323 π.Χ.
13.07.2015 • Views
Share Embed Flag

323 π.Χ.

323 π.Χ.

323 π.Χ.

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
edulll.gr

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

ΥΠΕΠΘ - ΕΠΕΑΕΚ ΙΙΕθνικό και Κα<strong>π</strong>οδιστριακό Πανε<strong>π</strong>ιστήμιο ΑθηνώνΑ<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ρώτους ανθρώ<strong>π</strong>ουςως την ίδρυση της Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολης (330 μ.<strong>Χ</strong>.)

Τίτλος <strong>π</strong>ράξης: «Εκ<strong>π</strong>αίδευση Μουσουλμανο<strong>π</strong>αίδων 2005-2007»ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝΕ<strong>π</strong>ιστημονικές υ<strong>π</strong>εύθυνεςΑννα Φραγκουδάκηκοινωνιολόγος της εκ<strong>π</strong>αίδευσης, καθηγήτρια Πανε<strong>π</strong>ιστημίου ΑθηνώνΘάλεια Δραγώνακοινωνική ψυχολόγος, καθηγήτρια Πανε<strong>π</strong>ιστημίου ΑθηνώνΔράση: Σύντμηση και αναμόρφωση του εκ<strong>π</strong>αιδευτικού υλικού Ιστορίας της Α' γυμνασίουΕ<strong>π</strong>ιστημονική υ<strong>π</strong>εύθυνηΈφη Αβδελάιστορικός, καθηγήτρια Πανε<strong>π</strong>ιστημίου ΚρήτηςΕ<strong>π</strong>ιμέλεια ύληςΘεοδώρα Ρόμ<strong>π</strong>ου-Σαμαράαρχαιολόγος, διδάσκουσα Πανε<strong>π</strong>ιστημίουΘεσσαλίαςΕ<strong>π</strong>εξεργασία υλικού - ΣυντονισμόςΦωτεινή Ασημακο<strong>π</strong>ούλουιστορικός, ε<strong>π</strong>ίκουρη καθηγήτρια Πανε<strong>π</strong>ιστημίουΑθηνώνΘεοδώρα Ρόμ<strong>π</strong>ου-ΣαμαράΣυγγραφείςΘεοδώρα Ρόμ<strong>π</strong>ου-ΣαμαράΗλίας Αρναούτογλουερευνητής, Κέντρο Έρευνας της Ιστορίας τουΕλληνικού Δικαίου / Ακαδημία ΑθηνώνΔημήτρης Καράμ<strong>π</strong>ελαςδρας Ιστορίας του ΔικαίουΓιάννης ΤελέληςΚέντρο Έρευνας Ελληνικής και ΛατινικήςΓραμματείας / Ακαδημία ΑθηνώνΓλωσσική και φιλολογική ε<strong>π</strong>ιμέλειαΙωάννα Μεϊτάνηφιλόλογος, ε<strong>π</strong>ιμελήτρια ε<strong>π</strong>ιστημονικώνεκδόσεωνΕλένη Μ<strong>π</strong>εχράκηφιλόλογος-αρχαιολόγος, ε<strong>π</strong>ιμελήτριαε<strong>π</strong>ιστημονικών εκδόσεωνΣχεδιασμός δραστηριοτήτωνΑναστασία Δημητρίου, δασκάλαΒικτωρία Λαγο<strong>π</strong>ούλου, δασκάλαΒασίλης Κουργιαντάκηςφιλόλογος, καθηγητής δευτεροβάθμιαςεκ<strong>π</strong>αίδευσηςΓλυκερία Μ<strong>π</strong>ασδεκηφιλόλογος, καθηγήτρια δευτεροβάθμιαςεκ<strong>π</strong>αίδευσηςΤριαντάφυλλος Πετρίδηςφιλόλογος, καθηγητής δευτεροβάθμιαςεκ<strong>π</strong>αίδευσηςΣχεδιασμός χαρτώνΓιώργος Σιδηρό<strong>π</strong>ουλοςχωροτάκτης, δρας Γεωγραφίας, διδάσκωνΠανε<strong>π</strong>ιστημίου ΘεσσαλίαςΓιάννης Κορωνιός<strong>π</strong>ολιτικός μηχανικός, γραφικές τέχνεςΕ<strong>π</strong>ιμέλεια χαρτώνΠαρασκευάς Κονόρταςιστορικός, ανα<strong>π</strong>ληρωτής καθηγητήςΠανε<strong>π</strong>ιστημίου ΑθηνώνΣύνταξη χρονολογικών <strong>π</strong>ινάκωνΚλεο<strong>π</strong>άτρα Πα<strong>π</strong>ουτσήιστορικός, διδάσκουσα Πανε<strong>π</strong>ιστημίουΜακεδονίαςΔημήτρης ΚάκοςιστορικόςΒασίλης ΚουργιαντάκηςΣχεδιασμός έκδοσης - Σελιδο<strong>π</strong>οίησηΓιάννης ΚορωνιόςΕύα <strong>Χ</strong>αλδαίουφωτογράφος, ηλεκτρονική ε<strong>π</strong>εξεργασία εικόναςΗ <strong>π</strong>αραγωγή του βιβλίου άρχισε την <strong>π</strong>ερίοδο 2002-2004, κατά τη δεύτερη φάση του Προγράμματος Εκ<strong>π</strong>αίδευσηςΜουσουλμανο<strong>π</strong>αίδων, ο<strong>π</strong>ότε και ολοκληρώθηκε σε μια <strong>π</strong>ρώτη μορφή. Ε<strong>π</strong>ιστημονικός υ<strong>π</strong>εύθυνος εκείνη την<strong>π</strong>ερίοδο ήταν ο Παρασκευάς Κονόρτας, ιστορικός, ανα<strong>π</strong>ληρωτής καθηγητής Πανε<strong>π</strong>ιστημίου Αθηνών.Συνεργάστηκαν ε<strong>π</strong>ίσης, εκτός α<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, οι: Γιάννης Γιγουρτζής, φιλόλογος, καθηγητής δευτεροβάθμιας εκ<strong>π</strong>αίδευσης.Παρασκευή Δεληκάρη, φιλόλογος, καθηγήτρια δευτεροβάθμιας εκ<strong>π</strong>αίδευσης, και Μαρία Πουλο<strong>π</strong>ούλου, γλωσσολόγος, Ε.Ε.ΔΙ.Π.Πανε<strong>π</strong>ιστημίου Κρήτης.Η ΠΡΑΞΗ ΣΥΓ<strong>Χ</strong>ΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΚΑΤΑ 75% ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑ 25% ΑΠΟ ΕΟΝΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ

ΥΠΕΠΘ - ΕΠΕΑΕΚ IIΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ:Εθνικό και Κα<strong>π</strong>οδιστριακό Πανε<strong>π</strong>ιστήμιο ΑθηνώνΑΡ<strong>Χ</strong>ΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΑ<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ρώτους ανθρώ<strong>π</strong>ους ως την ίδρυσητης Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολης (330 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Α' ΓυμνασίουΑθήνα 2007

ΚεφάλαιοΠΕΡΙΕ<strong>Χ</strong>ΟΜΕΝΑΑ<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ρώτους ανθρώ<strong>π</strong>ουςως το νεολιθικό <strong>π</strong>ολιτισμό2.000.000--3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ουΗ#>/\* \Jl TLJJCi) 101 (/.r \7jJCi)7L0l 1L·Μ5· ίί(Α)ζ jfCi)jJlim^X)LtL· ΤΤζ ί^7ΐ0Ύί^ζ 13Γ. Η Ε<strong>π</strong>οχή του Λίθου στον ελλαδικό χώρο και σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές 13Κεφάλαιο 2Α<strong>π</strong>ό το λίθο στα μέταλλαΗ Ε<strong>π</strong>οxή του <strong>Χ</strong>αλκού3000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.1. Η τρίτη χιλιετία (3000-2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η#)/\* \J §γΌ§νΛι(/,01§γ0ζ 7ΐ0ΛιΙΎΤ\ΤΙι0ζ LAJΜ5· \J 7ΐ0Α,ΙΎΤ\ΤΙι0ζ ΎΊΊζ Α υ(Α)(<strong>Χ</strong>,()(<strong>Χ</strong>,ζ §v(/,l ι0%) ιί0υ&10(/Λ7(<strong>Χ</strong>,ι0ΛιΙ§γ0ΐ) /Wy\M0\) LLI* \J 7Ζ0/ΛιΙ\βΙΛ,0^ ΎΊΊζ Α\.ί)ΤΐΤιΙζ \1&Ιν€ΟΙΚ0ζ 7ΐ0Α,ΙιΙ\ΤΙι0ζβ LLΖΙ· C/ 7ΐ0Α,ΙΎΤ\ΤΙι0ζ ΎΊΊζ ΤΙ7ΐ&ΐυ(Α)ιΙ§γ¥Ίζ _CAAwi?w(^ L3Ci* \Jl 7Ζ0/ΛιΙ\βLt0l ΎΤΊζ οΐ///ΐ/Το//##ζ 7Γ€τί)10ΥΤΙ ζ L42. Η δεύτερη χιλιετία (2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)f*.· \J 1&Ιν€ΟΙΚ0ζ 7Ζ0/ΛνΙ\βU,0^ L6Α5· \J ΜΌΚΤΙ ν(<strong>Χ</strong>,1§ν0ζ 7Ζ0/ΛνΙ\βΙΛ,0^ 3tΙ · C/ί 7Ζ0/ΛιΙ\βLt0l ΎΤΊζ οΐ///ΐ/Το//##ζ 7Γ€τί)10ΥΤΙ ζ 30ΖΙ· ι\1\βΛνΙνΎι(ΤΤΙ lOcrOJy Κ(<strong>Χ</strong>,1 (Xiy(X,\7tt)r ΎΊΊν Α17Γ0ΥΤΙ i0D J\(AA,1Y0I) 4LΕ. Η Μεσόγειος σε αναταραχή και το τέλος του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού 46Κεφάλαιο 3Α<strong>π</strong>ό το χαλκό στο σίδηροΟ κόσμος αλλάζει1100--700 <strong>π</strong>.X.•Φ)/\* \Jl ^Κ0ι

ΚεφάλαιοΠΕΡΙΕ<strong>Χ</strong>ΟΜΕΝΑΗ Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.1. Ο ελληνικός κόσμος μετά τους Περσικούς Πολέμους — Ακμή και <strong>π</strong>αρακμή της ΑθήναςΗ+)/\* ±1 JJoVTff Λχ/VTwoZTw ~~ /\\JTIy\MlvTI Tlyc,U,0v\\M. §v(/,l 0T1Lt01vjJ(/,tl(/, 00Β. Η Πεντηκονταετία — Η Αθήνα <strong>π</strong>ολιτιστικό κέντρο του ελληνικού κόσμου 92Ι · Ά^01ν(Α)νΙ(<strong>Χ</strong>, §ν(<strong>Χ</strong>Λ 0l§Y0v0ltl(X, χΤΤΊΊν /\\JTIv\M. 9UΖΙ· C/ ίίί^Λι07ΐ0ννΤ1 \ΤΙ(<strong>Χ</strong>,1γ0ζ ίί0Λ,ί^Ι4.0ζ l^ijl.^^ifJ^r 7Ζ·2\.·β 1U02. Α<strong>π</strong>ό τον Πελο<strong>π</strong>οννησιακό Πόλεμο ως το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (404-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)/\* J.0 *€*Λ*0ζ ι(Α)ν Tlyc,U,0yl\xyV 1U0J.0 13(/,\ΤΙΛιί^10 ΤΤΙ ζ 1ψ±(/,§γί^00νΙ(/,ζ 1Ι · ±1 /TVol/MwZTIw# (mjuJTI §v(/,l 01 ι&Υνί^ζ 110Κεφάλαιο 6Ο ελληνιστικός κόσμος<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ε<strong>π</strong>έκταση «<strong>π</strong>ρος Ανατολάς»/\* ±1 1v/^T1jJ0r0Ltl(/, §ν(<strong>Χ</strong>Λ 01 1v/^T1jJ0r0Lt0l Τ0Ό 1ψ±ί/ν(ΑΑι0ΐ) /\Ac,Q >\MJVOtJ0T) 122Κ#>Α5· iu ο.ΑΑ##νΙ\ΤΤΤ§ν(<strong>Χ</strong>, §vjJ(/,Til Τ0ν J0 §ν(<strong>Χ</strong>Λ ι0 Ζι0 (/.ItDviX, 7C*J\* 12OI · Ksl§Y0V0ltl(X, Κί<strong>Χ</strong>,Ι §Y0lrtl)rl(X, 12DΖΙ· ±1 ±Ci)LtT1 §v(X,i(X,§Yi(X, T0v c,AfAM.OllC0 jfCi)jJ0 \Zi_Z J^JTTO 7C*J\*β 1O2Κεφάλαιο 7Η Ρώμη και ο ελληνικός κόσμος146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.H+)/\* ±1 \Tl)y§YJJ0Til\TT1 Τ0Ό iJtt)lt(X,l§Y0l) §νυ(<strong>Χ</strong>,ι0ΐ)ζ \"0ζ ~~ ί0ζ (<strong>Χ</strong>Λ(Α)ν(<strong>Χ</strong>,ζ 7Ζ·2\.·β 1ΟτΒ. Η αυτοκρατορική <strong>π</strong>ερίοδος (1ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 3ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.)LΆ.Ι)€£Τ0ζ} §Y0lrtt)rl(X, §v(/,l 01§ν0ν01&1(<strong>Χ</strong>, 1 Ο 9Ο ελληνικός κόσμος κάτω α<strong>π</strong>ό την κυριαρχία της ΡώμηςΙ_Ζ0ζ (<strong>Χ</strong>Λ(Α)ν(<strong>Χ</strong>,ζ 7L*J\* ~~ 30ζ (<strong>Χ</strong>,1(Α)ν(<strong>Χ</strong>,ζ ΙΛ,*2\.*β 1""Α. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αντιμετω<strong>π</strong>ίζει εσωτερικά και εξωτερικά7LJJ0ij/^T1lt(X,i(X, \30ζ (<strong>Χ</strong>Λ(Α)ν(<strong>Χ</strong>,ζ ΙΛ,*2\.*β 1 τ0Ci* /\7L0 TIM ±(Α)ΙΙ(<strong>Χ</strong>Λ§ΥΤΊ (TTTJ XSl/^wVZTV## /\.J)t0§YJJ(/,t0jJl(/, 1 τ0

Πώς είναι το βιβλίο<strong>Χ</strong>ρώμα κεφαλαίου. Κάθε κεφάλαιο έχει διαφορετικό χρώμα.^^^^^ Αριθμός κεφαλαίου<strong>Χ</strong>ρώμα κεφαλαίου<strong>Χ</strong>ρονική <strong>π</strong>ερίοδος κεφαλαίου ^^ Αριθμός κεφαλαίουΚεφάλαιο 6Ο ελληνιστικός κόσμος<strong>323</strong>--146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ε<strong>π</strong>έκταση «<strong>π</strong>ρος Ανατολάς»>^mLΗ Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή ό<strong>π</strong>ως ονομάστηκε α<strong>π</strong>ο τους Γερμανούς ιστορικούς του 19ου αιωνα είναι η <strong>π</strong>ερίοδος στην ιστορία της ανατολικής Μεσογείου <strong>π</strong>ου ξεκινάει το <strong>323</strong> <strong>π</strong> <strong>Χ</strong>μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλέξανδρου Η Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή τελειώνει για κά<strong>π</strong>οιουςιστορικούς το 146 <strong>π</strong> <strong>Χ</strong> όταν οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν οριστικά στον ελλαδικό χώρο καιγια άλλους το έτος 31 <strong>π</strong> <strong>Χ</strong> όταν ο Οκταβιανός βγήκε νικητής στη μάχη στο Ακτιο Αυτήτην <strong>π</strong>ερίοδο η <strong>π</strong>όλη κράτος έχασε τη δύναμη της και ενισχύθηκε η μοναρχική εξουσίαΑνοίχτηκαν νέοι δρόμοι για εμ<strong>π</strong>ορεύματα ανθρώ<strong>π</strong>ους και ιδέες Οι άνθρω<strong>π</strong>οι άρχισαννα χρησιμο<strong>π</strong>οιούν ως γλωσσά ε<strong>π</strong>ικοινωνίας τα ελληνικά και σταδιακάενα μεγάλο μέρος της σημερινής Μέσης Ανατολής Ταυτόχρονα όμως οι συνέχεις διαμάχες οι ανταγωνισμοί και οι <strong>π</strong>όλεμοι μεταξύ των ελληνιστικών κρατών εξασθένησαντην οικονομία τους Α<strong>π</strong>ο την κατάσταση αυτή ωφελήθηκαν οι Ρωμαίοι <strong>π</strong>ου γρήγορακυριάρχησαν.ΤίτλοςκεφαλαίουΣημειώνεται<strong>π</strong>ού μιλάμεξανά για το ^ ^ίδιο θέμα.Εισαγωγικό— κουτίστο κεφάλαιο_ Α. Η άνοδος της <strong>π</strong>όλης-κράτουςΟ<strong>π</strong>ως είδαμε στο <strong>π</strong>ροηγούμενο κεφαλαιο <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ο τον 8ο αιώνα <strong>π</strong> <strong>Χ</strong> ηκοινωνία ήταν οργανωμένη με βάση τιςφυλές Α<strong>π</strong>ο τα μεσάτου 8ου <strong>π</strong> <strong>Χ</strong> αιώνασταδιακά σε <strong>π</strong>ολλά μέρη του αρχαίουελληνικού κόσμου οι άνθρω<strong>π</strong>οι συνδεονται μεταξύ τους οχι ε<strong>π</strong>ειδή είναι συγγενείς άλλα ε<strong>π</strong>ειδή είναι <strong>π</strong>ολίτες μέληδηλαδή της ίδιας <strong>π</strong>όλης κράτουςΤι είναι <strong>π</strong>όλη κράτοςΗ <strong>π</strong>όλη κράτος είναι μια ιδιαίτερη μορφή <strong>π</strong>ολιτικήςοργάνωσης <strong>π</strong>ου τη συναντάμε σε διάφορες <strong>π</strong>εριοχέςτου αρχαίου κόσμου ηδη α<strong>π</strong>ο την 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. (Μεσο<strong>π</strong>οταμίαΣυρο<strong>π</strong>αλαιστινη Ιταλική χερσόνησο)Μετονορο <strong>π</strong>όλη κράτος εννοούμε ενα μικρό σεέκταση κράτος Το κράτος αυτό α<strong>π</strong>οτελείται α<strong>π</strong>οτοUCJTU και τη χωρά δηλαδή την αγροτική <strong>π</strong>εριοχή<strong>π</strong>ου βρίσκεται γύρω α<strong>π</strong>ο το άστυΗ ελληνική <strong>π</strong>όλη-κράτος και τα χαρακτηριστικά της . ^ t — —Ο ορός <strong>π</strong>όλη-κράτος χρησιμο<strong>π</strong>οιείται για να <strong>π</strong>εριγράψει τα μικρά κράτη<strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>ήρχαν στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Η αύξηση του <strong>π</strong>ληθυσμούβοήθησε στη δημιουργία της <strong>π</strong>όλης-κράτους. Για να δημιουργηθεί η <strong>π</strong>οληκρατοςενώθηκαν σταδιακά οι διάφοροι οικισμοί Ο<strong>π</strong>ως είδαμε, ηδη α<strong>π</strong>οτη Γεωμετρική Ε<strong>π</strong>οχή η βασίλεια <strong>π</strong>αρακμάζει και η εξουσία <strong>π</strong>ερνάει σταχέρια μιας μικρής ομάδας, των αριστοκρατών Σε αρκετές όμως <strong>π</strong>εριοχέςτου ελλαδικού χώρου <strong>π</strong>αραμένει η βασίλεια μέχρι και τη Ρωμαϊκή Ε<strong>π</strong>οχήΣε άλλες <strong>π</strong>εριοχές <strong>π</strong>άλι το <strong>π</strong>ολίτευμα γίνεται άλλοτε ολιγαρχικό και άλλοτεδημοκρατικό.Στην "Ρ""γΠ)Γη τ η'-} ΤΊΛλ ηΡ κρ^" 1 "" βοήθησεκαι τ^η του νομίσματος^!ε το νόμισμαη <strong>π</strong>όλη κράτος Λειτουργούσε καλύτεραΣε νόμισμα <strong>π</strong>ληρα. ,ινταν <strong>π</strong>ια οι φόροι και τα<strong>π</strong>ρόστιμα Μεταχρημαι." 1αυταη<strong>π</strong>ολη κράτοςμ<strong>π</strong>ορούσε να χτίζει ναούς :-αι να <strong>π</strong>ληρώνειστρατό Το νόμισμα συμβόλιζε \,y ανεξαρτησιατης <strong>π</strong>όλης κράτους αφού μονό ο, ανεξαρτητες <strong>π</strong>όλεις κράτη μ<strong>π</strong>ορούσαν να έχουν ^ικοτους νόμισμα Σίγα σίγα το νόμισμα έγινε τομέσο για την ανά<strong>π</strong>τυξη του εμ<strong>π</strong>ορίου) <strong>π</strong>ληθυσμός της <strong>π</strong>οληι:-κοατουςι<strong>π</strong>οτελείταί αιΣτη^^ ^^ης <strong>π</strong>όλης κράτουςβοηθούν οΛοι ο καθένας όμως έχειδιαφ ορετικ^ ασχολίες.Το <strong>π</strong>οιος t'vai <strong>π</strong>ολίτης διαφέρει σεκάθε <strong>π</strong>όλη κράτος Γενικά μ<strong>π</strong>ορούμε να<strong>π</strong>ούμε οτι <strong>π</strong>ολιτι ς γίνονται όσοι ενήλικεςέχουν <strong>π</strong>άτερα <strong>π</strong>ο<strong>Χ</strong>είναι <strong>π</strong>ολίτης.Οι <strong>π</strong>ολίτες α<strong>π</strong>οτελε, JV το δήμο Εκείνητην ε<strong>π</strong>οχή ό<strong>π</strong>ως και - ις ε<strong>π</strong>όμενες οιγ.'ναικες δεν ανηκουν\τους <strong>π</strong>ολίτεςΙστορικήγραμμήΤίτλοςυ<strong>π</strong>οκεφαλαίουΕισαγωγικόκουτί στου<strong>π</strong>οκεφάλαιοΤίτλοςενότηταςΌροι/φράσειςμε έντονα•μαύραγράμματα:λέξεις κλειδιά62Αριθμός σελίδας Κουτί με σημαντικές Όροι/φράσεις με έντονα μ<strong>π</strong>λε<strong>π</strong>ληροφορίεςγράμματα. Παρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν στη«Λίγη ακόμη ιστορία...» ό<strong>π</strong>ουεξηγούνται αναλυτικά.<strong>Χ</strong>ρώμα κεφαλαίου<strong>Χ</strong>ρονική <strong>π</strong>ερίοδοςκεφαλαίουΑριθμόςκεφαλαίουΤίτλοςενότηταςΤίτλοςκεφαλαίουΑρίθμηση <strong>π</strong>ηγής. Ο <strong>π</strong>ρώτοςαριθμός δηλώνει το κεφάλαιο καιο δεύτερος τον αύξοντα αριθμότης στο κεφάλαιο.ΛεζάνταΣημειώνεται<strong>π</strong>ού μιλάμεξανά για τοίδιο θέμα στη«Λίγη ακόμηιστορία...».ΤίτλοςενότηταςΚουτί μεσημαντικές<strong>π</strong>ληροφορίεςΕ<strong>π</strong>εξηγούνταιόροι, έννοιες, ·λέξεις.Σημειώνεται<strong>π</strong>ού μιλάμεξανά για τοίδιο θέμα.100ΣοφστκηΔ.δασκαίαατηςσοφάς <strong>π</strong>ουεχε κέντρο τοάνθρω<strong>π</strong>οΟ εκ<strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>οτηςσοφοτκηςο ομαστηκασοφστεςΙστορία. Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. γεννήθηκαν τα <strong>π</strong>ρώτα μεγάλα έργα της<strong>π</strong>εζογραφίας <strong>π</strong>ου σώζονται ολόκληρα Και τα δυο είναι ιστορικά καιασχολούνται με τη σύγχρονη τους ιστορίαΤους Περσικούς Πολέμους <strong>π</strong>εριέγραψε ο Ηρόδοτος και τον Πελο<strong>π</strong>οννησιακο Πόλεμο <strong>π</strong>εριέγραψε ο ΘουκυδίδηςΟ Οουκυδιδης είναι ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου μελέτησε συστηματικά το <strong>π</strong>αρελθόν.Οι <strong>π</strong>ολιτικές αναλύσεις του Οουκυδιδη εκφράζουν τη νεα φιλοσοφική σκέψητου 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: τη σοφιστική.Φιλοσοφία Η σοφιστική ήταν η κυρία τάση της φιλοσοφίας στην Αθήνακατά την ΠεντηκονταετίαΟι σοφιστές ήταν σημαντικοί οχι μονό για τη φιλοσοφία, άλλα και για την<strong>π</strong>ολιτική αφού οι σημαντικότεροι <strong>π</strong>ολιτικοί την ε<strong>π</strong>οχή αυτή ήταν μαθητέςτους Σκο<strong>π</strong>ός της διδασκαλίας τους ήταν να ελευθερώσουν το ανθρω<strong>π</strong>ινό<strong>π</strong>νεύμα α<strong>π</strong>ο όλες τις δεσμεύσεις Ο άνθρω<strong>π</strong>ος είναι το μέτρο για ολα τα<strong>π</strong>ράγματα αυτό εί<strong>π</strong>ε ο Πρωταγόρας α<strong>π</strong>ο τα Αβδηρα Αμφισβήτησαν τιςαλήθειες <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αραδέχονταν μέχρι τότε οι άνθρω<strong>π</strong>οιΕί<strong>π</strong>αν μάλιστα οτι με την κριτική σκέψη μ<strong>π</strong>ορούνΓια το Σωκράτηκαι τοννα εξηγήσουν α<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>ού κατάγονται οι θεοί. ΜεγάλοιΠλάτωνα θααντί<strong>π</strong>αλοι των α<strong>π</strong>όψεων των σοφιστών ήταν ομιλήσουμε στηΣωκράτης και ο μαθητής του Πλάτωνας.σ. 118. \Α<strong>π</strong>ο τον 5ο αιώνα <strong>π</strong> <strong>Χ</strong> και μετά στην Αθήνα ανα<strong>π</strong>τύχθηκε η λογοτεχνία, το θέατρο και η φιλοσοφία Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή η <strong>π</strong>όλη θαγίνει το κυριότερο κέντρο και για τις ε<strong>π</strong>ιστήμεςΟι αρχαίοι Ελληνες ενδιαφέρθηκαν για τις ε<strong>π</strong>ιστήμες και έμαθαν<strong>π</strong>ολλά α<strong>π</strong>ο τους Αιγυ<strong>π</strong>τίους και τους Βαβυλώνιους στα μαθηματικά,την αστρονομία και τη γεωγραφία Ο αστρονόμος Μέτωνας α<strong>π</strong>ο τηνΑθήνα μελέτησε με <strong>π</strong>ροσοχή τον ουρανό και υ<strong>π</strong>ολόγισε με μεγάληακρίβεια το ηλιακό έτος σε 365 μέρες και 5/19 της ημέρας <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ουμίση ωρα λιγότερο α<strong>π</strong> ο τι ορίζεται σήμεραΤον 5ο αιώνα <strong>π</strong> <strong>Χ</strong> η ιατρική έγινε ε<strong>π</strong>ιστήμη Μέχρι τότε οι άνθρω<strong>π</strong>οι<strong>π</strong>ίστευαν οτι τις αρρώστιες τις <strong>π</strong>ροκαλούν τα κακά <strong>π</strong>νεύματα και Ανα<strong>π</strong>αράσταση αβακαη οργή των θέων Ο Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>οκράτης α<strong>π</strong>ο την Κω ήταν ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου έδειξε °' °Ρ<strong>Χ</strong>°>°> Ελληνεςοτι αυτό ήταν λάθος Περιέγραψε ακόμη τα συμ<strong>π</strong>τώματα για <strong>π</strong>ολλές χρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν τοναβακα για να κάνουνασθένειες και είναι ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου διέγνωσε την <strong>π</strong>νευμονία<strong>π</strong>ολύ<strong>π</strong>λοκους μαθηματικούςυ<strong>π</strong>ολογισμούςΗ οικονομίαΗ αγροτική <strong>π</strong>αραγωγή ήταν η <strong>π</strong>ιο σημαντική ασχολίαγια τους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι <strong>π</strong>ουλούσαν λάδι, ιδίως Το λάδι ήταν βασικό για τηνστην Κριμαία στο βόρειο Εύξεινο Πόντο καθώς και στην οικονομία και οι Αθηναίοι ήτανΑίγυ<strong>π</strong>το ο<strong>π</strong>ού δεν υ<strong>π</strong>ήρχαν ελιές Πουλούσαν ε<strong>π</strong>ίσης<strong>π</strong>ερήφανοι για την <strong>π</strong>οιότητακρασί σε διάφορα μέρη ό<strong>π</strong>ως στην Αίγυ<strong>π</strong>το και έκαναν του λαδιού τουςεξαγωγή αγγείων, <strong>π</strong>ου έχουν βρεθεί σεκάθε άκρη της ΜεσογείουΟταν αυξήθηκε ο <strong>π</strong>ληθυσμός της Αθήνας, οιΑθηναίοι έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να εισάγουν σιτάρι Εκτος α<strong>π</strong>οτη Ορακη και την Αίγυ<strong>π</strong>το σιτάρι εισαγόταν α<strong>π</strong>οτις α<strong>π</strong>οικίες και α<strong>π</strong>ο τα βασίλεια <strong>π</strong>ου βρίσκοντανστις ακτές τουΗ κυριαρχία στοΑιγαίο με τη Συμμαχία της Δήλου ε<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>ε στουςΑθηναίους να βρίσκουν σιτάρι για την <strong>π</strong>όλη τουςΕισαγωγικόκουτίστην ενότηταΛεζάνταΑριθμόςσελίδας

Πώς είναι η «Λίγη ακόμη ιστορία...»<strong>Χ</strong>ρώμα κεφαλαίου. Είναι το ίδιο με το κεφάλαιο στο βιβλίο.Κεφάλαιο 4 -

Λίγα λόγια για τηχρονολόγησηΗ χρονολόγηση είναι ένας τρό<strong>π</strong>ος για να μετράμε το χρόνο. Οι άνθρω<strong>π</strong>οισε διάφορες ε<strong>π</strong>οχές μετρούσαν το χρόνο διαφορετικά. Κάθε <strong>π</strong>ολιτισμόςέχει το δικό του τρό<strong>π</strong>ο χρονολόγησης. Για <strong>π</strong>αράδειγμα, οι χριστιανοίχρονολογούν α<strong>π</strong>ό τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού, την ο<strong>π</strong>οία το<strong>π</strong>οθετούν στο έτος 1.Οι μουσουλμάνοι χρονολογούν α<strong>π</strong>ό τη χρονιά <strong>π</strong>ου ο Μωάμεθ έφυγε α<strong>π</strong>ό τηΜέκκα για τη Μεδίνα (Εγίρα). Αυτό, σύμφωνα με τη χριστιανική χρονολόγηση,έγινε 622 χρόνια μετά τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού. Οι αρχαίοι Έλληνες άρχιζαν τηχρονολόγηση τους α<strong>π</strong>ό τη χρονιά <strong>π</strong>ου έγινε η <strong>π</strong>ρώτη Ολυμ<strong>π</strong>ιάδα, δηλαδή 776χρόνια <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού. Σήμερα χρησιμο<strong>π</strong>οιείται διεθνώς τοχριστιανικό σύστημα χρονολόγησης.Σύμφωνα με τη χριστιανική χρονολόγηση1. Αρχίζουμε να μετράμε α<strong>π</strong>ό το έτος 1, δηλαδή τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού.Ό,τι έγινε ύστερα α<strong>π</strong>ό αυτή τη χρονιά, λέμε ότι έγινε μετά <strong>Χ</strong>ριστόν(μ.<strong>Χ</strong>.). Ό,τι έγινε <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό αυτή τη χρονιά, λέμε ότι έγινε <strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού(<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).2. Ο <strong>π</strong>ρώτος αιώνας μετά τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού (μ.<strong>Χ</strong>.) αρχίζει το έτος1 μ.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 100 μ.<strong>Χ</strong>. Ο δεύτερος αιώνας μετά <strong>Χ</strong>ριστόν(μ.<strong>Χ</strong>.) αρχίζει το έτος 101 μ.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 200 μ.<strong>Χ</strong>. Ο 21οςαιώνας αρχίζει το έτος 2001 μ.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 2100 μ.<strong>Χ</strong>.3. Στα χρόνια όμως <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού μετράμεαντίστροφα: Ο <strong>π</strong>ρώτος αιώνας <strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού (<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) αρχίζει το έτος 100<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 1 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ο δεύτερος αιώνας αρχίζει το έτος 200<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 101 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.<strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού (<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)αιώνεςc „ ~ ο Λ' Οος ^ος Οος ίίος Ι οςχρονιά 500 400 300 200 100<strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού (<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)1μετά <strong>Χ</strong>ριστόν (μ.<strong>Χ</strong>.)1 ος 2ος 3ος 4ος 5ος100 200 300 400 500μετά <strong>Χ</strong>ριστόν (μ.<strong>Χ</strong>.)4. Το ίδιο συμβαίνει και με τις χιλιετίες: Η <strong>π</strong>ρώτη χιλιετία μετά τη γέννησητου <strong>Χ</strong>ριστού (μ.<strong>Χ</strong>.) αρχίζει το έτος 1 μ.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 1000μ.<strong>Χ</strong>. Η δεύτερη χιλιετία μετά <strong>Χ</strong>ριστόν (μ.<strong>Χ</strong>.) αρχίζει το έτος 1001 μ.<strong>Χ</strong>. καιτελειώνει το έτος 2000 μ.<strong>Χ</strong>. Και η τρίτη χιλιετία μ.<strong>Χ</strong>. αρχίζει το έτος 2001μ.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 3000 μ.<strong>Χ</strong>.5. Στα χρόνια <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού <strong>π</strong>άλι μετράμεαντίστροφα: Η <strong>π</strong>ρώτη χιλιετία <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού (<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)αρχίζει το έτος 1000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 1 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Η δεύτερη χιλιετία<strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού αρχίζει το έτος 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και τελειώνει το έτος 1001 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.

6. Έτος μηδέν (0) δεν υ<strong>π</strong>άρχει.<strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού (<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)<strong>Χ</strong>' λΐεΤίες 5 η4 η3 η2 η1 ηχρονιά 5000 4000 3000 2000 1000<strong>π</strong>ρο <strong>Χ</strong>ριστού (<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)1μετά <strong>Χ</strong>ριστόν (μ.<strong>Χ</strong>.)1η 2η 3η 4η 5η1000 2000 3000 4000 5000μετά <strong>Χ</strong>ριστόν (μ.<strong>Χ</strong>.)ΠαραδείγματαΚάτι <strong>π</strong>ου έγινε 330 χρόνια μετά τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού λέμε ότι έγινε το 330μ.<strong>Χ</strong>. ή τον 4ο αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. Και κάτι <strong>π</strong>ου έγινε 415 χρόνια <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τη γέννηση του<strong>Χ</strong>ριστού λέμε ότι έγινε το 415 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ή τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ε<strong>π</strong>ίσης, κάτι <strong>π</strong>ου έγινε 1.492 χρόνια μετά τη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού λέμε ότι έγινετο 1492 μ.<strong>Χ</strong>. ή τη δεύτερη χιλιετία μ.<strong>Χ</strong>. Και κάτι <strong>π</strong>ου έγινε 3.500 χρόνια <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ότη γέννηση του <strong>Χ</strong>ριστού λέμε ότι έγινε το 3500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ή την 4η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.

Κεφάλαιο 1Α<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ρώτους ανθρώ<strong>π</strong>ουςως το νεολιθικό <strong>π</strong>ολιτισμό2.000.000--3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ουΗ εξέλιξη του ανθρώ<strong>π</strong>ου κράτησε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και <strong>π</strong>έρασε α<strong>π</strong>ό διάφοραστάδια. Σε αυτά τα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια έγιναν στον <strong>π</strong>λανήτη μας μεγάλεςαλλαγές στο κλίμα. Ένα μεγάλο διάστημα (2.000.000-15.000 χρόνια <strong>π</strong>ριν) ονομάζεταιΕ<strong>π</strong>οχή των Παγετώνων. Μεγάλο μέρος της κεντρικής και της βόρειας Ευρώ<strong>π</strong>ης ήτανσκε<strong>π</strong>ασμένο με <strong>π</strong>άγους.

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1A. Οι <strong>π</strong>ρώτοι άνθρω<strong>π</strong>οιΜε τα ευρήματα <strong>π</strong>ου έχουμε μέχρι σήμερα, οι ε<strong>π</strong>ιστήμονες <strong>π</strong>ιστεύουν ότιη εξέλιξη του ανθρώ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>έρασε α<strong>π</strong>ό διάφορα στάδια: οι Αυστραλο<strong>π</strong>ίθηκοιήταν τα <strong>π</strong>ρώτα όντα <strong>π</strong>ου έμοιαζαν με ανθρώ<strong>π</strong>ους (τα <strong>π</strong>ρώτα ανθρω<strong>π</strong>οειδή).Πιστεύουμε ότι έζησαν <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό 4 έως 1 εκατομμύρια χρόνια. Οστά(κόκαλα) α<strong>π</strong>ό το σκελετό Αυστραλο<strong>π</strong>ίθηκων βρέθηκαν το 1959 στηνΤανζανία, στην ανατολική Αφρική. Η <strong>π</strong>εριοχή αυτή θεωρείται η <strong>π</strong>ιοσημαντική <strong>π</strong>ηγή <strong>π</strong>ληροφοριών για την εξέλιξη του ανθρώ<strong>π</strong>ου.Α<strong>π</strong>ό το γένος Homo (άνθρω<strong>π</strong>ος) <strong>π</strong>ροέρχονται όλα τα είδη του ανθρώ<strong>π</strong>ου,μέχρι το σημερινό άνθρω<strong>π</strong>ο.Το <strong>π</strong>ρώτο είδος λέγεταιHomo habilis -ο ικανόςάνθρω<strong>π</strong>ος-, ε<strong>π</strong>ειδή μ<strong>π</strong>ορούσενα κατασκευάσει εργαλεία.Σε ένα φαράγγι στην Τανζανίαβρέθηκαν <strong>π</strong>ολλά εργαλεία<strong>π</strong>ου χρονολογούνται <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό1.900.000 χρόνια.Πριν α<strong>π</strong>ό 1.600.000 μέχρι200.000 χρόνια έζησε ο Homoerectus - ο όρθιος άνθρω<strong>π</strong>ος.Είχε μεγαλύτερο εγκέφαλοκαι μικρότερα δόντια α<strong>π</strong>ό τονHomo habilis. Είχε μάλλονΤα <strong>π</strong>ρώτα λίθινα εργαλεία έχουν βρεθείσε <strong>π</strong>ολλά μέρη της Ευρώ<strong>π</strong>ης, της ΕγγύςΑνατολής και της Αφρικής.το ίδιο σώμα με το σύγχρονο άνθρω<strong>π</strong>ο, αλλά μεγαλύτερα δόντια καιμικρότερο εγκέφαλο. Ο Homo erectus κατασκεύαζε καλύτερα εργαλεία καιανακάλυψε τη φωτιά. Κατάγεται α<strong>π</strong>ό την Αφρική, αλλά μετανάστευσε καισε άλλες <strong>π</strong>εριοχές. Ίχνη του έχουν βρεθεί στην Κίνα, στην Ιάβα (Ινδονησία)και στην Ευρώ<strong>π</strong>η.1.3Homo habilisHomo erectusHomo sapiensHomo sap/ens sap/ensΟστά τουΑυστραλο<strong>π</strong>ίθηκου«Λούση». Η <strong>π</strong>ιο διάσημη<strong>π</strong>ρόγονος του ανθρώ<strong>π</strong>ουβρέθηκε στην Αιθιο<strong>π</strong>ίατο 1974 και ονομάστηκε«Λούση». Τα οστά <strong>π</strong>ουβρέθηκαν (40% τουσκελετού της) δείχνουνότι ήταν μια νέα γυναίκαμε ύψος <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου 1,10 μ.12

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΩΣ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣτο ε<strong>π</strong>όμενο στάδιο της εξέλιξης ανήκειο Homo neaderthalensis - ο άνθρω<strong>π</strong>ος τουΝεάντερταλ. Είναι ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου κατασκεύασεκαλύβες και ενδύματα (ρούχα) για να<strong>π</strong>ροστατευτεί α<strong>π</strong>ό το κρύο. Ε<strong>π</strong>ίσης είναιο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου έμοιαζε με το σημερινόάνθρω<strong>π</strong>ο. Οι άνθρω<strong>π</strong>οι του Νεάντερταλ είχανοικογένεια, έθαβαν τους νεκρούς και ίσως είχανκά<strong>π</strong>οια θρησκεία.Ο <strong>π</strong>ιο κοντινός σε μας, ο Homo sapiens-ο σοφός άνθρω<strong>π</strong>ος- εμφανίστηκε στηνανατολική Αφρική <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό 100.000χρόνια <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Ανέ<strong>π</strong>τυξε την ικανότηταε<strong>π</strong>ικοινωνίας με το λόγο και την τέχνη,<strong>π</strong>ου είναι βασικά στοιχεία της ανθρώ<strong>π</strong>ινηςζωής. Εξα<strong>π</strong>λώθηκε σε όλη τη Γη,έως την Αυστραλία και την Αμερική.Β. Πώς χωρίζουμε τις ε<strong>π</strong>οχέςιοχή του <strong>Χ</strong>αλκούΕ<strong>π</strong>οχή του Σιδήρου_ )2.000.000 3000 1100 300Οι διάφορες ε<strong>π</strong>οχές στην εξέλιξη του ανθρώ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ήραν το όνομα τους α<strong>π</strong>ό τα υλικά<strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οίησε ο άνθρω<strong>π</strong>ος για να κατασκευάσει εργαλεία. Έτσι, την <strong>π</strong>ερίοδο <strong>π</strong>ουο άνθρω<strong>π</strong>ος έφτιαχνε εργαλεία και ό<strong>π</strong>λα α<strong>π</strong>ό λίθο (<strong>π</strong>έτρα) την ονομάζουμε Ε<strong>π</strong>οχή τουΛίθου. Αργότερα ο άνθρω<strong>π</strong>ος αφήνει σιγά σιγά τα λίθινα εργαλεία και αρχίζει να χρησιμο<strong>π</strong>οιείμέταλλα (<strong>π</strong>ρώτα χαλκό και αργότερα σίδηρο). Οι ε<strong>π</strong>οχές αυτές είναι γνωστέςως Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού και Ε<strong>π</strong>οχή του Σιδήρου αντίστοιχα.Για τις <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>αλιές ε<strong>π</strong>οχές δεν υ<strong>π</strong>άρχουν γρα<strong>π</strong>τές <strong>π</strong>ηγές, έτσι δεν μ<strong>π</strong>ορούμενα γνωρίζουμε <strong>π</strong>ολλά για τη ζωή των ανθρώ<strong>π</strong>ων. Ό,τι γνωρίζουμε για τους<strong>π</strong>αλιότερους ανθρώ<strong>π</strong>ους βασίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα.Τέτοια ευρήματα είναι τα εργαλεία, τα ό<strong>π</strong>λα, τα αγγεία, τα κτίσματα, οισκελετοί. Οι αρχαιολόγοι βρίσκουν ορισμένα α<strong>π</strong>ό αυτά στην ε<strong>π</strong>ιφάνεια τηςγης, αλλά τα <strong>π</strong>ερισσότερα έρχονται στο φως με τις ανασκαφές.Γ. Η Ε<strong>π</strong>οχή του Λίθου στον ελλαδικό χώρο και σε άλλες <strong>π</strong>εριοχέςΑ<strong>π</strong>ό την Παλαιολιθική στη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχήΗ Ε<strong>π</strong>οχή του Λίθου χωρίζεται σετρεις <strong>π</strong>εριόδους: την Παλαιολιθική,τη Μεσολιθική και τη Νεολιθική.Οι <strong>π</strong>αλαιολιθικοί άνθρω<strong>π</strong>οι ήταννομάδες, δηλαδήδεν κατοικούσαν μόνιμα σε ένα μέρος. Ζούσανκυρίως α<strong>π</strong>ό τη συλλογή καρ<strong>π</strong>ών και το κυνήγι.Έτρωγαν όσ<strong>π</strong>ρια (φακές και αρακά), άγρια δημητριακά και καρ<strong>π</strong>ούς(φιστίκια και αμύγδαλα). Κυνηγούσαν διάφορα είδη ελαφιών, άγρια βόδια,αγριογούρουνα, <strong>π</strong>ουλιά και λαγούς. Ξέρουμε ε<strong>π</strong>ίσης ότι ψάρευαν καιμάζευαν όστρεα (όστρακα). Τα εργαλεία τους ήταν όλα σχεδόν φτιαγμέναα<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>έτρα. Πολύ λίγα ήταν α<strong>π</strong>ό οστά ζώων.13

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ <strong>Χ</strong>ΩΡΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΚΑΙ ΤΗ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΈΗΐρ<strong>Χ</strong>Ή! ———"^-^Παλαιολιθική Ε<strong>π</strong>οχή: Άνθρω<strong>π</strong>οι κατοικούνστον ελλαδικό χώρο τουλάχιστον 45.000χρόνια <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό σήμερα. Αυτό τοδείχνουν αρχαιολογικά ευρήματα <strong>π</strong>ουβρέθηκαν σε διάφορα μέρη του ελλαδικούχώρου.Μεσολιθική Ε<strong>π</strong>οχή: Η <strong>π</strong>ερίοδος αυτήμοιάζει <strong>π</strong>ολύ με την Παλαιολιθική.Υ<strong>π</strong>άρχει όμως μια σημαντική διαφορά:η ναυτιλία. Ο μεσολιθικός άνθρω<strong>π</strong>οςκατασκευάζει για <strong>π</strong>ρώτη φορά <strong>π</strong>λεούμενακαι έτσι ταξιδεύει και στη θάλασσα.Αυτό το γνωρίζουμε ε<strong>π</strong>ειδή ο οψιανός,<strong>π</strong>ου βρίσκεται κυρίως στη Μήλο (νησί τωνΚυκλάδων), βρέθηκε και σε <strong>π</strong>ολλάάλλα μέρη.Η Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχήΟι άνθρω<strong>π</strong>οι της Νεολιθικής Ε<strong>π</strong>οχής άρχισαν να καλλιεργούν τη γη,εξημέρωσαν ορισμένα ζώα και οργάνωσαν τους <strong>π</strong>ρώτους οικισμούςμένοντας <strong>π</strong>ια μόνιμα σε μία <strong>π</strong>εριοχή.Για τηΜεσο<strong>π</strong>οταμίαθα μάθουμε<strong>π</strong>ερισσότεραστη σ. 25.Οι αρχαιότερες κοινωνίες εμφανίστηκαν (ανάμεσα στο 10.000 και το6000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) στην <strong>π</strong>εριοχή <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>λώνεται α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>αραλία της Συρίας καιτου Λιβάνου μέχρι και τη Μεσο<strong>π</strong>οταμία. Η <strong>π</strong>εριοχή αυτή είναι γνωστή ωςη Εύφορη Ημισέληνος.Στην Εύφορη Ημισέληνο δημιουργήθηκαν οι <strong>π</strong>ρώτοι συνοικισμοί.Εκεί αργότερα εξημερώθηκαν ζώα και καλλιεργήθηκαν φυτά.Εκεί ο άνθρω<strong>π</strong>ος ανακάλυψε δύο <strong>π</strong>ολύ σημαντικές τεχνικές: <strong>π</strong>ώς ναδουλεύει (να κάνει λεία) την <strong>π</strong>έτρα, για να φτιάξει καλύτερα εργαλεία, και<strong>π</strong>ώς να δουλεύει τον <strong>π</strong>ηλό, για να φτιάξειαγγεία και σκεύη. Παλιότερα οι ερευνητές<strong>π</strong>ίστευαν ότι όλα αυτά έγιναν ξαφνικά.Σήμερα <strong>π</strong>ιστεύουμε ότι η εξέλιξη αυτήκράτησε <strong>π</strong>ολύ, ίσως και <strong>π</strong>άνω α<strong>π</strong>ό 4.000χρόνια, και <strong>π</strong>έρασε α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ολλά στάδια.Στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδα, στα νησιάτου Αιγαίου, στη Βαλκανική χερσόνησοκαι στην υ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>η Ευρώ<strong>π</strong>η δεν υ<strong>π</strong>ήρχανανάλογα στάδια.Στην Εγγύς Ανατολή οι εξελίξεις είναι<strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>αλιές και αργές, ενώ στηνΕυρώ<strong>π</strong>η έγιναν αργότερα (άρχισαν γύρωστα 7000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) και με <strong>π</strong>ιο γρήγορουςρυθμούς.14

