргоҳ деб ҳисобланиб келинган.Юртбошимиз Ислом Каримов <strong>оила</strong>нинг жамиятда тутган ўрни ҳақидатўхталиб: «Оила ҳақида гапирар эканмиз, авваламбор, <strong>оила</strong> ҳаётнингабадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган, муқаддасурф-одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандайинсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғиэканини тан <strong>олиш</strong>имиз даркор» 1 деб таъкидлаган эди.Инсон турмушини <strong>оила</strong>сиз тасаввур этиб бўлмайди, чунки у умримобайнида <strong>оила</strong> таъсирини сезиб туради, дастлаб ота-онасининг <strong>оила</strong>сида,сўнг ўзи қурган <strong>оила</strong>сида ҳаёт кечиради. Ҳар икки ҳолда ҳам <strong>оила</strong>инсоннинг шахс сифатида камол топишига муҳим тарбиявий таъсиркўрсатади. Оилада у она тилида сўзлашишни ўрганади. Миллати, халқиурф-одатларини, анъаналарини, умуминсоний қадриятларни ўзлаштиради,дунёқараши, мафкураси шаклланади. Шу сабабли <strong>оила</strong> жамиятнингижтимоий ва маънавий-ахлоқий таянчи ҳисобланади.Президентимиз Ислом Каримов жамиятнинг асосий негизи бўлган<strong>оила</strong> ҳақида тўхталиб: «Оила <strong>–</strong> жамиятимизнинг негизи. Бизнингдавлатимизни ҳам катта бир <strong>оила</strong> деб тушуниш мумкин ва лозим. БундаЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг иқтисодий фанларкафедраси бошлиғининг ўринбосари.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг иқтисодий фанларкафедраси ўқитувчиси.1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong>Б.281.53
ўзаро ҳурмат ва қаттиқ тарбия бўлмаса, барча аъзолари ўз бурчларини адоэтмаса, бир-бирига эзгулик билан меҳр-оқибат кўрсатмаса, яхши вамуносиб тарзда яшаш мумкин эмас. Оила қонунлари асосида қурилади,ўзининг кўп асрлик <strong>мустаҳкам</strong> ва маънавий таянчларига эга бўлади, <strong>оила</strong>дадемократик негизларга асос солинади, одамларнинг талаб-эҳтиёжлари вақадриятлари шаклланади.Бу эса энг олий даражада маънавий қадрият, инсон қалбининггавҳаридир» 1 <strong>–</strong> дейди.Президентимиз Ислом Каримов <strong>оила</strong>нинг жамиятда меҳнатресурсларини такрор ишлаб чиқаришдаги аҳамияти ҳақидаги сўзлариникелтириш ўринли: «Оила - бизнинг халқимиз учун миллатнинг кўп асрликанъаналари ва руҳиятига мос бўлган ғоят муҳим ҳаётий қадриятларданбиридир. Республикада <strong>оила</strong>лар асосан кўп сонли бўлиб, уларда турлиавлод вакиллари бирга яшашади ва бирга хўжалик юритишади. Бу эсаболаларни тарбиялаш, уларни умуминсоний маънавий қадриятлардан,анъаналардан баҳраманд қилиш, билим даражасини ошириш учун қулайшароитлар яратади. Худди ана шундай <strong>оила</strong>ларда одамлар болаликчоғлариданоқ меҳнатсеварликни, катталарга ҳурматни, билим эгаллашгаинтилишни ўрганадилар.Ижтимоий-иқтисодий маънода буларнинг ҳаммаси республиканингмеҳнат захиралари барқарор, интенсив равишда тўлдирилиб туришини,демакки, кўп меҳнат талаб қиладиган корхоналар ва ишлаб чиқариштармоқларини барпо этиш учун катта имкониятлар мавжудлигинианглатади» 2 .Демак, ҳар бир <strong>оила</strong>да дунёга келган бола <strong>–</strong> ёш авлод давлат ўртагақўйган мақсадларни амалга оширишда фидокорлик, меҳнатсеварлик биланхизмат қиладиган шахс сифатида камол топиши керак.Ўтмишда <strong>оила</strong>да ёш авлодни ҳаётга тайёрлашда қўлланган усул вавоситалар, тадбир шакллари, <strong>оила</strong>даги ўзига хос урф <strong>–</strong> одат ва анъаналар,<strong>оила</strong> бошлиқлари саналмиш ота ва оналарнинг тарбия ҳақидаги ғоялари,ҳаётий тажрибалари миллий халқ тарбиясида мужассамланган. Бу борададавлатимиз раҳбари Ислом Каримов «Барчангиз яхши биласизки, келажакавлод ҳақида қайғуриш, соғлом, баркамол наслни тарбиялаб етиштиришгаинтилиш бизнинг миллий хусусиятимиздир.Бу муқаддас заминда яшаётган ҳар қайси инсон ўз фарзандининг бахтусаодати, фазлу камолини кўриш учун бутун ҳаёти давомида курашади,меҳнат қилади, ўзини аямайди.1 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.1. <strong>–</strong> Т., 1992.<strong>–</strong> Б.36.2 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong>Б.145.54
Бола туғилган кунидан бошлаб <strong>оила</strong> муҳитида яшайди. Оилага хосанъаналар, қадриятлар, урф-одатлар бола зуваласини шакллантиради. Энгмуҳими, фарзандлар <strong>оила</strong>вий ҳаёт мактаби орқали жамият талабларинианглайди, ҳис этади.Ўзбек <strong>оила</strong>си мустабидлик замонида ҳам ўзининг тарихан шаклланганқиёфасини йўқотмади. Улуғ адибимиз Абдулла Қодирий қаҳрамонлариданбирининг: «Бу хонадондан ҳеч ким норизо бўлиб кетган эмас», дея айтгангапларида элимизга хос катта ҳаётий фалсафа мужассам.Бу йўқ жойдан пайдо бўлган гап эмас. Ота-онанинг фарзанд олдидагибурчлари, ўзларининг охиратини обод этувчи қарзлари бор. Дину диёнатлихонадон оқсоқолларидан сўрасангиз, уларни лўнда қилиб санаб беради:яхши ном қўйиш, яхши муаллим қўлига топшириб, саводини чиқариш,илмли, касбли-ҳунарли қилиш, бошини икки, уйли-жойли қилиш» 1 .Ўзбеклар характерининг кучли томони шундаки, унинг устуворфазилатлари асосан <strong>оила</strong>вий муҳитда, яқин қариндошларнинг бевоситааралашувида юз беради. Бу <strong>–</strong> меҳнатга тўғри муносабат, ҳалоллик,катталарни ҳурмат қилиш, кичикларни эъзозлаш, аяш, урф-одатларнимуқаддас билиш ва ҳоказо. Шунинг учун ҳам биз ўсмир ёшли боладамуҳим ижтимоий объектларга нисбатан эътиқоднинг шаклланишижараёнини <strong>оила</strong>вий қадриятларга бўлган муносабатлар, ушбумуносабатларга оид ижтимоий тасаввурлардан бошладик.Оилага эътибор келажагимизга эътибор эканлигини юртбошимизИ.Каримов «Буларнинг моҳиятини ва аҳамиятини инобатга олган ҳолда,<strong>оила</strong>га эътиборимизни тубдан ўзгартириш, <strong>оила</strong>ларни аввало ижтимоийжиҳатдан ҳимоялаш, эъзозлаш, қўллаб-қувватлаш <strong>–</strong> бугунги кунимиз учунва эртанги истиқболимиз учун нақадар муҳим ва долзарб эканлигини яхшитушунишимиз ва англашимиз даркор» 2 деб таъкидлаганлар.Шундай қилиб, кенг ижтимоий муҳит таъсирида бола онгига, унингэътиқодга таъсир этувчи омиллар кўп ва серқирра бўлиб, уларнингйўналишларини, ўзига хос хусусиятларини ҳар бир алоҳида ижтимоийшарт-шароитда, жумладан, <strong>оила</strong> муҳитида ўрганиш фан ва тарбияамалиёти учун катта аҳамиятга эгадир.Президентимиз Ислом Каримов инсон ҳаётида <strong>оила</strong>нинг ўрни ҳақидатўхталиб, «Ҳеч кимга сир эмас, бу дунёда ҳар қайси инсон вояга етиб,касб-ҳунарга эга бўлиб, ҳаётда ўз ўрни ва келажагини аниқлаб, <strong>оила</strong>қуришни истайди.Онгли яшайдиган ҳар бир одам яхши англайдики, бу ёруғ оламда ҳаётбор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги, бебаҳо неъмат бўлмиш1 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.226.2 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.282.55
фарзанд бор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша келажагини ўйлаб, эзгуорзу ва интилишлар билан яшайди» 1 <strong>–</strong> деган фикрни билдиради.Шунингдек давлатимиз раҳбари Ислом Каримов «Агар инсон, <strong>оила</strong>бадавлат бўлса, ундан кейин жамият бадавлат бўлади, ундан кейин давлатҳам кучли-қудратли бўлади. Бу менинг гапим эмас, бу бобокалонимизАмир Темурнинг айтган гапи» 2 деб алоҳида қайд этади.Дарҳақиқат шарқда қадим-қадимдан <strong>оила</strong> муқаддас Ватан саналган.Агар <strong>оила</strong> соғлом ва <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, маҳаллада тинчлик ваҳамжиҳатликка эришилади. Бинобарин, маҳалла-юрт <strong>мустаҳкам</strong> бўлсагина,давлатда осойишталик ва барқарорлик ҳукм суради. Зеро, <strong>оила</strong>фаровонлиги - миллий фаровонлик асосидир, <strong>–</strong> дейди халқимиз.Ўлкамизнинг ўзига хос хусусияти яна шундаки, мамлакатимиз меҳнатресурсларига бой, бугунги кунда ривожланиб бораётган қишлоқ хўжалигива хом ашё базаси, халқимизнинг турмуш ва тафаккур тарзи кичик ва<strong>оила</strong>вий бизнесни, хусусий тадбиркорликни янада фаол ривожлантиришнитақозо этади.Бу борада Президент Ислом Каримов «Ўлкамизнинг ўзига хослиги,ишчи кучининг ҳаддан ташқари кўплиги, ривожланган қишлоқ хўжалик вахом ашё базаси, ҳатто айтиш мумкинки, аҳолининг анъаналари, руҳиятикичик ва <strong>оила</strong>вий бизнесни, хусусий тадбиркорликни фаолривожлантиришни объектив зарурат қилиб қўймоқда.» 3Дарҳақиқат бугунги кунда кичик бизнес ва тадбиркорликникенгайтириш учун бизнеснинг янги ташкилий-ҳуқуқий шакли сифатида<strong>оила</strong>вий бизнесни қонуний белгилаб қўйишга давлатимиз катта эътиборқаратмоқда. Мамлакатимизда бизнесни ташкил қилишнинг ушбу шаклибизнесни юритишда юзага келган миллий анъаналаримизга, хўжаликюритиш фаoлиятининг мавжуд ҳолатига тўла мoс келади.Республикамизда бундай бизнесни ташкил қилишнинг қoнунчилик базасияратилмоқдаки, бу oилавий бизнеснинг ҳуқуқий кафoлатлариникучайтириш, иқтисoдиётнинг турли сoҳаларида унинг жадал ва кенгривoжланиши ва янги иш ўринларининг oчилишига имконият яратмоқда.Бу эса <strong>оила</strong>ларнинг иш билан банд этиш орқали уларнингдаромадларини кўпайтиришга хизмат қилади. Маълумки, даромадларбойлик тимсоли бўлган мулкни кўпайтиришнинг моддий асоси бўлибхизмат қилади. Мамлакатимизда мулкдор <strong>оила</strong>ларнинг нақадар кўпайиши1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011.<strong>–</strong> 8 дек.2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. <strong>–</strong> Т., 1999. <strong>–</strong>Б.7.3Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong>Б.117.56
<strong>оила</strong>вий хотиржамликни таъминлайди. Бу эса ўз навбатидахавфсизлигимизнинг муҳим шартидир.Н.Н. Шукуров АЛКОГОЛЬ ВА ТАМАКИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИСТЕЪМОЛҚИЛИШ <strong>–</strong> ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИГА ТАҲДИДСИФАТИДАБарқарор ривожланиб бораётган иқтисодиётга асосланган, очиқдемократик ҳуқуқий давлат қуриш, инсон, унинг манфаатлари, ҳуқуқ ваэркинликлари сўзда эмас, амалда олий қадрият даражасига кўтарилган,жаҳон миқёсида обрў-эътибор қозонган жамият барпо этиш борасида бизўз олдимизга қўйган юксак вазифалардан кўзланган олий мақсадларгаэришишда «бизнинг таянчимиз, ишончимиз ва келажагимиз» <strong>–</strong>ёшларимизнинг ўрни беқиёсдир. Ёшлар ҳар бир давлатнинг келажагини,салоҳиятини белгиловчи муҳим ижтимоий қатлам, яъни, 30 ёшгача бўлгансоциал демографик гуруҳ ҳисобланади. Зеро, ҳар бир жамиятнинг ҳолати,тақдири ва истиқболи унда яшаётган ёшларнинг салмоғи, маънавияти ваонглилиги даражаси билан белгиланиши шубҳасиз. Бу халқимизда, «нимаэксанг, шуни ўрасан» қабилидаги мақолнинг мантиқий ифодаси сифатидаталқин этилиши ҳам ўринлидир.Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда аҳолининг қарийб 35 фоизини16 ёшгача бўлган болалар, 62 фоиздан зиёдини эса, 30 ёшгача бўлганёшлар ташкил этади. Келтирилган ушбу рақамларга асосланиб айтишмумкинки, халқ хўжалигининг турли жабҳаларида фаолият кўрсатибкелаётган ёшларимиз, жамият ва давлат ривожига таъсир этувчи ва ҳалқилувчи асосий омилдир. Бинобарин, жамият тараққиётини ёшларсизтасаввур этиб бўлмайди. Чунки, келажак пойдеворини баркамол, илмлизеҳнлиёшлар қуради.Шунга асосан, ёшларга оид сиёсат Ўзбекистон Республикаси давлатфаолиятининг устувор йўналиши сифатида белгиланиб, боланингсоғлиғини муҳофаза қилиш, уларнинг жисмоний, интеллектуал, маънавийва ахлоқий камол топишига кўмаклашиш бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишбўйича давлат сиёсатининг асосий йўналишлари сифатида<strong>мустаҳкам</strong>ланди.Афсуски, мамлакатимизда ёшларнинг жисмоний, интеллектуал,маънавий ва ахлоқий камол топиши учун яратилган кенг имконият вашароитларга қарамай, болалар айрим ҳолатларда чекишга ўрганишмоқдава ичкиликбозликка берилмоқдалар. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг 3-курс тингловчиси.57
Юридик адабиётда таъкидланганидек, боланинг чекишга ўрганишига:а) катталарга ва уларнинг чекиш билан боғлиқ хатти-ҳаракатларига тақлидқилиши (тақлид, аввало, барг, ўт, сигарета қолдиғидан бошланади ва энгасосийси, чиройли сигарет қутисини кўргандан кейин қизиқиш оқибатидачекиш хоҳиши пайдо бўлади); б) болада бекорчи вақтнинг кўплиги ваунинг ота-она томонидан назорат қилинмаслиги; в) бола ёш хусусиятиданкелиб чиқиб, эркинликни, мустақилликни, саргузаштларни яхши кўриши,шунингдек ўзгарувчан кайфиятга эгалиги, бошқа болалар орасида тенгҳуқуқли ёки лидер бўлишга интилиши; г) болага нисбатан ўқитувчинингёки ота-онанинг адолатсиз қилмиши унинг хотирасида узоқ вақтсақланиши ва қасос ҳисси уйғониши натижасида мактабга бормасдан ўзигатенг бўлган ёки жисмонан заиф болалар билан дўстлашиши; д) ота-она ёкиўқитувчининг ўзи чекиши, боланинг улар қаровсиз қолдирган тамакимаҳсулотларидан яширин равишда олиб чекиши; ж) катта ёшдагиларнингболани савдо дўконига тамаки маҳсулотларини олиб келиш учунжўнатиши ва дўконларда болаларга тамаки маҳсулотларининг сотилиши;з) ота-онанинг болага эҳтиёжидан ортиқ кўпроқ пул бериши ва болатомонидан унинг сарфланишини назорат қилмаслиги ва бошқалар сабаббўлмоқда.Боланинг ичкиликбозликка берилишига эса: а) болада бекорчивақтнинг кўплиги ва ота-она томонидан унинг назорат қилинмаслиги;б) боланинг ўзидаги мавжуд муаммоларни спиртли ичимлик истеъмолқилиш орқали вақтинчалик унутишга ҳаракат қилиши ва бунингнатижасида унда иродасизлик ортиб, спиртли ичимликка ружу қўйиши;в) бошқалардан ажралиб туришга ҳаракат қилиши, спиртли ичимликниошкора равишда ичиш орқали ўз хатти-ҳаракатларининг бошқаларникигаўхшамаслигини намойиш этишга ҳаракат қилиши; г) уйда меҳмонларникузатиб бўлгандан кейин, болаларнинг қолган спиртли ичимликни,жумладан ароқ, вино ёки пивони ичиб кўриши ёки яшириб қўйиб ичишинатижасида унга ўрганиб қ<strong>олиш</strong>и; д) бола организмининг спиртлиичимликни истеъмол қилган вақтида роҳатланиши, ҳузур қилишинатижасида боланинг уни яна такрор истеъмол қилишга хоҳиши пайдобўлиши; е) катта ёшдагиларнинг болани савдо дўконига спиртлиичимликларни олиб келиш учун жўнатиши ва дўконларда болаларгаспиртли ичимликларнинг сотилиши; ж) болалардаги спиртлиичимликларни кўп истеъмол қилиш бўйича баҳслар натижасида уларнингсурункали ичкиликбозликка кириб қ<strong>олиш</strong>и; з) ота-онанинг болага ҳадданзиёд меҳр қўйиши натижасида керагидан ортиқ ишониши; и) ота-онанингболага эҳтиёжидан ортиқ кўпроқ пул бериши ва бола томонидан унингсарфланишини назорат қилмаслиги ва бошқалар сабаб бўлмоқда.Таъкидлаш жоизки, алкоголь ёки тамаки маҳсулотларини истеъмолқилишнинг салбий таъсири қуйидагиларда намоён бўлади:58
биринчидан, алкоголь ёки тамаки маҳсулотларини истеъмол қилишинсоннинг соғлиғига жиддий зарар етказади. Уларни истеъмол қилишинатижасида шахс физиологик томондан ушбу маҳсулотларга боғланибқолади. Чунки, алкоголь ва тамаки маҳсулотлари шахснинг физиологикжиҳатлари ва руҳиятига салбий таъсир кўрсатиб, унинг организмида оғирасоратларни келтириб чиқаради. Боиси, алкоголь ва тамакимаҳсулотларини истеъмол қилишга берилган одамнинг ҳаёти ва фаолиятибундай маҳсулотларни мунтазам равишда истеъмол қилишига боғлиқбўлиб, бу нарса шахсни ҳам жисмонан, ҳам руҳан ҳолдан тойишига олибкелади. Шунингдек, алкоголь ва тамаки маҳсулотларини истеъмол қилишнатижасида туғма нуқсонли болалар дунёга келади, мияда, жигарда вабошқа органларда даволаш мушкул бўлган жиддий ўзгаришлар юз беради;иккинчидан, энг хавфли томони шундаки, алкоголь маҳсулотиниистеъмол қилиш оқибатида шахснинг маънавий қарашлари торайиб,ижтимоий фаоллиги сустлашади. Оқибатда алкоголь маҳсулотиниистеъмол қилган шахс ўзининг хулқ-атворини назорат қила олмай,бошқарувини йўқотади, <strong>оила</strong>сида, меҳнат жамоасида ва жамиятда хавфлимуҳитни яратади. Шу боис, шахс ушбу маҳсулотларни истеъмол қилишитаъсирида турли ҳуқуқбузарлик ва жиноятларни содир этиши мумкин;учинчидан, алкоголь ёки тамаки маҳсулотларини истеъмол қилишоқибатида кўплаб <strong>оила</strong>лар барбод бўлмоқда, болалар ногирон туғилмоқда.Мамлакатимизда болаларнинг соғлиғини муҳофаза қилинишинитаъминлашга доир қонунчилик нормаларида <strong>мустаҳкам</strong>ланган, хусусан,Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида ёшларга оиддавлат сиёсатининг асослари тўғрисида»ги 1991 йил 20 ноябрь қонунида«Ўзбекистон Республикасида ёшлар орасида одоб-ахлоқни бузишга, шужумладан зўравонликни, ҳаёсизликни ва шафқатсизликни ташвиқотқилишга қаратилган ҳар қандай хатти-ҳаракатларни ман этилиши» (6-м.);Ўзбекистон Республикасининг «Бола ҳуқуқларининг кафолатларитўғрисида»ги 2008 йил 7 январь қонунида «боланинг соғлиғини муҳофазақилиш, уларнинг жисмоний, интеллектуал, маънавий ва ахлоқий камолтопишига кўмаклашиш» (4-м.), Ўзбекистон Республикасининг «Воягаетмаганлар ўртасида назоратсизлик ва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong>профилактикаси тўғрисида»ги 2010 йил 29 сентябрь қонунида «воягаетмаганларнинг спиртли ичимликлар истеъмол қилишига, чекишига йўлқўймаслик» (7-м.) белгиланган.Шунингдек, фуқароларнинг соғлиғини, аввало, йигирма ёшгатўлмаган шахсларнинг соғлиғини алкоголь ва тамаки маҳсулотлариниистеъмол қилишнинг зарарли таъсиридан, шу билан боғлиқ ижтимоий вабошқа салбий оқибатлардан ҳимоя қилиш, шунингдек, жамиятда соғломтурмуш тарзини шакллантириш ҳамда қарор топтиришнинг ташкилий ваҳуқуқий шарт-шароитларини янада такомиллаштириш мақсадидаЎзбекистон Республикасининг «Алкоголь ва тамаки маҳсулотларининг59
тарқатилиши ҳамда истеъмол қилинишини чеклаш тўғрисида»ги 2011 йил5 октябрь қонуни қабул қилинди. Мазкур қонунга кўра, алкоголь ёкитамаки маҳсулотларини истеъмол қилишни реклама ва тарғиб қилиш,уларни жамоат жойларида истеъмол қилиш тақиқланди.Хулоса қилиб айтганда, алкоголь ва тамаки маҳсулотларини истеъмолқилиш хавфли иллат ҳисобланиб, жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳартомонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашга жиддий салбийтаъсир кўрсатади ҳамда «<strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият<strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор», деган инсонпарвар тамойилнитўлиқ амалга оширилишига тўсқинлик қилади.С.Н. Бердикулов ,Ф.А. Мисиров МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ <strong>–</strong> ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИТАЪМИНЛОВЧИ АСОСИЙ ОМИЛДунёдаги ҳар қандай халқнинг ўзига хос маънавиятини вужудгакелиши ва ривожланишида <strong>оила</strong> ва ундаги тарбиянинг ўрни каттадир.Айниқса, бу ҳолат ўзбек <strong>оила</strong>ларида жуда тез кўзга ташланади. Ҳақиқатанҳам дунёга келган инсоннинг тоза ва пок ҳис-туйғулари, ахлоқ-одоби<strong>оила</strong>да шаклланади.Боланинг характерини табиати ва дунёқарашини белгилайдиганмаънавий мезон ва қарашлар <strong>–</strong> яхшилик ва эзгулик, олижаноблик ва меҳроқибат,ор-номус ва андиша каби муқаддас тушунчаларнинг пойдевори<strong>оила</strong> шароитида қарор топиши табиийдир. «Бугунги кунда бизнингқилаётган барча ишларимиз фарзандларимизнинг бахту саодати, уларнингёруғ келажаги учун амалга оширилмоқда. Лекин бахту саодат фақатбойлик, молу мулк билан белгиланмайди. Одобли, билимдон ва ақлли,меҳнатсевар, иймон-эътиқодли фарзанд нафақат ота-онанинг, балки бутунжамиятнинг энг катта бойлигидир» 1 .Шундан келиб чиққан ҳолда, ёшларни ҳар жиҳатдан баркамолбўлишида <strong>оила</strong>нинг ўрни беқиёсдир. Шу сабабли ҳам мамлакатимизда<strong>оила</strong>га жуда катта эътибор қаратилмоқда. Буни яққол далилиреспубликамизда 1998 йилни Оила йили, 2012 йилни Мустаҳкам <strong>оила</strong> йилидеб эълон қилинишида кўринади. Ҳақиқатан ҳам <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш,унинг негизида комил инсонларни тарбиялаш масаласи бугунги кундадолзарб масалалардандир. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг Ўзбекистонда демократикжамият қуриш назарияси ва амалиёти кафедраси катта ўқитувчиси. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг 3-курс тингловчиси.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.56.60
Шу сабабли ҳам <strong>оила</strong>да шаклланадиган ота-онага ҳурмат, каттагаҳурмат кичикка иззат, ота-она розилигини <strong>олиш</strong> каби инсонга хос бўлганинсоний фазилатлар <strong>оила</strong>нинг маънавий дунёсини қамраб олади.Маълумки, <strong>оила</strong> жамиятнинг энг кичик бўғини ҳисобланиб,инсонлараро ўзаро муносабат, Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқфаровонлиги айнан <strong>оила</strong>дан бошланади. Баркамол авлодни вужудгакелиши, уларни бекаму-кўст униб-ўсиши учун <strong>оила</strong> ҳар доим масъулдир.Юртбошимизнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19йиллигига бағишланган «Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларничуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттиришйўлидир» номли маърузасида <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> йилининг мазмун моҳияти,жамият ҳаётида тутган ўрни, йил мобайнида амалга ошириладигантадбирлар ҳақида батафсил баён этилди. Шунга асосланган ҳолда,Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 27 февралидагиқарори билан «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастури тасдиқланди. Ушбудастурда «бугунги кун талабларини ҳисобга олган ҳолда қонунчилик ванорматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш, амалдаги қонунҳужжатларига <strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ва такомиллаштиришгақаратилган зарур ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, янги қонунлар,қоида ва нормаларни ишлаб чиқиш, бу масалага жамиятимиз эътибориниянада кучайтириш» 1 каби масалалар қўйилди. Ҳақиқатан ҳам дастурдакўзда тутилган ушбу масала ҳал этилиши лозим бўлган долзарбмуаммолардандир. Бу муаммони ҳуқуқшунос, сиёсатшунос ва барчажамоатчилик биргаликда ечиши зарур бўлади. Тўғри, республикамизда<strong>оила</strong>, <strong>оила</strong>-никоҳ, <strong>оила</strong>вий муносабатларни тартибга соладиган бир қанчанорматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Аммо бугунги кунталабидан келиб чиқиб, жамиятда амалга оширилаётган ислоҳотларниҳисобга олган ҳолда <strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ватакомиллаштиришга қаратилган янги қонунлар ишлаб чиқиш зарур.Маълумки, «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастури ижросинитаъминлаш учун 1 триллион 500 миллиард сўмга яқин ва 114 миллиондоллар миқдоридаги маблағ сарфланиши кўзда тутилмоқда. Жумладан,бюджет ва бюджетдан ташқари жамғармалар маблағларидан <strong>–</strong> 238,6 млрд.сўм ва 3,1 млн. доллар , ижрочилар ва ҳомийлар маблағларидан <strong>–</strong> 219,4млрд. сўм ва 1,8 млн. доллар, тижорат банклари кредитларидан <strong>–</strong> 1020,6млрд. сўм ва 0,2 млн. доллар, халқаро ташкилотлар ва молия институтларимаблағларидан <strong>–</strong> 95,9 млн. доллар, грантлардан <strong>–</strong> 0,05 млрд. сўм ва 13,0млн. долларни ташкил этади. Бу эса мамлакатимизда <strong>оила</strong>ни ҳақиқатан ҳам<strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> қилиш, уни жамиятимизни етакчи бўғинига, <strong>мустаҳкам</strong>таянчига айлантиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади.1 www. lex.uz/pages/getact.aspx.61
Мустаҳкам <strong>оила</strong> деб эътироф этиш негизидаги талаблардан бириникоҳ тузишда никоҳланувчилар ўртасида никоҳни расмийлаштиришталабларига ва тартиб-қоидаларига қатъий амал қилишини таъкидлаб ўтишзарур. Бу эса мамлакатимизда никоҳдан ўтган <strong>оила</strong>ларни ҳақиқий<strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>га айланишига, <strong>оила</strong>лар ўртасида ажрашишлар соникамайтиришга ўзининг катта ҳиссасини қўшган бўларди деган фикрдамиз.Оилавий тарбия масаласида хатога йўл қўймаслик учун аввало ҳарқайси хонадондаги маънавий иқлимни ўзаро ҳурмат, ахлоқ-одоб, инсониймуносабатлар асосига қуриш лозим. Фарзандини тарбияси биланқизиқмаган, етарлича ғамхўрлик қилмаган ота-оналар ЎзбекистонРеспубликасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодексининг 47-моддаси билан айбланадилар. Унда «Ота-оналар ёки уларнинг ўрнинибосувчи шахслар томонидан вояга етмаган болаларни тарбиялаш ва уларгатаълим бериш борасидаги мажбуриятларни бажармаслик, шу жумладанвояга етмаган болаларнинг маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этишига олибкелиши <strong>–</strong> энг кам иш ҳақининг иккидан бир қисмидан уч бараваригачамиқдорда жарима с<strong>олиш</strong>га сабаб бўлади» 1 .Мустаҳкам <strong>оила</strong> йилида <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашданикоҳнинг муқаддаслигини ошириш, она ва бола манфаатлариустуворлигига эришиш, хотин-қизларнинг жамиятдаги иштирокиникенгайтириш ниҳоятда долзарб вазифалардандир. Юксак маънавиятга эгаота-она фарзандларини инсонпарвар, ватанпарвар, ахлоқий жиҳатдан пок,билимли, камтар, олижаноб қилса, бундан жамиятда жуда катта манфааткўради. Бугунги кунда маънавий меросдан фойдаланиб, республикамизталабига жавоб берадиган ёшларни тарбиялаш ҳар бир <strong>оила</strong>нинг муқаддасбурчидир.Бу бурчни шараф билан адо этиш <strong>оила</strong>да ёш авлод онгига авлодларшажараси, касб-кори, урф-одатлари, анъаналари, тарбия усуллари, жамияттараққиётидаги ўрни, ўзига хос ижобий тарихини сингдириш, унданғурурланиш ҳиссини тарбиялашдан бошланади. Инсоннинг <strong>оила</strong>дашаклланган иймон-эътиқоди, ахлоқ-одоби, ор-номус ва виждони, ғурур ваифтихори, тафаккури ўзи улғаяётган маҳаллада <strong>мустаҳкам</strong>ланади. Бу эсажамиятнинг соғломлашишига олиб келади. Зеро, юртбошимизИ.А.Каримов таъкидлаганларидек, «<strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>,жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» 2 лиги таъминланади.Мамлакатимизда ҳар бир фуқаронинг маънавий-маърифийюксаклигига эришиш давлатимиз томонидан амалга оширилаётганислоҳотларнинг асосий йўналишларидан бирини ташкил этар экан, буборадаги ишларнинг тамал тошлари айнан <strong>оила</strong>да қўйилади.1 www. lex.uz/Pages/GetAct.aspx.2 Каримов И.А. Юксак маьнавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.58.62
«Ўз-ўзидан равшанки, юқорида зикр этилганидек, бола тарбиясидасоғлом насл масаласи ҳам муҳим роль ўйнашини инкор этиб бўлмайди.Ақли расо ҳар қайси инсон яхши англайдики, бу ёруғ дунёда ҳаёт бор экан,<strong>оила</strong> бор, <strong>оила</strong> бор экан, фарзанд деб аталмиш бебаҳо неъмат бор. Фарзандбор экан одамзод ҳамиша эзгу орзу ва интилишлар билан яшайди» 1 .Хулоса қилиб айтганда, ватанпарварлик ҳиссини ўз фарзанди қалбигасингдира олган ота-онанинг, шундай руҳ билан яшайдиган халқнингкелажаги порлоқдир. Юртни севган, унинг порлоқ келажагига ишонган ҳарбир фуқаро, ҳар бир киши учун юрт тараққиётига улуш қўшиш асосиймақсадга айланмоғи лозим. Бу йўлда мамлакатимизнинг ҳар бир фуқароси,шу жумладан тингловчилар ҳам ўзларининг муҳим ҳиссалариниқўшишлари муҳим аҳамият касб этади.МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> СОҒЛОМ АВЛОД ВАБАРҚАРОР ЖАМИЯТ ГАРОВИШ.О. Матёзов,К.Н. Убайдуллаев 2012 йил Ўзбекистон Республикаси Президентининг ташаббуси биланмамлакатимизда «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилинди. Шумуносабати билан Президентнинг 2011 йил 13 декабрдаги фармойишибилан «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастури қабул қилинди.Конституциямизда <strong>оила</strong> жамиятнинг асосий бўғини ҳамда жамият вадавлат муҳофазасида бўлиши ҳуқуқига эгалиги кўрсатиб ўтилган 2 .Ушбу давлат дастурини қабул қилишдан асосий мақсад,жамиятимизнинг асоси бўлмиш <strong>оила</strong> институтини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш варивожлантириш <strong>оила</strong>ларни, айниқса ёш <strong>оила</strong>ларнинг ҳуқуқий ваижтимоий-иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда қўллабқувватлашникучайтириш борасида олиб борилаётган барча ишларнисифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, жисмонан соғлом, маънавий етуква ҳар томонлама ривожланган баркамол соғлом авлодни тарбиялашда<strong>оила</strong>нинг ролини ошириш, <strong>мустаҳкам</strong>, соғлом <strong>оила</strong>ни шакллантиришдамаҳалланинг мавқеини <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ролини кучайтиришга доир аниқмақсадга йўналтирилган кенг кўламли комплекс чора-тадбирларни амалгаоширишдан иборатдир.Шу ўринда жамиятимиздаги <strong>оила</strong>ларнинг, соғлом авлодни воягаетказиш, бунда уларни тарбиясини, жисмоний ва маънавий етуклигини1 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.56.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчилари.2 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. <strong>–</strong> Т., 2010. <strong>–</strong> 63-м.63
таъминлаб ўстиришдаги ўрни беқиёс эканлигини шак-шубҳасизҳаммамизга маълум.Жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳар томонлама ривожланганбаркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини кучайтириш бундабиринчи навбатда, эҳтиёжманд <strong>оила</strong>ларнинг муаммоларини ҳал этишдадавлат ва жамият томонидан ғамхўрликни янада кучайтириш, уларгамоддий ёрдам кўрсатиш ва фарзандларни тарбиялашда ижтимоий қўллабқувватлаш,муносиб ижтимоий-маиший шароитлар яратиш, <strong>оила</strong>ни<strong>мустаҳкам</strong>лашда асосий юкни ўз елкасига олган аёлларга алоҳида эътиборқаратиш лозимдир.Зеро, <strong>оила</strong>ларимизда аёлларимиз соғлом экан, «Соғлом она <strong>–</strong> соғломфарзанд» тамойилига мувофиқ, <strong>оила</strong>ларда вояга етиб ўсиб келаётгансоғлом авлодлар жамиятимизни, давлатимиз кейинги келажагини ишончли<strong>гарови</strong>дир. Бу тўғрисида Президентимиз И.А.Каримов «Ватанимизнингкелажаги, халқимизнинг эртанги куни, мамлакатимизнинг жаҳонҳамжамиятидаги обрў-эътибори, авваламбор фарзандларимизнинг унибўсиб,улғайиб, қандай инсон бўлиб ҳаётга кириб боришига боғлиқдир. Бизбундай ўткир ҳақиқатни ҳеч қачон унутмаслигимиз керак» - деган эди. 1Бугун <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>ни шакллантиришда маҳалла қошида фаолиятюритаётган диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалаларибўйича маслаҳатчилар, Яраштириш, Маънавият тарғиботи, Ёшлар биланишлаш комиссияларидаги вакиллар зиммасидаги масъулиятни алоҳидатаъкидлаб ўтиш жоиз. Улар фаолиятларида асосий эътиборни аҳоли,айниқса, ёшлар ўртасида маънавий-ахлоқий тарбия ишларини олиб бориш,<strong>оила</strong>ларнинг ижтимоий-маънавий аҳволини ўрганиш, нотинч <strong>оила</strong>ларни ўзвақтида аниқлаб, улар билан якка тартибда ишлаш, хотин-қизларнифойдали меҳнатга жалб этиш, миллий қадриятларимизни тарғиб этадигантадбирлар уюштиришдек масъулиятли вазифаларни изчил амалгаоширишга қаратиб келаётир. Чунончи, республикамиздаги ўн мингга яқинўзини ўзи бошқариш органларида фаолият юритиб келаётган жами 8135нафар диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчилар зиммасига <strong>оила</strong>лардаги ижтимоий-маънавий муҳитбарқарорлигини таъминлаш, <strong>оила</strong> аъзоларининг бандлигига кўмаклашиш,<strong>оила</strong>да соғлом муҳитни қарор топтиришда зарур маслаҳат ва аниқ йўлйўриқларкўрсатишдек долзарб вазифалар бириктирилган.Инсон табиатидаги энг яхши фазилатлар, дунёқарашинибелгилайдиган маънавий мезонлар аввало <strong>оила</strong>, маҳалла, қолаверса, мактаббағрида куртак ёзади. Ҳар бир боланинг эртага қандай инсон бўлиб воягаетиши, иқтидорининг шаклланиши мана шу уч муҳим бўғин ҳамкорлиги ватаълим-тарбиясига боғлиқ. Барчамизга яхши маълум, таълимни тарбиядан,тарбияни таълимдан айро ҳолда тасаввур қилиш мумкин эмас. Эртанги1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008.64
кунимиз эгалари бўлган ёш авлоднинг ҳар томонлама баркамол инсонларбўлиб вояга етишида нафақат ота-она ёки ўқитувчи, балки қўни-қўшни,маҳалла-кўй ҳам бирдек жавобгар. Шу маънода, ўзини ўзи бошқаришорганлари фаолиятида йўлга қўйилган «Оила <strong>–</strong> маҳалла <strong>–</strong> мактабҳамкорлиги» концепцияси таълим ва тарбия самарадорлигини оширишдамуҳим омилдир. Эндиликда маҳалла маслаҳатчилари ва турликомиссиялари иштирокида ёшларнинг бўш вақтларини мазмунли ташкилэтишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Хусусан, йиғинлар ва ўқувмуассасалари қошида ташкил этилаётган турли бадиий ва ҳунартўгараклари, спорт машғулотлари ёшлар ўртасида маъмурийҳуқуқбузарлик, майда безорилик, жиноятлар ва бошқа шу каби иллатларгаберилиш ёхуд зарарли оқимлар таъсирига тушиб қ<strong>олиш</strong>нинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да қўл келмоқда.Ички ишлар идоралари ходимлари томонидан ёшлар орасида олиббориладиган профилактик тушунтириш ишларининг талаб даражасидаташкил этилмаганлигининг оқибатида Республикада 2011 йил давомидамактаб ўқувчилари томонидан содир этилган жиноятлар 5.12 (508-534)фоизга, Академик лицей ва коллеж ўқувчилари томонидан содир этилганжиноятлар 13.48 (890-1010) фоизга ошиб кетганлиги кузатилган.Келгусида ушбу ҳолатларни содир этилишини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>мақсадида қуйидаги бир қатор тадбирларни амалга ошириш лозим:<strong>–</strong> мунтазам равишда жойларда Академик лицей ва касб ҳунар коллежўқувчиларини машғулотларга қатнашмасдан мақсадсиз дайдиб, вақтларинитурли кўнгилочар (интернет клуб, кафе ва бошқа жойлар) масканларидаўтказаётганликларини инобатга олиб, маҳалла, ҳокимликлар ҳузуридагивояга етмаганлар ишлари бўйича комиссиялар, «Камолот» ёшларижтимоий ҳаракати ва таълим муассасалари билан ҳамкорликда«Давомат», «Ўқувчи» тадбирларини ўтказиш;<strong>–</strong> 2011 йил мобайнида вояга етмаганлар томонидан содир этилганжиноятлар ошиб кетган шаҳар, туманларда ички ишлар идораларитомонидан тегишли давлат идоралари ва кенг жамоатчилик ташкилотларибилан ҳамкорликда олиб борилаётган профилактик тушунтириштадбирлари тўлиқ ўрганилиб, уларнинг фаолиятига холисона баҳо берилиб,амалий ёрдамлар кўрсатиш;<strong>–</strong> Жамоатчилик вакиллари ва яраштириш комиссиялари томониданвояга етмаганлар билан олиб борилаётган ишларнинг аҳволи жойлардаги«Маҳалла» жамғармалари билан ҳамкорликда ўрганиб бориш;<strong>–</strong> Оила турмуш доирасидаги жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадидафуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, яраштириш комиссияларива кенг жамоатчилик билан ҳамкорликда тез-тез жанжаллар бўлибтурадиган, муросага келишмайдиган <strong>оила</strong>ларда профилактик ишларкучайтирилиб, ушбу <strong>оила</strong>лардаги муҳитни барқарорлаштириш бўйичаалоҳида чора-тадбирларни олиб бориш.65
Биз маънавий ҳаётимизни юксалтиришда, жамиятимиздаги эзгуинсоний фазилатларни кенг қарор топтиришда, тобора кучайиб бораётган,бизнинг миллий табиатимиз, урф-одатларимизга мутлақо зид бўлган ҳарқандай зарарли таъсирлар, бузғунчи ғояларга қарши туришда, азалийқадриятларимизни асраб-авайлашда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong> таянч деб биламиз 1 .Маълумки, ўзбек халқи азал-азалдан болажонлиги, <strong>оила</strong>парварлигибилан ажралиб туради. Албатта, фарзандга меҳр қўйиш, уларнинг қорнинитўқ, устуни бут қилиш ўз йўли билан, лекин болаларимизни ёшлик чоғиданбошлаб миллий тарбия, ахлоқ-одоб, юксак маънавият асосида воягаетказиш биз учун доимо долзарб аҳамият касб этиб келган.Бугунги кунда бизнинг қилаётган барча ишларимизфарзандларимизнинг бахту саодати, уларнинг ёруғ келажаги учун амалгаоширилмоқда. Лекин, бахту саодат фақат бойлик, мол-мулк биланбелгиланмайди. Одобли, билимдон ва ақлли, меҳнатсевар, иймонэътиқодлифарзанд нафақат ота-онанинг, балки бутун жамиятнинг энгкатта бойлигидир 2 .Оиланинг жамият маънавияти шаклланишидаги, инсон, айниқсакелажак авлод тарбиясидаги ўрни тўғрисидаги Юртбошимизнинг ушбуфалсафий аҳамиятга эга бўлган фикр-мулоҳазалари миллий қадриятларгабой бўлган ўзбек халқи <strong>оила</strong>си ҳақидаги таълимотларни янги бир босқичгакўтармоқда.Шу боис бу соҳада юзаки ёндашувларга, пухта ўйланмаган ишларгамутлақо йўл қўйиб бўлмайди. Шуни унутмаслигимиз керакки,келажагимиз пойдевори билим даргоҳларида яратилади, бошқача айтгандахалқимизнинг эртанги куни қандай бўлиши фарзандларимизнинг бугунқандай таълим ва тарбия <strong>олиш</strong>ига боғлиқ. Ана шу оддий талабларданкелиб чиққан ҳолда, ёшларимизни мустақил ва кенг фикрлаш қобилиятигаэга бўлган, онгли яшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш <strong>–</strong> таълимтарбиясоҳасининг асосий мақсади ва вазифаси бўлиши лозим, деб қабулқилишимиз керак. Таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиббўлмайди <strong>–</strong> бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафасидир 3 . Бир сўз биланайтганда жамиятимиздаги мавжуд <strong>оила</strong>ларнинг <strong>мустаҳкам</strong>лигинитаъминлаш ва вояга етиб келаётган ёшларимизни баркамол авлод бўлибетишишини таъминлаш мақсадида уларни маънавий, ижтимоий-иқтисодийтомондан қўллаб-қувватланиши, давлатимизнинг нафақат бугунги тинчосойиштабарқарор ўсишини балки эртанги ривожининг ҳам асосий<strong>гарови</strong>дан биридир.1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011.<strong>–</strong> 8 дек.2 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008.3 Ўша манба.66
Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, <strong>оила</strong>ни муқаддас билиш, унинг<strong>мустаҳкам</strong>лиги учун курашиш бизнинг қон-қонимизга сингган юксакмаънавий туйғу, ҳаётий омилдир. Зотан, Президентимиз Ислом Каримов«Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч» китобида таъкидлаганидек, ҳаётабадийлиги, авлодлар давомийлигини таъминлайдиган маънавият қўрғонибўлмиш <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш бугунги кунда барчамизнинг наинки асосийвазифамиз, балки инсоний бурчимиздир.ҲУШЁРЛИК <strong>–</strong> МУСТАҲКАМ ОИЛА КАФОЛАТИ67М. Қуронов ,М. Тожибоев Бугунги кунда инсон маънавиятига қарши йўналтирилган, бирқарашда арзимас бўлиб туюладиган кичкина хабар ҳам ахборот оламидагиглобаллашув шиддатидан куч олиб, кўзга кўринмайдиган, лекин зарариниҳеч нарса билан қоплаб бўлмайдиган улкан зиён етказиши мумкин. Бу -бизга четдан кириб келаётган, ўзбекона қадриятларимизга мутлақо ётбўлган маънавий ва ахлоқий тубан иллатларни ўз ичига олган «оммавиймаданият»нинг миссионерлик кўринишидаги айрим хуружларидан бирибўлган «14 февраль <strong>–</strong> «Севишганлар куни» ёки «Авлиё Валентин куни»ҳақидадир.Қадимги Римда Авлиё Валентин куни Луперкалий байрами <strong>–</strong> эротикфестивал сифатида нишонланган. Бу <strong>–</strong> аёл худо Жуно Фебруата билан худоЛуперк ўртасидаги ишқий муносабатлар билан боғланган. Бирорта дин букунни байрамни нишонламайди.Ўрта асрларда уруш пайтида роҳиб Валентин севишганларгагувоҳларсиз, ноқонуний никоҳ ўқиб қўя бошлайди. Рим императориКлавдий II уни қамоққа олиб, ўлим жазосини белгилайди. Қамоқда у турманозирининг қизи Жулия билан танишади. Ўлими олдидан унга севгиизҳори ёзилган юрак шаклидаги «валентинка»ни юборади. Уни 269 йил 14февраль куни қатл қилишади.XIX асрда Буюк Британияда қўлбола валентинкалар ишлаб чиқилабошланди. Бу эса АҚШда байрамларни тижорийлашувини бошлаб берди.Севги мавзуси ҳам тижоратлашади. Севгили сўзлар уфурган янгибайрамлар пайдо бўла бошлади. Умумроссия ижтимоий фикрни ўрганишМаркази (ВЦИОМ) ва Юрий Леваданинг таҳлилий марказимаълумотларига кўра Россия ёшлари орасида бу байрам кенг тарқалиббормоқда. «Севишганлар куни»ни байрам қилувчилар кўпайгани сари Миллий ғоя ва мафкура илмий-амалий маркази раҳбари, профессор. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг Ўзбекистонда демократикжамият қуриш назарияси ва амалиёти кафедраси доценти, тарих фанлари номзоди.
садоқат камайиб, ажримлар кўпая бормоқда. Россиянинг «Известия»газетасида мамлакатда кейинги йилларда ҳар 1000 <strong>оила</strong>дан 800 тасиажрашаётгани эълон қилинди. Оқибатда 400 000 нафар вояга етмаганболалар етимга айланмоқда. Турмуш қуриш ёшида, бироқ, <strong>оила</strong>қурмаганлар сони 40 фоизга ошган 1 .Дунёда қатор ёшлар ташкилотлари, динлар вакиллари ҳам бу байрамгасалбий муносабатда. Чунки «Севишганлар куни»нинг негизида қадимгиРимда ўтказилиб келинган луперкалий эротик байрами ётибди. Бубайрамнинг динларга алоқаси йўқ, балки барча динларнинг қадриятларигазид 2 . Чунки Луперкалий байрамида ахлоқсизлик, тартибсиз жинсийалоқалар қўллаб-қувватланган. 3Ёшлар ташкилотлари бу байрамга миллий маданиятга таҳдидсифатида кескин муносабат билдиришган. Чунки одамлар буюмбозорларида «Модная девушка» деган балоғатга етган, бир кўкраги очиқ,ўта калта юбка кийдириб қўйилган қиз қўғирчоқлар, беҳаё ҳолатда турганқизлар сурати тагига шаҳвоний «изҳор»лар битилган «валентинка»ларсотилаётганини кўрмоқдалар. Уларнинг ёнида болаларга капалак, дарахт,қуёнчаларни эмас, балоғат ёшидаги қизларнинг ножоиз суратлари билан«Наклей и раскрась» деган дафтарлар бор. Қизалоқларга бўялгансуратларига қараб, ранг танлаб, ёнидаги эскизларини бўяш тавсия этилади.Бу 5 ёшли қизалоқларга 15 ёшли қизларнинг хаёлларини сингдиришданбўлак нарса эмас. Инсон бутун умри давомида оладиган маълумотларнинг70 фоизини 5 ёшгача олади. Ота-оналар айнан шу ёшдаги болаларигабундай эрмакларни сотиб олиб беришлари қанчалик фойдасиз эканлигиниўйлаб кўришлари керак.Кейинги йиллардаги кузатишлар шундан далолат берадики, 14февралькуни мамлакатимизда фаолият олиб бораётган айрим радиоканалларнитинглаш жараёнида телефон қўнғироқларини 97 фоизи тарихи кўпчиликкамаълум бўлмаган «Валентин куни» хусусида бўлади. Ёшлар бир-биринитабриклаган, бугун бизнинг кунимиз экан, деб, ота-оналари эшитса ёқаушлайдиган «севги изоҳлари»ни эфир тўлқинлари воситасида етказишади.Бизнингча, табиатимизга, миллий урф-одат ва қадриятларимиз ҳамдаменталитетимизга бегона бўлган «Валентин куни» номи билан кирибкелаётган бу «байрам» аслида миссионерларнинг найрангларидан бириҳисобланади. Чунки миллатни бузиш, мамлакатни таназзул ёқасига олибкелишнинг энг машҳур йўли <strong>–</strong> унинг ёшларини йўлдан адаштиришдир.«Севишганлар куни». Қулоққа, юракка сарёғдек ёқимли, лекин миллатмаънавияти, ахлоқи, саломатлигига ҳалокатли «фестиваль». Айрим1 http://www.vokrugnovostei.ru/news/2Церковь не отмечает День влюбленных. Обобщение // РИА Новости-Поволжье,14.02.2008 г.3 Мария В. День Святого Валентина: история праздника // BCM.ru.68
ёшларимиз кўр-кўрона ўзларига байрам қилиб олган бу кун аслидадинларга ҳам, ахлоққа ҳам зид байрам. Демак бу ҳолатга жиддий эътиборлозим. Пайғамбаримиз ўз ҳадисларида ким қайси қавмга тақлид қилса, ўшақавмдан бўлиб қ<strong>олиш</strong>и тўғрисида огоҳлантирган.Бу «байрамда» Президентнинг «Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч»номли маънавият соҳасидаги фундаментал асарида бизни огоҳлантирганаломатларнинг ҳаммаси мужассам. Асарда «Табиийки, «оммавиймаданият» деган ниқоб остида ахлоқий бузуқлик ва зўравонлик,индивидуализм, эгоцентризм ғояларини тарқатиш, керак бўлса, шунингҳисобидан бойлик орттириш, бошқа халқларнинг неча минг йиллик анъанава қадриятлари, турмуш тарзининг маънавий негизларига беписандлик,уларни қўпоришга қаратилган хатарли таҳдидлар одамни ташвишга солмайқўймайди», дейилади.Хуллас юрт тараққиёти учун бел боғлаган ҳар қандай инсон бир ишгақўл уришдан олдин, яхшилаб ўйлайди: Бу иш менга фойда берса ҳам,юртимга зарар бериб қолмасмикан?! Ўйлаймизки, юқоридагилардан хулосачиқариб, Республикамизнинг барча аҳоли қатлами бегона ёт мафкураларгақарши курашишда ҳушёрликни оширса мақсадга мувофиқ бўлади. Буборада айниқса, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш институтиҳисобланмиш маҳалла фаоллари ва профилактика инспекторларининг ўрнибеқиёсдир.Профилактика инспекторлари ҳар доимги бажараётган вазифаларига«14 февраль <strong>–</strong> «Севишганлар куни», ёки «Авлиё Валентин куни» янадаҳушёрликни оширган ҳолда ўз маъмурий ҳудудида жойлашганресторанлар, кафелар, барлар, клублар, дискотекалар, кинотеатрлар,компьютер заллари, Интернет-клубларнинг раҳбар (хизматчи)ларига кечсоат 21.00 дан кейин ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчишахсларнинг кузатувисиз вояга етмаганларнинг бўлишига йўлқўймасликлари ҳақида ташвиқот-тарғибот ва тушунтириш ишларини олибборишлари мақсадга мувофиқ. Агарда олиб борилган тарғиботташвиқотнингижрочилиги етарли даражада бўлмаган тақдирдаЎзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг«188 2 -модда. «Вояга етмаган шахснинг кўнгил очиш (дам <strong>олиш</strong>)жойларида тунги вақтда бўлишига йўл қўйиш» Ресторанлар, кафелар,барлар, клублар, дискотекалар, кинотеатрлар, компьютер заллари,Интернет тармоғидан фойдаланиш хизматларини кўрсатиш учунжиҳозланган хоналар ёки бошқа кўнгил очиш (дам <strong>олиш</strong>) жойларининграҳбарлари ёхуд бошқа масъул шахслари томонидан вояга етмаганшахснинг тунги вақтда ота-онасидан бири ёки унинг ўрнини босувчишахснинг кузатувисиз кўрсатилган муассасаларда бўлишига йўл қўйиш -Энг кам иш ҳақининг ўн баробаридан ўн беш баробаригача миқдордажарима с<strong>олиш</strong>га сабаб бўлади» каби модданинг киритилганлигини маълумқилиб вояга етмаганларни (кеч соат 22 00 дан эрталабки соат 06 00 гача)69
бўлишига йўл қўймасликни акс ҳолда Ўзбекистон РеспубликасиМЖТКнинг 188 2 <strong>–</strong> модда, 194-моддаси ва 196-моддаси билан маъмурийжавобгарликка тортилиши ҳақида расман огоҳлантириш зарур.Ҳар бир МТП профилактика инспектори ва маҳалла сардори(посбонлари)га «14 февраль <strong>–</strong> «Севишганлар куни», ёки «Авлиё Валентинкуни» амалга ошириш бўйича фаолиятига қўшимча тавсиялар:<strong>–</strong> ички ишлар идоралари ходимларига хос синчков, зийрак, эътиборлива ҳушёр бўлиш;<strong>–</strong> бу кун ўзи қандай кун эканлиги ортидан <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигигафалокатлар олиб келишини ҳудуддаги ёшлар онгига сингдиришдакўмаклашиш;<strong>–</strong> бириктирилган маъмурий ҳудудда хизматни бошлашни республика,вилоят, туман айниқса, хизмат ҳудудидаги тезкор вазият ҳақидагимаълумотларни ўрганишдан бошлаш;<strong>–</strong> «Оммавий маданият»ни ясовчилар одамларга ёқимли, суюкли барчатуйғулардан унумли фойдаланадилар. Ана шундай мавзулардан энгоммавийси <strong>–</strong> севги. I love ёзуви болалар, ёшлар кўзи тушадиган барчанарсаларни эгаллай бормоқда. Қиз, аёл тимсоли, сурати, ишқи, васфи. Бумавзуга аҳолининг энг тажрибасиз, пулини ўйламай, тез ишлатадиганқисми ўч. Булар <strong>–</strong> ёшлар. Ана шунинг учун бўлса керак, мода, киноларёзилган миллионлаб беҳаё ДVD дисклар, SMS андаза-табриклари, гламуржурналлар муқоваларидаги ҳаёсиз суратлар, рекламаларига қаршикурашиш;<strong>–</strong> кенг жамоатчилик, хусусан МФЙ, маҳалланинг диний-маърифий,тарбиявий-ахлоқий ишлар бўйича маслаҳатчи, маҳалла посбон(сардор)лари каби жамоат ташкилотлари билан мунтазам узвийҳамкорликда «Авлиё Валентин куни» маънавий таҳдид эканлигини режаасосида ташкил қилган ҳолда уларнинг жамоат тартиби ва фуқаролармаънавий хавфсизлиги таъминлаш, жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унгақарши курашиш борасидаги имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш;<strong>–</strong> интернетга кирсангиз, айрим «эстрада юлдузлари» шу кунбаҳонасида концертлар бериб жарақ-жарақ пул ишлаяпти. Уларнингатрофидагилар ҳам бу луқмадан қуруқ қ<strong>олиш</strong>гани йўқ. Айрим ресторанларэгалари ҳам пул дардида «севишганлар куни»ни кўкларга кўтаришмоқда.Хуллас, ёшларни алдаб, пулини <strong>олиш</strong> кўпайган. Бундан кўрилаётган зарарфақатгина моддий эмас маънавий ва мафкуравий ҳамдир. Бу анъананингтомир отишига одамлардаги лоқайдлик, бефарқлиги «ёрдамлашиб»юборяпти уларни ҳушёрликка чақириш;<strong>–</strong> ҳудудда жойлашган мактабгача таълим, мактаб, лицей, коллежжамоаси билан мунтазам узвий алоқада бўлишлари ва улар билан«Севишганлар куни», ёки «Авлиё Валентин куни»ни миллийқадриятларимизга зид эканлиги тўғрисида камида бир марта даврасуҳбатлари ўтказиш;70
<strong>–</strong> ҳудуддаги ёшларга ҳиссиёт ақлдан устун турса буни ожизлик деббилишларини, маънавий таҳдидларни олдиндан ҳис қилишлари тўғрисидатушунтириш ишлари олиб боришлари лозим;<strong>–</strong> бу кунни байрам қилиш ғоясини бизга четдан киритишга ҳаракатқилинаётгани маълум маънода гул савдоси тижоратчилари, шоу бизнесбилан шуғулланадиганлар бунинг тарғиботчилари эканлигини инобатга<strong>олиш</strong> кераклиги;<strong>–</strong> ҳудуддаги ижтимоий тезкор вазиятга соя солувчи фоҳишалик,ахлоқий бузуқлик ва зўравонлик, ёшларнинг руҳий дунёсини изданчиқариш, гиёҳвандлик, (токсикомания) эҳтиросларни қўзғатувчиқиморбозлик ва диний экстремизм каби иллатларни пайдо бўлишида огоҳва ҳушёр бўлиш;<strong>–</strong> газета-китоб, телевидение-матбуот (интернет) орқалимамлакатимизда олиб борилаётган ички-ташқи сиёсат, айниқса, соҳага оидқонунчиликдаги ўзгариш ва қўшимчаларни кузатиб бориши;<strong>–</strong> индивидуализм, эгоцентризм мафкураларини тарқатиш мисол учун«билганингни қил», «бир марта яшайсан», «лаззатлан», «бошқалар биланишинг бўлмасин», «улар ҳам билганини қилсин», деган қарашлармуросасиз кураш олиб бориш;<strong>–</strong> шу куннинг ҳисобидан бойлик орттириш (сон-саноқсиз диск,валентинкиларни чоп қилиб, сотиш, шоу, концертлар ташкил қилиш вабирданига мўмай даромад <strong>олиш</strong>) мақсадидаги маънавий зарарлитадбирларга қарши тушунтириш ишларини олиб бориш;<strong>–</strong> маъмурий ҳудуддаги ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва крименогенвазиятни мунтазам кузатиб бориши ва аҳолининг ижтимоий норозилигиникелтириб чиқаришга сабаб бўлувчи ҳар қандай омилларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>чораларини кўриши.Хулоса шуки, «оммавий маданият»нинг мақсади - отабоболаримизнингонгу тафаккурида минг йиллар давомида шаклланиб,сайқал топган ор-номус, уят ва андиша, шарму ҳаё, ибо ва иффат кабиюксак ахлоқий туйғу ва тушунчалар, қадриятларини йўқ қилиш. Бирортахалқ тан олмаган, кўп мамлакатларда тақиқланган ахлоқсизликанъаналарига ёшларимизни ўргатиш, ёшлар маънавий оламинингдахлсизлигини бузишга интилувчиларга қарши курашиш кечиктириббўлмайдиган вазифамиздир.71
ОИЛАДАГИ ҲАЛОЛЛИК ВА ФИДОЙИЛИК ОДОБИНИМУСТАҚИЛЛИК РУҲИДА ШАКЛЛАНТИРИШҒ.С. Хамидов Ҳадисларда ёзилишича, ота-она болани дунёга келтирганликлари учунэмас, уни одоб-ахлоқли, ҳалол ва фидойи қилиб вояга етказганликлариучунгина олқишга сазовор бўладилар. «Фарзандингизни иззат-икромқилиш билан бирга, ахлоқ-одобини ҳам яхшилангизлар», дейилади.Фарзанд ҳаётнинг гули. Дарҳақиқат, одобли фарзанд билан ҳаётфайзлидир. Президентимиз баркамол авлодни тарбиялашда ибрат <strong>–</strong> тарбиямактаби эканлигини таъкидлаб: «Юртимизда ҳар бир инсон учун Ватантушунчаси <strong>оила</strong>дан бошланади. Шу боис, <strong>оила</strong> ва мафкура тушунчаларичамбарчас боғлиқдир. Оиланинг жамиятда тутган ўрни, тарбиявий-ахлоқийаҳамияти, қадр-қимматини англаб етмасдан мафкура ярата олмаймиз», дебайтганлари бежиз эмас.Муқаддас ўзбек диёримизнинг мустақилликка эришгани ҳақида фахрифтихорбилан гапиряпмиз. Бутун ўзбек халқи бунга тўла ҳақли.Бизнингча, одамлар ҳозир қоп-қоронғу зимистондан бирданига ёп-ёруғоламга чиққани каби кўзлари қамашгандай ҳолда қолди. Бундай ҳолат вавазият истаган иродали ёки чиниққан кишини ҳам бир зум юролмай,тўхтаб қ<strong>олиш</strong>га мажбур этади. Чунки қоронғуликдан ёруққа бирдан чиққанкишининг кўзлари кўрмай, ҳангу-манг бўлиб қолади.Бироқ Ўзбекистон қоронғулик каби оғир кунларни ҳам, равшандаврларни ҳам бошдан кечирган, барисига чиниққан. Шундай бўлса-да,қарийб 130 йил давомида ўзини ўзи бошқариш, йўқолаёзган урфодатларини,қадриятларини қайта тиклаш каби оғир вазифалар кўндалангтурибди. Бу ўринда иқтисодий, сиёсий, маданий ва маънавий ишларнингяхлит бир бутунликда олиб борилиши зарурлигини уқтириш керак. Ҳозируларни бир-биридан ажратиш асло мумкин эмас. Чунки ўша омиллар бирбиринитўлдиради, бир-бирини ривожлантиради, бошқача айтганда, уларўзаро чамбарчас боғлиқ ҳолда такомиллашади.Энг асосийси, ўша мўътабар мақсадга ва ўша улуғвор вазифаларгаэришишни инсон ҳал қилади. Шу инсон ватанни ҳар томонлама баландчўққиларга олиб чиқишда ҳалол, фидойи, юксак маънавиятли, маърифатлибўлмоғи лозим. Нопок, қўрқоқ, текинхўр қароқчилардан ҳеч қачонватанпарвар чиқмаган.Демак, Ўзбекистон мустақилликка эришган шу кунларда (кейин ҳам)одамларда, айниқса, ёш авлодда ҳалоллик ва фидойилик одобинимустақиллик руҳида шакллантириш вазифаси турибди. Бу муборак ваЎзбекистон Республикаси ИИВ Академияси тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси бошлиғининг ўринбосари, техника фанлари номзоди.72
мўътабар ишда барча, ҳатто дин аҳли ва арбоблари ҳам фаол иштирокэтмоқлари лозим. Бинобарин, ҳатто динга эътиқод қилиш, виждонэркинлиги конституциявий йўл билан кафолатланган. ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг 31-моддасида шундай деб ёзибқўйилган: «Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсонхоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмасликҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўлқўйилмайди» 1 . Фуқароларга ҳуқуқ берилган экан, улар ўзларинингбурчларини ҳам ёддан чиқармасликлари лозим. Бошқача айтганда, одамларҳақ-ҳуқуқини талаб қилиш баробарида ўзларига юклатилган бурч вавазифаларни ҳам бажаришлари шарт. Бу бурч ва вазифалар бугунги кундамустақилликни <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ривожлантириш ишига муносиб ҳиссақўшиш билан белгиланади. Ватан кутиб турган ва кечиктириб бўлмайдиганўша улуғвор ва муборак ишларни амалга оширишда барчадан (кимбўлишидан қатъи назар) ҳалоллик ва фидойилик талаб қилинади.Зотан, инсоннинг инсонлиги унинг пок ва ҳалоллиги, фидойилигибилан ўлчанади. Шунинг учун ота-боболаримиз ҳамиша ҳалол бўлишга,фидойилик кўрсатишга даъват этиб келишган, ҳалол билан ҳаромнифарқлаш тўғрисида насиҳат қилишган. Бу мусулмон одами, хусусан, ўзбекхалқи ахлоқ-одоб қонуниятининг асосини ташкил қилади. Одобсизкишидан эзгулик чиқмайди.Шунинг учун Туркистон ҳудудида, айниқса, Ўзбекистонда узоқўтмишдан бошлаб бошланғич таълим учун мўлжалланган қироаткитобларида фақат илми одоб, ҳусни одоб мавзуси асосий ўринниэгаллаган. Барча болалар алифбони пухта эгаллаш биланоқ ахлоқ-одобгаўргатувчи тарбиявий асарларни мутолаа қилганлар. Муҳаммадалайҳиссалом ҳадислари эса бола етти ёшига етгандан сўнг ўргатилган,ёдлатилган, уларнинг мазмуни тушунтирилган. Демак бундан келибчиқадики, таълим-тарбия масалаларига эътибор ислом дини пайдобўлгандан кейин янада юксак даражага кўтарилган, ривожлантирилган.Бу фикрдан, исломдан олдин Туркистон ҳудудида, яъни Ўзбекистондатарбияга эътибор берилмаган, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак.Бизнинг таълим-тарбия анъаналаримиз тарихи Авесто даврига борибтақалади. У даврда ҳам тарбиянинг ўзига хос гўзал хусусиятлари,тажрибалари мавжуд бўлган, албатта. Лекин уларнинг барчасида ҳалолликодоби биринчи даражага кўтарилган.Ҳалол инсонлар учун рухсат қилинган ишлар, хатти-ҳаракатлармажмуаси, қолаверса, меҳнат эвазига топилган, шунингдек пок ва тозаозиқ-овқатлардир. Ҳалоллик янада кенгроқ маъно касб этади. Ҳаёт ватурмушдаги ҳалоллик, ўзаро муомала-муносабатдаги ҳалоллик, <strong>оила</strong>даги1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б.15.73
ҳалоллик, меҳнатдаги ҳалоллик, жамоа орасидаги ҳалоллик, савдосотиқдагиҳалоллик, дўстлар ўртасидаги ҳалоллик ва шу кабилар.Аждодларимиз ҳаром билан ҳалолни фарқлаш ва ҳаромдан ҳазарқилиш, ҳалолга доимо ошно бўлиш хусусида таълим берганлар. Масалан,Сўфи Оллоёр ёзади: «Агар ул аттизам истаса ҳарома, яна ул нусхадабитилди хома. Қиёмат кун дардгир этарлар, Ани шайтон била занжирэтарлар» 1 . Тасаввуф илми устаси ва шоир Сўфи Оллоёр бу сатрлар орқалиаҳли инсонни ҳаром-ҳариш кун кечиришга эмас, балки ҳалол яшашга, покбўлишга даъват этади.Муҳаммад алайҳиссаломнинг қуйидаги ҳадиси барча амал қилишилозим бўлган ҳикматдир: «Ҳалол ҳам, ҳаром ҳам аниқ бўлди. Уларнингўртасида шубҳали нарсалар бор. Кўп одамлар буни билмайдилар. Кимкишубҳали нарсалардан сақланса, динини ҳам, обрўсини ҳам пок сақлаганбўлади. Кимки шубҳали нарсаларга тушиб қолса, ҳаромга ўтиб кетиши ҳаммумкин. Агар чўпон қўйларини заҳарли ўт атрофида ўтлатиб юрган бўлса,подаси заҳарли ўтдан еб қўйиши мумкин. Билгинки, ҳар бир подшоҳнингқўриқхона каби тақиқлаб қўйган нарсалари бўлганидек, Тангрининг ҳамтақиқлаб қўйган ҳаром нарсалари бор. Билгинки, инсон жасадида бир гўштпарчаси бор, агар у соғлом бўлса, бутун жасад ҳам соғломдир, агар убузилса, бутун жасад ҳам бузилади. Билгинки, у юракдир» 2 . Бу ҳадисдаўзини мусулмон деб билган ҳар бир ўзбекнинг ва бошқа Ўзбекистонфуқароларининг диёримиз мустақиллигини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш учунзарур бўлган ахлоқ ва одоб нормалари аниқ ва равшан кўрсатилган.Авваламбор, ҳаром билан ҳалолни билиш, иккинчидан, шубҳалинарсалардан сақланиш, миллат обрўсини пок сақлаш, давлат ва ҳукуматман қилиб қўйган нарсаларга яқинлашмаслик, қонун-қоидалар доирасиданчиқмаслик, Президентга содиқ бўлиш ҳар бир кишининг бурчидир. Шубурчга содиқ қ<strong>олиш</strong> учун юракни кенг ва покиза тутиш керак.Дарвоқе, юраги тўғри ва ҳақ йўлдан юрган инсон ҳамиша хотиржамбўлади, кўнгли равшан, доимо сиҳат-саломат юради. Хоразмлик қомусийолим, буюк аллома Маҳмуд аз-Замахшарий бу ҳақда шундай насиҳатқилади: «Ҳалол-покиза киши доимо хотиржаму тинчликдадир, бировгахиёнату ёмонлик қиладиган киши эса ҳалокатга гирифтордир» 3 .Ҳаёт, асосан, <strong>оила</strong>дан бошланади. Ёшларни мустақиллик руҳидатарбиялаш ҳам <strong>оила</strong> тарбияси билан чамбарчас боғлиқдир. Ўзбек халқида«Қуш уясида кўрганини қилади» деган ҳикмат бор. Бола ҳам <strong>оила</strong>данимани кўрса, шуни қилади, нимани эшитса, шуни гапиради. Бошқачаайтганда, ота-она ва ака-укалар ҳалол ва покиза бўлмоқлари лозим. Ота-1 Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин. <strong>–</strong> Т., <strong>–</strong> 1991. <strong>–</strong> Б.90.2 Ахлоқ-одобга оид ҳадис намуналари. <strong>–</strong> Т., 1990. <strong>–</strong> Б.84.3 Маҳмуд аз-Замахшарий. Нозик иборалар. <strong>–</strong> Т., 1992. <strong>–</strong> Б.52.74
онаси ҳалол кун кўраётган <strong>оила</strong>лардаги аксарият фарзандлар ҳалоллик ватўғрилик йўлидан четга чиқмайдилар.Битта мисол: умри бўйи ҳалоллик ва тўғрилик билан яшаб келаётган<strong>оила</strong>нинг Нурмат исмли тўнғич ўғли катта бўлиб қолди. Олий маълумотлибўлди. У турмуш тақозоси билан бошқа тенгқурлари таъсири натижасидатижоратга қизиқди ва отасидан озгина пул олиб, шу йўл билан рўзғоринияхшилашга бел боғлади. Россия, Белорус, Кавказ, Украина кабимамлакатларга бориб, Хоразм халқи учун керакли молларни олиб келиб,сота бошлади. Лекин харидоргир моллар топиш, чегаралардагиқийинчиликлар ва шу кабилар туфайли хайрли ишини давом эттиролмади.Шунда ўртоқлари унга Тошкент, Самарқанддан мол олиб келиб, Хоразмдасотишга ундашди. Нурмат бу ҳақда ўйлаб кўрди. Илгари бошқамамлакатлардан мол олиб келиб, ўз халқини таъминлашга ҳисса қўшардива бироз фойда оларди Ўртоқлари маслаҳатига амал қилса-чи. Бир вилоятхалқининг пешонасини қиртишлаб, ўз вилояти одамларига келтирибберади. Шахсий бойлик орттириши мумкин лекин умумхалқ учун турганбитганизиён эканини англади ва бу фаолиятнинг ғирт чайқовчилик, олибсотарликкаби ҳаром йўл эканини дарҳол англади. Шундан кейин Нурматисмли йигит ўша «тижорат» аталмиш қинғир йўлдан чекинди, ўзинитийди.Агар Нурмат исмли йигит ўша ғайриахлоқий, ғайриқонунийфаолиятини давом эттирса эди, у мустақиллик ишларининг бозориқтисодиёти билан боғлиқ мафкурасига зиён етказган бўларди. Демак, ҳарбир ота-она, жамоатчилик ёшларни тўғри йўлга с<strong>олиш</strong>лари, мустақилликмафкурасининг ўзига хос хусусиятлари билан таништириб боришларилозим. Қолаверса, болаларни шахсий, ижтимоий, халқ ва давлат учунфойдали меҳнатга йўллаш ҳар бир <strong>оила</strong>нинг муқаддас бурчидир.Оилада қиз болалар, айниқса, оналар изидан боришади ва уларгатақлид қилишади. Ҳолбуки, <strong>оила</strong>да аёллар ахлоқ-одоб манбаидирлар. Донохалқимиз «Эрни эр қиладиган ҳам, қаро ер қиладиган ҳам хотин» деббежиз айтмаган. Шунинг учун она ҳаёт ва турмушга қизларини ҳалолпокизақилиб тайёрлашни айни шу замон талабига мос мўътабар вазифадеб билмоғи ке-рак.Покиза хулқ-атвор, гўзал ахлоқ-одоб ҳалоллик, маърифат манбаидир.Ҳалол ва маърифатли кишилар миллатнинг ёрқин кўзгусидир. Худдишундай инсонлар умумхалқ ва ўзи яшаётган давлат манфаати ва равнақийўлида қайғуришга қодирлар.Худди шундай одамлар, ёшлар ҳаёт ва турмушда, ўзаро муомаламуносабатдаҳалол бўла оладилар. Улар одамгарчилик, мардлик вамурувватлилик каби фазилатларга эга бўладилар. Бу ҳақда қомусий олимАбу Райҳон Беруний қуйидаги сабоқни беради: «Одамгарчилик, яънимурувват кишининг ўзи, уруғ-аймоғи ва ўз аҳволига таъсир этиши биланчегараланади. Мардлик-футувват эса ундан ҳам устун туриб, ўзидан75
ташқарига ҳам ўтади. Мурувватли мард киши ўзидаги ва ўзиникиэканлигига ҳеч ким тортишиб ўтирмайдиган нарсадан бошқасига эгаликқилмайди.Агар у одамларнинг осойишталиги деб машаққатларга чидаса;зиқналик қилмасдан, бошқаларга насиб этмай, унга ато қилинганнарсаларни бировларга берса, бундай одам ўшандай қудрат билан шуҳраттопган мард киши саналади; у ўзининг ҳалимлиги, мулойимлиги, иродаси<strong>мустаҳкам</strong>лиги, чидамлилиги, камтаринлиги туфайли, улуғворлиги билантанилиб, гарчи у шу мартаба аҳлидан бўлмаса ҳам, олий даражагакўтарилади. У насл-насаб жиҳатидан эмас, балки ҳақли равишда (ўшасифатлари билан) эҳтиром қилинади» 1 .Мустақил давлатимизга ҳозир ҳар соҳа ва ҳар бир, мартаба учун Ал-Беруний лутф этган каби кишилар ва ходимлар зарурдир. Чунки шундайҳалол инсонлар истиқлол мафкураси ва унинг равнақи, мустақил давлаттараққиёти учун ўз ҳиссаларини қўша оладилар.Ҳалоллик билан фидойилик эгизаклар каби бир-бири билан жудаяқиндирлар. Ҳалол бўлмаган киши фидойи бўлиши мумкин эмас.Фидойилик ҳам ҳалоллик сингари кенг қамровли одоблар мажмуасидир.Оилага, жамоага, туғилиб ўсган қишлоғига, шаҳрига, халқига, ватанигафидойилик ва шу кабилар.Болаларни тарбиялаш ишида энг муҳим шарт <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>,маънавий соғлом асосга қурилганлигидир. Бунга аввало, ота-оналарнингўзлари тарбияланган, улар ўртасида тотувлик, аҳиллик, чин дўстликбарқарор бўлиши, болаларни келажак ҳаётга тайёрлаш <strong>–</strong> уларнингкундалик эътиқод тарзида масъулиятли бурч эканлигини онглитушунишлари ва буни амалда қўллашлари керак. Акс ҳолда, «Қамишнибўш ушласанг, қўлингни қияди» деган гап бор. Бир донишманд «бирболани тарбия қилиш, бир давлатни идора қилишдан кўра қийин кечади»,деган эди. Мадомики шундай экан, фарзандларимиз тарбиясини барчаишлардан устун қўя билишимиз уларга ҳалоллик ва фидойилик одобинимустақиллик руҳи билан қўшиб сингдириш, тарбиялашда муҳим аҳамиятгаэгадир.Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2012 йилни«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиши, давлатимизни ҳар бир <strong>оила</strong> ва<strong>оила</strong> аъзоларининг фаровон турмуши, тинч-тотувлиги ҳамда соғлиқсаломатлигиҳақида қайғураётганлигини яққол далилидир. Қачонки,<strong>оила</strong>да тинчлик хотиржамлилик, осойишталик, тўкин-сочинчилик бўларэкан, у ерда тарбия олаётган ҳар бир фарзанд одоб-ахлоқли, фидойи бирсўз билан айтганда комил инсон бўлиб етишади.Хулоса қилиб айтганда, инсонни улуғлаш, унинг қадрига етиш,айниқса, ўсиб келаётган ёш авлодни одоб-ахлоқли қилиб тарбиялаш,1 Абу Райҳон Беруний. «Жавоҳирот китоби»дан. <strong>–</strong> Т., 1991. <strong>–</strong> Б.12.76
уларни камолга етказиш бугуннинг долзарб масалаларидан бириҳисобланади. Ҳар бир киши одоб-ахлоқ қоидаларини ва меъёрларинибилмоғи, унга итоат қилмоғи зарур. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки,киши одоб-ахлоқнинг барча қоидаларини ёдлаб олса, тарбияланган бўлибқолавермайди. Тарбия <strong>–</strong> жиддий, узоқ муддатли мураккаб жараёндир. Одобэса <strong>оила</strong>вий тарбия натижасида инсоннинг маънавий эҳтиёжига айланибқ<strong>олиш</strong>и лозим. Негаки у ҳамма учун, ҳар бир киши учун ҳаётийзаруратдир.АЁЛ <strong>–</strong> МУСТАҲКАМ ОИЛА ТАЯНЧИД.А.Шоматов Ҳаммамизга маълумки, бугун мустақил Ўзбекистонимиз дунёҳамжамиятида ўз ўрни ва ўз овозига эга. Халқаро майдонда озод ва ободВатанимизнинг обрў-эътибори кундан-кунга юксалаётгани қанчалар ғурурбағишлайди. Сиёсий, иқтисодий-ижтимоий соҳаларда қўлга киритаётганютуқларимизни ҳеч нарсага тенглаб бўлмайди. Бугун ўз тараққиёт йўлинибелгилаб олган мамлакатимиз фуқаролари ҳуқуқий демократик жамиятқуришдай эзгу мақсад йўлида якдиллик билан меҳнат қилмоқдалар.Шубҳасиз, бу буюк яратувчилик ишларини кўп сонли аёлларимизнингиштирокисиз тасаввур қилиш қийин.Давлатимиз раҳбари томонидан оналик ва болалик муҳофазасимамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётида аёлларнинг ўрни ва <strong>оила</strong>дагимуносабатларига алоҳида эътибор қаратилмоқда.Тўмарис, Сароймулкхоним, Мумтозбегим, Нодирабегим каби юртсўраган буюк аждодларимизнинг издошлари бўлган аёлларимизнингбугунги кунда жамиятимизда тутган ўрни беқиёсдир. Конституциямиздагисайлаш ва сайланиш, жамоат бирлашмаларига аъзо бўлиш,референдумларда иштирок этиш, мурожаат қилиш каби ҳуқуқлариданфойдаланиб мамлакатимизда амал қилаётган икки палатали Олий Мажлисфаолиятида иштирок этаётган зукко ва оқила аёлларимиз билан ҳақлиравишда фахрланамиз.Бугунги кунда вилоят, туманларнинг ҳокимликларида, корхона,ташкилот ва муассасаларда нуфузли раҳбарлик лавозимида ишлаётган,тадбиркорлик билан шуғулланаётган аёлларимиз ҳақида қанча илиқ гапларайтсак озлик қилади. Шуниси диққатга сазоворки, аёлларимизбошқараётган жойларда маънавият ва ободончилик борасидаги ишларкўлами жуда юқори. Турли жиноятлар ва ҳуқуқбузарликларга чекЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчиси.77
қўйилган. Бунга республикамизнинг истаган шаҳар ва туманлари-ювилоятларидан кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. 1Халқимизнинг «Одам боласи-элнинг лоласи», «Аёлини асраган эл бойбўлар», «Ота-онанг олтин бойлигинг», «Соғлом онадан соғлом фарзандтуғилади» каби кўплаб ҳикматли сўзлари асрлар оша давр синовидан ўтиб,яшаб келаётганлиги ҳам бежиз эмас. Ҳар бир жамиятда бўлгани кабибизнинг мамлакатимизда ҳам келажак ёшлар қўлида. Шу боис уларнингсоғлиги, онги, маданияти, камолоти жамият, давлат ва кенг жамоатчиликолдида турган муҳим вазифалардан биридир. Албатта бу улуғвор вашарафли вазифаларни амалга оширишдай эзгу ишларни аёлларнингиштирокисиз тасаввур этиш қийин. Бугунги кунда якунланиб бораётганҲомийлар ва шифокорлар йили ва шу муносабат билан қабул қилинганмахсус Давлат дастурида белгилаб қўйилган ишлар жойлардамуваффақиятли поёнига етаётганлиги ҳам зебо-ю фидокор аёлларимизнингсамарали меҳнатлари натижасидир. Йил давомида юзлаб шифокораёлларимиз нафақат аҳоли соғлиги, вояга етмаганлар соғлигини муҳофазақилиш, уларнинг жисмоний, маънавий ривожланиши, касалликларининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> оналар ва болалар соғлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашда, улар учунзарур бўлган шарт-шароитларни яратиш, мактабгача тарбия муассасалари,мактаб, коллеж, академик лицейлар ва олий ўқув юртларида тиббийхизматни йўлга қўйиш борасида алоҳида жонбозлик кўрсатганликларимақтовга лойиқдир. Ўнлаб тадбиркор аёлларимиз шифо масканларигаҳомийлик кўрсатишда ҳатто афсонавий Ҳотам тойни ҳам ортда қолдирибкетдилар.Иқтисодиёт билан бирга маънавиятни ҳам юксалтириш, миллий ғоя вамафкурани шакллантириш давлат сиёсатини устувор йўналишларидандир.Шундан келиб чиқиб, мамлакатимизда мафкура, маънавият соҳасига ҳамжиддий эътибор қаратилмоқда. Албатта бу борада ҳам аёлларимизбошқаларга ибрат бўлишяпти. Бугунги кунимизда эришаётганютуқларимиздан бири-<strong>оила</strong>ларимизда китоб мутолаа қилувчилар сонитобора ортиб бораётганлиги қувонарлидир. Бир пайтлар ҳатто улар ҳақидаўйлашга ҳам ҳақимиз йўқ бўлган муқаддас Қуръони Карим, ҳадисушарифлар, пайғамбарларимиз ҳақидаги саодат қиссалари истиқлолшарофати туфайли китоб жавонларимизнинг тўридан жой олди.Аёлларимиз кўп китоб ўқишда, ёшларимизнинг тафаккуриниюксалтиришда ҳам ўзларининг бор куч ва ғайратларини сарфлашиб,маънавият ва маърифат тарғиботчилари сифатида майдонга чиқмоқдалар.Бу борада уларга Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Республикааҳолисининг ахборот-кутубхона билан таъминлашни ташкил этиштўғрисида»ги қарори дастуриламал бўлиб хизмат қилаётир. Ҳар йили1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид вабарқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. <strong>–</strong> Т., 1997.78
мамлакатимизда баҳорни севган ардоқли шоиримиз Зулфияхоним таваллудтопган айём арафасида қизларимизга Зулфия номидаги давлат мукофотберилиши ҳам аёлларимиз, айниқса, қизларимиз орасида китобга,адабиётга бўлган муҳаббатнинг ортиб бораётганлиги туфайли. Албаттааёлларимиз ҳар бир соҳада бўлганидек, <strong>оила</strong>вий китобхонликларни қарортоптириш, мамлакатимизда китобхонлик кунлари ўтказиш, ёшларимизникитоблар дунёси билан ошно қилишда ҳам биринчилардан бўладилар деганумиддаман.Аёл деганда албатта кўз олдимизга она каби улуғ зот келади. Зеро,аёлнинг оналикдай улуғ бурчи ҳақида «Жаннат оналар оёғи остидадир»деган буюк гаплардан ўтказиб бирон фикр айтиш қийин. Ҳақиқатан ҳамдунёда нимаики яхши нарса бўлса, уларнинг ҳаммаси аёл ва унингфидойилиги туфайлидир. Аёл кулса, чеҳрасида табассум балқиса, бутуноламга ҳам нур ёғилгандай бўлади. 1Яхши фазилатлар <strong>оила</strong>да шаклланади, дейишади. Ҳар бир ота-онаучун фарзандларини ҳалол ва пок, имон-эътиқодли, инсоф ва диёнатлиқилиб тарбиялаш ҳам фарз, ҳам қарздир. Бола тарбиясига совуққонликбилан қараш шабҳасиз фожиага олиб келади. Буни яхши англаганаёлларимиз фарзандларининг тарбиясига алоҳида эътибор беришади.Фарзандларининг ҳар томонлама етук, баркамол, ўқимишли ва одоблибўлиб улғайишларини орзу қилишади. Орзу қилишадигина эмас, балкижону жаҳонини бериб фарзандларини мустақил ҳаётга йўллайдилар.Айниқса аёлларимиз қизларини турмушга тайёрлаш борасида тинмай жонкуйдирадилар. Шунинг учун ҳам аёлларимиз қизларининг соғлиги,уларнинг кийиниши, юриш-туриши ва муомаласигача мунтазам назоратқилиб борадилар.Фурсатдан фойдаланиб қизлар тарбияланаётган <strong>оила</strong>ларда маънавийтарбия масаласига тўхталиб ўтмоқчиман. Жуда кўпчилик <strong>оила</strong>ларимиззамонавий ва данғиллама уйларда, турли хорижий мебеллар биланжиҳозланган хонадонларда яшашни маданият белгиси деб тушунадилар.Бизнингча, бу нотўғри фикр. Энг аввало, ҳар бир инсоннинг қалби гўзалбўлиши керак. Агар <strong>оила</strong>да шарқона маънавий тарбияга эътибор берилмасэкан, бу <strong>оила</strong>да тарбияланган қизларни маънавий жиҳатдан етук деб айтаолмаймиз. Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг, на каттани ҳурмат қилмайдиган, накичикни иззат қилмайдиган, оддийгина дастурхон ёнида ўтирибовқатланиш қоидаларига ҳам риоя қилмайдиган, шарм-ҳаёдан бутунлаййироқ, ҳатто отаси ва ака-укаларининг олдида ярим яланғоч бўлибўтирадиган, баланд овозда бақириб-чақириб гапирадиган, чапиллатибовқат ейдиган қизларни қандай қилиб маданиятли деб айта оламиз.Шунинг учун ҳам аёлларимиз қизларга биринчи галда шарқона обод-ахлоқмеъёрларини, қалб гўзаллиги ва энг яхши ахлоқий фазилатларни1 Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. <strong>–</strong> Т., 1999.79
сингдиришда ўқитувчи, назоратчи, маслаҳатгўй ва дўст вазифасинибажаришлари керак деб ўйлаймиз.Қизлар тарбияси жуда нозик иш. Бу борада албатта мактаб,коллежлару олий ўқув юрти ҳамкорликда иш олиб боргандагина кўзланганмақсадга эришиш мумкин. Оила ва ўқув юртлари назоратидан четда қолганёшларимиз нотўғри йўлга кириб кетаётганлари сир эмас. Масалан, вақтлиматбуот нашрларида айрим ёшларимизнинг нопок йўлларга кирибкетаётганлари ҳақидаги мақолаларни ўқиганимизда юрагимизда оғриқ,уйғонади. Ахир ҳеч қандай қиз ёмон бўлиб туғилмайди. Фақатгинаэътиборсизлик, ҳаётдаги айрим етишмовчиликлар ва бошқа турлисабабларга кўра улар қабоҳат қурбонига айланиб қолганлар. Уларни буйўлга бошлаётганлар бегоналар эмас, балки ўзимизнинг мусулмонинсонлар бўлганлиги нақадар афсусланарли. Катта пулга учиб, виждонинимоғор босган бундай фирибгарлар сиз билан бизнинг орамизда онда-сондабўлса-да учраб турибди. Уларга лоқайд бўлмайлик. Уларни қатъий назоратостига олайлик. Бонг уриб маҳалла қўмиталарига, хотин-қизларқўмиталарига, маҳалла посбонлари-ю нозирларига, керак бўлса тегишлиҳуқуқ идораларигача бориб жар солайлик! Ана шундагина ёшларимизнинотўғри йўлга кириб кетишларидан сақлаган бўламиз. Бу борада айниқсаҳуқуқшунос устозларимиз, ўқитувчи ва шифокор, қўйингки, ҳар бирсоҳанинг мутасаддилари бўлган кўп сонли аёлларимиз биргаликда иш олибборишлари керак деб ўйлайман.Тўғри, аёлларимиз барча жабҳаларда фаоллик кўрсатишяпти. Буқувонарли. Лекин сиёсат бобида-чи? Нега бизнинг сиёсатчи аёлларимизжаҳон сиёсат майдонида кўринмайдилар? Ахир бизлар юрт сўраганСароймулкхоним, Зебуннисобегим, Нодирабегим, Зулфияхонимларавлодимиз-ку! Бизнинг аёлларимизга нима ва ким халақит беряпти?Менинг назаримда аёлларимиз мени кечирсинлару, бунга биринчи галдауларнинг ўзлари сабабчи деган фикрдаман. Боиси мустақиллик бизга жудакўп неъматларни берди. Мустақиллик туфайли аёлларга бўлган муносабаттубдан ўзгарди. Бугунги ўзбек аёли бир қўли билан бешикни, иккинчиқўли билан эса дунёни тебратишга қодир. Хўш, унда нима етишмаяпти дебўйлайсиз? Бизнингча, аёлларимизда бироз жасорату ҳафсала етишмаяпти.Агар аёлларимиз Ўзбекистонимизнинг нуфузи кундан-кунга ортиббораётганлигини юракдан ҳис этган ҳолда, ўзларини фан-маданиятсоҳасида синаб кўрганлари каби сиёсат бобида ҳам дадиллик билан синабкўрсалар айни муддао бўларди. Албатта мен бу билан аёлларимиз <strong>оила</strong>даона ва аёл эканлигини унутиб бор вужуди билан ишга берилиб кетсинлардеган фикрдан бутунлай йироқман. Зеро, комил инсонлар баркамол <strong>оила</strong>дашаклланади.Оила маликаси эса шубҳасиз биз таърифу тавсифини келтираётганаёлларимиздир. Шундай экан, аёлларимиз <strong>оила</strong> деб аталадиган муқаддас80
қўрғоннинг гўзал, доно ва меҳр-мурувватда тенгсиз соҳибаларибўлишлари, бир лаҳза ҳам ҳушёрликни қўлдан бермасликлари керак.Ҳа, аёл борки <strong>–</strong> бахт бор, яшаш ва яратиш бор. Аёл борки <strong>–</strong> оламмунаввар. Агар буюк ва яратувчи зот аёл бўлмаганда, олам ҳам бунчаларгўзал ва фараҳбахш бўлмасди.ОИЛА ВА ТУРМУШ МАДАНИЯТИНИНГ ЎЗИГА ХОСПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИД. Н. Арзиқулов Е. Ю. Агзамова Инсон дунёга келибдики, у қайсидир маънода, кимгадир ёкинимагадир боғлиқ ҳолда шаклланади ва вояга етади. Шахс шаклланишидаэнг муҳим бўлиб ҳисобланган омиллардан бири бу <strong>оила</strong>дир. «Ҳар қайсимиллатнинг ўзига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда, ҳечшубҳасиз, <strong>оила</strong>нинг ўрни ва таъсири беқиёсдир» 1 . Оила муайян маънодаўзида миллий, этник ва ижтимоий кўринишларни намоён этади. Бу эсабевосита турмуш тарзини ифодалайди.Турмуш тарзи <strong>–</strong> шахс ижтимоий гуруҳ, элат, миллат, халқнингкундалик ҳаётини ифодаловчи тушунча. Турмуш тарзига турли жиҳатлар:фалсафий, социологик, ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-гуруҳий ва бошқануқтаи-назардан ёндашилади. Шахс, ижтимоий гуруҳ Турмуш тарзимуайян давр шарт-шароитларининг бутун мажмуаси билан белгиланади.Турмуш тарзи ижтимоий категория. У турмуш даражаси деб аталадиганиқтисодий категорияга нисбатан кенгдир. Турмуш даражаси, асосан,миқдор кўрсаткичига эга бўлса, турмуш тарзининг моҳияти, мазмуни ванамоён бўлиш шакллари кўп ҳолатда кишиларнинг ҳаёт кечириши,меҳнати, соғлиги ва ҳатто хулқ-атвори билан ифодаланади. Муайян элат,миллат ва халқнинг турмуш тарзи уларнинг яшаш жойлари билан боғлиқҳолда шаклланиб ўзгариб боради. Ўзбек халқи ўз ҳаёт фаолиятидакамтарлик, катталарга ҳурмат, меҳнатсеварлик, бағрикенглик, софдилликкаби ахлоқий ҳислатларга алоҳида эътибор беради. Ўзбек халқида бундайфазилатлар миллий урф-одат ва анъаналарда, кундалик ҳаёт тарзи вамиллатлараро муносабатларда акс этган. Халқимиз ҳаётида одоб-ахлоқмеъёрлари асосидаги расм-русумлар, анъаналар ва одатларнинг аҳамиятибеқиёсдир. Ўзбек халқи азалдан жамоа бўлиб яшаб, маҳалла, қўшничилик Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси доценти вазифасини бажарувчи, психология фанлари номзоди. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси доценти вазифасини бажарувчи, психология фанлари номзоди.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.52.81
удумига қатъий риоя қилган. Оилада туғилган ҳар бир гўдакка яхши ниятбилан исм қўйилган, саводини чиқариш учун уни устоз-муаллим қўлигатопширилган. Фарзандларни ҳунарли ва уй-жойли қилиш ота-оналарфаолиятининг энг муҳим вазифасига айланган. Одамларнинг, хусусан,ёшларнинг юриш-туриши, улар амал қиладиган тамойиллар ҳамиша жамоаназарида бўлади 1 .Демак, турмуш маданияти - <strong>оила</strong> ва кундалик турмушда мавжудбўлган <strong>оила</strong>вий бурч, ўзаро ҳурмат, садоқат, ор-номус каби анъаналарниавлоддан-авлодга ўтказиш асосида давом эттириш воситаси ҳисобланади.Шунингдек, турмуш маданиятида инсон адолатли жамият қуриш ва ундабой-бадавлат, тинч-тотув, бахтли яшаш ғоясини илгари суради.Турмуш маданиятига, хусусан, кенг маънода маданиятга,халқимизнинг ижтимоий маданиятига Президентимиз И.А.Каримовўзининг «Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга,ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ» номли асарида қуйидагиўз фикрларини баён этади: «Маданият, шу жумладан, спорт маданияти,спорт билан шуғулланиш <strong>–</strong> бу аввало, муҳим ижтимоий масала. Шунингучун ҳам бу омиллар албатта одамларнинг ишга бўлган муносабатига ўзтаъсирини ўтказади. Маданият деган сўзни кенг маънода тушуниш керак.Ўз вақтида ишлаб, ўз вақтида дам <strong>олиш</strong> - бу ҳам маданият. Қуриладигануйни гуваладан эмас, пишиқ ғиштдан <strong>мустаҳкам</strong> қилиб қуриш - бу ҳаммаданият. Ўз уйи, ўз маҳалласининг тозалиги ва ободончилигига эътиборбериш ҳам <strong>–</strong> маданият 2 .Шунингдек, Президентимиз И.А.Каримов ўз фикрини халқимизнингтурмуш маданиятини юксак даражага кўтариш учун халқ манфаатига,ободончилик масалаларига, инсонларнинг ор-номусини ҳамда қадрқимматиниинобатга олган ҳолда қуйидаги фикрларини баён этади:«...яъни бу масалалар мамлакатимиз, бутун ўзбек халқинингманфаатига дахлдор сиёсатга айланиши даркор, инсоннинг қадами етганжойда, албатта, ободончилик бўлади. Мен бирон раҳбарни танқидқилишдан олдин унинг ўрнига ўзимни қўяман. Одамларнинг ор-номусини,қадр-қимматини кўтаринглар, буни фақат ғаллачилик, пахтачиликсоҳасида эмас, балки таълим, маданият, спорт масаласида ҳам оширишлозим. Барчангизга маълумки, биз ҳеч кимдан кам бўлмайдиган давлат важамият барпо этамиз. Бунинг учун эса ҳар томонлама комил инсон, ҳартомонлама соғлом авлодни тарбиялаб, вояга етказиш - биз учун энг буюкмақсад, керак бўлса, энг савобли ишга айлантиришимиз даркор» 3 дебтаъкидлайди.1 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т.8. <strong>–</strong> Т., 2004. <strong>–</strong> Б. 671.2Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга,ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т.12. <strong>–</strong> Т., 2004. <strong>–</strong> Б.151.3 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.153.82
Юқоридан қайд этилган масала юзасидан, яъни турмуш маданиятигаоид қуйидаги бир қатор муҳим бўлган муаммоларга эътибор беришимизмақсадга мувофиқ:биринчидан, ёш <strong>оила</strong>лар барқарорлигини таъминлашда ота-онаибратининг фойда келтиришига доир далилларни шарҳлаш;иккинчидан, <strong>оила</strong>да ахлоқий тарбия билан мактаб тарбиясимуштараклигини очиб беришга оид материалларни таҳлил этиш;учинчидан, <strong>оила</strong>нинг ижтимоий заруратдан келиб чиққанлигинитарихий ҳақиқат сифатида изоҳлаб тушунтириш;тўртинчидан, ахлоқий ва психологик тушунчаларни халқ оғзакиижоди манбаларидан фойдаланиб сингдириш;бешинчидан, Ўрта Осиё мутафаккирларининг ахлоқ, одоб ва <strong>оила</strong>вийҳаёт хусусиятидаги дидактик қарашларни шарҳлаб бериш;олтинчидан, ўспиринлар этикаси ва психологиясининг <strong>оила</strong>вий ҳаёткамолотида ўзига хос томонларини кўрсатиш;еттинчидан, ўғил-қизларни таълим жараёнида <strong>оила</strong> қуришга тайёрлабборишни ахлоқий асосларини таркиб топтириш;саккизинчидан, бўлғуси куёв ва келиннинг инсоний бурчлариниатрофлича тавсифлаш;тўққизинчидан, севишганларнинг хулқ-одоб маданиятидаги поклик,чин вафо, никоҳнинг бузилмас негизи эканлигини аниқ далиллар биланисботлаш;ўнинчидан, <strong>оила</strong>вий ҳаётда иффат, урф-одат, анъана, миллий онг вамиллий тил каби ижтимоий тушунчаларни моҳиятини таҳлил этиш асосидаёш <strong>оила</strong>ларга ибратли турмуш ахлоқий ва маданиятини ҳосил этиш вабошқалар, айниқса, <strong>оила</strong> қуриш арафасида турган балоғат ёшидагиларгатўғри йўналишлар ва ахлоқий малакалар беришдан иборат.Биз бугунги мақоламизда <strong>оила</strong>нинг барқарорлиги ёки бузилишсабаблари тўғрисидаги далилларни таҳлил этаётганимизда масаланиижтимоий, ҳуқуқий ва ахлоқий муаммоларига эътиборимизниқаратишимиз лозим. «Мамлакатимиз Конституциясида <strong>оила</strong>нингижтимоий мақоми аниқ белгилаб қўйилгани, шу асосда Оила, Фуқаролик,Уй-жой кодекслари ва бошқа зарур қонун ҳужжатлари қабул қилиниб, буборада тегишли ҳуқуқий пойдевор яратилгани ҳам бу фикрнитасдиқлайди» 1 . Шундай қилиб, энг эзгу ниятлар билан <strong>оила</strong> қурганёшларда эр-хотиннинг шахсий муносабатлари бахтга қарши яхшиданёмонга қараб ривожлана бошлайди. Чунки, никоҳнинг бошидакузатиладиган эр-хотин ўртасидаги кўтаринки эмоционал яқинлик астасекинликбилан пасайиб, улар ҳиссиётларининг ўтмаслашуви рўй беради.Бу ҳолатлар албатта, ҳар қандай <strong>оила</strong>да шахслараро муносабатларривожланишининг ўзига хос динамикасини ташкил қилади. Бу ҳолатдан1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.57.83
воқиф бўлиш ва унинг ўзгаришларига тайёр туриш ёш <strong>оила</strong>ларда юзагакелиши мумкин бўлган айрим кўнгилсизликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га асосбўлади.Ёш авлод ҳаётининг кўп қисми <strong>оила</strong>да ўтади. Шу боисдан болатурмушнинг мураккаб томонлари билан худди шу ота-она масканидатанишади. Шунинг учун ҳам <strong>оила</strong> жамиятнинг бошланғич ячейкасисифатида болаларнинг ахлоқий, юриш-туриш, хатти-ҳаракати, эътиқоди вадунёқарашига тарбиявий таъсир кўрсатиш ҳамда уларни турмуш қуришигатайёрлаб бориш лозим. Оиладаги мавжуд анъаналар, урф-одатлар, расмрусумларва маросимларнинг ижобий таъсирида йигит ва қизлар астасекинкамол топиб борадилар. Ҳозирги замон ўзбек <strong>оила</strong>сидаги анъаналарва турли маросимларни ижобий таъсири кучли бўлиб, халқимизнинг узоқўтмишидаги ахлоқий хислатларини ифодаловчи меҳмондўстлик,инсонпарварлик, хушфеъллик, илтифотлилик, болажонлик, уй ва ҳовлиниозода сақлаш, боғ-роғлар барпо этиш халқ сайллари ва мавсумийбайрамларни биргаликда ўтказишда ўз ифодасини топади.Оила <strong>–</strong> жамиятнинг бошланғич ҳужайраси, эр-хотинлик муносабатигаасосланади ва бир-бирлари билан қон-қариндошлик муносабати биланбоғлиқ кишиларнинг ихтиёрий бирлашган гуруҳидан иборат бўлади. Агарникоҳ икки кишини боғлаган бўлса, унда <strong>оила</strong> ўз ичига бир неча, баъзанўнлаб кишиларни бирлаштиради. Оила муносабатлари қариндошликалоқаларининг кенг кўламида намоён бўлади: эр ва хотин, ота-она ваболалар, ака-ука, опа-сингил, ака-сингил, опа-ука, қайнота-қайнона, куёвва келин, шунингдек, қайнсингил, қайнаға, қайнини, қайнэгачи вабошқалар. Никоҳдан фарқли ўлароқ, <strong>оила</strong> қатъий равишда тузилиш ватугатилиш санасига эга эмас. Янги аъзо қўшилиши ёки <strong>оила</strong> аъзолариданбирортасининг кетишидан қатъи назар, <strong>оила</strong> ўз ҳаёт фаолиятини давомэттиради, фақат тузилиши, таркиби бир оз ўзгарган бўлади. Қондошқариндошликмуносабатлари қуйидагиларга асосланади.<strong>–</strong> физиологик (эр-хотинлик муносабати ва бола туғиш);<strong>–</strong> юридик (никоҳни, ажралишни, алимент тўлашни ва бошқаларниқайд этиш);<strong>–</strong> иқтисодий (мулкий, мерос муносабатлари);<strong>–</strong> сиёсий (<strong>оила</strong> ҳокимияти, етакчилик);<strong>–</strong> педагогик (болаларнинг ва <strong>оила</strong> кичик аъзоларининг тарбияси) ваахлоқий муносабатлар.Оила вазифаси:а) жамиятнинг биологик узлуксизлигини таъминлаш. Оила ўз <strong>оила</strong>аъзолари биологик мавжудлигини, уларга озиқ-овқат, уй-жой, кийим-кечакбериб, улар соғлигини сақлашга ғамхўрлик қилади, аҳоли ишлаб чиқаришибилан шуғулланади;б) жамият маданий узлуксизлигини таъминлайди <strong>–</strong> <strong>оила</strong> шахснингбошланғич ижтимоийлашувини амалга оширади;84
в) балоғатга етмаганлар ва меҳнатга қобилиятсизларни иқтисодийқўллаб-қувватлайди;г) шахснинг бегоналашуви (жамиятдан ажраб қ<strong>олиш</strong>и)нинг <strong>олдини</strong>олади. <strong>оила</strong> индивидга эмоционал ва интим эҳтиёжларини қондиришни,маънавий ўз-ўзини бойитишни таъмиинлайди;д) <strong>оила</strong> аъзолари хулқ-атворининг ижтимоий назорати ва ахлоқийчегаралаш. Қариндошлик алоқасининг тузилишига боғлиқ ҳолда оддий(нуклеар) ва мураккаб <strong>оила</strong> фарқланади. <strong>оила</strong>нинг битта никоҳжуфтлигидан ва уларнинг баъзан никоҳидан бўлмаган болали (ёкиболасиз) шакли оддий <strong>оила</strong> ҳисобланади. Агар <strong>оила</strong>да болалар отаоналариданбири билан яшасалар у тўлиқ бўлмаган <strong>оила</strong> дейилади. Уч ёкиортиқ авлодли <strong>оила</strong>, ота-оналарни, уларнинг катта болаларининг эрлари,хотинлари ва уларнинг болалари <strong>–</strong> неваралари мураккаб, кенгайган <strong>оила</strong>ҳисобланади. Бир неча ўзаро уруғчилик ва умумий хўжалик асосидабоғланган нуклеар <strong>оила</strong>лар ҳам мураккаб <strong>оила</strong> деб аталади. Болалар сонибўйича боласиз, ёш болали ва кўп болали <strong>оила</strong>лар бўлади. Оила миқдориниқисқартириш ва ёлғиз кишилар сонининг ошиши, бола туғилишини чеклашоммавийлашгани билан боғлиқ, бу аҳоли сонининг қисқаришига аниқ хавфҳисобланади (ўлиш туғилишдан кўра юқорироқ бўлган вазиятда).Ҳукмронликни, ҳуқуқ ва мажбуриятларни, тарбия тизимини тақсимлаштури бўйича <strong>оила</strong>лар қуйидагиларга ажратилади: эгалитар <strong>оила</strong>, бундамуҳим <strong>оила</strong> муаммолари умр йўлдошларининг катта ёшдаги болаларибилан биргаликда ҳал этилади. Бундай <strong>оила</strong>да мажбуриятлар адолатлитақсимланади, ўзаро ҳурмат ва тарбиянинг демократик усуллариҳукмронлик қилади. Авторитар <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong> бошлиғи, асосан отага сўзсизитоат мавжуд бўлади, аёлга нисбатан пастроқ муносабатда бўлинади, унгафақат аёлларга хос ишларгина, яъни уй-рўзғор ташвишигина қолдирилади,бундай <strong>оила</strong>да «ҳарбийлашган» тарбия усули тан олинади, холос. Никоҳшаклига боғлиқ равишда <strong>оила</strong> ташкилий жиҳатдан қуйидаги турларгабўлинади: моногамия <strong>–</strong> эр ва хотин жуфтликни ташкил этади; иполигамия<strong>–</strong> кўпхотинлик (полигиния) ёки кўп эрлик (полеандрия). Кўп эрлиликамалда жаҳон халқлари тажрибасида камдан-кам бўлса-да учрайди. Исломоламида умуман учрамайди, лекин шариат тўрттагача никоҳ асосидауйланишга рухсат этган. Бунга ўз вақтида жамиятда аёлларнинг эркакларганисбатан сони ошиб кетганлиги сабаб бўлган. Шунга кўра жамиятни поксақлаш мақсадида ҳамда никоҳсиз болалар туғилишига йўл қўймасликучун шундай ҳукм чиқарилган. Лекин бу ҳеч бир замон ва макондамажбурий бўлмаган, айниқса бунга фақат аёлларнинг розилиги билангинайўл қўйилган.Оилаларни яшаш манзили бўйича ҳам фарқлайдилар, чунки мазкуржойдаги турмуш тарзи <strong>оила</strong>нинг ҳам шаклини белгилайди, шунга кўрашаҳар, қишлоқ <strong>оила</strong>лари фарқланади.85
Фуқаролик жамияти ўзлигини намоён этишда, муайян мақсад ваэҳтиёжларига эришишда ноёб ташкилий тузилмалар, ижтимоиймуассасалар кўмагидан фойдаланилади. Оила ҳам фуқаролик жамиятинингузвий таркибий қисми муайян ижтимоий вазифани ўтайди.Оила жамиятнинг бирламчи, асосий бўғинидир. Оила инсонларнингтурмуш кечириш ва ҳаёт давомийлигини таъминлаш тарзидир. Унингжамиятдаги юксак нуфузи, эътибори ва аҳамияти боис Конституциямиздаалоҳида модда <strong>оила</strong>га бағишланган: «Оила жамиятнинг асосий бўғинидирҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга» (63-модданинг1-қисми).Ўзбекистонда 2012 йилнинг «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълонқилинганлиги ва «Оила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш борасида 2012 йилдаамалга ошириладиган тадбирлар давлат дастури» қабул қилинганлиги,унинг ҳаётга тўла татбиқ этилганлиги рамзий маъно касб этади. МамлакатПрезиденти И.А.Каримов <strong>оила</strong> ҳақида гапириб, шуни таъкидлаган эди:«Авваламбор, <strong>оила</strong> ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигинитаъминлайдиган, муқаддас насллар қандай инсон бўлиб етишишигабевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан <strong>олиш</strong>имиз даркор.Шарқда қадим-қадимдан <strong>оила</strong> муқаддас Ватан саналган. Агар <strong>оила</strong> соғломва <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, маҳаллада тинчлик ва ҳамжиҳатликка эришилади.Бинобарин, маҳалла <strong>–</strong> юрт <strong>мустаҳкам</strong> бўлсагина, давлатда осойишталик вабарқарорлик ҳукм суради. Зеро, <strong>оила</strong> фаровонлиги миллий фаровонликасосидир.Халқимиз тарихига назар ташлайдиган бўлсак, энг қимматлианъаналар: ҳалоллик, ростгўйлик, ор-номус, шарму ҳаё, меҳру-оқибат,меҳнатсеварлик каби барча инсоний фазилатлар, энг аввало, <strong>оила</strong>дашаклланган» 1 .Оила фуқаролик жамиятининг таянч тузилмаларидан бири десак,муболаға бўлмайди. Зеро, бу муқаддас масканда нафақат инсон дунёгакелади, балки у маънан ва ахлоқан тарбияланади, шаклланади ҳамда камолтопади. Унинг шахс ўзлигини намоён этишидаги аҳамияти бениҳоякаттадир.1 Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong> Б.9-10.86
МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> ТАДБИРКОРЛИК ГАРОВИД.Т.Атаджанов ,С. Қиличева Шарқ мамлакатлари, хусусан она юртимизда қадимдан <strong>оила</strong>гамуқаддас маскан сифатида қаралиб, айнан <strong>оила</strong> фаровонлигинижамиятимиз фаровонлигига қиёслашади. Бугун биз фахр ва ифтихор биланайтамизки, олийжаноб халқимиз асрлар оша ардоқлаб келадиган <strong>оила</strong>масканига юртимиз истиқлолининг илк дамларидан алоҳида эътиборқаратилиб, уни фаравонлигини таъминлаш моддий ва маънавий қўллабқувватлашдавлатимиз олиб борадиган ислоҳотларнинг бош йўналишиданбирига айланди. Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Агар<strong>оила</strong> соғлом ва <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, маҳаллада тинчлик ва ҳамжиҳатликкаэришилади. Бинобарин, маҳалла, юрт <strong>мустаҳкам</strong> бўлсагина давлатдаосойишталик ва барқарорлик ҳукм суради. Зеро, <strong>оила</strong> фаравонлиги миллийфаравонлик асосидир.» Ўзбекистон Республикаси Президенти 2011 йил 7декабрда Ўзбекистон Республикаси конституцияси ташкил топганлигининг19 йиллиги муносабатига бағишланган йиғилишда янги 2012 йилни«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилдилар. Шу муносабат биланжойларда турли тарғибот ва ташвиқот ишлари ўтказилиб келинмоқда.Буни Самарқанд вилояти Пахтачи туманидаги биргина Ғалаба қишлоқфуқаролар йиғинига қарашли Пастбурқут маҳалла фуқаролар йиғинимисолида қарайдиган бўлсак, Пастбурқут маҳалла фуқаролар йиғини 1997йил 1 январда ташкил топган. Ундаги жами аҳоли сони 1864 киши, шужумладан аёллар сони 975 тани ташкил этади. Жами хонадонлар сони 330та, <strong>оила</strong>лар сони 558 тага тенг. Вояга етмаганлар сони 939 киши. Маҳаллааҳолисининг жами ер майдони 71,7 гектарга тенг, шундан экин экиладиганер майдони 59,5 гектарни ташкил етади. Маҳалла аҳолиси томарқахўжалигида асосан иссиқхоналар билан шуғулланадилар. 120 та хонадониссиқхоналар билан шуғулланиб улар етиштирадиган ҳосил 275 тоннагатенг. Етиштирилган ҳосилнинг 200 тоннага яқини помидор, 120 тоннагаяқини бодринг, 8 тоннасини лимон ва бошқа турдаги ҳар хил кўкатларташкил етади. Бундан ташқари ҳар хил турдаги полиз экинлари ҳамдақишлоқ хўжалик махсулотлари етказиб берилади, шундан картошка 170-175 тоннадан ортиқ, пиёз 40 тоннага яқин, сабзи 50-60 тонна, карам 20тонна ҳамда дуккакли экинлар етиштириб беришади.Бундан ташқари маҳалла томонидан қуйидаги ишлар амалгаоширилди: 2011 йил «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили»даЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг иқтисодий фанларкафедраси ўқитувчиси. Навоий давлат педагогика институти талабаси.87
маҳалла томонидан кам таъминланган <strong>оила</strong>ларга 3 та хатна тўйи ва 2 таникоҳ тўйлари ўтказиб берилди. Шунингдек ёрдамга муҳтож <strong>оила</strong>ларгаёрдам пуллари ажратилди: 14 январда 150 минг сўм; 8 мартда 225 мингсўм; 21- мартда 1225 минг сўм; 1 сентабрда 240 минг сўм; ногиронларкунида 650 минг сўм миқдордаги пул маблағлари билан касаллар,кексалар, ногиронлар, боқувчисини йўқотган <strong>оила</strong>лар ҳолидан хабаролинди. 3 та хонадонга бепул қорамол, 30 та хонадонга имтиёзликредитлар берилди. Шу жумладан 50 та хонадонда 100 тадан паррандабоқиб келинмоқда.Яратилган ҳуқуқий заминлар, қабул қилинган кафолатлар ваимтиёзлар кичик бизнеснинг жадал ривожланишига имконият яратди,бунинг натижасида унинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 2000 йилдаги30,0 фоиздан 2010 йил якунига келиб қарийб 53,0 фоизгача кўпайишитахмин қилинмоқда. Бугунги кунда жами банд аҳолининг 74 фоизданкўпроғи мазкур соҳада меҳнат қилмоқда. 2009 йилда кичик бизнессоҳасида 374 мингдан кўпроқ янги иш жойлари яратилган бўлса, 2010йилда бу кўрсаткич қарийб 500 мингга етди. Энг муҳими, яратилган ишўринларининг 60 фоиздан ортиғи қишлоқларимизда ташкил этилмоқдаки,бу қишлоқ аҳолисининг иқтисодий ва ижтимоий хавфсизлигинитаъминлашда беқиёс аҳамиятга эга. Бу рақамлар мамлакатимизда сўнггийилларда кичик ҳажмдаги молиявий ресурслар билан таъминлашнингмахсус самарали шакли ҳисобланган микромолиялаш тизиминиривожлантиришга эътибор қаратилганлигидадир.Жаҳон тажрибаси шундан далолат берадики, айнан кичик бизнес,хусусий тадбиркорлик жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг салбийоқибатларини бартараф этиш ҳамда шу ўринда турли хилдагижиноятчиликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да энг самарали восита, аҳолибандлигини таъминлаш, унинг даромадлари ошиб боришининг ғоят муҳимомили ҳисобланади. Дарҳақиқат, кичик бизнеснинг ЯИМдаги ҳиссасиАҚШда <strong>–</strong> 50-55 фоиз, Буюк Британияда <strong>–</strong> 55-60 фоиз, Италияда <strong>–</strong> 57-60фоиз, Германияда <strong>–</strong> 50-55 фоиз, Японияда <strong>–</strong> 52-55 фоиз, Хитойда <strong>–</strong> 60-65фоизни ташкил этади 1 .Давлатимиз раҳбари кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликсубъектларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, ушбу соҳа ривожиучун янада кенг йўл очиб бериш мақсадида мавжуд норматив-ҳуқуқийбазани танқидий нуқтаи назардан қайта кўриб чиқиш, янги қонунҳужжатларини қабул қилиш масаласига алоҳида тўхталди.Президентимиз жойларда кичик бўлса ҳам ўз ишини, ўз бизнесиниочишга интилаётган хусусий тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ўрнига,маҳаллий амалдорлар томонидан уларни кўролмаслик, қўлидан ишкеладиган одамларнинг йўлига турли-туман ғов-тўсиқлар қўйилаётганига1 Лапуста М.Г. Малое предпринимательство: Учебник. <strong>–</strong> М., 2008. <strong>–</strong> C.567-570.88
асло тоқат қилиб бўлмаслигини айтиб ўтиб, кейинги йилларда бундайсалбий ҳолатларни бартараф этиш мақсадида тегишли ишлар олибборилаётганлиги, жумладан, корхоналарнинг молия-хўжалик фаолиятигадавлат ва назорат тузилмаларининг аралашувини кескин камайтириш,шунингдек, хўжалик ва тадбиркорлик субъектларининг иқтисодий ҳуқуқва эркинликларини сезиларли даражада кенгайтириш бўйича катта ишларамалга оширилганлигини таъкидлади. Лекин назорат органларига мансубайрим мансабдорлар малакасининг пастлиги ҳануз ўткир муаммо бўлибқолаётганлиги ва ишимизга салбий таъсир ўтказаётганлигини куйинибгапирди.Шулар қаторида кўпгина вилоят ва туманларда коррупция деган бало,яъни порахўрлик, тамагирлик, хизмат вазифасини суиистеъмол қилиш кабииллатлар учраб тураётганини инкор этиб бўлмаслигини, қонунга зидбўлган бундай хунук ҳолатлар билан муроса қилишга чек қўйишнинг вақтикелганлиги, ёши ва вазифасидан қатъи назар, бизнингча, кенг жамоатчиликонгига коррупциянинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавийсоҳалардаги, мамлакатнинг барқарорлиги ва иқтисодий ўсишига ғовэканлиги, охир-оқибатда аҳоли фаровонлигини ўстиришга салбий таъсиркўрсатувчи иллат эканлигини сингдириш зарур.Бу борада Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек,«мамлакатимизнинг келажагини ва обрў-эътиборини қадрлайдиган ҳар бирвиждонли фуқаро бу таҳдидни эсда тутмоғи даркор. Ҳалол меҳнат қилиш,ўз билими, куч-ғайрати ва ижодий қобилиятини сарфлаш учун барқароршарт-шароит бўлишини истайдиган, фарзандлари ва яқин кишиларикелажакда ҳам демократик, фуқаролик жамиятида цивилизациялашганбозор муносабатларининг самараларидан тўла-тўкис фойдаланишини орзуқиладиган ҳар бир фуқаро, жиноятчилик ва коррупция йўлига ўз вақтидазарур тўсиқ қўйилмаса, бу иллатлар қандай аянчли оқибатларга олибкелиши мумкинлигини яхши англаб етмоғи лозим» 1 . Чунки бизмамлакатимизни ислоҳ этиш ва модернизация қилишнинг янги даври <strong>–</strong>миллий тараққиётимизнинг навбатдаги мантиқий босқичи давом этаётгандаврда яшаяпмиз. Зеро, давлатимиз раҳбари Ислом Каримов: «ўз меҳнати,ақл-заковати ва салоҳияти билан ўзини ўзи боқадиган, ўзини ҳимояқилишга, келажагини ўз қўли билан қуришга қодир бўлган халқни жаҳонаҳли эътироф этади. Барчамиз, аввало, ёшларимиз бу оддий ҳақиқатни ҳечқачон унутмаслигимиз зарур» 2 лигига оид даъвати кундалик шиоримизгаайланмоғи лозим.1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong>Б.429.2Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизнибарқарор ривожлантириш йўлида. <strong>–</strong> Т.16. 2008. <strong>–</strong> Б.98.89
Н.О. Окюлов ,М.С. Джураев ОИЛАВИЙ ИҚТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАРНИ ТАДҚИҚЭТИШ ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШОМИЛИ СИФАТИДАОдатда, <strong>оила</strong>ни жамиятни бошланғич ҳужайраси деб атайдилар. Оилакишилик жамиятининг таркибий қисми сифатида унга хос бўлган кўплабижтимоий муносабатларни ўзида мужассамлаштиради. Шу жумладан, <strong>оила</strong>аъзолари ўртасидаги шахсий муносабатлар, социал муносабатлар, ҳуқуқиймуносабатлар рўй беради. Бироқ, <strong>оила</strong>ни мавжуд бўлиши учун, <strong>оила</strong>олдига қўйилган вазифаларни ва <strong>оила</strong> аъзоларининг эҳтиёжлариниқаноатлантириш учун у муайян иқтисодий муносабатларга асосланишишарт. Оилада вужудга келадиган ва амалга ошадиган муносабатлар бирқарашда, асосан истеъмол муносабатлари, яъни моддий неъматларистеъмол қилиш кўринишида рўй бераётгандай тасаввур туғилади. Бироқ,бундай иқтисодий муносабатлар фақат истеъмолчилик характерига эгабўлса, бу ҳолда <strong>оила</strong>ни моддий фаровонлигини таъминлаш варивожлантириш муаммолари вужудга келган бўлар эди. Бинобарин,муайян маънода <strong>оила</strong>нинг ўзи ёки <strong>оила</strong> аъзоларининг бир қисми ўзига хосишлаб чиқарувчи куч сифатида намоён бўлиши лозим.Оиланинг ўзи муайян ҳолатларда бевосита ишлаб чиқарувчи кучсифатида ҳаракат қилади. Гап бу ўринда <strong>оила</strong>вий корхона, <strong>оила</strong> аъзоларитомонидан амалга оширилаётган якка тартибдаги тадбиркорлик, деҳқонхўжалиги, ҳунармандчилик <strong>оила</strong>лари тўғрисида кетмоқда. Бундайтузилмалар бевосита бозор учун майда товар ишлаб чиқаришфункцияларини бажаради ва улар қатнашадиган иқтисодий муносабатларанъанавий иқтисодий муносабатлар доирасида рўй беради.Бироқ, иқтисодчи олимларни диққат эътибори кам қаратилган ички<strong>оила</strong>вий муносабатлар ҳам мавжуд. Бундай иқтисодий муносабатларда<strong>оила</strong>ни ижтимоий тузилма сифатида мавжуд бўлиши <strong>оила</strong> аъзоларинишахсий эҳтиёжларини қаноатлантириш рўй беради. Бундай иқтисодиймуносабатларни шартли равишда уч туркумга ажратиш мумкин. Биринчитуркумда <strong>оила</strong>вий иқтисодий муносабатларни асоси бўлган даромадларнишаклланиши рўй беради. Ҳар қандай <strong>оила</strong>да одатда даромад манбаларибўлиб <strong>оила</strong> аъзоларининг иш ҳақлари, нафақалар, стипендиялар, ижтимоийтўловлар ва шу кабилар ҳисобланади. Иккинчи туркумда <strong>оила</strong> ва <strong>оила</strong>аъзолари эҳтиёжлари бўйича зарурий харажатларни (озиқ-овқат, кийим-Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг иқтисодий фанларкафедраси ўқитувчиси.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг иқтисодий фанларкафедраси кабинет бошлиғи.90
кечак, коммунал тўловлари ва шу кабиларни) амалга ошириш бўйичамуносабатлар рўй беради. Ва ниҳоят, учинчи туркумда ўзига хосжамғариш муносабатлари амалга оширилади. Яъни даромадларни муайянқисми харажат қилинмаган ҳолда сақлаб турилади.Мамлакатимизда аҳоли даромадлари доимий барқарор равишда ўсиббормоқда. 2011 йилда республикамизда иш ҳақи 20,2 фоизга, бюджетташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, пенсиялар, нафақа вастипендиялар 26,5 фоизга ўсди. Аҳолининг реал даромадлари йилдавомида 23,1 фоизга ортди. Айни пайтда Президентимиз алоҳидатаъкидлаганидек, аҳоли жами даромадларини 47 фоизи тадбиркорликфаолиятидан олинмоқда 1 . Бу эса одамларни боқимандалик кайфиятиданхолос бўлиб, тирикчилик манбаини тадбиркорлик фаолияти ҳисобиданвужудга келтирганини билдиради.Юртимизда ўтган йиллар давомида иш ҳақи ва пенсияларни харидқобилияти изчил ва барқарор ўсгани <strong>оила</strong>ларни ҳаёт даражаси ва сифатиортиб бораётганини яққол тасдиғидир. Агар 1991 йилда мамлакатимиздаэнг кам иш ҳақига Халқаро меҳнат ташкилоти ва Жаҳон соғлиқни сақлашташкилотининг қатъий мувофиқ тарзда ҳисоблаб чиқилган истеъмолсавати қийматини фақат 8 фоизини ташкил этадиган товар ва хизматларниҳарид қилиш мумкин бўлган бўлса, 2011 йилда бу кўрсаткич истеъмолсаватини 120 фоизини ташкил этди ёки 15 баробар ўсди 2 .Оилаларни харажатлар таркиби ҳам кишилар ҳаёт тарзи сифатжиҳатдан ўсиб бораётганлигини кўрсатмоқда. Эндиликда ҳар бир <strong>оила</strong>озиқ-овқат ва кийим-кечаклардан ташқари турли маиший-техника,компьютер ва оргтехникалар, енгил автомобиллар харид қилишга ҳамасосий эътибор қаратмоқда. Хусусий турар-жой қурилиши ва ипотекакредити орқали турар-жойга эга бўлиш даражаси барқарор ривожланиббормоқда. Бугунги кунда типик ўзбек <strong>оила</strong>си фарзандларини баркамолинсон қилиб тарбиялаши учун ҳар қандай харажатларга тайёр. Бу айниқса,<strong>оила</strong>лар томонидан таълим контрактлари тўловларига доимий эътиборқаратаётганлиги яққол намоён бўлади.Одатда, <strong>оила</strong> даромадлари билан харажатлар ўртасидаги тафовут <strong>оила</strong>жамғармаларида ўз ифодасини топади. Оилавий жамғармалар турличаиқтисодий режимга эга бўлиши мумкин. Жумладан, <strong>оила</strong>ларни бир қисмиортиқча пул мабалағларини тижорат банкларига омонат сифатида қўяди.Мамлакатимиз раҳбари таъкидлаганларидек, 2011 йил депозитларга 18трлн сўмдан ортиқ, 2010 йилга нисбатан 36,3 фоиз кўп маблағ жалб1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнингасосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодийривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган ВазирларМаҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 20 янв.2 Ўша жойда.91
қилинган. Жумладан, аҳоли депозитлари 38,8 фоиз ошган 1 . Жамғармаларфақат шу билангина чекланмайди. Жамғармаларни бир қисми кишилартомонидан акциялар сотиб <strong>олиш</strong>га, тижорат банклари устав фондларигаулуш сифатида киритишда намоён бўлади. Муайян жамғармалар эса фаолмуомилага киритмасдан «сандиқ»да сақланишини назардан қочирмасликлозим.Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий сиёсат <strong>оила</strong>даромадлари, харажатлари ва жамғармалари ўртасида оқилона нисбатсақланаётганидан далолат беради. Товарлар, ишлар, хизматлар массасиганомутаносиб равишда даромадларни ўсиши охир оқибатда инқирозга олибкелиши Греция мисолида яққол намоён бўлмоқда ва ҳатто, аҳолиэҳтиёжларини истеъмол кредитлари орқали сунъий равишда ўстириш ҳамкелгусида инқироз келтириб чиқариши мумкинлиги ривожланганмамлакатлар мисолида намоён бўлмоқда.Мамлакатимиз иқтисодий модели истеъмол кредитини ўстиришнисунъий равишда рағбатлантириш эмас, балки иш ҳақи даромадлари реалхарид қувватларини таъминлаш орқали амалга оширилмоқда.Албатта, юқоридаги аҳвол <strong>оила</strong>даги умумий иқтисодий манзарасиниберади. Бироқ, ҳақиқий реал ҳолатни билиш учун муайян <strong>оила</strong>лартипларини ўрта статистик моделларни шакллантириш талаб этилади.Бундай ўрта статистик моделлар ўз навбатида кўплаб вариантларгабўлиниши мумкин. Масалан, шаҳар <strong>оила</strong>си, ўз навбатида ишчилар,зиёлилар, якка тадбиркорлар, қишлоқ <strong>оила</strong>си, ўз навбатида, зиёлилар,тадбиркорлар, ёлланиб ишловчилар. Булар ҳам ўз навбатида <strong>оила</strong> таркиби,ишловчилар сони, боқимандалар сони ва шу кабилар асосида вариантларгабўлиниши мумкин. Ўрта статистик <strong>оила</strong>лар типлари ва уларни турливариантларини даромадлари, харажатлари, жамғармаларини ўрганишасосида мамлакатимизда <strong>оила</strong> иқтисодий негизи ҳақида муайянмаълумотлар базасига эга бўлиш мумкин. Бу эса, ўз навбатидаиқтисодчилар ва социологларни ҳамкорлигини талаб этади.Фикримизча, бу соҳада жиддий тадқиқотлар амалга оширилишилозим. Бундай тадқиқотларни амалга оширмасдан турибмамлакатимизнинг макро ва микро иқтисодий кўрсаткичлар аниқманзарасини яратиб бўлмайди.1 Ўша жойда.92
ЮКСАК МАЪНАВИЯТ <strong>–</strong> ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИГАРОВИЁ.А. Фарфиев ,Д.Н. Арзиқулов Оиланинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги, барқарорлиги унинг аъзоларининг аҳил ватотув яшашларида миллий руҳни ўзида ифодаловчи юксак маънавият,анъана ва маросимларнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. «Ҳар қайсимиллатнинг ўзига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда, ҳечшубҳасиз, <strong>оила</strong>нинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Чунки инсоннинг энг софва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлари биринчи галда<strong>оила</strong> бағрида шаклланади. Боланинг характерини, табиати ва дуёқарашинибелгилайдиган маънавий мезон ва қарашлар <strong>–</strong> яхшилик ва эзгулик,олижаноблик ва меҳр <strong>–</strong> оқибат, ор-номус ва андиша каби муқаддастушунчаларнинг пойдевори <strong>оила</strong> шароитида қарор топиши табиийдир 1 «.Жамиятнинг характери мамлакатимиз турмушида кечадиган миллийшаклдаги урф-одат, расм-русм, маросим, анъана ва ҳатто юриш-туришнингмазмуни бўлишини тақозо қилади. Чунки турмушнинг турли жабҳаларидаҳар-хил касб-кордаги, хилма-хил характердаги кишиларнинг бир-бирларибилан муштарак ва янгича муносабатда бўлишлари ижтимоий ҳаётнингзарурати ҳисобланади. Президентимиз И.А.Каримов таъбири биланайтганда, «<strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong>мамлакат барқарордир» 2 . Шундай муносабатлар мавжуд экан одамлар бирбирларигаҳам ахлоқий, ҳам ҳуқуқий ҳам эстетик таъсир этадилар. Ҳуқуқва эркинликларга эгалик ва улардан баҳраманд бўлиш шунчаки оддий бириш бўлмай, балки жамият томонидан демократия асосида фойдалаништаъминлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлардан ҳар ким ўз фуқароликбурчини тўғри адо этиш орқали амалга оширишига боғлиқ қонуниятдир.Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида <strong>оила</strong>нинг тутган хусусиятлариорасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:биринчидан, ҳуқуқий механизмлар, масалан, ижтимоий ёрдам,маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш, жамоат тартибини таъминлашнингсамарали ишлаши <strong>оила</strong>нинг қўллаб-қувватлашига муҳтож. Негаки, удавлат фаолиятини инсонийлаштиришга қаратилган кўпгина жамоат талабэҳтиёжларива манфаатларини келтириб чиқаради; Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси катта ўқитувчиси. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси доценти вазифасини бажарувчи, психология фанлари номзоди.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.52.2 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.58.93
иккинчидан, мамлакатни ислоҳ қилиш ва давлат фаолиятининг энгмуҳим муаммоларини <strong>оила</strong>да норасмий баҳолаш, <strong>оила</strong>вий бирдамлик,шунингдек. ахборот билан (электрон ахборот воситалари кенг тарқалишиэвазига) таъминлаш даражасининг ўсиши, бир томондан, жамоатчиликфикрини ва айниқса ёшлар ахлоқини барқарорлаштиради; иккинчитомондан, ислоҳотларнинг ҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодиймеханизмларини самаралироқ йўлга қўйиш мақсадида фуқароларнингўзини-ўзи бошқаруви етакчилари ва депутатлар, жамоатчилик фикриорқали давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига таъсир кўрсатади;учинчидан, давлат янги шароитларга ижтимоий-иқтисодий ва руҳиймослашишга қаратилган қонунлар, давлат бошлиғининг фармонлари,ҳукумат қарорлари орқали <strong>оила</strong>ларнинг ҳаётий муҳим манфаатларигабевосита боғлиқ ҳолда иш олиб бориши ижтимоий кескинлик нисбатанпаст ба ижтимоий портлашларнинг олди олинишини таъминлайди. 1Оила <strong>–</strong> ижтимоий зарурат. Маълумки, табиатдаги бутун мавжудот,тирик организм борки, барчасининг жуфтликда яшаши ҳаётийқонуниятдир. Шундай экан, инсоният табиат мавжудоти сифатида кишишахстариқасида ажралиб чиқишга қадар ҳам шундай табиий заруратгаэҳтиёж сезган.Ижтимоий ҳодиса бўлган <strong>оила</strong> ўз жамиятининг ячейкасига, яъниҳужайрасига, бошқача қилиб айтганда яхлитнинг бир бўлагига айланади.Шундай бўлганлигидан ҳар қандай <strong>оила</strong>нинг ўзининг тарихийтараққиётида бир қанча вазифаларни бажаради. Булар қуйидаги учтасиасосий вазифа сифатида ажратиб кўрсатамиз:1. Оиланинг ижтимоий вазифаси.2. Оиланинг хўжалик вазифаси.3. Оиланинг тарбиявий вазифаси.1. Оиланинг ижтимоий вазифаси. Оила жамиятининг ячейкаси экан,албатта у ижтимоий фойдали меҳнатда иштирок этмоғи зарур ва шумеҳнати эвазига топган маблағи асосида ўз хўжалик вазифасини ўташикерак. Оила аъзолари (эр, хотин, ва вояга етган болалар) жамиятдагифойдали меҳнатда иштирок этмай, фақат ўзига фойда келтириб,бошқаларга зарарли фаолият билан машғул бўлса, масалан, чайқовчилик,ўғрилик, юлғичлик, порахўрлик, товламачилик ва ҳоказо нопок йўлларгакириб кетса, бундай <strong>оила</strong> албатта барбод бўлади.Маълумки, жамиятда меҳнат бор ва хизмат бор. Инсонлар ўз меҳнатфаолиятлари билан табиий бойликларни ижтимоий неъматларга <strong>–</strong> озиқовқат,кийим-кечак, меҳнат қуроллари, ёқилғи, турар жой кабиларгаайлантирадилар. Одамлар хизмат фаолиятларини маънавий бойликларишлаб чиқаришга ёки моддий бойлик ишлаб чиқарувчиларга хизмат1 Одилқориев Ҳ.Т. ва бошқ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявийҳуқуқи: Дарслик. <strong>–</strong> Т., 2005. <strong>–</strong> Б.752.94
қилишга қаратилган бўлиб, буни зиёлилар ва инженер-техник ходимларамалга оширадилар. Улар, олимлар, ўқитувчилар, ёзувчилар, шифокорлар,раҳбарлар, маиший хизмат ходимлари ва хоказолар хизмати ҳисобланади.Меҳнатнинг ҳам, хизматнинг ҳам натижаси аввало жамиятга фойдакелтиради ва шу орқали <strong>оила</strong>нинг ўзига ҳам нафи тегади.2. Оиланинг хўжалик вазифаси. Бу вазифага эр ва хотин, вояга етганболалар, <strong>оила</strong> аъзоларидан камида биттаси жамият моддий ва маънавийнеъматларини ишлаб чиқаришда иштирок этиб, ҳалол меҳнати эвазигатопган маблағларини турмуш кечириш учун сарфлаши киради. Бунга уйтутиш, овқат пишириш, кир ювиш, бичиш-тикиш, хона ва ҳовлиларнисаришта-саранжом қилиш томорқа ва боғчаларга ҳамда уй ҳайвонлари вапаррандаларга қараш, уй анжомлари ва турмушда керак бўладиган асбобускуналарнихарид қилиш, меҳмон кутиш, <strong>оила</strong>нинг маросимлариниуюштириш ва ҳоказо барча хўжалик ишларини баравар бажариш киради.Оиланинг даромади унинг шахсий мулкидир. Шахсий мулк эса фақатҳалол меҳнат билан ижтимоий ишлаб чиқаришда топилган даромадларасосида вужудга келади. Меҳнатсиз орттирилган даромад ўзбек<strong>оила</strong>сининг хўжалик функциясини адо этишга путур етказади, натижада у<strong>оила</strong> бузилиб кетишга сабаб бўлади.3. Оиланинг тарбиявий вазифаси. Бу ҳам муҳим вазифа бўлса-да,лекин иккиламчидир, чунки тарбиявий вазифа (маънавий бўлганлигидан)қандайдир моддий асосга (яъни даромадга) таянади. Бу вазифа фарзандкўриш ва уни тарбиялашдан иборатдир. Ижтимоий ва хўжаликвазифаларини тўғри адо этмасдан битта ёки бир нечта болали бўлган<strong>оила</strong>лар ҳам ажралишиб туради. Бола бу <strong>–</strong> ота билан онани бир-бириргачамбарчас боғлайдиган <strong>оила</strong>да эр-хотиннинг меҳр-муҳаббатиниоттирадиган бир мўжизасидир. «Оилавий тарбия масаласида хатога йўлқўймаслик учун аввало ҳар қайси хонадондаги маънавий иқлимнинг ўзароҳурмат, ахлоқ-одоб, инсоний муносабатлар асосида қуриш айни бўлурэди» 1 . Бола <strong>оила</strong> дарахтининг ширин-шакар меваси. Лекин шу мевани захақилмай етилтириш зарурдирки, бу унинг тарбияланиши бўлади.Тарбияланганда ҳам яшаб турган ижтимоий тузумга мос қилиб, яънисоғлом, бақувват, билимли, маданиятли, бугунги кундалик ҳаётимизгатўғри назар соладиган, юксак маънавий хислатларга эга бўлган баркамолшахс қилиб тарбиялашимиз талаб этилади.Айтилган сўзнинг уддасидан чиқишдек, мардлик, кечиримлилик,ботирларга хос инсонийлик, олийҳимматлилик, севги ва муҳаббатгасодиқлик каби чин инсоний ахлоқлар аждодларимиздан бизга мерос бўлибқолган муқаддас фазилатлардир. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиё халқлари,жумладан, ўзбек халқининг ўша қабилачилик ҳаёт тарзларини аксэттирувчи эпосларида мардлик, жасурлик, камтарлик, севгида садоқат,1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.55.95
дўстлик ва биродарлик, тинч-тотув яшаш учун кураш, инсоний қадрқиммат,ҳалол ва пок турмуш, <strong>оила</strong>да поклик улуғланган. Биз бу улуғғояларнинг «Алпомиш», «Кунтуғмиш», «Гўрўғли», туркумидаги барчадостонларда, ажойиб халқ эртакларида талқин этилганлигини қурамиз.Севиб турмуш қуриш, севгида вафодорлик, <strong>оила</strong>вий тотувлик кабиинсоний хислатлар Ўрта Осиё халқлари, жумладан, ўзбек уруғлари ваэлатларининг характерли хусусияти сифатида сақланиб қолган.Айрим уруғ ва элатларда йигит билан қизни уйлантиришдан аввалўзига хос шартларни бажариш мажбурий қилиб қўйилган. Масалан,уйланмоқчи бўлган йигит қиз билан кураш тушиш одати сак қабиласинингхарактерли хусусияти сифатида рўёбга чиққан. Бунда агар йигит қизнийиқита олса, қиз билан тўла қонли <strong>оила</strong> қуриш, унга хоким бўлишҳуқуқига эга бўларди. Агар йиқилиб қолса, у тақдирда йигит қизга умрбодасир ва қарам бўлиб қолар эди. Албатта, бу одатни салбий баҳолашмумкин. Бироқ бўлғуси куёвга ўтин (тўнка) ёрдириш одати бор ҳам эдики,уни ажойиб баҳолаш мумкин. Чунки илгари ўтинсиз хонадон бўлмаган.Ўтин ёришда эса жисмоний бақувватлилик билан бир қаторда алоҳидамаҳорат ҳам талаб этилади.Ўрта Осиё халқлари маънавияти ва ахлоқи тарихида 6-7 асрларёдномалари катта ўрин тутади. Бунда абадий обидалардан «Ўрхун-Енисийёзма ёдгорликлари» алоҳида кимматга эга. Ёзувдаги бош қаҳрамонКултегин ўз халқининг асл ва жасур ватанпарвари, уруғ оқсуяги Тонюкукўша даврнинг мартабали, ахлоқли кишилари сифатида тасвир этилган.Мазкур қаҳрамонлар туркий қабилаларни хоқонликнинг ягона иттифоқигауюштириб, кўчманчилик шароитида тўхтовсиз давом этаётган урушнижиловлайдилар, тинчлик ва осойишталикни қарор топтириш учун жасораткўрсатадилар. Бу хусусиятлар ўша давр кишиларнинг ахлоқий қиёфасиниҳам белгилаб берар эди.«Маълумки, ўзбек халқи азалдан ўзининг болажонлиги,<strong>оила</strong>парварлиги билан ажралиб туради. Албатта фарзандга меҳр қўйиш,уларнинг қорнини тўқ, устини бут қилиш ўз йўли билан, лекинболаларимизни ёшлик чоғидан бошлаб миллий тарбия, ахлоқ-одоб, юксакмаънавият асосида вояга етказиш биз учун доимо долзарб аҳамият касбэтиб келган. Бу масалага эътибор бермаслик нафақат айрим ота-оналар,балки бутун жамият учун жуда қимматга тушишини ҳам кўпгина ҳаётиймисолларда кўриш мумкин» 1 . Ўзбек <strong>оила</strong>сида фарзандларнинг туғилиши<strong>оила</strong> аъзолари, ота-она, қавм-қариндош, ошна оғайнилар, қуда-андаларучун жуда катта қувончли воқеа, тантана ҳисобланади. Шу сабабли донохалқимиз фарзанд хоҳ ўғил, хоҳ қиз бола бўлсин бари бир ҳаётимизнинггули, умрнинг қувончи, белнинг қуввати, келажак умидимиз деб янгимеҳмонни ўта эъзозлайдилар.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.55.96
Шу боис биз мустақиллик даврида <strong>оила</strong> институтини жамиятнингбошқа муҳим ижтимоий тузилмалари, юртимиздаги маънавий ўзгаришларбилан уйғун тарзда ривожлантириш, унинг нуфузини ошириш масаласигадавлат сиёсатининг энг муҳим ва устувор йўналиши сифатида доимийэътибор келмоқдамиз. 1 И. Абдураимов ,И. Каримова МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> ТАРБИЯ МАСКАНИМаънавий-маърифий тарғибот ишларимиз юксак мақсадларга-Ватанимизнинг маънавий асосларини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш, миллийўзликни англаш, жамиятни юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқфаровонлиги, ижтимоий ҳамкорлик, комил инсонни тарбиялаш,миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик каби олижаноб ғояларатрофида бирлашиш учун, мамлакатимизда амалга оширилаётган кенгкўламли ўзгаришларни, пировард мақсадимиз бўлган эркин ва фаровонҳаёт моҳиятини кенг тарғиб қилишга қаратилган. Бунда ҳар томонламаетук, комил инсонни тарбиялаш бугун жамиятимиз олдида турган долзарбмасалалардан бири бўлиб келмоқда. Жамиятимизда рўй бераётган муҳимижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар ёшлар онгига таъсирқилмасдан қолмайди. Ҳозирда мактаб ўриндиқларида ўтирган ёш авлодэртага бизнинг қўлимиздан ишимизни оладиган, ҳаётимизни давомэттириб, ўзидан кейинги авлодга етказувчи ворисларимиздир. Шундайэкан ёш авлод тарбияси билан шуғулланиш нафақат педагоглар, ота-оналарбалки кенг жамоатчиликнинг келгуси авлод баркамоллиги, ўғилқизларимизнингулуғ аждодларимиз меросига хос оқил инсон, бўлибтарбияланишлари учун ҳам масъулдирлар. Ҳар қандай ҳуқуқнингбузилиши замирида ахлоқий тарбиядаги нуқсон ётади, бу эса ёш авлоднингтарбиясида вояга етмаганларнинг ҳуқуқ бузишига сабаб бўладиган омилҳисобланади.Инсон ҳеч қачон жиноятчи бўлиб туғилмайди. Шунингдек, бирданигатарбияли ва билимли бўлиб ҳам қолмайди.Маълумки, узоқ ва бой тарихга эга бўлган ўзбек халқи ўзинингтаълим-тарбияга оид улкан меросига эга. Бу мерос бугунги авлодниинсонпарварлик, меҳр-муҳаббат, оқибат, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик,1 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.57. Сирдарё вилоят педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини оширишинститутининг менежмент ва жисмоний маданият кафедраси мудири. Сирдарё вилоят педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини оширишинститутининг менежмент ва жисмоний маданият кафедраси катта ўқитувчиси.97
мардлик, юксак ахлоқ руҳида тарбиялашга хизмат қилади, Ўзбекхалқининг мана шундай бой тарихий маънавий меросидан улуғ халқимиз,жумладан, ёшларимизнинг ҳам мунтазам ва тўлақонли баҳрамандбўлишлари, буюк ғояларни ёш авлод қалбидан ва юрагидан ҳам жой <strong>олиш</strong>иуларнинг мана шундай маънавий муҳитда камол топишига барча шартшароитлар яратилмоқда.Ҳар бир инсон дунёга келар экан, у ўсиб, улғайиб камол топади.Унинг инсонийлиги, ахлоқ-одоби, хулқ-атвори даставвал, ўз <strong>оила</strong>сидашаклланади. Демак, <strong>оила</strong> тарбия масканидир. Шунинг учун доно халқимиз«Қуш уясида кўрганини қилади» дейди. Демак, инсонийликнинг илкхислатлари ота-она берган тарбия орқали шаклланади. Оила <strong>–</strong> тарбиямаскани. Дунёга келган фарзанд ота-онадан ахлоқ-одоб қоидаларини,ҳалоллик, поклик, меҳнатсеварлик, инсонпарварлик каби қадриятларниўрганади. Оилада бўш вақтни фаол ташкил этиш, маданият, саноатмасканларига, тарихий обидаларга, қадамжоларга саёҳатлар уюштириш,ота-она фарзандлар билан спорт майдончаларида биргаликда машғулотларолиб бориш, қишлоқ шароитларида ота онага кўмакчи сифатидатоморқаларда ёрдам бериш <strong>–</strong> <strong>оила</strong> баркамоллигини таъминлашга хизматқилади. Инсон маънавияти даставвал <strong>оила</strong> шароитида шаклланади важамият маънавиятини белгиловчи мезон сифатида намоён бўлади. Оиладафарзанднинг ота-она олдидаги бурчи ниҳоятда муҳимдир. Ноқобилфарзанд ота-онанинг қаддини букади, эл-юрт олдида уларнинг бошини хамқилади.Ёш авлод қалбида Она Ватанга, унинг рамзлари <strong>–</strong> Давлат байроғи,Давлат герби, давлат мадҳиясига, Конституциясига бўлган муҳаббат ваҳурмат ҳиссини тарбиялаш, «ватанпаварлик» туйғусини шакллантиришҳар бир ота-онанинг, тарбиячи-мураббийларнинг, жамоатчиликнинг Ватанолдидаги бурчларидир.Тарбия <strong>–</strong> ижтимоий ҳодиса. У кишилик жамияти пайдо бўлгандаврдан бери мавжуд. Инсон ер юзидаги энг мукаммал зот бўлиши учунаввало тарбияланиши зарур.Тарбия <strong>–</strong> кўп қиррали, узоқ давом этадиган жараёндир. Болани ўраболган муҳитнинг ҳаммаси <strong>–</strong> одамлар, нарсалар, ҳодисалар уларнингонгида, хулқ-атворида маълум из қолдиради, уни ўзгартиради ва ўстиради.Ҳар бир ота-она тарбиянинг ўзига хос назарий ҳамда амалий қонунқоидалариниўзлаштириб, уларга амал қилиши лозим. Негаки, <strong>оила</strong>да болатарбияси ғоят нозик, мураккаб масала бўлиб, ота-онадан педагогик билим,катта тарбиячилик маҳоратини талаб қилади.Ота-она, авлод-аждодларимиз тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, ўғилқизларниёшлигидан меҳнатсевар, ҳар бир топшириқни катта ёкикичиклигидан қатъий назар ўз вақтида, аниқ бажарадиган, умрининг ҳарбир дақиқасини қадрлайдиган қилиб тарбиялаш лозим. У ёки бу <strong>оила</strong>дагитарбиянинг самарадорлиги, албатта, ота-онанинг қанчалик билимли,98
маданиятли бўлиши, бола тарбиясига масъулият билан қарашлари,фарзандлари келажагини чуқур ҳис этишлари, тажрибада синалган миллийурф-одат ва анъаналардан унумли фойдаланишларига боғлиқ. Тарбиядаталабчанлик, ота-она ва катта ёшдаги кишиларнинг ўзаро аҳилликлари,кичикларга ғамхўрлик, осуда турмуш ва ҳалол меҳнат фаолиятлари<strong>оила</strong>вий тарбиянинг асосини ташкил этади. Бундан ташқари ҳар бир<strong>оила</strong>да фарзанд тарбиясида аниқ бир мақсад бўлиши керак. Энг муҳимифарзандларимизни нафақат бўлажак ота-она ёки ака-ука, опа-сингилсифатида, балки жамиятнинг ҳақиқий фуқароси, келажагига ишонувчи,унга садоқат билан хизмат қилувчи инсон, ватанпарвар, посбон сифатидаҳам тарбиялашга эътибор беришимиз лозим. Оилавий омиллар ўз-ўзиданшаклланиб қолмайди. Ижобий сифатларни қарор топтириш учун ёшларбилан, айниқса юқори синф ўқувчилари билан мунтазам шуғулланишлозим.Лекин жамиятимизда ёшлар тарбиясида айрим бўшлиқлари вужудгакелаётганини, дунёқараши паст, билими заиф, ёш бўлса-да, жиноятга қўлурган, гиёҳвандликка мойил, ичкилик ва чекишга ружу қўйишган, ўқишгақизиқмайдиган, тарбияси оғир болаларнинг борлиги ташвишли ҳолдир.Кун сайин тараққий этиб, равнақ топаётган жамиятимиздаюқоридагига ўхшаган тарбияси оғир, жиноятга қул ураётган ўсмирларқаердан пайдо бўляпти? Умумий ўрта таълим тизимида ўқитувчиларимизетарли билим беришмаяптими? Турмуш ташвишлари билан ўралашиб,<strong>оила</strong>да фарзанд тарбиясига эътиборсиз қараётган ота-оналар айбдорми, ёкифарзандларимиз ўзлари лоқайд, бепарво, совуққон бўлиб қолаётганларитуфайлими?Аввало, ўсмирларни тартиббузарликка жалб этаётган қатор ижтимоийруҳийомиллар мавжуд. Булар:<strong>–</strong> ўсмирларда бўш вақтнинг кўплиги;<strong>–</strong> катталар томонидан назоратнинг йўқлиги;<strong>–</strong> бўш вақтни ўтказиш жойи ва вақтининг бетайинлиги;<strong>–</strong> кўнгилочар ва зарарли одатлар ўтказишга имкон борлиги вабошқалар.Ўқувчи ёшларни «тарбияли бўлинг» деган билан тарбиялаб бўлмайди.Бунинг учун аввало ота-она шахсий намуна кўрсатмоғи лозим. Болаинсоний хислатларини, эзгуликни, одамийликни, яхшиликни ҳам,ёмонликни ҳам энг аввало <strong>оила</strong>даги катталарнинг хатти-ҳаракатлариданўрганади. Ота-она ўз хулқ-атвори билан фарзанд ҳурматига сазоворбўлишлари, унинг ҳаёт йўлида ўрнак бўлишлари лозим. Бу одат уларнингонгига сингиши лозим.Шундай <strong>оила</strong>да ўсган болагина, ота-онани, қолаверса ўз устозлариниҳурмат қиладиган, маҳалла кўйда ўзидан кичикни ҳурматлаш, катталарнииззат қилишни ўз ўрнига қўядиган, халқпарвар бўлиб етишади. Ҳар бир99
тарбиячи тарбия санъаткори бўлмоғи лозим. Бу болаларни севишсанъатидир.Ўқувчиларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш, ҳуқуқий онг ваҳуқуқий маданиятини юксалтириш ҳамда уларни қонунларга итоаткорликруҳида тарбиялаш, шунингдек ҳар бир ўқувчида қонунга ҳурмат туйғусинишакллантириш мақсадида Умумтаълим мактабларида ота-оналаржамоатчилик билан ҳамкорликда «Ўзбекистон РеспубликасиКонституцияси <strong>–</strong> ҳаётимиз кафолати», «Одам савдосига қарши кураш <strong>–</strong>давр талаби», «Бола ҳуқуқларининг кафолати», «Таълим <strong>олиш</strong> ҳуқуқинингдавлатимиз томонидан кафолатланиши», «Ишга қабул қилишда энг кичикёш», «Болалар меҳнатининг ҳар қандай оғир шаклларига қарши кураш»бўйича норматив ҳужжатлар тўғрисида, «Вояга етмаганларнинг ҳуқуқ,бурч ва масъулиятлари», «Вояга етмаганларнинг жиноийжавобгарликлари», «Гиёҳвандлик <strong>–</strong> аср вабоси», «Диний экстремизм,миссионер ва прозелитизмнинг ғоявий таҳдиди» мавзуларида туркумучрашувлар, давра суҳбатлари ўтказиш мақсадга мувофиқдир.Ўқувчиларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш, ҳуқуқий онг ваҳуқуқий маданиятини юксалтиришга қаратилган «Президент асарларибилимдони» «Сен қонунни биласанми?» «Конституция <strong>–</strong> бахтимизпойдевори» мавзусидаги танловларни ташкил қилиш долзарб вазифамизбўлмоғи зарур.Тарбияси оғир, қаровсиз қолган болаларнинг ота-оналари биланишлаш, уларни жамоатчилик кенгашларига олиб чиқиш, фойдали меҳнатгажалб қилиш, тўгаракларга қатнаштириш, ҳунармандчиликка ўргатишнитаъминлаш, ҳар бир тарбияси оғир болага жамоатчилик фаолларинибириктириш, вақти-вақти билан уларнинг ҳисоботларини тинглаш лозим.Бу борада умумтаълим мактабларида ўқувчилар давоматини қатъийназоратга <strong>олиш</strong> ҳамда:<strong>–</strong> ўқувчиларни кунлик умумий давоматини синф журналлари вамактаб давомати дафтарига қайд этиш;<strong>–</strong> мактабга келмаган ўқувчилар рўйхатини шакллантириш васабабларини аниқлаш;<strong>–</strong> сабабсиз дарсда қатнашмаётган ўқувчиларни мактабга қайтаришчораларини кўриш;<strong>–</strong> сурункали дарс қолдираётган ўқувчилар рўйхатини шакллантиришва уларнинг сабабларини аниқлаш;<strong>–</strong> уларга тарбиячи-мураббийлар бириктириш ва доимий назоратга<strong>олиш</strong>;<strong>–</strong> Республиканинг бошқа вилоятлари ва ундан ташқарига ишлашгакетган ҳамда ўқишдан бўйин товлаган ўқувчилар тўғрисида маҳалла ваички ишлар идораларига маълумот киритиш;<strong>–</strong> фарзандини мактабга боришига тўсқинлик қилаётган ота-оналарҳақида маҳалла фуқаролар йиғинларига маълумот киритиш;100
<strong>–</strong> дарсларга сурункали қатнамаётган ўқувчиларнинг ота-оналари билантушунтирув-профилактик суҳбатларни олиб бориш ва болаларни мактабгақайтарилишига эришиш фарзандини узлуксиз таълимга жалб этилишигақаршилик кўрсатаётган ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахсларганисбатан қонуний асосда кескин чоралар кўриш ёшларни тарбиялашдагимуҳим омиллар ҳисобланади.Умумтаълим мактаб ўқувчилари ўртасида қаровсизлик,ҳуқуқбузарлик, жиноятчилик ва гиёҳвандликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> бўйичапрофилактик тадбирлар мажмуини ташкил этиш лозим. Бунда:<strong>–</strong> ўқувчилар ўртасида ҳуқуқбузарлик, жиноятчилик ва гиёҳвандликни<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасида профилактик суҳбатлар ўтказиш жадвалини ишлабчиқиш ҳамда ижрога йўналтириш;<strong>–</strong> дарс вақтида мактабга бормаётган, сурункали дарс қолдирувчиўқувчиларни аниқлаш, уларни таълимга қайтариш мақсадида алоҳидарейдлар ташкил этиш ва мактабга қайтариш чораларини кўриш.Ўқувчиларни бўш вақтларини мазмунли ташкил этиш ва ўқувдастурларидан олган билимларини <strong>мустаҳкам</strong>лаш мақсадида уларнимактаблардаги фан тўгараклари ҳамда мактабдан ташқари таълиммуассасаларига жалб қилиш, бунда ИИБ профилактика инспекторлари,халқ таълими бўлимлари, маҳалла фуқаролар йиғини раисларикўмакларига таяниш мақсадга элитувчи асосий йўл ҳисобланади.Ўқувчиларни бўш вақтларини мазмунли ташкил этиш ва ўқувдастурларидан олган билимларини <strong>мустаҳкам</strong>лаш мақсадида уларнимактаблардаги фан тўгараклари ҳамда мактабдан ташқари таълиммуассасаларига жалб қилиш жумладан спорт ва мусиқа мактаблари вамактаблар қошидаги тўгаракларга, шу билан биргаликда миллий халқҳунармандчилиги тўгараклари тармоқларини кенгайтириш, халқусталарини тўгарак ишига жалб этиш, ушбу тўгаракларни кўпроқмактаблар, маҳаллалар ҳамда ижодий устахоналар қошида ташкил этишишларига алоҳида эътибор бериш, маҳаллаларда ҳунармандлар биланболалар тарбиясини боғлаб, новвойлик, наққошлик, дурадгорлик,каштачилик ва бошқа ҳунарларга болаларни қизиқтириш, шундай касбнибилган <strong>оила</strong>ларга болаларни бириктириш, маҳаллаларда имкони бўлса,ҳунар ўргатадиган марказлар ташкил этиш, ўқувчиларнинг қизиқишлариниўрганиб, ижодий имкониятларини ривожлантиришга мўлжалланган турлитўгараклар, клублар ва секциялар ташкил этиш, ёшлар ўртасида жисмонийтарбия, спортни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиш, таълиммуассасаларидаги кутубхоналарни бадиий адабиётлар билан бойитиш,ўқувчилар қизиқишига қараб, тўгараклар сонини ва ёзги дам <strong>олиш</strong>оромгоҳларига кўпроқ ўқувчиларни жалб этишни йўлга қўйиш, барча ўқувфанлари асосида тўгараклар ташкил этиш ва унга тарбияси оғир болаларнижалб этиш орқали маълум самарага эришиш, ўқувчилар иқтидорини янадатакомиллаштириш мақсадида турли оммавий тадбирлар, мусобақалар ва101
кўрик-танловлар ўтказиш йўли билан бой маданий меросимизга ҳурмат,она-Ватанга, унинг рамзларига садоқат руҳида тарбиялаш муҳим ролўйнайди. Бунда асосий эътиборни синф раҳбарлари, маънавий маърифийтарбияишлари бўйича директор ўринбосарлари, мактаб директори ваболалар етакчилари ўз фаолиятларини бу йўналишга эътибор биланқаратишлари лозим бўлади. Олиб борилаётган ишлар юзасидан(йўналишлари бўйича) Халқ таълими, Адлия, Ички ишлар вазирликлари ва«Маҳалла» хайрия жамғармаси Республика бошқаруви ҳамда «Камолот»ёшлар ижтимоий ҳаракати Марказий Кенгашига ахборот бериб боришшунинг билан биргаликда умумтаълим мактабларида ташкил этилган«Оила, маҳалла, мактаб ҳамкорлиги маркази» фаолиятида мунтазам таҳлилқилиб боришни ва янада улар фаолиятини такомиллаштиришга қаратилганзарурий чораларни кўриш ўз самарасини беради.Ш. Қ. Алимов ,М. М. Алимов МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> ЁШЛАРНИ МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРРУҲИДА ТАРБИЯЛАШ ГАРОВИ СИФАТИДАЎзбекистон тарихига ХХ асрнинг охирги ўн йиллиги янги даврсифатида кирди. Бу янги давр мустақилликни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, бозориқтисодига ўтиш, ўзига хос тараққиёт йўлини белгилашдан иборат бўлди.Ўзбекистоннинг келажакда ривожланган давлатлар қаторидан ўрин <strong>олиш</strong>и,Президент И.А.Каримов таъкидлаганидек, тўртта асосий негизга <strong>–</strong>умуминсоний ва миллий қадриятларга содиқликка, халқимиз маънавиймеросини ўрганиш ва ривожлантиришга, инсоннинг ўз имкониятлариниэркин намоён қилишига ҳамда ватанпарварликка асосланади 1 .Миллий қадриятларимиз орасида <strong>оила</strong>нинг ўрни беқиёс. ПрезидентИ.А.Каримов миллий маънавий шаклланишда ва юксалишда <strong>оила</strong>нингўрни ва таъсири беқиёслигига катта эътибор бериб «... бу ёруғ дунёда ҳаётбор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан фарзанд деб аталмиш бебаҳо неъмат бор.Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша эзгу орзу ва интилишлар билан яшайди.Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакатбуюкдир» дейди 2 .Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг Ўзбекистон тарихикафедраси доценти, тарих фанлари номзоди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг умумҳарбий фанларкафедраси ўқитувчиси.1 Каримов. И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. <strong>–</strong>Т., 1996. <strong>–</strong> Б.76.2 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.54-55.102
Шунинг учун ёшларимизнинг жамиятда ўз ўрнини топиши, фуқароликжамиятини шакллантиришнинг фаол иштирокчисига айланиши кўпжиҳатдан <strong>мустаҳкам</strong>, маданиятли ва тинч-тотув <strong>оила</strong> билан боғлиқ.Бугунги кунда ҳуқуқий-демократик давлат ва эркин фаровон ҳаётқуриш юртимизда <strong>оила</strong> институтини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш масаласинингдолзарблиги ҳеч кимга сир эмас. Миллий қадриятларимизга мос равишдареспубликамизда 1998 йил «Оила йили», 2000 йил «Соғлом авлод йили»,2001 йил «Оналар ва болалар йили» 2008 йил «Ёшлар йили», 2010 йил -«Баркамол авлод йили» деб номланди. Мазкур йилларга мос давлатдастурлари қабул қилиниб, шу йўналишда ишлар амалга оширилди.Шунинг учун ҳам юртбошимиз И.А.Каримов томонидан 2012 йилниреспубликамизда «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиниши олдингийилларда бошланган ишларнинг мантиқий давоми бўлди.Маълумки, Ўзбекистон жаҳон цивилизациясининг қадимгимарказларидан биридир. Жумладан, шарқ халқларида қадимдан <strong>оила</strong>муқаддас саналган. Унга бундай эъзозли муносабат бугунги кунда ҳамўзгаргани йўқ. Қадимдан <strong>оила</strong> халқимиз учун муқаддас тушунча сифатидақадрланиб келган. Чунки <strong>оила</strong> жамиятнинг энг муҳим бўғинидир. Шубилан бирга <strong>оила</strong> жамиятнинг ижтимоий асосидир. Оиласиз бирортамиллат ҳам, жамият ҳам тараққий этмаган. Келажакни ҳам биз <strong>оила</strong>сизтасаввур эта олмаймиз.Ҳар бир инсон учун <strong>оила</strong> <strong>–</strong> ҳаётнинг бошланиши, бахт сўзини ҳам,аввало <strong>оила</strong> билан боғлаймиз: кимки <strong>оила</strong>си бағрида бўлса, у бахтлидир.Оила қанчалик <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, жамият ҳам шунчалик <strong>мустаҳкам</strong> бўладива тез ривожланади. Зеро, жамият асоси <strong>–</strong> <strong>оила</strong> моддий ва ижтимоийтомондан <strong>мустаҳкам</strong>ланиб бориши ғоят муҳим аҳамиятга эга.«Оила <strong>–</strong> дейди мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов, ҳаётнингабадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган, муқаддасурф одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандайинсон бўлиб етишишига бевосита таъсир қиладиган тарбия ўчоғи..» 1 . Шуфикрнинг ўзиёқ <strong>оила</strong>ни эъзозлаш, унинг қадр қимматини юксакка кўтаришбизнинг онгимизга <strong>мустаҳкам</strong> жо бўлганлигининг ёрқин далилидир.Мамлакатимиз аҳолисини тарбиялашда миллий истиқлол ғоясинингўрни алоҳидадир. Оила <strong>–</strong> мафкуравий тарбиянинг энг муҳим ижтимоийомилларидан биридир. Чунки <strong>оила</strong> жамият негизи бўлиб, кўп асрлик<strong>мустаҳкам</strong> маънавий таянчларга эга. Оилага хос бўлган илк тушунчалараввало, <strong>оила</strong> муҳитида сингади. Бу жараён кекса авлоднинг ёшларгабераётган тарбияси, ибрати, она меҳри орқали амалга ошади.Хусусан, зардуштийлар динининг муқаддас китоби бўлган «Авесто»да<strong>оила</strong> қуриш ҳодисасига балоғат ёшига етган йигит ва қизлар томонидан1 Каримов. И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. <strong>–</strong>Т., 1996. <strong>–</strong> Б.49.103
ижтимоий вазифалардан бирининг амалга оширилиши сифатидаёндашилган.Ўрта асрларда юртимизда <strong>оила</strong> ва уни ташкил этиш, <strong>оила</strong>виймуносабатлар, унинг шахс камолотидаги ўрни ва роли хусусида Юсуф ХосХожиб, Кайковус, Жалолиддин Давоний, Муҳаммад Содиқ Қошғарий, АбуРайхон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Амир Темур, Алишер Навоий кабиалломаларимиз ҳам ўз қарашларини баён этиб келганлар.ХIХ асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида ижод қилган ўзбекмаърифатпарварлари Абдурауф Фитрат, Маҳмудхўжа Беҳбудий, АбдуллаАвлоний, Абдулла Қодирийларнинг асарларида халқимизнинг миллийқадриятлари, турмуш тарзи, <strong>оила</strong>даги фарзандлар тарбияси миллий руҳдаифодаланган.Ўзбек <strong>оила</strong>си тарихан ор-номусли, аҳил <strong>оила</strong> бўлган. Шунинг учунўзбек <strong>оила</strong>си ўзининг миллий қиёфасини йўқотмасликка, ўзинингмавқеини сақлаш учун масъулият билан ҳаракат қилган. Эр <strong>оила</strong> посбони,унинг боқувчиси ҳисобланса, хотин унинг кўрки, файзи ҳисобланган.Уларнинг умр гулшанлари қобил фарзандларидир.Оиладаги соғлом муҳит <strong>–</strong> <strong>оила</strong> барқарорлигининг манбаидир.Жамиятда ҳар бир <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги, фаровонлиги, ўзаро ҳурмат вааҳилликни таъминлаш <strong>–</strong> миллий мафкурада кўзда тутилган мақсадларниамалга оширишда таянч бўлади.Ўзбек <strong>оила</strong>сининг ўзига хос этнографик хусусиятлари бор. Бу <strong>–</strong>серфарзандлик, болажонлик, бир <strong>оила</strong>да ёшу-қари, яъни бир неча авлодвакилларининг бирга яшашлари, авлодлар ўртасидаги боғлиқликнингбошқа мамлакатлардагига нисбатан кучлилиги ва шу каби қаторхусусиятлардир.Ислом динида яккаликка, беваликка салбий ҳолат сифатида қаралади.Бу бир улуғ доно ва донишмандлик ибратидир. Ислом динидан ташқарибошқа динларга эътиқод қилувчи олимларнинг эътироф этишича, дунёдаэнг <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> бу ислом динига эътиқод қилувчиларнинг <strong>оила</strong>сидир.Ҳозирга даврда республикамизда, айниқса ёш <strong>оила</strong>ларни моддий вамаънавий жиҳатдан кенг қўллаб-қувватлашга, уларга имтиёз ваимкониятлар яратиб беришга, уй-жой билан таъминлашга алоҳида эътиборқаратилмоқда. Мана шу йўналишдаги давлат сиёсатини изчил давомэттириш «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»да амалга ошириладиган энг долзарбвазифадир.Қадимдан <strong>оила</strong> институтини <strong>мустаҳкам</strong>лашда маҳалланинг ўрнибеқиёс бўлган. «Маҳалла <strong>–</strong> ҳам ота, ҳам она», ёки «Бир болага етти қўшниота-она» деган ҳикматли нақлларнинг мавжудлиги бежиз эмас. Ҳозиргакунда маҳалла институти фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш идорасисифатида <strong>оила</strong>ни, айниқса ёш <strong>оила</strong>ларни <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва тарбиялашда ўзимкониятларидан тўлароқ фойдаланиши керак.104
Мустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> миллий қадриятларимиз, урф-одатларимизга зидбўлган турли бузғунчи ғоялар ва таъсирларга қарши турадиган таянчдир.Оилада таълим-тарбия тўғри йўлга қўйилган бўлса, ёшларимизни зарарлиғоялар ва одатларга берилишини <strong>олдини</strong> олса бўлади.Мустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> баркамол авлод тарбияси билан чамбарчас боғлиқ.Баркамол авлодни тарбиялаш, уларнинг соғлиғини асрашда <strong>оила</strong>нинг ўрнибеқиёсдир. Оилада, таълим муассасаларида ва маҳаллада ҳамма бирдек ёшавлод тарбиясида жонбозлик кўрсатса юксак маънавиятли шахсларни воягаетказишимиз мумкин. Юксак маънавиятли инсон эса - комил инсон дегани.Комил инсон эса бугун юртимизда олиб борилаётган кенг кўламлиислоҳотларнинг фаол ва онгли иштирокчиси бўла олади.Президент И.А.Каримов бу борадаги вазифалар ҳақида гапириб «Энгмуҳим вазифа - халқчил, адолатпарвар жамиятни вужудга келтириш. Бужамият пойдеворини, энг аввало, бой ва бадавлат, меҳнат қадринибиладиган, маънавий соғлом ва маданий савияси баланд минглаб вамиллионлаб <strong>оила</strong>лар ташкил этади», деган фикри гапимизнинг исботидир.Президентимиз И.Каримов ўзбек <strong>оила</strong>сининг ўзига хосхусусиятларини эътироф этиб шундай дейди: «Оила <strong>–</strong> жамиятнинг негизи.Бизнинг давлатимизни ҳам катта бир <strong>оила</strong> деб тушунишимиз мумкин валозим. Бунда ўзаро ҳурмат ва қаттиқ тартиб бўлмаса, <strong>оила</strong>нинг барчааъзолари ўз бурчларини адо этмаса, бир-бирига нисбатан эзгулик биланмеҳр-оқибат кўрсатмаса, яхши ва муносиб тарзда яшаш мумкин эмас. Оилатурмуш ва виждон қонунлари асосига қурилади, ўзининг кўп асрлик<strong>мустаҳкам</strong> ва маънавий таянчларига эга бўлиб <strong>оила</strong>да демократикнегизларга асос солинади, одамларнинг талаб - эҳтиёжлари шаклланади.Ўзбекларнинг аксарияти ўзининг шахсий фаровонлиги тўғрисида эмас,балки <strong>оила</strong>сининг, қариндош-уруғлари ва яқин одамларининг,қўшниларнинг омон эсонлиги тўғрисида ғамхўрлик қилишни биринчиўринга қўяди. Бу эса олий даражада маънавий қадрият, инсон қалбининггавҳаридир» 1 .Умуман олганда мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсат ҳар бир<strong>оила</strong> ва ҳар бир инсоннинг турмуш фаровонлигини, фуқаролартотувлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилганки, бу нарса <strong>оила</strong>нинг жамиятдамавқеи нақадар юқорилигини билдиради.1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир // Постда. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong>10 дек.105
ОИЛАДА ВАТАНПАРВАРЛИК ТАРБИЯСИК. Д. Ҳайдаров «Ватан» ҳамда «<strong>оила</strong>» тушунчалари маъно жиҳатидан бир-биригажуда яқин тушунчалардир. Аслида, «Ватан» сўзи арабча туғилиб ўсганжой, она юрт деган маънони билдиради. Уни кенг ва тор маънода тушунишмумкин. Кенг маънода Ватан <strong>–</strong> бутун бир халқ, аждодлар азалданистиқомат қилиб келган макон. Тор маънода <strong>–</strong> киши туғилиб ўсган уй,маҳалла, қишлоқ. Инсоннинг уйли-жойли, бошпанали бўлиши, унинг<strong>оила</strong>си, бола-чақаси ҳам кўпинча Ватан сўзи орқали ифода этилади.Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Ватан» тушунчаси бизучун саждагоҳдай муқаддас, саждагоҳдай пок ва улуғ бўлмоғи керак».Оилани Ватан ичра Ватан дейишади. Аслида чинакам ватанпарварликфазилатлари <strong>оила</strong>да шаклланади. Оилада соғлом, покиза насл-насабтуйғуси ва у билан фахрланиш пировардида ватанпарварлик,халқпарварлик ифтихорини юзага келтиради.Ҳар бир ота-она ўз зурриётини соғлом муҳитда тарбияланиши, халқучун, Ватан учун хизмат қиладиган керакли инсон бўлиб вояга етишинихоҳлайди. Зеро, насл поклиги, <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги Ватаннингқудратлилиги кафолатидир. Шунинг учун ўзбек халқида <strong>оила</strong> шаънинингбаланд тутилиши, ўз шахсий манфаатларидан кўра <strong>оила</strong> фаровонлигиниустун қўйиш, қариндош-уруғ ва яқин одамларга, қўни қўшниларгағамхўрлик қилишнинг биринчи ўринга қўйилиши олий қадриятҳисобланиб, <strong>оила</strong>ни Ватан билан чамбарчас боғлашга ва бу боғлиқликни<strong>мустаҳкам</strong>лашга хизмат қилади.Оиланинг энг муқаддас бурчи ва вазифаси нафақат фарзандларнидунёга келтириш, балки уларда юксак ватанпарварлик туйғуларинитарбиялашдан иборатдир. Бунда ота-онанинг ибрати ғоят муҳим аҳамиятгаэга. Оилада маънавий муҳит қанчалик соғлом бўлса, ватанпарварликтарбияси шунчалик самарали бўлади. Ота-онанинг ўзлари Ватанниқанчалик севсалар, ушбу туйғуни болаларга шунчалик сингдира оладилар.Эзгулик, яхшилик, яратувчанлик, фидойилик, мардлик, садоқат, меҳроқибаткаби инсоний фазилатлар кишида ватанпарварлик деганумуминсоний қадриятни шакллантирадиган омиллар бўлиб, улар <strong>оила</strong>дақарор топади.Оила ёшларни одоб-ахлоқли, меҳнатсевар, ҳалол бўлиб вояга етишиучун замин тайёрлаш билан чекланиб қолмай, унинг ўз халқининг миллийқадриятлари, урф-одатлари, маданияти ва тилига ҳурмат туйғусини ҳамшакллантиради. Масалан, она тилига ҳурмат туйғуси болага она алласи Самарқанд ВПКҚТМОИ маънавий-маърифий ва илмий ишлар проректори,фалсафа фанлари номзоди, доцент.106
билан бирга сингади. Она тилига ҳурмат, аёл зотига эҳтиром, катталаргаҳурмат <strong>–</strong> кичикларга иззат, самимийлик, меҳмондўстлик, меҳнатсеварликкаби фазилатлар ўзбекона ватанпарварликнинг энг муҳим ва зарурхусусиятларидир. Президентимиз Ислом Каримов «Юксак маънавият <strong>–</strong>енгилмас куч» номли асарида шундай деб ёзади: «Маълумки, ўзбек халқиазалдан ўзининг болажонлиги, <strong>оила</strong>парварлиги билан ажралиб туради.Албатта, фарзандга меҳр қўйиш, уларнинг қорнини тўқ, устини бут қилишўз йўли билан, лекин болаларимизни ёшлик чоғидан бошлаб миллийтарбия, ахлоқ-одоб, юксак маънавият асосида вояга етказиш биз учундоимо долзарб аҳамият касб этиб келган. Бу масалага эътибор бермасликнафақат айрим ота-оналар, балки бутун жамият учун жуда қимматгатушишини ҳам кўпгина ҳаётий мисолларда кўриш мумкин».Ватан <strong>–</strong> инсоннинг киндик қони тўкилган муқаддас тупроқ, уникамолот сари етакловчи, ҳаётига мазмун ва маъно бағишловчи табаррукмаскан. У аждодлардан авлодларга қоладиган буюк мерос, энг азиз хотира.Ватан <strong>–</strong> ота-боболаримизнинг хоки поклари жо бўлган, вақти-соати етибҳар биримиз бош қўядиган муқаддас замин.Инсон <strong>оила</strong>сидан ташқарида бахтли бўлолмагани каби ўз ватаниданташқарида ҳам бахтли бўлолмайди. Уни олис юртда мол-дунёга кўмибташласа ҳам, барибир, Ватан соғинчи қалбида армон бўлиб қолаверади.Ўзга юртда бахтли бўлишга интилиш, бу космополитизмдир. Шу нуқтаиназардан, <strong>оила</strong>ни, ота-онани танлаш имкони берилмаганидек, ҳеч кимгаВатанни танлаш имкони ҳам берилмайди. Уни Яратганнинг ўзи ато этади.Оила ва Ватан сингари улуғ неъматларни асраб-авайлаш, ҳимоя қилиш эсаҳаммамизнинг бурчимиз.Ватаннинг равнақи, аввало, унинг фарзандлари камолига боғлиқ. Буэса ҳар бир юртдошларимизни ўзининг маънавий камолоти учун юксакмасъулиятни ҳис этишга, ўз манфаатларини шу юрт, шу халқ манфаатларибилан уйғунлаштириб яшашга даъват этади. Ватанпарварлик деган юксактуйғунинг моҳияти ҳам ана шунда. Ватанпарварлик <strong>–</strong> Ватанга меҳрмуҳаббатлива содиқ бўлиш, юртнинг ўтмиши ва бугуни учун фахрланиш,юрт манфаатларини ҳимоя қилишга интилиш, унинг озодлиги вамустақиллиги учун жонини ҳам аямаслик демакдир.Ватанпарварлик азалдан халқимизда энг юксак инсонийлик санабкелинган. Широқ, Спитамен, Тўмарис, Муқанна, Жалолиддин Мангуберди,Темурмалик сингари аждодларимизнинг тарихий қаҳрамонлиги чинакамватанпарварлик намунасидир.Жонажон Ўзбекистон <strong>–</strong> барчамизнинг муқаддас саждагоҳимиз,Ватанимиздир. Президентимиз Ислом Каримовнинг «Биз ҳаётга каттаорзу-умидлар билан кириб келаётган ёшларимизга бир ҳақиқатни, яъни«Эй болам, сенинг Ватанинг битта <strong>–</strong> барчамизга азиз, бетакрор мана шуЎзбекистон. Ота-боболаримизнинг хоки шу ерда ётибди. Шу муқаддасзамин сени дунёга келтирган, сен уни обод этишинг, ҳимоя қилишинг107
шарт. Нафақат сенинг ўз ҳаётинг, балки сенга умид кўзини тикиб турганота-онанг, опа-сингилларинг, ёш гўдаклар, нуроний қарияларимизнингҳаёти ҳам ана шу бурчингни нечоғлик адо этишингга боғлиқ» дегантушунчани уларнинг қалбига, онгу шуурига сингдиришимиз даркор» 1 ,деган даъвати шиоримиз бўлиши лозим.Ривоят қилишларича, ёвга қарши курашга отланган йигитларникузатиш чоғида, бир ўспирин ҳарчанд уринмасин, сира отга мина олмабди.Икки оқсоқол келиб уни отга миндириб қўйишибди. Улардан бири:<strong>–</strong> сен ҳали отга мина олмадинг-ку, қандай қилиб ёв билан <strong>олиш</strong>асан, <strong>–</strong>деб сўрабди.Ўсмир:<strong>–</strong> тўғри, мени икки киши отга миндириб қўйишди, лекин энди мингкиши ҳам бу отдан тушира олмайди, - деган экан.Ёшларимизни ўктам, жасур, довюрак қилиб тарбиялаш, уларниВатанни жондан севиш, она юрт учун, жонажон Ўзбекистонимизмустақиллиги учун ҳар қандай даъватга шай бўлишга ўргатишбарчамизнинг, айниқса, биз <strong>–</strong> педагогларнинг муқаддас бурчидир. Биз ҳарбир ўқувчини ўз маънавий камолоти учун юксак масъулиятни тўғрианглашга, ўз манфаатини юрт манфаати билан уйғунлаштириб яшашигаўргатишимиз зарур. Шу маънода ҳазрат Алишер Навоий:Нафъинг агар халққа бешакдурур,Билки, бу нафъ ўзунгга кўпракдурур деганда, халққа кўп фойдаситеккан одам ўзи ҳам янада кўпроқ фойда кўришини назарда тутган эди.Юртдошларимиз, айниқса ёшларимизда Ватан туйғусини камолтоптириш, уларни Ватанга муҳаббат ва садоқат руҳида тарбиялаш ғоятмуҳимдир. Инсон <strong>оила</strong>сини, юртини, Ватанини қандай бўлсашундайлигича севиши, унинг ривожи учун бор имкониятларини ишгас<strong>олиш</strong>и лозим. Юртбошимиз таъкидлаганидек, «Барчамизга маълумки,инсон ўзлигини англагани, насл-насабини чуқурроқ билгани сари юрагидаВатанга муҳаббат туйғуси илдиз отиб, улғая боради. Бу илдиз қанча теранбўлса, туғилиб ўсган юртга муҳаббат ҳам шу қадар юксак бўлади. Албатта,жаҳон <strong>–</strong> кенг, дунёда мамлакат кўп, лекин бу оламда бетакрор онаюртимиз, Ўзбекистонимиз яккаю ягона. Бу гўзал юрт, бу муқаддас заминфақат бизга аталган».Оилани севган <strong>–</strong> Ватанни севади, <strong>оила</strong>парварлик <strong>–</strong> ватанпарварликдемакдир. Чинакам инсон бу икки улуғ неъматни ҳар доим муқаддасҳисоблайди.1 Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч-қудратимизга,халқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ (Олий Мажлиснинг ўнтўртинчи сессиясидаги маъруза). <strong>–</strong> Т., 2004. <strong>–</strong> Б.29.108
Р. Р. Тумпаров ,Б. С. Алибеков РОДИТЕЛЬСКИЙ ПРИМЕР КАК ФАКТОР ФОРМИРОВАНИЯНРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ У ПОДРОСТКОВИз факторов социализации личности самым важным и влиятельнымбыла и остается родительская семья как первичная ячейка общества.Семейные условия, включая социальное положение, род занятий,материальный уровень и уровень образования родителей, характервзаимоотношений между членами семьи, вся внутрисемейная атмосфера взначительной мере предопределяет жизненный путь ребенка. Причемэффект этого воздействия накапливается с возрастом, преломляясь вструктуре личности. Нет практически ни одного социального илипсихологического аспекта поведения подростков и юношей, который независел был от семейных условий в настоящем или в прошлом.Семья является первичной ячейкой общества, надежной опорой,очагом его духовности и нравственности. В Узбекистане в целяхукрепления и развития института семьи как основы общества, повышенияее роли в воспитании физически здорового, духовно зрелого и гармоничноразвитого поколения принята Государственная программа «Год семьи».Среди важнейших направлений Государственной программы определеноповышение роли и значения семьи в дальнейшем развитии духовных основобщества, сохранении и укреплении нравственных ценностей, ибоглубокий фундамент духовной жизни человека, его нравственной культурызакладывается в семье.Особенно велика для ребенка роль семьи в подростковом возрасте,когда вырабатывается характер, идет активный поиск собственного «я».Семья является подлинной школой воспитания человечности. Ещевеликие мыслители Востока Аль Фараби, Ибн Сина, Алишер Навои, АхмадДаниш, Мукими, Фуркат, Авлони связывали проблему семьи,подрастающего поколения с духовно-нравственным состоянием общества,придавали исключительно важное значение вопросам морали и семейноговоспитания подрастающего поколения, обращали внимание родителей нанеобходимость укрепления в детях нравственных качеств, формирования уних чувства долга, ответственности, гуманности, справедливости, чести,благородства.Главный редактор редакционно-издательского отдела Академии МВДРеспублики Узбекистан, кандидат педагогических наук.Старший преподаватель цикла гуманитарных и общественно-правовыхдисциплин Высших курсов по подготовке сержантского состава Академии МВДРеспублики Узбекистан.109
Родительский пример <strong>–</strong> великая сила в формировании нравственностиу детей и подростков. Недаром народная мудрость гласит: «Во всемпоступайте так, как вы хотите, чтобы поступали ваши дети». Но эта силавозрастает, когда пример семьи сочетается со специальными усилиямиродителей, направленными на глубокое усвоение детьми общественногозначения нравственных норм и правил, на выработку у них потребностивсегда и во всем следовать этим нормам 1 .Чтобы понять характер взаимоотношений подростков с родителями,необходимо знать динамику функций этих отношений и связанные с нимипредставления. Соотношение этих функций и психологическая значимостькаждой из них с возрастом меняются 2 .Следует учитывать, что переходный возраст <strong>–</strong> период так называемой«эмансипации» ребенка от родителей, характеризующийся сложностью имногогранностью. В этом возрасте степень идентификации с родителямистановится меньше, чем в детстве, поведенческая автономия подростка,как правило, уже весьма велика. При этом наибольшая автономия отродителей при ориентации на сверстников наблюдается в сфере досуга,свободного общения, потребительских ориентаций. И именно в этотпериод вопрос родительского примера в воспитании подростков выступаетна первый план. Родители должны оставаться в глазах подростков как:<strong>–</strong> источник эмоционального тепла и поддержки;<strong>–</strong> как образец, пример для подражания воплощение мудрости илучших человеческих качеств;<strong>–</strong> как старший друг и советчик.Следует подчеркнуть, что все противоречия в поведении близких истарших подростки воспринимают остро и болезненно, особенно этокасается расхождения слова и дела. Любое малодушие родителей, любаяошибка в поступках непременно найдет отражение в поведении детей.Каждый новый день жизни подросток расширяет свое познание омире, обществе, своем месте в социуме. Поэтому родителям важностремиться чутко улавливать то, как дети реагируют на каждоеобщественное событие, насколько они объективны в своих нравственныхоценках, самим не допускать просчетов в анализе происходящего. Приэтом важно развивать у подростков потребность в собственных моральных«открытиях», ибо именно эти «открытия» пробуждают в них личность.В целом, в переходный период вопрос родительского примера ввоспитании приобретает особую значимость, становясь одной изпредпосылок духовного-нравственного воспроизводства в обществе.1 См. подробнее: Джавакова К. В. Институт семьи <strong>–</strong> школа высокодуховноговоспитания // На посту. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 14 апр.2 См. подробнее: Кон И. С. Психология ранней юности. <strong>–</strong> М., 2001. <strong>–</strong> С.117-119.110
Ф. X. Нaбиев ОИЛАВИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ <strong>–</strong>ИҚТИСОДИЙ ФАРОВОНЛИКНИНГ ГАРОВИ: ОИЛАВИЙТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙМАҚОМИНИ БЕЛГИЛАШНИНГ МУҲИМ МАСАЛАЛАРИOилaвий тaдбиркoрлик кичик бизнеснинг бир шакли сифaтидaўзининг иқтисодий ва ижтимоий aфзaлликлaригa эгадир. Тaдқиқoтчилaрoилaвий тaдбиркoрликнинг aфзaлликлaригa унинг юқори дaрaжaдaэгилувчанлигини истeъмoлчилaр бoзoрнинг тaлaблaригa тeздaмoслaшувчaнлигини киритaди. Мазкур фaoлият тaдбиркoрликни уймeҳнaти ва фaрзaндлaр тарбияси билан уйғунлаштириб ишлаб чиқаришжaрaёнигa бoлaлaр, ёши катталар ҳaмдa нoгирoнлaрни жалб қилишимконини бeрaди. Шунингдек, oилa aъзoлaрининг тaдбиркoрликфaoлиятини кeнгaйтириш ва ривoжлaнтиришгa бўлган мaнфaaтдoрлигиниoширaди. Шу oрқaли oилaдaги мунoсaбaтлaрни мустaҳкaмлaб иқтисодийфoйдaнинг oшишигa замин яратади.Халқаро <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик тадқиқотлари академиясинингўрганишича бугунги кунда ривожланаётган давлатлар иқтисодиётида<strong>оила</strong>вий бизнес изчил тараққий этиб бормоқда. Чунончи, кўплабривожланаётган давлатларда ялпи ички маҳсулот таркибида <strong>оила</strong>вийбизнеснинг улуши 55 фоизгача етган. 1Oилaвий тaдбиркoрлик тизимида битта тaдбиркoр oилa aъзoлaринингбеш нaфaригaчa иш билан тaъминлaб бериши мумкин. Шунинг учунoилaвий тaдбиркoрликни ижтимоий ҳимоя қилиш дaвлaт ва муниципaлoргaнлaрнинг ҳaмкoрлиги ва кўмaгидa aмaлгa оширилиши лозим. Бугунгикунда мaмлaкатимиздa oилaвий тaдбиркoрлик хусусий кoрxoнa,масъулияти чeклaнгaн жамият ҳaмдa энг кенг тaрқaлгaни <strong>–</strong> якка тaртибдaгитaдбиркoрлик фaoлияти шaклидa oлиб бoрилмoқдa.Мaмлaкaтимиз қoнунчилигидa oилaвий тaдбиркoрликни яккатaртибдaги тaдбиркoрлaр сифaтдa тижoрaт тaшкилoтлaригa <strong>–</strong> юридикшaxслaргa тeнглaштирилиши янгилик эмaс. Якка тaртибдaги тaдбиркoрлaрбундай мaқoмгa кўплаб ривoжлaнгaн мaмлaкaтлaрдa эгa. Мaсaлaн,Aвстриядa якка тaртибдaги тaдбиркoрлaр «якка тaртибдaги ишлaбчиқaрувчилaр» aтaмaси oстидa бирлaштирилгaндир. Бундaй субъeктлaр ҳaрқaндaй xўжaлик юритувининг бирлaмчи шaкли ҳисoблaнaди ҳaмдa юридикшaxс мaқoмигa эгa бўлмaсa ҳaм улaр бoшқa тaдбиркoрлик фaoлиятисубъектлaри кaби сaвдo рeйeстридaн рўйxaтгa ўтишлaри лoзим. 2 AҚШдaЖaҳoн иқтисoдиёти ва диплoмaтия унивeрситeтининг xaлқaрo ҳуқуқфaкультeти 3-курс тaлaбaси.1 http://apps5.oingo.com/apps/domainpark/res.2 Хойер В. Как делать бизнес в Европе. <strong>–</strong> М., 2007. С. 30.111
ҳaм яккa тaртибдaги тaдбиркoрлaр ишлaб чиқaрувчи кoрxoнaлaрнингҳуқуқий шaкллaридaн бири ҳисoблaнaди. Ишлaб чиқaрувчи кoрxoнaлрнингбундaй шaкли «яккa тaртибдaги эгaлик» aтaмaси билaн aтaлиб, бугунгикундa бoшқa кoрxoнaлaргa (ширкaт вa кoрпoрaциялaр) нисбaтaн кeнгтaрқaлгaн (яккa тaртибдaги кoрxoнaлaр-73%, ширкaтлaр-9%,кoрпoрaциялaр-18%). 1Гeрмaния ва Фрaнция қoнунчилигидa тaдбиркoрлик фaoлиятидaиштирoк eтувчи юридик ҳaмдa жисмoний шaxслaр ягoнa- «кoммeсрaнт»aтaмaси oстидa бирлaштирилгaн. Бундaй тaъриф мaзкур мaмлaкaтлaрнингфуқaрoлик кoдeкслaридa эмaс, бaлки тaдбиркoрлик фaoлиятини тaртибгaсoлувчи <strong>–</strong> тижoрaт (сaвдo) кoдeкслaридa ўз aксини тoпгaн. Aммo ушбукoдeкслaрдaги «кoммeрсaнт» aтaмaсини тaҳлил қилaдигaн бўлсaктaдбиркoрлик фaoлияти субъeктлaри тaркибидa нoaниқлик мaвжудэкaнлигии кўришимиз мумкин. Гeрмaния тижoрaт (сaвдo) кoдeксидaмaзкур aтaмa oстидa ишлaб чиқaриш вa бoшқa фaoлият билaншуғуллaнувчи субъектлaр тушунилaди. Фaoлият туридaн қaтъий нaзaрбундaй субъeктлaр тaдбиркoрлик фaoлияти субъектлaри ҳисoблaнaди.Xудди шундaй тaъриф Фрaнция тижoрaт (сaвдo) кoдeксидa кeлтирилгaн. 2Бунинг сaбaби Ғaрбий Еврoпa дaвлaтлaри ҳуқуқининг aсoсини oлди-сoтдишaҳaр ҳуқуқи «мaгдeбург ҳуқуқи»дaн «мeрoс бўлиб қoлгaн» нoрмaлaртaшкил eтиши билaн изoҳлaнaди. 3 Мaзкур нoрмaлaр бир нeчa aсрлaрмoбaйнидa aмaлдa бўлгaн вa бугунги кундa ислoҳ қилиниши лoзимлигиЕврoпa дaвлaтлaри қунун ижoдкoрлиги фaoлиятидa aсoсий йўнaлишдaнбиригa aйлaнгaн.AҚШнинг ягoнa сaвдo кoдeкси eсa «кoммeрсaнт» мaқoмигa эгa бўлгaншaxслaрни сaнaб ўтмaйди бaлки мaзкур фaoлиятнинг мoҳиятини oчиббeрaди. Мaзкур кoдeкснинг 2-мoддaси 1-қисмигa кўрa кoммeрсaнт бумaълумбир турдaги тoвaрлaр билaн oпeрaциялaрни aмaлгa oширувчи ёкиўз фaoлият туридaн кeлиб чиқиб битимлaрнинг прeдмeти ҳисoблaнгaнтoвaрлaрни рeaлизaция қилишдa билим вa мaлaкaгa эгa бўлгaн, шунингдeк,шундaй билим вa мaлaкaгa сaвдo aгeнтлaри, брoкeр вa вoситaчилaрxизмaтидaн фoйдaлaниш ҳисoбигa эгa бўлгaн шaxслaр тушунилaди. 4Юқoридaги xoрижий мaмлaкaтлaр xўжaлик фaoлияти қoнунчилидaнкeлтирилгaн мисoллaр тaдбиркoрлик фaoлияти, xусусaн, oилaвий1 Шапира Ж. Международное право предпринимательской деятельности. <strong>–</strong> М.,1999. <strong>–</strong> С.21.2 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран: Сб.нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учебное пособие / Под ред.В.К.Пучинского, М.И.Кулагина. <strong>–</strong> М., 1986. <strong>–</strong> С.109.3 Знаменский Г.Л. Общественный хозяйственный порядок и законодательство //Государство и право. <strong>–</strong> 1994. <strong>–</strong> № 4. <strong>–</strong> С.63.4Единообразный торговый кодекс США // Современное зарубежное имеждународное частное право. <strong>–</strong> М., 1996. <strong>–</strong> С.58.112
тaдбиркoрлик билaн бoғлиқ мунoсaбaтлaрдa ягoнa aниқ тизим мaвжудeмaслигини кўрсaтиб бeрaди. Бaрчa мaмлaкaтлaр қoнунчилигидaгa бaъзибир ўxшaшликлaргa қaрaмaй ҳaр бир мaмлaкaтлaтдa бундaймунoсaбaтлaрдa ўзигa xoс xусусияти мaвжуд. Бу eсa тaдбиркoрликфaoлияти мунoсoбaтлaрини тaртибгa сoлишдaт тижoрaт (сaвдo)кoдeксининг eтaрли эмaслигини кўрсaтиб бeрмoқдa. Чунки у бундaймунoсoбaтлaрнинг фaқaт мaълум бир турини - oлди-сoтди мунoсaбтлaринитaртибгa сoлaдиxoлoс.Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси тoмoнидaн «Oилaвийтaдбиркoрлик тoғрисидa»ги қoнуннинг қaбул қилиниши oилaвийтaдбиркoрлик сoҳaсидaги мунoсaбтлaрни тaртибгa сoлишдa aсoсийҳуқуқий мexaнизим ҳисобланади.Мaзкур қoнунда oилaвий тaдбиркoрлик юридик шaxс тaшкил этгaнҳoлдa вa юридик шaxс тaшкил этмaгaн ҳoлдa aмалгa oширилишимукинлиги бeлгилaнгaн. Юридик шaxс тaшкил этгaн ҳoлдa тaдбиркoликниамaлгa oширишнинг тaшкилий-ҳуқуқий шaкли oилaвий кoрxoнa экaнлигиўзининг ҳуқуқий ифoдaсини мaзкур қoнундa тoпиши мaзкур сoҳaдa юзaгaкeлиши мумкин бўлгaн тушунмoвчиликлaрни oлдини oлади.Ушбу қoнун бўйичa oилaвий кoрxoнa тoвaрлaрни ишлaб чиқaриш вaсoтиш ишлaрни бaжaриш вa xизмaтлaр кўрсaтиш учун унингиштирoкчилaри тoмoнидaн иxтиёрий рaвишдa улушли ёки биргaликдaгиумумий мoл-мулки бўлгaн oилaвий кoрxoнa aъзoлaрининг мoл-мулкишунингдeк кoрxoнa ҳaр бир aъзoсининг мoл-мулки нeгизидa тaшкилэтилaдигaн кичик тaдбиркoрлик субъекти этиб бeлгилaнгaн.Бизнинг фикримизчa oилaвий тaдбирoрлик фaолиятидa бизнeс oлиббoришнинг умумий тaлaблaридaн тaшқaри, унинг ҳуқуқий кaфoлaтиниярaтишдa янa қуйидaгилaргa эътибoр бeриш лoзим:Биринчидaн, oилaвий тaдбиркoрлик фaoлиятини oлиб бoришдaвoрислик мaсaлaлaрини инoбaтгa oлгaн ҳoлдa тaъсис ҳужжaтлaринисинчковлик билaн ишлaб чиқиш.Иккинчидaн, тадбиркорликни бошқа шахсга ўтказишда ҳужжaтлaрнисинчкoвлик билaн тaёрлаш. Мисoл учун aгaр бир шaxс ўз улушинисoтмoқчи бўлиб oлди-сoтди шaтнoмaсини тузгaндa, қoнунчиликдaшaртнoмa тузишдa турмуш ўртoғининг рoзилигини бeлгилoвчи нoрмaлaрмaвжуд eмaс (нaтариaл тaсдиқлaнгaн рoзилик фaқaтгинa кўчмaс мулкбилaн бoғлиқ шaртнoмaлaр тузгaндa кeрaк). Шунинг учун ушбу ҳолатдатурмуш ўртoғининг рoзилигини белгилаш лозимдир. Мaзкур ҳужжaтрўйxaтдaн ўткaзиш oргaнидa кeрaк бўлмaсa ҳaм, лeкин кeйинчaлик эр ёкиxoтиндaн бири судгa мурoжaaт этгaндa битимни ҳақиқий eмaс дeб тoпишучун aсoс бўлиши мумкин.Учинчидaн, крeдит мунoсaбaтлaрни тaртибгa сoлишгa aлoҳидaэътибoр бeриш лoзимлиги, oилaни вужудгa кeлиши мумкин бўлганкрeдитoрлaр эътирoзлaридaн ҳимoя қилиш имкoнини бeрaди.113
Амaлиёт шуни кўрсaтмoқдaки, псиxлoгик ўзигa xoсликлaргa кўрaoилaвий тaдбиркoрлик ҳуқуқ ва мaжбуриятлaрни ҳaр бир иштoрoкчимaнфaaти йўлидa тaқсимлaнишини тaқозo этaди.Ҳoзирги кунда <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик aҳoли бандликни таъминлашдaҳaмдa жaмиятимиз фаровонлигини юксалтиришдa энг муҳим омиллариданбири сифатида қаралмоқда. Oилaвий тaдбиркoрликни миллийиқтисодиётнинг таянчи ва ҳаракатлантирувчи кучи сифатида эътирофeттирилиши ҳaм бeжизгa эмaс. Оилавий бизнеснинг ўзига хослигишундаки, у кўп асрлик <strong>оила</strong>вий анъаналар, қадриятлар билан уйғунривожланади. Мисол учун Буюк Британиядаги <strong>оила</strong>вий бизнескорхоналарининг тўртдан бир қисми қарийб тўртта авлоддан бэри ўтибкелaди 1 . Швецияда меҳнат билан банд аҳолининг 61 фоизи <strong>оила</strong>вийтадбиркорлик соҳасида ишлаётгани ҳам унинг нечоғли катта аҳамиятга эгаэканлигидан далолатдир 2 . Буларнинг барчаси юртимизда ҳам <strong>оила</strong>вийтадбиркорликнинг ҳуқуқий асосларини яратиш айни зарурат эканлигиникўрсатади. Зеро, бизнеснинг мазкур тармоғини ривожлантириш учунмамлакатимизда барча шарт-шароит ва тажрибалар мавжуд.Хулоса қилиб айтганда «Оилавий тадбиркорлик тўғрисида»гиқонуннинг ҳаётга татбиқ этилиши бир қатор вазифаларни ҳал этишда қўлкелади. Хусусан мамлакатимизда амалга оширилаётган бозор иқтисодиётиислоҳотлари шароитида мулкдорлар синфининг кенгайишига қулай шартшароитяратади. Шунингдек, аҳоли бандлигини таъминлаш вафаровонлигини юксалтиришдек залворли юмушларни оддий механизмларасосида ҳал этиш мумкин бўлади. Қолаверса, узоқ йиллик қадриятларимизмиллий анъаналаримизнинг ҳам изчил ривожланишини таъминлайди.А. М. Жониқулов *ОИЛАДА ФАРЗАНД ТАРБИЯСИДА АЖДОДЛАР МАЪНАВИЙМЕРОСИНИНГ АҲАМИЯТИЎзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, унутилаёзганқадриятларимизни қайта тиклаш, миллий тарихимизни, маданий-маърифиймеросимизни ўрганиш борасида кенг имкониятлар очилди. Бинобарин,Президентимиз Ислом Каримов асарларида нафақат тарихчилар, балкибарча зиёлиларнинг ўтмишимизни аниқ билишлари, тарихимизнитабиийлигича ўрганишларини ва ўтмишда яшаб ўтган улуғ аждодларимизқолдирган бой маданий, маънавий меросимизни авайлаб асрашлари1 http://www.sinor.ru/~ranger/Rights.htm2 http://www.butterworths.co.uk/academic/for utes/cypa33.htm*Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг ўқув бўлими каттаўқитувчи-методисти.114
лозимлиги ҳақида билдирилган фикрлар илм аҳли учун чинакамдастуриламал бўлди. Зеро, «Мамлакатимиз тарихи шавкатли номларгабойдир. Биз Буюк аждодларимиз <strong>–</strong> Ал-Бухорий, Ат-Термизий, Ал-Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Аҳмад Яссавий, Баҳовуддин Нақшбанд,Алишер Навоий, Улуғбек, Бобур ва бугунги кунда бутун дунёга машҳурШарқ донишмандларини ёд этамиз ҳамда улар билан фахрланамиз.Юсуф Хос Ҳожиб комил инсон ўз билимига амал қилиши, хушхулқбўлиши, доноликка эришиши, ҳаётда яхши ном қолдириши, ростгўйлик,тўғрилик, адолат билан иш юритиши, оталар насиҳатига қулоқ тутиб, уларбошлаган эзгу ишларни давом эттириши, ватан ва эл-юрт равнақи йўлидафидойилик кўрсатиши, манманликдан қочиши лозимлиги каби қатор эзгуамаллар ҳақида панд-насиҳатлар қилади.Асар руҳидан кўриниб турибдики, Юсуф Хос Ҳожиб ўз давринингурф-одатлари, айниқса, туркий халқлар маънавиятининг асоси бўлганшарқона инсоний фазилатларни ёш авлодга етказиш тўғрисида қайғуради.Маълумки, аждодларимиз қадим-қадимдан шахсни маънавийшакллантириш, уларни эзгу урф одатларимиз, миллий қадриятларимизгасадоқат руҳида тарбиялашга катта эътибор билан қараганлар. Эътиқодибутун, ақл-идроки юксак, мақсади улуғ, баркамол шахсларни тарбиялашқадим-қадимдан туркий халқлар ижтимоий ҳаётидаги бош масалалардан,устувор йўналишлардан бири бўлиб келган. XI аср Шарқ Уйғонишдавридаги комил инсонни тарбиялашга оид ижтимоий-фалсафий,таълимий-ахлоқий ғоялар билан йўғрилган Юсуф Хос Ҳожибнинг«Қутадғу билиг» асари ҳам қадимги туркий халқларнинг инсоннимаънавий камолотга етказувчи ана шундай тарбия омиллари ўзинингнафис ва ибратомуз тарзда ифодланган гўзал намуналаридан биридир.«Қутадғу билиг» достонидаги комил инсон тарбиясига оид панднасиҳатва ўгитларни моҳият эътибори билан қуйидагича гуруҳларгаажратиш мумкин:Одоб-ахлоқ ҳақидаги ўгитлар. У ўз ичига эзгулик, инсонийлик, ақлзаковат,ростгўйлик, ҳалоллик, мардлик, тўғрилик, адолат, саховат,ҳиммат, камтарлик, меҳр-шафқат, ўзаро ғамхўрлик каби фазилатлартўғрисидаги пандномаларни қамраб олади.Таълимий ўгитлар. Бунга билим <strong>олиш</strong>нинг афзаллиги, жаҳолат ванодонлик ҳақидаги пандномалар киради.Фарзанд тарбиясига оид ўгитлар. Бунга оталарнинг ўз фарзандиганасиҳатлари хусусидаги ўгитлар киради.Уқувли ва ақл-идрокли одам фаҳм-фаросатли, уддабурон бўлиб ҳарқандай мушкулни осонгина ҳал этиши, ҳамма нарса қўлидан келиши биланажралиб туради. Бунда у аввало ўз билимига таянади. Билим, алломаназарида нафақат эзгуликларга элтувчи, яхшиликлар ижодкори, балкиҳамма нарсанинг ечимини кўрсатувчи барча чигалликнинг ҳалқилувчисидир.115
Билимдан ёзилур бор тугун, чигал,Билим бил, уқув ол, ўзинг ҳар маҳал.Демак, билим одамларга куч-қудрат бағишлайди, барча тилсимларниочгувчи калит ҳисобланади. Билим орқалигина инсон мукаммаллашади,коинот сарвари даражасига кўтарилади.Марказий Осиё ҳудудида яшаган халқлар қадим-қадимдан ёшларнихуш ахлоқли, одобли қилиб тарбиялаш борасида катта ва бой тажрибагаэга. Абу Носир Фаробий, Ал-Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино,Маҳмуд Кошғорий, Аҳмад Югнакий, Аҳмад Яссавий ва АлишерНавоийлар ижодий меросидан тортиб то ҳозирги замон тарбияшуносолимларнинг асарларигача шундан далолат беради.Истиқлол фарзандлари бўлган ёшларнинг маънавий-маърифийдунёқарашини шакллантиришда «Қутадғу билиг» достонида илгарисурилган ижтимоий-фалсафий фикрлардан фойдаланишнинг каттаимкониятлари бор. Қолаверса, мустақил ҳаётга қадам қўяётган юқори синфўқувчилари <strong>оила</strong>вий ҳаётга тайёр бўлишлари, <strong>оила</strong> қуриш, бола тарбиялашбўйича муайян билимларни эгаллашлари лозимки, Юсуф хос Ҳожибнинг«Қутадғу билиг» асарида булар ҳақида ҳам қимматли маълумотларучрайди.Бу ёшларни келажак ҳаётга тайёрлашнинг бир жиҳати, холос. Аслида«Кадрлар тайёрлаш миллий Дастури»да қайд қилинганидек ёшларни етукинсонлар, мустақил юртнинг чинакам эгалари сифатида тарбиялашдавлатимизнинг устувор йўналишини ташкил этар экан, Юсуф хос Ҳожибилгари сурган комил инсон муаммоси билан ёшлар онгига чуқурсингдиришимиз зарур. Шунинг учун ҳам бу ғоялар бундан минг йиллармуқаддам баён этилишига қарамай, бугунги кунда ҳам ўз долзарблигинийўқотмади. Негаки ўсмирлар ўртасида турли жиноятларнинг кўпайиши,ёшларнинг ноахлоқий йўлга киришларининг асосий сабаби <strong>оила</strong>датарбиянинг сифатсизлиги, ота-оналарнинг бола тарбияси билан камшуғулланишлари натижаси эканлигига шак-шубҳа йўқ.Бунинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун боғчаларда, мактабларда, академик лицей,касб-ҳунар коллежлари ҳамда олий ўқув юртларида халқимизнинг Юсуфхос Ҳожибдек буюк донишмандлари ижодига мансуб адабий-бадиий ҳамдамаданий меросдан ўринли ва унумли фойдаланиш зарур. Буюк алломанингтил одоби билан алоқадор бўлган сермаъно фикрлари бугунги кунда ҳам ўзқимматини йўқотган эмас.Халқ донишмандлигининг сарчашмасини ўзида тўлиқ ифода этган бубоқий асар комил инсон тарбиясига оид қарашлари билан ҳозиргидавримизга ҳамоҳангдир.Таълим жараёнида Юсуф хос Ҳожиб ижодини ўрганишга бағишлангандарсларни шундай ташкил қилиш керакки, ўқувчилар асарда баён этилганмуомала одоби, тилга эътибор, давлат ва <strong>оила</strong>ни бошқариш усуллари,ҳалоллик, ростгўйлик, илм-фанга ҳурмат, инсонни улуғлаш,116
меҳнатсеварлик, ватанпарварлик ҳақидаги ғоялар билан чуқурроқтанишсинлар.Юсуф хос Ҳожиб ўз асарида <strong>оила</strong>да бола тарбиясига тўхталар экан,авваламбор, отанинг <strong>оила</strong>даги ўрнини кўрсатиб беради. Унинг фикрича,ҳар бир ота ўз фарзандининг билимли, тарбияли ва бирор касб-ҳунар эгасибўлиши устида қайғуриши лозим. Дарҳақиқат, оталар фарзандлари таянчи,суянган тоғи, устоз-тарбиячиси ва ҳаётий ибрат намунасидир. Китобдаоталар номидан ибратли ўгитлар берилган, насиҳатлар қилинган. Ота деганулуғ зот алоҳида ҳурмат-эҳтиром билан тилга олинган:Нима дер, эшитгин, оталар сўзин,Оталар сўзи очар йигитлар кўзин 1 .Ота боласининг еб-ичиши, кийинишидан ташқари унинг тарбиясихусусида ҳам қайғуриши шарт. Шунинг учун ҳам комил инсон муаммосибилан боғлиқ бола тарбияси аллома ижодида марказий ўринларда туради.Чунки болалар келажаги буюк давлат қурувчиларидир. Уларнинг тарбиясиучун оталар масъуллигини назарда тутган шоир ёзади:Болам тутсин десанг донолик йўлин,Кичикликдан тегиз билимга қўлин 2 .Мутафаккирнинг уқтириб ўтишича, ота болани назоратда тутса, уяхши, эзгу бўлиб камолга етади. Натижада ота-онасининг ҳам юзи ёруғбўлади.Муаллиф фарзандларнинг комил инсон бўлиб вояга етишларини касбҳунарва билим тушунчаси билан боғлаб шундай ёзади:Ўғил-қизга ҳунар ва билим ўргатиш керакТоки бу ҳунарлар билан феълу-атвори гўзал бўлсин 3 .Назоратдан ташқаридаги бола бебош ва ярамаслик сари оғади. Эркабўлиб ўсган ўғил-қизлар хатти-ҳаракати ота-онага мунг ва алам келтиради.Бу фикрлар ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.Асардаги турли-туман касбларнинг саноғи, бу касб-ҳунар эгаларидабўлиши керак бўлган хислат-фазилатларнинг баёни айни пайтда ўша касбҳунарларигабўлган ҳурмат ва эътиборнинг эътирофи хамдир».Хуллас, алломанинг ёшларни касб-ҳунарга йўналтириш, тарбиянишарқ анъаналари асосида амалга ошириш борасидаги фикрлари асрлар ошаўз қимматини сақлаб келмоқда.1 Юсуф хос Ҳожиб. Қутадғу билик (Ҳозирги ўзбек тилида баён қилувчи васўзбоши муаллифи Б.Тухлиев). <strong>–</strong> Т., 1990. <strong>–</strong> Б.89.2 Ўша жойда.3 Ўша жойда.117
ОИЛАДА ВАТАНПАРВАРЛИК ҲИССИНИШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИР. Н Рахманов «Оила мўъжазгина бир жамиятчадир, бутунинсоният жамиятининг дахлсизлиги ҳамунинг жипслигига боғлиқ».Ф.АдлерОилада ватанпарварлик ҳиссини шакллантиришнинг айриммасалаларига тўхталишдан олдин <strong>оила</strong> сўзининг маъносига қисқачаэътибор қаратсак. Оила сўзи асли арабча «<strong>оила</strong>» <strong>–</strong> сўзидан олинган бўлиб,«аёлманд, ниёзманд» маъноларини англатади. Оила сўзининг таърифларикўп, лекин биз мавзумизга яқин ҳамда маъқул бўлган таърифни келтирибўтмоқчимиз. «Оила <strong>–</strong> дейди Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИ.Каримов, ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигинитаъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу биланбирга келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсиркўрсатадиган тарбия ўчоғидир.» Республикамизда инсонларга бевосита<strong>оила</strong>га бўлган эътибор жуда юқори. Буни қуйидаги рақамлардан ҳам билиб<strong>олиш</strong>имиз мумкин.Мустақиллик эълон қилингандан кейинги 20 йил ичида соғлиқнисақлаш соҳасида, жумладан оналик ва болаликни муҳофаза қилишсоҳасида ислоҳотларни амалга оширишга қаратилган ЎзбекистонРеспубликаси Президентининг 4 та Фармони, 20 дан ортиқ Қарори,Вазирлар Маҳкамасининг 100 га яқин қарори, тизимга оид 300 га яқинидоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди.Энди эса, бироз барча учун бирдек муқаддас ва ягона ҳисобланадиганВатан ҳақида фикр алмашсак.Ватан бу сўз замирида нималар ётиши ҳақида бирор марта ўйлабкўрганмисиз?Ўзбекистон халқ қаҳрамони, шоир Абдулла Ориповнинг «Мен нечунсеваман Ўзбекистонни» номли шеърида «Нечун бу тупроқни деб йиғлайдиФурқат» мисраси бор, ҳеч бир ўйлаб кўрганмисиз бу ҳақда. Нима учунҲиндистондек буюк мамлакатнинг подшоҳи бўлган Мирзо ЗаҳириддинБобур бир умр Андижон ҳақида «Анда қолди жоним мани» деб ўтди.Ҳиндистондек бой тропик мамлакатнинг ҳисобсиз ранг-баранг мева-Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси катта ўқитувчиси.118
чевалари Андижон қовунидек унга манзур бўлмаган. Бу ҳақда ҳеч бирўйлаб кўрганмисиз?Менинг бир танишим хотини билан ҳаж сафарига бориб эр-хотинҳожи бўлиб қайтишди. Уларнинг бир гапи мени ажаблантирди. ЎшаАрабистонга бориб яшаётган ўзбеклар ҳожиларни кутиб бир пиёла чойқилиб берайлик деб ўтиришар эканлар. Суҳбат давомида уларнингниҳоятда ўзларига тўқ эканлиги маълум бўлибди. Ҳатто уларнинг бириҳамма араблар ҳам мина олмайдиган машина русуми унда бор эканлигиниайтиб мақтанибди. Лекин ҳаммаларинг кўзларида ғам андуҳи бор экан.Ҳаммалари Ватандан жудо эканликлари бу юртда тўқ яшасаларда,мамлакат фуқароси эмас эканликлари ҳақида шикоят қилишибди. Шу ердаўша ерлик бир киши Навоийнинг - Ғурбатда ғариб шодумон бўлмас эмишэл анга рафиқу меҳрибон бўлмас эмиш Агар олтин қафас ичра қизил гулбитса, булбулга тикандек ошиён бўлмас эмиш - шеърини ўқиб қолибди. ҲаВатан туйғуси ҳар нарсадан устун, ҳар қандай бойликдан азиз. ЯқиндаУкраинанинг Ялта шаҳрида яшаётган самарқандлик ўзбеклар тўйинингвидеоси ҳамма ерга тарқалди. Мен ҳам томоша қилдим, Қора денгизбўйида роса дабдабали тўй, энг машҳур артистлар хизматда. Лекин бутўла-тўкис дастурхонли, замонавий ва бой кўринаётган тантанали оқшомдаҳам қандайдир бир етишмовчилик, маҳзунлик бордек, нимадир камдек эдичамамда. Чор атроф Регистонни акс эттирувчи салобатли деворлар биланўралган бўлса-да, аммо бу бизнинг Ўзбекистон эмас эди, сўзгачиқаётганларнинг чиқишлари текис ва равон бўлса-да самимий эмасдекэди. Буни тўйга иштирок этган ҳар бир ўзбек ҳис этган бўлса ажаб эмас.Қора денгизнинг мафтункор жозибасига қарамай, бу ерда Ватан ҳисси, юртшамоли одамларимизнинг юзи каби қайноқ қуёшимиз тафтиетишмаётгандек эди.Юқоридагилардан шундай хулоса қилсак, бойликни топиш мумкин,лекин бу ўзга юрт сенинг Ватанинг бўлиб қолди дегани эмас.Ёшларимизни бой ва бетакрор маънавий меросимиз руҳида тарбиялаш,уларнинг онги ва қалбига миллий истиқлол ғоясини сингдириш, миллийифтихор туйғуларини, ватанпарварлик ҳиссини шакллантиришда <strong>оила</strong>нингроли ғоят муҳимдир. Ватан остонадан бошланади. Остона эса ҳар бир<strong>оила</strong>нинг уйида мавжуд. Оиланинг мавжудлиги эса, ҳар бир миллатмавжудлигини, унинг урф-одатлари, анъаналари барҳаёт эканлигидандалолат беради.Аслида инсоният миллий турли-туманлик, ўзига хослик кабиқадриятлар билан гўзалдир. Ҳар бир миллат миллий бойликлариниривожлантириш йўли билан умуминсоний бойликларга ҳиссасиниқўшишга ҳамда умумбашарий тараққиётда ўзининг муносиб ўрнига эгабўлишга ҳаракат қилади. Бундан маълум бўладики, миллий ўзига хосликбутун инсоният учун катта бойлик, унинг тараққий қилишга интилишиниҳаракатга келтириб турувчи маънавий руҳий куч-қудратдир. Одам боласи119
учун ўз-ўзини англашнинг юксак даражаджаги кўринишидан бири ҳаммиллий ўзлигини англаш ҳисобланадиОилада ватанпарварлик ҳиссини шакллантириш орқали ўзликнисақлаб қ<strong>олиш</strong> мумкин. Оила тарбия ўчоғи экан, унда тарбиянинг тўғрийўлга қўйилишида авваломбор ота-оналар, қолаверса бутун жамиятмасъулдир. Бугунги кунда жамият ҳаётининг турли соҳаларида 5100данзиёд нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият юритмоқда ва букўрсаткич 2000 йилдагига қараганда 2,5 баробар кўпдир. Фуқароларйиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари <strong>–</strong> маҳаллалар сони 10мингдан ортиқни ташкил этади. Булар қаторига «Камолот» ёшларижтимоий ҳаракати, Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси, «Соғлом авлодучун», «Нуроний»жамғармалари, «Ижод» фонди Нодавлат нотижоратташкилотлар миллий ассоциацияси ва бошқа ташкилотларни санаб ўтишмумкин. 1 Оиладаги баркамол авлодни тарбиялашга қаратилган жараёндаюқорида санаб ўтилган нодавлат нотижорат ташкилотлар, Фуқароларйиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари <strong>–</strong> маҳаллалар, улар қошидатузилган турли махсус комиссиялар, «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати,Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси, «Соғлом авлод учун»,«Нуроний»жамғармалари, «Ижод» фонди Нодавлат нотижоратташкилотлар миллий ассоциацияси ва бошқа ташкилотларнинг ҳам ўз ўрнибўлиши лозим. Лекин менинг фикримча ушбу ташкилотларнингҳаракатларини мувофиқлаштириб назорат қилиб турувчи бир ташкилотбўлмоғи лозим. Бу вазифани Республика Маънавият-маърифат марказиамалга оширса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.Абдурауф Фитрат таъкидлаганидек «Миллат тақдири мана шу миллатвакиллари яшаган <strong>оила</strong>нинг ҳолатига боғлиқдир. Қаерда <strong>оила</strong> муносабатикучли интизомга таянса, мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва тартиблибўлади» 2 .Оила қуриш <strong>–</strong> бу масъулиятни бўйнига <strong>олиш</strong> демакдир. Дабдабалитўй, лимузинлар, чет эллардаги асал ойлари, ҳали бу бахтли ҳаёт бўлдиқолди эмас, турмушнинг муштига чидаган кишигина бахтли бўла олади.Яшашдан мақсад ўзидан кейин солиҳ ва ақлли зурриёт, яхши номқолдирмоқчи бўлган инсон авваламбор <strong>оила</strong>да бола тарбиясига каттаэътибор қаратиши лозим. Оиладаги тарбияда ота-онанинг, айниқса онанингроли катта эканлигини буюк аждодларимиз ҳам таъкидлаб ўтишган. Буюксоҳибқирон Амир Темур болаларига «Мени сизларга қилган биринчияхшилигим, сизларга яхши она танлаб бердим», деб барча темурийшаҳзодаларни етук тарзда тарбиялаган, камолотга етказган, ўз давринингоқила ва доно маликаси бўлган Сароймулкхонимни назарда тутган эди.1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. <strong>–</strong> Т. 2010.2 Абдурауф Фитрат. Оила. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong> Б.8.120
Буюк ватанпарвар аждодларимиз Соҳибқирон Амир Темур, ЖалолиддинМангуберди, Темур Малик, Шайх Нажмиддин Кубро, малика Тўмарис,Широқ, жадидчилар каби фидойи халқ қаҳрамонлари биз учун мангунамуна бўлиб қолаверадилар. Буюк халқимизнинг ҳар қандай даврлардаҳам содиқ ўғлонлари-қизлари етишиб чиқаверганлар ва Ватан равнақи,мустақиллиги учун мардонавор кураш олиб борганлар. Бугунги ёшларимизҳам она Ватан равнақи, озодлигини, Мустақиллигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш учунмардонавор ишларни амалга ошираверадилар.Хулоса ўрнида айтиш жоизки, юртбошимиз И.А.Каримовтаъкидлаганларидек, «Ақли расо ҳар қайси инсон яхши англайдики, буёруғ дунёда ҳаёт бор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, фарзанд деб аталмишбебаҳо неъмат бор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша эзгу орзу ваинтилишлар билан яшайди. Мухтасар айтганда, ҳаммамизга аён бўлишитабиийки, <strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong>мамлакат барқарордир» 1 .О.А. Камалов ОИЛА ФАРОВОНЛИГИ ВА УНИНГ АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИБугун <strong>оила</strong>нинг беназир нуфузи, улкан ижтимоий аҳамиятга моликвоқелик эканлиги ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди. Оила жамиятнинг асосийҳужайраси ва ижтимоий таянчидир. Ҳар бир <strong>оила</strong>нинг бахтиёрлиги вафаровонлиги пировард натижада жамиятнинг барқарорлиги, гуллабяшнаши ҳамда фаровонлиги шартидир. Оила нафақат инсон наслини давомэттириш омили сифатида, балки жамият аъзоларининг айниқса, ўсибкелаётган ёш авлодни миллий истиқлол ғояси асосида тарбиялаш масканисифатида катта аҳамиятга моликдир.Биз қураётган адолатли фуқаролик жамиятида <strong>оила</strong> ўзига хосижтимоий бирлашмани ташкил этади. Оиланинг бу хусусияти биринчигалда унинг жамият манфаатлари билан боғлиқлигида ҳамда ижтимоийвазифаларида ифодаланади.Мамлакатимизда ҳар бир <strong>оила</strong> ва ҳар бир инсоннинг турмушфаровонлигини, фуқаролар тотувлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилгандастурий мақсадларга асосланиб иш олиб борилмоқда.Президент И.А.Каримов <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, ёш <strong>оила</strong>лар ҳақидағамхўрликни кучайтириш, уларнинг ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоясинитаъминлаш, соғлом ва <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> барпо этиш учун зарур шарт-1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.56. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг фуқаролик ҳуқуқи фанларикафедраси бошлиғи, юридик фанлар номзоди, доцент.121
шароитлар яратиш борасидаги кенг қамровли ишларни давом эттиришҳақида тўхталиб, айнан <strong>оила</strong> бағрида, ота-онанинг ўзаро меҳр-муҳаббати,ғамхўрлиги муҳитида фарзанднинг дунёга келиши, унинг шахс ва фуқаросифатида камол топиши, ҳалоллик, эзгулик ва меҳрибонлик ҳақидагитушунчалар, катталарга ҳурмат туйғуси, аввало <strong>оила</strong>да пайдо бўлади,инсоннинг дунёқараши миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида айнаншу муҳитда шаклланади 1 , - дея таъкидлаб ўтган эди.Мамлакатимизда <strong>оила</strong>га жамиятнинг асоси, муҳим бир бўғинисифатида қаралади, бу нафақат шахсий масала, балки у ижтимоий аҳамияткасб этади. Зеро, комил инсон <strong>–</strong> ҳар томонлама фаровон, бекаму-кўст,соғлом <strong>оила</strong>да тарбия топади, улғаяди. Соғлом авлодни вояга етказиш,соғлом <strong>оила</strong>вий муҳитни шакллантириш давлат сиёсатининг устувормасаласи сифатида эътироф этилгани бежиз эмас.Биз қураётган адолатли фуқаролик жамиятида <strong>оила</strong> ўзига хосижтимоий бирлашмани ташкил этади. Оиланинг бу хусусияти биринчигалда унинг жамият манфаатлари билан боғлиқлигида ҳамда ижтимоийвазифаларида ифодаланади.Мамлакатда ҳар бир <strong>оила</strong> ва ҳар инсоннинг турмуш фаровонлигини,фуқаролар тотувлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилган дастурий мақсадларгаасосланиб иш олиб борилмоқда.«Оила, <strong>–</strong> дейди Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган,муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажакнасллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадигантарбия ўчоғи» 2 .Оилани эъзозлаш, унинг қадр-қимматини юксакка кўтариш бизнингонгимизда <strong>мустаҳкам</strong> жо бўлган.Мамлакатимиз аҳолисини тарбиялашда миллий истиқлол ғоясиниўрни алоҳидадир. Оила-мафкуравий тарбиянинг энг муҳим ижтимоийомилларидан биридир. Чунки, <strong>оила</strong>-жамият негизи бўлиб, кўп асрлик<strong>мустаҳкам</strong> маънавий таянчларга эга. Миллий мафкурамизга хос бўлган илктушунчалар, аввало, <strong>оила</strong> муҳитида сингади. Бу жараён боболар ўгити, отаибрати, она меҳри орқали амалга ошади.Маълумки, <strong>оила</strong>нинг асосий таркиби ота-оналар ва болалардан иборат.Улар давлатда фуқаро, жамиятда шахс сифатида ҳуқуқий мақомга эга,уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари юридик жиҳатдан муҳофазақилинади. Улар айни вақтда <strong>оила</strong> аъзоси ҳамдир. Уларнинг бундай1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давомэттириш <strong>–</strong> тараққиётимизнинг муҳим омилидир (Ўзбекистон РеспубликасиКонституцияси қабул қилинган куннинг 18 йиллигига бағишланган тантаналимаросимдаги маъруза) // Адолат. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> 10 дек.2 1998 йил <strong>–</strong> Оила йили. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong> Б.9-10.122
талқиндаги ҳуқуқий ҳолати ҳам ўзига хос хусусиятларга эгадир. Оила <strong>–</strong> буяшаш муҳити, мураккаб ўзаро муносабатлар мажмуи, инсон шаклланувчимакон.Оиладаги соғлом муҳит-соғлом мафкурани шакллантириш манбаидир.Жамиятда ҳар бир <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги, фаровонлиги, ўзаро ҳурмат вааҳилликни таъминлаш-миллий мафкурада кўзда тутилган мақсадларниамалга оширишда таянч бўлади 1 .Замонавий <strong>оила</strong> никоҳ, қон-қариндошлик, ўзаро қондош ҳамдақариндош бўлган шахсларнинг ўзаро ғамхўрлик, тенглик, эркинликасосида <strong>оила</strong>даги маданий-маиший ишларни ҳамжиҳатликда ҳал қилувчишахслар гуруҳи, иттифоқ, хонадонга асосланади.Ўзбекистон дунёда аҳолисининг сони жуда тез кўпайиб бораётганмамлакатлар қаторига киради.Оила эркак ва аёлнинг никоҳдан ўтиб, бир ёстиққа бош қўйганкунидан бошланади. Унинг энг муҳим вазифаси наслни давом эттириш,шунингдек ота-боболарининг энг яхши анъана ва удумларини давомэттириш, турмушни <strong>мустаҳкам</strong>лашдан иборатдир.Оила жамиятнинг бошланғич ҳужайрасини ташкил этиб, унда аҳолиникўпайиши ва ёш авлодни тарбиялаш вазифалари бажарилади.Унинг муҳим ижтимоий вазифалари қуйидагилардан иборат:биринчидан, у жамиятнинг демократик ҳужайрасини ташкил этибодамлар шу муқаддас кошонада туғилиб ўсиб жамият таркибини ташкилэтади;иккинчидан, <strong>оила</strong> муҳим бўғин бўлиб унда биз меҳнат жараёнида сарфқилган кучларимизни тиклаймиз;Учинчидан, <strong>оила</strong> муҳим тарбия ўчоғи;Ва охири <strong>–</strong> тўртинчидан, нодир руҳий муҳитдир.Ўзбекистонда <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, <strong>оила</strong>нинг жамият ва давлаттаянчи сифатида мавқеини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилган ҳуқуқий асосяратилганлиги алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Оилага давлатнинг алоҳидаэътибори мамлакатимизнинг Асосий Қонуни - Конституцияда белгиланганқоидалардан ҳам англашилади.Давлат улкан бир <strong>оила</strong> бўлса, унинг ривожланишида, обрў-эътиборгаэга бўлишида ҳар бир <strong>оила</strong>нинг ўрни жуда катта. Ана шу сабабдан <strong>оила</strong>давлат ҳимоясидадир. 1948 йилда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлариумумжаҳон декларациясининг 16-моддаси 3-қисмида «Оила жамиятнингтабиий ва асосий ҳужайрасидир ва у жамият, давлат томонидан муҳофазаэтилиш ҳуқуқига эгадир» деб белгиланади.Жамиятимиз <strong>оила</strong>лардан иборат экан, унинг турмуш тарзини,фаровонлигини, тинч-тотув яшашини таъминлаш лозим. Чунки, <strong>оила</strong> тинчбўлса, жамият ҳам тинч бўлади.1 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.66.123
Оила жамиятнинг бирламчи бўғини ҳисобланади. Шунга кўра, ҳечмуболағасиз айтиш мумкинки, <strong>оила</strong> фуқаролик жамиятининг таянчнуқтаси, барқарор ва тинч тузилмасидир. Чунки, бу муқаддас даргоҳданафақат инсон дунёга келади, балки у маънан ва ахлоқан тарбия топади.Бинобарин, <strong>оила</strong> эр-хотин, уларнинг бола-чақалари энг яқинтуғишганларидан иборат кишилар гуруҳи, яъни хонадон ҳисобланади.Айни чоғда <strong>оила</strong> кишиларнинг табиий, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавиймуносабатларига асосланган ижтимоий бирлиги ҳамдир.Оила шундай маконки, унда авлодлар камол топади, унда миллат, халқяшайди.Демак, <strong>оила</strong> жамиятнинг табиий ҳужайраси, ижтимоий асосидир. Оилақанчалик <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, жамият ҳам шунчалик <strong>мустаҳкам</strong> бўлади ва тезривожланади. Зеро, жамият асоси <strong>–</strong> <strong>оила</strong> моддий ва ижтимоий жиҳатдан<strong>мустаҳкам</strong>ланиб бориши ғоят муҳим аҳамиятга эга.Мамлакатимизда ҳар йили минглаб никоҳлар расман қайд қилинадиёки шунча <strong>оила</strong> вужудга келади. Биз қураётган ҳуқуқий демократик давлатва адолатли фуқаролик жамиятида <strong>оила</strong> ўзига хос ижтимоий бирлашманиташкил этади. Оиланинг бу хусусияти, биринчи галда, унинг жамиятманфаатлари билан боғлиқлигида ҳамда ижтимоий вазифаларидаифодаланади.Мамлакатимизда ҳар бир <strong>оила</strong> ва ҳар бир инсоннинг турмушфаровонлигини, фуқаролар тотувлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилгандастурий мақсадларга асосланиб иш олиб борилмоқда.Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов бу борадагивазифалар ҳақида гапириб, «Энг муҳим вазифа <strong>–</strong> халқчил, адолатпарваржамиятни вужудга келтириш. Бу жамият пойдеворини, энг аввало, бой вабадавлат, меҳнат қадрини биладиган, маънавий соғлом ва маданий савиясибаланд минглаб ва миллионлаб <strong>оила</strong>лар ташкил этади» 1 , <strong>–</strong> деганди.Биз адолатли фуқаролик жамиятини шакллантиришни мақсад қилганэканмиз, жамоат бирлашмалари, нотижорат ва нодавлат ташкилотлари,жумладан, жамғармаларнинг аҳамияти, <strong>оила</strong>нинг муҳофазаси ортиббораверади.Бу дегани жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат ташкилотларинингўрни ва аҳамиятини кучайтириш, яъни «кучли давлатдан <strong>–</strong> кучлифуқаролик жамияти сари» ижтимоий ва давлат қурилиши дастурини ҳаётгажорий этиш демакдир.Маълумотларга қараганда, айни пайтда мамлакатимизда беш мингданзиёд жамоат бирлашмалари, нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолияткўрсатмоқда.1 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. <strong>–</strong>Т., 1996. <strong>–</strong> Б.14-15.124
Бугунги кунда республикамизда ўн мингтага яқин маҳалла ва қишлоқфуқаролари йиғинлари <strong>оила</strong>лар билан жамоатчилик асосида каттаташкилий ва оммавий ишларни олиб бормоқда, <strong>оила</strong>ларни сақлаб қ<strong>олиш</strong> вауларни <strong>мустаҳкам</strong>лашга, вояга етмаган болалар манфаатларини ҳимояқилишга ўз ҳиссаларини қўшиб келмоқда.Давлат томонидан <strong>оила</strong>га кун сайин ғамхўрлик қилиш, унга ҳартарафлама моддий ёрдам бериш инсонпарвар демократик ҳуқуқийдавлатнинг муҳим вазифаларидан биридир.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 65-моддасининг 2-қисмиҳамда Оила кодекси 4-моддасининг 1-қисмига биноан, <strong>оила</strong>, оналик,оталик ва болалик давлат ҳимоясидадир.Мамлакатимизда <strong>оила</strong>нинг давлат муҳофазасида бўлишиниЎзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Оила, оналик ваболаликни ижтимоий муҳофаза қилиш мажмуи котибияти олиб боради.Ўтган вақт давомида республикамизда аёллар ва ўсиб келаётган ёшавлод соғлиғини <strong>мустаҳкам</strong>лашга йўналтирилган чора-тадбирлар амалгаоширилиши натижасида соғлом <strong>оила</strong>ни шакллантириш, туғиш ёшидагиаёлларни соғломлаштириш ишлари ўзининг ижобий самарасини берди.Фақат кейинги йилларда Республика Президентининг <strong>оила</strong>га алоқадорбир қатор Фармонлари қабул қилинди.Президентимиз ташаббуси билан 1998 йилни «Оила йили» деб эълонқилиниши натижасида шу йили <strong>оила</strong> манфаатлари учун барча манбаларбўйича 144,8 миллиард сўм маблағ ажратилиб, бу маблағларнинг деярлиярми давлат бюджетидан қопланди.Оила иши бу <strong>оила</strong> аъзоларининг шахсий иши деб, уларни ўз ҳолигаташлаб қўйиш мумкин эмас. Айниқса, бозор механизмларини жорийэтишдан олдин серфарзанд, кам таъминланган <strong>оила</strong>ларга, болалар, болалиёлғиз аёлларга давлат ва жамоат ёрдамини кўрсатиш лозим.Мамлакатимизда мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб ҳарбир йилнинг долзарб йўналишлари, мазкур йилда алоҳида эътиборқаратилиши лозим бўлган муаммо ва вазифалардан келиб чиққан ҳолданомланиб келмоқда. Жумладан, 2000 йил <strong>–</strong> «Соғлом авлод йили», 2001 йил<strong>–</strong> «Оналар ва болалар йили», 2009 йил <strong>–</strong> «Ёшлар йили», 2010 йил <strong>–</strong>«Баркамол авлод йили», 2012 йил <strong>–</strong> «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб номланди.Бу йилларнинг номланиши бир бирига ҳамоҳанг, мазмун моҳиятижиҳатидан бир-бири билан узвий боғланганлигини кўриш мумкин. Энгмуҳими, баркамол авлодни тарбиялашда ёшларимизга нафақат билимбериш, балки уларни ижтимоий ҳаётнинг турли жабҳаларига <strong>–</strong> маданият,санъат, жисмоний тарбия ва спорт, фан ва бошқаларга қизиқтириш муҳимҳисобланади. Шу маънода олганда, шахс хусусиятлари ва унингбаркамолликка интилиш даражалари, шахсни комил инсонга айлантириштаълимнинг мақсади сифатида кўрилиши бежиз эмас, албатта.125