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΩΣ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΗ διαφορά αυτή δείχνει ότι ο νέος τρό<strong>π</strong>ος ζωής και οι νέες τεχνικέςγεννήθηκαν στην Εγγύς Ανατολή και α<strong>π</strong>ό εκεί <strong>π</strong>έρασαν στον ελλαδικόχώρο και στην υ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>η Ευρώ<strong>π</strong>η.Στον ελλαδικό χώρο βρέθηκαν <strong>π</strong>ολλοί οικισμοί της Νεολιθικής Ε<strong>π</strong>οχής. Οι σημαντικότεροια<strong>π</strong>ό αυτούς είναι στη Θεσσαλία: το Σέσκλο και το Διμήνι.Η κοινωνία και ο τρό<strong>π</strong>ος ζωήςΟι <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ολλοί νεολιθικοίοικισμοί ήταν μικροί, οικάτοικοι τους λίγοι και η<strong>π</strong>αραγωγή μικρή.Μεγάλη σημασία για τηζωή των ανθρώ<strong>π</strong>ων είχανη γη και το νερό. Π’ αυτόδιάλεγαν <strong>π</strong>εδινές <strong>π</strong>εριοχέςκοντά σε <strong>π</strong>ηγές, σε<strong>π</strong>οτάμια ή σε <strong>π</strong>αραλίες.Πώς έφτιαχνε σ<strong>π</strong>ίτιαο νεολιθικός άνθρω<strong>π</strong>ος;<strong>Χ</strong>ρησιμο<strong>π</strong>οιούσε διάφοραυλικά, ό<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>έτρες(ντό<strong>π</strong>ιες <strong>π</strong>άντα), χαλίκια καιΑνα<strong>π</strong>αράσταση νεολιθικούβότσαλα, κι ακόμη <strong>π</strong>λάκεςοικισμού στο Διμήνι (Θεσσαλία).και <strong>π</strong>λίνθους (τούβλα) α<strong>π</strong>ό<strong>π</strong>ηλό <strong>π</strong>ου είχε στεγνώσειστον ήλιο. Αυτά τα υλικά αντέχουν στο χρόνο και τα βρίσκουνοι αρχαιολόγοι. <strong>Χ</strong>ρησιμο<strong>π</strong>οιούσε όμως και άλλα υλικά,ό<strong>π</strong>ως δέρματα, ψάθες και ξύλο, <strong>π</strong>ου δε διατηρούνταιστο χρόνο. Α<strong>π</strong>ό όσα γνωρίζουμε, τα νεολιθικάσ<strong>π</strong>ίτια ήταν μικρά, με ένα ή δύο δωμάτια,και είχαν στέγες κυρίως α<strong>π</strong>ό άχυρο.Για τη νεολιθική κοινωνία ξέρουμεκάτι ακόμη: οι άντρες και οι γυναίκεςέκαναν διαφορετικές δουλειές.Οι γυναίκες φρόντιζαν τα <strong>π</strong>αιδιά καιμάζευαν καρ<strong>π</strong>ούς, έφτιαχναν υφάσματακαι έ<strong>π</strong>λεκαν καλάθια. Οι άντρεςκυνηγούσαν και ψάρευαν, έκανανγεωργικές εργασίες, έχτιζαν και δούλευαντην <strong>π</strong>έτρα.Α να<strong>π</strong>αράστασηνεολιθικούσ<strong>π</strong>ιτιού α<strong>π</strong>ότο Σέσκλο τηςΘεσσαλίας. 15

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Στη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή υ<strong>π</strong>άρχουν ήδη τεχνίτες <strong>π</strong>ουφτιάχνουν <strong>π</strong>ολύ όμορφα <strong>π</strong>ήλινα αγγεία διακοσμημένα μεδιάφορα γεωμετρικά σχέδια.Δεν ξέρουμε τι γλώσσα μιλούσαν οι νεολιθικοί άνθρω<strong>π</strong>οι<strong>π</strong>ου ζούσαν στον ελλαδικό χώρο, σε τι <strong>π</strong>ίστευαν ή <strong>π</strong>οιαήταν η θρησκεία τους. Τα λίγα <strong>π</strong>ου ξέρουμε για τηζωή τους τα γνωρίζουμε α<strong>π</strong>ό τα ταφικά έθιμα(<strong>π</strong>ώς δηλαδή συνήθιζαν να θάβουν τους νεκρούςτους) και α<strong>π</strong>ό κά<strong>π</strong>οια αντικείμενα, ό<strong>π</strong>ως είναι ταειδώλια (μικρά αγάλματα).Για τα ταφικά έθιμα έχουμε στοιχεία ακόμη και α<strong>π</strong>ότην Παλαιολιθική Ε<strong>π</strong>οχή. Στην Ευρώ<strong>π</strong>η και στην Ασία οιΠήλινο νεολιθικό κύ<strong>π</strong>ελλο α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>αλαιολιθικοί άνθρω<strong>π</strong>οι έθαβαν τους νεκρούς τους σε σ<strong>π</strong>ηλιές:Καρδίτσα (Θεσσαλία), 5000-4000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. δί<strong>π</strong>λα τους βρέθηκαν λίθινα εργαλεία, κοσμήματα, κέρατα και<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Βόλος (Θεσσαλία),κόκαλα ζώων. Ακόμη και λουλούδια βρέθηκαν δί<strong>π</strong>λα σε νεκρόΑρχαιολογικό Μουσείο.σε σ<strong>π</strong>ήλαιο του Ιράκ.Στη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή έθαβαν τους νεκρούς συνήθως σε λάκκους στοχώμα. Μαζί τους έβαζαν αντικείμενα, εργαλεία, κοσμήματακαι αγγεία, <strong>π</strong>ου σήμερα τα βλέ<strong>π</strong>ουμε στα μουσεία.Τα <strong>π</strong>ερισσότερα ειδώλια <strong>π</strong>ου έχουν βρεθεί <strong>π</strong>αριστάνουνγυναίκες. Ίσως <strong>π</strong>αριστάνουν τη Μητέρα Θεά. Είναι η θεά<strong>π</strong>ου λάτρευαν οι άνθρω<strong>π</strong>οι α<strong>π</strong>ό τη Μεσο<strong>π</strong>οταμία μέχρι τηνΕυρώ<strong>π</strong>η. Μ<strong>π</strong>ορεί όμως τα ειδώλια να είναι α<strong>π</strong>λώς <strong>π</strong>αιχνίδια.Αν τα γυναικεία ειδώλια δεν είναι θεές, τότε δενξέρουμε τί<strong>π</strong>οτα για τη θρησκεία των ανθρώ<strong>π</strong>ωναυτής της ε<strong>π</strong>οχής. Δεν <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει όμως να νομίζουμεότι οι νεολιθικοί άνθρω<strong>π</strong>οι δεν είχαν θρησκεία.Μάλλον είχαν, αλλά εμείς δεν τη γνωρίζουμε, ίσωςε<strong>π</strong>ειδή οι χώροι λατρείας δεν ξεχωρίζουν α<strong>π</strong>ό τουςχώρους κατοικίας.Στη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή οι άνθρω<strong>π</strong>οιε<strong>π</strong>ειδή καλλιεργούσαν τη γη έμενανμόνιμα κά<strong>π</strong>ου και α<strong>π</strong>έκτησαν <strong>π</strong>λούτο<strong>π</strong>ου δεν είχαν <strong>π</strong>αλιότερα.Α<strong>π</strong>ό αντικείμενα <strong>π</strong>ου φτιάχτηκαν σεμια <strong>π</strong>εριοχή και βρέθηκαν σε μια άλληΠήλινο ειδώλιο γυναικείας μορφής α<strong>π</strong>ότη Θεσσαλία, 6000-5000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.γνωρίζουμε ότι οι νεολιθικοί άνθρω<strong>π</strong>οιΒέροια (Μακεδονία), Αρχαιολογικό Μουσείο.ταξίδευαν και μετέφεραν αλλού αντικείμενα(αγγεία), τρόφιμα και <strong>π</strong>ρώτες ύλες (αλάτι, οψιανός), αλλά και ζώα,τεχνολογία, υφάσματα και ξύλινα σκεύη. Έχουν ακόμη βρεθεί μέχρι τηνκεντρική Ευρώ<strong>π</strong>η κοσμήματα, βραχιόλια και δαχτυλίδια α<strong>π</strong>ό ένα θαλάσσιοόστρεο <strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>άρχει μόνο στο Αιγαίο.16

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΩΣ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΟι άνθρω<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>ου φορούσαν κοσμήματα φαίνονταν <strong>π</strong>ιο σημαντικοί α<strong>π</strong>ότους άλλους. Αυτό δείχνει άλλη μια αλλαγή, καθώς οι άνθρω<strong>π</strong>οι έ<strong>π</strong>αψαν ναθεωρούνται όλοι ίσοι.Η Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή οε άλλες <strong>π</strong>εριοχές: δύο <strong>π</strong>αραδείγματαΤσατάλ <strong>Χ</strong>ογιούκ (Μικρά Ασία)Είδαμε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ότι οι νεολιθικοί οικισμοί ήταν μικροί και οι κάτοικοι τουςλίγοι. Ο <strong>π</strong>ληθυσμός συνήθως δεν είναι μεγαλύτερος α<strong>π</strong>ό 1.000 άτομα.Γι' αυτό είναι μοναδικός και εντυ<strong>π</strong>ωσιακός ο οικισμός του Τσατάλ <strong>Χ</strong>ογιούκ,<strong>π</strong>ου είχε <strong>π</strong>ολύ μεγάλη έκταση (200.000 τετραγωνικά μέτρα).Το Τσατάλ <strong>Χ</strong>ογιούκ βρίσκεται στη σημερινή νότια Τουρκία καιχρονολογείται στην 6η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Όταν βρέθηκε ο οικισμός,οι αρχαιολόγοι υ<strong>π</strong>ολόγισαν ότι ο <strong>π</strong>ληθυσμός του ήταν 5 με 6 χιλιάδεςκάτοικοι. Το Τσατάλ <strong>Χ</strong>ογιούκ λοι<strong>π</strong>όν ήταν το ίδιο μεγάλο με μιασημερινή <strong>π</strong>όλη.Νεολιθικό κόσμημαφτιαγμένο α<strong>π</strong>ό<strong>π</strong>έτρα, κόκαλο καιόστρεο α<strong>π</strong>ό τοΑιγαίο. Βρέθηκε στολε<strong>π</strong>ένσκι Βιρ στιςόχθες του Δούναβη,στη βόρεια Σερβία.Βελιγράδι (Σερβία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Σχέδιο του νεολιθικούοικισμού του Τσατάλ<strong>Χ</strong>ογιούκ (Τουρκία).Είναι <strong>π</strong>αράξενος ο οικισμόςαυτός: τα σ<strong>π</strong>ίτια είναιχτισμένα το ένα δί<strong>π</strong>λα στοάλλο, χωρίς δρόμουςή <strong>π</strong>εράσματα - φαίνεται ότιοι άνθρω<strong>π</strong>οι έμ<strong>π</strong>αιναν στασ<strong>π</strong>ίτια α<strong>π</strong>ό την οροφή.

2.000.000-3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Το Τσατάλ <strong>Χ</strong>ογιούκ είναι ο μοναδικός οικισμός ό<strong>π</strong>ου βρέθηκαν<strong>π</strong>ολλά στοιχεία για τη θρησκεία και τις τελετουργίες τωννεολιθικών ανθρώ<strong>π</strong>ων. Στους νεολιθικούς οικισμούς στονελλαδικό χώρο δεν έχουμε βρει ανάλογα στοιχεία.Κύ<strong>π</strong>ροςΗ Κύ<strong>π</strong>ρος, το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου,βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της. Το νησί βρισκόταν κοντάστους <strong>π</strong>ολιτισμούς της Ανατολής και της Αιγύ<strong>π</strong>του, γι' αυτόανα<strong>π</strong>τύχθηκε γρήγορα. Οι <strong>π</strong>ρώτοι άνθρω<strong>π</strong>οι στο νησί ήταννομάδες και κυνηγοί. Αργότερα έχουμε τους <strong>π</strong>ρώτουςμόνιμους οικισμούς και με αυτούς ξεκινάει η Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή.Ο σημαντικότερος νεολιθικός οικισμός είναι η <strong>Χ</strong>οιροκοιτία.Τα σ<strong>π</strong>ίτια είναι κυκλικά, χτισμένα με <strong>π</strong>έτρες και <strong>π</strong>λίνθους. Μετις ανασκαφές βρέθηκαν <strong>π</strong>ολλά ευρήματα, ό<strong>π</strong>ως εργαλεία,αγγεία και ειδώλια.Πήλινο νεολιθικό ειδώλιο α<strong>π</strong>ό το Τσατάλ<strong>Χ</strong>ογιούκ, <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει μια γυναικείαμορφή καθισμένη σε θρόνο <strong>π</strong>ου τονφυλάνε δύο λιοντάρια. Άγκυρα (Τουρκία),Μουσείο των Πολιτισμών της Ανατολίας.Α να<strong>π</strong>αράστασητου νεολιθικούοικισμού στη<strong>Χ</strong>οιροκοιτία(Κύ<strong>π</strong>ρος).Οι νεότερεςανασκαφέςα<strong>π</strong>έδειξαν ότιοι στέγες τωνσ<strong>π</strong>ιτιών ήτανε<strong>π</strong>ί<strong>π</strong>εδες καιόχι θολωτές.18

Κεφάλαιο 2Α<strong>π</strong>ό το λίθο στα μέταλλαΗ Ε<strong>π</strong>οxή του <strong>Χ</strong>αλκού3000--1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Την Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού η <strong>π</strong>ιο σημαντική <strong>π</strong>ρώτη ύλη ήταν ο χαλκός. Σιγά σιγά ο χαλκός<strong>π</strong>ήρε τη θέση της <strong>π</strong>έτρας και έγινε α<strong>π</strong>αραίτητος για την κατασκευή εργαλείων, ό<strong>π</strong>λωνκαι σκευών. Έτσι οι άνθρω<strong>π</strong>οι μ<strong>π</strong>όρεσαν να κατασκευάσουν με το χαλκό <strong>π</strong>ερισσότερακαι καλύτερα αντικείμενα. Η χρήση του χαλκού ε<strong>π</strong>ηρέασε τη γεωργία, το κυνήγι, τηνξυλουργική, καθώς και την αρχιτεκτονική και τη ναυ<strong>π</strong>ηγική. Ο χαλκός έ<strong>π</strong>αιξε σημαντικόρόλο και στον <strong>π</strong>όλεμο.Την Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού στην <strong>π</strong>εριοχή του Αιγαίουκαι στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδα ανα<strong>π</strong>τύχθηκαντέσσερις ξεχωριστοί <strong>π</strong>ολιτισμοί με ομοιότητεςκαι διαφορές μεταξύ τους:Ο κυκλαδικός <strong>π</strong>ολιτισμός.Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της Τρωάδας και του βορειοανατολικού Αιγαίου.Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της Κρήτης (μινωικός <strong>π</strong>ολιτισμός).Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της η<strong>π</strong>ειρωτικής Ελλάδας <strong>π</strong>ου εξελίχθηκε αργότερα στομυκηναϊκό <strong>π</strong>ολιτισμό.

3000 --2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21. Η τρίτη χιλιετία (3000--2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Το <strong>π</strong>έρασμα α<strong>π</strong>ό τη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή στην Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού μάλλον έγινε ειρηνικά,χωρίς καταστροφές. Στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδα, στο Αιγαίο και στην Κρήτη υ<strong>π</strong>ήρχαν μόνομικροί γεωργικοί οικισμοί, χωρίς μνημειακή αρχιτεκτονική (μεγάλα και σύνθετα κτίρια).Την τρίτη χιλιετία οι άνθρω<strong>π</strong>οι δεν ήξεραν ακόμη να γράφουν.Αντί<strong>π</strong>αροςΠάροςΣίκινοςΑ. Ο κυκλαδικός <strong>π</strong>ολιτισμόςθήρα •: Ανάφη Α<strong>π</strong>ό την αρχαιολογική έρευνα γνωρίζουμε τοσημαντικό <strong>π</strong>ολιτισμό της 3ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. σταμικρά νησιά του κεντρικού Αιγαίου, τις Κυκλάδες.Οι οικισμοί του κυκλαδικού <strong>π</strong>ολιτισμού στηναρχή δεν είχαν τείχη. Αργότερα οχυρώθηκαν, γιανα <strong>π</strong>ροστατευτούν α<strong>π</strong>ό τις εχθρικές ε<strong>π</strong>ιδρομές.Στις Κυκλάδες βρέθηκαν <strong>π</strong>ολλά νεκροταφεία,<strong>π</strong>ου δείχνουν ότι τα νησιά είχαν <strong>π</strong>ολλούςκατοίκους. Το κυνήγι, το ψάρεμα, η κτηνοτροφίακαι η γεωργία ήταν οι καθημερινές ασχολίες τους.Οι Κυκλάδες ονομάστηκαν έτσια<strong>π</strong>ό τους αρχαίους Έλληνες, γιατίσχημάτιζαν κύκλο γύρω α<strong>π</strong>ό τηΔήλο, το ιερό νησί του Α<strong>π</strong>όλλωνα.20Κάτοψη του οικισμού στο Καστρί της Σύρου (Κυκλάδες). Εκτός α<strong>π</strong>ό την οχύρωση με τους <strong>π</strong>ρομαχώνες(Α, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ), βλέ<strong>π</strong>ουμε τα στενά δρομάκια ανάμεσα στα σ<strong>π</strong>ίτια, τα ο<strong>π</strong>οία συναντάμε ακόμη καισήμερα στα χωριά των Κυκλάδων.

3000-2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΤην 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στις Κυκλάδες ανα<strong>π</strong>τύχθηκε η μεταλλουργία και μαζί της το εμ<strong>π</strong>όριο.Αυτό το γνωρίζουμε α<strong>π</strong>ό αντικείμενα άλλων <strong>π</strong>εριοχών <strong>π</strong>ου βρέθηκαν στις Κυκλάδες,αλλά και α<strong>π</strong>ό κυκλαδικά αντικείμενα <strong>π</strong>ου βρέθηκαν στην Κρήτη και αλλού. Οι κάτοικοιτων Κυκλάδων χρειάζονταν μέταλλα. Γι’ αυτό ταξίδευαν με τα <strong>π</strong>λοία τους στην Κρήτη,στη Μικρά Ασία, στην Αττική και στην Πελο<strong>π</strong>όννησο. Ανα<strong>π</strong>τύχθηκε ε<strong>π</strong>ίσης η αγγειο<strong>π</strong>λαστική(το <strong>π</strong>λάσιμο των αγγείων α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ηλό) και η γλυ<strong>π</strong>τική σε μάρμαρο. Οι άνθρω<strong>π</strong>οιτης ε<strong>π</strong>οχής δούλευαν το μάρμαρο <strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>ήρχε σε αρκετά νησιά. Έτσι <strong>π</strong>ολύ σημαντικάέργα της 3ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στις Κυκλάδες είναι τα μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια και ταμαρμάρινα σκεύη.Στις Κυκλάδες έχουν βρεθεί <strong>π</strong>ήλινασκεύη τα ο<strong>π</strong>οία οι αρχαιολόγοι δενξέρουν σε τι χρησίμευαν. Τα σκεύηαυτά ονομάζονται τηγανόσχημαε<strong>π</strong>ειδή μοιάζουν με τηγάνι.Σε ορισμένα υ<strong>π</strong>άρχουν <strong>π</strong>αραστάσεις Ι<strong>π</strong>λοίων χαραγμένες <strong>π</strong>άνω στον <strong>π</strong>ηλό. |Α<strong>π</strong>ό αυτές τις <strong>π</strong>αραστάσειςμαθαίνουμε για τη ναυσι<strong>π</strong>λοΐαστο Αιγαίο την 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Έτσι γνωρίζουμε ότι το ιστίο (<strong>π</strong>ανί)χρησιμο<strong>π</strong>οιείται μετά το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Μετά το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η ζωή στιςΚυκλάδες άλλαξε, ίσως γιατί έφτασαννέοι <strong>π</strong>ληθυσμοί α<strong>π</strong>ό τις ακτέςτης Μικράς Ασίας ή τα νησιά τουβορειοανατολικού Αιγαίου.ΙΠήλινο τηγανόσχημοσκεύος: α<strong>π</strong>εικονίζεται έναχαμηλό και μακρόστενο<strong>π</strong>λοιάριο, χωρίς ιστίο, <strong>π</strong>ου<strong>π</strong>λέει με τη βοήθεια κω<strong>π</strong>ηλατών,2300 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Το<strong>π</strong>ίο κυκλαδικού νησιού.Τα νησιά είναι ξερά και λίγηγη μ<strong>π</strong>ορεί να καλλιεργηθεί.

3000-2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Β. Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της Τρωάδαςκαι του βορειοανατολικού ΑιγαίουΤην 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ανα<strong>π</strong>τύχθηκε ένας σημαντικός <strong>π</strong>ολιτισμός στα νησιά του βορειοανατολικούΑιγαίου (Λήμνο, Λέσβο και <strong>Χ</strong>ίο) και σε κά<strong>π</strong>οια α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>αράλια της Μικράς Ασίας,ό<strong>π</strong>ως στην Τρωάδα και στο οχυρωμένο λιμάνι του Λιμάν Τε<strong>π</strong>έ, στον κόλ<strong>π</strong>ο της Σμύρνης.Η γεωγραφική θέση της Τροίας ήταν <strong>π</strong>ολύ σημαντική, γιατί η <strong>π</strong>όλη είχε τον έλεγχο τουθαλάσσιου δρόμου <strong>π</strong>ρος τον Εύξεινο Πόντο. Η Τροία είχε ε<strong>π</strong>αφές όχι μόνο με το Αιγαίοαλλά και με <strong>π</strong>ιο μακρινές <strong>π</strong>εριοχές στη σημερινή κεντρική Τουρκία. Σ<strong>π</strong>ουδαίος ήταν και οοικισμός της Πολιόχνης στη Λήμνο. Η Πολιόχνη είναι η αρχαιότερη <strong>π</strong>όλη σε ευρω<strong>π</strong>αϊκόέδαφος.<strong>Χ</strong>ρυσά κοσμήματα και χρυσά και χάλκινα σκεύη α<strong>π</strong>ό τιςανασκαφές του Σλήμαν στην Τροία (Τουρκία),3η χιλιετία Π.<strong>Χ</strong>. Μόσχα (Ρωσία), Μουσείο Πούσκιν.Ο Ερρίκος Σλήμαν <strong>π</strong>ίστευε ότι είναι αληθινάόσα μας λέει ο Όμηρος στην Ιλιάδα γιατον Τρωικό Πόλεμο. Έτσι αρχίζει το 1871ανασκαφές, για να βρει την ομηρική Τροία.Κάνει ανασκαφές στο λόφο <strong>Χ</strong>ισαρλίκ, στησημερινή βορειοδυτική Τουρκία. Εκεί βρίσκειτα ερεί<strong>π</strong>ια ενός οικισμού, <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ίστεψε ότι είναιη Τροία, η <strong>π</strong>όλη του μυθικού βασιλιά Πριάμου.Σήμερα οι αρχαιολόγοι υ<strong>π</strong>οστηρίζουν ότιη <strong>π</strong>όλη <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>οκάλυψε ο Σλήμαν ανήκει στον<strong>π</strong>ολιτισμό της 3ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και δεν είναιη ομηρική Τροία. Η ομηρική Τροία βρέθηκεαργότερα στην ίδια θέση και είναι χτισμένη<strong>π</strong>ολύ μετά την <strong>π</strong>όλη <strong>π</strong>ου βρήκε ο Σλήμαν.Γ. Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της Κρήτης (μινωικός <strong>π</strong>ολιτισμός)Η Κρήτη βρίσκεται κοντά σε τρεις η<strong>π</strong>είρους: την Ευρώ<strong>π</strong>η, την Ασία και τηνΑφρική. Γι' αυτό το λόγο ανα<strong>π</strong>τύχθηκε γρήγορα. Η Κρήτη κατοικήθηκε για<strong>π</strong>ρώτη φορά στη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή. Οι <strong>π</strong>ρώτοι κάτοικοι έφτασαν στο νησίμάλλον α<strong>π</strong>ό τη Μικρά Ασία.Ο <strong>π</strong>ολιτισμός <strong>π</strong>ου ανα<strong>π</strong>τύχθηκε στην Κρήτητην Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού ονομάστηκε μινωικός.Την ονομασία αυτή -α<strong>π</strong>ό το μυθικό βασιλιάΜίνωα- την έδωσε ο Βρετανός ΑρθούροςΈβανς, ο αρχαιολόγος <strong>π</strong>ου έκανε ανασκαφέςστην Κνωσό στις αρχές του 20ού αιώνα.Την 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Κρήτη είχεμικρούς γεωργικούς οικισμούς καισχέσεις με άλλες <strong>π</strong>εριοχές. Αντικείμενα<strong>π</strong>ου βρέθηκαν στην Κρήτη, αλλά <strong>π</strong>ου<strong>π</strong>ροέρχονται α<strong>π</strong>ό άλλες <strong>π</strong>εριοχές,δείχνουν ότι υ<strong>π</strong>ήρχαν εμ<strong>π</strong>ορικές σχέσειςμε το Βορρά και την Ανατολή.22

3000-2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΔ. Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της η<strong>π</strong>ειρωτικής ΕλλάδαςΤην 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.<strong>π</strong>ληθυσμοί <strong>π</strong>ροχωρούν<strong>π</strong>ρος τα νότια,δηλαδή <strong>π</strong>ροςτη σημερινή ΣτερεάΕλλάδα και την Πελο<strong>π</strong>όννησο.Αυτή ημετακίνηση έφερε<strong>π</strong>ολλές αλλαγές.Η αρχιτεκτονική άλλαξε και ταα<strong>π</strong>λά σ<strong>π</strong>ίτια έγιναν <strong>π</strong>ιο σύνθετα.Παράδειγμα είναι ο οχυρωμένοςοικισμός της Λέρνας στηνΠελο<strong>π</strong>όννησο, ό<strong>π</strong>ου βρέθηκε έναμεγάλο κτίριο. Το κτίριο αυτό όμωςείναι <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>ιο μικρό και <strong>π</strong>ιο α<strong>π</strong>λό α<strong>π</strong>ό ταμνημειακά οικοδομήματα <strong>π</strong>ου χτίζονται,ό<strong>π</strong>ως θα δούμε <strong>π</strong>αρακάτω, την ίδιαε<strong>π</strong>οχή στην Αίγυ<strong>π</strong>το (οι <strong>π</strong>υραμίδες) και στηΜεσο<strong>π</strong>οταμία (τα ζιγκουράτ).Πήλινο αγγείο α<strong>π</strong>ό τηΛέρνα, 3η χιλιετία η<strong>Χ</strong>Άργος (Πελο<strong>π</strong>όννησος),Αρχαιολογικό Μουσείο.Κάτοψη του οικισμούτης Λέρνας: η «Οικίατων Κεράμων» <strong>π</strong>ήρετο όνομα της α<strong>π</strong>ότα <strong>π</strong>ολλά κεραμίδια<strong>π</strong>ου βρέθηκαν εκεί.Βλέ<strong>π</strong>ουμε ε<strong>π</strong>ίσης καιτα τείχη του οικισμού.Οι ειδικοί <strong>π</strong>ιστεύουν ότι οι <strong>π</strong>ληθυσμοί <strong>π</strong>ου μετακινήθηκαν στα τέλη της3ης χιλιετίας ανήκουν στους Ινδοευρω<strong>π</strong>αίους. Δε συμφωνούν όμωςα<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ού ήρθαν: κά<strong>π</strong>οιοι <strong>π</strong>ιστεύουν ότι ήρθαν α<strong>π</strong>ό την Ανατολή, κά<strong>π</strong>οιοιάλλοι α<strong>π</strong>ό το Βορρά ή ακόμη α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>εριοχές ταυτόχρονα.Σημασία έχει <strong>π</strong>άντως ότι οι άνθρω<strong>π</strong>οι αυτοί, α<strong>π</strong>’ ό<strong>π</strong>ου κι αν ήρθαν,έφεραν μια νέα γλώσσα. Η γλώσσα <strong>π</strong>ου μιλούσαν οι κάτοικοι της <strong>π</strong>εριοχήςμέχρι τότε ονομάζεται <strong>π</strong>ροελληνική. Οι νέοι <strong>π</strong>ληθυσμοί μιλούσανμια καινούργια γλώσσα, την <strong>π</strong>ρώτη μορφή της ελληνικής γλώσσας.Οι αλλαγές φέρνουν αύξηση του <strong>π</strong>ληθυσμού, αλλά και τεχνολογικήανά<strong>π</strong>τυξη: τώρα τα αγγεία δε φτιάχνονται <strong>π</strong>ια μόνο στο χέρι αλλά καιστον τροχό.Τον τροχό τονανακάλυψανοι Σουμέριοι,δες σ. 25.23

3000-2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ε. Οι <strong>π</strong>ολιτισμοί της ευρύτερης <strong>π</strong>εριοχήςΈνα κοινό χαρακτηριστικό της 3ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι η ανά<strong>π</strong>τυξη <strong>π</strong>ολιτισμών γύρω α<strong>π</strong>ό<strong>π</strong>οτάμια, ό<strong>π</strong>ως στην Αίγυ<strong>π</strong>το και στη Μεσο<strong>π</strong>οταμία. Εκεί είναι εύκολη και η καλλιέργειατης γης και η ε<strong>π</strong>ικοινωνία ανάμεσα σε α<strong>π</strong>ομακρυσμένες <strong>π</strong>εριοχές.Η Αίγυ<strong>π</strong>τοςΗ Αίγυ<strong>π</strong>τος βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο τηςΑφρικής και ονομάζεται «δώρο του Νείλου». Πράγματιο Νείλος, <strong>π</strong>ου είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος <strong>π</strong>οταμός τηςΓης, δημιουργεί μια εύφορη κοιλάδα στις όχθες του καιχύνεται στη Μεσόγειο Θάλασσα σχηματίζοντας ένα <strong>π</strong>λατύδέλτα.Στο τέλος της 4ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. δημιουργήθηκαν δύοκράτη: η Άνω Αίγυ<strong>π</strong>τος και η Κάτω Αίγυ<strong>π</strong>τος.Περί<strong>π</strong>ου 80<strong>π</strong>υραμίδεςσώζονται μέχρισήμερα. Οι τρειςμεγαλύτερεςκαι καλύτεραδιατηρημένεςείναι οι<strong>π</strong>υραμίδες τηςΓκίζας, στα<strong>π</strong>ερίχωρα τουΚαΐρου.24

3000-2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ano το ΛΊΘΟ ΣΤΑ ΜΈΤΑΛΛΑ - Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Ή ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΎΤο 3100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τα δύο κράτη, της Άνω Αιγύ<strong>π</strong>του και της Κάτω Αιγύ<strong>π</strong>του, ενώνονται καιιδρύεται η <strong>π</strong>ρωτεύουσα Μέμφιδα. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή ανακαλύ<strong>π</strong>τεται η γραφή.Τα μεγάλα έργα του αρχαίου αιγυ<strong>π</strong>τιακού <strong>π</strong>ολιτισμού <strong>π</strong>ου θαυμάζουμεσήμερα, οι <strong>π</strong>υραμίδες και η Σφίγγα, κατασκευάστηκαν ανάμεσα στο 2700και το 2200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Οι μεγαλό<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ες <strong>π</strong>υραμίδες ήταν οι τάφοι των φαραώ. Οι <strong>π</strong>υραμίδεςδείχνουν ότι οι αρχαίοι Αιγύ<strong>π</strong>τιοι <strong>π</strong>ίστευαν <strong>π</strong>ως η ψυχή ζει και μετά τοθάνατο. Για να ζήσει όμως η ψυχή, <strong>π</strong>ίστευαν ότι έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να διατηρηθεί καιτο σώμα των νεκρών. Έτσι ανα<strong>π</strong>τύχθηκε η τέχνη της ταρίχευσης.Η Μεσο<strong>π</strong>οταμίαΠαράλληλα με τον <strong>π</strong>ολιτισμό της Αιγύ<strong>π</strong>του,ένας άλλος <strong>π</strong>ολιτισμός ανα<strong>π</strong>τύχθηκε στηΜεσο<strong>π</strong>οταμία, δηλαδή <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου στο σημερινόΙράκ. Μεσο<strong>π</strong>οταμία ονόμασαν αργότερα οιΈλληνες την <strong>π</strong>εριοχή αυτή, ε<strong>π</strong>ειδή βρίσκεταιανάμεσα στους <strong>π</strong>οταμούς Τίγρη και Ευφράτη,ό<strong>π</strong>ου σχηματίζεται μια εύφορη <strong>π</strong>εδιάδα.Ο <strong>π</strong>ολιτισμός της Μεσο<strong>π</strong>οταμίαςήταν κι αυτός σ<strong>π</strong>ουδαίος. Οι <strong>π</strong>ρώτοικάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη νότιαΜεσο<strong>π</strong>οταμία. Αυτή η <strong>π</strong>εριοχή ονομάστηκεΣουμερία και οι κάτοικοιτης Σουμέριοι.Στην Αίγυ<strong>π</strong>το υ<strong>π</strong>ήρχε ένα ενωμένο βασίλειο, ενώ στη Μεσο<strong>π</strong>οταμίαανα<strong>π</strong>τύχθηκαν <strong>π</strong>όλεις-κράτη. Η καθεμιά τους είχε τον έλεγχο της γύρω<strong>π</strong>εριοχής. Α<strong>π</strong>ό τα μέσα της 4ης χιλιετίας (3500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) οι Σουμέριοι άρχισαννα χτίζουν μνημειακούς ναούς - τα ζιγκουράτ (κλιμακωτοί <strong>π</strong>ύργοι).Οι Σουμέριοι ήταν οι <strong>π</strong>ρώτοι <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν γραφή και ανακάλυψαντον τροχό, το άροτρο και τη μεταλλουργία.Για τις <strong>π</strong>όλειςκράτηστοναρχαίο κόσμοθα μιλήσουμεστο κεφ. 4.Η δυτική Ευρώ<strong>π</strong>ηΑ<strong>π</strong>ό το 3500 ως το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι κάτοικοιτης δυτικής Ευρώ<strong>π</strong>ης έφτιαξαν μεγάλουςκύκλους α<strong>π</strong>ό όρθιους ογκόλιθους.Αυτές οι μεγαλιθικές κατασκευές <strong>π</strong>ροκαλούνθαυμασμό. Ακόμη όμως και σήμερα δεγνωρίζουμε καλά τι ακριβώς ήταν και σε τιχρησίμευαν.Μεγαλιθική κατασκευή στην Κορσική (νησί τηςΓαλλίας), 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22. Η δεύτερη χιλιετία (2000--1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Α. Ο μινωικός <strong>π</strong>ολιτισμόςΌλα όσα γνωρίζουμε για το μινωικό <strong>π</strong>ολιτισμό βασίζονται στα αρχαιολογικά ευρήματα.Τα κτίρια, οι τάφοι, τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, καθώς και τα έργα τέχνης μάςδίνουν μια εικόνα για τη ζωή και την οργάνωση της κοινωνίας.Η κοινωνία και ο τρό<strong>π</strong>ος ζωήςΗ Κρήτη ήταν χωρισμένη σε <strong>π</strong>ολλές αυτόνομες <strong>π</strong>εριοχές. Η καθεμιά τους είχε κέντροένα ανάκτορο (<strong>π</strong>αλάτι). Τα <strong>π</strong>ρώτα ανάκτορα χτίστηκαν λίγο <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗΑιγαίοΠέλαγοςεσ^γειος Θάλασσα Κνωσός Στο χάρτη της Κρήτηςσημειώνονται οισημαντικότεροιοικισμοί και ταμεγαλύτεραανακαλυφθεί.<strong>Χ</strong>ρυσό κόσμημα. Παριστάνει δυομέλισσες <strong>π</strong>ου στέκονται αντικριστάκαι έχουν ανάμεσα τους μιακερήθρα. Βρέθηκε στα Μάλια(Κρήτη), 2η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ηράκλειο(Κρήτη), Αρχαιολογικό Μουσείο.Την <strong>π</strong>ερίοδο <strong>π</strong>ου χτίζονται τα <strong>π</strong>ρώτα ανάκτοραη κοινωνία της μινωικής Κρήτης ήταν ιεραρχημένη(χωρισμένη σε κοινωνικές ομάδες). Αυτό το δείχνουντα <strong>π</strong>ολύτιμα αντικείμενα, ό<strong>π</strong>ως τα κοσμήματα,η εμφάνιση ειδικευμένων τεχνιτών και η μνημειακήαρχιτεκτονική. Αντικείμενα κύρους έχουνβρεθεί μέσα στα ανάκτορα και μάλλον ανήκαν σεανθρώ<strong>π</strong>ους με ξεχωριστή θέση στην κοινωνία.Η οικονομία της αρχαίας Κρήτης στηριζόταν στηγεωργία και στην κτηνοτροφία. Σε κάθε ανάκτορου<strong>π</strong>ήρχε κεντρική διοίκηση, <strong>π</strong>ου είχε τον οικονομικόέλεγχο. Αυτό το γνωρίζουμε α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>ήλινες <strong>π</strong>ινακίδες μεγραφή και α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>ήλινα σφραγίσματα (τα α<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώματατων σφραγίδων), <strong>π</strong>ου βρέθηκαν στις α<strong>π</strong>οθήκες τωνανακτόρων. Τον έλεγχο του εξωτερικού εμ<strong>π</strong>ορίου είχεη κεντρική εξουσία.26

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΣτη μινωική Κρήτη, ό<strong>π</strong>ως και στα άλλα νησιά του Αιγαίου, οι άνθρω<strong>π</strong>οιζούσαν ειρηνικά και <strong>π</strong>λούσια. Αυτό βοήθησε στην ανά<strong>π</strong>τυξη του εμ<strong>π</strong>ορίου,της τέχνης και της μινωικής θαλασσοκρατίας.Σχέδιο μινωικού<strong>π</strong>λοίου με<strong>π</strong>ανί α<strong>π</strong>όα<strong>π</strong>οτύ<strong>π</strong>ωμασφραγίδας.Γύρω στα 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι κάτοικοι του Αιγαίουέφτιαξαν ένα νέο τύ<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>λοίου <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οιούσανκαι οι Μινωίτες. Το <strong>π</strong>λοίο αυτόήταν ελαφρύ, μ<strong>π</strong>ορούσε να ταξιδεύει με <strong>π</strong>ανίκαι κου<strong>π</strong>ιά και ήταν <strong>π</strong>ολύ σταθερό. Αυτή ηανακάλυψη ενίσχυσε <strong>π</strong>ολύ το εμ<strong>π</strong>όριο καιτην ε<strong>π</strong>ικοινωνία ανάμεσα στους λαούς τηςΜεσογείου.ιη>*-^ΙΚ^*Οι α<strong>π</strong>οθήκες στη δυτική <strong>π</strong>τέρυγα του ανακτόρου τηςΚνωσού. Στα ανάκτορα α<strong>π</strong>οθηκεύονταν σε μεγάλα <strong>π</strong>ιθάριακαι σφραγίζονταν διάφορα γεωργικά <strong>π</strong>ροϊόντα, κυρίωςσιτηρά και λάδι.Τα ανάκτοραΌ<strong>π</strong>ως είδαμε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, γύρωστα 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. χτίζονται ταανάκτορα στην Κρήτη: στηνΚνωσό, στη Φαιστό και σταΜάλια. Το ανάκτορο της Κνωσούήταν τόσο μεγάλο και με τόσα<strong>π</strong>ολλά δωμάτια, <strong>π</strong>ου σήμεραμ<strong>π</strong>ορούμε να καταλάβουμε <strong>π</strong>ώςδημιουργήθηκε ο μύθος τουλαβύρινθου.Γύρω στα 1700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τα <strong>π</strong>ρώτααυτά ανάκτορα και οι οικισμοί τηςΚρήτης καταστρέφονται.Κάτοψη του ανακτόρου της Κνωσού:το ανάκτορο είχε έκταση 22.000τετραγωνικά μέτρα και <strong>π</strong>άνω α<strong>π</strong>ό 1.500δωμάτια.5 1 0 2 0 30 4050ιμ.27

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Τα χρόνια ανάμεσα στο 1700 καιστο 1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι η <strong>π</strong>ερίοδοςτης μεγάλης ακμής του μινωικού<strong>π</strong>ολιτισμού. Τότε χτίζονται νέα ανάκτορα,<strong>π</strong>ολυτελείς ε<strong>π</strong>αύλεις αλλάκαι μικρότερα ανάκτορα. Τότε ανα<strong>π</strong>τύσσονταιοι οικισμοί και γίνονταιμεγάλα αστικά κέντρα.WNJ^iW'JW'PW^^i^Jff^Οι καταστροφές αυτές και οι <strong>π</strong>υρκαγιές <strong>π</strong>ουακολούθησαν οφείλονται ίσως σε εσωτερικέςαναταραχές. Όμως η ζωή δε σταμάτησε. Αντίθετα,<strong>π</strong>ολύ γρήγορα <strong>π</strong>άνω στα ερεί<strong>π</strong>ια των <strong>π</strong>αλιώνανακτόρων ξαναχτίζονται καινούργια. Μάλισταχτίζεται άλλο ένα ανάκτορο στη Ζάκρο.Στην κεντρική αυλή των ανακτόρων οι Κρήτεςοργάνωναν διάφορα θεάματα και έκανανθρησκευτικές τελετές: οι <strong>π</strong>ιο γνωστές είναι ταταυροκαθάψια <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζονται σε τοιχογραφίεςκαι σε άλλα αντικείμενα.ιι<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>ιιι,ι,ΗΗ .