Ўзбекистонда <strong>оила</strong>нинг жамият ҳаётидаги ўрни ва аҳамиятиниоширишга бўлган эътибор йилдан-йилга кучайиб бораётганлигини кўришмумкин. Аввало, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнингбош мақсади инсон ва унинг фаровонлигини таъминлаш, фуқароларнингҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоясини янада оширишга қаратилганлигиниэътироф этган ҳолда <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилган бир қаторташкилий-ҳуқуқий чоралар ишлаб чиқилганлигини айтиб ўтиш зарур.Юқорида таъкидланганидек, 1998 йил Ўзбекистонда «Оила йили» дебэълон қилиниши ва унда <strong>оила</strong>нинг аҳамияти ва ўрнини оширишгақаратилган кўплаб чора-тадбирлар белгиланган алоҳида Давлатдастурининг қабул қилинганлиги кейинги йилларда Ўзбекистонда <strong>оила</strong>габўлган тасаввур ва ёндашувларни ижобий жиҳатларини оширишга хизматқилди. Шу йиллар мобайнида Ўзбекистон Республикасида <strong>оила</strong>, унингбарқарорлиги ва <strong>мустаҳкам</strong>лигига эътибор ва давлат томонидан <strong>оила</strong>ниқўллаб-қувватлашга оид бўлган ишлар кучайтирилиб келинди. Мазкурислоҳотлар, чора-тадбирлар ҳамда ташкилий-ҳуқуқий ишларнинг самарасиўлароқ, юртбошимиз томонидан 2012 йил Ўзбекистонда «Мустаҳкам <strong>оила</strong>йили» деб эълон қилиниши замирида ҳам катта маъно ва мазмун мавжуд.Зеро, Президент таъбири билан айтганда, янги йилга мана шундай номберишимиз, азал-азалдан халқимиз учун муқаддас бўлмиш <strong>оила</strong>ниҳаётимиз таянчи ва суянчи, жамиятимизнинг ҳал қилувчи бўғини деб қабулқилишимиз замирида, ҳеч шубҳасиз, жуда катта маъно-моҳият мужассам.Чунки, <strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong>мамлакат барқарор. Буни исботлаб, тасдиқлаб беришнинг ҳеч қандайҳожати йўқ 1 .«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»да <strong>оила</strong>ни ҳақиқатан ҳам жамият ва давлаттаянчига айлантириш, <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашда маҳалланинг ўрни варолини янада кучайтириш, аёлларнинг <strong>оила</strong>даги ўрни ва болалартарбиясидаги масъулиятини ошириш, бу борада ташкилий-ҳуқуқийчораларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. Оила муқаддас қўрғон экан,шубҳасиз унинг ҳимоячилари бу ИИИ ходимларидир. Оиланинг<strong>мустаҳкам</strong>лигини, тотувлигини таъминлашда айниқса, профилактикаинспекторларининг олиб бораётган машаққатли, савобли ишлари муҳимўрин тутади. Уларнинг маҳалладаги ҳар бир <strong>оила</strong>га алоҳида эътибор бериб,келишмовчиликларни тинч йўл билан ҳал қилиши, бугунги кунда<strong>оила</strong>ларимизнинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминламоқда. Бунинг самарасиўлароқ, бевосита <strong>оила</strong>даги ижтимоий-руҳий муҳит таъсиридашаклланадиган вояга етмаганлар ўртасидаги жиноятчилик йилдан йилга1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модиернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир (ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган тантаналимаросимдаги маъруза) // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 8 дек.126
камайиб бормоқда. Хусусан, вояга етмаганлар томонидан 2010 йилдаРеспубликамиз бўйича жами 2243 та жиноят содир этилган бўлса, 2011йилда улар сони 2180 тани ташкил этган ва 63 тага камайган. Букўрсаткични 2006 йил ҳолатига (2633 та) с<strong>олиш</strong>тирадиган бўлсак, улар 453тага кам содир этилишига эришилганлигига гувоҳ бўлишимиз мумкин.Бироқ, бу каби кўрсаткичлар бизни қониқишимизга асос бўла-олмайди. Шусабабли вояга етмаган орасида ва умуман жамиятнинг барча ижтимоийқатламлари ўртасида олиб борилаётган профилактик чора-тадбирларнижадаллаштириб, ИИВ Академиясида таълим олаётган тингловчиларнингҳам назарий, ҳам амалий салоҳиятини янада ошириб, келгусида уларзиммасига юклатиладиган жиноятчиликни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унга қаршикурашишга йўналтирилган вазифани амалга ошириш учун <strong>мустаҳкам</strong>заминни шакллантириш фаолиятига масъулият билан ёндашишимиз лозим.Хулоса қилиб айтганда, соғлом <strong>оила</strong> соғлом фикрловчи кишилардантаркиб топади. Соғлом фикрлаш эса, ҳар бир билим инсоннинг ақлзаковати,сабр-қаноати билим даражаси, феъл-атвори, қадр-қимматикабилар билан узвий боғлиқ. Соғлом муҳит ва тафаккур замирида қурилган<strong>оила</strong>ларимиз <strong>мустаҳкам</strong> ва боқий бўлади. Зотан, соғлом <strong>оила</strong> жамиятимизтаянчидир.ОИЛАДАГИ РУҲИЙ МУҲИТНИНГ ШАХСРИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИГ. Мирзатова,С. Неъматова Доно халқимиз «Бола-бошидан, ниҳол ёшидан» деган нақлни бежизайтмаган. Модомики шундай экан, ёш авлодни таркиб топтириш,тарбиялаш ишини ёшликдан <strong>оила</strong>да бошлаш керак.Бинобарин, <strong>оила</strong>даги тарбия жараёнида ҳар бир дақиқа ва фурсатниқулдан бой бериш орқали ота-оналар кейинчалик кўпгинақийинчиликларга дуч келадилар. Ахир, нотўғри тарбия тyфайли нафсбалосига гирифтор бўлган, ўн гулидан бир гули ҳам очилмай туриб умрихазон бўлган ва бўлаётган ёшлар камми?Ўзбек халқининг кўп асрлик бой маданияти ва тарихи бор. Мазкурмаданий мерос жамиятдаги жамики маънавий бойликларни ўз ичигақамраб олади.Айниқса, Ўрта Осиё халқлари педагогикаси, маънавий-маданийтарихи бой меросга эга бўлиб, уларнинг моҳияти, мазмуни халқижодиётида, илғор мутафаккирларнинг асарларида акс этган. Хусусан, НВПКҚТМОИ ўқитувчилари.127
мамлакатимиз халқларининг педагогика ва психология фанлари бўйичамеросини ўрганиш ишлари ҳали ўзининг кўпгина тадқиқотчиларини кутибётибди. Ҳатто, бир неча асрлар илгари ат-Термизий, Исмоил Бухорий кабиалломаларнинг инсон маънавий оламини бойитадиган дурдонаёдгорликлар, хусусан «Қуръони Карим» мазмунини ёритадиган ҳадислармажмуаси мусулмон оламининг ҳаётбахш офтобидир. Унинг нурлариданёшларимиз, фарзандларимизни баҳраманд этиш фурсати келди.Ёш авлодни шахсини шакллантиришда <strong>оила</strong>вий муносабатларни, яъни<strong>оила</strong>нинг маънавий дунёсини такомиллаштириш учун унга зарур руҳийхотиржамлик, ибратли руҳий муносабат, ўзаро тотувлик яратилган бўлишизарур. Оилавий муносабат - яъни ота-оналар ўртасида ўзаро муносабатдаҳамжиҳатлик, меҳр-оқибат, ўзаро ҳурмат, ширинсуҳанлик, бир-биригағамхўрлик мавжуд бўлса бундай муомала-муносабат бола тарбиясигаижобий таъсир қилади. Улар ўз фарзандларига чинакам бахт ва қувончҳадя этадилар.Оила аъзоларининг дид-фаросати, қизиқиши, майллари, интилишлариўзаро бир-бирига муносиб бўлса, <strong>оила</strong>нинг иноқ, кечиришларига, <strong>оила</strong>виймуносабатларнинг <strong>мустаҳкам</strong> бўлишига тайёрлайди.Муайян даражада шарт шароитларнинг мавжудлиги, ота-онанингўзаро бир-бирларини тушуниб турмуш кечиришлари, мaқcaд вавазифалардаги бирлик, юзага келадиган зиддиятларни биргаликдабартараф эта <strong>олиш</strong>лари <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> муҳитини шакллантиради.Натижада эса, ёш авлодни мукаммал шахс бўлиб шаклланишида ижобийроль ўйнайди.Дарҳақиқат, инсон шахсини шакллантириш <strong>оила</strong>дан бошланади.Хусусан, болада ирода, одатлар, феъл-атвор, атрофга муносабат, эътиқодва қарашлар вужудга келади.Ана шулардан келиб чиққан ҳолда инсонни камол топтиришшароитлари, таъсир кўрсатиш имкониятларини изчил ўрганмай туриб,шахснинг ёш психологик хусусиятлари, ижтимоий ва табиий омиллартўғрисида фикр юритиш мумкин эмас.Ота-оналар болаларнинг ёш психологик хусусиятларини яхшибилишлари керак. Масалан: 4-6 ёшли болаларнинг организмида қандайўзгариш ва ташқи муҳит таъсирида қандай ўзгариш рўй беради.? ёки 11-12ёшли болаларнинг хатти-ҳаракатида кескин ўзгаришни кузатамиз, баъзиота-оналар «Фалончи билан уришиб келди», «Қайсар бўлиб қолди», «Биргап гапирсангиз, ўнта қайтаради», «Ақлли, эсли-ҳушли бола эди, уйишларида ёрдам берарди, тўртинчи синф бўлдию, худди уни алмаштирибқўйгандек» ва ҳоказо гаплар қулоғимизга чалинади. Нима учун? Бу ёшдагибарча болаларда шундай ўзгаришлар кузатиладими?Бу ёшдаги аксарият болалар улғайишганини, мустақил бўлишганини,қўлларидан кўп нарса келишини кўрсатишга ҳаракат қилишади. Бундай128
ҳолатни болалардаги ёш психологик хусусиятларни инобатга олган ҳолдатарбияланаётган болаларда кўриш мумкин.Бу ёшда болалар организмининг эндокрин системалари яхши ишлашинатижасида модда алмашинуви, ички органлар ва тананинг ривожланишижадаллашади. Бўй тез ўсади, шу билан бирга барча организмлар ҳам ўсади,лекин юрак ва юрак қон томирлари системалари ўсишда ортда қолади, буэса қон босимини пасайишига, кам қувватликка баъзан эса камқонликкаолиб келади. Бундай ҳолат кўпроқ куннинг иккинчи ярмида сезилади.Бу 11-12 ёшли болаларда кузатишимиз мумкин бўлган ёш психологикхусусиятларнинг бир қисми холос. Шундай экан, ҳар-бир боланинг ёшпсихологик хусусиятларини инобатга олган ҳолда эътибор билантарбияламоғимиз лозимдир. Бунинг учун <strong>оила</strong> қандай бўлмоғи лозим?Маълумки <strong>оила</strong>-ижтимоий-тарихий белгига эга бўлган муайянтузилишли ижтимоий гуруҳнинг кўриниши. Чунончи, унинг аъзолариниқариндош урyғчилик, никоҳ, турмуш шароити бирлиги, одоб- ахлоқумумийлиги, маънавий эҳтиёж мослиги каби алоқалар ўзаро боғлаб туради.Психолог олим В.И.Селиванов <strong>оила</strong>да шахсни шакллантиришжараёнини ўрганиб, бахтли болалик - бу <strong>оила</strong>даги қувончни,ҳамжиҳатликни ҳамда ота-оналарнинг болаларига ғамхўрлигинингсамарасидир деган хулосага келади. Муаллиф <strong>оила</strong>нинг йўналишига қарабуч тоифага мансуб эканлигини кўрсатиб беради:1) ижтимоий - илғор йўналишдаги <strong>оила</strong>;2) зиддиятли йўналишга эга бўлган <strong>оила</strong>;3) паст даражадаги ижтимоий йўналишга эга бўлган <strong>оила</strong>.Биринчи тоифага хос бўлган <strong>оила</strong>лар биздаги <strong>оила</strong>ларнинг кўпчиликқисмини ташкил қилади. Бундай <strong>оила</strong>ларда шахслараро муносабатларахлоқ принциплари ва қоидаларидан келиб чиққан ҳолда амалгаоширилади, шунингдек ҳар томонлама камол топган шахснинг ижтимоийидеали (юксак орзу тимсоли) назарда тутилади.Ижтимоий илғор йўналишдаги <strong>оила</strong>ларнинг вояга етган аъзолариишлаб чиқаришда, корхонада, жамоат ишларида фаол қатнашадилар, илғормаданиятга нисбатан қизиқишларни намойиш қиладилар, шунинг билан бунарсага ўз фарзандларида ҳам ҳавас уйғотадилар.Оилада гоҳо бўладиган зиддиятларни жуда қисқа муддатдаҳамжиҳатлик билан бартараф қиладилар. Ушбу тоифага мансуб <strong>оила</strong>лардахўжалик ашёлари, қимматбаҳо материаллар ҳар-хил эҳтиёжларниқондириш воситаси сифатида қаралади, бу нарсалар шахснинг келажакистиқболи билан мутлақо боғланмайди.Иккинчи тоифага мансуб <strong>оила</strong>да барқарор йўналиш бўлмайди.Оиладаги турмуш муносабатлари узлуксиз равишда бирон-бир ғоянибошқа ғоя билан ўзаро ниқобланган кураши босқичида бўлади. У ёки буқарашларнинг устунлиги, истиқболи ҳеч қандай аҳамият касб этмайди.129
Эр-хотиннинг ёки бошқа вояга етган <strong>оила</strong> аъзоларининг муросасизпозициялари (нуқтаи назарлари) кўпинча уларнинг феъл-атворхусусиятларига тафовут негизи билан боғлиқ бўлиб, <strong>оила</strong>да сўз билан ишбирлиги масаласи бир-бирига қарама-қарши йўналишда бўлади. Бурчҳиссигина муайян мажбуриятни бажаришгина <strong>оила</strong> аъзоларининг ўзаробирлаштириб туради.Мана бундай <strong>оила</strong>ларда эр-хотиннинг болаларга таъсир ўтказиш кучи,кураши, рақобати яққол намоён бўлади.Учинчи тоифадаги <strong>оила</strong>ларда кўпинча мешчанлик удуми ва идеаллариҳокимлик қилади.Мазкур <strong>оила</strong>ларда барча нарса ягона нарсага бўйсундирилган, яънимол-дунё тўплашга, моддий-маиший жиҳатдан устунликка эришишгақаратилган. Вояга етган <strong>оила</strong>-аъзоларининг, ота-онанинг корхонада,муассасада, ташкилотда меҳнат қилиши ана шу кўзлаган мaқсaдгa етишивоситаси сифатида, ҳар қандай меҳнат эса иш хаққи миқдори биланўлчанади.Оила бошлиғининг зўравонлиги, золимлиги, унга кўр-кўрона ва сўзсизбўйсунишлик сажда қилишлик, заиф ва нимжон <strong>оила</strong> аъзолари фаоллигинипоймол қилишга интилиши ва ҳоказолар устун бўлади. Мешчанлик идеалва диний эътиқод доирасидан ташқари чиқиш ҳоллари (китоб ўқиш,ижтимоий турмуш фаолиятида иштирок этиш) камситилиб, бекорга вақтсарфлаш деб баҳоланади.Шу боис паст даражадаги ижтимоий йўналишга мансуб <strong>оила</strong>лардахудбин, қўрқоқ, жамият учун нафи кам тегадиган ўғил -қизлар етишибчиқиши мумкин. Оиладаги муносабатлар таъсирида илк болаликданумумий ишга содиқлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, қатъийлик, қадрқимматҳисси каби инсоний ҳислар шакллана бошлайди.Агарда <strong>оила</strong>ларда турмуш муносабатлари фаоллик, андишасизликнегизига қурилган бўлса, у ҳолда <strong>оила</strong> аъзолари руҳий дунёсида кеккайиш,писмиқлик кўпчилик томонидан қабул қилинган хатти-ҳаракатларқоидаларни сезмаслик, уларни менсимаслик, ялқовлик, масъулиятсизлик,димоғдорлик иллатлари униб чиқади.Оила бошлиғи ҳисобланган ота-оналарнинг асосий диққат эътибориaхлоқ нормалари ва қоидалари талабидан келиб чиққан ҳолда ўзфарзандларида ижобий характер ҳисларини замон руҳига мос шахсфазилатларини шакллантиришга қаратилган. Мазкур тоифадаги <strong>оила</strong>аъзолари даврасидаги суҳбатлар, мунозаралар, мулоҳазалар ўзаро тинчлик,ўзаро ҳурмат рухига бўйсундирилади.Оилавий муносабатларнинг ушбу кўринишда турли ёшдаги ўғилқизларга,мақсадга йўналтирилган тарбиявий-педагог таъсир ўтказишсистемаси ўз хусусияти билан ажралиб туради.Ундай <strong>оила</strong>да шахслараро муносабатда таъсир ўтказиш сеҳрияширинган ҳолда бўлади.130
Шу боисдан тасодифан воқea ҳодисаларнинг содир бўлиши турличабаҳоланади ва уларга бевосита алоқадор <strong>оила</strong> аъзолари турмуштажрибасидан келиб чиққан ҳолда, ё рағбатлантирилади ёки жазоланади.Мана бундай одилона амалга оширилган мулоқот таъсирида ўғил-қизлардадастлабки дилкашлик, хушмуомалалик, шахсий хатти-ҳаракатда вамулоҳаза юритишда мустақиллик, шахсий қарашлари сақланган ҳолда янгинорма ва талабларга мослашиш, ўз фаолияти учун жавобгарлик эмоционалзўриқиш даврида ўз-ўзини қўлга <strong>олиш</strong>лик каби муҳим фазилатлар пайдобўлади.Оила муносабатларининг яна бир тури «Авторитар» деб аталиб, бундаотаонанинг обрўси ҳал қилувчи рол ўйнайди.Шахслараро тенг ҳуқуқлилик, эркин хатти-ҳаракат қилиш,ташаббускорлик, ўз аҳамиятини йўқота бошлайди.Оила аъзоларини юриш-туриш, хатти-ҳаракати кўпинча чеклабқўйилади.Ота-она томонидан тарбиявий таъсир ўтказишнинг асосий усули -жазолаш ҳисобланади.Бироқ онда-сонда рағбатлантириш усулидан фойдаланилганда ҳам, уболага маънавий озуқа бермайди. Фарзандларда ота-онага яқинлик, меҳрҳисси камаяди, кейинчалик бу туйғу узоқлашиш, «бегоналашиш»кечинмасига айланади.Оиладаги шахслараро муносабатлар уларни қониқтирмайди, натижадаодамови, тунд, ичимдагини топ, ташвишлик, хавотирлик каби ижтимоийнорма ва қоидаларга қийинчилик билан мослашишдан иборат характерхислатлари вужудга келади. Шу сабабдан <strong>оила</strong> аъзолари руҳий дунёсидасимпатия (ёқиш), эмпатия (ҳамдардлик), самимийлик, хайрихоҳлик кабиюксак инсоний ҳис-туйғулар жуда нурсиз ифодаланилади.Kўр-кўрона ва сўзсиз бўйсунишга асосланган муносабатлар негизидаётган тарбия қўрқоқ ва иродаси кучсиз шахсни таркиб топтиради.Шунингдек, <strong>оила</strong> ижтимоий тарбия ўчоғи тариқасида ўз аъзолари руҳиятива маънавиятига кaттa таъсир ўтказади: маълумки, одамийликнинг дурдонауруғлари худди шу тор муҳитда мурғак қалбли бола табиатига турли негизасосига қурилади: иқтисодий, мафкуравий ҳис-туйғу, ҳиссиёт, ахлоқийақлий,қариндош-уруғчилик, яқинлик, дўстлик ва биродарлик кабилар. Ўзўзиданмаълумки, <strong>оила</strong> қайси тоифага мансублигидан қатьий назар ўзаъзолари онгига иқтисодий, мафкуравий, ахлоқий, ақлий, ифодавий,ҳиссий жиҳатдан таъсир ўтказади, яъни инсон шахсини шакллантиришвазифасини ўтайди. Оилавий муносабатларни тўғри йўлга қўйиш ҳикматибу<strong>оила</strong> аъзоларининг бўш вақтини ташкил қилиш, ҳар-бир шахснингхусусиятидан келиб чиққан ҳолда режалаштириш, гоҳо сайр уюштириш,биргаликда <strong>оила</strong> даврасида маданий ҳордиқ чиқариш, хўжалик юмушинибажариш ва бошқалардир. Шу нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки,131
<strong>оила</strong>вий муносабатларда эр-хотиннинг касб-кори, маълумоти, билимсавияси ҳам муҳим роль ўйнайди.Зеро, <strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong>мамлакат барқарор бўлади.Қ.Солиҳова МАЪНАВИЙ МЕРОС, ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР <strong>–</strong> ҲУҚУҚИЙМАДАНИЯТ РИВОЖИНИНГ АСОСИМаънавий мерос деб узоқ ва яқин ўтмишдаги, ҳозирги даврдагимаънавий жиҳатдан ғоят қимматли, ўчмас из қолдирадиган, мангуяшайдиган, бутун ижтимоий манфаати ва эҳтиёжига, эзгуликни ҳурматқиладиган умуминсоний маънавий қадрият сифатида намоён бўлиб, унгаилм-фан, жумладан, фалсафа, адабиёт, санъат, ахлоқ, диний ва дунёвийтаълимотлар, ҳурфикрлик ва бошқалар киради. Маънавий мерос кишиларонгига, ички дунёсига, ҳис-туйғусига таъсир этиб, улар онгини бойитади,ахлоқ одобини эзгулик сари етаклайди. Шундай экан, инсоннинг дунёқараши, тасаввур ва тушунчалари, фазилатлари шаклланишида, умуман,унинг жисмоний ва маънавий камолида <strong>оила</strong>нинг муҳим ўрин тутиши,шубҳасиз. Худди шунингдек, инсоннинг ҳуқуқий маданиятишаклланишида ўз ҳақ-ҳуқуқини танишида ҳам <strong>оила</strong> беқиёс аҳамият касбэтади.Аввало, шуни таъкидлаш керакки, маънавият, ҳуқуқ ва маданияттамойиллари одамзод қалбига дастлаб одоб-ахлоқ қоидалари орқалисингади. Бошқача айтганда, инсон шаклланишининг дастлабки босқичидаболадаги ҳуқуқ сезгиси ахлоқнинг оддий ва бирламчи шартларивоситасида ривожланади. Масалан, бола даставвал ота-онаси, тарбиячиси,устозлари томонидан ўргатиладиган одоб қоидалари орқали нимани қилишмумкин-у, нимани қилиш мумкин эмаслиги, ўзига, бошқаларга тегишлибўлган нарсалар ҳамда улардан фойдаланиш йўллари ҳақида тегишлимаълумот ва тушунчаларга эга бўлади. Бундай маълумот ва тушунчаларболада унинг ҳуқуқини белгилаб берадиган билим ҳақида тасаввурларнингшаклланишига ҳам ёрдам беради. Масалан, улар кунни овқатланиш ёкиухлаш, ўйнаш ёки тоза ҳавога чиқиш каби одатдаги тарбиявий ишларнингмаълум бир тартибда такрорланиши болада муайян кўникмаларнишакллантиради. Агар ана шу кундалик одатга айланган ишларнингбирортаси вақтида бажарилмаса табиийки, бола ўзининг норозилигинийиғлаб билдиради. Яъни, у ғайришуурий тарзда, ўзи билмаган, англамаганҳолда ўз ҳуқуқини талаб қила бошлайди. Аслида бундай ҳуқуқ туйғусиА.Авлоний номидаги ХТХҚТМОМИ маънавият асослари кафедраси каттаўқитувчиси.132
унда ана шу одатий ишларнинг бир тартибда амалга ошириб борилишинатижасида шаклланган бўлади. Чунки болада ҳали ҳуқуқ тушунчасишаклланиб улгурмаган бўлса-да, лекин унинг мавжуд кўникмалариасосида яшашга ўрганган вужуди, туйғулари кундалик тартибинтизомнингбузилишини дарров ҳис этади. Айнан мана шу ҳис <strong>–</strong> ҳамманарсани унинг вужуди ўрганган, туйғулари кўниккан тарзда, муайянтартибда бўлишини талаб қилиш истаги бора-бора инсонда ўз ҳуқуқинибилиб, уни талаб қилиб яшаш тамойилини вужудга келтиради.Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, болаликдан <strong>оила</strong>да қатъийтартиб асосида яшашга ўрганган инсоннинг қалби ва онгида муайянқоидаларга бўйсуниб яшаш кўникмаси кучли бўлади. Айнан ана шукўникма келгусида унинг ҳуқуқий маданияти ривожини таъминлайди.Яъни <strong>оила</strong>да айнан мана шундай асосда тарбия топган фарзандларимизқонун талабларига бўйсуниб, қонунга итоат этиб, қонун асосида яшашниўз ҳаётларининг маъно-мазмуни деб биладилар. Демак, бир сўз биланайтганда, <strong>оила</strong>да фарзанднинг табиий кўникмалари ўзаро уйғун ва қатъийтартиб-интизом асосида шаклланса, унинг жамият ҳаётидаги қонунларгабўлган ҳурмати, ҳуқуқий маданияти ҳам шунчалик юксак бўлади. Аммо,бундан фарзанднинг <strong>оила</strong>дан бошланадиган ҳуқуқий маданияткўникмалари фақат унинг ҳис-туйғулари тақозо этган даражадашаклланади, деган хулоса чиқмаслиги керак. Ҳиссий эҳтиёжлар асосидашаклланадиган кўникмалар бола улғайишининг фақат маълум даврига,асосан, унинг илк гўдаклик даврига хосдир. Бола бироз ақлини таниб, оқниқорадан ажрата бошлаганидан сўнг у атрофдаги борлиқ қоидаларини фақатҳис-туйғулари даражасида эмас, балки онгли равишда ҳам қабул қилабошлайди. Бу даврда ота-она, тарбиячи-устозлар унга нимани қилишмумкин, нимани қилмаслик керак, яхши ишнинг оқибати нима билантугаши ва аксинча, ёмон ишнинг оқибати нима билан тугаши ҳақидатушунча берадилар. Ана шу тушунчалар асосида болада бу ҳаётда маълумбир қоидалар бор экан, уларга амал қилиб яшаш керак, деган тасаввурпайдо бўла бошлайди. Фарзанд улғайиб, катта ҳаётга қадам қўйгач,жамиятда ҳам худди ана шундай талабларга дуч келади. Яъни жамиятдамавжуд маънавий қадриятлар, диний ва дунёвий қонунлар инсонларнингхатти-ҳаракатларини тартибга солиб туради, мана буни қилиш мумкин,мана буни қилиш мумкин эмас, деган қоида амал қилади. Фарзандёшлигидан, <strong>оила</strong> шароитида ана шундай тартиб-қоида асосида яшабўрганган фарзанд жамиятдаги бундай қонуний талабларни табиий дебқабул қилади ва ана шу асосда яшайди. Бундай кўникма унинг ҳуқуқиймаданиятини шакллантирувчи муҳим омиллардан бири маърифий тарбиядейиш мумкин. Лев Толстойнинг бир гапи бор: «Нима яхшилигини билишучун ниманинг ёмонлигини, нима қилиш кераклигини билиш учун, нимақилмаслик кераклигини билиш керак». Худди шуни билиш учун ота-онамаънавиятли бўлиши шарт. Чунончи маънавий-маърифий тарбия ҳаётдаги133
ҳар бир воқеа-ҳодисанинг моҳиятини бола табиатига мослаб унингэҳтиёжларидан келиб чиқиб тушунтириш орқали сингдириладиган билим,кўникмалардан иборат бўлади.Демак, бундай тарбия асосида <strong>оила</strong> анъаналари тўғри ташкил этилгантаълим-тарбия муҳим ўрин тутади.Шуни таъкидлаш жоизки, маърифат ҳукмрон бўлган <strong>оила</strong>да болагаунигнг Ватани, халқи, авлод-аждодлари, у вояга етаётган юртдашаклланган анъана, маънавий мерос ва қадриятлар, унинг тарихи ҳақидаизчил равишда маълумот бериб борилади. Қонун ҳам, жамиятнинг бошқақадриятлари сингари, халқнинг орзу-интилишлари ва иродасини аксэттиради. Ўз халқи ва Ватанига ҳурмат-эҳтиром руҳида тарбия топганинсон, шубҳасиз, ўз давлатининг қонунларини ҳам муқаддас деб билади.Бу, яъни, ватанпарварлик, инсонпарварлик, халқпарварлик туйғуси ҳамҳуқуқий маданиятнинг ўзига хос асосларидан биридир.Мамлакатимизда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигига, унинг бағридашаклланадиган муқаддас қадриятлар ва анъаналар ривожига катта эътиборберилмоқда. Оила соғлом ва баркамол инсонни вояга етказиш жамиятдагитинчлик ва барқарорликни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, соғлом турмуш тарзини жорийэтишнинг муҳим шарти сифатида қадрланмоқда. Мана шундай эзгу ваолижаноб вазифалар қаторида <strong>оила</strong> ўзининг асрий қадриятлари асосидаинсонни жамият ҳаётига тайёрлаш билан шуғулланади. Айниқса, бугунгидемократия шароитида <strong>оила</strong>нинг бу борадаги вазифаси янада ортади.Шунинг учун ҳозир <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш масаласи давлатимизнингдоимий диққат-эътиборида турибди. Оилавий муносабатлар ва маънавийахлоқиймеъёрлар инсонни ҳайвондан фарқловчи энг муҳим хусусиятисаналади.Президентимиз <strong>оила</strong>нинг жамиятимиз ҳаётидаги ўрнига баҳо берарэкан, <strong>оила</strong> ҳақиқий тарбия бешигидир. Шу боис унинг ҳуқуқий, маънавиймаданияти инсонларни вояга етказишдаги ўрни ва аҳамияти беқиёсдир, дебтаъкидлаб ўтди.Шундай қилиб, маънавий мерос <strong>оила</strong>да инсон маънавиятиниривожланишида, маънавий ва ҳуқуқий баркамол авлодни вояга етказишдакатта аҳамиятга эга.134
БАРКАМОЛ ШАХС ТАРБИЯСИДА МУСТАҲКАМОИЛАНИНГ ЎРНИ135Ф.Қурбонова Кишилик тарихининг барча жабҳаларида маънавият ва маърифатмасаласи асос-эътибори билан ҳамиша кун тартибида кўндаланг турган. Бужараён бугунги кунда ҳам тўхтаб қолган эмас. Зеро, мустақил дунёқарашгаэга, аждодларимизнинг бебаҳо мероси ва замонавий тафаккурга таянибяшайдиган баркамол инсонни тарбиялаш истиқлол даври маънавиятинингасосий масалалардан ҳисобланган.Атоқли адиб Тоҳир Маликнинг ҳам барча ҳикоя ва қиссаларидамаънавият масалалари илгари режада туради. Жумладан, «Алвидо,болалик!» қиссасида маънавият тарбияси асар ғояси даражасигакўтарилган. Ушбу қисса таниқли адибнинг «Жиноятнинг узун йўли»туркум асарларининг дастлабки китоби бўлиб, унда ёмонларнинг айбибилан жиноят кўчасига кириб қолган ўсмирнинг, бошдан кечирган мушкулсаргузаштлари, фожиали тақдири ҳикоя қилинади. Аслида, фожиалитақдирлар қисмати Тоҳир Маликнинг барча қиссаларида у ёки бу даражадақаламга олинади. Ўқувчиларнинг меҳрини қозонган «Шайтанат»,«Мурдалар гапирмайдилар» сингари детектив қиссаларида инсоннингмаънавий таназзулига нафақат муҳит, балки маърифатсизлик ҳам, чунончиисломий маърифатдан бехабарлик, Оллоҳ каломини билмаслик, муқаддаскаломда ва ҳадиси шарифларда айтилган ўгитларга нописандлик ҳам сабаббўлганига алоҳида урғу беради. «Алвидо, болалик!» қиссасинингмуқаддимасида шундай тасвир бор. «Қуёш барчага баравар нур сочади»,дейдилар. Ҳақ гап. Бироқ, унинг нуридан ҳамма ҳам бир хилда баҳрамандбўлавермайди.Тиканли сим, темир панжаралар, баланд деворлар ортидан мўралагантонгги қуёш кўнгилга озод ҳаётдаги каби илиқликни бера олармикан?Тиканли симлар билан ўралган қамоқхона ҳовлисига ҳам баҳор киради, буердаги дарахтлар куртаги ҳам кўз очади, сурхчалар барг чиқаради. Аммо,баҳор гашти тиканли симларни ошиб бу ерга ўта олармикан?Озодлик сўзини бу ерда нондек азиз кўришади. Бу ерда ойларсаналади, кунлар, соатлар саналади.Ҳар лаҳза, соат, кун… уларни озодликка яқинлаштиради.Ҳар лаҳза, соат, кун… уларни исканжага олади, улар ўйламайбосилган қадамларини лаънатлаб яшашади» 1 .Ёзувчи ғоят таъсирчан ана шу тасвир орқали ўсмирлар орасида юзберган жиноятчиликнинг, сабаб ва оқибатларини кўрсатиш, инсоннингБ.3. ҚДПИ ўзбек адабиёти кафедраси ўқитувчиси.1 Тоҳир Малик. Жиноятнинг узун йўли. “Алвидо болалик!”1-китоб. <strong>–</strong> T., 2003. <strong>–</strong>
маънавий камолотига хизмат қилувчи ҳаётий унсурларини таъкидлашниэътиборда тутади. Ёшлар тарбияси, ўсмирлар ахлоқи масаласи қиссада қайтариқа берилган? Бу масалаларни адиб қайси мезонларда туриб талқин ватаҳлил қилади? Бу муаммоларни ҳал этиш ўзидан-ўзи юзага келмайди.Адиб ҳар бир тимсол характерида жиноятга мойилликни юзага келишсабабларини ахтаришга, жиноят пайдо бўлган муҳитни кўрсатишга,кўрсатибгина қолмай, жиноятчи ўсмирнинг шу йўлга киришига сабабчибўлган кимсаларнинг қиёфасини ёритишга алоҳида диққат қилади.Асарнинг бош қаҳрамони Асрор жиноятга ўзи истамаган ҳолдааралаши қолади. Аслида унинг Қамариддин билан алоқаси ночорликданбошланган, бунинг асосий сабаби эса отарчи отасининг уни мажбуран тўйтомошагасудраши, тўйда маст-аластларнинг ножўя қилиқлари, раққосагаайтиладиган бешарм гаплар Асрорнинг болалик туйғусининг сўнибборишига олиб келган. Шу сабабданми, Қамариддиндек кўча безори бирбола билан ош-қатиқ бўлиб қолади. Натижада бегуноҳ бир одамнингқотилига айланади.Асрордаги муқаддас туйғулар бутунлай сўнмаган. Акс ҳолда Асрорқотиллик юз берган кечаси ва ундан кейин ҳам қилиб қўйган ишиданўкиниб, пушаймон бўлиб ташвишга тушмас эди. Асрор кучли руҳийистиробнинг исканжасида қолиб кетади. Бундан кейинги тунларни бедорўтказади: юлдузли осмонни бир четдан ямлаб келаётган қўнғир булутларорасида шафақ чиқиб, яшин чақнади. Унинг нури пешайвон деразалариданўтиб, гуллар туширилган деворга урилди. Асрорнинг назарида осмондачақмоқ чақнамади, балки ўша одамнинг кўзлари ёнди Нур ҳам ўшакўзлардан чиқди. «Мен қотилимни излаб эдим, топдим», дея шу бешинчиқават пешайвонига отилди. Момоқалдироқ гумбурлади. Асрорнингназарида ўша одам наъра тортди. «Қаранг, қотилимни топдим», дея шаҳараҳлини уйғотмоқчи бўлди. 1Қиссанинг «Аламзада одам ёхуд онаси ташлаб кетган боланинг аянчлиҳаёти ҳақида ҳикоя» фаслида қиссанинг яна бир қаҳрамониҚамариддиннинг фожиали қисмати ҳам талқин қилинади. Қамариддинкўча боласи бўлиб туғилган ва кўча боласи бўлиб ўсган. Асрор ва унингатрофидаги болалар Қамариддинни жиноий уюшманинг бошлиғи сифатидатанийдилар. Аммо улар Қамариддиннинг армонини билишмайди.Қамариддиннинг ҳаёти орзу қилинмайдиган ҳаёт. Ёзувчи ана шу масалагаурғу берар экан, Қамариддиннинг фожиаси илдизага назар ташлайди.Қамариддин отаси кимлигини билмайди. Онасини эса учинчи синфгабораётганда илк бор кўрган. Қамариддин туғруқхонада кўз очиб, болаларуйида тарбия топади. Ота-она меҳри киндик қони тўкилган уй дегантушунчалар унга мутлақо бегона. Шу сабабдан бўлса керак Қамариддин1 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.39.136
ноинсоний одатларга ўт қўйишни истайди ёки уларга қарама-қарши ишқилишдан роҳатланади.Адиб бир ўринда китобни ёзишга ундан Ахбор билан мубоҳаса қиларэкан, унинг асарингизда кўпроқ ҳаёт йўлида адашган болалар тақдиригажой берибмиз. Ҳаёт шундай одамлардангина иборат эмаску!» деганмулоҳазасига эътиборни тортади. Дарҳақиқат, қиссада ҳаётдан адашганАсрор ёки Қамариддин эмас, балки уларнинг ҳамтовоғи Салим ҳам бор.Салимнинг ҳаётдан адашувига йўқчилик, <strong>оила</strong>даги ночор муҳит сабаббўлади. Асли буларнинг тақдирида кўзга кўринмас муштараклик мавжуд.Шу сабабдан улар ўзларини хўрланганлар тоифасидан деб биладилар.Адиб бу фикрларнинг исботи тариқасида болалар колониясидаги аҳволни <strong>–</strong>айрим бойваччаларнинг қамоқдаги фарзандларига олиб келган совғасаломларидетали, шунингдек, колония ходимларининг бу болаларгамуносабатлари тасвири воситасида кўрсатади.Ахборнинг эътирозларидан жон бўлса-да, адиб қаҳрамонларнингбарчаси юзига қора чаплаб, жиноятчи сифатида тасвирламайди. Жумладан,қиссада бу қаҳрамонларга зоҳиран дўст бўлган, аммо характери биланқарама-қарши қутбда турувчи Зоир тимсоли ҳам бор. Зоир маънан юксакхарактерга эга қаҳрамон. У Асрордан фарқли равишда, ўз мустақилфикрига эга. Зоирнинг ҳаётга муносабати Асрорга ўхшаганларни лолқолдиради. Зоирнинг кун тартиби Асрорга маълум: бориб ювинади,овқатланади, китоб ўқийди, бир соатча кўча айланади, кейин дарс…Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, маънавийбой, ахлоқий етук, чуқур билимли баркамол шахс аввало соғлом турмуштарзи қарор топган <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>дагина шаклланади.ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ В СЕМЬЕ <strong>–</strong> ЗАЛОГПРОФИЛАКТИКИ ПРАВОНАРУШЕНИЙН.В. Воронина Охрана здоровья семьи как основной ячейки общества находится подпристальным вниманием нашего государства. Говоря о роли семьи <strong>–</strong>ячейки общества в сохранении и укреплении физического и духовногоздоровья нации, Президент страны И. А. Каримов подчеркнул: «Здороваясемья <strong>–</strong> это, прежде всего, здоровое общество, а значит <strong>–</strong> сильная истабильная страна» 1 .Доцент кафедры медицинской подготовки Академии МВД РеспубликиУзбекистан, кандидат медицинских наук, старший научный сотрудник.1 См.: Каримов И.А. Наш путь <strong>–</strong> углубление демократических реформ ипоследовательное продолжение модернизации страны: Доклад на торжественном137
Здоровье <strong>–</strong> один из важнейших компонентов человеческого счастья,одно из неотъемлемых прав человеческой личности, одно из условийуспешного социального и экономического развития страны.В соответствии со ст. 40 Конституции Республики Узбекистан,гласящей, что каждый имеет право на квалифицированное медицинскоеобслуживание, и Указом Президента Республики Узбекистан «ОГосударственной программе реформирования системы здравоохраненияРеспублики Узбекистан», в стране кардинально полностьюреструктурирована служба медицинской помощи и создана национальнаямодель оказания медицинских услуг на уровне мировых стандартов.Цель жизненной позиции человека, крепкой семьи <strong>–</strong> быть не толькоздоровыми, но и иметь здоровое будущее поколение, здоровых детей.Одним из важных направлений деятельности государства в областисохранения и укрепления здоровья нации является превентивностьпрофилактических мер. Учитывая, что семья <strong>–</strong> важное звено общества,опора государства, с целью формирования здоровой семьи и снижениячисла возможных случаев наследственных заболеваний в стране согласноПостановлению Кабинета Министров Республики Узбекистан от 25августа 2003 г. «Об утверждении Положения о медицинском обследованиилиц, вступающих в брак» введена система обязательного добрачногомедицинского освидетельствования лиц, вступающих в брак. Эта мерапозволяет выявлять заболевания и своевременно проводить их лечение дозаключения брака, что, в свою очередь, предотвращает созданиенездоровой семьи. Также согласно ст. 18 Закона «Об охране здоровьяграждан» граждане имеют право на бесплатные консультации по вопросамсемьи, наличия социально значимых заболеваний и заболеваний,представляющих опасность для окружающих, по медико-психологическимаспектам брачных и семейных отношений. В этой же статье указано, чтокаждая семья имеет право выбора семейного врача, а семьи, имеющиедетей, пользуются правом на льготы в области охраны здоровья граждан,устанавливаемые государством.Науке известно, что здоровье генетически обусловлено. Генофондпредставляет собой качественный состав и относительную численностьвсех форм генов и популяций, т.е. населения. Около десяти миллионовгенов и порождаемых ими белковых форм образуют биологическуюсистему человека. Ее работа зависит от полноценности генов, которыевесьма чувствительны к вредным токсичным веществам, проникающим вклетки организма с воздухом, водой, продуктами питания. Данныевещества могут вызвать мутацию (видоизменения) генов, при наличиикоторых белок в организме или вовсе не образуется, или полностью теряетсобрании, посвященном 19-летию Конституции Республики Узбекистан //Народноеслово. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 13 дек.138
свою биофункцию. Активность организма снижается, он заболевает, теряетспособность к сопротивлению, происходят изменения органов и систем,вплоть до патологических изменений психической деятельности. Впопуляции, таким образом, возрастает число детей с врожденнымиумственными и физическими недостатками.В целях укрепления генофонда страны и предупреждения рожденияинвалидов с детства принято Постановление Кабинета МинистровРеспублики Узбекистан от 18 июня 2008 г. «О Государственной программераннего выявления врождённых и наследственных заболеваний дляпредупреждения рождения инвалидов с детства на период 2008 - 2012 гг.».Во всех регионах страны организованы современные скрининг центры,деятельность которых направлена на медико-генетическоеконсультирование семей с целью установления причины врождённыхпороков развития, уточнения диагноза наследственных заболеваний ирасчёта повторного риска рождения ребёнка с врождённым инаследственным заболеванием.Таким образом, в стране разработаны и реализуются национальныекомплексные программы поддержания и охраны здоровья, в которыхопределено место каждого социально-экономического звена. Однако безналичия в семье мотивации на здоровый образ жизни реализациягосударственных проектов невозможна.Здоровый образ жизни можно охарактеризовать как активнуюдеятельность людей, направленную, в первую очередь, на сохранение иулучшение здоровья. При этом необходимо учесть, что образ жизничеловека и семьи не складывается сам по себе в зависимости отобстоятельств, а формируется в течение жизни целенаправленно ипостоянно.Главным рычагом первичной профилактики в укреплении здоровьянаселения является формирование здорового образа жизни в семье черезизменение уклада жизни, оздоровление ее членов с использованиемгигиенических знаний в борьбе с вредными привычками. Доказано, чтоздоровый образ жизни, достаточный уровень двигательной активности всущественной степени определяют гармоничное физическое развитие издоровье молодого поколения 1 .Важнейшим фактором мотивации формирования здорового образажизни среди молодежи страны явилось претворение в жизньинновационных направлений в области физической культуры и спорта. Вреспублике построена сеть спортивных сооружений, введены новые1 Бабенко А.И., Татаурова Е.Л. Формирование образа жизни у подрастающегопоколения // Общественное здоровье и здравоохранение. <strong>–</strong> 2005. <strong>–</strong> №6. <strong>–</strong> С.6<strong>–</strong>8;Зайцев А.Т. Формирование здорового образа жизни молодого поколения // Гигиенаи санитария. <strong>–</strong> 2004. <strong>–</strong> №1. <strong>–</strong> С.54<strong>–</strong>56.139
государственные программы физического воспитания в учебныхзаведениях, предусматривающих интенсификацию, повышение требованийк характеристике физической нагрузки. С целью оздоровления молодогопоколения, создания предпосылок к развитию у молодежи осознаннойнеобходимости в улучшении своего физического здоровья приняты идействуют ряд указов главы государства, постановлений правительства,общереспубликанских программ 1 . В республике Узбекистан действуеттрехступенчатая система привлечения молодежи к спортивным занятиям,которая проявляется в проведении массовых игр «Умид нихоллари»,«Баркамол авлод» и Универсиады.Созданию условий формирования в обществе здорового образа жизниоказывает благотворное действие принятый 5 октября 2011 г. ЗаконРеспублики Узбекистан «Об ограничении распространения и употребленияалкогольной и табачной продукции». Закон направлен на защиту здоровьяграждан, прежде всего лиц, не достигших двадцатилетнего возраста, отвредного воздействия употребления алкогольной и табачной продукции,связанных с этим социальных и иных негативных последствий.Не секрет, что здоровый образ жизни людей в большей степениформируется в семье. Ребенок, подросток впитывает как губка все качестваи поведение родителей. У детей, которым родители уделяют достаточномного времени, нет времени и места для совершения правонарушений.Активное вовлечение и развитие у детей целенаправленного интереса вразвитии физической активности приводит к развитию волевых качеств,выражающихся в умении управлять собой, концентрировать усилия,выдерживать и выносить большие нагрузки. Созидательная деятельностьподрастающего поколения в области науки или искусства, участие врешении ежедневных домашних проблем повышает уровень развитияморального сознания.Под влиянием семьи в подростковом возрасте происходитформирование системы личностных ценностей, которые определяютформы деятельности подростка, круг его общения. В среде подростков,лишенных содержательных увлечений, возникают основные проблемы,связанные с азартными играми, противоправным поведением, раннейалкоголизацией, токсикоманией и наркоманией. Безусловно, вовлечениевсех членов семьи в общую интересную деятельность, ведомаяструктуризация свободного времени подростка не становится гарантиейтого, что проблемы возникновения правонарушений будут сняты. Однакосчитаем, что в комплексе с здоровым образом жизни это один из наиболее1 Указ Президента Республики Узбекистан от 24 октября 2002 г. «О созданииФонда развития детского спорта», Указ Президента Республики Узбекистан от 29августа 2004 г. «О мерах по совершенствованию деятельности Фонда развитиядетского спорта».140
действенных путей профилактики правонарушений среди молодогопоколения.ЖАМИЯТНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА СОҒЛОМ ВАМУСТАҲКАМ ОИЛАНИНГ ЎРНИО.Р. Миртурсунов ,З.Э. Алиқулов Ҳозир юртимизда соғлиқни сақлаш тизимини янада такомиллаштиришва бунинг учун тегишли ижтимоий иқтисодий, ҳуқуқий имкониятларнияратиш, шунинг билан биргаликда етишиб келаётган ёш авлод онгушууридаўз саломатлигини асраш бўйича фаол муносабатнишакллантириш масалалари давлат сиёсатининг устувор вазифалариданбири этиб белгиланганлиги бежиз эмас. Юртбошимиз томонидан соғломавлодни вояга етказишнинг асосий йўналишлари мустақилликнинг илккунлариданоқ биринчи навбатдаги масалага айлангани ҳеч кимга сир эмас.Мамлакатимиз соғлиқни сақлаш тизимида ижтимоий соҳадаги давлатсиёсатининг асосий йўналишларидан бири <strong>–</strong> она ва бола саломатлигинимуҳофаза қилиш масаласи етакчи ўринни эгаллайди. Жамиятимизнингривожланишида оналар ва болалар саломатлигини муҳофаза қилишнингтутган ўрни беқиёсдир.Агар <strong>оила</strong> соғлом ва <strong>мустаҳкам</strong> бўлмаса, унинг қуйидаги асосийвазифалари ўз мазмун-моҳиятини йўқотади 1 .Оиланинг иқтисодий функцияси унинг асосий вазифаларидан бириҳисобланиб, <strong>оила</strong> иқтисоди, бюджети, даромадини режали сарфлаш,кундалик харажатга, зарур буюмларга пул ажратиш, бир неча йилдан сўнголинадиган нарсаларга маблағ йиғиш, тежаб рўзғор юритиш эр-хотиннингкатта тажриба, малакага эга бўлишларига боғлиқ, шунингдек, <strong>оила</strong>даўсаётган бола ҳам мана шу малака ва кўникмаларга эга бўлиб боришизарурлигини унутмаган ҳолда болага иқтисодий масалаларни ҳал этишниўргатиб бориш лозим.Оиланинг муҳим бўлган функцияларидан яна бири бу унингрепродуктив вазифасидир. Бу функциянинг асосий моҳияти инсон туринидавом эттиришдан иборатдир. Табиатан берилган авлод қолдиришинстинкти одамда фарзанд кўришга, уларни ўстиришга ва тарбиялашгаЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тиббий тайёргарликкафедраси доценти, тиббиёт фанлари номзоди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тиббий тайёргарликкафедраси кафедраси ўқитувчиси.1 Искандарова Ш.Т., Шойимова Ш.С., Мирзаева Н.А. Психология: Дарслик. <strong>–</strong>Т., 2009. <strong>–</strong> Б.266.141
бўлган эҳтиёжга айланади. Бу инсоннинг энг муҳим эҳтиёжларидан бириҳисобланади. Оиланинг жамият олдидаги репродуктив функцияси ва унингбажарилиши дейилганда аҳоли сонининг қайта тикланиши учун ҳар бир<strong>оила</strong>да бир нечтадан фарзанд бўлиши лозимлиги назарда тутилади.Оиланинг муҳим аҳамиятга эга бўлган яна бир функцияси тарбияжараёни бўлиб, бунда болаларга ақлий, жисмоний, ахлоқий, эстетик хулқатворнормаларини сингдирадилар. Оиладаги тарбия орқали шахсдамаълум бир ғоявий дунёқараш, ахлоқий меъёрлар ва хулқ намуналари,жисмоний сифатлар шакллантирилади.Оиланинг коммуникатив функцияси <strong>оила</strong> аъзоларининг ўзаро мулоқотва ўзаро тушунишга бўлган эҳтиёжини қондиришга хизмат қилади.Тадқиқотларга кўра, турли ижтимоий ориентациялар, установкалар, ҳиссиймаданият, одамнинг ахлоқий, маънавий ва руҳий саломатлиги <strong>–</strong> <strong>оила</strong>дагиўзаро муносабат, ички мулоқот характери, <strong>оила</strong>даги катта аъзоларнингмулоқотда руҳий установкаларни намоён қилишлари, <strong>оила</strong>даги ахлоқийруҳийиқлимга тўғридан-тўғри боғлиқдир.Оиланинг рекреатив функцияси бўлиб, унинг <strong>оила</strong> аъзолари бирбирларигаўзаро жисмоний, моддий, маънавий ва руҳий ёрдам кўрсатиш,бир-бирининг саломатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш, уларнинг дам <strong>олиш</strong>иниташкил этишни назарда тутади.Оиланинг бошқариш функцияси <strong>оила</strong> аъзолари ўртасидаги ўзаромуносабатларни бошқариш тизимини, шунингдек, бирламчи ижтимоийназоратни, <strong>оила</strong>да устунлик ва обрўни амалга оширишни ўз ичига олади.Бунда катталар томонидан ёш авлодни назорат қилиш ва уларни моддийҳамда маънавий томондан қўллаб-қувватлаш назарда тутилади.Ҳозирги замон <strong>оила</strong>сининг энг асосий функцияларидан яна бирирелаксация вазифасидир. Бу дегани <strong>оила</strong> аъзоларининг жинсий, эмоционалфаолиятини, руҳий-жисмоний қувватини, меҳнат қобилиятини яна қайтатиклаш демакдир. Бугунги ва эртанги кун саноати, ишлаб чиқариши ишчиходимдан бор имкониятини сафарбар қилиб, бутун вужуди билан ишлашнива ўзининг касб-ҳунар маҳоратини мунтазам ошириб боришни тақозоқилади. Иш куни давомида кўтаринкилик, кучли зўриқиш билан ишлаганходим, ишчи ишдан сўнг ўз уйида, <strong>оила</strong> аъзолари қуршовида бошқаташвишларни унутиб, улар унга кўрсатадиган меҳр-оқибатдан баҳрамандбўлиб, улар билан бўладиган ўзаро мулоқот, улар томонидан бўладиганэмоционал қўллаб-қувватлаш, бериладиган далдалардан руҳий қувватолиб, эртанги кун меҳнат фаолиятига ўзини қайта тиклаб <strong>олиш</strong>и лозимбўлади. Бунинг учун эса унинг <strong>оила</strong>сида тинчлик, тотувлик, ўзаротушуниш, ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат, ижобий психологик иқлим ҳукмсуриши лозим. Акс ҳолда одам бу <strong>оила</strong>да эмоционал жиҳатдан, руҳийжиҳатдан ўзини қайта тиклаб ололмайди. Бу эса оқибатда одамнинг меҳнатфаолиятида турли хатоларга, ишда сифатсизлик, жароҳатларга йўлқўйишига, турли касалликларга дучор бўлишига олиб келиши мумкин.142
Юқоридаги барча функцияларнинг муваффақиятли бажарилиши ҳарқандай <strong>оила</strong> учун <strong>оила</strong> бахтини таъминловчи мезон ҳисобланади.Оиланинг ўз функцияларини муваффақиятли бажариши нафақат унингички ҳолатига, шу билан бирга жамиятнинг ижтимоий соғломлигига ҳамтаъсир этади. Шундай экан жамиятни соғломлаштириш учун энг аввало<strong>оила</strong>вий муносабатларни йўлга қўйиш, <strong>оила</strong>нинг фақат ичкимуаммоларинигина эмас, балки умумий ижтимоий муаммоларини ҳам ҳалқилишга ҳисса қўшишини таъминлаш лозим.Оиланинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини дарз кетишида гиёҳвандлик ватоксикомания каби заҳри қотилларни тарқалиши, уни ноқонунийайланиши ҳам бугунги кунда долзарб муаммоларидан ҳисобланади. Бунгақарши курашиш фақат ички ишлар идоралари ходимлари зиммасида бўлибқолмасдан, балки <strong>оила</strong>, маҳалла, маданият ўчоғлари, спортсоғломлаштириш марказлари, мактаблар, коллеждлар, олий ўкув юртлари,ахборот телекоммуникацияларининг ҳам асосий тарғибот ташвиқотмажбурияти бўлмоғи лозим. Шундагина, келажак авлодни бу ажалботқоғидан қутқариб, жамиятни ривожланишига муҳим туртки бўлишимумкин.«Ҳаммамизга аён бўлиши табиийки, <strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият<strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарордир» 1«Қанчалик қайғули туюлмасин, жиноятчилик ҳамма мамлакатларда ваҳамма даврларда бўлган. Бироқ ўтиш даврида унинг мазмуни фақатжиноий қилмиш доираси билангина чекланиб қолмайди. Янги мустақилдавлатларда амалга оширилаётган ислоҳотлар орқали амалда мулкни қайтатақсимлаш жараёни юз бермоқда. Айни шу ҳол ислоҳотлар моҳиятинибелгилайди. Аввалги тузумда давлат томонидан тортиб олинган бойликэндиликда уни яратган ва ўз меҳнати билан кўпайтираётганларга тегишлибўлиши лозим. Қайта тақсимлашнинг моҳияти шундадир» <strong>–</strong> деб ёзганэдилар Президентимиз И.Каримов.Барча давлатлардагидек Ўзбекистонда ҳам жиноятчиликка қаршикурашиш ғоят муҳим ва долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда.Мустақиллик йилларида жиноятчиликка қарши ғоят кескин чораларкўрилганлиги туфайли жиноятчиликнинг ўсишини тўхтатишга, айримтурдаги жиноятларни камайтиришга эришилди. Ғоят мураккаб бўлганўтиш даврида бундай ютуқларга эришганлик мамлакатимизнингжиноятчиликка қарши кураш ишидаги катта муваффақиятидир.Шундай қилиб, соғлом ва <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>ни барпо этилишижамиятнинг ривожланишини <strong>гарови</strong> эканлиги юқоридаги келтирилганфикрларда ўз аксини топган.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.76.143
А.А. Аташайхов ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ДЕТСКОГО ИЮНОШЕСКОГО СПОРТА В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАНВ Республике Узбекистан особое внимание уделяется вопросамразвития детского и юношеского спорта. Как подчеркивает Президентстраны И.А.Каримов, «спорт поможет молодым стать физическикрепкими и здоровыми, самостоятельными личностями. … Ведь воснове нашего сегодняшнего развития лежит прежде всего мечтавырастить наших детей физически и духовно развитыми, ни в чем иникому не уступающими, увидеть их счастье и благополучноебудущее».В нашей стране физическая культура и спорт <strong>–</strong> неотъемлемая частьсистемы образования и воспитания. Государственнымиобразовательными стандартами предусматривается привлечение детейк физической культуре и спорту с раннего дошкольного возраста.Система среднего, среднего специального и высшего образования такжевключает в себя в качестве обязательного элемента занятия физическикультурой и спортом.Важным шагом в реализации целей развития детского спорта сталаорганизация в 2002 г. по инициативе главы государства Фонда развитиядетского спорта Узбекистана. Главной задачей создания данного Фондастало формирование среди подрастающего поколения здорового образажизни, ограждение молодежи от различных негативных воздействий,превращение детского спорта в массовое движение. В целяхповышения эффективности данного направления деятельности в 2004 г.был издан Указ Президента Республики Узбекистан, направленный насовершенствование деятельности Фонда развития детского спорта,определившего перспективы дальнейшего развития детского спорта встране 1 .В стране внедрена уникальная трехступенчатая системаспортивных игр <strong>–</strong> «Умид нихоллари», «Баркамол авлод» иСтарший преподаватель цикла служебно-боевой и физической подготовкиВысших курсов по подготовке сержантсакого состава Академии МВД РеспубликиУзбекистан.1 См.: Указ Президента Республики Узбекистан от 24 октября 2002 г. «Осоздании Фонда развития детского спорта», Указ Президента РеспубликиУзбекистан от 29 августа 2004 г. «О мерах по совершенствованию деятельностиФонда развития детского спорта».144
Универсиада, позволяющая воспитывать самоотверженный спортивныйкадровый спортивный состав.Немало делается и в плане материально-технического обеспечениядетского спорта. Так, с момента образования Фонда развития детскогоспорта в стране было построено и сдано в эксплуатацию более 1400отвечающих современным требованиям спортивных объектов исооружений. Причем возведены они как в городах, так и отдаленныхадминистративно-территориальных единицах республики.То, что спорт все глубже проникает в жизнь нашего подрастающегопоколения, свидетельствуют и следующие цифры: в 2011 году числодетей в возрасте от 6 до 15 лет, регулярно занимающихся спортом,увеличилось до 34,9 процентов (в 2008 году этот показатель составлял29,2 процента). Регулярное занятие спортом отражается на физическомсостоянии и здоровье наших детей. В частности, в 2005-2011 годахчисло абсолютно здоровых детей возросло с 52,7 процента до 62,9процента, увеличиваются показатели среднего роста и веса мальчикови девочек.Особое внимание уделяется привлечению к спорту девочек. Так, в2008 г. количество девочек, регулярно занимающихся спортом,составило 31,4 процента (в 2008 году <strong>–</strong> 24,1 процента). Вопроспривлечения девочек к регулярным занятием спортом включен вцелевую программу «Здоровая мать <strong>–</strong> здоровый ребенок». Кроме того, вапреле 2010 г. Президентом страны подписано постановление «О мерахпо стимулированию труда тренеров-женщин, занятых на объектахдетского спорта в сельской местности», что также способствовалоповышению эффективности данной работы.Проводимая в стране целенаправленная работа по развитиюдетского спорта, привлечению подрастающего поколения ксистематическим занятиям физической культурой высоко оцениваетсяавторитетными международными организациями. Так, намеждународном симпозиуме «Национальная модель охраны здоровьяматери и ребенка в Узбекистане» Всемирная организацияздравоохранения, ЮНИСЕФ данное направление деятельности страныоценили весьма положительно. В мировом рейтинге, составленном в2011 г. международной организацией «Спасите детей», Узбекистанвошел в число десяти ведущих стран, в которых проявляется самаябольшая забота о физическом здоровье детей, что стало еще однимпризнание практической работы, осуществляемой в нашей стране воимя воспитания гармонично развитого молодого поколения.145
Х.К. Самаров , Ж.Г. Иргашев ОИЛАНИНГ АХБОРОТ БОРАСИДАГИ ХАВФСИЗЛИГИНИТАШКИЛИЙ ЖИҲАТДАН ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИЎзбекистон Республикасининг 2002 йил 12 декабрдаги «Ахборотэркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига мувофиқахборот хавфсизлигини таъминлаш учта йўналишда амалга оширилади: 1)шахснинг ахборот борасидаги хавфсизлиги, 2) жамиятнинг ахборотборасидаги хавфсизлиги, 3) давлатнинг ахборот борасидаги хавфсизлиги.Мазкур қонуннинг 13-моддасига кўра шахснинг ахборот борасидагихавфсизлиги қуйидаги йўллар билан амалга оширилади:Шахснинг ахборот борасидаги хавфсизлиги унинг ахборотдан эркинфойдаланиши зарур шароитлари ва кафолатларини яратиш, шахсий ҳаётигатааллуқли сирларини сақлаш, ахборот воситасида қонунга хилоф равишдаруҳий таъсир кўрсатилишидан ҳимоя қилиш йўли билан таъминланади.Жисмоний шахсларга тааллуқли шахсий маълумотлар махфий ахбороттоифасига киради.Жисмоний шахснинг розилигисиз унинг шахсий ҳаётига тааллуқлиахборотни, худди шунингдек шахсий ҳаётига тааллуқли сирини, ёзишмалар,телефондаги сўзлашувлар, почта, телеграф ва бошқа мулоқот сирларинибузувчи ахборотни тўплашга, сақлашга, қайта ишлашга, тарқатишга ва унданфойдаланишга йўл қўйилмайди, қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолларбундан мустасно.Жисмоний шахслар тўғрисидаги ахборотдан уларга моддий зарар вамаънавий зиён етказиш, шунингдек уларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари вақонуний манфаатлари рўёбга чиқарилишига тўсқинлик қилиш мақсадидафойдаланиш тақиқланади.Фуқаролар тўғрисида ахборот олувчи, бундай ахборотга эгалик қилувчиҳамда ундан фойдаланувчи юридик ва жисмоний шахслар бу ахборотданфойдаланиш тартибини бузганлик учун қонунда назарда тутилган тарздажавобгар бўладилар.Бундан кўриниб турибдики, шахснинг ахборот соҳасидаги хавфсизлигиҳуқуқий жиҳатдан ҳимояланганлиги <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминловчиомилдир. Лекин шахсга тегишли маълумотларнинг ташкилий жиҳатданахборот борасидаги хавфсизлигини таъминлаш барча муассасаларда, шужумладан таълим, соғлиқни сақлаш муассасалари ва банкларда, мулкчиликшаклидан қатъий назар барча хўжалик юритувчи субъектларнинг маъмурийбиноларида, шу жумладан, корхона ташкилот, компанияларнинг офисларида,нодавлат-нотижорат ташкилотларида долзарб вазифага айланмоқда.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг информатика, ҳисоблаштехникаси ва алоқа кафедраси доценти, техника фанлари номзоди. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг информатика, ҳисоблаштехникаси ва алоқа кафедраси ўқитувчиси.146
2012 йил Ўзбекистонда Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили деб эълон қилинишимуносабати билан қабул қилинган ҳужжат жамиятнинг асоси бўлмиш <strong>оила</strong>институтини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ривожлантириш, <strong>оила</strong>ларни, айниқса, ёш<strong>оила</strong>ларнинг ҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилишҳамда қўллаб-қувватлашни кучайтириш борасида олиб борилаётган ишларнисифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, жисмонан соғлом, маънавий етук ваҳар томонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролиниошириш, <strong>мустаҳкам</strong>, соғлом <strong>оила</strong>ни шакллантиришга қаратилган.Оила ҳаёт абадийлиги, авлодлар давомийлиги рамзи бўлиши билан бирга,урф-одатларимизни сақлайдиган муқаддас даргоҳ ҳамдир. Мамлакатимиздаистиқлол йилларида халқимиз турмуш тарзини юксалтиришга қаратилган кенгкўламли ислоҳотларда, энг аввало, <strong>оила</strong>лар фаровонлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашгаалоҳида эътибор қаратилганининг боиси ҳам шунда. Хусусан,Конституциямизнинг XIV бобида <strong>оила</strong> жамиятнинг асосий бўғини ҳамдажамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги белгилабқўйилди. Шу асосда тегишли ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиниб,такомиллаштирилди. Булар ўндан ортиқ қонун, жумладан, Оила кодексидаҳам ўз ифодасини топди.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 27 июнда Матбуотва оммавий ахборот воситалари ходимларига йўллаган табригида бугунгикунда ахборот оламида Интернет даври келгани, интернет-телевидение,интернет-радио, электрон почта, онлайн-видео каби кўплаб янги ахбороттарқатиш технологиялари тез суръатлар билан ривожланиб, уларнингаудиторияси ва таъсир доираси тобора кенгайиб бораётганлиги алоҳидатаъкидланган эди. Шу билан бирга, бугун ён-атрофимизда, узоқ-яқинминтақаларда юз бераётган воқеаларни инобатга оладиган бўлсак, ҳали онги,ҳаётий қарашлари шаклланиб улгурмаган ёшларни чалғитишга қаратилганғаразли кучлар ҳам Интернет имкониятларидан ўз манфаатлари йўлидафойдаланишга уринаётгани ва бундай интилишларнинг қандай салбийоқибатларга олиб келиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирилганди. Жамиятдатинчлик ва барқарорликни издан чиқаришга, ўзаро адоват ва тўқнашувларгасабаб бўладиган бундай хатарларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг битта йўли борлиги,яъни, ёшларимизни мустақил фикрлайдиган, оқни қорадан, дўстни душманданажратишга қодир бўлган, бизнинг қандай бой тарих ва меросга эга эканимизнианглаб яшайдиган, имон-эътиқодли, миллий ва умуминсоний қадриятларруҳида тарбия топган инсонлар этиб вояга етказиш кераклигига алоҳида урғуберилганди.Айни вақтда таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда ахбороттехнологияларини ривожлантиришга уларни жамият ҳаётида турган ўрниниоширишга қаратилган ишлар ўз навбатида ахборот хавфсизлигинитаъминлашнинг ўз ичига олган қатор чора-тадбирларни ишлаб чиқишни вауларни амалда жорий қилишни ҳам тақозо этади. Бу эса ўз навбатида<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га замин яратади.Қуйидагилар ахборот хавфсизлигини таъминлашни асосий омиллариҳисобланади: ахборотни сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш вақтида унинг147
яхлитлигини сақлаш фойдаланувчилар уни ўз ваколатлари доирасида<strong>олиш</strong>ларни таъминлаш; ахборотни рухсатсиз ўзгартириш, тўсиб қўйиш,бузиш, кўчириб <strong>олиш</strong> ва ахборот ресурсларига ноқонуний аралашувига доирбошқа хатти-ҳаракатларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>; қонунчиликка мувофиқ равишдаҳужжатлаштирилган электрон тусдаги давлат сирини, ахборотнингмахфийлигини сақлаш; фуқароларнинг ахборот тизимларига киритилганшахсий сир ва хусусий маълумотларининг махфий сақланиши борасидагиконституциявий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш; ахборот ресурслариданноқонуний фойдаланиш ҳолларини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>.Ахборотни ҳимоясини ташкил этишда, раҳбарнинг ёки масъул ходимнингқарор қабул қилишидаги психологик омилларни ҳам инобатга олмоқ зарур.Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, конкрет ташкилотга қўлланган ҳимоячоралари таҳдиднинг содир этилиши мумкинлиги тўғрисидаги аниқмаълумотлар бўлмаганда ҳам, <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га қаратилган бўлади. Бунданташқари, ахборотни яширин ўғирланиши оқибатлари маълум бир вақтўтгандан сўнг намоён бўлади. Бу омиллар раҳбарнинг ахборотни ҳимоялашучун катта миқдордаги харажатларни қилишга психологик тайёрлигинитаъминламайди. Шунга қарамасдан жаҳон тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки,ахборотни ҳимоялаш учун фирмалар умумий фойдадан 10-20% ажратмоқда.Ахборотни ҳимоялаш учун ажратилаётган маблағнинг катта қисми ҳимоявоситаларини сотиб <strong>олиш</strong> ва ишлатишга ажратилмоқда, ахборотни ҳимоясинитаъминлашнинг методологияси ахборот ҳимояси воситаларини рационалтанлаш имкониятини таъминлаши лозим.Муайян маълумот узатиш тармоғида ахборот хавфсизлигини таъминлашвазифасини хар-бир ташкилотнинг ахборот хавфсизлиги учун масъулоператори амалдаги норматив ҳужжатларга таяниб тавсия этилган чоралар вавоситалардан фойдаланиб ўзи ҳал қилиши зарур ҳисобланади. Шу сабаблиташкилот ва муассасаларда ахборот хавфсизлигини таъминловчи бўлимларташкил этиш заруратга айланмоқда.Э.У. Азизов ,Н.В. Азизов МУСТАҲКАМ ОИЛАНИ ШАКЛЛАНТИРИШ <strong>–</strong> ДОЛЗАРБМАСАЛАМамлакатимиз мустақиллиги йилларида <strong>оила</strong>, унинг бардавомлиги ва<strong>мустаҳкам</strong>ланиши, моддий жиҳатдан юксалиши давлат сиёсати даражасигакўтарилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасида«Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасидабўлиш ҳуқуқига эга»лиги кафолатланган.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг ички ишлар органларидабошқарувни ташкил этиш кафедраси ўқитувчиси. Тошкент Давлат юридик институтининг 1-курс магистранти.148
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек,«Оила ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган,муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажак наслларқандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбияўчоғи...» 1 . Оила <strong>–</strong> жамиятнинг таянчи ҳамда соғлом муҳит ва тарбиянингасосий институти ҳисобланади. Мамлакатимизда ёш <strong>оила</strong>ларга ҳар томонламағамхўрлик қилиш, оналар ва болаларни муҳофаза қилиш масалалари давлатсиёсати даражасига кўтарилган. Жумладан, «Оила йили», «Аёллар йили»,«Соғлом авлод йили», «Она ва бола йили», «Меҳр-мурувват йили», «Сиҳатсаломатликйили», «Ижтимоий ҳимоя йили», «Баркамол авлод йили»,«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»да қабул қилинган ва ҳаётга татбиқ этилаётган давлатдастурлари жамиятимизда <strong>оила</strong>, болалар тарбияси, оналар ва фарзандларнингсаломатлигини сақлаш янада <strong>мустаҳкам</strong>ланаётганининг далилидир.Оила <strong>–</strong> мафкуравий тарбиянинг энг муҳим ижтимоий омиллариданбиридир. Чунки <strong>оила</strong>-жамият негизи бўлиб, кўп асрлик <strong>мустаҳкам</strong> маънавийтаянчларга эга. Миллий мафкурамизга хос бўлган илк тушунчалар, аввало,<strong>оила</strong> муҳитида сингади. Бу жараён боболар ўгити, ота ибрати, она меҳриорқали амалга ошади 2 . Мамлакатимиз раҳбари таъкидлаганидек, «Агар бирорбир <strong>оила</strong> бошлиғи қонунни бузишда айбланадиган бўлса, унинг бутун <strong>оила</strong>сива яқинлари ҳам жиноят тамғаси ва шармисорлик азобини кўтариб юришигақаршимиз. Биз отанинг номуносиб хулқи учун <strong>оила</strong> аъзолари, энг аввало,ҳаётга ёруғ ният ва катта умидлар билан эндигина қадам қўяётган ёшларнингжамиятдан узилиб қ<strong>олиш</strong>ига асло йўл қўймаслигимиз керак. Бу бизнинг бошмақсадимиздир» 3 . Ҳолбуки, «халқ жамиятдаги барқарорликнинг <strong>оила</strong> вамаҳалла каби ишончли, анъанавий воситалари соҳибидир. Айни <strong>оила</strong> вамаҳалла руҳиятимиз <strong>мустаҳкам</strong>лиги таянчидир» 4 . Бинобарин, «жамиятнингасосий бойлиги ҳисобланган инсон биринчи навбатда <strong>оила</strong>да шаклланади.Оила қандай кишини шакллантириши жамият учун бефарқ эмас» 5 . Шуниалоҳида таъкидлаш жоизки, «бизнинг келажагимиз, энг ишончимиз, мададтаянчимизбу <strong>–</strong> ўсиб келаётган ёш авлодлардир» 6 . Шундан келиб чиқиб, ҳарбир оқил инсоннинг, жамиятимизнинг вазифаси, қобил фарзандлар ўстириш,уларни ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал қилиб тарбиялаш,камолини кўриш, ота-онасига, Ватанга садоқатли этиб вояга етказишданиборат 7 .1 1998 йил <strong>–</strong> <strong>оила</strong> йили. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong> Б.9-10.2Оила қонунчилигини такомиллаштириш муаммолари: Илмий-амалийанжуман материаллари. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.4.3 Каримов И.А. Адолат <strong>–</strong> қонун устиворлигида // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2001. <strong>–</strong> 30 авг.4 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. <strong>–</strong>Т., 1995. <strong>–</strong> Б.145.5 Усмоналиев М., Каракетов Й. Криминология. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> Б.338.6 Каримов И.А. Миллат қудрати <strong>–</strong> ҳамжиҳатликда // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 1999. <strong>–</strong> 27март.7 Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. <strong>–</strong> Т., 1994. <strong>–</strong> Б.128.149
Бироқ, баъзи бир «носоғлом» <strong>оила</strong>ларда ота-оналар фарзандлари олдидаўзаро жанжаллашадилар, бўлмағур сўзларни ҳам ишлатадилар. Бу билан улар<strong>оила</strong>да салбий муҳитни шакллантирадилар. Шуни эсдан чиқармаслик керакки,фарзанднинг тарбияси <strong>оила</strong>даги муҳитга боғлиқ. Ота-боболаримизнинг <strong>–</strong> «қушинида кўрганини қилади» дегани бежиз эмас. Ота-она ўртасидаги доимийжанжал боланинг руҳиятига салбий таъсир этади. Оқибатда болада <strong>оила</strong>ганисбатан салбий кайфият шаклланади.Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар бир ота-она <strong>оила</strong>да ўзаро ҳурмат,бир-бирига нисбатан меҳр-муҳаббат, оқибатли бўлиш, қийинчиликларнибиргаликда енгиш каби сифатларни ёшларнинг онгига шакллантиришса,ўшанда бундай ота-оналар <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг асл таянчи ҳисобланади.Шу ўринда мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов «Мустаҳкам <strong>оила</strong>»давлат дастурини қабул қилишда: биринчидан, мамлакатимизда <strong>оила</strong>институтини ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича янгитдан қабулқилинадиган қонун, қоида ва нормаларда бугунги ва эртанги кунимизнингталаблари акс этиши, амалдаги қонун ҳужжатларига зарур ўзгартиш вақўшимчалар киритиш, бу масалага жамиятимизнинг эътиборини янадакучайтириш; иккинчидан, <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> ва бахтли турмуш авваламбор <strong>оила</strong>қурадиган ёшларнинг ўзига, уларнинг ақл-заковати, маънавий фазилатларига,<strong>оила</strong>, жамият олдидаги ўз бурчи ва масъулиятини чуқур англаб етиш;учинчидан, қабул қилинадиган дастурда маҳалла идорасинингжамиятимиздаги, кундалик ҳаётимиздаги моҳиятини кенгайтириш вануфузини янада ошириш масалаларига алоҳида аҳамият бериш; тўртинчидан,<strong>оила</strong> олдида турган вазифаларни ҳар томонлама амалга ошириш <strong>–</strong> авваламбор,моддий, маънавий, бугун ўта долзарб бўлиб бораётган тарбиявиймуаммоларни ечиш, <strong>оила</strong>нинг барча-барча ташвишларини осонлаштиришкаби муҳим масалаларни ҳал этиш; бешинчидан, <strong>оила</strong> институтининг таълимтарбиясоҳаси билан <strong>–</strong> бу болалар боғчаси ёки мактаб бўладими, лицейколлежларёки олий ўқув юртлари бўладими <strong>–</strong> ана шундай муассасалар биланамалий ҳамкорлигини янада кучайтириш вазифаларига эътибор қаратишзарур 1 .Бугунги кунда «Мустаҳкам <strong>оила</strong>» давлат дастурининг ижросинитаъминлашда республика «Оила» илмий-амалий маркази, «Маҳалла»жамғармаси, «Соғлом авлод учун» халқаро хайрия жамғармаси, «Сен ёлғизэмассан» республика жамоатчилик болалар жамғармаси, Хотин-қизларқўмитаси, «Экосан», «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати ва бошқаларфаолият олиб бормоқдалар.Хулоса қилиб айтганда қаерда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, маҳалла тинч,мамлакат ва миллат ҳам кучли бўлади. Буни англаб етган ҳар бир инсон<strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашга, фарзандлар тарбиясига, уларнинг жамиятда ўзўрнини эгаллашларига масъул эканлигимизни англатади.1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом этдириш йўлидир <strong>–</strong> Т., 2011.150
2-БЎЛИМҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ <strong>–</strong>ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ОМИЛИ151Р.М. Махмудов ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ <strong>–</strong>ШАХС ҲУҚУҚИЙ ИЖТИМОИЙЛАШУВИНИНГ ТАРКИБИЙҚИСМИ СИФАТИДАПедагогика фанида ҳуқуқий ижтимоийлашув шахсни жамиятга,муҳитга, жамоага мослашиши маъносида тушунилади. Шахснинг ижтимоийқадриятларга, ҳуқуқий билимларга бўлган муносабати орқали шахссифатидаги қадриятлари шаклланиб боради.Ҳуқуқбузарликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да шахсларнинг ҳуқуқий онги,маданияти, ижтимоий қадриятларига бевосита ҳуқуқий билимлар орқалитаъсир этади, ҳуқуқий билимлар эса ижтимоийлашувнинг таркибий қисмиҳисобланади. Бу криминология ва педагогика фанларини чуқур ўрганишорқали биламизки, ҳуқуқбузарлик барча жамиятда, барча давлатлардамавжуд бўлиб, уни талқини турлича лекин моҳияти эса битта яъни шахснижамиятда ўрнатилган қонунга зид ҳаракат қилиши демакдир.Шахснинг айниқса, ҳуқуқбузар шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувиунинг жамиятдаги мавжуд талабларга қонунларга бўлган муносабатибилан белгиланади. Шунинг учун ижтимоийлашув жараёнига шахс иккитомонлама муносабатда бўлади яъни биринчиси ҳуқуқбузар шахсни яшашжойларида маҳаллада, ўқиётган жойларида жамият учун фойдакелтирадиган ижтимоий ишларга жавоб қилиш орқали, иккинчисипрофилактика инспекторлари билан ҳамкорликда турли ҳуқуқий мавзудагитадбирларда бевосита иштирокини таъминлаб бериш орқали. Бундайтадбирларда ҳуқуқбузар шахс нафақат иштирокчи сифатида қатнашади,шунингдек тадбирни ташкил этиш ва ўтказишда ташкилотчилардан бирисифатида қатнашади ва ҳуқуқий онги такомиллашиб боради.Ҳуқуқбузар шахсни ҳуқуқий жиҳатдан ижтимоийлашувида унгатаъсир қилувич ижобий омиллар ва салбий омиллар ҳам мавжуд, яъниижобий омилларга энг аввало ижобий ижтимоий муҳит таъсир қилади.Бунга ўзи билан тенгдош фуқароларнинг ижобий ҳаракатлари, ютуқлари,фаоллиги бўлса. Иккинчиси, яъни салбий омилларга эса худди ўзи билантенгдош шахсларнинг хатти-ҳаракатидаги салбийлик, тажовузкорлик, Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси бошлиғи, педагогика фанлари доктори.
бошқаларни беҳурмат қилишнинг натижалари нималар билантугаётганлиги. Ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларни ҳуқуқий жиҳатданижтимоийлашувига энг аввало ундаги ички салбий куч таъсир қилади, буички салбий кучдан унинг ички ижобий кучи устун келиши керак,шундагина ижтимоийлашувда ижобийлик устун келади.Ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да педагогиканинг роли, айниқса,ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> педагогикасини роли муҳимдир. Чункиҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> педагогикаси бевосита криминологиябилан боғлиқ ва криминологиянинг усул ва услубларига суянади.Ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да профилактика инспекторлари бевоситапедагогиканинг қонуниятларига суянади ва якка тартибда ва умумийтартибда ҳуқуқбузар шахслар билан ишлайди. Ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> жараёни икки томонлама характерга эга, яъни буни шундайтушунишимиз мумкин. Тарбиявий куч тарбияловчидан тарбиячига қарабёки тарбияланувчидан тарбиячига қараб йўналтирилади. Худди мана шукучнинг натижаси тарбиячи ва тарбияланувчи ўртасидаги ўзароҳамкорлик, ўзаро тушуниш жараёнини юзага келтиради.Ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ҳуқуқбузарлик педагогикасидақуйидаги йўналишни асос қилиб олса мақсадга мувофиқ бўлади.Биринчиси, ҳуқуқбузар фаолиятини таҳлили, иккинчиси унингмулоқотининг ўзига хослиги, учинчиси ўзини ўзи англаш ва хаттиҳаракатинитартибга келтириш. Бу йўналишлар ўзаро бир мақсад йўлидаҳаракат қилсагина ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да самарадорлик юзагакелади.Профилактика инспекторининг ҳуқуқбузарга унинг ҳуқуқийижтимоийлашувига таъсири қуйидаги унинг хатти-ҳаракатларида намоёнбўлиб бораверади, яъни ходимнинг ҳуқуқбузар фаолиятига тўғри таъсирэта <strong>олиш</strong>и, ҳуқуқбузар шахс билан педагогик-ҳуқуқий мулоқоти, униўзини ўзи англашига ёрдами. Худди мана шу хатти-ҳаракатларҳуқуқбузарни ижтимоий муносабатга киришишига ўз таъсириникўрсатади.Профилактика инспекторининг фаолиятидаги тарбия жараёнинисамарадорлигини авваламбор унинг узлуксизлигида яъни тарбиядагитизимлилигида намоён бўлади. Профилактика инспектори ҳуқуқбузарбилан мулоқотга киришиш орқали уни ижтимоийлашувига бевосита ёрдамберади, бошқача қилиб айтганимизда ходим шахсни тасаввуриниўзгартиришга ҳаракат қилиш керак бўлади. Агар ҳуқуқбузар шахсзиддиятли характерга эга бўлса, албатта унинг темпераментини, <strong>оила</strong>вийшароитини, энг асосийси уни атрофидаги шахсларни ўрганиш керакбўлади, чунки бу омилларни ўрганиш орқали профилактика инспекториўзини фаолиятини енгиллаштиради.Ҳуқуқий ижтимоийлашувнинг ҳуқуқбузар шахс руҳиятига таъсири буўзига хос қийин, мураккаб узоқ вақт давом этадиган жараён ҳисобланади.152
Ҳуқуқбузар шахснинг руҳиятига профилактика инспектори бир қанчайўналишлар орқали таъсир қилиши мумкин. Булар: руҳий, процессуалҳуқуқий, криминологик керак бўлса сиёсий. Руҳий таъсир этиш орқалишахснинг ҳолатини ўзгартириш мумкин, процессуал ҳуқуқий эса шахсниқилган ишларига жавоб беришни ҳуқуқий нуқтаи назардан тушунтириб,англашга керак бўлса, мажбур этади. Сиёсий йўналишда эса унинг яъниҳуқуқбузарнинг салбий хатти-ҳаракатини нафақат ўзига шунингдекжамиятга нақадар зарари борлигини аниқ мисоллар орқали тушунтирибборади.Шунингдек ҳуқуқбузар шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигапрофилактика инспекторини ҳуқуқий маданиятини қай даражадашаклланганлиги ҳам муҳим ҳисобланади, чунки бир барча ички ишларорган ходимларини ҳуқуқий маданияти шаклланган деб айта олмаймиз,чунки профилактика инспекторларининг барчаси ҳам олий маълумотлиюрист деб айта олмаймиз.Ходимларни ҳуқуқий ижтимоийлашувининг элементларини уларнингқуйидаги хатти-ҳаракатларида кўришимиз мумкин. Булар: ўз ишига,бурчига масъулият билан ёндашишларида, ўзини устида ишлашларида,муаммоларни ҳал этишда қонун доирасида ҳаракат қилишларида, вазиятнитўғри баҳолашларида компетентлигида. Ҳуқуқбузар шахсни тарбиялашавваламбор, тарбияда таъсир этиш усулини тўғри жамлашига кўпжиҳатдан боғлиқлиги бу сир эмас. Тарбиявий ишнинг қийинлигипедагогик таъсир этишнинг турли туман усуллари орасидан энгсамаралисини танлашни талаб қилади.Усуллар ўзининг моҳиятига кўра бир неча турга бўлинади, ушбуусулар орасида ишонтириш усули энг муҳим ҳисобланади, ишонтириш эсатушунтириш, ўргатиш, ўрнак бўлиб кўрсатиш орқали ўз таъсириникўрсатади. Ҳуқуқбузар шахсни ҳуқуқий жиҳатдан тарбиялашда «шаблон»усули ҳеч бир вақт ўзини самарасини етарли даражада бера олмайди,чунки ҳуқуқбузар шахс жонли, организм унинг ҳар бирига алоҳидаёндашиш, алоҳида муносабат талаб қилинади. Ўрнак бўлиш усули буҳуқуқбузар шахсга режа асосида мақсадли таъсир этиш бўлиб, бутаъсирнинг кучи ижобийликка йўналтирилган бўлади. Ўрнак бўлиш усулиҳам бевосита ва билвоситага бўлинади. Бевосита усулга тарбиячинингшахсан ўрнак бўлиши муҳимдир, чунки шахсий намуна тарбияланаётганшахс учун ҳал қилувчи таъсир этувчи омил ҳисобланади. Тарбия ва унингнатижаси бугун ёки эртага дарров натижасини бермайди, бунинг натижасибир неча йиллардан сўнггина ўзини ҳосилини беради, бу амалиётдантурмуш тарзидан барчамизга маълумдир.Ҳуқуқбузар шахсни тарбиялаш <strong>–</strong> бу шахсда руҳий ўзгаришни юзагакелтириш бўлиб, руҳий ўзгариш албатта шахснинг ташқи қиёфасида ҳамнамоён бўлади.153
О.А. Саттаров *ОДАМ САВДОСИГА ҚАРШИ КУРАШИШДА МУСТАҲКАМОИЛАНИНГ ЎРНИБу ёруғ оламда ҳаёт бор экан, <strong>оила</strong> бор.Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги, бебаҳонеъмат бўлмиш фарзанд бор. Фарзандбор экан, одамзод ҳамиша келажагиниуйлаб, эзгу орзу ва интилишлар биланяшайди.И.А.КаримовМамлакатимиз фуқароларининг эркин ва фаровон ҳаёткечиришларига тўсқинлик қилаётган омилларидан бири, одам савдоси <strong>–</strong>XXI асрда глобал муаммога айланиб, бутун инсониятга қарши асосийтаҳдидлардан бири бўлиб қолмоқда. Одамдан эксплуатация қилишмақсадларида фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларни бизнингмамлакатимизда ривожланиш тенденцияси бундай ижтимоий хавфлиқилмиш охир оқибатда жамиятнинг демократик негизларига тажовузқилиши билан миллий хавфсизликка ҳам таҳдид солмоқда.Бугунги кунда демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятиқуриш йўлини танлаган мамлакатимизда инсон ҳуқуқларини самаралиҳимоя қилишнинг юридик, ташкилий, ўқув-тарбиявий ва халқароҳуқуқий асослари яратилган бир шароитда инсон тақдирига бўлганэътибор жамиятимиз келажаги, унинг тараққиётига ўз таъсириникўрсатадиган ҳолатдир.Маълумки, жиноятчиликка қарши курашнинг ҳар қандай шаклларизамирида <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ётиши лозим. Бу борадаилмий асосланган чора-тадбирлар тизими ишлаб чиқилган бўлиб, у ўзвақтида ва самарали амалга оширилишини тақозо этмоқда. Бунда,доимий равишда амалиёт ўрганилиши, ер куррасининг турлиминтақаларида ва умуман жаҳон мамлакатларида жиноятчиликкатаъсир ўтказиш чора-тадбирлари соҳасида фойдаланиш мезонларибелгиланиши мумкин.Барча ижтимоий субъектлар (давлат бошқаруви, ҳуқуқни муҳофаза* Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчиси.154
қилувчи органлар, маданият, таълим, фан, тарбия муассасалари, шужумладан <strong>оила</strong>, микромуҳит ва ҳ.к.)нинг имкониятларидан ҳамдажиноятчиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унга барҳам бериш воситалари(усуллари, чора-тадбирлари)дан фойдаланиш ҳолати ҳамда унингистиқболларини теран таҳлил қилиш лозим. Жамият бу борада ўз«захиралари»га эга.Криминологияда виктимликни ўрганиш ва унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>вазифаси ҳам алоҳида диққатга сазовор. Бу ерда жиноятларнинг барчатурлари бўйича теран таҳлил ҳамда виктимликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>юзасидан илмий асосланган тавсиялар зарур. Бунда жиноятларданжабрланганларнинг пассив хулқ-атвори сабабларини ўрганиш вааниқлаш, уларни тизимга с<strong>олиш</strong> ва таснифлаш мақсадга мувофиқдир. 1Шу ўринда одам савдоси жиноятининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасида ҳамбир қатор ташкилий <strong>–</strong> ҳуқуқий ва кенг қамровли амалий ишлар амалгаоширилиб келаётганлигини таъкидлаш мумкин. Шу жумладан, жинояткўп содир этилаётган туман ва шаҳарларда жиноят жабрланувчиларини,шунингдек, фоҳишалик қилиш ёки шаҳвоний мақсадларда ишлаш учунбошқа давлатга кетиш истагидаги аёлларни аниқлаш, улар билантушунтириш ишларини олиб бориш, чет давлатларда фоҳишабозлик,қўшмачилик билан шуғулланаётган шахсларни аниқлаш, ҳар биржиноят иши бўйича жиноятнинг келиб чиқишига сабаб ва шартшароитларниўрганиб, таҳлил қилиб бориш, одам савдосижабрланувчилари бўлган аёллар, эркаклар, вояга етмаганлар ваболаларнинг ҳар бири тўғрисида алоҳида маълумотлар йиғиш, аниқмақсадга қаратилган чора-тадбирларни келтиришимиз мумкин.Одамлар савдоси ва эксплуатацияси механизмлари каби мавзуларбўйича таҳлилий фаолиятни такомиллаштириш, ушбу турдагижиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадида айбланувчилар важабрланувчилар фаолият кўрсатган меҳнат жамоаларида, улар яшаганмаҳаллаларда профилактика йўналишида йиғилишлар ўтказиб туриш,одам савдосининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва жабрланувчиларга ёрдам кўрсатишмақсадида ҳар бир вилоятда ихтисослашган реабилитация марказларташкил этиш, чет элларга бориб ишлашни хоҳлаётган шахслар билантушунтирув ишларини ўтказиш, айниқса аёлларнинг ёши, <strong>оила</strong>вийшароити, чиқиш сабабларини ўрганиш ва ушбу жиноятжабрланувчиларини соғлом ҳаётга қайтариш борасидаги ишлар учунмаънавий-маърифий тадбирларни ва жабрланувчиларни иш билантаъминланишини маҳалла жамоатчилиги назорати остига <strong>олиш</strong>, ташқимеҳнат миграцияси масалалари агентлигининг рухсатномаси биланмеҳнат контракти асосида чет элга кетган Ўзбекистон Республикаси1 Абдурасулова Қ.Р. Криминология. Дарслик // Масъул муҳаррир ю.ф.д., проф.М.Ҳ. Рустамбоев. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.305.155
фуқаролари ишга жойлашиш чораларини такомиллаштириш ва назоратқилиб бориш, жабрланувчиларига етказилган маънавий ва моддийзарарни айбланувчилардан ундириб бериш, ва ниҳоят кенг омманижиноятнинг ижтимоий хавфлилиги ва унинг оқибатлари ҳақидаматбуотда, телевидение ва радио орқали хабардор қилиб боришамалиётини янада такомиллаштириш, вояга етмаганлар жиноят қурбонибўлишини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадида мактаб ва лицейларда ўқув курслариташкил этиш 1 ҳақидаги тавсияларни ижроси юзасидан амалгаоширилаётган ишларни мисол тариқасида кўрсатишимиз мумкин.Одам савдоси <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг қаторустувор чора-тадбирларнинг орасига қуйидагилар ҳам киритилган:1. Аҳолининг ҳуқуқий саводхонлиги ва ахборот билантаъминланишини ошириш. Хусусан, хорижга чиқиш ҳужжатларинитайёрлашда Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги ва Миллий хавфсизликхизмати органлари мансабдор шахслари хорижга чиқувчилар ўртасидаушбу қонунбузарликларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун тушунтириш ишлариниолиб борадилар.Бундай ишлар доирасида аҳоли одам савдоси ва ташриф буюргандавлатларида фоҳишабозлик ва бошқа ғайриқонуний ҳаракатлар биланшуғулланмаслик ҳақида огоҳлантирилади. Бундан ташқари, аҳолинимавзуга оид ахборотлар билан таъминлашида, қулликни замонавийкўринишига жалб қилинишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да аҳоли ўртасида кенгкўламли ишларни амалга оширувчи давлат ва нодавлат институтларимуҳим ўрин тутади.2. Ёшларнинг ахлоқий тарбияси даражасини ошириш (одам савдосибилан шуғулланувчилар олдида заиф, яъни ишонувчан бўлганфуқароларнинг айни шу тоифаси таваккал қилувчиларнинг гуруҳигакиради), мустақил фикрловчи ва ҳаётга комил ишонч билан қаровчиёшларни тарбиялаш зарур. Шунга кўра:<strong>–</strong> фоҳишабозлик, порнография, гиёҳвандлик, алкоголизм, тамакиистеъмоли ва шу каби иллатларга қарши кураш бўйича профилактиктадбирлар ўтказиш;<strong>–</strong> маънавий-маърифий тадбирлар уюштириш (масалан, кўргазмаёки театр);<strong>–</strong> спорт тўгаракларини ташкиллаштириш, ўқув юртларида спортмусобақаларни ўтказиш ва бошқалар орқали соғлом турмуш тарзинитарғиб қилиш.Бугунги кунда айни йўналишдаги кенг кўламли ишларниЎзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги,1 Қурбонов Н. Одам савдоси жиноятига қарши курашиш муаммолари. Одамсавдосига қарши кураш, уни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>ни ҳуқуқий муаммолари. Илмий-амалийконференция материаллари тўплами. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.86.156
«Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати, «Оила» илмий-амалий марказива оммавий ахборот воситалари амалга оширмоқдалар.3. Оиладаги келишмовчиликлар ва жанжаллар, кўп ҳоллардааёлларнинг нафақат уйдан кетиб қ<strong>олиш</strong>и, балки, давлатдан чиқибкетишига сабаб бўлмоқда. Ўзбекистонда фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органлари ва «Оила» илмий-амалий маркази ҳамкорлигида<strong>оила</strong>да аёлнинг ўрни, ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинлиги ҳурматқилиниши, инсонни зўрлаш ҳолатларига йўл қўймаслик лозимлигимасалаларига бағишлаб турли тадбирлар (семинарлар, мунозараклублари, давра суҳбатлари) ташкил этилмоқда. Зеро, кўплаб ҳолларда<strong>оила</strong>даги келишмовчиликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> муаммоси жамиятнингмуносабати билан чамбарчас боғлиқдир 1 .Бироқ, ушбу ва бошқа амалга оширилаётган ташкилий ва амалийтадбирларга қарамай, ҳанузгача ушбу жирканч ҳодисаларнинг бизнингжамиятимизда давом этиб келиши ушбу йўналишдаги ишларни янадатакомиллаштириб борилишини талаб этади.Бугунги кунда одам савдосига қарши курашиш ва бундай нохушвоқеаларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> глобал аҳамиятини йўқотмаган. Чунки одамсавдоси инсон, унинг шаъни, қадр-қимматига дахл қилувчи, унингинсоний ҳуқуқларини поймол қилувчи ва бугунги кунда чегара билмасдаражада барча ҳудудларни қамраб олувчи умумжаҳон миқёсидагимуаммо ҳисобланади. Айниқса, мазкур жиноят бошқа трансмиллийжиноятларнинг янада кенг ёйилиши учун шароит яратмоқда.Ломброзо ўзининг янги тадқиқоти <strong>–</strong> «Жиноят, унинг сабаблари вадаволаш воситалари» асарида жиноятчилик омилларининг катта биртизимини ривожлантирди. Ушбу тадқиқотга ёзган қисқа сўзбошисида ушундай дейди: «Ҳар қандай жиноятга жуда кўп омиллар сабаб бўлади».Ломброзо ушбу тадқиқотида жиноятчиликнинг ҳар хил омилларинианиқлайди ва кўп омилли жиноятчилик йўналишига қадам қўяди. 2Шуни эсда тутишимиз лозимки, ҳар қандай жиноятчи ҳам,жабрланувчи ҳам инсон ва ҳар қандай инсон каби улар ҳам қандайдир<strong>оила</strong>да, жамиятда дунёга келган. Уларнинг ҳуқуқбузарликлар объектиёки субъектига айланиб қ<strong>олиш</strong>ига сиёсий-ижтимоий, руҳийпсихологик,маданий-маънавий ва шу кабилардир сабаб бўлган. Бундауларнинг тарбияси, атроф-муҳит ва ижтимоий муносабатлар ҳақидагибилимлари бўйича ўзига хос дунё қараши, инсоний қадриятлар вамаданий маънавияти шаклланади. Шунинг учун, инсон <strong>оила</strong>да пайдо1 Ҳайдаров Ш.Д. Одам савдосини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг ҳуқуқий асослари. Одамсавдосига қарши кураш, уни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг ҳуқуқий муаммолари: Илмийамалийконференция материаллари тўплами. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.146.2 Абдурасулова Қ.Р. Криминология: Дарслик // Масъул муҳаррир ю.ф.д., проф.М.Ҳ. Рустамбоев. <strong>–</strong> Т., 2008.157
бўлишидан бошлаб, мустақил ҳаётга киришгунгача тарбия ва таълиммуҳим аҳамият касб этувчи омиллардан бири ҳисобланади.Бизнинг ҳаётимиз келажаги, эзгулик йўлида бунёдкорликишларининг давомчиси саналган, ўсиб келаётган авлодга боғлиқ.Шунинг учун, миллий маънавиятимиз қирраларини келажакавлодимизда мукаммал шакллантириш ва юксалтириш учун барчамизмасъул эканлигимиз Президентимиз Ислом Каримовнинг «Юксакмаънавият <strong>–</strong> енгил мас куч» асарида ҳам ўз тасдиғини топиб, узлуксизтаълим тизимида ёшларга инсон миллат, давлатнинг барқарорлиги,тараққиётга эришиш ва бу йўлдаги қийинчиликларни енгишда энг ҳалқилувчи куч ва таянч нуқта юксак маънавият, айни пайтда юксакмаънавият <strong>–</strong> енгилмас куч, жамият тараққиётининг асосийвоситаларидан бири ва инсон камолотининг йўлчи юлдузи эканлигижўшқин ёритилган.Бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган барча ишларёшларимизнинг бахт-саодати, уларнинг ёруғ келажаги учун амалгаоширилмоқда. Бунинг учун <strong>оила</strong> соғлом бўлиши зарур. Оила соғломбўлсагина <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакатбарқарордир. Бунда албатта, <strong>оила</strong> ва маҳалланинг роли ҳам муҳимдир.Бекорга ота-боболаримиз «Маҳалла ҳам ота, ҳам она» деган ҳикматлинақлни айтишмаган.Таълим <strong>–</strong> тарбиянинг узвий боғлиқлиги маънавиятнишакллантиришда муҳим ҳаётий омил. Ота-боболаримиз қадимданбебаҳо бойлик бўлмиш илму маърифат, таълим ва тарбияни инсонкамолоти ва миллат равнақининг энг асосий шарти ва <strong>гарови</strong> деббилган. Ана шунинг учун ҳам биз бу ҳақда фикр юритар эканмизАбдулла Авлонийнинг «Тарбия биз учун ҳаёт <strong>–</strong> ё мамот, ё нажот <strong>–</strong> ёҳалокат, ё саодат <strong>–</strong> ё фалокат масаласидир» деган фикри ёдимизгатушади.Миллатнинг маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда<strong>оила</strong>нинг ўрни ҳақида гапирадиган билсак, <strong>оила</strong>да инсоннинг энг софва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлари, боланингхарактерини, табиати ва дунёқарашини белгилайдиган маънавий мезонва қарашлар билан яхшилик, ор-номус, эзгулик, олижаноблик, андишава меҳр-оқибат каби муқаддас тушунчаларнинг пойдевори қарортопиши табиийдир. «... Шунинг учун хам, айнан <strong>оила</strong> муҳитида пайдобўладиган ота-онага ҳурмат, уларнинг олдидаги умрбод қарздорликбурчини чуқур англаш, ҳар қайси инсонга хос бўлган одамийликфазилатлари ва <strong>оила</strong>вий муносабатларнинг негизи <strong>оила</strong> маънавийоламини ташкил этади», <strong>–</strong> деган юртбошимиз Ислом Каримов.Тарбияси оғир ўсмир <strong>–</strong> бу ахлоқан тузатиш ва қайта тарбиялашгамуҳтож бўлган вояга етмаган шахс. Уни ахлоқан тузатиш ва тарбиялашмазкур шахсни жиноятчига айланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, шунингдек158
унинг жамият билан нормал алоқаларини тиклаш, унда фаол ҳаётийпозицияни шакллантириш мақсадида амалга оширилади.Тарбияси оғир ўсмирга жуда тўғри, хайрихоҳ муносабатда бўлиш,унинг потенциал имкониятларига ишонч билдириш муҳим. Оилаболалар ҳаёти ва хулқ-атвори учун масъул педагогик марказгаайланиши лозим. Оилада ҳуқуқбузарликни профилактика қилишнингзарарли таъсир манбалари ўз вақтида бартараф этилмаса, улар боланиижтимоий беқарорликнинг навбатдаги босқичига ўтишига сабабчибўлади. Бу босқич ўсмирнинг <strong>оила</strong>даги, мактабдаги, ишдагимуносабатлари янада ёмонлашуви, у ижтимоий жиҳатдан ижобиймуҳитдан узоқлашиши билан тавсифланади.Оиладаги назоратсизлик ўсмирда масъулиятсизлик вабошбошдоқлик туйғусини <strong>мустаҳкам</strong>лайди. Дастлабки<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> жазосизлиги қонун талабларига беписандлик,атрофдагилар фикри билан ҳисоблашмаслик одатини ривожлантиради.Агар жиноий хулқ-атвор генезисининг биринчи босқичида <strong>оила</strong>датегишли чоралар кўрилмаса, бу ўсмирнинг ғайриижтимоиймойилликларини янада чуқурлаштиради.Оиланинг барқарорлиги <strong>–</strong> <strong>оила</strong> ота-она ва барча аъзоларининг бирбирига нисбатан ҳурмат ва эҳтиром, меҳр-оқибат, ҳамдиллик ваҳамфикрлик, жонкуярлик каби ҳиссиётли муносабатларда бўлиш,беқарор <strong>оила</strong>ларнинг салбий таъсирини нейтраллаштириш, муҳтожўсмирларга жамоат ёрдамини кўрсатиш, вояга етмаганларга таълимтарбиябериш билан шуғулланувчи муассасалар фаолиятидагикамчиликларни бартараф этиш, ўсмирлар дам <strong>олиш</strong>ини оқилона ташкилэтиш, болалар қонунларга риоя этиши устидан назорат олиб бориш ваҳоказоларни назарда тутади ва <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лайди.Юқоридагилардан кўриниб турибдики, <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong><strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, шу жумладан, одам савдоси жиноятларига қаршикурашда <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг ўрни муҳим жойларнинг бириниэгаллайди ва унинг олдига қуйидаги асосий вазифаларни белгилайди:<strong>–</strong> ёшларни маънавий баркамол инсонлар қилиб тарбиялашдамиллий тарбия модулини яратиш;<strong>–</strong> ёшларда маънавий таъминланганликни шакллантириш ҳамдаинсон манфаатларининг халқ, миллат, давлат ва жамият манфаатларибилан уйғунлигини таъминлаш;<strong>–</strong> маънавият инсоннинг улғайиши ва маънавий юксалишда, албатта,мустақилликнинг зарурлигини, маънавиятимизга ҳар қандай таҳдидўзлигимиз ва келажагимизга таҳдид эканлигини, ушбу таҳдидларгақарши курашишга доимо ҳушёр туриш зарурлигини, маънавийбаркамол, ғоявий курашчан инсон Ватанимиз тараққиётинингпойдевори эканлигини талабаларга тушунтириш лозим;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>да ҳуқуқий саводхонликни ошириш, ҳуқуқий савия ва159
ҳуқуқий маданиятни доимий равишда оширишга қаратилган чораларникўриш лозим.Жамиятимизнинг асоси бўлмиш <strong>оила</strong> институтини янада<strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ривожлантириш, <strong>оила</strong>ларни, айниқса, ёш <strong>оила</strong>ларнингҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамдақуллаб-қувватлашни кучайтириш борасида олиб борилаётган барчаишларни сифатини кўтариш, жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳартомонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролиниошириш, <strong>мустаҳкам</strong>, соғлом <strong>оила</strong>ни шакллантиришдамаҳалланинг мавқеини <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ролини кучайтиришгайўналтирилган кенг кўламли чора-тадбирлар комплексини амалгаошириш мақсадида, 2012 йил Ўзбекистон Республикасида «Мустаҳкам<strong>оила</strong> йили» деб ва муносабати билан Президентимизнинг 2011 йил 13декабрдаги фармойиши билан «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастуриэълон қилинди.«Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан -мамлакат барқарор» деган инсонпарвар тамойилдан келиб чиққанҳолда, қуйидагилар «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастурини амалгаоширишнинг энг муҳим йўналишлари этиб қуйидагилар белгиланди:<strong>–</strong> бугунги кун талабларини ҳисобга олган ҳолда қонунчилик ванорматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш, амалдаги қонунҳужжатларига <strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ватакомиллаштиришга қаратилган зарур ўзгартириш ва қўшимчаларкиритиш, янги қонунлар, қоида ва нормаларни ишлаб чиқиш, бумасалага жамиятимиз эътиборини янада кучайтириш;<strong>–</strong> ёш <strong>оила</strong>ларга эътибор ва ғамхўрликни кучайтириш, уларниҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоя қилишни таъминлаш, моддий ва маънавийжиҳатдан кенг қуллаб-қувватлаш, шу жумладан қулай ва шинам уй-жойбилан таъминлаш, зарур имтиёз ва афзалликлар бериш;<strong>–</strong> жамиятимиз ва кундалик ҳаётимизда маҳалла институтинингролини янада кучайтириш ва мақомини ошириш, Мустаҳкам <strong>оила</strong> йилимақсад ва вазифаларини ҳаётга татбиқ этишда маҳалла вафуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари аҳамиятини, ёш<strong>оила</strong>ларни қуллаб-қувватлаш ҳамда шакллантиришда уларнингтаъсирини кучайтириш, ёш <strong>оила</strong>ларга зарур кўмак ва ёрдам бериш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>, биринчи навбатда, эҳтиёжманд <strong>оила</strong>ларнинг муаммолариниҳал этишда давлат ва жамият томонидан ғамхўрликни янадакучайтириш, уларга моддий ёрдам кўрсатиш ва фарзандларни тарбиялашдаижтимоий қуллаб-қувватлаш, муносиб ижтимоий-маишийшароитлар яратиш, бунда <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашда асосий юкни ўзелкасига олган аёлларга алоҳида эътибор қаратиш;<strong>–</strong> «Соғлом она <strong>–</strong> соғлом фарзанд» тамойилига мувофиқ <strong>оила</strong>саломатлигини, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш тизимини янада160
такомиллаштириш;<strong>–</strong> жамиятимизнинг маънавий негизларини янада ривожлантириш,азалий миллий қадриятларни асраб-авайлаш ва <strong>мустаҳкам</strong>лаш,жамиятимизда юксак маънавий муҳитни кенг қарор топтириш, миллийменталитетимизга мутлақо ёт бўлган ва кучайиб бораётган турли хилзарарли таъсирларга қарши туришда <strong>оила</strong>нинг ўрни ва аҳамиятиниошириш;<strong>–</strong> жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳар томонлама ривожланганбаркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини кучайтириш ва шумақсадда <strong>оила</strong>нинг таълим ҳамда тарбия муассасалари билан амалийҳамжиҳатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш, уларнинг яқин ва самаралиҳамкорлигини таъминлаш.«ФОҲИШАЛИК БИЛАН ШУҒУЛЛАНИШ»ТУШУНЧАСИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛИ161И. Ю. Фазилов Жамиятнинг маънавий негизларини янада ривожлантириш ва ундаюксак маънавий муҳитни кенг қарор топтиришга, азалий миллийқадриятларни асраб-авайлаш ва <strong>мустаҳкам</strong>лашга, миллийменталитетимизга мутлақо ёт бўлган ва кучайиб бораётган турли хилзарарли таъсирларга қарши курашишга, «<strong>оила</strong> соғлом экан <strong>–</strong> жамият<strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор», деганинсонпарвар тамойилни амалга оширишга, жисмонан соғлом, маънавийетук ва ҳар томонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашгажиддий салбий таъсир этадиган фоҳишалик билан шуғулланишҳуқуқбузарлигига қарши курашиш масаласи долзарб аҳамият касбэтади.Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек,«ҳозирги вақтда ахлоқсизликни маданият деб билиш ва аксинча, аслмаънавий қадриятларни менсимасдан, эскилик сарқити деб қараш биланбоғлиқ ҳолатлар бугунги тараққиётга, инсон ҳаёти, <strong>оила</strong> муқаддаслигива ёшлар тарбиясига катта хавф солмоқда ва кўпчилик бутун жаҳондабамисоли бало-қазодек тарқалиб бораётган бундай хуружларга қаршикурашиш нақадар муҳим эканини англаб олмоқда» 1 .Ахлоқсизликнинг тубан шакли <strong>–</strong> фоҳишалик билан шуғулланиш Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси ўқитувчиси.1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.117.
ҳуқуқбузарлигининг ижтимоий хавфлилиги қуйидагиларда яққолнамоён бўлади:1) фоҳишалик билан шуғулланиш таносил касалликларитарқалишининг кучли омили ҳисобланади;2) фоҳишалик билан шуғулланиш ижтимоий ахлоққа улкан зараретказади;3) фоҳишалик бу билан шуғулланувчи аёлларнинг соғлиғигатузатиб бўлмас зарар етказади;4) фоҳишалик билан шуғулланиш ҳуқуқбузарлиги уюшганжиноятчилик билан чамбарчас боғлиқдир.Ўзбек тилининг изоҳли луғатида 1 ва Ўзбекистон миллийэнциклопедиясида 2 «фоҳишалик» тушунчасининг луғавий маъноси«танини сотишдек ахлоқсиз, бузуқ иш билан шуғулланиш», эканлигитаъкидланган.Фоҳишалик билан шуғулланиш ҳуқуқбузарлигининг тушунчасинианиқ ва тўғри таърифини ишлаб чиқиш зарурати ЎзбекистонРеспубликаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексинингфоҳишалик билан шуғулланиш учун жавобгарликни назарда тутувчи190-моддасида мазкур ҳуқуқбузарлик тушунчасига таърифберилмаганлиги билан изоҳланади. Яъни, қонун чиқарувчи ЎзбекистонРеспубликаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг таҳлилқилинаётган ҳуқуқбузарлик учун жавобгарликни назарда тутувчи 190-моддасининг диспозициясида фоҳишалик билан шуғулланиш, дейишбилан чегараланган ва ушбу тушунчанинг мазмунини ёритмаган.Натижада, ҳуқуқни қўллаш амалиётида «фоҳишалик биланшуғулланиш» тушунчасининг мазмунини тўғри ва бир хил маънодатушунилишида муаммолар юзага келмоқда.Боз устига, юридик адабиётда муаллифлар томонидан фоҳишаликбилан шуғулланиш ҳуқуқбузарлиги тушунчаси турли хил маънолардаталқин этилиб, методологик хатоларга йўл қўйилмоқда. Масалан,«фоҳишалик билан шуғулланиш» тушунчасига Л. Соловьёва «аёлнингэркаклар билан жинсий алоқалар орқали моддий манфаат кўришгайўналтирилган мунтазам (йил давомида икки мартадан кўп) хаттиҳаракатлари»3 , Е.Любарова «эркакка <strong>оила</strong>сидан дам <strong>олиш</strong> ёки янгиҳиссиётлар сезиш (айниқса, узоқ хизмат сафарида) имконини берувчишаҳвоний эрмак» 4 , Ю.М.Антонян «шахсий хуш кўриш, ёқишгаасосланмаган ва ҳақ эвазига бажариладиган тасодифий, никоҳдан1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж.IV. <strong>–</strong>Т., 2008. <strong>–</strong> Б.364.2 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Ж.IX. <strong>–</strong> Т., 2005. <strong>–</strong> Б.309.3 Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидагикодексига шарҳлар / Муаллифлар жамоаси. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.321.4 Эхо планеты. <strong>–</strong> 1996. <strong>–</strong> №37. <strong>–</strong> С.58.162
ташқари шаҳвоний муносабатлар» 1 , Я.И.Гилинский «танланган турмуштарзи учун асосий ёки муҳим қўшимча маблағ манбаи бўлиб хизматқиладиган ҳақ эвазига мунтазам равишда жинсий алоқага киришиш» 2 ,А.П.Дяченко «ҳақ эвазига касб тариқасида шаҳвоний эҳтиёжларниқондириш» 3 , А.С.Турсунов ва Ш.А Ганиевлар «турли шахслартомонидан илгаридан келишилган ҳақ эвазига содир этилган жинсийҳаракатлардан моддий фойда <strong>олиш</strong> билан боғлиқ бўлган ғайриахлоқиймаъмурий ва жиноий жазоланадиган ҳодисалар мажмуи, шунингдекушбу ҳаракатларни таъминлашга қаратилган фаолиятни қамраб олувчиижтимоий салбий ҳодиса» 4 , деб таъриф беришган.Бизнингча, мазкур муаллифларнинг фикрларига тўлиқ қўшилиббўлмайди, чунки, улар томонидан берилган таърифларда фоҳишаликбилан шуғулланиш ҳуқуқбузарлигининг асосий белгилари тўлиқ ўзифодасини топмаган.С.С.Ниёзова ва И.Ю.Фазиловларнинг таъкидлашларича,фоҳишалик билан шуғулланишнинг асосий белгиларини қуйидагиларташкил қилади:1) машғулот тури <strong>–</strong> мижозларнинг шаҳвоний эҳтиёжлариниқондириш;2) машғулот характери <strong>–</strong> турли шахслар билан ҳиссий майлсизжинсий алоқа қилиш ва мижознинг жинсий эҳтиёжларини исталганшаклда қаноатлантиришга қаратилган мунтазам ҳунар;3) машғулот мотиви <strong>–</strong> ғаразли <strong>–</strong> жинсий алоқа учун фоҳишанингасосий ёки қўшимча тирикчилик манбаи ҳисобланган пул ёки моддийбойликлар кўринишида олдиндан келишилган ҳақ <strong>олиш</strong>;4) фоҳишанинг ҳунари ҳақида аниқ маълум бўлиши ва фоҳишаликбилан шуғулланувчи шахсдан ўз шаҳвоний эҳтиёжларини ҳақ эвазигақондиришни истовчи ҳар қандай шахснинг фойдалана <strong>олиш</strong>и;5) муносабатларнинг ҳақ (тўлов) эвазига бўлиши, бунинг устигаҳақнинг жинсий алоқадан аввал келишув бўйича белгилаб қўйилиши;6) шаҳвоний муносабатларнинг бегоналашган хусусияти, яъни,фоҳиша билан мижоз ўртасида зарур руҳий алоқанинг йўқлиги;7) шаҳвоний муносабатларнинг мунтазамлиги;8) фоҳишанинг у билан жинсий муносабатга киришиш истагидаги1 Антонян Ю. М. Преступность среди женщин: Учебное пособие. <strong>–</strong> М., 1992. <strong>–</strong>С.67.2Гилинский Я. И. Эффективен ли запрет проституции // Социологическиеисследования. <strong>–</strong> 1988. <strong>–</strong> № 2. <strong>–</strong> С. 94.3 Дяченко А. П. Вопросы, которые ждут решения // Проституция ипреступность. <strong>–</strong> М., 1993. <strong>–</strong> С.117.4 Турсунов А. С., Ганиев Ш.А. Ижтимоий-салбий хулқ тури сифатидафоҳишаликнинг тушунчаси ва белгилари // Ўзбекистон Республикаси ИИВАкадемиясининг ахборотномаси. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> №3. <strong>–</strong> Б.82.163
эркак шахсга эътиборсизлиги;9) фоҳишанинг ўзига хос турмуш тарзи 1 .Тадқиқот жараёнида биз томонимиздан ўрганилган ЎзбекистонРеспубликаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 190-моддаси (Фоҳишалик билан шуғулланиш) бўйича юритилган маъмурийҳуқуқбузарлик ишларининг таҳлилига асосланиб, фоҳишалик биланшуғулланишнинг асосий белгиларини қуйидагилар ташкил қилади,деган хулосага келдик:1) фоҳишанинг мижоз билан жинсий алоқа қилиш ёки унингшаҳвоний эҳтиёжларини исталган шаклда қаноатлантиришгақаратилган шаҳвоний хизматларни кўрсатиши;2) кўрсатган шаҳвоний хизматлари учун фоҳишанинг турмуш тарзиучун асосий ёки муҳим қўшимча тирикчилик манбаи ҳисобланган пулёки моддий бойликлар кўринишида ҳақ <strong>олиш</strong>и;3) фоҳишанинг шаҳвоний хизматларидан шаҳвоний эҳтиёжлариниҳақ (тўлов) эвазига қондиришни истовчи ўз жинсидаги ёки қарамақаршижинсдаги ҳар қандай шахснинг фойдалана <strong>олиш</strong>и;4) фоҳиша мижознинг шаҳвоний эҳтиёжларини ҳақ (тўлов) эвазигақондириши, ҳақ (тўлов)нинг жинсий алоқадан аввал «тариф» ёкикелишув бўйича белгилаб қўйилиши (нархи аввалдан айтилмаслиги ҳаммумкин);5) фоҳишанинг мазкур фаолият билан ҳунар сифатида, никоҳданташқари муносабатлар доирасида мунтазам равишда шуғулланиши;6) »ошкоралик», яъни, фоҳишанинг ҳунари ҳақида аниқ маълумбўлиши, фоҳишанинг ўзига хос турмуш тарзи ва бошқалар.Фикримизча, фоҳишалик билан шуғулланишнинг юқоридатаъкидланган асосий белгиларидан келиб чиқиб, таҳлил қилинаётгантушунчага таъриф бериш борасида қуйидагича хулосага келишмумкин: «Фоҳишалик билан шуғулланиш» деганда, муайян шахснингҳақ эвазига ўз жинсидаги ёки қарама-қарши жинсдаги мижоз (жинсийшерик) билан жинсий алоқа қилиш ёки унинг шаҳвоний эҳтиёжлариниисталган шаклда қаноатлантиришга қаратилган шаҳвоний хизматларникўрсатиш билан ҳунар сифатида шуғулланиши тушунилади».1 Ниёзова С.С., Фазилов И.Ю. Фоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилишгақарши курашнинг жиноят-ҳуқуқий чоралари: Ўқув қўлланма. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б.56.164
Р. Х. Хасанов ОИЛАГА, ЁШЛАРГА ВА АХЛОҚҚА ҚАРШИЖИНОЯТЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИЖамиятимизнинг асоси бўлмиш <strong>оила</strong> институтини янада<strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ривожлантириш, <strong>оила</strong>ларни, айниқса, ёш <strong>оила</strong>ларнингҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамдақўллаб-қувватлашни кучайтириш борасида олиб борилаётган барчаишларни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, жисмонан соғлом,маънавий етук ва ҳар томонлама ривожланган баркамол авлоднитарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини ошириш, <strong>мустаҳкам</strong>, соғлом <strong>оила</strong>нишакллантиришда маҳалланинг мавқеини <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ролиникучайтиришга доир аниқ мақсадга йўналтирилган кенг кўламли чоратадбирларкомплексини амалга ошириш мақсадида 2012 йилЎзбекистон Республикасида «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълонқилинганлиги муносабати билан 2012 йил 27 февралда ЎзбекистонРеспубликаси Президентининг «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили Давлат дастуритўғрисида»ги қарори қабул қилинди.Мазкур қарорда «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият<strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» деган инсонпарвар тамойилданкелиб чиққан ҳолда, қуйидагилар «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлатдастурини амалга оширишнинг энг муҳим йўналишлари этиббелгиланган:<strong>–</strong> бугунги кун талабларини ҳисобга олган ҳолда қонунчилик ванорматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш, амалдаги қонунҳужжатларига <strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ватакомиллаштиришга қаратилган зарур ўзгартириш ва қўшимчаларкиритиш, янги қонунлар, қоида ва нормаларни ишлаб чиқиш, бумасалага жамиятимиз эътиборини янада кучайтириш;<strong>–</strong> ёш <strong>оила</strong>ларга эътибор ва ғамхўрликни кучайтириш, уларниҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоя қилишни таъминлаш, моддий ва маънавийжиҳатдан кенг қўллаб-қувватлаш, шу жумладан, қулай ва шинам уйжойбилан таъминлаш, зарур имтиёз ва афзалликлар бериш;<strong>–</strong> жамиятимиз ва кундалик ҳаётимизда маҳалла институтинингролини янада кучайтириш ва мақомини ошириш, Мустаҳкам <strong>оила</strong> йилимақсад ва вазифаларини ҳаётга татбиқ этишда маҳалла вафуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари аҳамиятини, ёш<strong>оила</strong>ларни қўллаб-қувватлаш ҳамда шакллантиришда уларнингтаъсирини кучайтириш, ёш <strong>оила</strong>ларга зарур кўмак ва ёрдам бериш;Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси катта ўқитувчиси.165
<strong>–</strong> <strong>оила</strong>, биринчи навбатда, эҳтиёжманд <strong>оила</strong>ларнинг муаммолариниҳал этишда давлат ва жамият томонидан ғамхўрлик қилишни янадакучайтириш, уларга моддий ёрдам кўрсатиш ва фарзандларнитарбиялашда ижтимоий қўллаб-қувватлаш, муносиб ижтимоий-маишийшароитлар яратиш, бунда <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашда асосий юкни ўзелкасига олган аёлларга алоҳида эътибор қаратиш;<strong>–</strong> «Соғлом она <strong>–</strong> соғлом фарзанд» тамойилига мувофиқ <strong>оила</strong>саломатлигини, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш тизимини янадатакомиллаштириш;<strong>–</strong> жамиятимизнинг маънавий негизларини янада ривожлантириш,азалий миллий қадриятларни асраб-авайлаш ва <strong>мустаҳкам</strong>лаш,жамиятимизда юксак маънавий муҳитни кенг қарор топтириш, миллийменталитетимизга мутлақо ёт бўлган ва кучайиб бораётган турли хилзарарли таъсирларга қарши туришда <strong>оила</strong>нинг ўрни ва аҳамиятиниошириш;<strong>–</strong> жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳар томонлама ривожланганбаркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини кучайтириш ва шумақсадда <strong>оила</strong> институтининг таълим ҳамда тарбия муассасалари биланўзаро амалий ҳамжиҳатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш, уларнинг яқин васамарали ҳамкорлигини таъминлаш.Қабул қилинаётган барча қонунлар фуқароларнинг ҳуқуқ ваэркинликлари, қонуний манфаатлари, шаъни, қадр-қиммати,озодлигини ҳимоя қилишга қаратилган. «Ислоҳот учун эмас, аввалоинсон учун, инсон манфаатларини таъминлаш учун» 1 хизмат қилишикерак. Ушбу ислоҳотларни амалга оширилишини янадақийинлаштирувчи салбий омиллар жамиятимизда мавжуддир. Бундайомиллардан бири жиноятчиликдир. Жиноятчиликдек ижтимоий салбийҳодиса эса жамият ривожига, ислоҳотларнинг боришига тўсқинликқилади. Унга қарши кураш амалдаги қонунларга қатъий риояқилинганидагина кутилган самарани бериши мумкин.Жиноятлар ичида турларидан бири бу <strong>–</strong> <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққақарши жиноятлар. Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларни<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ва ички ишлар идораларининг бу борада профилактикфаолиятини ташкил этиш ва такомиллаштириш учун қуйидаги муҳимаҳамиятга эга бўлган хусусиятларга алоҳида эътиборни қаратишлозимдир. Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар тизимигаЖиноят кодексига асосан қуйидагилар киради:<strong>–</strong> Вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддийтаъминлашдан бўйин товлаш (122-модда);<strong>–</strong> Ота-онани моддий таъминлашдан бўйин товлаш (123-модда);1 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари <strong>–</strong> олий қадрият. Т.14. <strong>–</strong> Т.,2006. <strong>–</strong> Б.63.166
<strong>–</strong> Болани алмаштириб қўйиш (124-модда);<strong>–</strong> Фарзандликка <strong>олиш</strong> сирини ошкор қилиш (125-модда);<strong>–</strong> Кўп хотинли бўлиш (126-модда);<strong>–</strong> Вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш (127-модда);<strong>–</strong> Ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш (128-модда);<strong>–</strong> Ўн олти ёшга тўлмаган шахсга нисбатан уятсиз-бузуқ ҳаракатларқилиш (129-модда);<strong>–</strong> Порнографик нарсаларни тайёрлаш ёки тарқатиш (130-модда);<strong>–</strong> Фоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилиш (131-модда);<strong>–</strong> Тарих ёки маданият ёдгорликларини нобуд қилиш, бузиш ёкиуларга шикаст етказиш (132-модда);<strong>–</strong> Инсон аъзолари ёки тўқималарини ажратиб <strong>олиш</strong> (133-модда);<strong>–</strong> Қабрни таҳқирлаш (134-модда).Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>гафақат ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи эмас, балки бутунжамоатчиликни жалб қилиш керак. Бунда маҳалла қўмиталари, яъниўзини-ўзи бошқариш органлари билан ҳамкорликда ишни ташкил этишлозим.Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққақарши жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да маҳалланинг ўрни ниҳоятда катта.Чунончи, фарзанд жиноятчи бўлиб дунёга келмайди, унинг маънавий,маданий ва бошқа бир қатор ўзига хос хусусиятлари <strong>оила</strong>, боғча, атрофмуҳит,турар жой, маҳалла, мактабдаги тарбия ва бошқа шароитларнингтаъсири остида шаклланади. Турли салбий ҳолатлар туфайли айримфуқаролар ножўя йўлга қадам ташлайди ва аста-секин жиноятчиликсўқмоғига кириб боради.Фуқароларимиз ва айниқса ёшларимиз бошидан тўғри ва ижобиймисолларда тарбияланса, бир томондан жиноятчиликнинг олди олинганбўларди.Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти ўз асарларидашундай деганлар: «Ёшлар билан ишлаш масалалари алоҳида эътиборниталаб қилади. Биз мамлакатимизнинг истиқболи ёш авлодимиз қандайтарбия топишига, қандай маънавий фазилатлар эгаси бўлиб воягаетишига, фарзандларимизнинг ҳаётга нечоғлик фаол муносабатдабўлишига, қандай олий мақсадларга хизмат қилишига боғлиқ эканиниҳамиша ёдда тутишимиз керак. Бизнинг бугунги меҳнатимизга қандайбаҳо берилиши ҳам ана шунга боғлиқ.Биз фарзандларимизнинг баркамол руҳий дунёси учун, уларнингмаънавий-ахлоқий жиҳатдан етук, жисмонан соғлом бўлиши учун167
доимо қайғуришимиз, курашмоғимиз зарур» 1 .Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дек,савобли ишда маҳалланинг роли беқиёсдир. Ахир «бир фарзандни еттимаҳалла тарбиялайди» деб бежиз айтилмаган. Шу билан биргамаҳалланинг роли муҳимлиги шундаки, ҳар бир инсон, <strong>оила</strong>нинг хулқатвори,юриш-туриши, даромад манбаи ва бошқа яхши-ёмон хислатлариҳам маҳаллага маълум бўлади. Ножўя ҳаракатга қўл урганларнианиқлаш ва уларни тартибга чақириш анча осон ва самарали натижаберади. Жиноятчиликнинг дастлабки кўринишларидаёқ <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>имконияти нисбатан осонроқ кечади.Фақат жиноят рўй бергандагина эмас, балки унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>,яъни профилактикаси борасида фаол иш юритиш яхши натижа беради.Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққа қаршижиноятларни таҳлил этиш шуни кўрсатадики, ушбу жиноятлар бевоситатарбия ва маданият билан боғлиқ.Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дапрофилактика фаолияти ўзига хос мураккаб жараён бўлиб, заруркомплекс чора-тадбирлар тизимидан иборатдир. У ўз ичига аниқфаолият йўналишларини белгиловчи қуйидаги жиҳатларни ҳаммужассамлаганлиги билан эътиборга лойиқдир:<strong>–</strong> <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даички ишлар органлари ўзига хос фаолият йўналиши сифатидажиноятларнинг сабаб ва шароитларини ўрганади (умумийпрофилактика), шунингдек шахсларнинг жиноят йўлига кирмаслигинитаъминлаш мақсадида якка тартибдаги профилактика ишларини амалгаоширади;<strong>–</strong> ички ишлар органлари томонидан <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққақарши жиноятларни бартараф этиш шахснинг бошлаган жиноятниохирига етказмаслигига қаратилган тадбирларни ўз ичига олади;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар содир этишига йўлқўймаслик, яъни бунда тўсиб қўйиш орқали жиноят йўлига кирганшахснинг жиноий мақсадини амалга оширишини олдиндан аниқлаш вабу орқали зарур тадбирлар асосида унинг содир бўлишига йўлқўймаслик.Баён этилган ҳар бир ҳолат ўз вақтида <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққақарши жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> умумий тушунчаси таркибига кирадива бу фаолиятнинг мазмунини англатади. Бироқ, бу фаолиятда мақсадгаэришишда юқорида таъкидланган тактик усул ва воситаларнинг жорийэтилиши талаб қилинади. Оилага, ёшларга ва ахлоққа қаршижиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ички ишлар хизматлари ҳам махсус386.1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз қурамиз. Т.7. <strong>–</strong> Т., 1999. <strong>–</strong> Б.385-168
субъект ҳисобланади. Шунинг учун ҳам профилактика инспекторлари,жиноят-қидирув бўлинмалари ва бошқа хизматлар фаолиятида биринчинавбатда жиноят содир этишга мойил бўлган шахсларни аниқланади.Энг асосийси <strong>–</strong> оғир оқибатларга олиб келувчи <strong>оила</strong>га, ёшларга ваахлоққа қарши жиноятларни вақтида фош этиш ва шу орқалижиноятларга йўл қўймаслик лозим.Таъкидлаб ўтиш керакки, ички ишлар органларининг профилактикатадбирлари махсус талабларга амал қилишни тақозо этади.Қонунчиликка риоя қилиш, ҳар бир тадбирнинг ўз вақтидатайёрланиши ва ўтказилиши, бу тадбирларга кенг жамоатчиликни жалбқилиш ҳамда бу имкониятдан кенг фойдаланиш шундай талабларжумласидандир.Шундай қилиб, <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлардавлатимиз тизимига, жамоатчиликка нисбатан катта хавф туғдирганиучун унга қарши кураш олиб бориш ва дастлабки босқичдаёқ унинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ўртасидаҳамкорликни юқори даражада олиб бориш ҳамда Ички ишлар вазирлигитизимида жиноят-қидирув ва уюшган жиноятчиликка қарши курашбўлинмалари бу турдаги жиноятларга қарши курашда тегишлихизматлар фаолиятини янада такомиллаштириш лозим ва мақсадгамувофиқ бўлар эди.Н. Д. Касымова НЕПОЛНАЯ СЕМЬЯ КАК ФАКТОР ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО НЕБЛАГОПОЛУЧИЯ РЕБЕНКАСреди значимых для человека ценностей одно из ведущих местзанимает семья. Особенности взаимодействия ребенка с родителями,степень их отзывчивости, эмоциональных связей, отношенийпривязанности оказывают влияние как на протяжении всего периодадетства, так и в дальнейшей жизни, являются своеобразным эталономпостроения его взаимоотношений с другими людьми. Поэтому оченьважно, чтобы у каждого ребенка были отец и мать.Неполная семья <strong>–</strong> это семья, которая состоит из одного родителя содним или несколькими несовершеннолетними детьми. Педагоги ипсихологи определяют три разновидности неполных семей:<strong>–</strong> осиротевшая неполная семья образуется в результате смерти одногоиз родителей;<strong>–</strong> неполная семья, образованная в результате развода родителей; Проректор Андижанского ОИППКПК, кандидат педагогических наук.169
<strong>–</strong> внебрачная семья <strong>–</strong> возникает в результате рождения женщинойребенка вне брака.1. Осиротевшая неполная семья.Существуют свои особенности формирования личности ребенка внеполных семьях, появившиеся в результате смерти одного из родителей.Потеря родителей в раннем возрасте ведет к неспецифическим травмам,последствия которых зависят от комплекса факторов: пола,биогенетической уязвимости, наличия людей, которые бы смогли заменитьумершего родителя, от типа потери. У маленьких детей душевныестрадания обычно не являются столь выраженными и столь длительными,как у взрослых. Общее психологическое состояние ребенка не только вмомент кончины родителя, но и в последующей жизни часто зависит отповедения второго родителя, от того, как он строит взаимоотношения нетолько с ним, но и с другими людьми.Естественные реакции ребенка:<strong>–</strong> шок <strong>–</strong> первая реакция на смерть. У детей он обычно выражается вмолчаливом уходе или взрыве слез. Очень маленькие дети могутиспытывать болезненное чувство дискомфорта, но не шок. Они непонимают, что происходит, но хорошо чувствуют атмосферу в доме;<strong>–</strong> отрицание смерти <strong>–</strong> ребенок знает, что близкий человек умер, но онине могут поверить в то, что он умер;<strong>–</strong> поиски <strong>–</strong> ребенок потерял близкого ему человека, он должен егонайти. Невозможность найти его порождает страх. Отчаяние наступает,когда ребенок осознает невозможность возращения близкого человека. Онначинает плакать, кричать, отвергает любовь других людей;<strong>–</strong> гнев <strong>–</strong> ребенок сердится на родителя, который его покинул.Начинает ломать игрушки, устраивает истерики, грубит;<strong>–</strong> тревога и чувство вины <strong>–</strong> ведут к депрессии («Что будет со мной?Кто будет со мною играть?»).Положительные душевные, эмоциональные связи зачастуюспособствуют сплочению такой семьи, формированию бережногоотношения к друг другу и предупреждению некоторых негативныхпоследствий в состоянии психического здоровья и личностного развитияребенка.2. Неполная разведённая семья.Ситуация развода в семье наносит большой вред психологическомуздоровью ребенка, для которого нет и не может быть развода ни с отцом,ни с матерью. Родители не могут стать для него чужими, если очень незахотят этого, особенно болезненно реагируют дети дошкольного возраста.Дети 2,5-3 лет реагируют на распад семьи плачем, расстройством сна,повышенной пугливостью, снижением познавательных процессов,пристрастием к собственным вещам и игрушкам. Последствия разводародителей могут отрицательно сказаться на всей последующей жизни170
ребенка.Дети 3,5-4,5 лет обнаруживали повышенную гневливость,агрессивность, переживания чувства утраты, тревожность. У части детейобнаруживается регрессия на игровые формы. У детей может появитьсячувство вины за распад семьи.У детей 5-6 лет наблюдается усиление агрессии и тревоги,раздражительность, неугомонность. Дети данной группы отчетливопредставляют, что принесет в их жизнь развод родителей.Наблюдения показали, что уязвим при распаде семьи единственныйребенок. Развод родителей для мальчиков более драматичен, у девочекзависит от характера переживаний матери.Неблагоприятная ситуация развода серьезно влияет на отношениеребенка к окружению, к близким ему людям, к родителям. Воспитательныйпроцесс в этой ситуации будет успешен только тогда, когда будетосновываться на здоровых, сильных и искренних чувствах родителей кребенку, на уважении друг другу и к ребенку.3. Внебрачная семья.Одна из разновидностей неполной семьи <strong>–</strong> это внебрачная семья.Любому человеку, а особенно ребенку трудно примириться с тем, что оннезаконнорожденный, а особенно если ему еще и не открывают завесу, ктоего настоящий отец. В данной семье могут возникнуть определенныепсихолого-педагогические трудности:<strong>–</strong> одинокая мать больше занята работой, ей с трудом удается сочетатьматеринские функции и занятости вне дома и ребенку достается меньшезаботы, внимания, эмоционального тепла;Загруженность работой мешает одинокой матери более полно игармонично сродниться с ребенком (чему в определенной степениспособствует и раннее определение ребенка в детский сад), в связи с чемребенок будет лишен возможности получать необходимый социальныйопыт в условиях семьи;<strong>–</strong> эмоциональная привязанность только к матери может в последствиипривести к нежеланию ребенка контактировать с другими людьми, так какон привык только к вниманию одного человека <strong>–</strong> матери;<strong>–</strong> по мере взросления ребенок будет остро ощущать нехватку другихлиц в его близком окружении, что приводит к затруднениям вудовлетворении потребностей в социальной ориентации.Решение данной проблемы возможно, если мать выберет правильнуюстратегию воспитания и будет учить ребенка устанавливатьвзаимоотношения с окружающими людьми.Таким образом, можно резюмировать, что пути решения большинствапроблем в становлении личности ребенка следует искать в семье, ибосемья формирует личность ребенка, оказывает решающее воздействие наего духовное и физическое развитие, готовит его к будущей жизни.171
ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДАСПОРТНИНГ РОЛИЭ.Н. Сирлиев Мамлакатимизда олиб борилаётган ижтимоий-сиёсий ва иқтисодийислоҳотларнинг стратегик мақсади «кучли давлатдан <strong>–</strong> кучлифуқаролик жамияти»га ўтиш бўлиб ҳисобланади. Фуқароликжамиятини шаклланишининг асосларини ташкил этувчи мезонлартурли-туман. Президент И.А.Каримовнинг Иккинчи чақириқЎзбекистон Республикаси Олий Мажлиси тўққизинчи сессиясидагимаърузасида Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини яратишнинг энгмуҳим таркибий қисми маънавий ва маърифий соҳада шахсни мунтазамкамол топтиришда узлуксиз иш олиб боришдан иборатлигитаъкидланади. Халқимиз тарихан битмас-туганмас маданий меросга,бетакрор этнопсихологик хусусиятларга, анъана ва урф-одатларга эга.Бундай тарихий бойликни сақлаш ва ундан давр талабига мувофиқравишда фойдаланишимиз, «Келажаги буюк давлат»ни қуришимиздатаянч бўлиб хизмат қилади. Худди шу боисдан ҳам ПрезидентимизИ.А.Каримов бу йўналишда қуйидаги фикрларни илгари сурди: «Бизхалқни номи билан эмас, балки маданияти, маънавияти орқали биламиз,тарихининг таг-томиригача назар ташлаймиз. Ҳаққоний тарихнибилмасдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас. Ўзликни англаштарихни билишдан бошланади» 1 .Бизга маълумки, тарихий, ижтимоий тараққиёт тажрибаси шунарсани исботлайдики, жамиятда ижтимоий-иқтисодий ва сиёсийқурилма ўзгарганда, бу ўзгаришлар энг аввало таълим-тарбия тизиминиислоҳ қилишни, унинг моҳияти ва мазмунини ўзгартиришини талабқилади. Ўзбекистон Республикасида «Кадрлар тайёрлаш миллийдастури» ҳамда «Таълим тўғрисида»ги қонунда эътироф этилганидек,ислоҳотларни муваффақиятли амалга оширишга масъул бўлган жамиятаъзолари, биринчи галда ёшларда соғлом эътиқодни тарбиялаш, миллийқадриятларни эъзозлайдиган, ўз касбининг моҳир устаси бўлганмалакали кадрларни етиштириш зиёлилар, ота-оналар, мураббийлар вамаҳалла олдига жиддий вазифаларни қўяди.Республикамиз Президенти И.Каримов миллий истиқлолмафкурасини шакллантириш ишининг ҳаётий зарурияти ва долзарблигиҳақида гапирар эканлар, «Инсон шахсини, унинг юксак маънавийфазилатларини камол топтириш, миллий истиқлол мафкурасини ЎзМУ фалсафа факультети 2-курс магистранти.1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. <strong>–</strong> Т., 1998. <strong>–</strong> Б.5-29.172
шакллантириш, ёш авлодни бой маъданий меросимиз ҳамда тарихийқадриятларимизга ҳурмат-эътибор, мустақил Ватанимизга меҳрмуҳаббатруҳида тарбиялаш талаблари олдимизга муҳим вазифаларниқўймоқда» 1 .Демак ёшларимизни илк болалигиданоқ, миллий анъаналаримизганисбатан ҳурмат руҳида тарбиялашни аҳолининг турмуш ва тафаккуртарзи билан, миллий ва маданий қадриятларимиз, халқ анъаналари,расм-русумлари ва урф одатлари билан боғлиқ тарзда олиб боришлозим.Миллий истиқлол мафкурасини халқимиз қалби ва онгигасингдириш бевосита таълим ва тарбия билан боғлиқ, бу усуллар турлишакллар орқали амалга оширилади.Бунда қуйидаги вазифаларни назарда тутиш лозим:<strong>–</strong> Таълим муассасаларида болалар ва талабаларнинг ёшига хосравишда миллий истиқлол мафкурасини сингдиришнинг дифференциалпедагогик-психологик дастурини яратиш;<strong>–</strong> Кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида ўқувчи-талабаларонгида миллий ғоя ва миллий истиқлол мафкурасини шакллантиришишларини узлуксиз тарзда олиб бориш. 2Машҳур файласуф олим Т.Элист ижтимоий тараққиётнинг муҳимомили бўлган миллий маданиятни парваришталаб дарахтга қиёслаб, униқуриш мумкин эмас, фақат экиб, парваришлаш ва етилишини кутишмумкин холос, деган эди. Бу эса юқори маданиятли, юксак маънавиятсоҳиби бўлган инсонни тарбиялаш мураккаб, айни пайтда вақт ва кўпмеҳнат талаб қилишини тасдиқловчи исботдир.Давлатимиз раҳбари Ислом Каримов ва ҳукуматимиз томониданёшлар тарбиясига, уларнинг жисмонан ва маънан етук инсонлар бўлибетишишига катта эътибор берилмоқда. Йилларга янги мазмун-маънобағишланиб, «Оила йили», «Оналар ва болалар йили», «Обод маҳаллайили», «Соғлом авлод йили», «Ёшлар йили», «Баркамол авлод йили»,«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб номланаётганлиги фикримизнингдалилидир.Ҳар қандай жамиятнинг фаровонлиги ва маънавий соғломлигинингасосий мезони, аввало, <strong>оила</strong>нинг аҳиллиги, унинг <strong>мустаҳкам</strong>лигида аксэтади. Шу маънода, 2012 йилнинг юртимизда «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»деб эълон қилиниши «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият<strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» деган инсонпарвар тамойилниҳаётимизда қарор топтиришда ва ўсмирлар ўртасида<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да бир қатор омиллар сингариспортнинг ҳам ўрни беқиёсдир.1 Каримов И.А. Миллий мафкура ҳақида. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.24.2 Миллий истиқлол ғояси: Асосий тушунча ва тамойиллар. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.62.173
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейинмаънавий қадриятлар, миллий урф-одатлар ва анъаналар тикланди,айниқса жисмоний тарбия ва спорт билан боғлиқ тадбирлар амалгаоширилмоқда. Республикада жисмоний тарбия ва спорт оммавийлигиникўтариш, жисмоний маданият ҳаракатини ривожлантириш, халқ миллийўйинларини қайта тиклаш, соғлом турмуш тарзини шакллантириш,замонавий спорт турлари бўйича иқтидорли спортчиларни тайёрлаш вауларнинг спорт маҳоратларини ошириш бўйича бир қанча ишлар амалгаоширилмоқда. Спорт соҳасида амалга оширилаётган ижобий ишларортида мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов олиб бораётган ўзигахос сиёсий йўлнинг аҳамияти беқиёсдир.Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, спорт бу ҳар бир мамлакат вамиллатнинг юзидир. Мамлакатимиз байроғи дунё саҳнасида баландҳилпираб, мадҳиямиз янграганда юртимизни дунё тан олади.Мамлакатимиз шаънини ҳимоя қила оладиган асл юрт фарзандларинитарбиялашда спорт ўз ўрни ва мавқеига эга. Ёшларни спортга жалбқилиш уларда спорт соҳасига нисбатан ижобий установкалар қўйишорқали уларни жамиятга ижобий мослашувини таъминланиши,жиноятчиликни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га ва уларнинг жамиятда ўз ўрнинитопишга туртки бўлади.Мамлакатимизда жисмоний тарбия ва спорт соҳасида, айниқсаболалар спортини янада ривожлантириш, ҳар бир шаҳар вақишлоқларда замонавий талабларга жавоб бера оладиган, заруранжомлар билан жиҳозланган спорт майдончалари, иншоат вамажмуалар барпо этилмоқда.Истиқлол йилларида юртимизда 1 минг 200 дан зиёд янги спортиншоатлари барпо этилиб, уларнинг мингдан ортиғи қишлоқ жойлардабарпо этилганлиги фикримизнинг далилидир. Бу эса 260 минг нафарданзиёд болалар ва ўсмирларнинг спортнинг кўплаб турлари биланмунтазам шуғулланиши ва ватанимиз байроғини баланд кўтариш учунимкониятлар эшигини очди десак муболаға бўлмайди 1 . Ёшлар спортиҳақида Ўзбекистон Республикаси «Жисмоний тарбия ва спорттўғрисида»ги қонуннинг 10-моддасида ёшларнинг жисмоний жиҳатданривожланишлари учун таълим муассасаларида жисмоний тарбия васпортни йўлга қўйиш зарурлиги кўрсатилган. Унга кўра, жисмонийтарбия узлуксиз таълим тизимининг энг муҳим қисми бўлиб, давлаттаълим стандартлари, ўқув режалари ва дастурларига мувофиқ юқорималакали мутахассислар томонидан амалга оширилади. Жисмонийтарбия бўйича мажбурий дарслар, дарсдан ташқари машғулотлар ватест синовлари барча таълим муассасаларида ўқувчиларнинг1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давомэттириш-тараққиётимизнинг муҳим омиллари // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> 8 дек.174
физиологик имкониятларига мос равишда ўтказилади. Таълиммуассасалари ҳарбий хизматга чақириш ёшига етмаган ёшларнижисмоний жиҳатдан тайёрлайдилар.Психологик жиҳатдан спортга ёндашилса, спортнинг шахс ижобийривожланиши ва баркамол инсон бўлиб вояга етишида ўрни беқиёслигиникўришимиз мумкин. Чукни спорт билан мунтазам шуғулланганшахс физиологик ҳамда психологик жиҳатдан бир хилмеъёрда хулқ оғишишидан ҳоли тарзда ўсиб улғаяди. Энг муҳимиспортчи шахсида ирода <strong>мустаҳкам</strong>лиги шаклланади. Бу ўз ўрнида эндиўсиб келаётган ёш ўсмирларнинг мустақил ҳаётга қадам қўйганданкейинги, маълум бир даражадаги ўзига хос ҳаёт қийинчиликлариниенгишда, ёмон йўлларга ва ҳар хил салбий оқимларга кириб кетмаслигиучун ўзида иродавий куч топа олади. Ёшларнинг ҳаётда ўз ўрнинитопиши, юртимиз равнақи ва халқ манфаатлари учун хизмат қилишинитаъминлайди.Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов «Ўзбекистонхалқининг саломатлиги ҳақида шахсан ғамхўрлик қилиб боришмаданиятини ёшликдан <strong>оила</strong>, мактаб, маҳалла, соғлиқни сақлаш тизими,жисмоний тарбия ва спорт кўмагида сингдириш керак» дебтушунтирган эди.Юртбошимиз «Соғлом авлод учун» орденини топширишмаросимида сўзлаган нутқида алоҳида гапириб шундай деган эди. «Бизхалқимизнинг келажаги соғлом авлод учун кураш бошладик. Шу номбилан орден таъсис этдик ва махсус халқаро жамғарма туздик. Соғломавлод деганда биз фақат жисмоний бақувват фарзандларимизни эмас,балки маънавий бой авлодга эга бўлган халқни тушунишимиз керак.Бундай халқни ҳеч қачон ҳеч ким енга олмайди. Буни ҳаммамиз яхшианглаб олмоғимиз шарт».Шу йил мамлакатимиз Президенти томонидан «Мустаҳкам <strong>оила</strong>»йили деб ном берилганлигининг ҳам замирида, юрт тинчлиги, халқманфаати ва буюк келажак пойдеворини қуришдек, юксак маънавиятётганлигини кўришимиз мумкин. Дарҳақиқат, <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лиги ватинчлиги давлатимиз тинчлиги ва <strong>мустаҳкам</strong>лигидир. Юртимизнингбуюк келажаги ўсиб келаётган ёшлар қўлида. Ёшларнинг ҳар бирсоҳада илм-фан, спорт ва бошқа соҳаларда ҳам ўзини кўрсатиш,ватанимиз равнақига ўз ҳиссаларини қўшиш учун ҳамма имкониятэшиклари очиқ. Юқорида кўрсатилганларга таянган ҳолда айтишмумкинки, ўсмирлар орасида <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ваунга қарши кураш фаолиятини олиб боришда спорт ўзига хос аҳамияткасб этади.175
И.М.Ҳакимова ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ОРАСИДА ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИКЕЛТИРИБ ЧИҚАРУВЧИ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРМаълумки, инсоният жамияти тараққий этиб борган сари одамларнингўзлари ҳам, уларнинг бир-бирлари билан бўладиган муносабатлари ҳам,айниқса шахслараро муносабатлар орасида энг самимий, энг яқин бўлган<strong>оила</strong>вий муносабатлар ҳам такомиллашиб янги мазмун касб этиб боради.Сабаби: ҳозирги замон фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқаришмуносабатлари, воситалари тараққиёти, қишлоқ хўжалиги, саноат ишлабчиқариши, умуман халқ хўжалигининг барча жабҳаларида янгитехнология, техник жараёнларнинг жадал жорий этилиши бевосита шужараёнларнинг яратувчиси, иштирокчиси бўлган инсон омилига, инсоншахсига ҳам ўзига хос, янгича талаблар қўймоқда. Ишлаб чиқаришмуносабатлари, жамият тараққиёти бир томондан, одамларнинг ўзларидарўй бераётган ижтимоий-психологик, физиологик ва бошқа ўзгаришлародамларнинг ўзаро мулоқот муносабатлари доирасини маълум даражадачегараланиб қ<strong>олиш</strong>ига, уларда ўтмишдошларимизда кузатиладигантабиийликни маълум даражада бузилишига ва оқибатда инсон руҳиятидамумкин қадар ҳиссий, эмоционал зўриқишларнинг юзага келишига асосбўлмоқда. Буларнинг таъсири <strong>оила</strong>вий ҳаёт ва ундаги психологик иқлимдаҳам ўз ифодасини топади.Президентимиз И.Каримов Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 19 йиллигига бағишланган тантанали маросимдагимаърузасида 2012 йилни «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилар экан,жумладан шундай дейди: «Ҳеч кимга сир эмас, бу дунёда ҳар қайси инсонвояга етиб, касб ҳунарга эга бўлиб, ҳаётда ўз ўрни ва келажагини аниқлаб<strong>оила</strong> қуришни истайди.Онгли яшайдиган ҳар бир одам яхши англайдики, бу ёруғ оламда ҳаётбор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги, бебаҳо неъмат бўлмишфарзанд бор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша келажагини ўйлаб, эзгу,орзу интилишлар билан яшайди… 1Дарҳақиқат, жамиятнинг <strong>мустаҳкам</strong> бўлиши аввало унинг кичикбўғини бўлмиш <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги, унда вояга етаётганфарзандларнинг таълим-тарбияси ва жамият учун керакли инсон бўлибетишишига боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси ўқитувчиси.1Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш вамодернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир // Постда. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 10дек. <strong>–</strong> №50 <strong>–</strong> Б.2.176
Жамиятнинг, доимий равишда эътибор, назорат ва ҳимояга муҳтожбўлган табақаси бу <strong>–</strong> вояга етмаган ҳуқуқбузарлардир.«Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong>профилактикаси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунинингқабул қилиниши ҳам вояга етмаганлар орасида ҳуқуқбузарликлар, жиноийхатти-ҳаракатлар содир этилишини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги масъулият вамажбуриятларни янада оширишга хизмат қилади.Вояга етмаган ҳуқуқбузарлар хатти-ҳаракатида, муҳитнинг таъсириганоадекват реакция ҳамда ахлоқ меъёрларига мос келмайдиган хулқ-атворнамоён бўлади. Бунинг сабабларини ўз-ўзини бошқариш органлари ёкиижтимоийлашув институтлари шароитидан излаш керак эмас. Воягаетмаган ҳуқуқбузарларни ижобий йўналтириш тарбиячилар (ота-она,педагок ва бошқалар)нинг вазифаси экан, улар аввало, хулқ оғишиш сабабва омилларини англаб етишлари ҳамда тарбия жараёнини тўғриташкиллаштиришлари керак.Вояга етмаганлар орасида ҳуқуқбузарликларни келиб чиқишига :<strong>оила</strong>даги негатив вазиятлар (жисмоний, жинсий ёки психологик); Отаонава бола ўртасида ўзаро тушунишнинг бузилиши; ота-оналарнингҳамиша иш билан бандлиги; нотўлиқ <strong>оила</strong>лар; катталар ўзларининг отаоналиквазифаларини тўлақонли бажариш ҳақидаги билим ва малакаларниўзлаштирмаганлиги; алкогол ота-оналар; гиёҳванд ота-оналар; <strong>оила</strong>датарбиянинг авторитар усули; пенитенциар муассасалардан қайтганболаларнинг борадиган жойлари йўқлиги; <strong>оила</strong>даги низо ва муаммоларданқочиш; боланинг ёши билан боғлиқ инқирозли даврида катталартомонидан уларни тушунмаслик ва қабул қилинмаслиги; эҳтиёжларқондирилиш имкониятларининг ноадекватлиги; ижтимоийлашувинститутларида болалар таълим-тарбияси билан шуғулланувчи баъзиходимларнинг ишига совуққонлик билан ёндашиши кабилар сабаб бўлади.Ҳар бир вояга етмаган ҳуқуқбузар шахсининг хулқ-атвори ўзига хосбўлиб, шахс шаклланишининг объектив ва субъектив психологикомиллари билан белгиланади. Бу эса тарбиявий ва профилактик ишларнингякка тартибдаги ёндашув асосида олиб борилиши лозимлигини англатади.Афсуски, амалда вояга етмаган ҳуқуқбузарларга нисбатан асосаноғзаки таъсир кўрсатиш воситалари (танбеҳ, ҳайфсан, шу кабилар)қўлланилади.Вояга етмаган ҳуқуқбузарга жуда тўғри, хайрихоҳ муносабатдабўлиш, унинг потенциал имкониятларига ишонч билдириш муҳимдир.Оиладаги назоратсизлик, ўқув ёки меҳнат жамоаси таъсиридан четдақ<strong>олиш</strong> вояга етмаганларда масъулиятсизлик ва бошбошдоқлик туйғусини<strong>мустаҳкам</strong>лайди ва қатор психологик муаммоларни келтириб чиқаришимумкин.Вояга етмаганлар орасида ҳуқуқбузарликларни келтириб чиқарувчипсихологик муаммолар қуйидагиларни ўз ичига олади:177
Руҳий муаммолар <strong>–</strong> ҳаёт мазмунининг йўқлиги ёки уни йўқотиш,шаклланмаган маънавий қадриятлар, редукцияланган олий туйғулар(виждон, масъулият, тўғрисўзлик), ички бўшлиқ, ўз-ўзини рўёбгачиқаришни блокировка қилиш;Қадриятли-мотивацион тизимдаги деформация <strong>–</strong> оппозиционкўрсатмалар, одамларга душманлик муносабати, вазиятли эгоцентрик,эҳтиёжлар фрустрацияси, ички низолар;Ҳиссий муаммолар <strong>–</strong> хавотир, руҳий азобланиш ҳолати, салбийкечинмалар (хафалик, нафрат, айбдорлик ҳисси), ўз ҳиссиётларини англашва ифодалаш қийинчилиги;Ўз-ўзини бошқаришдаги муаммолар <strong>–</strong> мақсад қўйиш ва уларнибажаришга эришиш қобилиятининг бузилиши, ўз-ўзини ноадекватбаҳолаш, ўз-ўзини назорат қилишнинг сустлиги, стрессни эгаллашнингноконструктив стратегиялари, психологик ҳимоянинг кам маҳсулдормеханизмлари, хоҳишлари билан имкониятлари орасидаги тафовутнингмавжудлиги, шахс ижобий ресурсларининг танқислиги;Когнитив муаммолар <strong>–</strong> дисфункционал хаёллар, тафаккурстереотиплари, чекланган билимлар, бидъатлар;Салбий ҳаётий тажриба <strong>–</strong> салбий одатлар, ҳаётнинг девиант образи,зўравонлик тажрибаси (ҳам жабрланувчи ҳам тажовузкор ролида),посттравматик ҳаётий вазиятлар, стресс, фрустрация, инқироз, низолар ваҳ.к.Вояга етмаганлар ҳуқуқбузарлигини профилактика қилиш <strong>–</strong> бу хулқатвориахлоқий ва ҳуқуқий нормалар чегарасидан четга чиқаётган, лекинҳали жиноий тус олмаган вояга етмаганлар шахсини ахлоқан тузатиш вақайта тарбиялаш борасидаги махсус фаолиятдир. Бу ерда ғайри ижтимоийхулқ-атворнинг уч тури яъни, ахлоққа зид, ғайриҳуқуқий ва жиноий хулқатворназарда тутилади. Шундан ахлоққа зид ҳамда ғайриҳуқуқий хулқатвор намоён бўлганда якка тартибдаги профилактик ишларни олиб боришмақсадга мувофиқ.Вояга етмаганлар орасида <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дагипрофилактика чоралари, асосан беқарор <strong>оила</strong>ларнинг салбий таъсирининейтраллаштириш, ижтимоий ҳимояга муҳтож вояга етмаганҳуқуқбузарларга давлат ва жамоат ёрдамини кўрсатиш (ўқиш ёки ишгажойлаштириш), уларнинг дам <strong>олиш</strong>ини оқилона ташкил этиш, воягаетмаганларга таълим-тарбия бериш билан шуғулланувчи муассасаларфаолиятидаги камчиликларни бартараф этиш, вояга етмаганлар орасидаҳуқуқбузарлик ва назоратсизлик келиб чиқишини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги чоратадбирларниназарда тутади.Болаларда бу ёшда психик ва ижтимоий дезадаптация шаклларинамоён бўлиб, бу уларнинг хулқ-атворида ҳамда уларни ўраб турган атрофмуҳит(<strong>оила</strong>, мактаб, маҳалла) норма ва талабларига ноадекват178
муносабатларида ўз аксини топади. Бу эса хулқдаги оғишни келтирибчиқаради.Носоғлом, ноқобил ва низоли <strong>оила</strong>лар, ажрашишлар сонинингортиши, жамиятга турли иқтисодий, ижтимоий зиён етказиши билан бирга,бундай носоғлом психологик муҳитда, низо-жанжалли, ўзаро меҳроқибатсизмуҳитда дунёга келган, шаклланган бола ҳам кейинчаликнафақат ўз ота-онаси, ака-укаларига нисбатан меҳр-оқибатсиз, балкиатрофдагиларга, қолаверса, ўзи яшаган жамиятга нисбатан меҳр-оқибатсиз,худбин, жамият, юрт манфаатларига зид ҳар хил салбий ташқи кучлартаъсирига осон берилувчан шахс бўлиб шаклланиши, шу асосда эса ўз<strong>оила</strong>си, ўз халқи, ўз юрти учун хавфли шахсларнинг етишиб чиқишига ҳамасос бўлиши мумкин.Ҳар қандай жамият тараққиётида <strong>оила</strong>ларнинг, <strong>оила</strong>лар<strong>мустаҳкам</strong>лигининг ўрни беқиёсдир. Чунки, тирик организмнингсаломатлиги уни ташкил қилувчи ҳар бир ҳужайранинг cоғломлигигабоғлиқ бўлганидек, бутун организм ўз фаолиятини мақсадга мувофиқамалга оширишида ҳар бир ҳужайранинг муносиб ўрни бўлганидек, <strong>оила</strong>ҳам давлат, жамият деб аталган бутун бир организмни ташкил этувчиҳужайрадир. Ҳар бир <strong>оила</strong>нинг соғлом бўлиши, уларда ижобий психологикиқлимнинг ҳукм суриши, мана шу муҳитда дунёга келиб шахс сифатидашаклланиб, сўнг ўзи яшаётган давлатнинг фуқароси сифатида ўздавлатининг иқтисодиёти, ижтимоий ҳаёти тараққиётини таъминловчи, ҳалқилувчи омил бўлган инсон камолотида <strong>оила</strong>нинг тутган ўрни беқиёсдир.Ҳар қандай хулқ-атвор аввало <strong>оила</strong>да шаклланади ва муҳит таъсиридақарор топади.Зеро, Президентимиз таъкидлаганларидек: - «Одамзод учун бир умрзарур бўладиган табиий кўникма ва хусусиятлар… ўзига хос ва ўзига мосқобилияти, атрофидаги одамлар билан муомаласи, тенгдошлари орасидаўзини қандай ҳис қилиши, етакчилик хислатларига эга бўлиши ёкибўлмаслиги, керак бўлса, дунёқараши <strong>–</strong> буларнинг барчаси аввало унингтуғма табиати… оладиган тарбиясига боғлиқ».ТАРБИЯСИ ОҒИР БОЛАЛАР ХУЛҚ-АТВОРИГАПСИХОЛОГИК ЁНДАШУВЛАРГ.Т. Ядгарова Президентимиз И.А.Каримов: «Таълимнинг янги модели жамиятдамустақил фикрловчи эркин шахснинг шаклланишига олиб келади. Ўзинингқадр-қимматини англайдиган, иродаси бақувват, иймони бутун, ҳаётдаА.Авлоний номидаги ХТХҚТМОМИ педагогика ва психология кафедрасимудири, психология фанлари номзоди, доцент.179
аниқ мақсадга эга бўлган инсонларни тарбиялаш имконига эга бўламиз»деб таъкидлаганларидек, бугунги кунда «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» орқали шахс тарбиясига жиддийэътибор қаратилмоқда.Тарбия узлуксиз жараён бўлиб, инсон дунёга келишидан бошлаб, тоумрининг охиригача давом этиб боради. Бу жараён давомида атрофмуҳитдагивоқеа-ҳодисаларнинг шахсга салбий ёки ижобий акс таъсирэтиши унинг инсоний фазилатлари қай даражада шаклланганлигинибелгилайди. Бугунги кунда таълим соҳаси олдида турган энг долзарбмуаммолардан бири ҳам айнан, шу мақсадга қаратилган бўлиб, келажакавлодни комил шахс сифатида шаклланишини таъминлашдан иборатдир.Афсуски, барча мамлакатларда бўлгани сингари бизнинг ўсибкелаётган ёшларимиз орасида ҳам тарбияси оғир ва ноқобил фарзандлармавжуд бўлиб, уларнинг тарбияси алоҳида эътибор ва ёндашувни талабэтади.Маълумки, ёшларнинг маънавий-ахлоқий тарбияси билан <strong>оила</strong>,маҳалла, таълим муассасалари, оммавий ахборот воситалари, ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи ташкилотлар, илмий-педагогик кадрларшуғулланадилар. Тарбия жараёнида барча иштирокчиларнингбаҳамжиҳатлиги таъминлансагина у ўзининг ижобий натижаларинибериши мумкин.Агар биз фарзандларимизни ҳар томонлама етук қилиб тарбияламоқчибўлсак, яъни комил инсонни вояга етказишимиз учун уни, ҳар томонламаўрганишимиз лозим. Тарбияси қийин болаларнинг хатти-ҳаракатларинипсихологик таҳлил этиш ва уларга амалий жиҳатдан кўмак бериш, мазкурйўналишда ҳеч бўлмаганда содда ва бажарилиши осон бўлган амалиймашғулотлар ўтказиш кўникма ва малакаларига эга бўлишимизни талабэтади.Хулқи оғишган болалар ўзига хослиги. Айрим тадқиқотчилар болаларва ўсмирларда хулқи оғишнинг келиб чиқишида ижтимоий муҳит, <strong>оила</strong>виймуносабатлар ва тенгдошлар гуруҳининг таъсири каттадир дебтаъкидлайдилар.Жумладан В.В.Ковалев ўсмирлар хулқи ўзгариши психогенвазиятнинг ситуацион таъсирланишларини келтириб чиқариши ва бундайвазиятларнинг хулқи оғишининг келиб чиқишига таъсири ҳақида гапириб,хулқ ўзгаришини келтириб чиқарувчи психологик, патологик реакцияларҳақида алоҳида тўхталади. У психологик ситуацион таъсирланишларнихарактерологик таъсирланишлар ўсмирлар хулқ-атвори ва характердагиўзгаришларни келтириб чиқаришлари мумкин деб уқтиради. Бундайтаъсирланишлар асосан <strong>оила</strong>, мактаб ёки турли хил уюшган гуруҳлартаъсири туфайли вужудга келиб, маълум шахсга йўналтирилган бўлади.Ўсмирлар ва ўспиринлар хулқи оғишига бағишланган тадқиқотлардакўрсатилишича, ижтимоий мослашишнинг издан чиқиши асосий сабаб180
сифатида кўрсатилиб ўтилади. Жумладан, ўсмир хулқи бузилишимеханизмининг ривожланишида адаптация (мослашиш) ва дезадаптация(мослашишнинг издан чиқиши)нинг ўрни катта эканлигини таъкидлайди.Муаллифнинг фикрича бир-бирига қарама-қарши бўлган бу икки тушунчаинсон организмининг ички механизми билан ташқи муҳит ўртасидагиўзаро мураккаб боғланишни таъминлашда хизмат қилади. Ижтимоийпсихологикмослашишнинг издан чиқиши дейилганда.Организм ва ташқи муҳит ўртасидаги мураккаб боғланишнинг изданчиқишига айтилади. Шунингдек, хулқи оғишнинг келиб чиқиши ҳақидағарбда социогенетик назария деб номланган, ўзимизда эса «насли бузуқ»деб таърифланадиган таълимотнинг хато эканлигини алоҳида кўрсатибўтиш керак.Хулқи оғиш хусусиятларини ўрганишга бағишланган манбалартаҳлилидан маълум бўлишича хулқи оғиш бир қанча турларга бўлинади.Жумладан В.В.Ковалевнинг фикрича, хулқи оғишнинг тўрт хилкўриниши мавжуд:1. Мавжуд тартиб, талаб ва қоидаларга бўйсунмаслик кўринишидагиоғма хулқ.2. Ижтимоий муҳитга, жамият нормаларига нисбатан норозилигининамоён қилиш мақсадидаги оғма хулқ.3. Мавжуд ҳуқуқий нормаларга, қонун-қоидаларга бўйсунмасликзамирида юзага келадиган оғма хулқ.4. Шахснинг ситуацион вазиятда ўзини бошқара олмай қ<strong>олиш</strong>лик ваўзига шикаст етказишга йўналтирилган оғма хулқ.Илмий нуқтаи назардан келиб, бундай болаларда агрессив хулқ ўтакучли намоён бўлади. Шу ўринда биз қуйида мутахассислар учунмўлжалланган тавсиялар беришни лозим деб топдик.Агрессив хулқли боланинг ота-онаси билан ишлаш. Бу жуда мураккабишлардан бири ҳисобланади. Агрессив хулқли болаларнинг ота-оналаритез-тез болага нисбатан ёқимсиз ҳиссиётни бошдан кечирадилар ва болагаёрдам бериш учун эмас, балки болани «юввошлаштириш» учун психологикконсультацияга мурожаат қиладилар. Улар боланинг тинчлантирилиши вабола уларни хафа қилувчи ишларини тугатишини истайдилар.Кўп ҳолларда агрессив хулқли боланинг ота-онаси тушкунликкатушган ва ҳаётидан норози одамлар бўлишади. Кўпинча собиқ агрессивхулқли болалар ўзларининг психологик қийинчиликларини ўз болаларигаўтказадилар. Шу сабабли психолог биринчи навбатда боланинг ота-онасибилан психотерапевтик иш олиб бориши лозим. Психолог қуйидагиларгаалоҳида эътибор қаратиши лозим: биринчидан, ота-онанинг қадрқимматиганегатив таъсир этишдан қочиш лозим (Сиз ўз болангизнингшахси бузилиши ҳақида ҳеч нима билмайсиз, ҳозир мен сизга тушунтириббераман). Ота-онанинг шахсиятига тегмаган ҳолда вазиятни аниқлаб <strong>олиш</strong>лозим. Ота-оналар баъзан ўзлари ҳаётида эриша олмаган нарсаларига181
фарзандлари эришишини хоҳлайдилар ва ундан талаб қиладилар.(Масалан, мен таниқли рассом, врач ёки бирор бошқа касб эгаси бўлаолмадим, болам бўлиши керак); иккинчидан, ота-она болага бўлганустановкасини ўзгартириши лозим. Улар агрессив хулқли болани ношукурбола деб ҳисоблашади. Ўзларининг жаҳли ва таъна маломатларига жавобанболанинг айбдорлик туйғусини ҳис қилишини, афсусланишини, кечиримсўраши ва уларни тинчлантиришни кутадилар. Бу юз бермаганидан улараччиқланади ва болани «бемаъни, бузилган, ёмон» ҳисоблашади. Отаонаниболага ачинишга чақириш лозим ва кўрсатиб ўтиш керакки, ҳардоим агрессив бола биринчи навбатда бахтсиз бола. Ота-онага психологғазабнинг намоён бўлиш механизмларини ва яна агрессивликни эмоционалбузилиш сифатида кўрсатиб ўтиши лозим; учинчидан, ота-онагаўзларининг болалик хотираларини, ўша даврдаги агрессивқилмишларининг сабабларини эслатиш керак. Балки бу кўпгина шахсийкомплексларни очиши мумкин. Бу ҳолатда уларга психик ёрдам кўрсатишва шахсиятини барқарорлаштириш керак бўлади. Болалар муаммоси ҳардоим <strong>оила</strong>вий муаммоларни кўтаради. Болани ўраб турган одамларёрдамисиз унинг ўзига алоҳида ёрдам кўрсатиш деярли мумкин эмас.Боланинг ўзини алоҳида ажратиб олиб ёрдам кўрсатилганда ҳам бу яхшисамара бермайди, чунки <strong>оила</strong>даги муаммолар агрессиянинг янақайтарилишига сабаб бўлиши мумкин; тўртинчидан, бола туғилгунча вачақалоқлигининг биринчи ойларида ота-онанинг унга бўлганмуносабатини аниқлаб <strong>олиш</strong> лозим. Баъзан бола онанинг «мажбурий» ёки«тасодифий» ҳомиладорлиги асосида дунёга келган бўлиши мумкин. Буҳолатда ота-она қатъий бир қарорга келиши лозим. Агар бола уларнингхоҳишисиз туғилган бўлса ҳам, барибир, ота-она унга ғамхўрлик қилишгабурчли. Мабодо ота-она унинг дунёга келишини хоҳлаган бўлсалар ҳам,аммо у «жаҳлдор, қулоқсиз чидаб бўлмайдиган» бўлиб қолганидан кейинунга бўлган муносабатини ўзгартирган бўлсалар, уларнинг шахсиятиниерга урмаган ҳолда шуни кўрсатиш керакки, бола ўзининг хулқи билануларнинг ҳаракатларига жавоб бермаяпти холос.Агрессив хулқни «ёмон» билан ҳар хил ҳисоблаш мумкин эмас. Оғир,хавфли вазият пайдо бўлганида агрессивлик ҳимоя, баъзида эса вазиятнибартараф этувчи функцияни бажаради. Агрессив хулқ айниқса болада ёшгахос бўлган ўтиш даврида кузатилади. Бу шундан далолат берадики. Ёшдаврлари кризиси пайтида боланинг яшаши қийинлашади, ҳар қандаймураккаб вазиятда бола қийинчиликни ҳис қилади ва шу сабабли агрессивхулқнинг элементлари кузатиш мумкин. Бу нормадаги болага ҳам, агрессивхулқли болага ҳам бирдек тегишли. Аффектив бузилиши бўлганидаагрессия одатий ҳодисага айланади, ҳатто-хулқ-атворнинг бирдан биршакли бўлиб қолади. Бироқ бунга қарамасдан, бола хулқидаагрессивликнинг бор бўлиши улар билан ўзаро муносабатда қийинчилик182
туғдиради. Агрессив тенденцияларни тасодифий салбий ҳолат деб баҳолаббўлмайди.Шуни эсда тутиш керакки, аффектив тараққиёт жараёнида болаактивлиги қонуний равишда ошиши мумкин. Одатда, катталар ёрдамидаўтказилган психокоррекциянинг бу зарурий босқичида бола ўзиниқуршаган реаллик билан нисбатан адекват турдаги мулоқотни ўзгартиришимумкин.Бола агрессиясини коррекция қилишни унинг сабабини аниқлашданбошлаш лозим. Агар агрессия эмоционал мотивацион сферанинг бузилибсабабли бўлмаса коррекцион фаолиятни уни йўқотишга эмас, балки салбийоқибатларга олиб келувчи агрессия хулқни юмшатиш ва уни намоёнбўлишига йўл қўймасликка қаратиш лозим. Шу билан бирга катталарниунинг агрессив реакциясига адекват идрок қилишга тайёрлаш лозим.Бошқа ҳолатда, яъни агрессия эмоционал мотивацион сферанингбузилишини намоён бўлиши бўлса, психолог ёки тарбиячи ҳаракатиболанинг <strong>мустаҳкам</strong>ланмаган агрессив ҳаракатига йўналтирилиши лозим.Коррекцион методиканинг қўлланиши тўлиқлигича агрессив хулқнингсабабига боғлиқ бўлади. Коррекцион методи конкрет ҳодиса ва конкретболани ҳисобга олган ҳолда танланади. Бу қуйида шарҳланган коррекционметодларини диққат билан кўриб чиқишни тақозо этади.1. Агрессияга мойилликни эътиборга олмай қўйиш, унгаатрофдагиларнинг диққат қаратмаслиги.2. Агрессив ҳаракатларни ўйин мазмунига киритиш ва унга янгиэмоционал мазмун бериш. Бу орқали боланинг атрофдагиларга зараретказмаган ҳолда агрессив мойиллигини чиқариб юбориш (масалан,қароқчи ва казаклар ўйинида агрессив хулқли болага қароқчи ролинибериш).Фикримизни якунлар эканмиз, агрессивлик деганда шахснингбузғунчиликка интилиши билан характерланувчи хусусият бўлиб, асосансубъектлараро муносабатлар соҳасида намоён бўлади. Эҳтимол инсонактивлигининг бузғунчилик компоненти яратувчилик фаолиятида зарурҳисобланади, чунки индивидуал ривожланиш талаби беихтиёр кишилардабу жараёнга тўсқинлик қилувчи тўсиқларни бартараф этиш, парчалабташлаш қобилиятини шакллантиради.Аслида ғазаб қўрқув ва бошқа эмоциялар инсонни ўраб турган муҳитадаптация функцияларини бажаради. Ғазаб тасодифий реакция, у инсонгаўзи учун хавфли вазият давом этаётганида пайдо бўлади ва инсон учункеракли ҳолат. Аммо у йиғилиб бораверса ва доимий сиқилиш биланкузатилса буни нормадан ташқари ҳолат ҳисоблаш мумкин. Стресснингузоқ давом этувчи ҳаракати адаптацияни бошқаришга қаратилади. Қачонкибу ҳолатда агрессивлик пайдо бўлса, юқори хавотирланиш ва бошқа нервсимптомлари ўз-ўзини бошқариш тизимининг бузилишидан дарак беради.183
Шундай экан, жамиятимизнинг тараққиётига ўз улушини қўшишгаинтилиб хизмат этаётган барча ташкилот ва муассасаларинингҳамкорлигини ошириш ўз самарасини берсинким, токи юртимизда бу кабииллатларга хос хулқ атворли ёшларимиз ўзлигини англаб етсин.М.Ж. Эшназаров ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ҚЎШМАЧИЛИКДАНЖАБРЛАНИШИНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИКундалик ҳаётимизда ёшлар тўғрисида фикр юритилганда, «ёшларбизнинг таянчимиз, ишончимиз ва келажагимиз», деган сўзларнинг тезтезқўлланилиши бежиз эмас. Бу сўзларнинг замирида катта маъноётади. Ёшлар ҳар бир давлатнинг келажагини, салоҳиятини белгиловчимуҳим ижтимоий қатлам, яъни, 30 ёшгача бўлган социал демографикгуруҳ ҳисобланади 1 . Зеро, ҳар бир жамиятнинг ҳолати, тақдири ваистиқболи унда яшаётган ёшларнинг салмоғи, маънавияти ва онглилигидаражаси билан белгиланиши шубҳасиз. Бу халқимизда, «нима эксанг,шуни ўрасан» қабилидаги мақолнинг мантиқий ифодаси сифатидаталқин этилиши ҳам ўринлидир.Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда аҳолининг қарийб 35 фоизини16 ёшгача бўлган болалар, 62 фоиздан зиёдини эса, 30 ёшгача бўлганёшлар ташкил этади. Келтирилган ушбу рақамларга асосланиб айтишмумкинки, халқ хўжалигининг турли жабҳаларида фаолият кўрсатибкелаётган ёшларимиз, жамият ва давлат ривожига таъсир этувчи ва ҳалқилувчи асосий омилдир. Бинобарин, жамият тараққиётини ёшларсизтасаввур этиб бўлмайди. Чунки, келажак пойдеворини баркамол,илмли-зеҳнли ёшлар қуради.Таъкидлаш жоизки, «ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан етук,ўз мустақил фикрига эга, оқни қорадан ажратишга, тараққий топгандавлатлардаги тенгдошлари билан беллашишга қодир бўлган баркамолавлодни тарбиялаш, уларнинг соғлиғини асраш, ҳаётга йўллашда<strong>оила</strong>нинг ўрнини ҳеч нарса билан баҳолаб бўлмайди» 2 . Мамлакатимиз Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.1 Каримов Б. Р., Қодирова З. Р., Шарипов А. Д. Ёшларда миллий ўзликни,замонавий дунёқарашни ривожлантириш жараёнида мафкуравий иммунитетнишакллантириш масалалари: Илмий-амалий конференция материаллари тўплами. <strong>–</strong>Т., 2012. <strong>–</strong> Б.9.2 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир (ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган тантаналимаросимдаги маъруза). <strong>–</strong> Постда. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 10 дек.184
президенти И.Каримовнинг таъбири билан айтганда, «<strong>оила</strong> соғломэкан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор.Буни исботлаб, тасдиқлаб беришнинг ҳеч қандай ҳожати йўқ» 1 .Оиладаги носоғлом муҳит, турли кўринишдаги келишмовчилик важанжаллар нафақат болалар тарбиясига салбий кўрсатади, аксариятҳолларда, уларнинг қўшмачиликдан жабрланишига олиб келишимумкин.Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> масалалари ҳозирги даврдаги долзарб муаммолардан биридир.Чунки, жамият тараққиётига салбий таъсир қилувчи бу иллат оқибатидакўплаб <strong>оила</strong>лар барбод бўлмоқда.Лўнда қилиб шуни айтиш жоизки, қўшмачилик жамият ҳаётига,ёшлар тарбиясига катта хавф туғдиради. Бу иллат оқибатида кўплабжиноятлар ва ҳуқуқбузарликлар содир этилмоқда. Шунинг учун буиллатнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ҳар бир фуқаро ўзининг масъулият вабурчини ҳис этиши лозим. Яъни, зарур ҳолларда ўз вақтида ички ишларорганларига қўшмачилик билан шуғулланувчи шахслар тўғрисидахабар қилишлари лозим бўлади.Мамлакатимизда қўшмачиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да самаралинатижага эришиш учун давлат органлари билан жамоатчиликнингҳамкорлиги самарали аҳамият касб этади.Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, қўшмачилик билан боғлиқжиноятларни содир этилишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> бўйича ҳамкорликнингсамарали ташкил этилиши, биринчидан, бу жараёнда иштирок этувчисубъектларнинг бу соҳадаги ваколатлари амалдаги қонунлардақанчалик аниқ белгиланганига, иккинчидан, уларнинг бу йўналишдагифаолияти учун ҳуқуқий асос қанчалик даражада ишлаб чиқилганига,учинчидан, улар ўртасидаги ҳамкорликни ташкил этишнинг ҳуқуқиймеханизми қандай даражадалигига, тўртинчидан, ушбу ҳамкорликниташкил этувчи кадрларнинг тайёргарлигига боғлиқ.Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, ички ишлар органларипрофилактика хизматларининг ички ишлар органларининг бошқахизматлари билан ҳамкорлигини самарали ташкил этиш қуйидагивазифаларни янада самарали равишда амалга оширишни талаб этади:1) ички ишлар органларининг профилактика хизматлари таркибигаташкилотчилик, ташаббускорлик, кенг фикрлилик қобилиятига,ҳуқуқшунос ва педагогик-психологик билимларга эга бўлганходимларни тайинлаш. Ҳолбуки, ҳуқуқни муҳофаза этувчи идоралар,хусусан, ички ишлар органларининг ходимлари сафларини малакали,Ватанга ва ўз бурчига садоқатли, ёш, иқтидорли ва замон талабига1 Ўша манба.185
жавоб берадиган кадрлар билан тўлдириш ишларини кучайтиришбугунги куннинг асосий талабларидан биридир;2) ички идоравий ҳамкорликда фаолият олиб бораётган ички ишларорганларининг хизматлари ўртасидаги расмиятчилик ва хизматсоҳалари манфаатларини устун қўйиш ҳолларига барҳам бериш;3) ички идоравий ҳамкорликда фаолият олиб бораётган ички ишларорганлари хизматларининг ходимларига махсус дастур асосида воягаетмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, ушбужиноий қилмишларни иссиқ изидан очишда ҳамкорлик қилишусуллари, шакллари ва уни амалга ошириш механизмларини ўргатишбўйича ўқув машғулотларини ташкил этиш;5) ички ишлар органларининг профилактика хизматларини замонталабларига жавоб берадиган техника ва алоқа воситалари билантаъминлаш бўйича комплекс тадбирларни амалга ошириш;6) ички идоравий ҳамкорликда фаолият олиб бораётган ички ишларорганларининг хизматлари ўртасида ахборот алмашишни кенг йўлгақўйиш;7) вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>га доир илғор тажрибаларни ўз вақтида ўзаро алмашишнитаъминлаш.Ўйлаймизки, мазкур чора-тадбирларнинг сифатли амалгаоширилиши вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ички ишлар органлари профилактика хизматларинингички ишлар органларининг бошқа хизматлари билан ички идоравийҳамкорлигини самарали ташкил этиш ва такомиллаштиришда ўзсамарасини беради.Ҳозирги вақтда вояга етмаганларнинг қўшмачиликданжабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да, айбдорларни фош этишдажамоатчилик ёрдамидан кенг фойдаланиш орқали самаралинатижаларга эришилмоқда. Бироқ, республикамизда воягаетмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дажамоатчилик билан ҳамкорликни ташкил этиш ва унитакомиллаштириш масаласи ислоҳотларнинг ҳозирги босқичидадолзарблигича қолмоқда. Ваҳоланки, вояга етмаганларнингқўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ички ишларорганларига ҳар томонлама ёрдам бериш ҳар бир фуқаронинг бурчидир.Таъкидлаш жоизки, вояга етмаганларнинг қўшмачиликданжабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ички ишлар органлари профилактикахизматининг ходимлари аҳолининг барча қатлами билан ҳамкорликдаиш олиб бориши зарур. Негаки, бугунги кунда «...жаҳолатнинг ҳарқандай кўринишларига қарши курашда, умумий хонадонимиздаги186
тинчлик ва осойишталикни асраш йўлида аҳоли фаоллигини оширишлозим» 1 .Ҳозирги вақтда вояга етмаганларнинг қўшмачиликданжабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ички ишлар органлари профилактикахизматларининг ички ишлар органларининг бошқа хизматлари важамоатчилик билан самарали ҳамкорлигини ташкил этишга қуйидагибир қатор омиллар салбий таъсир кўрсатмоқда:<strong>–</strong> ички ишлар органлари профилактика хизматлари ходимларинингкўпчилигида давлат ва нодавлат ташкилотлари, корхона, муассасаҳамда кенг жамоатчилик билан ҳамкорликни ташкил этиш учун зарурбўлган раҳбарлик, ташкилотчилик, кенг фикрлилик, ташаббускорлик,киришимлилик, касбий ҳамда педагоглик қобилияти ва кўникмалариетарли даражада эмаслиги;<strong>–</strong> вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да бевосита иштирок этадиган фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органлари, уларнинг ҳузуридаги комиссиялар, «Маҳаллапосбони» жамоат тузилмаси ва бошқа субъектлар ўртасидаҳамкорликни амалга ошириш механизмини белгилаб берувчи қонундаражасидаги ягона норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг ишлабчиқилмаганлиги;<strong>–</strong> ички ишлар органлари профилактика хизматларининг жамоаттузилмалари ва аҳоли билан узлуксиз ҳамда самарали ҳамкорликнитаъминлаш учун зарур бўлган техника, алоқа воситалари ва бошқажиҳозлар билан замон талаблари даражасида таъминланмаганлиги ваҳ.к.Мазкур муаммоларни ҳал этиш учун қуйидаги чора-тадбирларниамалга ошириш тақозо этилади:1. Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишинингсабабларини аниқлаш, уларни бартараф этишга қаратилган сиёсий,ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий-маърифий ва бошқапрофилактик чора-тадбирларни амалга ошириш;2. Профилактика инспектори лавозимига ташкилотчилик,ташаббускорлик, кенг фикрлилик қобилиятига, ҳуқуқшунос вапедагогик-психологик билимларга эга ҳаётий ва амалий тажрибасиюқори бўлган ходимларни ишга тайинлаш;3. Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да ички ишлар органлари билан бир вақтда фуқароларнинг ўзиниўзи бошқариш органлари манфаатдорлигини ва масъулиятини оширишбўйича комплекс тадбирларни амалга ошириш;1 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт <strong>–</strong> пировардмақсадимиз. Т.8. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.350.187
4. Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> бўйича профилактика хизматлари билан кенг жамоатчиликнингҳамкорлигини тартибга солиб турувчи, мувофиқлаштирувчи қонундаражасида ягона норматив-ҳуқуқий ҳужжатни ишлаб чиқиш ва қабулқилиш;5. Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да фаол ва доимий равишда иштирок этувчи фуқароларнирағбатлантиришни кенг йўлга қўйиш бўйича комплекс чоратадбирларниамалга ошириш;6. Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> фаолиятида жамоатчилик фикрини доимий ўрганиб, таҳлил қилибборишни янада кучайтириш;7. Вояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>га доир қонунчилик нормаларининг янада такомиллаштириш,уларда бугунги ва эртанги кунимизнинг талаблари тўлиқ акс этишинитаъминлаш;8. Ёшларни мустақил ҳаётга тайёрлаш, айниқса уларда <strong>оила</strong>,жамият олдидаги ўз бурчи ва масъулиятини чуқур англаб етишфазилатларини шакллантириш;9. Ёшларни ҳаётнинг турли тўфонларидан асраш, унинг <strong>мустаҳкам</strong>оёққа туриб <strong>олиш</strong>и учун елкадош бўлиш, бу борада кўмак, маслаҳаткўрсатишда маҳалла тизими имкониятларидан самарали фойдаланиш,унинг жамиятимиздаги, кундалик ҳаётимиздаги моҳиятиникенгайтириш ва нуфузини янада ошириш;10. Ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан етук, ўз мустақилфикрига эга, оқни қорадан ажратишга, тараққий топган давлатлардагитенгдошлари билан беллашишга қодир бўлган баркамол авлоднитарбиялаш, уларнинг соғлиғини асраш, ҳаётга йўллашда <strong>оила</strong>нингтаълим-тарбия соҳаси билан амалий ҳамкорлигини янада кучайтиришва бошқалар.Хулоса қилиб айтганда, юқорида кўрсатиб ўтилган ташкилий ваҳуқуқий тадбирларни амалга оширишда жамиятимизда мавжуд ўтаноёб, бетакрор ижтимоий бошқарув идораси бўлган, ҳеч нарса биланс<strong>олиш</strong>тириб бўлмайдиган, юз йиллар давомида ривожланиб келаётганва мустақиллик даврида тубдан янгиланиб, замон талаблари асосидатакомиллашиб бораётган маҳалла тизими имкониятларини тўлиқ ишгас<strong>олиш</strong> ва аҳоли фаоллигини ошириш вояга етмаганларнингқўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да, албатта, ўзсамарасини беради.188
М.Х.Усмонова МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> ҲУҚУҚБУЗАРЛИКНИНГ ОЛДИНИОЛИШ ГАРОВИ«Ҳар қайси миллатнинг ўзига хоcмаънавиятини шакллантириш ваюксалтиришда, ҳеч бир шубҳасиз<strong>оила</strong>нинг ўрни ва таъсирибеқиёсдир».И. А. КаримовБугунги кунда давлатимизнинг сиёсати ўсиб келаётган ёш авлодни ҳаржиҳатдан баркамол тарбиялаш масаласидир. Зеро, фуқаролик демократикдавлат қуриш ва жамиятимиз тараққиётининг ривожи ёшларнинг таълимтарбияси, интеллектуал салоҳияти қай даражада эканлигига боғлиқ.Маънавий қадриятлар, фуқаролик бурчини бажаришга онгли муносабатдабўлиш ўз моҳияти билан ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини қамраболувчи серқирра жараён ҳисобланади. Ёшларни соғлом, баркамол бўлибвояга етишларига шароит яратиш мақсадида ҳукуматимиз томонидан қаторҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган.Оила <strong>–</strong> жамият ва давлат билан ўзаро боғлиқ бўлади ва бир замондаривожланади. Оила демографик, иқтисодий, ижтимоий, маданий ва бошқамуҳим вазифаларни бажаради. Шунинг учун жамият ва давлат <strong>оила</strong>нифаровон бўлишидан манфаатдор бўлади.Оила шунчаки одамларнинг ўзаро эр-хотин ёки қариндошликришталари билан <strong>мустаҳкам</strong>ланган гуруҳ эмас, балки <strong>оила</strong> юридиктушунча бўлиб, қонунда белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлганшахслар гуруҳидир.Оилавий муносабатларни тартибга солувчи алоҳида қонунчиликларишлаб чиқилган. Жумладан Ўзбекистон Республикаси Конституцияси,Фуқаролик кодекси, Оила кодекси ва <strong>оила</strong>вий муносабатларни тартибгасолувчи, бир қатор норматив ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд. Мазкур қонун -ҳужжатларининг барчасида эр-хотиннинг ўзаро муносабатлари, уларнинг<strong>оила</strong>даги, фарзандлар тарбияси борасидаги, фарзандларнинг ота-онаолдидаги бурч ва вазифалари <strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган.Наманган вилояти педагогик кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасиниошириш институти, ижтимоий фанлар ва маънавият асослари кафедрасиўқитувчиси.189
Давлатимизнинг ҳозирги кундаги сиёсати фуқаролик демократикҳуқуқий давлатни шакллантиришдир. Жамиятимизда ҳуқуқий давлатнишакллантириш учун Президентимиз таъбири билан айтганда аввалофуқароларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини ривожлантириш зарурбўлади.Бу жараённи амалга оширишда <strong>оила</strong> зиммасига ҳам жуда катта масалаюкланади. Чунки болаларнинг дастлабки тарбияси <strong>оила</strong>дан бошланади.Мустақил Республикамизнинг келажагига ҳисса қўшадиган шахс энгаввало <strong>оила</strong>да тарбияланади. Ҳар бир миллий ва шахсий қадриятларнимадан иборат эканлигини болалар онгига сингдириб бориш керак.Масалан: бир буюм ким учундир кераксиз бўлиб кўринади ва шу буюмниташлаб юбориш ҳам мумкин. Лекин мазкур буюм айни вақтда кимгадирқадрли ҳисобланади. Чунки бу буюм кимгадир азиз бўлган инсонданэсдалик бўлиши мумкин. Мана бу ҳолат шахсий қадрият ҳисобланади. Ёкибўлмаса Наврўз байрамини ўзбек халқидан ташқари бир неча халқларнишонлашади, бу эса умумбашарий қадриятлар ҳисобланади. Болаларонгига шу қадриятларни сингдириб бориш, уларни ҳурматлаш кабиҳиссиётларни аввало <strong>оила</strong>да шакллантириш лозим. Оила,никоҳдагиларнинг ўртасида аҳиллик бўлгандагина <strong>мустаҳкам</strong> бўла олади.Шунинг учун никоҳ нима, <strong>оила</strong> нима, жамиятимизда унинг ўрниниўрганиш муҳим аҳамият касб этади.Оила бу ота-она, эр-хотин, фарзандлар ва қариндош уруғлардантузилган уюшмадир. Оила аъзолари ўртасида мулкий ва шахсий ҳуқуқ,мажбуриятларни келтириб чиқаради. Оиланинг давлатимиз келажагидагиўрнига кенг баҳо берилган. Жумладан Конституциянинг «Жамият ва шахс»деб номланган бобида ва Оила Кодексининг 4-моддасида <strong>оила</strong>жамиятимизнинг асосий бўғини, у давлат ҳимоясида бўлиш ҳуқуқига эгаэканлиги <strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган.Оила қонунчилиги билан вояга етмаган болаларнинг ҳуқуқлари<strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган. Масалан: <strong>оила</strong>да яшаш ва тарбияланиш, ота-онасива бошқа қариндошлари билан кўришиш, ўз ҳуқуқий ва қонунийманфаатларини ҳимоя қилиш, ўз фикрини ифода этиш ва бошқа ҳуқуқлар.Ўзбекистон Республикаси қонунлари бола тарбиясига жуда катта аҳамиятберади. Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 65-моддасидаболанинг <strong>оила</strong>да яшаш ва тарбияланиш ҳуқуқлари белгиланганлигиданкўриниб турибдики, бола авваламбор тарбияни <strong>оила</strong>да олади.Ёш авлод жамиятга <strong>оила</strong> орқали кириб келади, ҳар қандай жамиятнингтараққиёти ундаги <strong>оила</strong>лар <strong>мустаҳкам</strong>лигига боғлиқдир, шунинг учун <strong>оила</strong>ва <strong>оила</strong>вий муносабатлар масаласи ҳамма асрларда ҳам даврнинг долзарбмуаммоси бўлиб келган. Оиладаги соғлом ахлоқий муҳит ота-онанингюриш туриши, муомаласи, одоби, камтарлиги, ҳаё ва андишаси, ақлидроки,меҳр-оқибатли бўлиши каби инсоний фазилатларни эгаллашниталаб этади. Агар <strong>оила</strong>да ота-она ўртасида бундай умуминсоний ахлоқий190
қадриятлар ҳукм сурмаса, унда жамиятнинг бошланғич асоси ҳисобланган<strong>оила</strong> муҳитида вояга етаётган ёшлар жамиятдан ўз ўрнини топа олмай,боши берк кўчага кириб қ<strong>олиш</strong>и мумкин.Кейинги пайтларда мамлакатимизда назоратсиз қолган воягаетмаганлар сони ва улар томонидан содир этилган ҳуқуқбузарликҳолатлари кўпайиб бормоқда.Шу маънода «Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларитўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг «фуқаролар йиғинираисининг ваколатлари» деб номланган 13-моддасига ўзгартиришларкиритилди. Унга кўра фуқаролар йиғини раиси зиммасига вояга етмаганболаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича жамоатчилик ишлариниташкил қилиш, ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болалар ҳақидагимаълумотларни васийлик ва ҳомийлик органларига тақдим қилиш,шунингдек бундай болаларни тегишли давлат муассасаларигажойлаштиришга кўмаклашиш вазифалари юклатилди. ДавлатимизПрезиденти И.А.Каримов ўзининг «Юксак маънавият енгилмас куч» номлиасарида «инсоннинг энг соф ва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ватасаввурлари биринчи галда <strong>оила</strong>да шаклланиши, боланинг характери,табиати ва дунёқарашини белгилайдиган маънавий мезон ва қарашлар,яхшилик ва эзгулик, олижаноблик ва меҳр-оқибат, ор-номус ва андишакаби муқаддас тушунчаларни пойдевори <strong>оила</strong> шароитида қарор топишитабиийдир» деб <strong>оила</strong>га юқори баҳо беради. Чиндан ҳам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> дастлабкитарбия ўчоғидир.Маълумки, кейинги йилларда юртимизда ҳар қайси йилга аниқ номбериб, шу асосда махсус давлат дастурлари ишлаб чиқиш ва амалгаошириш анъанага айланиб қолди.Агар ушбу масаланинг тарихига назар ташлайдиган бўлсак, буйўлдаги дастлабки салмоқли қадамларимиз 1998 йилни мамлакатимизда«Оила йили» деб эълон қилиниши билан бошланган бўлса, 2012 йилни«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиниши унинг узвий давомийлигинибилдиради. Ҳаммамизга аён бўлиши табиийки, <strong>оила</strong> соғлом экан-жамият<strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарордир.Агар <strong>оила</strong>да ёшлар болалигидан соғлом, бақувват, кўркам бўлиб воягаетса-ю, одоби, ахлоқи, тафаккур қилиши инсонийлик мезонига зид келса,бундай ёшлар жисмонан соғлом бўлсалар ҳам ахлоқан заиф маънанқашшоқ, ақлий-ителлектуал савияси паст бўлиб, Ўзбекистонда демократик,фуқаролик ва инсонпарварлик жамиятни қуришдек шарафли ишнингборишига салбий таъсир қилиши мумкин.Бола тарбияси борасида таълим муассасалари ҳамда фуқароларнингўз-ўзини бошқариш органлари зиммасига ҳам катта масъулият юкланган.БМТ бош ассамблеяси томонидан 1989 йил 20 ноябрда Нью-Йорк да қабулқилинган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1992 йил 9декабрда ратификация қилинган «Болалар ҳуқуқлари конвенцияси»да ҳам191
болага таълим бериш йўналишлари <strong>мустаҳкам</strong>лаб қўйилган. Шундан келибчиқиб Давлатимиз раҳбари И.А.Каримов ҳушёрликни йўқотмасликни,ёшлар тарбиясида асло бепарво бўлмаслигимиз зарурлигини таъкидлабўтган. Мамлакат барқарор бўлиши учун <strong>оила</strong> соғлом бўлиши кераклигини,натижада жамият ҳам <strong>мустаҳкам</strong> бўлишини, маънавий ҳаётимизниюксалтиришда, <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>нинг роли ватаъсири жуда кучли эканлигини эътироф этади. Ҳар бир <strong>оила</strong>да фарзандгатарбия бериб бориб, унинг келажагини ва давлатимиз келажагини кўзолдига келтирган ҳолда тарбияга ёндашса, ҳар қандай ҳуқубузарликнинг<strong>олдини</strong> олган бўлади. Оилада болага тарбия бериш жараёнида миллий онгва қадриятларимизни, эътиқод ва тафаккуримизни, ҳуқуқ вабурчларимизни болалар онгига сингдириб боришлари лозим. Шу мақсадгаэришсакгина, эркин фуқаролик-демократик, ҳуқуқий давлат пойдеворинияратган бўламиз. Бу давлат келажакда шу ёшлар қўлида бўлишини доимоёдимизда тутишимиз керак ва бу йўлда бор куч-қувват ва тажриба,имкониятларимизни ишга с<strong>олиш</strong>имиз керак бўлади.П.Бердибеков,М.Саидова,М.Шокирова ЁШЛАРНИНГ ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРДАН ХОЛИБЎЛИШЛАРИДА ОИЛА ЖИПСЛИГИНИНГ АҲАМИЯТИОила муқаддас даргоҳ. Биргина шу муқаддас сўзининг <strong>оила</strong>га нисбатанишлатилишида чуқур маъно ва моҳият мужассам. Зотан, миллатнингэртанги кунига <strong>оила</strong>да пойдевор қўйилади. Оиланинг жипслигигажамиятнинг энг муҳим бўғини сифатида алоҳида аҳамият берилади. Чункижамиятни ташкил этувчи куч ҳисобланган инсон унда дунёга келади ватарбияланади. Президентимиз И.Каримов ўз асарларида <strong>оила</strong>нинг шахскамолотини таъминлашдаги ўрни ва ролига юқори баҳо берар экан,қуйидагиларни қайд этади: «Оила турмуш ва виждон қонунлари асосидақурилади, ўзининг кўп асрлик <strong>мустаҳкам</strong> ва маънавий таянчларига эгабўлади, <strong>оила</strong>да демократик негизларга асос солинади, одамларнингталаб ваэҳтиёжлари, қадриятлари шаклланади. Бу эса олий даражада маънавийқадрият, инсон қалбининг гавҳаридир.» Шунинг учун ҳам Президентимиз<strong>оила</strong>га алоҳида эътибор қаратиб, 1998 йилни «Оила йили», 2012 йилни эса«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилганлиги бежиз эмас.Шахс маънавияти, унинг дунёқараши, инсоннинг тасаввур ваэътиқодидаги алоқадор кўникмалар мажмуи, ёшларнингҳуқуқбузарликлардан ҳоли бўлишлари асосан <strong>оила</strong> жипслиги орқали Жиззах ВПКҚТМОИ ўқитувчилари.192
шакллантирилади. Тарбия шаклларини амалга оширишнинг қулай йўлиаввало ота-оналарнинг маънавий ва ҳуқуқий билим савиясини ошириш,улардаги соғлом тафаккур ва замонавий фарзандлар тарбиялашомилларини шакллантиришдир. Бинобарин, ота-оналик шундаймасъулиятли вазифаки, унинг жамиятимиз манфаатига мос тарзда амалгаоширилиши учун инсон ҳам маънавий жиҳатдан, ҳам психологик жиҳатдантайёр бўлиши керак. Ижобий саналадиган соғлом муҳит ота-оналарболалари билан кўр-кўрона муносабатда бўлмайдиган, бир-биринитушунадиган, ҳурмат қиладиган, тарбиявий таъсирнинг шакл вауслубларидан тўғри унумли фойдаланадиган <strong>оила</strong>ларда қарор топади.Оила-бу яшаш муҳити, мураккаб ўзаро муносабатлар мажмуи, инсоншаклланувчи макон. Одамзод учун бир умр зарур бўладиган табиийкўникма ва хусусиятлар, масалан, ҳар қайси боланинг ўзига хос ва ўзигамос қобилияти атрофидаги одамлар билан муомаласи, тенгдошлариорасида ўзини қандай ҳис қилиши, етакчилик хислатларига эга бўлиши ёкибўлмаслиги, дунёқараши-буларнинг барчаси аввало унинг туғма табиати,шу билан бирга, <strong>оила</strong>да оладиган тарбиясига узвий боғлиқ эканини ҳаёттажрибаси кўп мисолларда тасдиқлаб беради.Айнан мана шу даврда бола ҳамма яхши ва ёмон нарсани тушуниб,англай бошлайди, унинг беғубор онги бамисоли босма қоғоз сингари<strong>оила</strong>даги, ён-атрофдаги барча воқеа ҳодисаларни, уларнинг замиридагитаассуротларни ўзига шимиб, сингдириб олади. Унинг ота-онасига, бобо вамомоларига меҳри ва ҳурмати, ўзини ўраб турган муҳитга нисбатанмуносабати кундан кунга такомиллашиб боради.Баъзан кишилардан «менинг шундай тарбияланишимга ота-онамсабабчи ёки отам билан онам менга эътибор бермай, ўз маишатлариниқилиб юришганда» деган гапларни эшитамиз. Мутахассисларнингфикрича, асосий жиноятчилар <strong>оила</strong>сида жанжал ичкиликка мойиллиги бор<strong>оила</strong>ларда пайдо бўлади ёки ота-онасининг йўқлиги туфайли бола шундайжиноятчи бўлиб етишади. Ҳозирги кунда айрим шаҳар ва вилоятлардажиноятга тортилган ёшларнинг кўп қисми ўзига тўқ, моддий жиҳатданяхши таъминланган <strong>оила</strong>ларда тарбиялангани маълум бўляпти.Шахснинг ҳуқуқий маданияти, ҳуқуқий онгини шакллантириш бугунгикуннинг долзарб муаммоларидан бири деб қаралаётгани бежиз эмас. Шахсҳуқуқиймаданиятини шакллантиришда <strong>оила</strong>даги тартиб-интизомгаболанинг бефарқ бўлмаслигини таъминлаш катта рол ўйнайди. Бу ўриндафарзандларни <strong>оила</strong>да адолатлиликка ўргатиш ва <strong>оила</strong>да бажариладиганмеҳнатнинг тўғри ташкил этилишига эътибор бериш зарур. Иккинчидан,ота-оналар болаларнинг дам <strong>олиш</strong>ини, меҳнатини, ўз устида ишлашинитўғри ташкил этиш билан бирга уларга тўғри баҳо бериши лозим. Ўринсизмақтов ёки ноҳақ койиш ҳам болага ёмон таъсир этади. Фарзанднинг<strong>оила</strong>да қандай тарбия олиб ўсаётганини биз унинг хатти-ҳаракатлариданжамиятга, табиатга, қонунга бўлган муносабатларидан яққол кўришимизмумкин. Оилада бола қанча тўғри ўстирилса, тарбияси яхши бўлса ана шу<strong>оила</strong>ларда ўсган болалар жамиятимиз тараққиёти учун шунча салмоқли193
улуш қўшишга ҳаракат қиладилар. Намунали <strong>оила</strong>ларда ота-оналарболаларини ёшлигидан бекорчиликда ўсмаслиги учун уларни меҳнат биланчиниқтирадилар, меҳнатни қадрлашга ўргатадилар. Оилада шахснингҳуқуқий маданиятини шакллантириш ҳам мамлакат тузиш, қуриш кабимураккаб ва кўп қиррали бўлиб, бу кичик мамлакатни идора қилиш билантенгдир.Оилада катталар ўртасидаги ўзаро келишмовчиликлар; фарзанднингкатталар томонидан ёлғизлатиб қўйилиши; уларнинг хоҳиш ваистакларини инобатга олмаслик; <strong>оила</strong> катталарининг уларнименсимаслиги; буйруқбозлик асосида уларга доимий фавқулоддатопшириқларнинг берилиши; фарзандига нисбатан айрим ҳоллардагиадолатсизлик; бола ҳуқуқларининг бузилиши; барча фарзандларнинг тенгкўрилмаслиги; ота-она томонидан ички тартиб ҳамда фарзандларинингбўш вақтларини назорат қилмаслиги; айрим ота-оналарнинг педагогик вапсихологик билимларининг пастлиги; болаларни ортиқча талтайтириш,пулга ружу қўйишга ўргатиш; иқтидори ва қобилиятини ҳисобга олмай ўзихоҳламаган тўгарак ёки тадбирга мажбурий равишда жалб қилиш орқалиғазабини келтириш; ота-онанинг адолатсизлик, ёлғончилик, ўғирлик,порахўрлик сингари иллатларнинг бола кўз ўнгида содир этиши; уларнингсўзи билан хатти-ҳаракатининг номувофиқлиги; ўсмирлар кўз ўнгидакатталарнинг ўз манфаатларини жамият манфаатларидан юқори қўйишикаби сабаблар туфайли бола тарбиясида ҳуқуқбузарлик иллатларинингшаклланиш жараёнларининг, яъни ўғри, маиший бузуқ, ахлоқи меъёридаривожланмаган, тиланчи, гиёҳванд, психотроп моддаларни қабул қилувчи,экстремист жиноятчилар вужудга келади. Шунинг учун ота-оналарнингфарзандларга нисбатан юқорида қайд этилганлардан хулоса чиқарган ва<strong>оила</strong> жипслигига алоҳида эътибор қаратган ҳолда тўғри тарбияомилларидан фойдаланиши муҳим ҳисобланади. Бунинг учун шахсгаинсонийлик нуқтаи назаридан ёндашиш бош вазифа бўлмоғи ва бундайёндашувлар психологиянинг инсонпарварлик тамойилларига асосланганбўлиб, шахсга ҳурмат билан муносабатда бўлиш ва ўсмирни «қандай бўлсашундайлигича» қабул қилишни тақозо этади.Бундан ташқари, «Оила-маҳалла-мактаб концепцияси» талаблариасосида ҳамкорликдаги тарбиявий тадбирларнинг муваффақиятли амалгаоширилиши ҳам ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг натижавийсамарадорлигини кафолатлайди.Ўзимизга ҳам оғирлик қилаётган муаммоларни, муҳокамаларни болалардаврасида тилга <strong>олиш</strong>га, унинг соф беғубор дунёсига бостириб киришга вауни кераксиз маълумотлар билан тўлдиришга ҳақимиз йўқ. Негаки, ота-онақарамоғида, ташвишлардан холи, ҳали ҳаётнинг аччиқ-чучугини эмас,балки гўзал жиҳатларини кўриши керак бўлган болакайнинг каттаташвишлар ҳақида ўй суриши унинг нозик гарданига юк бўлиши мумкин.Болани ота-она ўз хоҳиш-иродасига бўйсундиришга интилмасдан, ўзитажриба орттиришига кўмаклашиши; унга <strong>оила</strong>да танлаш имкониниқолдириши; нимани ўйлашга эмас, қандай ўйлашга ўргатиши; бирон194
фикрни мажбуран сингдирмаслиги; маслаҳат ёки келишув орқали бирорвазиятни ҳал қилишлари ва нотўғри ҳаракатини ўзига англашига имконберишлари лозим. Шунингдек, ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>даота-онанинг энг муҳим вазифалари <strong>оила</strong> жипслигини таъминлашдан, болаолган мажбуриятларини қандай бажараётганлигини текшириб боришдан,дастлабки ҳуқуқий билим ва кўникмаларни сингдиришдан ва унга амалқилишини кузатиб боришдан, мустақил фикрлашга ўргатишдан,шуғулланиши учун зарурий шарт-шароитлар яратиб беришдан иборатбўлмоғи лозим.Ф.И. Ҳайдаров, Р.Н. Тожибоев БЎЛҒУСИ ПСИХОЛОГЛАР КАСБИЙ КОММУНИКАТИВКОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИЖТИМОИЙҲАЁТДА ТАРБИЯСИ ҚИЙИН БОЛАЛАР БИЛАНИШЛАШНИ ЕНГИЛЛАШТИРИШНИНГ ОМИЛИСИФАТИДАРеспубликамизда ишлаб чиқарилаётган Давлат дастурларида ўсибкелаётган ёш авлодни тарбиялаш учун зарур шарт-шароитларни яратиш,барча таълим муассасалари тарбияланувчиларини жамиятда самаралифаолият кўрсатишга тайёрлаш, бир сўз билан айтганда ҳар томонламабаркамол авлодни шакллантириш каби юксак вазифаларни амалга оширишкўзда тутилган.ХХ асрнинг иккинчи ярмида «одам-одам», одам-техника», «одамбелгилартизими» каби касблар типига мансуб бўлган ходимларнингкоммуникатив ва касбий компетентлиги муаммоларига бағишланганкўплаб тадқиқотлар амалга оширилган. Бу эса ўз ўрнида иқтисодиёт,ишлаб чиқариш, ижтимоий соҳа ва меҳнат унумдорлигининг, маҳсулотсифати ва истеъмолчиларга хизмат кўрсатишнинг, турли меҳнатжамоаларида ижтимоий-психологик муҳитнинг оптималлашуви биланчамбарчас боғлиқ.Коммуникатив компетентлик асосида бошқа инсонлар билан заруралоқаларни ўрнатиш ва қўллаш қобилияти ётади. Унинг таркибигакоммуникатив жараённинг самарали кечишини таъминлайдиган баъзибилим, малака ва кўникмалар йиғиндиси киради. Коммуникативкомпетентлик шахснинг касбий муҳим сифати тарзида ҳам белгиланади.Бу сифат авваламбор вазиятни адекват баҳолаш, маълум бир луғат Низомий номидаги ТДПУ умумий психология кафедраси тадқиқотчиси. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг псхология ва касб этикасикафедраси ўқитувчиси.195
бойлигининг мавжудлиги, мулоқот мақсадларини аниқ ва тушунарли баёнқилиш, шунингдек, нутқ маданияти ва мулоқот услубини назарда тутади.Психологнинг касбий-коммуникатив компетентлиги <strong>–</strong> бу шахснингинтегрециялашган сифати бўлиб, унинг тузилмаси қуйидагича:<strong>–</strong> касбий мулоқот соҳасидаги билимлар;<strong>–</strong> коммуникатив қобилият, малака ва кўникмалар;<strong>–</strong> шахснинг коммуникатив сифатлари;<strong>–</strong> малакавий тажриба, мулоқот тажрибаси ва коммуникатив фаолият.Психологнинг касбий-коммуникатив компетентлиги психологикмулоқотнинг ва коммуникациянинг индивидуал усулларида, улартомонидан психологик фаолиятни самарали амалга оширилишинитаъминлайдиган коммуникатив малака, кўникма ва ҳаракатлар ёрдамиданамоён бўлади. Касбий компетентлик ва касбий муҳим сифатлар баъзипсихологик педагогик тадқиқотларнинг предмети бўлиб, уларнинг аниқвазифаси иш берувчиларнинг (ишлаб чиқариш ва маиший хизмат)малакали мутахассисларга, турли касблар, мутахассисликларга эҳтиёжибилан боғлиқ ҳолда белгиланган. Бироқ компетентликнинг бу кўриниши ваунинг ривожланиш масалалари педагог психолог ва амалиётчи психологкаби мутахассисларни тайёрлашда етарли тадқиқ қилинмаганлиги боисбўлғуси психологлар касбий-коммуникатив компетентлигиниривожлантиришга эҳтиёж сезилмоқда. Ўқитиш амалиётида шундай фикрпайдо бўлдики, бўлажак психологнинг коммуникатив компетентлиги бумутахассисликни эгаллаш жараёнида ва талабаларнинг коммуникативқобилиятлари билан боғлиқ ҳолда шаклланади. Таълим олувчилар(талабалар, тингловчилар) билан олиб бориладиган ижтимоий-психологиктренинглар уларда мулоқот психологияси соҳасида билимларнишакллантиришга, шунингдек шахснинг коммуникатив малакаларини васифатларини ривожлантиришга хизмат қилади. Бироқ, бўлажакпсихологнинг касбий-коммуникатив компетентлигини етарли даражадаривожлантира олмайдилар. Шу сабабли талабаларнинг коммуникативкомпетентлигини фақатгина фанлар бўйича маъруза ва амалиймашғулотларда ўрганиш эмас, балки ижтимоий психологик тренинглар ватемaтик машғулотларда ҳам амалга ошириш имкониятидан ҳамфойдаланиш зарур.Бўлғуси психологлар касбий коммуникатив компетентлигиниривожлантириш амалиётда тарбияси қийин болалар билан ишлашниенгиллаштиради. Негаки бунда психолог «Тарбияси оғир болалар» биланишлашнинг мазмуни ва аҳамияти англаб ета олади ва самарали фаолияткўрсатади. Ўз аҳволидан қаноатланмаслик, атрофдагилар билан қарамақаршиликўсмирларга хос бўлган хавотирланиш (безовта) ҳолатиникучайтиради. Бу эса ёқимсиз оқибатларга олиб келади: киши характерига,унинг хулқ-атворига (ишончсизлик, беқарорлик ҳолати), уларнинг ўзҳаётий истиқболларини белгилаб <strong>олиш</strong>ларига ёмон таъсир этади. Узоқ вақт196
безовталаниш ҳолатига бўлган киши бошқаларга нисбатан осонроқберилиши мумкин. Бу эса ўз навбатида турли хил экстремал ҳолатларникелтириб чиқариши мумкин. Тарбияси қийин бўлган ўқувчилар ўзи ҳақидаўзининг хулқ-атвори тўғрисида камдан - кам ўйлайдилар. Кўпинча уларўзларига нотўғри баҳо берадилар, бунда улар ўз фазилатлари ваимкониятларини ё ошириб, ёки пасайтириб баҳолайдилар. Бундай вазиятдаяна психологик хизматга эҳтиёж сезилади. Психолог ўз-ўзини ва ўз хаттиҳаракатиларинитўғри баҳолай <strong>олиш</strong>га ўз-ўзини тарбия қилишни ташкилэтишга ўргатиш лозим бўлади.Ота-оналар фарзандларининг тарбиясига нисбатан қандаймуносабатда эканликларига қараб 4 гуруҳга ажратиш мумкин.Биринчи гуруҳга <strong>–</strong> ўз болаларига нисбатан педагогик жиҳатдансаводли объектив муносабат киради. Тарбияси қийин бўлган болалар ваўсмирлар вужудга келадиган <strong>оила</strong>лар ичида бундай <strong>оила</strong>лар камдан-камучрайди. Бундай <strong>оила</strong>ларда тарбиянинг қийин бўлиши қандайдиркутилмаган ташқи шарт-шароитлар орқалигина вужудга келади.Иккинчи гуруҳга <strong>–</strong> бола ҳаддан ташқари эркалаш объектига айланибқолган <strong>оила</strong>лар киради. Бундай <strong>оила</strong>да болага ҳамма ишни қилишга рухсатберилади, бутун эътибор унга қаратилган бўлади, айни маҳалда мактабдаунинг теварак-атрофидаги барча нарсаларга, бошқа болаларга нисбатанбефарқ ёки салбий муносабатда бўлади. Бундай тоифадаги <strong>оила</strong>лар,биринчи гуруҳдаги <strong>оила</strong>ларга қараганда анча кўпроқ бўлса-да, лекинумуман ҳаётда нисбатан кам учрайди.Учинчи гуруҳга <strong>–</strong> вояга етмаган ҳолда қонунбузарлик қилган болаларкиради. Бундай <strong>оила</strong>даги ота-оналар турли жиҳатдан ахлоқсиз бўлганкишилардир. Оталарнинг кўпчилигининг тинимсиз ичиши, баъзи ҳоллардаспиртли ичимлик ичувчи аёллар ҳам учраб туради; жиноят қилганлигиучун қамалиб чиққан ёки қамалган ота-оналар ҳам ана шу тоифага киради.Бундай ота-оналар ўз болаларига нақадар салбий таъсир кўрсатиши ўзўзиданравшан.Тўртинчи гуруҳ <strong>–</strong> <strong>оила</strong>лари энг катта гуруҳни ташкил қилади. Булар ўзфарзандларининг тарбияси билан шуғулланмайдиган ота-оналардир.Уларнинг «шиори» шундай «Биз болаларимизни мактабга топширдик,уларни ана ўша ерда тарбиялайверишсин!» -дейишади. Бундай <strong>оила</strong>ларни3-тоифага ажратиш мумкин.Биринчи тоифага ҳозирги кунда моддий манфаатдорлик юзасиданбошқа юртларга ишлашга кетган <strong>оила</strong>ларнинг болалари қаровсиз қолиб,тарбияси «қийин» ўқувчилар рўйхатига тушиб қолмоқда;Иккинчи тоифадаги <strong>оила</strong>ларга болалар тарбияси билан шуғулланиб ўзжонини койитишни истамайдиган ота-оналар;Учинчи тоифадагиларга ўз ишида ниҳоятда банд бўлганлиги ҳамдабола тарбиясига етарли даражада эътибор бермаган ёлғиз оналар ушбукичик гуруҳдаги кишиларнинг кўпроқ қисмини ташкил қилади. Мана шу197
кичик гуруҳдаги <strong>оила</strong>ларда болалар ва ўсмирлар назоратсиз қоладилар ваулардан кўпчилиги педагогик жиҳатдан ўз ҳолига ташлаб қўйилганболаларга айланиб кетади.Бундай шароитда касбий - коммуникатив компетентли психологтарбияси қийин болалар билан олиб бориладиган ўқув-тарбия ишлариниқуйидаги йўналишлар бўйича амалга ошириш мумкин: Психологикмаърифат ва ташвиқот, психологик профилактика, психологикдиагностика, психологик коррекция, психологик маслаҳат, касб-ҳунаргайўналтириш. Бу вазифаларни ҳал этишда ўкувчилар ўртасидагишахслараро муносабатларни яхшилаш, ўсмирлар ўртасида, шунингдек,улар билан катталар ўртасида тўғри инсоний, ишонтирувчи ўзаромуносабатни таъминлаш муҳим роль ўйнайди.Жамиятда вояга етмаганлар ўртасида ҳали тарбиясиз, ахлоқсиз,маънавияти шаклланмаганларнинг учраши жамоатчиликни ташвишгасолмосдан қўймайди. Шунинг учун ҳам бу иллатни иложи борича йўққилиш долзарб масаладир. Ана шу масалани ҳал қилиш учун аввало воягаетмаганлар ўртасида девиант хатти-ҳаракат нима? Унинг илдизи қаерда?Ушбу хатти-ҳаракатлар содир этилмаслигининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учуннималарга эътибор бериш керак, деган масалага ойдинлик киритиш талабэтилади.Масалани ҳал этиш учун аввало «Девиант хатти-ҳаракатлар» нима,деган тушунчага ойдинлик киритиб <strong>олиш</strong> керак. Қатор ҳорижий вамамлакатимиз олимларининг асарларида баён этилишича, «Девиант хаттиҳаракатлар»тушунчаси вояга этмаган ёшларнинг туриш-турмуш, фикрўйлари,фаолиятлари, қилган ишлари, жамиятда қабул қилинган ижтимоийтартиб-қоидалардан четга чиқиш деган маънони билдиради.Шу нарса маълумки, болалар ёш, яъни ўсмирлик чоғида у ёки бутаъсирларга тезроқ берилиши уларга хос хусусиятдир. Ўсмирларникеракли пайтда мақбул йўлга сола олмасак, кейин кеч бўлиши мумкин.Яъни бола ўз йўлини, келажагини жамият ҳаётига зид бўлган турмуш тарзибилан боғлиқ ҳолда тасаввур этса, уни бу йўлдан қайтариш жараёни анчақийин кечади. Шу сабабли шифокорлар айтганидек, касалликнидаволашдан кўра, унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> кўпроқ самара беради. Шу сабаблиҳам биз болаларни девиант хатти-ҳаракатга мойилликларини илгарироқфаҳмлашга алоҳида эътибор беришимиз лозим. Акс ҳолда, кейинчаликболани нотўғри йўлдан тўғри йўлга с<strong>олиш</strong> учун бир неча барорар кучғайрат,маблағ сарфлашга тўғри келади. Аввало, шуни таъкидлаш керакки,вояга етмаганларда девиант хатти-ҳаракат ўз-ўзидан шаклланмайди.Бунинг учун ички ва ташқи омилларнинг таъсири бўлиш керак. Шусабабли ҳам ҳар қандай шахс ўсмирлик чоғи яъни, эндигина вояга етибкелаётган пайтданоқ жамиятдан ўзига муносиб ўрин топиши катта аҳамияткасб этади. Акс ҳолда бу нарса ноҳуш оқибатларга, баъзан эса оғирфожияларга сабаб бўлиши мумкин. Ёш йигит-қизларимизнинг ишда,198
турмушда, <strong>оила</strong> ва жамоа орасида ўз ўрнини тополмаслик ҳолатлариуларнинг жамиятда ўз қадрини юқотишга олиб келади. Аввало шуниайтиш лозимки, ёш йигит-қизнинг ўсмирлик даври бизнинг шароитимизда<strong>оила</strong>да, маҳаллада, мактабда, турли хил таълим-тарбия, спорт, кўнгилочаржойлардаги жамоаларда кечади. Агар мана шу занжирнинг бирортаси заифбўлса, ўсмир бу ерда ўзига нисбатан эътибор, ҳурмат, назоратни сезмаса,бошқа нарсаларни ўйлай бошлайди. Ўзининг дунёқараши, интилиши,борлиқни ўзида идрок этиши нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолдакатталарга тақлид қилиш, ичишни, чекишни, ўзгалардан зўрроқ бўлишнихоҳлаб қолади. Ниятини амалга ошириш учун чора излайди. Ўзгалартаъсирига берилади. Натижада ёмонлар доирасига тушиб қолади. Агартезда ўсмирни бу йўлдан қайтариш чора-тадбирлари кўрилмас экан, уқинғир йўлга кириб қ<strong>олиш</strong>и ҳеч гап эмас.Кўпгина ҳолларда вояга етмаганларнинг жиноят йўлига киришида отаоналармактабни, ўқувчилар ота-онани, маҳаллани айблашади. Аслидаиллатнинг илдизи бошқа ерда. Ўқувчи мактабда бўлганида ўқитувчиларўсмирларни, айниқса, девиант характерли ўқувчиларни қаттиқ назоратостида тутиб турмайдилар. Шундай ҳолатлар бўладики, ўқувчи эрта тонгдамактабга кетдим дея мактабдан чиқади-ю, дарсга келмайди. Ота-она боламмактабда, ўқитувчи эса <strong>оила</strong>сида бирор иш чиқиб қолгандир, деб қўяқолади. Бу ҳол ўқувчиларнинг бошқа ишлар билан банд бўлишига заминяратади. Яъни дастлабки пайтдаги назоратсизлик ўқувчини «нима қилсамқилавераман, ҳеч ким ҳалақит бермайди», деган фикрга келишига олибкелади. Натижада интизомсизлик мунтазам тус олади. Бу ўз навбатидаўсмирнинг ёмонлар таъсирига тушиб қ<strong>олиш</strong>ига олиб келади.Ўсмир тарбиясида <strong>оила</strong>, мактаб, маҳалла, ҳуқуқни муҳофаза қилишорганлари ўртасидаги ҳамкорлик ҳақида кўп гапирилади. Аммо буҳамкорлик аслида чинакамига бўлмаяпти. Баъзида мактабдаги айримўқувчилар томонидан ўқувчи заммасига юклатиладиган керакли, кераксизҳаражатлар ва ота-оналарнинг имконияти йўқлиги ўқувчини ўртоқлариданажралиб қолмасликка уриниши, унинг мустақил пул топишга интилишигаолиб келади. Жиноятчилар эса бу вазиятдан усталик биланфойдаланадилар. Кўп ҳолларда улар зўр болани сафларига қўшиболадилар. Бунга йўл қўймаслик учун девиант характерли бола учунбарчамиз масъул жавобгар эканлигимизни ҳис қилишимиз керак.Касбий-коммуникатив компетентли психолог «тарбияси қийин»болаларни қайта тарбиялашнинг психологик-педагогик йуналишларинибелгилаб беради. Яъни «тарбияси қийин» болаларни келтириб чиқарувчисабаблар ва уларни қайта тарбиялашнинг баъзи бир омилларини кўрибчиқамиз:1. Шахснинг биологик нуқсонлари:<strong>–</strong> сезги органларининг яхши ривожланмаганлиги;<strong>–</strong> ўқишга салбий таъсир этувчи олий нерв фаолиятини;199
<strong>–</strong> психопотологик ожизликлар;2. Шахснинг психологик шаклланишидаги камчиликлар;<strong>–</strong> ақлнинг нормал ривожланмаганлиги;<strong>–</strong> ироданинг заифлиги;<strong>–</strong> шахсда ҳиссиётнинг яхши ривожланмаганлиги;<strong>–</strong> эхтиёж ва билишга қизиқишлар мавжуд эмаслиги:3. Шахснинг тарбиясидаги нуқсонлар:<strong>–</strong> ахлоқий ҳислатларида учрайдиган камчиликлар;<strong>–</strong> ўқитувчи, синф жамоаси, тенгдошлари ва <strong>оила</strong> аъзолари биланмулоқотидаги заифликлар;<strong>–</strong> меҳнат тарбиясидаги нуқсонлари;<strong>–</strong> бўш вақтни тақсимлашдаги хатоликлар;4. Шахснинг билим <strong>олиш</strong>идаги камчиликлар:<strong>–</strong> билимлар, махсус кўникма ва малакаларни эгаллашдаги узилишлар;<strong>–</strong> таълим жараёнида ақлий меҳнат усуллари ва операцияларнингетишмаслиги;5. Мактаб таълими ва тарбиясидаги камчиликлар:<strong>–</strong> таълим жараёнида билимлар ва хатти-ҳаракатларни адолатсизбаҳолаш, дарслик ва ўқув қўлланмаларга нисбатан лоқайдлик;<strong>–</strong> мактаб тарбиявий ишларидаги камчиликлар: (ўқитувчинингўқувчини тушуна олмаслиги, ўқувчининг яккаланиши, ўқитувчилар ваўқувчилар жамоасидаги нуқсонлар, педагогик қаровсизлик, ўз ўрнини топаолмаслик ва ҳоказо).6. Мактабдан ташқари муҳитдаги нуқсонлар:<strong>–</strong> <strong>оила</strong>да педагогик ва психологик билимларни етишмаслиги;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг бузилиши ва <strong>оила</strong>даги низолар;<strong>–</strong> ота-она ёки <strong>оила</strong> аъзоларининг шаҳвоний ҳаётга ва ичкиликкаберилиши;<strong>–</strong> тенгқурларининг салбий ишларга, яъни ҳақорат қилишга, ичишга,чекишга, қўли эгриликка ва хакозоларга ўргатиши;<strong>–</strong> маданий марифий ишлаб чиқариш ва жамоатчиликдагикамчиликлар.Тарбияси қийин болаларнинг хатти-ҳаракатларини ижобий йўналишгабуриб юбориш учун, уларда биринчи навбатда масъулият, ғурур,жавобгарлик, ишонч каби юксак ҳисларни таркиб топтириш зарур. Бунингучун уларнинг ёши, кучи, қобилияти, қизиқиши ва лаёқати ҳамдаимкониятларидан келиб чиққан ҳолда топшириқлар бериб бориш айнимуддаодир. Уларга кичик жамоани, спорт секциясини, тирик бурчакнибошқариш вазифаларини ишониб топшириш, натижасида, улардамасъулият, жавобгарлик, ўз кучига ишонч ҳислари шаклланиб боришибилан бирга феъл-атворидаги салбийлик камайишига эришиш мумкин.Уларни ўзлари қизиққан тўгаракларга жалб қилиш орқали ўқишга салбиймуносабатлари аста-секин йўқотиб борилади. Шундай вазият яратиш200
лозимки, вояга етмаган йигит-қизлар <strong>оила</strong>га ҳам, мактабга ҳам, маҳаллагаҳам, кўча-кўйда ҳам назоратни ҳис қилсин.И.Б. Вафаев ОБ ЭКОНОМИЧЕСКИХ АСПЕКТАХ УКРЕПЛЕНИЯ СЕМЕЙРЕСПУБЛИКИ, ГАРАНТИРУЮЩИХ УЛУЧШЕНИЕПРОФИЛАКТИКИ ПРАВОНАРУШЕНИЙНа торжественном собрании, посвящённом 19 годовщине принятияКонституции Республики, Президент страны И.А.Каримов объявил 2012год «Годом семьи» и отметил, что от её благополучия зависитстабильность общества и страны в целом 1 .Крепкая семья <strong>–</strong> это такая семья, которая уверена в завтрашнем дне, вкоторой рождаются и растут здоровые дети, а их родители занятылюбимым делом. Крепость семьи зависит и от благополучия соседей,махалли, региона и стабильной обстановки в стране в целом.Численность населения Узбекистана приблизилось к отметке 30миллионов человек. Оно состоит примерно из 6 миллионов семей.Согласно официальной статистике, ежегодно создаются более 200 тысячновых семей, рождаются более 600 тысяч младенцев. Основуматериального благосостояния семей республики составляет неуклонновозрастающие объемы национальной экономики. Так, объём ВВП внастоящее время по сравнению с 2000 г. возрос более чем в два раза иежегодные темпы его роста превышают 8 процентов, при этом населениерастёт на 1,6-1,7 процента. Рост ВВП на душу населения создаетматериальную базу для повышения реальных доходов семей республики,для удовлетворения постоянно растущих материальных и духовныхпотребностей.Государство проявляет постоянную заботу об образовании молодогопоколения. Выступая на открытии международной конференции«Подготовка образованного и интеллектуально развитого поколения какважнейшее условие устойчивого развития и модернизации страны», главанашего государства отметил: «Самое главное <strong>–</strong> молодая семья крепкатолько тогда, когда девушка имеет специальность, она самостоятельна,имеет своё мнение и своё место в этой жизни. И, поэтому мы очень следимза тем, чтобы после 9 классов общеобразовательной школы, где дают Ассистент кафедры общественных наук и основ гуманности Самаркандскогообластного института ПКИППК.1Каримов И.А. Наш путь <strong>–</strong> углубление демократических реформ ипоследовательное продолжение модернизации страны // Правда Востока. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong>13 дек.201
общие знания по широкому кругу предметов, молодёжь в обязательномпорядке получила современную профессию по двум-трёмспециальностям» 1 . В результате принятых мер по развитию материальнотехническойбазы школ, академических лицеев и профессиональныхколледжей создана уникальная система непрерывного образования,которая имеет неоценимое значение в деле профилактики правонарушенийсреди молодежи.Государство обеспечивает доступность медицинских услуг и услугдетских дошкольных учреждений, общественного транспорта,коммунальных услуг. За счёт государственных дотаций сохраняютсянизкие цены на такие социально значимые товары, как мука, хлеб,растительное масло и др. Государство оказывает социальную поддержкумалообеспеченным семьям и такая забота возложена на махаллинскиекомитеты как на орган самоуправления граждан.Государство создает условия для массового занятия физическойкультурой и спортом, способствуя укреплению здоровья подрастающегопоколения. С начала реализации широкомасштабной Программы построительству в сельской местности индивидуального жилья, т. е. запоследние два года более 15 тысяч сельских семей получили жильеповышенной комфортности. В 2012 году намечается строительство еще8510 индивидуальных жилых домов с жилой площадью свыше 1,2миллиона квадратных метров. Наряду с этим, в соответствии с заранееутверждёнными комплексными планами застройки жилых посёлков за счётгосударственных бюджетных средств предусмотрено строительство свыше425 тысяч километров водопроводных сетей, около 260 км электрическихлиний, 375 км газовых сетей и 306 км подъездных автомобильных дорог.В результате принимаемых мер по поэтапному переходу на рыночныеотношения повышается благосостояние народа, формируется среднийкласс, являющийся основой необратимости осуществляемыхэкономических реформ, возрастает число семей, уверенных в завтрашнемдне, крепко стоящих на ногах.Хотя в нашей стране создаются равные возможности дляпредпринимательской деятельности для всех членов общества, семьиявляются неоднородными, отличаются по половозрастному составу,уровню образования, по объёму накоплений для начала занятийпредпринимательством. С точки зрения духовных ценностей благополучиесемьи зависит от того, в какой степени молодые люди, создающие новуюсемью, подготовлены к жизни, готовы преодолеть сложности и проблемы,встречающиеся на первых порах совместной жизни.1Каримов И.А. Подготовка образованного и интеллектуально развитогопоколения как важнейшее условие устойчивого развития и модернизации страны //Правда Востока. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 18 февр.202
Каждая семья имеет свои сильные и слабые стороны. В силуразличных причин не все семьи являются полными, случаются и разводы,и несчастные случаи. Если дети из благополучных семей могут попастьпод влияние наркоманов, жуликов и других уголовных элементов исоздавать проблемы своим родителям и обществу, то дети из неполныхсемей, с низкими доходами, потребности которых удовлетворяются не надолжном уровне, могут стать на путь преступлений, такие как кража,проституция и др.Государственные программы по укреплению семей, по повышениюих благосостояния могут стать еще более эффективными, если они будутопираться на научно обоснованные показатели, характеризующие уровеньжизни населения. Такие критериями являются официальноразрабатываемые статистические показатели «Прожиточный минимум» и«Потребительская корзина», индексируемые с учётом инфляции. На основеанализа материального обеспечения семей можно будет разработатьГосударственную программу по выравниванию доходов, добитьсясокращения количества неблагополучных семей. В условиях перехода крыночным отношениям, когда доходы населения формируются не толькоза счёт организованного сектора экономики, но и таких источников, какчастная предпринимательская и индивидуальная трудовая деятельность,трудовая миграция, производство и реализация сельскохозяйственнойпродукции на приусадебных участках и т. д. возникает необходимость дляпроведения всеобщей переписи населения. На её основе можноопределить, в каких жилищных условиях находится семья, какимифакторами производства она обладает. Можно будет найти ответы на такиевопросы, как в дальнейшем развивать личные подсобные хозяйства,какими видами деятельности занимаются сельские семьи сейчас и какиеновые их виды могут освоить в дальнейшем, какие для этого необходимосоздать условия. Особенно актуальным такой подход является длядальнейшего развития производства животноводческой продукции,садоводства и виноградарства. Не секрет, что сельскохозяйственноепроизводство носит сезонный характер и значительная часть сельскогонаселения в осенне-зимний период не участвует в общественномпроизводстве. Как известно, многие правонарушения возникают, когдалюди не заняты общественно полезным трудом. Для того, чтобы этопреодолеть и добиться максимальной занятости сельского населения, аследовательно и выравнивания доходов сельчан необходимо болееинтенсивно развивать производство тепличной продукции, размещатьмалые перерабатывающие предприятия. При этом могут возникнутьсложности с обеспечением электроэнергией. Для того, чтобы снять этупроблему, местным органам управления целесообразно сконцентрироватьусилия на строительство малых электростанций в горных или отдалённых203
районах, основанных на альтернативных видах энергии, <strong>–</strong> солнца, ветра идругих её видов.Было бы целесообразным внести коррективы в инвестиционныепрограммы, уделив особое внимание развитию предприятий легкойпромышленности, размещению их филиалов в сельских населенныхпунктах. Для этого каждая территория должна иметь долгосрочныепрограммы социально-экономического развития на основе разработкибаланса земельных, энергетических, трудовых, финансовых и иныхресурсов.Одним из важнейших направлений укрепления семей республикиявляется обеспечение занятости выпускников профессиональныхколледжей постоянной работой. Как известно, в 2012 году их числопревышает 500 тысяч человек. Задача состоит в том, чтобы выпускники нетолько были обеспечены работой, но и получали гарантированный доход.Основная доля выпускников приходится на сельские территории и, какправило, создаваемые здесь рабочие места носят сезонный и изменчивыйхарактер. Чтобы изменить ситуацию с занятостью населения нужноразработать баланс трудовых ресурсов, принять меры по развитиютрудоёмких отраслей промышленности, изменить структурусельскохозяйственного производства. Необходимо ускорить темпытехнического перевооружения и реконструкции действующихпроизводств, внедрять инновационные технологии, готовитьвысококвалифицированные кадры путём внесения изменений в учебныепрограммы высших учебных заведений. На это обратил внимание главанашего государства И.А.Каримов на февральской (2012 г.) международнойконференции, состоявшейся в городе Ташкенте и посвящённой проблемамобразования.По мере создания условий для повышения уровняконкурентоспособности национальной экономики несомненно будетвозрастать материальная основа для укрепления семей и создаватьсяобъективные условия для дальнейшего укрепления правопорядка в нашейстране.204
К.Ж. Насиров АХЛОҚИЙ ФАЗИЛАТЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВАЖИНОЯТЧИЛИКНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДА ОИЛАНИНГАҲАМИЯТИПрезидентимиз И.Каримов ташаббуслари билан 2012 йилнинг«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиниши <strong>–</strong> <strong>оила</strong>ни муқаддас қадриятсифатида ардоқловчи халқимиз, барча юртдошларимиз томонидан каттаолқишлар билан кутиб олинди. Оила <strong>–</strong> жамиятнинг негизи. Оила ва ундагимуҳит жамият тараққиётида муҳим ўрин тутганлиги сабаблимустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб, токи шу кунгачареспубликамизда <strong>оила</strong> масаласига катта эътибор қаратиб келинмоқда.Ҳаттоки, бош Қомусимиз бўлмиш <strong>–</strong> Конституциянинг алоҳида бир боби<strong>оила</strong> ва <strong>оила</strong>вий муносабатларга бағишлангани ҳамда <strong>оила</strong> жамиятнингасосий бўғини бўлгани сабабли жамият ва давлат муҳофазасида эканлигиқайд этилгани диққатга сазовордир.«Оила»нинг моҳиятини тўлиқ англаш учун илмий манбаларгамурожаат этсак: «Оила <strong>–</strong> эр-хотин, уларнинг бола-чақалари ва энг яқинтуғишганлардан иборат бирга яшовчилар мажмуидир». 1«Оила <strong>–</strong> никоҳга ёки туғишганликка асосланган кичик гуруҳ. Унингаъзолари рўзғорининг бирлиги, ўзаро ёрдами ва маънавий масъулиятибилан бир-бирига боғланган». 2Оила икки инсоннинг, яъни йигит ва қиз, эркак ва аёлнинг ўзаро илиқмуносабатлари асосида ҳосил бўлади. Ушбу муносабатларнинг тимсолисифатида дунёга келган фарзанд <strong>оила</strong>ни сақлаб турувчи <strong>мустаҳкам</strong> ҳалқабўлиб хизмат қилади.Оиланинг энг асосий ижтимоий вазифаси <strong>–</strong> инсонни тарбиялашмасаласидир. Тарбия <strong>–</strong> жуда кўп қиррали жараён бўлиб, у инсон камолотиучун зарур. Комил инсонни тарбиялаш <strong>–</strong> барча даврларда долзарб муаммоҳисобланган. Ақлан етук, ахлоқан пок ва жисмонан соғлом шахс <strong>–</strong> комилинсоннинг ёрқин тимсолидир. Бу сифатлар ўзаро чамбарчас боғлиқ.Уларнинг бири бўлмаса, инсон баркамол ҳисобланмайди. Масалан,инсонда ахлоқий тарбия етишмаса, унинг ақли, олган билимлари важисмонан бақувватлиги турли ахлоқсизликларга, ҳаттоки жиноятларгасабаб бўлиб қ<strong>олиш</strong>и мумкин. Чунки, ҳар қандай жиноятнинг замирида,аксарият ҳолларда, ахлоқсизлик, одобсизлик ва тарбиясизлик ётади. Инсонҳеч қачон жиноятчи бўлиб туғилмайди. Ўз-ўзидан тарбияли ва билимли Ўзбекистон Республикаси Давлат Божхона қўмитаси Олий ҳарбий божхонаинститутининг ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси бошлиғи, педагогикафанлари номзоди, доцент.1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.97.2 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Ж.6. <strong>–</strong> Т., 2003. <strong>–</strong> Б.469.205