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΤο εμ<strong>π</strong>όριοΉδη α<strong>π</strong>ό τα μεσάτης 3ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Κρήτη είχε ε<strong>π</strong>αφές με τη Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη στηνανατολική Μεσόγειο. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή αρχίζουν και οι σχέσεις με την Αίγυ<strong>π</strong>το. Οι σχέσειςαυτές έγιναν <strong>π</strong>ιο συχνές αργότερα και έφτασαν να είναι <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>υκνές γύρω στα 1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.,με το εμ<strong>π</strong>όριο <strong>π</strong>ρώτων υλών και αγαθών.Α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το έρχονταν <strong>π</strong>ροϊόντα, ό<strong>π</strong>ως ελεφαντόδοντο, χρυσός,έβενος, αβγά στρουθοκαμήλου, ημι<strong>π</strong>ολύτιμες <strong>π</strong>έτρες, ζώα (μαϊμούδεςκαι αντιλό<strong>π</strong>ες) και εξωτικά <strong>π</strong>ουλιά. Ακόμη έρχονταν και αντικείμενα, ό<strong>π</strong>ωςαλαβάστρινα αγγεία και αγγεία α<strong>π</strong>ό φαγεντιανή. Οι Κρήτες έστελναν στηνΑίγυ<strong>π</strong>το κέρατα για την κατασκευή τόξων, φασόλια, λάδι, φαρμακευτικάβότανα, <strong>π</strong>ήλινα και μεταλλικά αγγεία και υφάσματα.Πολύτιμες <strong>π</strong>ληροφορίες για τις σχέσεις ανάμεσαστους Κρήτες και στους Αιγυ<strong>π</strong>τίους έχουν βρεθείστην Αίγυ<strong>π</strong>το.Ό<strong>π</strong>ως φαίνεται α<strong>π</strong>ό τις μινωικές τοιχογραφίες,τα <strong>π</strong>λοία ήταν αρκετά μεγάλα. Αυτό έκανε δυνατήτην α<strong>π</strong>ευθείας σύνδεση της Κρήτης με την Αίγυ<strong>π</strong>το.Στην ε<strong>π</strong>ιστροφή τα <strong>π</strong>λοία ακολουθούσαν την ακτήτης Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνης. Α<strong>π</strong>ό εκεί κατευθύνονταν <strong>π</strong>ροςτην Κύ<strong>π</strong>ρο, τη Ρόδο και τις Κυκλάδες. Με καλόκαιρό η Κάρ<strong>π</strong>αθος και η Κάσος είναι ορατές α<strong>π</strong>ότην ανατολική ακτή της Κρήτης. Τα νησιά αυτά ήτανγέφυρα για τα Δωδεκάνησα και τη μικρασιατικήακτή. Ο θαλάσσιος αυτός δρόμος χρησιμο<strong>π</strong>οιείταιήδη α<strong>π</strong>ό τη Νεολιθική Ε<strong>π</strong>οχή.Η μινωική κεραμική στην Κύ<strong>π</strong>ρο και η κυ<strong>π</strong>ριακήκεραμική στην Κρήτη δείχνουν ότι τα δύο νησιάείχαν στενές σχέσεις. Ε<strong>π</strong>ίσης αντικείμενα α<strong>π</strong>ότη Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη συνεχίζουν να εμφανίζονταιστην Κρήτη.Ανα<strong>π</strong>αράσταση τοιχογραφίας του τάφου τουΤούθμωση Γ' (1475-1423 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) στις Θήβες τηςΆνω Αιγύ<strong>π</strong>του. Οι Αιγύ<strong>π</strong>τιοι ονόμαζαν τους Κρήτες«Κεφτιού», <strong>π</strong>ου σημαίνει «οι άνθρω<strong>π</strong>οι α<strong>π</strong>ό τανησιά στη μέση της μεγάλης <strong>π</strong>ράσινης θάλασσας».( 2.21 j29

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Η θρησκείαΣτη μινωική Κρήτη δεν υ<strong>π</strong>ήρχαν ναοί. Οι άνθρω<strong>π</strong>οιλάτρευαν τους θεούς σε ειδικά διαμορφωμέναδωμάτια μέσα στα ανάκτορα και στα σ<strong>π</strong>ίτια, στηνκορυφή βουνών (ιερά κορυφής) και σε σ<strong>π</strong>ηλιές.Φ&φΕιδώλιο α<strong>π</strong>ό φαγεντιανή <strong>π</strong>ουβρέθηκε στο ανάκτορο τηςΚνωσού. Α<strong>π</strong>εικονίζεται γυναικείαθεότητα <strong>π</strong>ου κρατάει φίδια,1600-1550 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ηράκλειο (Κρήτη), ΑρχαιολογικόΜουσείο.Τα αρχαιολογικά ευρήματα στους χώρους λατρείας, τα ιερά αντικείμενα(ιερά κέρατα, δι<strong>π</strong>λός <strong>π</strong>έλεκυς, φίδια) και οι θρησκευτικές τελετές,<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζονται σε τοιχογραφίες και σε σφραγίδες, μας δίνουνι <strong>π</strong>ληροφορίες για τη μινωική θρησκεία. Έτσι γνωρίζουμε ότι οιΜινωίτες θυσίαζαν ζώα, έκαναν σ<strong>π</strong>ονδές, οργάνωναν αθλητικούςαγώνες (<strong>π</strong>υγμαχίες ή ταυροκαθάψια) αλλά και χορούς, ό<strong>π</strong>ου έ<strong>π</strong>αιζανμουσική.Οι Μινωίτες λάτρευαν μια γυναικεία θεότητα <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζεται μεδιάφορα σύμβολα, κυρίως με φίδια ή με <strong>π</strong>ουλιά. Τη θεότητα αυτήτη συνόδευαν άλλες, με ανδρική μορφή. Η θεότητα έχει σχέση μετη θεά της γονιμότητας, <strong>π</strong>ου λατρευόταν και σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές,ό<strong>π</strong>ως στη Μεσο<strong>π</strong>οταμία, στη Συρία και στην Αίγυ<strong>π</strong>το.Στη θρησκεία των Μινωιτών οι γυναίκες-ιέρειες έ<strong>π</strong>αιζανσημαντικό ρόλο.Οι τέχνεςΗ κοινωνική οργάνωση και η δημιουργίαμιας ομάδας ειδικευμένων τεχνιτών <strong>π</strong>ουεργάζονταν για τα ανώτερα μέλη τηςκοινωνίας είχε ως α<strong>π</strong>οτέλεσμα την άνθησητης τέχνης. Αγγεία α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ηλό, σκεύη α<strong>π</strong>όδιάφορες χρωματιστές <strong>π</strong>έτρες (συχνάδιακοσμημένα με <strong>π</strong>αραστάσεις), κοσμήματακαι ειδώλια, σφραγίδες και τοιχογραφίες,όλα αυτά τα δημιουργήματα δείχνουν τημεγάλη <strong>π</strong>οικιλία και την υψηλή τεχνική<strong>π</strong>ου ανα<strong>π</strong>τύχθηκε.Σχέδιο α<strong>π</strong>ό σφραγίδα <strong>π</strong>ου βρέθηκεστο ανάκτορο της Κνωσού καια<strong>π</strong>εικονίζει μια γυναικείαθεότητα σε ιερό κορυφής,την ο<strong>π</strong>οία <strong>π</strong>ροστατεύουν δύολιοντάρια, 1400 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Ηράκλειο (Κρήτη), ΑρχαιολογικόΜουσείο.Σχέδια αγγείων. Στο ένα α<strong>π</strong>εικονίζονται σκηνέςμε ταυροκαθάψια. Το άλλο είναι διακοσμημένομε σχέδια α<strong>π</strong>ό το θαλάσσιο κόσμο, 1500-1450<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ηράκλειο (Κρήτη), Αρχαιολογικό Μουσείο.Αγγείο για τελετουργίες (ρυτό)α<strong>π</strong>ό κρύσταλλο, Ζάκρος, 1500-1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ηράκλειο (Κρήτη)Αρχαιολογικό Μουσείο.

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΤα ανάκτορα και <strong>π</strong>ολλά σ<strong>π</strong>ίτια ήταν διακοσμημέναμε τοιχογραφίες. Οι καλλιτέχνες χρησιμο<strong>π</strong>οιούσανζωηρά χρώματα και θέματα εμ<strong>π</strong>νευσμένα α<strong>π</strong>ότη φύση, την καθημερινή ζωή αλλά και τιςθρησκευτικές τελετές.2.27Η «Παριζιάνα» βρέθηκεστο ανάκτορο τηςΚνωσού και είναιμέρος μιας μεγάληςτοιχογραφίας, <strong>π</strong>ου έχειθέμα μια θρησκευτικήτελετουργία, 1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Ηράκλειο(Κρήτη), ΑρχαιολογικόΜουσείο.<strong>Χ</strong>ρυσός δι<strong>π</strong>λός<strong>π</strong>έλεκυς, 1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Ηράκλειο(Κρήτη), ΑρχαιολογικόΜουσείο.Ο «Πρίγκι<strong>π</strong>ας με ταΚρίνα»: τοιχογραφία<strong>π</strong>ου βρέθηκε στοανάκτορο της Κνωσού,1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Ηράκλειο (Κρήτη),Αρχαιολογικό Μουσείο.Η <strong>π</strong>αρακμή του μινωικού <strong>π</strong>ολιτισμούΓύρω στο 1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. όλα τα ανάκτορα της Κρήτης (εκτός α<strong>π</strong>ό την Κνωσό)και όλοι οι οικισμοί καταστρέφονται και <strong>π</strong>άλι.Μερικοί αρχαιολόγοι <strong>π</strong>ιστεύουν ότι οι καταστροφές έχουν σχέση με τηντρομακτική έκρηξη του ηφαιστείου στη Σαντορίνη (Θήρα). Είναιόμως <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ιθανό οι καταστροφές αυτές να έγιναν α<strong>π</strong>ό σεισμούς καιύστερα α<strong>π</strong>ό ε<strong>π</strong>ιδρομές και λεηλασίες των Μυκηναίων, τους ο<strong>π</strong>οίους θαγνωρίσουμε αμέσως <strong>π</strong>αρακάτω.Μετά τις μεγάλες καταστροφές στην Κρήτη, έχουμε σημαντικέςαλλαγές στην τέχνη, στα ταφικά έθιμα και στη γραφή. Οι Μυκηναίοια<strong>π</strong>οκτούν τον έλεγχο του νησιού. Έτσι η Κρήτη χάνει την κυριαρχία στοΑιγαίο και το σημαντικό της ρόλο στην ανατολική Μεσόγειο.Λίθινο ταυροκέφαλο ρυτόμε ε<strong>π</strong>ιχρυσωμένα κέρατα,1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Ηράκλειο (Κρήτη),Αρχαιολογικό Μουσείο.31

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Β. Ο μυκηναϊκός <strong>π</strong>ολιτισμόςΗ εμφάνιση του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμούΗ <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>λούσια σεευρήματα <strong>π</strong>εριοχήτου μυκηναϊκού<strong>π</strong>ολιτισμού είναιη Πελο<strong>π</strong>όννησος.Πλουσιότερη μάλισταείναι η Αργολίδα,<strong>π</strong>ου, λόγω τηςγεωγραφικής τηςθέσης, έγινε σημαντικόκέντρο.Οι Μυκήνες, <strong>π</strong>ου ο Όμηρος τις ονομάζει «<strong>π</strong>ολύχρυσες»,ήταν το σ<strong>π</strong>ουδαιότερο κέντρο της Αργολίδας. Α<strong>π</strong>ό τηναρχαία αυτή <strong>π</strong>όλη <strong>π</strong>ήρε το όνομα του ο μυκηναϊκός<strong>π</strong>ολιτισμός, <strong>π</strong>ου ανα<strong>π</strong>τύχθηκε στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδαμετά το 1600 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Οι Μυκηναίοι μιλούσαν την αρχαιότερημορφή της ελληνικής γλώσσας. Είχαντους ίδιουςθεούς <strong>π</strong>ου θα λατρεύονται αργότερα, την 1η χιλιετία.Οι ιστορικοί υ<strong>π</strong>οστηρίζουν ότι η αρχαία ελληνική ιστορίααρχίζει ήδη α<strong>π</strong>ό το ξεκίνημα της 2ης χιλιετίας.Ανα<strong>π</strong>αράσταση του ταφικού κύκλου Α των Μυκηνών (Πελο<strong>π</strong>όννησος),τους.ό<strong>π</strong>ου έκανε <strong>π</strong>ρώτος ανασκαφές ο Ερρίκος Ιλήμαν.Τα <strong>π</strong>ιο σημαντικά ευρήματα της<strong>π</strong>ρώτης μυκηναϊκής <strong>π</strong>εριόδου είναιοι δύο ταφικοί κύκλοι των Μυκηνώνό<strong>π</strong>ου βρέθηκαν αντικείμενα(κτερίσματα), τα <strong>π</strong>ερισσότεραα<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ολύτιμα υλικά και με <strong>π</strong>ολύσύνθετη τεχνική: μεγάλα και μικράξίφη (εγχειρίδια), κράνη α<strong>π</strong>ό δόντιακά<strong>π</strong>ρου, χρυσές <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ίδες,χρυσά κοσμήματα και κύ<strong>π</strong>ελλα.Α<strong>π</strong>ό αυτά καταλαβαίνουμε ότι οινεκροί των τάφων αυτών ήτανβασιλιάδες, <strong>π</strong>ρίγκι<strong>π</strong>ες και συγγενείς32

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΟι άντρες και οι γυναίκες ήταν θαμμένοι μαζί, ντυμένοιμε <strong>π</strong>ολυτελή ρούχα.Η ιδέα της <strong>π</strong>ολυτελούς ταφής ήρθε μάλλον α<strong>π</strong>ό τηνΑίγυ<strong>π</strong>το, ό<strong>π</strong>ου οι φαραώ και άλλα σημαντικά <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>αθάβονταν με μυθική <strong>π</strong>ολυτέλεια. Οι Μυκηναίοι γνώρισαντην Αίγυ<strong>π</strong>το στα ταξίδια τους και ίσως υ<strong>π</strong>ηρέτησαν στοναιγυ<strong>π</strong>τιακό στρατό ως μισθοφόροι.Ξίφος α<strong>π</strong>ό τον τάφο 4του ταφικού κύκλου Ατων Μυκηνών. Η λαβή είναιφτιαγμένη α<strong>π</strong>ό χρυσό,κρύσταλλο και λά<strong>π</strong>ιςλάζουλι, 1550-1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, Εθνικό ΑρχαιολογικόΜουσείο.Η χρυσή μάσκα <strong>π</strong>ουβρέθηκε στον ταφικόκύκλο Α α<strong>π</strong>ό τοΣλήμαν. Ο ΣλήμανΙ <strong>π</strong>ίστεψε ότι ήταν ημάσκα του βασιλιάΙ Αγαμέμνονα,1550 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Αθήνα, ΕθνικόΑρχαιολογικό Μουσείο.Μια αιγυ<strong>π</strong>τιακή ταφήΤην ίδια ε<strong>π</strong>οχή στην Αίγυ<strong>π</strong>το οι φαραώ δε θάβονται <strong>π</strong>ια σε <strong>π</strong>υραμίδες αλλά σε τάφους. Οι τάφοιαυτοί βρίσκονται στην Κοιλάδα των Βασιλέων, στη δυτική όχθη του Νείλου, στις Θήβες.Το ξηρό κλίμα της Αιγύ<strong>π</strong>του βοήθησε τα ευρήματα να αντέξουν στο χρόνο. Το 1922 δύοΒρετανοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τον τάφο του φαραώ Τουταγχαμών στην Κοιλάδα τωνΒασιλέων. Ο Τουταγχαμών είχε μια σύντομη και μάλλον άσημη βασιλεία, αλλά στον τάφο τουκρυβόταν ένας κατα<strong>π</strong>ληκτικός θησαυρός. Είχεθαφτεί με χιλιάδες αντικείμενα α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ολύτιμαμέταλλα, κοσμήματα, μέχρι και τρόφιμα καιρούχα, γιατί οι άνθρω<strong>π</strong>οι της ε<strong>π</strong>οχής εκείνης<strong>π</strong>ίστευαν ότι θα τα χρησιμο<strong>π</strong>οιήσει στην ε<strong>π</strong>όμενηζωή. Διατηρήθηκαν ε<strong>π</strong>ίσης μέσα στον τάφοξύλινα αντικείμενα, ό<strong>π</strong>ως αγάλματα, κιβώτια καιδύο σαρκοφάγοι. Βρέθηκαν ακόμη η μούμιατου βασιλιά και των δύο νεογέννητων <strong>π</strong>αιδιώντου, ενώ έχει σωθεί και μια τούφα μαλλιά, <strong>π</strong>ουμάλλον ανήκε στη γιαγιά του Τουταγχαμών.Η μάσκα του Τουταγχαμών <strong>π</strong>ου βρέθηκε μέσα στοντάφο του ήταν φτιαγμένη α<strong>π</strong>ό χρυσό, λά<strong>π</strong>ις λάζουλι καιάλλες ημι<strong>π</strong>ολύτιμες <strong>π</strong>έτρες, 1340 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Κάιρο(Αίγυ<strong>π</strong>τος), Αιγυ<strong>π</strong>τιακό Μουσείο.

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Η ακμή του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμούΤο 1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ό<strong>π</strong>ως είδαμε <strong>π</strong>ροηγουμένως, τα ανάκτορα της Κρήτης, εκτός α<strong>π</strong>ό την Κνωσό,καταστρέφονται οριστικά: είναι το τέλος της ακμής του μινωικού <strong>π</strong>ολιτισμού. Την ίδια <strong>π</strong>ερίοδοέχουμε στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδα τη μεγάλη ακμή του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού. Αυτή θακρατήσει τρεις <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου αιώνες, μέχρι το 1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Την <strong>π</strong>ερίοδο αυτή χτίζονται τειχισμένεςακρο<strong>π</strong>όλεις με ανάκτορα, ό<strong>π</strong>ως οι Μυκήνες, η Τίρυνθα, η Αθήνα και η Θήβα, αλλά και χωρίςτείχη, ό<strong>π</strong>ως η Πύλος.Το μυκηναϊκό ανάκτορο, ό<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>αλιότερα το μινωικό, ήταν κατοικία του βασιλιά, αλλά και διοικητικό,θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο. Στο ανάκτορο α<strong>π</strong>οθήκευαν και εμ<strong>π</strong>ορεύονταν τα<strong>π</strong>ροϊόντα. Εκεί εργάζονταν ε<strong>π</strong>ίσης τεχνίτες και καλλιτέχνες. Οι τέχνες και οι τεχνικές ανα<strong>π</strong>τύσσονταικαι τα ανάκτορα διακοσμούνται με τοιχογραφίες. Αυτή την ε<strong>π</strong>οχή το μυκηναϊκό εμ<strong>π</strong>όριοκυριαρχεί στην ανατολική Μεσόγειο. Την <strong>π</strong>ερίοδο της ακμής τού μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού όλεςοι τέχνες χαρακτηρίζονται α<strong>π</strong>ό ομοιομορφία: αυτό φαίνεται <strong>π</strong>ερισσότερο στα αγγεία.Οι μυκηναϊκές ακρο<strong>π</strong>όλειςκαι τα ανάκτοραΟ 14ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. χαρακτηρίζεταια<strong>π</strong>ό σημαντική οικοδομικήδραστηριότητα. Ένα χαρακτηριστικότου μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού είναιοι τειχισμένες ακρο<strong>π</strong>όλεις με ταανάκτορα. Τα τείχη, γνωστά με τηνονομασία κυκλώ<strong>π</strong>εια, άρχισαν ναχτίζονται στα μέσα του 14ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Στο ψηλότερο σημείο του λόφουτων Μυκηνών βρίσκεται το ανάκτορο,<strong>π</strong>ου χτίστηκε γύρω στα 1350 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.>*C:Κέντρο του ανακτόρου είναι τομέγαρο, <strong>π</strong>ου βλέ<strong>π</strong>ει στη μεγάληΤο ανάκτορο της Πύλου (Πελο<strong>π</strong>όννησος): ανα<strong>π</strong>αράσταση τηςαυλή. Το μεγαλύτερο δωμάτιο ήτανμεγάλης αίθουσας του μεγάρου με τις τοιχογραφίες και την εστία.διακοσμημένο με τοιχογραφίες και στοκέντρο υ<strong>π</strong>ήρχε μια εστία.Έναν αιώνα αργότερα <strong>π</strong>ροστέθηκανκαι άλλα τείχη και κατασκευάστηκε η«Πύλη των Λεόντων».Η «Πύλη των Λεόντων» στις Μυκήνες είναι ένα σ<strong>π</strong>άνιοδείγμα μνημειακής γλυ<strong>π</strong>τικής. Είναι διακοσμημένημε δύο λιοντάρια και α<strong>π</strong>οτελείται α<strong>π</strong>ό τέσσεριςογκόλιθους. Έκλεινε με μια μεγάλη δίφυλλη <strong>π</strong>όρτα,<strong>π</strong>ου όμως δε σώζεται. <strong>Χ</strong>τίστηκε το 13ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ano το ΛΊΘΟ ΣΤΑ ΜΈΤΑΛΛΑ - Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Ή ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΎΈνα άλλο στοιχείο του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού, <strong>π</strong>ουδείχνει την οικοδομική εξέλιξη, είναι οι θολωτοίτάφοι. Πήραν αυτή την ονομασία α<strong>π</strong>ό το κυκλικότους σχήμα και τη θολωτή τους οροφή. Θολωτοίτάφοι έχουν βρεθεί στις Μυκήνες, έξω α<strong>π</strong>ό τα τείχητης ακρό<strong>π</strong>ολης, αλλά και σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές τουελλαδικού χώρου.->u•sΌ,#?::\:Ο δρόμος και η <strong>π</strong>ρόσοψη του «Θησαυρού του Ατρέως» στιςΜυκήνες, <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου 1250 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αυτός είναι ο <strong>π</strong>ιο μεγαλό<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>οςα<strong>π</strong>ό τους θολωτούς τάφους στις Μυκήνες: ένας μακρύςtl-rδρόμος μήκους 36 μέτρων οδηγεί στη διακοσμημένη είσοδοτου τάφου, ενώ η <strong>π</strong>όρτα, η ο<strong>π</strong>οία δεν έχει σωθεί, θα <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει 'να ήταν ξύλινη. Ο δρόμος και το εσωτερικό του τάφου ήταν χτισμένα με μεγάλους ογκόλιθουςΗ <strong>π</strong>ολιτική και η οικονομική οργάνωσηΗ Γραμμική Β έχει α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφηθείΠα την <strong>π</strong>ολιτική και την(δηλαδή έχει διαβαστεί). Α<strong>π</strong>ό τιςοικονομική οργάνωση <strong>π</strong>ινακίδες <strong>π</strong>ου είναι χαραγμένητων Μυκηναίων <strong>π</strong>ολλά η Γραμμική Β μαθαίνουμε ότι η μυκηναϊκήστοιχεία μαθαίνουμε κοινωνία, ό<strong>π</strong>ως και η μινωική, ήτανα<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>ινακίδες σε ιεραρχημένη. Για τη μυκηναϊκή κοινωνίαΓραμμική γραφή Β. γνωρίζουμε <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ολλές λε<strong>π</strong>τομέρειες α<strong>π</strong>'ό,τι για τη μινωική.Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκεται ο «άναξ». Στον Όμηροο Αγαμέμνονας έχει τον τίτλο «άναξ», τίτλος <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οιείται για τοβασιλιά με α<strong>π</strong>όλυτη εξουσία. Αμέσως κάτω α<strong>π</strong>ό τον άνακτα είναιο στρατιωτικός αρχηγός. Ακολουθούν οι το<strong>π</strong>ικοί άρχοντες. Ιερείς καιιέρειες αναφέρονται συχνά και έχουν σημαντική θέση στην κοινωνία.Εκτός α<strong>π</strong>ό τους ευγενείς και τους ιερείς αναφέρεται και ο δήμος,δηλαδή ο λαός. Υ<strong>π</strong>ήρχαν ε<strong>π</strong>ίσης και δούλοι. Είναι <strong>π</strong>ιθανό να υ<strong>π</strong>ήρχανειδικευμένοι γραφείς ό<strong>π</strong>ως στην Αίγυ<strong>π</strong>το και στην Εγγύς Ανατολή, αλλάδεν αναφέρονται στις <strong>π</strong>ινακίδες.Η οικονομία ήταν βασισμένη στη γεωργία και στην κτηνοτροφία.Τα <strong>π</strong>ροϊόντα μαζεύονταν στα ανάκτορα. Εκεί α<strong>π</strong>οθηκεύονταν και στησυνέχεια <strong>π</strong>ήγαιναν στην αγορά. Η διοίκηση των ανακτόρων οργάνωνεε<strong>π</strong>ίσης την <strong>π</strong>αραγωγή των εργαστηρίων.Για τιςγραφές θαμάθουμε<strong>π</strong>ερισσότεραστις σ. 42-44.Α<strong>π</strong>ό τα ε<strong>π</strong>αγγέλματα<strong>π</strong>ου αναφέρονται στις<strong>π</strong>ινακίδεςφαίνεταιότι οι ειδικευμένοι τεχνίτεςήταν <strong>π</strong>ολλοί:χαλκουργοί, κεραμο<strong>π</strong>οιοί,χρυσοχόοι,αρτο<strong>π</strong>οιοί, ξυλουργοί,ο<strong>π</strong>λουργοί, ναυ<strong>π</strong>ηγοί,υφάντρες. Υ<strong>π</strong>ήρχανακόμη γιατροί και κήρυκες.Το εμ<strong>π</strong>όριοΟι Μυκηναίοι είχαν μόνιμες σχέσεις με τους <strong>π</strong>ληθυσμούς γύρωα<strong>π</strong>ό τη Μεσόγειο. Έστελναν στο εξωτερικό ξυλεία, ό<strong>π</strong>λα, αγγεία,κρασί, λάδι, μύρο, λινάρι, υφάσματα. Α<strong>π</strong>' έξω έφερναν χρυσό, ασήμι,ελεφαντόδοντο, ημι<strong>π</strong>ολύτιμους λίθους, ήλεκτρο (κεχριμ<strong>π</strong>άρι), <strong>π</strong>ορφύρα,μ<strong>π</strong>αχαρικά και υφαντά. Ακόμη και σε <strong>π</strong>ολλές μακρινές α<strong>π</strong>ό τον ελλαδικόχώρο <strong>π</strong>εριοχές, ό<strong>π</strong>ως στην Αίγυ<strong>π</strong>το και στην Εγγύς Ανατολή, έχουνβρεθεί <strong>π</strong>ολλά μυκηναϊκά αντικείμενα.35

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Η θρησκείαΗ θρησκεία είχε σημαντική θέση στη μυκηναϊκή κοινωνία. Οι <strong>π</strong>ηγές μας για τη μυκηναϊκήθρησκεία είναι ίδιες με αυτές <strong>π</strong>ου έχουμε για τη μινωική Κρήτη. Υ<strong>π</strong>άρχει όμως και μιαάλλη σημαντική <strong>π</strong>ηγή: οι <strong>π</strong>ινακίδες της Γραμμικής Β.<strong>Χ</strong>ρυσό δαχτυλίδι α<strong>π</strong>ό την ακρό<strong>π</strong>ολητων Μυκηνών. Α<strong>π</strong>εικονίζεταιένα υ<strong>π</strong>αίθριο ιερό: η θεάείναι καθισμένη κάτω α<strong>π</strong>όένα δέντρο και δέχεταιλουλούδια α<strong>π</strong>ό γυναίκες <strong>π</strong>ουτην <strong>π</strong>λησιάζουν. Εικονίζονταιακόμη ο ήλιος, η σελήνη,ένας δι<strong>π</strong>λός <strong>π</strong>έλεκυς καιμια ασ<strong>π</strong>ίδα σε σχήμα οκτώ(οκτώσχημη), 1550 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό ΜουσείοΟι <strong>π</strong>ινακίδες της Γραμμικής Β έχουν και θέματα σχετικά με τη θρησκεία:τις θυσίες, τις <strong>π</strong>ροσφορές, τους βωμούς και τους ιερείς. Στις <strong>π</strong>ινακίδεςαναφέρονται ε<strong>π</strong>ίσης ονόματα θεών, καθώς και θρησκευτικές γιορτές.Πολλοί α<strong>π</strong>ό τους θεούς έχουν τα ίδια ονόματα με τους θεούς <strong>π</strong>ουγνωρίζουμε αργότερα α<strong>π</strong>ό τον Όμηρο και άλλες μεταγενέστερες <strong>π</strong>ηγές.Πολλά όμως στοιχεία μάς είναι ακόμη άγνωστα.χώροι λατρείας της2.38 Μυκηναϊκής Ε<strong>π</strong>οχής <strong>π</strong>ουέχουν βρεθεί είναι λίγοι.Οι Μυκηναίοι λάτρευαν τουςθεούς μέσα στις ακρο<strong>π</strong>όλειςσε ειδικά αφιερωμένουςχώρους. Πολλά λατρευτικάσύμβολα της Κρήτης ταβρίσκουμε να διακοσμούνμυκηναϊκά αντικείμενα.Οι τέχνεςΠήλινο αγγείοα<strong>π</strong>ό τηνΑργολίδα,1500-1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, ΕθνικόΑρχαιολογικόΜουσείο.Ήδη α<strong>π</strong>ό το 1600 <strong>π</strong><strong>Χ</strong>, χάρη στο εμ<strong>π</strong>όριο και στιςανταλλαγές, οι Μυκηναίοι είχαν γνωρίσει το μινωικό<strong>π</strong>ολιτισμό και είχαν ε<strong>π</strong>ηρεαστεί α<strong>π</strong>ό αυτόν. ΠολλοίΜινωίτες καλλιτέχνες μάλιστα ήρθαν στον ελλαδικό χώρο,ό<strong>π</strong>ου εργάστηκαν και έμαθαν τις τέχνες και τις τεχνικές στουςΜυκηναίους.Οι Μυκήνες ήταν το μεγαλύτερο κέντρο <strong>π</strong>αραγωγής αγγείων.Μυκηναϊκά αγγεία έχουν βρεθεί σε όλες τις <strong>π</strong>εριοχές με τις ο<strong>π</strong>οίεςείχαν εμ<strong>π</strong>ορικές σχέσεις οι Μυκηναίοι. Μετά το 1400 <strong>π</strong>.χ. <strong>π</strong>ολλάαγγεία είναι διακοσμημένα με <strong>π</strong>αραστάσεις <strong>π</strong>ου διηγούνταιμια ιστορία.36Παράσταση αρμάτων α<strong>π</strong>ό αγγείο <strong>π</strong>ου βρέθηκε στην Έγκωμη της Κύ<strong>π</strong>ρου, 1250 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΗ τέχνη της τοιχογραφίας διαδόθηκε α<strong>π</strong>ό την Κρήτη στιςΚυκλάδες και στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδα. Πολλά θέματα είναιμινωικά, ό<strong>π</strong>ως οι <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ές, τα ταυροκαθάψια και ο κόσμος τωνφυτών και της θάλασσας. Άλλα θέματα όμως υ<strong>π</strong>άρχουν μόνοστις μυκηναϊκές τοιχογραφίες: είναι εικόνες α<strong>π</strong>ό κυνήγια, μάχεςκαι <strong>π</strong>ολιορκίες <strong>π</strong>όλεων.Έχουν βρεθεί ε<strong>π</strong>ίσηςlit<strong>π</strong>ολλά <strong>π</strong>ήλινα ειδώλια. Στις<strong>π</strong>ερισσότερες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσειςέχουν θέμα μια γυναικείαμορφή με σηκωμένα χέρια.Πήλινα ειδώλια α<strong>π</strong>ό τηνακρό<strong>π</strong>ολη των Μυκηνών,1250-1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ναύ<strong>π</strong>λιο (Πελο<strong>π</strong>όννησος),Αρχαιολογικό Μουσείο.Τοιχογραφία α<strong>π</strong>ό την Πύλο(Πελο<strong>π</strong>όννησος) με εικόνες μάχης,13ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, ΕθνικόΑρχαιολογικό Μουσείο.Η μεταλλουργία είχε μεγάλη ανά<strong>π</strong>τυξη. Αυτό μας το δείχνουν τα <strong>π</strong>ολλάκοσμήματα <strong>π</strong>ου έχουν βρεθεί, αλλά και η μεγάλη <strong>π</strong>οικιλία ό<strong>π</strong>λων: ξίφη,τόξα, βέλη και δόρατα. Έχει βρεθεί ακόμη και μια <strong>π</strong>ανο<strong>π</strong>λία.Μια άλλη μορφή τέχνης, <strong>π</strong>ουανα<strong>π</strong>τύχθηκε <strong>π</strong>ολύ στη ΜυκηναϊκήΕ<strong>π</strong>οχή, είναι η ελεφαντουργία,δηλαδή η τέχνη με <strong>π</strong>ρώτη ύλη τοελεφαντόδοντο. Την τέχνη αυτήτην έμαθαν οι Μυκηναίοι α<strong>π</strong>ό τουςΜινωίτες. Το ελεφαντόδοντο<strong>π</strong>ροέρχεται α<strong>π</strong>ό τους χαυλιόδοντεςτου ελέφαντα. Είναι ένα υλικόσ<strong>π</strong>άνιο και ακριβό και το έφερνανΠυξίδα (κουτί) α<strong>π</strong>ό ελεφαντόδοντο με το κυρίως α<strong>π</strong>ό τη Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη.κα<strong>π</strong>άκι της <strong>π</strong>ου βρέθηκε σε τάφο στην Με ελεφαντόδοντο διακοσμούσανΑθήνα, 1400 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας έ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λα και ό<strong>π</strong>λα και κατασκεύαζανΑγοράς.μικρά αντικείμενα.Η <strong>π</strong>αρακμή του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμούΜετά το 1250 <strong>π</strong><strong>Χ</strong> αρχίζει μια ταραγμένη <strong>π</strong>ερίοδος. Σιγά σιγά οι Μυκηναίοιχάνουν τον ηγετικό ρόλο τους στο Αιγαίο και σ' όλη τη Μεσόγειο.Στο τέλος του 13ου αιώνα <strong>π</strong><strong>Χ</strong> όλα τα μυκηναϊκά κέντρα καταστρέφονται.Σε <strong>π</strong>ολλές μάλιστα <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις μετά τις καταστροφές ακολούθησαν<strong>π</strong>υρκαγιές και <strong>π</strong>ολλοί οικισμοί ερήμωσαν.Πανο<strong>π</strong>λία α<strong>π</strong>ό χαλκόκαι κράνος α<strong>π</strong>ό δόντιακά<strong>π</strong>ρου. Βρέθηκε σετάφο σταΔενδρά τηςΑργολίδας, 1400 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ναύ<strong>π</strong>λιο (Πελο<strong>π</strong>όννησος),Αρχαιολογικό Μουσείο37

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Γ. Οι <strong>π</strong>ολιτισμοί της ευρύτερης <strong>π</strong>εριοχήςΑ<strong>π</strong>ό το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. μέχρι το 1000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στην Εγγύς Ανατολή ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν <strong>π</strong>ολλοί σημαντικοί<strong>π</strong>ολιτισμοί, ό<strong>π</strong>ως ο <strong>π</strong>ολιτισμός των Βαβυλωνίων, ο <strong>π</strong>ολιτισμός των Ασσυρίων, ο<strong>π</strong>ολιτισμός της Αιγύ<strong>π</strong>του, ο <strong>π</strong>ολιτισμός των <strong>Χ</strong>ετταίων και οι <strong>π</strong>ολιτισμοί της <strong>π</strong>εριοχής τηςΣυρο<strong>π</strong>αλαιστίνης.Οι ΒαβυλώνιοιΤο 18ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο βασιλιάς <strong>Χ</strong>αμουραμ<strong>π</strong>ί έκανε τη Βαβυλώνα α<strong>π</strong>ό άσημημικρή <strong>π</strong>όλη σημαντική <strong>π</strong>ρωτεύουσα. Η <strong>π</strong>όλη αυτή είχε ηγετικό ρόλο στην<strong>π</strong>εριοχή για <strong>π</strong>άνω α<strong>π</strong>ό 1.500 χρόνια και έδωσε το όνομα της στη νότιαΜεσο<strong>π</strong>οταμία: είναι το Αρχαίο Βαβυλωνιακό Βασίλειο. Ακόμη, την <strong>π</strong>ερίοδοτης βασιλείας του <strong>Χ</strong>αμουραμ<strong>π</strong>ί ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν τα μαθηματικά. Οι Βαβυλώνιοιμαθηματικοί έλυσαν <strong>π</strong>ροβλήματα της άλγεβρας και της γεωμετρίας.Οι Βαβυλώνιοι <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαννα καταλάβουν τον κόσμο μετην αστρονομία. Οι αστρονόμοι<strong>π</strong>αρατηρούσαν τις κινήσεις τωνάστρων και των <strong>π</strong>λανητών. Είχαν<strong>π</strong>ολλά και διαφορετικά καθήκοντα:κατέγραφαν τις κινήσεις τωνάστρων και <strong>π</strong>αρακολουθούσαντις ημερήσιες, μηνιαίες καιετήσιες θέσεις τους στον ουρανό.Πίστευαν ε<strong>π</strong>ίσης ότι με σημάδιαστη γη και στον ουρανό μ<strong>π</strong>ορούμενα <strong>π</strong>ροβλέψουμε το μέλλον.Στη Μεσο<strong>π</strong>οταμία ανα<strong>π</strong>τύχθηκεη λογοτεχνία και ειδικότεραη ε<strong>π</strong>ική <strong>π</strong>οίηση. Τα ε<strong>π</strong>ικά <strong>π</strong>οιήματαμιλάνε για τις <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>έτειες μυθικώνηρώων, τη δημιουργία του κόσμουκαι τον κατακλυσμό. Το έ<strong>π</strong>ος τουΓιλγαμές είναι το μεγαλύτεροκαι σ<strong>π</strong>ουδαιότερο α<strong>π</strong>ό αυτά τα<strong>π</strong>οιήματα.Οι ΑσσύριοιΟι Ασσύριοι, λαός σημιτικής καταγωγής, κατοικούσαν στην <strong>π</strong>εριοχήτης βόρειας Μεσο<strong>π</strong>οταμίας. Ο <strong>π</strong>ολιτισμός τους είχε <strong>π</strong>ολλά κοινά με τον<strong>π</strong>ολιτισμό των Βαβυλωνίων. Το 14ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι Ασσύριοι ίδρυσαν έναισχυρό <strong>π</strong>ολεμικό κράτος. Τους ε<strong>π</strong>όμενους αιώνες ήταν σε συνεχή <strong>π</strong>όλεμομε τους γειτονικούς λαούς. Οι <strong>π</strong>ιο σημαντικές <strong>π</strong>όλεις της Ασσυρίας ήτανη Ασσου ρ και η Νινευί.38

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ano το Λιοο ΣΤΑ ΜΈΤΑΛΛΑ - Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Ή ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΎΟι Αιγύ<strong>π</strong>τιοιΜετά το 2100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η <strong>π</strong>ρωτεύουσα του κράτουςδεν ήταν <strong>π</strong>ια η Μέμφιδα, αλλά οι Θήβες, στηνΆνω Αίγυ<strong>π</strong>το. Για την Αίγυ<strong>π</strong>το η μεγάλη <strong>π</strong>ερίοδοςακμής ήταν η <strong>π</strong>ερίοδος του Νέου Βασίλειου,1580-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Τότε χτίζονται μεγαλό<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>αανάκτορα και ναοί. Εκείνη την ε<strong>π</strong>οχή οικατακτήσεις των φαραώ έφτασαν μέχρι τη Νουβίαστο Νότο (σημερινό Σουδάν), μέχρι τον Ευφράτηστην Ανατολή και μέχρι τη βόρεια Συρία.Σ<strong>π</strong>ουδαίος ήταν ο φαραώ Ραμσής Β', <strong>π</strong>ουβασίλεψε την <strong>π</strong>ερίοδο της μεγάλης ακμήςτης Αιγύ<strong>π</strong>του. Όταν ανέβηκε στο θρόνο τηςδυναστείας <strong>π</strong>ου ίδρυσε ο <strong>π</strong>α<strong>π</strong><strong>π</strong>ούς του,ο Ραμσής Β' έχτισε <strong>π</strong>ολλά φρούρια στην έρημο<strong>π</strong>ου βρίσκεται δυτικά του Νείλου.Ακόμη κατέκτησε τη Συρία με έναν <strong>π</strong>ολυάριθμοκαι καλά εκ<strong>π</strong>αιδευμένο στρατό. Ο Ραμσήςέχτισε τα <strong>π</strong>ερισσότερα μνημεία α<strong>π</strong>ό όλους τους<strong>π</strong>ροηγούμενους φαραώ.Mil!Ανάγλυφο <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει το Ραμσή Β' να κρατάειτους αιχμαλώτους α<strong>π</strong>ό τα μαλλιά. Η χειρονομία αυτήσυμβόλιζε την υ<strong>π</strong>οταγή των εξωτερικών εχθρών στοφαραώ, 13ος αιώνας <strong>π</strong><strong>Χ</strong> Αίγυ<strong>π</strong>τος, Άμ<strong>π</strong>ου Σι'μ<strong>π</strong>ελ.Οι <strong>Χ</strong>ε<strong>π</strong>αίοιΟι <strong>Χ</strong>ε<strong>π</strong>αίοι <strong>π</strong>ρωτοεμφανίστηκανστη σημερινή κεντρική Τουρκίαγύρω στα 1900 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Δε γνωρίζουμε α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ού ήρθαν,ξέρουμε όμως ότι μιλούσαν μιαινδοευρω<strong>π</strong>αϊκή γλώσσα. Νίκησαντους <strong>π</strong>αλιούς κατοίκους καιίδρυσαν την <strong>π</strong>ρωτεύουσα τους,τη <strong>Χ</strong>αττούσα. Το 15ο και το 14οαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ε<strong>π</strong>εκτάθηκαν σταανατολικά και στα νοτιοανατολικάμέχρι τη Συρία. —Το κράτος Για τουςτων <strong>Χ</strong>ετταίων Λαούς τηςΘάλασσαςκαταστράφηκεθα μάθουμετο 1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερισσότεραΗ καταστροφή στιςέχει σχέση με σ. 41, 46.τις ε<strong>π</strong>ιδρομές ^—των Λαών της Θάλασσας.39

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΆΛΑΙΟ 2Το 1906 α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφήθηκε η γραφή των <strong>Χ</strong>ετταίων.Έτσι μάθαμε <strong>π</strong>ολλά στοιχεία για τον <strong>π</strong>ολιτισμό τους.Τα κείμενα <strong>π</strong>ου βρέθηκαν ήταν γραμμένα σε σφηνοειδήγραφή. Αυτή τη γραφή οι <strong>Χ</strong>ετταίοι τη δανείστηκαν α<strong>π</strong>ότους Βαβυλώνιους. Την άλλαξαν όμως, για να ταιριάζειστη δική τους γλώσσα.Σημαντική ήταν η νομοθεσία των <strong>Χ</strong>ετταίων.Η οικονομία των <strong>Χ</strong>ετταίων βασιζόταν στη γεωργία καιστην κτηνοτροφία.Η Πύλη των Λεόντων στη <strong>Χ</strong>αττούσα (Τουρκία),1600 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Οι <strong>Χ</strong>ε<strong>π</strong>αίοι ανέ<strong>π</strong>τυξαν τη μεταλλουργία του σιδήρου:τελειο<strong>π</strong>οίησαν τη μέθοδο για το λιώσιμο του μετάλλουαυτού γύρω στα 1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Μέχρι να διαλυθεί τοκράτος τους το 1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. κράτησαν το μυστικό τηςτέχνης τους με μεγάλη <strong>π</strong>ροσοχή.Η Κύ<strong>π</strong>ροςΣημαντική είναι η γεωγραφική θέση της Κύ<strong>π</strong>ρου, γιατί είναι κοντά στις<strong>π</strong>εριοχές ό<strong>π</strong>ου ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν οι <strong>π</strong>ολιτισμοί της Εγγύς Ανατολής. Μέχριτο 1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου η Κύ<strong>π</strong>ρος είχε <strong>π</strong>ολλές σχέσεις με την Ανατολήκαι την Αίγυ<strong>π</strong>το και λιγότερες με την Κρήτη. Όταν όμως άρχισε να έχεισχέσεις με το μυκηναϊκό κόσμο, <strong>π</strong>ήρε <strong>π</strong>ολλά στοιχεία ,α<strong>π</strong>ό αυτόν. Έτσι στην Κύ<strong>π</strong>ρο δημιουργήθηκε έναςΓια την<strong>π</strong>ολιτισμός με στοιχεία α<strong>π</strong>ό την Ανατολή και α<strong>π</strong>ό τη Κύ<strong>π</strong>ρο θαΔύση. Μεγάλη ακμή γνώρισε η Έγκωμη στη νότια ακτή Περισσότερατης Κύ<strong>π</strong>ρου, ό<strong>π</strong>ου εγκαταστάθηκαν <strong>π</strong>ολλοί Μυκηναίοι. / ογη _ 45.σΚωνικό ρυτό α<strong>π</strong>όφαγεντιανή με στοιχεία α<strong>π</strong>ότο Αιγαίο και την Ανατολή.Κίτιο (Κύ<strong>π</strong>ρος),13ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Λευκωσία (Κύ<strong>π</strong>ρος), Κυ<strong>π</strong>ριακόΜουσείαΗ Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνηΣτην ανατολική άκρη της Μεσογείου, ανάμεσα στην Αίγυ<strong>π</strong>το, στηΜεσο<strong>π</strong>οταμία και στη Μικρά Ασία, βρίσκεται η Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη.Το κεντρικό και το νότιο τμήμα ονομαζόταν στην αρχαιότητα και Γη<strong>Χ</strong>αναάν. Σήμερα στην <strong>π</strong>εριοχή βρίσκονται τα κράτη της Συρίας, τουΛίβανου, της Ιορδανίας, του Ισραήλ και η Ανεξάρτητη ΠαλαιστινιακήΑρχή.Στην <strong>π</strong>εριοχή αυτή ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν ανεξάρτητες <strong>π</strong>όλεις-κράτη.Οι κάτοικοι τους ασχολήθηκαν με το εμ<strong>π</strong>όριο. Ηγεμόνας κάθε <strong>π</strong>όληςήταν ο βασιλιάς. Όμως αντίθετα με την Αίγυ<strong>π</strong>το και τη Μεσο<strong>π</strong>οταμία,ό<strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>ήρχαν ισχυρές δυναστείες, εδώ έχουμε συχνές αλλαγές στιςβασιλικές οικογένειες.40

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΣΥΡΟΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ: ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ1Η <strong>π</strong>όλη Ουγκαρίτ (στην <strong>π</strong>αραλίατης σημερινής Συρίας) γίνεταιένα σημαντικό εμ<strong>π</strong>ορικό κέντροτης <strong>π</strong>εριοχής: ήταν το καλύτεροφυσικό λιμάνι στην ανατολικήΜεσόγειο και σταυροδρόμιτων χερσαίων και θαλάσσιωνεμ<strong>π</strong>ορικών δρόμων.Οι Φοίνικες κάτοικοι της Βύβλου(στην <strong>π</strong>αραλία του σημερινούΛίβανου) είχαν εμ<strong>π</strong>ορικέςσυναλλαγές με την Αίγυ<strong>π</strong>τοκαι τη Μεσο<strong>π</strong>οταμία. Μετά το2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. εξημερώνονται οικαμήλες και εμφανίζονται για<strong>π</strong>ρώτη φορά τα άλογα, <strong>π</strong>ουήρθαν α<strong>π</strong>ό τα βόρεια ή ταβορειοανατολικά.Η Τύρος και η Σιδώνα (Λίβανος)ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν με το εμ<strong>π</strong>όριο.Το 15ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η <strong>π</strong>εριοχήείναι κάτω α<strong>π</strong>ό την κυριαρχίατης Αιγύ<strong>π</strong>του, όταν φαραώ είναιοΤούθμωσης Γ'.Γύρω στο 1250 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι Ισραηλίτες,μια ομάδα εβραϊκών φυλών <strong>π</strong>ουείχε εγκατασταθεί στην Αίγυ<strong>π</strong>το,με αρχηγό τους το Μωυσή,εγκατέλειψαν την Αίγυ<strong>π</strong>τοκαι κυριάρχησαν στο νότιοτμήμα της Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνης (Γη<strong>Χ</strong>αναάν). Ήρθαν σε σύγκρουσημε τους Φιλισταίους και λίγομετά το 1000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., με αρχηγότο βασιλιά Δαβίδ, τους νίκησανκαι ίδρυσαν ένα ανεξάρτητοκράτος με <strong>π</strong>ρωτεύουσα τηνΙερουσαλήμ.Οι Φιλισταίοι μιλούσαν μιαινδοευρω<strong>π</strong>αϊκή γλώσσα καισχετίζονται με τους Λαούς τηςθάλασσας. Είχαν δημιουργήσειένα ανεξάρτητο κράτος στηνότια Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη, είχανκαλή στρατιωτική οργάνωσηκαι σιδερένια ό<strong>π</strong>λα. Ήρθαν σεσύγκρουση με τους Ισραηλίτες,οι ο<strong>π</strong>οίοι τους νίκησαν.41