бўлиб қолмайди ҳам. Оила, таълим-тарбия муассасалари важамоатчиликнинг биргаликдаги фаол ҳаракати натижасида ижобий шахсдунёга келади.Инсон ахлоқи ва маънавиятига бағишлаб кўплаб асарлар ёзилганитарихдан бизга маълум. Бу борада ҳозир ҳам кенг кўламли изланишларамалга оширилмоқда. Лекин шуни таъкидлаш жоизки, инсоннинг ахлоқийтарбиясида асосий эътиборни <strong>оила</strong>га қаратмасдан иложимиз йўқ. Шахсшаклланиши ва ривожланишидаги дастлабки омил <strong>–</strong> <strong>оила</strong> ҳисобланади.Чунки инсоннинг ижтимоийлашуви жараёни онаси вужудида бўлганвақтидан бошланади.Фарзандининг тарбиясига ота ва она бирдек жавобгардир. Оилааъзоларининг ўзаро муносабатлари жамиятдаги мавжуд ижтимоий,иқтисодий ва мафкуравий муносабатлар билан белгиланиши ва уларнингтаъсирида ўзгариши мумкинлигини ҳам таъкидлаб ўтиш лозим. Лекин буҳолат ота-оналарни ўз фарзандлари тарбияси учун масъул эканликлариниинкор этмайди. Анъаналаримизга кўра, фарзандлар ўз ота-оналариқўлидаги азиз омонат саналади. Шу сабабли, ўғил-қизларни гўзал хулқ вакасб-ҳунар эгаси этиб тарбиялаш, уларда инсоний фазилатларнингмужассам бўлишига ҳаракат қилиш <strong>–</strong> ҳар бир ота-онанинг бурчидир.Оиланинг <strong>мустаҳкам</strong>лигида ва фарзандлар тарбиясида ота-онанингтутган ўрни ҳақида миллий маънавий меросимизда жуда кўп қимматлификрлар мавжуд. Уларни ўрганиб, ютуқларидан фойдаланиш педагогикжараённинг самарадорлигига ижобий таъсир кўрсатади.Машҳур аллома Юсуф Хос Ҳожиб ўз асарида шундай деб ёзади: «Отаболани кичиклигида бебош қилиб қўйса, болада гуноҳ йўқ, барча жафоотанинг ўзида. Ўғил-қизнинг хулқ-атвори ярамас бўлса, бу ярамас ишниота қилган бўлади. Ота болаларни назорат қилиб, турли ҳунарларниўргатса, улар улғайгач ўғил-қизим бор, деб севинади». 1Абу Али Ибн Синонинг фикрига кўра: «Агар <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong> бошлиғитажрибасизлик, нўноқлик қилса, у <strong>оила</strong> аъзоларини яхши тарбиялайолмайди ва оқибатда бундан ёмон натижалар келиб чиқиши мумкин». 2«Яхши хотин <strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг давлати ва бахти», - деб ҳазрат АлишерНавоий ўз асарларида баҳо беради. 3 Дарҳақиқат, <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong>бўлишида ва фарзандлар тарбиясида аёл кишининг хизмати катта. Чунки,отага нисбатан она фарзандлари билан кўпроқ мулоқотда бўлади. Мулоқотэса инсоннинг ривожланишида асосий омиллардан бири, ютуқ вакамчиликларининг асоси саналади.Баъзан турли сабаблар билан фарзандлар биргина она ёки ота қўлидақолиб, <strong>оила</strong>да фарзанд тарбиясида муайян қийинчиликлар келиб чиққан1 Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. <strong>–</strong> Т., 1990. <strong>–</strong> Б.122.2 Раҳимов С. Абу Али Ибн Сино таълим-тарбия ҳақида. <strong>–</strong> Т., 1967. <strong>–</strong> Б.91.3 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-Қулуб. <strong>–</strong> Т., 1983. <strong>–</strong> Б.41.206
ҳолатларни учратамиз. Шу ўринда, Абу Бакр Муҳаммад ал-Хоразмийфикрлари ёдга тушади. У ота-оналарни иккига бўлиб, таъриф беради.Биринчилари <strong>–</strong> жисмоний, яъни фарзандни туғилишига сабабчи,иккинчилари <strong>–</strong> руҳий, яъни устозлик қилувчилар. 1 Алломанинг фикригакўра, ота-оналарнинг имкониятлари чекланган ҳолатларда, фарзандтарбиясига тажрибали, мутахассис устоз ва мураббийларни жалб этишзарур.«Жисмонан носоғлом, <strong>–</strong> деб таъкидлайди педагогика фанлари докториМ.Иномова, <strong>–</strong> насли-насабининг тайини бўлмаган, ахлоқан бузуқ,маънавий қашшоқ инсондан туғилган фарзанднинг тарбияси ҳам анчақийин кечади» 2 . Олима, бу ўринда, шахс ривожланишига бевосита таъсиркўрсатувчи биологик-ирсий омилларга эътиборимизни қаратади.Дарҳақиқат, «Соғлом ота-онадан <strong>–</strong> соғлом фарзанд дунёга келади», дегандоно фикрга айрим инсонлар беписандлик билан муносабатда бўладилар ваўз саломатликларини асрамайдилар. Бу ачинарли ҳол, албатта.Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов айтганларидек,«Маънавият инсонга она сути, ота намунаси, аждодлар ўгити билансингади». 3 Бу сўзлар катта маънони ўзида мужассам этади. Фарзанд ўз отаонасинингсўзлари ҳамда хатти-ҳаракатларини танқидий мушоҳадасиз,тўғридан-тўғри қабул қилади. Бундан бехабар баъзи ота-оналар, ўзлариахлоқсиз бўла туриб, фарзандларини тўғри йўлга чақиришга интиладилар.Фойдаси йўқ. Ота-она ўсиб келаётган ўз авлодига ҳар соҳада ибрат ванамуна бўлишини доимо ёдда сақлаши шарт.Инсон моҳияти <strong>–</strong> маънавият ва маърифатдир. Маънавият инсоннингахлоқида, маърифат эса билимида намоён бўлади. Оилавий тарбияжараёнида фарзандларимизни қўполлик, худбинлик, ёлғончилик,дангасалик, манманлик, шуҳратпарастлик, очкўзлик, бойликка ружуқўйиш, нафсга берилиш, зўравонлик каби ахлоққа зид иллатлардансақлашимиз зарур. Чунки бу ахлоқсизликлар инсонни <strong>–</strong> ўғрилик,босқинчилик, тамагирлик, порахўрлик, қотиллик, коррупция кабижиноятлар сари етаклайди.Ҳаётда қилган ҳар қандай хатти-ҳаракатлари, яхши ёки ёмон ишлариалбатта жавобсиз қолмаслигига ишонган инсон имконияти доирасидаёмонликдан қочиб, яхшилик қилишга интилиб яшайди.Юқоридаги фикрлар асосида хулоса қилиб, ахлоқий фазилатларниривожлантиришда ва жиноятчиликни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>нинг тарбиявий1 Ўзбек педагогикаси антологияси. <strong>–</strong> Т., 1995. <strong>–</strong> Б.112.2 Иномова М. Оилада болаларнинг маънавий-ахлоқий тарбияси. <strong>–</strong> Т., 1999. <strong>–</strong>Б.48.3Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. <strong>–</strong> Т., 1992. <strong>–</strong>Б.71.207
аҳамияти ниҳоятда беқиёслигини эътироф этган ҳолда, қуйидагиларгаэътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир, деб ҳисоблаймиз:<strong>–</strong> <strong>оила</strong> болаларни ҳаётга тайёрлаш бўйича масъул ҳисобланувчижамиятнинг бошланғич ва асосий бўғини эканлиги доимо ёдда сақлаш;<strong>–</strong> фарзанднинг ақлий, жисмоний ва маънавий салоҳияти учун отаонанинг,шунингдек, қайнота-қайнонанинг тенг тарзда масъулиятга эгаэканлигини тарғиб қилиш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг асосий ижтимоий вазифаларини ёшларга батафсилтушунтириш ва <strong>оила</strong>ни режалаштириш бўйича уларда билимларни ҳосилқилиш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий тарбия жараёнида миллий маънавий меросимизимкониятларидан кенг фойдаланиш;<strong>–</strong> ҳар қандай хатти-ҳаракат ва амал, ўз натижасига қараб,мукофотланиши ёки жазоланиши муқаррарлигини ҳаётий мисоллар биланфуқароларимиз қалбига етказиш;<strong>–</strong> инсон камолоти йўлида <strong>оила</strong>, таълим-тарбия муассасалари вамаҳалла жамоатчилигининг биргаликдаги ҳамкорлигини кенг йўлга қўйиш;<strong>–</strong> «жиноятчилик <strong>–</strong> инсонийлик эмас»лигини ёшларимиз онгигасингдириш зарур.«Ахлоқ инсонларни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтарувчибир илмдур», 1 - деб ёзган эди Абдулла Авлоний ўз даврида. Биз буфикрларга қўшимча қилиб: «Бу илм <strong>оила</strong>да бошланади», десакянглишмаймиз. Оилавий тарбия масаласида хатога йўл қўйиб бўлмайди.Чунки у инсон ва жамият истиқболи билан чамбарчас боғлиқ.Ф.И. Ҳайдаров БЎЛҒУСИ ПСИХОЛОГЛАР КАСБИЙ КОММУНИКАТИВКОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ УЛАРНИНГКЕЛГУСИ ФАОЛИЯТЛАРИДА ЖАМИЯТДАГИҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШГАҚАРАТИЛГАН ВОСИТАЎзбекистоннинг жаҳон иқтисодий ҳамжамиятига кириши, таълимтарбиясоҳасининг ва меҳнат ички бозорининг жадал ривожланишималакали мутахассисларни тайёрлашга, шунингдек, мутахассиспсихологларни тайёрлашга юқори талабларни қўяди. Таълимустуворлигига ва замонавий жамиятнинг ривожланишида кадрлартайёрлаш масаласи алоҳида аҳамиятга эга бўлиб Президентимиз1 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. <strong>–</strong> Т., 1992. <strong>–</strong> Б.11. ТВДПИнинг бошланғич синфларда педагогика ва психология кафедрасиўқитувчиси.208
И.Каримов «Давлат ва жамият соҳасида ижтимоий-иқтисодий ривожланишислоҳотларни татбиқ этиш, кадрлар тайёрлашнинг ягона тизиминияратишни талаб этади ва бу фикр юритишнинг аввалги стреотипларданҳоли бўлган, таълимнинг принципиал янги тизимини яратиш, маънавий вакасбий тарбиянинг, сифатли янги ўқув дастурларини яратиш» давлатсиёсатининг муҳим масалаларидан биридир деб таъкидлаб ўтган.Янги ижтимоий иқтисодий шароитда мутахассисларнитайёргарлигининг психологик таъминоти муаммоси ва таълим жараёнидакелгуси меҳнат фаолиятида «инсон омилини» фаоллаштириш долзарбаҳамият касб этади. Фаоллаштириш <strong>–</strong> шахснинг потенциалимкониятларини максимал тўлиқ ошиб боришида, ижтимоий касбиймуҳим сифатларнинг ривожланишида ва касбий компетентлик фаолиятиданамоён бўлиши нуқтаи назаридан таҳлил қилинади.Психологлар фаолиятининг асосий хусусиятларидан бири шахслараромуносабат бўлса, психолог касбининг ўзи «одам-одам» типига хос бўлиб,психологдан юқори маданиятли касбий мулоқотни, касбий-коммуникативкомпетентликни, коммуникатив қобилиятларни ҳамда шахс сифатлар талабэтилади. Агарда бўлғуси психологларда биз касбий коммуникативкомпетентлигини ривожлантиришга эришолсак <strong>оила</strong>да бола шахсинингнормал шаклантиришда эришишимиз мумкин. Негаки ижтимоиймуҳитнинг, жамоанинг шахсга таъсири тўғрисида гапирилар экан,ижтимоий психология ишлаб чиқаётган референт гуруҳ тушунчасигаасосланиш зарур. Гап шундаки, ҳамма одамлар ҳам, ҳатто энг яқинтеварак-атрофдаги одамлар ҳам бола шахсига таъсир қилавермайди,кўпларнинг фикрларига у бефарқ қарайди. Ҳар бир одам учун бўлганидек,ҳар бир бола шахси учун ҳам айрим гуруҳлар (баъзан бундай гуруҳ биркишидан таркиб топган бўлиши мумкин) мавжуд бўлади, у шахс сифатидабу гуруҳларнинг фикрлари, ўзи учун нихоятда аҳамиятли бўлганмулохазалари билан ҳисоблашади. Оила, синф, синфдаги айрим ўқувчилар,баъзи ўқитувчилар, кўча улфатлар, яқин дўст ва ҳоказолар муайян болашахси учун ана шундай референт гуруҳлар бўлиши мумкин. Мисол учунфарзанднинг тез-тез учраб турадиган тарбиявий таъсирларга бефарқ ёкиҳатто салбий муносабатда бўлиш ҳолларига кўпинча боланинг ота-онасигамаълум бўлмаган референт гуруҳ позициясида туриши сабаб бўлади.Агар ота-она, фарзандининг ҳеч нарса ва ҳеч ким биланҳисоблашмайди, унинг учун ҳеч қандай обрўли одамлар йўқ, унга ҳеч кимтаъсир қила олмайди, деб даъво қиладиган бўлса, бу нарса одатда отаоналарнифарзандининг ахлоқий поэзиясини белгилаб берадиган таъсирлиреферент гуруҳлардан мутлақо хабарсиз эканлигини билдиради.Агар референт гуруҳнинг қизиқишлари, идеаллари ва мақсадлариижтимоий аҳамият характерини касб этган бўлса, унинг таъсири жудаяхши бўлади. Бироқ бунинг акси ҳам бўлиб туради. Агар бола шахсига ҳархил нуқтаи назардаги ёки ҳатто бир-бирига қарама-қарши нуқтаи-209
назарлардаги бир қанча референт гуруҳлар (масалан, мактаб ва <strong>оила</strong>,мактаб ва кўчадаги улфатлар ва бошқалар) таъсир этадиган бўлса, одатдабу нарса бузилишга, оғир психологик кечинмаларга, йўлдан озиш ҳамдатўқнашувларга шунингдек <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> ҳам келиб чиқишигасабаб бўлади. Барчамизга маълумки, болалик ва мактаб ёшида шахстарбиянинг ҳал қилувчи таъсири остида таркиб топади. Табия махсусфаолият сифатида муайян программанинг, англаб олинган мақсаднингмавжудлиги билан, таъсир кўрсатишнинг махсус ишлаб чиқилган ваасослаб берилган воситалари, шакллари ва методларининг қўлланилишибилан тасодифий ва стихияли таъсирлардан ажралиб туради. Шу аснодабиз бевосита психологик хизматга таянган ҳолда иш юритамиз. Бундайшароитда психологнинг билим, кўникма ва малакаларини унингкомпетентлигида кўриўимиз мумкин. Негаки психолог касбий фаолиятжараёнида бевосита коммуникатив қобилиятидан кўпроқ фойдаланилади.Бу дегани объект (мижоз, ўқувчи, ўқитувчи, талаба, шифокор, ота-она ваҳоказолар) билан олиб бориладиган ўзаро муносабатларнинг аксариятикоммуникатив алоқа ўрнатиш билан кечади. Шу боис психологларнитайёрлаш Республикамизнинг айрим олий таълим муассасаларида олибборилиб, бунда талабалар, болалар ва катталар билан психологик маслаҳат,психодиагностик, психокоррекцион ҳамда психопрофилактик ишларниолиб бориш учун зарур бўлган махсус билимларни, амалий малака вакўникмаларни эгаллайдилар. Ҳаётий кузатишларимиз шуни кўрсатадики,психологик маълумотни олган олий ўқув юрти битирувчилари, ва ҳаттомактабгача ва умумтаълим муассасалари психологларининг барчаси ҳамкасбий мулоқот психологияси, айрим ҳолатларда психологик ёрдамгамуҳтож бўлган ўқувчилар, ота-оналар, ўқитувчилар, умуман олганда бошқаодамларга маслаҳат беришда ва суҳбатларни ўтказишда етарли даражадакомпетентга, коммуникатив малака ва кўникмаларга эга эмаслар. Бунингсабабларидан бири психологларни тайёрлайдиган олий ўқув юртлари ўқувдастурларига «Касбий мулоқот психологияси», «Мутахассис психологнингкасбий <strong>–</strong> коммуникатив компетентлиги» ўқув курслари киритилмаган.Бундай махсус курслар амалиётчи психологларни тайёрлаш ва педагогикходимларни малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш институтларитингловчилари дастурларида ҳам назарда тутилмаган.Юқорида зикр этилган фикрларимизнинг мазмун-моҳиятиданпсихологларнинг касбий маҳорати самарадорлигини ошириш, уларнингфақатгина назарий билимлар ва услубий тайёргарлиги билангинабелгиланмасдан, балки ўз вазифасини касбий мулоқотнинг этик нормаларива қоидаларига риоя қилган ҳолда маҳорат билан бажаришлари кўздатутилади. Бунда мутахассис психологлар турли ёшдаги инсонлар билансамарали мулоқот қилишнинг ўзига хос усулларини билишлари каттааҳамиятга эга.210
Мазкур масаланинг моҳияти шундаки, психологлар касбийфаолиятининг самарадорлиги, инсонлар билан мулоқоти, психологтомонидан амалга ошириладиган ишлар (психодиагностик,психокоррекцион, психопрофилактик, психологик маслаҳат ҳамда касбгайўналтириш) сифати ва натижалари психологнинг касбий - коммуникативкомпетентлигининг ривожланиш даражасига кўп жиҳатдан боғлиқ. Бироқбўлажак психологларни тайёрлаш дастурида, шунингдек, «амалийпсихология» мутахассислиги бўйича педагогларни қайта тайёрлашкурсларида талабаларнинг касбий <strong>–</strong> коммуникатив компетентлигиниривожлантириш ва мақсадли шакллантириш назарда тутилмаган. Илмийтадқиқотлар ва нашрлар, шунингдек, ишлаб чиқилган услубийқўлланмаларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, асосий эътиборпсихологларнинг эмас балки, бошқарув ходимлари, менеджерлар ва бошқасоҳа мутахассислари, «одам-одам» типи касблари мутахассисларинингкоммуникатив компетентлигини ўрганишга қаратилган. Ҳозирги вақтдапсихолог касби нуфузли ва жамият ва инсон учун зарур касбларданбиридир. Бу касб эгаларидан юқори даражадаги касбий тайёргарлик, касбгамослик мезонларидан бири бўлган касбий коммуникатив компетентлигиталаб этилади. Психологнинг касбий коммуникатив компетентлигинингетарли даражада ривожланмаганлиги у томонидан кўрсатиладиганхизматнинг сифатига салбий таъсир ўтказиб, мижоз томонидантушунмовчиликларнинг юзага келиши, унинг психик саломатлигига зараретказиши, жамоадаги психологик иқлимни бузилиши ва охир оқибатдапсихология фанига «путур» еткзиши мумкин. Шунинг учун психологнингкасбий коммуникатив компетентлигини олий ўқув юртида ёки амалиётчипсихологларни қайта тайёрлаш курсларида ривожлантириш уларнингкелажакдаги амалий фаолиятини самарали олиб боришлари учун шароитяратади ва бу қуйидаги 3 йўналишда амалга оширилиши мумкин:биринчи йўналиш <strong>–</strong> бу психологларнинг ихтисослаштирилган марказларидамаслаҳат ишларини олиб боришлари, мижозлар билан мулоқотгакиришишлари учун зарур бўлган касбий-коммуникатив компетентлиги;иккинчи йўналиш <strong>–</strong> амалиётчи психологлар ёки таълим муассасалари(мактаб, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлари, олий ўқув юртлари)психолог ўқитувчилари фаолияти. Бу ерда психологнинг касбийкоммуникатив компетентлиги ўқувчилар билан самарали мулоқот олибборишлари, уларни психологик маърифат ва психологик билимларга эгабўлишларини таъминлаш учун муҳимдир;учинчи йўналиш <strong>–</strong> амалиётчи психологнинг раҳбарлар, ташкилот,корхона, муассаса ходимлари билан ишлашда, уларга психологик хизматкўрсатишда ва маслаҳат беришда, жамоада соғлом ижтимоий-психологикиқлимни таъминлаш, кадрларни танлов асосида қабул қилиш, бошқарувқарорларини ишлаб чиқишда муҳим.211
Бизнинг фикримизча, психологнинг касбий-коммуникативкомпетентлиги ҳамда шахснинг йўналганлиги (жамоада ўзаро таъсиркўрсатишга, касбий вазифаларни бажаришга, ўзига ёки ўз «мен»ига)тадқиқот давомида аниқлаш ва белгилаш мумкин бўлган баъзи шахсийхусусиятларга боғлиқ. Психологнинг касбий вазифалари касбиймулоқотнинг ва коммуникациянинг муваффақиятли амалга оширилишиучун муҳим бўлган коммуникатив малака ва кўникмалар асосида намоёнбўлиши билан белгиланади. Шунинг учун бўлажак психологнинг касбийкоммуникативкомпетентлигининг мазмунини ўрганиш ва очиб бериш, униривожлантиришнинг оптимал шароитлари, шакл ва услубларини ахтаришва топиш ижтимоий, педагогик психология нуқтаи назариданўрганилаётган мазкур мавзу илмий ва амалий аҳамиятга эгадир.Келажакда соҳага оид илмий тадқиқотлар психологнинг касбийкоммуникатив компетентлигининг психологик хусусисиятларинитавсифловчи, унинг ўзига хос томонларини, мазмунини, амалиётда қўллашусулларини очиб берувчи илмий асосланган маълумотларни яратади.Бунинг оқибатида касбий мулоқот психологияси соҳасидаги вамутахассисларнинг коммуникатив компетентлигини ривожлантиришмуаммолари бўйича қуйидаги вазифалар аниқ белгиланиш лозим:<strong>–</strong> психологнинг касбий-коммуникатив компетентлиги, шунингдек,унинг илмий талқинига тегишли бўлган тушунчалар тизимини ишлабчиқиш ва асослаб бериш;<strong>–</strong> «психология» ва «амалий психология» мутахассислиги бўйичатаълим олувчиларнинг касбий-коммуникатив компетентлигиниривожлантиришга хизмат қилувчи таълимнинг инновацион усуллари вашакллари, психологик тренингларни ишлаб чиқиш ва апробацияданўтказиш;<strong>–</strong> «Касбий мулоқот психологияси», «Психологнинг касбийкоммуникативкомпетентлиги» махсус курслари, таълим олаётганпсихологлар учун ўқув-услубий қўлланмалар ишлаб чиқиш;<strong>–</strong> психологнинг касбий-коммуникатив компетентлигинингривожланиши ва унинг амалиётда қўлланилиши билан боғлиқ бўлганшахснинг касбий муҳим бўлган коммуникатив малака, кўникма васифатларини аниқлаш;<strong>–</strong> таълим тизимидаги психологларнинг, шунингдек, ОЎЮлари,педагогик кадрларнинг малакасини ошириш ва қайта тайёрлашинститутлари ўқитувчиларининг касбий компетентлиги самарадорлигиниоширишга қаратилган услубий тавсияларни ишлаб чиқиш ва хок.Юқоридаги мақсадларга эришган психолог бола шахсининг ўз-ўзинитарбиялашга раҳбарлик қилишда 4 та вазифани бажаради:Бола шахси ўзида шахснинг ижобий ҳислатларини тараққийэттиришга ва ўз хулқ-атворидаги ёмон томонларидан халос бўлишистагини уйғотиш.212
Ўз шахсига танқидий муносабатда бўлишга, ўз хусусиятларинитушуниб <strong>олиш</strong>да, ўз камчиликларини яққол кўришда ёрдамлашиш.Бола шахсининг ўз-ўзини тарбиялаш программасини тузишда, шахсхусусиятларини яхши ёки ёмон томонларини ривожлантириш ёки йўқотишва объектив баҳолашда кўмаклашиш.Психолог ўз-ўзини тарбиялашни оқилона ва самарали йўллариникўрсатиб бериши керак. Психологлар тарбиявий иш методларини ишлабчиқишда тарбияланаётган болаларни ёш ва индивидуал хусусиятларини,бола аъзо бўлган гуруҳнинг хусусиятларини, тарбиявий таъсиркўрсатадиган шароитларни ҳисобга <strong>олиш</strong>и зарур. Тадқиқотлар шуникўрсатадики, тарбияни ўзлаштиришда раҳбар бўлиши керак. Масалан:фарзанд турмушдаги бирор факт ёки воқеани, адабий асарлар мазмунини,кинокартиналарни ўзи мустақил тушуна олмай, нотўғри хулосаларчиқариши, (кўчадагиларнинг бемаъни таъсири, катталарнинг ярамас хаттиҳаракатлари)нотўғри идрок қилиниши мумкинлиги эвазига жамиятдасодир этиладиган ҳуқуқбузарликларни билиб-билмасдан содир этишларимумкин.Хулоса ўрнида шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, шахс тарбиясибарча замонларда бирдай долзарб бўлиб келганлиги боис бўлғусипсихологлар касбий коммуникатив компетентлигини ривожланганлигиунинг фаолиятида шахснинг ички психологик хусусиятларига, мотивационтизимига, ўзини-ўзи баҳолаш, ўзини-ўзи англаш, касбий қобилият ваимкониятларига кучли таъсир эта <strong>олиш</strong>ини таъминлайди. Бу деганижамиятдаги барча ижтимоий институтлар (<strong>оила</strong>, мактаб, маҳалла ваҳоказолар)да ижтимоийлашаётган шахслар билан самарали фаолият олиббориш тенденсиясини белгилаб беради. Фикримизни КорнельУниверситетининг профессори У.Бронфбреннер <strong>–</strong> 5 йил давомида болалартарбиясини кузатиб: «Жамоада ва жамоа орқали тарбияланаётганболаларда ахлоқий хусусиятларни мукаммал шакллантириш, уларниахлоқан пок бўлиб етишиши учун ижобий шарт-шароит яратилиши лозим»<strong>–</strong> деган фикрлари билан якунлаймиз.213
Б.Х. Ачилов,Р.Т. Рашитходжаев ВОЯГА ЕТМАГАН ШАХСНИ ҒАЙРИИЖТИМОИЙ ХАТТИ-ҲАРАКАТЛАРГА ЖАЛБ ҚИЛИШ БИЛАН БОҒЛИҚЖИНОЯТЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИ2012 йил Ўзбекистон Республикасида «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» дебэълон қилинганлиги муносабати билан 2012 йил 27 февралда ЎзбекистонРеспубликаси Президентининг ««Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастуритўғрисида»ги қарорида «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият<strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» деган инсонпарвар тамойилданкелиб чиққан ҳолда, «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастури қабулқилинди.Ушбу дастурга асосан жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳартомонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролиникучайтириш ва шу мақсадда <strong>оила</strong> институтининг таълим ҳамда тарбиямуассасалари билан ўзаро амалий ҳамжиҳатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш,уларнинг яқин ва самарали ҳамкорлигини таъминлаш устувор вазифасиқўйилди.Вояга етмаган қилмиш содир этгунга қадар бўлган яқин-атрофдагилар(доирадагилар)нинг қайд этилган хусусиятлари ишонч билан шундандалолат берадики, уларни ўраб турган муҳит криминоген«заҳарланганлик» юқори даражага етган ғайриижтимоий таъсирлари биланниҳоятда тўйинган. Буларнинг барчаси турли жиноятлар содир этувчивояга етмаганнинг шахсида йўналтирилганликнинг шаклланишидаўртоқлик соҳаси белгиловчи аҳамиятга эгалигини кўрсатади. Шахсийхусусият қонуний равишда шаклланадиган аниқ ижтимоий муҳит жиноятсодир этганлар учун типик (хос) бўлиб, криминоген сифатида ҳам кўрибчиқилиши мумкин.Турли жиноят содир этган вояга етмаганнинг бўш вақтинингўтказишида, унинг одатлари, дам <strong>олиш</strong> вақтидаги мойилликлар, кўпинча,аъзолари жиноят содир этган ёшлар гуруҳдаги муносабатлар хусусияти,баҳолар, хулқ-атвор стандартлари билан белгиланади, демак бўлғусижиноятчилар бўлган ўта вазият ғайриижтимоий тенденцияларнинг муайянасосини зиммасига олади.Вояга етмаган шахсининг ғайриижтимоий шаклланишига каттаёшдаги жиноятларнинг ташкилотчилари ва далолатчилари салбий таъсиркўрсатади. Бизнинг кузатишларимизга кўра улар қуйидагича шахсларданамоён бўлиши мумкин:Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчилари.214
<strong>–</strong> катта ёшдагиларнинг бевосита жиноят содир этишда иштирок этмай,тўғридан-тўғри жиноий фаолиятга жалб этиши;<strong>–</strong> жиноят содир этишда далолатчилик, вояга етмаганлардан жиноийгуруҳ ташкил этиши, бегона мулкни ўғирлашда улар билан биргаликдаиштирок этиши;<strong>–</strong> вояга етмаганларда ғайриижтимоий одатлар, эҳтиёжлар, хулқ-атворқолипларини шакллантириш орқали маънавий йўлдан уриш, улар онгидажисмоний зўравонлик, худбинлик қарашлари, инсон ва дахлсизлигиганисбатан бефарқлик муносабатлари.Улардан биринчисига ёш далолатчилар, гуруҳ етакчилари ваташкилотчилари санаб кўрсатиш мумкин. Улар кўпинча жиноятларнингбиргаликдаги ижрочилари сифатида бўладилар. Улар одатда, кўпинчаўсмир билан бўш вақт бирга ўтказадилар, у билан спиртли ичимликичадилар, қимор ўйнайдилар, наркотик моддалар истеъмол қиладилар,безорилик хатти-ҳаракатларида далолатчилик қиладилар кейин эса у биланбирга жиноят содир этадилар.Иккинчи тоифага одатда, вояга етмаган билан спиртли ичимликларичадиган, худбинлик қарашларини ва сурбетликни тарғиб қилиб,кейинчилик жиноятга жалб этиш мақсадини кўзда тутган катта ёшдагиилгари судланган шахслар киради. Кўп ҳолларда маънавий тубан бўлибалкоголик ва наркоманлар ана шундай кишилар ҳисобланади.Учинчи тоифа <strong>–</strong> вояга етмаган шахсни ичкиликбозликка, қиморўйинларига, тиламчиликка жалб қилиб улар ҳисобига яшайдиган, воягаетмаганнинг шахс сифатида заволга юз тутган ота-оналари ҳисобланади.Бундан ташқари, вояга етмаганни билвосита жиноий фаолиятга жалбэтган катта ёшдагиларнинг анчагина тоифаси мавжуд. Бу шахсларўсмирларни жиноят содир этишга мажбур этишдан бирор мақсадни кўздатутмаган ҳолда, у билан спиртли ичимликлар истеъмол қиладилар, пултикиб карта ўйнайдилар, вояга етмаганни бузуқ ҳаракатларга жалбқиладилар, фоҳишахона сақлайдилар.Катталар ўртасида, айниқса илгари судланган шахслар орасида бундайсалбий таъсир кўрсатиш шакллари тез-тез учраб туради. Ўсмирларуларнинг жиноят содир этиш усуллари, бошқа кишилар устиданшафқатсизлик ва зўрлик ишлатиши, гўё озодликдан маҳрум қилишжойларида ҳеч нарсага зориқмай яшаш, милициянинг жиноятларнингҳаммасини ҳам оча олмаслигига оид нотўғри сафсаталарини эшитибшундай таъсирларга дучор бўладилар.Ўсмир тарбиясида, ишлаб чиқариш жамоаси ва ҳоказодаги муайянкамчиликлар ҳам вояга етмаганга криминал таъсир кўрсатиши мумкин,бундай камчиликлар ўғрилик содир этувчи ёки ҳатто шундай уюшмадаиштирок этувчи вояга етмаган шахсни зўравонлик йўналишидаги айримбелгиларининг шаклланишига ёрдам бериши мумкин. Бироқ, бундай215
ҳоллардан фарқли ўлароқ <strong>оила</strong> ва норасмий гуруҳлардаги бу кабикамчиликлар криминоген муҳитга айланишгача ривожланмайди.Криминологик адабиётларда таъкидланганидек 1 , бу институтларнингташкил этилмаганлиги, уларнинг иш самараси, улар устидан назорат тўлиқбўлиб хизмат қилади ва бундай ҳолларга йўл қўймайди. Бу ерда воягаетмаган жиноятчи йўналтирилганлигининг шаклланишига билвоситатаъсир этиш механизми амал қилади.Бу ерда ижтимоий-психологик омил ҳам ишга тушади. Туман, яшашжойи <strong>–</strong> ўсмир гуруҳларнинг фаолиятидаги одатий зона (ҳудуд). Буердагиларнинг ҳаммаси, ўзининг ва шунинг учун ўсмир ўзини эркинроқ,жасурроқ, таваккалга мойилроқ ҳис қилади. У ўзига ҳар доим номаълумжойга боравериш каби таваккални ҳам эп кўриши мумкин.Вояга етмаганларнинг жиноят содир этиш вақтини таҳлил қилишшуни кўрсатадики, улар кўпинча эрталаблари соат 9 дан 11 гача вакечқурунлари соат 19 дан 23<strong>–</strong>24 гача жиноят содир этадилар, яъни бууларнинг ўқиш ёки ишдан бўш вақтларига тўғри келади. Йил фаслларибўйича болалар таътилда бўлган ёз ойларига тўғри келади.Жиноят содир этишга кўмаклашувчи ҳолат тўғрисида сўз юритгандабиз албатта фақат улардан айримларига тўхталиб ўтдик холос. Уларўсмирнинг жиноят содир этишга қулай ташқи шарт-шароит сифатигаишлайди.Ниҳоятда турлича ҳолатлар тўғрисида сўз юритилмаганлигига ишончҳосил қилиш қийин эмас. Бу ерда табиий жараёнлар (масалан, суткаликвақтининг қоронғи ва ёруғликка ўзгариб туриши) билан боғлиқ объективомиллар ҳам бор ва уларни ўзгартириб бўлмайди, бироқ профилактикишларни ташкил қилиш вақтида аниқ ва батафсил ҳисобга <strong>олиш</strong> керакбўлади.Вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш билан боғлиқ жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> фақат ҳуқуқни муҳофазақилиш органи эмас, балки бутун жамоатчиликни жалб қилиш керак. Бундамаҳалла қўмиталари, яъни ўзини-ўзи бошқариш органлари биланҳамкорликда ишни ташкил этиш лозим.Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, вояга етмаган шахсниғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилиш билан боғлиқжиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да маҳалланинг ўрни ниҳоятда катта.Чунончи, фарзанд жиноятчи бўлиб дунёга келмайди, унинг маънавий,маданий ва бошқа бир қатор ўзига хос хусусиятлари <strong>оила</strong>, боғча, атрофмуҳит,турар жой, маҳалла, мактабдаги тарбия ва бошқа шароитларнингтаъсири остида шаклланади. Турли салбий ҳолатлар туфайли айрим ёшларБ.227.1 Қаранг: Зарипов З.С., Исмаилов И. Криминология: Учебник. <strong>–</strong> Т., 1996. <strong>–</strong>216
ножўя йўлга қадам ташлайди ва аста-секин жиноятчилик сўқмоғига кирибборади.Ёшларимиз бошидан тўғри ва ижобий мисолларда тарбияланса, биртомондан жиноятчиликнинг олди олинган бўларди.Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти ўз асарларидашундай деганлар: «Ёшлар билан ишлаш масалалари алоҳида эътиборниталаб қилади. Биз мамлакатимизнинг истиқболи ёш авлодимиз қандайтарбия топишига, қандай маънавий фазилатлар эгаси бўлиб вояга етишига,фарзандларимизнинг ҳаётга нечоғлик фаол муносабатда бўлишига, қандайолий мақсадларга хизмат қилишига боғлиқ эканини ҳамиша ёддатутишимиз керак. Бизнинг бугунги меҳнатимизга қандай баҳо берилишиҳам ана шунга боғлиқ.Биз фарзандларимизнинг баркамол руҳий дунёси учун, уларнингмаънавий-ахлоқий жиҳатдан етук, жисмонан соғлом бўлиши учун доимоқайғуришимиз, курашмоғимиз зарур.Вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш билан боғлиқ жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дек, савобли ишдамаҳалланинг роли беқиёсдир. Ахир «бир фарзандни етти маҳаллатарбиялайди» деб бежиз айтилмаган. Шу билан бирга маҳалланинг ролимуҳимлиги шундаки, ҳар бир инсон, <strong>оила</strong>нинг хулқ-атвори, юриш-туриши,даромад манбаи ва бошқа яхши-ёмон хислатлари ҳам маҳаллага маълумбўлади. Ножўя ҳаракатга қўл урганларни аниқлаш ва уларни тартибгачақириш анча осон ва самарали натижа беради. Жиноятчиликнингдастлабки кўринишларидаёқ <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> имконияти нисбатан осонроқкечади.Вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш билан боғлиқ жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да профилактикафаолияти ўзига хос мураккаб жараён бўлиб, зарур комплекс чоратадбирлартизимидан иборатдир.Таъкидлаб ўтиш керакки, ички ишлар органларининг профилактикатадбирлари махсус талабларга амал қилишни тақозо этади. Қонунчиликкариоя қилиш, ҳар бир тадбирнинг ўз вақтида тайёрланиши ва ўтказилиши,бу тадбирларга кенг жамоатчиликни жалб қилиш ҳамда бу имкониятданкенг фойдаланиш шундай талаблар жумласидандир.Вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш билан боғлиқ жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> давлатимиз тизимига,жамоатчиликка нисбатан катта хавф туғдиргани учун унга қарши курашолиб бориш ва дастлабки босқичдаёқ унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органлар ўртасида ҳамкорликни юқори даражада олиббориш бу турдаги жиноятларга қарши курашда тегишли хизматларфаолиятини янада такомиллаштириш лозим ва мақсадга мувофиқ бўларэди.217
Х. Х. Алиев ВОЯГА ЕТМАГАН ШАХСНИ ҒАЙРИИЖТИМОИЙ ХАТТИ-ҲАРАКАТЛАРГА ЖАЛБ ҚИЛИШ БИЛАН БОҒЛИҚЖИНОЯТЛАРНИ ОЧИШДА ТЕХНИК ВОСИТАЛАРЁРДАМИДА ИСБОТЛАНИШИ ЛОЗИМ БЎЛГАН ҲОЛАТЛАРЎзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2010 йил12 ноябрдаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчиликпалатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси «Мамлакатимиздадемократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси» деб номланган маърузасида «Тезкорқидирувфаолиятини амалга ошириш принциплари, асослари, шакл вауслублари, уни олиб борадиган органлар тизимини белгилаб берадиган«Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»ги Қонунни қабул қилиш таклифэтилади. Ушбу қонуннинг мақсади тезкор-қидирув хусусиятидагитадбирларни ўтказишда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларинитаъминлаш, қонунийликка риоя қилишнинг реал ҳуқуқий кафолатларинияратишга йўналтирилган. Бу қонуннинг қабул қилиниши демократикдавлатларнинг умумэътироф этилган амалиётига мос келади. Таъкидлашкеракки, бу қонун жиноятлар содир этилишининг дастлабкибосқичларидаёқ уларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва ўз вақтида тўхтатиш бўйичачораларнинг самарадорлигини, шунингдек, суриштирув ва дастлабкитерговнинг сифатини оширишга хизмат қилади» 1 .Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 127-моддасида назарда тутилганбошқа ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилинган воягаетмаганларга тааллуқли процессуал ҳолатлар бироз бошқачароқ, яъни биртомондан мазкур шахслар жиноят субъекти сифатида нормалривожланиши ва соғлиғига тажовуз қилади. Лекин жабрланувчиларданфарқли равишда уларнинг ўзлари ғайриижтимоий машғулот биланшуғулланишда иштирок этганлар ва шу билан улар қонунлар ҳамда бошқанорматив ҳужжатлар, шунингдек, жамиятимиз ахлоқ қоидаларидаўрнатилган нормаларни бузганлар.Турли ғайриижтимоий ишларга жалб қилинган вояга етмаганганисбатан вазифа бошқачароқ қўйилади, яъни бунда уни қайта тарбиялашназарда тутилади.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси катта ўқитувчиси.1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси /Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятинишакллантириш <strong>–</strong> мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011.<strong>–</strong> Б.67.218
Тергов амалиётини ўрганиш шуни кўрсатадики, айниқса, 14-17 ёшдагиўсмирлар жиноий ва бошқа ғайриижтимоий фаолиятга кўп жалбқилинадилар. Маълумки, ўсмирлар ёши болаликдан катта ёшга ўтиш билантавсифланади. Бунда вояга етмаганларнинг жисмоний ва маънавийривожланиши ҳали якунланмаган бўлса-да, уларда сезиларли жисмоний ваақлий ривожланиш, жинсий етилиш кузатилади. Ўсмир ёшининг ўзигахослиги маълум маънода унинг хусусияти (характери)да, қизиқишларида,шунингдек, қилмишларида акс этади.Ўсмир ёшининг ўзига хос хусусияти мустақилликка интилишҳисобланади. Нотўғри тарбия берилса, вояга етмаган шахснингмустақилликка интилиши ўзларида мавжуд бўлмаган характерқирраларини ўзлаштириб <strong>олиш</strong>га интилишда намоён бўлади. Бу уни«мутлақо катта ёшли киши» қилиб кўрсатади. Шу боис, вояга етмаганларўртасида улар хулқидаги адабсизлик, қўполлик, тамаки чекиш, спиртлиичимликлар истеъмол қилиш, кўпинча турли ҳуқуқбузарликларни содирэтиш каби салбий тенденциялар тарқалган.14-17 ёшдаги вояга етмаганлар учун ҳаётий кучнинг сезиларли ўсишихос бўлиб, бунинг оқибати <strong>–</strong> жўшқин фаоллик, куч-қувват,ташаббускорликдир. Бу ёшдаги ўсмир ишсиз ўтиролмайди. Шунинг учуноқилона ташкил этилмаган дам <strong>олиш</strong>, бекорчилик ва назоратсиз қ<strong>олиш</strong>катта ёшдаги ҳуқуқбузарлар томонидан ёки илгари судланган ёхуд махсустарбия муассасаларидан қайтиб келган тенгдошлари орасида салбийтаъсир кўрсатилишига имкон туғдиради. Таъкидлаш жоизки, бундайўсмирларни кўпроқ жиноий ва бошқа ғайриижтимоий фаолиятга жалбқиладилар.Ўсмир ёшига ортиқча ҳиссий жўшқинлик хусусиятдаги бир қадаренгилтаклик, кайфият ва хулқ-атвор шаклларининг тез-тез ва кескинўзгариши хосдир. Характернинг бу хусусиятлари ортиқча қўзғалувчанликва ўзини тута билмаслик билан боғлиқ. Катта ёшдаги далолатчиларўсмирлар характерининг бу қирраларидан фойдаланадилар ва воягаетмаганлар томонидан ўйланмай қилинадиган хатти-ҳаракатлар амалгаоширилиши мумкинлигини яхши билган ҳолда, қулай пайт пойлабўсмирни ҳуқуқбузарликка ундайдилар.Ўсмир ёши руҳиятининг бошқа хусусияти иродавий қирраларинингсезиларли ривожланиши билан боғлиқ. Кўриб чиқилаётган давр ичидаўсмир ўз олдига жиддий вазифаларни қўяди ва уларни ҳал қилишгауринади. Лекин кўпинча ўсмирнинг хулқ-атворида вояга етмаганнинг эзгуниятлари ва уни амалга оширишнинг ғайриҳуқуқий усули ўртасидатушунтиришдек қийин зиддият мавжуд бўлади.Ўсмир ёшида «кучсиз», „мустақил эмас», деган ном <strong>олиш</strong> қўрқувикескин намоён бўлади. Бу сифатлар ҳам «улғайганлик» ҳисси билан<strong>мустаҳкам</strong> боғланган. Кўпинча катта ёшдаги жиноятчилар вояга етмаганшахс характерининг бу хусусиятларидан ҳам фойдаланадилар. Улар219
ўсмирни қўрқоқликда айблайдилар, жиноят ёки бошқа ҳуқуқбузарликсодир этишга ундаш учун уни уялтирадилар.Етарлича ривожланмаган танқид ва ахлоқий категориялар ҳамдатушунчалар тўғрисида тўғри ва ҳар томонлама тушунчалар йўқлиги боисўсмирлар турли воқеалар ва одамларнинг хулқ-атворини баҳолашдахатоларга йўл қўядилар. Баъзи вояга етмаганларнинг ахлоқан салбийодамларга тақлид қилиш ва уларга ўхшашга интилиши тасодиф эмас.Уларни бундай одамлар нимага интилишлари, нима учун маълум ножўяхатти-ҳаракатлар содир этишлари эмас, балки улар хулқ-атворининг софташқи кўриниши жалб қилади. Бундай нотанқидий қабул қилишнатижасида вояга етмаганлар баъзан бундай ўсмирларни ўзларига яқинтутиб, ичкиликбозликка, пул тикиб ўйналадиган ўйинларга ва кўпинчажиноий фаолиятга жалб қиладиган турли ғайриижтимоий кишиларгатақлид қилишга уринадилар.Жиноий фаолиятга жалб қилинган вояга етмаган шахсни сўроққилишга тайёргарлик вояга етмаганнинг шахсини ва унинг мактаб, иш,турар жойидаги хулқ-атворини аниқлашдан бошланиши керак. Ҳаттоўсмир ашёвий далил билан қўлга олинган бўлса-да, сўроқ бошланишивақтига келиб, вояга етмаган шахсни тавсифловчи маълумотларни тўплашзарур бўлади. Профессор Ю.С.Пулатовнинг таъкидлашича, «воягаетмаганлар ўқийдиган мактаб, лицей, коллежларнинг педагоглариданолинган маълумотлар ҳам айрим ҳолларда катта аҳамият касб этади.Виждонли педагоглар вояга етмаганнинг <strong>оила</strong>сидаги вазиятни, турмуштарзини, мактаб ҳудуди ташқарисида уларни ўраб турган муҳитни яхшибиладилар. Бундай ахборот, шунингдек, ёш психологиясига оид зарурмахсус билимга эга бўлиш билан, улар ўсмирнинг характери, унинг ичкиэътиқоди, қадрият йўналишлари, қарашлари, турмуш тарзи ва ахлоқийшаклланишига доир кўплаб қизиқарли нарсаларни айтиб беришларимумкин 1 .Ота-онаси ёки у билан бирга яшайдиган бошқа қариндошлари биланмуносабатига, дўстлашаётган ёши тенг ва катта ёшдаги болаларни,уларнинг ўзаро муносабатларини аниқлашга эътибор қаратиш зарур. Сўроқвақтига келиб вояга етмаган шахснинг руҳиятидаги индивидуалхусусиятларнинг қирраларини, ҳаваслари ва қизиқишларини аниқлаб <strong>олиш</strong>муҳимдир. Агар катта ёшдаги ҳуқуқбузар сўроққа тайёрлана туриб, ўзхатти-ҳаракатини олдиндан белгилаб, унинг нуқтаи назарида ўзи учун энгқулай бўладиган қарорларни ўйлаб олса, вояга етмаган шахснинг у ёки бу1 Қаранг: Пулатов Ю.С. Вояга етмаганларга нисбатан озодликдан маҳрум этишбилан боғлиқ бўлмаган эҳтиёт чораларини қўллаш ва дастлабки тергов жараёнидауларнинг жиноий хатти-ҳаракатларини аниқлаш / Суд-ҳуқуқ тизиминилибераллаштириш <strong>–</strong> ҳозирги босқичдаги демократик ислоҳотларнинг асосиййўналишлари. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong> Б.42.220
позицияси кўп ҳолларда вазиятни ҳар томонлама таҳлил қилишга эмас,балки бирор ҳиссиётга (ота-онаси олдидаги қўрқув, ўртоғини «сотибқўйиш»дан ҳадиксираш ва ш.к.) асосланган бўлади.Ушбу жиноятларни очиш ва <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасида ривожланганхорижий давлатлар тўплаган тажриба шуни кўрсатмоқдаки, замонавиймахсус техника воситаларини қўлламасдан туриб, бирор яхшикўрсаткичларга эришиш қийин.Бундай илмий-техника воситаларидан онгли равишда фойдаланиш <strong>–</strong>далилларни топиш, текшириш ва <strong>мустаҳкам</strong>лашдаги тадбирларни юқорисифатли ўтишини таъминлайди.Дарҳақиқат, маълумки, махсус адабиётларда махсус техниквоситаларидан оқилона фойдаланишнинг амалий ва назарий жиҳатлариҳақида кам ёритилган. Кўплаб ҳуқуқшунос олимлар маъмурийҳуқуқбузарликлар қарши курашда махсус техника воситаларидан унумлифойдаланиш йўлларини, усулларини ва ҳуқуқий асосларини очиб беришгаҳаракат қилганлар. Улар ўз мақолаларида махсус техник воситалариданпрофилактика йўналишларида фойдаланиш ҳақида фикр юритганлар 1 .Бироқ, ҳуқуқбузариликларга қарши курашда махсус техникавоситаларидан унумли, оқилона фойдаланиш масалалари ҳозирга қадарҳам тўлиқ ўз ечимини топмаган.Ички ишлар органлари амалий фаолиятини ўрганиш ва таҳлил қилиштехника воситаларини қўллаш ва татбиқ этишда муайян муаммоларборлигидан далолат бермоқда. Юқоридагилардан келиб чиқиб ҳозиргишароитда фуқаролар ҳаётининг барча соҳаларида кескин ўзгаришларбўлаётган даврда техник воситаларни маъмурий хукукбузарлик буйича ишюртитишда қўллашни ҳуқуқий, ташкилий ва тактик асослари долзарбмасалалардан бири деб ҳисобланади.Бу борада ички ишлар органлари фаолияти самарадорлигиниоширишни йўлларидан бири мавжуд бўлган махсус техник воситалариниқўллашни такомиллаштириш, уларни қўллаш билан боғлиқ амалиётдамавжуд бўлган муаммоларни ечимини топиш, фан ва техникаривожланиши натижасида янги пайдо бўлган техник воситаларни ИИИфаолиятига кенг татбиқ қилишни ҳозирги замон талаби тақозо қилади.Замонавий техник воситаларни қўллаш вояга етмаган шахсниғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилиш билан боғлиқжиноятларни очишда юқори натижаларга эришишга хизмат қилади.Ҳозирги замон техникаси ўтган йилларга қараганда жадал ривожланиббормоқда. Шунга асосан шахснинг конституциявий ҳуқуқлари ва қонунийманфаатларини муҳофаза этиш ҳолати ниҳоятда мураккаб жараёнга1 Виницкий Л.В. Актуальные вопросы участия специалистов в доказывании:Материалы международной научно-практической конференции. <strong>–</strong> М., 2007. <strong>–</strong> С.67-70.221
айланиб, унга нисбатан юзага келган талаблар ҳам янада жиддийроқ тусолмоқда. Буни сабаби шундаки, сўнгги йилларда телефон воситалариданташқари, уяли телефонлар, факс аппаратлари, Интернет алоқасинингтобора ривожланиши ва кенг тарқалиши қонуннинг юқоридаги моддаларибугунги куннинг талабларидан келиб чиққан ҳолда такомиллаштиришниталаб этади. Лекин шу билан бир қаторда ички ишлар органларифаолиятида техник воситалардан фойдаланишнинг ўсиб бориши,фойдаланишдаги йиғилган унумли тажриба, вояга етмаган шахсниғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилиш билан боғлиқжиноятларни очишда махсус техник воситалардан фойдаланишнинг илмийва ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш вазифаларини шарт қилибқўяди. Махсус техник воситаларни у ёки бу турини ишлатиш босқичидаёқ,улардан фойдаланишнинг тактик-техник, ахборот ва бошқа имкониятларийўл қўйилган меъёрда бўлиши, қонунга тўлиқ жавоб бериши ҳисобгаолиниши керак.И.Х. Дусмурадов,Ш.О. Матёзов ФОҲИШАХОНА САҚЛАШ ЁКИ ҚЎШМАЧИЛИК ҚИЛИШБИЛАН БОҒЛИҚ ЖИНОЯТЛАРНИНГ ОЛДИНИОЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИЎзбекистон Республикасида ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларниамалга ошириш шароитларида, жамият ҳаётини демократлаштиришжараёнида қонунчиликни таъминлаш ва фуқароларнинг конституционҳуқуқ ва эркинларини ҳимоя қилиш катта аҳамиятга эга бўлмоқда.Ҳозирги даврдаги амалга оширилаётган ислоҳотлар бевосита ичкиишлар органлари тизимига ҳам боғлиқдир. Бу борада ЎзбекистонПрезиденти И.А.Каримов қуйидагича таъкидлайди: «Ички ишларвазирлиги тузилмасида ҳам туб таркибий ислоҳотларни амалга оширишбелгиланган. Ички қўшинлар вазифалари, тузилиши қайта кўриб чиқилди.Уларни ташкилий, моддий-техникавий жиҳатдан анча <strong>мустаҳкам</strong>лаштадбирлари амалга оширилмоқда. Шу билан бирга, йўл ҳаракатихавфсизлигини, жамоат тартибини ва фуқаролар хавфсизлигинитаъминлайдиган бўлинмаларни ислоҳ қилиш устида ишламоқдамиз» 1 .Бугунги кунда фоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилиш биланбоғлиқ жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ниҳоят даражада жиддий тус олибЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчилари.1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. <strong>–</strong> Т., 1999. <strong>–</strong>Б.403.222
бормоқда. Жамият тараққиёти билан бир хилда, балки ундан ҳам фаолроқривожланаётган жиноятчиликнинг суръатини таҳлил қилиб, қўйдагихулосага келиш мумкин. Жиноятчиликнинг туб моҳияти нафақат унингшаклларига кўра, балки, ижтимоий хавфлилик даражасига кўра ҳамўзгарганлигига гувоҳ бўламиз ва бу ҳолат, масаланинг нақадаржиддийлигидан далолат беради.Жиноятчилик айни вақтда ҳам ўзининг ривожланиш босқичларидадавом этмоқда. Шундан келиб чиқиб алоҳида таъкидлаш керакки,жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> самарадорлигини ошириш, бу фаолиятнитакомиллаштириш бўйича зарур чораларни кўрмаслик <strong>–</strong> эртанги кундажиноятчиликнинг жамият тараққиётига нафақат жиддий тўсиқ бўлишига,балки жамиятга катта моддий ва маънавий зарар етказилишига олибкелади.Бугунги кунда фоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилиш биланбоғлиқ жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> самарадорлигини оширишнинг энгмуҳим омилларидан бири <strong>–</strong> содир этилаётган ҳар бир жиноятни чуқур ваҳар томонлама ўрганиш ҳамда аниқланган маълумотларга асосланибуларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг аниқ йўналишларини ишлаб чиқиш.Таъкидлаш жоизки, давлат ва унинг органлари томонидан амалгаошириладиган жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> билан боғлиқ фаолият доимоқонун устуворлиги асосида бўлмоғи лозим. Қонун устуворлигинитаъминлаш эса, биринчи галда, жамият ва инсон манфаатларини тўлиқифода эта оладиган қонун яратилишини тақозо этади. Шу нуқтаи назарданёндашилса, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ушбуталабларга тўлиқ жавоб беради, дейиш мумкин. Ушбу асосий қонунда (2-модда) қайд этилганидек, «давлат халқ иродасини ифода этиб, унингманфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахсларжамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар».Ҳар бир жамиятнинг энг долзарб муаммоси бўлиб ҳисобланувчижиноятчиликка қарши курашни ташкил этишда ҳам давлат фуқароларнингтинчлиги, ҳақ-ҳуқуқлари ва дахлсизлигини таъминловчи сиёсий ташкилотсифатида ўз фаолиятини ташкил этади. Шу ўринда давлат ўз фаолиятиниамалга оширишда одиллик, инсонпарварлик ва ҳаққонийликпринципларига асосан жиноий-ҳуқуқий йўналишда бўлган сиёсатни олибборади.Ўзбекистонда амалга оширилаётган бир қатор демократик ислоҳотларқаторида жиноий жазоларни либераллаштириш асосида жиноятқонунчилигига киритилган ўзгартишлар ҳам ўз мазмуни ва моҳиятига кўрадавлат олиб бораётган жиноий-ҳуқуқий йўналишдаги сиёсатнинг тубмазмунини ташкил этади.Фоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилиш билан боғлиқжиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги яна бир муҳим йўналиш содир этилганжиноятларни ўз вақтида очиш учун олиб бориладиган профилактик ва223
тезкор-қидирув фаолиятининг қонунийлигини таъминлаш билан чамбарчасбоғлиқдир. Яъни одил судловнинг амалга оширилишида профилактика важиноят-қидирув ва уюшган жиноятларга қарши бўлинмалари (суриштируворган сифатида) ўз жараёнини олиб боришда ўтказиладиган ҳар бирпрофилактик ва тезкор-қидирув тадбирлар ўз вақтида шахснингКонституцияда белгиланган шахсий ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашбилан кечишини эътиборга <strong>олиш</strong>ни тақозо этади. Суриштирувни амалгаоширилишидаги ҳуқуқий асос бўлиб ҳисобланувчи ЎзбекистонРеспубликаси Жиноят-процессуал кодексининг 17-моддасида баёнқилинганидек, «ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёкиинсон шаънига ва қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққадучор этилиши мумкин эмас», <strong>–</strong> деган конституциявий талаб ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг 26-моддаси асосида профилактик ватезкор-қидирув идораларининг масъул ходимларига мажбурият юклайди.Жиноят ишларини юритишда конституциявий талабларбажарилишининг процессуал-ҳуқуқий жиҳатдан тўла таъминланганлигиназарий нуқтаи назардан исбот талаб қилмаса-да, профиалктик ва тезкорқидирувфаолиятида айрим қидирув ҳаракатларини ўтказишдақўлланиладиган тактик усул ҳамда воситаларни қўллашнинг тезкорқидирувва криминалистик асосларини илмий-назарий жиҳатдан таҳлилэтиш амалиётининг такомиллаштирилишида долзарб масала бўлиббормоқда. Жумладан, сўров қилиш жараёнида фуқароларни нафақат ишгаалоқадорлиги нуқтаи назаридан, балки ҳар бир шахснинг ижтимоийҳолатини (ёш болалар, вояга етмаганлар, аёллар, эркак, шу жумладанкасаллик ёки қарилик ҳолатида бўлган шахслар) инобатга олинишимақсадга мувофиқдир. Фикримизча, айнан шу асосда бир қаторпрофилактик ва тезкор-қидирув тавсияларни илмий-назарий жиҳатданкўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Чунки ўтган 20 йил ичида жамиятдаижтимоий сиёсий, иқтисодий ва маданий жиҳатдан катта ўзгаришларбўлди ва шахсларнинг руҳий ҳолатида юзага келган ўзгаришларни ҳар бирпрофилактик ва тезкор-қидирув тадбирини ўтказишда инобатга олмасликасло мумкин эмас.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2010 йил12 ноябрдаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчиликпалатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси «Мамлакатимиздадемократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси» деб номланган маърузасида «Тезкорқидирувфаолиятини амалга ошириш принциплари, асослари, шакл вауслублари, уни олиб борадиган органлар тизимини белгилаб берадиган«Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»ги Қонунни қабул қилиш таклифэтилади. Ушбу қонуннинг мақсади тезкор-қидирув хусусиятидагитадбирларни ўтказишда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларинитаъминлаш, қонунийликка риоя қилишнинг реал ҳуқуқий кафолатларини224
яратишга йўналтирилган. Бу қонуннинг қабул қилиниши демократикдавлатларнинг умумэътироф этилган амалиётига мос келади. Таъкидлашкеракки, бу қонун жиноятлар содир этилишининг дастлабкибосқичларидаёқ уларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва ўз вақтида тўхтатиш бўйичачораларнинг самарадорлигини, шунингдек, суриштирув ва дастлабкитерговнинг сифатини оширишга хизмат қилади. Айни пайтда ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органларнинг, авваламбор, ички ишлар идораларинингбу соҳадаги фаолиятининг янада либераллашувини таъминлашга олибкелади 1 .Фоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилиш билан боғлиқжиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг тўғри ташкил этилиши, уларни фошқилиш, бу борада барча куч ва воситаларни ишга с<strong>олиш</strong>, ҳаракатларнимувофиқлаштириш, пухта ўйланган тадбирларнинг амалга оширилиши,айниқса, 1995 йилда Жиноят, Жиноят-процессуал, 1997 йилда Жиноятижроиякодекси ва бошқа шу каби қонунларнинг ишлаб чиқилиши ва кучгакириши муносабати билан қонунчиликка киритилган ўзгартиришлар вабошқа бир қатор омиллар бугунги кунда ўз самарасини бермоқда.Ҳар бир давлатда жиноятчилик ва у билан боғлиқ салбий ҳодисаларқораланиб, доимо унга қарши курашиб келинади. Жиноят ёхуджиноятчилик ижтимоий салбий ҳодиса сифатида кеча ёки бугун пайдобўлгани йўқ, у инсоният тараққиётининг ҳар бир босқичи ва даврида турликўринишларда мавжуд бўлиб келган. Инсон, фуқаро ва давлат манфаати,ҳуқуқ ва эркинликлари давлат томонидан ҳимояланиб, ушбу манфаат,ҳуқуқ ва эркинликларга зид ҳар қандай ижтимоий хавфли ҳаракат ёкиҳаракатсизлик жиноят деб баҳоланади. Гарчи қонунда фоҳишахона сақлашёки қўшмачилик қилиш билан боғлиқ жиноят содир этган ҳар бир шахсжавобгарликка тортилиши шартлиги кўрсатилган бўлса-да, аммо маълумобъектив ва субъектив сабабларга кўра нафақат айрим жиноятчишахсларни, балки жиноятларни ҳам аниқланмаслиги сабабли жиноят содирэтган шахслар жавобгарликдан қутилиб қ<strong>олиш</strong>ади. Аниқроғи, ушбужиноятларнинг латентлиги сабабли жиноятчи шахслар қилмишига ярашажазосини <strong>олиш</strong>майди. Бу албатта мамлакатнинг ижтимоий ва ўз навбатидаҳуқуқий соҳаларига жиддий таъсирини кўрсатмай қолмайди. Бунинг учунэса авваламбор, ички ишлар идоралар ходимларининг фоҳишахона сақлашёки қўшмачилик қилиш билан боғлиқ жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, фошэтиш бўйича назарий ва амалий билим даражасини, касбий маҳоратиниошириш талаб этилади.1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси /Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятинишакллантириш <strong>–</strong> мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011.<strong>–</strong> Б.67.225
Ш.М. Тураев, Р.Н. Рахимхўжаев ТАЛОНЧИЛИК ЖИНОЯТЛАРИНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДАЎТКАЗИЛАДИГАН ПРОФИЛАКТИК ЧОРА-ТАДБИРЛАРДАОИЛАНИНГ ЎРНИ“Мамлакатимизда жамоат тартиби вахавфсизликни таъминлашга қаратилганички ишлар идоралари фаолиятини янадатакомиллаштириш бўйича бошлангантизимли ишларни изчил давом эттириш вачуқурлаштириш, ҳуқуқбузарликларни,биринчи галда ёшлар ўртасида <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> бўйича профилактика ишларисамарадорлигини ошириш лозим”.И.А.КаримовҲеч кимга сир эмаски, ҳозирги кунга келиб фуқароларимизнингҳуқуқий онги ва маданияти анча ривожланган. Амалдаги қонун ҳамдақонун ости норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилган ҳуқуқ вамажбуриятларини беками кўст бажаришга ҳаракат қилмоқдалар. Лекин,юксак ҳуқуқий онг ва маданиятга эга фуқароларимиз орасида, афсуски,айрим қонун бузувчилар ҳам учраб турибди. Бу шахслар давлатимизнингянада гуллаб яшнашига, ривожланишига маълум маънода тўсқинликқилмоқдалар. Жамиятимизда талончилик жиноятларини содир этувчикимсалар бунга мисол бўла олади. Бундай шахсларнинг нима сабабданушбу турдаги жиноятга қўл ураётганлигини, жиноятнинг содир этилишигаолиб келувчи шарт-шароитлар нималардан иборат эканлигини ўрганиб,уларни бартараф этиш шу кундаги муҳим масалалардан биридир.Талончилик жиноятининг содир этилишга олиб келувчи восита бушахснинг ғаразли мақсадидир. Ғаразли мақсади орқали шахснингхарактерини ҳамда унга хос бўлган психологик хусусиятларини билишмумкин. Талончилик жиноятларига хос бўлган умумий ғаразли мақсад бумулкка эгалик қилиш, осонгина бойлик орттириш ҳисобланади.Талончилик жиноятини содир этувчилар ҳар қандай шароитда ҳам ўзолдига қўйган мақсадига эришишга интилади. Шахснинг жиноий қилмишисубъектив томондан аниқ мақсадга қаратилган бўлади. Айрим ҳоллардашахс ўзининг ноқонуний ҳаракатини тўлиқ тушунмай туриб ҳамЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчилари.226
талончилик жиноятини содир этиши мумкин. Дастлабки тергов ва суддаушбу ҳолатларга алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ.Жиноятчи шахс тўғрисида хулоса чиқаришда руҳий жиҳатдан чуқурва атрофлича таҳлил этиш, унинг ҳаёт йўлини ўрганиш, <strong>оила</strong>да олгантарбияси ва шахснинг шакилланиш босқичларини билиш катта ахамиятгаэга 1 . Талончининг шахсини ўрганишда унга хос ҳамда жиноят содирэтилишига олиб келган сабаб ва шарт-шароитларни аниқлаш лозим.Талончиликнинг сабаблари қулай шароит мавжуд бўлган жойда,одатда шахснинг хулқ-атвори, аниқроғи, биринчи навбатда унингмаънавий тарбияси билан боғлиқдир. Бунда шахснинг очкўзлиги, осонгинабойлик орттиришга ўчлиги, бой турмуш кечиришга интилиши ва бошқатомонларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Ахлоқ-одоб борасида ҳам уларнингдаражаси унчалик баланд эмас. Чунки, ёшликдан номақбул турмушшароитида ҳаёт кечирганлиги алоҳида аҳамият касб этади.Талончилик жиноятларининг содир этилиши сабабларидан яна бири,шахснинг психологик зўриқиш орқали вужудга келган бўшлиқнинг ўзигахос равишда тўлдирилиши, шахс шу орқали жамиятдаги ўрнини топишҳамда ишончсизлик ва умидсизликдан қутилиш учун моддийфаровонлигини таъминлашга ҳаракат қилишидир деб тушуниш мумкин.Албатта, вояга етмаганлар томонидан содир этилаётган жиноятлар, шужумладан талончилик жиноятлари муайян омиллар таъсири остида содирэтилмоқда.Ушбу соҳада ўтказилган тадқиқотлар асосида ҳозирги кунда воягаетмаганлар ҳуқуқбузарликларини озиқлантирувчи кенг тарқалган омилларсифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:1) ижтимоий-иқтисодий омиллар: «хуфиёна» иқтисодиётнингкенгайиб бориши; бозор «баҳо»ларининг ўсиб бориши ва пулнингқадрсизланиши; ишсизлик муаммосининг кучайиб бориши; аҳоли ўртасидатабақаланишнинг кучайиб бориши; яшаш даражасининг пасайиб кетиши;гиёҳвандликнинг кўпайиб бориши ва ҳ.к.;2) маънавий-руҳий омиллар: ёшлар ўртасида лоқайдлик,боқимандалик, текинхўрлик каби хислатларнинг кенг тарқалиб бориши;ёшларнинг муайян қисми ўртасида молпарастлик ва ғаразгўйликхислатларининг кучайиб бориши; жамиятда зўрликни, ахлоқсизликни важиноий йўллар билан орттирилган бойлик ҳисобига «дабдабали» ҳаёткечиришни тарғиб-ташвиқ қилувчи манбаларининг кенг кўламда ёйилиши;аҳоли ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятининг паст даражадалиги ва ҳ. к.;3) ташкилий ва бошқарув соҳаларидаги омиллар: ҳокимиятинститутлари фаолиятининг самарасизлиги; ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганларнинг асосан давлат манфаатларини ҳимоя қилишгайўналтирилганлиги; ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятидаги1 Зарипов З.С. ва бошқ. Криминология: Дарслик. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.277.227
суиистеъмолликлар; вояга етмаганлар ҳуқуқбузарликларининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> бўйича ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини самаралимувофиқлаштиришнинг ҳал этилмаганлиги ҳамда улар функцияларичегараларининг аниқ белгиланмаганлиги; фуқаролик жамиятинингкучсизлиги; демократик анъаналарнинг ривожланмаганлиги; суд тизимифаолиятининг сустлиги.Кўрсатилган омиллар жамият ижтимоий ҳаётининг барча соҳаларидамавжуд бўлиб, биринчидан, улар бир-бири билан у ёки бу даражадабевосита ёки билвосита боғлиқдир ҳамда доимо бирининг кучайиши ёкичуқурлашиши, албатта, иккинчисининг ҳам кучайиши ёки чуқурлашишигаолиб келади; иккинчидан, бу омиллар биринчи навбатда вояга етмаганшахсга, авваламбор унинг онгига таъсир қилади ва маънавий-руҳийдунёсини шакллантиради, ўзгартиради; учинчидан, улар жамиятда шахсгадоимо ўз салбий таъсирини ўтказиб турувчи информацион-руҳий муҳитнишакллантиради; тўртинчидан, бу омиллар таъсирида вояга етмаганшахсда шаклланган дунёқараш жамиятда юзага келган руҳий муҳит биланалоқада унинг ҳаётда у ёки бу йўлни, шу жумладан жиноий йўлнитанлашини тақозо этади.Шуни тан олиб айтиш керакки, ёшлар ўртасидаги жиноятчилик <strong>–</strong> бу,аввало, биз, катталарнинг уларни тарбиялашда йўл қўйган жиддийхатоларимиз оқибатидир. Бинобарин, шунинг учун ҳам, руҳий ва маънавийжиҳатдан шахс сифатида шаклланмай қолиб, жиноят содир этганёшларимизни жамиятга қайтариш - аввало, биз, ота-оналар ва давлатнингзиммасига тушади 1 .Бизга маълумки, ҳеч бир ота-она ўз фарзандини жиноят содир этишгаундамайди. Балки, <strong>оила</strong>даги салбий турмуш шароитлари боланингталончилик жиноятини содир этишига сабабчи бўлиши мумкин. Буалбатда, боланинг бундай салбий иллатларни тўлиқ қабул қилади, деганиэмас. Бола барча салбий хислатларни <strong>олиш</strong>и учун унинг психологияси отаонасиникибилан бир хил бўлиши лозим. Агар бола психологияси отаонасиникиданфарқ қилса, у барча салбий хислатларни тўлалигича қабулқилмайди.Талончилик жиноятларини сабабларини ва шарт-шароитларини кўрибчиқиш натижасида шуни таъкидлаш жоизки, унга хос сабаблар жумласигақуйидагилар киради:<strong>–</strong> <strong>оила</strong> шароитида, иш, ўқиш ва яшаш жойларида ғаразлимақсадларнинг пайдо бўлиши;<strong>–</strong> мол-дунёга ўчлик хислатларининг юзага келиши ва шаклланиши;<strong>–</strong> ичкиликбозлик, гиёҳвандлик, қиморбозлик каби ёмон иллатларгаберилиши;Б.41.1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong>228
<strong>–</strong> ғаразли-зўравонлик жиноятларни содир этувчилардаги маданият,дунёқараш ва маънавиятнинг пастлиги;<strong>–</strong> ўзини ўйлаш ва майда гуруҳларда зўровонлик кайфиятининг юзагакелиши ва ҳоказо.Талончилик жиноятлари содир этилишига шарт-шароит асосанқуйидагилар ҳисобланади:<strong>–</strong> ҳуқуқни муҳофаза этувчи идораларнинг жавобгар шахсларни ўзвақтида жавобгарликка тортмаслиги ва жиноятчиларни ўз вақтида қидирибтопмаслиги ҳамда назорат остидаги шахслар билан зарур профилактикаишларини олиб бормаганлиги;<strong>–</strong> жабрланувчиларнинг виктим ҳолати, яъни талончилик жиноятларигайўл очиб бериши.Юқорида келтирилган талончилик жиноятлари содир этилишисабаблари ва шарт-шароитлари ҳар томонлама ўрганиб чиқилса ва улар ўзвақтида бартараф этилса, бу турдаги жиноятчиликнинг камайишигаэришиш мумкин.Фуқаролар орасида тушунтириш ишлари етарли даражадаташкиллаштирилса, уларнинг ўзлари томонидан бу камчиликлар бартарафэтилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шу сабабли, ички ишлар идоралариходимлари келусида содир этилиши мумкин бўлган жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> мақсадида, бу турдаги жиноятларга ёшларимизнинг бебошлиги ваназоратсизлиги оқибатида содир этилаётганлигини инобатга олиб, ёшавлодни жисмоний ва маънавий тарбиялаш, уларни спортга жалб этишборасида маҳаллий ҳокимлик вакиллари, қишлоқ фуқаролар йиғинлари,хотин-қизлар кенгашлари, «Камолот» <strong>–</strong> ёшлар ижтимоий ҳаракати, <strong>оила</strong>,мактаб, кенг жамоатчилик вакиллари билан ҳамкорликда профилактикишларни жадаллаштириш, МТПлар қошида спорт тўгараклари васекцияларини ташкиллаштиришда фаол иштирок этишлари лозим бўлади.Ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзи тамойилларини қарортоптириш, уларни гиёҳвандлик, ахлоқсизлик, анъаналаримиз вадунёқарашимизга ёт бўлган «оммавий маданият»дан, турли ахборотхуружларидан ҳимоя қилиш йўналишида ҳам бир қатор зарурий чоратадбирларниамалга ошириш ҳам бу борада ижобий натижаларгаэришишга сабаб бўлади.229
О.Д. Алланазаров ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ТОМОНИДАН СОДИР ЭТИЛАДИГАНСОҒЛИҚҚА ҚАРШИ ЖИНОЯТЛАРНИНГКРИМИНАЛИСТИК ТАВСИФИ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГОИЛА БИЛАН БОҒЛИҚ ЖИҲАТЛАРИВояга етмаганлар жиноятчилигининг асосий сабабларидан бири <strong>–</strong> буулар тарбияланаётган <strong>оила</strong>даги носоғлом муҳит ҳамда ота-оналарнингфарзандлари тарбиясига бефарқлигидир. Вояга етмаганлар томонидансодир этиладиган жиноятларнинг салмоқли қисмини соғлиққа қаршижиноятлар ташкил этиб, ушбу жиноятларнинг содир этилишига, асосан,нотўлиқ ва жанжалкаш <strong>оила</strong>ларда, шунингдек муқаддам судланган,гиёҳвандлик, заҳарвандлик ёки алкоголизм касалига чалинганшахсларнинг фарзанд тарбиясига етарли даражада эътибор бермаслиги,зиммасига қонун билан юклатилган мажбуриятларини бажармаслиги сабаббўлмоқда. Зеро, Президентимиз И.А.Каримов айтганларидек, тан <strong>олиш</strong>керак, ёшлар орасидаги жиноятчиликнинг сабаби <strong>–</strong> кўпинча биз катталармасъул бўлган уларнинг тарбиясида йўл қўйилган камчиликларнингнатижасидир 1 . Бу камчиликларни бартараф этишда маҳалланинг, жамоатбирлашмаларининг ҳамда ички ишлар идораларининг ўрни беқиёсдир.Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда ёшларга бўлган эътибор тобораортиб борар экан, ички ишлар идоралари ходимлари учун вояга етмаганлартомонидан содир этиладиган соғлиққа қарши жиноятлар бўйича дастлабкитерговни ҳар томонлама, тўла ва холисона ўтказилишига эришиш, шуорқали ушгбу турдаги жиноятларнинг содир этилишига йўл қўймасликмасаласи муҳимдир. Эътиборга лойиқ жиҳати шундаки, ушбу турдагижиноятларнинг содир этилишига кундалик турмуш фаолиятидаги турлихил арзимас келишмовчиликлардан тортиб, уюшган гуруҳ манфаатларигахизмат қилишга қаратилган жамиятга жиддий хавф соладиган ҳолатларсабаб бўлмоқда.Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган соғлиққа қаршижиноятлар юзасидан терговга қадар текширув ва дастлабки терговниташкиллаштиришда ушбу турдаги жиноятларнинг криминалистиккриминалистик тавсифи элементларини пухта билиш талаб этилади.Криминалистик тавсиф элементларини таҳлил қилиш орқали ушбу турдагижиноятларни тергов қилишда <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг ролига баҳо беришимконияти туғилади. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.1 Каримов И.А. Адолат <strong>–</strong> қонун устуворлигида // Хавфсизлик ва тинчлик учункурашмоқ керак. Т.10. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong> Б.42.230
Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган соғлиққа қаршижиноятларнинг криминалистик тавсифи бир қатор элементлардан ташкилтопади. Криминалистик тавсиф элементларини ажратишда турличаёндашувлар мавжуд бўлиб, ушбу масалани тадқиқ этган муаллифларнингаксарияти қуйидаги асосий тўртта элементни қайд этишади:<strong>–</strong> жиноий тажовузнинг предмети;<strong>–</strong> жиноят содир этиш усуллари;ижтимоий хавфли қилмиш натижасида ҳосил бўлган изларинингтавсифи;<strong>–</strong> жиноят содир этган шахснинг тавсифи.Айрим муаллифлар эса криминалистик тавсиф элементларини кенгроқдоирада тасаввур этган ҳолда, исботланиши лозим бўлган ҳолатлардоираси 1 , типик тергов вазиятлари 2 каби хусусий криминалистикметодиканинг элементларини ҳам криминалистик тавсиф таркибигакиритишади. Тўғри, муайян турдаги жиноятлар бўйича юзага келганмавжуд типик тергов вазиятини баҳолаш ҳамда шунга мос равишдаисботланиши лозим бўлган ҳолатлар доирасини белгилаб <strong>олиш</strong> муҳиммасала ҳисобланади. Лекин ушбу категориялар жиноятларни тергов қилишметодикасининг криминалистик тавсиф сингари элементларидан бўлиб, шудоирада улар орасидаги алоқалар тенг муносабатларга асосланади.Криминалистик тавсиф, типик тергов вазиятлари, исботланиши лозимбўлган ҳолатлар тушунчалари бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб,уларнинг йиғиндиси жиноятларни тергов қилиш методикасини ташкилқилади. Шу боис ушбу категорияларга криминалистик тавсифнингэлементлари сифатида қарамасдан криминалистик методиканинг таянчкатегориялари сифатида баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлади.Криминалистик тавсиф доирасига типик тергов вазиятлари, исботланишилозим бўлган ҳолатлар доираси, шунингдек жиноятларни таснифлаш кабиэлементларни киритадиган муаллифларнинг қарашлари бўйича Р.С.Белкиншундай фикр билдиради: «Бундай тавсифга барча таклиф қилинганларникиритиш лозиммикан? У ҳолда, криминалистик тавсиф хусусийкриминалистик методиканинг бир қатор бошқа таркибий элементлариўрнини эгалламайдими?» 3Шулардан келиб чиқиб, вояга етмаганлар томонидан содир этиладигансоғлиққа қарши жиноятларнинг криминалистик тавсиф элементлари ишлабчиқилди ва улар қуйидагилардан иборат:<strong>–</strong> тан жароҳати олган шахсни тавсифловчи маълумотлар;1 Абдумажидов Ғ.А. ва бошқ. Криминалистика: Дарслик. <strong>–</strong> Т., 2003. <strong>–</strong> Б.152 Хлус А.М. Криминалистика, <strong>–</strong> Минск, 2007. <strong>–</strong> С.184.3Белкин Р.С. Курс криминалистики. Т.З. Криминалистические средства,приемы и рекомендации. <strong>–</strong> М.,1997. <strong>–</strong> С.312.231
<strong>–</strong> соғлиққа қарши жиноятларни содир этиш ва яшириш усулларитўғрисидаги маълумотлар;<strong>–</strong> жиноят содир этиш вақтида ҳосил бўлган изларнинг тавсифи;<strong>–</strong> ушбу турдаги жиноятларни содир этган вояга етмаган шахс ҳақидагимаълумотлар тизими.Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган соғлиққа қаршижиноятларнинг криминалистик тавсифи элементларининг шу тарздаажратилиши ушбу жиноятлар тўғрисидаги тергов иши учун аҳамиятга эгабўлган барча маълумотларни қараб олиб, шунга асосан типик терговвазиятларини баҳолаш, исботланиши лозим бўлган ҳолатлар доирасинибелгилаш ҳамда ўтказилиши лозим бўлган дастлабки ва келгуси терговҳаракатлари режалаштириш имконини беради. Қайд этилганкриминалистик тавсиф элементларининг ҳар бири ўз ичига бир қатормаълумотларни қамраб олган бўлиб, улар ушбу маълумотларнингйиғиндисидан ташкил топади.Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган соғлиққа қаршижиноятларнинг криминалистик тавсифининг энг муҳим элементлариданбири бўлган <strong>–</strong> жиноят содир этган шахслар ҳақидаги маълумотлар тизими<strong>оила</strong>, маҳалла ва жамоатчилик ташкилотлари билан чамбарчас боғлиқ.Чунки мазкур элемент ўз ичига вояга етмаганларнинг жиноят содирэтишдаги ўзига хос психологик хусусиятлари, катталардан фарқлиравишда амалга оширадиган ўзига хос ҳаракатларини қамраб олиб, уларюзасидан тегишли тавсияларни ишлаб чиқиш учун асос бўлади. Унгаумумий тарзда вояга етмаганнинг шахсига оид маълумотлар (исмишарифи,туғилган вақти ва жойи, миллати, фуқаролиги, касби, яшаш ва ишжойи кабилар), жабрланувчига алоқаси (масалан, қариндош, таниш-билиш,қўни-қўшни, бирга ўқиши ёки ишлаши мумкин), жиноят содир этилганвақтдаги ва ундан олдинги хулқи (профилактик ҳисобга турганлиги,маъмурий жавобгарликка тортилганлиги, судланганлиги ва ҳоказо)кабиларни киритишимиз мумкин.Вояга етмаган шахс томонидан амалга ошириладиган ўзига хосҳаракатлар жиноят содир этган шахслар ҳақидаги маълумотлар тизимидамуҳим аҳамиятга эгадир. Ушбу ҳаракатлар уларнинг ақлан ва жисмонанривожланганлик ҳолати ҳамда ҳаётий тажрибаси камлиги билан боғлиқбўлиб, қуйидагиларда ифодаланади:<strong>–</strong> соғлиққа қарши жиноятларнинг асосан гуруҳ бўлиб содир этилиши;<strong>–</strong> ёлғон алибига ишонтиришга ҳаракат қилиш, яъни жиноят содирэтилган вақтда бошқа жойда бўлганлигини ишончга сазовор бўлмаганмаълумотлар билан асослашга ҳаракат қилиш;232
<strong>–</strong> уларда дўстлик, сотқинлик ва шунга ўхшаш ўзини «эркакларчатутиш» руҳиятининг кучли бўлиши 1 ;<strong>–</strong> уюшган гуруҳ аъзоларининг асосан ертўла, омборхона, қурилишитугалланмаган ташландиқ бинолар ва шунга ўхшаш жойларда йиғилибтуриши;<strong>–</strong> уюшган гуруҳ аъзоси бўлган вояга етмаган шахс гуруҳдаетакчиликка эришиш учун ўта шафқатсизлик билан тан жароҳати етказишҳаракатларини амалга ошириши;<strong>–</strong> ушбу турдаги жиноятларнинг асосий қисми етим болалар, нотўлиқ,жанжалкаш <strong>оила</strong>ларда тарбияланаётган вояга етмаганлар томонидан содирэтилиши;<strong>–</strong> муқаддам оғир ва ўта оғир жиноятларни содир этганлиги учунсудланган, гиёҳвандлик ёки алкоголизм касалига чалинган шахсларнингвояга етмаган фарзандлари томонидан соғлиққа қарши жиноятларнингсодир этилиш ҳолатлари кўплиги;<strong>–</strong> жиноят содир этишда ўз кучига ишонмаслиги оқибатида турли хилуй-рўзғор буюмлари, тош, ёғоч ёки темир бўлакларидан фойдаланиши;<strong>–</strong> жиноят содир этганидан кейин гарчи уни жабрланувчи танишиниёки гувоҳлар кўрганлигини билса-да, воқеа жойидан тезроқ қочибяширишга уриниши;<strong>–</strong> воқеа жойида жиноят изларини йўқ қилишга ҳаракат қилмаса-да,қилмиши ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар томонидан аниқланишиданқўрқиб, қон доғлари ёки бошқа излар қолган кийимларни йўқ қилиши ёкиуларни ювиб ташлаши;<strong>–</strong> содир қилган жиноятини тан <strong>олиш</strong>дан қўрқиб, жабрланувчинингножоиз ҳаракатлари тўғрисида ёлғон кўрсатмалар бериши ва ҳоказолар.Қайд этилган ушбу хусусиятлар умумий характерга эга бўлиб,уларнинг барчаси соғлиққа қарши жиноят содир этган вояга етмаганшахсларнинг ҳаммасида мавжуд бўлмаслиги аниқ. Чунки уларнингайримлари илк бор жиноят содир этган, қилмишидан пушаймон бўлганшахсга тегишли хусусиятлар бўлса, айримлари бир неча маротабасудланиб, тузалиш йўлига кирмаган вояга етмаганларга хосдир. Шунингучун вояга етмаганларни хулқи бўйича турли гуруҳларга ажратиб,уларнинг ўзига хос жиҳатларини таҳлил қилиш талаб этилади. Жиноятсодир этган вояга етмаганларнинг хулқи турли хил эканлигини инобатгаолиб, криминалистикага оид адабиётларда уларнинг педагогик вапсихологик хусусиятлари инобатга олинган ҳолда 4 типга ажратилган1 Эсанов М.Г., Ходжаев М.Р. Тергов / Б.Б.Валиевнинг умумий раҳбарлиги ватаҳрири остида. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.188.233
бўлиб, уларни бу каби гуруҳларга ажратилиши нисбийлиги таъкидлабўтилган 1 .Илк бор жиноятга қўл урган вояга етмаганлар биринчи типни ташкилэтади. Улар томонидан асосан ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятларсодир этилиши кўзга ташланади. Шу жумладан, мазкур типга мансуб воягаетмаганлар томонидан, асосан, қасддан баданга енгил шикаст етказишжиноятларини содир этилиши кузатилган. Одатда бундай вояга етмаганлартомонидан соғлиққа қарши жиноятларнинг содир этилиши қуйидагихусусиятларга эга:<strong>–</strong> жиноят жабрланувчининг ножоиз хатти-ҳаракатлари натижасидасодир этилиши;<strong>–</strong> қилмишидан чин кўнгилдан пушаймонлик;<strong>–</strong> жабрланувчи билан ярашувга интилиш;Илк бор жиноят содир қилган, лекин хулқ-атвори олдиндан ахлоқнормаларига мос бўлмаган вояга етмаганлар иккинчи типга киритилган.Улар томонидан соғлиққа қарши жиноятларнинг, асосан, ижтимоий хавфикатта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган турлари содир этилиши кўзгаташланади. Мазкур типга мансуб вояга етмаганлар томонидан соғлиққақарши жиноятларнинг содир этилиши қуйидаги хусусиятларга эга:<strong>–</strong> жиноятнинг спиртли ичимликлар ёки наркотик моддалар таъсириостида содир этилиши;<strong>–</strong> жиноятнинг гуруҳ бўлиб содир этилиши (оддий ёки мураккабиштирокчиликда);<strong>–</strong> тан жароҳатларининг совуқ қурол ёки қурол сифатида ишлатишмумкин бўлган бошқа ашёлардан (тош, ёғоч ва темир бўлаклари кабилар)фойдаланиб етказилиши;<strong>–</strong> жиноятнинг безорилик оқибатида содир этилиши;Учинчи типга маънавий қарашлари бузуқ ўсмирлар киритилган бўлиб,иккинчи типга мансуб хусусиятлар ушбу турдаги вояга етмаганларга ҳамхосдир. Шунингдек, ишнинг тергови даврида ҳақиқатни аниқлашгатўсқинлик қилиш, жабрланувчига таъсир ўтказишга ҳаракат қилиш ватаҳдид с<strong>олиш</strong>, терговдан бўйин товлаш, яшириниш, қочиб кетиш кабиҳаракатларга мойиллик уларнинг ижтимоий хавфлилик даражаси бирмунчаюқори эканлигини кўрсатади. Мазкур типга мансуб вояга етмаганларасосан илгари ҳар хил ҳуқуқбузарликлар содир этиб, маъмурийжавобгарликка тортилганлар; бутунлай назоратсиз қолиб, гуруҳ бўлибкўчада безорилик, тан жароҳати етказиш каби жиноятларни содир этишбилан шуғулланиб юрган шахслардир.1 Абдумажидов Ғ. ва бошқ. Криминалистика: Дарслик. Ж.II.<strong>–</strong> Т., 2003. <strong>–</strong> Б.211-212.; Қулахметов А.Б. Вояга етмаганларнинг жиноятларини тергов қилиш: Ўқувқўлланма. <strong>–</strong> Т., 2003. <strong>–</strong> Б.7-8.234
Маънавий бузуқлиги билан жамиятга жиддий хавф туғдираётган воягаетмаганлар тўртинчи типга мансубдир. Ушбу типга илгари судланган,озодликдан маҳрум қилиш муассасасидан озод этилган, жиноий гуруҳ ёкижиноий уюшмаларга бирлашган вояга етмаган шахслар киради. Улартомонидан содир этилган жиноятлар катта ёшдагиларнинг кўрсатмаси ваназорати билан амалга оширилганлиги кўриниб туради. Бу ҳолат юзнияшириш учун ниқобдан фойдаланиш, жиноят пухта ўйланган режа асосидасодир этилиши ва воқеа жойида жиноят изларининг яширилиши каби ўзигахос жиҳатларда намоён бўлади.Жиноят содир этган шахслар ҳақидаги маълумотларни янадааниқлаштиришда вояга етмаганларнинг юқорида қайд этилган тарздагуруҳларга ажратилиши муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, криминалистиктавсиф элементларининг юқорида кўрсатилган мезонлар асосида турлигуруҳларга ажратилиши ушбу турдаги жиноятларни тергов қилиш ва<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>нинг ўрнини белгилаш учун хизмат қилади.Хулоса қилиб айтганда, вояга етмаганлар томонидан содир этиладигансоғлиққа қарши жиноятларнинг криминалистик тавсифи жиноийтажовузнинг предмети, жиноят содир этиш усуллари, ижтимоий хавфлиқилмиш натижасида ҳосил бўлган изларининг тавсифи ва жиноят содирэтган шахснинг тавсифи каби элементлардан ташкил топиб, ўз навбатида,ҳар бир элементнинг бир қатор хусусиятларга эга. Ўз навбатида, ушбутурдаги жиноятларнинг криминалистик тавсифи элементлари <strong>–</strong> уларюзасидан ўтказиладиган терговга қадар текширув, дастлабки тергов ваушбу жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>нинг ролини белгиловчи муҳимбўғин ҳисобланади.235Н.К. Хаттабов ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА НОТАРИАТОРГАНЛАРИНИНГ ВАЗИФАЛАРИҲар биримиз шуни тўлиқ тан оламизки, инсон ҳаётида <strong>оила</strong>нингбузилиши энг оғир ва ачинарли ҳолатдир. Турмушда <strong>оила</strong><strong>мустаҳкам</strong>лигига путур етказилиши, <strong>оила</strong> деб аталмиш <strong>мустаҳкам</strong>қўрғоннинг дарз кетиши <strong>оила</strong>да эр ва хотин учун оғир тушкунликларникелтириб чиқариши мумкин. Шундан ҳам маълум бўладики,мамлакатимизда истиқлол йилларида <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш,уни ҳам моддий ҳам маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, <strong>оила</strong>да соғломавлодни вояга етказиш борасида она ва бола саломатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашйўлида муҳим чора-тадбирлар кўрилганлигини таъкидлаш лозим бўлади.номзоди. Юристлар малакасини ошириш маркази катта ўқитувчиси, юридик фанлар
2012 йилнинг мамлакатимизда «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълонқилинганлиги ва шу асосида «Оила <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>,жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан мамлакат барқарор» деган инсонпарварликтамойилидан келиб чиққан ҳолда махсус Давлат дастурини амалгаоширишга киришилганлиги ҳам юқоридаги фикримизни яна бир бортасдиқлайди.Президентимиз таъбирлари билан айтганда - бугунги кунда биз ҳечкимдан кам бўлмайдиган демократик давлат, халқимиз учун озод вафаровон ҳаёт қуриш мақсадлари билан яшар эканмиз, <strong>оила</strong> институтиниянада <strong>мустаҳкам</strong>лашимиз, бу борада олиб бораётган ишларимизни янгибосқичга кўтариш алоҳида аҳамият касб этади 1 . Биз <strong>оила</strong> ҳақида гапирарэканмиз, авваламбор, <strong>оила</strong> ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнингдавомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимизнисақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандай инсон бўлибетишишига таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан <strong>олиш</strong>имиззарур 2 «.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йилнинг 27 февралькунги Қарори билан тасдиқланган «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлатдастуридаги энг асосий вазифалардан бири сифатида аввало, <strong>оила</strong><strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашга қаратилган амалдаги қонунчилик базасиниянада такомиллаштириш, унга зарур ўзгартириш ва қўшимчалар киритишорқали ёш <strong>оила</strong>ларга эътибор ва ғамхўрликни кучайтириш, уларни ҳуқуқийва ижтимоий ҳимоялашни кучайтириш, моддий ва маънавий жиҳатдан кенгқўллаб-қувватлаш, шу жумладан ёш <strong>оила</strong>ларни қулай ва шинам уй-жойларбилан таъминлаш масалаларни ҳал этиш белгиланди 3 .Жамиятда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашда аввало унингқонунчилик асосларини такомиллаштириш, <strong>оила</strong> аъзоларининг ҳуқуқ ваманфаатлари ҳимоя этилишининг самарали механизмларини яратиш,айниқса мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бирор бир чекловларсизтўлақонли равишда амалга оширилишини таъминлаш масаласини биринчигалдаги вазифалардан биридир. Ушбу вазифаларни амалга оширишда ҳарбир давлат органининг хусусан, нотариат органларининг ҳам ўрни алоҳидааҳамият касб этади.Мамлакатимизда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини ҳуқуқий таъминлашнинг энгасосий намунаси сифатида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси(63-66-моддалар)ни мисол тариқасида келтирадиган бўлсак, 1998 йилнинг30 апрелида қабул қилиниб, шу йилнинг 1 сентябридан амалга киритилган1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш вамодернизация жараёнларини давом эттириш йўлидир. Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 7 дек. <strong>–</strong>Б.1-3.2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. <strong>–</strong> Т., 1999. <strong>–</strong>Б.133.3 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> №10. <strong>–</strong> Б.4-6.236
Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси 1 жамиятимизда <strong>оила</strong>институтини ҳар томонлама ҳуқуқий ҳимоялаш, уни моддий ва маънавийжиҳатдан қўллаб-қувватлашнинг аниқ механизмларини белгилашга хизматқилиб келмоқда.Оила кодексининг 5-бобида эр ва хотиннинг мулкий ҳуқуқ вамажбуриятлари белгиланиб, улар ҳар бирининг мулки ва умумийбиргаликдаги мулкининг ҳуқуқий ҳолатлари батафсил ифодалаб берилди.Шу билан бирга мазкур ҳужжат билан эр-хотиннинг умумий мулкинибўлиш ва ундан улуш ажратишнинг аниқ ҳуқуқий ечимлари <strong>оила</strong>манфаатлари, унда эр ва хотин мавқеининг ҳолатларидан келиб чиққанҳолда айниқса, бу ўринда вояга етмаган, меҳнатга қобилиятсиз фарзандларманфаатлари устунлиги асосида ҳал қилиш механизмлари белгилабберилди.Бундан ташқари, ушбу кодекс билан мамлакатимизда илк маротаба<strong>оила</strong>вий муносабатларга «никоҳ шартномаси» институти амалгакиритилди. Унга кўра никоҳ шартномаси - никоҳланувчи шахсларнинг ёкиэр ва хотиннинг никоҳда бўлган даврида ва эр ва хотин никоҳданажратилган тақдирда уларнинг мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларинибелгиловчи келишуви сифатида белгиланди.Шунингдек никоҳ шартномаси эр ва хотининг талаби бўйича никоҳдавлат рўйхатига олингунига қадар ҳам, никоҳ даврида ҳам тузилишимумкинлиги аниқ белгиланди. Қонунда никоҳ шартномасини тузишнингбелгиланиши, никоҳ томонларининг манфаатларини ҳар томонлама ҳимояқилишни назарда тутади. У хоҳ никоҳ даврида бўладими, хоҳ никоҳтугатилганидан кейинми, эр ва хотин шунингдек, фарзандлар мулкийҳуқуқларини ҳимоясини таъминлашда энг асосий ҳуқуқий воситаларданбири бўлиб хизмат қилиши шубҳасиздир. Шу билан биргаликда Оилакодексининг 30-моддасида мазкур шартноманинг ёзма шаклда тузилиб,нотариал тартибда тасдиқланиши шарт этиб белгиланганлиги никоҳшартномаси иштирокчиларининг манфаатларини ҳимоя қилишданотариусларнинг алоҳида масъулияти мавжудлигини кўрсатади.Оилавий муносабатларда никоҳнинг тугатилиши ўз навбатида эр вахотин ўртасидаги мулкий масалаларни ҳал қилиш заруриятини вужудгакелтиради. Эр-хотиннинг умумий мулкининг бўлиниши ва ундан улушажратиш билан боғлиқ масалаларга ўз вақтида эътибор қаратилмаслигимазкур йўналишда кўплаб низоли ишларнинг келиб чиқишига сабаббўлади. Айнан шундай ҳолатларнинг келиб чиқишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>учун аксарият Европа ва Шимолий Америка давлатларида эр-хотиннингмулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқ белгилаб беришга қаратилганникоҳ шартномаларини тузиш амалиёти кенг тарқалган. Ачинарлисишундаки ўзбек <strong>оила</strong>ларида эр ва хотиннинг турмуш қуриш шароитларида1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. <strong>–</strong> 1998.237
никоҳ шартномасини тузишга қаратилган хатти-ҳаракатларига қандайдирбир салбий ҳолат сифатида қаралади. Бунда, ҳатто шундай муносабатбилдириладики, одамлар бир бирларига «ҳали никоҳга кирмай туриб, унибекор қилиш ҳақида ўйлаяпсанми», <strong>–</strong> деган ифода билан қарашади.Бироқ, бугунги кунда бозор муносабатлари қарор топиб, жамият ҳаётикундан кунга кескин тараққий этиб бораётган бир шароитда эр вахотиннинг мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларининг аниқ белгиланишикелгусида улар ўртасида вужудга келиши мумкин бўлган низолиҳолатларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ҳамда уларни ҳал қилишнинг самаралимеханизмларини яратишда <strong>мустаҳкам</strong> ҳуқуқий асос вазифасини бажаради.Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси шундай низолимуносабатларнинг ҳуқуқий ечимини топишда <strong>мустаҳкам</strong> ҳуқуқий асосбўлганлигини юқорида ҳам никоҳ шартномаси мисолида таъкидлаб ўтдик.Одатда никоҳ шартномаси эр ва хотин ўрталарида никоҳтугатилгандан сўнг вужудга келиши мумкин бўлган турли хил мулкийталаблар ва низолар келиб чиқиши ҳамда уларнинг йиллаб судостоналарида сарсон бўлиб юришининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун тузилади.Никоҳ шартномасида эр ва хотин мулкий ҳолатининг асоси аниқбелгиланган бўлади.Никоҳ шартномаси никоҳланаётган шахсларнинг никоҳга кириш ваникоҳни бекор қилиш жараёнларидаги мулкий ҳуқуқ ҳамдамажбуриятларининг ҳуқуқий ҳолатини белгилаб беришга қаратилганкелишувидир. Бундай келишув никоҳ тузилгунга қадар ҳам, никоҳ давридаҳам (фақатгина никоҳ бекор қилинишидан олдин) тузилиши мумкин. Аммошуни назарда тутиш лозимки, бундай келишувлар муқаррар равишдадавлат рўйхатидан ўтказилиши шартдир. Шу сабабдан ҳам қонунчиқарувчи никоҳ шартномасининг нотариал тартибда тасдиқланишишартлигини белгилайди. Қонун чиқарувчининг бундай талаби эр вахотинга улар иккаласининг ҳам манфаатларини бирдек ҳимоя қилишни,уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини биргаликда ошкора тушунтиришорқали никоҳ шартномасининг ҳуқуқий оқибатларини маълум қилишмақсадини кўзлайди. Никоҳ шартномасининг субъектлари бўлиб фақатникоҳга кирувчи шахслар ва эр-хотинлар бўлиши мумкин 1 . Айнаннотариуслар ушбу вазиятларда эр ва хотиннинг никоҳ шартномасинитузишларида уларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга даъватэтилган давлатнинг ваколатли мансабдор шахслари сифатида фаолиятниамалга оширадилар. Никоҳ шартномасини тузган эр ва хотинлар -биринчидан эр ва хотинлар ўрталаридаги умумий ва алоҳидамулкнинг ҳуқуқий мақомини белгилаши;1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорлари тўплами. Т.1.(1991-2006 йиллар).238
иккинчидан эр ва хотиннинг ҳар бирига тегишли бўлган мулкнинганиқ шаклини яъни мулкий ҳуқуқни аниқ белгилаши;учинчидан эр ва хотин агар никоҳ бекор қилинган ҳолларда уларнингҳар бирига тегиши мумкин бўлган мулкнинг миқдорини аниқлаши;тўртинчидан эр ва хотин бир бирининг даромадларида иштирок этишҳамда ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг мазмунини ҳам белгилашимкониятларига эга бўладилар.Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, никоҳ шартномасиэр ва хотиннинг нафақат мавжуд мол-мулкининг балки, келгусида уларўрталарида вужудга келиши мумкин бўлган мулкларнинг ҳам ҳуқуқиймақомини белгилашда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Шундан хулоса қилишмумкинки, никоҳ шартномасининг мавжудлиги никоҳ тугатилганда эр вахотин ўртасида вужудга келиши мумкин бўлган ҳар қандай мулк биланбоғлиқ низоларни самарали ҳал қилишда судлар учун муҳим ҳуқуқийдастак вазифасини ўтайди.«Нотариат тўғрисида»ги Ўзбекситон Республикаси Қонунининг 23-моддасида нотариуслар амалга оширадиган нотариал ҳаракатлар турларианиқ белгиланган бўлиб, мазкур нотариал ҳаракатларнинг аксариятибевосита <strong>оила</strong> манфаатлари, <strong>оила</strong>даги эр ва хотиннинг мулкий ҳуқуқ ваманфаатлари ҳимоясига қаратилганлиги билан аҳамиятлидир 1 .Бунда биргина битимларни тасдиқлаш (хусусийлаштирилган уй,квартира, уйнинг ёки квартиранинг бир қисмини бошқа шахсга ўтказишҳақидаги битимлар, автомототранспорт воситаларини бошқа шахсгаўтказиш тўғрисидаги битимлар, кўчмас мулкларни гаровга (ипотекага)қўйиш тўғрисидаги шартномалар, ишончномаларни тасдиқлаш),васиятномаларни тасдиқлаш, эр-хотиннинг умумий мол-мулкидаги улушгамулк ҳуқуқи тўғрисида гувоҳномалар бериш, мол-мулкни ўзга шахсгаўтказишни тақиқлаб қўйиш ва тақиқни бекор қилиш, меросга бўлган ҳуқуқтўғрисида гувоҳнома бериш, мерос мол-мулкнинг қўриқланишига доирчора-тадбирлар кўриш каби нотариал ҳаракатлар шулар жумласидандир.Нотариуслар томонидан амалга ошириладиган юқорида санаб ўтилганҳар бир нотариал ҳаракатда агар, бундай нотариал ҳаракатлар <strong>оила</strong>дагиникоҳ тарафларидан бирининг талаби бўйича амалга ошириладиган бўлса,у муқаррар равишда <strong>оила</strong> манфаатларига ўзининг таъсирини ўтказмасданқолмайди.Биргина «эр-хотиннинг умумий мол-мулкидаги улушга мулк ҳуқуқитўғрисида гувоҳномалар бериш» деб номланган нотариал ҳаракатниоладиган бўлсак, уни амалга оширишнинг аниқ процессуал механизмиЎзбекистон Республикаси Адлия вазирининг 2010 йил 30 мартдагибуйруғи билан тасдиқланган «Нотариуслар томонидан нотариал1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. <strong>–</strong> Т., 1997.№2. <strong>–</strong> 42-м.239
ҳаракатларни амалга ошириш тартиби тўғрисида Йўриқнома»дабелгиланган 1 . Унга кўра мазкур нотариал ҳаракат шу мол-мулкларжойлашган ердаги давлат нотариуслари томонидан амалга оширилади. Эрхотиннингумумий мол-мулкидаги улушга бўлган мулк ҳуқуқи тўғрисидагувоҳнома эр-хотиннинг мавжуд умумий мулки ҳисобланган мулкигагинаберилади.Бундан ташқари ушбу Йўриқнома билан эр ва хотин ўртасидаги уй ёкиквартирани бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги битимларни тасдиқлашданотариат органларининг <strong>оила</strong> манфаатларини ҳимоялаш борасидагивазифалари аниқ белгилаб берилди. Хусусан, нотариуслар бундайбитимларни тасдиқлашда агар, уй ёки квартира эр ва хотининг умумийбиргаликдаги мулки бўлган бўлса уй, квартирани бошқа шахсга ўтказишбўйича битимни тасдиқлашда уларнинг нотариал тасдиқланган ёзмарозилишини <strong>олиш</strong> шартлигини <strong>мустаҳкам</strong>лайди. Бу эса ўз навбатида<strong>оила</strong>даги эр ва хотин манфаатларининг бирдек ҳимоя қилинишинитаъминлашга зарур ҳуқуқий кафолат бўлиб хизмат қилади.Хулоса ўрнида шуни алоҳида таъкидлаш ўринли бўладики,мамлакатимизда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш, айниқса <strong>оила</strong>даги эр,хотин ва фарзандлар манфаатларини ҳимоя қилишнинг зарур чораларинибелгилаш, улар ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишга кўмаклашиш,шунингдек келгусида <strong>оила</strong> манфаатлари бузилишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>данотариат органлари ўзининг муносиб ўрнига эгадирлар. Нотариаторганлари бундай муҳим вазифани «Нотариат тўғрисида»ги ЎзбекистонРеспубликаси Қонунида белгиланган нотариал ҳаркатларни амалгаошириш орқали бажарадилар.И.А. Соттиев ОЗОДЛИКДАН МАҲРУМ ҚИЛИШ БИЛАН БОҒЛИҚБЎЛМАГАН ЖАЗОЛАРНИ ИЖРО ЭТИШДА ОИЛАНИНГРОЛИИстиқлол йилларида мамлакатимизда ижтимоий ҳаётнинг барчажабҳаларида бўлгани сингари суд-ҳуқуқ соҳасида ҳам кенг қамровлиислоҳотлар олиб борилди. Давлатимиз раҳбари И.Каримов суд-ҳуқуқтизимини чуқур ислоҳ қилиш ва либераллаштириш, суд ҳокимиятинингамалдаги мустақиллигини таъминлаш бўйича мамлакатимизда кенгмиқёсли ишлар олиб борилаётганлигини таъкидлаш баробарида1 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> №13. <strong>–</strong> 99-м.;№20. <strong>–</strong> 160-м.; №28-29. <strong>–</strong> 245-м.; №42-43. <strong>–</strong> 373-м.; 2011. <strong>–</strong> №40. <strong>–</strong> 439-м. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноят ҳуқуқи кафедрасидоценти, юридик фанлар номзоди, доцент.240
«жамиятимизнинг асосий бўғини бўлган <strong>оила</strong> институтини янада<strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ривожлантириш, бугунги кунда ёш <strong>оила</strong>ларни моддий вамаънавий қўллаб-қувватлаш бўйича амалга оширилаётган ишларни янгибосқичга кўтариш, бу борада маҳалланинг роли ва аҳамиятиникучайтириш, хотин-қизлар, опа-сингилларимиз учун янада кенгимкониятлар яратиш, жисмонан соғлом, маънан етук ва баркамол авлоднитарбиялаш каби ўз олдимизга қўйган бошқа муҳим мақсадлар барчамизгаяхши маълум 1 «лигини зикр этиб ўтди.Дарҳақиқат бугунги кунда ушбу соҳада олиб борилган кенг қамровлиизчил ислоҳотлар самараси ўлароқ, мамлакатимизда <strong>оила</strong> ҳамда унингаҳамиятига буткул янгича муносабат тизими шаклланди. Оила ўзнавбатида жамиятни барқарор ривожланиш учун, ёш авлодни тарбиялашда<strong>мустаҳкам</strong> қўрғон бўлиб хизмат қилмоқда. Шу билан бирга, <strong>оила</strong> тарбияўчоғи вазифасини ўтаб, ундаги соғлом муҳит ва тарбия кишиларни жиноятсодир этишдан қайтариши, жиноятчиликни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги воситаларданбири бўлиб хизмат қилиши ҳаммага аён.Мамлакатимизда ҳуқуқий давлатни шакллантиришнинг муҳимтаркибий қисми бўлган суд-ҳуқуқ тизимида ўтказилган ислоҳотларнатижасида жиноий жазоларни либераллаштиришга йўналтирилган янгиконцепция амалда жорий этилди. Жиноий жазо тизимини ислоҳ этиш -бунда асосий эътибор юқорида қайд этганимиздек, ижтимоий хавфи каттабўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятлар доираси учун озодликданмаҳрум қилишга муқобил бўлган жазоларни киритиш зарур. Зотан,Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек: «Энг аввало, жазолашнингрепрессив, озодликдан маҳрум қилиш ҳолларини қисқартириш ҳисобигақонунчиликнинг адолат ва инсонийлик каби тамойилларининг кучайишинива амалда қўлланишини таъминлашимиз зарур. Оғир жазо, айниқса,фуқароларни жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлган жазоларнингжиноятчиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги аҳамиятини ошириб кўрсатишўринсиз эканлигини ҳаётнинг ўзи исботламоқда. Озодликдан маҳрумқилиш ўрнига жазонинг жарима турини қўллашни кенгайтириш, жаримамиқдорини ошириб, энг аввало, етказилган моддий зарарни қоплашгақаратилган бошқа таъсир чораларидан фойдаланиш маъқулдир» 2 .Ушбу аниқ таклифлар асосида Ўзбекистон Республикаси Жинояткодексига бир қанча қўшимчалар ва ўзгартиришлар киритилди. Буқўшимча ва ўзгартиришлар Жиноят кодекси Махсус қисминингмоддаларида озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинлашни чеклаш важазони фақат оғир ёки ўта оғир жиноят содир қилган шахсларга, жиноий1 Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиганйил бўлади. <strong>–</strong> Т., 2012. <strong>–</strong> Б.31.2 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчилик учун курашмоқ керак. Т.10. <strong>–</strong> Т., 2003.<strong>–</strong> Б.15-27.241
фаолият йўлига ўтиб олган шахсларга нисбатангина тайинлашкераклигидан, айбдор билан жабрланувчи келишганлиги муносабати биланжавобгарликдан озод қилиш, келтирилган зарарни айбдор қоплаган ҳолдаозодликдан маҳрум қилишни қўлламасликдан иборат бўлди. Жумладан,амалдаги жиноят қонунчилигига мувофиқ «ижтимоий хавфи каттабўлмаган» ва «унча оғир бўлмаган» жиноятларни содир этганлик учунозодликдан маҳрум этиш тариқасидаги жазо ҳомиладор ва уч ёшгатўлмаган болалари бор аёлларга, вояга етмаганларга, шунингдек, қонунҳужжатларига мувофиқ ёшга доир пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга бўлганшахсларга нисбатан тайинланмайди.Ҳақиқатдан ҳам жиноятчиликка қарши кураш сиёсатини олибборишда фақат қаттиқ жазо чораларини қўллаш, яъни озодликдан маҳрумқилиш билан боғлиқ жазоларни доимий қўллаш самарасизлиги ушбусоҳада илмий-тадқиқот олиб борган жуда кўп ҳуқуқшунос олимлартомонидан таъкидланмоқда. Жумладан, «иқтисодиёт соҳасидагижиноятлар учун иқтисодий таъсир чораларини қўллаш имконияти яратибберилганлиги, судьяларнинг жарима тариқасидаги жазони тайинлашимкониятларини оширди, озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлашгайўл қўймайдиган нормалар доираси кенгайганлиги 1 « жазосамарадорлигини оширишга кўмаклашмоқда, ҳуқуқшуносларМ.Усмоналиев ва Ғ.Эрматов жиноятчиликка қарши кураш ишида фақатқаттиқ жазо чоралари орқали кўзланган мақсадга эришиб бўлмаслигинитаъкидлаганлар 2 , профессор Ғ.Абдумажидов эса ўта оғир жазожиноятчиликка қарши курашда самара бермайди. Ҳаддан ташқари жиддийжазоларга ружу қилиш эмас, амалиётда ҳар бир жиноятни очиш важавобгарликнинг муқаррар бўлишига эришиш ягона мақсаддир, дебтаъкидлаган 3 . Ҳуқуқшунос олим И.Исмаиловнинг таъкидлашича,жавобгарликни кучайтириш, айниқса озодликдан маҳрум этиш биланбоғлиқ бўлган жиноий жазоларни қўллаш орқали жамиятда жиноятчиликкақарши курашни самарали ташкил этиб бўлмаслигини кўрсатмоқда 4 .Жиноят содир этган шахсларга кўпроқ озодликдан маҳрум қилишбилан боғлиқ бўлмаган жазо чоралари қўлланилиши керак, чунки жиноятсодир этган шахснинг тузалишига биринчи навбатда унинг <strong>оила</strong>си,1 Рустамбаев М.Х. Уголовное законодателство Узбекистана: история создания,действительность, перспективы развития // Жиноят қонунчилигинитакомиллаштириш муаммолари (Илмий-амалий конференция материалларитўплами). <strong>–</strong> Т., 2010. <strong>–</strong> Б.24<strong>–</strong>25.2 Усмоналиев М., Эрматов Ғ. Шартли ҳукм қилиш тушунчаси, моҳияти вааҳамияти. <strong>–</strong> Т., 2005. <strong>–</strong> Б.3-4.3 Абдумажидов Ғ. Оғир жазолар самара бермайди // ТДЮИ Ахборотномаси. <strong>–</strong>Т., 2007. <strong>–</strong> №4. <strong>–</strong> Б.57.4 Исмаилов И. Жиноятчиликда уюшганлик: назария ва амалиёт муаммолари:Монография. <strong>–</strong> Т., 2005. <strong>–</strong> Б.26.242
шунингдек, маҳалласи, қариндошлари ва бошқа яқинларининг ижобийтаъсири катта бўлади.Оила бу моҳиятига кўра ўзининг турли, одатий тарбиявий қоидалари,ишонтириш ва жазо тизимига эга, айниқса шахснинг дастлабки улғайишйилларида унга ижобий таъсир этувчи алоҳида олинган кичик давлатдир.Судланган шахсга яқин қариндошларининг ижобий таъсирини, ишжойидаги соғлом тарбиявий муҳитни шахсни тарбиялашда ижобий натижаберишини унутмаслик керак. Айрим ҳолларда шахсни тарбиялаш учун буягона восита ҳисобланади. Агар шахс узоқ муддатга озодликдан маҳрумқилинадиган бўлса, ушбу муҳитда бу батамом ажралади, жиноий руҳдагитажовузкор одамлар ўртасига тушиб қолади 1 , натижада тузалиш ўрнигажиноий тузилмалар таъсири остига тушиб қ<strong>олиш</strong> эҳтимоли кўпроқ бўлади.Жиноят содир этган шахсларга жамиятдан ажратиш билан боғлиқбўлмаган жазо турлари (жарима, ахлоқ тузатиш ишлари, муайян ҳуқуқданмаҳрум қилиш, хизмат бўйича чеклаш) қўлланилса шахс <strong>оила</strong>сидан,маҳалласидан, меҳнат жамоасидан ажратилмайди, натижада у жамият учунфойдали иш билан шуғулланиш имкониятига эга бўлади. Шу билан бирга,<strong>оила</strong>даги соғлом муҳит уни тузалишига катта туртки бўлади. Чунки, уфарзандлари келажагини ўйлаш, уларга таълим-тарбия бериш биланшуғулланади, ўзини ҳам жиноят содир этиш режаларидан <strong>оила</strong> таъсиридавоз кечиши мумкин.Оилада ўсиб келаётган фарзандни кўрган ота-она, унинг тарбиясигасалбий таъсир этиши мумкин бўлган одатларини, ундан яширишади, унгафақат яхши жиҳатдан ўзларини кўрсатишни исташади. Чунки, фарзанд энгаввало ўз ота-онасида кўрган хатти-ҳаракатларга тақлид қилади, уларгаўхшашга интилади. Кўриниб турибдики, <strong>оила</strong>да ота-она фарзандга тарбиябериш билан бирга улар улғайганда салбий одатлардан воз кечишгаҳаракат қилишади, андиша қилиб хулқ-атворда яхши жиҳатдан намунабўлишга ҳаракат қилишади. Демак, <strong>оила</strong>да тарбия фақат бир томонлама,яъни ота-онани фарзандга тарбияси билан чекланмасдан, ўсиб келаётганфарзандлар ҳам кези келганда ота-онадаги салбий хулқ-атворнитарбиялашга таъсир ўтказиши мумкинлиги кўзга ташланмоқда.Судлар жазо тайинлашда озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқбўлмаган жазо қўллаб ҳам маҳкумни ахлоқан тузатиш мумкин деганхулосага келганда, албатта озодликдан маҳрум қилишга нисбатан енгилроқжазо турларини қўллашлари лозим. Чунки, озодликдан маҳрум қилишқўлланилса маҳкум <strong>оила</strong>дан, фарзандларни тарбиясидан, уларни ўсиши,қизиқиши, машғулотлари ва бошқа тарбиявий аҳамиятга молик1 Кабулов Р. Озодликдан маҳрум қилиш жазосига муқобил бўлган жазоларниқўллаш доирасини кенгайтириш // Суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш <strong>–</strong>ҳозирги босқичдаги демократик ислоҳотларнинг асосий йўналиши: Халқаро илмийамалийконференция материаллари. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong> Б. 53.243
жиҳатларидан бехабар бўлишади. Бу эса болани қаровсиз қ<strong>олиш</strong>и,ўзбошимча бўлиб ўсиши, атрофидаги салбий характерга эга шахслартаъсири доирасига тушиб қ<strong>олиш</strong>ига олиб келиши мумкин. натижаданазоратсиз қолган фарзанд жиноятчилик кўчасига кириб кетиши ва унибир умрга таъқиб қиладиган судланганлик тамғасини <strong>олиш</strong>и сабаб бўлишимумкин.Бизга маълумки, жазонинг асосий мақсади <strong>–</strong> маҳкумни ахлоқантузатишдан иборат. Шунинг учун ҳам шахсга жамиятдан ажратиш биланбоғлиқ бўлмаган жазолар қўлланилса, шахс содир этган жиноятигапушаймон бўлиши ва ўзига тўғри хулоса чиқариши мумкин.Иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар содир этилганда асосан мулкийзарар етказилади, айбдорни мулкий зарари учун озодликдан маҳрум қилишжазосини тайинлаб сақлаш, давлатга қўшимча харажатлар қилишига олибкелади, етказилган зарарни ўрни қопланмасдан қ<strong>олиш</strong>и аниқ. Шу сабаблилибераллаштириш сиёсати натижасида жуда кўп иқтисодиёт соҳасидагижиноят ишлари бўйича қамоқ ва озодликдан маҳрум қилиш жазолариўрнига жарима шаклидаги иқтисодий санкцияни қўллаш имконияти анчакенгайтирилди 1 . Натижада кўпчилик иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларнисодир этган шахслар озодликдан маҳрум қилиш жазосини қўлланилмасданҳам тузалиш йўлига ўтганлигини кўрсатди. Бу эса ўз навбатида давлатномидан қўлланилган жазо ўз мақсадига эришганлигидан далолат беради.Бугунги кунда Ўзбекистон Республикасида жиноий жазоларнилибераллаштириш сиёсати давом этмоқда. Шу сабабли судлар томониданжиноят содир этган шахсга содир этилган жиноятнинг хусусиятини,ижтимоий хавфлилик даражасини, айбдорнинг шахсини, <strong>оила</strong>сини,<strong>оила</strong>даги фарзандларини, қарамоғидаги ота-онасини ва бошқа <strong>оила</strong> биланбоғлиқ жиҳатларини, шунингдек, жазони енгиллаштирувчи ваоғирлаштирувчи ҳолатларни инобатга олиб кўпроқ жамиятдан ажратишбилан боғлиқ бўлмаган жазолар тайинланиши тавсия этилади.1 Ахраров Б.Ж., Турғунбоев Э.О. Ўзбекистонда ўлим жазосини бекор қилинишива умрбод озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилиши (қиёсий ҳуқуқийтаҳлил). <strong>–</strong> Т., 2012. <strong>–</strong> Б. 21.244
ЖИНОЯТЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДА ОИЛАИНСТИТУТЛАРИ БИЛАН ҲАМКОРЛИК ЎРНАТИШМАСАЛАЛАРИА.А. Отажонов Мамлакатимизда бугунги кунда 7 миллиондан ортиқ <strong>оила</strong>дааҳолининг 95,3 фоизи истиқомат қилади. Бу эса <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> жамият вадавлатнинг тараққиётига эришиши учун асосий унсурлардан бириэканлигидан далолат беради 1 . 2012 йилнинг Ўзбекистонда «Мустаҳкам<strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиниши узоқ давом этиб келаётган ижтимоиййўналтирилган ислоҳотларнинг узвий давоми бўлиб, кучли ижтимоийсиёсат тамойилининг навбатдаги амалий ифодасидар.Маълумки, 2012 йил 27 февраль куни Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг ПҚ-1717-сонли қарори билан «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»Давлат дастури тасдиқланди. Давлат дастурида «Оила соғлом экан <strong>–</strong>жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» деганинсонпарвар тамойилдан келиб чиққан ҳолда, Республикамизда амалгаоширилиши лозим бўлган энг муҳим йўналишлар белгилаб берилди.«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» давлат дастурида белгиланган устуворвазиларидан бири <strong>–</strong> бу жамиятимизнинг маънавий негизларини янадаривожлантириш, азалий миллий қадриятларни асраб-авайлаш ва<strong>мустаҳкам</strong>лаш, жамиятимизда юксак маънавий муҳитни кенг қарортоптириш, миллий менталитетимизга мутлақо ёт бўлган ва кучайиббораётган турли хил зарарли таъсирларга қарши туришда <strong>оила</strong>нинг ўрни вааҳамиятини ошириш ҳамда жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳартомонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролиникучайтириш ва шу мақсадда <strong>оила</strong> институтининг таълим ҳамда тарбиямуассасалари билан ўзаро амалий ҳамжиҳатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш,уларнинг яқин ва самарали ҳамкорлигини таъминлашдан иборат.Айна пайтда Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганларидек,«ҳар қайси миллатнинг ўзига хос маънавиятини шакллантириш ваюксалтиришда, ҳеч шубҳасиз, <strong>оила</strong>нинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Чункиинсоннинг энг соф ва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ватасаввурлари биринчи галда <strong>оила</strong> бағрида шаклланади» 2 . Шу нуқтаиназардан қараганда <strong>оила</strong>нинг жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дагимуаммоларини ўрганиш ҳам долзарб масалларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноят ҳуқуқи кафедрасибошлиғининг ўринбосари, юридик фанлар номзоди, доцент.1 Умаров Т. Оилани мутаҳкамлашдаги асосий вазифалар // Huquq. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong>№ 8. <strong>–</strong> Б.4.2 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.52.245
Маълумки, жамиятдаги барча салбий ҳолатлар, жумладан <strong>оила</strong>дагинотинчлик, таълим муассасаларининг ўқув-тарбиявий ишлардаги ва бошқасоҳалардаги камчиликлар вояга етмаганларнинг нормал ривожланишигатаъсир кўрсатади ва уларни кўчага етаклайди. Ўтказилган тадқиқотларгакўра жиноят содир этган 30 ёшгача бўлган шахсларнинг 45,2% ўзларинингбўш вақтларини кўчада ўтказганлар. Шу боис таъкидлаш керакки,тарбияси мураккаб болалар учун мазкур ҳолатларда, уларнинг муайянгуруҳлар орасида ўзларининг омадсизлигини қаноатлантириши, ўзларисодир этган салбий хулқ-атворини намоён этганлиги учун қўллабқувватланишива руҳий қулай шароит яратиш учун муҳим жой бўлибқ<strong>олиш</strong>и сабабли, уларнинг ҳуқуқбузарлик содир этишга мойиллиги ошибборади.Жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> самарали бўлиши йўлидафуқароларнинг ўз шахсига нисбатан ҳурмат руҳида уйғунривожлантиришни таъминлаш ва бундай ривожлантириш болаликдаврданоқ рағбатлантириш учун бутун жамиятнинг ялпи саъй-ҳаракатизарур бўлади. Айна пайтда аксарият вояга етмаган жиноятчилар шахсинингшаклланиши йўлидаги биринчи босқич шахс тарбиясининг оғирлигиҳисобланишини таъкидлаш керак. Тарбияси оғир ўсмир <strong>–</strong> бу ахлоқантузатиш ва қайта тарбиялашга муҳтож бўлган вояга етмаган шахсдир. Униахлоқан тузатиш ва тарбиялаш мазкур шахс жиноятчига айланишининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, шунингдек унинг жамият билан нормал алоқаларинитиклаш, унда фаол ҳаётий позицияни шакллантириш мақсадида амалгаоширилади. Афсуски, амалда тарбияси оғир ўсмирларга нисбатан асосаноғзаки таъсир кўрсатиш воситалари (танбеҳ ва ш.к.) қўлланилмоқда.Агар жиноятларни профилактика қилишнинг ихтисослашмагансубъектлари зарарли таъсир манбаларини бартараф этишга қаратилгантарбия ва профилактик чораларини ўз вақтида кўрмасалар, тарбияси оғирўсмир педагогик ва ижтимоий беқарорликнинг навбатдаги босқичигаўтишига сабабчи бўладилар. Айтиш жоизки, дастлабки<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> жазосизлиги қонун талабларига беписандлик,атрофдагилар фикри билан ҳисоблашмаслик одатини ривожлантиради.Индивидуал тартибда амалга ошириладиган тадбирларда ўзвазифасини бажармаётган ота-оналарга нисбатан криминологиятавсияларидан ўрин олган таъсир этишнинг барча усул ҳамда воситалари(ижтимоий-фойдали, тарбиявий аҳамиятга эга турли чоралар, оммавийахборот воситалари, ишонтириш ва мажбурлаш, рағбатлантириш каби)жорий этилади.Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, 2008 йил мамлакатимизда«Баркамол авлод йили» деб эълон қилинди ва 2010 йилда вояга етмаганларва ёшларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, уларни баркамолривожлантиришнинг ҳуқуқий асосларини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилганнорматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш масалалаларига246
алоҳида эътибор берилди. Хусусан, 2010 йил 29 сентябрда имзоланган ва30 сентябрдан кучга кирган «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> профилактикаси тўғрисида»ги қонун бевосита«Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисда»ги қонуннинг 4-моддасидакўрсатилган ижтитмоий ҳимояга муҳтож болаларнинг ҳуқуқ ваэркинликларини таъминлаш, қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш,уларнинг назоратсизлиги, қаровсизлиги ва ҳуқуқбузарликларинингпрофилактикасини амалга ошириш билан боғлиқ муносабатларни ҳуқуқийтартибга солади 1 . Жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> бўйича фаолиятобъектлари ҳисобланган ижтимоий жиҳатдан хавфли аҳволдаги воягаетмаганлар ва <strong>оила</strong>, назратсиз ва қаровсиз вояга етмаган, шунингдек, ушбуқонуннинг ижроси учун масъул бўлган субъектлар фаолиятига оид воягаетмаганлар ўртасида назратсизлик ва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong>профилактикаси, якка тартибдаги профилактика иши, ғайриижтимоийхатти-ҳаракатлар ва бошқалар амалиётида ушбу қонун нормалариниамалда қўллаш билан боғлиқ бир қатор муаммоларни ҳал этишга хизматқилади.Қонунда (7-м.) вояга етмаганлар ҳуқуқбузарликларини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даота-оналар ёки улар ўрнини босувчи шахсларнинг иштирок этиш шакл ваусуллари ҳамда тартиби аниқ белгилаб қўйилган. Унга асосан ота-она ёкиота-онанинг ўрнини босувчи шахслар болаларини тарбиялаш ва уларгатаълим бериш бўйича мажбуриятларини бажара бориб, уларнингхавфсизлигини, ҳаёти ва соғлиғи муҳофаза қилинишини, назоратсизлиги ваҳуқуқбузарликларининг профилактикасини таъминлаш мақсадида:1) таълим муассасаларида ўқиётган вояга етмаганларнинг ўқиш вақтидаресторанлар, кафелар, барлар, клублар, дискотекалар, кинотеатрлар,компьютер заллари, Интернет тармоғидан фойдаланиш хизматлариникўрсатиш учун жиҳозланган хоналарда ёхуд бошқа кўнгилочар (дам <strong>олиш</strong>)жойларда бўлишига йўл қўймаслик; 2) вояга етмаганларнинг спиртлиичимликлар, гиёҳвандлик воситалари, психотроп ёки ақл-иродафаолиятига таъсир этувчи бошқа моддаларни истеъмол қилишига,чекишига йўл қўймаслик; 3) вояга етмаганларнинг ҳуқуқбузарликлар ёкибошқа ғайриижтимоий хатти-ҳаракатлар содир этишига йўл қўймасликчора-тадбирларини кўради.Ота-она ёки ота-она ўрнини босувчи шахслар вояга етмаганларнингресторанлар, кафелар, барлар, клублар, дискотекалар, кинотеатрлар,компьютер заллари, Интернет тармоғидан фойдаланиш хизматлариникўрсатиш учун жиҳозланган хоналарда ёхуд бошқа кўнгилочар (дам <strong>олиш</strong>)1 Исмаилов И. Ўзбекистон Республикасининг «Вояга етмаганлар ўртасиданазоратсизлик ва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> профилактикаси тўғрисида»ги Қонуниижросини таъминлашнинг асосий йўналишлари // Ўзбекистон Республикаси ИИВАкадемияси Ахборотномаси. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> № 4. <strong>–</strong> Б.48.247
жойларда тунги вақтда улардан бирининг кузатувисиз бўлишига йўлқўймаслик чора-тадбирларини кўради.Ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар томонидан ушбумажбуриятларнинг бажарилмаслиги, албатта, уларни амалдаги қонунларда(Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидагикодекснинг 47- ва 188 2 -м.м.) белгиланган тартибда жавобгарликка тортишучун асос бўлади.Ота-оналарнинг болалари тарбиясига масъуллиги ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг 64-моддасида қайд этилган. Унга кўраота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунга қадар боқиш ва тарбиялашгамажбурдирлар. Шу нуқтаи назардан вояга етмаганлар ва ёшларҳуқуқбузарликларининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ота-онларнинг иштироки таҳлилқилинганда, 42,8% ота-оналар ўз фарзардлари тарбиясига эътиборсизэканлиги, 48,7% ота-оналар қисман тарбия билан машғул бўлиб, етарлидаражада тарбиялай олмасликлари аниқланди. Ёшлар ўртасида бугунгикунда ваҳшийлик, ота-онларга қулоқ солмаслик ҳолатлари шаклланиббормоқда, тадқиқот натижасида ёшлар (кўпроқ 20 ёшдан ошгандан сўнг),ота-онанинг топшириғини бажариш у ёқда турсин, ҳаттоки ота-онасиганисбатан куч ишлашиш, зўрлик ишлатиш ҳолатлари ҳам кузатилди. Букўрсаткич тадқиқот натижасида 25,7%ни ташкил этишини кўрсатди.Мазкур ҳолат бўйича ота-оналар сўровга тортилганда, уларнинг 62,7%«Фарзанд экан унга нима ҳам қила олардинг, уни <strong>оила</strong> доирасида қандайтарбиялаш мумкин» <strong>–</strong> деб жавоб беришган. Дарҳақиқат бугунги кундаўзини ота-онасидан мустақил деб ҳисоблайдиган, унинг моддий ҳолатигаота-оналарини жавобгар ҳисоблайдиган ёшлар гуруҳи мавжуд. Уларга отаоналариорқали таъсир ўтказиш муаммоларни келтириб чиқармоқда. Шубоис, жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг муҳим тизимини шакллантиришдаҳамда жиноят содир этишга мойил шахсларга нисбатан таъсир этишнингоптимал йўллари <strong>оила</strong>нинг жамоат бирлашмалари, ўзини-ўзи бошқаришорганлари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва бошқа идоралар биланбиргаликда, тизимли ёндашган ҳолда таъсир этилсагина ижобий натижаларберади. Шунинг учун жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> тизимида <strong>оила</strong>нингролини ошириш билан бирга айнан шу йўналишда фуқароларнинг ҳамиштирок этишларини таъминлашга алоҳида аҳамият бериш керак.Ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра вояга етмаган ва ёшларўртасида содир этилаётган жиноятларнинг 68,8% ҳолатларида <strong>оила</strong>дагинотинч ҳолатлар сабаб бўлаётганлиги аниқланган. Шу боис, ушбу ҳолатнибартараф этиш, <strong>оила</strong>даги шароитни яхшилаш борасида кўмаклашиш ҳамдавояга етмаган ва ёшлар жиноятчилигини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун ҳар вилояттуманлари қошида «Ягона <strong>оила</strong> марказлари»ни ташкил этиш керак. Тўғрибугунги кунда мамлакатимизда Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг 1998 йил 2 февралдаги 54-сонли қарори билан Республика«Оила» илмий-амалий маркази ташкил этилган. Бироқ, мазкур Марказнинг248
асосий мақсади <strong>оила</strong>га тааллуқли бой ва сермазмун миллий анъаналарниасраш-авайлаб, уларни умумбашарий қадриятлар билан уйғунлаштириш,<strong>оила</strong> ва никоҳнинг муқаддаслигини ёш авлод онгига чуқур сингдиришйўли билан <strong>оила</strong>ларнинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш, <strong>оила</strong> аъзоларинингҳуқуқий саводхонликларини ошириш муаммоларини илмий ўрганишни вафуқароларга бу масалаларда амалий ёрдам беришни мувофиқлаштиришданиборат.Бизнингча, мазкур марказ фаолиятини ҳар бир туманларда ташкилэтиб, унинг асосий мақсадлари сифатида <strong>оила</strong> шароитда вояга етмаган ваёшлар ҳуқуқбузарликларининг содир этилишига сабаб бўлаётган объективва субъектив сабаблар ва бошқа аниқ муаммоларни (вояга етмаган ваёшлар гиёҳвандлиги, спиртли ичимликлар истеъмол қилиши, норасмийгуруҳларга аъзо бўлиш сабаблари ва бошқ.) аниқлаб, уларни бартарафэтиш юзасидан аниқ чора-тадбирлар белгилаб боришини йўлга қўйишкерак.ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА АЁЛЛАРНИНГ ЎРНИ ВААҲАМИЯТИН.М. Ҳожиев Ҳозирги кунда мамлакатимизда жадал олиб борилаётган ислоҳотлардажамиятда аёллар ролини оширишга катта эътибор берилмоқда. Бунингяққол далили сифатида кўрсатиб ўтишимиз мумкинки, ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлиси депутатлигига сайловларда номзодларнингкамида ўттиз фоизини аёллар ташкил қилиши кераклиги қатъий белгилабқўйилган.Ватан остонадан бошланади, остона эса <strong>оила</strong>, деган муқаддасгўшанинг эшиги, унинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини, барқарорлигини таъминлашдафидойилик қилиб келган аёл бизда ҳамиша эъзоз топган. Шу жиҳатданолиб қараганимизда, мамлакатимизда хотин-қизларга эътибор ҳар доимдиққат-марказимизда бўлган.Юртбошимиз Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабулқилинганининг 19 йиллигига бағишланган маърузасида бир масалагаалоҳида эътибор қаратдилар. У ҳам бўлса, ёш <strong>оила</strong>ларни моддий вамаънавий жиҳатдан кенг қўллаб-қувватлаш, улар учун яратилаётган кўмак,имтиёз ва имкониятларни янада кенгайтириш, уй-жой билан таъминлашмасалаларидир. Давлатимиз раҳбарининг: «Буларнинг барчаси учуннафақат ота-оналар, биринчи навбатда, давлат ва жамиятимиз масъулдир»,деган сўзлари ҳаммамиз учун ҳам дастуриламал вазифаси бўлмоғи керак.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчиси.249
Президентимиз И.Каримовнинг ташаббуси билан йилларнинг ўзигахос номланиши замирида ҳам <strong>оила</strong> муқаддаслиги, деган халқимизга хосинсоний тушунча ётади.Янги йилга ном бериш амалга оширилаётган кенг кўламлиислоҳотларнинг жамиятнинг ҳар бир фуқаросига ҳуқуқий-демократикдавлат қурилишида инсон, унинг манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликлари <strong>–</strong>олий қадрият эканлигини сўзда эмас, амалда ифодаланаётганлигинидилдан ҳис қилиш имконини ҳам бермоқда. Шу маънода, 2012 йилнинг«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиниши юртимиздаги барча <strong>оила</strong>лар,улар бағрида камол топаётган фарзандларимиз учун катта эътибор йилибўлишидан дарак бермоқда. Юртбошимиз таъкидлаганларидек, <strong>оила</strong>қўрғонининг ҳам чиройи, ҳам чароғбони бўлган опа-сингилларимизнингоғирини енгил қилиш, уларни ҳам маънавий, ҳам сиёсий жиҳатдан қўллабқувватлашҳам улкан масъулият юклайди. Жойларда ўтказилган минглабтадбирлар орқали хотин-қизларимизнинг сиёсий фаоллиги,тадбиркорликдаги кўникмаларини шакллантиришга қаратилган кенгкўламли тарғибот-ташвиқот ишлари амалга оширилди. 2011 йил «Кичикбизнес ва тадбиркорлар йили» да яратилган кенг имкониятларданфойдаланган ҳолда хотин-қизларимиз йирик лойиҳалари туфайли юзлаб ўзбизнесини йўлга қўйиш имконига эга бўлдилар. Бу шунча <strong>оила</strong>даромадининг янада ортиши учун имконият яратилди, деганидир.Бугунги кунда жонажон Ўзбекистонимиз дунё ҳамжамиятида ўз ўрни,ўз овозига эга. Халқаро майдонда озод ва обод Ватанимизнинг обрўэътиборикундан-кунга юксалаётгани қанчалар фараҳбахш. Сиёсий,иқтисодий-ижтимоий соҳаларда қўлга киритаётган ютуқларимизни ҳеч бирнарсага тенглаб бўлмайди. Ҳа, ўз тараққиёт йўлини белгилаб олганмамлакатимиз фуқаролари ҳуқуқий демократик жамият қуришдай эзгумақсад йўлида якдиллик билан меҳнат қилмоқдалар. Шубҳасиз, бу буюкяратувчилик ишларини кўп сонли аёлларимизнинг иштирокисиз тасаввурэтиш қийин.Шунинг учун ҳам Мустақиллик шарофати туфайли мамлакатимиздаоналик ва болалик муҳофазаси мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётидааёлларнинг ўрни ва <strong>оила</strong>даги муносабатларига алоҳида эътиборқаратилмоқда.Яхши фазилатлар <strong>оила</strong>да шаклланади, дейишади. Ҳар бир ота-онаучун фарзандларини ҳалол ва пок, имон-эътиқодли, инсоф ва диёнатлиқилиб тарбиялаш ҳам фарз, ҳам қарздир. Бола тарбиясига совуққонликбилан қараш шубҳасиз фожиага олиб келади. Буни яхши англаганаёлларимиз фарзандларининг тарбиясига алоҳида эътибор беришади.Фарзандларининг ҳар томонлама етук, баркамол, ўқимишли ва одоблибўлиб улғайишларини орзу қилишади. Орзу қилишадигина эмас, балкижону-жаҳонини бериб фарзандларини мустақил ҳаётга йўллайдилар.250
Жисмонан ва маънавий соғлом келажакни яратиш мақсадида қўйилганқадамларимиз эртага мевасини бериши табиий. Соғлом турмуш тарзинишакллантириш учун ҳам спортга жиддий эътибор қаратилмоқда.Олимпиада ўйинлари, халқаро миқёсдаги мусобақаларда хотинқизларимизнингмуваффақиятли иштирок этишлари <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> барпоқилишда муҳим роль ўйнайди.2012 йилга мўлжалланган иш режада «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлатдастурида тадбиркорлик, фермерлик, ҳунармандчилик, касаначилик,шунингдек, <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик билан шуғулланаётган хотин-қизларучун жиддий эътибор қаратилиб, кенг шароитлар яратиб берилаётганиниқуришимиз мумкин.Бу борада мамлакатимизда амалга оширилган ишлар биланфахрлансак арзийди. Энг муҳими, <strong>оила</strong> қўрғонининг <strong>мустаҳкам</strong> бўлишинитаъминловчи асосий манба ҳисобланган турмуш фаровонлигинияхшилашга катта эътибор қаратилди.Бугунги кунда тадбиркорлик соҳасида фаолият олиб бораётган хотинқизларимизнингфидойилиги, шижоатидан фахрлансак арзийди. Ишлабчиқариш корхоналари очиб, фермер сифатида танилиб бораётганаёлларимизнинг саъй-ҳаракатлари туфайли ички бозорларимиз саноат вақишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминланиб келинмоқда.Иқтисодиёт билан бирга маънавиятни ҳам юксалтириш, миллий ғоя вамафкурани шакллантириш давлат сиёсатини устувор йўналишларидандир.Шундан келиб чиқиб, мамлакатимизда мафкура, маънавият соҳасига ҳамжиддий эътибор қаратилмоқда. Албатта, бу борада ҳам аёлларимизбошқаларга ибрат бўляпти. Бугунги кунимизда эришаётганютуқларимиздан бири-<strong>оила</strong>ларимизда китоб мутолаа қилувчилар сонитобора ортиб бораётганлиги қувонарлидир.Бугунги кунда вилоят, шаҳар-туманларнинг ҳокимликларида, корхона,ташкилот ва муассасаларда раҳбарлик лавозимида ишлаётган,тадбиркорлик билан шуғулланаётган аёлларимиз ҳақида қанча илиқ гапларайтсак озлик қилади. Шуниси диққатга сазоворки, аёлларимизбошқараётган жойларда маънавият ва ободончилик борасидаги ишларкўлами жуда юқори. Турли жиноятлар ва ҳуқуқбузарликларга чекқўйилган. Бунга республикамизнинг истаган вилоят, шаҳар ватуманларидан кўплаб мисоллар келтиришмиз мумкин.Ҳа, аёл борки <strong>–</strong> бахт бор, яшаш ва яратиш бор. Аёл борки <strong>–</strong> оламмунаввар. Агар буюк ва яратувчи зот аёл бўлмаганда олам ҳам бунчаларгўзал ва фараҳбахш бўлмасди.Аёл деганда албатта кўз олдимизга она каби улуғ зот келади. Зеро,аёлнинг оналикдай улуғ бурчи ҳақида «Жаннат оналар оёғи остидадир»деган буюк гаплардан ўтказиб бирон фикр айтиш қийин. Ҳақиқатан ҳамдунёда нимаики яхши нарса бўлса, уларнинг ҳаммаси аёл ва унинг251
фидойилиги туфайлидир. Аёл кулса, чеҳрасида табассум балқиса, бутуноламга ҳам нур ёғилгандай бўлади.Оила маликаси эса, шубҳасиз, биз таърифу тавсифини келтираётганаёлларимиздир. Шундай экан, аёлларимиз <strong>оила</strong> деб аталадиган муқаддасқўрғоннинг гўзал, доно ва меҳр-муруватда тенгсиз соҳибалари бўлишлари,бир лаҳза ҳам ҳушёрликни қўлдан бермасликлари керак.Жамиятимиз ва кундалик ҳаётимизда маҳалла институтининг ролиниянада кучайтириш ва мақомини ошириш, Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили мақсад вавазифаларини ҳаётга татбиқ этишда маҳалла ва фуқароларнинг ўзини-ўзибошқариш органлари аҳамиятини, ёш <strong>оила</strong>ларни қўллаб-қувватлаш ҳамдашакллантиришда уларнинг таъсирини кучайтириш, ёш <strong>оила</strong>ларга заруркўмак ва ёрдам беришда сезиларли даражада ишлар олиб борилганлигигагувоҳ бўлишимиз мумкин.Давлатимиз раҳбари юртимизда амалга оширилаётган изчилислоҳотлар Конституциямиздаги тамойиллар ва қоидаларнинг амалдагиифодаси эканини алоҳида таъкидласа арзийди. Конституциямизнингалоҳида бир боби (14-боб)да <strong>оила</strong> муносабатларига бағишланган бўлиб,унинг 63- моддасида «Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда давлат важамият муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга. Никоҳ томонларнинг ихтиёрийрозилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланади». Ота-оналарнинг ўзфарзандларини вояга етгунларига қадар боқиши ва тарбиялаши ҳамдавояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналарига ғамхўрликқилиши мажбурийлиги каби умуминсоний қадриятлар Бош қомусимиздаўзининг муносиб ўрнини топган. Бугун халқаро ҳамжамият томонидан танолинган тараққиётнинг «ўзбек модели»ни босқичма-босқич амалгаошириш жараёнида эришилаётган барча ютуқлар, ҳаётимизга янгичамазмун бағишлаётган ислоҳотлар Конституциямиз қоидаларига тўламосдир. Халқимизнинг истиқлол йилларида эришаётган бетимсолютуқларида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгилангантамойиллар <strong>мустаҳкам</strong> ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда. Зеро, Бошқомусимиз ўзининг мазмун-моҳияти билан инсонпарвар демократикҳуқуқий давлат барпо этиш, инсон ҳуқуқлари устуворлигини, тинчлик ватотувликни таъминлаш каби юксак мақсадларга эришишнинг муҳимкафолатидир.252
И.Х. Дусмурадов ОИЛАГА, ЁШЛАРГА ВА АХЛОҚҚА ҚАРШИЖИНОЯТЛАРНИ ОЧИШ ВА ОЛДИНИ ОЛИШДА ТЕЗКОРҚИДИРУВ ҲАРАКАТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШМАСАЛАЛАРИЎзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг 2010 йил 12ноябрдаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасива Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси «Мамлакатимиздадемократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси» деб номланган маърузасида «Тезкорқидирувфаолиятини амалга ошириш принциплари, асослари, шакл вауслублари, уни олиб борадиган органлар тизимини белгилаб берадиган«Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»ги Қонунни қабул қилиш таклифэтилади. Ушбу қонуннинг мақсади тезкор-қидирув хусусиятидагитадбирларни ўтказишда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларинитаъминлаш, қонунийликка риоя қилишнинг реал ҳуқуқий кафолатларинияратишга йўналтирилган. Бу қонуннинг қабул қилиниши демократикдавлатларнинг умумэътироф этилган амалиётига мос келади. Таъкидлашкеракки, бу қонун жиноятлар содир этилишининг дастлабкибосқичларидаёқ уларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва ўз вақтида тўхтатиш бўйичачораларнинг самарадорлигини, шунингдек, суриштирув ва дастлабкитерговнинг сифатини оширишга хизмат қилади. Айни пайтда ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органларнинг, авваламбор, ички ишлар идораларинингбу соҳадаги фаолиятининг янада либераллашувини таъминлашга олибкелади 1 .Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларни очиш ва <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да тезкор қидирув ҳаракатларидан фойдаланиш жуда долзарб деб тан<strong>олиш</strong> мумкин. Шу билан биргаликда ушбу жиноятларнинг тобора илдамривожланиб бориш оғишмаси уларга қарши жиноят процессуал ва тезкорқидирув фаолиятининг қўшма куч ва воситаларини ишлатиш натижасидадалиллар йиғишнинг <strong>мустаҳкам</strong> истеҳком тизимини яратилиши тақозоэтади.Тезкор қидирув ҳаракатлари натижасида олинган маълумотларнитаҳлил қилиш шуни кўрсатадики, жиноят ишлари бўйича исбот қилишЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси катта ўқитувчиси.1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси /Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятинишакллантириш <strong>–</strong> мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011.<strong>–</strong> Б.67.253
давомида кўпчилик ҳолларда тезкор-қидирув тадбирлари натижаларикелгусида Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 81-моддаси 2-қисмидакўзда тутилган далиллар манбалари шаклида ифодаланади.Бизнинг фикримизга кўра <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққа қаршижиноятлар бўйича тезкор-қидирув ҳаракатлари натижасида олинганмаълумотлар далилий мақомга эга қилиш ва процессуал ҳаракат сифатидатан олиниши лозим деб ўйлаймиз. Мазкур ҳаракат далиллар доирасиникенгайтириб, жиноятни очилиши ва тергов қилиниши учун маъққулҳуқуқий шароитлар яратиб беради.Тезкор қидирув ҳаракатлари натижасида олинган маълумотларниисбот қилиш жараёнида <strong>оила</strong>га, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларбўйича жиноят ишини қўзғатишдан олдин олинган, жиноят ишида ашёвийдалил сифатида кўриладиган тезкор-қидирув фаолиятининг айримнатижаларидан жиноят процессида фойдаланиш вазифасини ҳал қилишянада муаммолироқдир.Қўшни давлатлар: Россия Федерация ва Қозоғистон Республикаситезкор-қидирув фаолияти қонунларига кўра, ТҚФ материаллари жиноятпроцессига «ҳужжатлар» ёки «ашёвий далиллар» сифатида киритилади 1 .Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар бўйича тезкор қидирувҳаракатлари натижасида олинган маълумотларни исбот қилишда «бошқаҳужжатлар» каби турининг шаклланиши учун асос бўлиб ҳам хизматқилиши мумкин. Тезкор-қидирув тадбирини амалга ошириш давомидатузилган ҳужжатларнинг ўз-ўзидан «бошқа ҳужжатлар» сифатидакўрилмаслигини назарда тутиш керак. Тезкор қидирув фаолиятинатижасида олинган маълумотларни исбот қилиш давомида тузиладиганҳужжатлар гувоҳлантирувчилик хусусиятига ҳамда бошқа зарурийбелгиларга (масалан, тергов органларига тезкор қидирув фаолиятинатижаларини тақдим этиш тўғрисидаги қарор, тезкор қидирув тадбирнингамалга оширилганлиги ҳақидаги маълумотнома, баённома ёки билдирги)эга бўлсагина, «бошқа ҳужжатлар» сифатида кўрилиши мумкин.Тезкор қидирув ҳаракатлари натижасида олинган маълумотларнитақдим этиш анча мураккаб жараён бўлиб, уни қуйидагича кўриб чиқишмумкин: тезкор ахборотни тезкор ва тезкор-техник воситаларни қўллашбилан амалга оширилувчи ошкор ва яширин чоралар ёрдамида <strong>олиш</strong> (қўлгакиритиш ва тўплаш) тизими; ошкор ва яширин (тезкор-қидирув, ташкилийбошқарув)тадбирларнинг илмий асосланган тизими; қонун биланваколатлар олган мансабдор шахсларнинг очиқ ва махфий ҳуқуқийҳаракатлари; давлат органларининг тезкор бўлинмалари томонидан ошкорава яширин амалга ошириладиган фаолият тури; жиноятчилик соҳасида ва1 Вопросы использования материалов оперативно-розыскной деятельности напредварительном следствии // Следователь. <strong>–</strong> 1997. <strong>–</strong> №4. <strong>–</strong> С. 2-43; Уголовнопроцессуальныйкодекс Республики Казахстан. <strong>–</strong> Алматы, 2001. <strong>–</strong> С.130.254
инфраструктурасида ошкора ва яширин услублар билан ахборотни қўлгакиритишда ва тўплашда жиноятчиликка қарши курашнинг давлат-ҳуқуқийшакли; жиноий тажовузлардан ваколатли давлат органлари ва тезкорбўлинмалар томонидан ошкора ва яширин амалга ошириладиган давлатҳуқуқийҳимоя воситаси 1 .Содир этилган жиноят бўйича тезкор қидирув ҳаракатлари натижасидаолинган маълумотларни <strong>олиш</strong> тизими, тадбирлар тизими, ҳуқуқийҳаракатлар, фаолият тури, кураш шакли, ҳимоя воситаси <strong>–</strong> бутушунчаларда фарқ борлиги шубҳасиз, бироқ тезкор-қидирув фаолиятигаберилган бу таърифларнинг барчасида шундай асосий ўхшашликлар вамазмун белгилари мавжудки, улар бир-бирини <strong>мустаҳкам</strong>лаб ва тўлдириб,мазкур тушунчани ҳар қандай бошқа давлат фаолиятидан, ҳаттожиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги фаолиятидан ҳам ажратибкўрсатишга ва уни кўрсатилган ўлчами бўйича фарқлашга имкон беради.Буларга, фикримизча, қуйидагилар киради:<strong>–</strong> тезкор-қидирув фаолиятининг ҳуқуқий асоси (ЎзР Конституцияси,тезкор-қидирув фаолияти тўғрисидаги идоравий меъёрий ҳужжатлар,тезкор ходимларнинг тезкор-қидирув тадбирларини ўтказишни ташкилқилиш ва тактикаси бўйича меъёрий ҳужжатлари);<strong>–</strong> тезкор қидирув ҳаракатлари натижасида олинган маълумотлартезкор-қидирув фаолияти шаклидаги вазифалари (жиноятларни аниқлаш,<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, бартараф қилиш ва фош қилиш, муайян шахсларниқидиришни амалга ошириш; тезкор ахборотни қўлга киритиш);<strong>–</strong> тезкор қидирув ҳаракатлари натижасида олинган маълумотларни<strong>олиш</strong> жараёнидаги тамойиллари (қонунийлик, инсон ва фуқаронингҳуқуқлари ва эркинликларига риоя қилиш ва уларни ҳурмат қилиш, ошкорва яширин воситалар ва услубларнинг уйғунлиги);<strong>–</strong> тезкор-қидирув фаолиятининг кучлари (ошкор ва яширин штатдагива штатдан ташқари тезкор таркиб);<strong>–</strong> тезкор-қидирув фаолиятининг воситалари (конфидентлар,картотекалар ва криминалистик ҳисоблар, тезкор техника, алоқа ва оптикавоситалари, автомобиллар, итлар ва бошқалар);<strong>–</strong> тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш асослари (қўзгатилганжиноят иши, жиноий фаолият белгилари ёки муайян шахслар тўғрисидагимаълумотлар);<strong>–</strong> тезкор қидирув ҳаракатлари натижасида олинган маълумотларнитақдим қилишда тадбирларини ўтказиш шарт-шароитлари (жиноийфаолият белгилари ёки муайян шахслар, ҳодисалар ёки ҳуқуққа хилофхатти-ҳаракатлар тўғрисидаги ахборотнинг мавжудлиги);1Горяинов К.К., Кваша Ю.Ф., Сурков К.В. Федеральный закон «Обоперативно-розыскной деятельности»: Комментарий / Под ред. проф.П.Г.Пономарева. <strong>–</strong> М., 1997. <strong>–</strong> С.22<strong>–</strong>23.255
<strong>–</strong> тезкор-қидирув тадбирларининг қатъий кўрсатилган рўйхати;- барча тезкор-қидирув тадбирлар тушунчалари ва таърифларинингидоралараро бошқарилганлиги;<strong>–</strong> тезкор-қидирув фаолиятининг натижалари (тезкор ахборот).Юқорида кўрсатилган қоидалардан исбот қилишда тезкор-қидирувфаолиятининг шаклини тузиш учун фойдаланиш мумкин, бундай шаклтезкор ахборот тизимининг жиноят-процессуал далилларни <strong>олиш</strong>га, яънитезкор ахборотнинг кўплигидан (сон) фойдаланиб, жиноят-процессуалдалилларнинг етарли бўлишига (сифат) имкон беради.Шундай қилиб, юқорида баён этилганларга асосан тезкор-қидирувфаолияти моделини пирамида шаклида тасвирлаш мумкин, доира асосидабу фаолиятнинг ҳуқуқий асоси жойлашган, чекка конуси эса тезкорқидирувтадбирларини ўтказишдан олинган натижаларнинг тимсолидир 1 .Тезкор-қидирув фаолияти назариясининг биринчи элементларикриминалистика фанида юзага келди ва тўплана борди, кейинчалик, мазкурназарий қоидалар сонининг ўсиши сифат ўзгаришларига олиб келгач,тезкор-қидирув фаолияти назарияси криминалистикадан илмий билимнингмустақил соҳаси сифатида ажралиб чиқди ва бу соҳа маълумотлари бошқафанлардагидек криминалистикада бевосита ёки ўзгарган кўринишдақўлланилди.Жиноят процесси, криминалистика ва тезкор-қидирув фаолиятиназариясининг чамбарчас алоқаси бир қатор мураккаб муаммоларни ишлабчиқишда ўзаро манфаатдорликдан келиб чиқади. Улар қаторида тезкорахборотни исбот қилишда информацион масалалар билан алоқаси;терговчи томонидан тезкор-қидирув ахборотидан фойдаланишнингмақсадлари, йўналишлари ва усуллари ва бошқа шу каби масалаларқизиқиш уйғотади. Ҳуқуқий асосни вужудга келтириш, <strong>мустаҳкам</strong>лаш варивожлантириш, (шу жумладан дастлабки тергов ва тезкор-қидирувфаолиятини тартибга с<strong>олиш</strong> юзасидан), тўпланган тажрибани ҳамдажиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги хорижий қонунчиликнингижобий тажрибаси асосида ишлаб чиқилган халқаро ҳуқуқ меъёрларига ваКонституцияга мувофиқ келувчи янги қонунчиликни яратишни талабқилади.1Иномжонов Ш.Х. Жиноят процессида далиллар тақдим қилиш вафойдаланиш муаммолари: Илмий-амалий қўлланма / ю.ф.д. проф.Р.Абдумажидовнинг таҳрири остида. <strong>–</strong> Т., 2003. <strong>–</strong> Б.178.256
ФУҚАРОЛИК ИНСТИТУТИ ПРИНЦИПЛАРИД.Х. Қурбанбаев Конституциявий ҳуқуқнинг муҳим институтларидан бири бўлганфуқаролик институтининг принциплари хусусида сўз юритишдан олдинумуман принцип тушунчасига қолаверса, ҳуқуқнинг принципларига унингумумий жиҳатларига ойдинлик киритишни жоиз деб билдик. «Принцип»тушунчаси <strong>–</strong> бош ғоя, асосий қоида маъноларини англатади, шу биланбирга у «қонуният», «моҳият» каби тушунчалар билан узвий боғлиқтушунчадир. Шу муносабат билан айтиш мумкинки, ҳуқуқнинг мазмуни,унинг моҳияти ва жамиятдаги вазифасини таърифлаб берувчи асосийғоялар-ҳуқуқ принципларидир. Бу принциплар, авваламбор, ҳуқуққонуниятларини ифодалайди, қолаверса, бутун ҳуқуқий тартибга с<strong>олиш</strong>соҳасида амал қиладиган ва барча субъектларга нисбатан қўлланадиган энгумумий нормалардан иборат бўлади. Бу нормалар ёки қонунда тўғридантўғритаърифлаб берилади, ёки қонунларнинг умумий маъносидан келибчиқади.Ҳуқуқ принциплари қонун чиқарувчи учун дастурий ғоялар сифатидамайдонга чиқаркан, ҳуқуқ нормаларини такомиллаштириш йўлларинибелгилаб беради. Ҳуқуқ принциплари, ҳеч муболағасиз, унинг моҳиятиниифодаловчи асосий механизмлардан бирини, таг замин ўзаги (синч -умуртқаси)ни ташкил этади. Улар бутун ҳуқуқий материяни - ғоялар,нормалар ва муносабатларни қамраб олиб, жами ҳуқуқий ҳаётга муайянмантиқ, мазмун -маъно, собитқадамлик, ички мутаносиблик ҳамдауйғунлик бахш этади. Янада теранроқ таъриф қиладиган бўлсак, ҳуқуқпринципларида, бамисоли, ҳуқуқ ривожининг бутун дунёвий тажрибаси,инсоният маърифий тараққиётининг ҳосиласи ўзининг мужассамифодасини топади. Принциплар ҳуқуқ шаклланишида йўналиш берувчимўлжал, мезон вазифасини ўтайди.Ҳуқуқ принциплари ҳуқуқнинг шаклланиш жараёни, ривожланиши ваҳаракатланишининг раҳбарий ғояси, ибтидо қоидаси, етакчи мезонисифатида майдонга чиқади.Ҳуқуқ принциплари бу ҳуқуқнинг мазмунини, моҳиятини ва унингжамиятда тутган ўрнини белгилаб берувчи бош ғоялардир. Ҳуқуқпринциплари, бир томондан, ҳуқуқ ривожининг мураккаб қонуниятлариниифодаласа, иккинчи томондан эса, ҳуқуқий тартибга с<strong>олиш</strong>нинг барчасоҳаларида амал қиладиган энг умумий нормаларни ўзида мужассам этади.Ҳуқуқ принциплари жамият тараққиётининг муҳим қонуниятларибилан ҳуқуқий тизим ўртасида боғловчи-воситачи ролини ўйнайди ва Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.257
оқибат натижада ҳуқуқий тизим жамият ва инсон манфаатларига,эҳтиёжларига аста-секин мослашади.Аввало қонунда, ҳуқуқий нормаларда ўз тасдиғини топадиган ҳуқуқпринциплари жамиятнинг бутун сиёсий-ҳуқуқий ҳаётига, мамлакатижтимоий тизимига тўлалигача сингиб кетади. Улар нафақат ҳуқуқнингмоҳиятини, балки унинг мазмунини тавсифлайди, нафақат унинг ичкитузилиши, статик ҳолатини, балки ҳуқуқни қўллаш жараёнини, ҳуқуқфаолиятининг динамикасини акс эттиради. Ҳуқуқ принциплари нормативактларни тайёрлашнинг бутун жараёнига, уларни қабул қилиш вачиқаришга, ҳуқуқий талабларга риоя этиш кафолатлари ўрнатилишиганиҳоятда катта таъсир кўрсатади.Қуйида айрим умумий ҳуқуқий принципларнинг қисқача мазмунигатўхталиб ўтамиз. Фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципи.Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасига мувофиқ,Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ваэркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоийкелиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар,қонун олдида тенгдирлар. Имтиёзлар фақат қонун билан белгилабқўйилади ҳамда ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт.Мазкур принцип қуйидаги жиҳатлар билан тавсифланади.Биринчидан, давлатда барча фуқаролар тенг ҳолат ва мақомга эгалиги.Давлат ўз қонунлари билан фуқароларга бир хилдага шароит ва тенгимкониятлар яратиб беради. Ҳамма бир хилдаги ҳуқуқ, ва мажбуриятларгаэга. Бироқ, улардан фойдаланиш амалда турлича бўлади. Масалан, бироволий ўқув юртига киради, иккинчи фуқаро эса бу ҳуқуқданфойдаланмайди. Иккинчидан, бу принцип умумфуқаровий ҳуқуқларнингтенглигада ифодаланади. Бу ҳуқуқлар, аввало, Конституцияда ва бошқақонунларда <strong>мустаҳкам</strong>ланади. Булар фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи васайланиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи, билим <strong>олиш</strong> ҳуқуқи, медицинаёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқи, турар жойга, хусусий мулкка эга бўлишҳуқуқи ва ҳоказолардир. Учинчидан, бу принцип фуқароларнинг қонунолдида бирдек масъуллигада ифодаланади. Қонунни бузган ҳар бирфуқаро, ҳар бир мансабдор шахс (шу жумладан, юридик шахс) беистисноўз қилмиши учун жавоб бериши шарт.Бу принцип барча фуқаролар, миллий, жинсий, диний ва бошқамансубликларидан, мансаб ёки бошқача мавқеларидан қатьи назар, тенгумумфуқаролик ҳуқуқлари ва мажбуриятларига эгаликлари, қонун олдидабир хилда масъул эканликларида ўз ифодасини топади.Қонун олдида тенглик ҳуқуқи ҳар қандай адолатли ва демократахжамият учун энг асосий ҳуқуқлардандир. Бой ва қашшоқлиги, этниккўпчиликка ёки диний озчиликка мансублиги, ҳукуматнинг сиёсийиттифоқдошими ёки унинг мухолифими - бундан қатъи назар, исталганкиши қонун олдида баб-баравар муҳофаза этилиш ҳуқуқига эгадир.258
Демократик давлат ҳамма одамларга бир хил ҳаёт шароитини яратибберишни кафолатламайди ва у ўз зиммасига бундай мажбуриятниололмайди ҳам. Бироқ деб ёзади конституциявий ҳуқуқ бўйича мутахассисЖон П.Фрэнк, «ҳар қандай ҳолатда ҳам давлат қўшимча тенгсизликниюкламаслиги керак; барча одамларга бир хилда ва тенг муносабатда бўлишундан талаб этилади» 1 .Ҳеч ким қонундан устун туролмайди. Зотан, қонун халқ бўйнигамажбуран ортилган нарса эмас, балки халқнинг ўз ижоди маҳсулидир.Демократик тузумда фуқаролар қонунга бўйсунадилар. Чунки улар,билвосита бўлса-да, ўзлари ҳам шу қонуннинг яратувчилариэканликларини тушунишади. Халқ томонидан юзага келтирилиб, кейинунинг ўзи бўйсунадиган, итоат этадиган қонун ҳам қонун фойдасига, ҳамдемократия манфаатларига хизмат қилади. Шу жиҳатдан таниқлиҳуқуқшунос, академик Ш.Ўразаевнинг қуйидаги сўзлари ғоят ибратлидир:«Президент И.Каримов эълон қилган беш тамойилдан бири - Конституциява Қонунларга сўзсиз амал қилиш, Конституциянинг устуворлигинитаъминлаш, одамларни қонунга итоат этиш руҳида тарбиялаш <strong>–</strong>Конституцияга риоя қилишнинг қудратли омилидир. Шунгаэришилгандагина биз ҳуқуқий давлатда яшаяпмиз, дея оламиз» 2 .Шундай қилиб, мазкур принцип, биринчидан, давлат барчафуқароларининг аввал бошдан тенг мавқега эга бўлганликларида намоёнбўлади. Иккинчидан, у тенг умумфуқаролик ҳуқуқларида ўз ифодасинитопади. Республикамизда бу ҳуқуқлар давлатимизнинг Асосий Қонуни вабошқа қонунчилик ҳужжатларида кафолатланган ҳамда сайлаш васайланиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш, соғлигини муҳофаза этиш, маълумот<strong>олиш</strong>, хусусий мулкка эга бўлиш ва бошқа ҳуқуқларни ўз ичига олади.Учинчидан, ушбу принцип қонун олдидаги баравар жавобгарлиқдаифодаланади. Бу эса, мансаб ва хизмат мавқеларидан қатъи назар,истисносиз барча фуқаролар содир этилган ҳуқуқбузарлик учун жавобберишлари керак деганидир.Фуқаролик институтига хос принциплар эса назаримизда фуқароликмазмунига доир элементларнинг ўзаро алоқадорлиги асосида, унингбарқарорлигини белгиловчи бош ғоя, асосий қоидалардан иборат.Фуқаролик институти принципларини инсон ва фуқаро ҳуқуқлари,эркинликларига тааллуқли халқаро тан олинган нормалар-принципларбилан ички давлат принциплари мутаносиблаштириш у ёки бу давлатдафуқаролик тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ривож топганлик ҳамдадемократлашганлик даражасини кўрсаткичи сифатида намоён бўлади.1Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи (давлат) ҳуқуқи. Ўқувқўлланма. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.566.; Маликова Г. O`zbekiston Respublikasiningkonstitutsiyaviy huquqi O`quv-uslubiy qo`llanma (jadval va testlarda). <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.21.2 Уразаев Ш.З. Конституция независимого Узбекистана. <strong>–</strong> Т., 1994. <strong>–</strong> С.10.259
Ҳуқуқнинг умумий назарияси ҳуқуқий принципларни уч даражасинитан олади: умумҳуқуқий, умумий ва махсус, соҳавий ва тармоқлараропринциплар тўғрисида фикр-мулоҳазалар мавжуд.Ҳуқуқ принциплари умуман ҳуқуққа хос (умумҳуқуқий), унингалоҳида тармоқларига хос (тармоқ) ёки ўзаро боғланган тармоқларгуруҳига хос (тармоқлараро) принципларга бўлинади. Масалан, жиноийҳуқукдаги жазони индивидуаллаштириш принципи тармоқлараропринципга эса фуқаролик-процессуал ва жиноий-процессуал ҳуқуқдагитортишувлилик принципи киради.Ҳуқуқий принциплар умумий тавсифини аниқлашда амалда олимларўртасида мунозарали ўринлар йўқ. Яъни, олимлар томонидан: Ҳуқуқпринципларининг ўзи нима? қабилидаги савол қўйилмайди. Лекин гапумумҳуқуқий принциплар аниқ рўйхатини белгилаш ҳақида кетар экан,ушбу масалада ҳар бир муаллиф ўз шахсий фикрига эгалиги қуйидагиайрим мисолларда янада ёрқинроқ намоён бўлади.Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг мазмунидан қуйидагиҳуқуқий принципларни <strong>–</strong> демократизм, инсон ҳуқуқлари ваэркинликларини ҳурматлаш, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилганқоидалари ва нормаларининг амал қилиши, Конституция ва қонунларустуворлиги, тенг ҳуқуқлилик, мулк барча шаклларининг тенглиги, одилсудлов принципларини уқиб <strong>олиш</strong> мумкин.Қонунда тўғридан-тўғри таърифлаб берилмаган принциплар қаторигасодир этилган айб учун жавобгарлик, ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг узвийбоғлиқлиги принциплари киради.Фуқаролик ва шахс ҳуқуқий ҳолати институти принциплари умумийҳуқуқий принципларга асосланади, чунки ҳар иккала институт ҳам инсонва давлат ўртасидаги муносабатларни намоён этади. Умумий ҳуқуқий(Конституциявий) таҳлили орқали у ёки бу мамлакат ҳуқуқий тизиминингмазмун-моҳияти, табиати, ўзига хос хусусиятлари, ҳаракатланишсифатлари ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Бундай ҳуқуқий принципларқаторига қуйидагилар киради: Барча ҳуқуқ тармоқларида бирдек амалқилувчи умумҳуқуқий принципларга адолатлилик, инсонпарварлик,демократизм, қонунийлик, фуқароларнинг қонун ва суд олдида юридиктенглиги, ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бирлиги принципи, ишонтириш вамажбурлов услубларининг уйғунлашуви, халқаро ҳуқуқ нормалариустуворлиги каби принципларни киритиш мумкин.Фуқаролик институтининг махсус, яъни бевосита унинг тартибгас<strong>олиш</strong> предметига тааллуқли принципларига қуйидагилар киради:<strong>–</strong> ягона фуқаролик ва тенгҳуқуқлилик;<strong>–</strong> тенг фуқаролик;<strong>–</strong> фуқароликдан маҳрум қилинишга йўл қўйилмаслик;<strong>–</strong> фуқароликни танлаш эркинлиги ва ихтиёрийлиги;260
<strong>–</strong> чет элда яшовчи шахсларнинг Ўзбекистон Республикасифуқаролигини сақлаб қ<strong>олиш</strong>и;<strong>–</strong> Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг чет элда давлаттомонидан ҳимоя қилиниши;<strong>–</strong> Ўзбекистон Республикаси фуқаросини чет давлатга топширишга йўлқўйилмаслиги;<strong>–</strong> фуқаролик тўғрисидаги миллий қонун ҳужжатлари устидан халқароҳуқуқ нормаларининг устуворлиги.Ушбу принципларнинг мазмунини ёритишга ҳаракат қиламиз. Ягонафуқаролик ва тенгҳуқуқлилик принципи асосан Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 21-моддасида ўз аксини топган. Унга асосан,Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ягона фуқароликўрнатилади. Президент И.А.Каримов қўш фуқаролик масаласи бўйича ҳамдавлатимиз позициясини белгилаб берганлар. Унга кўра: Биз қўшфуқароликни тақозо этадиган турли-туман таклифларни қабулқилолмаймиз, чунки, қўш фуқаролик аҳолининг маълум қисмига устунликбериб, мамлакатдаги ички барқарорлик ва тотувлик мувозанатини изданчиқариши, номақбул оқибатларга олиб келиши мумкин 1 .Тенг фуқаролик принципи Ўзбекистон Республикасининг «ЎзбекистонРеспубликасининг фуқаролиги тўғрисида»ги 1992 йил 2 июлдагиқонунининг 2-моддасида ўз ифодасини топган бўлиб, унда ЎзбекистонРеспубликасининг фуқаролиги фуқароликни <strong>олиш</strong> асосларидан қатъиназар барча учун тенгдир деб белгилаб қўйилган 2 . ЎзбекистонРеспубликасининг фуқаролари келиб чиқишларидан, ижтимоий ва мулкийҳолатидан, ирқи ва миллатидан, жинси, маълумоти, тилидан, дингамуносабатидан, сиёсий ва бошқа эътиқодларидан, машғулотининг тури васажияси ҳамда бошқа ҳолатлардан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар.Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг тенгҳуқуқлилиги иқтисодий,сиёсий, ижтимоий ва маданий турмушнинг барча соҳаларидатаъминланади.Қорақалпоғистон Республикасининг фуқароси айни бир вақтдаЎзбекистон Республикасининг ҳам фуқаросидир.Фуқароликдан маҳрум қилинишга йўл қўйилмаслик принципи ҳамЎзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролигитўғрисида»ги қонунида белгилаб қўйилган бўлиб, унга мувофиқ ҳеч кимфуқароликдан ёки фуқароликни ўзгартириш ҳуқуқидан маҳрум қилиниши1 Каримов И.А. Барқарор тинчлик ва ўзаро манфаатли ҳамкорлик учун //Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. <strong>–</strong> Т., 1996. <strong>–</strong> Б.31.2 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. <strong>–</strong> 1992. <strong>–</strong> № 9.<strong>–</strong> 338-м.261
мумкин эмас. Ушбу қоида БМТнинг Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлариДекларацияси 15-моддасига тўла мос келади 1 .Фуқароликни танлаш эркинлиги ва ихтиёрийлиги принципи«Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида»ги қонуннинг 4-моддасида аниқ белгилаб қўйилган. Унга асосан келиб чиқиши, ижтимоийва мулкий ҳолатидан, ирқи ва миллатидан, жинси, маълумоти, тили, сиёсийқарашлари, диний эътиқоди, машғулотининг тури ва сажиясидан қатъиназар, Фуқаролик тўғрисидаги қонун кучга кирган вақтда ЎзбекистонРеспубликасида доимий яшаб турган, бошқа давлатларнинг фуқароларибўлмаган ҳамда Ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлиш истагинибилдирган шахслар, давлат йўлланмаси билан ЎзбекистонРеспубликасидан ташқарида ишлаётган, ҳарбий хизматни ўтаётган ёкиўқиётган шахслар, агар улар Ўзбекистон Республикасининг ҳудудидатуғилган бўлсалар ёки доимий яшаганликларини исбот қилган бўлсалар,бошқа давлатларнинг фуқаролари бўлмасалар ва Фуқаролик тўғрисидагиқонун кучга кирганидан кейин кечи билан бир йил ичида ЎзбекистонРеспубликасининг фуқароси бўлиш истагини билдирган бўлсаларЎзбекистон Республикаси фуқароси бўлиши мумкин.Чет элда яшовчи шахсларнинг Ўзбекистон Республикасифуқаролигини сақлаб қ<strong>олиш</strong>и принципи «Ўзбекистон Республикасинингфуқаролиги тўғрисида»ги қонуннинг 7-моддасида ўз ифодасини топган.Унга кўра, Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг чет элда яшашиЎзбекистон Республикаси фуқаролигининг тўхтатилишига олиб келмайди.Бу принципнинг ифода этилишида биргина истисно ҳолат мавжуд. Бу ҳамбўлса юқорида қайд этилган қонуннинг 21-моддаси 2-бандига асосан агарчет элда доимий яшовчи шахс беш йил давомида узрли сабабларсизконсуллик ҳисобига турмаган бўлса (фуқаро) фуқароликни йўқотишкелиши мумкин.Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг чет элда давлаттомонидан ҳимоя қилиниши принципи Ўзбекистон Республикасинингфуқаролиги тўғрисида»ги қонуннинг 8-моддаси ушбу қоидани тўла ўзидамужассам этган. Унга асосан чет элда Ўзбекистон Республикасинингфуқаролари Ўзбекистон Республикасининг ҳимояси ва ҳомийлигиданфойдаланадилар. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси, унингдипломатия ваколатхоналари ва консуллик муассасалари, шунингдекуларнинг мансабдор шахслари Ўзбекистон Республикасининг фуқаролариўзлари борган мамлакат қонунлари билан, Ўзбекистон Республикаси ваунинг фуқароси борган давлат қатнашаётган шартномалар ҳамда халқароодатлар билан бериб қўйилган ҳамма ҳуқуқлардан тўла фойдаланишимкониятига эга бўлишлари учун чоралар кўришлари, уларнинг275-м.1 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси. <strong>–</strong> 1991. <strong>–</strong> №11. <strong>–</strong>262
ҳуқуқларини ва қонун билан муҳофаза қилинадиган манфаатлариниқонунларда белгиланган тартибда ҳимоя қилишлари, зарур ҳолларда эсаЎзбекистон Республикаси фуқароларининг бузилган ҳуқуқларини тиклашчораларини кўришлари шарт. Ўзбекистон Республикасинингфуқаролигини тасдиқловчи ҳужжат <strong>–</strong> Ўзбекистон Республикасифуқаросининг паспортида ҳам «паспорт эгаси Ўзбекистон Республикасиҳимоясидадир» деган белги қўйилганлиги ушбу принципнинг муҳимаҳамиятини ифода этади.Ўзбекистон Республикаси фуқаросини чет давлатга топширишга йўлқўйилмаслиги принципи. Халқаро муносабатларнинг ривожланиши ўзнавбатида алоҳида давлатлар учун ва бутун инсоният учун хавфтуғдирадиган халқаро, трансмиллий жиноятчилик муаммоларини ҳамюзага келтиради. Ҳар бир давлат сингари Ўзбекистон ҳам шундаймуаммоларга дуч келмоқда. Маълумки, мустақилликнинг илкйиллариданоқ айниқса МДҲ доирасида Фуқаролик, <strong>оила</strong>вий ва жиноийишлар буйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муносабатлар тўғрисидаги МинскКонвенцияси ва бир қатор шунга ўхшаш халқаро ҳужжатлар имзоланди.Шунингдек экстрадиция тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси биланХитой Халқ Республикаси ўртасида, Покистон Ислом Республикасиўртасида Шартномалар имзоланди 1 . Ушбу халқаро ҳужжатларда назардатутилган ҳоллардагина Ўзбекистон Республикасининг фуқароси четдавлатга топширилиши мумкин бошқа ҳолатларда бунга йўл қўйилмайди.Фуқаролик тўғрисидаги миллий қонун ҳужжатлари устидан халқаро ҳуқуқнормаларининг устуворлиги принципи моҳияти «ЎзбекистонРеспубликасининг фуқаролиги тўғрисида»ги қонуннинг 45-моддасида аниқбелгилаб қўйилган. Унга кўра, Ўзбекистон Республикасининг халқарошартномасида Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисидагиқонунида баён этилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса халқарошартнома қоидалари қўлланилади деб қайд этилган.Шундай қилиб фуқаролик институти принциплари деганда фуқароликмазмун-моҳиятига дахлдор элементларнинг ўзаро алоқадорлиги асосида,унинг барқарорлигини белгиловчи бош ғоя, асосий қоидалар мажмуаситушунилади.Хулоса ўрнида айтиш жоизки, фуқаролик институти бир қарашдаоддий ҳодиса деб қаралса унинг табиати уни ижтимоий ҳодиса сифатидакўпқиррали, мураккаблигини баён этади. Фуқароликнинг олиниши,тикланиши, йўқотилиши ҳар бири мураккаб жараённи ўзида ифода этади.Бу эса шахснинг давлат ўртасидаги алоқасини намоён этса, ўз навбатидажамиятнинг ҳолатини ҳам белгилайди. Шунинг учун фуқароликинститутини нафақат давлат ва ҳуқуқий институт сифатида қаралиши73-м.1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ахборотномаси. <strong>–</strong> 2000. <strong>–</strong> №2-3. <strong>–</strong>263
керак, балки уни ижтимоий-маданий, маънавий-руҳий институт сифатидаҳам эътироф этилиши лозим. Фуқаролик институтининг юридик табиати ўзичига ҳуқуқ институтини, ва ҳуқуқий муносабатларни, ва ҳуқуқий ҳолатни,ва субъектив ҳуқуқларни олади.ИЖТИМОИЙ ФИКР ВА ЁШЛАРА.Қ. Худойбердиев Мамлакатимиз ижтимоий ҳаётида амалга оширилаётган модернизацияжараёнлари ва кенг қамровли ислоҳотлар янги, мустақилреспубликамизнинг 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Конституциясидаўзининг мукаммал ҳуқуқий ифодасини топган. Бу ниҳоятда катта тарихийаҳамиятга эгадир. Конституциянинг қабул қилиниши мамлакатимизда тубсиёсий-ҳуқуқий ислоҳотлар учун муҳим асос бўлди. Чунки, «АсосийҚонунимиз Ўзбекистон давлат суверенитетининг буюк тимсолидир.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси давлатнинг обрў эътиборива келажагини белгилаб берувчи халқчил қонун ҳисобланади. Зотан,Конституция давлатни давлат, миллатни миллат сифатида танитадиганқомусномадир» 1 .Шундай экан, ҳозирги даврда ёшларимизга берилаётган эътибордавлатимиз келажагини <strong>мустаҳкам</strong>лаш пойдеворидир. Ёшларнинг ҳуқуқийонги ва маданият даражасини юксалтириш бугунги куннинг энг долзарбмасалаларидан бири бўлиб келмоқда. Чунки, ёшлар келажагимизпойдевори ҳисоблади. Давлат раҳбари таъкидлаганидек, «талабаларнингзамонавий билим <strong>олиш</strong>и, соғлом турмуш кечириши учун тегишлиимкониятлар бўлиши зарур. Уларга шундай шароит яратиб берилса, ҳаётдаўз йўлини ҳам, ўз ўрнини ҳам адашмай топиб олади, чунки уларнинг ақлҳуши етарли қайси томонга бориш, ким билан дўст бўлиш, кимдан ўрнакнамуна <strong>олиш</strong> зарур <strong>–</strong> бу ёғини ўзи ҳал қилади.Бу борада домлалар жамоасининг <strong>–</strong> ўқитувчи ёки профессорбўладими, декан ёки ректор бўладими, умуман, ўзини шу соҳагабағишлаган одамларнинг, қолаверса, барчамизнинг асосий вазифамиз <strong>–</strong>ёшларимизнинг мустақил фикри ва дунёқараши шаклланишигакўмаклашиш, ҳаётда ўз позицияси ва ёндашувни қатъий белгилаб <strong>олиш</strong>гаёрдамлашиш уларни онгли ва билимли қилиб тарбиялаш, ён атрофдаги Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг давлат ва ҳуқуқ назариясикафедраси ўқитувчиси, юридик фанлар номзоди.1 Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати // Биздан озод ваобод Ватан қолсин. Т.2. <strong>–</strong> Т., 1996. <strong>–</strong> Б. 93.264
воқеаларга бепарво бўлмаслик, дахлдорлик туйғуси билан яшашгаўргатишдан иборатдир» 1 .Бу фикрлардан кўриниб турибдики, ёшларнинг баркамол бўлибўсишига республикамизда барча шарт-шароитлар яратиб берилмоқда. Зеро,2012 йилни «Мустаҳкам <strong>оила</strong>» деб аталишини ўзи ҳам мамлакатимизнингтурли вилоятлари, шаҳарлари ва туманларидаги ёш <strong>оила</strong>ларга ҳартомонлама шароитлар яратиб берилишини назарда тутади. Бундан кўринибтурибдики, ҳозирги кунда ёшларни ҳар томонлама тарбиялаш ва уларниетук бўлиб ўсишида <strong>оила</strong>нинг роли жуда каттадир.Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов шундай дебтаъкидлаган эди: «Онгли яшайдиган ҳар бир одам яхши англайдики, буёруғ оламда ҳаёт бор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги,бебаҳо неъмат бўлмиш фарзанд бор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамишакелажагини ўйлаб, эзгу орзу ва интилишлар билан яшайди.Бугунги кунда биз ҳеч кимдан кам бўлмайдиган демократик давлат,халқимиз учун озод ва фаровон ҳаёт қуриш мақсадлари билан яшарэканмиз, <strong>оила</strong> институтини янада <strong>мустаҳкам</strong>лаш, бу борада олиб бораётганишларимизни янги босқичга кўтариш алоҳида аҳамият касб этади» 2 .Биз томонимиздан ўтказилган социологик тадқиқот қонунижодкорлиги жараёнининг ижтимоий фикрдаги ифодасига бағишланганбўлиб, унда қонун ижодкорлиги жараёнидаги туб ўзгаришлар ва бужараёнда юзага келадиган турли муносабатларга нисбатанреспондентларнинг фикри қандай эканлиги ўрганиб чиқишга қаратилган.Бундан ташқари ёшларнинг қонун ижодкорлиги жараёнига бўлганмуносабатларини муҳимлигидан келиб чиқиб, давлатимизнинг турли олийўқув юртларида таҳсил олаётган ёшларнинг республика қонунижодкорлиги жараёни ва унинг моҳияти тўғрисидаги фикрлари ҳамўрганиб таҳлил қилинди. Унда қонун ижодкорлиги борасида ёшларнингфикрлари ўрганилди ва таҳлил қилинди. Бу сўров бўйича баъзи саволларгаёшларимизнинг муносабатини мисол қилиб келтириб ўтамиз«Ўзбекистонда қонун ижодкорлиги субъектига қайси органларкиради?», деган саволга умумий ҳисобда 89% ёшлар ЎзбекистонРеспубликаси Олий органи Олий Мажлисни кўрсатдилар.Шунингдек, талабаларга «сиз жамоатчилик фикрининг қонунижодкорлиги жараёнига таъсирига ишонасизми?» деган савол ҳам ҳавола1 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари <strong>–</strong> олий қадрият. <strong>–</strong> Т.14. <strong>–</strong>Т., 2006. <strong>–</strong> Б.280.2Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг ТошкентдагиСимпозиумлар саройида “Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлоднитарбиялаш <strong>–</strong> мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнингэнг муҳим шарти” мавзусидаги халқаро конференциянинг очилиш маросимидагинутқи // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 18 февр. <strong>–</strong> №35.265
этилди. Бунда уларнинг 78,5 % «қисман ишонаман» деб жавоб берганлар.«Бугунги кунда ижтимоий фикрнинг қонунчиликдаги муҳим муаммоларгамуносабат билдиришни қай даражада?» Ушбу саволга сўровда жавобберганларнинг учтадан бири (33%) <strong>–</strong> «Ижтимоий фикрнингқонунчиликдаги муҳим муаммоларга муносабат билдириши кучайган» дебжавоб қилса, жами сўралганларнинг ярмидан кўпроғи (52,0%) <strong>–</strong>«Ижтимоий фикрнинг қонунчиликдаги муҳим муаммоларга муносабатбилдириши заифлашган» деб фикр билдирган, 6,2% <strong>–</strong> респондентлар буҳолат ўзгармаган деб ёзган, 8,8% - ёшлар «Жавоб бергани қийналаман» дебжавоб берганлар бундан яққол кўриниб турибдики, республика қонунижодкорлиги жараёни, давлат ҳокимияти ва ҳозирги кунда қонунчиликсоҳасида олиб борилаётган ислоҳотларга ёшларимиз бефарқ муносабатбилдирмайдилар. Улар бу маълумотларни бугун кунда кенг омма ҳаётигакириб бораётган интернет тармоғи ва бошқа оммавий ахборотвоситаларидан билиб оладилар. Ёшларимиз орасида кенг оммалашиббораётган Интернет тизими уларнинг онгини ҳам ижобий томонга ва ҳамсалбий томонга ўгириб юбориши мумкин. Яъни ижобий томонларибугунги кунда дунё мамлакатларида бўлаётган воқеалар, хабарлар вамаълумотлардан воқиф бўлиб туриши ва бошқалар. Салбий томонлари эсаИнтернет тармоғида акс эттирилаётган уйдирма маълумотлар киради. Буни<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун барча оммавий ахборот воситаларида, айниқсаЎзбекистон Республикаси Интернет тизими қаттиқ назорат остигаолиниши ва сараланган маълумотлар тарқатилиши зарурдир.Хулоса ўрнида шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ёшларнинг ҳартомонлама баркамол бўлиб етишиши ва уларнинг ҳуқуқий онги вамаданият даражасини юксалтириш борасида қуйидаги чора ва тадбирларниамалга оширишимиз даркор:<strong>–</strong> барча олий, ўрта, ўрта махсус таълим муассасаларини янгизамонавий технологиялар билан таъминлаш;<strong>–</strong> ҳар бир ўқув юрти қошида ташкил этилган «маънавият ва маърифат»марказларида алоҳида ёшлар ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтиришгақаратилган дастурлар ишлаб чиқиш ва ушбу дастурларда кўрсатилганқоидалар бажарилишини доимий назорат қилиб бориш;<strong>–</strong> ўқув юртларида ҳар ойда бир маротаба ёшлар ўртасида «Сизҳуқуқингизни биласизми?», «Ҳуқуқни қандай биласиз?» ва бошқамавзуларда конкурслар ўтказиб бориш;<strong>–</strong> Республика ёшларининг томонлама етук бўлиб етишишида бошқабарча чора-тадбирларни кўришдан иборат.266
ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРИНИНГОЛДИНИ ОЛИШГА ҚАРАТИЛГАН ҚОНУНЧИЛИКБАЗАСИНИ ЯРАТИШ ВА АМАЛГА ОШИРИШИСТИҚБОЛЛАРИА.П.Тўраев Мамлакатимизда ёшлар, хусусан вояга етмаганларнинг ҳуқуқ вақонуний манфаатларини муҳофаза қилиш давлатимизнинг доимий диққатмарказидагимасаладир. Мустақилликнинг илк кунлариданоқ давлатимизраҳбарининг ташаббуси билан ёшлар таълим-тарбияси, уларнингмаънавиятини юксалтириш соҳасидаги ислоҳотларни ҳаётимизнинг бошқажабҳалари билан ўзаро чамбарчас боғлаган ҳолда, тизимли, босқичмабосқичамалга ошириш стратегияси белгилаб олинди, ёш авлоднитарбиялаш давлат сиёсати даражасига кўтарилди.Давлатимиз раҳбари И. Каримов «Ҳар қайси давлат, ҳар қайси миллатаввало ўз фарзандлари қиёфасида, униб-ўсиб келаётган ёш авлодтимсолида шу халққа хос хусусият ва фазилатларни намоён этадиган,унинг азалий орзу-интилишларини рўёбга чиқарадиган буюк кучникўради» 1 <strong>–</strong> деб таъкидлайди. Мамлакатимизда бугунги кунда 18 ёшгачабўлган ёшлар 10 млн. 360 минг нафарни ёки умумий аҳолини 40 фоизини,30 ёшгача бўлганлар эса 17 млн. 80 минг нафарни ёки 64 фоизини ташкилэтмоқда. Ҳозирги вақтда юртимиздаги 70 га яқин олийгоҳларда 270 мингнафарга яқин, 1 минг 536 та академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида 1млн. 140 мингдан ортиқ ҳамда 10 мингга яқин умумтаълим мактабларида 5млн. 687 минг нафардан зиёд ўқувчилар таълим-тарбия олмоқдалар 2 .Кейинги 15 йил давомида ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълимтизимида 100 дан зиёд йўналишларда 265 та мутахассислик ва 700 та касббўйича профессионал таълим олган ва замонавий фикрлаш салоҳиятига эга1 млн. нафардан ортиқ янги авлод мутахассислари тайинланди 3 . БиргинаМактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастуридоирасида 8832 та мактабда қурилиши-таъмирлаш, реконструкция қилишва жиҳозлаш ишлари амалга оширилгани, 1537 та академик лицей ва касб Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.1 Каримов И.А. Асосий мақсадимиз <strong>–</strong> юртимизда эркин ва обод, фаровон ҳаётбарпо этиш йўлини қатъият билан давом эттиришдир // Мамлакатни модернизацияқилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида Т.16. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong>Б.162.2 Каримов И. А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давомэттириш <strong>–</strong> тараққиётимизнинг муҳим омилидир // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> 8 дек.3 Қаранг: Ёшлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш <strong>–</strong> <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> <strong>гарови</strong>: Халқаро илмий-амалий конференция материаллари (2008 йил 14март). <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.28.267
ҳунар коллежи барпо этилгани, олий ўқув юртлари сони қарийб иккибаробар кўпайиб, 65 тага етгани ҳам бу каби ишларнинг кўламиникўрсатиб турибди.2012 йилда бундай эзгу ишларни давом эттириш учун яна 527миллиард сўмдан зиёд маблағ сарфланиши кўзда тутилган. Бунданташқари олий ўқув юртларининг моддий-техник базасини модернизацияқилиш, ундаги ўқитувчи ва домлаларнинг меҳнатини рағбатлантиришмақсадида, яқин келгусида 300 миллиард сўм миқдоридаги маблағнийўналтириш режалаштирилган. Бу маълумотлардан кўриниб турибдики,мамлакатимизда баркамол авлод тарбиясига жуда эътибор қаратиляпти.Республикамиз аҳолисининг кўпчилигини ёшлар ташкил этади. Бу эсаўз навбатида барча давлат идоралари қатори ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганларга вояга етмаганларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятиниюксалтиришга қаратилган ишларни фаол амалга ошириш масъулиятиниюклайди.Мамлакатимизда истиқлол йилларида баркамол авлодни ҳартомонлама қўллаб-қувватлаш мақсадида Олий Мажлис томонидан 13 таконвенция, 11 та қонун, Президентимизнинг 30 Фармон ва қарорлари,Вазирлар Маҳкамасининг 82 та қарори қабул қилинди.Мазкур соҳада олдимизга қўйилган мақсад ва вазифаларни амалгаошириш борасида вояга етмаганларга оид муносабатларни тартибгас<strong>олиш</strong>га қаратилган мукаммал ҳуқуқий базанинг яратилганлиги ва униамалга ошириш механизмларининг таъсис этилганлиги диққатгасазовордир.Мустақиллик йилларида ёшлар ўртасида содир этилаётганжиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, уларни бартараф этиш ва ушбу соҳадагимуносабатларни тартибга с<strong>олиш</strong>га қаратилган бир қатор қонун ҳамдақонун ости ҳужжатлари қабул қилинди. Чунончи, «Ёшларга оид давлатсиёсати тўғрисида»ги, «Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»гиқонунлар, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил2 майдаги «Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабулқилинганлигининг 60 йиллигига бағишланган тадбирлар дастуритўғрисида»ги Фармони ҳамда «Оила йили», «Ижтимоий ҳимоя йили»,«Ёшлар йили», «Баркамол авлод йили», «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлатдастурларини ҳаётга татбиқ этиш шулар жумласидандир.Вояга етмаганларнинг ҳуқуқбузарликларига қарши курашни тартибгасолувчи қонун ҳужжатларининг такомиллаштирилиши ҳуқуқни муҳофазақилиш органлари, жумладан ички ишлар органлари ходимларининг касбийбилим доираларини кенгайтириш, ҳуқуқий маданиятини ошириш, ҳар бирҳуқуқбузарнинг тақдирини ҳал этишда бурч ва жавобгарлик ҳиссиниошириш, жамоат тартибини муҳофаза қилиш. жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> чораларини кўриш, озодликдан маҳрум қилиш муассасаларида268
жазони ўтаётган шахсларга нисбатан яхши муносабатда бўлиш, уларнитузатиш ва қайта тарбиялаш бўйича янги талабларни қўяди.Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидагикодекснинг 14-моддасида «Вояга етмаганларнинг маъмурий ҳуқуқбузарликучун жавобгарлиги» белгиланган. Маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган ўнолти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган шахсларга нисбатан Вояга етмаганлариши билан шуғулланувчи комиссиялар тўғрисидаги низомда назардатутилган чоралар қўлланилади. Қатор ҳолларда бу тоифа шахслар содирэтган ҳуқуқбузарликнинг хусусияти ва уларнинг шахсларини ҳисобгаолган ҳолда мазкур шахсларга нисбатан ишлар (милиция ходиминингқонуний талабларини бажармаслик ҳоллари бундан мустасно) воягаетмаганлар иши билан шуғулланувчи шаҳар, туман, шаҳарлардаги туманкомиссиялари ихтиёрига берилиши мумкин.Маълумки, 2000 йил 21 сентябрда Вазирлар Маҳкамасининг «Воягаетмаганлар ишлари бўйича комиссиялар фаолиятини такомиллаштиришҳақида»ги қарори ҳам қабул қилинган эди.Мазкур қарорга мувофиқ, вояга етмаганлар ишлари биланшуғулланувчи комиссияларига:<strong>–</strong> вояга етмаганларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимояқилиш бўйича чоралар кўриш;<strong>–</strong> вояга етмаганларнинг қаровсизлиги ва назоратсиз қ<strong>олиш</strong>ига ҳамдаулар ўртасида ҳуқуқбузарликлар ва жиноятлар содир этилишига шартшароитяратиб берадиган сабаб ва муҳитларни аниқлаш ва бартараф қилишбўйича чоралар кўриш;<strong>–</strong> вояга етмаганларнинг қаровсизлиги ва ҳуқуқбузарликларининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> масалалари бўйича давлат органлари, фуқароларнинг ўзиниўзибошқариш органлари ва жамоат бирлашмалари фаолиятинимувофиқлаштириш каби бир қатор вазифалар юкланган эди.Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Олий МажлисиСенатининг 2010 йил август ойида бўлиб ўтган навбатдаги мажлисида«Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнипрофилактикаси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунимаъқулланди.Мазкур қонун 5 боб, 36 моддадан иборат бўлиб, вояга етмаганларўртасида назоратсизлик ва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> соҳасидагимуносабатларни тартибга с<strong>олиш</strong> ва такомиллаштиришга қаратилган.Қонуннинг асосий вазифаси қилиб вояга етмаганларнинг назоратсизлигива ҳуқуқбузарликларига барҳам бериш, ижтимоий жиҳатдан хавфлибўлган, қаровсиз вояга етмаганларни, уларнинг <strong>оила</strong>ларини профилактикақилиш деб белгиланган.Қонун билан вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссиялар,ижтимоий-ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш марказлари, таълим,ихтисослаштирилган ўқув-тарбия муассасалари, ички ишлар, таълимни269
бошқариш, васийлик ва ҳомийлик, соғлиқни сақлаш, меҳнат ва аҳолиниижтимоий муҳофаза қилиш органларининг бу соҳадаги фаолияти вауларнинг ўзаро ҳамкорлиги такомиллаштирилган.Шунинг билан биргаликда вояга етмаганлар томонидан содирэтилаётган жиноятлар салмоғини камайтириш борасида ҳали ҳам амалгаоширилиши зарур бўлган ишлар кўп.Ёшлар ва ўсмирлар томонидан жиноят содир этишнинг энг асосийсабабларидан бири, баъзи кишиларда маънавий онгнинг салбий ўзгаришинатижасида ҳуқуқий онгда мавжуд бўлган камчиликлар ва криминогенмотивизация билан боғлиқ ҳолда онгнинг ўзгаришига таъсиркўрсатишидир, яъни вояга етмаганларда ҳуқуққа хилоф бўлган хулқаксарият ҳолатларда салбий таъсир туфайли вужудга келади. Шунингдек,катта ёшдаги шахслар томонидан вояга етмаганларни жиноийқилмишларга жалб этиш ҳолатлари ҳам сабаб бўлмоқда.Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрь куни қабулқилинган Жиноят-процессуал кодексида биринчи марта воягаетмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишларни юритиш меъёрлариалоҳида боб қилиб махсус ажратилдики, бу жиноят <strong>–</strong> процессуал қонунҳужжатларини такомиллаштириш, вояга етмасдан жиноят содир қилганшахсларнинг ишларини кўришда хатоларга йўл қўймаслик имкониниберади.Жиноят-процессуал кодексида вояга етмаганларнинг жиноятлариҳақидаги ишларни юритишнинг алоҳида берилиши 1985 йилда БМТтомонидан қабул қилинган вояга етмаганлар тўғрисидаги стандартлар,1989 йилдаги БМТнинг болаларни ҳимоя қилиш Конвенцияси асосида вабошқа халқаро ҳуқуқий меъёрлар асосида ишлаб чиқилган. Бу тоифадагишахсларга нисбатан жиноят ишлари юритишни алоҳида бобдакўрсатилиши қонунларнинг уларга нисбатан ўзга меъёрлар асосидақўлланиши билан боғлиқдир.Вояга етмаганларга оид жиноят ишларини юритишда уларнингижтимоий-руҳий ҳолатларини ҳисобга <strong>олиш</strong> эътиборга моликдир. 14ёшдан 18 ёшгача бўлган шахсларда бир томондан етуклик аломатлари,яъни уларда мустақилликнинг шаклланиши, ўзини тута билиш ва идорақилиш намоён бўлса, иккинчи томонидан уларда ижтимоий улғайишнингдавом этаётганлиги (мактаб ёки бошқа билим даргоҳида ўқишни давомэттириши, жамиятда ўз ўрнини топишга интилиш, муомала лаёқатинингривожи) кўринади.Вояга етмаганлар жиноятчилигига қариш кураш умумийжиноятчиликка қарши курашнинг ажралмас бир қисми ҳисобланади.Фикримизча, умумий жиноятчилик сабаблари вояга етмаганларжиноятчилиги сабаблари билан узвий боғлиқдир.Вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишларга алоҳидаёндашишни ҳисобга олиб, қонунга алоҳида тергов ҳаракатларини юритиш270
билан боғлиқ бир қатор қўшимча қоидалар киритилди. Шунингдек, воягаетмаганларга нисбатан процессуал мажбурлов чоралари қўлланилишидаҳам бирмунча афзалликлар яратилди. Уларнинг суд муҳокамасидагиҳуқуқлари мажмуи ҳам қайтадан кўриб чиқилди.Шу ўринда, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатитомонидан маъқулланган «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ваҳуқуқбузарликларни профилактикаси тўғрисида»ги ЎзбекистонРеспубликаси Қонунида белгиланган чора-тадбирларни амалиётга татбиқэтиш, қонунни самарали ижро этилишини таъминлаш борасида қаторишларни амалга ошириш лозимдир.Хулоса қилиб айтганда, миллий қонунчилигимизда бола ҳуқуқлари ваманфаатларига, вояга етмаганлар орасида жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>га, шунингдек, уларнинг ҳимоясига алоҳида ўрин берилган. Ёшларниҳар томонлама етук қилиб тарбиялаш ишларига барча фуқаро ва мансабдоршахсларнинг эътибори сафарбар қилинган. Ёшларнинг ҳам жисмоний, ҳаммаънавий жиҳатдан соғлом қилиб ўсиши, уларнинг бахт-саодати, фаровонкелажагини кўриш, дунёда ҳеч кимдан кам бўлмайдиган авлоднитарбиялаш ишларига алоҳида эътибор қаратилмоқда.Р.Н. Тожибоев ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ТОМОНИДАН СОДИР ЭТИЛАДИГАНЖИНОЯТЧИЛИКНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИМамлакатимизда ўсмирлар тақдири масаласи ғоят муҳим бўлиб, буЎзбекистон Республикасининг «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизликва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> профилактикаси тўғрисида»ги 2010 йил 29сентябрдаги қонуни 1 да ўзининг яққол тасдиғини топган. Мазкур қонундаўсмирларнинг назоратсизлиги, улар томонидан ҳуқуқбузарликлар ёкибошқа ғайриижтимоий хатти-ҳаракатлар содир этилишининг сабаблари вашарт-шароитларини аниқлаш ҳамда бартараф этишда якка тартибдагипрофилактика ишлари билан биргаликда ижтимоий, ҳуқуқий, тиббий вабошқа чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқишни кучайтиришга алоҳидаэътибор қаратилган.Маълумки, вояга етмаган ўсмирларнинг ўзига хос хусусиятларимавжуд бўлиб, бундай хусусиятлар уларнинг ахлоқида, хаттиҳаракатларидава жамоа ўртасидаги муносабатларида яққол кўзгаташланади. Бундай вояга етмаган ўсмирларнинг кўпчилик қисми ўқишга Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси ўқитувчиси.1 Ўзбекистон Республикаси қонунлари тўплами. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> № 435.271
салбий муносабатда бўлишади, кўп ҳолларда ўзларини синфдагиўқувчилар ва ўқитувчиларга қарши қўйишади. Бу ҳол уларнинг мотивлариасосида юзага келади. Масалан, айрим ҳуқуқбузар ўсмирлар орасида онглимотивлари уларнинг психологик тузилишида асосий ўринни эгалласа,бошқа тоифадаги қонунбузар ўсмирларда мажбурлаш мотиви юқориўринни эгаллайди. Бундай мотивлар ўз навбатида улар орасидагикелишмовчиликларга, бир-бирини тўғри тушунмасликка ва низоларнингкескинлашишига олиб келади. Натижада эса улар ўртасида ҳар хилзиддиятларнинг келиб чиқишига асосий манба яратиб берилади.Вояга етмаган ҳуқуқбузар ўсмирларнинг ўзига хос хусусиятлардан энгмуҳими шундаки, <strong>оила</strong>да ва мактаб жамоасида ўз ўрнини топа <strong>олиш</strong>иниҳоятда мураккаб жараён ҳисобланади, шу боис ҳам улар томонидансодир этиладиган жиноятлар қуйидаги омилларнинг бир-бирига таъсиринатижасида вужудга келади.Маълумки, жамоадан сиқиб чиқарилган ва ажралиб, яккаланиб қолганўсмирлар ўз эҳтиёжларини қондириш учун шахслараро муносабаттизимида ўз мавқеларини яхшилашга ҳаракат қиладилар, жамоаданажралиб қ<strong>олиш</strong>дан, яккаланиб қ<strong>олиш</strong>дан қўрқадилар. Катта ёшдагишахслардан ўзларини четга тортадилар ва бу билан ўзларининг каттабўлиб қолганликларини, бошқалардан устунликларини,мустақилликларини кўрсатмоқчи бўладилар. Уларда ижтимоий эҳтиёжлар,қизиқишлар, моддий йўналишлар бир-бирига ўхшаш бўлади, уларни қонунва ахлоққа зид хатти-ҳаракатлар қилиш билан тўлдирмоқчи бўладилар.Вояга етмаганлар билан тарбиявий профилактик ишларни олибборишда <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> мавжуд сабабларини аниқлаш муҳимаҳамиятга эга.Ҳуқуқбузарликларнинг келиб чиқишини мавжуд сабаблариижтимоий <strong>–</strong> психологик, педагогик, ташкилий, моддий-иқтисодийхарактерларга эга. Уларни ёш жиноятчиларга татбиқ этадиган бўлсактарбиядаги қусурлар дейиш мумкин. Уларни йўқотиш учун, фикримизча,қуйидагиларни амалга ошириш лозим:<strong>–</strong> Вояга етмаганларнинг иқтисодий жиҳатдан таъминланганликлари,маданий даражалари, маънавий дунёси ва онгининг ўсиши ижтимоийҳодиса бўлиши жиноятчилик даражасини пасайтириш ва таг-томири биланйўқотиш учун шарт-шароит ҳозирлайди;<strong>–</strong> Асосий эътибор умумий ва якка тартибдаги қонунбузарликнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> тадбирларининг ҳамкорликдаги ҳаракатлар йўли биланжиноятчиликка барҳам беришга йўналтирилиши керак;<strong>–</strong> Вояга етмаган шахслар томонидан содир қилинган жиноят ва бошқақонунбузарликлар учун бериладиган ҳаққоний жазо жиноятларнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг мажбурий қисми ҳисобланишини инобатга олган ҳолдаҳаракат қилиш зарур.272
Вояга етмаган шахслар билан тарбиявий профилактик ишларни олиббориш вояга етмаганлар муҳитида жиноятчилик ва бошқақонунбузарликларга қарши кураш чоралари тизими қуйидагиларни қамраболади:<strong>–</strong> мактабдаги таълим-тарбия борасидаги нуқсонларни тугатиш;<strong>–</strong> вояга етмаган шахсларни ишга жалб этиш, ишга жойлаштириш ватарбиялашдаги қусурларни йўқотиш;<strong>–</strong> ота-оналар ўрнини босувчи шахсларнинг ҳуқуқи ва бурчи дебюритиладиган <strong>оила</strong>вий тарбия соҳасидаги камчиликларни бартараф этиш;<strong>–</strong> ўсмирларнинг дам <strong>олиш</strong>ларини самарали ташкил этиш;<strong>–</strong> ҳаётда ва таълим <strong>–</strong> тарбияда ноқулай вазиятга тушиб қолган воягаетмаганларга ёрдам кўрсатиш.Демак, вояга етмаган шахслар қонунбузарлиги ва жиноятчилигигақарши кураш тадбирларини суд, прокуратура, ички ишлар органлари, воягаетмаган шахслар билан ишлари бўйича махсус тарбия муассасалари биланбевосита ҳамкорликда олиб бориш лозим.Юқорида кўрсатилган профилактик чора тизимлари ва босқичлариниамалга оширишда ҳуқуқий аҳволни ҳисобга олувчи ҳуқуқ тартиботидоралари, ҳокимиятлар қошидаги маҳкамаларнинг балоғатга етмаганларишлари билан шуғулланувчи кенгашлар, вояга етмаганлар бўйичаназоратчилар, ички ишлар органлари, қабул қилиш ва тақсимлашмуассасалари, вояга етмаган шахслар ишлари билан шуғулланувчипрокурорлар, махсус тарбия муассасалари, маҳалла кенгашлари ва бошқаташкилотларнинг фаолиятлари ҳамкорликда олиб борилиши мақсадгамувофиқ ҳисобланади.Оила муҳити ва ташқи муҳит вояга етмаган ҳуқуқбузарларнингшахсига ниҳоят даражада тез таъсир қилади, бундай таъсир қилишнатижасида вояга етмаганларда жамиятга зид бўлган қуйидаги салбийхислатлар шаклланиб боради: конформизм (бошқаларнинг таъсирига тезберилиши); шахс-иродасининг заифлиги; ҳушёрликнинг йўқлиги;масъулиятсизлик; агрессив ҳаракат (босқинчилик).Вояга етмаган шахсларда жамиятга қарши салбий хислатлар пайдоқиладиган омиллар қуйидагича тавсифланади:1. Ота-онанинг ёки иккаласининг ҳам маънавий бузуқлиги(ичкиликбозлик, <strong>оила</strong>даги доимий жанжал, жинсий ахлоқсизлик вабошқалар).2. Ўсмирлар ахлоқи ва ўқишининг назоратсизлиги (бунинг натижасидаўсмир салбий йўналишдаги гуруҳлар таъсирига берилиши).3. Ота ва онанинг йўқлиги, қариндошлар ва боқувчиси бошқашахсларнинг боланинг тарбиясига боғлиқ бурчларини бажараолмасликлари; тарбия жараёнида нотўғри йўлларни қўллаш, шахсганисбатан педагогиканинг моҳиятига қарши бўлган усулларни қўллаш.273
4. Меҳрибонлик уйларида педагогик жараённинг етарли даражадаташкил қилинмаганлиги, ўқитувчиларнинг тарбиявий ишларга тайёрэмаслиги сабабли катта ёшдаги болаларнинг ўзидан кичик бўлганларгатазйиқ ўтказиши ва ҳоказо.Ўн ёшгача бўлган болаларда пайдо бўлган салбий ахлоқсизликҳолатлари уларнинг кейинги шаклланиш жараёнига жиддий таъсиркўрсатади. Шахсда ахлоқнинг салбий хислатлари шаклланиб,<strong>мустаҳкам</strong>ланиб бориб у аста-секин одат тусига кириб қолади ва шахсдажамиятга қарши ҳаракатларнинг асосини ташкил қилади.Вояга етмаган шахслар кўпроқ ўғирлик ва безорилик жиноятларинисодир этишади. Қасддан одам ўлдириш, фуқароларга оғир тан жароҳатиетказиш, номусга тегишга нисбатан кам фоизни ташкил этади. Бугунгикунда вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган жиноятларнингкўпчилиги асосан яшаш жойида, иш ёки ўқишда ва уларга яқин бўлганжойларда содир бўлади. Вояга етмаган ўсмирлар томонидан содирэтиладиган ҳуқуқбузарликлар ва жиноятларнинг асосий мотивлариниқуйидагича таснифлаш мумкин: Суиқасд, жаҳолат натижасида; очкўзлик,моддий бойликларни кулга киритиш мақсадида; ўртоқлари ичида обрўэътиборқозониш; тақлид қилиш; мажбурланиш оқибатида; қизиқарлинарсаларни бошдан кечириш мақсадида; оқибатни тасаввур қила олмасликва бошқалар.Ўсмирлар орасидаги жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унга қаршикураш фаолиятини олиб боришда уларнинг ҳуқуқий маданиятинишакллантириш, жамиятдаги барча неъматларнинг меҳнат эвазигакелишини англатиш, ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларига масъулият билан қараш,жамиятдаги умуминсоний қадриятлар ва тартиб-интизом қоидаларигаонгли равишда риоя қилиш, ўзининг хатти-ҳаракатлари ва қилмишларигажавобгарлик ҳиссини ўйғотиш бугуннинг долзарб вазифаларидан бириҳисобланиб, ушбу йўналишда барча алоқадор соҳалар мутахассислари <strong>–</strong>ички ишлар органларининг ходимлари, педагоглар, тиббиёт ходимлари,социологлар, ҳуқуқшунослар, ўзини ўзи бошқариш органларинингфаолиятини ана шу мақсад учун бирлаштириш давр талабидир.Юқоридагилардан келиб чиқиб мавзуга хулоса қилиб, қуйидагиларнитаъкидлаб ўтиш мумкин:а) вояга етмаганларнинг ҳуқуқбузар шахс бўлиб шаклланишида, улартомонидан ҳар хил жиноятларнинг содир бўлишида асосан <strong>оила</strong>, ташқимуҳит ва бошқа муқаддам судланган шахсларнинг таъсири асосий омилбўлиб ҳисобланади.б) вояга етмаган шахслар томонидан содир этиладиган <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong><strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун энг муҳими вояга етмаган ўсмирлар билан тарбиявийпрофилактик ишларни фаол олиб бориш зарур. Бунинг учун эса, энгаввало, ўсмирларни биз тўғри йўлга тарбияламоғимиз, илмга, фанга, меҳнатгаўргатмоғимиз ҳамда уларга вақтни тўғри тақсимлаб бермоғимиз лозим.274
М.М. Қаландаров ОИЛАНИ ЖИНОИЙ-ҲУҚУҚИЙ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГАЙРИМ МАСАЛАЛАРИЖамиятда инсонлар ўртасида вужудга келадиган ижтимоиймуносабатлар муросали ва тартибли бўлганида жамият ҳаётининг турлижабҳаларида ривожланиш, ўсиш ва тараққиётга интилиш кўзга ташланади.Жамиятда инсонлар ўзаро ижтимоий муносабатларга киришганда ахлоқ,урф-одат ва ҳуқуқий нормалар асосида тартибга солинади. Ҳуқуқийнормалар билан тартибга солинган ижтимоий муносабатлар доимо ҳам бирхил бўлмайди, зеро уларнинг бузилиш ҳолатлари ҳам амалда учраб туради.Бунинг натижасида инсонлар, жамият ва давлат манфаатларига путуретказилишига олиб келади. Шу боисдан, ижтимоий муносабатлар нафақаттартибга солиниши, балки ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилиниши алоҳидааҳамият касб этади.Мазкур мақолада жамият ҳаётидаги энг муҳим бўлган ижтимоиймуносабатлардан бири <strong>–</strong> <strong>оила</strong> ва <strong>оила</strong>вий муносабатларни жиноий-ҳуқуқийжиҳатдан муҳофаза қилишнинг айрим масалалари таҳлил қилинади.Оила инсон учун муқаддас макон, кишилик жамиятининг ижтимоийпойдеворидир. Оилавий турмушнинг асосий мақсади <strong>–</strong> бу фарзанд кўришорқали аҳолини қайта тиклаш, авлодлар билан аждодлар ворислиги вадавомийлигини ҳамда ер юзида инсоният тараққиётини таъминлашданиборат. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовтаъкидлаганидек, «Оила ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнингдавомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимизнисақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандай инсон бўлибетишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан<strong>олиш</strong>имиз даркор» 1 .Бугунги кунда республикамизда <strong>оила</strong> жамиятнинг асосий негизибўлиб, турли соҳа (фан) вакиллари томонидан у тадқиқ қилиш объектигаайланган. Чунки, <strong>оила</strong> ва <strong>оила</strong>вий муносабатлардан келиб чиқадиган яхшифазилатлар: <strong>оила</strong>парварлик, серфарзандлик, фарзандлар томонидан отаоналарниҳурмат қилиш, <strong>оила</strong> аъзолари ўртасида иноқлик ва бошқаларбилан бирга, афсуски, бугунги кунда <strong>оила</strong>вий-турмуш ҳаётида йўлқўйилаётган ҳуқуқбузарликлар ҳам учраб турибди Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноят ҳуқуқи кафедрасикатта ўқитувчиси, юридик фанлар номзоди.1Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси <strong>–</strong> халқ эътиқоди ва буюккелажакка ишонч. Т.8. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.502.275
Оиладаги носоғлом муҳит, унинг аъзолари ўртасидаги салбиймуносабатлар, айниқса фарзандлар тарбиясига эътиборсизлик, бефарқлик,<strong>оила</strong>да болалар онги ва тафаккурига салбий таъсир кўрсатувчиомилларнинг мавжудлиги уларнинг жиноят йўлига киришига хизматқилмоқда. Бундай ҳолатларнинг мавжуд бўлиши биринчи навбатда<strong>оила</strong>нинг парокандалигига, бу ҳолат эса <strong>оила</strong>даги фарзандларнингмаънавий-ахлоқий, жисмонан етук бўлиб ўсишига салбий таъсиркўрсатади. Шу боисдан, <strong>оила</strong>вий муносабатларни муҳофаза қилишдеквазифа, нафақат иқтисодий, бошқарув, психологик, балки ҳуқуқийаҳамиятга ҳам эга бўлиши лозим.Юртбошимиз Ислом Каримов таъбири билан айтгандек, болалар ваёшларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, уларни баркамолривожлантиришнинг ҳуқуқий асосларини <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилганнорматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш масалаларига алоҳидаэътибор бериш лозим 1 .Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасига мувофиқ,«Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлатмуҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга». Ушбу қоидадан келиб чиққан ҳолда,жамиятда <strong>оила</strong>вий муносабатларни муҳофаза қилиш давлатнинг устуворвазифаларидан биридир.Оила-турмуш шароитини таъминловчи ижтимоий муносабатларгажиноий тажовузлардан муҳофаза қилиш эса Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят кодексининг вазифаси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Жинояткодекс Махсус қисм биринчи бўлимининг V-бобида <strong>оила</strong>га қаршижиноятлар учун жиноий жавобгарликлар белгиланган.Оилага қарши жиноятларга қуйидагилар киради. Булар:<strong>–</strong> вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддийтаъминлашдан бўйин товлаш;<strong>–</strong> ота-онани моддий таъминлашдан бўйин товлаш;<strong>–</strong> болани алмаштириб қўйиш;<strong>–</strong> фарзандликка <strong>олиш</strong> сирини ошкор қилиш.Вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни ёхуд ота-онанимоддий таъминлашдан бўйин товлаш каби ижтимоий хавфлиқилмишларнинг содир этилиши натижасида <strong>оила</strong>да ота-она, уларнингўрнини босувчилар билан фарзандлар ёки фарзандликка олувчиларўртасида келиб чиқадиган шахсий ва мулкий муносабатларни бузилишигаолиб келади.1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давомэттириш <strong>–</strong> тараққиётимизнинг муҳим омилидир // Демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш <strong>–</strong> мамлакатимизтараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б.120.276
Юртбошимиз таъбири билан айтганда, ота <strong>оила</strong>да ўзини тутишнибилмаса, ахлоқ-одоб бобида фарзандларига ўрнак бўлиш ўрнигафарзандларига қўпол муомала қиладиган бўлса, бу ҳолат, табиийки, боламаънавий оламининг шаклланишига салбий таъсир кўрсатади, вақти соатикелиб, унинг характерида инсон деган номга нолойиқ, хунук бир одатсифатида намоён бўлади 1 .Болани алмаштириб қўйиш ва фарзандликка <strong>олиш</strong> сирини ошкорқилиш каби жиноятларининг ижтимоий хавфлилиги <strong>оила</strong>да қўниқўшниларникўролмаслик, фисқу-фасод, иғво муҳити ҳукмрон бўлиши,албатта, буларнинг барчаси боланинг хотирасида тузатиб бўлмайдиганоғир асорат қолдиради. Умуман <strong>оила</strong>даги маънавий муҳит ва тарбиятуфайли бола ё меҳрибон ва раҳмдил, ёки худбин ва бағритош бўлиб воягаетишига олиб келиши мумкин. Оилавий муносабатларга тажовуз қилувчиушбу жиноятларнинг содир этилишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва уларнимуҳофаза қилиш мақсадида Жиноят кодексининг 122-, 123-, 124 ва 125-моддаларида жиноий жавобгарликлар белгиланган. Бу эса, ўз навбатида,<strong>оила</strong>вий муносабатларни ушбу жиноий-ҳуқуқий нормалар билан муҳофазақилинишини таъминлайди.Юқорида қайд этилган, <strong>оила</strong>га қарши жиноятлар учун жиноийжавобгарликлар белгиланган нормалар билан <strong>оила</strong>даги муҳим бўлганмуносабатлар, хусусан <strong>оила</strong>да ота-она, уларнинг ўрнини босувчилар биланфарзандлар ёки фарзандликка олувчилар ўртасида келиб чиқадиган шахсийва мулкий ҳамда фарзандликка <strong>олиш</strong>, васийлик ва ҳомийлик, болаларни<strong>оила</strong>га тарбияга <strong>олиш</strong> туфайли келиб чиқадиган муносабатлар бевоситамуҳофаза остига олинади. Чунки, ушбу муносабатлар <strong>оила</strong>га қаршижиноятларнинг турдош объекти сифатида тан олинади.Оилага қарши жиноятларнинг объектив томон белгиларини қуйидагиижтимоий хавфли қилмишлар ташкил қилади:<strong>–</strong> моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки меҳнатгалаёқатсиз шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни уларнимоддий жиҳатдан таъминлаш учун суднинг ҳал қилув қарорига биноанундирилиши лозим бўлган маблағни жами бўлиб уч ойдан ортиқ муддатмобайнида тўламаслик;<strong>–</strong> вояга етган шахсларнинг меҳнатга лаёқатсиз ва моддий ёрдамгамуҳтож бўлган ота-онани ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларни моддийтаъминлашдан бўйин товлаши, яъни уларни моддий жиҳатдан таъминлашучун суднинг ҳал қилув қарорига биноан ундирилиши лозим бўлганмаблағни жами бўлиб уч ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаслиги;<strong>–</strong> болани алмаштириб қўйиш;1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.54.277
<strong>–</strong> фарзандликка бола олувчиларнинг ёки васийлик ва ҳомийликорганининг эркига қарши, етим ёки ота-она ғамхўрлигидан маҳрум бўлганболаларни фарзандликка <strong>олиш</strong>нинг қонун билан қўриқланадиган сириниошкор қилиш.Субъектив томондан айбнинг қасд шаклларида намоён бўлиб, фақатболани алмаштириш жиноятида айбдор шахсларнинг мақсади тамагирликёки бошқа паст ниятларда бўлиши билан изоҳланади.Оилага қарши жиноятларнинг субъектлари нафақат <strong>оила</strong> аъзолари(ота-она, фарзандлар ёки уларнинг ўрнини босувчилар) балки бошқашахслар ҳисобланади. Масалан, фарзандликка бола олувчиларнинг ёкивасийлик ва ҳомийлик органининг эркига қарши, етим ёки ота-онағамхўрлигидан маҳрум бўлган болаларни фарзандликка <strong>олиш</strong>нинг қонунбилан қўриқланадиган сирини ошкор қилишни барча ушбу ҳолатданбохабар бўлган шахслар бўлиши мумкин. Аниқроқ қилиб айтганда, жиноятқонуни билан ўрнатилган жиноий жавобгарлик ёшига етган, ақли расошахслардир.Оилага қарши жиноятлар учун жиноий жавобгарликнинг асосиниташкил этувчи жиноят таркибининг юқорида таҳлил қилинганбелгиларининг ҳосил бўлиши, шахсни <strong>оила</strong>вий муносабатларга тажовузқилган деб топиб, жиноий жавобгарликка тортиш учун замин яратади.Шу билан бир қаторда, <strong>оила</strong>вий муносабатлар тушунча ўз ичига никоҳтузиш тартибини белгиловчи муносабатларни қамраб олинишини инобатгаолган ҳолда, бизнингча Жиноят кодексининг 136-моддасида назардатутилган аёлни эрга тегишга мажбур қилиш ёки унинг эрга тегишигатўсқинлик қилиш жинояти учун жиноий жавобгарликни белгиловчинормани Жиноят кодекси Махсус қисм биринчи бўлимининг VI боб.Шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятлар туриданчиқариб, уни V боб. Оила, ёшлар ва ахлоққа қарши жиноятлар турига,янада аниқроқ қилиб айтганда, <strong>оила</strong>га қарши жиноятлар турига киритишлозимлигини таклиф қиламиз. Чунки, аёлни эрга тегишга мажбур қилишёки унинг эрга тегишига тўсқинлик қилишда айбдор аёлни эркин никоҳтузишига қаршилик кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Оилакодексининг 14-моддасига мувофиқ, никоҳ тузиш ихтиёрийдир. Никоҳтузиш учун бўлажак эр-хотин ўз розилигини эркин ифода этишқобилиятига эга бўлиши керак <strong>–</strong> деб таъкидланган. Оила эркак ва аёлниихтиёрий равишда тузган никоҳи асосида шакллантирилишини инобатгаолган ҳолда, юқорида билдирилган таклиф мақсадга мувофиқдир.278
ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ ЗАЩИТЫ ПРАВ ИЗАКОННЫХ ИНТЕРЕСОВ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ ВУГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕА.Байжанов Республика Узбекистан с первых дней независимости приступила ксозданию отвечающей современным требованиям международного праванормативно-правовой базы, направленной на обеспечениенеукоснительного соблюдения прав и законных интересовнесовершеннолетних.Первым шагом в этом направлении стало принятие Конституции изакрепление в ней всего комплекса прав и свобод человека.На уровне Конституции закреплен принцип, в соответствии с которымвысшей ценностью является человек, его жизнь, свобода, честь,достоинство и другие неотъемлемые права.Республика Узбекистан, став полноправным членом ООН, в 1992 г.присоединилась к одному из важнейших документов <strong>–</strong> Конвенции о правахребенка. Приняты законодательные акты и правительственные решения,позволившие создать все необходимые условия для всестороннегоразвития наших детей, способствующие усилению работы срединесовершеннолетних.Основу законодательной системы защиты прав ребенка составляютКонституция, нормы законов и подзаконные акты Республики Узбекистан,в которых законодательно закреплены основополагающие праванесовершеннолетних детей.Статьей 45 Конституции установлено, что права несовершеннолетних,нетрудоспособных и других лиц находятся под защитой государства.Статья 64 Конституции гласит, что родители обязаны содержать ивоспитывать детей до их совершеннолетия. Государство и обществообеспечивают содержание, воспитание и образование детей-сирот и детей,лишенных родительской опеки, поощряют благотворительнуюдеятельность по отношению к ним.Забота о защите прав и законных интересов несовершеннолетнихявляется приоритетным направлением государства, так как граждане, недостигшие восемнадцати лет, составляют не менее 40 процентов от общегонаселения нашего общества.Известно, что дети <strong>–</strong> это один из самых уязвимых слоев населениялюбого общества, которые нуждаются в помощи взрослых для охраны изащиты своих прав и законных интересов.Главный консультант Исследовательского центра по демократизации илиберализации судебного законодательства и обеспечению независимостисудебной системы.279
Важнейшая роль в обеспечении прав человека, в том числе и правнесовершеннолетних, принадлежит судебным органам, которые призваныосуществлять судебную защиту прав и свобод граждан, провозглашенныхКонституцией и законами Республики Узбекистан.Рассматривая отдельные нормы Уголовного кодекса РеспубликиУзбекистан, посвященные защите прав несовершеннолетних, следуетотметить, что Уголовный кодекс предусматривает смягчающие, гуманныенормы в отношении несовершеннолетних лиц.В соответствии со ст. 81 УК, к лицам, совершившим преступления ввозрасте до 18 лет, могут применяться только 4 вида наказаний: штраф,исправительные работы, арест, лишение свободы. При этом к указаннымлицам не могут применяться дополнительные наказания. Также,установлено, что длительный срок лишения свободы и пожизненноелишение свободы не может быть назначено лицу, совершившемупреступление в возрасте до восемнадцати лет.Согласно ст. 55 УК совершение преступления несовершеннолетнимпризнается обстоятельством, смягчающим наказание.Рассматривая защиту прав, законных интересов несовершеннолетних,важно отметить вопросы правовой защищенности несовершеннолетнеголица в уголовном процессе, поскольку вопрос о гарантиях прав личностинесовершеннолетнего правонарушителя постоянно привлекает вниманиеученых и практиков. Так, существенными для уголовного делаобстоятельствами являются возраст несовершеннолетнего, условия егожизни и воспитания, уровень психического развития и иные особенностиего личности, влияние на несовершеннолетнего старших по возрасту лиц ит.д.Судопроизводство в отношении несовершеннолетних в соответствии суголовно-процессуальным законодательством осуществляется по общимправилам УПК, а также согласно специальным положениям УПКРеспублики Узбекистан (ст.ст.548-564).Согласно указанным положениям УПК судопроизводство по делам опреступлениях несовершеннолетних осуществляется с соблюдениемдополнительных процессуальных гарантий защиты прав личности,предусматривающих обязательное участие защитника, законногопредставителя в производстве по делам о преступленияхнесовершеннолетних, педагога или психолога в допросенесовершеннолетнего, извещение о месте и времени проведенияразбирательств родителей несовершеннолетнего либо лиц, их заменяющих.Отдельный порядок производства дел о несовершеннолетнихосновывается на возрастных, психологических и других особенностяхнесовершеннолетних, которые требуют дополнительных гарантий дляреализации их прав. Данный порядок содействует более полному иглубокому исследованию всех обстоятельств происшедшего преступления,280
выявлению причин и условий его совершения и обеспечению того, чтобымеры воздействия на несовершеннолетнего были всегда соизмеримы с еголичностью и обстоятельствами совершения преступления.Таким образом, глава 60 УПК, устанавливая отдельный порядокпроизводства по делам о преступлениях несовершеннолетних,обеспечивает эффективную защиту прав и законных интересовнесовершеннолетних.Защита несовершеннолетних в уголовном процессе имеетопределенную специфику. Несовершеннолетние имеют расширенный, посравнению с обычными субъектами, объем прав. Это заключается вособенностях производства допросов и иных следственных действий сучастием несовершеннолетних.Статья 549 УПК устанавливает, что в производстве по делам опреступлениях несовершеннолетних участие законного представителяобязательно. Законный представитель допускается к участию в деле попостановлению дознавателя или следователя с момента первого допросанесовершеннолетнего, в качестве подозреваемого или обвиняемого. Придопуске к участию в деле законному представителю разъясняются права,предусмотренные УПК Республики Узбекистан.Обеспечение участия защитника в делах о преступленияхнесовершеннолетних регламентируется ст. 550 УПК, согласно которомудознаватель или следователь принимает меры к обеспечению участиязащитника в деле с момента первого допроса несовершеннолетнего вкачестве подозреваемого или обвиняемого. С этой цельюнесовершеннолетнему и его законному представителю разъясняется правопригласить защитника по собственному выбору. Если защитник неприглашен несовершеннолетним, его законным представителем илидругими лицами по их поручению или с их согласия, дознаватель,следователь или суд обязаны по своей инициативе обеспечить участиезащитника в деле.Задачей адвоката, осуществляющего защиту несовершеннолетнего,является минимизация всех возможных негативных последствий дляподзащитного несовершеннолетнего. Адвокат предпринимает все меры понедопущению избрания ему меры пресечения в виде заключение подстражу, поскольку пребывание под арестом негативно скажется напсихическом состоянии подростка и вызовет иные негативныепоследствия.В соответствии со ст. 555 УПК несовершеннолетнее лицо может бытьтакже отдано под присмотр родителей, опекунов, попечителей илируководителей детского учреждения, если несовершеннолетний в немвоспитывается. Отдача под присмотр родителей, опекунов, попечителейили других лиц возможна лишь с их согласия, а также с согласия самогонесовершеннолетнего.281
Таким образом, процессуальные нормы, касающиесянесовершеннолетних в уголовном судопроизводстве, отражают спецификуобеспечения защиты прав несовершеннолетних в уголовном процессе.Исходя из специфики процессуального законодательства, целесообразноактивизировать работу по привлечению психолога и педагога к участию впроизводстве по уголовному делу, так как психолог, педагог может оказатьзначительную помощь в определении особенностей восприятия,воспроизведения информации и других особенностей характера,интеллектуальных особенностей и сущность психологическихособенностей несовершеннолетних лиц.ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СОТРУДНИКОВ ОВД ПОПРЕДУПРЕЖДЕНИЮ И ПРЕСЕЧЕНИЮ НЕЗАКОННОГООБОРОТА ПИРОТЕХНИЧЕСКИХ СРЕДСТВС.А. Исаев Среди преступлений, которые в последнее время вызываютозабоченность у общественности и граждан, выделяется такоепреступление, как незаконный оборот пиротехнических средств. Впредупреждении и пресечении данного вида преступлений большую рольиграют органы внутренних дел, которые непосредственно находятся втесном контакте с населением.В Республике Узбекистан, как и в других странах, проблема борьбы снезаконным оборотом пиротехнических изделий имеет актуальныйхарактер. В связи с этим государством принимаются всевозможные мерыпо предотвращению незаконного оборота пиротехнической продукции,посредством которого, может быть нанесен вред как здоровью личности,так и собственности граждан и государства. Незаконное распространениепиротехнических изделий на сегодняшний день наносит ущерб экономикестраны, представляя также серьезную угрозу здоровью граждан.Использование пиротехнических средств представляет серьёзнуюопасность не только отдельным лицам, оно также таит в себе большуюобщественную опасность, так как при незаконном обороте ихиспользование фактически не контролируется и при малейшемнеосторожном обращении могут пострадать массы людей. Потомусотрудникам правоохранительных органов следует противодействоватьнезаконному обороту пиротехнической продукции и обратить особое Стажёр-исследователь-соискатель Академии МВД Республики Узбекистан.282
внимание на криминолого-виктимологический аспект даннойдеятельности 1 .Согласно ч.1 ст. 250 1 УК Республики Узбекистан под незаконнымоборотом пиротехнических изделий понимается незаконное производство,изготовление, хранение, перевозка, пересылка, использование, а равнонезаконный ввоз в Республику Узбекистан (вывоз из РеспубликиУзбекистан) или сбыт пиротехнических изделий.В нашей стране уделяется серьезное внимание правовомурегулированию использования пиротехнической продукции,совершенствованию законодательства в этой области. Так, с 23 сентября2010 г. вступил в силу Закон «О внесении дополнений в некоторыезаконодательные акты Республики Узбекистан в связи с упорядочениемоборота пиротехнических изделий» 2 , который в настоящий моментобеспечивает эффективный контроль государства за незаконной торговлейопасными пиротехническими средствами, их использованием. К тому жеданный Закон способствует защите прав потребителей, а такжеспокойному проведению различных праздников.Для претворения в жизнь норм данного Закона передправоохранительными органами государства поставлены конкретныезадачи по предупреждению и пресечению незаконного оборотапиротехнических средств. Выполнение этих задач возложено и на органывнутренних дел, которые осуществляют свою деятельностьнепосредственно среди населения. Особенно это касается работы снесовершеннолетними, которые склонны к приобретению ииспользованию пиротехнических средств. Сотрудники органов внутреннихдел проводят совместные рейды по объектам стационарной имелкорозничной торговой сети с целью выявления незаконной продажипиротехнических изделий, совместно с различными ответственнымиорганизациями ведётся усиленная работа по охране общественногопорядка, предотвращению чрезвычайных ситуаций, а также принимаютсяпрофилактические меры по пожарной безопасности.Кроме того, инспекторами профилактики ОВД особое вниманиеуделяется повышению бдительности граждан в данном направлении.Родителям широко разъясняются негативные последствия, к которымприводит использование пиротехники, так как зачастую родители самиприносят в дом пиротехнические средства, не задумываясь о том, что во1Панов С.Л. Противодействие незаконному обороту пиротехническойпродукции: Криминолого-виктимологический аспект // Современное право. <strong>–</strong> 2008.<strong>–</strong> № 10. <strong>–</strong> С. 97 <strong>–</strong> 100.2 См.: Собрание законодательства Республики Узбекистан. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> № 38. <strong>–</strong>Ст.329.283
время их использования дети могут нанести себе травмы различнойстепени тяжести.Следует отметить, что в решении данной проблемы необходимоучитывать тот факт, что особой категорией лиц являютсянесовершеннолетние, оставшиеся без внимания родителей, учителей,воспитателей, так как они обладают определёнными индивидуальнопсихологическимихарактерами, которые затрудняют установление с нимипсихологического контакта со стороны вышеуказанных лиц, а такжеинспекторов профилактики. Воздействие на данную категорию лицнеобходимо осуществлять в тесном контакте с социальными работниками,сотрудниками центра адаптации и интеграции детей в общество,психологами, педагогами и др. Этот даёт возможность инспекторампрофилактики по делам несовершеннолетних взаимодействовать сразличными государственными и негосударственными структурами дляповышения эффективности борьбы с незаконным оборотомпиротехнических средств.Исходя из вышеизложенного, представляется необходимымпроизвести реализацию комплекса мероприятий, включающих в себяметоды деятельности ОВД в предупрежении и пресечении незаконногооборота пиротехнических средств. К ним можно отнести: разработкунормативно-правовых, организационных и специальных мерпредупреждения преступлений в сфере незаконного оборотапиротехнических изделий; выявление основных источников поступленияпиротехники в незаконный оборот; обеспечение надлежащей системыохраны объектов производства и хранения пиротехнической продукции иорганизаций, осуществляющих пиротехнические работы; осуществлениеинспекторами профилактики, пожарного надзора, оперуполномоченнымиуголовного розыска как органов дознания мероприятий попредупреждению и пресечению нелегального оборота пиротехническойпродукции, а также усиление контроля за производством, хранением,сбытом пиротехники; тесное взаимодействие с органами самоуправленияграждан и махаллинскими комитетами по проведению мероприятий,связанных с профилактикой незаконного оборота пиротехническихсредств; взаимодействие с учебными заведениями, организациями,учреждениями, занимающимися проблемой молодёжи, с Республиканскимобщественным молодёжным движением «Камолот”, с широкойобщественностью для разработки комплексных мер по борьбе спреступлениями, связанными с незаконным оборотом пиротехническихизделий; с помощью средств массовой информации донести до гражданобщественную опасность пиротехнических изделий а также юридическиепоследствия их незаконного оборота; совместно с другимиправоохранительными органами организовать проведениеразъяснительной работы по правилам продажи пиротехники и соблюдению284
общественного порядка в период проведения праздничных мероприятий;разработка и внедрение интерактивных и фундаментальных проектов,связанных с профилактикой распространения пиротехнических изделийсреди населения, а также разработка необходимых рекомендаций поданному направлению.В этой связи борьба с незаконным оборотом пиротехнических средствв нашей республике была всегда сложной задачей, которая требовалабольших организационных усилий, материальных и людских ресурсов. Этимеры непосредственно осуществляются органами внутренних дел врезультате их повседневной и целенаправленной работы.Таким образом, можно констатировать, что деятельность ОВД попредупреждению и пресечению незаконного оборота пиротехническихсредств является одним из важнейших средств в обеспеченииобщественного порядка и законности в стране. Именно деятельность ОВДво взаимодействии с другими правоохранительными органами должнапоставить надежный заслон в борьбе с незаконным оборотомпиротехнических средств. Их деятельность в предупреждении ипресечении таких преступлений содействует стабилизации обстановки врегионах, где возникает определенная напряженность, связанная с борьбойс незаконным оборотом пиротехнических средств.285Ж.Х. Юлдашев ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ТОМОНИДАН СОДИР ЭТИЛАДИГАНМАЙДА БЕЗОРИЛИКНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДА ОИЛАВИЙМУҲИТНИНГ ЎРНИЎзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг «Инсонҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинганлигининг 60йиллигига бағишланган тадбирлар дастури тўғрисида»ги Фармониреспубликамизда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида олибборилаётган ислоҳотларни янада такомиллаштиришга хизмат қилмоқда.Айниқса вояга етмаганлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизимимамлакатимиз қонунчилигида алоҳида аҳамият касб этади. Хусусанмустақилликка эришилгандан сўнг бола ҳуқуқлари соҳасида бир қанчаишлар амалга оширилди. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йилда «Болаҳуқуқлари тўғрисида»ги конвенцияга қўшилиши натижасида халқароҳуқуқиймеъёрларни миллий қонунчилигимизга имплементация қилишзарурати юзага келди. Бола ҳуқуқлари ҳимояси бўйича қонунчилигимизасосини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ташкил этади. Унга Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.
кўра, бола дунёга келиши билан ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлади ҳамдабу давлат томонидан кафолатланади. Бир қатор хорижий давлатларқонунчилигини таҳлил қилиш шундан далолат бермоқдаки, бола ҳуқуқларикафолатлари тўғрисида алоҳида қонун қабул қилиш бу соҳадагиислоҳотларнинг самарадорлигини янада оширади. Давлатимизда«Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатининг асосларитўғрисида»ги (1991 йил 20 ноябрь), «Бола ҳуқуқларининг кафолатларитўғрисида»ги (2008 йил 7 январь) қонунларнинг қабул қилиниши ҳам бунияна бир бор исботлади. Хусусан, бу борада ўтказилган тадбирлар воягаетмаганлар орасида жиноятчилик даражасини 2008 йилда 2006 йилганисбатан 3,7 фоизга пасайтириш имконини берди 1 . ВазирларМаҳкамасининг 2000 йил 21 сентябрдаги «Вояга етмаганлар ишларибўйича комиссиялар фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарориайни шу ҳаётий эҳтиёж ва заруратдан келиб чиқиб қабул қилинди. Мазкурқарорда ёшлар тарбиясига масъул бўлган давлат ва жамоат ташкилотларифаолиятини янада такомиллаштириш белгилаб берилганди.Шу билан бирга ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг воягаетмаганлар томонидан содир этиладиган <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> борасидаги фаолияти етарли даражада эмас. Юқоридаги ўзгаришларва жараёнлар жамоат тартибига тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарликлар,айниқса, майда безориликнинг сифат ва сон жиҳатдан ўзгаришига,уларнинг янги жиҳатларни касб этиб боришига, ижтимоий негизинингкенгайишига ҳамда ҳозирги замон жамиятида юридик фан ва амалиётдааввал маълум бўлмаган <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> янги кўринишлари пайдобўлишига олиб келиши мумкинлигини таъкидлаш лозим.Ҳар бир давлатнинг барқарорлиги учун зарур бўлган жиҳатларданбири бу жамоат тартибини сақлашдир. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганлар жамоат тартибини етарли даражада сақлашда зарур ҳаракатларниамалга оширадилар. Бугунги кунда жамоат тартибига таҳдид сифатидакузатилаётган кенг тарқалган ҳуқуқбузарликлардан бири майдабезориликдир. Майда безорилик нормадан оғувчи салбий хулқ сифатидамаъмурий қонунчилик нормаларини бузади, яъни ғайриахлоқий вағайриқонуний ҳисобланади.Шундай экан, инсон ҳуқуқларига, қолаверса жамоат тартибинитаъминловчи ижтимоий муносабатларга тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарлик <strong>–</strong>майда безориликка қарши курашиш давлат, унинг махсус органлари, шужумладан ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари олдида турган кечиктириббўлмас вазифалардан биридир.1 Қодиров Р.Ҳ. Эътибор ва меҳр ёш авлодни эзгу йўлга чорлайди // Воягаетмаганлар ва ёшларннг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими: муаммо ва ечимлар:Илмий-амалий конференция материаллари <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.12.286
1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган Ўзбекистон РеспубликасиМаъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 183-моддасида мазкурқилмишга қарши курашиш мақсадида жавобгарлик белгилаб қўйилди.Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган майда безориликнингсалбий жиҳатлари қуйидагиларда намоён бўлади:биринчидан, вояга етмаганлар томонидан ахлоқ-одоб, миллийқадриятларимизга зарар етказувчи жамоат тартибини ҳимоя қилиш биланбоғлиқ маъмурий қонунчилик билан қўриқланадиган ижтимоиймуносабатлар бузилади;иккинчидан, майда безориликнинг хавфли жиҳати унинг турликўринишларда намоён бўлишида, барча ҳудудларда кенг тарқалганлигидава унинг айрим ҳолатларда вояга етмаганларнинг жиноят содирэтишларига сабабчи бўлувчи ҳолатлардан бири эканлигидадир. Хусусан,майда безорилик оқибатида вояга етмаганлар томонидан қасддан содирэтилган қотиллик ва оғир тан жароҳати етказиш ҳолатлари учраб туради.учинчдан, майда безорилик ижтимоий ҳолат сифатида, воягаетмаганларнинг ахлоқий соғломлигига ҳам зиён етказувчи ҳолатҳисобланади. Бу ҳолат босқичма-босқич, аҳолининг маълум қисминингахлоқий жиҳатдан емирилишига, «яхши» ва «ёмон» деган тушунчаларнингнотўғри талқин қилинишида, ўзидан катта ёшдаги фуқароларга нисбатанҳурматнинг йўқ<strong>олиш</strong>ида намоён бўлади.Вояга етмаганлар майда безориликни содир этиб, қонунларга риояэтувчи фуқароларнинг тинч яшашига, одатий меҳнат фаолиятлариниамалга оширишларига ва ҳордиқ чиқаришларига халақит бериб,жамиятнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳасида зиддиятли ҳолат келибчиқишига сабаб бўладилар. Шундай қилиб давлат ва жамият мазкур салбийижтимоий-ҳуқуқий иллатга қарши кураш олиб боради. Мазкур ҳолатдабиргина ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг имкониятлари куч вавосита жиҳатдан чеклангандир. Шунинг учун бугунги кунда майдабезориликка қарши курашиш борасида амалга оширилиши зарур бўлганбиринчи вазифа бу ички ишлар органлари билан жамоатчиликинститутларининг ўзаро ҳамкорлигини такомиллаштиришдир.Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган майда безорилик каби<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> сабаблари ўрганилганда, ота-оналар ўртасидамуттасил жанжал, турли низолар мавжудлиги ўсмирларнингҳуқуқбузарликлар содир этиш йўлига киришига туртки бўлувчиомиллардан бири эканлиги кузатилади. Дарҳақиқат, <strong>оила</strong>даги маънавийпсихологикмуҳитнинг ёмонлиги, катталар ўртасидаги тинимсизкелишмовчиликлар туфайли боланинг <strong>оила</strong>дан безишига, уйдан қочиб,кўчада ўзига ўхшаш болаларни ахтаришига ва шу тариқа турлиҳуқуқбузарликлар содир этиш йўлига киришига мажбур қилади.Назоратсиз, салбий муҳит таъсирида қолган бола майда безориликдан287
тортиб ижтимоий хавфлилик даражаси юқори бўлган қилмишларни ҳамсодир этиш йўлига кириши муқаррар.Вояга етмаганлар томонидан ҳуқуқбузарликлар содир этилишининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, умуман ёш авлодни тўғри тарбиялаб, вояга етказиш масаласидавлатимиз сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади.Жорий йилнинг «Мустаҳкам <strong>оила</strong>» йили деб эълон қилиниши ҳамдавлатимизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг изчил давомидир.Бугунги кунда республикамизда вояга етмаганлар томонидан турлихил ҳуқуқбузарликлар содир этилишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадида ҲООБтаркибидаги вояга етмаганлар ишлари бўйича инспектор, «Маҳаллапосбони» жамоат тузилмаси, Вояга етмаганлар ишлари бўйичакомиссиялар, маҳалла оқсоқоли ва диний маърифат ва маънавий-ахлоқийтарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар ҳамфикр ҳолда фаолият олибборишмоқда. Маҳаллаларда шу билан бирга ҳуқуқбузарликларга мойилвояга етмаганлар билан ишлашда ички ишлар идоралари, нотинч <strong>оила</strong>ларбилан ишлашда маҳалла фаоллари, болаларнинг ўзини-ўзи бошқаришташкилоти «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати, ёшларнинг соғлигини<strong>мустаҳкам</strong>лашда соғлиқни сақлаш муассасалари билан ҳамкорликдатизимли ишлар олиб борилмоқда. Шунга қарамай вояга етмаганлартомонидан содир этилаётган ҳуқуқбузарлик кўрсаткичлари камаймаяпти.Юқоридаги ҳолатлардан келиб чиқиб, шунингдек, вояга етмаганлар ваёшлар томонидан ҳуқуқбузарликлар содир этилишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>,уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасидаги мавжуд муаммоларнибартараф этиш бўйича қуйидаги таклифларни ўринли деб ҳисоблаймиз:биринчидан, ёшларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини шакллантириш,уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ҳамда улар томонидан содир этилган<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> салбий оқибатларига оид қонун ҳужжатлари биланёшларни улар таҳсил олаётган таълим муассасаларида кенгроқтаништириш;иккинчидан, ҳар бир таълим муассасаси ва маҳалла қошидаболаларнинг ҳунармандчиликка бўлган қизиқишларини орттириш ва бўшвақтларида бандлигини таъминлаш мақсадида бепул касб-ҳунар ўргатишмарказларини ташкил қилиш;учинчидан, тарбияси оғир болаларнинг бандлигини таъминлаш ва уларбилан тарбиявий ишлар олиб бориш мақсадида уларни турли хил спорттўгаракларига жалб қилиш.Хулоса сифатида шуни айтиш лозимки, бугунги кунда майдабезориликка қарши курашиш ва бундай нохуш ҳолатларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>глобал аҳамият касб этмоқда. Бу эса нафақат ички ишлар идоралариниички тизимида хизматлараро балким жамоатчилик ташкилотлари хусусан,<strong>оила</strong> институти билан ҳам тарбиявий-ҳуқуқий ишларни олиб боришюзасидан <strong>мустаҳкам</strong> ҳамкорлик ўрнатиш ҳамда кучларни бирлаштиришлозимлигини тақозо этмоқда. Зеро, давлатимиз раҳбарининг, «Бизнинг288
барча саъй-ҳаракатларимиз комил инсонни тарбиялашга йўналтирилган.Янги асрда дунё тараққиётини, инсониятнинг қай йўлдан боришини комилинсонлар белгилашига шубҳа йўқ. Чунки ХХI аср <strong>–</strong> интеллектуал авлодасри бўлади 1 « деган фикрлари бежизга айтилмаган.С.Н. Гордеев,О.Р. Мухаммадиев ЗНАЧЕНИЕ ИНСТИТУТА СЕМЬИ В ДЕЯТЕЛЬНОСТИОПЕРАТИВНЫХ АППАРАТОВ ПО РОЗЫСКУ ЛИЦ,СКРЫВШИХСЯ ОТ СЛЕДСТВИЯ И СУДАС момента обретения государственной независимости Узбекистансформировал широкое правовое пространство, основанное намеждународно-принятых юридических принципах и нормах, которыеисходят, прежде всего, из приоритета прав и свобод человека. Постепенносовершенствуется нормативная база, регулирующая деятельностьправоохранительных органов в целом и органов внутренних дел вчастности.Однако «в истории каждого государства, <strong>–</strong> отмечает ПрезидентИ.А.Каримов, <strong>–</strong> переход к новому социальному качеству, к сожалению,всегда проходил на фоне такого отвратительного явления, какпреступность. При этом рост преступности является не только серьезнымпрепятствием на пути реформ, но и при определенных обстоятельствахнесет прямую угрозу достижению намеченных в переходный периодцелей» 2 .Поставить же заслон преступности <strong>–</strong> задача органов внутренних дел,что повышает их ответственность в нынешнем процессе формированияправового государства. Здесь повышается роль их оперативныхподразделений, стоящих на переднем крае борьбы с преступностью ипризванных обеспечить быстрое раскрытие преступлений, используя веськомплекс необходимых сил, средств и методов оперативно-розыскнойдеятельности. При этом оперативно-розыскная деятельность являетсяодним из наиболее значимых и эффективных инструментов в деле борьбы1 Каримов И.А. Ёшларимиз <strong>–</strong> халқимизнинг ишончи ва таянчи. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong>Б.21. Стажеры-исследователи-соискатели Академии МВД Республики Узбекистан.2 Каримов И.А. Узбекистан на пороге ХХI века: угрозы безопасности, условияи гарантии прогресса // По пути безопасности и стабильности развития. Т.6. <strong>–</strong> Т.,1998.289
с преступностью 1 , в связи с чем, в Концепции по дальнейшему углублениядемократических реформ и формированию гражданского общества встране, одной из приоритетных задач определена необходимость еедальнейшего совершенствования и принятия Закона РеспубликиУзбекистан «Об оперативно-розыскной деятельности» 2 .Так, изучение практической деятельности оперативных аппаратоворганов внутренних дел свидетельствует о том, что значительную роль вборьбе с преступностью играет розыскная работа. Ныне почти обычнымявлением стало активное противодействие расследованию преступлений,одним из наиболее распространенных способов которого, являетсясокрытие (уклонение) лица от следствия и суда. В связи с этим повышениеее результативности является важнейщей задачей.Исследования показывают, что в основном лиц, скрывающихся отследствия и суда, условно можно поделить на две категории:<strong>–</strong> лица, впервые совершившие преступное деяние, и под влияниемвысокой степени страха, опасаясь кары уголовной ответственности,покидающие свое место жительство и работы в целях уклонения отправосудия;<strong>–</strong> лица, имеющие преступный опыт (возможно ранее судимые),скрывающиеся от следствия и суда в целях продолжения своейпротивоправной деятельности.Акцентируем внимание на некоторых особенностях первой категориискрывающихся преступных элементов, заключающихся в том, что данныелица вполне могут быть склонны к добровольной явке в соответствующиеорганы внутренних дел. В этом случае особо важна так называемая«провокация» данного поведения разыскиваемого лица, когда онодобровольно является в органы внутренних дел, осознаваяпротивоправность совершенных действий и отрицательные аспекты своегоуклонения от следствия и суда, тем самым не противостояв реализациипринципа неотвратимости уголовной ответственности. Следует отметить,что здесь решающая роль отводится родственным связям рассматриваемойкатегории лиц, его семье. На основании этого, осуществление1Тян А.В. Принятие Закона Республики Узбекистан «Об оперативнорозыскнойдеятельности» как одно из направлений совершенствованиядеятельности ОВД // Ўзбекистон Республикасида суд-ҳуқуқ тизиминилибераллаштиришнинг асосий йўналишлари: Халқаро илмий-амалий конференцияматериаллари. <strong>–</strong> Т., 2007. <strong>–</strong> С. 67-70.2 Каримов И.А. Концепция дальнейшего углубления демократических реформи формирования гражданского общества в стране // Народное слово. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> 13нояб.290
оперативным сотрудником правильной работы в данном направлении, нанаш взгляд, приведет к положительным результатам розыска.Семья <strong>–</strong> это та социальная атмосфера, где формируются настроениялюдей, их надежны, понимание настоящего, уверенность в будущем. Этота сфера, приоритеты которой были вложены в основу воспитанияличности, ее развития и жизнедеятельности. В связи с этим, анализпрактики показывает, что в большинстве случаев разыскиваемое лицонуждается не просто в общении со своими родственными связями, но и вих моральной и материальной поддержке. И в момент уклонения отуголовной ответственности, в частности по истечении определенногосрока, в период которого лицо вполне осознало негатив совершенногопреступления, важен фактор воздействия на него именно семьи, именноего родных. Только этот социальный институт, на наш взгляд, способенубедить разыскиваемого добровольно явиться в соответствующиеправоохранительные органы.На основе данного умозаключения выявляется ряд мер, реализациякоторых оперативными подразделениями, осуществляющими розыск,своеобразно может привести к достижению положительных результатоврассматриваемого самостоятельного направления борьбы с преступностью.Во-первых, разработка любой научной проблемы зависит отиндивидуального подхода к его изучению, который позволяет лучшепонять современные проблемы, дает возможность вычислитьзакономерности развития теории и практики. Поэтому здесь важную рольиграет более глубокий анализ рассматриваемой сферы, на основе чегостановится реальна разработка научно-обоснованных рекомендаций. Этоуказывает на необходимость осуществления более глубоких исследованийданного направления, предусматривающих постоянный процесссовершенствования розыскной работы органов внутренних дел.Во-вторых, необходимо совершенствование аспекта разъяснительнойработы оперативных сотрудников с членами семьи разыскиваемого лица,где посредством установления с ними прочного психологическогоконтакта, сформировать фактор влияния мнения родных оцелесообразности добровольной явки последнего при их очередной связи.В-третьих, в рассматриваемом направлении важна работа с такимуникальным социальным институтом, как махалля, являющимся органомместного самоуправления граждан. Опосредственное влияние авторитетамахаллинского комитета на семью разыскиваемого лица также способнопривести к результативности достижения целей розыска.Безусловно, предложенные меры не носят исчерпывающий характер, посколькуфакторы, влияющие на деятельность органов внутренних дел по розыскулиц, скрывшихся от следствия и суда многообразны и далеко неоднозначны.291
292А.А. Таджиев ОИЛАДА ЖИНОЯТЧИЛИКНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ БИЛАНБОҒЛИҚ БАЪЗИ ФИКРЛАРОила <strong>–</strong> бу муқаддас қўрғон. Бу муқаддас қўрғонга нисбатан ҳар қандайижтимоий иллат, шу жумладан маиший-турмуш соҳасидаги жиноятларниҳоятда катта салбий таъсир кўрсатади.Оиладаги куч ишлатиш билан боғлиқ жиноятчилик ўзига хосаломатлар йиғиндисига эга бўлиб уни жиноят ҳуқуқи ва криминология,криминалистика фанларининг мустақил тадқиқ этиш объекти сифатидашаклланишига олиб келади.Оилада жиноятни содир этиб, жиноий ҳамда айнан бир пайтдажисмоний куч ишлатган шахснинг таърифи ниҳоятда салбий ижтимоий вамаънавий-руҳий бузилиши билан таърифланади. Бунда қуйидаги бирқонуният мавжуддир: қанчалик шахс жиноятни содир этишга мойилроқбўлса, шунчалик кучли даражада унинг жиноий қилмишининг мақсад васабаблари шаклланишида ташқи муҳитдаги салбий ҳоллар таъсиркўрсатади. Шу билан бирга, <strong>оила</strong>да икки турдаги жабрланувчилармавжуддир <strong>–</strong> уларнинг бир гуруҳи ижобий феъл-атвор ва хаттиҳаракатларибилан таърифланса, ўзга гуруҳ салбий феъл-атвор ва хаттиҳаракатларибилан таърифланади. Шунда «бетараф» жиноятнинг қурбониумуман <strong>оила</strong>вий жиноятларда учрамайди.Масалан, Тошкент шаҳрининг Яккасарой туманида 2011 йили 8мартдан 9 март кунига ўтар кечаси соат 02 дан 30 дақиқа ўтганда У.Носиркўчасида яшовчи, уй бекаси, 1962 йилда туғилган Ковалева Наташа уйида<strong>оила</strong>вий жанжал оқибатида бутун маҳалланинг тинчлигини бузган ҳолда,бирга яшаган турмуш ўртоғи (эрини), ҳеч қаерда ишламайдиган, 1961йилда туғилган Ковалев Владимирни кўкрак қисмига пичоқ билан урибжароҳат етказган. Мазкур безорилик натижасида Ковалев Владимир воқеажойида вафот этган. Ковалева Наташа ушланган 1 .Ички <strong>оила</strong>вий жиноятлардан жабр кўрган жабрланувчиларнинг шахсиўзининг ижтимоий-демографик, жиноят-ҳуқуқий ва бошқа таърифларибўйича мазкур жиноятларни содир қилган шахсларга «ўхшаш» таърифигаэга бўлган ҳолда ўзларининг хатти-ҳаракатлари билан эри ёки хотининиўзига нисбатан жиноят содир этишига гиж-гижлатиб, ўзаромуносабатларни кескинлаштириш ва зиддиятли ҳолатга келтиришнатижасида охир-оқибатда содир этилган жиноятдан жабрланувчиларгаайланадилар. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.1 Тошкент шаҳар Яккасарой тумани жиноят ишлари бўйича туман судининг2011 йил архив материалларидан.