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Δ. Διακίνηση ιδεών και αγαθών την Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκούΟι αρχαίες γραφέςΣτην αρχαιότητα η γραφή είχε τις δικές της λειτουργίες και τους δικούς της σκο<strong>π</strong>ούςστην κοινωνία. Στις αρχαίες κοινωνίες <strong>π</strong>ου μελετάμε, γραφή γνώριζε μόνο μια μερίδατης κοινωνίας: οι γραφείς. Αρχικά οι άνθρω<strong>π</strong>οι χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν τη γραφή για <strong>π</strong>ρακτικούςλόγους: για να τηρούν στοιχεία σχετικά με την <strong>π</strong>αραγωγή και τη φορολογία. Η γραφήείχε δηλαδή μεγάλη σχέση με τη διοίκηση του κράτους.Πήρε το όνομα τηςα<strong>π</strong>ό τα σύμβολα της,<strong>π</strong>ου μοιάζουν με σφήνες.<strong>Χ</strong>ρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκεγια <strong>π</strong>ρώτη φορά στηΜεσο<strong>π</strong>οταμία.Η σφηνοειδής γραφήΠριν α<strong>π</strong>ό το 3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι Σουμέριοι, <strong>π</strong>ου ζούσαν στηΜεσο<strong>π</strong>οταμία, ανέ<strong>π</strong>τυξαν το <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>αλιό σύστημα γραφής <strong>π</strong>ουξέρουμε. Η <strong>π</strong>αλιότερη γραφή ήταν βασισμένη σε εικόνες(ιδεογράμματα). Τα κείμενα μιλούσαν για τις καλλιέργειες και τηφορολογία, είχαν δηλαδή άμεση σχέση με τη διοίκηση. Αργότεραη γραφή εξελίχθηκε στη σφηνοειδή γραφή. Για εκατοντάδεςχρόνια οι γραφείς της Μεσο<strong>π</strong>οταμίας έγραφαν σε <strong>π</strong>ήλινες<strong>π</strong>ινακίδες κείμενα με θέμα την καθημερινή ζωή, το εμ<strong>π</strong>όριο,την αστρονομία, τους μύθους και τη λογοτεχνία, ακόμη και<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ικά γράμματα.Τη σφηνοειδή γραφή τη χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν<strong>π</strong>ολλοί λαοί της Εγγύς Ανατολής (Ασσύριοι,<strong>Χ</strong>ε<strong>π</strong>αίοι, Πέρσες) για να γράψουν τη γλώσσατους. Η σφηνοειδής γραφή α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφήθηκεστις αρχές του 19ου αιώνα. Βάση γιατην α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογράφηση ήταν μια ε<strong>π</strong>ιγραφή<strong>π</strong>ου βρέθηκε στην Περσέ<strong>π</strong>ολη, στην Περσία.Στην ε<strong>π</strong>ιγραφή αυτή το ίδιο κείμενο ήτανγραμμένο σε τρεις γλώσσες, μία α<strong>π</strong>ό τιςο<strong>π</strong>οίες ήταν τα αρχαία <strong>π</strong>ερσικά.Οι γραφές των Αιγυ<strong>π</strong>τίωνΠήλινη <strong>π</strong>ινακίδα μεσφηνοειδή γραφή.Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία),Υ<strong>π</strong>ήρχαν τρεις γραφές στην αρχαία Αίγυ<strong>π</strong>το:Βρετανικό Μουσείο.τα ιερογλυφικά, τα ιερατικά και τα δημοτικά.Τα ιερογλυφικά ήταν ο ε<strong>π</strong>ίσημος τρό<strong>π</strong>οςγραφής, τα ιερατικά τα χρησιμο<strong>π</strong>οιούσανοι ιερείς για να γράψουν με <strong>π</strong>ένα <strong>π</strong>άνω σε<strong>π</strong>ά<strong>π</strong>υρο και τα δημοτικά τα χρησιμο<strong>π</strong>οιούσανστην καθημερινή ζωή.Λίθινη στήλη με ιερογλυφικήγραφή, 1950 <strong>π</strong><strong>Χ</strong>Θήβες (Άνω Αίγυ<strong>π</strong>τος).42

2000 -1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΟι αρχαίοι Αιγύ<strong>π</strong>τιοι <strong>π</strong>ίστευαν ότι είναι σημαντικό να διατηρούν στοιχείασχετικά με τη θρησκεία και τη διακυβέρνηση της χώρας. Γι' αυτό ε<strong>π</strong>ινόησαντη γραφή το 3000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Μόνο μια μερίδα όμως της αιγυ<strong>π</strong>τιακήςκοινωνίας γνώριζε γραφή και ανάγνωση. Ήταν οι γραφείς, <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ήγαιναν σεειδικά σχολεία για τέσσερα με <strong>π</strong>έντε χρόνια. Οι γραφείς ήταν α<strong>π</strong>αραίτητοιγια να λειτουργήσει η <strong>π</strong>ολύ<strong>π</strong>λοκη αρχαία αιγυ<strong>π</strong>τιακή κοινωνία και τοκράτος: κρατούσαν τα αρχεία, έκλειναν δουλειές και μάζευαν φόρους.Οι κρητικές γραφέςΤη 2η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκαν στην Κρήτη τρειςδιαφορετικές γραφές: η ιερογλυφική, η Γραμμική γραφήΑ και η Γραμμική γραφή Β.Πά<strong>π</strong>υρος με ιερατική γραφή,1550 <strong>π</strong>.χ. Λειψία (Γερμανία),Πανε<strong>π</strong>ιστημιακή Βιβλιοθήκη.Η γραφή στην Κρήτη είναι ένα αίνιγμα <strong>π</strong>ου δεν έχει λυθεί. Εμφανίζεται<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., όταν χτίστηκαν τα <strong>π</strong>ρώτα ανάκτορα, και είναι έναα<strong>π</strong>ό τα σημαντικότερα στοιχεία του μινωικού <strong>π</strong>ολιτισμού.Η <strong>π</strong>αλιότερη γραφή είναι η ιερογλυφική. Οι Κρήτες τη χρησιμο<strong>π</strong>οιούσανμέχρι το 1700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Ό<strong>π</strong>ως και στην ιερογλυφική των Αιγυ<strong>π</strong>τίων,υ<strong>π</strong>άρχουν εικόνες <strong>π</strong>ου δείχνουν κάτι συγκεκριμένο: ένα κεφάλι, ένα χέρι,ένα ψάρι κ.ά. Τα ιερογλυφικά έχουν βρεθεί σε σφραγίδες και σε <strong>π</strong>ήλινες<strong>π</strong>ινακίδες.Η Γραμμική Α υ<strong>π</strong>ήρχε <strong>π</strong>αράλληλα με την ιερογλυφική, συνέχισε όμως ναχρησιμο<strong>π</strong>οιείται και μετά το 1700, έως το 1450 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Η ιερογλυφική γραφήεμφανίζεται μόνο στην Κρήτη. Αντίθετα, η Γραμμική Α, <strong>π</strong>ου τη βρίσκουμεσε <strong>π</strong>ινακίδες, έχει βρεθεί και σε ορισμένα νησιά των Κυκλάδων.Τα ιερογλυφικά και η Γραμμική Α δεν έχουν α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφηθεί καιέτσι δεν ξέρουμε <strong>π</strong>οια γλώσσα μιλούσαν οι Μινωίτες. Όμως ξέρουμε ότι οιγραφές αυτές χρησιμο<strong>π</strong>οιούνταν κυρίως στη διοίκηση και στη λογιστική.Η τρίτη γραφή της Κρήτης είναι η Γραμμική Β. Η Γραμμική Β στηνΚνωσό έχει σίγουρα σχέση με την άφιξη των Μυκηναίων στο νησί, γιατίη γλώσσα <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>οδίδει είναι η ελληνική.2.55Η γραφή των ΜυκηναίωνΠήλινη <strong>π</strong>ινακίδα μεΓραμμική Α α<strong>π</strong>ό τηνΑγία Τριάδα, κοντά στηΦαιστό. Ηράκλειο (Κρήτη),Αρχαιολογικό Μουσείο.Όψεις σφραγίδας μεκρητικά ιερογλυφικά.Η Γραμμική Β είναι συλλαβική: κάθε σύμβολο δηλαδή είναι μια συλλαβή (φωνήεν καισύμφωνο μαζί). <strong>Χ</strong>ρησίμευε μόνο για τη διοίκηση των ανακτόρων και σταμάτησε να χρησιμο<strong>π</strong>οιείταιόταν αυτά καταστράφηκαν γύρω στο 1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφήθηκε το1952 α<strong>π</strong>ό το Βρετανό Μάικλ Βέντρις, <strong>π</strong>ου κατάλαβε ότι <strong>π</strong>ρόκειται για μια <strong>π</strong>αλιά μορφήτης ελληνικής γλώσσας.Στην η<strong>π</strong>ειρωτική Ελλάδα η γραφή εμφανίστηκε γύρω στο 1400 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., τηνε<strong>π</strong>οχή της ακμής του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού. Εκτός α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>ινακίδες σεΓραμμική Β <strong>π</strong>ου βρέθηκαν στην Κνωσό, <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου 1.000 ακόμη βρέθηκαν43

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ttlΜ2.56'Jqp^jστο ανάκτορο της Πύλου. Άλλες έχουν βρεθεί στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα,στη Θήβα, στην Ελευσίνα και στον Ορχομενό. Το κοινό αυτό σύστημαγραφής α<strong>π</strong>ό τη Βοιωτία μέχρι την Κρήτη δείχνει τον ενιαίο χαρακτήρα τουμυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού.Πήλινη <strong>π</strong>ινακίδα α<strong>π</strong>ό την Πύλο(Πελο<strong>π</strong>όννησος) με Γραμμικήj'iDLiimΒ. Αθήνα, Εθνικό ΑρχαιολογικόηΜουσείο.m 1 il\W.mΔεν μ<strong>π</strong>ορούμε να συγκρίνουμε τις <strong>π</strong>ινακίδες σε Γραμμική Β με τιςε<strong>π</strong>ιγραφές και τα θρησκευτικά κείμενα των άλλων <strong>π</strong>ολιτισμών <strong>π</strong>ου είδαμε.Οι <strong>π</strong>ινακίδες σε Γραμμική Β είναι μόνο διοικητικά έγγραφα, αρχεία καικατάλογοι των <strong>π</strong>ροϊόντων <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>οθηκεύονταν στα ανάκτορα. Για τολόγο αυτό μ<strong>π</strong>ορούν να μας δώσουν μόνο σκόρ<strong>π</strong>ιες <strong>π</strong>ληροφορίες για τηνοργάνωση και τον <strong>π</strong>ολιτισμό της Μυκηναϊκής Ε<strong>π</strong>οχής. Α<strong>π</strong>ό αυτές ωστόσομαθαίνουμε για την κοινωνία, τη διοίκηση, τη γραφειοκρατία και για τηνοικονομία, αλλά και στοιχεία για τη μορφή της εξουσίας και, ό<strong>π</strong>ως είδαμε,για τη θρησκεία. Η ιστορική τους σημασία είναι λοι<strong>π</strong>όν <strong>π</strong>ολύ μεγάλη.Άλλο <strong>π</strong>ολύ σημαντικό στοιχείο είναι ότι δείχνουν την αδιάκο<strong>π</strong>η συνέχειατης ελληνικής γλώσσας.Το εμ<strong>π</strong>όριο στην ανατολική ΜεσόγειοΤο εμ<strong>π</strong>όριο του χαλκού ήταν η βάση της «διεθνούς οικονομίας» τηςε<strong>π</strong>οχής εκείνης. Η δύναμη των ηγεμόνων στηριζόταν στο χαλκό <strong>π</strong>ουυ<strong>π</strong>ήρχε στις α<strong>π</strong>οθήκες του ανακτόρου τους. Με το εμ<strong>π</strong>όριο του χαλκούήρθαν σε ε<strong>π</strong>αφή άνθρω<strong>π</strong>οι και <strong>π</strong>ολιτισμοί α<strong>π</strong>’ όλη τη Μεσόγειο.Οι άνθρω<strong>π</strong>οι αντάλλαξαν γνώσεις και ιδέες και έμαθαν καινούργια<strong>π</strong>ράγματα: γραφές, αντιλήψεις, τεχνικές, θρησκευτικές <strong>π</strong>ρακτικές,λατρευτικές συνήθειες, ήθη και έθιμα.Μαζί με τις <strong>π</strong>ρώτες ύλες ταξίδευαν και οι τεχνίτες, <strong>π</strong>ου μετέφεραντην α<strong>π</strong>αραίτητη τεχνολογία. Οι έμ<strong>π</strong>οροι είχαν την ευθύνη τουταξιδιού και της διακίνησης των <strong>π</strong>ροϊόντων και των <strong>π</strong>ρώτων υλών.Οι έμ<strong>π</strong>οροι, <strong>π</strong>ου την ε<strong>π</strong>οχή αυτή ήταν κάτι σαν δι<strong>π</strong>λωμάτες, είχανστενές σχέσεις με την κρατική εξουσία και <strong>π</strong>ολλά <strong>π</strong>ρονόμια.<strong>Χ</strong>άλκινα αντικείμενα α<strong>π</strong>ό τοναυάγιο του Ούλου Μ<strong>π</strong>ουρούν(Τουρκία), τέλη 14ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ανάμεσα στα άλλα αντικείμεναβλέ<strong>π</strong>ουμε ένα «τάλαντο» χαλκού.Είχε σχήμα <strong>π</strong>ροβιάς ταύρου γιανα μεταφέρεται εύκολα. <strong>Χ</strong>άλκινατάλαντα έχουν βρεθεί σε <strong>π</strong>ολλές<strong>π</strong>εριοχές της Μεσογείου.Οι Μυκηναίοι χαλκουργοί α<strong>π</strong>ό τα μέσα της 2ης χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.χρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν κασσίτερο <strong>π</strong>ου έφτανε α<strong>π</strong>ό μακρινές <strong>π</strong>εριοχές.Υ<strong>π</strong>ήρχε ε<strong>π</strong>ικοινωνία ανάμεσα στους Μυκηναίους και τηβορειοδυτική Ευρώ<strong>π</strong>η. Μέσα α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>οτάμια και τους δρόμουςτης δυτικής Ευρώ<strong>π</strong>ης το μέταλλο έφτανε στη Μεσόγειο, <strong>π</strong>ερνώνταςα<strong>π</strong>ό τα λιμάνια της Σαρδηνίας.44

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΘΟ ΣΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑ -- Η ΕΠΟ<strong>Χ</strong>Η ΤΟΥ <strong>Χ</strong>ΑΛΚΟΥΈνα καράβι του14ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.,όταν ο καιρός ήτανκαλός, μ<strong>π</strong>ορούσενα μεταφέρει δέκατόνους χαλκόκαι <strong>π</strong>ολλά άλλαεμ<strong>π</strong>ορεύματα. Έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>εόμως να <strong>π</strong>ηγαίνει α<strong>π</strong>όλιμάνι σε λιμάνι, <strong>π</strong>ρινφτάσει στον τελικότου <strong>π</strong>ροορισμό.Στην Κύ<strong>π</strong>ρου<strong>π</strong>ήρχαν μεταλλεία<strong>π</strong>ου έβγαζαν <strong>π</strong>ολύχαλκό. Σε μια <strong>π</strong>ινακίδαμε σφηνοειδή γραφήα<strong>π</strong>ό τη Μεσο<strong>π</strong>οταμίαδιαβάζουμε ότιο κυ<strong>π</strong>ριακός χαλκός<strong>π</strong>ήγαινε στο εξωτερικό.Τεράστιες <strong>π</strong>οσότητες χαλκού μεταφέρονταν με καράβια α<strong>π</strong>ό την Κύ<strong>π</strong>ροστα μεγάλα οικονομικά κέντρα της Μεσογείου.Οι Κρήτες είχαν εμ<strong>π</strong>ορικές σχέσεις με τους Κύ<strong>π</strong>ριους. Οι Κύ<strong>π</strong>ριοιδανείστηκαν α<strong>π</strong>ό τους Κρήτες ένα σύστημα γραφής <strong>π</strong>ου μοιάζειμε τη Γραμμική Α της Κρήτης. Αυτή η γραφή είναι γνωστή ωςκυ<strong>π</strong>ρομινωική και δεν έχει ακόμη α<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφηθεί.Ό<strong>π</strong>ως είδαμε, υ<strong>π</strong>ήρχαν εμ<strong>π</strong>ορικές σχέσεις ανάμεσα στηνΑίγυ<strong>π</strong>το και το Αιγαίο <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Το εμ<strong>π</strong>όριο <strong>π</strong>ρώτωνυλών και αγαθών γίνεται <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>υκνό όσο <strong>π</strong>λησιάζουμε στο 1500 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Πολύτιμες <strong>π</strong>ληροφορίες για το εμ<strong>π</strong>όριο στην Ε<strong>π</strong>οχήτου <strong>Χ</strong>αλκού μάς έχει δώσει ένα ναυάγιο, <strong>π</strong>ου βρέθηκεστο Ουλού Μ<strong>π</strong>ουρούν, κοντά στις νοτιοδυτικές ακτέςτης Μικράς Ασίας, α<strong>π</strong>έναντι α<strong>π</strong>ό το Καστελόριζο. Το<strong>π</strong>λοίο βυθίστηκε στα τέλη του 14ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ενώέ<strong>π</strong>λεε α<strong>π</strong>ό την ανατολική Μεσόγειο <strong>π</strong>ρος το Αιγαίο.Στο φορτίο του υ<strong>π</strong>ήρχαν διάφορα αντικείμενα α<strong>π</strong>όε<strong>π</strong>τά διαφορετικούς <strong>π</strong>ολιτισμούς: α<strong>π</strong>ό τη μυκηναϊκήΕλλάδα, την Κύ<strong>π</strong>ρο, την Αίγυ<strong>π</strong>το, τη Νουβία, τη Βαβυλωνία,την Ασσυρία και τη Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη.Πήλινη <strong>π</strong>ινακίδα με κυ<strong>π</strong>ρομινωικήγραφή <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκε α<strong>π</strong>ό τουςΚυ<strong>π</strong>ρίους για τη δική τους γλώσσα,η ο<strong>π</strong>οία όμως μας είναι άγνωστη.Η κυ<strong>π</strong>ρομινωική γραφή συνέχισε ναχρησιμο<strong>π</strong>οιείται ακόμη και όταν οιΜυκηναίοι <strong>π</strong>ήραν το εμ<strong>π</strong>όριο στα χέριατους και αργότερα εγκαταστάθηκανστο νησί. Λευκωσία (Κύ<strong>π</strong>ρος), Κυ<strong>π</strong>ριακόΜουσείο.Η <strong>π</strong>όλη Ουγκαρίτ, στη συριακή ακτή α<strong>π</strong>έναντι α<strong>π</strong>ό την Κύ<strong>π</strong>ρο, ήταν<strong>π</strong>ολυσύχναστο λιμάνι και το <strong>π</strong>ιο σημαντικό εμ<strong>π</strong>ορικό κέντρο της <strong>π</strong>εριοχής.Άλλα σημαντικά λιμάνια ήταν η Μίλητος στη Μικρά Ασία και το νησί τηςΡόδου στο Αιγαίο.45

2000-1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Τμήμα ανάγλυφης<strong>π</strong>υξίδας α<strong>π</strong>όελεφαντόδοντο <strong>π</strong>ουβρέθηκε στο λιμάνι τηςΟυγκαρίτ στη Συρία,13ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Παρίσι (Γαλλία), Μουσείοτου Λούβρου.Ε. Η Μεσόγειος σε αναταραχή και το τέλος του2.60 ) μυκηναϊκού <strong>π</strong> ολιτισμούΠρος τα τέλη του 13ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. καταστρέφονται τα μυκηναϊκά κέντρακαι τα ανάκτορα καθώς και η Τροία. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή καταρρέει το κράτος\. των <strong>Χ</strong>ετταίων. Ό<strong>π</strong>ως είδαμε, η καταστροφή του κράτους των <strong>Χ</strong>ετταίωνέχει σχέση με τις ε<strong>π</strong>ιδρομές των Λαών της Θάλασσας. Οι Λαοί τηςΘάλασσας κινήθηκαν <strong>π</strong>ρος το Νότο και <strong>π</strong>ρος τα ανατολικά, ό<strong>π</strong>ουκατέστρεψαν την <strong>π</strong>όλη Ουγκαρίτ, την Κύ<strong>π</strong>ρο και τις <strong>π</strong>όλεις της νότιας. Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνης.Μεγάλες αναταραχές και καταστροφές έχουμε λοι<strong>π</strong>όν σε όλη%> την ανατολική Μεσόγειο εκτός α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το. Εκτός α<strong>π</strong>ό τουςΛαούς της Θάλασσας, μετακινήθηκαν και άλλοι λαοί και υ<strong>π</strong>ήρξεμεγάλη αναστάτωση. Έτσι διακό<strong>π</strong>ηκαν οι σχέσεις ανάμεσα στουςλαούς της Μεσογείου. Οι θαλάσσιες ε<strong>π</strong>ικοινωνίες δυσκόλεψαν και οιεμ<strong>π</strong>ορικές ε<strong>π</strong>αφές λιγόστεψαν. Οι άνθρω<strong>π</strong>οι δεν μ<strong>π</strong>ορούσαν να βρουν<strong>π</strong>ια <strong>π</strong>ρώτες ύλες.Το τέλος του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού έχει σχέση με όσα έγιναν στηνανατολική Μεσόγειο. Μέσα σε αυτό το κλίμα των αναταραχώνη κεντρική διοίκηση των μυκηναϊκών ανακτόρων στο νότιο ελλαδικό χώροκατέρρευσε, και μαζί με αυτήν το οικονομικό σύστημα. Η Γραμμική γραφήΒ εξαφανίζεται. Ακόμη και η γεωργική <strong>π</strong>αραγωγή μειώνεται, με α<strong>π</strong>οτέλεσμανα υ<strong>π</strong>άρξουν εσωτερικές αναταραχές και συγκρούσεις.Πολλοί Μυκηναίοι μετακινήθηκαν <strong>π</strong>ρος άλλες <strong>π</strong>εριοχές και <strong>π</strong>ρος τηνΚύ<strong>π</strong>ρο. Σε όλη τη διάρκεια του 12ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>αρατηρούνται <strong>π</strong>ολλέςκαταστροφές. Πολλοί οικισμοί εγκαταλεί<strong>π</strong>ονται και ο <strong>π</strong>ληθυσμός μειώνεται.Πα <strong>π</strong>ολλά χρόνια οι ιστορικοί <strong>π</strong>ίστευαν ότι οι Δωριείς (ελληνόφωνα φύλα <strong>π</strong>ου κατοικούσανστο Βορρά) μετακινήθηκαν <strong>π</strong>ρος τα νότια και κατέστρεψαν το μυκηναϊκό <strong>π</strong>ολιτισμό.Πράγματι, οι μύθοι μιλούν για την κάθοδο των Δωριέων. Όμως σήμερα γνωρίζουμε ότιοι Δωριείς δεν ήταν υ<strong>π</strong>εύθυνοι για την καταστροφή του μυκηναϊκού<strong>π</strong>ολιτισμού.Πολλές θεωρίες υ<strong>π</strong>άρχουν για την κατάρρευση του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού.Κά<strong>π</strong>οιοιε<strong>π</strong>ιστήμονες <strong>π</strong>ιστεύουν ότι οφείλεται σε μετακινήσεις <strong>π</strong>ληθυσμών, ό<strong>π</strong>ως είναι οι Δωριείςκαι οι Λαοί της Θάλασσας. Άλλοι λένε ότι οι καταστροφές έχουν σχέση με τους σεισμούςκαι τις αλλαγές στο κλίμα. Τέλος, άλλοι δίνουν μεγάλη σημασία στις εσωτερικές αναταραχέςκαι συγκρούσεις. Στην <strong>π</strong>ραγματικότητα <strong>π</strong>ολλοί διαφορετικοί <strong>π</strong>αράγοντες <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>εινα χτύ<strong>π</strong>ησαν τη γραφειοκρατικά οργανωμένη μυκηναϊκή κοινωνία και την οικονομία της,η ο<strong>π</strong>οία βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στο εξωτερικό εμ<strong>π</strong>όριο.Για δύο σχεδόν αιώνες τα αρχαιολογικά ευρήματα στον ελλαδικό χώροείναι λίγα. Είναι το τέλος μιας ε<strong>π</strong>οχής και η αρχή μιας άλλης. Ο νέος<strong>π</strong>ολιτισμός, <strong>π</strong>ου θα ανα<strong>π</strong>τυχθεί σταδιακά, θα έχει <strong>π</strong>ολύ μικρή ομοιότητα μετο μυκηναϊκό κόσμο. Ωστόσο η ελληνική γλώσσα, οι μύθοι και τα ονόματατων θεών θα διατηρηθούν.46

Κεφάλαιο 3Α<strong>π</strong>ό το χαλκό στο σίδηροΟ κόσμος αλλάζει1100--700 <strong>π</strong>.X.^••ΜΜΜΜ»Ό<strong>π</strong>ως είδαμε στο <strong>π</strong>ροηγούμενο κεφάλαιο, η <strong>π</strong>ερίοδος <strong>π</strong>ου ξεκινάει λίγο <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό το1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και διαρκεί έως το 1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου είναι μια <strong>π</strong>ερίοδος αναστάτωσης. Μαζίμε τα μυκηναϊκά ανάκτορα καταστρέφεται η <strong>π</strong>ολιτική, οικονομική και κοινωνική οργάνωση.Οι ε<strong>π</strong>αφές των κατοίκων του ελλαδικού χώρου με τους γειτονικούς <strong>π</strong>ολιτισμούςτης ανατολικής Μεσογείου γίνονται <strong>π</strong>ολύ λιγότερες. Το 12ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ολλοί οικισμοίεγκαταλεί<strong>π</strong>ονται και <strong>π</strong>ολλοί κάτοικοι μετακινούνται σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές (δυτική Μικρά Ασία,Κύ<strong>π</strong>ρος κ.α.).

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΆΛΑΙΟ 3Α. Οι Σκοτεινοί Αιώνες (1100-900 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Οι αιώνες <strong>π</strong>ου ακολουθούν ονομάζονται α<strong>π</strong>ό τους ιστορικούς Σκοτεινοί Αιώνες. Πρώτονγιατί χάνονται <strong>π</strong>ολλά στοιχεία του μινωικού και του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού. Τέτοιαστοιχεία είναι η μνημειακή αρχιτεκτονική, η γραφή, τα έργα τέχνης και οι τοιχογραφίες.Δεύτερον γιατί γι' αυτούς τους αιώνες ξέρουμε <strong>π</strong>ολύ λίγα <strong>π</strong>ράγματα σε σύγκριση με τις<strong>π</strong>ροηγούμενες και τις ε<strong>π</strong>όμενες ε<strong>π</strong>οχές. Αυτό όμως φαίνεται <strong>π</strong>ως αλλάζει σιγά σιγά,καθώς μαθαίνουμε νέα στοιχεία α<strong>π</strong>ό τις ανασκαφές.Μέσα στην αναταραχή των ΣκοτεινώνΑιώνων ξεκινά η διάδοση του σιδήρου.Με το σίδηρο, οι <strong>π</strong>ολιτισμοί τηςανατολικής Μεσογείου ακμάζουνκαι <strong>π</strong>άλι.Ο σίδηρος, ό<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>ροηγουμένως ολίθος και ο χαλκός, δίνει το όνοματου στην ε<strong>π</strong>οχή: είναι η Ε<strong>π</strong>οχή τουΣιδήρου. Παρ' όλα αυτά ο χαλκόςδεν εξαφανίστηκε. Οι άνθρω<strong>π</strong>οισυνέχισαν να τον χρησιμο<strong>π</strong>οιούν,κυρίως για να φτιάχνουν <strong>π</strong>ολυτελήαντικείμενα.Στην αρχή των Σκοτεινών Αιώνων στον ελλαδικό χώροο <strong>π</strong>ληθυσμός μειώνεται. Την ίδια <strong>π</strong>ερίοδο οι Ίωνες μετακινούνταια<strong>π</strong>ό τον η<strong>π</strong>ειρωτικό ελλαδικό χώρο στις ακτές της Μικράς Ασίας(ιωνική μετανάστευση).Πολλοί κάτοικοι του η<strong>π</strong>ειρωτικού ελλαδικούχώρου <strong>π</strong>ήγαν στην Κύ<strong>π</strong>ρο. Στην Κύ<strong>π</strong>ρο κυριάρχησανσταδιακά η ελληνική γλώσσα και θρησκεία.Ο <strong>π</strong>ολιτισμός, <strong>π</strong>ου ανα<strong>π</strong>τύχθηκε εκεί α<strong>π</strong>ό την αρχήτιΊς 1r TC χιλιετίας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ε<strong>π</strong>ηρεάστηκε <strong>π</strong>ολύ α<strong>π</strong>ό τον <strong>π</strong>ολιτισμό τουΓια τηνΚύ<strong>π</strong>ρομάθαμε στοκεφ. 2.ελλαδικού χώρου.Στον ίδιο τον ελλαδικό χώρο λίγοι οικισμοί είναι γνωστοί την<strong>π</strong>ερίοδο αυτή. Έχουμε όμως αρκετά στοιχεία α<strong>π</strong>ό τάφους.Τα ταφικά έθιμα είναι και αυτά ένα στοιχείο του <strong>π</strong>ολιτισμού<strong>π</strong>ου έχει αλλάξει α<strong>π</strong>ό την Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού. Τώρα σε <strong>π</strong>ολλέςΤαφή και αγγείο με την τέφρα νεκρής <strong>π</strong>εριοχές οι νεκροί -εκτός α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>αιδιά- καίγονται. Οι στάχτεςγυναίκας, τέλος 10ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Βρέθηκε στις ανασκαφές για τηνκατασκευή του Μητρο<strong>π</strong>ολιτικούΣιδηρόδρομου (Μετρό) της Αθήνας.48(τέφρα) μ<strong>π</strong>αίνουν σε αγγεία. Τα αγγεία αυτά τα βάζουν μέσα σελάκκους με λίγα αντικείμενα, <strong>π</strong>ου ονομάζονται κτερίσματα.

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.AΠΟ ΤO XΑΛΚΟ ΣΤΟ ΣΙΔΗΡΟ -- Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙΟι Σκοτεινοί Αιώνες φαίνεται ότι ήταν μια <strong>π</strong>ερίοδος φτώχειας και σχετικής α<strong>π</strong>ομόνωσης.Εκτός α<strong>π</strong>ό ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν υ<strong>π</strong>άρχει <strong>π</strong>ολιτική ενότητα ούτε κεντρική εξουσίαούτε σύνθετη οικονομική οργάνωση. Αρχηγός στους μικρούς οικισμούς είναι κά<strong>π</strong>οιοςτο<strong>π</strong>ικός ηγεμόνας, με τον τίτλο του βασιλιά. Δεν έχει όμως ούτε την εξουσία ούτε τηδύναμη <strong>π</strong>ου είχε ο Μυκηναίος άναξ.Τα ιερά της ε<strong>π</strong>οχής αυτής σε τί<strong>π</strong>οτα δε θυμίζουν αυτά της Ε<strong>π</strong>οχής του<strong>Χ</strong>αλκού. Μάλλον στους Σκοτεινούς Αιώνες οι θρησκευτικές τελετέςγίνονται στην ύ<strong>π</strong>αιθρο, γύρω α<strong>π</strong>ό κά<strong>π</strong>οιο βωμό.Η ζωή στην Αθήνα και το ΛευκάντίΤον 11ο, το 10ο ακόμη και τον 9ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. μειώνεται ν 3.3ο <strong>π</strong>ληθυσμός και τί<strong>π</strong>οτα στη ζωή των ανθρώ<strong>π</strong>ων δε θυμίζειτην Ε<strong>π</strong>οχή του <strong>Χ</strong>αλκού. Οι σχέσεις μεταξύ των λαών (κυρίωςμέσα α<strong>π</strong>ό τη θάλασσα) αραιώνουν.Παρ’ όλα αυτά υ<strong>π</strong>άρχουν κά<strong>π</strong>οιες εξαιρέσεις.Για το Λευκαντί στην Εύβοια, ό<strong>π</strong>ως και για την Αθήνα,τα μέσα του 11ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι μια <strong>π</strong>ερίοδοςαλλαγών και ε<strong>π</strong>αφών με γειτονικούς λαούς, κυρίως μετην Κύ<strong>π</strong>ρο και τη Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη. Λίγο μετά το 1000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.μια μικρή κοινότητα στο Λευκαντί οργανώνεται και χτίζειένα σημαντικό για την ε<strong>π</strong>οχή οικοδόμημα.Στην κεραμική υ<strong>π</strong>άρχουν ε<strong>π</strong>ίσης εξελίξεις στην τεχνικήκαι τη διακόσμηση των αγγείων. Τα αγγεία αυτά λέγονται<strong>π</strong>ρωτογεωμετρικά και η ε<strong>π</strong>οχή Πρωτογεωμετρική (1050-900 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Αγγείο<strong>π</strong>ρωτογεωμετρικούρυθμού α<strong>π</strong>ό την Αθήνα,950 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Τα καλύτερα<strong>π</strong>ρωτογεωμετρικάαγγεία έχουνβρεθεί σετάφουςστηνΑθήνα.Αθήνα,ΜουσείοΚεραμεικού.Β. Η Γεωμετρική Ε<strong>π</strong>οχή (900--700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Τα αγγεία του 9ουκαι του 8ου αιώνα<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι διακοσμημέναμε γεωμετρικάσχέδια.Αυτά δίνουντοόνομα τους στην<strong>π</strong>ερίοδο, <strong>π</strong>ου είναιγνωστή ως ΓεωμετρικήΕ<strong>π</strong>οχή.Αμφορέας με γεωμετρικήδιακόσμηση, 9ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, Μουσείο Κεραμεικού.Η <strong>π</strong>ερίοδος των Σκοτεινών Αιώνωνδε σταμάτησε ταυτόχρονα σε όλεςτις <strong>π</strong>εριοχές. Πάντως το τέλος τηςέχει σχέση με τις νέες ε<strong>π</strong>αφές μετην Ανατολή. Τα στοιχεία <strong>π</strong>ου έχουμεγια τη Γεωμετρική Ε<strong>π</strong>οχή είναικυρίως αρχαιολογικά. Υ<strong>π</strong>άρχουνόμως και μεταγενέστερες γρα<strong>π</strong>τέςμαρτυρίες για την <strong>π</strong>ερίοδο αυτή.Ε<strong>π</strong>ίσης τα έ<strong>π</strong>η του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.μας δίνουν κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ληροφορίεςγια τη ζωή, τα ήθη και τα έθιμα τωνανθρώ<strong>π</strong>ων εκείνης της ε<strong>π</strong>οχής.49

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Οι οικισμοίΟι γεωμετρικοί οικισμοί σ<strong>π</strong>άνιαείχαν οχυρώσεις. Στις<strong>π</strong>ερισσότερες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσειςήταν μόνο μικρά χωριά. Δενυ<strong>π</strong>ήρχαν τείχη, μάλλον γιατίοι οικισμοί δεν ήταν τόσο οργανωμένοι,ώστε οι κάτοικοιτους να αναλάβουν να φτιάξουνένα δημόσιο έργο.Για την αρχιτεκτονική της Γεωμετρικής Ε<strong>π</strong>οχής δεγνωρίζουμε <strong>π</strong>ολλά, γιατί τα <strong>π</strong>ερισσότερα σ<strong>π</strong>ίτια ήτανχτισμένα <strong>π</strong>ρόχειρα, με υλικά <strong>π</strong>ου δεν αντέχουν στο χρόνο.Τις <strong>π</strong>ερισσότερες αρχαιολογικές <strong>π</strong>ληροφορίες τις έχουμεα<strong>π</strong>ό τάφους.Ορθογώνιο, καμ<strong>π</strong>υλόγραμμο και κυκλικό κτίριο της Γεωμετρικής Ε<strong>π</strong>οχής.Πέτρες <strong>π</strong>εριφερειακές Ξύλινο δοκάρι οροφής Πλάκες οροφής Αδιάβροχο στρώμα <strong>π</strong>ηλούΠαράθυρο •Πιθάρι •ΠεζούλαΘεμέλιο ·Ο οχυρωμένος οικισμός της Ζαγοράς (Άνδρος) και ανα<strong>π</strong>αράσταση (τομή) σ<strong>π</strong>ιτιού. Οοικισμός ήταν χτισμένος σε ένα ακρωτήριο. Είναι ίσως το <strong>π</strong>ιο χαρακτηριστικό δείγματης κυκλαδικής αρχιτεκτονικής της Γεωμετρικής Ε<strong>π</strong>οχής. Τα σ<strong>π</strong>ίτια είναι ορθογώνιαμε ε<strong>π</strong>ί<strong>π</strong>εδες στέγες, <strong>π</strong>αρόμοια με τα σ<strong>π</strong>ίτια στα σημερινά χωριά των Κυκλάδων.3.7Ανα<strong>π</strong>αράσταση της αρχαίας Σμύρνης σταδυτικά <strong>π</strong>αράλια της Μικράς Ασίας. Τα σ<strong>π</strong>ίτιαείναι φτωχικά, αλλά έχουν χτιστεί ε<strong>π</strong>ιβλητικάτείχη γύρω α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>όλη. Η οικοδόμηση τωντειχών δείχνει ότι οι κάτοικοι οργανώθηκαν γιανα χτίσουν ένα τόσο μεγάλο δημόσιο έργο.50

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.AΠΟ ΤO XΑΛΚΟ ΣΤΟ ΣΙΔΗΡΟ -- Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙΗ οικονομίαΟι <strong>π</strong>ερισσότεροι άνθρω<strong>π</strong>οι στη Γεωμετρική Ε<strong>π</strong>οχή ασχολούνταν με τηγεωργία και την κτηνοτροφία. Οι σημαντικότερες καλλιέργειες ήταντα δημητριακά, οι ελιές και τα σταφύλια. Στην κτηνοτροφίαεκτός α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>ρόβατα, τα κατσίκια και τα βόδια,εμφανίζονται για <strong>π</strong>ρώτη φορά τα <strong>π</strong>ουλερικά. Και κάτισημαντικό: το άλογο δεν είναι <strong>π</strong>ια μόνο για να σέρνειάρματα σε <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ές και αγώνες. Πάνω α<strong>π</strong>' όλα είναιζώο για ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ασία.Οι ε<strong>π</strong>ικοινωνίεςΑ<strong>π</strong>ό τον 9ο κυρίως αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι θαλάσσιεςε<strong>π</strong>ικοινωνίες γίνονται <strong>π</strong>ιο συχνές. Οι άνθρω<strong>π</strong>οιχρειάζονται <strong>π</strong>ρώτες ύλες, κυρίως χαλκό και σίδηρο.Αυτό έκανε τους το<strong>π</strong>ικούς άρχοντες να <strong>π</strong>ροωθήσουντο εμ<strong>π</strong>όριο και τη ναυτιλία. Έτσι ναύλωσαν <strong>π</strong>λοία <strong>π</strong>ουμ<strong>π</strong>ορούσαν να διασχίσουν τις θάλασσες.Πρώτοι στη ναυτιλία στο χώρο του Αιγαίου ήταν οιΕυβοείς. Ακολουθούσαν οι Κυκλαδίτες και οι Ρόδιοι. Ευβοϊκάαγγεία έχουν βρεθεί στα Δωδεκάνησα, στην Κύ<strong>π</strong>ρο και στηΣυρο<strong>π</strong>αλαιστίνη, ήδη α<strong>π</strong>ό τα τέλη του 10ου και τις αρχές του9ου <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. αιώνα. Στην Αλ Μίνα (στην <strong>π</strong>αραλία της σημερινήςΣυρίας) κυριαρχούν οι Ευβοείς, στην Κιλικία οι Ρόδιοι.<strong>Χ</strong>ρυσό σκεύος. Η διακόσμηση του έχει<strong>π</strong>ολλά αιγυ<strong>π</strong>τιακά στοιχεία και ίσωςμεταφέρθηκε στην Κύ<strong>π</strong>ρο α<strong>π</strong>ό Φοίνικεςεμ<strong>π</strong>όρους, 700 Π.<strong>Χ</strong>. Νέα Υόρκη (ΗΠΑ),Μητρο<strong>π</strong>ολιτικό Μουσείο Τέχνης.Το ναυάγιο του Ουλού Μ<strong>π</strong>ουρούν δείχνει<strong>π</strong>ώς ήταν ένα εμ<strong>π</strong>ορικό <strong>π</strong>λοίο του 14ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Τα εμ<strong>π</strong>ορικά <strong>π</strong>λοία του 9ουκαι του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. δεν ήταν <strong>π</strong>ολύδιαφορετικά α<strong>π</strong>’ αυτό: είχαν τετράγωνα<strong>π</strong>ανιά, μεγάλο κατάρτι, ιστό και μια σειράα<strong>π</strong>ό κου<strong>π</strong>ιά, καθώς και <strong>π</strong>ηδάλιο. Οι <strong>π</strong>αραστάσειςστα γεωμετρικά αγγεία μάςδείχνουν τέτοια εμ<strong>π</strong>ορικά <strong>π</strong>λοία. Μαςδείχνουν ακόμη και <strong>π</strong>ολεμικά <strong>π</strong>λοία, <strong>π</strong>ουμάλλον είχαν ως και 50 κου<strong>π</strong>ιά το καθένα.Τα <strong>π</strong>ολεμικά <strong>π</strong>λοία μάλιστα ξε<strong>π</strong>ερνούσαντα δέκα μέτρα σε μήκος και τα τρία σε<strong>π</strong>λάτος.

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Η κοινωνίαΓια την οργάνωση της κοινωνίας γνωρίζουμε κά<strong>π</strong>οια στοιχεία α<strong>π</strong>ό τις γρα<strong>π</strong>τές<strong>π</strong>ηγές, αλλά και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Μέχρι τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. δενυ<strong>π</strong>άρχει <strong>π</strong>ολιτική ενότητα. Οι κοινωνικές και οι <strong>π</strong>ολιτικές ομάδες βασίζονταικυρίως στις συγγενικές σχέσεις. Η μικρότερη ομάδα είναι το γένος καιη μεγαλύτερη η φυλή. Τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. σχηματίζεται μια ενδιάμεσηκοινωνική ομάδα, η φατρία ή αδελφότητα. Σε κάθε <strong>π</strong>εριοχή τον έλεγχοέχει η αριστοκρατία, εκτός α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>εριοχές, ό<strong>π</strong>ου, ακόμη και μετά τουςΣκοτεινούς Αιώνες, διατηρείται η βασιλεία.Τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι κοινότητες <strong>π</strong>ερνάνε σταδιακά α<strong>π</strong>ό την οργάνωση σε φυλές στηδιοίκηση α<strong>π</strong>ό μια κεντρική εξουσία. Α<strong>π</strong>ό αυτή την αλλαγή γεννιέται η <strong>π</strong>όλη-κράτος, γιατην ο<strong>π</strong>οία θα μιλήσουμε στο ε<strong>π</strong>όμενο κεφάλαιο. Εκτός α<strong>π</strong>ό την κεντρική εξουσία, έναάλλο χαρακτηριστικό της <strong>π</strong>όλης-κράτους είναι ο ναός, ό<strong>π</strong>ου οι άνθρω<strong>π</strong>οι λατρεύουν μια<strong>π</strong>ολιούχο θεότητα (<strong>π</strong>ροστάτη θεό ή θεά της <strong>π</strong>όλης). Οι ναοί, ό<strong>π</strong>ως θα δούμε, χτίζονταιτώρα στα αστικά κέντρα.Οι γεωμετρικοί ναοίΥ<strong>π</strong>άρχουν δύο βασικά αρχιτεκτονικά σχέδια ναών: οι ορθογώνιοι καιοι αψιδωτοί. Στους αψιδωτούς ναούς, η μία <strong>π</strong>λευρά του κτιρίου είναικαμ<strong>π</strong>υλόγραμμη. Στη Σάμο και στην Ερέτρια οι <strong>π</strong>ρώτοι ναοί είναι μεγάλοι,έχουν μήκος 100 <strong>π</strong>όδια και γι' αυτό λέγονται εκατόμ<strong>π</strong>εδοι. Το μεγάλομέγεθος των ναών δείχνει ότι υ<strong>π</strong>ήρχε ανταγωνισμός ανάμεσα στιςκοινότητες.Στο εσωτερικό <strong>π</strong>ολλών ναών υ<strong>π</strong>άρχει μία ή <strong>π</strong>ερισσότερες σειρές α<strong>π</strong>όκίονες (κολόνες). Το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ε<strong>π</strong>ινοήθηκε το<strong>π</strong>εριστύλιο (κίονες γύρω α<strong>π</strong>ό το ναό εξωτερικά).Ο ναός, ως ξεχωριστόκτίριο μέσα στο ο<strong>π</strong>οίοβρίσκεται το άγαλμαμιας θεότητας, εμφανίζεταικυρίως α<strong>π</strong>ό τον8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ερέτρια (Εύβοια),κάτοψη του ιερούτου Α<strong>π</strong>όλλωνα.b ~-β-β—βΟ"" •σ - •"Β " —Β"- 7 5 "δ6-β•

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.AΠΟ ΤO XΑΛΚΟ ΣΤΟ ΣΙΔΗΡΟ -- Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙΠριν α<strong>π</strong>ό λίγα χρόνια, βρέθηκε στα Ύριαστη Νάξο ένα ιερό, ό<strong>π</strong>ου λάτρευαν τοΔιόνυσο α<strong>π</strong>ό το τέλος της Ε<strong>π</strong>οχής του<strong>Χ</strong>αλκού και για <strong>π</strong>ολλούς αιώνες. Αρχικάη λατρεία γινόταν στην ύ<strong>π</strong>αιθρο και γύρωστο 800 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. χτίστηκε ο <strong>π</strong>ρώτος ναός.Ιερά και ναοίΑνα<strong>π</strong>αράσταση του εσωτερικού του ναού του Διονύσουστα Ύρια, Νάξος (Κυκλάδες).Γ. Η «ελληνική αναγέννηση» τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο ελληνικός κόσμος άρχισε να αλλάζει με γρήγορους ρυθμούς. Την<strong>π</strong>ερίοδο αυτή, ο <strong>π</strong>ληθυσμός αυξάνεται θεαματικά και οι ε<strong>π</strong>αφές με την Ανατολή γίνονταιόλο και <strong>π</strong>ερισσότερες. Την ε<strong>π</strong>οχή αυτή <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιείται μια αληθινή αναγέννηση. Πολλοίάνθρω<strong>π</strong>οι ασχολούνται τώρα με εξειδικευμένες τέχνες και με το εμ<strong>π</strong>όριο.Α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. υ<strong>π</strong>άρχουν στοιχεία <strong>π</strong>ου δείχνουν ότι ο τρό<strong>π</strong>ος ζωήςαλλάζει: εμφανίζονται <strong>π</strong>αραστάσεις σε αγγεία, ιδρύονται οι <strong>π</strong>ρώτες α<strong>π</strong>οικίες, δημιουργούνται<strong>π</strong>ανελλήνια ιερά, αρχίζουν οι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί Αγώνες και ιδρύονται αστικοί ναοί.Ακόμη, εμφανίζεται η αλφαβητική γραφή και διαδίδεται η ε<strong>π</strong>ική <strong>π</strong>οίηση.Οι Έλληνες και η γλώσσα τουςΤον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. αρχίζει να σχηματίζεται η <strong>π</strong>όλη-κράτος. Ενώ κάθε<strong>π</strong>όλη-κράτος είναι ανεξάρτητη, υ<strong>π</strong>άρχει το αίσθημα της ενότηταςανάμεσα στους Έλληνες μέσα α<strong>π</strong>ό τη γλώσσα, τις <strong>π</strong>αραδόσεις, τουςμύθους και τη θρησκεία.Η ελληνική γλώσσα ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των ινδοευρω<strong>π</strong>αϊκώνγλωσσών. Δεν έχει όμως στενή σχέση με κά<strong>π</strong>οια άλλη γλώσσα της ίδιαςοικογένειας. Η ελληνική γλώσσα, ό<strong>π</strong>ως μάθαμε, έφτασε στο σημερινόελλαδικό χώρο το 2000 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ελληνική γλώσσα ήταν χωρισμένη σε διαλέκτους <strong>π</strong>ου μιλιόνταν σεδιάφορες <strong>π</strong>εριοχές του ελλαδικού χώρου. Οι κυριότερες ήταν η δωρική,η αιολική και η ιωνική. Παρ’ όλες τις διαφορές, οι κάτοικοι μιας <strong>π</strong>εριοχήςκαταλάβαιναν τη διάλεκτο μιας άλλης.Για τηνελληνικήγλώσσαμάθαμε στιςσ. 23, 44.53

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Μετά την καταστροφή του μυκηναϊκού <strong>π</strong>ολιτισμού, οι μύθοι, ό<strong>π</strong>ως είδαμε,μιλούν για <strong>π</strong>ληθυσμούς <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>έρασαν α<strong>π</strong>ό τον η<strong>π</strong>ειρωτικό ελλαδικό χώροστα νησιά του Αιγαίου και στα δυτικά <strong>π</strong>αράλια της Μικράς Ασίας (ιωνικήμετανάστευση). Η κατανομή των διαλέκτων δείχνει τις μετακινήσεις των<strong>π</strong>ληθυσμών.Περισσότερα γιατο αίσθημα τηςενότητας στουςΈλληνες δες στιςσ. 75, 86.Ο Όμηρος χρησιμο<strong>π</strong>οιεί τα ονόματα Ελλάς και 'Ελλην α<strong>π</strong>οκλειστικάσχεδόν για μια <strong>π</strong>εριοχή της νότιας Θεσσαλίας και τους κατοίκους της.Οι ονομασίες αυτές εξα<strong>π</strong>λώθηκαν σιγά σιγά, χωρίς όμως να μ<strong>π</strong>ορούμενα <strong>π</strong>ούμε <strong>π</strong>ότε ακριβώς. Πάντως τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι ονομασίεςαυτές χρησιμο<strong>π</strong>οιούνται <strong>π</strong>ια για όλη την <strong>π</strong>εριοχή ό<strong>π</strong>ου μιλιούνται ταελληνικά. Εξάλλου τον αιώνα αυτό ανα<strong>π</strong>τύσσονται <strong>π</strong>ολύ γρήγορα οιε<strong>π</strong>ικοινωνίες και οι άνθρω<strong>π</strong>οι στον ελλαδικό χώρο αρχίζουν να καταλαβαίνουνότι μοιάζουν μεταξύ τους και ότι ξεχωρίζουν α<strong>π</strong>ό τον έξωκόσμο. Εκτός α<strong>π</strong>ό την κοινή γλώσσα και την κοινή αλφαβητική γραφή-<strong>π</strong>αρά τις το<strong>π</strong>ικές διαφορές- έχουν τους ίδιους θεούς, <strong>π</strong>ου τουςλατρεύουν με τον ίδιο <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου τρό<strong>π</strong>ο. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή, ό<strong>π</strong>ως εί<strong>π</strong>αμε,ιδρύονται τα <strong>π</strong>ανελλήνια ιερά και αρχίζουν οι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί Αγώνες.Άλλα κοινά <strong>π</strong>ολιτιστικά στοιχεία είναι η διάδοση των ε<strong>π</strong>ών, η λατρείατων ηρώων, οι κοινοί μύθοι και οι κοινές <strong>π</strong>αραδόσεις.Αργότερα, κατά τους Περσικούς Πολέμους (492-479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), αν και <strong>π</strong>ολλέςελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη έχουν μεταξύ τους ανταγωνισμό, ενώνονται γιανα <strong>π</strong>ολεμήσουν έναν κοινό εξωτερικό εχθρό. Ό<strong>π</strong>ως εί<strong>π</strong>ε ένας σύγχρονοςιστορικός, «η Περσία έδωσε στους Έλληνες την ταυτότητα τους ήτουλάχιστον την ευκαιρία να την αναγνωρίσουν». Μάλιστα, μετά τη νίκητους εναντίον του Πέρση βασιλιά στις Πλαταιές (479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), 31 <strong>π</strong>όλεις-κράτηαφιέρωσαν στο θεό Α<strong>π</strong>όλλωνα στους Δελφούς έναν τρί<strong>π</strong>οδα.Η εικονογραφία των αγγείωνΤη 2η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τα αγγεία και οι τοιχογραφίες ήτανδιακοσμημένα με <strong>π</strong>αραστάσεις. Α<strong>π</strong>ό το 1100 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου τααγγεία είναι διακοσμημένα μόνο με γραμμικά σχέδια. Λίγο<strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 8ου <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. αιώνα, τα αγγεία άρχισαν ναδιακοσμούνται με σκηνές <strong>π</strong>ου αφηγούνται μια ιστορία.Οι καλλιτέχνες της ε<strong>π</strong>οχής εμ<strong>π</strong>νέονται α<strong>π</strong>ό τις ιστορίες τωνηρώων. Οι ιστορίες αυτές διαδίδονται με την ε<strong>π</strong>ική <strong>π</strong>οίησητον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Γεωμετρικός αμφορέας <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει νεκρή γυναίκα <strong>π</strong>άνω σε νεκρικό κρεβάτικαι μορφές <strong>π</strong>ου τη θρηνούν, 8ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.AΠΟ ΤO XΑΛΚΟ ΣΤΟ ΣΙΔΗΡΟ -- Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙΟι <strong>π</strong>ερισσότερες <strong>π</strong>αραστάσεις στα αγγεία του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. εικονίζουνσκηνές α<strong>π</strong>ό την καθημερινή ζωή. Έτσι, α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>αραστάσεις αυτέςμαθαίνουμε τα έθιμα της ε<strong>π</strong>οχής. Τα <strong>π</strong>ιο εντυ<strong>π</strong>ωσιακά <strong>π</strong>αραδείγματα είναιοι κρατήρες, αγγεία μεγάλου μεγέθους <strong>π</strong>ου τα έβαζαν <strong>π</strong>άνω στους τάφουςτων αντρών της αριστοκρατίας.Γεωμετρικόςκρατήρας <strong>π</strong>ουα<strong>π</strong>εικονίζειίσως την αρ<strong>π</strong>αγήτης Αριάδνης α<strong>π</strong>ό τοΘησέα και ένα <strong>π</strong>λοίομε δύο σειρές κω<strong>π</strong>ηλάτες,730 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Λονδίνο(Μεγάλη Βρετανία), βρετανικόΜουσείο.Ένα άλλο θέμα <strong>π</strong>ου εμφανίζεται σε αγγεία του8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι οι <strong>π</strong>αραστάσεις <strong>π</strong>λοίων καιοι μάχες. Οι <strong>π</strong>αραστάσεις <strong>π</strong>λοίων δείχνουν ότιτα θαλασσινά ταξίδια της ε<strong>π</strong>οχής αυτής ήτανσυχνά. Αυτό συνέβαινε γιατί υ<strong>π</strong>ήρχαν εμ<strong>π</strong>ορικέςανταλλαγές και ιδρύονταν οι <strong>π</strong>ρώτες α<strong>π</strong>οικίες.Την ε<strong>π</strong>οχή αυτή υ<strong>π</strong>ήρχαν μεγάλα φορτηγάιστιοφόρα με 20 έως 50 κου<strong>π</strong>ιά.Κά<strong>π</strong>οιες άλλες σκηνές α<strong>π</strong>εικονίζουν ιστορίεςεμ<strong>π</strong>νευσμένες μάλλον α<strong>π</strong>ό τους μύθους. Αυτόσυμβαίνει συχνά στους ε<strong>π</strong>όμενους αιώνες, στηντέχνη της Αρχαϊκής και της Κλασικής Ε<strong>π</strong>οχής.Η α<strong>π</strong>οικιακή εξά<strong>π</strong>λωσηΓεωμετρικός κρατήρας <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει μεταφορά νεκρού<strong>π</strong>άνω σε άρμα. Υ<strong>π</strong>άρχουν <strong>π</strong>ολλές μορφές <strong>π</strong>ου θρηνούνκαι στο κάτω μέρος του αγγείου <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ή αρμάτων, 8οςαιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Μετά την α<strong>π</strong>ομόνωση των Σκοτεινών Αιώνων, <strong>π</strong>ρώτοιοι Ευβοείς ήρθαν σε ε<strong>π</strong>αφή με την Ανατολή και κυρίωςμε τους Φοίνικες. Οι ε<strong>π</strong>αφές αυτές ξεκίνησαν τον 11οαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Α<strong>π</strong>ό το 10ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. όμως, η ευβοϊκή<strong>π</strong>αρουσία στην Ανατολή και στην Κύ<strong>π</strong>ρο γίνεται <strong>π</strong>ιοέντονη. Αυτό κρατάει μέχρι τα τέλη του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Για τουςΦοίνικες θαμιλήσουμε στιςσ. 59-60.Για τουςΕτρούσκουςθα μάθουμε<strong>π</strong>ερισσότεραστο κεφ. 4.Οι Ευβοείς ε<strong>π</strong>ίσης ήταν εκείνοι <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ρώτοι κινήθηκαν στη δυτική Μεσόγειο. Έμ<strong>π</strong>οροια<strong>π</strong>ό την Εύβοια είχαν ήδη στην αρχή του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ε<strong>π</strong>αφές με κατοίκους της ιταλικήςχερσονήσου, δηλαδή της Ετρουρίας στο Βορρά και της Καμ<strong>π</strong>άνιας στο Νότο. Στην<strong>π</strong>εριοχή υ<strong>π</strong>ήρχαν <strong>π</strong>ολλά μεταλλεύματα, ειδικά σίδηρος. Έτσι ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν σημαντικέςεμ<strong>π</strong>ορικές σχέσεις ανάμεσα στον ελλαδικό χώρο και στις <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>εριοχές. Μέσαα<strong>π</strong>ό την ε<strong>π</strong>αφή με την Ετρουρία, οι Ευβοείς δεν α<strong>π</strong>έκτησαν μόνο <strong>π</strong>ρόσβαση στα μέταλλα,αλλά γνώρισαν και ένα διαφορετικό λαό, διαφορετικά οργανωμένο, τους Ετρούσκους.55

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Για τιςα<strong>π</strong>οικίες θαμάθουμε στοκεφ. 4.Μετά τις <strong>π</strong>ρώτες αυτές εμ<strong>π</strong>ορικές ε<strong>π</strong>αφές, οι <strong>π</strong>ρώτοι <strong>π</strong>ου ίδρυσαν α<strong>π</strong>οικίαστη δυτική Μεσόγειο ήταν οι Ευβοείς. Ο οικισμός των Πιθηκουσών ήτανη <strong>π</strong>ρώτη ελληνική α<strong>π</strong>οικία στην <strong>π</strong>εριοχή: ένας διεθνής εμ<strong>π</strong>ορικός σταθμός.Το δραστήριο βιοτεχνικό κέντρο <strong>π</strong>ου βρέθηκε εκεί δείχνει ότι το εμ<strong>π</strong>όριοτων μετάλλων ήταν μια κερδοφόρα ε<strong>π</strong>ιχείρηση για τους κατοίκους.Το τελευταίο τρίτο του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ά<strong>π</strong>οικοι α<strong>π</strong>ό τον ελλαδικό χώροκατοίκησαν <strong>π</strong>ολυάριθμα μέρη της Σικελίας και της Ιταλικής χερσονήσου.Τα ιερά και οι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί Αγώνες<strong>Χ</strong>άλκινο αγαλματίδιοα<strong>π</strong>ό την Ολυμ<strong>π</strong>ία, 8οςαιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ολυμ<strong>π</strong>ία(Πελο<strong>π</strong>όννησος),Αρχαιολογικό Μουσείο.Τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι ναοί χτίζονται για <strong>π</strong>ρώτη φορά μέσα στους Βλέ<strong>π</strong>ε ταοικισμούς. Παράλληλα αυξάνονται σημαντικά οι <strong>π</strong>ροσφορέςίε Ρ&στο, Λ' χ ^ ' Λ ' ' χάρτη 3.13.(αναθήματα) <strong>π</strong>ρος τους θεούς. Α<strong>π</strong>ο αυτό μ<strong>π</strong>ορούμε να ν"καταλάβουμε <strong>π</strong>ως όλοι οι κάτοικοι του οικισμού λάτρευαν τηνίδια θεότητα. Σε ορισμένα ιερά έρχονται <strong>π</strong>ροσκυνητές α<strong>π</strong>ό άλλους τό<strong>π</strong>ουςκαι κάνουν <strong>π</strong>ροσφορές οι ντό<strong>π</strong>ιοι αλλά και οι κάτοικοι άλλων <strong>π</strong>εριοχών.Κά<strong>π</strong>οια α<strong>π</strong>ό αυτά τα ιερά γίνονται σιγά σιγά τό<strong>π</strong>ος λατρείας για όλουςτους Έλληνες: είναι τα ιερά της Ολυμ<strong>π</strong>ίας, των Δελφών, της Δωδώνης καιτης Δήλου.Οι <strong>π</strong>ρώτοι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί Αγώνες χρονολογούνται, σύμφωνα με την<strong>π</strong>αράδοση, το 776 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Τότε κά<strong>π</strong>οιοι α<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ροσκυνητές στην Ολυμ<strong>π</strong>ία<strong>π</strong>ήραν ίσως μέρος σε κά<strong>π</strong>οιον αγώνα.Τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τα αναθήματα στην Ολυμ<strong>π</strong>ία γίνονται Για τους<strong>π</strong>ερισσότερα και η <strong>π</strong>οιότητα τους βελτιώνεται. Αυτό δείχνειΟλυμ<strong>π</strong>ιακούςΑγώνες θαότι καθιερώθηκαν οι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί Αγώνες. Δείχνει όμως καιμάθουμεκάτι άλλο: ότι, στην αρχή τουλάχιστον, έ<strong>π</strong>αιρναν μέρος στους <strong>π</strong>ερισσότεραΟλυμ<strong>π</strong>ιακούς Αγώνες μόνο <strong>π</strong>λούσιοι <strong>π</strong>ου ήθελαν να γίνουν στο κεφ. 4.γνωστοί <strong>π</strong>έρα α<strong>π</strong>ό την το<strong>π</strong>ική τους κοινότητα.Η αλφαβητική γραφήΤον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οικάτοικοι του ελλαδικούχώρου δανείζονται τηναλφαβητική γραφή α<strong>π</strong>ότους Φοίνικες. Η γραφήδεν είναι <strong>π</strong>ια συλλαβική,ό<strong>π</strong>ως η Γραμμική Β,ό<strong>π</strong>ου κάθε σύμβολο είναιμια συλλαβή. Είναι αλφαβητική,χρησιμο<strong>π</strong>οιεί δηλαδήένα σύμβολο γιακάθε σύμφωνο και κάθεφωνήεν ξεχωριστά.Στους <strong>π</strong>ολιτισμούς της Μεσο<strong>π</strong>οταμίαςκαι της Αιγύ<strong>π</strong>του, ό<strong>π</strong>ως είδαμε,γραφή γνώριζε μόνο μια ξεχωριστήτάξη, οι γραφείς. Αλλά και στα μινωικάκαι στα μυκηναϊκά ανάκτορα μόνοοι γραφείς φαίνεται ότι γνώριζαν τα<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>λοκα σύμβολα της Γραμμικήςγραφής και έγραφαν με αυτά.Πήλινο αγγείο <strong>π</strong>άνω στο ο<strong>π</strong>οίοείναι χαραγμένη μια αλφαβητικήε<strong>π</strong>ιγραφή. Βρέθηκε στονΚεραμεικό της Αθήνας, δεύτερομισό 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.56

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.AΠΟ ΤO XΑΛΚΟ ΣΤΟ ΣΙΔΗΡΟ -- Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙΤον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. όμως, στον ελλαδικό χώρο τα <strong>π</strong>ράγματα είναι <strong>π</strong>ολύδιαφορετικά. Δεν υ<strong>π</strong>άρχει <strong>π</strong>ια ειδική τάξη γραφέων. Η γραφή <strong>π</strong>λέον α<strong>π</strong>οκτάένα ρόλο τελείως διαφορετικό α<strong>π</strong>' ό,τι στα βασίλεια της Μεσο<strong>π</strong>οταμίαςκαι της Αιγύ<strong>π</strong>του: χρησιμο<strong>π</strong>οιείται για τις ανάγκες της ε<strong>π</strong>ικοινωνίας καιτης έκφρασης γενικότερα. Τα αλφαβητικά κείμενα γράφονται α<strong>π</strong>ό τουςανθρώ<strong>π</strong>ους για <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ική τους ευχαρίστηση. Δεν έχουμε λοι<strong>π</strong>όν εδώ ούτεβασιλικές ε<strong>π</strong>ιγραφές ούτε χρονικά <strong>π</strong>ου μιλούν για νικηφόρες εκστρατείες<strong>π</strong>έρα α<strong>π</strong>ό τα σύνορα. Αντίθετα έχουμε κείμενα, ό<strong>π</strong>ως η ε<strong>π</strong>ιγραφή α<strong>π</strong>ό τηνΚύμη, την ευβοϊκή α<strong>π</strong>οικία στην Ιταλία, <strong>π</strong>ου λέει:Είμαι η λήκυθος της Ταταίης, ό<strong>π</strong>οιος με κλέψει να τυφλωθεί.Οι αλφαβητικές ε<strong>π</strong>ιγραφές όμως δε μας λένε <strong>π</strong>ού, <strong>π</strong>ώς και <strong>π</strong>ότε ακριβώςχρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκε για <strong>π</strong>ρώτη φορά το ελληνικό αλφάβητο. Μάλλονοι Έλληνες <strong>π</strong>ήραν το φοινικικό αλφάβητο όταν ήρθαν σε ε<strong>π</strong>αφή με τουςΦοίνικες σε κά<strong>π</strong>οιο τό<strong>π</strong>ο της ανατολικής Μεσογείου. Πιθανόν οι μικτοίγάμοι να δημιούργησαν δίγλωσσες οικογένειες κι έτσι το αλφάβητο να<strong>π</strong>έρασε στους 'Ελληνες. Ε<strong>π</strong>ειδή οι Ευβοείς διατηρούσαν τις <strong>π</strong>ιο στενέςσχέσεις με τους Φοίνικες, μάλλον έ<strong>π</strong>αιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοσητης αλφαβητικής γραφής. Η γραφή ήταν εύκολη κι αυτό έκανε αρκετούςΈλληνες να τη μάθουν.Το ελληνικό αλφάβητο <strong>π</strong>ήρε τα σχήματα των γραμμάτων α<strong>π</strong>ό το αλφάβητο <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οιούσανοι Φοίνικες. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τα γράμματα τους «φοινίκειαγράμματα» και ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το ελληνικό αλφάβητο κατάγεται α<strong>π</strong>ό το φοινικικό.Οι Έλληνες <strong>π</strong>ροσάρμοσαν το φοινικικό αλφάβητο στις ανάγκες της γλώσσας τους καιτελειο<strong>π</strong>οίησαν την αλφαβητική γραφή, <strong>π</strong>ροσθέτοντας τα φωνήεντα.Η διάδοση της ε<strong>π</strong>ικής <strong>π</strong>οίησης και η λατρεία των ηρώωνΤον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ο <strong>π</strong>οιητής Όμηρος έδωσε στα ηρωικά έ<strong>π</strong>η, Ιλιάδακαι Οδύσσεια, τη σημερινή τους μορφή. Αρχικά τα έ<strong>π</strong>η μεταδίδονταν<strong>π</strong>ροφορικά, για αιώνες, α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>λανόδιους αοιδούς (τραγουδιστές) καιαργότερα γράφτηκαν.Τα ομηρικά έ<strong>π</strong>η έχουν μεγάλη λογοτεχνική αξία, γιατί είναι α<strong>π</strong>ό τα ωραιότερα και ζωντανότερα<strong>π</strong>οιήματα της <strong>π</strong>αγκόσμιας λογοτεχνίας. Περιέχουν όμως και <strong>π</strong>ολύτιμες <strong>π</strong>ληροφορίες,<strong>π</strong>ου βοηθούν τους ιστορικούς να μάθουν για την κοινωνία και τον τρό<strong>π</strong>ο ζωής. Ωστόσοδεν είναι <strong>π</strong>άντα εύκολο να καταλάβουμε <strong>π</strong>οια στοιχεία ανήκουν σε κάθε ε<strong>π</strong>οχή.Ο Όμηρος αναφέρει ορισμένα α<strong>π</strong>ό τα βασικά χαρακτηριστικά της <strong>π</strong>όλης-κράτους, γιατην ο<strong>π</strong>οία θα μιλήσουμε στο ε<strong>π</strong>όμενο κεφάλαιο. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι η αγορά, ταδημόσια κτίρια και ο ναός μέσα στην <strong>π</strong>όλη, <strong>π</strong>ου είναι αφιερωμένος στην <strong>π</strong>ολιούχο θεότητα.Στην Οδύσσεια μάλιστα αναφέρεται και το Μαντείο των Δελφών. Ε<strong>π</strong>ίσης, για <strong>π</strong>ρώτη φορά, οιδώδεκα θεοί του Ολύμ<strong>π</strong>ου εμφανίζονται όλοι μαζί στα ομηρικά έ<strong>π</strong>η.57

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Μετά τα μέσα του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., οι άνθρω<strong>π</strong>οι αρχίζουν να λατρεύουντους ήρωες στους τάφους της Ε<strong>π</strong>οχής του <strong>Χ</strong>αλκού ή ακόμη και σενεότερους τάφους και ιερά. Οι ήρωες είναι είτε «ζωντανοί», ό<strong>π</strong>ως αυτοί τηςΙλιάδας και της Οδύσσειας, είτε «νεκροί», δηλαδή ανώνυμοι άνθρω<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>ουμετά το θάνατο τους τιμούνται σαν ήρωες.Οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι συμφωνούν ότι η λατρεία των ηρώων έχει στενή σχέση μετη γένεση της <strong>π</strong>όλης-κράτους, αλλά και μετά ομηρικά έ<strong>π</strong>η. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή, ό<strong>π</strong>ως είδαμε,εμφανίζονται οι αφηγηματικές σκηνές <strong>π</strong>άνω στα αγγεία. Άρα η λατρεία των ηρώων, ηδιάδοση των ε<strong>π</strong>ών και οι σκηνές στα αγγεία έχουν σχέση μεταξύ τους και δείχνουν ότιτο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι κοινωνικές ομάδες αναζητούν κάτι καινούργιο.Αυτό το καινούργιο έρχεται όταν δημιουργείται η <strong>π</strong>όλη-κράτος.ΦρυγίαΗ ΝΕΟ-ΑΣΣΥΡΙΑΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΚύ<strong>π</strong>ρος^Ιερουσαλήμ^ΔαμασκόςΔ. Η ανατολική Μεσόγειος και η Εγγύς ΑνατολήΗ Νεο-Ασσυριακή ΑυτοκρατορίαΆραβεςΑΣΣΥΡ-Ανάγλυφο ό<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζεται η <strong>π</strong>ολιορκία μιας <strong>π</strong>όλης α<strong>π</strong>ό τα ασσυριακάστρατεύματα, 850 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία), Βρετανικό Μουσείο.Είδαμε στο <strong>π</strong>ροηγούμενοκεφάλαιο <strong>π</strong>ώς κατέρρευσαν οικυριότερες <strong>π</strong>ολιτικές δυνάμειςτης Εγγύς Ανατολής. Η <strong>π</strong>ερίοδοςμετά το 1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στην ΕγγύςΑνατολή δεν είναι «σκοτεινή»,ό<strong>π</strong>ως στον ελλαδικό χώρο.Για την ιστορία της <strong>π</strong>εριοχήςέχουμε αρκετά στοιχεία γιατίσυνεχίζουν να υ<strong>π</strong>άρχουνγρα<strong>π</strong>τές <strong>π</strong>ηγές.Στην <strong>π</strong>εριοχή δεν υ<strong>π</strong>άρχει<strong>π</strong>ολιτική ενότητα και λεί<strong>π</strong>ειμια <strong>π</strong>ολιτική δύναμη <strong>π</strong>ου νακυριαρχεί.Γύρω στα τέλη του 10ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. όμως εμφανίζεταιμια νέα <strong>π</strong>ολιτική οργάνωση.Οι Ασσύριοι βασιλιάδες κάνουνμεγάλες εκστρατείες καιιδρύουν τη Νεο-ΑσσυριακήΑυτοκρατορία. Με τιςεκστρατείες αυτές η Ασσυρίαε<strong>π</strong>εκτείνεται και τα σύνορα τηςισχυρο<strong>π</strong>οιούνται.58

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.AΠΟ ΤO XΑΛΚΟ ΣΤΟ ΣΙΔΗΡΟ -- Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙΣ’ όλη τη διάρκεια του 9ουκαι του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.οι Ασσύριοι <strong>π</strong>ολεμούνεναντίον των γειτονικώνλαών. Έτσι τα μικρά κράτητης Μεσο<strong>π</strong>οταμίας και τηςΣυρο<strong>π</strong>αλαιστίνης χάνουντην ανεξαρτησία τους.Τα ανάκτορα τωνΑσσυρίων ήταν α<strong>π</strong>ό ταμεγαλύτερα καισημαντικότεραοικοδομήματα τηςε<strong>π</strong>οχής. <strong>Χ</strong>τίστηκαν για να<strong>π</strong>ροβάλλουν τη δύναμη τουβασιλιά, αλλά και για να<strong>π</strong>ροκαλούν το θαυμασμόκαι το φόβο στο λαό.Ανα<strong>π</strong>αράσταση νεο-ασσυριακού ανακτόρου α<strong>π</strong>ό τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Βλέ<strong>π</strong>ουμεαγάλματα φτερωτών ταύρων με ανθρώ<strong>π</strong>ινο κεφάλι <strong>π</strong>ου φρουρούσαν τις <strong>π</strong>ύλες.Οι ΕβραίοιΚατά την <strong>π</strong>ερίοδο της Βασιλείας του Σολομώντα, <strong>π</strong>ου ήταν ο διάδοχος τουβασιλιά Δαβίδ, το Βασίλειο του Ισραήλ είχε ευημερία και ειρήνη.Όμως μετά το θάνατο του, το 922 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., το βασίλειο χωρίστηκε σε δύοτμήματα: το Ισραήλ στο Βορρά και την Ιουδαία στο Νότο. Οι Εβραίοι δενμ<strong>π</strong>όρεσαν στη συνέχεια να διατηρήσουν για <strong>π</strong>ολύ την ανεξαρτησία τους.Έτσι οι Ασσύριοι κυρίεψαν το Ισραήλ στο τέλος του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η Ιουδαία κατακτήθηκε αργότερα, το 586 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., α<strong>π</strong>ό τους Βαβυλώνιους, οιο<strong>π</strong>οίοι κατέστρεψαν την Ιερουσαλήμ και εξόρισαν τους Εβραίους.Οι ΦοίνικεςΟι μεγάλες αναταραχές άφησαν τις <strong>π</strong>αραλιακές <strong>π</strong>όλεις τηςσυρο<strong>π</strong>αλαιστινιακής ακτής ελεύθερες α<strong>π</strong>ό κάθε κυριαρχία. Έτσι, μετά το1200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι <strong>π</strong>όλεις αυτές ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν σε ανεξάρτητες <strong>π</strong>όλεις-κράτη καιοι κάτοικοι τους είναι γνωστοί ως Φοίνικες.Δες τοχάρτη 3.23.Πα <strong>π</strong>ολλούς αιώνες οι Φοίνικες κυριαρχούσαν στο εμ<strong>π</strong>όριο στη Μεσόγειο και στην ΕγγύςΑνατολή: α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το, την Αραβική χερσόνησο και τη Μεσο<strong>π</strong>οταμία μέχρι τηνΙβηρική χερσόνησο και τη βόρεια Αφρική. Ανάμεσα στα εμ<strong>π</strong>ορεύματα <strong>π</strong>ου μετέφερανήταν μεταλλεύματα, <strong>π</strong>ά<strong>π</strong>υρος και σχοινί α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το, ξυλεία (κέδροι α<strong>π</strong>ό το Λίβανο,κυ<strong>π</strong>αρίσσια, <strong>π</strong>εύκα, δρυς), λάδι α<strong>π</strong>ό κέδρο (α<strong>π</strong>αραίτητο στους Αιγυ<strong>π</strong>τίους για την ταρίχευση),ζώα (βοοειδή, κατσίκες, αρνιά, άλογα, καμήλες), κρασί, δημητριακά, αλάτι και<strong>π</strong>αστά ψάρια, μέλι, ξηροί καρ<strong>π</strong>οί και φρέσκα φρούτα (χουρμάδες, σύκα, ρόδια, αχλάδια).Ακόμη μετέφεραν μ<strong>π</strong>αχαρικά, αβγά στρουθοκαμήλου και ήλεκτρο (κεχριμ<strong>π</strong>άρι).59

1100-700 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ-ΚΡΑΤΗΙΣΡΑΗΛ ΚΑΙ ΙΟΥΔΑΙΑ/ΙεσόγειοςθάλασσαΜικρά Ασία5οςΓιάφα;ΒύβλοςΑΒηρυτός·*Σιδώνα4#Τύρος^Ιερουσαλήμ\*Α*Οι κυριότερες φοινικικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη:Σιδώνα, Τύρος, Πάφα και το Κίτιο στηνΚύ<strong>π</strong>ρο. Ακόμη βλέ<strong>π</strong>ουμε τα βασίλεια τουΙσραήλ και της Ιουδαίας.Φοινικικός α<strong>π</strong>οικισμόςΟ χάρτης δείχνει τις φοινικικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη και τις <strong>π</strong>ορείεςτων φοινικικών <strong>π</strong>λοίων στη Μεσόγειο. Οι Φοίνικες, α<strong>π</strong>ό ταμέσα του 9ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. μέχρι και τα τέλη του 8ου αιώνα<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., δημιούργησαν α<strong>π</strong>οικίες και εμ<strong>π</strong>ορικούς σταθμούςσε στρατηγικά σημεία, α<strong>π</strong>’ ό<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ερνούσαν τα καράβιαταξιδεύοντας α<strong>π</strong>ό την Ανατολή στη Δύση. Η σημαντικότερηα<strong>π</strong>οικία των Φοινίκων ήταν η Καρχηδόνα στις ακτές τηςσημερινής Τυνησίας, στη βόρεια Αφρική.Ήδη α<strong>π</strong>ό το 10ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι Φοίνικες ήταν γνωστοίθαλασσο<strong>π</strong>όροι. Μαθαίνουμε μάλιστα α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>ηγές ότιείχαν υ<strong>π</strong>ογράψει μια εμ<strong>π</strong>ορική συμφωνία με το βασιλιά τουΙσραήλ για την ανταλλαγή <strong>π</strong>ροϊόντων.Για να μ<strong>π</strong>ορούν να έχουν <strong>π</strong>ρώτες ύλες, οι Φοίνικες<strong>π</strong>λήρωναν φόρο υ<strong>π</strong>οτέλειας στους Ασσύριους. Στα τέλητου 9ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. όμως οι Ασσύριοι έφτασαν για <strong>π</strong>ρώτηφορά ως τις ακτές της Μεσογείου. Αύξησαν τους φόρουςκαι αυτό είχε ως συνέ<strong>π</strong>εια τη στροφή των Φοινίκων <strong>π</strong>ροςτη θάλασσα: δημιουργήθηκε έτσι ένα <strong>π</strong>ρώτο κύμα φυγής.Είναι η ε<strong>π</strong>οχή <strong>π</strong>ου οι Φοίνικες μετακινούνται <strong>π</strong>ρος τηνΚύ<strong>π</strong>ρο, ό<strong>π</strong>ου ιδρύουν το Κίτιο. Λίγο αργότερα ιδρύουν καιτην Καρχηδόνα στη βόρεια Αφρική.Το δεύτερο κύμα μετακίνησης <strong>π</strong>ληθυσμών α<strong>π</strong>ό τηνΑνατολή <strong>π</strong>ρος την Κύ<strong>π</strong>ρο, τα Δωδεκάνησα, την Κρήτη καιτο Αιγαίο φαίνεται ότι ξεκίνησε μετά το 750 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ότανο ηγεμόνας της Ασσυρίας υ<strong>π</strong>έταξε την Τύρο και τη Βύβλο.Μέχρι το τέλος του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Κιλικία έγινε ε<strong>π</strong>αρχίατης Ασσυρίας, ενώ και η Κύ<strong>π</strong>ρος φαίνεται ότι εξαρτιότανα<strong>π</strong>ό τον Ασσύριο βασιλιά.60

Κεφάλαιο 4Η Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχήΟι αιώνες των μεταρρυθμίσεων-Ί25 700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ^ ^Πα την Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή, ό<strong>π</strong>ως και για τις άλλες <strong>π</strong>εριόδους <strong>π</strong>ου εξετάσαμε ως τώρα,σημαντική <strong>π</strong>ηγή <strong>π</strong>ληροφοριών είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα α<strong>π</strong>ό τις ανασκαφές. Π’αυτή την ε<strong>π</strong>οχή όμως έχουμε <strong>π</strong>ερισσότερα και διαφορετικά στοιχεία: ε<strong>π</strong>ιγραφές σε<strong>π</strong>έτρα, <strong>π</strong>α<strong>π</strong>ύρους με κείμενα α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το, <strong>π</strong>οιήματα, αλλά και κείμενα, <strong>π</strong>ου γράφτηκανόμως <strong>π</strong>ολύ μετά τα γεγονότα <strong>π</strong>ου αφηγούνται. Μια α<strong>π</strong>ό τις κυριότερες <strong>π</strong>ηγέςείναι ο ιστορικός Ηρόδοτος <strong>π</strong>ου γράφει τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Την Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή γίνονται σημαντικές μεταρρυθμίσεις (αλλαγές). Αυτές οι αλλαγές(ο σχηματισμός της <strong>π</strong>όλης-κράτους, οι α<strong>π</strong>οικίες, η γραφή) είχαν ξεκινήσει ήδη τοντελευταίο αιώνα της Γεωμετρικής Ε<strong>π</strong>οχής. Την Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή αλλάζει η κοινωνία, τα<strong>π</strong>ολιτεύματα (δηλαδή η μορφή της εξουσίας) και η τέχνη. Οι <strong>π</strong>αλιότεροι ιστορικοί ονόμασαντην ε<strong>π</strong>οχή αυτή Αρχαϊκή, ε<strong>π</strong>ειδή <strong>π</strong>ίστευαν ότι ήταν η <strong>π</strong>ρώιμη (αρχαϊκή) μορφήτης Κλασικής Ε<strong>π</strong>οχής.

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4480 <strong>323</strong>200Α. Η άνοδος της <strong>π</strong>όλης-κράτουςL·/Ό<strong>π</strong>ως είδαμε στο <strong>π</strong>ροηγούμενο κεφάλαιο,<strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ηκοινωνία ήταν οργανωμένη με βάση τιςφυλές. Α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 8ου <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. αιώνα,σταδιακά, σε <strong>π</strong>ολλά μέρη του αρχαίουελληνικού κόσμου, οι άνθρω<strong>π</strong>οι συνδέονταιμεταξύ τους όχι ε<strong>π</strong>ειδή είναι συγγενείς,αλλά ε<strong>π</strong>ειδή είναι <strong>π</strong>ολίτες, μέληδηλαδή της ίδιας <strong>π</strong>όλης-κράτους.Τι είναι <strong>π</strong>όλη-κράτος;Η <strong>π</strong>όλη-κράτος είναι μια ιδιαίτερη μορφή <strong>π</strong>ολιτικήςοργάνωσης <strong>π</strong>ου τη συναντάμε σε διάφορες <strong>π</strong>εριοχέςτου αρχαίου κόσμου ήδη α<strong>π</strong>ό την 3η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. (Μεσο<strong>π</strong>οταμία,Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνη, Ιταλική χερσόνησος).Με τον όρο «<strong>π</strong>όλη-κράτος» εννοούμε ένα μικρό σεέκταση κράτος. Το κράτος αυτό α<strong>π</strong>οτελείται α<strong>π</strong>ότο άστυ και τη χώρα, δηλαδή την αγροτική <strong>π</strong>εριοχή<strong>π</strong>ου βρίσκεται γύρω α<strong>π</strong>ό το άστυ.Για τα<strong>π</strong>ολιτεύματαθα μάθουμε<strong>π</strong>ερισσότεραστο ε<strong>π</strong>όμενοκεφάλαιο.Η ελληνική <strong>π</strong>όλη-κράτος και τα χαρακτηριστικά τηςΟ όρος <strong>π</strong>όλη-κράτος χρησιμο<strong>π</strong>οιείται για να <strong>π</strong>εριγράψει τα μικρά κράτη<strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>ήρχαν στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Η αύξηση του <strong>π</strong>ληθυσμούβοήθησε στη δημιουργία της <strong>π</strong>όλης-κράτους. Για να δημιουργηθεί η <strong>π</strong>όληκράτοςενώθηκαν σταδιακά οι διάφοροι οικισμοί. Ό<strong>π</strong>ως είδαμε, ήδη α<strong>π</strong>ότη Γεωμετρική Ε<strong>π</strong>οχή, η βασιλεία <strong>π</strong>αρακμάζει και η εξουσία <strong>π</strong>ερνάει σταχέρια μιας μικρής ομάδας, των αριστοκρατών. Σε αρκετές όμως <strong>π</strong>εριοχέςτου ελλαδικού χώρου <strong>π</strong>αραμένει η βασιλεία μέχρι και τη Ρωμαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή.Σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές <strong>π</strong>άλι, το <strong>π</strong>ολίτευμα γίνεται άλλοτε ολιγαρχικό και άλλοτεδημοκρατικό.Στην οργάνωση της <strong>π</strong>όλης-κράτους βοήθησεκαι η διάδοση του νομίσματος. Με το νόμισμαη <strong>π</strong>όλη-κράτος λειτουργούσε καλύτερα.Σε νόμισμα <strong>π</strong>ληρώνονταν <strong>π</strong>ια οι φόροι και τα<strong>π</strong>ρόστιμα. Μετά χρήματα αυτά η <strong>π</strong>όλη-κράτοςμ<strong>π</strong>ορούσε να χτίζει ναούς και να <strong>π</strong>ληρώνειστρατό. Το νόμισμα συμβόλιζε την ανεξαρτησίατης <strong>π</strong>όλης-κράτους, αφού μόνο οι ανεξάρτητες<strong>π</strong>όλεις-κράτη μ<strong>π</strong>ορούσαν να έχουν δικότους νόμισμα. Σιγά σιγά το νόμισμα έγινε τομέσο για την ανά<strong>π</strong>τυξη του εμ<strong>π</strong>ορίου.Ο <strong>π</strong>ληθυσμός της <strong>π</strong>όλης-κράτουςα<strong>π</strong>οτελείται α<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ολίτες, τουςξένους (ή μετοίκους) και τους δούλους.Στην οικονομία της <strong>π</strong>όλης-κράτουςβοηθούν όλοι, ο καθένας όμως έχειδιαφορετικές ασχολίες.Το <strong>π</strong>οιος είναι <strong>π</strong>ολίτης διαφέρει σεκάθε <strong>π</strong>όλη-κράτος. Γενικά μ<strong>π</strong>ορούμε να<strong>π</strong>ούμε ότι <strong>π</strong>ολίτες γίνονται όσοι ενήλικεςέχουν <strong>π</strong>ατέρα <strong>π</strong>ου είναι <strong>π</strong>ολίτης.Οι <strong>π</strong>ολίτες α<strong>π</strong>οτελούν το δήμο. Εκείνητην ε<strong>π</strong>οχή, ό<strong>π</strong>ως και τις ε<strong>π</strong>όμενες, οιγυναίκες δεν ανήκουν στους <strong>π</strong>ολίτες.62

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΒ. Α<strong>π</strong>οικισμός -- Η ελληνική εξά<strong>π</strong>λωση στη Μεσόγειοκαι στον Εύξεινο ΠόντοΑφρική ο Μητρό<strong>π</strong>ολη- Α<strong>π</strong>οικίαΟι άνθρω<strong>π</strong>οι ήθελαν να ελέγχουν ορισμένες <strong>π</strong>εριοχέςα<strong>π</strong>’ ό<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ερνούσαν <strong>π</strong>λοία. Α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 8ου αιώνα<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ιδρύθηκαν α<strong>π</strong>οικίες, κυρίως α<strong>π</strong>ό τους Μεγαρείς καιτους Κορίνθιους, στη Σικελία και στα νότια της Ιταλικήςχερσονήσου. Ήταν μάλιστα τόσο <strong>π</strong>ολλές οι α<strong>π</strong>οικίες αυτές,<strong>π</strong>ου η <strong>π</strong>εριοχή ονομάστηκε αργότερα Μεγάλη Ελλάδα.Α<strong>π</strong>ό τον 7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. άρχισαν να ιδρύονταια<strong>π</strong>οικίες και σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές, ό<strong>π</strong>ωςστις βόρειες ακτές του Αιγαίου, στηνΠρο<strong>π</strong>οντίδα, στον Εύξεινο Πόντο, αλλά καιστα <strong>π</strong>αράλια της Αφρικής, της σημερινήςΓαλλίας και της Ισ<strong>π</strong>ανίας. Ορισμένες α<strong>π</strong>όαυτές έγιναν σημαντικά εμ<strong>π</strong>ορικά κέντρα,ιδιαίτερα για την εξαγωγή δημητριακών.Τα αίτια εξά<strong>π</strong>λωσης του α<strong>π</strong>οικισμούΕίδαμε στο <strong>π</strong>ροηγούμενο κεφάλαιο ότι οι <strong>π</strong>ρώτοιΈλληνες <strong>π</strong>ου ίδρυσαν α<strong>π</strong>οικίες ήταν οι Ευβοείς.Η αναζήτηση μεταλλευμάτων ήταν η κύρια αιτία αυτήςτης μετανάστευσης. Άλλη αιτία ήταν η αύξηση του<strong>π</strong>ληθυσμού και η ανε<strong>π</strong>άρκεια καλλιεργήσιμης γης.Η εξέλιξη της ναυ<strong>π</strong>ηγικής και η κατασκευή μεγάλων<strong>π</strong>λοίων βοήθησε <strong>π</strong>ολύ στις μετακινήσεις. Πολλά <strong>π</strong>λοίαμ<strong>π</strong>ορούσαν <strong>π</strong>ια να μεταφέρουν <strong>π</strong>άνω α<strong>π</strong>ό 100 τόνους καινα κάνουν μακρινά ταξίδια.Τα καράβια <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ερνούσαν α<strong>π</strong>ό τα στενά τουΕλλήσ<strong>π</strong>οντου και του Βόσ<strong>π</strong>ορου έφερναν α<strong>π</strong>ό την<strong>π</strong>εριοχή του Εύξεινου Πόντου δούλους, δέρματα, ξυλείακαι σιτάρι. Μέσα α<strong>π</strong>ό τα στενά, <strong>π</strong>ου χωρίζουν τη ΣικελίαΟι Συρακούσες (Σικελία, Ιταλία) ήταν α<strong>π</strong>οικίατων Κορινθίων. Στη φωτογραφία φαίνεταιη <strong>π</strong>όλη ό<strong>π</strong>ως είναι σήμερα.63

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4α<strong>π</strong>ό την Ιταλική χερσόνησο, τα καράβιαέφταναν στην Ετρουρία και αγόραζαν σίδηροκαι σιτάρι.Άλλα αίτια του α<strong>π</strong>οικισμού μ<strong>π</strong>ορεί να είναιοι κοινωνικές και <strong>π</strong>ολιτικές αναταραχές ή οιφυσικές καταστροφές.Έμ<strong>π</strong>οροι ζυγίζουν εμ<strong>π</strong>ορεύματα. Α<strong>π</strong>όμελανόμορφο αμφορέα, 540 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Νέα Υόρκη (ΗΠΑ),Μητρο<strong>π</strong>ολιτικό Μουσείο Τέχνης.Πώς ιδρύεται μια α<strong>π</strong>οικίαΕμ<strong>π</strong>ορικό <strong>π</strong>λοίο του τέλους του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ουδιακοσμούσε αγγείο. Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία),βρετανικό Μουσείο.Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, συνήθως οι <strong>π</strong>όλεις-κράτη έστελναν α<strong>π</strong>εσταλμένουςστο Μαντείο των Δελφών, για να ρωτήσουν <strong>π</strong>ού θα έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να ιδρύσουν α<strong>π</strong>οικία.Μετά οριζόταν ένας αρχηγός, ο οικιστής. Η <strong>π</strong>όλη-κράτος α<strong>π</strong>’ ό<strong>π</strong>ου έφευγαν οι ά<strong>π</strong>οικοιλεγόταν μητρό<strong>π</strong>ολη.4.5Ανα<strong>π</strong>αράσταση σ<strong>π</strong>ιτιούα<strong>π</strong>ό τους Ε<strong>π</strong>ιζεφύριουςΛοκρούς, α<strong>π</strong>οικία στηνΚάτω Ιταλία.Ά<strong>π</strong>οικοι γίνονταν είτε ό<strong>π</strong>οιοι ήθελαν να φύγουν είτε εκείνοι <strong>π</strong>ου όριζεη <strong>π</strong>όλη-κράτος (<strong>π</strong>.χ. ένας γιος α<strong>π</strong>ό κάθε οικογένεια). Έτσι άλλοτε έφευγανγια τους καινούργιους τό<strong>π</strong>ους ολόκληρες οικογένειες και άλλοτε μόνοάντρες <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αντρεύονταν γυναίκες α<strong>π</strong>ό τον ντό<strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ληθυσμό. Κά<strong>π</strong>οιεςφορές οι ά<strong>π</strong>οικοι <strong>π</strong>ροέρχονταν α<strong>π</strong>ό δύο ή <strong>π</strong>ερισσότερες <strong>π</strong>όλεις-κράτη.Μαζί τους οι ά<strong>π</strong>οικοι έ<strong>π</strong>αιρναν και το ιερό <strong>π</strong>υρ, τη φωτιά δηλαδή <strong>π</strong>ουέκαιγε στο βωμό της <strong>π</strong>ολιούχου θεότητας της μητρό<strong>π</strong>ολης. Με αυτήνάναβαν το βωμό του νέου ναού στην α<strong>π</strong>οικία.Οι α<strong>π</strong>οικίες ήταν ανεξάρτητες <strong>π</strong>όλεις-κράτη,αλλά είχαν δεσμούς με τη μητρό<strong>π</strong>ολη. Έστελναναντι<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>είες στις γιορτές <strong>π</strong>ου έκανε η μητρό<strong>π</strong>οληκαι όταν υ<strong>π</strong>ήρχε κίνδυνος ζητούσαν τη βοήθειατης. Κά<strong>π</strong>οιες φορές όμως οισχέσεις μεταξύ μητρό<strong>π</strong>οληςκαι α<strong>π</strong>οικίας ήταν εχθρικές,όταν για <strong>π</strong>αράδειγμα η μιαανταγωνιζόταν την άλληστο εμ<strong>π</strong>όριο.