Содир этилган жиноятларни ҳисобга <strong>олиш</strong>да эса, фикримизча,шахсларни нима учун ва қандай сабабларга кўра жабрланувчиларгаайланганлиги билан боғлиқ сабабларни ҳисобга <strong>олиш</strong> бундай жиноятларбилан курашда ўзининг ижобий таъсирини намоён қилар эди.Криминологик тадқиқотларга кўра, номаъқул <strong>оила</strong>ларнинг 85фоизидан келажакда жамият учун жиноятни содир этувчи шахсларшаклланиб боради. Шу боис, биз бундай <strong>оила</strong>ларни, имкони борича,намунали <strong>оила</strong>лар доирасига киритишга ҳаракат қилишимиз керак. Нотинч<strong>оила</strong>ларда безорилик, тан жароҳатларини етказиш, қотиллик ва бошқа оғиржиноятларнинг олди олиниши маҳаллада тинч-тотув ҳаётни, жамоатхавфсизлиги ва ҳуқуқ-тартиботни тобора <strong>мустаҳкам</strong>ланиб бориши учун<strong>мустаҳкам</strong> асос пайдо бўлади.Ўйлаймизки, «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»да бу йўналиш бўйичакомплексли мақсадга мувофиқ дастурий йўналиш ишлаб чиқилиб, унингйил давомида амалга оширилиши бундай жиноятлар билан курашнингсамарасини оширишга хизмат қилади.ОИЛАДА ЗЎРАВОНЛИКНИ КЕЛТИРИБ ЧИҚАРУВЧИИЖТИМОИЙ-РУҲИЙ МУҲИТНИСОҒЛОМЛАШТИРИШНИНГ АСОСИЙЙЎНАЛИШЛАРИА.Муродов Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришиб, ўз олдигаривожланган бозор иқтисодиётига асосланган чинакам демократик,ҳуқуқий давлат ва эркин фуқаролик жамияти қуришни мақсад қилиб қўярэкан, бунда қонун устуворлигини таъминлаш, шахс, <strong>оила</strong>, жамият вадавлатнинг ҳуқуқ ва манфаатлари муҳофазасини кучайтириш, аҳолинингҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий онгини ошириш, фуқароларнинг қонунгабўйсуниш ва ҳурмат руҳида муҳим аҳамиятга эга.Оилада ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг содир этилишига ҳамда унисодир этувчи шахсларда ғайриижтимоий хусусиятларнинг шаклланишида<strong>оила</strong>даги муҳитнинг ўрни беқиёсдир. Шуниси эътиборлики, <strong>оила</strong>дагиносоғлом муҳит нафақат <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong>, балки оғир ва ўта оғиржиноятларнинг содир этилишини таъминловчи омил вазифасинибажаради. Зеро, «ҳеч ким онадан жиноятчи бўлиб туғилмайди.Жиноятчилик номақбул ижтимоий-иқтисодий, маънавий-ахлоқиймуҳитдагина илдиз отиши мумкин» 1 .Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси ўқитувчиси.1 Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. <strong>–</strong> Т., 1996. <strong>–</strong> Б.147.293
Маълумки, <strong>оила</strong>даги носоғлом ижтимоий-руҳий муҳит сабаблариниўрганиш борасида турли даврлардан бошлаб турли соҳа мутахассисларитомонидан қатор тадқиқотлар олиб борилган. Бу муаммога бағишланганилмий изланишлар эса, асосан ҳар бир миллат менталитети, ўша жамиятдаустувор бўлган <strong>оила</strong>вий қадриятлар, урф-одатлар ва маросимлар доирасидатурли тадқиқотларнинг предмети бўлиб келган. Чунки <strong>оила</strong>датарбияланаётган фарзандларнинг шаклланиши <strong>оила</strong> аъзолари ўртасидавужудга келадиган ижтимоий муносабатлар хусусиятига боғлиқ. Бу эса ўзнавбатида, <strong>оила</strong>да ижобий ёки салбий муносабатлар, низолар ҳамдауларнинг оқибатлари тўғрисидаги тасаввурларнинг шаклланишига заминбўлади.Маълумки, <strong>оила</strong>даги муҳит шахснинг шаклланишида ўзининг ижобийёки салбий таъсирини кўрсатади. Буни ортиқча изоҳлашга ҳожат йўқ дебҳисоблаймиз. Чунки, ҳаётнинг синовлари буни кўрсатиб турибди.Оиладаги носоғлом ижтимоий-руҳий муҳит нафақат <strong>оила</strong>датарбияланаётган фарзандларнинг, балки <strong>оила</strong> аъзоларининг ахлоққа зидхатти-ҳаракатлар содир этишига ва улар ўртасида вужудга келадиганижтимоий муносабатлар жараёнига таъсир этади. Статистикмаълумотларга қараганда, қонунбузарлик содир қилган воягаетмаганларнинг 42-45 фоизи ота-онаси ичкиликбозликка берилган, <strong>оила</strong>дамунтазам равишда жанжал ва низолар келиб чиқадиган носоғлом <strong>оила</strong>даяшайди 1 .Таъкидлаш жоизки, ичкиликбозлик <strong>оила</strong>да жиноий зўравонликнингсодир этилишини тақозо этувчи ва унинг вужудга келишини таъминловчикриминоген омил ҳисобланади. Маст ҳолатда зўравонлик содир этувчишахслар криминоген хусусиятга эга эканлигини инобатга <strong>олиш</strong> лозим.Шунингдек, ичкиликнинг таъсирида <strong>оила</strong>да безориликнинг содир этилишиэҳтимоли ҳам анча юқори бўлади. Ушбу безорилик ҳаракатларини содирэтаётган шахснинг онгида «ҳеч кимдан қўрқмайман» деган иборанинотўғри тушуниши билан ўз хатти-ҳаракатининг оқибатини англабетолмаслик каби хусусиятлар намоён бўлади 2 . Умуман олганда, 70 фоизқасддан баданга тан жароҳати етказиш билан боғлиқ жиноятларнингичкиликбозлик оқибатида содир этилишини ҳам эътиборга <strong>олиш</strong> лозим 3 .Оила-турмуш муносабатлари доирасида шахс ҳаёти ва соғлиғигақарши содир этилган жиноятларнинг таҳлилига кўра, қасддан одамўлдириш ва унга суиқасд қилишнинг 22,0 фоизи, қасддан баданга ўрта ёкиоғир шикаст етказишнинг 19,2 фоизи, низолар оқибатида ётоқхона ва1 Исмаилов И. Вояга етмаганлар жиноятчилигига қарши кураш чоралариҳақида // Мустақил Ўзбекистон: фалсафа ва ҳуқуқ фанларининг долзарбмуаммолари. <strong>–</strong> Т., 1994. <strong>–</strong> Б.275.2 Криминология и профилактика преступлений. <strong>–</strong> М., 1989. <strong>–</strong> С.431.3 Криминология: Дарслик. <strong>–</strong> Т., 2007. <strong>–</strong> Б 314.294
хонадонларда содир этилган безориликнинг 32,6 фоизи маст ҳолатда содирэтилган. Ушбу жиноятларни содир этган шахслар ўзининг салбий хулқатворибилан <strong>оила</strong>да носоғлом муҳитни шаклланишига ҳамда <strong>оила</strong>датарбияланаётган вояга етмаганларнинг тарбиясига ўзининг салбийтаъсирини кўрсатган шахслар ҳисобланади.Бундай носоғлом <strong>оила</strong>даги муҳитнинг таъсири у ерда ўсиб келаётганвояга етмаганлар тарбиясига таҳдид солувчи хавфи хавф десак муболағабўлмайди. Чунки, ҳар қандай жиноятнинг ижтимоий хавфиЧ.Беккариянинг машҳур «Жиноят ва жазо» асарида ёзилганидек миллатгаетказган зарари билан белгиланади. Яъни жиноятнинг ижтимоий хавфифақат муайян шахсга ёки бошқа бир объектга етказилган моддий ёкимаънавий зарар билан эмас, балки бутун жамиятга таъсир қиладигансалбий оқибатлари билан ўлчаниши лозим. Оила ҳаётига зўравонликнинг,айниқса унинг жиноий кўринишларининг кириб келиши <strong>оила</strong>тарбиясининг ахлоқий, инсонпарварлик асосларини бузади, болаларқаровсизлиги ва назоратсизлигини кучайтиради, вояга етмаганларнингспиртли ичимликлар, гиёҳвандлик воситалари истеъмол қилишга,фоҳишабозликка ва жиноий фаолиятга жалб этилиши фаоллаштиради.Тадқиқотларнинг кўрсатишича, <strong>оила</strong>да зўравонликни содирэтилишини тақозо этувчи ва уни таъминловчи криминоген омиллар бирбирибилан узвий боғлиқ бўлиб, <strong>оила</strong>даги носоғлом турмуш тарзиоқибатида вужудга келган салбий одатларнинг оқибатидир. Маълумки,инсон шахс сифатида <strong>оила</strong>да шаклланади, ижтимоийлашув жараёнида <strong>оила</strong>индивидга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши унинг муайян ижтимоийқиёфасини шакллантириши лозим 1 . Оиладаги муҳит шахснингшаклланишида ўзининг таъсирини ўтказиши билан бирга унда маънавийахлоқийфазилат ва хусусиятларнинг ривожланиш жараёнини таъминлайдидесак, муболаға бўлмайди.Бу борада олима Қ.Р.Абдурасулова айтганидек, инсоннинг ҳистуйғулари ва фикрлари, ақлий ва маънавий хусусиятлари унингривожланиш ва яшаш шароитлари билан белгиланади 2 . Ўтказилгантаҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, <strong>оила</strong> шахсни ижтимоий ҳаётга тайёрлаш,маънавий ва ахлоқий тарбиялаш, шахслар билан бўладиган ижтимоиймуносабатлар жараёнида ўзини тутиш каби инсоний хусусиятларнишакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, <strong>оила</strong>да қанчаликиноқлик, бир-бирини тушуниш каби хислатлар мавжуд бўлса у <strong>оила</strong>данмаънавий баркамол инсонлар етишиб чиқади. Инсоният тарихи шуникўрсатадики, қайси жамиятда, миллатда, <strong>оила</strong>да, ота-онага, болаларгабўлган ҳурмат кўрсатувчи урф-одатлар мавжуд бўлса, шу ердаБ.124.1 Хўжаниёзов Т. Оила тарихи ва ҳуқуқ. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.252.2 Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти: Ўқув қўлланма. <strong>–</strong> Т., 2005. <strong>–</strong>295
жиноятчилик даражаси пастдир 1 . Чунки, <strong>оила</strong> ўзининг тарбия қилиш,ишонтириш ва жазолаш, ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> тизимига эга 2 .Зеро, жиноятларнинг келиб чиқиш сабаблари ва унга олиб келганшарт-шароитлар ўрганиб чиқилганида қонунга ёки қонун ижросига путуретказадиган, унга риоя қилишга тўсқинлик қиладиган омилларни<strong>оила</strong>лардан излаш лозимлигини кўрсатмоқда. Зотан, ҳар қандайҳуқуқбузарликнинг келиб чиқишида <strong>оила</strong>даги носоғлом ижтимоий-руҳиймуҳит муҳим рол ўйнайди.Рус криминолог олими Ю.М.Антоняннинг таъкидлашича, носоғлом<strong>оила</strong>ларда жиноятчилар ҳар томонлама соғлом <strong>оила</strong>ларга нисбатан 9-10марта кўп етишиб чиқади 3 . Бундай <strong>оила</strong>лардаги носоғлом муҳитнингтаъсири <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong> аъзоларининг ўртасида жанжал,келишмовчиликларнинг ёки шахсда ғайриижтимоий хусусиятларнингшаклланишини тақозо этади.Криминологик нуқтаи назардан қараганда, <strong>оила</strong>даги носоғломижтимоий-руҳий муҳит криминоген вазиятларни келтириб чиқаради.Хусусан, тадқиқот давомида ўрганилган жиноий ишлар таҳлилига кўра 42фоиз жиноят содир этган шахсларнинг <strong>оила</strong>сида носоғлом муҳит ҳукмронбўлган, 27 фоиз <strong>оила</strong>даги шахслар ўртасида адоватнинг мавжудбўлганлиги ва фақатгина 14 фоиз ҳолатда бу жиноятлар тасодифий содирэтилганлиги маълум бўлди. Ушбу <strong>оила</strong>ларда носоғлом муҳит оқибатидаюзага келган низо ёки адоватнинг жиноий йўл билан ҳал этилишинатижасида <strong>оила</strong>даги жиноий зўравонлик жиноятлари содир этилган. Бушундан далолат берадики, бу <strong>оила</strong>ларда носоғлом ижтимоий-руҳиймуҳитнинг ҳукмрон эканлиги, шахслар ўртасида вужудга келадиганижтимоий муносабатларнинг самимий эмаслиги, айниқса келишмовчиликва жанжаллар уларнинг кундалик <strong>оила</strong>-турмуш жараёнида одатий ҳолгаайланган. Ҳолбуки, ушбу зўравонликларни содир этган шахсларнинг<strong>оила</strong>сидаги муҳит соғлом бўлмаган.Профессор И.Исмаилов жиноятчи шахсларнинг 50 фоизидан ортиғитўлиқсиз <strong>оила</strong>да ўсганлигини, 32 фоизи эса уларнинг <strong>оила</strong>си «носоғлом<strong>оила</strong>»лар қаторига киришини таъкидлайди 4 . Зеро, носоғлом ижтимоийруҳиймуҳитдаги шахснинг турмуш тарзи ёки шундай ҳолатда намоёнбўлувчи «салбий ҳаракатлари» муайян жиноятларнинг содир этилишигаолиб келади. Бу ўз навбатида, шахснинг онгини бузади, бу соҳадаги1 Криминология: Дарслик. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.196-197.2 Ўша жойда. <strong>–</strong> Б.196.3 Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности преступника. <strong>–</strong>М., 1975. <strong>–</strong> С.45.4 Исмаилов И. Жиноятчиликда уюшганлик: назария ва амалиёт муаммолари. <strong>–</strong>Т., 2005. <strong>–</strong> Б.77.296
ижтимоий ва маънавий қадриятларни ўзгартиради, маънавий қизиқиш ваэҳтиёжлар доирасини торайтиради 1 .Бундай <strong>оила</strong>лардаги носоғлом ғайритабиий ахлоққа зид бўлганмуносабатлар, низолар, жанжаллар ва келишмовчиликлар <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong>аъзоларининг ўртасида бир-бирига нисбатан қўполликнинг мавжудлиги<strong>оила</strong>да носоғлом муҳитнинг вужудга келишини таъминлайдиган омилларсаналади. Ҳолбуки, ушбу ҳолатлар кўпинча ташқаридан аҳил кўринган<strong>оила</strong>ларга ҳам хосдир уларни ўз вақтида аниқлаш ва кучсизлантиришчораларини амалга ошириш лозим.Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, ҳозирги кунда <strong>оила</strong>да содирэтилаётган зўравонликларнинг асосий қисми мунтазам равишдаичкиликбозликка руъжу қўйган шахслар ва ишсизлар томонидан содирэтилмоқда. Бундай нохуш ҳолатларга чек қўйиш, тўғрироғи, уларнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> учун, авваламбор, <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лиги ва барқарорлигигаунинг тўлиқ ва мукаммал бўлишига эришиш 2 учун энг аввало <strong>оила</strong>дасоғлом маънавий муҳитни шакллантириш лозим. Зеро, <strong>оила</strong>даги соғломмаънавий муҳит одамийлик, инсонпарварлик муносабатлари <strong>оила</strong>датарбияланаётган фарзандларнинг ижтимоий-руҳий хусусиятларига ижобийтаъсир кўрсатиб <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашга хизмат қилади.Оилада носоғлом турмуш тарзининг шаклланишида <strong>оила</strong>даги шахсларўртасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларнинг ўрни каттаҳисобланади. Ушбу муносабатлар шахсда ижобий хусусиятларнишакллантириши мумкин.Бизнингча, <strong>оила</strong>даги носоғлом муҳитнинг шаклланиш шарт-шароитиунинг қуйидагилар билан чамбарчас боғлиқлигида намоён бўлади:а) <strong>оила</strong> муҳитига ташқи салбий омилларнинг таъсир этиши;б) қариндош уруғлар ўртасида меҳр-оқибат туйғуларининг йўқлиги;в) <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong> аъзоларининг спиртли ичимлик, гиёҳвандликвоситалари ёки тамаки маҳсулотларини истеъмол қилишга одатланганлик;г) <strong>оила</strong> аъзоларининг ўртасида доимий жанжал вакелишмовчиликларнинг мавжудлиги ва ҳоказо.Номақбул турмуш шароитлари таъсирида юзага келган шахснингсалбий ахлоқий-руҳий хусусиятлари ва ташқи объектив ҳолатларнингўзаро таъсири жиноий хулқ-атворни вужудга келтириши мумкин бўлиб,бунда салбий ахлоқий-руҳий хусусиятлар ҳал қилувчи рол ўйнайди 3 .1 Исмаилов И. Уюшган жиноий тузилмалар фаолиятининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>ниназарий ва ташкилий-ҳуқуқий таъминлаш: Афтореферат. <strong>–</strong> Т., 2005. <strong>–</strong> Б.24.2 Душанов Р. Оила <strong>–</strong> миллий қадриятлар маскани // Миллий қадриятлар вашахс ижтимоий ҳимоясининг ҳуқуқий механизмларини такомиллаштиришРеспублика илмий-амалий конференция материаллари. <strong>–</strong> Т., 2007. <strong>–</strong> Б.141.3 Бабаяров М.А. Ёшларни ҳуқуқий тарбиялаш муаммолари // мустақилликйилларида юридик фан ва амалиётнинг ривожланиши: Илмий-назарий конференцияматериаллари. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong> Б.49-51.297
Салбий ахлоқий хусусиятлар шахсни жиноят содир этишига кўмаклашувчива унга шарт-шароит яратувчи муҳим омил ҳисобланади.Айрим криминологик адабиётларда <strong>оила</strong>даги носоғлом муҳит таъсириостида ҳуқуқбузарлик содир этувчи шахслар қуйидагича таърифланади: а)шахснинг умумий йўналтирилганлигига зид бўлган, яъни ҳаётий вазиятларбилан тасодифий (25-30 фоиз); б) умумий шахсий йўналтирилганликбарқарорлигини ҳисобга олиб башорат қилинадиган, бироқ сабаб ва вазиятнуқтаи назаридан тасодифий (25-30 фоиз); в) шахснинг умумий-салбиййўналтирилганлиги билан, аммо жиноий йўналтирилганликка борибетмаган (30-40 фоиз); г) шахснинг жиноий йўналтирилганлиги натижасибилан (10-15 фоиз).Бизнингча, носоғлом <strong>оила</strong>даги ижтимоий-руҳий муҳит таъсириостида зўравонлик қуйидаги криминоген низоли ҳолатларда акс этади:а) узоқ давом этган ва кучли низонинг жиноятчи шахс ташаббусибилан ҳал этилишида;б) жабрланувчининг низо келтириб чиқарувчи хатти-ҳаракатиннигнатижасида;в) жиноятчи ва жабрланувчининг ахлоқсиз ҳаёт тарзининг оқибатида;г) жабрланувчининг ҳуқуққа хилоф қилмиши натижасида тўсатданвужудга келган стрес ҳолатининг оқибатида;д) жиноятчи шахснинг ички шахсий низосини ҳал этиш жараёнида.Маълумки, инсон ҳаёти давомида ўзини ўраб турган ижтимоиймуҳитнинг таъсири остида бўлади. Шу боисдан ҳам, унинг шаклланишижараёнида маълум криминоген факторлар унга ижобий ёки салбий таъсирқилиб, инсон шахсида ижобий ёки салбий хусусиятлар шаклланиши варивожланишига таъсир қилади. Оиладаги муҳитнинг салбий таъсири воягаетмаган ёшларнинг мавжуд муносабатларга ўта таъсирчан бўлишиоқибатида жиноий ишлар содир этиш эҳтимоли билан характерлидир.Шахснинг салбий шаклланишини таъминловчи ахлоққа зид омилларгақуйидагиларни киритиш мумкин:а) биологик (наслдан-наслга ўтувчи хусусиятлар);б) <strong>оила</strong>даги маънавий-руҳий муҳитнинг заифлиги;в) <strong>оила</strong> аъзолари ўртасидаги муносабатлар;г) ахлоққа зид бўлган хатти-ҳаракатлар;д) <strong>оила</strong>даги шахслар ўртасида ғайриижтимоий муносабатлармавжудлиги;е) доимий равишда низо, жанжал ва келишмовликнинг мавжудлиги.ё) <strong>оила</strong>да ота-онанинг ёки бошқаларнинг ғайриижтимоий қарашлари;ж) <strong>оила</strong>да тарбиянинг йўқлиги;к) миллий қадрият ва анъаналарга ҳурматсизлик билан муносабатдабўлиш кабилар.Оилада жиноий зўравонликнинг содир этилишини таъминловчиносоғлом ижтимоий-руҳий муҳит жамият ҳаётининг барча соҳаларида298
мавжуд бўлиб, биринчидан, улар бир-бири билан у ёки бу даражадабевосита ёки билвосита боғлиқлигини таъминловчи восита бирииккинчисини ёки иккинчиси бирини таъсир этишига олиб келади;иккинчидан, бу омиллар биринчи навбатда шахснинг онги ва руҳиятигасалбий таъсир кўрсатади ҳамда унда салбий маънавий-руҳийхусусиятларнинг шаклланишига таъсир қилади; учинчидан, бу омилларжамиятда шахсга салбий таъсир этувчи манбаларни шакллантиради;тўртинчидан, <strong>оила</strong>даги салбий ижтимоий-руҳий муҳит таъсирида шахсдашаклланган дунёқараш жамиятда вужудга келган ижтимоий-руҳий муҳитбилан алоқада шахсни у ёки бу йўлни танлашини тақозо этади.Шахснинг маънавий шаклланишига салбий таъсир кўрсатувчиижтимоий-руҳий муҳитни соғломлаштириш борасида қуйидаги комплексчора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир:<strong>–</strong> <strong>оила</strong>даги ижтимоий-руҳий муҳитни соғломлаштиришга қаратилган(тарбиявий таъсир чораларига эга бўлган) дастурлар ишлаб чиқиш ва униамалга ошириш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>да доимий жанжалларни содир этувчи жанжалкаш шахсларнингтурмуш тарзи, қарашлари ва жиноий муҳитни тарғиб қилувчи муҳитниўзгартириш мақсадида тарбиявий аҳамиятга эга бўлган профилактиксуҳбатлар режасини ишлаб чиқиш ва уни амалга оширишнижадаллаштириш;<strong>–</strong> бугунги кундаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш борасида«<strong>оила</strong>даги ижтимоий-руҳий муҳитни соғломлаштириш»га қаратилган чоратадбирларниишлаб чиқиш ва уни ижтимоий ҳаётга жорий этиш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>да ахлоққа ва қонунга зид хатти-ҳаракатлардан тийиб турадиганқадриятларни тиклаш, сақлаш ва ривожлантиришга қаратилгантадбирларни янада кучайтириш;<strong>–</strong> доимий равишда «соғлом ижтимоий-руҳий муҳит»ни тарғибот ваташвиқот қилиш;<strong>–</strong> шахснинг маънавий-руҳий шаклланишига таъсир қилувчикриминологик аҳамиятга молик воқеа ҳодисаларни бартараф этиш,зарарсизлантириш ва уларнинг йўлига тўсиқлар қўйишда фуқароларнингўзини-ўзи бошқариш органлари, жумладан маҳалла тизими ҳамда нодавлатнотижорат ташкилотларининг имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш;<strong>–</strong> болаларни тарбиялаш борасидаги мажбуриятларни бажармаганликучун ота-оналар, ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг масъулиятиниошириш;<strong>–</strong> шахсга салбий таъсир кўрсатувчи манбаларни аниқлаш, уларнитаҳлилий ўрганиш, зарарсизлантириш ва унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га қаратилганчоралар ишлаб чиқиш;<strong>–</strong> болалар ва ёшларни ижтимоий-ахлоқий тарбиялаш соҳасидагифаолиятини тартибга солувчи қонун ва бошқа норматив ҳужжатларнингижросини таъминлаш механизмини ишлаб чиқиш.299
Н.Т. Убайдулла-зода ОИЛАДА СОҒЛОМ МАЪНАВИЙ-РУҲИЙ МУҲИТНИШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИОиладаги ижтимоий-руҳий муҳитнинг соғлом бўлишига эришиш,маънавий ва ахлоқий жиҳатдан соғлом бўлишини таъминлаш жамиятнингижтимоий, иқтисодий ва маънавий жиҳатдан барқарор бўлишига хизматқилади. Зеро, «<strong>оила</strong> ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигинитаъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу биланбирга, келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсиркўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан <strong>олиш</strong>имиз даркор» 1 .Шундай экан, <strong>оила</strong>да соғлом ва маънавий-руҳий муҳитнишакллантириш ҳар бир ота-онанинг бурчи бўлмоғи даркор. Чунки <strong>оила</strong>датарбияланаётган болага ота ёки онанинг хатти-ҳаракати ўзинингхусусиятига қараб ижобий ёки салбий таъсирини кўрсатади.Шу боис, ҳукуматимиз томонидан <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва унгағамхўрлик қилишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. ПрезидентимизИ.А.Каримов таъкидлаганидек, «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>,жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарордир». 2 Шунинг учун ҳам,мамлакатимизда <strong>оила</strong>га, унинг жамиятдаги ўрни ва ролини<strong>мустаҳкам</strong>лашга, миллий қадриятларимизни авайлаб-асраш келгусиавлодларга етказишга алоҳида аҳамият қаратилмоқда 3 . Оила<strong>мустаҳкам</strong>лиги ва тинчлигини таъминлашда ички ишлар органлариларнингсезиларли даражада ўрни бор. Айниқса, <strong>оила</strong>-турмуш муносабатларидоирасида содир этиладиган ҳуқубузарликлар ва жанжаллар натижасидакелиб чиқадиган можаро ва зиддиятларни бартараф этиш жуда каттамасъулият талаб қилади.Айтиш жоизки, <strong>оила</strong>да турли сабабларни баҳона қилиб фарзандларолдида ота-оналарнинг тортишуви ёки жанжаллашиши каби ҳолатларкундалик турмуш жараёнимимизда кўп учрайди. Шуни унитмасликкеракки, «қуш уясида кўрганини қилади» деганларидек, бола ҳам ўз<strong>оила</strong>сида кўрганини қилади. Криминологик тадқиқотлар шуникўрсатмоқдаки, бундай носоғлом <strong>оила</strong>ларда жиноятчилар ҳар томонламасоғлом <strong>оила</strong>ларга нисбатан 9-10 марта кўп етишиб чиқади 4 . Табиийки,Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси катта ўқитувчиси.1Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси <strong>–</strong> халқ эътиқоди ва буюккелажакка ишонч. Т.8. <strong>–</strong> Т., 2000. <strong>–</strong> Б.502.2 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.58.3 Абдуллаева Д. Оила мухофазаси <strong>–</strong> барқарорлик омили // Huquq va burch. <strong>–</strong> №7. <strong>–</strong> 2008. <strong>–</strong> Б.51.4 Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности преступника. <strong>–</strong>М., 1975. <strong>–</strong> С.45.300
мунтазам жанжал бўлиб турадиган <strong>оила</strong>ларда тарбияланган болаларасабий, руҳан заиф бўлиб қолади. Улар ғайритабиий, ҳатто ғайриқонунийишларга қўл уришдан ҳам қўрқмайдилар 1 .Дарҳақиқат, хулқ-атвор бола тарбиясига бевосита таъсир қилади 2ҳамда <strong>оила</strong>даги барча яхши-ёмон одатлар, гаплар ва бошқа муносабатлар<strong>оила</strong>да тарбияланаётган фарзанднинг онгида шаклланади. Ҳар қандай <strong>оила</strong>бошқа <strong>оила</strong>дан ўзининг муҳити, тарбияси ва одатлари билан фарқ қилади.Оилада, бола тарбиясида эр-хотиннинг ўртасидаги муносабат, уларнингмуомала маданиятига кўп жиҳатдан боғлиқ. Оилада ўзаро ҳурматсизлик<strong>оила</strong>ни, ёшлар тарбиясини барбод бўлишига олиб келади. Ваҳолангки,инсон <strong>оила</strong>да қанчалик яхши тарбия олса, ота-она қанчалик ижобийхислатларни ўргатса, <strong>оила</strong>да шахснинг маънавий шаклланишиниозиқлантирувчи соғлом вазият мавжуд бўлса, бу <strong>оила</strong>дан доимо маънавийсоғлом, баркамол инсонлар етишиб чиқади 3 .Оилада бола маънавиятини шакллантиришнинг асосий шартшароитларива йўналишларига қуйидагилар киради: <strong>оила</strong>даги меҳрмуҳаббатва самимият, <strong>оила</strong> аъзоларининг бир-бирига эътибори вағамхўрлиги болалар руҳиятига кучли таъсир қилади ҳамда унинг маънавийэҳтиёжлари шаклланиши учун кенг имкониятлар беради; самимийликмуҳити (бунда ота-оналар ҳаётнинг муҳим аҳамиятга эга бўлганҳолатларида болаларга ёлғон сўзламаслиги); болага ёшлигидан меҳнатқилиш борасидаги таълим-тарбияни унинг руҳиятида сингдириш; боланимаънавий носоғлом одамлар таъсиридан сақлаш ва уларнинг таъсириданасраш.Минг афсуски, айрим ҳолларда биз вояга етмаган ҳуқуқбузарликсодир этгандан ёки ёвуз мақсадли шахслар таъсирига тушиб қолганданкейингина у билан шуғуланишга ҳаракат қила бошлаймиз. Бу масалаюзасидан Президент И.А.Каримов таъкидлаганидек, «Оилалар воягаетмаганлар билан самарали тарзда шуғулланмаяпти. Биз инсон улғайиб,фаол турмушга киришиб, жиноят қилганда ёки қонунни бузабошлагандагина у содир этган ҳуқуқбузарликларининг оқибатлари биланмуваффақиятли кураша бошлаймиз. Вақт ўтгач, бундай салбий ҳолатларгақарши курашгандан кўра аввал бошдан бундай қонун бузилишларининг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> яхши эмасми?» 4 .1 Исмаилов И., Махмудов Р. Баркамол инсон <strong>–</strong> баркамол жамият <strong>гарови</strong>. <strong>–</strong> Т.,1997. <strong>–</strong> Б.76-79.2 Махмудов Р. Ички ишлар органлари томонидан жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>датарбиявий восита ва усуллардан фойдаланиш. <strong>–</strong> Т., 1997. <strong>–</strong> Б.23.3 Зарипов З., Исмаилов И. Криминология. <strong>–</strong> Т., 1996. <strong>–</strong> Б.141.4 Каримов И.А. Адолат қонун устуворлигида // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2001. <strong>–</strong> 31 авг.301
Жиноят содир этган вояга етмаган шахсларнинг 36,8 фоизи нотинч<strong>оила</strong>да тарбияланган 1 бўлиб, бу ўз навбатида вояга етмаганларнингносоғлом <strong>оила</strong>да тарбияланганлиги ва <strong>оила</strong>да ота-онанинг бола тарбиясигаетарли даражада эътибор бермаганлигини кўрсатади. Шунинг учун ҳамшахснинг шаклланишига салбий таъсир этувчи омиллар <strong>оила</strong>дагимуҳитнинг қанчалик соғломлигига боғлиқ. Оилада ота-онанинг ахлоқийбузуқлиги, жоҳиллиги ўз фарзандига нисбатан шафқатсизлиги боланингшаклланишига салбий таъсир кўрсатади.Ички ишлар идораларининг жамоатчилик, ҳокимиятлар қошидагикомиссиялар, мактаб, маҳалла ва ўқув тарбия муассасалари биланҳамкорликда вояга етмаганлар жиноятчилигининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ҳамдапрофилактик рўйхатга олинган тарбияси оғир тарбиявий таъсирчораларига муҳтож вояга етмаганларга нисбатан зарурий тарбияниқўллашни такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир.Оиладаги носоғлом муҳит ва салбий таъсир оқибатида воягаетмаганлар томонидан қуйидаги салбий оқибат ва жиноятлар келибчиқади: ўзбошимчалик билан мунтазам равишда уйдан кетиб қ<strong>олиш</strong>,спиртли ичимлик ва гиёҳвандликка ружуъ қўйиш, уятли сўзлар билансўкиниш, катталарга нисбатан ҳурматсизлик, дайдилик ва тиланчиликбилан шуғулланиш, ўқиш ва интизомда бетартиблик, фоҳишабозлик,қиморбозлик, ўғирлик, босқинчилик, талончилик ва ҳоказо.Вояга етмаган шахслар асосан қасддан одам ўлдириш, қасддан танжароҳати етказиш, номусга тегиш, талончилик, босқинчилик, ўзгалармулкини ўғирлаш, гиёҳвандлик билан боғлиқ ёхуд безорилик кабижиноятларни содир этадилар.Вояга етмаганлар орасида содир этиладиган жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> ва бартараф этиш учун қуйидаги вазифаларни амалга ошириш лозим:биринчидан, <strong>оила</strong>да тарбияланаётган вояга етмаганларни миллийкадриятларимиз ва урф-одатларимиз руҳида тарбиялаш; иккинчидан,фарзанд тарбияси билан шуғулланмайдиган ота-оналар ва уларнингўрнини босувчи шахслар билан якка тартибдаги тарбиявий таъсирга эгабўлган профилактик ишларни кучайтиш; учинчидан, носоғлом турмуштарзи кечирувчи <strong>оила</strong>лар, тарбияси оғир ўсмирлар билан маҳаллада, ичкиишлар бўлимларида доимий равишда <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>ни йўлга қўйиш вамунтазам назорат қилиб бориш; тўртинчидан, носоғлом <strong>оила</strong>датарбияланаётган вояга етмаганларга маънавий ва руҳий жиҳатдан ёрдамкўрсатиш; бешинчидан, профилактик рўйхатга олинган, тарбияси оғирвояга етмаганлар билан тарбиявий аҳамиятга эга бўлган ишларни амалга1 Зарипов З.С. Вояга етмаганларнинг гуруҳий жиноятчилиги ва унинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>га қаратилган айрим чоралар / Ички ишлар органларининг жамоатхавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка қарши кураш фаолиятинитакомиллаштириш. Илмий-амалий конференция материаллари. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> Б.18-21.302
оширишда таълим муассасаларининг ролини ошириш; олтинчидан, воягаетмаганларни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилувчи шахсларва гуруҳларни аниқлаш, улар билан оператив профилактик ишларни олиббориш.МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> БАРКАМОЛ АВЛОД ГАРОВИЖ.С. Мухторов Маълумки, ички ва ташқи сиёсатнинг йўналишлари, уларнингмантиқи тўлалигича пировард мақсад <strong>–</strong> халқчил, адолатпарвар жамиятнивужудга келтириш, чинакам мустақил Ўзбекистонни барпо этиш мақсадибилан белгиланади. Ушбу мақсадга эришишда <strong>оила</strong>нинг ўрни беқиёсдир.Чунки, бу жамият пойдеворини, энг аввало, бой ва бадавлат, меҳнатқадрини биладиган, маънавий соғлом ва маданий савияси баланд минглабва миллионлаб <strong>оила</strong>лар ташкил этади.Бизнинг давлатимизни ҳам катта бир <strong>оила</strong> деб тушуниш мумкин валозим. Бунда ўзаро ҳурмат ва қаттиқ тартиб бўлмаса, <strong>оила</strong>нинг барчааъзолари ўз бурчларини адо этмаса, бир-бирига нисбатан эзгулик биланмеҳр-оқибат кўрсатмаса яхши ва муносиб тарзда яшаш мумкин эмас. Оилатурмуш ва виждон қонунлари асосига қурилади, ўзининг кўп асрлик<strong>мустаҳкам</strong> ва маънавий таянчларига эга бўлади, <strong>оила</strong>да демократикнегизларга асос солинади, одамларнинг талаб-эҳтиёжлари ва қадриятларишаклланади. Ўзбекларнинг аксарияти ўзининг шахсий фаровонлигитўғрисида эмас, балки <strong>оила</strong>сининг, қариндош-уруғлари ва яқинодамларининг, қўшниларининг омон-эсонлиги тўғрисида ғамхўрликқилишни биринчи ўринга қўяди. Бу эса энг олий даражада маънавийқадрият, инсон қалбининг гавҳаридир 1 .Оила жамиятнинг негизини ташкил этади ва тарбиянинг асосийинститути ҳисобланади. Оила боланинг тарбия топишида бирламчи муҳитбўлиб, у боланинг ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Юртимиздаболаларга ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш, оналар ва болаларни муҳофазақилиш масалалари давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Жумладан,«Инсон манфаатлари йили», «Оила йили», «Аёллар йили», «Соғлом авлодйили», «Она ва бола йили», «Меҳр-мурувват йили», «Сиҳат-саломатликйили», «Ижтимоий ҳимоя йили», «Баркамол авлод йили», «Мустаҳкам<strong>оила</strong> йили»да қабул қилинган ва ҳаётга татбиқ этилаётган давлатЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг ички ишлар органларидабошқарувни ташкил этиш кафедраси бошлиғининг ўринбосари, юридик фанларномзоди.1 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. <strong>–</strong>Т., 1996. <strong>–</strong> Б.28-30.303
дастурлари жамиятимизда <strong>оила</strong>, болалар тарбияси, оналар вафарзандларнинг саломатлигини сақлаш янада <strong>мустаҳкам</strong>ланаётганинингдалилидир.Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 41-моддасида ҳаркимнинг билим <strong>олиш</strong> ҳуқуқига эгалиги, бепул умумий таълим <strong>олиш</strong> давлаттомонидан кафолатланиши қайд этилган бўлса, 45-моддасида воягаетмаганлар, меҳнатга лаёқатсизлар ва ёлғиз кексаларнинг ҳуқуқлари давлатҳимоясида эканлиги, 64-моддасида ота-оналар ўз фарзандларини воягаетгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурлиги, давлат ва жамиятетим болаларни ва ота-оналарининг васийлигидан маҳрум бўлганболаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлаши, болаларгабағишланган хайрия фаолиятларини рағбатлантириши кафолатлабқўйилган.Ҳолбуки, «халқ жамиятдаги барқарорликнинг <strong>оила</strong> ва маҳалла кабиишончли, анъанавий воситалари соҳибидир. Айни <strong>оила</strong> ва маҳалларуҳиятимиз <strong>мустаҳкам</strong>лиги таянчидир» 1 . Бинобарин, «жамиятнинг асосийбойлиги ҳисобланган инсон биринчи навбатда <strong>оила</strong>да шаклланади. Оилақандай кишини шакллантириши жамият учун бефарқ эмас» 2 . Шуниалоҳида таъкидлаш жоизки, «бизнинг келажагимиз, энг ишончимиз, мададтаянчимизбу <strong>–</strong> ўсиб келаётган ёш авлодлардир» 3 . Шундан келиб чиқиб,ҳар бир оқил инсоннинг, жамиятимизнинг вазифаси, қобил фарзандларўстириш, уларни ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал қилибтарбиялаш, камолини кўриш, ота-онасига, Ватанга садоқатли этиб воягаетказишдан иборат 4 .Бироқ, баъзи ота-оналар болалар ҳузурида ўзаро жанжаллашадилар,бўлмағур сўзларни ҳам ишлатадилар. Бу билан улар <strong>оила</strong>да салбиймуҳитни шакллантирадилар. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, бола отаонасинингҳар бир ҳаракатини зимдан кузатиб боради. Ота-она ўртасидагидоимий жанжал боланинг асаби тизимига қаттиқ таъсир этади. Табиийки,мунтазам жанжал бўлиб турадиган <strong>оила</strong>ларда тарбияланган болалар асабийва руҳан заиф бўлиб ўсадилар. Оқибатда болада <strong>оила</strong>га нисбатан салбийкайфият шаклланади.Оиладаги салбий муҳит натижасида бола ота-онасидан узоқлашаборади. Уйдан эртароқ чиқиб кетиб, кечроқ келишга ҳаракат қилади.Шунингдек, <strong>оила</strong>даги тарбиянинг нотўғри ва қўполлиги, бола шаъни вақадр-қимматининг камситилиши, руҳий ва жисмоний куч ишлатиш шунгаолиб келадики, қаттиқўллик муносабатларидан қутулиш учун болалар ота-1 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. <strong>–</strong>Т., 1995. <strong>–</strong> Б.145.2 Усмоналиев М., Каракетов Й. Криминология. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> Б.338.3 Каримов И.А. Миллат қудрати-ҳамжиҳатликда // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 1999. <strong>–</strong> 27 март.4 Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. <strong>–</strong> Т., 1994. <strong>–</strong> Б.128.304
оналаридан қочиб кетадилар. Бундай, назоратсиз қолган болада жиноийхулқ шаклланади. Ўқув муассасалари, меҳрибонлик уйлари ва мактабинтернатлардагинохуш вазиятлар ҳам юқоридаги каби оқибатларга олибкелади.Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар бир ота-она <strong>оила</strong>да ўзароҳурмат, бир-бирига нисбатан меҳр-муҳаббат, оқибатли бўлиш,қийинчиликларни биргаликда енгиш каби сифатларни ёшлардашакллантириш учун масъулдир.Юқорида қайд этилган чора-тадбирларни амалга оширишдареспублика «Оила» илмий-амалий маркази, «Маҳалла» жамғармаси,«Соғлом авлод учун» халқаро хайрия жамғармаси, «Сен ёлғиз эмассан»республика жамоатчилик болалар жамғармаси, Хотин-қизлар қўмитаси,«Экосан», «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати ва бошқалар фаолиятолиб бормоқдалар.Таъкидлаш жоизки, кўп ҳолларда инсон улғайиб, фаол турмушгакиришиб, жиноят қилганда ёки қонунни буза бошлагандагина у содирэтган <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> оқибатлари билан кураша бошлаймиз.Ҳолбуки, бундай салбий ҳолатларга қарши курашгандан кўра, аввалбошдан бундай қонун бузилишларининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадга мувофиқ.Юқоридагиларга асосланган ҳолда шуни айтиш мумкинки, воягаетмаганлар назоратсизлиги ва ҳуқуқбузарлигининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да,уларнинг ҳуқуқий саводхонлигини юксалтиришда <strong>оила</strong>даги тарбия вамуҳит алоҳида аҳамият касб этади.Шундан келиб чиқиб, ҳозирги кунда вояга етмаганларҳуқуқбузарлигининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>лардаги муҳитни ижобийшакллантириш мақсадида қуйидаги чора-тадбирларни амалга оширишмақсадга мувофиқ:1. Оилаларнинг ҳар хил кўринишдаги арзимаган баҳоналар биланажралиш ҳолатларига барҳам бериш лозим. Чунки, ажралган <strong>оила</strong>ларда отаёки онанинг йўқлиги баъзан боланинг камроқ назорат остида бўлишига,моддий муаммоларга кўпроқ дуч келишига ҳамда боланинг манфаатлари,қизиқишлари ва дунёқарашининг кескин ўзгаришига сабаб бўлади 1 .Ҳолбуки, криминологик тадқиқотларда <strong>оила</strong>сидан ажралган болаларнинггиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилиши, ҳуқуқбузар шахслар сафигақўшилиш эҳтимоли юқори бўлиши аниқланган 2 .2. Носоғлом муҳитдаги <strong>оила</strong>ларни ўз вақтида аниқлаш ва унингаъзолари билан тарбиявий-профилактик ишларни амалга ошириш зарур.1 Қаюмов А.А. Вояга етмаган қонунбузарлар ва уларнинг географик тавсифи //Конституция ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг долзарб муаммолари. <strong>–</strong>Т., 2003. <strong>–</strong> Б. 187.2 Утениязов М. Вояга етмаганлар ўртасида гиёҳвандликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дамаҳалланинг роли // Ёш олимлар илмий мақолалар тўплами. <strong>–</strong> Т., 2004. <strong>–</strong> Б.23.305
Табиийки, мунтазам жанжал бўлиб турадиган <strong>оила</strong>ларда тарбияланганболалар асабий, руҳан заиф бўлиб қолади. Улар ғайритабиий, ҳаттоғайриқонуний ишларга қўл урушдан қўрқмайдилар 1 . Криминологиктадқиқотларда жиноят содир қилган шахсларнинг 30 фоизи носоғлом<strong>оила</strong>да тарбия кўргани, бундай носоғлом <strong>оила</strong>ларда жиноятчилар соғлом<strong>оила</strong>ларга нисбатан 10 марта кўп шаклланиши аниқланган 2 .3. Фарзандлари тарбиясига етарлича эътибор бермаётган ота-оналарёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг масъулиятини ошириш лозим.Аксарият ҳолларда ҳуқуқбузарлик содир этган ўсмирларнинг ота-оналарибилан суҳбатлашилганида, улар айбнинг ҳаммасини жабрланувчинингўзига юклаб қўядилар 3 . Бу эса, ўз навбатида, ўсмирнинг носоғлом <strong>оила</strong>датарбиялангани ва ота-онанинг бола тарбиясига етарли эътиборбермаганлигини кўрсатади. Зеро, фарзанднинг яшаши, камол топиши учун<strong>оила</strong> бирдан-бир макон ва табиий муҳит бўлиб ҳисобланади. Оиладафарзандлар тарбиясини тўғри йўлга қўйиш, уларни умуминсонийқадриятлар, ахлоқий нормалар руҳида тарбиялаш ота-онанинг муҳимвазифаси ҳисобланади.4. Тадқиқотлардан маълумки, аксарият ҳолларда вояга етмаганлар ваёшлар томонидан кўпгина ҳуқуқбузарликлар, шу жумладан жиноятлар ҳамушбу қилмишларнинг қонунлар билан тақиқланганлигини билмаган ваангламаганлик туфайли содир этилган. Таъкидлаш жоизки, ёшлар ҳуқуқиймаданиятининг энг муҳим белгиси фақат ҳуқуқни билиш эмас, балки унитўғри тушуниш ҳамдир. Хусусан, ёшлар қонун ва ахлоқ нормалари билантартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнигина билиш биланчекланмасдан, уларга риоя этиш зарурлигини ҳам англаб етишларимуҳимдир.Вояга етмаганларнинг ҳуқуқий саводхонлиги ва маданиятинишакллантиришда <strong>оила</strong>нинг ўрни беқиёсдир. Шу жиҳатдан қараганда, ҳарбир шахснинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданияти юксак бўлишига,аввало, <strong>оила</strong>да эришишимиз лозим.Жамиятда фуқароларнинг ҳуқуқий саводхонлигини оширишдемократик давлат қуришнинг асосий вазифаларидан биридир. Ушбумақсадга эришиш учун <strong>оила</strong>нинг ёш аъзоларига мос ҳуқуқий билим бериш1 Исмаилов И., Маҳмудов Р. Баркамол инсон <strong>–</strong> баркамол жамият <strong>гарови</strong> //Тафаккур. <strong>–</strong> Т., 1997. <strong>–</strong> № 1. <strong>–</strong> Б.76-79.2 Зарипов З.С. Вояга етмаганларнинг гуруҳий жиноятчилиги ва унинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>га қаратилган айрим чоралар // Ички ишлар органларининг жамоатхавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка қарши кураш фаолиятинитакомиллаштириш. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> Б. 18-21.3 Ирсалиев А. Вояга етмаганлар жиноятчилигининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ҳисобгаолиниши зарур бўлган ўзига хос жараёнлар // Ҳуқуқ-Право-Law. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> № 4. <strong>–</strong>Б.22.306
дастурларини яратиш, ҳуқуқий билимни ривожлантиришнинг самаралиусулларидан кенг фойдаланиш, ўқув юртлари, идора ва ташкилотлардаҳуқуқий мавзулардаги бурчакларни, хоналарни ташкил этиш ва ҳуқуқийбилимларни оширишга оид ўйинлар ўтказиш, ҳуқуқий мавзулардагиоммабоп рисола ва мақолалар нашр эттиришни, мутахассислармаслаҳатларини, шунингдек ушбу соҳадаги тарғибот ва ташвиқотишларини кучайтириш, <strong>оила</strong>ларда ҳуқуқий билим беришнитакомиллаштириш тўғрисидаги тадқиқотларни олиб бориш, уларнингнатижалари асосида методик тавсиялар ишлаб чиқиш ва уларни амалиётгажорий этиш, бу борада ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари билан бошқамутасадди давлат ва жамоат ташкилотларининг ҳамкорлигини<strong>мустаҳкам</strong>лаш мақсадга мувофиқ.5. Вояга етмаганларни улар яшаётган <strong>оила</strong>даги носоғлом муҳитдан вамуқаддам судланган шахслар таъсиридан сақлаш механизмини ишлабчиқиш лозим. Тадқиқотлардан маълумки, 30% ҳолатларда жиноят содирқилган вояга етмаганлар ота-онаси ёки бошқа <strong>оила</strong> аъзолариичкиликбозлик, шафқатсизлик, бузуқлик қилиқларини мунтазам равишдақилиб келган <strong>оила</strong>да тарбия кўрган. Ҳолбуки, жазо ўтаётган ёки ғайриижтимоий турмуш тарзини юритаётган вояга етмаганлар яшаётган<strong>оила</strong>ларнинг ҳар бештадан биттасида ота-она, ака-ука ёки опасингилларидан бири муқаддам судланган 1 .Хулоса қилиб айтганда, қаерда <strong>оила</strong> муносабатлари интизом ватарбияга таянса, мамлакат ва миллат ҳам кучли бўлади. Буни англаб етганҳар бир инсон ўзидан хушхулқ фарзанд қолдириши лозим. Бу эса,барчамиздан фарзандларимизнинг тарбиясига ва одобига, Ватанпарварбўлиб вояга етмоғига масъул эканлигимизни англатади.Н.А. Назарова РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ ПРЕСТУПНОСТИ2012 год в нашей стране объявлен «Годом семьи». Это еще разсвидетельствует об особом внимании государства и общества к такимобщечеловеческим ценностям, как семья, семейный очаг, семейноеблагополучие.Семья относится к особым, фундаментальным группам общества.Семья оказывает довольно заметное воздействие на общество. Именно в1 Зарипов З.С. Вояга етмаганларнинг гуруҳий жиноятчилиги ва унинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>га қаратилган айрим чоралар // Ички ишлар органларининг жамоатхавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка қарши кураш фаолиятинитакомиллаштириш. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> Б.18-21. Ведущий консультант Палаты адвокатов Республики Узбекистан.307
семье закладываются привычки, нравственные основы отношения кстаршему поколению. Семья прививает ребенку морально-духовныевзгляды, мировоззренческие установки, здесь у него вырабатываютсяпервичные навыки и образцы поведения. Фундамент физического здоровьяи развития закладываются также в семье.Воспитание осуществляется в процессе повседневного общенияребенка с членами семьи. Но и в период учебы ребенка в школе, затемюноши или девушки в высшем или среднем учебном заведении, во времяработы на производстве воспитательная функция семьи не отмирает,воздействие семьи на юное поколение не прекращается.Семья обеспечивает своим членам опеку, защиту, социальнуюбезопасность. Дети нуждаются не только в крыше над головой, пище иодежде, им необходима эмоциональная поддержка отца и матери в тотпериод жизни, когда никто другой подобной защиты и поддержки им непредлагает. Таким образом, еще одна функция семьи <strong>–</strong> это забота и защита.Есть мудрое выражение: «Где одному не справиться, род поддержит». Всамые тяжелые минуты жизни именно близкие, родные люди становятсянадежной опорой и защитой.Разрушение семьи влечет и разрушение важных для развития детскойличности чувственных связей. Насилие в любой форме негативносказывается на формировании психики ребенка. Насилие, инициаторомкоторого становятся члены семьи, оставляет глубочайший след вформирующейся личности подростка. Запугиванием и устрашением вребенке можно воспитать лживость, двуличие, лицемерие, формируя приэтом также низость, трусость, озлобленность, жестокость и мстительность.Исследуя причины и условия, способствующие совершениюпреступлений несовершеннолетними, криминологи на достоверномматериале убедительно доказали, что в большинстве своем наиболеекриминогенным фактором, продуцирующим противоправное поведениедетей и подростков, является кризисная неблагополучная родительскаясемья. Именно она чаще всего и наиболее интенсивно формируетличность, способную совершать преступления.В этой связи защита семьи и детей, воспитывающихся в ней, должнарассматриваться в качестве одной из приоритетных задач цивилизованногообщества и государства.Сложная психологическая обстановка в отдельных семьяхспособствует возникновению конфликтных ситуаций между родителями идетьми, между самими родителями, что в итоге приводит не только краспаду семей, но и зарождению в них криминогенных настроений,привычек, поступков, жестокости и насилия в отношении близких иродных.Следует отметить, что проблемой современного общества, многихстран, в том числе и развитых, является существование такого явления, как308
социальное сиротство детей, когда складывается обстановка, при которойдети оказываются или чувствуют себя брошенными при живых родителях.В итоге большое количество детей воспитывается в различныхгосударственных учреждениях и около 90% из них имеет родителей,которые или уклоняются от выполнения своих обязанностей, или лишеныродительских прав, или находятся в местах лишения свободы.Семейные правоотношения, или как мы называем семейная жизнь,являясь исключительно особой областью человеческих взаимоотношений,не в полном объеме может регулироваться нормами права. И все жеразвитие семьи, ее благополучие настолько важны для стабильностиобщества и государства, что оно стремится урегулировать семейныеправоотношения посредством норм семейного права, представляющихсобой совокупность законодательных норм, зарождающихся междулюдьми из факта брака, кровного родства, усыновления, принятия детей навоспитание и т.д.Правовой основой семейного законодательства в нашей странеявляется Конституция Республики Узбекистан, в разделе XIV которойуказано, что семья является основной ячейкой общества и имеет право назащиту общества и государства. Конституцией страны закрепленыположения, в соответствии с которыми брак основывается на свободномсогласии и равноправии сторон, родители обязаны содержать ивоспитывать детей до их совершеннолетия, государство и обществообеспечивают содержание, воспитание и образование детей-сирот и детей,лишенных родительской опеки, поощряют благотворительнуюдеятельность по отношению к ним, дети равны перед законом внезависимости от происхождения и гражданского состояния родителей,материнство и детство охраняются государством, совершеннолетниетрудоспособные дети обязаны заботиться о своих родителях.Более подробно вопросы семейных отношений регулируются нормамисемейного, гражданского и гражданско-процессуального кодексовРеспублики УзбекистанЗадачами семейного законодательства являются укрепление семьи,построение семейных отношений на чувствах взаимной любви, доверия ивзаимного уважения, сотрудничества, взаимопомощи и ответственностиперед семьей всех ее членов, недопустимость произвольноговмешательства кого-либо в дела семьи, обеспечение беспрепятственногоосуществления членами семьи своих прав и их защиты.Семейное законодательство Республики Узбекистан направлено насохранение семьи, так в соответствии со ст. 41 Семейного кодекса бракрасторгается в судебном порядке только в том случае, если судом будетустановлено, что дальнейшая совместная жизнь супругов и сохранениесемьи стали невозможными.309
На защиту основ семейных отношений от противоправныхпосягательств направлен ряд норм Уголовного кодекса РеспубликиУзбекистан. Законодательством предусмотрена уголовная ответственностьза совершение таких действий, как уклонение от содержаниянесовершеннолетних или нетрудоспособных лиц, уклонение отсодержания родителей, подмену ребенка, разглашение тайны усыновления,многоженство, вовлечение несовершеннолетнего в антисоциальноеповедение, вступление в половую связь с лицом, не достигшимшестнадцати лет, развратные действия в отношении лица, не достигшегошестнадцати лет, принуждение женщины к вступлению в брак иливоспрепятствование к вступлению в брак.Значителен удельный вес дел, связанных с защитой интересов семьи, ив адвокатской практике. К числу наиболее распространенных вопросов, скоторыми приходится сталкиваться в указанной сфере, относятся:<strong>–</strong> о взыскании алиментов;<strong>–</strong> о разделе совместно нажитого имущества супругов при расторжениибрака;<strong>–</strong> о разделе долгов супругов при расторжении брака;<strong>–</strong> об определении места жительства ребенка при расторжении брака;<strong>–</strong> о правах детей на квартиру родителей при расторжении брака;<strong>–</strong> о праве пользования ребенком жилым помещением, находящимся всобственности одного из родителей, после прекращения брака;<strong>–</strong> о лишении родительских прав и др.Адвокатами в процессе оказания консультативной юридическойпомощи, в том числе и на безвозмездной основе, а также при участии вмероприятиях, проводимых органами самоуправления граждан, ведетсяпостоянная разъяснительная работа, направленная на защиту интересовсемьи и укрепление семейных отношений среди населения.Адвокатским корпусом республики на местах оказываетсяконсультативная юридическая помощь населению, принимается активноеучастие в мероприятиях, проводимых государственными органами, а такжеорганами самоуправления граждан. Указанное направление деятельностидолжно быть активизировано, расширено с учетом потенциальныхвозможностей адвокатуры, перспектив ее реформирования. В этой связизаслуживает пристального внимания многолетняя положительная практикадеятельности в ряде развитых стран института «семейного адвоката».Развитие и совершенствование подобного института в Узбекистане ещеболее раскроет возможности и укрепит позицию адвокатуры в вопросахсохранения и укрепления семейных отношений.К сожалению, для многих адвокат или юрист <strong>–</strong> это тот человек, ккоторому обращаются, в крайнем случае, в последнюю очередь, хотямногих проблем можно было бы избежать, вовремя получивквалифицированную юридическую консультацию. Грамотный310
юридический совет в состоянии предотвратить возможностьвозникновения проблем. В этом и состоит задача семейного адвоката:консультации и обеспечение юридической безопасности своего доверителяи его семьи. Он должен не просто представлять и защищать интересыдоверителя и его родственников в тот момент, когда возникла такаянеобходимость, но и заранее предостеречь их от негативных последствийкаких-либо необдуманных действий.Любовь, стремление испытывать радость материнства и отцовстваприсущи каждому. В семье, основанной на взаимной любви, принципахуважения, заботы друг о друге, человек находит личное счастье, делаетсчастливыми других. Семья с ее устойчивыми принципами была и остаетсятой средой, в которой осуществляется приобщение ребенка квыработанным предшествующими поколениями духовным ценностям, косознанию своего места и роли в обществе. И наша задача сегодня состоитв том, чтобы повысить статус и роль семьи в укреплении общества иповышении его стабильности.ҲУҚУҚ-ТАРТИБОТНИ ТАЪМИНЛАШ <strong>–</strong> ҲУҚУҚНИМУҲОФАЗА ҚИЛИШ ФУНКЦИЯСИНИНГ АМАЛГАОШИРИШ ШАКЛИ СИФАТИДАЖ.С. Синдаров ,С. Сафаров Ҳуқуқ-тартибот <strong>–</strong> ҳуқуқ ва қонунийликка асосланган ижтимоиймуносабатларнинг тартиблилик ҳолатидир. Бу <strong>–</strong> ҳуқуқий талаблар вакўрсатмаларни амалга оширишнинг оқибат натижаси, ҳуқуқий нормалар,яъни қонунийликка риоя қилиш, уларни бартараф қилиш натижасидир. 1Ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш <strong>–</strong> кишиларни тарбиялаш билан боғлиқбўлган мураккаб ижтимоий-ҳуқуқий муаммо. Ҳуқуқ-тартиботнитаъминлашда давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари, давлат бошқаруворганлари, судлар, прокуратура ва бошқа давлат органлари иштирокэтадилар. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар давлатнинг махсуссубъектлари бўлиб, Ҳуқуқ-тартибот функциясини амалга ошириш учунуларнинг ўзаро ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг ички ишлар органларидабошқарувни ташкил этиш кафедраси ўқитувчиси. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси давлат ва ҳуқуқ назарияси ватарихи кафедраси тадқиқотчиси.1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. <strong>–</strong> Т., 2007. <strong>–</strong> Б.870.311
Ҳуқуқни муҳофаза этувчи органлар ҳуқуқ-тартибот функциясиниамалга оширишлари учун улар ўртасидаги ҳамкорликни ташкил қилишзарурати бир қатор шартларга боғлиқ:<strong>–</strong> айнан шу органлар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тақозо қилувчифункцияларни бажаради. Бундай функциялар ҳуқуқий тартиботни вақонунийликни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, жиноятчиликка қарши курашиш, уни юзагакелтирувчи омилларни бартараф этишдан иборат ягона вазифаларгақаратилган;<strong>–</strong> ягона вазифага қаратилган тадбирлар бир-биридан ажралмаган ҳолдаамалга оширилганда самарали бўлиши мумкин;<strong>–</strong> мазкур органларнинг фаолиятидаги ҳамкорлик бир хилликни ватакрорийликни истисно этади. Уларнинг ҳар бири ўзига хос органларбилан ҳуқуқ-тартиботни бузишга қарши курашда энг юқори самарагаэришишга бўлган интилишни ўз ичига олувчи умумийликка асосланади.Ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш функцияси ҳуқуқни муҳофазақилишнинг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, ҳуқуқбузарликнингумумижтимоий, кримонологик ва индивидуал <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг муҳимйўналишидир. Бу фаолият ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқни қўллаш, ҳуқуқнитушунтириш, назорат қилиш, фармойиш бериш ва бошқа юридиквоситалар ва чора-тадбирлар ёрдамида амалга оширилади.Мамлакатимизда қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботни <strong>мустаҳкам</strong>лашмасаласини жиддий эътибор бериб келаётганлигига мамлакатимизраҳбарларининг қуйидаги сўзларидан билиб олса бўлади: «давлатхизматчилари орасида коррупцияга, хизмат вазифасини суиистеъмолқилиш ҳолатларига қарши доимий кураш олиб бориляпти. Қонунни бузган,жиноятга қўл урган нопок ходимларни ҳуқуқ-тартибот идоралари вақтидаушлаб жазосини бераяпти. Лекин бу масалада олиб бориладиган ишлармутлақо ҳали етарли эмаслигини таъкидлаш жоиз. Ҳозирги кундаислоҳотлар тақдирини эмас аввало давлат ва ҳукумат идораларида масъуллавозимда ўтирган одамлар ҳал қилишини, бинобарин, улар шу масалагабевосита жавобгар эканини барчамиз чуқур англаб <strong>олиш</strong>имиз шарт 1 . Буўринда шуни таъкидлаш жоизки, фуқаролар ва бошқа шахслар томониданқонунларнинг бузилиши қонунийликнинг бузилиши сифатида эмас, балкижамиятдаги ҳуқуқ-тартиботни бузилиши деб қабул қилиниши керак. Чункиқонунийлик билан ҳуқуқ-тартибот ўзаро чамбарчас боғлиқдир. Яъни«қонунийлик» ва «ҳуқуқ-тартибот» бир-бирига яқин тушунчалар бўлиб,улар ёнма-ён қўлланади. Ҳуқуқ-тартибот қонунийлик талабларини амалгаошириш даражасини тавсифловчи қонунийлик даражасидир. Агарқонунийлик ижтимоий-сиёсий ҳаёт режимини англатса, ҳуқуқ-тартибот эсаамалдаги ҳуқуқий ҳолатни билдиради.1 Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётнинг янги босқичида. <strong>–</strong> Т.,2005. <strong>–</strong> Б.78.312
Айнан ҳуқуқ-тартибот ҳуқуқий тартибга с<strong>олиш</strong> моделинигавдалантиради, айнан ҳуқуқ-тартиботга эришиш учун қоидалар ва бошқанорматив ҳужжатлар чиқарилади, қонун ҳужжатларини такомиллаштиришамалга оширилади, қонунийликни <strong>мустаҳкам</strong>лаш бўйича чораларкўрилади. Қуйидаги ҳолатларни назарда тутиш муҳим аҳамиятга эга:биринчидан, ҳуқуқий тартибга с<strong>олиш</strong>ни такомиллаштириш вақонунийликни таъминлашдан бошқа усуллар билан ҳуқуқ тартиботгаэришиб бўлмайди; иккинчидан, қонунийликни <strong>мустаҳкам</strong>лаш табиий вамуқаррар равишда ҳуқуқ-тартиботни <strong>мустаҳкам</strong>лашга олиб келади;учинчидан, ҳуқуқ-тартиботнинг асл мазмуни қонунийлик мазмунига боғлиқбўлади. 1Ҳуқуқ-тартибот мазмунидаги фарқлар унинг жиҳатлари (қисмлари)габоғлиқ предмет жиҳати (қонунийлик омили <strong>–</strong> ҳуқуқий талабларгамувофиқлик зарурати); субъект жиҳати (ҳуқуқий фармойишларга риояэтиш мажбурияти ва бундай риоя этишни бошқа шахслардан талаб қилишҳуқуқи юкланадиган субъектлар таркиби); норматив томони (бажарилишимажбурий бўлган ҳуқуқий фармойишлар доираси). Ҳуқуқий-тартиботнингмазкур жиҳатларининг ўзгариши муайян тарихий шароитларда унингмазмуни турли ҳажмларни, жамиятдаги ролининг ошиши ёки пасайишинибелгилайди.Ҳуқуқ-тартиботнинг аҳамияти турли нуқтаи назардан, энг аввало,шахс ва давлат нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши мумкин.Давлат учун бу аҳамият биринчи навбатда ижтимоий муносабатларниҳуқуқий тартибга с<strong>олиш</strong>да ҳуқуқ тартиботини тутган ўрни биланбелгиланади. Жамиятга раҳбарлик қилар экан, давлат хилма-хилиқтисодий, сиёсий, мафкуравий, ташкилий ва бошқа усул ҳамдавоситалардан фойдаланади. Улар орасида ҳуқуқий тартибга с<strong>олиш</strong> алоҳидаўрин тутади. Ушбу усул шундан иборатки, давлат ҳуқуқий нормативларничиқаради (тасдиқлайди) ва ҳамма ерда уларнинг бажарилишини, уларгариоя этилишини, яъни қонунийликни таъминлайди, шу билан ҳуқуқтартиботнингтегишли даражасига эришади.Шахс нуқтаи назаридан қонунийлик ва ҳуқуқ-тартибот биринчинавбатда унинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлариниҳимоя қилиш воситаси сифатида намоён бўлади. Улар ҳам айнандавлатнинг, унинг органларининг зўравонлигидан ҳам бошқа шахслартомонидан йўл қўйилиши мумкин бўлган ҳуқуқбузарлик хаттиҳаракатлариданинсонни муҳофаза этишни таъминлайди. Қонунийлик ваҳуқуқ-тартиботнинг ҳолатига қараб шахс эркинлиги даражаси, унинг ҳуқуқва эркинлигининг ҳақиқийлиги демократиянинг даражаси вачинакамлигини белгилайди. Ҳозирги замон шароитларида шахсманфаатлари давлат учун устуворлик касб этаётган экан, ҳуқуқ-1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. <strong>–</strong> Т., 2007. <strong>–</strong> Б.870-871.313
тартиботининг бу томони ҳам давлат фаолиятининг муҳим мақсадиданбири ҳисобланади. Буларнинг ҳаммаси умуман жамият учун ҳуқуқтартиботнингалоҳида аҳамиятини белгилаб беради; улар жамиятдагитартибнинг ўзаги, умуминсоний қадриятлар, ҳуқуқий ва умумиймаданиятнинг салмоқли қисми сифатида намоён бўлади.Ҳуқуқ-тартиботни <strong>мустаҳкам</strong>лаш ҳуқуқий давлатнишакллантиришнинг зарур шарти ва воситаси бўлиб, унинг ўзи шудавлатнинг зарурий таркибий қисмидир. Мустаҳкам қонунийлик ҳамдаҳуқуқий ва қонунийликни асосланган тартиб ўрнатилган тақдирдагинадавлат чинакам ҳуқуқий бўлади. Шу жиҳатдан олиб қараганда қонунийликва ҳуқуқ-тартиботни таъминлашда ҳуқуқни муҳофаза қилишорганларининг ўрни ва аҳамияти бениҳоят катта.Шу ўринда ҳуқуқ-тартиботни таъминлашда қонунийликни аҳамиятиқандай деган савол туғилади. Авваламбор, қонунийлик давлатимизнингбарча органлари, жамият бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролартомонидан амалдаги қонунлар ва норматив ҳуқуқий ҳужжатларининг аниқва оғишмай бажарилиши билан боғлиқ ҳолдир. ПрофессорУ.Тожихоновнинг фикрича, қонунийлик «барча ҳолатларда ҳам ҳуқуққаасосланган собитқадамликдир. Шу сабабли қадимгилар қонунсизликданкўра, ёмон бўлса ҳам, қонунларнинг мавжуд бўлгани афзал деб кароматқилганлар…қонунийлик эса бирон-бир тартиб билан мезонланмаганидануни ҳеч қачон муайян бир доирага киритиб бўлмайди. Шу боис у чегарабилмайди. У доимо одамлар ҳаёти, мулки, уларнинг маънавияти учунхатарли ҳодисадир». 1 Шу сабабли, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботтушунчалари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ тушунчалардир. Юридикадабиётларда қонунийлик деганда давлат органларининг иш фаолиятидақонунларга ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатларга амал қилишитушунилади. Қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни қўриқлаш тизими: ҳуқуқ вақонун бузилишларини аниқлаш, уларни дарҳол бартараф этиш,қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни тиклаш ҳамда ҳуқуқ-тартиботни бузишгайўл қўйган шахсларни жавобгарликка тортишни ўз ичига олади.Мансабдор шахс томонидан йўл қўйиладиган ҳар қандай ҳуқуқбузарлик,қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботга салбий таъсир кўрсатувчи ҳолат сифатидатан олинади. Чунки ҳуқуқбузарлик натижасида давлат, жамият ва шахсманфаатларига маълум даражада зарар етади.Ҳуқуқ-тартиботнинг бузилиши ҳар доим фуқароларнинг қонунийманфаатлари ва ҳуқуқларига, жамият ва давлат манфаатларига катта зиёнетказибгина қолмай, қонунга нисбатан бўлган муносабатни ҳуқуқиймаданиятнинг паст бўлган поғонасига тортади, умуман ҳуқуқ ва қонунганисбатан бўлган эътиборини йўқотади. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи1Тожихонов У. Ўзбекистонда мустақил давлатчиликнинг мустақилдавлатчиликнинг ҳуқуқий-маънавий муаммолари. <strong>–</strong> Т.,1996. <strong>–</strong> Б.179.314
органлар учун қонунчиликни бузилиши, яъни ҳуқуқ-тартиботнингбузилиши бир неча турга бўлинади ва улар қаторига оғир ва ўта оғирбузилишлар киради. Шу билан бирга, кўйидагилар ҳуқуқ-тартиботнибузилиши бўлиб ҳисобланмайди:<strong>–</strong> идоравий нормативларда мавжуд бўлган қоидаларнинг мансабдоршахслар томонидан бузилиши, бошлиқнинг буйруқларини бажармаслик,органларга нисбатан мансабдор шахсларнинг қўполлиги, эътиборсизлигива ҳоказо.Мабодо ушбу қоидабузарликлар натижасида ўзга шахсларнингҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига зиён этадиган бўлса,бундай ҳолатлар ҳуқуқ-тартиботнинг бузилиши ҳисобланади.Ҳуқуқ-тартиботнинг <strong>мустаҳкам</strong>ланиши давлат органлари, мансабдоршахслар фаолиятида унинг кафолатларини татбиқ этилишини тақозоқилади, чунки уларни амалга оширмасдан туриб ҳуқуқ-тартиботнитаъминлаш мумкин эмас. Ҳуқуқ-тартибот кафолатлари асосида ижобиймаърифатга эга бўлган ва воқеликда мавжуд бўлган, омиллар ва воситалартан олинади.Мустақиллик даврида Ўзбекистонда кўрилган амалий ишларнатижасида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари жамиятда ҳуқуқтартиботнибарқарорлигини таъминлашга эришдилар. Амир Темур ҳамўзининг машҳур тузукларида «Зарурий тартибот ва қоидаларга риоя қилиштақдирим ва муваффақиятларимнинг негизи бўлди» 1 , -деб ёзган эди.Чиндан ҳам ҳуқуқ-тартиботнинг бузилиши ҳуқуқни муҳофаза қилишорганлари ходимларининг ҳуқуқий ночорлигини келтириб чиқаради.Шундай қилиб, давлатнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш функциясиниҳуқуқ-тартиботни таъминлаш шаклида амалга ошириш нафақат кишиларниҳуқуқбузарликларини содир қилишдан тутиб туриш билан уларнингқонунга итоаткор хулқ-атворини таъминлаш, шу билан биргаҳуқуқбузарликларга нисбатан тоқат қилиб бўлмаслик муносабатинишакллантириш вазифасини ҳал этади, фуқароларнинг ҳуқуқий фаолиятиниоширишга, уларга ўз вақтида ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ваогоҳлантириш ишига бош қўшишга кўмаклашади.Хулоса қилиб айтганда, қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботни<strong>мустаҳкам</strong>лаш ҳуқуқий давлат қуришнинг зарурий шарти ва воситасибўлиб хизмат қилади. Қонунийлик <strong>мустаҳкам</strong> ўрин эгаллаган бўлиб, ҳуқуқтартиботқонунийлик талабларига мос келгандагина, давлат ҳуқуқийбўлиши мумкин. Умуман, Ўзбекистон Республикаси Конституциясигамувофиқ давлат, унинг барча органлари қонун асосида иш олиб бориб,ҳуқуқий тартиботни, жамият манфаатларини, фуқароларнинг ҳуқуқ ваэркинликларини муҳофаза қилишни таъминлайди.1 Темур тузуклари. <strong>–</strong> Т., 1992. <strong>–</strong> Б.9.315
ЖАМОАТ ТУЗИЛМАЛАРИНИНГ ОИЛА-ТУРМУШДОИРАСИДАГИ ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИОЛИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШЙЎНАЛИШЛАРИБ.Ф. Алимов Фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг устувор йўналишлариданбири <strong>–</strong> нодавлат ва жамоат ташкилотларини ривожлантиришдан иборат 1 .Шунинг учун ҳам бугунги кунда ички ишлар органларинингжиноятчиликка қарши кураш ва унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги фаолиятиниташкил этишда жамоат тузилмалари билан ўзаро ҳамкорликни<strong>мустаҳкам</strong>лашга алоҳида эътибор қаратилмоқда.Милиция таянч пунктларида ички ишлар идоралари билан жамоаттузилма аъзоларининг ҳамкорликдаги фаолиятини ташкиллаштиришбўйича бугунги кунда ички ишлар органларининг жамоатчилик, айниқсафуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, маҳалла ҳудудида фаолиятюритаётган жамоат тузилмалари билан ҳамкорликни йўлга қўйишмақсадида мамлакатимизда 3551 та милиция таянч пунктлари ташкилэтилган 2 ва уларнинг кечаю-кундуз фаолият кўрсатиши йўлга қўйилган.Милиция таянч пунктларида фаолият кўрсатаётган профилактикаинспекторлари томонидан ҳуқуқбузарлик ва жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> ва унга қарши курашиш борасида кенг жамоатчилик биланҳамкорликда олиб борилган профилактик-огоҳлантирув тадбирларинатижасида қатор ижобий натижаларга эришилган. Жумладан, 2011йилнинг 9 ойи мобайнида профилактика инспекторлари томониданРеспублика бўйича 14065 та содир этилган жиноятларнинг 7498 тасижамоатчилик ёрдамида фош этилган ҳамда 1226 та жиноятларнинг олдиолинган.Мазкур таянч пунктларида фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқаришорганлари бевосита профилактика инспекторлари билан бир бинода,елкама-елка туриб ҳуқуқбузарликларга қарши кураш олиб борасидагиишларни ташкил этишлари учун бугунги кунда етарли шарт-шароитларяратилди.Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002йил 16 майдаги 162-сонли қарори асосида жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ваЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси бошлиғи ўринбосари.1 Саидов А.Х. фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлида. <strong>–</strong> Халқ сўзи. <strong>–</strong>2002. <strong>–</strong> Б.11.2Исмаилов И., Бухаров Д. Уюшган жиноий тузилмалар шаклланиши вафаолиятининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ҳамкорликни ташкил этиш (муаммо ва ечимлар). <strong>–</strong>Т., 2007. <strong>–</strong> Б.46.316
унга қарши курашда жамоат тузилмалари билан профилактика (катта)инспекторларининг ҳамкорлигини ташкил этиш ва амалга оширишдагишарт-шароитлари янада яхшиланди. Масалан, олдинги ислоҳотлардапофилактика инспекторлари ва милиция таянч пунктларида фаолиятюритиши белгиланган фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органлари,яраштириш комиссиялари, маҳалла посбони жамоат тузилмалари ва диниймаърифатва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчиларнинг бир бинодан хизмат хоналари ажратилганлиги ташкилэтилган бўлса, ушбу қарор асосида уларнинг кичик бизнес шохобчалариниташкил этиш, вояга етмаганлар ўртасида турли спорт мусобақалариниташкил этиш борасидаги ишлар йўлга қўйилди. Мазкур вазифаларнибажаришнинг туб мақсади эса, албатта <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> ва фуқароларнинг осойишта ҳаётини таъминлашга, шунингдекуларнинг маънавий тарбиясини шакллантиришга, маъмурий ҳудуддаяшовчи <strong>оила</strong>ларнинг <strong>мустаҳкам</strong> бўлишини ва уларнинг давлат ҳамдажамият ҳаётидаги ролини оширишга қаратилганлидир.Зеро, Президентимиз Ислом Каримов «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият<strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» деб таъкидлабўтганлари бежиз эмас 1 .Профилактика инспекторлари томонидан <strong>оила</strong>-турмуш муносабатларидоирасидаги ҳуқуқбузарликларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, ҳуқуқбузарлик содирэтувчи шахслар, айниқса «носоғлом <strong>оила</strong>»ларни аниқлашга қаратилганчора-тадбирлар режасини ишлаб чиқиш ва уни самарали амалга оширишдафуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, маҳалла посбонлари,хотин-қизлар қўмитаси раислари, диний маърифат ва маънавий ахлоқийтарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар, яраштириш комиссиялари биланҳамкорликда амалга оширилиши лозим бўлган вазифаларни белгилаб<strong>олиш</strong>лари мақсадга мувофиқдир. Профилактика инспекторларининг ушбувазифаларни ўз вақтида бажарилишини назорат қилиши ҳамда жамоаттузилма аъзолари томонидан амалга оширилган ишлар юзасиданҳисоботлар қабул қилиши ишнинг сифатли ва тўлиқ бажарилишинитаъминлайди.Жамиятда аёллар роли ва мавқеини ошириш мақсадида 2004 йил 25майда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «ЎзбекистонРеспубликаси хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини қўллаб-қувватлашборасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисидаги»ги фармони қабулқилиб, ҳар бир маҳаллада диний маърифат ва маънавий ахлоқий тарбиямасалалари бўйича маслаҳатчилар лавозимлари жорий қилинди. Мазкур1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир (ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган тантаналимаросимдаги маъруза). <strong>–</strong> Т., 2011.317
лавозимнинг жорий қилиниши <strong>оила</strong>ларда учрайдиган муаммолар, айниқсааёлларнинг <strong>оила</strong> ва жамиятдаги ролини ошириш, мавжуд муаммоларнингечимини топишда профилактика инспекторларига яқиндан ёрдам берувчижамоат тузилмаси шаклланганлигини англатади. Масалан, бугунги кунда<strong>оила</strong>-турмуш муносабатлари доирасидаги ҳуқуқбузарликларни <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>, <strong>оила</strong>даги маънавий-руҳий муҳитни соғломлаштириш, носоғломтурмуш тарзи кечирувчи <strong>оила</strong>ларни ўз вақтида аниқлаш, <strong>оила</strong>дагиҳуқуқбузарликлар сабабларини ўрганиш, муҳокама қилиш, чора кўришҳамда бу бундай ҳуқуқбузарликлар натижасида <strong>оила</strong>да <strong>оила</strong> аъзолариўртасида бузилган ижтимоий муносабатларни тиклаш бўйича ички ишларорганларига яқиндан амалий ёрдам кўрсатмоқдалар.Фикримизча, <strong>оила</strong>-турмуш доирасидаги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong><strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да диний маърифат ва маънавий ахлоқий тарбия масалаларибўйича маслаҳатчиларнинг фаолиятини қуйидагича ташкил этиш лозим:<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий жанжаллар оқибатида эр-хотин ўртасидаги юзага келганкелишмовчилик ва ихтилофларни бартараф этиш уларни муросагакелтириш бўйича ишларни ташкил этиш;<strong>–</strong> носоғлом <strong>оила</strong>лардаги маънавий-руҳий муҳитни соғломлаштиришҳамда жамиятга зид турмуш тарзи кечирувчи шахсларни аниқлаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>даги зўравонликлардан азият чекувчиларни аниқлаш ҳамдауларга таъсир ўтказувчи шахслар ҳақидаги маълумотларни зудлик биланички ишлар органларига етказишни таъминлаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>нинг бузилишига олиб келадиган сабабларни ўрганиш орқали<strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, ундаги ўзаро муносабатлар барқарорлигинитаъминлаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашга қаратилган ишларни ташкил этиш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>даги ажралишларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасида ўзигабириктирилган ҳудудда тарбиявий-профилактик тушунтириш ишлариниолиб бориш.Ҳозирги кунда ички ишлар органлари томонидан жиноятчиликкақарши кураш ва унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да кенг жамоатчилик имкониятларидансамарали фойдаланилмоқда. Хусусан, ички ишлар органларинингпрофилактика инспекторлари билан милиция таянч пунктида бевоситафаолият юритаётган фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлариҳузуридаги яраштириш комиссиялари, диний маърифат ва маънавийахлоқийтарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар билан <strong>оила</strong>лардагиўзаро келишмовчиликлар, эр-хотин муносабатлари, <strong>оила</strong> турмушдоирасидаги ҳуқуқбузарликлар, носоғлом <strong>оила</strong>лар, тарбиявий таъсирчораларига муҳтож бўлган <strong>оила</strong>лар, фарзанд тарбияси биланшуғулланмайдиган ота-оналарни аниқлаш ҳамда турли низолар оқибатидаэр-хотин, қариндош уруғлар ўртасида бузилган муносабатларни тиклаш вабу бундай <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасида яқиндан ёрдамбериб келмоқдалар.318
Яраштириш комиссиялари фаолиятининг профилактикаинспекторлари билан чамбарчас ҳолда ташкил этилаётганлиги <strong>оила</strong>турмушдоирасида содир этиладиган <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да муҳим аҳамият касб этмоқда. Ушбу ҳамкорликлар натижасидаўтган йиллар мобайнида қанчадан қанча <strong>оила</strong>вий можаролар, ажралишлар,низоли ҳолатлар, жанжаллар каби масалалар кўриб чиқилиб уларнимуҳокама қилиш натижасида <strong>оила</strong>лардаги нотинчликларга барҳамберилмоқда.Бу комиссия маҳалла ва <strong>оила</strong>ларда осойишталикни таъминлаш,ижтимоий муҳитни соғломлаштириш, ичкиликбозлик ва гиёҳвандликкаружу қўйганларни, <strong>оила</strong>-турмуш доирасида мунтазам ҳуқуқбузарликларсодир этувчи 1 , шунингдек, <strong>оила</strong>да содир этилиши мумкин бўлганзўравонликларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, зарарсизлантириш ва уни бартараф этишбўйича профилактика инспекторларига яқиндан ёрдам бермоқдалар.Жамиятда соғлом авлодни тарбиялашга муносиб ҳисса қўшиш,фуқароларни <strong>оила</strong> ва маҳаллада тинч осойишта ҳамжиҳатликдаяшашларини таъминлаш, турли <strong>оила</strong>вий келишмовчилик ва низоларнитинч йўл билан ҳал этиш, соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб қилиш,айниқса, ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да маҳалланингўрни беқиёсдир.Бу борада Президентимиз И.А.Каримов: «маҳалланинг аҳамияти ваўрни ҳақида гапирганда, инсоннинг, <strong>оила</strong>нинг маънавий олами, унданхабардор бўлиш, уни англаш, бу руҳий дунёга қўполлик биланаралашмасдан, унинг ижобий асосда шаклланишига нозиклик билан таъсирўтказишда, ўйлайманки, маҳалладек идорага тенг келадиган бошқа биронбирвосита йўқ» 2 <strong>–</strong> деб таъкидлаб ўтган эдилар.Дарҳақиқат, бугунги кунда, маҳалла ўз фаолиятини <strong>оила</strong>ларни<strong>мустаҳкам</strong>лаш, <strong>оила</strong>даги жанжалларни тинч йўл билан бартараф этиш,ажралишларни камайтириш, ёшларни <strong>оила</strong>вий ҳаётга тайёрлаш, ёшларорасида жиноятчиликни қисқартириш, маҳаллада турли спортмайдончаларини қуриш ва бошқа тадбирларни ташкил этишга қаратмоқда 3 .Бизнинг фикримизча, профилактика инспекторлари <strong>оила</strong>-турмушдоирасидаги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да маҳалла жамоатпосбонлари билан аниқ режа асосида самарали ҳамкорлик механизминиташкил этишлари лозим. Чунки, маҳалла посбонлари профилактикаинспекторлари билан ҳамкорликда муайян шахсларга жиноят содирэтилишининг асосий сабаби бўлган ҳаётдаги, айниқса ижтимоий-1Ахмедов Д. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларинингконституциявий ривожланиши. // Давлат ва ҳуқуқ. <strong>–</strong> №4 (12). <strong>–</strong> 2002. <strong>–</strong> Б. 15.2 Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2002. <strong>–</strong> 6 дек.3 Холматова М. Оилавий муносабатлар маданияти ва соғлом авлод тарбияси. <strong>–</strong>Т., 2000. <strong>–</strong> Б.124.319
иқтисодий, <strong>оила</strong>-турмуш соҳасидаги муаммоларни бамаслаҳат ўзаро ҳалэтишларига кўмаклашадилар 1 .Оила-турмуш доирасидаги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дамаҳалла посбонлари қуйидаги йўналишлардаги ишларни амалгаоширишлари лозим:<strong>–</strong> маҳалла ҳудудидаги криминоген вазият барқарорлигини таъминлаш,жамоат тартибини сақлаш, фуқаролар хавфсизлигини таъминлаш;-маҳалла ҳудудида мақсадсиз юрган шахси ноаниқ жиноят содирэтишга мойил бўлган шахслар, шунингдек, <strong>оила</strong>даги зўравонликжиноятларини содир этиб қидирувда бўлган жиноятчи шахсларнианиқлаш;<strong>–</strong> жанжалкаш <strong>оила</strong>ларни, айниқса <strong>оила</strong>да мунтазам ҳуқуқбузарликсодир этувчи шахсларни аниқлаш;<strong>–</strong> ичкиликбозлик, гиёҳвандлик ва фоҳишабозлик каби иллатларникелтириб чиқарувчи омилларни аниқлаш ва бартараф этиш.Таъкидлаш жоизки, <strong>оила</strong>-турмуш доирасида содир этиладиган<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> салбий таъсири нафақат жамиятнинг, балкидавлатнинг ривожланишига, унинг истиқболига таҳдид солувчи жиддийхавф десак муболаға бўлмайди. Чунки, <strong>оила</strong> жамиятнинг бир бўлаги, яъниунинг ячейкаси ҳисобланади. Афсуски, <strong>оила</strong>даги муаммолар азалиймуаммоларлардан бўлиб ҳозиргача ўзининг ечимини топмаган долзарбмуаммолар сирасидан биридир. Зеро, ижтимоий ҳаёт бор экан <strong>оила</strong>дагиможаро ва тўқнашувлар давом этаверади.Шу боисдан, <strong>оила</strong>-турмуш доирасидаги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини ва ҳуқуқий саводхонлигиниошириш уларнинг ҳуқуқлари поймол этилиши бўйича фуқароларнингўзини-ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги яраштириш комиссиялари,диний маърифат ва маънавий-ахлокий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчилар ва хотин-қизлар қўмитаси раислари билан ҳамкорликдакечиктириб бўлмас ишларни ташкил этишлари мақсадга мувофиқдир.Бугунги кун барчамизни бутун дунёда ҳозирги кунда долзарб муаммосифатида эътироф этилаётган <strong>оила</strong>даги жиноий зўравонликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>, унинг омилларини аниқлаш унга қарши курашда ҳар биримизўзимизнинг ҳиссамизни қўшишимизни талаб этади. Масалан, маҳалла,айниқса қўни-қўшнилар <strong>оила</strong>сидаги нотинчликлар ҳақида ўз вақтида ичкиишлар органларига хабар бериш <strong>оила</strong>да содир этилиши мумкин бўлганзўравонликларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га хизмат қилади.Бизнингча, жамоат тузилмаларининг фаолиятини такомиллаштиришучун қуйидаги муаммо ва камчиликларни бартараф этиш лозим:<strong>–</strong> жойларда <strong>оила</strong>-турмуш доирасидаги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да профилактика инспекторларининг жамоат тузилмалари олдига1 Мухторов Ж.С. Маҳалла посбони // Ҳуқуқ-право-Law. <strong>–</strong> 205. <strong>–</strong> №3. <strong>–</strong> Б.2-4.320
аниқ вазифаларни белгилаб бермаётганлиги ва уларга амалий ёрдамкўрсатилмаётганлиги;<strong>–</strong> жамоат тузилмалари аъзоларининг олиб бораётган ишларига юзакиқарашлари, малака кўникмаларининг етишмаслиги, кўпинча ўзларинингишлари билан банд бўлиб фақатгина коғозбозлик билан чекланибқолаётганликлари;<strong>–</strong> жамоат тузилма аъзоларининг саводхонлиги ошириш учун керакличора-тадбирлар ўтказилмаслиги, айниқса, <strong>оила</strong>даги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong><strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да жамоат тузилма аъзоларининг психиолог ва педагогларбилан умуман ҳамкорликни йўлга қўйилмаётганлиги;<strong>–</strong> ҳозирги вақтда жамоат тузилмаларининг таркибига аъзобўлганларни барчаси ҳам ўзларининг мақсад, вазифа ва фаолиятйўналишларини тўлиқ тушунмасликлари;<strong>–</strong> кўп ҳолларда жамоат тузилмалари жамоатчилик орасида тарғиботташвиқоттушунтириш ишларини етарли даражада ташкил этмасликлариёки ўзларининг ишлари билан банд бўлиб қ<strong>олиш</strong>лари;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ларда мавжуд бўлган муаммо ва камчиликлар ва <strong>оила</strong>дагижиноий зўравонликни келтириб чиқарувчи сабаб ва шароитларни,зиддиятли ҳолатларни олдиндан аниқлаш ишлари йўлга қўйилмаётганлиги;<strong>–</strong> берилган вазифа ва топшириқларни ўз вақтида амалгаоширилмаслиги, ишга бепарволик билан муносабатда бўлиш кабиҳолатларнинг натижасида <strong>оила</strong>да зўравонликларнинг содир этилаётганлигиташвишланарли ҳолдир.Юқоридаги муаммо ва камчиликларни бартараф этиш мақсадидақуйидаги ишларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир:<strong>–</strong> жамоат тузилмаларига ҳар томонлама етук ва бой ҳаётий тажрибагаэга бўлган фуқароларнинг бирлашишини таъминлаш;<strong>–</strong> жамоат тузилмаси аъзоларини <strong>оила</strong>лардаги мавжуд иқтисодийижтимоиймуаммоларни аниқлаш ва бартараф этишда фаол иштирокэтишларини таъминлаш;<strong>–</strong> <strong>оила</strong>да содир этилиши мумкин бўлган зўравонликларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> бўйича ички ишлар органлари билан ҳамкорликни кучайтириш.Жамоат тузилмаларининг <strong>оила</strong>-турмуш доирасидаги<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> фаолиятини самарали ташкил этишучун ички ишлар органлари билан қуйидаги йўналишлардаги ишларниташкил этиш лозим: биринчидан, носоғлом ҳамда кам таъминланган<strong>оила</strong>лар, шунингдек, жазони ижро этиш муассасаларидан бўшатилганбирон-бир машғулот тури билан шуғулланмайдиган шахсларга ижтимоийкўникма марказлари ва туман, шаҳар ҳокимияти қошидаги «махсускомиссия»лар билан ҳамкорликда уларни ҳаётга мослаштириш ва ишжойлари билан таъминлаш борасидаги ҳамкорликни кучайтириш;иккинчидан, <strong>оила</strong>да миллий қадриятлар ва урф одатларга зид, ахлоқ-одобдоирасидаги ножўя хатти-ҳаракатларга йўл қўяётган шахсларни ўз вақтида321
аниқлаш ва уларга нисбатан тегишли тарбиявий таъсир чораларини кўришмақсадида бой ҳаётий тажрибага эга бўлган шахсларни жалб қилиш;учинчидан, доимий равишда ички ишлар органларининг кенг жамоатчиликбилан ахборот комуниканиция алмашувини кенг йўлга қўйиш;тўртинчидан, ички ишлар органлари ходимлари ҳуқуқшунослар биланҳамкорликда аҳолининг ҳуқуқий онги, айниқса қишлоқ жойларидагиаёлларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш ва уларнинг ҳуқуқларинипоймол этилишини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасидаги профилактик тушунтиришсуҳбатларни ўтказиб бориш.Хулоса ўрнида таъкидлаш керакки, юқорида кўрсатиб ўтилган ишларўз вақтида ва самарали ташкил этилиши <strong>оила</strong>-турмуш муносабатларидоирасида содир этиладиган <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>дажамоат тузилма аъзоларининг жамият ҳаётидаги роли ва мавқеиниошириш билан бирга уларнинг олдига бир қатор масъулиятли вазифаларнибелгилаб беради.А. А. Матчанов ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВАРЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН ПО ПРЕДУПРЕЖДЕНИЮПРЕСТУПЛЕНИЙ ПРОТИВ СЕМЬИВ своем докладе «Концепция дальнейшего углублениядемократических реформ и формирования гражданского общества встране» на совместном заседании Законодательной палаты и Сената ОлийМажлиса Республики Узбекистан Президент страны И. А. Каримовотметил: «Одним из ключевых приоритетов демократического обновлениястраны является последовательная демократизация, либерализациясудебно-правовой системы, направленная на обеспечение верховенствазакона, законности, надежную защиту прав и интересов личности, говорякоротко, <strong>–</strong> формирование правового государства и правосознания людей» 1 .Права человека определяют полноценность жизни на планете и служатнеотъемлемой частью культуры наций, высшим проявлением нравственноправовыхидеалов человечества. Поэтому среди духовных ценностейсовременного мира общепризнанные права человека занимают одно изнаиболее важных мест. Закрепленные в Уставе ОрганизацииОбъединенных Наций, международных конвенциях и конституцияхНачальник кафедры теории и практики прав человека Академии МВДРеспублики Узбекистан, кандидат юридических наук, доцент.1Каримов И.А. Дальнейшее углубление демократических реформ иформирование гражданского общества <strong>–</strong> основной критерий развития нашейстраны. Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> С.50.322
многих стран мира, они все больше осознаются как естественные,неразделимые и неотъемлемые.В Конвенции ООН «О правах ребенка» обязательства по выполнениюкоторой взял на себя Узбекистан, провозглашен приоритет интересов иблагосостояния детей во всех сферах жизни государства. Ранее, в 1959 г.,Декларацией прав ребенка Генеральной ассамблеи ООН в качествеосновополагающего документа провозглашен «Принцип № 2», согласнокоторому «ребенку законом или другими средствами должна бытьобеспечена специальная защита и предоставлены возможности иблагоприятные условия, которые позволили бы ему развиватьсяфизически, умственно, нравственно, духовно и в социальном отношенииздоровым, и нормальным путем, и в условиях свободы, и достоинства. Прииздании с этой целью законов главным соображением должно бытьнаилучшее обеспечение интересов ребенка».Конституция Республики Узбекистан провозглашает, что семьяявляется основной ячейкой общества, что она имеет право на защитуобщества и государства. Из этого следует, что материнство, детство исемья находятся под защитой государства. Защита интересов семьи инесовершеннолетних осуществляется и уголовно-правовыми средствами. ВУголовном кодексе Республики Узбекистан соответствующие нормыобъединены в самостоятельную главу <strong>–</strong> «Преступления против семьи,молодежи и нравственности».В данную главу вошли следующие составы преступлений: ст. 122.уклонение от содержания несовершеннолетних или нетрудоспособныхлиц; ст. 123 <strong>–</strong> уклонение от содержания родителей; ст. 124 <strong>–</strong> подменаребенка; ст. 125 <strong>–</strong> разглашение тайны усыновления; ст. 126 <strong>–</strong>многоженство; ст. 127 <strong>–</strong> вовлечение несовершеннолетнего вантисоциальное поведение; ст. 128 <strong>–</strong> вступление в половую связь с лицом,не достигшим шестнадцати лет; ст. 129 <strong>–</strong> развратные действия вотношении лица, не достигшего шестнадцати лет; ст. 130 <strong>–</strong> изготовлениеили распространение порнографических предметов; ст. 131 <strong>–</strong> содержаниепритонов или сводничество и др.Видовым (или групповым) объектом преступлений против семьи инесовершеннолетних являются общественные отношения,обеспечивающие нормальное физическое, интеллектуальное инравственное формирование несовершеннолетних членов семьи, а такженормальное существование совершеннолетних, но нетрудоспособныхдетей и нетрудоспособных родителей.Помимо провозглашения в Декларации прав ребенка и Конвенции оправах ребенка, закрепления в Конституции Республики Узбекистан,данные общественные отношения урегулированы нормами семейногозаконодательства Узбекистана.323
Таким образом, объектом преступления против семьи выступаютконкретные общественные отношения, обеспечивающие нормальноенравственное, умственное и физическое развитие подростков, иных членовсемьи установленные, гарантированные и охраняемые национальнымзаконодательством.Знание следователем и дознавателем непосредственного объектапреступлений против семьи позволит оперативно сориентироваться вопределении конкретных норм закона, которые были нарушены, что, всвою очередь, позволит выделить круг специфических обстоятельств,подлежащих установлению и доказыванию по данной категории дел,запланировать проведение необходимых следственных действий имероприятий.Говоря о структуре личности преступника как элементекриминологической и криминалистической характеристики преступления,на наш взгляд, необходимо придерживаться следующего варианта:социально-демографические свойства (пол, возраст, образование,профессия или род занятий, семейное положение, место жительства,социальное происхождение); социальные роли, статусы (в общественнополитическойсфере, в сфере гражданских отношений, впроизводственной, семейно-бытовой); психологические свойства иособенности (уровень умственного развития, способности, навыки иумения, эмоциональные особенности, волевые качества); нравственныесвойства и особенности (интересы и потребности, ценностные ориентациии жизненные ожидания, отношение к различным социальным и моральнымценностям, наклонности и привычки); уголовно-правовые признаки(направленность преступного посягательства, мотивация преступногоповедения, единоличный или групповой характер преступного поведения,сведения о судимости).Давая уголовно-правовую характеристика преступлений против семьии, в частности, насилия в семье, необходимо рассмотреть взаимосвязьуголовно-правовой, криминологической, психологической, уголовнопроцессуальнойи криминалистической характеристик данныхпреступлений в свете их предупреждения и расследования.Наряду с этим констатируется недостаточно интенсивное применениеуголовно-правовых норм, установивших ответственность за вовлечениенесовершеннолетних в пьянство, занятие попрошайничеством,проституцией, использование несовершеннолетних для целейпаразитического существования. Своевременное выявление и привлечениек уголовной ответственности за преступления против семьи и насилия всемье является необходимым условием действительно эффективнойборьбы с преступностью в семейно-бытовой сфере, что обусловливаетнеобходимость глубокого изучения связанных с насилием в семье группойпреступлений проблем, выработки рекомендаций по совершенствованию324
методики расследования, способов своевременного выявления ипредупреждения преступлений данной разновидности.В свете сказанного особую актуальность приобретаетсовершенствование имеющихся и разработка новых методикпредупреждения и расследования преступлений против семьи, материнстваи детства, что можно осуществить на основе обобщения судебноследственнойпрактики и анализа современных достижений юридическойнауки, в том числе уголовного права, уголовного процесса, криминологии,криминалистики.Президент нашей страны И.А.Каримов указывал, что «мы живем внепростое время. Сегодня перед нашей страной стоят реальные угрозы,связанные с организованной и транснациональной преступностью,наркобизнесом. Необходимость противодействия этим угрозам требуетэффективного и адекватного ответа, обеспечения четких и слаженныхдействий всех служб органов внутренних дел, ответственного и честноговыполнения каждым сотрудником правоохранительных органов своегослужебного долга.Для достижения этих целей необходимо: во-первых, продолжить иуглубить начатую системную работу по дальнейшему улучшениюдеятельности органов внутренних дел, направленной… насовершенствование системы оперативно-розыскной и следственнойдеятельности, обеспечивающей оперативность раскрытия преступлений инеотвратимость наказания за совершенные преступления.Во-вторых, дальнейшее укрепление законности в деятельностиорганов внутренних дел…» 1 .Эти задачи, поставленные главой нашего государства перед органамивнутренних дел, предполагают осуществление комплекса различныхмероприятий в борьбе с различными видам преступлений, в том числе ипреступлениями против семьи. Для их решения в условиях проводимойсудебно-правой реформы и либерализации уголовно-процессуальныхотношений необходимо разработать и внедрить новые современные,оптимальные средства и методы в предупреждении и расследованиипреступлений против семьи.1 Каримов И.А. Праздничное поздравление сотрудникам органов внутреннихдел Республики Узбекистан // На посту. <strong>–</strong> 2007. <strong>–</strong> № 43.325
Д.К. Рахманов О НЕКОТОРЫХ ВОПРОСАХ ПРОЦЕССУАЛЬНОГОМЕХАНИЗМА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВ И ЗАКОННЫХИНТЕРЕСОВ ОБВИНЯЕМОГО ПО ПРЕСТУПЛЕНИЯМПРОТИВ СЕМЬИ НА ПРЕДВАРИТЕЛЬНОМ СЛЕДСТВИИВ Преамбуле Конституции Республики Узбекистан сказано, чтонарод Узбекистана торжественно провозглашает свою приверженностьправам человека и принципам государственного суверенитета,осознает высокую ответственность перед нынешним и будущимипоколениями, опирается на исторический опыт развития узбекскойгосударственности, подтверждает свою верность идеалам демократиии социальной справедливости, признает приоритет общепризнанныхнорм международного права, стремится обеспечить достойную жизньгражданам республики, ставит задачей создание гуманногодемократического правового государства в целях обеспечениягражданского мира и национального согласия.Общепризнанный факт, что права человека занимают ведущееместо в современном мире. Нельзя переоценить их роль встроительстве любого цивилизованного справедливого гражданскогообщества. Главным условием строительства демократическогоправового государства является поощрение и защита основных прав исвобод, и, что не менее важно, создание реальной системы гарантийправ каждого человека в обществе.В своем докладе «Концепция дальнейшего углублениядемократических реформ и формирования гражданского общества встране» на совместном заседании Законодательной палаты и СенатаОлий Мажлиса Республики Узбекистан Президент страныИ.А.Каримов отметил: «Одним из ключевых приоритетовдемократического обновления страны является последовательнаядемократизация, либерализация судебно-правовой системы,направленная на обеспечение верховенства закона, законности,надежную защиту прав и интересов личности, говоря коротко, <strong>–</strong>формирование правового государства и правосознания людей» 1 .Процессуальный механизм обеспечения прав и законныхинтересов обвиняемого на предварительном следствии представляет из Старший преподаватель кафедры предупреждения преступлений АкадемииМВД Республики Узбекистан.1 Каримов И.А. Дальнейшее углубление демократических реформ иформирование гражданского общества <strong>–</strong> основной критерий развития нашейстраны. Т.19. <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> С.50326
себя общественные отношения, отражающие определенную системусдержек и противовесов между правообеспечиваемым (обвиняемым) иправообеспечителем (следователем, прокурором), При наличиикорреспондирующих прав и обязанностей обеих сторон, а такженаличия определенных санкций за нарушение данного правовогобаланса, включая достижение цели <strong>–</strong> удовлетворения насущныхзаконных потребностей обвиняемого, выраженных в возможностиосуществления его процессуальных прав, а также осуществления задачуголовного процесса.Процессуальная деятельность обвиняемого обеспечиваетсягарантированными законом правами.Привлечение лица к участию в уголовном деле по преступлениямпротив семьи в качестве обвиняемого является довольно сложным иответственным участком процессуальной работы следователя в ходепредварительного расследования. Как известно, для того чтобывынести постановление о привлечении лица к участию в деле вкачестве обвиняемого недостаточно только лишь ограничитьсятребованиями процессуального закона (ст.361 УПК) о привлечении кучастию в уголовном деле в качестве обвиняемого.Иными словами, закон указывает на общие процессуальныеусловия (основания) привлечения лица в качестве обвиняемого.Вместе с тем фундаментальные (материально-правовые) основания дляобвинения и осуждения лица указаны в ст. 82 УПК: для направлениядела в суд с обвинительным заключением и для постановленияобвинительного приговора должны быть доказаны:1) объект преступления; характер и размер вреда, причиненногопреступлением; обстоятельства, характеризующие личностьпотерпевшего;2) время, место и способ, а также другие указанные в Уголовномкодексе обстоятельства совершения преступления; причинная связьмежду деянием и наступившими общественно опаснымипоследствиями;3) совершение преступления данным лицом;4) совершение преступления с прямым или косвенным умысломлибо по небрежности или самонадеянности; мотивы и целипреступления;5) обстоятельства, характеризующие личность обвиняемого,подсудимого.Вместе с тем понятие направление дела в суд с обвинительнымзаключением неравнозначно понятию привлечения лица к участию вуголовном деле в качестве обвиняемого. Таким образом, здесьвозникает интересная ситуация уголовно-процессуальногорегулирования момента привлечения лица в качестве обвиняемого с327
точки зрения необходимости установления определенного объема(достаточного объема) доказательств, наличие которых позволяетследователю вынести постановление о привлечении лица в качествеобвиняемого.В связи с этим хотелось бы высказать предположение о том, чтозакон не позволяет точно определить круг и характер фактическихданных, которые необходимо установить к моменту принятия решенияо привлечении лица к участию в деле в качестве обвиняемого истепень их доказанности. Тогда как, к примеру, относительноподозреваемого в ч.3 ст. 360 подчеркнута необходимость впостановлении о привлечении подозреваемого указывать мотивы иоснования предусмотренные ст. 221 УПК. А в ст. 361 говорится, что впостановлении о привлечении к участию в уголовном деле в качествеобвиняемого необходимо указывать лишь сущность обвинения, т.е.описание инкриминируемого преступления с обозначением места,времени его совершения, а также иных существенных обстоятельств.На наш взгляд, мотивы и основания привлечения к уголовнойответственности, это основания, при наличии которых следовательвправе принять столь важное в уголовном процессе решение, не могутбыть названы иными существенными обстоятельствами. Любомугражданину нужна система гарантий неприкосновенности личности.Презумпция же невиновности <strong>–</strong> действенная гарантия противнеосновательного осуждения обвиняемого.Какая же совокупность доказательств может быть признанадостаточной для предъявления обвинения? Очевидно, такая, котораяподтверждает наличие каждого обстоятельства, входящего в предметдоказывания, в степени, необходимой для вывода о совершенииданным лицом преступления при отсутствии обстоятельствисключающих уголовную ответственность или освобождающих отэтой ответственности. В результате оценки собранных доказательств уследователя должно сложиться убеждение, что его вывод на данномэтапе расследования является единственно правильным.По нашему мнению, достаточность на момент предъявленияобвинения определяется тем, что собранные по делу достоверныедоказательства, оцененные по внутреннему убеждению следователя всвоей совокупности достигают определенной степени доказанностиобстоятельств преступного события. То есть доказанности,определяющей такую степень виновности лица в совершениипреступления, которая позволяет следователю уверенно утверждать,что преступление совершилось в результате тех или иных действийлибо бездействия определенного (проведенным расследованием)установленного лица.328
Исходя из данной ситуации, уголовно-процессуальноезаконодательство формулирует лишь процессуальные требования опривлечения лица в качестве обвиняемого путем вынесениясоответствующего постановления, не определив, однако, основанийдля вынесения такого процессуального решения (в виде наличия вматериалах уголовного дела достаточных обвинительныхдоказательств). С точки зрения теории доказательств законодатель неопределил правового статуса этого лица с позиции наличия вматериалах уголовного дела каких-либо доказательств, позволяющихвынести такого рода решение.Такой пробел в законодательстве не может не влиять наобеспечение прав и законных интересов обвиняемых по уголовнымделам. Он должен быть устранен.Общеизвестно, что лицо, совершив преступление, ставит себя всилу закона в особые отношения с государством, так как с моментасовершения преступления оно обязано понести за это установленнуюуголовную ответственность (отвечать за свои действия передгосударством). Нередко после возбуждения уголовного дела личностьпреступника неизвестна и расследование ведется по фактусовершенного преступления.«Когда установлено лицо, совершившее общественно опасноедеяние (по общему правилу это происходит во второй стадииуголовного процесса <strong>–</strong> стадии предварительного расследования), идоказана его виновность, то компетентные органы властиспециальным актом ставят это лицо в условия, при которыхобязанность его нести уголовную ответственность превращается вреальную необходимость» 1 . С таким высказыванием мы позволим себене согласиться. Так как, по нашему мнению и по мнению многихсовременных ученых, виновность не может быть окончательнодоказана к моменту вынесения решения о необходимости вовлечениялица в сферу уголовно-процессуальных отношений в качествеобвиняемого, обличенного в форму постановления.Относительно подробно о процессуальном порядке привлечениялица в качестве обвиняемого отмечает Б.А. Миренский с указаниямина конкретные нормы уголовно-процессуального законодательстваУзбекистана 2 .Постановление о привлечении официально свидетельствует, чтонаряду с уголовно-правовыми отношениями возникли также уголовно-1 Уголовный процесс: Учебник / Под ред. Гуценко К.Ф. <strong>–</strong> М., 1996, <strong>–</strong> С. 283.2 См.: Миренский Б.А. ва бошқ. Ўзбекистон Республикаси жиноят процесси:Дарслик / Ш.Т. Икрамовнинг умумий таҳрири остида. Тўлдирилган иккинчи нашри.<strong>–</strong> Т., 2012. <strong>–</strong> Б. 350-354.329
процессуальные отношения между лицами, уличенными в совершениипреступления и соответствующими органами власти. Выводы органовпредварительного следствия о виновности данного лица носятпредварительный характер. Окончательное решение вопроса овиновности принадлежит суду, так как только он обладаетисключительным правом назначать уголовное наказание за содеянное.Значение акта привлечения в качестве обвиняемого состоит в том, чтоорган дознания или следователь устанавливает, когда и при какихобстоятельствах в отношении каких общественных отношений лицосовершило общественно опасное действие (или бездействие),породившее уголовно-правовые отношения, и дает юридическуюоценку содеянного, т. е. квалифицирует деяние по соответствующейстатье уголовного закона, в пределах которой на уличенное лицовозлагается обязанность нести уголовную ответственность.Сущность акта привлечения в качестве обвиняемого состоит втом. что лицо, производящее предварительное следствие вустановленном законом порядке делает вывод о наличии между лицом,привлекаемым в качестве обвиняемого, и государством правовыхотношений и разъясняет процессуальные гарантии, с соблюдениемкоторых будут осуществляться возникшие с этого момента уголовнопроцессуальныеотношения между обвиняемым и органом, ведущимрасследование.Процессуальное значение привлечения лица в качествеобвиняемого для органов расследования слагается из ряда моментов.Акт привлечения в качестве обвиняемого:1) свидетельствует о возникновении уголовно-процессуальныхотношений между обвиняемым и органами власти;2) определяет общее направление дальнейшего расследования:проверку объяснений, полученных при допросе обвиняемого;детализацию обвинения, установление отягчающих и смягчающихответственность обстоятельств, характера, размера, и общественнойопасности поступивших (или могущих поступить) последствий, всехфакторов преступной деятельности, выявление и привлечение куголовной ответственности соучастников, установление причин иусловий, способствовавших совершению преступлений и т.д.Из этих главных моментов, определяющих процессуальноезначение акта привлечения в качестве обвиняемого, вытекаютподчиненные им положения:1) с момента привлечения лица в качестве обвиняемого вуголовном деле появляется такая процессуальная фигура, какобвиняемый <strong>–</strong> центральный участник уголовного процесса;330
2) обвиняемый наделяется правами, позволяющими емузащищаться от предъявленного обвинения способами,предусмотренными законом;3) лицо, производящее расследование, обязано обеспечитьобвиняемому возможность осуществлять предоставленные ему права;4) у обвиняемого возникают определенные процессуальныеобязанности, нарушение (или угроза нарушения) которых влечетприменение к нему мер процессуального принуждения;5) у органов предварительного следствия возникаютпроцессуальные полномочия:а) на получение от обвиняемого путем допроса по существупредъявленного обвинения фактических данных, относящихсяпредмету доказывания;б) на применение мер процессуального принуждения,обеспечивающих необходимые условия для установления объективнойистины по уголовному делу, возмещение причиненного преступлениемущерба и препятствующие уклонению обвиняемого от уголовнойответственности.Доказательства, на которых основывается обвинение, должныбыть достоверными, полученными из установленных закономисточников, с соблюдением процессуальных требований,предъявляемых к порядку проведения следственных действий, врезультате которых получены эти доказательства.Важной является и степень доказанности названных обстоятельствна момент предъявления обвинения. Достаточно ли оснований длятого, чтобы считать установленными указанные обстоятельства, вкаждом конкретном случае определяет следователь послевсестороннего, полного и объективного анализа и оценки собранныхпо делу доказательств на основе своего внутреннего убеждения.Следует иметь в виду, что по таким вопросам, как привлечение кучастию в деле в качестве обвиняемого, квалификация преступления иобъем обвинения, следователь наделен процессуальнойсамостоятельностью в полном объеме.Таким образом, основания привлечения в качестве обвиняемого попреступлениям против семьи включают не только уголовно-правовыемоменты <strong>–</strong> преступление, виновность, но и уголовно-процессуальные <strong>–</strong>доказанность.331
ХУЛҚИ ОҒИШГАН БОЛАЛАРГА ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ЁРДАМ КЎРСАТИШ ТАРТИБИО.У. Авлаев Бола тарбияси инсоният мавжудлигининг муҳим шартиҳисобланганлиги боис, у дунёга келмасданоқ тарбиявий тадбирларнибошлаб юборилади. Шундай бўлса-да жамиятда қанчалик тарбиявийтаъсир кўрсатилмасин, хулқ-атворида салбий иллатларга мойил,ижтимоий меъёрларни қабул қилолмаслик хоҳиши, хаттиҳаракатларининазорат қилишдан ҳоли бўлмаган болаларни учратамиз.Уларни табиатан шундай хулқ-атворга эга деб, эътибордан четдақолдириш ёки чора-тадбирлар ишлаб чиқмаслик жамият учункаттадан-катта йўқотишларга олиб келади. Шу боис тарбияси ва хулқатворидаўзгариши бўлган болаларга ёрдам кўрсатувчи кишиларпсихологлар, педагоглар ҳисобланади. Чунки тарбияси қийинболаларда бир қатор ўзига хос типик иллатлар кузатиладики, улар:<strong>–</strong> ота-оналар, педагоглар ва бошқа катта ёшдагилар биланмуносабатда;<strong>–</strong> ўртоқлари, синфдошлари ва бошқа тенгдошлари биланмуносабатда;<strong>–</strong> ўзига муносабатда ва ўзини ўзи тушунишда;<strong>–</strong> ички ягоналик, бошқалар билан бирлашув бўла олмаслиги;<strong>–</strong> ўқишдаги қийинчиликларни бошдан кечируви кабилар ва ҳоказо.Ушбу иллатлардан болаларни халос этиш ёки уларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>учун махсус психотренинглардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.Тарбияси қийин болаларга психологик-педагогик ёрдамкўрсатишнинг ўзига хос тартиби бўлиш керак. Бугунги кунпсихологик-педагогик тажрибалар тарбияси қийин болаларгапсихологик-педагогик ёрдам кўрсатиш учун қуйидаги тартибда иштутишни тақозо этмоқда:Ёш жиҳатларига қараб профлактика ва психокоррекция ишларнибошлаш талаби.Чунки, тарбияси қийинларга ўсмирлик ёшига хулқдаги бузилишиқатъий шаклланган вақтда келиб профилактик ва коррекционтадбирларга қўл урилади. Балки хулқ-атвордаги ўзгариш болаликдаврида намоён бўлган ҳолда, унга чора кўришни кутиб бўлмайди. Шубоис кичик мактаб ёшдаёқ мақсадли профилактика ва психокоррекцияишларини анча илгари бошлаш лозим.А.Авлоний номидаги халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш вамалакасини ошириш марказий институти ходими.332
1. Ишни дифференциал ва индивидуал ташкил этиш.2. Бунда болаларнинг тарбиявий-профилактик жараёнда ёш важинсига қараб дифференциал ҳамда уларни ҳар бирини индивидуалхусусиятларга қараб ишни режалаштириш.3. Ишдаги хилма-хиллик таъминлаш, яъни вазият, шарт-шароитгақараб усуллар, воситалардан фойдаланиш.4. Инсонийлик муносабатидан ёндашиш.Болалар билан ишлаётганда уларни ҳар бир тоифасига қандаймиллатга хослиги, дунёқараши, динидан қатъий назар ишонч унингқизиқишларини ҳисобга олиб, унга очиқ кўнгиллик билан муносабатўрнатиш лозим.5. Минтақавий хусусиятларни ҳисобга <strong>олиш</strong>.Тарбияси қийин болалар билан тарбивий-профлактик тадбирларниўтказиш жараёнида уларни ижтимоий-маданий ва иқтисодийвазиятларга таяниб, у ташкил этилаётган минтақанинг хусусиятлариниҳисобга <strong>олиш</strong> лозим.Албатта юқорида санаб ўтилган талаблар умумийдир, аммотарбияси қийин болалар билан ишлаётган вақтда уларга психологикпедагогикёрдам кўрсатиш учун бир қатор метод, амаллар ватактлардан фойдаланишни билиш лозим.Тарбияда таъсир кўрсатиш методларининг тақдирлаш ва жазолашжабҳаларига алоҳида эътибор берилади. Тарбияси қийин болаларбилан ишлаш жараёнида ҳам педагог-тарбиячилар улардан самаралифойдаланишларига тўғри келади. Тақдирлаш бола хаттиҳаракатларидаижобий сифатларни таркиб топиши ва <strong>мустаҳкам</strong>ланишиучун, жазолаш эса ихтиёр этилмайдиган салбий фазилатларнитормозлаш ва улардан огоҳ этиш мақсадида фойдаланилади. Жазолашҳам адолатли ва боланинг шахсини камситмаган ҳолда самаралиташкил этилиши зарур.Тарбиявий воситалар орасида тарбия амаллари борки, уларнисамарали ташкил этиш ва амалга ошириш ижобий натижаларга олибкелади.Тарбия амаллари тарбия методларининг таркибий элементларибўлиб, улар тарбиявий таъсир самарадорлигини таъминлашга ёрдамберади. Биз тарбияси қийин болалар билан ишлаш жараёндамутахассислар бир қатор тарбия амалларидан фойдаланишлариўринлидир деб ҳисоблаймиз.Тарбия амаллари. Бизнинг изланишларимиз ва кузатишларимизтарбия амалларини мақсад ва йўналишидан келиб чиққан ҳолда уларниқуйидаги уч гуруҳга ажратишимизга олиб келди.Биринчи гуруҳга тарбиячининг тарбияланувчига мурожаат этишиорқали унинг шахсий эҳтиёжларини аниқлаш ёрдамида ташкилэтиладиган амаллар.333
Бу амаллар тоифасига ёрдам кўрсатишга эҳтиёжни аниқлашамали. Тарбиячи тарбияланувчига маслаҳат маъносида мурожаатқилиб, ўз муаммолари ҳақида сўзлаб беришини сўрайди ва шу аснодамуаммонинг ечиш йўлларини топади.Яхши хатти-ҳаракатларга йўналиш бериш амалидан тарбиячилартарбияланувчиларга ёрдам зарур бўлганда кўмак берадилар. Бундаижобий хатти-ҳаракатларга алоҳида урғу берилади.Ҳаёт истиқболини белгилашга кўмаклашиш амали. Педагог суҳбатжараёнида тарбияланувчининг ҳаёт режаларига аниқлик киритади.Шундан сўнгра тарбияланувчининг режаларини амалга оширишигакўмак берилади.Ўзи ва бошқалар ҳақида сўзлаб бериш амали. Тарбияланувчи ўтганкунлар ҳақида ҳар бири ҳикоя ёзишни тавсия этилади. Шундан сўнграуларга бошқача яшаш мумкинлиги сўралади.Менинг идеалим. Суҳбат жараёнида тарбияланувчиларнинг идеалианиқланади ва унинг ижобий ахлоқий сифатлари ажратилиббаҳоланади.Тарбияланувчилар учун эртак. Бу эртак терапия ғояларинибажариш учун фойдаланилади. Тарбиячилар қаҳрамонлартарбияланувчиларга ва уларнинг атрофдагиларига ўхшаган кишилариштироки тўғрисида эртак тузадилар. Эртак охирида педагог ваўқувчилар ўзаро мулоҳаза юритадилар.Иккинчи гуруҳга гуруҳий фаолиятни ташкил этишга асослангантарбия амалларини киритиш мумкин.Ушбу тоифа тарбия амалларидан бири фикрлар эстафетаси бўлиб,ўқувчилар берилган мавзу бўйича занжирсимон тарзда биридан сўнграиккинчиси сўзлайди, бир-бирини тўлғазади, аниқлик киритади.Ўзини ўзи руҳлантириш амали. Ўқувчилар гуруҳларга ажралиб,бир-бирига маълум саволлар билан мурожаат қиладилар, Берилгансавол ва жавоблар с<strong>олиш</strong>тирилиб, сўнгра муҳокама қилинади.Эркин мавзуда суҳбатлашиш амали. Бунда ҳар бир тарбияланувчиўзи қизиқадиган бирор мавзу бўйича ҳикоя тузади ва гуруҳдагиларгаҳикоя қилиб беради.Учинчи гуруҳга ўқитувчиларнинг ўқувчиларга атрофидагимуҳитни ўзгартиришга йўналтирилган ташкилий фаолиятларигақаратилган амаллар киритилади.Кўрсатма бериш амали. Тарбияланувчиларга муомалага ва хулқатворқоидаларига таяниб, берилган топшириқларни бажаришсўралади. Тарбияланувчилар ўйин қоидаларига мувофиқ ўзмулоҳазаларини беришлари мумкин. Таклифлар жараёнида ҳар биртарбияланувчининг мавқеини ҳимоялаш инобатга олинади.Ролларни тақсимлаш амали. Ушбу тарбия амалидатарбияланувчилар берилган мавзуни билишига қараб роллар334
тақсимланади ва улар топшириқни бажариши сўралади.Бундан ташқари учинчи гуруҳга тарбияланувчилар ижодийёндашиш ҳар хил ролли ўйинлар тарзидаги амалларданфойдаланишлари мумкин.ОИЛАДАГИ ЗЎРАВОНЛИКНИНГ ЖИНОИЙ-ҲУҚУҚИЙТУШУНЧАСИД. Усмонов,А. Муродов Оилада содир этиладиган зўравонлик кишилар ўртасидагиижтимоий муносабатлар жараёнидаги тажовузкорликда намоён бўлади.Бу ҳолат кундалик <strong>оила</strong>-турмуш муносабатлари доирасида турличатажовузкор хулқ-атворда намоён бўлади.Зўравонликнинг табиати, ижтимоий хавфлилиги ва белгилариҳақида адабиётларда турлича тушунчалар берилган. Бир қатор илмий ваюридик адабиётларни таҳлил этиш ҳамда умумлаштириш шуникўрсатмоқдаки, фанда ҳанузгача «зўрлик» ва «зўравонлик»ка оид ягонатушунча мавжуд эмас. Гарчи, «зўрлик» ва «зўравонлик» тушунчаларигатурли соҳа мутахассислари томонидан эътибор қаратилган бўлса-да, буҳақида ягона тўхтамга келинмаган.Зўрлик <strong>–</strong> бирор кишининг иккинчи бир кишини зўравонлик,жисмоний куч ишлатиш йўли билан хўрлаши, жабр-зулм қилиши 1 ёхудшахснинг Конституция билан кафолатланган шахсий дахлсизлигибузилишига сабаб бўладиган, бир шахснинг иккинчи бир шахсганисбатан жисмоний ёки руҳий таъсир ўтказишидир 2 .Баъзи бир адабиётларда зўрлик <strong>–</strong> бирор кишининг иккинчи биркишига нисбатан зўрлик қилиши, куч ишлатиш йўли билан зўрлаши,жабр-зулм қилиши сифатида келтирилган. У инсонни жисмоний вамаънавий зўрлаш ёхуд жабр-зулм қилиш шаклида намоён бўлади 3 .Зўравонлик <strong>–</strong> қонун билан тақиқланган маънавий, руҳий важисмоний зарар етказувчи ҳаракатларни шахс хоҳиш иродасига қарширавишда амалга ошириш 4 . «Зўравонлик» зўравонларга хос хатти-Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг жиноятларнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> кафедраси ўқитувчилари.1 Ўзбекистон юридик энциклопедияси. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.199.2 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.4. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong> Б.47.3 Юридик энциклопедия. <strong>–</strong> Т., 2001. <strong>–</strong> Б.171.4 Арифходжаева И.Х. Ички ишлар идоралари психологияси: Ўқув қўлланма. <strong>–</strong> Т.,2008. <strong>–</strong> Б.405.335
ҳаракат, зўрлик, куч ишлатиш, ўзгаларга қонунсиз равишда кучишлатувчи, зўрлик қилувчи, жисмоний бақувватлик, кучлилик,улканлик, шиддатлилик 1 , деб эътироф этилади.Оилада содир этиладиган зўравонлик кишилар ўртасидагиижтимоий муносабатлар жараёнидаги тажовузкорликда намоён бўлади.Тажовузкорлик деганда ўз муаммоларини ҳал этиш учун зўравонликвоситаларидан фойдаланишни афзал кўриш тушунилади 2 . Бу ҳолаткундалик <strong>оила</strong>-турмуш муносабатлари доирасида турлича тажовузкорхулқ-атворда намоён бўлиб, ҳатто қасддан одам ўлдириш жиноятикелиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин.Зўравонликнинг куч ишлатиш шакли жабрланувчига <strong>оила</strong>аъзолари, яқин дўстлари ва бошқа шахслар томонидан уриш,калтаклаш, озодлигини чеклаш, яшаш жойида соғлом турмуш тарзи ваовқатланишидан маҳрум қилиш ҳамда унинг руҳий саломатлигинингбузилиши ва қадр-қимматига зарар етказилишида намоён бўлади 3 .Айтиш жоизки, ушбу зўравонликлар деярли айнан <strong>оила</strong>да содирэтилиб, инсоннинг ихтиёри ва эркига зид равишда жисмоний кучишлатиш ёхуд руҳий таъсир этиш орқали амалга оширилади. Шахсгазўрлик ишлатилишида унинг ихтиёрига зид бўлган хатти-ҳаракатларамалга оширилади.Оиладаги зўравонлик шахсга қарши ноқонуний куч ишлатиш,калтаклаш, зўрлаш, мажбур қилиш, таъсир кўрсатиш, ўз ҳукмронлигиниўтказиш каби белгилар орқали ифодаланади. У асосан жисмоний ёкируҳий кўринишда бўлиши мумкин. Руҳий зўравонлик эса кўп ҳоллардақўрқитиш (бир шахсни иккинчи бир шахс томонидан қўрқитиббўйсундириш, ўзини кўрсатиш ёхуд ўзига қарам қилиш) шаклидаифодаланади. Руҳий зўравонлик асабийлашишнинг маҳсули бўлиб, биршахсни қўрқитиб ўзига бўйсундириш, унинг «ихтиёрига зид» ёки«тарбиялаш» мақсадларида қўлланилиши ҳам мумкин. У айбдоргаунинг қариндошлари ёки яқин кишиларига нисбатан бевоситақўлланилишида намоён бўлади. Жиноят ҳуқуқи нуқтаи назаридан ҳархил оғирлик даражасида баданга шикаст етказиш, калтаклаш ва бошқажисмоний куч ишлатишни жисмоний зўравонлик деб баҳолаш лозим.Бизнингча, зўравонлик жисмоний куч ёки қўрқитиш билан амалгаошириладиган жиноий фаолиятдир. Бунда шахснинг ҳаёти ва соғлиғигатаҳдид қилиш орқали ҳуқуқ ва эркинлиги поймол этилади. Мазкурҳолатда таъсир этиш деганда, жабрланувчига унинг хоҳишига қаршиамалга ошириладиган ва унга аниқ жисмоний ёхуд руҳий азоб1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.167-168.2 Антонян Ю.М. Психология убийства. <strong>–</strong> М., 1997. С.17-18.3Назаров А. Оила-турмуш муносабатларида зўравонликни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>муаммолари // Davlat va huquq. <strong>–</strong> Т., 2004. <strong>–</strong> №4. <strong>–</strong> Б.44.336
берадиган, яъни зўравонлик ҳисобланадиган таъсир этишни тушунишкерак.Зўравонлик оқибатида шахснинг баданига салгина оғриқетказадиган ва ҳатто ёқимсиз ҳис уйғотадиган ўзгаришни ҳамзўравонлик деб аташ мумкин. Зўравонликка фақат тананингдахлсизлиги бузилишини эмас, балки шахсга тааллуқли ҳар қандайсалбий хатти-ҳаракатни киритиш керак. Масалан, шахс устидан кулиш,туҳмат, ҳақорат қилиш кабилар шахснинг конституциявий ҳуқуқинипоймол қилиши билан бирга, унга кўрсатилган руҳий зўравонликҳисобланади.Жисмоний таъсир кўрсатувчи зўравонлик ҳаракатлари қаторига,бизнинг фикримизча, инсон баданига куч билан таъсир қилишнинг ҳарқандай усули, яъни зарба беришда ифодаланмайдиган хаттиҳаракатларниҳам киритиш лозим. Масалан, сочдан тортиш, қўлниоғритиб ушлаш, тананинг бирор қисмини қисиш, оғриқ бериш, итарибюбориш ва ҳоказо.Зўравонликлар жумласига қийноққа с<strong>олиш</strong>, яккалаб қўйиш,иродага қарши ҳаракат қилишга мажбурлаш ёки ундаш, ушлаб туриш,зўрлаш, тегажоғлик қилиш, таҳқирлаш ва хўрлаш кабиларни киритишмумкин.Бизнингча, «<strong>оила</strong>даги жиноий зўравонлик деганда <strong>оила</strong>нинг бираъзоси томонидан бошқа аъзосига нисбатан жисмоний ёки руҳий таъсиркўрсатиш ёхуд қўллаш билан қўрқитиш орқали унинг ҳаёти, соғлиғи,эркинлигини, жинсий дахлсизлиги, шаъни, қадр-қиммати ва қонунбилан муҳофаза қилинадиган бошқа дахлсиз ҳуқуқлари ва қонунийманфаатларига тажовуз қилиш орқали ўз ҳукмронлигини ўтказишгақаратилган хатти-ҳаракат ёки ҳаракатсизлик»ни тушуниш лозим.Оиладаги жиноий зўравонликнинг қуйидаги турлари мавжуд:Жисмоний зўрлик жабрланувчига турли даражада тан жароҳатлариетказиш, уриш, жисмоний куч ишлатиш, жабрланувчининг қариндошларини,яқинларини ўлдириш, номусига тегиш ва ҳоказоларкўринишида бўлиши мумкин 1 . Бунда <strong>оила</strong>нинг бир аъзоси томониданбошқа аъзосига нисбатан қасддан унинг ҳаёти, соғлиғига ёкибаданининг турли жойларига шикаст етказиш каби хатти-ҳаракатларнисодир этилиб, қуйидаги кўринишларда намоён бўлади: шапалоқтортиш, тепиш, турткилаш, мушт билан уриш; кучли зарб билан итарибюбориш; турли ўткир буюм ва нарсаларни отиш; қурол билан хавфс<strong>олиш</strong> ёки яралаш; уйдан чиқишига жисмонан йўл қўймаслик; кечасиухлашга қўймаслик.Руҳий зўрлик <strong>–</strong> жабрланувчига нисбатан жисмоний зўрликишлатиш, мол-мулкини нобуд қилиш ёки зарар етказиш ва1 Рустамбаев М.Х. Жиноят ҳуқуқи: Махсус қисм. <strong>–</strong> Т., 2006. <strong>–</strong> Б.42.337
жабрланувчи сир сақланишини истаган маълумотларни ошкор этиш ваҳоказолар билан қўрқитиш 1 . Руҳий зўрлик ва жисмоний зўрлик бирбиринитақозо этувчи ва бири иккинчисини тўлдиргандагина оқибаткелиб чиқиши мумкин. Бунда қасддан <strong>оила</strong>нинг бир аъзоси томониданбошқа аъзосининг шаъни ва қадр-қимматини камситиш орқали унингруҳиятига таъсир кўрсатиш, ҳис туйғуларини сўндирувчи ҳаракатларқилиш, қўрқитиш ва ҳақоратлаш билан унинг руҳиятига шикастетказувчи сўзлар ва ҳаракатларни содир этишда намоён бўлади: ҳиссиётва ҳис-туйғуларни тан олмаслик; устидан кулиш; жазо чораси сифатидаунинг ҳиссиётларига эътибор бермаслик; ёлғон сўзлар айтиб, унданўзининг манфаати йўлида фойдаланиш; дўстлари ва қариндошларигахавф етказиш билан қўрқиқиш ва улар билан алоқа қилишга йўлқўймаслик; у билан оммавий жойларга чиқишдан бош тортиш; <strong>оила</strong>бюджетини ўзи назорат остига <strong>олиш</strong>; қариндош уруғлар орасидашарманда қилиш; уйдан кетишини айтиб қўрқитиш; касал ёкиҳомиладор бўлганида унга ёрдам беришдан бош тортиш, тиббий ёрдам<strong>олиш</strong>ига қаршилик кўрсатиш.Оиладаги жинсий зўравонлик жинсий алоқага қилишгамажбурлайдиган хатти-ҳаракатлар қилиш орқали дўқ-пўписа қилиш ёкизўрлик ишлатиш билан қўрқитиб шахснинг жинсий дахлсизлиги ваозодлигига тажовуз қилиш билан ифодаланади. Масалан, эркакнингаёли билан жинсий объект сингари муомала қилиши; жинсий алоқаданбош тортиш ёхуд аёлга нисбатан тажовузкор муносабатда бўлиш;жинсий алоқада мажбурий хатти-ҳаракатлар қилдириш; жинсийалоқани ўта шафқатсизлик билан амалга ошириш; зўрлаш йўли биланжинсий алоқа қилишга мажбурлаш; аввал калтаклаб кейин жинсийалоқа қилиш; порнографик кўринишдаги бузуқ хатти-ҳаракатларникўришга ёки такрорлашга мажбурлаш ва ҳоказо.Умумий кўринишда <strong>оила</strong>даги зўравонликни қуйидагиларгаажратиш мумкин: аёлларга нисбатан зўравонлик; болаларга нисбатанзўравонлик; қариндошларга нисбатан зўравонлик.Оиладаги жиноий зўравонликнинг келтириб ўтилган таърифларибир шахснинг иккинчиси устидан унинг соғлиғи ёки ҳаётига зараретказиш мақсадини кўзда тутиб, унинг ихтиёрига қарши қасдданжисмоний куч ишлатишига келиб тақалади.Оиладаги жиноий зўравонликнинг юридик маънодаги тушунчасиунинг ҳақиқий мазмунини торайтиради, чунки бир қатор ҳолатларҳисобга олинмайди:1Тахиров Ф. Айрим хорижий мамлакатларда жинсий жиноятлар учунжавобгарлик / Масъул муҳаррир ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.95-96.338
биринчидан, агар жисмоний зўравонлик тўғрисида сўз юритилса, уҳолда инсон организмига бевосита жисмоний куч ишлатиш билантаъсир кўрсатишни қўшиш мумкин эмас. Зўравонликнинг ушбу туринизўравонлик билан чеклаш ҳамда жабрланувчини озодликдан маҳрумқилишга киритиш тақозо этилади.У одатда жисмоний ва маънавий азобни келтириб чиқарувчи,баъзан жиддий жисмоний ва руҳий жароҳат (масалан, жабрланувчиниқишда иситилмаган хонада сақлаб туриш)га олиб келиши ҳам мумкин;иккинчидан, зўравонликни инсон организмига «унинг ихтиёригақарши» таъсир кўрсатиш сифатида кўриб чиқиш ҳам мумкин эмас.Зўравонликни инсонга унинг иродасидан ташқари таъсир кўрсатишсифатида тавсифлаш тўғрироқ бўлар эди, чунки жабрланувчи ўзиродасини намоён этадиган ҳолатда, зўравон унга қарши ҳаракатқилади ва бу ҳар доим ҳам шундай бўлавермайди. Кўп ҳолларда айбдоржабрланувчининг иродасини менсимайди;учинчидан, зўрлик ишлатиш билан таҳдид қилишни фақатжисмоний зарар етказиш билан таҳдид қилишга қўшиш мумкин эмас.Руҳиятга нафақат жисмоний зарар етказиш билан таҳдид қилиш, балкибошқа манфаатларга, кўпинча муҳимлиги жиҳатдан соғлиқ ва ҳаттоҳаётдан маҳрум қилишдан ҳам қ<strong>олиш</strong>майдиган бошқа (масалан, шаън,қадр-қиммат, эркинлик, обрў-эътибор, мулкий) қадриятлар ҳам таъсирқилади;тўртинчидан, зўравонликни фақат бевосита инсон иродасигатаъсир кўрсатиш сифатида кўриб чиқилиши ҳозирги кунда анча тордектуюлади, чунки инсонга таъсир ўтказиш қонун билан қўриқланадиганбошқа нарсалар, масалан, моддий бойликлар, мулк орқали ҳам намоёнбўлиши мумкин.ЖИНОЯТЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДАКРИМИНАЛИСТИКАНИНГ АҲАМИЯТИК.И. Туранов Ҳозирги криминалистика таркибига кирган ғоялар, мулоҳаза ватавсиялар жуда қадимдан бошлаб турли мамлакатларда жиноятчиликни<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унга қарши курашиш тажрибаси асосида шаклланибкелган. Бу ҳақда И.Ф.Криловнинг бир қатор асарларида батафсил баёнқилинган. Шунингдек, немис олими Людвиг фон Ягеманн жиноятларнитергов қилиш назариясини 1838 йилда «Суд тергови бўйича қўлланма» Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг криминалистика кафедрасиўқитувчиси.339
китобида атрофлича ёритиб берди. ХIХ асрнинг охирларида суд тиббиёти,жиноятчиларни рўйхатга <strong>олиш</strong>, ашёвий далилларни текшириш ва терговфаолиятининг ташкилий асосларига эътибор кучайди 1 .«Криминалистика» атамаси лотинча «criminal» <strong>–</strong> жиноят сўзиданолинган бўлиб, биринчи марта XIX аср охирида австриялик олим ГансГросс жиноятнинг тергов қилиш техникаси, тактикаси ва методикасиниўрганадиган фанга нисбатан шу атамани қўллаган эди. У жиноят ҳуқуқиганисбатан криминалистикани ёрдамчи фан ҳисоблаб, криминалистикажиноят ҳуқуқини амалга оширишга қаратилган таълимот, деб атади ГансГросс. «Агар терговчи гувоҳнинг кўрсатувларини тушуна олмаса, нотўғрибаҳоласа, жиноятчи қўллаган усулларни билмаса ёки криминалистикқоидалар билан умуман таниш бўлмаса, барча уринишлари бесамар бўлибқолади» <strong>–</strong> деб ёзади Г.Гросс.Кейинги юз йиллик давомида бошқа фанлар эришган қатор ютуқларкриминалистикада жиноятни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, жиноятни тергов қилиш ваочиш мақсадида кенг фойдаланилди. Криминалистика мақсадлари учунмўлжалланган ёки махсус тайёрланган техник воситалар, усуллар ваметодлар тизимини яратиш ишлари анча фаоллашди. Фотография кашфэтилгандан сўнг унинг умумилмий ва амалий қоидаларидан ибораткриминалистик техниканинг таркибий қисми ҳисобланган судфотографияси вужудга келиши, кимё ва физика фанлари эришган ютуқларҳужжатларни криминалистик техника воситалари ва методлари ёрдамидатадқиқ этиш, физиология қонунлари дастхатни ўрганиш, психологияқонунлари сўроқ қилиш тактикасини ташкил қилиш учун асос яратибберди.Ҳозирги вақтда кўпчилик олимлар ва амалиётчилар 1967 йилдаР.С.Белкин ва Ю.Н.Краснобаев томонидан таклиф этилган қуйидагитаърифни маъқуллайдилар: «Криминалистика <strong>–</strong> жиноят содир этишмеханизми қонуниятлари, жиноят ва унинг иштирокчилари тўғрисидагиахборотнинг пайдо бўлиши, далилларни йиғиш, тадқиқ этиш, баҳолаш вафойдаланиш қонунияти, суд тадқиқоти ва жиноятнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нингмахсус воситалари ва методлари қонуниятларини билишга асосланганфандир». 2Криминалистика жиноятчиликни очиш ва тергов қилишнинг тактикметодологикусуллари ва шу мақсадда қўлланиладиган илмий-техниквоситалар ва уларни жорий қилиш тўғрисидаги фан. Унинг асосийвазифаси тергов қилишда ва жиноятчиликни очишда ҳуқуқни ҳимоя1 Абдумажидов Ғ. ва бошқ. Криминалистика: Дарслик. Ж.1. <strong>–</strong> Т., 2003.<strong>–</strong> Б.3.2 Ўша манба. <strong>–</strong> Б.4.340
қилувчи органларни илмий асосланган усуллар, воситалар ва методларбилан қуроллантиришдан иборатдир.Криминалистиканинг умумий вазифаси <strong>–</strong> жиноят суд ишлариниюритиш вазифаларидан келиб чиқади ва жиноятни тез ва тўла очишгатаъсир кўрсатишдан, айбдорни фош қилиш ва қонунни тўғри жорийэтишни таъминлашдан, шахс, унинг ҳуқуқи ва эркинликлари, молмулкини,шунингдек, корхона, муассаса ва ташкилотлар манфаатинижиноий тажовузлардан ҳимоясини таъминлашдан иборат. Бошқачаайтганда, криминалистиканинг умумий вазифаси <strong>–</strong> жиноят ҳуқуқи важиноят процесси билан ҳал этиладиган вазифаларга мос келади.Криминалистикада фойдаланадиган техник воситалар, тактик усулларва методлар уларнинг барча қирраларига қарамай битта умумий белгигаэга: улар процессуал қонун асосида жорий қилиниши ва унинг талабларива нормаларига мувофиқ келиши керак.Юқорида келтирилган умумий вазифалар билан биргакриминалистиканинг ўзига хос вазифалари ҳам мавжуд. Уларқуйидагилардан иборат:<strong>–</strong> тергов ва эксперт амалиётида самарали фойдаланишгайўналтирилган техник воситалар, тактик усуллар ва методиктавсияларнинг янгиларини ишлаб чиқиш ва мавжудларинитакомиллаштириш;<strong>–</strong> ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> воситалари ва методларинивужудга келтириш ва уларни такомиллаштириш;<strong>–</strong> криминалистикада ҳозирги табиий, техник ва ижтимоий фанлар:математика, информатика, биология, фалсафа, мантиқ, психология вабошқа фанларни самарали жорий этиш йўлларини излаб топиш.Жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, тез ва тўла очишга эришиш <strong>–</strong> бу содирэтилиши мумкин бўлган жиноятнинг ёки содир этилган жиноятнингҳақиқий манзарасини очиш ва иш юзасидан ҳақиқатни тиклаш демакдир.Жиноятни тўла очиш <strong>–</strong> қонуний кучга кирган суд ҳукми билан амалгаоширилади. Суд муҳокамасига қадар жиноятни очишда тезкор-қидирув ватергов органлари иштирок этади. Улардан ҳар бири ўз процессуалваколати доирасида ҳаракат қилади, бунда улар ўзларига хос восита, усулва методларни қўллаб, жиноятни тўла очишнинг умумий вазифаларини ҳалқилишда ҳиссаларини қўшадилар.Жиноятни тергов қилиш <strong>–</strong> қонунда кўзда тутилган тартибдасуриштирув ва дастлабки тергов органлари фаолиятини ташкил этади,бунда ижтимоий хавфли хатти-ҳаракатлар мавжудлиги ёки мавжудэмаслиги, уни содир этган шахс айбдорлиги ёки айбдор эмаслиги ва ишнитўғри ҳал қилиш учун аҳамиятли ҳисобланган бошқа ҳолатлар белгилаболинади. Буларни исбот қилиш учун криминалистика воситалари,341
усуллари ва методлари ёрдамида процессуал қонунда кўрсатилганманбалар қўлга киритилади.Тергов ишларини амалга оширишда унинг асосий амалиётлари <strong>–</strong>объектларни излаш, йиғиш, қайд этиш, тадқиқ этиш <strong>–</strong> қонунда белгилангантартибга кўра суд далиллари ҳисобланади. Фақат шу йўллар биланижтимоий хавфли хатти-ҳаракатлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги, унисодир этган шахсни топишда аҳамиятли бўлган бошқа ҳолатларнибелгилаш мумкин.Жиноятчиликни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унга қарши курашнинг кўп йилликтажрибаси оператив қидирув ва процессуал фаолият олиб бориладиганбарча турли-туман объектлар ичидан жиноятларнинг самарали <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> ва уларни очиб ташлашга ёрдам берадиган шундай маълумотларнитанлаб <strong>олиш</strong> имконини бердики, буларга қуйидаги криминалистик ҳисобга<strong>олиш</strong> объектлари киради:1. Муайян тоифадаги шахслар: <strong>–</strong> жиноят содир этишда айбланган васудланган шахслар; <strong>–</strong> ўта хавфли жиноятчилар; <strong>–</strong> қидирув эълонқилинганлар; <strong>–</strong> бедарак йўқолганлар; <strong>–</strong> шахси аниқланмаган мурдалар; <strong>–</strong>номаълум касаллар; <strong>–</strong> субъектив портретлар, криминалистик портретлар.2. Ўғирланган ва олиб қўйилган нарсалар: <strong>–</strong> йўқотилган қирқма ўточарқуроллар; <strong>–</strong> ўғирланган ва эгасиз автотранспорт; <strong>–</strong> ўғирланган нодирбуюмлар (антиквариат) ва маданий қимматликлар; <strong>–</strong> рақамланган буюмлар.3. Ҳужжатлар: <strong>–</strong> умумдавлат аҳамиятига эга бўлган ҳужжатлар(масалан, йўқотилган паспортлар ва яширинган жиноятчиларнингпаспортлари); <strong>–</strong> полиграфия (босмахона) усули билан тайёрланган қалбакиҳужжатлар; <strong>–</strong> қалбаки пул белгилари ва қимматбаҳо қоғозлар.4. Очилмаган жиноятлар ҳисобидан олинган излар ва объектлар: <strong>–</strong> қўлизлари; <strong>–</strong> отилган ўқлар ва гильзалар, отилгандан сўнг қолган (ёки отилмайқол-ган) жанговар ўқларнинг излари; <strong>–</strong> портлатиш ўтказилганлигига оидахборот, жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, очиш ва тергов қилишга таъсиркўрсата <strong>олиш</strong> мумкин бўлган нарсалар ва излар (оёқ, транспорт, синганаъзоларнинг излари) <strong>–</strong> булар ташаббускор ҳисобга <strong>олиш</strong> объектлари бўлиб,айрим ички ишлар органларининг ходимлари томонидан юритилишимумкин. 1Терговчилар ва оператив ходимларнинг сўровларига биноанкриминалистик ҳисоб юритувчи бўлинмаларидан хабар қилинадиган, қайдэтиладиган объектлар тўғрисидаги маълумотлар тергов жараёнида муҳимаҳамиятга эга бўлиши мумкин. Хусусан, криминалистик ҳисобга оидмаълумотлар терговчи ва оператив ходимга қайд этилган жиноятчининг1Баканова Л.П., Маматқулов Т.Б., Қурамбаев Қ.К., Тураббаев Х.А.Криминалистик техника: Маърузалар курси. <strong>–</strong> Т., 2004. <strong>–</strong> Б.110.342
шахсини аниқ таниб <strong>олиш</strong>, айбланувчи, маҳкумнинг илгари судланганлигиҳақида маълумот <strong>олиш</strong>, ушланган, ўзининг асл фамилиясини яшириб,исмини айтишни истамаётган шахсларнинг қўл ва ташқи қиёфабелгиларига қараб идентификация қилиш, яширинган жиноятчиларниқидиришга кўмаклашиш, жиноят содир этилганда қўлланилган қуролнианиқлаш, бедарак йўқолган шахсни номаълум мурданинг қиёфасидантаниб <strong>олиш</strong> ва ҳоказонинг имконини беради.Воқеа жойини кўздан кечириш жараёнида олинган ахборотнитекшириш криминалистик ҳисобга <strong>олиш</strong>дан фойдаланиш орқали амалгаоширилади. Оператив ходим ва терговчи воқеа жойини кўздан кечиришвақтида жиноятчининг жиноятга оид ҳаракатлари ҳақида қанчалик кўпахборот <strong>олиш</strong> имконига эга бўлса, жиноятни очиш ва тергов қилишшунчалик самарали бўлади.Жиноятни содир этиш ва яшириш усуллари билан рўй берган ҳодисаизлари қонуний жиҳатдан бир-бирига боғлиқ. Аммо шуни таъкидлашкеракки, криминалистика воситалари, усуллари ва методлари ёрдамидаочилган излар ва бошқа далилларга асосланган маълумотлар процессуалқонун йўли билан аниқланса, улар далиллар сифатида муҳим аҳамият касбэтади. Акс ҳолда улар далил бўла олмайди.Шундай қилиб, криминалистикада ишлаб чиқилган воситалар, усулларва тавсиялар инсон ҳаёти ва фаолиятидаги барча турдаги жиноятларнитергов қилиш, очиш ва <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ўз самарасини беради.Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганидек, «бугунгисиёсий воқеликни ҳисобга олган ҳолда, мамлакатимизда ҳуқуқий таълим вамаърифатни, жамиятда ҳуқуқий билимлар тартиботини тубдан яхшилашгайўналтирилган мақсадли кенг кўламли чора-тадбирлар дастурини ишлабчиқиш зарур. Ушбу дастурнинг амалга оширилиши аҳолининг инсон ҳуқуқва эркинликларига нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлишини,фуқароларда қонунга итоаткорлик туйғусини янада орттиришнитаъминлайди». 1Бу эса ўз навбатида, криминалистика таълимотининг фуқаролар ҳуқуқва эркинликлари ҳамда жамият манфаатларини турли ҳуқуқбузарликлар ватажовузлардан ҳимоя қилишда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлариходимларининг билими ва савиясини янада такомиллаштиришга хизматқилади.1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохатларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини янада ривожлантириш концепцияси. <strong>–</strong> Т.,2010. <strong>–</strong> Б.6.343
ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИБ.Н. Сирлиев Мамлакатимизда амалга оширилаётган одилона сиёсат туфайлитаълим-тарбия тизимини такомиллаштириш, унинг миллийлигини<strong>мустаҳкам</strong>лаш, замон талаблари билан уйғунлаштириш, ислоҳотлартақдирига ижобий таъсир кўрсатувчи янги инсонни вояга етказишборасида «Таълим тўғрисида»ги қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллийДастури» сингари муҳим аҳамиятга эга ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди.Мазкур ҳужжатларда таълим-тарбия соҳасидаги ислоҳотларнинг асосиййўналишлари, талаб ва мақсадлари аниқ белгиланган бўлиб, ҳаётимизнингбарча соҳалари каби ўсиб келаётган ёш авлодга таълим-тарбия беришсоҳасида ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш асосий вазифақилиб қўйилган.Ўзбекистонда ижтимоий тарбиянинг энг олий мақсади ҳар бирфуқарода комил инсонга хос фазилатларни шакллантиришдан иборат. Шубоис ҳозирги даврда ўсмирларни тарбиялашнинг ўзига хос хусусиятлари,қонуниятлари, имкониятлари ва механизмларини ишлаб чиқиш долзарбаҳамият касб этмоқда. Ўсмирларни тарбиялашда уларнинг хулқ-атворхусусиятларини тўла ҳисобга олган ҳолда тадбирлар қўллаш уларорасидаги ҳуқуқбузарлик ва жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, ўсмир учунхавфли бўлган муҳитни ўз вақтида аниқлаш, уларни келгусида мустақилшахс сифатида ижтимоий мослаштириш, касб-ҳунар эгаллашишигакўмаклашиш каби долзарб масалаларни ҳал қилишга ёрдам беради.Ҳозирги кунда ўсмирлар тақдири масаласи ғоят муҳим бўлиб, буЎзбекистон Республикасининг «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизликва <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> профилактикаси тўғрисида»ги 2010 йил 29сентябрдаги қонуни 1 да ўзининг яққол тасдиғини топган. Мазкур қонундаўсмирларнинг назоратсизлиги, улар томонидан ҳуқуқбузарликлар ёкибошқа ғайриижтимоий хатти-ҳаракатлар содир этилишининг сабаблари вашарт-шароитларини аниқлаш ҳамда бартараф этишда якка тартибдагипрофилактика ишлари билан биргаликда ижтимоий, ҳуқуқий, тиббий вабошқа чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқишни кучайтиришга алоҳидаэътибор қаратилган.Вояга етмаганлар жиноятчилиги психологик-педагогик муаммоларбилан боғлиқ, чунки жиноятчилик ва ҳуқуқбузарликларга қарши курашда Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси бошлиғи ўринбосари, психология фанлари номзоди, доцент.1 Ўзбекистон Республикаси қонунлари тўплами. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> №35.344
ўсиб келаётган ёш авлодни психологик жиҳатдан тўғри тарбиялаш жиддийҳисобланади. Психология ва криминология фанларининг ҳозиргиривожланиш даражаси ва жиноятчиликка қарши кураш амалиётинингталаби мазкур мураккаб ҳодисаларга, ёш хусусиятларини, психологикбелгиларини ва турли ҳудудлардаги криминологик вазиятларни ҳисобгаолган ҳолда табақавий ёндашув зарурлигини тақозо этади.Шулардан келиб чиқиб, вояга етмаганлар жиноятчилигини алоҳидатурлар, категориялар, жиноят гуруҳлари, содир этувчи шахсларнингижтимоий-демографик ва психологик хусусиятларини инобатга олиб,алоҳида-алоҳида ўрганиш зарур.Хусусан, ўсмирлик даврининг психологик хусусиятларигатўхталадиган бўлсак, ўсмирлар тақлидчанлиги, ижтимоий нуқтаиназарининг шаклланмаганлиги, ҳиссиётларга берилувчанлиги,қизиққонлиги билан фарқланади. Ўсмирлик ёшида болаликдан катталикҳолатига «кўчиш» жараёни кечади. Ўсмирда психик жараёнлар кескинўзгариши билан унинг хулқ-атворида ҳам ўзгаришлар сезилади, яъниуларда серзардалик, жиззакилик, катталарнинг қайғуришлари,койишларига қарамай, ўз фикрини ўтказишга ҳаракат қилиш, турли ташқитаъсир ва «оммавий маданият»га интилиш каби девиант хулқ-атворкузатилади.Ўсмир хулқ-атвори уни ўраб турган муҳит ва яқинлари билан ўзаротаъсирга киришиши натижасида қуйидагича намоён бўлади:1) эмансипация реакцияси. Бу катталарнинг қарамоғидан, назоратиданва ҳомийлигидан қутулишга интилиш. Ўсмир катталар томониданбелгиланган тартиб-қоидаларга қарши чиқади, ундаги «озод бўлиш»эҳтиёжи мустақил ҳаётга интилиш билан боғлиқ бўлиб, бундай хулқ-атворкўпроқ ўғил болаларда кузатилади;2) тенгдошлари билан гуруҳлашишга интилиш реакцияси. Бундаўсмирлар ўз жинсидаги ўсмирлар билан қизиқишлари, интилишлари ваэҳтиёжларига қараб жипслашадилар. Гуруҳ лидери танланиб,аъзоларининг вазифалари қатъий белгиланади. Бунда энг асосийси, <strong>–</strong>мазкур гуруҳга катта ёшдаги кишининг салбий таъсирига эътибор беради.Амалиётнинг кўрсатишича, катта ёшдаги ҳуқуқбузарлар ўсмирларгуруҳининг лидерини қўлга олиб, гуруҳдаги бошқа ўсмирларни ҳамғайриижтимоий қилмиш содир этишга ундайдилар;3) қизиқиш <strong>–</strong> хобби реакцияси. Бунда ўсмирларда интеллектуалэстетик,жисмоний тарбия ва спорт, турли нарса-буюмларни йиғишхоббиси кузатилади. Бунда баъзи ўсмирларнинг соатлаб компьютерўйинларини ўйнаш, маънавиятимизга ёт «оммавий маданият»ни тарғибқилувчи Интернет сайтларидан фойдаланишларини ҳам кузатиш мумкин.345
Вояга етмаганлар, айниқса, жиноят содир этишга мойил ўсмирлардамаданий ахборот тармоқларидан фойдаланишда чекланганлик, яъни дам<strong>олиш</strong> ва кундалик турмушда мақсадсиз ва тартибсиз вақт ўтказишлар,спиртли ичимликларни мунтазам истеъмол қилиш, уят ҳиссинингсустлиги, бошқаларнинг қайғусига лоқайдлик, бетоқатлик, қўполлик,ёлғончилик, ўзига танқидий қарамаслик ҳоллари кузатилади. Энгачинарлиси шундаки, ғайриижтимоий хатти-ҳаракат содир этишга мойилўсмирларга одатда моддий манфаатлар, хусусан, ноқонуний йўллар биланмоддий бойликларни қўлга киритиш, ўзгаларнинг мулкига осон йўлларбилан эришиш психологиясини сингдиришда асосан катталар (унга яқиншахсларнинг «ёрдамлари») ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Воягаетмаганлар жиноятчилигининг омиллари сифатида қуйидаги камчиликларқайд этилади: назоратсизлик, умумий таълим мактаблари ва коллежлардатаълим-тарбиядаги, ишга жойлаштириш ҳамда ишлаб чиқаришдаги тарбияишларини ташкил этишдаги, маданий ҳордиқ чиқаришни ташкилэтишдаги, зиммасига вояга етмаганлар жиноятчилигининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>ҳамда унга қарши бевосита кураш олиб бориш вазифалари юкланганорганлар фаолиятидаги камчиликлар ва ҳоказо.Ўсмирлар орасида жиноятчиликнинг мазкур сабаблари ички ишларорганлари ходимлари, психологлар, педагоглар ва ота-оналарни ўсмирлартомонидан содир этиладиган жиноятларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги саъйҳаракатларинибирлаштиришлари зарурлигини тақозо этади. ЎзбекистонРеспубликасининг «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> профилактикаси тўғрисида»ги Қонунининг 13-моддасида 1 ўсмирлар орасида ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларни <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> масаласида ўсмирларга таълим-тарбия бериш, хусусан психологикпедагогикёрдам бериш масаласига алоҳида урғу берилган. Мазкурқонунда таъкидланишича, «таълимни бошқариш органлари ўз ваколатларидоирасида: вояга етмаганларда қонунга итоаткорлик хулқ-атворинишакллантириш. Уларга ахлоқ ва соғлом турмуш тарзи асосларинисингдиришга йўналтирилган дастурлар ҳамда услубларни ишлаб чиқади ватаълим муассасаларининг иш амалиётига жорий этади; вояга етмаганларгаўз ҳаёт йўлини ва касб-ҳунар танлашида уларнинг қобилияти, қизиқиши,мойиллиги ҳамда соғлиғининг ҳолатига мувофиқ психологик ёрдамкўрсатади; ривожланишида ёки хулқ-атворида нуқсони ёхуд ўқишидамуаммолари бўлган вояга етмаганларга ижтимоий-психологик ҳамдапедагогик ёрдам кўрсатади».Ўсмирлар орасидаги жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва унга қаршикураш фаолиятини олиб боришда уларнинг ҳуқуқий маданиятиним.1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси қонунлари тўплами. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> № 435. <strong>–</strong> 13-346
шакллантириш, жамиятдаги барча неъматларнинг меҳнат эвазигакелишини англатиш, ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларига масъулият билан қараш,жамиятдаги умуминсоний қадриятлар ва тартиб-интизом қоидаларигаонгли равишда риоя қилиш, ўзининг хатти-ҳаракатлари ва қилмишларигажавобгарлик ҳиссини ўйғотиш бугуннинг долзарб вазифаларидан биридир.Бу йўналишда барча алоқадор соҳалар мутахассислари <strong>–</strong> ички ишларорганларининг ходимлари, педагоглар, тиббиёт ходимлари, социологлар,ҳуқуқшунослар, ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини ана шумақсад учун бирлаштириш давр талабидир.ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАДАНИЯТИНИЮКСАЛТИРИШ МАСАЛАЛАРИ347Г.Иномжонова «Кимки аёл дилига ҳоким, Идрокидан сезади устун,У олмаган чўққи йўқ не ки, Аёл ўзи чўққидир бу кун...»ЗулфияхонимИнсонни дунёга келтирувчи ҳамда вояга етказувчи мунис ва мўътабараёл ҳуқуқи, унинг ҳуқуқий маданияти, манфаатлари ва ҳурматини алоҳидатаъкидлаб, юртбошимиз шундай деган эди: «Аёлларни қанча улуғласак,ҳаётимизнинг чироғи, умримизнинг гули деб эъзозласак, демакки<strong>оила</strong>мизни, Ватанимизни эъзозлаган бўламиз». Шу боис аёлларнинг<strong>оила</strong>даги, давлат ва жамият қурилишидаги ҳуқуқий, ижтимоий, иқтисодийва маънавий манфаатларини ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштиришбугунги куннинг ўта долзарб масаласидир.Ҳозирги давр, барча соҳадаги каби <strong>оила</strong> масаласини, хусусан эр биланхотин, ота-она ва болалар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, фарзандлартарбияси сингари масалаларни тўғри ва ижобий ҳал этишни кўндалангқилиб қуймоқда. Зеро, бу борада <strong>оила</strong> муҳитини яратувчи, миллатнитарбияловчи аёл роли бугун биринчи ўринга чиқди.Бугун нима учун аёлларимиз <strong>–</strong> давлат ишларида ишлайдиганаёлларимиз ҳам, уйда фарзанд тарбияси билан шуғулланадиган аёлларимизҳам бағрикенг, тафаккури уйғоқ, мушоҳада қиладиган, ёт унсурларнивақтида пайқайдиган, сиёсий жиҳатдан онгли, сиёсий жараёнларга тўғрибаҳо бера оладиган бўлишлари лозим? Чунки ана шу тўғри йўл ватафаккурнинг тўғри танланиши охир-оқибат давлатимиз ривожига, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги юристлар малакасини оширишмаркази доценти, юридик фанлар номзоди.