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΆ<strong>π</strong>οικοι και ντό<strong>π</strong>ιοιΟι <strong>π</strong>ληροφορίες <strong>π</strong>ου έχουμε για τις σχέσεις των α<strong>π</strong>οίκων με τον ντό<strong>π</strong>ιο<strong>π</strong>ληθυσμό είναι <strong>π</strong>ολύ λίγες. Γνωρίζουμε όμως ότι οι σχέσεις αυτές ήτανάλλοτε φιλικές και άλλοτε εχθρικές. Πολύ σημαντική για τις σχέσειςα<strong>π</strong>οίκων και ντό<strong>π</strong>ιων ήταν η διαθέσιμη γη. Άλλοτε έφτανε για να θρέψεικαι τους <strong>π</strong>αλιούς κατοίκους και τους α<strong>π</strong>οίκους, άλλοτε όμως όχι.Μερικές φορές οι ντό<strong>π</strong>ιοι ηγεμόνες διάλεγαν να έχουν καλές σχέσεις μετους α<strong>π</strong>οίκους, για να γίνονται <strong>π</strong>ιο ισχυροί. Έτσι, η κόρη του βασιλιά τηςΜασσαλίας <strong>π</strong>ήρε για σύζυγο τον αρχηγό των α<strong>π</strong>οίκων α<strong>π</strong>ό τη Φώκαια τηςΜικράς Ασίας.Εκτός α<strong>π</strong>ό τις εμ<strong>π</strong>ορικές ανταλλαγές, οι ντό<strong>π</strong>ιοι και οι ά<strong>π</strong>οικοι είχανε<strong>π</strong>αφές μέσα α<strong>π</strong>ό τη θρησκεία. Σε <strong>π</strong>ολλά ιερά <strong>π</strong>ου ίδρυσαν οι ά<strong>π</strong>οικοιυ<strong>π</strong>ήρχαν ελληνικές θεότητες, οι ο<strong>π</strong>οίες είχαν και κά<strong>π</strong>οια χαρακτηριστικάτο<strong>π</strong>ικών θεοτήτων. Οι θεότητες στα ιερά αυτά λατρεύονταν α<strong>π</strong>ό τουςα<strong>π</strong>οίκους και α<strong>π</strong>ό τους ντό<strong>π</strong>ιους. Αυτό το γνωρίζουμε, γιατί τα αφιερώματα<strong>π</strong>ου βρέθηκαν εκεί είναι έργα ελληνικής και ντό<strong>π</strong>ιας τέχνης.Η αλληλε<strong>π</strong>ίδραση των <strong>π</strong>ολιτισμώνΚαθισμένη θεά σε θρόνο<strong>π</strong>ήλινο. Ντό<strong>π</strong>ιο σικελικό<strong>π</strong>ήλινο έργο <strong>π</strong>ου βρέθηκεσε ιερό μαζί με ελληνικάαναθήματα, δεύτερο μισό6ου αιώνα Π.<strong>Χ</strong>. Συρακούσες(Ιταλία), ΑρχαιολογικόΜουσείο.Πρώτη συνέ<strong>π</strong>εια του α<strong>π</strong>οικισμού ήταν η εξά<strong>π</strong>λωση του ελληνικού <strong>π</strong>ολιτισμού. Οι ά<strong>π</strong>οικοιέφερναν μαζί τους όλα τα χαρακτηριστικά της <strong>π</strong>όλης-κράτους <strong>π</strong>ου αναφέραμε (θεοί,λατρείες, <strong>π</strong>ολεμική τέχνη, <strong>π</strong>ολιτική οργάνωση, τέχνες και αλφαβητική γραφή).Ο α<strong>π</strong>οικισμός ε<strong>π</strong>ηρέασε τους λαούς με τους ο<strong>π</strong>οίους ήρθαν σε ε<strong>π</strong>αφή οιΈλληνες. Για <strong>π</strong>αράδειγμα, στις <strong>π</strong>εριοχές <strong>π</strong>ου δεν υ<strong>π</strong>ήρχε γραφήοι Έλληνες έφεραν το αλφάβητο. Α<strong>π</strong>ό την ευβοϊκή α<strong>π</strong>οικία τηςΚύμης μεταδόθηκε το αλφάβητο στους λαούς <strong>π</strong>ου κατοικούσανστην Ιταλική χερσόνησο. Έτσι και οι Ετρούσκοι υιοθέτησαν τοελληνικό αλφάβητο, το ο<strong>π</strong>οίο άλλαξαν για να ταιριάζει στη δικήτους γλώσσα. Αλλά και τα ετρουσκικά έργα ε<strong>π</strong>ηρεάστηκαν <strong>π</strong>ολύα<strong>π</strong>ό την ελληνική τέχνη.Οι Έλληνες είχαν ε<strong>π</strong>ίσης μεγάλη ε<strong>π</strong>ιρροή σε <strong>π</strong>εριοχές <strong>π</strong>ουβρίσκονταν στο κέντρο της Ιταλικής χερσονήσου, για <strong>π</strong>αράδειγμαστη Ρώμη. Αυτό το γνωρίζουμε α<strong>π</strong>ό τα αντικείμενα ελληνικήςτέχνης (<strong>π</strong>ήλινα αγγεία και μεταλλικά σκεύη) <strong>π</strong>ου βρέθηκαν στην<strong>π</strong>εριοχή. Η ντό<strong>π</strong>ια ε<strong>π</strong>ίσης <strong>π</strong>αραγωγή φανερώνει την ε<strong>π</strong>ιρροήτης ελληνικής τέχνης, καθώς οι ντό<strong>π</strong>ιοι τεχνίτες έμαθαν νακατασκευάζουν <strong>π</strong>ροϊόντα <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ροτιμούσαν οι ά<strong>π</strong>οικοι.Με τις ανασκαφές μαθαίνουμε ε<strong>π</strong>ίσης ότι οι Έλληνεςά<strong>π</strong>οικοι ε<strong>π</strong>ηρέασαν τους κατοίκους και <strong>π</strong>ιο μακρινών <strong>π</strong>εριοχών,στη δυτική και κεντρική Ευρώ<strong>π</strong>η, δηλαδή τους Κέλτες, <strong>π</strong>ουκατοικούσαν τότε στη σημερινή Γαλλία και στη δυτική Γερμανία.Ε<strong>π</strong>ίσης ε<strong>π</strong>ιρροές υ<strong>π</strong>ήρχαν στους Σκύθες, <strong>π</strong>ου κατοικούσαν στησημερινή Ρουμανία, στην Ουκρανία και στη νότια Ρωσία.Πήλινο άγαλμα του Α<strong>π</strong>όλλωνα, έργο Ετρούσκου γλύ<strong>π</strong>τη <strong>π</strong>ουε<strong>π</strong>ηρεάστηκε α<strong>π</strong>ό την ελληνική γλυ<strong>π</strong>τική, τέλος 6ου αιώναΠ.<strong>Χ</strong>. Ρώμη (Ιταλία), Μουσείο Βίλα Τζούλια. 65

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Μια δεύτερη συνέ<strong>π</strong>εια του α<strong>π</strong>οικισμού ήταν η ανά<strong>π</strong>τυξη τωνεμ<strong>π</strong>ορικών ανταλλαγών στη Μεσόγειο α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>όλεις-κράτη, τιςμητρο<strong>π</strong>όλεις δηλαδή, <strong>π</strong>ρος τις α<strong>π</strong>οικίες και α<strong>π</strong>ό τις α<strong>π</strong>οικίες στουςντό<strong>π</strong>ιους <strong>π</strong>ληθυσμούς. Ό<strong>π</strong>λα, <strong>π</strong>ολυτελή σκεύη και υφάσματα, <strong>π</strong>ήλινααγγεία ήταν μερικά α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>ροϊόντα των ανταλλαγών.<strong>Χ</strong>ρυσά ελάσματαμε ε<strong>π</strong>ιγραφές σταετρουσκικά, αρχές 5ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Περισσότερεςα<strong>π</strong>ό 13.000 ετρουσκικέςε<strong>π</strong>ιγραφές έχουνέρθει στο φως με τιςανασκαφές.Ρώμη (Ιταλία), Μουσείο ΒίλαΤζούλια.Στους Έλληνες ήταν έντονη η ανατολικήε<strong>π</strong>ίδραση. Αυτό είναι φανερό τόσο στημυθολογία όσο και στην τέχνη. Στη γλυ<strong>π</strong>τική,αλλά και στα <strong>π</strong>ήλινα αγγεία, χρησιμο<strong>π</strong>οιούνταια<strong>π</strong>ό τους καλλιτέχνες του ελληνικού κόσμουθέματα αγα<strong>π</strong>ητά στους κατοίκους της ΕγγύςΑνατολής και της Αιγύ<strong>π</strong>του, ό<strong>π</strong>ως σφίγγεςκαι γρύ<strong>π</strong>ες, λιοντάρια, φυτά κ.ά. Γι' αυτό η τέχνητου 7ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ονομάζεται ανατολίζουσα.Αλληλε<strong>π</strong>ιδράσεις και σχέσεις εμφανίζονταικαι στο <strong>π</strong>ολιτικό <strong>π</strong>εδίο, ό<strong>π</strong>ως για <strong>π</strong>αράδειγμαμε συμμαχίες (ο τύραννος της ΣάμουΠολυκράτης συμμάχησε με το φαραώ τηςΑιγύ<strong>π</strong>του κατά του Πέρση βασιλιά). Ακόμη,Έλληνες μισθοφόροι <strong>π</strong>ολέμησαν στην Αίγυ<strong>π</strong>τοεναντίον της ασσυριακής κυριαρχίας και στηΒαβυλωνία. Αλλά και οι Λυδοί υ<strong>π</strong>ήρξαν μάλλοντο <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>ο για το <strong>π</strong>ολίτευμα της τυραννίδας.Ασημένιο σκεύος <strong>π</strong>ουβρέθηκε σε τάφο τηςκεντρικής Ιταλίαςκαι <strong>π</strong>εριείχε τη στάχτη τουνεκρού. Οι ντό<strong>π</strong>ιοι μιμούνταντα ταφικά έθιμα τωνα<strong>π</strong>οίκων, 7ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Μοντεκανιάνο (Ιταλία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Κεφάλι λίθινουαγάλματος <strong>π</strong>ολεμιστήα<strong>π</strong>ό την Ισ<strong>π</strong>ανία,αρχές 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η «Σφίγγα των Ναξίων»α<strong>π</strong>ό τους Δελφούς.Μαρμάρινοάγαλμα, 560 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Δελφοί(Στερεά Ελλάδα),ΑρχαιολογικόΜουσείο.Η εξά<strong>π</strong>λωση των Ελλήνων είχε ως α<strong>π</strong>οτέλεσμα την αλληλε<strong>π</strong>ίδρασητων <strong>π</strong>ολιτισμών. Αυτό έφερε αλλαγές στηνκοινωνική οργάνωση, στην τέχνη αλλά και στο <strong>π</strong>ολίτευμα.<strong>Χ</strong>άλκινος κρατήρας <strong>π</strong>ουβρέθηκε στο Βιξ της Γαλλίας,6ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Σατιγιόν σιρ Σε ν (Γαλλία),Αρχαιολογικό Μουσείο.66

Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΓ. Η <strong>π</strong>όλη-κράτος σε κρίση--Πολιτεύματα και νομοθέτεςΗ κυριαρχία των ευγενών-ΑριοτοκρατίαΌ<strong>π</strong>ως είδαμε στο τρίτο κεφάλαιο, σε <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>όλεις-κράτη, α<strong>π</strong>ό τη ΓεωμετρικήΕ<strong>π</strong>οχή ήδη, η εξουσία <strong>π</strong>έρασε α<strong>π</strong>ό τους βασιλιάδες στους αριστοκράτες.Οι αριστοκράτες στηρίζονταν στην ευγενική τους καταγωγή (έλεγανμάλιστα ότι κατάγονται α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>αλιούς βασιλιάδες, ήρωες και ημίθεους). Ηδύναμη τους βασιζόταν στη γη και στα <strong>π</strong>ολλά βοσκοτό<strong>π</strong>ια <strong>π</strong>ου είχαν. Τηγη των αριστοκρατών την καλλιεργούσαν κυρίως δούλοι. Με άλλα λόγια,στην αριστοκρατία είχαν εξουσία όσοι <strong>π</strong>ροέρχονταν α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>αλιές ισχυρέςοικογένειες και την <strong>π</strong>εριουσία τους την είχαν κληρονομήσει.Αν και με τον α<strong>π</strong>οικισμό οι άνθρω<strong>π</strong>οι έλυσαν <strong>π</strong>ολλά <strong>π</strong>ροβλήματα,η κοινωνία άρχισε α<strong>π</strong>ό τον 7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. να <strong>π</strong>ερνάει μια κρίση. Γιατί έγινεαυτό δεν μ<strong>π</strong>ορούμε να το <strong>π</strong>ούμε σίγουρα. Πάντως η αγροτική κρίση,η δημιουργία της ο<strong>π</strong>λιτικής φάλαγγας και η ανά<strong>π</strong>τυξη του εμ<strong>π</strong>ορίουμάλλον είχαν σχέση με αυτή την κρίση.<strong>Χ</strong>άλκινη <strong>π</strong>ανο<strong>π</strong>λία και<strong>π</strong>ερικεφαλαία α<strong>π</strong>ό τάφο τουΆργους, τέλος 8ου αιώνα <strong>π</strong>,<strong>Χ</strong>.Ναύ<strong>π</strong>λιο (Πελο<strong>π</strong>όννησος),Αρχαιολογικό Μουσείο.Η έλλειψη γης ήταν ο κύριος λόγος <strong>π</strong>ου έγιναν <strong>π</strong>ολλοί <strong>π</strong>όλεμοι στα σύνορα.Αυτό άλλαξε την <strong>π</strong>ολεμική τακτική: εκτός α<strong>π</strong>ό το ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ικό, άρχισαν να χρησιμο<strong>π</strong>οιούνκαι <strong>π</strong>εζικό. Το ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ικό το οργάνωναν οι αριστοκράτες, γιατί αυτοίμ<strong>π</strong>ορούσαν να τρέφουν άλογα. Στο <strong>π</strong>εζικό έ<strong>π</strong>αιρναν μέρος οι τεχνίτες, οιέμ<strong>π</strong>οροι και οι ελεύθεροι αγρότες, <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ολεμούσαν στηνο<strong>π</strong>λτ<strong>π</strong>κή φάλαγγα.Ε<strong>π</strong>ειδή όμως <strong>π</strong>ια <strong>π</strong>ολεμούσαν και όλοι αυτοί <strong>π</strong>ου δεν ήταν αριστοκράτες,άρχισαν να ζητούν ίσο μερίδιο α<strong>π</strong>ό τα λάφυρα ή την κατακτημένη γη καιστη συνέχεια <strong>π</strong>ερισσότερα δικαιώματα και συμμετοχή στην εξουσία.<strong>Χ</strong>άλκινο αγαλματάκι ο<strong>π</strong>λίτη, 530 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Σύβαρη (Ιταλία), Αρχαιολογικό Μουσείο.4.15Ανα<strong>π</strong>αράστασηο<strong>π</strong>λιτικής φάλαγγας. Οιο<strong>π</strong>λίτες <strong>π</strong>αρατάσσονται<strong>π</strong>ολύ κοντά ο ένας δί<strong>π</strong>λαστον άλλον σχηματίζονταςμια <strong>π</strong>υκνή γραμμή, <strong>π</strong>ουονομάζεται φάλαγγα. Ο κάθε ο<strong>π</strong>λίτης<strong>π</strong>ροστατεύει με την ασ<strong>π</strong>ίδα το αριστερό μισό του σώματοςτου και το δεξί μισό τού συμ<strong>π</strong>ολεμιστή του, ενώ η δική τουδεξιά <strong>π</strong>λευρά <strong>π</strong>ροστατεύεται α<strong>π</strong>ό την ασ<strong>π</strong>ίδα του ο<strong>π</strong>λίτη <strong>π</strong>ουβρίσκεται στα δεξιά του. Έτσι ο κάθε ένας εξαρτάται α<strong>π</strong>ό τοδι<strong>π</strong>λανό του και όλοι μαζί υ<strong>π</strong>ερασ<strong>π</strong>ίζονται την <strong>π</strong>όλη τους.Τμήμα της διακόσμησης <strong>π</strong>ήλινου αγγείου <strong>π</strong>ουφτιάχτηκε στην Κόρινθο στα 650-640 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Δείχνει ο<strong>π</strong>λίτες να μάχονται σε φάλαγγα. Ρώμη(Ιταλία), Μουσείο Βίλα Τζούλια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Κορινθιακό ασημένιονόμισμα. Α<strong>π</strong>εικονίζεταιο Πήγασος (φτερωτόάλογο), <strong>π</strong>ου ήτανέμβλημα της Κορίνθου,525-500 Π.<strong>Χ</strong>. Βερολίνο(Γερμανία), ΚρατικάΜουσεία.Αθηναϊκό ασημένιοτετράδραχμο <strong>π</strong>ουέκοψε ο Πεισίστρατος,530-520 Π.<strong>Χ</strong>. Αθήνα,Νομισματικό Μουσείο.Τι ήταν η αγροτική κρίση; Ακόμη και μετά την α<strong>π</strong>οικιακή εξά<strong>π</strong>λωση η γηδεν έφτανε. Ο κάθε αγρότης μοίραζε τη γη στα <strong>π</strong>αιδιά του και έτσι κά<strong>π</strong>οιοι<strong>π</strong>ολίτες βρέθηκαν με τόσο λίγη γη <strong>π</strong>ου δεν μ<strong>π</strong>ορούσαν να ζήσουν. Πολλοί,για να <strong>π</strong>ληρώσουν τα χρέη τους, <strong>π</strong>ούλησαν στους αριστοκράτες όχι μόνοτη γη αλλά και την ίδια τους την ελευθερία. Η κατάσταση αυτή έκανε τουςανθρώ<strong>π</strong>ους να οργίζονται με τους αριστοκράτες.Με την κρίση μ<strong>π</strong>ορεί να είχαν σχέση και όσοι είχαν α<strong>π</strong>οκτήσει <strong>π</strong>εριουσίαως τεχνίτες ή έμ<strong>π</strong>οροι και ήθελαν να καλυτερέψουν τη θέση τους στηνκοινωνία.Η κρίση στην <strong>π</strong>όλη-κράτος έφερε αλλαγές. Οι αλλαγές αυτές δεν έγινανχωρίς <strong>π</strong>ροβλήματα ούτε έγιναν με τον ίδιο τρό<strong>π</strong>ο και την ίδια στιγμή σεκάθε <strong>π</strong>όλη-κράτος. Σε ορισμένες μάλιστα <strong>π</strong>εριοχές οι αλλαγές αυτέςδεν έγιναν <strong>π</strong>οτέ και οι βασιλιάδες διατήρησαν την εξουσία. Σε ορισμένες<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις την κρίση <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν να λύσουν οι νομοθέτες. Μέχρι τον7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ε<strong>π</strong>ικρατούσε το εθιμικό δίκαιο, δηλαδή οι άγραφοι νόμοι, καιοι αριστοκράτες το χρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν ό<strong>π</strong>ως τους εξυ<strong>π</strong>ηρετούσε.Ο νομοθέτης, με τους νόμους <strong>π</strong>ου έφτιαχνε, ε<strong>π</strong>ιδίωκε να εξασφαλίσει τηδικαιοσύνη. Οι αριστοκράτες <strong>π</strong>ου διοικούσαν δεν έκαναν <strong>π</strong>ια ό,τι ήθελαν.Έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να ακολουθούν τους νόμους.Σε <strong>π</strong>ολλές όμως <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις, όταν η καθιέρωση νόμων δε γινόταν<strong>π</strong>ραγματικότητα ή α<strong>π</strong>οτύγχανε, τότε κά<strong>π</strong>οιος αριστοκράτης έβρισκε τηνευκαιρία να <strong>π</strong>άρει όλη την εξουσία στα χέρια του.ΤυραννίδαΤον 7ο και τον 6ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. σε <strong>π</strong>ολλές ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη η <strong>π</strong>ολιτικήεξουσία <strong>π</strong>έρασε, άλλοτε για λίγο και άλλοτε για <strong>π</strong>ερισσότερο, στα χέριαενός μόνο ανθρώ<strong>π</strong>ου, του τυράννου. Το <strong>π</strong>ολίτευμα <strong>π</strong>ου τότε καθιερωνόταντο ονόμαζαν τυραννίδα ή τυραννία.Η λέξη τύραννος στα αρχαία χρόνια έχει <strong>π</strong>ολλές διαφορετικές σημασίες.Θα μ<strong>π</strong>ορούσαμε όμως γενικά να <strong>π</strong>ούμε ότι τύραννος είναιαυτός <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αίρνει αυθαίρετα την εξουσία.68Για τονΠεισίστρατοθα μάθουμε<strong>π</strong>ερισσότεραστη σ. 71.Οι τύραννοι, για να έχουν όλη την εξουσία, σκότωναν <strong>π</strong>ολλούς α<strong>π</strong>ό τουςαντι<strong>π</strong>άλους τους αριστοκράτες και μοίραζαν τις <strong>π</strong>εριουσίες τους σ' αυτούς<strong>π</strong>ου τους υ<strong>π</strong>οστήριξαν. Υ<strong>π</strong>όσχονταν ότι θα φρόντιζαν για τα συμφέροντατου δήμου, δηλαδή για τους γεωργούς, τους εμ<strong>π</strong>όρους και τους τεχνίτες.Γίνονταν ακόμη αγα<strong>π</strong>ητοί στο δήμο, ε<strong>π</strong>ειδή ούτε <strong>π</strong>ρόστιμα έβαζαν ούτεφυλάκιζαν ούτε υ<strong>π</strong>οδούλωναν όσους είχαν χρέη. Ε<strong>π</strong>ίσης βοηθούσαν καιτην οικονομία των <strong>π</strong>όλεων-κρατών ενισχύοντας το εμ<strong>π</strong>όριο και ιδρύονταςα<strong>π</strong>οικίες. Με τα έσοδα α<strong>π</strong>ό τους φόρους και την <strong>π</strong>εριουσία των αντι<strong>π</strong>άλωντους έκαναν σημαντικά δημόσια έργα. Πολύ γνωστοί τύραννοι ήτανο Πολυκράτης στη Σάμο, ο Περίανδρος στην Κόρινθο και ο Πεισίστρατοςστην Αθήνα.Ας δούμε όμως τη Σ<strong>π</strong>άρτη και την Αθήνα, τις δύο <strong>π</strong>όλεις-κράτη για τιςο<strong>π</strong>οίες έχουμε τις <strong>π</strong>ερισσότερες <strong>π</strong>ληροφορίες.

Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΣ<strong>π</strong>άρτη και Λυκούργος-ΟλιγαρχίαΌ<strong>π</strong>ως εί<strong>π</strong>αμε, οι <strong>π</strong>όλεις-κράτη είχαν <strong>π</strong>ρόβλημα, γιατίτους έλει<strong>π</strong>ε καλλιεργήσιμη γη. Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες έλυσαντο <strong>π</strong>ρόβλημα διαφορετικά α<strong>π</strong>ό τις άλλες <strong>π</strong>όλειςκράτη:αντί να ιδρύσουν α<strong>π</strong>οικίες στο εξωτερικό,κατέλαβαν τη γειτονική Μεσσηνία, υ<strong>π</strong>οδούλωσαντους Μεσσήνιους, <strong>π</strong>ου έγιναν είλωτες, και έτσιβρήκαν καλλιεργήσιμη γη. Οι είλωτες ήταν δούλοικαι ανήκαν στην <strong>π</strong>όλη-κράτος. Γι’ αυτό η ιστορίατης Σ<strong>π</strong>άρτης κατά τους ε<strong>π</strong>όμενους αιώνες είναιτόσο διαφορετική α<strong>π</strong>ό των άλλων ελληνικών<strong>π</strong>όλεων-κρατών - για <strong>π</strong>αράδειγμα, δε γνώρισε<strong>π</strong>οτέ τυραννίδα.Για να μ<strong>π</strong>ορέσουν οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες να ελέγχουν τουςείλωτες και <strong>π</strong>αράλληλα να <strong>π</strong>ροστατεύονται α<strong>π</strong>ό τουςγείτονες τους, έδωσαν μεγάλη σημασία στη στρατιωτικήοργάνωση. Όλοι οι <strong>π</strong>ολίτες έγιναν στρατιώτες <strong>π</strong>ουεκ<strong>π</strong>αιδεύονταν συνεχώς. Η ζωή έγινε α<strong>π</strong>λή και α<strong>π</strong>αγορεύτηκαν,, λ Λ, , ,, Αγγείο α<strong>π</strong>ό τη Λακωνία <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζειοι <strong>π</strong>ολυτελείς. Ακόμη α<strong>π</strong>αγορευόταν στους <strong>π</strong>ολ<strong>π</strong>βς νατο ζύγισμα <strong>π</strong>ροϊόντων μ<strong>π</strong>ροστά στο<strong>π</strong>ηγαίνουν σε άλλες <strong>π</strong>όλεις-κράτη, αλλά και σε ξένους να βασιλιά Αρκεσίλαο, 560 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.μένουν μόνιμα στη Σ<strong>π</strong>άρτη.Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.Οι αλλαγές αυτές σχετίζονται με το όνομα του Λυκούργου. Δεν είμαστεσίγουροι αν ο Λυκούργος υ<strong>π</strong>ήρξε <strong>π</strong>ραγματικά ή αν είναι μυθικό <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ο.Σύμφωνα <strong>π</strong>άντως με την αρχαία <strong>π</strong>αράδοση, ο Λυκούργος έφτιαξε την<strong>π</strong>όλη-κράτος της Σ<strong>π</strong>άρτης. Οργάνωσε ε<strong>π</strong>ίσης το <strong>π</strong>ολίτευμα της <strong>π</strong>ου ήτανολιγαρχικό, με ιδιαίτερα όμως χαρακτηριστικά.Στο ολιγαρχικό <strong>π</strong>ολίτευμα δικαίωμα να ψηφίζουνκαι να διοικούν την <strong>π</strong>όλη-κράτος είχανλίγα άτομα: οι <strong>π</strong>λούσιοι, <strong>π</strong>ου δεν είχαν όμως<strong>π</strong>άντα αριστοκρατική καταγωγή.Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν να ε<strong>π</strong>ιβάλουν το<strong>π</strong>ολίτευμα τους και σε άλλες <strong>π</strong>όλεις-κράτη.Στα μέσα του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. δημιούργησαν τηνΠελο<strong>π</strong>οννησιακή Συμμαχία, γιανα α<strong>π</strong>οκτήσουν <strong>π</strong>ερισσότερηδύναμη. Στις αρχές του 5ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Σ<strong>π</strong>άρτη είχε γίνειη μεγαλύτερη στρατιωτικήδύναμη του ελληνικούκόσμου.Μολύβδινο ανάθημα α<strong>π</strong>ό το ιερό τηςΟρθιας Αρτέμιδος στη Σ<strong>π</strong>άρτη,7ος - 6ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Σ<strong>π</strong>άρτη(Πελο<strong>π</strong>όννησος), Αρχαιολογικό Μουσείο.Λίθινο αναθηματικό ανάγλυφο α<strong>π</strong>ό τηΛακωνία, 540 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Βερολίνο (Γερμανία),Κρατικά Μουσεία.69

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Η Αθήνα τον 7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - Οι νόμοι του ΔράκονταΗ Σ<strong>π</strong>άρτη, ό<strong>π</strong>ως είδαμε, είχε ολιγαρχικό <strong>π</strong>ολίτευμα <strong>π</strong>ου έδινε μεγάλησημασία στη στρατιωτική οργάνωση. Την ίδια ώρα, στην Αθήνα του 7ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. το <strong>π</strong>ολίτευμα γνώρισε διαφορετική εξέλιξη.Πα την ε<strong>π</strong>οχή αυτή γνωρίζουμε λίγα <strong>π</strong>ράγματα. Ξέρουμε όμως ότι την εξουσία τηνείχαν οι αριστοκράτες, <strong>π</strong>ου συμμετείχαν σε ένα συμβούλιο, τονΆρειο Πάγο. Α<strong>π</strong>ό τουςαριστοκράτες εκλέγονταν και οι εννέα Άρχοντες. Ο Άρειος Πάγος και οι εννέα Άρχοντεςδιοικούσαν την Αθήνα.Αυτό <strong>π</strong>ου ε<strong>π</strong>ίσης γνωρίζουμε είναι ότι κατά τον 7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Αθήναείχε μείνει <strong>π</strong>ίσω σε σχέση με άλλες <strong>π</strong>όλεις-κράτη γιατί δε συμμετείχε στομεγάλο α<strong>π</strong>οικισμό <strong>π</strong>ου είχε αρχίσει α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 8ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Πα την ιστορία της Αθήνας <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό το Σόλωνα δύο γεγονότα είναι σημαντικά: το έναείναι η <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια του Κύλωνα να καταλάβει την Ακρό<strong>π</strong>ολη και να γίνει τύραννος. Τοδεύτερο είναι η σύνταξη των <strong>π</strong>ρώτων νόμων α<strong>π</strong>ό το Δράκοντα.Η Αθήνα τον 6ο αιώνα ττ.<strong>Χ</strong>. - Α<strong>π</strong>ό το Σόλωνα στον ΚλεισθένηΟ Σόλωνας ήταν αριστοκράτης. Με τα <strong>π</strong>οιήματα του <strong>π</strong>αρότρυνε τουςΑθηναίους να ξανα<strong>π</strong>άρουν στα τέλη του 7ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τη Σαλαμίνα, <strong>π</strong>ουείχαν καταλάβει οι Μεγαρείς. Έτσι έγινε <strong>π</strong>ολύ αγα<strong>π</strong>ητός στο λαό τηςΑθήνας και, όταν έγινε Άρχοντας το 594-593 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., του ζήτησαν να φτιάξεινέους νόμους.Ο Σόλωνας ελευθέρωσε τους μικροαγρότες α<strong>π</strong>ό τα χρέη τους καια<strong>π</strong>αγόρευσε να γίνεται κά<strong>π</strong>οιος δούλος για χρέη. Α<strong>π</strong>ελευθέρωσε ε<strong>π</strong>ίσηςόσους Αθηναίους είχαν γίνει δούλοι. Διαίρεσε τους <strong>π</strong>ολίτες σε τάξεις,ανάλογα με το εισόδημα τους, και όρισε τι υ<strong>π</strong>οχρεώσεις έχει κάθε τάξηα<strong>π</strong>έναντι στην <strong>π</strong>όλη-κράτος (φόροι, συμμετοχή στην άμυνα και τη διοίκησητης Αθήνας κτλ.).Ο Σόλωνας διατήρησε τον Άρειο Πάγο και τους εννέα Άρχοντες.Προσ<strong>π</strong>άθησε όμως να μειώσει την εξουσία των αριστοκρατών. Π’αυτό δημιούργησε την Εκκλησία του Δήμου και τη Βουλή των Τετρακοσίων,<strong>π</strong>ου μοιράζονταν την εξουσία με τους αριστοκράτες.Προτομή α<strong>π</strong>ό μάρμαροτου Σόλωνα: ρωμαϊκόαντίγραφο χάλκινης<strong>π</strong>ροτομής α<strong>π</strong>ό τον3ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Νά<strong>π</strong>ολη(Ιταλία), ΕθνικόΑρχαιολογικό Μουσείο.Ο Σόλωνας θέσ<strong>π</strong>ισε και νόμους για το εμ<strong>π</strong>όριο και την καθημερινή ζωή.Για <strong>π</strong>αράδειγμα, α<strong>π</strong>αγόρευσε τις εξαγωγές -εκτός α<strong>π</strong>ό το λάδι, <strong>π</strong>ου είχε<strong>π</strong>ολύ η Αττική- και ε<strong>π</strong>έτρεψε τις εισαγωγές, για να υ<strong>π</strong>άρχουν στην αγορά<strong>π</strong>ολλά και φτηνά <strong>π</strong>ροϊόντα. Ε<strong>π</strong>ίσης α<strong>π</strong>αγόρευσε τους <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>λούσιουςτάφους, <strong>π</strong>ου θεωρούνταν <strong>π</strong>ροκλητικοί, και <strong>π</strong>ροστάτευσε τις γυναίκες, τογάμο και την οικογένεια.70

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΟι <strong>π</strong>ολίτες δεν ήταν ούτε και τότε ευχαριστημένοι, κυρίως ε<strong>π</strong>ειδήο Σόλωνας δε μοίρασε όλη τη γη <strong>π</strong>ου ήταν στα χέρια των αριστοκρατών.Την εξουσία λοι<strong>π</strong>όν την είχαν ακόμη οι <strong>π</strong>λούσιες αριστοκρατικές οικογένειες<strong>π</strong>ου συγκρούονταν μεταξύ τους. Αυτή τη δυσαρέσκεια εκμεταλλεύτηκεο Πεισίστρατος και έγινε τύραννος στην Αθήνα το 561 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Πώς ανέβηκε στην εξουσία ο Πεισίστρατος; Αυτό το μαθαίνουμε α<strong>π</strong>ότον Ηρόδοτο και τον Αριστοτέλη, <strong>π</strong>ου γράφουν <strong>π</strong>ολύ μετά τα γεγονότα καιβασίζονται σε <strong>π</strong>ροφορικές <strong>π</strong>αραδόσεις.Ο τύραννος Πεισίστρατος κυβέρνησε έως το θάνατο του και οι αρχαίοι συγγραφείς λένε<strong>π</strong>ως ήταν καλός κυβερνήτης. Δεν κατάργησε τη νομοθεσία του Σόλωνα, έδινε όμως ταδημόσια αξιώματα στους συγγενείς και στους ο<strong>π</strong>αδούς του. Ταυτόχρονα εξόριζε τουςαντι<strong>π</strong>άλους του. Τον ενδιέφερε ε<strong>π</strong>ίσης να έχει με το μέρος του τους αγρότες και <strong>π</strong>ήρεμέτρα για να βοηθήσει τους φτωχούς.Σημαντική ήταν και η εξωτερική του <strong>π</strong>ολιτική. Ο Πεισίστρατος ήταν ο <strong>π</strong>ρώτος<strong>π</strong>ου έστρεψε το εμ<strong>π</strong>όριο της Αθήνας <strong>π</strong>ρος το Αιγαίο και τον Ελλήσ<strong>π</strong>οντο καιέφερε σιτάρι α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>εριοχές γύρω α<strong>π</strong>ό τον Εύξεινο Πόντο.Τον 6ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Αθήνα ίδρυσε <strong>π</strong>ολλές α<strong>π</strong>οικίες, και μάλιστα <strong>π</strong>άνωστις διαδρομές <strong>π</strong>ου ακολουθούσαν τα εμ<strong>π</strong>ορικά <strong>π</strong>λοία. Οι Αθηναίοι<strong>π</strong>ουλούσαν τα αγγεία τους σε κάθε άκρη της Μεσογείου. Η εξαγωγή καιη εισαγωγή αγγείων και άλλων έργων τέχνης ήταν μικρό μόνο μέροςα<strong>π</strong>ό το εμ<strong>π</strong>όριο <strong>π</strong>ου γινόταν. Οι Αθηναίοι έκαναν ε<strong>π</strong>ίσης εξαγωγέςλαδιού, <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αράγει <strong>π</strong>ολύ η Αττική, και εισαγωγές μετάλλων,ξυλείας και γενικά ό,τι δεν μ<strong>π</strong>ορούσαν να βρουν στη γη τους,έφερναν μάλιστα και δούλους. Τα κέρδη α<strong>π</strong>ό τα μεταλλείααργύρου στο Λαύριο και στη Θράκη, ό<strong>π</strong>ου είχαν α<strong>π</strong>οικίες,<strong>π</strong>ροστέθηκαν σε αυτά του εμ<strong>π</strong>ορίου.Ο Πεισίστρατος ήταν αγα<strong>π</strong>ητός στους Αθηναίους.Όμως οι γιοι του, ο Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ίας και ο Ί<strong>π</strong><strong>π</strong>αρχος, κυβέρνησαν <strong>π</strong>ολύαυταρχικά. Οι Αθηναίοι αντέδρασαν και με τη βοήθεια τωνΣ<strong>π</strong>αρτιατών έδιωξαν τον Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ία, <strong>π</strong>ου κατέφυγε στην Αυλή τουΠέρση βασιλιά. Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες είχαν ένα βασικό στόχο:να φέρουν την ολιγαρχία στην Αθήνα.Δεν τα κατάφεραν όμως, γιατί ο Κλεισθένης, με τηβοήθεια του δήμου, δηλαδή των <strong>π</strong>ολιτών, έκανε <strong>π</strong>ολιτικέςαλλαγές <strong>π</strong>ου τις δέχτηκαν οι <strong>π</strong>ερισσότεροι. Οι αλλαγές αυτέςέφεραν σταδιακά τη δημοκρατία.Μαρμάρινο αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριοτογείτονα <strong>π</strong>ουσκότωσαν τον Ί<strong>π</strong><strong>π</strong>αρχο. Ο Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ίαο εκτέλεοε τουο δύο τυραννοκτόνου οξεκίνησε διώξεις ενάντια σε ο<strong>π</strong>οιονδή<strong>π</strong>οτε υ<strong>π</strong>οψιαζόταν και έβαλενέουο φόρουο. Ρωμαϊκά αντίγραφα χάλκινων αγαλμάτων του 5ουαιώνα Π.<strong>Χ</strong>. Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία) Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Μελανόμορφος αμφορέαςμε <strong>π</strong>αράσταση της θεάςΑθηνάς <strong>π</strong>ου ε<strong>π</strong>ισκέ<strong>π</strong>τεταιτο θεό Διόνυσο, ο ο<strong>π</strong>οίοςεικονίζεται ξα<strong>π</strong>λωμένος,515 Π.<strong>Χ</strong>. Μόναχο (Γερμανία),Κρατική ΑρχαιολογικήΣυλλογή.Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (508--507 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η <strong>π</strong>ορεία <strong>π</strong>ρος τη δημοκρατίαΣτη δημοκρατία τις <strong>π</strong>ολιτικές α<strong>π</strong>οφάσεις τις έ<strong>π</strong>αιρνε η Εκκλησία τουΔήμου, δηλαδή όλοι οι <strong>π</strong>ολίτες. Αυτοί ψήφιζαν για τη Βουλή, δηλαδήτους βουλευτές, καθώς και για τους εννέα Άρχοντες.Ο Κλεισθένης διαίρεσε την Αττική σε τρεις διοικητικές <strong>π</strong>εριφέρειες:το Άστυ (την <strong>π</strong>όλη της Αθήνας), τα Παράλια (την <strong>π</strong>αραλιακή ζώνη) καιτη Μεσογαία (το εσωτερικό της Αττικής). Ακόμη χώρισε όλους τουςκατοίκους σε δέκα νέες φυλές.Η φυλή δεν είναι <strong>π</strong>ια μια ομάδα, <strong>π</strong>ου τα μέλη της τα συνδέειη συγγένεια, ό<strong>π</strong>ως συνέβαινε έως τότε, αλλά ένα σύνολο α<strong>π</strong>όανθρώ<strong>π</strong>ους <strong>π</strong>ου είναι μαζί ε<strong>π</strong>ειδή έτσι α<strong>π</strong>οφάσισε η <strong>π</strong>όλη-κράτος γιανα λειτουργεί καλύτερα. Ο χωρισμός σε φυλές είχε και έναν άλλοστόχο: ε<strong>π</strong>ικεφαλής των αντρών κάθε φυλής, αν γινόταν <strong>π</strong>όλεμος, ήτανένας στρατηγός <strong>π</strong>ου εκλεγόταν α<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ολεμιστές.Πενήντα βουλευτές εκλέγονταν με κλήρο α<strong>π</strong>ό τις δέκα φυλές.Οι βουλευτές και των δέκα φυλών α<strong>π</strong>οτελούσαν τη Βουλή τωνΠεντακοσίων. Αυτή έφτιαχνε τους νόμους και ετοίμαζε τα θέματα<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ήγαιναν στην Εκκλησία του Δήμου, για να τα εγκρίνει ή να ταα<strong>π</strong>ορρίψει. Οι βουλευτές είχαν ε<strong>π</strong>ίσης και δικαστικές εξουσίες.Με τις μεταρρυθμίσεις αυτές ο Κλεισθένης <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησε να μειώσειτη δύναμη των αριστοκρατών. Ε<strong>π</strong>ίσης, ο Αριστοτέλης λέει ότιο Κλεισθένης έκανε το νόμο για τον οστρακισμό.Δ. Ιερά, μαντεία και αγώνες -- Εκδηλώσεις <strong>π</strong>ολιτιστικής ενότηταςΚατά τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ό<strong>π</strong>ως είδαμε, η θρησκεία, οι κοινοί ήρωες, η γλώσσα, η γραφή,η διάδοση των ομηρικών ε<strong>π</strong>ών, των μύθων και των <strong>π</strong>αραδόσεων έκαναν τους κατοίκουςτων ελληνικών <strong>π</strong>όλεων-κρατών να αισθάνονται ότι μοιράζονται τον ίδιο <strong>π</strong>ολιτισμό.Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ήταν ενωμένοι και <strong>π</strong>ολιτικά. Οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη ήτανανεξάρτητες και έκαναν συχνά <strong>π</strong>ολέμους μεταξύ τους, είτε για τα σύνορα είτε γιαοικονομικούς λόγους. Ενώ όμως υ<strong>π</strong>ήρχαν διαφορές και ανταγωνισμός ανάμεσα στιςελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη, οι <strong>π</strong>ολίτες τους αισθάνονταν όλοι Έλληνες. Έτσι κά<strong>π</strong>οιες φορέςσυνεργάζονταν και οργάνωναν συμμαχίες, αμφικτιονίες και κοινά.Αλλά και όσα ένωναν τους Έλληνες ήταν συχνά διαφορετικά α<strong>π</strong>ό τό<strong>π</strong>ο σε τό<strong>π</strong>ο. Αλλιώςλάτρευαν τον ίδιο θεό και αλλιώς <strong>π</strong>αρουσίαζαν τον ίδιο μύθο στα αγγεία και στη διακόσμησητων ναών. Τις ομοιότητες και τις διαφορές θα τις βρούμε στη θρησκεία, στα<strong>π</strong>ανελλήνια ιερά και στους αγώνες, στον τρό<strong>π</strong>ο ζωής, στην τέχνη και στα γράμματα.72

Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΘρησκείαΗ θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων δεν είχε δόγμα ούτε ιερό βιβλίο. Ήταν το α<strong>π</strong>οτέλεσμαμιας μακράς εξέλιξης, <strong>π</strong>ου ξεκίνησε α<strong>π</strong>ό τη 2η χιλιετία <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Η θρησκεία αυτή ήταν<strong>π</strong>ολυθεϊστική, οι άνθρω<strong>π</strong>οι δηλαδή <strong>π</strong>ίστευαν σε <strong>π</strong>ολλούς θεούς. Οι θεοί είχαν ανθρώ<strong>π</strong>ινημορφή, δρούσαν ό<strong>π</strong>ως οι άνθρω<strong>π</strong>οι, αλλά ήταν αθάνατοι.Ήδη κατά τη Μυκηναϊκή Ε<strong>π</strong>οχή συναντήσαμε στις<strong>π</strong>ινακίδες της Γραμμικής Β <strong>π</strong>ολλά ονόματα θεών τηςαρχαίας ελληνικής θρησκείας. Είναι οι δώδεκα θεοί<strong>π</strong>ου κατοικούσαν, σύμφωνα με την <strong>π</strong>αράδοση, στοβουνό Όλυμ<strong>π</strong>ος. Η κοινή αυτή λατρεία, με κά<strong>π</strong>οιεςδιαφορές α<strong>π</strong>ό τό<strong>π</strong>ο σε τό<strong>π</strong>ο, βοήθησε τους ανθρώ<strong>π</strong>ουςνα καταλάβουν ότι έχουν κοινό <strong>π</strong>ολιτισμό. Έτσι σιγάσιγά όλοι χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν τις λέξεις «Έλλην», «Ελλάς»,«ελληνικός».Στη Γεωμετρική Ε<strong>π</strong>οχή, με τη δημιουργία της <strong>π</strong>όλης -κράτους, τα ιερά έγιναν <strong>π</strong>ερισσότερα και όλοι άρχισαννα λατρεύουν τους δώδεκα θεούς, το Δωδεκάθεο.Τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι άνθρω<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούν ναεξηγήσουν <strong>π</strong>ώς γεννήθηκε ο κόσμος - κοσμογονία.Αυτό το βρίσκουμε για <strong>π</strong>ρώτη φορά στα <strong>π</strong>οιήματα τουΌμηρου και του Ησίοδου. Σημαντικό ε<strong>π</strong>ίσης ρόλο είχανοι ημίθεοι, ό<strong>π</strong>ως ο Ηρακλής. Σ' αυτούς <strong>π</strong>ροστέθηκανμε το χρόνο και θεότητες α<strong>π</strong>ό άλλες θρησκείες τηςΑνατολής.Η θρησκεία είχε μεγάλη σχέση με την ιδιωτικήκαι τη δημόσια ζωή: με την ταφή των νεκρών, με ταμαντεία και με τις δημόσιες λατρείες. Ακόμη και με τιςαμέτρητες γιορτές, <strong>π</strong>ου μερικές φορές διαρκούσανμέρες και ήταν μοιρασμένες σε όλη τη διάρκεια τουχρόνου.Πανελλήνια ιερά και μαντείαΤο ΔωδεκάθεοΔίας (ή Ζευς), Ήρα, Αθηνά, Ποσειδώνας,Άρης, Αφροδίτη, Ήφαιστος, Ερμής,Α<strong>π</strong>όλλωνας, Άρτεμη, Δήμητρα, Εστία.Εκτός α<strong>π</strong>ό τους δώδεκα θεούς οι Έλληνεςλάτρευαν και άλλες θεότητες.Μια σημαντική θεότητα ήταν και οΔιόνυσος.4.25Άρης, Αφροδίτη, Άρτεμη καιΑ<strong>π</strong>όλλωνας. Παράσταση α<strong>π</strong>ό τηζωφόρο του Θησαυρού των Σίφνιωνστους Δελφούς, 525 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Δελφοί (Στερεά Ελλάδα), ΑρχαιολογικόΜουσείο.Στην Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή τα σημαντικότεραιερά και μαντεία βρίσκονταν στη Δήλο, στηΔωδώνη, στους Δελφούς και στην Ολυμ<strong>π</strong>ία.Ορισμένα ιερά ήταν έδρες για τα κοινά καιγια τις αμφικτιονίες.Δήλος (Κυκλάδες): ο δρόμος για το ναό του Α<strong>π</strong>όλλωνα.Δεξιά και αριστερά του δρόμου υ<strong>π</strong>ήρχαν μαρμάριναλιοντάρια. Σήμερα σώζονται <strong>π</strong>έντε, αλλά <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει ναυ<strong>π</strong>ήρχαν <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>ερισσότερα, 7ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.73

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Δελφοί (Στερεά Ελλάδα). Ο ναός του Α<strong>π</strong>όλλωνα και τμήματου θεάτρου. Ο ναός είναι χτισμένος ψηλά, στη νότια<strong>π</strong>λευρά του Παρνασσού, στη Φωκίδα. Στην Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχήτο ιερό είχε μεγάλη σημασία λόγω του μαντείου. Το ιερόήταν γνωστό και <strong>π</strong>έρα α<strong>π</strong>ό τον ελληνικό κόσμο. Στο ιερόέρχονταν α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>αντού για να μάθουν τα μέλλοντα και ωςαμοιβή έφερναν <strong>π</strong>λούσια δώρα. Οι χρησμοί της Πυθίαςκαθόριζαν συχνά την <strong>π</strong>ολιτική των <strong>π</strong>όλεων-κρατών.Το θέατρο της Δωδώνης.ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΙ ΑΓΩΝΕΣ, ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΜΑΝΤΕΙΑΣτην <strong>π</strong>ερίοδο αυτή τα ιερά έγινανακόμη <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ολλά. Μερικά α<strong>π</strong>ό αυτά,ό<strong>π</strong>ως είδαμε, έγιναν <strong>π</strong>ανελλήνια.Το ίδιο και οι αγώνες <strong>π</strong>ουδιοργανώνονταν σε αυτά για νατιμήσουν τους θεούς. Στα <strong>π</strong>ανελλήνιαιερά και μαντεία συναντιούνται όχιμόνο άνθρω<strong>π</strong>οι με διαφορετικές ιδέεςκαι τρό<strong>π</strong>ο ζωής, αλλά και διαφορετικέςμορφές τέχνης. Αυτό δείχνουν τααφιερώματα των <strong>π</strong>ιστών και των<strong>π</strong>όλεων-κρατών στη θεότητα.