демакки барчамизнинг тараққиётимиз ва <strong>оила</strong>ларимиз тўкинлигига таъсирқилади. Чунки, аёллар фарзанд тарбияси билан шуғулланади, фарзандтарбиясида эса онанинг тафаккури боланинг тафаккурини шакллантиради,онанинг дунёвий тафаккури ва онги, боланинг, яъни келажакдагифуқаронинг тафаккури ва онгини шакллантиради. Шу боис, аёлларимиз,демакки оналаримиз кенг тафаккурли ва дунёқараши теран, чуқур билимлибўлишлари замона талаби ва давр эҳтиёжи, давлатчилик асосларинингмуҳим мезонларидан биридир.Аёлларимиз фуқаролик жамияти асоси бўлган янги фуқароларнитарбиялаш, ёшларни диний ва бошқа турдаги экстремизм исканжасиданозод этиш, уларни ёт мафкуралар таъсиридан ҳимоялаш, наркомания ваОИТС (СПИД)га қарши курашиш, демократик тафаккур тараққиёт варивожланишга камарбасталик каби ўнлаб жамият ҳаёти учун ўта долзарбва муҳим масалаларни ижобий ҳал этиб бера <strong>олиш</strong> қудратига эгадирлар.Биз тарихий даврда яшамоқдамиз. Биз шиддатли ўзгаришларни ўзбошидан кечираётган, икки <strong>–</strong> тамомила бошқа-бошқа давлатчиликтизимлари оралиғида ўзлигини англаш, ўзини тиклаш, ўзига, ўз <strong>оила</strong>сига,фарзандлари, миллати ва ўз давлатига фойдали бўлиш мақсадида яшаётганавлод вакилларимиз. Давр шиддати ва мажбуриятлари эса ана ўшандайшиддатли, тезкор, ёниқ қалбларни, қатъиятли қарорларни, журъатли саъйҳаракатларниталаб этмоқда. Чунки, халқ камоли йўлида амал қилиш <strong>–</strong>кечиктириб бўлмайдиган вазифадир.Бугунги кунда Ўзбекистонда хотин-қизларнинг интеллектуалсалоҳияти анчагина юқори бўлиб, ана шу интеллектуал бойликдан жамияттараққиёти йўлида самарали фойдаланиш ҳамда аёлларни ислоҳотларжараёнларига, яъни жамиятнинг янгиланиш жараёнларига сафарбар этишбизнинг мажбуриятларимиздан ҳисобланади.Маълумки, бунёд этилаётган ҳуқуқий демократик давлатимиздааёлларнинг ҳуқуқий онгини ошириши, ҳуқуқий маданиятини юксалтиришучун кўпгина амалий ишлар йўлга қўйилган. Бироқ аёлларнинг ҳуқуқийонги ва тафаккурини илк ёшликдан, замон руҳида шакллантириш осонэмас. Аввало уларнинг ўзида ҳам ҳуқуқий билимга, маънавий озуқага эгабўлиши учун эҳтиёж, қизиқиш, интилиш зарур бўлади.Ҳуқуқий билимга эга бўлган ва уларни амалиётда татбиқ эта оладиганаёлгина ҳуқуқий маданиятли ҳисобланади.Мамлакатимизда қабул қилинаётган бир қатор қонунлар, фармонларва қарорлардан асосий мақсад фуқароларни, жумладан, аёлларни ҳуқуқиймаданиятли қилиш ҳамда уларни онгли равишда фикрлай <strong>олиш</strong>га заминяратишдир.Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1997 йил 19августдаги қарори билан тасдиқланган. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятниюксалтириш дастури» ана шундай ҳужжат ҳисобланади.348
Мазкур дастурнинг асосий мақсад-моҳияти аҳолининг барчақатламлари ҳуқуқий саводхонликка эришишлари, юксак даражадагиҳуқуқий онгга эга бўлишлари ҳамда ҳуқуқий билимларини кундаликҳаётда қўллай <strong>олиш</strong>лари учун ҳуқуқий маданиятни шакллантиришнингкенг қамровли мунтазам тизимини яратишдир.Мазкур қарор аҳолининг ҳуқуқий маданиятини ошириш борасидагиишлар қисқа муддатли «компания» эмас, балки давлатнинг маълум мақсадсари йўналтирилган стратегик йўли, жамият фаолияти ва ҳаётидагиқонуннинг устунлигини таъминлаш борасидаги кундалик фаолиятэканлигидан гувоҳлик беради.Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни таъкидлаш мумкинки, биз барпоэтаётган фуқаролик жамияти бунёдкорлари ҳар томонлама етук бўлишибилан бирга юксак ҳуқуқий маданиятга эга бўлиши керак. Бунинг учун эсаавваламбор илк тушунчалар шаклланадиган, дунёқараш теранлашадиганмуҳит <strong>–</strong> <strong>оила</strong>га эътибор қаратиш лозим бўлади. Чунки <strong>оила</strong> <strong>–</strong> ҳуқуқиймаданиятнинг дебочалари шаклланадиган дастлабки ижтимоийинститутир.Юртбошимизнинг «Юксак маънавият-енгилмас куч» асарида «Оила»тушунчасининг бош маъноси шундай таърифланади: «...бу ёруғ дунёдаҳаёт бор экан, <strong>оила</strong> бор. Оила бор экан, фарзанд деб аталмиш бебаҳонеъмат бор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша эзгу орзу ва интилишларбилан яшайди». Дарҳақиқат, <strong>оила</strong> инсоният тарихида ҳаётнингабадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлашдек улуғ табиийэҳтиёж ва ижтимоий зарурат талаби билан вужудга келган. Бундай эҳтиёжабадий экан, <strong>оила</strong> ҳам абадий ва мудом одамзоднинг ҳаётида ўз ўрнигаэгадир.Шу билан бирга, Президентимиз китобида айтилганидек, <strong>оила</strong> айнипайтда инсоний камолотнинг биринчи ва ҳал қилувчи мактабидир.Фарзандлар <strong>оила</strong>вий ҳаёт мактаби орқали дунёни танийди, миллатнитанийди, жамиятни танийди. Боболар-момолар ўгитини қалбигасингдиради, ота-онанинг меҳрибон, чексиз ғамхўрлик ва эътибор барқуриб турган бағрида меҳр-муҳаббат қандай ноёб туйғу эканини ҳис этади,ота-оналарга боғланиш болаларда катталарга ҳурмат-эҳтиромни чуқуртомир оттиради. Мухтасар қилиб айтганда, келажак насллар қандай инсонбўлиб етишишида <strong>оила</strong>нинг ўрни салмоқлидир.Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, Ўзбекистонда <strong>оила</strong>масаласига давлат миқёсида жуда катта эътибор билан қарала бошланди.Оила мақомига Ватанимиз Конституциясида алоҳида боб ажратилди.Ушбу бобда <strong>оила</strong>нинг ижтимоий мақоми атрофлича талқин этилади.Конституциямизнинг <strong>оила</strong> масаласига доир қоидалари асосида Оила,Фуқаролик, Уй-жой кодекслари ва бошқа зарур қонун ҳужжатлари қабулқилиниб, бу борада тегишли ва <strong>мустаҳкам</strong> ҳуқуқий пойдевор яратилди.349
Мамлакатимизда аёлларга бўлган юксак ҳурмат ва эътиборнингамалий исботи сифатида кейинги йилларда хотин-қизларнинг жамиятдагиролини кучайтириш, уларнинг ҳуқуқий, ижтимоий, иқтисодий ва маънавийманфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган 80 дан ортиқ миллий ва халқароҳужжатлар қабул қилинганини алоҳида қайд этиш лозим.Шулар қаторида Оила, Аёллар, Соғлом авлод, Она ва бола, Ободмаҳалла, Сиҳат-саломатлик, Ижтимоий ҳимоя, Ёшлар, Баркамол авлодйиллари ва ниҳоят Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили муносабати билан қабулқилинган Давлат дастурлари, кўплаб фармон ва қарорлар айни шумақсадларга хизмат қилмоқда.Умуман, Президентимиз ташаббуси ва ғоялари асосида мамлакатимизҳаётининг барча соҳаларида амалга оширилаётган ислоҳотлар замирида,аввало, халқимиз учун, янада аниқроқ қилиб айтсак, Ўзбекистон <strong>оила</strong>лариучун муносиб турмуш шароитини яратиш, <strong>оила</strong>ларни янада <strong>мустаҳкам</strong>лашмақсадлари мужассамдир.Оиланинг ҳар бир аъзосини қонунга итоаткорлик руҳида тарбиялаш,унга нисбатан ҳурмат туйғусини шакллантириш ҳар хил нисбийтушунчалардан холи бўлишга олиб келади. Лекин афсуски, қонунларнитўла англамаганлик оқибатида <strong>оила</strong>ларда турли ҳуқуқий низолар бўлибтурибди.Жамиятимизнинг қонунчилик тизимини такомиллаштириш билан бирқаторда қонунларни ҳаётга аниқ ва изчил татбиқ этилишига, уларга қатъийҳамда оғишмай риоя қилинишига эришиш зарур.Бугунги кунда ҳар бир фуқаро ўз ҳақ-ҳуқуқларини англаши учунамалдаги мавжуд қонунларни билиши ҳамда эркин мулоҳаза юритадиганбўлиши лозимдир.Таҳлиллардан маълум бўлишича, жойларда олиб борилгансўровлардан келиб чиқиб, аёлларга «Қайси қонунлардан хабардорсиз?»деган савол берилганида, аксарият «Оила кодекси» (30,7 фоиз), Меҳнаткодекси (26,5 фоиз)ни билишликларини билдирганлар ёки «Жинояткодекси» (8,2 фоиз)ни, «Фуқаролик кодекси»ни (3,1 фоиз) биладилар.«Барчасини» (18 фоиз) ёки умуман «Билмайман» (13,3 фоиз) мазмунидагижавоблар ҳам мавжуд.«Бугунги кунда <strong>оила</strong>ларда қандай ҳуқуқий можаролар учраб туради?»деган саволга, аксарият (36,1 фоиз) «Уй-жой можароси» ҳамда (28,2 фоиз)«Оилавий ажралишлар» ҳолатини кўрсатадилар, кейинги жавобкўрсаткичларини (16 фоиз) «Мерос талашиш» ҳамда (12,4 фоиз) «Мулкийнизолар» деб жавоб қилганлар.Бундан кўриниб турибдики, <strong>оила</strong>ларда асосан уй-жой можароси ваажралиш каби низоли ҳолатлар кўпроқ учрамоқда. Албатта, уй-жой, меросва мулкий низолар фуқаролик қонунчилигига боғлиқ масалалардир.Фуқаролар ушбу қонунчиликдар бехабар эканликларидан <strong>оила</strong>дабундай низолар содир этилишига йўл қўядилар.350
Бир парча ер учун ўз укасини нобуд қилган ёки кам улуш олдим, дебака-укаларни уйига ўт қўйган ношуд шахслар ҳам йўқ эмас. Албатта,буларнинг туб сабаби ҳам ҳуқуқий, ҳам маънавий қашшоқликнатижасидир.Ҳар қандай ижтимоий жараёнинг ўзига хос ижобий ва салбийтомонлари мавжуд бўлганидек, <strong>оила</strong>ларда ҳам ўзига хоскелишмовчиликларни бўлиши табиий ҳолдир. Чунки ҳаёт мураккаб,турмуш эса тасодифларда тўла. Келишмовчилик негизида эр-хотин ва<strong>оила</strong>даги бошқа кишиларнинг дунёқараши, қизиқишлари ва талабларинингмос келмаслиги ётади. Бундай зиддиятли ҳолатларда қарама-қаршитомонларни келиштириш энг маъқул йўлдир.Афсуски, кейинги йилларда <strong>оила</strong>лардаги зиддиятларни бартараф этишва унинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га ҳаракат сустлашгани маълум бўлмоқда.Ажралиш сабаблари таҳлили шуни кўрсатдики, ўзаро келишмаслик,аёлларнинг бозорга чиқиб кетиши, эркакларнинг ишламаслиги, рашк,хиёнат ва ҳоказо. Аксарият <strong>оила</strong>ларда ажралиш ҳолатини 18 дан 30 ёшгачабўлган фуқаролар ташкил этади.Ҳуда-беҳудага <strong>оила</strong>нинг барбод этиш, албатта болалар тарбиясигасалбий таъсир этади. Бунинг уволи тутади, дейишади қариялар.Дарҳақиқат увол-савобни билмайдиган, норасидаларни етим қ<strong>олиш</strong>иниўйламайдиган ота-оналар орамизда бор. Бундай ҳолатнинг вужудгакелишини бош омили <strong>–</strong> яна уларнинг ҳуқуқий билимга етарли эгаэмасликлари, ҳуқуқий саводхонлик даражасининг пастлигидан далолатберади. Шунинг учун ҳам улар ажралиш ҳолати қандай оқибатларга олибкелиши тушуниб етмайдилар. Ажралиш туфайли нотўлиқ <strong>оила</strong> вужудгакелади. Айни кунда ижтимоий хавфли жиноятларни содир этаётган аёлларва вояга етмаганлар нотўлиқ <strong>оила</strong>лардан эканлиги кузатилмоқда. Ёкибўлмаса кундан-кун ошиб бораётган фоҳишахоналар, четга пул ишлашучун ноқонуний йўл билан чиқиб кетаётган ёш қизлар, аёлларни олайлик,албатта буларнинг барчаси ажралиш оқибатида юзага келган нотўлиқ<strong>оила</strong>лар оқибатидир.Оилада анъанавий тусга кирган ота-онанинг фарзандлар тақдири учунмасъулияти, фарзандларнинг ота-она олдидаги бурчлари, ўзаро ҳурмат,қадр-қимматни ўрнига қўйиш, меҳр-муҳаббат, биргаликдақийинчиликларни енгиб ўтиш каби сифатларни ёшларда шакллантиришбугунги кунда аёлларимиз зиммасида эканлигини унутмаслигимиз лозим.Юқоридагилардан келиб чиқиб хулоса қилишимиз мумкинки, ҳуқуқиймаданиятни шакллантирувчи ҳуқуқий маърифатнинг самарадорлигимасаласида жиддий муаммолар мавжуд. Демак, бевосита аҳолини қамраболувчи таъсирчан воситаларни ўрганиш, уларни амалиётга жорий этишлозим.Мустақил Ўзбекистонимизда инсон энг олий қадрият ҳисобланади,<strong>оила</strong>лар <strong>мустаҳкам</strong>лиги ва фаровонлиги олий мақсад саналади. Бундай351
юксак инсоний шароитда <strong>оила</strong>лар ҳам давлат ва жамиятнинг тараққиётидатобора фаол ўрин эгаллаб бораверади. Ўзбекистон <strong>оила</strong>лари бағрида элюртманфаатини ўйлаётган замонавий етук мутахассис кадрлар,тадбиркорлар, қишлоқларда ажойиб, замонавий билим-малакалифермерлар, спортда ва санъатда номи дунёга танилган забардастсалоҳиятли фарзандлар йил сайин тобора кўплаб етишиб чиқаётганлигикўп нарсани англатади.Ҳозирги вақтда жамиятда ОИЛАнинг аҳамияти ўсаётганлиги, унингёш авлодни тарбиялашдаги ўрнини ҳисобга олиб, судларнинг <strong>оила</strong>виймуносабатларни <strong>мустаҳкам</strong>лаш, вояга етмаган болаларнинг ҳуқуқ ваманфаатларини қўриқлаш борасидаги роли ошмоқда. Яъни суд, никоҳданажралиш ишларини кўришда, асосий эътиборини эр-хотинни яраштиришгава <strong>оила</strong>вий вазиятни соғломлаштириш чораларини кўришга қаратмоқда.Қонунчиликда никохдан ажратиш учун аниқ асослар кўрсатилмаган вабуни кўрсатиш мумкин ҳам эмас. Чунки эр ёки хотин келтирган биттагинаасос ҳам айрим ҳолларда никоҳдан ажратиш учун етарли бўлиши мумкин,алоҳида ҳолатларда эса бир қатор сабаблар ҳам ажратиш учун асосбўлмаслиги мумкин. Шунинг учун суд амалиётни ҳисобга олиб, агар эр вахотиннинг бундан буён биргаликда яшашига ва <strong>оила</strong>ни сақлаб қ<strong>олиш</strong>гаимконият йўқ деб топса, уларни никоҳдан ажратади.Ҳозирги кунда жамият маънавиятини юксалтириш, аёлларимизни янгиижтимоий ҳаётга мослаштириш, ёшларни турмуш қуришга тайёрлаш,уларнинг айниқса, маънавий, ҳуқуқий, шу билан бирга тиббий онгинишакллантириш масалалари янада долзарб аҳамият касб этмоқда. Айниқса,<strong>оила</strong>вий ажрашишларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> ва уларни камайтириш мақсадидаота-оналарнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш, ҳуқуқий маданиятниюксалтиришда уларнинг имкониятларини тўлиқ ишга с<strong>олиш</strong> ўз самарасинибериши аниқ.Юртбошимиз таъбири билан айтганда, <strong>оила</strong> қуриш фақат икки ёшнингўртасида бўладиган иш эмас, балки бу жамият ҳаётига алоқадор масаладир.Шундай экан, <strong>оила</strong>вий ажрашишларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> борасидаги ишларгабош қўшиш нафақат давлат ва жамият, балки кенг жамоатчиликнингвазифаси эканини яна бир бор таъкидлаш жоиз.Бу борада жойларда ўтказилаётган ҳуқуқий саводхонлик тадбирлари,семинар-кенгашлар, анжуманларда фуқароларимизга никоҳданажралишлар, эрта ва шарий никоҳ, қариндошлар ўртасидаги никоҳларни<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказишюзасидан ҳукумат қарорларини тушунтириш, эркак ва аёлнинг <strong>оила</strong>датутган ўрни, қайнона-келин муносабатлари каби хотин-қизларимизниқизиқтирадиган бир қатор мавзуларда тарғибот-ташвиқот ишлари олибборилмоқда. Тадбирларда кўплаб аёлларимизнинг фаол иштирок этаётганиуларнинг ушбу масалаларга бефарқ эмаслигини кўрсатади.352
Бугунги кунда давлатимиз раҳбарининг 2012 йил 27 февралдагиқарори билан тасдиқланган «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастуридабелгиланган вазифалар ижросини таъминлаш борасида давлат ва жамоатташкилотлари билан бир қаторда сиёсий партиялар қошидаги «Аёлларқаноти» гуруҳлари фаолияти янада кучайтирилиши, кичик бизнес вахусусий тадбиркорликнинг қўллаб-қувватланиши, қонунчиликтакомиллаштирилиши учун таклифлар берилиши, <strong>оила</strong>вий бизнесниривожлантиришда фаоллик кўрсатилиши ҳамда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лиги,ажралишларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> масалаларини ҳал этиш ишларига уларнижалб этилиши мақсадга мувофиқдир. Хусусан, сиёсий партияларнингҳаракат дастурларида (Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракатиЎзбекистон либерал-демократик партиясининг ҳаракат дастури) ҳам <strong>оила</strong>бюджети даромадларини ошириш, ишсиз хотин-қизлар сонини кескинқисқартириш, уларга фарзанд тарбияси билан шуғулланишга имкониятяратиш каби масалаларга <strong>оила</strong>ларнинг иқтисодий, ижтимоий ҳимоясиникучайтириш омиллари сифатида қаралган. Бундай масалаларни ҳал этишдамаҳаллий кенгаш депутатлари, кенг жамоатчилик, маҳалла фаоллари,хотин-қизлар қўмиталари ўзаро янада яқиндан ва кенг кўламда ҳамкорликқилишлари зарурлигини бугунги кун талаблари тақозо этмоқда.Зеро, юртбошимиз таъбири билан айтганда, 2012 йилнинг «Мустаҳкам<strong>оила</strong> йили» деб эълон қилиниши «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>,жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» деган инсонпарвартамойилни ҳаётимизда қарор топтиришда, ҳеч шубҳасиз янги, юксакбосқич бўлади.Шу маънода, <strong>оила</strong>нинг <strong>мустаҳкам</strong> бўлишида ҳуқуқий тарбиянингаҳамиятини таъкидлаб ўтиш жуда ўринлидир, бинобарин, фуқаро ўз ҳуқуқва эркинликлари, мажбуриятларини билса ва тўғри англаса, баҳоласа,ўзининг амалий фаолиятида улардан фойдаланса, бу унга кўп томонламаманфаат келтиради. Бу борада ота-оналар, айниқса, ёш <strong>оила</strong>лар ўртасидаҳуқуқий саводхонлик мавзуида жонли мулоқотларни кўпайтириш,<strong>оила</strong>ларга беғараз ҳуқуқий ёрдам кўрсатишга алоҳида эътиборқаратишимиз лозим. Чунки, <strong>оила</strong> тақдири жамият тақдири билануйғунлашиб кетган. Бу эса доимий эътиборни тақозо этади.Оила инсонга, унинг ҳаётига тўкислик бағишловчи маскан, бахткелтирувчи ва авлодлар давомийлигини таъминловчи гўша, жамиятбутунлиги ва аҳиллигини кафолатловчи қўрғон экан, келинг азизҳамюртлар, уни давлат аҳамиятига молик қутлуғ иш билиб, <strong>мустаҳкам</strong>лигиучун бирдам ва бардам курашайлик.Мамлакатда шу қисқа вақт ичида бир қанча умумтаълим мактаблари,касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар бунёд этилди ёки капиталреконструкциядан чиқарилди ҳамда улар энг замонавий талаблар асосидажиҳозланди. Албатта, бу каби эзгу ишлар мамлакатимиз <strong>оила</strong>ларида ўсибкелаётган фарзандларни маънавий-маърифий ривожлантириш учун амалга353
ошириб келинмоқда. Шунингдек, мамлакатимизнинг турли жойларидаЎзбекистон <strong>оила</strong>лари ва уларнинг бағридаги фарзандларнинг жисмонийбаркамоллигига хизмат қиладиган болалар спорти объектлари, қишлоқврачлик пунктлари барпо этилди.Ижтимоий ҳимоя йўналишида йилдан йилга айниқса камтаъминланган ва кўп болали <strong>оила</strong>ларга бериладиган нафақалармиқдорининг ортиши кузатилмоқда. (Масалан, бундай <strong>оила</strong>ларга 15-16мингдан зиёд сигир берилди. Демак, энди бу <strong>оила</strong>ларда чорва молларитуёғи кўпайиб, уларнинг турмушига барака кириб бораверади).Умуман, республикамизда <strong>оила</strong>лар даромадини барқарор ўстириббориш ҳамиша Президентимиз ва давлатимиз эътиборидадир. Пенсиялар,нафақалар, стипендиялар миқдори узлуксиз ошириб борилаётганлигибунинг яққол далилидир.2011 йилда 7 минг 400 та <strong>оила</strong> умумий майдони 1 миллион 100 мингквадрат метр бўлган ҳар томонлама қулай уй-жойларга, замонавийшароитларга эга бўлган бўлса, 2012 йилда 8 минг 510 та <strong>оила</strong> шаҳаршароитидан ҳеч кам бўлмаган ана шундай янги уй-жойларга кўчиб ўтишимўлжалланмоқда.Мустақиллик йилларида аҳоли саломатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лашйўлидаги амалий ишлар натижасида одамларнинг ўртача умр кўришдаражаси сезиларли равишда ошгани, оналар ва болалар ўлими кескинкамайгани, биз қўлга киритган бундай ютуқлар Жаҳон соғлиқни сақлашташкилоти, ЮНИСЕФ ва бошқа нуфузли халқаро ташкилотлар томониданюксак эътироф этилмоқда.Шу билан бирга, <strong>оила</strong>ларни ижтимоий ҳимоялашнинг фаол шакллариҳаётда кенг ўрин олмоқда. Масалан, жаҳон миқёсидаги молиявийиқтисодийинқироз шароитида кўп мамлакатларда ишсизлар сони тобораортиб бораётган бир пайтда, Ўзбекистонда аҳоли учун минглаб (2011йилда 1 млн.га яқин) янги иш ўринлари ташкил этилмоқда. Касаначилик<strong>оила</strong>ларбандлигини ривожлантиришнинг муҳим омилларидан биригаайланяпти. Мамлакатда кичик бизнес, хусусий тадбиркорликниривожлантириш учун банкларимиз кредитлар миқдорини тобораоширмоқда.Шунингдек, Ватанимизда <strong>оила</strong>ларни маънавий жиҳатданривожлантириш соҳасида улкан натижаларга эришилмоқда. Янги ҳаётодамларда янгича онг, янги тафаккур ва дунёқарашни тарбияламоқда.Бугунги <strong>оила</strong>лар ва уларнинг аъзолари онги, қарашлари бундан 20 йилаввалги юртдошларимизнинг маънавий дунёсидан кескин фарқ қилади.Аммо шу билан бирга, ҳозирги глобаллашув даврида ташқариданмустақиллигимиз, миллий менталитетимиз ва қадриятларимиз ривожигарахна солувчи турли кўринишдаги маънавий-мафкуравий таҳдидлар ҳамкучаймоқда. Гап <strong>оила</strong> ҳақида кетаётгани учун худди шу йўналишдахатарли бўлган далилларни келтириш мумкин. 2005 йилнинг 1 январида354
Европа давлатларидан бирида, эр ёки хотиннинг хиёнати <strong>оила</strong>ни бузишгасабаб бўла олмайди, деган қонун қабул қилинди. Албатта, буни уларнингички иши, дейиш мумкин. Аммо бу қонун интернет каналлари, Ғарбоммавий ахборот воситалари орқали бутун дунёга демократия намунаси,шахс эркинлигида қўйилган янги қадам сифатида тарғиб қилинабошландики, бу энди халқаро маънавий муаммолардан бири тусини олди.Аммо биз биламиз ва ишончимиз комилки, Ўзбекистондаги <strong>оила</strong>ларбундай тарғиботларнинг фарзандларимиз онгидан жой <strong>олиш</strong>ига ҳеч қачонйўл бермайди. Сабаби, эр ёки хотин хиёнати бизнинг шарқона тарбиямизда<strong>оила</strong>ларни бебурд этадиган ҳолат сифатида кескин баҳолаб келинган вашундай бўлиб қолади.Дунёда техника, технология жиҳатидан анча илгарилаб кетган, моддийманфаатдорликни ҳамма нарсадан устун қўядиган, ҳар бир дақиқани пулбилан чақадиган одамлар, ҳатто мамлакату жамиятлар ҳам йўқ эмас. Аммоайнан шундай қарашлар устувор бўлган мамлакатлар аҳли техникаютараққиётга ружу қўйиб, ёшлар тарбияси, маънавиятига ўз вақтида эътиборқаратилмагани бутун жамиятни, жумладан иқтисодиётни таназзулгабошлаётганидан жиддий таҳликага тушаётгани оммавий ахборотвоситаларида ташвиш билан қайд этилмоқда. Ўн саккиздан ошган ўғилота-онасининг уйида яшаётгани учун ижара ҳақи тўласа, балоғатга етмайжинсий ҳаётни бошлаган қиз ота-онасига ўз ҳуқуқларини пеш қилса, ўғилбошқа бир йигитни уйига бошлаб келсаю, «Мен у билан <strong>оила</strong>қурмоқчиман», деб кўзини лўқ қилса, қиз ўз онасини судга берса...Биз ҳам тараққиёт йўлидан дадил одимлаяпмиз, бироқ миллатимизбундай ҳолатларни ҳеч қачон қабул қилмайди. Наинки қабул қилаолмайди, балки ақлга ҳам сиғдира олмайди.Ота-она ва фарзанд муносабатлари юртимизда алоҳида ўрин тутади.Бу <strong>–</strong> ўзбек <strong>оила</strong>сининг энг бебаҳо сифати, фазилати. Ота-онанингфарзандлар тақдири учун масъулияти, фарзандларнинг ота-она олдидагибурчлари ҳеч бир халқда бу қадар теран тартибга эга эмас.Халқимиз азал-азалдан амал қилиб келаётган ана шу адолатли тартибКонституциямизда белгилаб қўйилган.Мамлакатимизда <strong>оила</strong>ларни турли шакллардаги бачкана таъсирларданасраб-авайлашга қаратилган самарали чора-тадбирлар кўриб борилмоқда.Шу маънода, Президентимизнинг 2004 йил 25 майда қабул қилинган«Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини қўллаб-қувватлашборасида қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони алоҳидадиққатга сазовордир. Чунончи, ушбу Фармонда 2004 йилнинг 1 июлиданбошлаб маҳалла фуқаролар йиғини кенгашлари тузилмасида диниймаърифийва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчилавозимини жорий этиш кўзда тутилган. Бундан мақсад маҳалла ва<strong>оила</strong>лар муҳитида маънавий-мафкуравий тарбияни сифат жиҳатдантакомиллаштириш, бу ишларни давр талаблари даражасига кўтаришдан355
иборатдир. Ушбу лавозимга ҳар жиҳатдан салоҳиятли, маърифатли,маҳаллаларда обрўли ва фаол хотин-қизлар сайланмоқда ҳамда уларПрезидентимиз Фармонида қўйилган вазифаларнинг ижросинитаъминлашда жонкуярлик кўрсатмоқдалар.Мустақил Ўзбекистонимизда инсон энг олий қадрият ҳисобланади,<strong>оила</strong>лар <strong>мустаҳкам</strong>лиги ва фаровонлиги олий мақсад саналади. Бундайюксак инсоний шароитда <strong>оила</strong>лар ҳам давлат ва жамиятнинг тараққиётидатобора фаол ўрин эгаллаб бораверади. Ўзбекистон <strong>оила</strong>лари бағрида элюртманфаатини ўйлаётган замонавий етук мутахассис кадрлар,тадбиркорлар, қишлоқларда ажойиб, замонавий билим-малакалифермерлар, спортда ва санъатда номи дунёга танилган забардастсалоҳиятли фарзандлар йил сайин тобора кўплаб етишиб чиқаётганлигикўп нарсани англатади.Шу ўринда таъкидлаш жоизки, ҳозирги ижобий ўзгаришлар давридабаъзан атрофдаги айрим ношукур кишилардан ҳаётдан норозиликкайфиятидаги гап-сўзларни эшитиб қоламиз. Аслини олганда, бизнингтириклигимиз, эрталаб ишга ёки ўқишга кетиб, кечқурун уйгақайтишимизнинг ўзи бир мўъжиза эканлигини айримлар ўйлабкўрмайдилар. Ўпкаси касалланиб, оғир операциядан чиққан Ботир Зокировшу куни кундалигига: «Нафас <strong>олиш</strong> қандай бахт!» деб ёзиб қўйган экан...«Имон икки нарсадан <strong>–</strong> сабрдан ва шукрдан иборатдир» дейиладимуборак ҳадислардан бирида. Биз ҳам чуқурроқ ўйлаб қарасак, шукрқилишимиз учун етарлича асослар мавжуд. «Earthsky.ru» сайтида эълонқилинган, муаллифи номаълум бўлган қуйидаги кичик матн бизнингнақадар бахтли яшаётганимизни яна бир карра исботлайди.Агар Сиз ибодатингизни бехатар адо эта олсангиз, бунда Сизни таъқибқилишлари, қўлга олиб қийнашлари ва ўлдиришлари хавф солмаса <strong>–</strong>билингки, бу борада дунёдаги уч миллиард нафар инсондан кўра бахтлироқэкансиз.Агар музхононгизда бугунга етгулик озиғингиз бўлса, энингиздакийишга бирор нарсангиз бўлса, бугун тунаш учун бирор маконингизмавжуд бўлса <strong>–</strong> билингки, Сиз сайёрамиз аҳолисининг 75 фоизиганисбатан бойроқсиз.Агар банкда ҳисобингиз, ҳамёнингизда пулингиз, яна чўнтагингизнингаллақаерида «қора кунга аталган» беш-олти чақангиз бўлса <strong>–</strong> билингки,Сиз дунёда 8 фоизни ташкил этувчи бойлар қаторидасиз.Агар ота-онангиз ҳаёт бўлишса ва бирга яшашаётган бўлса <strong>–</strong>билингки, дунё миқёсида олганда Сиз камёб кишилар қаторидасиз.Агар Сиз бошингизни тик тутиб, самимий жилмая билсангиз ваҳақиқатан ҳам саховат кўрсата олсангиз <strong>–</strong> демак, Сиз табарруксиз, чунки,бу кўпчиликнинг имкони бўлса-да, бундай қила олмайдилар.356
Агар Сиз кимнидир қўлидан ушлашингиз, қучишингиз ёки лоақалкимнингдир елкасига қоқиб қўйишингиз мумкин бўлса <strong>–</strong> билингки, Сизкимгадир далда бўлишдек бахтга соҳибсиз.Агар Сиз мана шу сатрларни ўқиётган бўлсангиз, демак Сиз ҳозиргинаикки карра бахтиёрсиз, аввало, кимдир Сизга атаб ниманидир битибди;қолаверса, Сиз дунёдаги умуман саводсиз бўлган икки миллиард одамданкўра устунроқдирсиз.Сизга хайрли кун тилаймиз; ўз ютуқларингизни яна бир карраҳисоблаб кўринг ва буни бошқаларга ҳам англатинг. Зеро, бу дунёда ҳарким ўзининг нақадар бахтли эканини, шунингдек, Ҳазрати Инсон эканинианглаб етсин.Д.А. Хайруллаева ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРДА ЭТНИК ОЗЧИЛИКЛАРТЕНГ ҲУҚУҚЛИЛИГИНИНГ ХАЛҚАРО-ҲУҚУҚИЙАСОСЛАРИРеспубликамиз давлат мустақиллигига эришгач, халқаро ҳуқуқийҳужжатларда умумэътироф этилган инсон ҳуқуқлари ва асосийэркинликларига ҳурматни рағбатлантириш ва уларга амал қилиш ҳамдафуқароларнинг тенгҳуқуқлилигини таъминлаш борасида муҳимислоҳотлар амалга оширилмоқда. Айниқса, кўп миллатли давлатимизнингҳуқуқий демократик ривожланиш йўлида инсон ҳуқуқларининг олийқадрият деб тан олиниши ҳамда юздан ортиқ миллат ва элат вакиллари,хусусан, этник озчиликларнинг эҳтиёжларини таъминлаш мақсадида тили,миллати, ирқи, дини, ижтимоий мавқеидан қатъи назар, инсонни улуғлашдавлат сиёсатининг бош йўналиши этиб белгиланганлиги муҳим аҳамиятгаэга.Эътироф этиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясидабелгиланган тенгҳуқуқлилик тамойили мамлакатимиздаги тинчлик, сиёсийбарқарорлик ва миллатлараро тотувликнинг кафолати бўлиб хизматқилмоқда. Зотан, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовтаъкидлаганидек, «Ўзбекистон бойликлари кўп, лекин бизнинг энг каттабойлигимиз, энг юксак қадриятимиз, бу <strong>–</strong> жамиятимизда ҳукм сураётгантинчлик, миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатликдир» 1 . Ҳақиқатан ҳамасрлар давомида ривожланиб келган жамиятимиздаги этник ва миллийтурли-туманлик демократия устунларини, шунингдек, халқларнинг Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети фуқаролик ҳуқуқи фанларикафедраси ўқитувчиси.1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашамиз. Ж.10. <strong>–</strong> Т., 2002. <strong>–</strong>Б.81.357
жамоавий ва ижтимоий бирлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш йўлида муҳим омилбўлиб ҳисобланади.Этник ёки миллий келиб чиқиши, дини, тили, эътиқоди белгиларигакўра камситишларнинг тақиқланиши, этник озчиликларнинг, хусусан,<strong>оила</strong>вий муносабатларда тенгҳуқуқлилиги бир қатор халқаро ҳуқуқийҳужжатларда белгиланган бўлиб, Инсон ҳуқуқлари УмумжаҳонДекларацияси (1948 йил 10 декабр), Геноцид жиноятининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> вабундай жиноят учун жазо тўғрисида Конвенция (1948 йил 9 декабр), Ирқийкамситишларнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги ХалқароКонвенция (1965 йил 21 декабр), Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаХалқаро пакт (1966 йил 16 декабр), Аёлларга нисбатан камситишларнингбарча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги Конвенция (1979 йил 18декабр), Бола ҳуқуқлари тўғрисида Конвенция (1989 йил 30 ноябр), Инсонҳуқуқлари ва асосий эркинликлари тўғрисидаги Европа конвенцияси (1950йил 4 ноябр), Миллий озчиликлар ҳимояси тўғрисидаги Конвенция (1995йил 1 феврал) ва бошқа ҳужжатлар шулар жумласидандир. Инсонҳуқуқлари Умумжаҳон Декларациясининг 16-моддасига мувофиқ,балоғатга етган эркак ва аёллар, ирқи, миллати ёки динига қараб, бирорбирчеклашсиз никоҳдан ўтиш ва <strong>оила</strong> қуриш ҳуқуқига эгадирлар. Уларникоҳдан ўтаётганда ҳам, никоҳда бўлган вақтида ҳам ва никоҳ бекорқилинаётганида ҳам бир хил ҳуқуқлардан фойдаланадилар. 1 Мазкурнормага асосан БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1962 йил 7 ноябрдаНикоҳ тузишга розилик ва никоҳнинг энг кам ёши ҳамда никоҳни қайдэтиш тўғрисида Конвенция қабул қилиниб, иккала томоннинг тўлиқ ваэркин розилигисиз ҳамда миллий қонунчиликда белгиланган никоҳ ёшигатўлмаган шахс билан никоҳ тузилиши тақиқланади. 2 Ирқийкамситишларнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги Халқароконвенция иштирокчи-давлатларга ҳар бир шахснинг ирқи, терисинингранги, миллий ёки этник келиб чиқишидан қатъий назар, никоҳ тузиш ва эр(хотин)ни танлаш ҳуқуқи ва бу борада мерос, турар-жой, мулкийҳуқуқларини таъминлаш мажбуриятини юклади. 3Миллий озчиликка мансублигидан қатъи назар, шахсларгатенгҳуқуқлиликнинг таъминланиши минтақавий халқаро ҳуқуқийҳужжатларда ҳам белгиланган. Жумладан, Инсон ҳуқуқлари ва асосийэркинликлари тўғрисидаги Европа Конвенциясининг 12-моддасида никоҳёшига етган эркак ва аёллар никоҳ тузиши ва <strong>оила</strong> қуриш ҳуқуқибелгиланган бўлиб, мазкур ҳуқуқлар жинси, ирқи, терисининг ранги, тили,1 Инсон ҳуқуқлари тўғрисида халқаро Билль. <strong>–</strong> Т., 1992. <strong>–</strong> Б.14.2 Конвенция о согласии на вступление в брак, минимальном брачном возрастеи регистрации браков // Международные акты о правах человека: Сб. док. <strong>–</strong> М.,2002. <strong>–</strong> С.269-270.3 Международная конвенция о ликвидации всех форм расовой дискриминации// Международные акты о правах человека: Сб. док. <strong>–</strong> М., 2002. <strong>–</strong> С.145.358
дини, сиёсий ёки бошқа эътиқодлари, миллий ёки ижтимоий келибчиқиши, миллий озчиликка мансублиги белгиларига кўракамситилишларсиз таъминланиши лозимлиги қайд этилган. 1Тенгҳуқуқлиликни таъминлаш борасида «ирқий камситиш»тушунчасига таъриф бериш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, Ирқийкамситишларнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги ХалқароКонвенцияга мувофиқ, «ирқий камситиш» ирқи, терисининг ранги, ирқий,миллий ёки этник келиб чиқиши белгиларига асосланиб, ижтимоийҳаётнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий ёки бошқа соҳаларидатенглик асносида инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини йўқ қилишёки тан олинишини камситиш, фойдаланиш ёки амалга ошириш мақсадидаёки оқибатида ҳар қандай фарқлаш, истисно қилиш, чегаралаш ёки афзалкўриш деб таърифланди. 2 Шунга мувофиқ, муайян гуруҳга унинг бутунлайёки қисман жисмоний йўқ қилишга қаратилган ҳаётий шароитларнияратиш, мазкур гуруҳларда бола туғилишини <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га қаратилганчоралар ҳамда боланинг бир гуруҳдан бошқасига мажбуран ўтказиш кабиҳаракатлар геноцид деб топилиб, Геноцид жиноятининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> вабундай жиноят учун жазо тўғрисида Конвенцияга қўшилган давлатларгеноцид жиноятини содир этишда айбдор бўлган шахсларни жазолашнингсамарали чораларини кўзда тутиш мажбуриятини ўз зиммасига олган.Республикамизда 2012 йилнинг «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълонқилинганлиги жамиятимизда <strong>оила</strong>нинг муқаддаслиги ва унингманфаатлари устунлигидан далолат берар экан, Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг 2012 йил 27 февралдаги»Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» ДавлатДастури тўғрисидаги Қарор давлатимизда <strong>оила</strong> институтини <strong>мустаҳкам</strong>лашва ривожлантиришда ҳамда баркамол авлодни тарбиялашда муҳим аҳамияткасб этади. Зеро, амалдаги қонун ҳужжатларига <strong>оила</strong> институтиниривожлантириш ва такомиллаштиришга қаратилган зарур ўзгартириш вақўшимчалар киритиш, ёш <strong>оила</strong>ларга эътибор ва ғамхўрликни кучайтириш,уларни ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоя қилишни таъминлаш Давлатдастурини амалга оширишнинг энг муҳим йўналишларидан бири этиббелгиланди.Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, <strong>оила</strong>жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасидабўлиш ҳуқуқига эга. Шундай экан, кўпмиллатли жамиятимиздафуқароларнинг <strong>оила</strong>вий ҳуқуқий муносабатларда тенгҳуқуқлилигинитаъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Конституцияга мувофиқЎзбекистон халқини миллатидан қатъи назар, Ўзбекистон1 Конвенция о защите прав человека и основных свобод// Международныеакты о правах человека: Сб. док. <strong>–</strong> М., 2002. <strong>–</strong> С.566.2 Международная конвенция о ликвидации всех форм расовой дискриминации// Международные акты о правах человека: Сб. док. <strong>–</strong> М., 2002. <strong>–</strong> С.145359
Республикасининг фуқаролари ташкил этар экан, барча фуқаролар бир хилҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини,ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъиназар, қонун олдида тенгдир. Шунга мувофиқ, никоҳ томонларнингихтиёрий розилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланади. 1Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси <strong>оила</strong>виймуносабатларни тартибга с<strong>олиш</strong>да эркак ва аёлнинг ихтиёрий никоҳи, эрва хотиннинг шахсий ҳамда мулкий ҳуқуқлари тенглиги, ички <strong>оила</strong>виймасалаларнинг ўзаро келишув йўли билан ҳал қилиниши кабитамойилларга асосланиб, барча фуқароларнинг <strong>оила</strong>вий муносабатлардатенг ҳуқуқларга эга эканлиги <strong>мустаҳкам</strong>ланди. Таъкидлаш жоизки,кодексда никоҳланувчиларнинг ирқий, этник ёки миллий келиб чиқишиникоҳни тузишга монелик қиладиган ҳолатлар қаторига киритилмаган.Кодекснинг 3-моддасига мувофиқ, никоҳ тузиш чоғида жинси, ирқи,миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ваижтимоий мавқеи ҳамда бошқа ҳолатларга қараб, ҳуқуқларни муайянтарзда бевосита ёки билвосита чеклашга, бевосита ёки билвоситаафзалликлар белгилашга ҳамда <strong>оила</strong>вий муносабатларга аралашишга йўлқўйилмайди. Шунингдек, никоҳ тузиш ихтиёрий бўлиб, никоҳ тузишучун бўлажак эр-хотин ўз розилигини эркин ифода этиш қобилиятига эгабўлиши керак. 2 Никоҳ давомида фуқароларнинг ўз тилидан фойдаланиш,динига эътиқод қилиш ҳамда урф-одат ва анъаналарига амал қилишҳуқуқлари сақланиб қолади. 3Оила Кодексининг 8-моддасида қонун ҳужжатларида <strong>оила</strong>виймуносабатларни тартибга с<strong>олиш</strong>га оид тегишли нормалар бўлмагантақдирда, Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларитамойилларига зид бўлмаган маҳаллий урф-одат ва анъаналарқўлланилиши белгиланган. Мазкур норма Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлартўғрисидаги халқаро Пактнинг 27-моддасига мувофиқдир, яъни «Этник,диний ва тил озчиликлар мавжуд бўлган давлатларда, мазкур озчиликларгамансуб шахсларнинг мазкур гуруҳ бошқа аъзолари билан биргаликда ўзмаданиятидан фойдаланиш, ўз динига эътиқод қилиш ва маросимларинибажариш, шунингдек, она тилидан фойдаланиш ҳуқуқларида рад этилишимумкин эмас»лиги этник озчиликларнинг маданий ҳуқуқларини, хусусан,<strong>оила</strong>вий муносабатларда маҳаллий урф-одат ва анъаналарнинг1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. <strong>–</strong> Т., 2003. <strong>–</strong> Б.5-6.2 Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси / Ўзбекистон Республикасикодекслари. Тўплам: 1-қисм. Иккинчи нашри (тузатишлар билан). <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong>Б.486-487.3 Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили тўғрисида”ги қонуни; “Виждонэркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги қонун.360
қўлланилишини халқаро ҳуқуқий жиҳатдан таъминлаган. 1 Этникозчиликларнинг Пактда белгиланган ҳуқуқлари Бола ҳуқуқлари тўғрисидаКонвенциянинг 30-моддасида мантиқан такрорланган: «Этник, диний ёкитил озчиликлар ёки туб аҳолига мансуб шахслар мавжуд бўлгандавлатларда мазкур озчиликлар ёки туб аҳолига мансуб бола мазкур гуруҳбошқа аъзолари билан биргаликда ўз маданиятидан фойдаланиш, ўз динигаэътиқод қилиш ва маросимларини бажариш, шунингдек, она тилиданфойдаланиш ҳуқуқларида рад этилиши мумкин эмас» 2 .Фуқароларнинг мулкка эгалик қилиш ҳамда мерос ҳуқуқлариКонституция билан кафолатланган бўлиб, Ўзбекистон РеспубликасинингФуқаролик Кодекси ҳамда «Ўзбекистон Республикасида мулкчиликтўғрисида»ги Қонунда мазкур ҳуқуқлар борасида ирқи, миллати, дини,келиб чиқиши ва бошқа белгиларга кўра чеклашлар мавжуд эмас.Оила ҳуқуқи нормалари фуқаролик, турар-жой, жиноий, маъмурий,шунингдек, халқаро ҳуқуқ нормалари билан алоқадор экан, ирқий, этник вамиллий келиб чиқишига кўра фуқаролар ҳуқуқларининг камситилишиқонунчиликда белгиланган тартибда жавобгарлик учун асос бўлади.Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарликтўғрисидаги кодексига мувофиқ фуқароларнинг тарбия ва таълим беришдатилни эркин танлашдан иборат ҳуқуқларини бузиш, тилдан фойдаланишдатўсқинлик қилиш ва чеклаш, давлат тилини, шунингдек ЎзбекистонРеспубликасида яшовчи бошқа миллатлар ва элатларнинг тилларинименсимаслик маъмурий жавобгарлик учун асос ҳисобланади. 3 ЎзбекистонРеспубликасининг Жиноят Кодекси эса жинси, ирқи, миллати, тили, дини,ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ёки ижтимоий мавқеиданқатъи назар, фуқароларнинг ҳуқуқларини бевосита ёки билвосита бузишёки чеклаш ёхуд фуқароларга бевосита ёки билвосита афзалликлар беришжинояти учун жиноий жазони кўзда тутган. 4 Ирқий, этник ёки миллиймансублигидан қатъи назар фуқароларнинг бузилган қонуний ҳуқуқ ваманфаатларининг ҳуқуқий ҳимояси воситалари ЎзбекистонРеспубликасининг «Фуқаролар мурожаатлари тўғрисида»ги Қонуни,«Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-1Международный пакт о гражданских и политических правах / Сост.Ю.М.Колосов, Э.С. Кривчикова. Действующее международное право. Изб. док. <strong>–</strong>М., 2002. <strong>–</strong> С.793.2 Конвенция о правах ребёнка // Действующее международное право / Сост.Ю.М.Колосов, Э.С. Кривчикова. Действующее международное право. Т.2. <strong>–</strong> М.,1997. <strong>–</strong> С.59.3 Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси /Ўзбекистон Республикаси кодекслари. Тўплам: 1-қисм. Иккинчи нашри(тузатишлар билан). <strong>–</strong> Т., 2009. <strong>–</strong> Б.227, 254.4 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят Кодекси / Ўзбекистон Республикасикодекслари. Тўплам: 1-қисм. Иккинчи нашри (тузатишлар билан). <strong>–</strong> Т., 2009.361
ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида»гиҚонуни, «Судлар тўғрисида»ги Қонуни, «Прокуратура тўғрисида»гиҚонуни ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларида акс эттирилган.Таъкидлаш жоизки, турли миллат ва элат вакиллари ўртасида тузилганникоҳ жамиятда миллатлараро муносабатларнинг бир турини ифода этади.Бинобарин, 2008 йил ҳолатига кўра, Ўзбекистон Республикасида 387 нафармиллатлараро никоҳнинг қайд этилганлиги республикамизда миллатлараромулоқот жараёнларининг кучайганлигини намоён этади. Республикамиздаэтник озчиликлар ҳуқуқларининг ҳеч бир камситишларсиз умумэътирофэтилган халқаро ҳуқуқий стандартларга асосан таъминланиши ва ҳимояқилиниши жамиятда тинчлик, барқарорлик ва миллатларароҳамжиҳатликнинг асоси бўлиб, мамлакатимизнинг ҳуқуқий демократикдавлат ва фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлидан бораётганлигидандалолат беради.МАМЛАКАТИМИЗДА ЁШ ОИЛАЛАРНИНГМУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ОЛИББОРИЛАЁТГАН ИСЛОҲОТЛАРҒ.Ю. Ҳакимов Оила <strong>–</strong> жамиятнинг ажралмас, энг муҳим бўғини, тарбия, инсонийлик,меҳр-оқибат каби эзгу фазилатлар аввало <strong>оила</strong>да шаклланади. Оила тинчбўлса маҳалла, маҳалла тинч бўлса, Ватан тинч бўлади. Шу боис,мамлакатимизда истиқлолнинг илк кунларидан <strong>оила</strong> тинчлигинитаъминлаш, ҳар бир ёш <strong>оила</strong>га ғамхўрлик кўрсатиб, уларни моддий вамаънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш борасида кенг кўламли ислоҳотларамалга оширилмоқда. Зотан, юртимизнинг эртанги истиқболи ҳам<strong>оила</strong>ларда камол топаётган ёшлар қўлида экани барчамизга маълум.Дарҳақиқат, Президентимиз И.Каримовнинг ташаббуси билан ҳар бирйилга ном бериш, бунинг асносида жамиятнинг барча жабҳалариниривожлантириш, фуқароларимизнинг турмуш даражасини яхшилаш, инсонҳуқуқ ва манфаатларини ҳар нарсадан устун қўйиб, эркин фуқароликжамияти барпо этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шу нуқтаиназардан, 2012 йилга давлатимиз раҳбари томонидан «Мустаҳкам <strong>оила</strong>йили» деб ном берилди.Таъкидлаш жоизки, «Мустаҳкам <strong>оила</strong>» хусусида сўз борар экан, буборада аввало маҳалланинг ўрни ва роли муҳим аҳамият касб этади. Зеро,давлатимиз раҳбари Конституциямизнинг 19 йиллигига бағишлангантантанали маросимдаги «Бизнинг йўлимиз <strong>–</strong> демократик ислоҳотларниЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчиси.362
чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттиришйўлидир» номли маърузасида таъкидлаганидек, ёш <strong>оила</strong>ни ҳаётнинг турлитўфонларидан асраш, унинг <strong>мустаҳкам</strong> оёққа туриб <strong>олиш</strong>и учун елкадошбўлиш, бу борада зарур кўмак ва маслаҳат кўрсатишда маҳалланинг ролива бугунги кун талабларини ҳисобга олган ҳолда қонунчилик ва нормативҳуқуқийбазани янада такомиллаштирилиб, амалдаги қонун ҳужжатларига<strong>оила</strong> институтини ривожлантириш ва такомиллаштиришга қаратилганзарур ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиб, янги қонунлар, қоида ванормаларни шу даврга мос равишда ишлаб чиқилган бўлиб, бу масалагажамиятимиз эътиборини янада кучайтириш борасида, ёш <strong>оила</strong>ларгаэътибор ва ғамхўрликлар кучайтирилиб, уларни ҳуқуқий ва ижтимоийҳимоя қилишни таъминлашда, моддий ва маънавий жиҳатдан кенг қўллабқувватлашда,шу жумладан қулай ва шинам уй-жой билан таъминлашда,зарур имтиёз ва афзалликлар яратилиб борилиётганлиги, жамиятимиз вакундалик ҳаётимизда маҳалла институтининг ролини янада кучайтириш вамақомини ошириш, Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили мақсад ва вазифаларини ҳаётгататбиқ этишда маҳалла ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлариаҳамиятини, ёш <strong>оила</strong>ларни қўллаб-қувватлаш ҳамда шакллантиришдауларнинг таъсирини кучайтириш, ёш <strong>оила</strong>ларга зарур кўмак ва ёрдамберишда мамлакатимизда бу борада мақтанса арзигулик ишлар қилинибкелинмоқда.Жамиятимиз ва кундалик ҳаётимизда маҳалла институтининг ролиниянада кучайтириш ва мақомини ошириш, Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили мақсад вавазифаларини ҳаётга татбиқ этишда маҳалла ва фуқароларнинг ўзини-ўзибошқариш органлари аҳамиятини, ёш <strong>оила</strong>ларни қўллаб-қувватлаш ҳамдашакллантиришда уларнинг таъсирини кучайтириш, ёш <strong>оила</strong>ларга заруркўмак ва ёрдам беришда сезиларли даражада ишлар олиб борилганлигигагувоҳ бўлишимиз мумкин.Давлатимиз раҳбари юртимизда амалга оширилаётган изчилислоҳотлар Конституциямиздаги тамойиллар ва қоидаларнинг амалдагиифодаси эканини алоҳида таъкидласа арзийди. Конституциямизнингалоҳида бир боби (14-боб)да <strong>оила</strong> муносабатларига бағишланган бўлиб,унинг 63<strong>–</strong> моддасида «Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда давлат важамият муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга. Никоҳ томонларнинг ихтиёрийрозилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланади». Ота-оналарнинг ўзфарзандларини вояга етгунларига қадар боқиши ва тарбиялаши ҳамдавояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналарига ғамхўрликқилиши мажбурийлиги каби умуминсоний қадриятлар Бош қомусимиздаўзининг муносиб ўрнини топган. Бугун халқаро ҳамжамият томонидан танолинган тараққиётнинг «ўзбек модели»ни босқичма-босқич амалгаошириш жараёнида эришилаётган барча ютуқлар, ҳаётимизга янгичамазмун бағишлаётган ислоҳотлар Конституциямиз қоидаларига тўламосдир. Халқимизнинг истиқлол йилларида эришаётган бетимсол363
ютуқларида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгилангантамойиллар <strong>мустаҳкам</strong> ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда. Зеро, Бошқомусимиз ўзининг мазмун-моҳияти билан инсонпарвар демократикҳуқуқий давлат барпо этиш, инсон ҳуқуқлари устуворлигини, тинчлик ватотувликни таъминлаш каби юксак мақсадларга эришишнинг муҳимкафолатидир.Жамиятимизда миллий қадриятларни асраб-авайлаш ва<strong>мустаҳкам</strong>лаш, юксак маънавий муҳитни кенг қарор топтириш, миллийменталитетимизга мутлақо зид бўлган ҳар қандай зарарли таъсирларгақарши туришда <strong>оила</strong>нинг роли ва аҳамияти беқиёс. Миллий <strong>оила</strong>вийтарбияда умуминсоний қадриятларнинг ўрнини юксалтириш, унинг<strong>оила</strong>даги уйғунлигини таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Айнан шумақсадда «Оила <strong>–</strong> жамият бугуни», «Маънавият <strong>оила</strong>дан бошланади»,«Баркамол авлод тарбиясида <strong>оила</strong>нинг ўрни»,»Соғлом <strong>оила</strong> <strong>–</strong> соғломкелажак, соғлом юрт», «Менинг <strong>оила</strong>м <strong>–</strong> муқаддас боғим», «Менинг<strong>оила</strong>м», «Биз бир жамоа ва бир <strong>оила</strong>миз» мавзуларида тарғибот-ташвиқотишлари, маънавий-маърифий тадбирлар, илмий-амалий семинарларнингреспубликамизнинг барча шаҳар, туман, қишлоқ ва овулларида ўтказилибборилаётганлиги эътиборга моликдир.«Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили»да мамлакатимизда <strong>оила</strong> институтиниривожлантириш бўйича янгитдан қабул қилинадиган қонунларда бугунгива эртанги кунимизнинг талаблари акс этиши, амалдаги қонунҳужжатларига зарур ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш, ушбу масалагажамиятимизнинг эътиборини янада кучайтириш кўзда тутилган бўлиб,жойлардаги қишлоқ, маҳалла фуқаролар йиғинларида <strong>оила</strong>ларнингтинчлигини таъминлаш, ёш <strong>оила</strong>ларга ғамхўрлик кўрсатиш, сабабсизажралишларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> бўйича амалга оширилаётган ишларниайтишимиз мумкин бўлади. Айниқса, бу борада янги <strong>оила</strong> қураётган келинкуёвларнингсаломатлигига жиддий эътибор қаратиш, тиббий кўрикдан ўзвақтида ўтишлари таъминланиб борилмоқда.Ёш <strong>оила</strong>ларга ғамхўрликни кучайтириш, уларни ҳуқуқий ва ижтимоийҳимоя қилишни таъминлаш, моддий ва маънавий жиҳатдан қўллабқувватлаш,қулай ва шинам уй-жойлар билан таъминлаш, зарур имтиёзҳамда имкониятлар яратиб беришга жиддий эътибор қаратилган..Намунавий лойиҳалар асосида қурилган уйларга ёш <strong>оила</strong>ларнингкўчиб ўтказилиши ҳам ғамхўрликнинг бир кўриниши. Ўтган йиллардавомида ёш <strong>оила</strong>ларга фойдаланишга уйлар топширилган бўлса, уларнингаксариятига ёш <strong>оила</strong>лар кўчиб кирди. 2012 йилга давлатимиз раҳбаритомонидан «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» йилида мамлакатимизда қурилиширежалаштирилган уйларга энг кам иш ҳақининг минг баравари миқдорида15 йиллик муддат билан 7 фоизлик кредит ажратилиб келинмоқда. Бу эсамустақил мамлакатимизда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашга қаратилганғамхўрликнинг ифодасидир.364
«Ёш <strong>оила</strong>ларга истеъмол кредитлари» Республика дастури асосидамамлакатимиздаги ёш ва ижтимоий ҳимояга муҳтож <strong>оила</strong>га эсамамлакатимизда ишлаб чиқарилган (узоқ муддат фойдаланиладиган) уйжиҳозлари ва маиший техникалар харид қилиши учун имтиёзли фоизставкаси билан энг кам иш ҳақининг 200 баравари миқдорида уч йилликмуддат билан истеъмол кредитлари берилиб, бундай кредитларгасолиқнинг бир неча турлари бўйича имтиёзлар қўлланилиб келинмоқда.Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов томонидан жориййилга «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили», деб ном берилиши ва Давлат дастуритўғрисида қарор қабул қилинишидан кўзланган мақсад ҳаммамлакатимизда жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳар томонламабаркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини янада оширишдир.Президентимизнинг таклифи билан 2012 йил <strong>–</strong> «Мустаҳкам <strong>оила</strong>йили» деб эълон қилиниши халқимиз учун муқаддас бўлмиш <strong>оила</strong> доимоҳаётимизнинг таянчи ва суянчи, жамиятнинг ҳал қилувчи асосий бўғинибўлиб келганлигига ишорадир.Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong>мамлакат барқарор бўлади. Шу нуқтаи назардан янги йилга мана шундайном берилганлигида катта маъно моҳият мужассам.Оила <strong>мустаҳкам</strong>лиги аввало тинчлик-хотиржамликда қарор топади.Зеро, ватанимиз тинч, осмонимиз мусаффо. Бу эса <strong>оила</strong>ларимиз тинчлиги<strong>гарови</strong>дир. Тинч <strong>оила</strong> эса, албатта, <strong>мустаҳкам</strong> бўлади.РИВОЖЛАНИШИДА МУАММОЛАРИ БЎЛГАНБОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТГА ТАЙЁРЛАШДАҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШМАСАЛАЛАРИФ. Қодирова Ҳозирги кунда ёшларни соғлом турмуш тарзига тайёрлаш, вайронкорғоялардан асраш, турли соҳалардаги муносабатларда фаол иштирокэтишини таъминлаш каби масалалар таълим тизими олдида турган долзарбмасалалардандир. Ўсиб келаётган ёш авлод орасида ривожланишидамуаммолари бўлган болалар ҳам мавжуд бўлиб, республикамизда уларучун 89 та махсус таълим муассасалари ташкил этилган. Турли сабаблароқибатида ногирон бўлиб туғилган ёки ҳаёти давомида орттирилганмуаммоларга эга бўлган болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлаш масаласикомплекс ёндашув талаб этиладиган жараёндир. Ушбу жараён <strong>оила</strong>,таълим, ҳудудий таъсир ташкилотлари ҳамкорлигида олиб борилади.А.Авлоний номидаги ХТХҚТМОМИ махсус таълим кафедраси доценти,педагогика фанлари номзоди.365
А.Авлоний номидаги ХТХҚТМОМИ илмий ишлар режасига кўра«Имконияти чекланган болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлашнингпедагогик-психологик асослари» мавзусида олиб борилаётган илмийтадқиқот ишлари айнан ногирон болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлашдаота-оналар, <strong>оила</strong>нинг таъсирини алоҳида ўрганишга йўналтирилган бўлиб,уларнинг натижасида амалиётга татбиқ этилган тавсияларда ногиронёшлар орасида ҳуқубузарликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> масалалари ёритилди.Маълумки, махсус мактаб-интернатларида ногирон болалар яшабўқиши талаб этилади. Ушбу муассасаларда белгиланган кун тартибиасосида болалар ҳаёти ташкил этилади. Бундай болалар ташқи таъсирга тезбериладиган, ишонувчан ва ҳар қандай ёрдамни беғараз кўмак сифатидақабул қилишга ўрганган бўлади. Чунки улар «Таълим тўғрисида»гиҚонуннинг 23-моддасида эътироф этилганидек, яъни ақлий ва жисмонийривожланишида муаммолари бўлган болалар учун ихтисослаштирилгантаълим муассасалари ташкил этилади ва бундай болалар қисман ёки тўлиқдавлат қарамоғидалиги боис, давлат томонидан таъминланган барчашароитлар, эътиборлар доирасида яшашга мослашиб қолади. Улар тайёрнарса-буюмлардан фойдаланиш, ўзгалар тайёрлаган озиқ-овқатмаҳсулотларини истеъмол қилиш ва шу кабиларга ўрганади. Бу ҳолат ўзэҳтиёжини ўзгалар меҳнати эвазига қондириш ёки қийналмасдан яшашиштиёқини шакллантиради. Айнан мана шу вазият бундай болаларни«боқиманда»ликка ўргатиб қўяди. Ҳаттоки, ота-оналарнинг аксарияти(тажрибада иштирок этган <strong>оила</strong>ларнинг 37%) боласининг таълими,тарбияси «давлат зиммасида» деган муносабатдадир. Шунинг учункўпинча бундай ота-оналар фарзандини муассасага таълимга бериб, фақатчорак якунидагина <strong>оила</strong>си (уйи)га олиб келиб, қисқа муддат, бир-иккиҳафта ўз қарамоғида сақлаб, яна муассасага топширади.Соғлом болалар ўз <strong>оила</strong>сида нима яхши-ю, нима ёмон, қандайҳаракатлар салбий оқибатларга олиб келиши каби масалаларда дастлабкимаълумотларни ўзлаштиради. Бундан ташқари ўзбек <strong>оила</strong>ларидагинасиҳатгўйлик, миллий қадриятлар таъсири, қариндошлар муносабати,қариндошлик олдидаги масъулият, маҳаллада қўшничилик қоидалари вабошқалар боланинг шахс сифатида шаклланишига бевосита таъсир этади.Зеро, «бир болага етти маҳалла ота-она» муносабатини ҳар бир ўзбекхонадони боласи ҳис этиб яшашга ўрганган ва катталарнинг ўринлитанбеҳи, мақтови улар учун табиий ҳолдек туюлади. Махсус таълиммуассасаси ўқувчиси бу таъсир майдонида кам ҳаракат қилади, яъни уаксарият умрини интернатда ўтказишга мажбурдир. Демак, у муассасаходимлари хатти-ҳаракатлари, талаблари доирасида, таълим воситалари(дарсликлар, плакатлар....)да акс этган манбаларга асосан ахлоқмеъёрларини эгаллайди. Асосан, муассасада тарбиячилар ва тунги энагаларболаларнинг дарсдан кейинги пайтлардаги табиий, ҳаётий вазиятлардаўзини тутиши, ўртоқлари ва бошқа атрофдагилар билан мулоқотига гувоҳ366
бўлади. Дарс жараёнида эса ўқувчи ўзининг «ўқувчилик» мажбуриятиниҳис қилган ҳолда иштирок этади. Шунинг учун аксарият ҳолларда ногиронўқувчиларнинг маънавий-ахлоқий тарбияси масалалари тарбиячилартомонидан ҳал этилади. Тарбиячилар болалар учун яқин қариндош кабиёндашади ва аксинча болалар ҳам тарбиячиларга ўқитувчидан кўра кўпроқяқин муносабатда бўлиб, ҳиссиёти, муаммолари, қизиқишлари биланўртоқлашади. Махсус таълим муассасалари Уставида тарбиячиларнингфаолият доирасидаги мажбуриятлари, вазифалари қуйидагилар:<strong>–</strong> болаларнинг соғлигини назорат қилиш;<strong>–</strong> болаларнинг иқтисодий, ҳуқуқий, экологик саводхонлигиниошириш;<strong>–</strong> болаларнинг мустақил дарс тайёрлашини ташкил этиш;<strong>–</strong> болаларга шахсий гигиена вазифаларини бажартириш;<strong>–</strong> болаларда меҳнат ва ҳаётий кўникмаларни ривожлантириш;<strong>–</strong> болаларнинг бўш вақтини мазмунли ўтишини таъминлаш вабошқалар.Тарбиявий машғулотларнинг аксарияти сайр, суҳбат, маданий васпорт тадбирлари, таълимий йўналишдаги тадбирлар: мушоиралар,қувноқлар ва зукколар, давра суҳбатлари, эрталиклар ва бошқаларданиборатдир. Тарбиявий машғулотлар давомида ўқувчилар ижтимоий ҳаётучун зарур бўлган кўникма ва малакаларга эга бўлади. Биз тадқиқот олибборган Андижон, Наманган ва Фарғона вилоятлари махсус таълиммуассасаларида ўқувчилар орасида ҳуқуқбузарлик, жиноятчилик ва салбийоқимлар ва гуруҳларга қўшилиб қ<strong>олиш</strong>нинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га йўналтирилганчора-тадбирлар мазмуни ва ташкил этилиш ҳолати ҳамда ногиронболаларнинг жиноят кўчаларига кириб қ<strong>олиш</strong> сабабларини ўрганганимиздақуйидагилар аниқланди.Бошланғич синфларда ёлғончилик, ўғирлик, чекиш, яқинлари ваатрофдагиларга қўпол муносабатда бўлиш ва шу кабилар ҳақидамаълумотлар берилади.Юқори синфларда ОИТС ва гиёҳвандлик юзасидан маълумотларберилади.Муассасада мавзу бўйича мунтазам ўқитувчи ва тарбиячилар учунқисқа муддатли семинарлар ташкил этилади. Ушбу семинарларнингякунида ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакаларнинг амалиётгататбиқи юзасидан ўқитувчиларнинг режалари ва хулосаларига кам эътиборберилмоқда.Махсус таълим муассасаларида тарбиявий машғулотларўқувчиларнинг бўш вақтини кўпроқ ўйин, маданий ва спорт машғулотларибилан банд қилишга қаратилмоқда. Машғулотларда ўқувчиларҳуқуқбузарлик, жиноят шакллари, соғлом турмуш тарзи масалалариюзасидан тегишли маълумотларни умумий йўналишлардагинаўзлаштирмоқда, яъни «чекиш зарар», «ичкилик оқибатлари», «ўғрилик»,367
«мактабдан қочиш», «тиланчилик» ва бошқа ҳолатларнинг салбийкўринишлари юзасидан дастлабки маълумотлар билангина танишмоқда.Ушбу салбий ҳолатларнинг сабаби, <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га оид амалийтопшириқларга етарли эътибор берилмаяпти.Махсус мактаб-интернатида таҳсил оладиган ўқувчиларнинг мунтазамназоратдалиги, муассасада қатъий тартиб қоидаларга риоя қилишнингустуворлиги болаларда ташқарига чиқиш, эркинликдан фойдаланишиштиёқини кучайтирмоқда. Натижада улар ташқаридан танишлар, дўстларорттиришга интилмоқда.Машғулотларда ўқувчиларга салбий ҳолатларнинг келиб чиқишсабаблари, <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> чоралар (агар гувоҳи бўлиб қолса, тегишлишахслар ва ташкилотларга хабар бериш)и юзасидан маълумотларга камтўхталмоқда. Яъни берилаётган топшириқлар фақат «.... ёмон», «......қилиш керак эмас» каби мазмунда бўлиб, ўқувчиларнинг шахсийхулосаларини ривожлантиришга, яъни «Нима деб ўйлайсан нега .........содир бўлди?», «....... бўлмаслиги учун нима қилиш керак» муносабатидагийўналтирувчи савол ва амалий топшириқларга етарли эътиборберилмаяпти.Тажриба-синов ишларининг натижалари шуни кўрсатдики, ҳудудийички ишлар бўлимлари (Андижон, Фарғона, Наманган вилоятларимисолида)да рўйхатда турган вояга етмаган ногирон ёшларни асосан,эшитишида нуқсони бўлган ва ақлий ривожланишида камчиликлари борёшлар ташкил этади. Рўйхатда турган ногирон ёшларнинг ижтимоий келибчиқиш аҳволи ва бошқа хусусиятлари ўрганилганда асосан, нотўлиқ ванобоп <strong>оила</strong>лардан эканлиги ҳамда ота ёки онанинг <strong>оила</strong>дан йироқда(ишлашга бошқа давлатга кетган)лиги аниқланди.Тажриба-синов ишларининг натижаларига кўра амалиётга қуйидагитавсияларни татбиқ этиш лозим деб ҳисоблаймиз:Махсус таълим муассасаларида яшаб таълим оладиган ногиронболалар онгига миллий қадриятларни сингдиришни кучайтириш лозим.Бунинг учун таълим муассасаларида дарсдан ташқари пайтларда олиббориладиган машғулотлар мазмунини тегишли йўналишлардаги мавзуларбилан бойитиш. Бошланғич ва юқори синфлар кесимида ногиронёшларнинг психологик, физиологик хусусиятларини инобатга олган ҳолдатаъсир методларини табақлаштирган ҳолда қўллаш.Муассаса ташқарисидан изланган ҳар қандай муносабатни ижобий деббаҳолаб бўлмаслигини инобатга олиб, маҳалла билан ҳамкорликникучайтириш, яъни яқин ҳудуд фуқароларини ўқувчилар таниши ва аксинча,уларни ҳам атрофдагилар танишига эришиш. Бунинг учун мунтазамбайрам саналарига бағишланган тадбирлар, оммавий шаклдагимашғулотлар, суҳбатлар, ташрифлар ва шу кабиларни ташкил этиш.Махсус мактаб-интернатларини битирган ёшлардан ёвуз ниятлиинсонлар тез ва самарали фойдаланишга ҳаракат қилишини ҳисобга олиб,368
<strong>оила</strong>ларнинг онгига муассаса билан мулоқотни узмасликнинг аҳамиятинисингдириш. Яъни муассаса томонидан ногиронлар ҳуқуқига оидмасалаларда <strong>оила</strong>ларга бевосита ёрдам бериш бўйича хизматлар ташкилэтиш. Чунки тажрибада иштирок этган <strong>оила</strong>ларнинг таркиби таҳлилқилинганда улар орасида кам таъминланган <strong>оила</strong>лар ҳамда кўп оналарнингуй бекаси эканлиги аниқланди. Оилаларнинг 27% ўрта маълумотли отаоналарданташкил топган. Уларнинг тегишли ташкилотларга мурожаатқилиш, маслаҳатлар <strong>олиш</strong> кўникмаларига эга эмаслиги ёки бундайҳуқуқлардан бехабарлиги кузатилди. Бундай <strong>оила</strong>лар билансуҳбатлашганда ота-оналарнинг аксарияти мулоқотга киришиши қийин,жуда содда, уятчан, ўзини камситилгандек ҳис қилиши кузатилди. Манашундай <strong>оила</strong>ларнинг муассасага мунтазам келиб туриши ва у ердагиходимлар билан мулоқотга киришиши уларда қўрқув, уялиш кабиларникамайтиради. Шунинг учун муассасаларда айнан мана шундай <strong>оила</strong>ларучун юридик маслаҳатлар хизмати ташкил этилиши мақсадга мувофиқдир.Ушбу хизмат <strong>оила</strong>ларга фарзандини ишга жойлаш, ишлаш жараёнидагиҳуқуқ ва эркинликларини билишига эришиш имконини беради.4. Муассасаларда тарбиячилар учун тарбиявий машғулотларниинтерфаол усуллар асосида ўтказиш, ўқувчиларнинг шахсийфаолиятларидан фойдаланган ҳолда ролли ўйинлар орқали амалиймашғулотлар ташкил этиш учун методик воситалар етишмайди. Шунингучун тарбиячиларнинг малакасини узлуксиз ва узвий оширишни ташкилэтиш ҳамда уларни бола шахсига таъсир этишнинг интерфаол методларибилан самарали ишлашга ўргатишни кучайтириш.Таълим муассасаларининг <strong>оила</strong>лар билан айнан ҳуқуқбузарликнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> юзасидан мақсадли ҳамкорлигини кучайтириш. Бунинг учун:<strong>–</strong> ота-оналарнинг ёш авлодни тарбиялаш бўйича ҳуқуқий, маънавийахлоқийва физиологик билимларини ошириш мақсадида «Ота-оналаруниверситетлари» ишига ёрдам бериш<strong>–</strong> ногирон болаларда ижтимоий кўникмаларни ривожлантириш бўйичаота-оналарда амалий кўникмаларни шакллантиришга мўлжаллангансеминарлар ўтказиш;<strong>–</strong> «Ўзбекистонда узлуксиз инклюзив таълим» лойиҳасини амалгаоширишда жисмоний имкониятлари чекланган фарзандлари бўлган<strong>оила</strong>ларни узлуксиз таълимга жалб этиш, яъни педагоглар, ота-оналар ваболалар учун семинар-тренингларни ўтказиш йўли билан инклюзив таълимбериш сифатини яхшилаш;<strong>–</strong> ногирон ўқувчилар ўртасида соғлом турмуш тарзини тарғиб қилишгақаратилган «Соғлом <strong>оила</strong> <strong>–</strong> соғлом жамият» мавзусида давра суҳбатлариўтказиш;<strong>–</strong> «Оила <strong>–</strong> жамиятимизнинг муҳим бўғини», «Маънавият <strong>оила</strong>данбошланади», «Оиланинг ёшлар тарбиясидаги аҳамияти» мавзуларидагитарғибот-ташвиқот тадбирлари, «Оила соғлом экан <strong>–</strong> жамият <strong>мустаҳкам</strong>,369
жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан <strong>–</strong> мамлакат барқарор» мавзусидаги фотолавҳалар,деворий газеталар танловини ўтказиш;<strong>–</strong> ўқувчилар учун «Бизнинг менталитетимизга ёт бўлган таъсирлар»мавзусидаги қисқа муддатли ўқувлар ёки махсус бурчаклар ташкил этиш.<strong>–</strong> болаларнинг муассасада ва <strong>оила</strong>да бўш вақтларини фойдали ташкилэтиш, уларнинг қизиқувчанлиги, ижодий қобилиятларини ривожлантириш,дастлабки касбий кўникмаларини шакллантиришга ёрдам бериш учун«Бахтли <strong>оила</strong>», «Оила <strong>–</strong> болалар нигоҳида» мавзуларидаги <strong>мустаҳкам</strong><strong>оила</strong>лар ҳаётини акс эттирадиган кўчма фотокўргазмалар, намунали<strong>оила</strong>ларга ташрифлар ташкил этиш.Юқорида санаб ўтилган тавсиялар имконияти чекланган болаларнингижтимоий ҳаётда ўрнини топиши, қабул қилинган меъёрлар доирасидаҳаракатланишини таъминлашда <strong>оила</strong>ларнинг масъулиятини оширишгахизмат қилади. Чунки ногирон болаларнинг фаровон келажаги қанчаликдавлат томонидан кафолатланса, шунчалик <strong>оила</strong>лар ҳам бунга масъулдир.ОИЛАНИНГ КРИМИНОГЕН ҲОЛАТГА НИСБАТАНТАЪСИРИД.Ш. Зиядуллаев ,М.М. Асрақулов Оила жамиятнинг бир бўғини. Жиноятчилик эса жамиятни кемирувчиунсур. Чунки бу иккита феномен жамиятга доимо ўзининг таъсириникўрсатиб келган. Мустаҳкам <strong>оила</strong> эса ўзининг тузилмавий жиҳатиданжиноятчиликка ҳамда унга қарши курашишда сезиларли таъсир кўрсатадива унинг асосий қаршилик кўрсатувчи унсури сифатида тан олинади.Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов 2012йил 27 февралда «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» Давлат дастури тўғрисидагиқарорига имзо чекди.Ушбу муҳим ҳужжатда қайд этиладики, «Оила институтини янада<strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ривожлантириш, <strong>оила</strong>ларни, айниқса, ёш <strong>оила</strong>ларнингҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамдақўллаб-қувватлашни кучайтириш борасида олиб борилаётган барчаишларни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, жисмонан соғлом,маънавий етук ва ҳар томонлама ривожланган баркамол авлоднитарбиялашда <strong>оила</strong>нинг ролини ошириш, <strong>мустаҳкам</strong>, соғлом <strong>оила</strong>нишакллантиришда маҳалланинг мавқеини <strong>мустаҳкам</strong>лаш ва ролиниЎзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси ўқитувчиси.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг тезкор-қидирув ҳуқуқикафедраси доценти, физика-математика фанлари номзоди.370
кучайтиришга доир аниқ мақсадга йўналтирилган кенг кўламли чоратадбирларкомплексини амалга ошириш мақсадида, 2012 йил ЎзбекистонРеспубликасида «Мустаҳкам <strong>оила</strong> йили» деб эълон қилинди». 1Энди криминологик масалаларга эътибор қаратсак, <strong>оила</strong> важиноятчилик ўртасидаги муносабатлар ва нисбатлар қарама-қаршипропорционал муносабатда эканлигини аниқлаймиз. Ушбу муносабатданкелиб чиқиб ҳудуд бўйича аҳоли қатламининг криминоген қамровинианиқлаш ва қарор қабул қилишни таъминлаш жараёнида аҳоли ёши бўйичаолти гуруҳга ажратилди. 2 Ажратилган гуруҳларни деб олсак, х ij аҳолигуруҳининг ҳолатларини акс эттирувчи вектор, xijk<strong>–</strong> ҳолатларниифодаловчи элементлар бўлсин.У ҳолда қуйидаги белгилашларни киритамиз:Y1<strong>–</strong> вояга етмаганлар (13<strong>–</strong>17 ёшлар); Y2<strong>–</strong> 17<strong>–</strong>25 ёшлар; Y3<strong>–</strong> 25<strong>–</strong>35ёшлар; Y4<strong>–</strong> 35<strong>–</strong>45 ёшлар; Y5<strong>–</strong> 45<strong>–</strong>55 ёшлар; Y6<strong>–</strong> 55 ёшдан катталар. Y <strong>–</strong>аҳоли гуруҳининг криминоген қамрови. X1<strong>–</strong> аҳоли гуруҳининг ижтимоийиқтисодийаҳволи. X2<strong>–</strong> ижтимоий-сиёсий ҳолати; X3<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий <strong>–</strong> маишийаҳволи; X4<strong>–</strong> маданий савияси. a0<strong>–</strong> жиноятга мойиллиги коэффициенти. X11<strong>–</strong> бирон-бир иш фаолияти билан бандлиги. ( a 11<strong>–</strong> банд, a12<strong>–</strong> ишсиз); X12<strong>–</strong>ижтимоий мавқеи ( a 21<strong>–</strong> раҳбар, a22<strong>–</strong> масъул ходим, a23<strong>–</strong> ижрочи ходим,a24<strong>–</strong> бекорчи, a25<strong>–</strong> кўмаклашувчи персонал (фаррош, чилангар,электротехник); X13<strong>–</strong> маош билан таъминланганлик ( a 31<strong>–</strong> юқори, a32<strong>–</strong> ўрта,a33<strong>–</strong> паст); X14<strong>–</strong> қўшимча даромадга эгалик ( a 41<strong>–</strong> мавжуд, a42<strong>–</strong> мавжудэмас); X21<strong>–</strong> шахс хулқи ( b 11<strong>–</strong> ақлий, b12<strong>–</strong> ҳиссий, b13<strong>–</strong> иродавий); X22<strong>–</strong>руҳий ҳолати ( b 21<strong>–</strong> агрессив, b22<strong>–</strong> иродали, b23<strong>–</strong> тушкунликка берилувчан);X31<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий аҳволи ( c 11<strong>–</strong> бўйдоқ, c12<strong>–</strong> <strong>оила</strong>ли, c13<strong>–</strong> ажрашган); X32<strong>–</strong>яшаш манзилининг ҳуқуқий мавқеи (уй-жойга эгалик аҳволи) ( c 21<strong>–</strong> уйжойли,c22<strong>–</strong> уй-жойсиз, c33<strong>–</strong> тор уй-жой); X33<strong>–</strong> рўзғор бутлиги ( c 31<strong>–</strong>етарли, c32<strong>–</strong> ўртача, c33<strong>–</strong> етишмовчиликлар мавжуд); X34<strong>–</strong> <strong>оила</strong>виймуносабат ( c 41<strong>–</strong> аҳил, c42<strong>–</strong> ноаҳил); X41<strong>–</strong> муомала даражаси ( d 11<strong>–</strong>хушмуомала, d12<strong>–</strong> ўртача, d13<strong>–</strong> қўпол); X42<strong>–</strong> ахлоқ даражаси ( d21<strong>–</strong> ахлоқли,d22<strong>–</strong> ўртача, d23<strong>–</strong> делигвент хулқли, ахлоқсиз); X43<strong>–</strong> маълумоти ( d31<strong>–</strong>олий, d32<strong>–</strong> ўрта махсус, d33<strong>–</strong> ўрта бошланғич, d34<strong>–</strong> саводсиз);Таҳлил этилаётган объект қуйидаги кўринишда берилади:Y F(X ) (1)1 Постда. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 3 март.2 Зиядуллаев Д.Ш. Криминоген ҳолатларда қарор қабул қилишга кўмаклашишучун мураккаб тузилмали маълумотларни таҳлил қилиш масаласи // Информатикава энергетика муаммолари журнали. <strong>–</strong> 2010. <strong>–</strong> №3. Б.74-79.371
бу ерда Y <strong>–</strong> чиқувчи қийматлар вектори,X <strong>–</strong> кирувчи векторлар параметри.Агар жараённи чизиқли регрессия модели билан ифодалайдиганбўлсак қуйидаги кўринишга эга бўламиз:Y X X ... X0 1 1 2 2n n Бу ерда 0, 1,2... n <strong>–</strong> регрессиянинг танланган коэффициенти,ε <strong>–</strong> хатолик компонентаси (башоратлаш жараёнида).Бундай ҳолатда регрессия моделини қуриш учун қуйидагикўринишдаги кузатув маълумотлари базасига эга бўлишимиз лозим:КузатувномериЎзгарувчиларКриминоген ҳолатни ифодаловчи параметркўрсаткичлариX1X2 ... Xn1. X11X12 ... mX ... n2. X2122НатижавийпараметрYYX 1 1YX 2 2... ... ... ... ... ...m . Xm1Xm2... XmnYmОлдинги қилинган кузатувлар ёрдамида регрессиякоэффициентларини ташкил этиш мумкин, худди шу қаторда моделтанланади.Берилганлардан келиб чиққан ҳолда ҳудуд аҳоли қатламинингкриминоген ҳолатини башоратлашни чекли кўринишдаги ифодаси (1) <strong>–</strong>формула орқали аниқланади.Ушбу функциядан келиб чиқиб, Y ҳудуд бўйича аҳоли гуруҳинингкриминоген ҳолат қамрови, X { x1,x2, x3,x4, x5,x6}кирувчи маълумот боғлиқбўлмаган ўзгарувчилардир.Шу билан бирга кирувчи параметрлар ўз ташкил этувчиэлементларига эга бўлиб, ушбу элементлар камида иккита қиймат қабулқилади. Ташкил этувчи элементлар гуруҳнинг криминоген қамровинианиқлашда иштирок этиш мумкин.Модел ёрдамида башоратлашни амалга оширишда аҳоли қатламинингкриминоген ҳолатларини таҳлил қилиш ва гуруҳлаштириш муҳим аҳамияткасб этади.Берилган математик ифодалар орқали кирувчи маълумотлар асосидачиқувчи қарор қабул қилишга кўмаклашувчи хулосаларни ҳосил қилишмумкин.Ушбу кўрсаткичлардан келиб чиққан ҳолда шундай бир қонуниятмаълум бўлдики: X42<strong>–</strong> ахлоқ даражаси; X33<strong>–</strong> рўзғор бутлиги; X43<strong>–</strong>маълумоти; X31<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий аҳволи; X22<strong>–</strong> руҳий ҳолати; X4<strong>–</strong> маданий372
савияси ва X3<strong>–</strong> <strong>оила</strong>вий-маиший аҳволи қанчалик салбий тарафга мойилбўлса, шунчалик натижавий параметр бирга яқинлашар экан.Бошқача қилиб айтганда криминоген кўрсаткич бу ҳолда нолга тенгбўлар экан. Қанчалик юқоридаги параметрлар ижобий даражага эга бўлсашунчалик криминоген ҳолат бирга яқинлашиб боради.Демак юқоридаги математик формуланинг кўриниши <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>шароитида криминоген вазиятни пасайиши, нобоп <strong>оила</strong>лар шароитида эсакриминоген кўрсаткичнинг тобора ўсиб бориши кузатилади.Шунинг учун профилактик фаолиятда маҳаллада асосий эътиборнобоп <strong>оила</strong>лардаги шароитни бартараф этиш, «эҳтиёжманд <strong>оила</strong>ларнингмуаммоларини ҳал этишда давлат ва жамият томонидан ғамхўрликниянада кучайтириш, уларга моддий ёрдам кўрсатиш ва фарзандларнитарбиялашда ижтимоий қўллаб-қувватлаш, муносиб ижтимоий-маишийшароитлар яратиш, бунда <strong>оила</strong>ни <strong>мустаҳкам</strong>лашда асосий юкни ўзелкасига олган аёлларга алоҳида эътибор қаратиш» лозим. 1ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ373Р.Х. Душанов «Оила ҳаётнинг абадийлиги, авлодларнингдавомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урфодатларимизнисақлайдиган, шу билан бирга,келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишигабевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканинитан <strong>олиш</strong>имиз даркор».И. А. КаримовОиланинг жамиятдаги ўрни борасида Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 27-моддасида «Оила жамиятнинг асосий бўғинидирҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиши ҳуқуқига эга» деб ёзилган.Оила кишилик жамиятида инсонийлик, ор-номус, эътиқод каби ҳистуйғуларнианглаш ва идрок этишнинг ҳосиласидир. Шундай бўлгач, <strong>оила</strong>қанча <strong>мустаҳкам</strong> бўлса, жамият ҳам, ватан эрки ва истиқлолнингпойдевори ҳам шунча <strong>мустаҳкам</strong> бўлади. Оиланинг <strong>мустаҳкам</strong>лиги эса,нафақат ижтимоий-иқтисодий, балки маънавий-ахлоқий омилларга ҳамчамбарчас боғлиқдир. Оила ижтимоий ҳодиса сифатида инсониятнинг улуғкашфиёти саналади.1 Постда. <strong>–</strong> 2012. <strong>–</strong> 3 март. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг психология ва касб этикасикафедраси доценти, психология фанлари номзоди.
Оила инсон учун муқаддас маскан, кишилик жамиятининг ижтимоийпойдеворидир. Оилавий турмушнинг асосий мақсади <strong>–</strong> бу фарзанд кўришорқали аҳолини қайта тиклаш, авлодлар билан аждодлар ворислиги вадавомийлигини ҳамда ер юзида инсоният тарихий тараққиётинитаъминлашдан иборатдир.<strong>оила</strong> ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар томонлама етук баркамол, комилинсон қилиб тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади. Давлатимиз раҳбариИ.Каримов таъкидлаганидек, «Инсоннинг энг соф ва покиза туйғулари, илкҳаётий тушунча ва тасаввурлари биринчи галда <strong>оила</strong> бағрида шаклланади.Болаларнинг характерини, табиати ва дунёқарашини белгилайдиганмаънавий мезон ва қарашлар <strong>–</strong> яхшилик ва эзгулик, олижаноблик ва меҳроқибат,ор-номус ва андиша каби муқаддас тушунчаларнинг пойдевори<strong>оила</strong> шароитида қарор топиши табийдир» 1 .Шу боис, ЮНЕСКО халқаро жамияти ва ва БМТ томонидан 1994 йилбутун жаҳон «Оила йили» деб эълон қилиниши давлатимиз раҳбариИ.А.Каримов томонидан 1998 йил «Оила йили», 2012 йил «Мустаҳкам<strong>оила</strong> йили» деб эълон қилинганлиги, «Оила» илмий-амалий Марказинингташкил этилиши, <strong>оила</strong>нинг нақадар муқаддаслигидан далолат беради.Президентимиз 1993 йил 4 март фармонига мувофиқ «Оналик ваболаликни муҳофаза қилиш, ёш авлод саломатлигини <strong>мустаҳкам</strong>лаш, унимаънавий, руҳий, ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан тарбиялаш,ватанпарварлик ҳамда Ватанга муҳаббат ҳиссини шакллантириш,шунингдек, болалар манфаати йўлида хайрия фаолиятиниривожлантиришда фаол иштирок этган учун «Соғлом авлод учун»орденининг таъсис этилганлиги катта ижтимоий ва тарбиявий аҳамиятгаэгадир.Шундай экан, ҳар қандай жамиятнинг келажаги тараққиёт йўли шужамият яшаб ижод этаётган баркамол авлодга, уларнинг яратган ахлоқий,илмий бойликларига боғлиқ.Шу маънода, баркамол авлодни тарбиялашда <strong>оила</strong>да илк психологикмуҳитни юзага келтириш муҳим ўрин тутади.Бугунги кунда <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини, таъминлаш борасида кўпчиликпсихолог олимлар (М.Г.Давлетшин, Ғ.Б.Шоумаров, Э.Ғозиев,В.М.Каримова, Н.А.Соғинов ва бошқалар) ўз илмий ишларида қайдэтганлар. Уларнинг фикрича <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лиги воситаларинингмуҳимлиги биринчидан, <strong>оила</strong>да турмуш ўртоқлар муносабатларинияхшилаш, ривожлантириш иккинчидан, ўз никоҳидан қонуний қониқишсавиясини оширишдан иборат. Шу нуқтаи назардан <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигинитаъминлашда никоҳ олди омиллар: турмуш ўтоқларнинг никоҳгачатанишганлик даври, никоҳ қуриш ёши ва никоҳ қуриш мотивлари муҳимўрин тутади. Шу билан бирга <strong>оила</strong>да турмуш ўртоқларнинг ижтимоий,1 Каримов И.А. Юксак маънавият <strong>–</strong> енгилмас куч. <strong>–</strong> Т., 2008. <strong>–</strong> Б.52.374
биологик ва психологик мослиги ҳам <strong>оила</strong> барқарорлигининг асосиймезонларидан биридир.Оилада илик психологик муҳитни яратишда ички руҳий омиллар яъни,<strong>оила</strong> аъзолари ўртасидаги ўзаро тушуниш, бир-бирини ҳиссий қўллабқувватлашва ўзаро ҳурмат каби жиҳатлар муҳим аҳамият касб этади.Сабаби инсонни инсон томонидан идрок қилиши муносабат механизминияратади. Оила аъзоларининг бир-бирларини ҳиссий қўллаб-қувватлашлариэса <strong>оила</strong>да юзага келиши мумкин бўлган низоларни, ностандартҳолатларни <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>, уни бартараф этишда ва мулоқот мароминиривожланишига ёрдам беради.Юқоридаги икки психологик омилни <strong>оила</strong>вий муносабатларда юқорисавияда бўлиши <strong>оила</strong> аъзолари ўртасидаги ўзаро ҳурматни белгилайди.<strong>оила</strong>вий муносабатлар маданиятнинг такомиллашуви <strong>оила</strong>ни<strong>мустаҳкам</strong>лашга, <strong>оила</strong>да соғлом муҳитнинг вужудга келишига,фарзандларни жисмонан соғлом ва маънан баркамол этиб тарбиялашгаолиб келади. Бу ҳолат <strong>оила</strong>да яшаш шароитини яхшилаш, <strong>оила</strong> аъзоларинимеҳнат қилиши, фарзандларини соғлом ва баркамол этиб тарбиялаш, <strong>оила</strong>аъзоларининг бўш вақтини тўғри тақсимлаш учун имконият туғдиради.Зеро, ушбу барча қилинаётган ишлар давлатимизнинг асосий шиоридир.Юртбошимиз таъкидлаганларидек, «<strong>оила</strong> бизнинг халқимиз учунмиллатнинг кўп асрлик анъаналари ва руҳиятига мос бўлган ғоят муҳимҳаётий қадриятлардан биридир» 1 . Чунки миллат тақдири мана шу миллатвакиллари яшаган <strong>оила</strong>нинг ҳолатига боғлиқдир, қаерда <strong>оила</strong> муносабатикучли интизомга таянса, мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва тартиблибўлади.ОИЛА АЪЗОЛАРИНИНГ ВОРИСЛИК ҲУҚУҚИГА ОИДАЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАРХ.М. Қиличев Ижтимоий ҳаётда фуқаролик ҳуқуқининг асосий таркибийқисмларидан бўлган ворислик ҳуқуқи билан боғлиқ масалаларни ўрганишнафақат ҳуқуқшунос олимлар, балки жамиятнинг ҳар бир фуқароси,аниқроғи, ҳар бир <strong>оила</strong>нинг аъзоси учун муҳим аҳамиятга эга. Зеро, меросишлари юзасидан ворислик ҳуқуқини амалга оширишда уларнинг ҳуқуқийонгининг юксаклиги амалий жиҳатдан жуда муҳимдир.1Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари. <strong>–</strong> Т., 1997. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясининг илмий педагогик кадрлартайёрлаш бўлими стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.375
Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган мамлакатиқтисодиётининг негизини хилма-хил шаклдаги мулк ташкил этиши, ҳарбир фуқаронинг мулкдор бўлиш ҳуқуқи Конституциямизда эътирофэтилиб, мерос ҳуқуқи кафолатланган. Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 54-моддасида: «Мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгаликқилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланишэкологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар вадавлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиганманфаатларини бузмаслиги шарт», деб белгилаб қўйилган. Шунингдек,Президент Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий МажлисиҚонунчилик палатаси ва Сенатининг 2012 йил 12 ноябрдаги қўшмамажлисида: «Биринчи навбатда, хусусий мулкнинг ҳуқуқ ва ҳимоясини<strong>мустаҳкам</strong>лашимиз, ҳар қайси хусусий мулкдор қонуний йўл билан қўлгакиритган ёки яратган ўз мулкининг дахлсизлигига асло шубҳақилмаслигини таъминлайдиган ишончли кафолатлар тизиминияратишимиз зарур», деб таъкидлаган 1 . Дарҳақиқат, хусусий мулк ворисликҳуқуқи асосида ҳам вужудга келиши мумкин, бу эса тўғридан-тўғрифуқаролик қонунчилигига асосланиб, кафолатланади. Умумий қоидагакўра, қонуний тасдиқланган меросхўрлар тизими васият мавжуд бўлмагантақдирдагина амалга оширилади. Васият эса мерос қолдирувчининг эркиниифода этади. Шу ўринда «васият» тушунчасига тўхталиб ўтсак. Юридикадабиётларда «васият» тушунчаси ҳуқуқшунос олимлар томонидантурлича таърифланади. Р.О.Халфинанинг таърифига кўра, «васият <strong>–</strong> бушахс вафот этган тақдирда, ўз мулкига нисбатан қонунда белгилабқўйилган шаклда амалга оширилган фармойиш ҳисобланади» 2 . М. Ю.Баршевскийнинг фикрича, «васият <strong>–</strong> бу мерос қолдирувчи вафотидан сўнгҳуқуқни <strong>олиш</strong> тартибини белгиловчи шахсий-расмий характерга эга бўлганбир томонлама битим ҳисобланади» 3 . Ф.Сайфуллаевнинг бергантаърифича, «Васият деб, мерос қолдирувчининг ўзи вафот этгандан кейинмулкининг барчасини ёки бир қисмини қонун билан белгиланган тартибдаворисларнинг ёки ворислари бўлиб ҳисобланмаган шахсларнинг бири ёкибир нечтасига, давлатга ёки давлат, жамоат ташкилотлари, корхона ёкимуассасаларга қолдириш ҳақидаги берган ёзма буйруғига айтилади» 4 . Буборада Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1120-моддасибиринчи қисмида: «Фуқаронинг ўзига тегишли мол-мулкни ёки бу молмулкканисбатан ҳуқуқини вафот этган тақдирда, тассаруф этиш1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янадачуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. <strong>–</strong> Т., 2010.<strong>–</strong> Б.48.2 Халфина Р.О. Право наследования в СССР. <strong>–</strong> М., 1952. <strong>–</strong> С.30.3 Баршевский М.Ю. Правовое регулирование наследования по завешанию. <strong>–</strong>М., 1989.4 Сайфуллаев Ф. Ўзбекистон ССР Гражданлик ҳуқуқи. Ж.II. <strong>–</strong> Т., 1988. <strong>–</strong> Б.264.376
хусусидаги хоҳиш-иродаси васият, деб эътироф этилади», дебтаъкидланган. Юқорида келтирилган Ф.Сайфуллаевнинг таърифи ваЎзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1120-моддасидакелтирилган таърифлар кенг қамровли бўлиб, васиятноманинг нотўғриталқин этилишининг <strong>олдини</strong> олади, деб ўйлаймиз. ЎзбекистонРеспубликаси Фуқаролик кодексининг 1120-моддаси учинчи ва тўртинчиқисмларига асосан: «Фуқаро ўзига тегишли мол-мулкни ёки унинг муайянқисмини қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадиган, шунингдеккирмайдиган бир ёки бир неча шахсга, шу билан бирга юридик шахсларга,давлатга ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига васиятқилиши мумкин. Васият қилувчи қонун бўйича меросхўрлардан биттасини,бир нечтасини ёки ҳаммасини изоҳ бермаган ҳолда меросдан маҳрумқилишга ҳақли» 1 . Амалиётда мазкур нормалардан ўз фойдасига яширинйўл билан фойдаланишни мақсад қилган меросхўрлар ҳам учрабтураётганлигини кузатиш мумкин. Дейлик, ота ёки она соғлигиёмонлашиб, оғир аҳволда тўшакда ётган ёхуд касалхонада даволанаётганҳолларда, «энди умид йўқ, уйга олиб кетинглар», деган жавоб олинганидаҳам, баъзи фарзандлар уларни дуо қилиб, охирги дақиқалари, соатларидаёнларида бўлиш ўрнига ака-укаси ёки опа-синглисига сездирмасдан, тезроқўз номига васият қилдириб <strong>олиш</strong> пайида бўладилар. Оғир аҳволда ётганота ёки она ўша вақтда ёнида бўлган фарзандининг раъйига қаршибормайди ва васиятномани имзолашга «рози» бўлади. Нотариус ҳамвасиятномани тасдиқлашни рад эта олмайди. Чунки васият қилувчинингўша вақтдаги талаби шу, чунки у ўз хатти-ҳаракатига жавоб бера оладиганҳолатда. «Васиятнома сир сақланади» деган қоидага амал қилиш,нотариуснинг келганини кўрган-билганлар буни бошқа ака-ука, опасингилларнихабардор қилиш билан чекланиш ҳолатларини кузатишмумкин. Табиийки, ўз мулкига кимни ворис этиб тайинлаш мулкдорнингшахсий ҳуқуқи. Лекин юқоридаги каби ҳолат юз берса, ота ёки онанингўлимидан кейин «Фалончи укам ёки акам ота ёки онамнинг кексалигиданфойдаланиб, нотариус билан келишиб, васиятнома расмийлаштириб олган,ахир кекса одам, бунинг устига соғлиғи ёмон эди, қандай қилиб ўз хаттиҳаракатинитушуна олсин. Суд тиббий экспертизасини тайинлашни талабқиламан, чунки васиятномани имзолаш чоғида отам (онам) ўз хаттиҳаракатларигажавоб бера олмайдиган даражада эди», деган даъволарқилинади. Суд тиббий экспертизаси эса баъзида мерос қолдирувчиҳисобланган марҳумнинг ўлимидан анча муддат ўтгач ҳам, «Васият қилганшахснинг васият қилган вақтда кексалигини ва шу вақтдаги соғлигиниэътиборга олса, у васиятномани имзолаш чоғида ўз хатти-ҳаракатинибошқара олмаган ва тушуниб етмаган бўлиши мумкин», деган ноаниқ1 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (2011 йил 1 июлгачабўлган ўзгартиш ва қўшимчалар билан). <strong>–</strong> Т., 2011. <strong>–</strong> Б. 449-450.377
хулоса беради. Қарабсизки, фарзандларнинг мол-мулк талашишлариоқибатида уларни дунёга келтириб, оқ ювиб-тараб улғайтирган отаоналарнифарзандларининг ўзлари ақли норасога чиқариб қўядилар.Бундай ҳаракатлар оқибатида бир эмас, балки бир неча <strong>оила</strong> бузилибкетиши, аъзоларининг ўртасига совуқчилик тушиб, келажак авлодларгаҳам ўз таъсирини ўтказиши мумкин. Оила жамиятимизнинг асосий бўғиниэканлиги Конституциямизнинг 63-моддасида эътироф этилган. Бунингтасдиғи сифатида Президент Ислом Каримов 2011 йил 7 декабрдаЎзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишлангантантанали маросимидаги маърузасида: «Оила соғлом экан, жамият<strong>мустаҳкам</strong>, жамият <strong>мустаҳкам</strong> экан, мамлакат барқарор. Буни исботлаб,тасдиқлаб беришнинг ҳеч қандай ҳожати йўқ», деб таъкидлаган эди. 1 Агар<strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>, фарзандлар аҳил бўлсалар, васиятнома қолдирганқолдирмаганлигиданқатъи назар, ота-оналаридан қолган мерос «тақдири»ўзаро маслаҳат билан ҳам адолатли ҳал этилади. Агар, аксинча бўлса, уларўртасидаги низо фақат суд томонидан ҳал этилади. Шундай ҳолатлар юзбермаслиги учун васият ва васиятнома масаласига жиддий ёндашиш,васиятнома тузиш учун нотариус ёки бошқа ваколатли мансабдор шахсҳузурига келган фуқароларга бу ҳолатларнинг моҳиятини ҳар томонламатушунтириш, қонунда белгиланганидек беш навбатда, яъни олтинчидаражагача бўлган қариндошларнинг навбат асосида меросхўр бўлишҳуқуқларининг мавжудлиги, мерос қолдирувчининг мол-мулки эгасизқолмаслигини атрофлича таъкидлаш лозим бўлади. Шу билан бир қаторда,таъкидлаш жоизки, ворисликка оид қонунчиликда <strong>оила</strong> аъзоларинингманфаатлари ҳимоя қилинишига алоҳида эътибор берилган. Қонунчиқарувчи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1119-моддасида меросни қўлга киритиш билан боғлиқ ғаразлиҳуқуқбузарликлар содир этилишининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> мақсадида нолойиқмеросхўрлар ҳақидаги нормаларни жорий этган. Шундай шахсларгахусусан, мерос қолдирувчига ва меросхўрлардан бирортасига қаршиқаратилган ҳуқуққа хилоф ҳаракатларни (масалан, уларни ўлдиришжиноятини) содир этган ёки мерос қолдирувчининг васиятнома орқалиўзининг охирги хоҳиш-иродасини амалга оширишига тўсқинлик қилган(масалан, васиятномани ўзгартиришга ёки нолойиқ меросхўр фойдасигамеросдан воз кечишга мажбур этган) фуқаролар киритилган. Бунданташқари, ФКнинг 1141<strong>–</strong>1142-моддаларида меҳнатга қобилиятсиз боқимларворисликка чақириладиган навбатнинг меросхўрлари билан биргаликда ватенг тарзда мерос <strong>олиш</strong>лари, меросдан мажбурий улуш <strong>олиш</strong> ҳуқуқи, агарбу қонун бўйича бошқа меросхўрларнинг мол-мулки ушбу қисмига бўлган1 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш вамодернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир // Халқ сўзи. <strong>–</strong> 2011. <strong>–</strong> 8дек.378
ҳуқуқларининг камайишига олиб келса ҳам, мерос мол-мулкнинг васиятқилинмай қолган қисмидан қаноатлантирилиши ва меросдан мажбурийулуш <strong>олиш</strong> ҳуқуқини амалга ошириш учун мол-мулкнинг васиятқилинмаган қисми етарли бўлмаган ҳолатда эса, мол-мулкнинг васиятқилинган қисмидан қаноатлантирилиши қонунан ҳимоя қилинганлигибелгилаб қўйилган.Суд амалиётида кўрилаётган ишларнинг асосий қисмини қонунгамувофиқ меросга бўлган ҳуқуққа доир, жумладан, мерос улушиниажратиш, бўлиш, васиятномаларни бекор қилиш, ҳақиқий эмас деб топишҳақидаги низолар ташкил қилади. Мазкур ишларни адолатли ҳал этишучун мерос, шунингдек, ворислик ҳуқуқига доир қонунларни мукаммалбилиш, шунингдек, бу борада аҳолига тўғри тарғибот-ташвиқот,тушунтириш ишларини олиб бориб, васият қилувчига адолат юзасиданоқилона, тўғри васият қилишни маслаҳат бериш зарур.Шариат қонунларида мерос қолдирувчи ўзига тегишли мулкнингфақат учдан бир қисминигина меросхўрлар тоифасига кирмайдиганшахсларга васият қилиб қолдириши, шу билан бирга, ота-она, эр-хотин вабалоғатга етмаган ёки ногирон болаларни меросдан умуман маҳрум этишгайўл қўйилмаслиги белгиланган.Ҳадиси шарифларда: «Мусулмон киши молиявий масалалардафарзандларининг барчасини баробар кўриши керак. Агар тенг имкониятлифарзандларининг бирига мол бериб, бошқасига бермаса ёки бирига оз,иккинчисига кўп берса, адолатсизлик бўлади. Болалари орасида ҳасад,фитна кучаяди», <strong>–</strong> дейилган.Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир шахс, ўз хусусий мулкининг вафотэтганидан кейинги «тақдирини» тириклигида белгилаши лозим. Ана шундаюқоридаги сингари яқин инсонлар, <strong>оила</strong> аъзоларининг ўртасида турли хилнизолар келиб чиқишининг олди олинган бўлар эди.379
МУНДАРИЖААСОСИЙ МАЪРУЗАЛАРМ. А. ХўжамбердиевЎзбекистон Республикасининг «Оилавий тадбиркорлик тўғрисида»гиқонунининг <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>даги аҳамияти .................... 3У. Н. НарзуллаевОила-турмуш доирасида содир этиладиган жиноятлар ва уларнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> чоралари ......................................................................................... 6Г.З. АлимоваОилалар <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашда фуқаролар ўзини ўзибошқариш органларининг роли ........................................................................ 12Ф.И. АбдураҳимоваОилалардаги <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да хотин-қизларқўмиталарининг ўрни......................................................................................... 17И.ИсмаиловОила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашда етук малакали мутахассисларнитайёрлашнинг аҳамияти ..................................................................................... 221-бўлимМУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong> БАРҚАРОР ЖАМИЯТ ГАРОВИШ. Ғ. ҒойибназаровОммавий маданиятнинг <strong>оила</strong> анъанавий асосларига таҳдиди.................... 29Д.Ю.Пайзиев, И.Ю.ФазиловМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> боланинг жисмоний, ахлоқий ва маънавийривожланишининг <strong>гарови</strong>.................................................................................. 38А. В. НарбековОила <strong>мустаҳкам</strong>лиги <strong>–</strong> фаровон ҳаёт <strong>гарови</strong> ...............................................45Т.Х. Сайдалиев,Ш.М. МузаффаровОилада бўш вақт муаммоси .......................................................................... 49А.А. ХаликовМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> <strong>мустаҳкам</strong> жамият <strong>гарови</strong> .............................................. 51М.А.Холбаев, С.Р.ДарвишовМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> барқарорлик ва хавфсизлик <strong>гарови</strong>дир ........................ 53Н.Н. ШукуровАлкоголь ва тамаки маҳсулотларини истеъмол қилиш <strong>–</strong> <strong>оила</strong><strong>мустаҳкам</strong>лигига таҳдид сифатида.................................................................... 57380
С.Н.Бердикулов, Ф.А.МисировМаънавий тарбия <strong>–</strong> <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминловчи асосий омил.....60Ш.О. Матёзов, К.Н. УбайдуллаевМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> соғлом авлод ва барқарор жамият <strong>гарови</strong> .................... 63М. Қуронов , М. ТожибоевҲушёрлик <strong>–</strong> <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> кафолати ........................................................ 67Ғ.С.ХамидовОиладаги ҳалоллик ва фидойилик одобини мустақиллик руҳидашакллантириш .................................................................................................... 72Д.А.ШоматовАёл <strong>–</strong> <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong> таянчи ....................................................................... 77Д. Н. Арзиқулов Е. Ю. АгзамоваОила ва турмуш маданиятининг ўзига хос психологик хусусиятлари....... 81Д.Т.Атаджанов, С. ҚиличеваМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> тадбиркорлик <strong>гарови</strong>...................................................... 87Н.О. Окюлов, М.С. ДжураевОилавий иқтисодий муносабатларни тадқиқ этиш <strong>оила</strong><strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлаш омили сифатида ................................................ 90Ё.А.Фарфиев, Д.Н.АрзиқуловЮксак маънавият <strong>–</strong> <strong>оила</strong> <strong>мустаҳкам</strong>лиги <strong>гарови</strong>......................................... 93И. Абдураимов , И. КаримоваМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> тарбия маскани ............................................................... 97Ш. Қ. Алимов, М. М. АлимовМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> ёшларни миллий қадриятлар руҳида тарбиялаш<strong>гарови</strong> сифатида................................................................................................ 102К. Д.ҲайдаровОилада ватанпарварлик тарбияси............................................................... 106Р. Р. Тумпаров, Б. С. АлибековРодительский пример как фактор формирования нравственныхкачеств у подростков........................................................................................ 109Ф. X.НaбиевОилавий тадбиркорликни ривожлантириш <strong>–</strong> иқтисодийфаровонликнинг <strong>гарови</strong>: <strong>оила</strong>вий тадбиркорлик субъектларинингҳуқуқий мақомини белгилашнинг муҳим масалалари ................................... 111А. М. ЖониқуловОилада фарзанд тарбиясида аждодлар маънавий меросининг аҳамияти. 114Р. Н РахмановОилада ватанпарварлик ҳиссини шакллантиришнинг айриммасалалари ........................................................................................................ 118О.А.КамаловОила фаровонлиги ва унинг асосий вазифалари ....................................... 121Г.Мирзатова, С.НеъматоваОиладаги руҳий муҳитнинг шахс ривожланишига таъсири ..................... 127381
Қ.СолиҳоваМаънавий мерос, <strong>оила</strong>вий қадриятлар <strong>–</strong> ҳуқуқий маданиятривожининг асоси............................................................................................. 132Ф.ҚурбоноваБаркамол шахс тарбиясида <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг ўрни ............................. 135Н.В. ВоронинаЗдоровый образ жизни в семье <strong>–</strong> залог профилактикиправонарушений ............................................................................................... 137О.Р.Миртурсунов , З.Э.АлиқуловЖамиятнинг ривожланишида соғлом ва <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг ўрни........ 141А.А. АташайховПерспективы развития детского и юношеского спорта в РеспубликеУзбекистан ........................................................................................................ 144Х.К. Самаров , Ж.Г. ИргашевОиланинг ахборот борасидаги хавфсизлигини ташкилий жиҳатдантаъминлаш масалалари..................................................................................... 146Э.У. Азизов , Н.В. АзизовМустаҳкам <strong>оила</strong>ни шакллантириш <strong>–</strong> долзарб масала................................ 1482-бўлимҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ <strong>–</strong>ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ОМИЛИР.М. МахмудовҲуқуқбузарликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> <strong>–</strong> шахс ҳуқуқийижтимоийлашувининг таркибий қисми сифатида.......................................... 151О.А. СаттаровОдам савдосига қарши курашишда <strong>мустаҳкам</strong> <strong>оила</strong>нинг ўрни ................ 154И. Ю. Фазилов«Фоҳишалик билан шуғулланиш» тушунчасининг ҳуқуқий таҳлили...... 161Р. Х. ХасановОилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>масалалари ........................................................................................................ 165Н. Д. КасымоваНеполная семья как фактор психолого-педагогическогонеблагополучия ребенка .................................................................................. 169Э.Н.СирлиевҲуқуқбузарликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да спортнинг роли ......................... 172И.М.ҲакимоваВояга етмаганлар орасида ҳуқуқбузарликларни келтириб чиқарувчипсихологик муаммолар .................................................................................... 176Г.Т. ЯдгароваТарбияси оғир болалар хулқ-атворига психологик ёндашувлар .............. 179382
М.Ж. ЭшназаровВояга етмаганларнинг қўшмачиликдан жабрланишининг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong> масалалари .............................................................................................. 184М.Х.УсмоноваМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> ҳуқуқбузарликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> <strong>гарови</strong> ................... 189П.Бердибеков, М.Саидова, М.ШокироваЁшларнинг ҳуқуқбузарликлардан холи бўлишларида <strong>оила</strong>жипслигининг аҳамияти................................................................................... 192Ф.И.Ҳайдаров, Р.Н.ТожибоевБўлғуси психологлар касбий коммуникатив компетентлигиниривожлантириш ижтимоий ҳаётда тарбияси қийин болалар биланишлашни енгиллаштиришнинг омили сифатида............................................ 195И.Б. ВафаевОб экономических аспектах укрепления семей республики,гарантирующих улучшение профилактики правонарушений ....................... 201К.Ж. НасировАхлоқий фазилатларни ривожлантириш ва жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>нинг аҳамияти.............................................................................. 205Ф.И. ҲайдаровБўлғуси психологлар касбий коммуникатив компетентлигиниривожлантириш уларнинг келгуси фаолиятларида жамиятдаги<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га қаратилган восита ........................... 208Б.Х. Ачилов, Р.Т.РашитходжаевВояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш билан боғлиқ жиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> масалалари ................... 214Х. Х. АлиевВояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалбқилиш билан боғлиқ жиноятларни очишда техник воситалар ёрдамидаисботланиши лозим бўлган ҳолатлар.............................................................. 218И.Х. Дусмурадов, Ш.О. МатёзовФоҳишахона сақлаш ёки қўшмачилик қилиш билан боғлиқжиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг ўзига хос хусусиятлари........................... 222Ш.М. Тураев, Р.Н.РахимхўжаевТалончилик жиноятларининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да ўтказиладиганпрофилактик чора-тадбирларда <strong>оила</strong>нинг ўрни ............................................. 226О.Д. АлланазаровВояга етмаганлар томонидан содир этиладиган соғлиққа қаршижиноятларнинг криминалистик тавсифи элементларининг <strong>оила</strong> биланбоғлиқ жиҳатлари ............................................................................................. 230Н.К.ХаттабовОила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашда нотариат органларинингвазифалари ........................................................................................................ 235383
И.А. СоттиевОзодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни ижроэтишда <strong>оила</strong>нинг роли...................................................................................... 240А.А. ОтажоновЖиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong> институтлари билан ҳамкорликўрнатиш масалалари......................................................................................... 245Н.М.ҲожиевДавлат бошқарувида аёлларнинг ўрни ва аҳамияти.................................. 249И.Х. ДусмурадовОилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятларни очиш ва <strong>олдини</strong><strong>олиш</strong>да тезкор қидирув ҳаракатларидан фойдаланиш масалалари............... 253Д.Х. ҚурбанбаевФуқаролик институти принциплари........................................................... 257А.Қ. ХудойбердиевИжтимоий фикр ва ёшлар ........................................................................... 264А.П.ТўраевВояга етмаганлар ҳуқуқбузарликларининг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>га қаратилганқонунчилик базасини яратиш ва амалга ошириш истиқболлари .................. 267Р.Н. ТожибоевВояга етмаганлар томонидан содир этиладиган жиноятчиликнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг психологик жиҳатлари ...................................................... 271М.М. ҚаландаровОилани жиноий-ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг айрим масалалари......... 275А.БайжановПравовое регулирование защиты прав и законных интересовнесовершеннолетних в уголовном процессе................................................... 279С.А. ИсаевДеятельность сотрудников ОВД по предупреждению и пресечениюнезаконного оборота пиротехнических средств ............................................. 282Ж.Х. ЮлдашевВояга етмаганлар томонидан содир этиладиган майда безориликнинг<strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да <strong>оила</strong>вий муҳитнинг ўрни....................................................... 285С.Н. Гордеев, О.Р. МухаммадиевЗначение института семьи в деятельности оперативных аппаратов порозыску лиц, скрывшихся от следствия и суда............................................... 289А.А.ТаджиевОилада жиноятчиликнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> билан боғлиқ баъзи фикрлар ... 292А.МуродовОилада зўравонликни келтириб чиқарувчи ижтимоий-руҳий муҳитнисоғломлаштиришнинг асосий йўналишлари.................................................. 293Н.Т. Убайдулла-зодаОилада соғлом маънавий-руҳий муҳитни шакллантиришнинг ўзигахос жиҳатлари................................................................................................... 300384
Ж.С.МухторовМустаҳкам <strong>оила</strong> <strong>–</strong> баркамол авлод <strong>гарови</strong> ................................................. 303Н.А. НазароваРоль семьи в предотвращении преступности ............................................ 307Ж.С.Синдаров , С.СафаровҲуқуқ-тартиботни таъминлаш <strong>–</strong> ҳуқуқни муҳофаза қилишфункциясининг амалга ошириш шакли сифатида .......................................... 311Б.Ф. АлимовЖамоат тузилмаларининг <strong>оила</strong>-турмуш доирасидаги<strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> фаолиятини такомиллаштиришйўналишлари..................................................................................................... 316А А. МатчановПравовая характеристика законодательства Республики Узбекистанпо предупреждению преступлений против семьи .......................................... 322Д.К. РахмановО некоторых вопросах процессуального механизма обеспечения прави законных интересов обвиняемого по преступлениям против семьи напредварительном следствии ............................................................................ 326О.У. АвлаевХулқи оғишган болаларга психологик-педагогик ёрдам кўрсатиштартиби .............................................................................................................. 332Д. Усмонов, А. МуродовОиладаги зўравонликнинг жиноий-ҳуқуқий тушунчаси .......................... 335К.И. ТурановЖиноятларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>да криминалистиканинг аҳамияти ............ 339Б.Н. СирлиевҲуқуқбузарликларнинг <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong>нинг психологик жиҳатлари ......... 344Г. ИномжоноваХотин-қизларнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш масалалари........ 347Д.А.ХайруллаеваОилавий муносабатларда этник озчиликлар тенг ҳуқуқлилигинингхалқаро-ҳуқуқий асослари ............................................................................... 357Ғ.Ю. ҲакимовМамлакатимизда ёш <strong>оила</strong>ларнинг <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашдаолиб борилаётган ислоҳотлар .......................................................................... 362Ф. ҚодироваРивожланишида муаммолари бўлган болаларни ижтимоий ҳаётгатайёрлашда <strong>ҳуқуқбузарликларнинг</strong> <strong>олдини</strong> <strong>олиш</strong> масалалари...................... 365Д.Ш. Зиядуллаев, М.М. АсрақуловОиланинг криминоген ҳолатга нисбатан таъсири ..................................... 370Р.Х. ДушановОила <strong>мустаҳкам</strong>лигини таъминлашнинг психологик омиллари........... 373Х.М. ҚиличевОила аъзоларининг ворислик ҳуқуқига оид айрим мулоҳазалар ............. 375385
МУСТАҲКАМ ОИЛА <strong>–</strong>ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИОЛИШ ГАРОВИРеспублика илмий-амалий конференцияси материаллари(2012 йил 28 апрель)Муҳаррирлар Р.Р. Тумпаров, C.С. ҚосимовТехник муҳаррир М.Р. ИсаметоваБосишга рухсат этилди 2012. Нашриёт ҳисоб табоғи 28,0Адади нусха. Буюртма Баҳоси шартнома асосида.Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси,100197, Тошкент шаҳри, Интизор кўчаси, 68386
Change language