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΠανελλήνιοι αγώνεςΟι αθλητικοί αγώνες οργανώνονταν στην αρχαιότητα κατά τη διάρκειαθρησκευτικών εορτών <strong>π</strong>ου τιμούσαν κά<strong>π</strong>οια θεότητα. Οι σημαντικότεροια<strong>π</strong>ό αυτούς ήταν τα Ολύμ<strong>π</strong>ια, τα Νέμεα, τα Πύθια και τα Ίσθμια.Όσο κρατούσαν οι αγώνες γίνονταν ε<strong>π</strong>ίσης μουσικοί και θεατρικοίδιαγωνισμοί.Το να <strong>π</strong>άρει μέρος κά<strong>π</strong>οιος αθλητής στους αγώνες ήταν <strong>π</strong>ολύσ<strong>π</strong>ουδαίο γεγονός για τον ίδιο και την <strong>π</strong>ατρίδα του. Το βραβείο για τηνίκη ήταν συμβολικό: ένα στεφάνι α<strong>π</strong>ό αγριελιά ή κισσό ή σέλινο. Αυτό<strong>π</strong>ου είχε σημασία για τους αθλητές ήταν η εμ<strong>π</strong>ειρία της συμμετοχής καιη δόξα. Οι αγώνες αυτοί όμως έφερναν <strong>π</strong>λούτη και αφιερώματα στα ιεράκαι στις <strong>π</strong>όλεις-κράτη ό<strong>π</strong>ου ανήκαν τα ιερά.Οι αθλητές αγωνίζονταν γυμνοί, ό<strong>π</strong>ως φαίνεται και σε αυτό το ανάγλυφο ό<strong>π</strong>ουα<strong>π</strong>εικονίζεται σκηνή <strong>π</strong>άλης, 6ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί ΑγώνεςΟι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί ήταν οι <strong>π</strong>αλιότεροι και οι <strong>π</strong>ιο σημαντικοί α<strong>π</strong>ό όλουςτους αγώνες. Ήταν σύμβολο ενότητας και ευκαιρία για συνεργασίαανάμεσα σε όλους τους Έλληνες. Με την εκεχειρία, δηλαδή με τηδιακο<strong>π</strong>ή των <strong>π</strong>ολέμων όσο διαρκούσαν οι αγώνες, όλες οι ελληνικές<strong>π</strong>όλεις-κράτη έστελναν αντι<strong>π</strong>ροσώ<strong>π</strong>ους στους αγώνες. Αθλητές,<strong>π</strong>οιητές, <strong>π</strong>ολιτικοί, φιλόσοφοι, α<strong>π</strong>λοί θεατές, φίλοι και εχθροί βρίσκοντανεκείνες τις μέρες στην Ολυμ<strong>π</strong>ία και <strong>π</strong>αρακολουθούσαν τιςαθλητικές και τις άλλες εκδηλώσεις. Οι Ολυμ<strong>π</strong>ιακοί Αγώνες άρχισαντο 776 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια τον Ιούλιο, και σύμφωναμε ορισμένους κανόνες.Α<strong>π</strong>εικονίσεις αθλητώνα<strong>π</strong>ό αγγεία.75

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ανα<strong>π</strong>αράσταση του ιερού τηςΟλυμ<strong>π</strong>ίας. Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. χτίστηκεο μεγάλος ναός του Δία, στον ο<strong>π</strong>οίου<strong>π</strong>ήρχε το χρυσελεφάντινο άγαλματου θεού, έργο του Αθηναίου γλύ<strong>π</strong>τηΦειδία. Σ’ όλη τη διάρκεια τηςΚλασικής, της Ελληνιστικής και τηςΡωμαϊκής Ε<strong>π</strong>οχής <strong>π</strong>ολλά νέα κτίρια(ναοί, <strong>π</strong>αλαίστρες, γυμναστήρια)<strong>π</strong>ροστέθηκαν στο ιερό.Η νίκη στους Ολυμ<strong>π</strong>ιακούς Αγώνες ήταν η μεγαλύτερη ε<strong>π</strong>ιτυχία καιέδινε δόξα στον αθλητή και στην <strong>π</strong>όλη του, <strong>π</strong>ου τον τιμούσε εξαιρετικά.Ορισμένες μάλιστα <strong>π</strong>όλεις γκρέμιζαν ένα μέρος α<strong>π</strong>ό τα τείχη τους για να<strong>π</strong>εράσει ο αθλητής. Με αυτό τον τρό<strong>π</strong>ο ήθελαν να δείξουν ότι με τέτοιους<strong>π</strong>ολίτες δε χρειάζονταν τα τείχη για την ασφάλεια τους.Ένας αθλητής γινόταν ολυμ<strong>π</strong>ιονίκης όχι μόνο ε<strong>π</strong>ειδή ήταν δυνατός,αλλά και ε<strong>π</strong>ειδή είχε αρετή. Η αρετή αυτή φαινόταν α<strong>π</strong>ό τη σκληρή<strong>π</strong>ρο<strong>π</strong>όνηση και α<strong>π</strong>ό τον έντιμο τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>ου αγωνίστηκε.Κοινά και αμφικτιονίεςΣτην Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή αρχίζουν οι Έλληνες να δημιουργούνσυνασ<strong>π</strong>ισμούς, <strong>π</strong>ου λέγονται κοινά, και αμφικτιονίες, καιέχουν θρησκευτικό και <strong>π</strong>ολιτικό χαρακτήρα.COΑιγαίο ΠέλαγοςΤΟ ΚΟΙΝΟ-J1ΚάμειροςΛ ^Ιαλυσός^^/ΔΩΡΙΕΩΝΤα κοινά τα οργάνωναν <strong>π</strong>όλεις-κράτη <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ίστευαν ότικατάγονται α<strong>π</strong>ό κοινούς <strong>π</strong>ρογόνους. Είχαν θρησκευτικό, αλλάκυρίως <strong>π</strong>ολιτικό χαρακτήρα. Μερικά α<strong>π</strong>ό αυτά τα κοινά ήταν τοΚοινό των Φωκέων, το Κοινό των Βοιωτών, αλλά και τα Κοινάτων Ιώνων και των Δωριέων <strong>π</strong>ου βρίσκονταν στη Μικρά Ασία.Οι αμφικτιονίες, ό<strong>π</strong>ως και τα κοινά, είχαν θρησκευτικό και<strong>π</strong>ολιτικό χαρακτήρα. Όμως οι <strong>π</strong>ολίτες των <strong>π</strong>όλεων-κρατών <strong>π</strong>ουα<strong>π</strong>οτελούσαν τις αμφικτιονίες δεν κατάγονταν α<strong>π</strong>ό κοινούς<strong>π</strong>ρογόνους. Η σημαντικότερη ήταν η Αμφικτιονία των Δελφών.76

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΕ. Τέχνες και γράμματα -- Οι <strong>π</strong>όλεις ανταγωνίζονται και συναγωνίζονταιΟ ανταγωνισμός ανάμεσα στις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη είχε <strong>π</strong>ολλές αιτίες, αλλά οι κυριότερεςήταν οικονομικές. Πα <strong>π</strong>αράδειγμα, ο ανταγωνισμός Αθήνας - Κορίνθου, Κορίνθου - Κέρκυραςκαι Αθήνας - Αίγινας είχε σχέση με το εμ<strong>π</strong>όριο. Η <strong>π</strong>όλη-κράτος <strong>π</strong>ου έστελνε τα <strong>π</strong>ροϊόντα τηςσε μια <strong>π</strong>εριοχή μείωνε τις εξαγωγές μιας άλλης <strong>π</strong>όλης-κράτους στην ίδια <strong>π</strong>εριοχή, αλλά καιτην <strong>π</strong>ολιτική της δύναμη στο συγκεκριμένο χώρο.Ο ανταγωνισμός δεν εμ<strong>π</strong>όδισε τις <strong>π</strong>όλεις-κράτη να δανείζονται στοιχεία η μια α<strong>π</strong>ό την άλλη.Στην τέχνη ο δανεισμός αυτός οδήγησε σε μια λίγο <strong>π</strong>ολύ κοινή τεχνοτρο<strong>π</strong>ία, η ο<strong>π</strong>οία χαρακτηρίζειτην τέχνη της Αρχαϊκής Ε<strong>π</strong>οχής.Εμ<strong>π</strong>όριο και <strong>π</strong>ήλινα αγγείαΗ Κόρινθος είναι τον 7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η ισχυρότερηεμ<strong>π</strong>ορική δύναμη της ε<strong>π</strong>οχής. Η Δίολκος έφερνε <strong>π</strong>ολλάκέρδη, με τα ο<strong>π</strong>οία έγιναν σημαντικά έργα, ό<strong>π</strong>ωςο ναός του Α<strong>π</strong>όλλωνα. <strong>Χ</strong>άρη στις <strong>π</strong>ολλές α<strong>π</strong>οικίες <strong>π</strong>ουείχε ιδρύσει, η Κόρινθος μ<strong>π</strong>ορούσε να ελέγχει τουςθαλάσσιους δρόμους και να <strong>π</strong>ουλάει τα εμ<strong>π</strong>ορεύματα της^σε Ανατολή και Δύση.Η ανά<strong>π</strong>τυξη του εμ<strong>π</strong>ορίου ευνόησε τους τεχνίτες της<strong>π</strong>όλης, ό<strong>π</strong>ως τους κεραμείς (αγγειο<strong>π</strong>λάστες) και τουςο<strong>π</strong>λουργούς, <strong>π</strong>ου αναζήτησαν νέες τεχνικές.Η Δίολκος ήταν ένας <strong>π</strong>λακόστρωτος δρόμος <strong>π</strong>ου διέσχιζε τονΙσθμό της Κορίνθου στο στενότερο σημείο. Για να <strong>π</strong>εράσει ένα<strong>π</strong>λοίο α<strong>π</strong>ό τη μια <strong>π</strong>λευρά του Ισθμού στην άλλη, το ανέβαζαν4.35<strong>π</strong>άνω σε μια ξύλινη βάση με ρόδες και το έσερναν με ζώα.ι^^Οι κεραμείς της Κορίνθου βρήκαν μια νέα τεχνική για να διακοσμούντα αγγεία, τη μελανόμορφη τεχνική. Τα μελανόμορφα αγγεία <strong>π</strong>ουλιούντανσε κάθε άκρη σχεδόν της Μεσογείου.Μελανόμορφη λήκυθος με<strong>π</strong>αράσταση γαμήλιας <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ής,550 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Νέα Υόρκη (ΗΠΑ),Μητρο<strong>π</strong>ολιτικό Μουσείο Τέχνης.Η Αθήνα άρχισε αργότερα να ανταγωνίζεται την Κόρινθο.Οι κεραμείς της μιμήθηκαν τη μελανόμορφη τεχνική των Κορινθίωνκαι ζωγράφιζαν σκηνές α<strong>π</strong>ό την καθημερινή ζωή και α<strong>π</strong>ό μύθους.Στο τέλος του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι Αθηναίοι άρχισαν να διακοσμούν τααγγεία με μια νέα διακοσμητική τεχνική, την ερυθρόμορφη τεχνική.Ερυθρόμορφη υδρία. Α<strong>π</strong>εικονίζεται μάθημα μουσικής,510 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Μόναχο (Γερμανία), Κρατική Αρχαιολογική Συλλογή. 77

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Αρύβαλλος (κορινθιακόαγγείο για τη μεταφοράαρωμάτων) με <strong>π</strong>αράστασηκωμαστών (ατόμων <strong>π</strong>ουδιασκεδάζουν), τέλος 7ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Κρατήρας α<strong>π</strong>ό τη Μεγάλη Ελλάδα με<strong>π</strong>αράσταση <strong>π</strong>ειρατικού <strong>π</strong>λοίου εναντίονεμ<strong>π</strong>ορικού, 650 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ρώμη (Ιταλία), Μουσείο Κα<strong>π</strong>ιτωλίου.Μνημειακήαρχιτεκτονικήγνωρίσαμε στηΜεσο<strong>π</strong>οταμία,στην Αίγυ<strong>π</strong>το,στη μινωικήΚρήτη και στιςΜυκήνες.Εκτός α<strong>π</strong>ό την Κόρινθο και α<strong>π</strong>ό την Αθήνα, <strong>π</strong>ολλέςακόμη <strong>π</strong>όλεις-κράτη στην Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή φτιάχνουνωραία αγγεία. Οι <strong>π</strong>αραγωγές <strong>π</strong>ολλών <strong>π</strong>εριοχών έχουνομοιότητες στο σχήμα, την τεχνική και τη διακόσμησητων αγγείων. Παρ’ όλα αυτά, οι κεραμείς ή οιζωγράφοι κάθε <strong>π</strong>εριοχής βάζουν τη δική τους ^σφραγίδα στα έργα τους.ΑρχιτεκτονικήΟινοχόη (αγγείογια κρασί) «ρυθμούΑιγάγρων», 640-630 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Στη Μίλητο και στις Κλαζομενές, <strong>π</strong>όλειςκράτητης δυτικής Μικρός Ασίας, φτιάχνουνμελανόμορφα αγγεία <strong>π</strong>ου τα διακοσμούν μεαγριοκάτσικα (αιγάγρους). Παρίσι (Γαλλία),Μουσείο του Λούβρου.Η μνημειακή αρχιτεκτονική, δηλαδή η κατασκευή μεγαλό<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ων ναώνκαι δημόσιων κτισμάτων, θα ανα<strong>π</strong>τυχθεί την Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή μέσα α<strong>π</strong>ό την<strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια των <strong>π</strong>όλεων-κρατών να δείξουν <strong>π</strong>όσο <strong>π</strong>λούσιες και ισχυρές ήταν.Κάθε <strong>π</strong>όλη-κράτος, ακόμη και στα μικρά νησιά των Κυκλάδων, <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθείνα φτιάξει όσο το δυνατόν <strong>π</strong>ιο μεγαλό<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ους ναούς. Το μάρμαρο καιο <strong>π</strong>ωρόλιθος χρησιμο<strong>π</strong>οιούνται τώρα <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ολύ.Οι κύριοι ρυθμοί της αρχαϊκής αρχιτεκτονικής είναι ο δωρικός και ο ιωνικός. Με τιςανασκαφές έχουμε βρει τα τελευταία 100 χρόνια <strong>π</strong>ολλούς ναούς και αγάλματα, καθώςκαι αφιερώματα (<strong>π</strong>ήλινα αγγεία, κοσμήματα, ό<strong>π</strong>λα), <strong>π</strong>ου οι <strong>π</strong>ιστοί ή ολόκληρη η <strong>π</strong>όληκράτοςαφιέρωναν στους θεούς.Πρέ<strong>π</strong>ει να <strong>π</strong>ούμε ότι η αρχιτεκτονική των σ<strong>π</strong>ιτιών δεν αλλάζει. Οι τοίχοισυνεχίζουν να κατασκευάζονται α<strong>π</strong>ό ακατέργαστες ή σχεδόνακατέργαστες <strong>π</strong>έτρες και λάσ<strong>π</strong>η, ενώ σ<strong>π</strong>άνια «ντύνονται»^ με κά<strong>π</strong>οιο υλικό εσωτερικά ή εξωτερικά. Το μέγεθος τωνσ<strong>π</strong>ιτιών όμως αλλάζει: τώρα είναι μεγαλύτερα και με<strong>π</strong>ερισσότερες ανέσεις.Πολλές <strong>π</strong>όλεις-κράτη α<strong>π</strong>οκτούν <strong>π</strong>ιο ισχυρά τείχη.Η <strong>π</strong>όλη-κράτος μεγαλώνει, καθώς αυξάνεται ο <strong>π</strong>ληθυσμόςτης. Σε <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>όλεις-κράτη στο χώρο συνέλευσης των<strong>π</strong>ολιτών, στην αγορά, χτίζονται νέα δημόσια κτίρια.Τέλος, το σύστημα ύδρευσης βελτιώνεται.Σχεδιαστική ανα<strong>π</strong>αράσταση του ναού της Αρτεμης στηνΚέρκυρα. Ο ναός χτίστηκε το 600-575 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. σε δωρικό ρυθμό.

Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ~tΓλυ<strong>π</strong>τική: το μάρμαρο <strong>π</strong>ου μιλάειΓυναικεία και ανδρικά αγάλματα α<strong>π</strong>ό μάρμαρο, κούροικαι κόρες, βρέθηκαν στα νεκροταφεία, στους τάφουςτων <strong>π</strong>λουσίων και στα ιερά των <strong>π</strong>ερισσότερων <strong>π</strong>εριοχώντου ελληνικού κόσμου. Πρέ<strong>π</strong>ει να <strong>π</strong>ούμε ότι τα αγάλματααυτά έχουν <strong>π</strong>ολλές ομοιότητες, αλλά διαφέρουν στιςλε<strong>π</strong>τομέρειες τους. Η γλυ<strong>π</strong>τική κάνει τους ναούς ναζωντανέψουν. Ολόκληρες <strong>π</strong>αραστάσεις α<strong>π</strong>ό τη ζωή και τουςαγώνες των θεών και των ηρώων στολίζουν τους ναούς.Κούρος <strong>π</strong>ου βρέθηκε στην Ανάβυσσο της Αττικής,525 Π.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Ποίηση, ε<strong>π</strong>ιστήμες και φιλοσοφίαΣτη δυτική Μικρά Ασία (Ιωνία) και στα νησιά του βορειοανατολικούΑιγαίου οι Έλληνες ήρθαν σε ε<strong>π</strong>αφή με άλλους λαούς (Λυδούς,Πέρσες, Αιγυ<strong>π</strong>τίους κ.ά.) και <strong>π</strong>ήραν στοιχεία α<strong>π</strong>' αυτούς.Στην Ιωνία εμφανίζεται η λυρική <strong>π</strong>οίηση. Η λυρική <strong>π</strong>οίησηονομάστηκε έτσι ε<strong>π</strong>ειδή ο <strong>π</strong>οιητής τραγουδούσε τους στίχους τουμε τη συνοδεία λύρας. Οι λυρικοί <strong>π</strong>οιητές μιλούν για τον έρωτα,τις χαρές και τις λύ<strong>π</strong>ες της ζωής, γράφουν όμως και <strong>π</strong>ατριωτικάή <strong>π</strong>ολιτικά <strong>π</strong>οιήματα.Στη δυτική Μικρά Ασία ε<strong>π</strong>ίσης οι άνθρω<strong>π</strong>οι αισθάνθηκαν για<strong>π</strong>ρώτη φορά την ανάγκη να γράψουν την ιστορία του τό<strong>π</strong>ουτους, βάζοντας μέσα και <strong>π</strong>ολλούς μύθους. Αυτοί ονομάστηκανλογογράφοί και θεωρούνται οι <strong>π</strong>ρόδρομοι της ιστοριογραφίας.Ο κυριότερος α<strong>π</strong>ό αυτούς είναι ο Εκαταίος α<strong>π</strong>ό τη Μίλητο.Κόρη <strong>π</strong>ου βρέθηκε στηνΑκρό<strong>π</strong>ολη της Αθήνας,500 Π.<strong>Χ</strong>. Αθήνα, ΜουσείοΑκρο<strong>π</strong>όλεως.Οι Έλληνες για <strong>π</strong>ολλούς αιώνες εξηγούσαν τον κόσμο με τους μύθους. Στην Ιωνία, α<strong>π</strong>ότον 7ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και μετά, σε όσα έμαθαν α<strong>π</strong>ό τους λαούς της Ανατολής και της Αιγύ<strong>π</strong>του,<strong>π</strong>ροσθέτουν τις δικές τους γνώσεις, <strong>π</strong>ου βασίζονται στην <strong>π</strong>αρατήρηση. Σε όλο τονελληνικό κόσμο, α<strong>π</strong>ό τη Σικελία μέχρι την Ιωνία, φιλόσοφοι και ε<strong>π</strong>ιστήμονες, <strong>π</strong>ροχωρώντας<strong>π</strong>έρα α<strong>π</strong>ό το μύθο και τον κόσμο των θεών, <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν να εξηγήσουν τον κόσμομε τη λογική και τις ε<strong>π</strong>ιστήμες (μαθηματικά, γεωγραφία, αστρονομία και φιλοσοφία).79

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο Θαλής ταξίδεψε στην Αίγυ<strong>π</strong>το και στην Εγγύς Ανατολή και γνώρισετη σοφία των άλλων λαών. Ασχολήθηκε με την αστρονομία. Αυτόόμως <strong>π</strong>ου τον α<strong>π</strong>ασχολούσε <strong>π</strong>ερισσότερο ήταν να βρει το βασικόστοιχείο α<strong>π</strong>ό το ο<strong>π</strong>οίο φτιάχτηκε ο κόσμος. Σύμφωνα με το Θαλή, ηζωή ξεκίνησε α<strong>π</strong>ό το νερό, ε<strong>π</strong>ειδή το νερό είναι <strong>π</strong>άρα <strong>π</strong>ολύ στον κόσμο.Ο Θαλής, <strong>π</strong>αρατηρώντας τη βροχή και τους ανέμους, έλυσε και<strong>π</strong>ρακτικά <strong>π</strong>ροβλήματα της ναυσι<strong>π</strong>λοΐας. Με το Θαλή και τους άλλουςφιλοσόφους της Ιωνίας γεννήθηκε η ε<strong>π</strong>ιστήμη.Μαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομή του Θαλή του Μιλήσιου.Ρωμαϊκό αντίγραφο α<strong>π</strong>ό έργο του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Βατικανό, Μουσεία Βατικανού.Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στη Σάμο.Ασχολήθηκε με τη γεωμετρία καιτους αριθμούς. Πίστευε ότι ο κόσμοςδεν είναι μυθικός, αλλά μ<strong>π</strong>ορείνα εξηγηθεί με τα μαθηματικά καιτη γεωμετρία. Οι ε<strong>π</strong>ιστήμες αυτέςστηρίζονται ακόμη και σήμερα στιςμελέτες του Πυθαγόρα.<strong>Χ</strong>άλκινη <strong>π</strong>ροτομή του Πυθαγόρα. Ρωμαϊκό αντίγραφο αγάλματοςτου 5ου αι. <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία), Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Ο Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο. Πίστευε ότι ο κόσμος έχειτους δικούς του νόμους και τη δική του τάξη, τα ο<strong>π</strong>οία ονόμαζεΛόγο. Ο Λόγος υ<strong>π</strong>άρχει μέσα σε κάθε ον (άνθρω<strong>π</strong>ο, ζώο, φυτό), σεκάθε φαινόμενο. Ε<strong>π</strong>ίσης <strong>π</strong>ίστευε ότι τα <strong>π</strong>ράγματα αλλάζουν συνέχεια.Γι’ αυτό τα <strong>π</strong>αρομοίαζε με το <strong>π</strong>οτάμι <strong>π</strong>ου συνεχώς κυλάει και<strong>π</strong>οτέ δε μένει το ίδιο («τα <strong>π</strong>άντα ρει»=όλα αλλάζουν).Μαρμάρινο άγαλμα του Ηράκλειτου. Ρωμαϊκόαντίγραφο α<strong>π</strong>ό έργο του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ηράκλειο (Κρήτη), Αρχαιολογικό Μουσείο.*

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΣΤ.Το Περσικό Βασίλειο και οι σχέσεις του με τους ΈλληνεςΗ Αρχαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή τελειώνει όταν το Περσικό Βασίλειο συγκρούεται με ορισμένες ελληνικές<strong>π</strong>όλεις-κράτη. Οι σχέσεις όμως ανάμεσα σε αυτές και τον Πέρση βασιλιά δεν ήταν<strong>π</strong>άντα εχθρικές. Μερικές φορές μια <strong>π</strong>όλη-κράτος ή μια <strong>π</strong>ολιτική <strong>π</strong>αράταξη μέσα σε μια<strong>π</strong>όλη-κράτος ζήτησε τη βοήθεια του Περσικού Βασιλείου για να νικήσει τους αντι<strong>π</strong>άλουςτης. Α<strong>π</strong>ό την άλλη, το Περσικό Βασίλειο, α<strong>π</strong>ό τη στιγμή <strong>π</strong>ου ιδρύθηκε, <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούσε ναεξα<strong>π</strong>λωθεί και να κατακτήσει ολοένα και <strong>π</strong>ερισσότερους λαούς και <strong>π</strong>εριοχές.Κύρια <strong>π</strong>ηγή μας για τη σύγκρουση κά<strong>π</strong>οιων ελληνικών <strong>π</strong>όλεων-κρατών και του ΠερσικούΒασιλείου στις αρχές του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι το ιστορικό έργο του Ηρόδοτου, ο ο<strong>π</strong>οίοςέζησε τα γεγονότα. Υ<strong>π</strong>άρχουν ακόμη <strong>π</strong>ολλές μεταγενέστερες <strong>π</strong>ληροφορίες . Οι ιστορικοίσήμερα αντλούν <strong>π</strong>ληροφορίες και α<strong>π</strong>ό άλλες <strong>π</strong>ηγές, <strong>π</strong>ου δείχνουν τις στάσεις και τιςαντιλήψεις των ανθρώ<strong>π</strong>ων της ε<strong>π</strong>οχής. Περσικές <strong>π</strong>ηγές για τα συγκεκριμένα γεγονόταδε σώζονται. Έτσι γνωρίζουμε <strong>π</strong>ώς έγιναν τα <strong>π</strong>ράγματα α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>λευρά των Ελλήνων,όχι όμως και α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>λευρά των Περσών.Οι Πέρσες και το βασίλειο τουςΟι Μήδοι και οι Πέρσες κατοικούσαν στην <strong>π</strong>εριοχή τουσημερινού Ιράν ήδη α<strong>π</strong>ό τον 9ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Το 550 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ο Πέρσης βασιλιάς Κύρος Β' ανέτρεψε το βασιλιά τωνΜήδων και ένωσε Μήδους και Πέρσες σε ένα ισχυρόβασίλειο. Μέσα σε 50 χρόνια <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ο Κύρος Β' και οιδιάδοχοι του, ο Καμβύσης και στη συνέχεια ο Δαρείος Α'(522-486 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), κατόρθωσαν να σχηματίσουν ένα τεράστιοβασίλειο. Οι Έλληνες συγγραφείς θαύμαζαν το μεγαλείοκαι τη δύναμη του <strong>π</strong>ερσικού κράτους και είχαν δώσει στονΠέρση μονάρχη την ονομασία «Μεγάλος Βασιλιάς».Στο Περσικό Βασίλειο, αντίθετα με τον τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>ολιτικήςοργάνωσης των ελληνικών <strong>π</strong>όλεων-κρατών, όλη η <strong>π</strong>ολιτικήκαι στρατιωτική δύναμη βρισκόταν στα χέρια του βασιλιά.Πρωτεύουσα του κράτους ήταν αρχικά οι Πασαργάδες,αργότερα τα Σούσα και τέλος η Περσέ<strong>π</strong>ολη, στο σημερινόΙράν. Το βασίλειο ήταν χωρισμένο σε μεγάλες ε<strong>π</strong>αρχίες, τιςσατρα<strong>π</strong>είες, τις ο<strong>π</strong>οίες διοικούσαν οι σατρά<strong>π</strong>ες. Ο κεντρικόςέλεγχος αυτού του τεράστιου βασιλείου γινόταν α<strong>π</strong>ό τηβασιλική γραφειοκρατία, με τη βοήθεια ενός ανε<strong>π</strong>τυγμένουοδικού δικτύου.. JtvUmmΟ τάφος του Κυρου Β' στουςΠασαργάδες (Ιράν).Περσέ<strong>π</strong>ολη (Ιράν): ανάγλυφο α<strong>π</strong>ό την ανατολική σκάλα <strong>π</strong>ουοδηγούσε στην αίθουσα ακροάσεων του Δαρείου Α,5ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Α<strong>π</strong>εικονίζεται τμήμα α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ή τωνστρατιωτών, των ευγενών και των εκ<strong>π</strong>ροσώ<strong>π</strong>ων των υ<strong>π</strong>οτελών λαών<strong>π</strong>ρος το Μεγάλο Βασιλιά. Στο <strong>π</strong>άνω μέρος οι εκ<strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>οι τηςΑραχωσίας στη μέση Βαβυλώνιοι και κάτω Ασσυριοι και Φοίνικες.81

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Πανοραμική ά<strong>π</strong>οψη της Περσέ<strong>π</strong>ολης. Στο κέντρο η μεγάλη αίθουσα ακροάσεωντου βασιλιά, 5ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Οι εργασίες για την οικοδόμηση της άρχισαν ε<strong>π</strong>ί ΔαρείουΑ' και ολοκληρώθηκαν στα <strong>π</strong>ρώτα χρόνια της βασιλείας του Ξέρξη Α'. Ό<strong>π</strong>ωςβλέ<strong>π</strong>ουμε στη φωτογραφία, οι αίθουσες είχαν <strong>π</strong>ολλούς κίονες (μέχρι 20 μ. ύψος).Υ<strong>π</strong>ήρχαν και μνημειακές σκάλες <strong>π</strong>ου οδηγούσαν στις εισόδους.Η «Πύλη Όλων των <strong>Χ</strong>ωρών»ήταν η ε<strong>π</strong>ίσημη είσοδος τουανακτόρου της Περσέ<strong>π</strong>ολης(Ιράν). Οικοδομήθηκεα<strong>π</strong>ό τον Ξέρξη γύρω στο475 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Σε κάθε <strong>π</strong>λευράτης εισόδου υ<strong>π</strong>ήρχε ένας<strong>π</strong>έτρινος ταύρος ύψους<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου 6 μέτρα.Το Περσικό Βασίλειοε<strong>π</strong>ί Κύρου Β'(559-529 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Οι κατακτήσεις του Καμβύση(529-522 <strong>π</strong><strong>Χ</strong>)Οι κατακτήσεις τουΔαρείου Α'(522-486 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>}Το Περσικό Βασίλειο έφτανε α<strong>π</strong>ό το σημερινό Αφγανιστάν ως τη Βουλγαρία και την <strong>π</strong>εριοχή τηςΜακεδονίας και α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το ως τον Καύκασο.82

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΑ<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ερσικές ε<strong>π</strong>ιγραφές μαθαίνουμε ότιο Πέρσης βασιλιάς φρόντιζε να <strong>π</strong>αίρνει Η θρησκεία των Περσών ήταν ο ζωροαστρισμός.τους φόρους και ενδιαφερόταν ναΟι Πέρσες λάτρευαν τον Άχουρα Μάζδα. Η θρησκείατους είχε ε<strong>π</strong>ίσης σχέση και με τη μελέτη τωνκρατάει το κράτος ενωμένο.Οι υ<strong>π</strong>οτελείς λαοί, <strong>π</strong>ου ζούσαν μέσα στο άστρων. Οι ιερείς τους έφτιαξαν ένα α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>ρώταΠερσικό Βασίλειο, έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να δεχτούν τηνημερολόγια της ιστορίας.κυριαρχία του. Αν δεν το έκαναν, είχαν νααντιμετω<strong>π</strong>ίσουν το στρατό του ΜεγάλουΒασιλιά. Ο Πέρσης βασιλιάς ήταν εκείνη την ε<strong>π</strong>οχή ο <strong>π</strong>ιο ισχυρός βασιλιάςτου κόσμου και <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούσε συνέχεια να μεγαλώνει το βασίλειο του.Οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη στη σφαίρα ε<strong>π</strong>ιρροήςτου Περσικού ΒασιλείουΑ<strong>π</strong>ό τα μέσα του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη της ΜικράςΑσίας εξαρτώνται α<strong>π</strong>ό το Βασίλειο των Λυδών, στο ο<strong>π</strong>οίο <strong>π</strong>λήρωνανφόρους. Το 547-546 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο Πέρσης βασιλιάς Κύρος Β' κατέκτησε τοΒασίλειο των Λυδών. Οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη της Ιωνίας βρέθηκανστη σφαίρα ε<strong>π</strong>ιρροής του Περσικού Βασιλείου. Α<strong>π</strong>έναντι στην <strong>π</strong>ερσικήκυριαρχία οι κάτοικοι της Ιωνίας δεν είχαν όλοι την ίδια στάση. Έτσι, ότανήρθαν οι Πέρσες, άλλες <strong>π</strong>όλεις-κράτη <strong>π</strong>αραδόθηκαν αμέσως και άλλεςαντιστάθηκαν και καταστράφηκαν. Στη συνέχεια οι κάτοικοι της Ιωνίαςδέχτηκαν την <strong>π</strong>ερσική κυριαρχία. Ο Κύρος Β' εγκατέστησε στις <strong>π</strong>όλειςκράτηΈλληνες τυράννους <strong>π</strong>ου ακολουθούσαν την <strong>π</strong>ολιτική του Πέρσηβασιλιά: <strong>π</strong>λήρωναν φόρους και ήταν υ<strong>π</strong>οχρεωμένοι να στέλνουν εργάτεςό<strong>π</strong>ου τους χρειαζόταν η <strong>π</strong>ερσική διοίκηση.Οι Πέρσες βασιλιάδες <strong>π</strong>άντα ήθελαν να ε<strong>π</strong>εκτείνουν το βασίλειο τους<strong>π</strong>ρος τη Δύση, <strong>π</strong>έρα α<strong>π</strong>ό τις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας. Το 513 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ο Δαρείος Α' εκστράτευσε ενάντια στους Σκύθες, <strong>π</strong>ου κατοικούσαν στιςδυτικές και βόρειες ακτές του Εύξεινου Πόντου, αλλά νικήθηκε. Με τηνεκστρατεία αυτή όμως οι Πέρσες <strong>π</strong>έρασαν στην ευρω<strong>π</strong>αϊκή ή<strong>π</strong>ειρο.Η Θράκη -<strong>π</strong>ου στις <strong>π</strong>ινακίδες της Περσέ<strong>π</strong>ολης εμφανίζεται με το όνομαΣκούδρα- έγινε μια α<strong>π</strong>ό τις ε<strong>π</strong>αρχίες του Περσικού Βασιλείου.Ανάγλυφο α<strong>π</strong>ό τοΘησαυροφυλάκιο του ΔαρείουΑ' στην Περσέ<strong>π</strong>ολη,5ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Τεχεράνη (Ιράν),Αρχαιολογικό Μουσείο.Σκηνή ακρόασης α<strong>π</strong>ό τοΜεγάλο Βασιλιά. Ο Δαρείος Α'α<strong>π</strong>εικονίζεται καθισμένος σεθρόνο και <strong>π</strong>ίσω του στέκεταιο διάδοχος του Ξέρξης Α.Οι υ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ες μορφές, <strong>π</strong>ουα<strong>π</strong>εικονίζονται σε μικρότερομέγεθος, είναι αξιωματικοίκαι ακόλουθοι.83

700-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Οι Περσικοί Πόλεμοι (492-479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Α<strong>π</strong>ό το 492 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. μέχρι το 480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. έγιναν τρεις εκστρατείες α<strong>π</strong>ό τον Πέρσηβασιλιά, για να κατακτήσει τις <strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιου ελλαδικού χώρου.Αυτές οι εκστρατείες ονομάστηκαν Περσικοί Πόλεμοι ή Μηδικά ή Περσικά.Ο Ηρόδοτος λέει ότι οι εκστρατείες έγιναν ε<strong>π</strong>ειδή ο Δαρείος Α' ήθελε να εκδικηθεί τουςΑθηναίους και τους κατοίκους της Ερέτριας, <strong>π</strong>ου βοήθησαν τους Ίωνες κατά την ΙωνικήΕ<strong>π</strong>ανάσταση. Όμως η <strong>π</strong>ολιτική του Πέρση βασιλιά ήταν να ε<strong>π</strong>εκτείνει την εξουσία του.Έτσι οι <strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιου ελλαδικού χώρου ήταν βασικός του στόχος.Πρώτη εκστρατεία: Η εκστρατείατου Μαρδόνιου (492 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η <strong>π</strong>ρώτη εκστρατεία χρονολογείταιτο 492 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Έγινε με ε<strong>π</strong>ικεφαλής τοστρατηγό Μαρδόνιο, <strong>π</strong>ου ήταν γαμ<strong>π</strong>ρόςτου Πέρση βασιλιά Δαρείου Α'.^Δεύτερη εκστρατεία: Η εκστρατείατου Δάτη και του Αρταφέρνη (490 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η δεύτερη εκστρατεία έγινε το490 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. με ε<strong>π</strong>ικεφαλής τους Πέρσεςστρατηγούς Δάτη και Αρταφέρνη.Σύμβουλος τους σε αυτή την εκστρατείαήταν ο γιος του Πεισίστρατου, ο Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ίας.Η δεύτερη εκστρατεία κρίθηκε στη μάχητου Μαραθώνα.Ο στόλος του Πέρση βασιλιά κατέλαβε τιςΚυκλάδες και μετά α<strong>π</strong>οβιβάστηκε στην Εύβοια.Εκεί έκαψε την Ερέτρια και υ<strong>π</strong>οδούλωσε τουςκατοίκους της. Στη συνέχεια α<strong>π</strong>οβιβάστηκε στην<strong>π</strong>εδιάδα του Μαραθώνα. Στη μάχη <strong>π</strong>ου έγινεστο Μαραθώνα ο στρατός του Πέρση βασιλιάνικήθηκε α<strong>π</strong>ό τους Αθηναίους και τους Πλαταιείς(οι Πλαταιές ήταν <strong>π</strong>όλη-κράτος στη Βοιωτία).

Η ΑΡXΑΪΚΗ ΕΠΟXΗ -- ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝΈλληνας<strong>π</strong>ολεμιστής μάχεταιμε <strong>π</strong>ολεμιστή τουΠέρση βασιλιά.Ερυθρόμορφοςαμφορέας του5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Νέα Υόρκη (ΗΠΑ),Μητρο<strong>π</strong>ολιτικόΜουσείο Τέχνης.• * * * • - — - -.<strong>Χ</strong>άλκινο κράνοςανατολικού τύ<strong>π</strong>ουα<strong>π</strong>ό το Μαραθώνα,5ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ολυμ<strong>π</strong>ία(Πελο<strong>π</strong>όννησος),ΑρχαιολογικόΜουσείο.*-.Ο τύμβος των Αθηναίων στο Μαραθώνα. Οι Αθηναίοι έθαψαντους νεκρούς τους σε ομαδικό τάφο στο Μαραθώνα.Στο χώρο της ταφής χαράχτηκαν οι στίχοι: «Οι Αθηναίοι<strong>π</strong>ολεμώντας για όλους τους Έλληνες στο Μαραθώνα,συντρίψανε τη δύναμη των χρυσοφορεμένων Μήδων».Οι Αθηναίοι α<strong>π</strong>οκτούν ναυτική δύναμηΟ Αθηναίος Θεμιστοκλής <strong>π</strong>ροερχόταν α<strong>π</strong>ό αριστοκρατική οικογένειακαι ανήκε στην τάξη των <strong>π</strong>εντακοσιομέδιμνων. Το 493 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. εκλέχτηκε<strong>π</strong>ρώτη φορά Άρχοντας. Η <strong>π</strong>ολιτική του είχε στόχο τη δημιουργίαισχυρού στόλου, για να είναι η Αθήνα <strong>π</strong>ροετοιμασμένη στην <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωσημιας νέας εκστρατείας του Πέρση βασιλιά. Έτσι, όταν το 483 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.βρέθηκε κι άλλο ασήμι στα ορυχεία του Λαυρίου έξω α<strong>π</strong>ό την Αθήνα,ο Θεμιστοκλής έ<strong>π</strong>εισε τους Αθηναίους, αντί να μοιραστούν τα κέρδηα<strong>π</strong>ό το ασήμι, να φτιάξουν με αυτά <strong>π</strong>ολεμικά <strong>π</strong>λοία, τις τριήρεις. Με τιςτριήρεις οι Αθηναίοι θα μ<strong>π</strong>ορούσαν όχι μόνο να αντιμετω<strong>π</strong>ίσουν τονΠέρση βασιλιά αλλά και να νικήσουν τους στόλους άλλων ελληνικών<strong>π</strong>όλεων-κρατών, αλλά και των Φοινίκων, <strong>π</strong>ου τους ανταγωνίζοντανστη Μεσόγειο. Έτσι η Αθήνα θα μ<strong>π</strong>ορούσε να γίνει μεγάλη ναυτικήδύναμη. Τις τριήρεις αυτές χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν οι Αθηναίοι στηναυμαχία της Σαλαμίνας.Λ******Μαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομή τουΘεμιστοκλή. Ρωμαϊκό αντίγραφοα<strong>π</strong>ό έργο του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Όστια (Ιταλία), Αρχαιολογικό Μουσείο.Εικονίζεται αθηναϊκό <strong>π</strong>ολεμικό <strong>π</strong>λοίο.Τα <strong>π</strong>λοία διέθεταν <strong>π</strong>ανιά, αλλάανέ<strong>π</strong>τυσσαν ταχύτητα κυρίως μεκω<strong>π</strong>ηλασία. Το βασικό ό<strong>π</strong>λο αυτώντων <strong>π</strong>λοίων ήταν το έμβολο, <strong>π</strong>ουτο<strong>π</strong>οθετούσαν στην <strong>π</strong>λώρη. Μελανόμορφοαγγείο του τέλους του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία), ΒρετανικόΜουσείο.85

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Τρίτη εκστρατεία: Η εκστρατεία του ζέρξη (480--479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η τρίτη εκστρατεία έγινε το 480-479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ε<strong>π</strong>ικεφαλής του <strong>π</strong>ερσικούστρατού ήταν ο ίδιος ο βασιλιάς, ο Ξέρξης. Ο τεράστιος στρατός <strong>π</strong>έρασεα<strong>π</strong>ό τον Ελλήσ<strong>π</strong>οντο και διέσχισε όλη τη Θράκη, τη Μακεδονία και τηΘεσσαλία χωρίς αντίσταση. Οι <strong>π</strong>ερισσότερες όμως <strong>π</strong>όλεις-κράτη τουνότιου ελλαδικού χώρου α<strong>π</strong>οφάσισαν να αντιμετω<strong>π</strong>ίσουν το στρατό τουΠέρση βασιλιά, αν και ο στρατός τους ήταν <strong>π</strong>ολύ μικρότερος.1. Η <strong>π</strong>ρώτη αντίσταση <strong>π</strong>ου συνάντησε στην εκστρατεία του ο Ξέρξης ήταν στη θάλασσα. Στο ακρωτήριοΑρτεμίσιο της βόρειας Εύβοιας (480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), ο στόλος του Πέρση βασιλιά αντιμετώ<strong>π</strong>ισε τα <strong>π</strong>λοία των <strong>π</strong>όλεωνκρατών<strong>π</strong>ου είχαν α<strong>π</strong>οφασίσει να αντισταθούν. Κανένας όμως δε βγήκε νικητής α<strong>π</strong>ό αυτή τη ναυμαχία.2. Στην ξηρά, η <strong>π</strong>ρώτη μάχη έγινε στις Θερμο<strong>π</strong>ύλες(480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Τα ελληνικά στρατεύματα αντιστάθηκανγενναία, αλλά ο στρατός του Πέρση βασιλιά κατάφερενα τα <strong>π</strong>ερικυκλώσει και να νικήσει.3. Η ναυμαχία <strong>π</strong>ου έγινε στη Σαλαμίνα (480<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) έκρινε το νικητή. Ο στρατός του Πέρσηβασιλιά μετά τις Θερμο<strong>π</strong>ύλες έφτασε στηνΑθήνα και την έκαψε. Οι Αθηναίοι όμως είχανφύγει. Ο ηγέτης των Αθηναίων Θεμιστοκλήςείχε <strong>π</strong>είσει τους <strong>π</strong>ερισσότερους να <strong>π</strong>ολεμήσουνστη θάλασσα. Οι δύο αντί<strong>π</strong>αλοι στόλοισυγκρούστηκαν στο θαλάσσιο στενό ανάμεσαστη Σαλαμίνα και στην Αττική. Το μεγαλύτεροτμήμα του στόλου του Πέρση βασιλιά καταστράφηκε.Ο Ξέρξης α<strong>π</strong>οχώρησε αφήνοντας<strong>π</strong>ίσω το Μαρδόνιο μ’ ένα μεγάλο μέρος τουστρατού του.5. Το 479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., αμέσως μετά τη μάχη των Πλαταιών, τοναυτικό των σύμμαχων ελληνικών <strong>π</strong>όλεων-κρατών ε<strong>π</strong>ιτέθηκεστο στόλο του Πέρση βασιλιά. Στη χερσόνησο τηςΜυκάλης, στη Μικρά Ασία, το ίδιο ναυτικό έκανε τουςΠέρσες να υ<strong>π</strong>οχωρήσουν και έκαψε τα <strong>π</strong>ερσικά <strong>π</strong>λοία.4. Η τελική μάχη ανάμεσα σε <strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιουελλαδικού χώρου και στον <strong>π</strong>ερσικό στρατό έγινε το479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στην <strong>π</strong>εδιάδα των Πλαταιών, στη Βοιωτία. ΟΜαρδόνιος <strong>π</strong>έρασε το χειμώνα στη Θεσσαλία. Μόλιςέφτασε η άνοιξη ξεκίνησε για το Νότο. Στη μάχη νίκησανοι σύμμαχες ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη.ΜηδισμόςΑ<strong>π</strong>ό το ρήμαμηδίζω: <strong>π</strong>ηγαίνωμε τους Μήδους(Πέρσες).Μετά τη σύγκρουσηΜετά τη σύγκρουση και τη νίκη τα <strong>π</strong>ράγματα άλλαξαν. Η συνεργασία μετο Περσικό Βασίλειο θεωρήθηκε <strong>π</strong>ια <strong>π</strong>ροδοσία. Η κατηγορία για μηδισμόήταν αρκετή για να ξεκινήσει ένας <strong>π</strong>όλεμος ανάμεσα σε <strong>π</strong>όλεις-κράτη ήαφορμή για να εξοριστούν κά<strong>π</strong>οιοι <strong>π</strong>ολιτικοί αντί<strong>π</strong>αλοι.Α<strong>π</strong>ό τους συγγραφείς <strong>π</strong>ου αναφέρονται στα Περσικά, βλέ<strong>π</strong>ουμε ότι οινίκες ενάντια στο Περσικό Βασίλειο δημιούργησαν μεγάλη αυτο<strong>π</strong>ε<strong>π</strong>οίθησηστις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη και ένα αίσθημα ενότητας και υ<strong>π</strong>εροχήςα<strong>π</strong>έναντι στους άλλους λαούς.86

Κεφάλαιο 5« /Η Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.^Βτ&ί'Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή ονομάζουμε την <strong>π</strong>ερίοδο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας <strong>π</strong>ου αρχίζει μετην ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλου (478 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων(479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) και τελειώνει με το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Η ΚλασικήΕ<strong>π</strong>οχή καταλαμβάνει δηλαδή το μεγαλύτερο μέρος του 5ου και του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Οιιστορικοί ονόμασαν την ε<strong>π</strong>οχή αυτή κλασική, γιατί ο <strong>π</strong>ολιτισμός <strong>π</strong>ου ανα<strong>π</strong>τύχθηκε τότεέχει <strong>π</strong>οικιλία και δημιουργική δύναμη. Ο <strong>π</strong>ολιτισμός αυτός έγινε <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>ο για ολόκληρεςε<strong>π</strong>οχές στην ευρω<strong>π</strong>αϊκή αλλά και στην <strong>π</strong>αγκόσμια ιστορία. Για την Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή έχουμε<strong>π</strong>ολλές αρχαιολογικές και γρα<strong>π</strong>τές <strong>π</strong>ηγές <strong>π</strong>ου αφορούν κυρίως την Αθήνα.ΤΤΉ TLY vm

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 51. Ο ελληνικός κόσμος μετά τους ΠερσικούςΠολέμους -- Ακμή και <strong>π</strong>αρακμή της ΑθήναςΑντίθετα με τις <strong>π</strong>ροηγούμενες <strong>π</strong>εριόδους, για την Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή οι σύγχρονοι ιστορικοίέχουν <strong>π</strong>ολλές και διαφορετικές <strong>π</strong>ηγές.Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., μετά τη νίκη ενάντια στον Πέρση βασιλιά, οργανώθηκε η Συμμαχίατης Δήλου. Στην Αθήνα το <strong>π</strong>ολίτευμα <strong>π</strong>ήρε την <strong>π</strong>ιο δημοκρατική του μορφή. Ο ανταγωνισμόςανάμεσα στην Αθήνα και στη Σ<strong>π</strong>άρτη κατέληξε στον Πελο<strong>π</strong>οννησιακό Πόλεμο <strong>π</strong>ουτελείωσε στο τέλος του αιώνα με την ολοκληρωτική ήττα της Αθήνας.Α. Η Πεντηκονταετία -- Αθηναϊκή ηγεμονία και δημοκρατία479 478 464 462 454 451 449 445 431Τέλος τωνΠερσικώνΠολέμωνΔράση του Κίμωνα477--462Ίδρυση τηςΣυμμαχίαςτης ΔήλουΕ<strong>π</strong>ανάστασητων ειλώτωνενάντια στηΣ<strong>π</strong>άρτη480 470 460 450 430 420Τα 50 <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου χρόνια μετά α<strong>π</strong>ό το τέλος των <strong>π</strong>ολέμων με το Περσικό Βασίλειο μέχρι τοξέσ<strong>π</strong>ασμα του Πελο<strong>π</strong>οννησιακού Πολέμου ονομάζονται Πεντηκονταετία. Η Αθήνα ήταντώρα ισχυρότερη και στα χρόνια αυτά έκανε σταθερή την ηγεμονία της στον ελληνικόκόσμο.Η ίδρυση και η δράση της Συμμαχίας της ΔήλουΓια τοΘεμιστοκλήμάθαμε στιςσ. 85, 86.Λίγο μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων, η Αθήνα οργάνωσε μιασυμμαχία ελληνικών <strong>π</strong>όλεων-κρατών, τη Συμμαχία της Δήλου. Οι Αθηναίοςστρατηγός Αριστείδης όρισε το φόρο <strong>π</strong>ου θα <strong>π</strong>λήρωναν οι συμμαχικές<strong>π</strong>όλεις-κράτη στο κοινό ταμείο. Το ταμείο κάλυ<strong>π</strong>τε τις ανάγκες τηςΣυμμαχίας. Ο Θεμιστοκλής, αν και είχε σημαντική <strong>π</strong>ολιτική και στρατιωτικήδράση την ε<strong>π</strong>οχή των Περσικών Πολέμων, δε συμμετείχε ενεργά στηΣυμμαχία της Δήλου.Με ηγέτη τον Αθηναίο στρατηγό Κίμωνα (γιο του Μιλτιάδη), η Συμμαχίατης Δήλου είχε <strong>π</strong>ολλές στρατιωτικές ε<strong>π</strong>ιτυχίες. Η <strong>π</strong>ολιτική του Κίμωνα ήταν<strong>π</strong>όλεμος με τους Πέρσες σατρά<strong>π</strong>ες και φιλία με τη Σ<strong>π</strong>άρτη.88

Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΗ ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλουσκο<strong>π</strong>ό είχε να αντιμετω<strong>π</strong>ίσει το ΠερσικόΒασίλειο και να α<strong>π</strong>ελευθερώσει τιςελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη της δυτικήςΜικρός Ασίας α<strong>π</strong>ό την εξουσία τουΠέρση βασιλιά. Στην <strong>π</strong>ραγματικότηταόμως η Συμμαχία της Δήλου έδωσετην ευκαιρία στους Αθηναίους να σταθερο<strong>π</strong>οιήσουντην ηγεμονία τους στονελληνικό κόσμο. Πράγματι, α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ολύνωρίς η Αθήνα <strong>π</strong>ροωθούσε τα συμφέροντατης, δηλαδή την κυριαρχία στοΑιγαίο, <strong>π</strong>ου της εξασφάλιζε τον έλεγχοτου εμ<strong>π</strong>ορίου και ε<strong>π</strong>άρκεια σε σιτηρά.Ά<strong>π</strong>οψη του αρχαιολογικού χώρου στη Δήλο (Κυκλάδες).Ενώ η Αθήνα ασχολήθηκε με τη Συμμαχία της Δήλου, η Σ<strong>π</strong>άρτη είχε ταδικά της <strong>π</strong>ροβλήματα στην Πελο<strong>π</strong>όννησο. Το 464 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. βρέθηκε σε <strong>π</strong>ολύάσχημη θέση, όταν, ύστερα α<strong>π</strong>ό ένα σεισμό, οι είλωτες της Μεσσηνίαςέκαναν ε<strong>π</strong>ανάσταση. Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες ζήτησαν βοήθεια όχι μόνο α<strong>π</strong>ό τουςΠελο<strong>π</strong>οννήσιους συμμάχους τους, αλλά και α<strong>π</strong>ό την Αθήνα.Ο Κίμωνας έ<strong>π</strong>εισε τους Αθηναίους να στείλουν βοήθεια και <strong>π</strong>ήγε ο ίδιοςαρχηγός. Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες όμως ύστερα α<strong>π</strong>ό λίγο έδιωξαν τους Αθηναίουςο<strong>π</strong>λίτες. Πολλοί Αθηναίοι θεώρησαν ότι η <strong>π</strong>ολιτική του Κίμωνα, δηλαδήη φιλία με τη Σ<strong>π</strong>άρτη, ήταν α<strong>π</strong>οτυχία. Έτσι ο Κίμωνας εξορίστηκε καιτελείωσε η <strong>π</strong>ερίοδος φιλίας ανάμεσα στη Σ<strong>π</strong>άρτη και την Αθήνα.Με τον Κίμωνα εξόριστο και με τους νέους <strong>π</strong>ολιτικούς <strong>π</strong>ου εμφανίστηκανστην Αθήνα άνοιξε ο δρόμος για τις μεταρρυθμίσεις <strong>π</strong>ου ενίσχυσαν τηδημοκρατία.Η μεταρρύθμιση του Αρείου Πάγου και η δημοκρατία του ΠερικλήΑ<strong>π</strong>ό την ε<strong>π</strong>οχή <strong>π</strong>ου ο Κλεισθένης έκανε τις μεταρρυθμίσεις, το 508 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.,και μέχρι το 462 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι αρχηγοί των μεγάλων αριστοκρατικών οικογενειώντης Αθήνας ρύθμιζαν την <strong>π</strong>ολιτική ζωή, γιατί ακόμη η εξουσίαήταν κυρίως στα χέρια των αριστοκρατών.Ο Εφιάλτης και ο Περικλής έκαναν το 462-461 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ένα νόμο <strong>π</strong>ουαφαιρούσε α<strong>π</strong>ό τον Άρειο Πάγο <strong>π</strong>ολλά α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>ρονόμια του. Το <strong>π</strong>αλιόαριστοκρατικό συμβούλιο έχασε τη δύναμη του και <strong>π</strong>ολλές α<strong>π</strong>ό τιςεξουσίες του <strong>π</strong>έρασαν στη Βουλή των Πεντακοσίων, στην Εκκλησία τουΔήμου και στα δικαστήρια.89

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Το σημαντικότερο στο δημοκρατικό <strong>π</strong>ολίτευμα της Αθήνας ήταν ότι κάθε <strong>π</strong>ολίτης μ<strong>π</strong>ορούσενα συμμετέχει στα κοινά. Τις α<strong>π</strong>οφάσεις τις έ<strong>π</strong>αιρνε η <strong>π</strong>λειοψηφία των <strong>π</strong>ολιτών.Το κεντρικό όργανο στο δημοκρατικό <strong>π</strong>ολίτευμα της Αθήνας ήταν η λαϊκή συνέλευση,η Εκκλησία του Δήμου. Άλλο βασικό όργανο ήταν η Βουλή των Πεντακοσίων. Το λαϊκόδικαστήριο ονομαζόταν Ηλιαία.Υ<strong>π</strong>ήρχαν ακόμη <strong>π</strong>άρα <strong>π</strong>ολλοί αξιωματούχοι.Η θητεία τους κρατούσε ένα χρόνο καια<strong>π</strong>οτελούσαν την εκτελεστική εξουσία.Οι <strong>π</strong>ερισσότεροι αξιωματούχοι έ<strong>π</strong>αιρναν τααξιώματα τους με κλήρο (κληρωτοί) Ορισμένοι<strong>π</strong>ολύ σημαντικοί αξιωματούχοι, ό<strong>π</strong>ως οι δέκαστρατηγοί, ήταν αιρετοί, εκλέγονταν δηλαδήα<strong>π</strong>ό την Εκκλησία του Δήμου.Ο Περικλής ε<strong>π</strong>ίσης όρισε με νόμο ότι Αθηναίος<strong>π</strong>ολίτης δεν ήταν μόνο ό<strong>π</strong>οιος είχε<strong>π</strong>ατέρα Αθηναίο <strong>π</strong>ολίτη αλλά και μητέρακόρη Αθηναίου <strong>π</strong>ολίτη. Το μέτρο είχε σκο<strong>π</strong>όΠνύκα: η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε να <strong>π</strong>εριορίσει τον αριθμό όσων είχαν ταστο λόφο της Πνύκας, κοντά στην Ακρό<strong>π</strong>ολη.Συνεδρίαζε τέσσερις φορές το μήνα.<strong>π</strong>λεονεκτήματα του <strong>π</strong>ολίτη της Αθήνας.Για σημαντικά θέματα έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να είναι <strong>π</strong>αρόντεςτουλάχιστον 6.000 <strong>π</strong>ολίτες.Ο Περικλής έκανε και το νόμο <strong>π</strong>ου όρισε τουςμισθούς, στην αρχή για τους δικαστές καιαργότερα και για άλλους αξιωματούχους.Έτσι όλοι οι <strong>π</strong>ολίτες συμμετείχαν στηδικαιοσύνη και στη διακυβέρνηση της Αθήνας.Ο ναός του ΗφαίστουΑνα<strong>π</strong>αράσταση της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, ό<strong>π</strong>ως ήταν στο τέλος του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Την ε<strong>π</strong>οχή τουΣόλωνα (6ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) δημιουργήθηκε ο χώρος της Αγοράς εκεί <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αλιότερα υ<strong>π</strong>ήρχε νεκροταφείο.Στους ε<strong>π</strong>όμενους αιώνες καρδιά της <strong>π</strong>όλης θα γίνει η Αγορά, ενώ κατά τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. χτίστηκαν <strong>π</strong>ολλάκαι σημαντικά δημοσία κτίρια.

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Πολλά στοιχεία για την<strong>π</strong>ερίοδο της Πεντηκονταετίαςμάς δίνουν οιε<strong>π</strong>ιγραφές.Η εδραίωση της αθηναϊκής ηγεμονίας - Η Ειρήνη του ΚάλλιαΟι Αθηναίοι με τον έναν ή τον άλλον τρό<strong>π</strong>ο ανακατεύτηκαν στιςεσωτερικές υ<strong>π</strong>οθέσεις των συμμαχικών <strong>π</strong>όλεων. Έτσι ο σκο<strong>π</strong>όςτης Συμμαχίας της Δήλου, κυρίως α<strong>π</strong>ό την ε<strong>π</strong>οχή του Περικλή,άλλαξε. Α<strong>π</strong>ό συμμαχία μετατρά<strong>π</strong>ηκε στην <strong>π</strong>ραγματικότητα σεαθηναϊκή ηγεμονία.Το 454 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι Αθηναίοι μετέφεραν τις συνελεύσεις των μελών και το ταμείο της Συμμαχίαςα<strong>π</strong>ό τη Δήλο στην Αθήνα. Αυτό το έκαναν για να ελέγχουν καλύτερα τα οικονομικά καιτις α<strong>π</strong>οφάσεις της Συμμαχίας. Με την αθηναϊκή ηγεμονία μ<strong>π</strong>ορούσαν να χρησιμο<strong>π</strong>οιούνό<strong>π</strong>ως ήθελαν τα έσοδα α<strong>π</strong>ό τους φόρους <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>λήρωναν οι σύμμαχοι.Μετά τα μέσα του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ε<strong>π</strong>ικρατεί <strong>π</strong>ια ειρήνη. Το 449 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ο <strong>π</strong>όλεμος κατά του Περσικού Βασιλείου τελείωσε με ε<strong>π</strong>ίσημη συνθήκη(Ειρήνη του Καλλία). Το 445 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. υ<strong>π</strong>ογράφτηκε συνθήκη ανάμεσα στην Αθήνακαι τη Σ<strong>π</strong>άρτη, η Τριακονταετής Ειρήνη. Η Τριακονταετής Ειρήνη αναγνώριζετις δύο ηγεμονίες, της Σ<strong>π</strong>άρτης στη στεριά και της Αθήνας στο Αιγαίο.Η κάθε <strong>π</strong>λευρά δεν έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να ανακατεύεται στα εσωτερικά της άλλης.Τότε οι Αθηναίοι μ<strong>π</strong>όρεσαν να κάνουν <strong>π</strong>ραγματικότητα τα φιλόδοξασχέδια του Περικλή: να γίνει η Αθήνα όχι μόνο η <strong>π</strong>ιο ισχυρή αλλά καιη ομορφότερη <strong>π</strong>όλη του τότε γνωστού κόσμου.Β. Η Πεντηκονταετία -- Η Αθήνα <strong>π</strong>ολιτιστικό κέντρο τουελληνικού κόσμου479-478 458 447-432480 470 460 450 430420Οι Αθηναίοι ξαναχτίζουν την <strong>π</strong>όλη τουςΗ <strong>π</strong>αράδοση λέει <strong>π</strong>ως <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τη μάχη των Πλαταιών οι Αθηναίοι είχαν <strong>π</strong>άρει όρκονα μην ξαναχτίσουν τους ναούς και τα ιερά <strong>π</strong>ου είχαν καταστρέψει οι Πέρσες, για ναθυμούνται το κακό <strong>π</strong>ου είχαν <strong>π</strong>άθει. Πράγματι, τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότιαυτή η <strong>π</strong>αράδοση μάλλον είναι αληθινή: κανένας ναός δε χτίστηκε στην Αθήνα για μιασχεδόν γενιά.Μετά τους Περσικούς Πολέμους οι Αθηναίοι όμως άρχισαν να ξαναχτίζουντην <strong>π</strong>όλη τους, <strong>π</strong>ου είχε καταστραφεί τελείως. Το <strong>π</strong>ιο βασικό ήταν ναξαναχτίσουν τα τείχη της <strong>π</strong>όλης. Η ιδέα ήταν του Θεμιστοκλή, <strong>π</strong>ου έ<strong>π</strong>εισετους Αθηναίους να τα χτίσουν όσο <strong>π</strong>ιο γρήγορα μ<strong>π</strong>ορούσαν, αντίθετα μετην ε<strong>π</strong>ιθυμία της Σ<strong>π</strong>άρτης, <strong>π</strong>ου δεν ήθελε η Αθήνα να είναι οχυρωμένη.92

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΕίκοσι χρόνια αργότερα ο Περικλής συμβούλεψε τους Αθηναίους ναχτίσουν τα Μακρά Τείχη, <strong>π</strong>ου ένωσαν την <strong>π</strong>όλη με το λιμάνι του Πειραιά.ΠαρθενώναςΠνύκαΑγοράΘέατρο ΔιονύσουΣτάδιοΠειραιάς6 - Εμ<strong>π</strong>ορικό κέντρο7 - Αγορά και ναοίΕμ<strong>π</strong>ορικό λιμάνιΟι οχυρώσεις της Αθήνας και του Πειραιά.Υψόμετρο100 μέτρα50 μέτρα0Ανα<strong>π</strong>αράστασηαθηναϊκούσ<strong>π</strong>ιτιού: τα<strong>π</strong>ερισσότερασ<strong>π</strong>ίτια ήτανδιώροφα καιείχαν εσωτερικήαυλή, ό<strong>π</strong>ουυ<strong>π</strong>ήρχε έναςβωμός.Τα έργα στην Ακρό<strong>π</strong>οληΤα έργα <strong>π</strong>ου έγιναν στην Ακρό<strong>π</strong>ολη της Αθήνας δεν είχαν μόνο σχέση μετην τέχνη αλλά και με την <strong>π</strong>ολιτική. Δείχνουν τη φιλοδοξία του Περικλή νακάνει την Αθήνα την <strong>π</strong>ιο όμορφη <strong>π</strong>όλη του ελληνικού κόσμου.Ο Θουκυδίδης, «δια στόματος» του Περικλή, λέει ότι τα κτίρια θα έδειχνανστα μέλη της Συμμαχίας της Δήλου <strong>π</strong>ως δεν τους κυβερνούσαν ανάξιοι.Λίγο μετά την Ειρήνη του Καλλία (449 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), ο Περικλής <strong>π</strong>ρότεινεστην Εκκλησία του Δήμου να χρησιμο<strong>π</strong>οιήσουν τα χρήματα τωνσυμμάχων για να ξαναχτίσουν τους ναούς στην Ακρό<strong>π</strong>ολη <strong>π</strong>ου είχανκαταστραφεί.Αρχαϊκή στήλη <strong>π</strong>ουχρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκεστην κατασκευή τουαμυντικού τείχους,479 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Αθήνα, ΜουσείοΑρχαίας Αγοράς.93

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Α να<strong>π</strong>αράστασητης Ακρό<strong>π</strong>ολης τηςΑθήνας.Βωμός της ΑθηνάςΕρεχθείοΜετό<strong>π</strong>η α<strong>π</strong>ό τη νότια<strong>π</strong>λευρά του Παρθενώνα.Στον Παρθενώνα υ<strong>π</strong>ήρχαν92 μετό<strong>π</strong>ες με μυθικέςσκηνές, <strong>π</strong>ου θύμιζανστους Αθηναίους ταηρωικά κατορθώματα των<strong>π</strong>ρογόνων τους: σκηνές α<strong>π</strong>ότον <strong>π</strong>όλεμο της Τροίας, α<strong>π</strong>ότις μάχες με τις Αμαζόνες,τους Κενταύρους και τουςΓίγαντες, 447-442 <strong>π</strong><strong>Χ</strong>Λονδίνο(Μεγάλη Βρετανία),Βρετανικό Μουσείο.Οι εργασίες στην Ακρό<strong>π</strong>ολη ξεκίνησαν το 447 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και τη γενικήε<strong>π</strong>ίβλεψη είχε ο Αθηναίος γλύ<strong>π</strong>της Φειδίας <strong>π</strong>ου έφτιαξε και ταχρυσελεφάντινα αγάλματα ττ)ς Αθηνάς στον Παρθενώνα και του Δίαστην Ολυμ<strong>π</strong>ία.Το σ<strong>π</strong>ουδαιότερο α<strong>π</strong>ό τα κτίρια <strong>π</strong>ου χτίστηκαν στην Ακρό<strong>π</strong>ολη ήτανο Παρθενώνας, δηλαδή ο ναός της Αθηνάς, και α<strong>π</strong>οτελεί το <strong>π</strong>ιοε<strong>π</strong>ιτυχημένο δείγμα κλασικής αρχιτεκτονικής στον αρχαίο κόσμο. Οναός είναι φτιαγμένος σε δωρικό ρυθμό, με αρκετά όμως στοιχείαιωνικού ρυθμού, και έχει <strong>π</strong>λούσια και εξαιρετικής <strong>π</strong>οιότητας διακόσμηση.Πάνω α<strong>π</strong>ό 500 ανάγλυφα και γλυ<strong>π</strong>τά διακοσμούσαν το ναό:είναι οι μετό<strong>π</strong>ες, η ζωφόρος με την <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ή των Παναθηναίων και τααετώματα με σκηνές <strong>π</strong>ου σχετίζονται με τη θεά Αθηνά.Ανα<strong>π</strong>αράσταση α<strong>π</strong>ό τα αετώματα του Παρθενώνα:στην ανατολική <strong>π</strong>λευρά του ναού τα γλυ<strong>π</strong>τάδείχνουν τη γέννηση της Αθηνάςα<strong>π</strong>ό το κεφάλι του<strong>π</strong>ατέρα της του Δία.Στη δυτική <strong>π</strong>λευράδείχνουν τη μάχη<strong>π</strong>ου έδωσε η Αθηνά με τον Ποσειδώνα γιανα γίνει <strong>π</strong>ολιούχος της Αθήνας.Τα Προ<strong>π</strong>ύλαια, η μνημειακή είσοδος στην Ακρό<strong>π</strong>ολη, χτίστηκαν μετάτον Παρθενώνα. Οι εργασίες δεν <strong>π</strong>ρόλαβαν να τελειώσουν, ε<strong>π</strong>ειδήάρχισε ο Πελο<strong>π</strong>οννησιακός Πόλεμος. Τα Προ<strong>π</strong>ύλαια, ό<strong>π</strong>ως καιο Παρθενώνας, χτίστηκαν με μάρμαρο α<strong>π</strong>ό τα λατομεία της Πεντέλης.Πιστεύουμε ότι χρειάστηκαν 22.000 τόνοι μάρμαρο.94

Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΤα μεγαλύτερα και σημαντικότερα κτίρια <strong>π</strong>ου χτίστηκαν αυτή την <strong>π</strong>ερίοδοόχι μόνο στην Αθήνα αλλά και σε άλλες <strong>π</strong>εριοχές ήταν οι ναοί. Ο ναός τουΔία στην Ολυμ<strong>π</strong>ία, ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο και <strong>π</strong>ολλοί ακόμηναοί, καθώς και οι ναοί <strong>π</strong>ου σώζονται στην Ακρό<strong>π</strong>ολη της Αθήνας, είναιόλοι φτιαγμένοι τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ανα<strong>π</strong>αράσταση του ακρωτηρίου του Σουνίου.Η γλυ<strong>π</strong>τικήΗ αρχιτεκτονική και η γλυ<strong>π</strong>τική τέχνηυ<strong>π</strong>ηρετούσαν τους θεούς και την <strong>π</strong>όλη-κράτοςΤην Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή το κράτος <strong>π</strong>αράγγελνεέργα σε αρχιτέκτονες και σε γλύ<strong>π</strong>τες.Ξέρουμε μάλιστα, α<strong>π</strong>ό τις ε<strong>π</strong>ιγραφές <strong>π</strong>ουέχουν σωθεί, ότι ορίζονταν δημόσιοιαξιωματούχοι για να ε<strong>π</strong>ιβλέ<strong>π</strong>ουν τα έργαόσο καιρό φτιάχνονταν.Α<strong>π</strong>ό τη γλυ<strong>π</strong>τική του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ολύλίγα <strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>α έργα έχουμε σήμερα.Οι ιδανικές αναλογίες χαρακτηρίζουν ταγλυ<strong>π</strong>τά αυτά. Λίγα <strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>α χάλκινααγάλματα έχουν βρεθεί στη θάλασσα.Ο Δισκοβόλος είναιτο <strong>π</strong>ιο γνωστό έργο τουγλύ<strong>π</strong>τη Μύρωνα. Μαρμάρινορωμαϊκό αντίγραφο α<strong>π</strong>ότο έργο του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ρώμη (Ιταλία), Μουσείο τωνΘερμών.Τα έργα μεγάλων γλυ<strong>π</strong>τών,ό<strong>π</strong>ως ήταν οΦειδίας, ο Μύρωναςκαι ο Πολύκλειτος, ταγνωρίζουμεκυρίωςα<strong>π</strong>ό μαρμάρινα αντίγραψα,<strong>π</strong>ουαργότερα.έγιναν95

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Γ. Κοινωνία και οικονομία στην ΑθήναΗ καθημερινή ζωήΟι <strong>π</strong>ερισσότεροι άντρες (<strong>π</strong>ολίτες ή μέτοικοι) <strong>π</strong>ου ζούσαν στην<strong>π</strong>όλη <strong>π</strong>ερνούσαν αρκετές ώρες στην Αγορά είτε για νααγοράσουν <strong>π</strong>ροϊόντα είτε για να συναντήσουν φίλουςκαι γνωστούς. Τέσσερις φορές το μήνα οι <strong>π</strong>ολίτες<strong>π</strong>ήγαιναν στην Πνύκα για να <strong>π</strong>άρουν μέρος στηνΕκκλησία του Δήμου, ενώ <strong>π</strong>ολλοί συμμετείχαν ήα<strong>π</strong>λώς <strong>π</strong>αρακολουθούσαν τις δίκες στα δικαστήρια.Συχνά <strong>π</strong>ήγαιναν στην <strong>π</strong>αλαίστραγια να γυμναστούν.Αττικό ερυθρόμορφο αγγείοΟι γυναίκες δεν είχανμε σκηνή α<strong>π</strong>ό συμ<strong>π</strong>όσιο. <strong>π</strong>ολιτικά δικαιώματα. Δεν μ<strong>π</strong>ορούσαν να ψηφίσουνΟι άντρες συχνά μαζεύονταν ούτε να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της <strong>π</strong>όλης.σε σ<strong>π</strong>ίτια. Εκεί διασκέδαζαν Δεν ήταν όμως κλεισμένες στα σ<strong>π</strong>ίτια τους. Αντίθετα,και έ<strong>π</strong>ιναν.Τις συγκεντρώσεις αυτές τιςό<strong>π</strong>ως λένε οι αρχαίοι συγγραφείς και κυρίωςλέμε συμ<strong>π</strong>όσια και σε αυτές ο κωμικός <strong>π</strong>οιητής Αριστοφάνης, οι γυναίκεςσυμμετείχαν και γυναίκες. εργάζονταν στα χωράφια, <strong>π</strong>ουλούσανΤο αγγείο αυτό φτιάχτηκε το διάφορα <strong>π</strong>ροϊόντα στην αγορά, ήταν μαμές<strong>π</strong>ρώτο μισό του 5ου αιώνα<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και βρέθηκε στην Ιταλία. και είχαν <strong>π</strong>ολλές ακόμη ασχολίες. ΣημαντικόςΛονδίνο (Μεγάλη Βρετανία), ήταν ε<strong>π</strong>ίσης ο ρόλος τους στις θρησκευτικέςΒρετανικό Μουσείο. γιορτές της Αθήνας.96Η υφαντουργία ήταν σημαντική για την οικιακή οικονομία. Ορισμένα μάλιστανοικοκυριά έφτιαχναν το δικό τους μαλλί. Τα <strong>π</strong>ερισσότερα υφάσματα στηναρχαιότητα ήταν μάλλινα. Οινοχόη (αγγείο για κρασί) διακοσμημένη με μια γυναίκα<strong>π</strong>ου γνέθει, 440 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία), Βρετανικό Μουσείο.Μέτοικοι ήταν όσοιδεν κατάγοντανα<strong>π</strong>ό την Αττική,αλλά κατοικούσανμόνιμα εκεί.Εκτός α<strong>π</strong>ό τα σ<strong>π</strong>ίτια, ό<strong>π</strong>ουδούλευαν σαν υ<strong>π</strong>ηρέτες,και τις βιοτεχνίες, οι δούλοιεργάζονταν κυρίως στα χωράφιακαι στα μεταλλεία.Μέτοικοι και δούλοιΣτη δημόσια ζωή της Αθήνας οι μέτοικοι και οι δούλοι είχαν μικρήσυμμετοχή. Οι μέτοικοι ήταν το ένα τέταρτο του <strong>π</strong>ληθυσμού.Ήταν ελεύθεροι, έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε όμως να <strong>π</strong>ληρώνουν φόρο και να <strong>π</strong>ηγαίνουν στοστρατό. Οι μέτοικοι δεν είχαν <strong>π</strong>ολιτικά δικαιώματα και δεν μ<strong>π</strong>ορούσαννα έχουν ακίνητη <strong>π</strong>εριουσία. Ασχολούνταν κυρίως με το εμ<strong>π</strong>όριο και τηβιοτεχνία.Τελείως διαφορετικά ήταν τα <strong>π</strong>ράγματα για τους δούλους.Την ε<strong>π</strong>οχή του Περικλή υ<strong>π</strong>ήρχαν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου 100.000 δούλοι, <strong>π</strong>ουαναλογούσαν σε 40.000 ενήλικους άντρες <strong>π</strong>ολίτες. Η δουλεία είχεγια την Αθήνα μεγάλη οικονομική σημασία. Δούλους δεν είχανμόνο οι αριστοκράτες. Ακόμη και οικογένειες <strong>π</strong>ου καλλιεργούσανένα μικρό χωράφι είχαν δούλους, <strong>π</strong>ου βοηθούσαν σε όλες τιςεργασίες στο σ<strong>π</strong>ίτι και στο κτήμα.Στα δημόσια έργα ελεύθεροι, μέτοικοι και δούλοι δούλευανμαζί σε μικρές ομάδες. Όλοι έκαναν την ίδια δουλειά και έ<strong>π</strong>αιρναντην ίδια αμοιβή. Την αμοιβή όμως του δούλου την έ<strong>π</strong>αιρνεο κύριος του. Οι <strong>π</strong>ερισσότεροι δούλοι ήταν αιχμάλωτοι <strong>π</strong>ολέμου.

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΗ εκ<strong>π</strong>αίδευσηΑ<strong>π</strong>ό τα ε<strong>π</strong>τά έως τα δεκατέσσερα τους χρόνια τα αγόρια της Αθήνας<strong>π</strong>ήγαιναν σε μικρά ιδιωτικά σχολεία. Τα κύρια μαθήματα <strong>π</strong>ου διδάσκοντανήταν η γραφή και η ανάγνωση, η γραμματική, η <strong>π</strong>οίηση και η μουσική.Μετά τα δεκατέσσερα <strong>π</strong>εριλαμβανόταν στην εκ<strong>π</strong>αίδευση τους καιη φυσική αγωγή: γυμναστική, <strong>π</strong>άλη, άλματα, τρέξιμο, δισκοβολία,<strong>π</strong>αγκράτιο και ακόντιο. Σε μεγαλύτερη ηλικία έκαναν και στρατιωτικήεκ<strong>π</strong>αίδευση. Τα αγόρια των <strong>π</strong>λούσιων <strong>π</strong>ολιτών μάθαιναν ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ασία και συχνά<strong>π</strong>αρακολουθούσαν τους λόγους των σοφιστών.Τα κορίτσια δεν <strong>π</strong>ήγαιναν σχολείο. Δεν ήταν όμως όλες οι γυναίκεςαγράμματες. Αρκετές έκαναν μάθημα στο σ<strong>π</strong>ίτι και ήξεραν να διαβάζουνκαι να γράφουν. Μάθαιναν ε<strong>π</strong>ίσης να <strong>π</strong>αίζουν μουσικά όργανα, ό<strong>π</strong>ως αυλόκαι λύρα.Ερυθρόμορφο αγγείο α<strong>π</strong>ό την Αθήνα. Δείχνει σκηνέςα<strong>π</strong>ό σχολείο. Βλέ<strong>π</strong>ουμε τους δασκάλους ναμαθαίνουν ανάγνωση, γραφή και μουσικήστους μαθητές τους, 485-480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Βερολίνο (Γερμανία), ΚρατικάΜουσεία.Πήλινο αγαλματάκι<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζειμαθητή να <strong>π</strong>ηγαίνειστο σχολείο με μια<strong>π</strong>λάκα στο χέρι.Βρέθηκε στηνΕρέτρια (Εύβοια),3ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, ΕθνικόΑρχαιολογικόΜουσείο.Οι γιορτέςΟι Αθηναίοι συμμετείχαν σε <strong>π</strong>ολλές γιορτές <strong>π</strong>ου γίνονταν στην <strong>π</strong>όλη τους.Οι γιορτές αυτές έδιναν στην Αθήνα την ευκαιρία να δείχνει σε φίλους,συμμάχους και εχθρούς τη δύναμη της.Τα Μεγάλα Παναθήναια ήταν η μεγαλύτερη γιορτή στην Αθήνα.Γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια <strong>π</strong>ρος τιμήν της <strong>π</strong>ολιούχου θεάς Αθηνάς.Στη γιορτή γίνονταν αθλητικοί και ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ικοί αγώνες, καθώς και διαγωνισμοίραψωδών και μουσικών. Στους αγώνες αυτούς βραβείο ήταν το λάδια<strong>π</strong>ό τις ιερές ελιές της Αθηνάς, <strong>π</strong>ου μοιραζόταν στους νικητές σεζωγραφισμένα αγγεία, τους <strong>π</strong>αναθηναϊκούς αμφορείς.97

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Οι <strong>π</strong>αναθηναϊκοί αμφορείς είναι διακοσμημένοι στημία <strong>π</strong>λευρά με την Αθηνά, <strong>π</strong>ου στέκεται ανάμεσασε κίονες και κρατάει ασ<strong>π</strong>ίδα και δόρυ. Στην άλλη<strong>π</strong>λευρά εικονίζεται <strong>π</strong>άντα ένα α<strong>π</strong>ό τα αγωνίσματατων Παναθηναίων. Εδώ βλέ<strong>π</strong>ουμε δύο γυμνούςαθλητές να <strong>π</strong>αλεύουν στο έδαφος. Δεξιά ένας τρίτος<strong>π</strong>εριμένει τη σειρά του.490 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Λέιντεν(Ολλανδία), Εθνικό Μουσείο.Οι Αθηναίοι τιμούσαν ξεχωριστά το Διόνυσο.Τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα ΜεγάλαΔιονύσια ήταν γιορτές αφιερωμένες στοΔιόνυσο. Τα Μεγάλα Διονύσια, <strong>π</strong>ου ήτανσχεδόν το ίδιο μεγαλο<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ή με τα ΜεγάλαΠαναθήναια, ξεχώριζαν για τους διαγωνισμούςτραγωδίας και κωμωδίας, <strong>π</strong>ου γίνονταν τιςτρεις τελευταίες μέρες. Στα Λήναια, μια <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ή<strong>π</strong>ήγαινε κάθε χρόνο στην Ελευσίνα ό<strong>π</strong>ουλατρευόταν η θεά Δήμητρα.360 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αθήνα,Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Ανα<strong>π</strong>αράστασητης <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ής τωνΠαναθηναίων<strong>π</strong>ου φτάνει στηνΑκρό<strong>π</strong>ολη τηςΑθήνας. Στη γιορτήτων Παναθηναίωνσυμμετείχανόλοι οι Αθηναίοι:η <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ή ήτανμεγαλο<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ήςκαι όλοι τιμούσαντην Αθηνά.Η ζωφόρος του Παρθενώνα εικονίζει την <strong>π</strong>ομ<strong>π</strong>ή των Παναθηναίων. Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία), βρετανικό Μουσείο.98

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΘρησκείαΟι γιορτές δείχνουν τη σημασία της θρησκείας στην καθημερινή ζωή καιτις στενές σχέσεις <strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>ήρχαν ανάμεσα στην <strong>π</strong>ολιτική και τη θρησκεία.Για <strong>π</strong>αράδειγμα, οι συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλήςξεκινούσαν με μια θυσία στους θεούς. Εκτός όμως α<strong>π</strong>ό τους δώδεκα θεούςτου Ολύμ<strong>π</strong>ου, <strong>π</strong>ολύς κόσμος άρχισε να λατρεύει και νέες θεότητες, <strong>π</strong>ουείχαν φέρει ξένοι έμ<strong>π</strong>οροι και δούλοι α<strong>π</strong>ό τη Θράκη, την ανατολική Μεσόγειοκαι την Κύ<strong>π</strong>ρο, ό<strong>π</strong>ως την Κυβέλη και τον Άδωνη.Για τηθρησκείαμιλήσαμεστη σ. 73.Λογοτεχνία - Λυρική και δραματική <strong>π</strong>οίησηΟ <strong>π</strong>οιητής Πίνδαρος α<strong>π</strong>ό τη Θήβα έγραψε<strong>π</strong>οιήματα για τους νικητές στους μεγάλουςαθλητικούς αγώνες. Τα <strong>π</strong>οιήματα τουΠίνδαρου (Πυθίόνικοί, Ολυμ<strong>π</strong>ίόνικοή είναι ταμόνα λυρικά <strong>π</strong>οιήματα <strong>π</strong>ου σώζονται σήμεραολόκληρα. Η λυρική <strong>π</strong>οίηση συνδέεται με τηναριστοκρατική κοινωνία.Το θέατρο, δηλαδή η δραματική<strong>π</strong>οίηση, γεννιέται στη δημοκρατική Αθήνα.Αρχικά (στο τέλος του 6ου αιώνα <strong>π</strong><strong>Χ</strong>) οι<strong>π</strong>αραστάσεις είχαν καθαρά λατρευτικόχαρακτήρα, με τραγούδια και χορούς <strong>π</strong>ροςτιμήν του θεού Διόνυσου. Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong><strong>Χ</strong>η δραματική <strong>π</strong>οίηση είχε <strong>π</strong>ια τη μορφή με τηνο<strong>π</strong>οία την ξέρουμε σήμερα.Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong><strong>Χ</strong> <strong>π</strong>αίζονταν κάθε χρόνοστα Μεγάλα Διονύσια για τρεις συνεχόμενεςμέρες τρεις τραγωδίες, γραμμένες α<strong>π</strong>ό τρειςδιαφορετικούς <strong>π</strong>οιητές, <strong>π</strong>ου διαγωνίζοντανμεταξύ τους. Κάθε <strong>π</strong>οιητής είχε ένα χορηγό.Στην Αθήνα οι θεατρικές αυτές <strong>π</strong>αραστάσεις<strong>π</strong>αίζονταν στο θέατρο του Διονύσου.Μέσα α<strong>π</strong>ό τις τελετές <strong>π</strong>ου γίνονταν, στιςγιορτές για τον Διόνυσο δημιουργήθηκεένα καινούριο λογοτεχνικό είδος, <strong>π</strong>ου είχεστη συνέχεια τεράστια ε<strong>π</strong>ίδραση: η δραματική<strong>π</strong>οίηση, δηλαδή η τραγωδία και ηκωμωδία. Έτσι στην Αθήνα της ΚλασικήςΕ<strong>π</strong>οχής γεννήθηκε η τέχνη του θεάτρου.Το θέατρο του Διονύσου στη νότια <strong>π</strong>λαγιά τηςΑκρό<strong>π</strong>ολης στην Αθήνα, ό<strong>π</strong>ως σώζεται σήμερα.Μαρμάρινορωμαϊκόαντίγραφο α<strong>π</strong>ό<strong>π</strong>ροτομή τουΕυρι<strong>π</strong>ίδη, 330 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία),Εθνικό ΑρχαιολογικόΜουσείο.Σήμερα σώζεται ένα <strong>π</strong>ολύ μικρό μέρος τωντραγωδιών <strong>π</strong>ου γράφτηκαν τότε: ε<strong>π</strong>τά τουΑισχύλου, άλλες ε<strong>π</strong>τά του Σοφοκλή και 19του Ευρι<strong>π</strong>ίδη. Τα έργα αυτά <strong>π</strong>αίζονται ακόμηκαι σήμερα.99

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ανα<strong>π</strong>αράσταση ενόςαρχαίου θεάτρου. Τον 5οαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., η <strong>π</strong>αράστασηγινόταν στην κυκλικήορχήστρα. Το κτίσμα<strong>π</strong>ίσω α<strong>π</strong>ό την ορχήστραονομάζεται σκηνή.σκηνικά ορχήστρα κερκίδεςΗ κωμωδία <strong>π</strong>ροέρχεται και αυτή α<strong>π</strong>ό τις διονυσιακές λατρείες. Και <strong>π</strong>άλια<strong>π</strong>ό τα έργα <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αίχτηκαν στην Αθήνα στον 5ο και 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. μόνοένα <strong>π</strong>ολύ μικρό μέρος γνωρίζουμε σήμερα: είναι ολόκληρα έργα ενός μόνοκωμικού, του Αριστοφάνη.Ιστορία και φιλοσοφίαΙστορία. Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. γεννήθηκαν τα <strong>π</strong>ρώτα μεγάλα έργα της<strong>π</strong>εζογραφίας, <strong>π</strong>ου σώζονται ολόκληρα. Και τα δύο είναι ιστορικά καιασχολούνται με τη σύγχρονη τους ιστορία:Τους Περσικούς Πολέμους <strong>π</strong>εριέγραψε ο Ηρόδοτος και τον Πελο<strong>π</strong>οννησιακόΠόλεμο <strong>π</strong>εριέγραψε ο Θουκυδίδης.Σοφιστική«Διδασκαλία τηςσοφίας», <strong>π</strong>ουείχε κέντρο τονάνθρω<strong>π</strong>ο.Οι εκ<strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>οιτης σοφιστικήςονομάστηκανσοφιστές.Ο Θουκυδίδης είναι ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου μελέτησε συστηματικά το <strong>π</strong>αρελθόν.Οι <strong>π</strong>ολιτικές αναλύσεις του Θουκυδίδη εκφράζουν τη νέα φιλοσοφική σκέψητου 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: τη σοφιστική.Φιλοσοφία. Η σοφιστική ήταν η κύρια τάση της φιλοσοφίας στην Αθήνακατά την Πεντηκονταετία.Οι σοφιστές ήταν σημαντικοί όχι μόνο για τη φιλοσοφία, αλλά και για την<strong>π</strong>ολιτική, αφού οι σημαντικότεροι <strong>π</strong>ολιτικοί την ε<strong>π</strong>οχή αυτή ήταν μαθητέςτους. Σκο<strong>π</strong>ός της διδασκαλίας τους ήταν να ελευθερώσουν το ανθρώ<strong>π</strong>ινο<strong>π</strong>νεύμα α<strong>π</strong>ό όλες τις δεσμεύσεις. «Ο άνθρω<strong>π</strong>ος είναι το μέτρο για όλα τα<strong>π</strong>ράγματα»: αυτό εί<strong>π</strong>ε ο Πρωταγόρας α<strong>π</strong>ό τα Άβδηρα. Αμφισβήτησαν τιςαλήθειες <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αραδέχονταν μέχρι τότε οι άνθρω<strong>π</strong>οι.Εί<strong>π</strong>αν μάλιστα ότι με την κριτική σκέψη μ<strong>π</strong>ορούννα εξηγήσουν α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ού κατάγονται οι θεοί. Μεγάλοιαντί<strong>π</strong>αλοι των α<strong>π</strong>όψεων των σοφιστών ήταν οΣωκράτης και ο μαθητής του Πλάτωνας.Για το Σωκράτηκαι τονΠλάτωνα θαμιλήσουμε στησ. 118.100

O478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΣημαντικοί σοφιστές <strong>π</strong>ου έζησαν και δίδαξανστην Αθήνα ήταν ο Πρωταγόραςα<strong>π</strong>ό τα Άβδηρα και ο Γοργίας α<strong>π</strong>ό τηΣικελία.Στην Αθήνα οι σοφιστές θα <strong>π</strong>αίξουν σημαντικόρόλο τόσο στην <strong>π</strong>ολιτική όσο καιστη φιλοσοφική σκέψη.Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή το ενδιαφέρον τους <strong>π</strong>ροςτον άνθρω<strong>π</strong>ο στρέφουν και οι φιλόσοφοισε άλλα μέρη του κόσμου (Ινδία-Κίνα).«Λίγη ακόμη ιστορία»Για τις Ινδίες και την Κίνα,δες σ. 6-8.Οι ε<strong>π</strong>ιστήμεςΑ<strong>π</strong>ό τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και μετά στην Αθήνα ανα<strong>π</strong>τύχθηκε η λογοτεχνία,το θέατρο και η φιλοσοφία. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή η <strong>π</strong>όλη θαγίνει το κυριότερο κέντρο και για τις ε<strong>π</strong>ιστήμες.Οι αρχαίοι Έλληνες ενδιαφέρθηκαν για τις ε<strong>π</strong>ιστήμες και έμαθαν<strong>π</strong>ολλά α<strong>π</strong>ό τους Αιγυ<strong>π</strong>τίους και τους Βαβυλώνιους στα μαθηματικά,την αστρονομία και τη γεωγραφία. Ο αστρονόμος Μέτωνας α<strong>π</strong>ό τηνΑθήνα μελέτησε με <strong>π</strong>ροσοχή τον ουρανό και υ<strong>π</strong>ολόγισε με μεγάληακρίβεια το ηλιακό έτος σε 365 μέρες και 5/19 της ημέρας, <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ουμισή ώρα λιγότερο α<strong>π</strong>’ ό,τι ορίζεται σήμερα.Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η ιατρική έγινε ε<strong>π</strong>ιστήμη. Μέχρι τότε οι άνθρω<strong>π</strong>οι<strong>π</strong>ίστευαν ότι τις αρρώστιες τις <strong>π</strong>ροκαλούν τα κακά <strong>π</strong>νεύματα καιη οργή των θεών. Ο Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>οκράτης α<strong>π</strong>ό την Κω ήταν ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου έδειξεότι αυτό ήταν λάθος. Περιέγραψε ακόμη τα συμ<strong>π</strong>τώματα για <strong>π</strong>ολλέςασθένειες και είναι ο <strong>π</strong>ρώτος <strong>π</strong>ου διέγνωσε την <strong>π</strong>νευμονία.Η οικονομίαΗ αγροτική <strong>π</strong>αραγωγή ήταν η <strong>π</strong>ιο σημαντική ασχολίαγια τους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι <strong>π</strong>ουλούσαν λάδι, ιδίωςστην Κριμαία στο βόρειο Εύξεινο Πόντο, καθώς και στηνΑίγυ<strong>π</strong>το, ό<strong>π</strong>ου δεν υ<strong>π</strong>ήρχαν ελιές. Πουλούσαν ε<strong>π</strong>ίσηςκρασί σε διάφορα μέρη, ό<strong>π</strong>ως στην Αίγυ<strong>π</strong>το, και έκανανεξαγωγή αγγείων, <strong>π</strong>ου έχουν βρεθεί σεκάθε άκρη της Μεσογείου.yn^Όταν αυξήθηκε ο <strong>π</strong>ληθυσμός της Αθήνας, οιWfrfflwwf ι Αθηναίοι έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να εισάγουν σιτάρι. Εκτός α<strong>π</strong>όsSsgsa Jτι Ί Θράκη και την Αίγυ<strong>π</strong>το, σιτάρι εισαγόταν α<strong>π</strong>ότις α<strong>π</strong>οικίες και α<strong>π</strong>ό τα βασίλεια <strong>π</strong>ου βρίσκοντανστις ακτές του Εύξεινου Πόντου. Η κυριαρχία στοΑιγαίο με τη Συμμαχία της Δήλου ε<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>ε στουςΑθηναίους να βρίσκουν σιτάρι για την <strong>π</strong>όλη τους.Ανα<strong>π</strong>αράσταση άβακα.Οι αρχαίοι Έλληνεςχρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν τονάβακα για να κάνουν<strong>π</strong>ολύ<strong>π</strong>λοκους μαθηματικούςυ<strong>π</strong>ολογισμούς.Το λάδι ήταν βασικό για τηνοικονομία και οι Αθηναίοι ήταν<strong>π</strong>ερήφανοι για την <strong>π</strong>οιότητατου λαδιού τους.Το μάζεμα της ελιάς. Μελανόμορφος αμφορέας,6ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία), βρετανικό Μουσείο.101

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Οι Αθηναίοι <strong>π</strong>ολίτες δεν <strong>π</strong>λήρωναν φόρους στο κράτος. Το κράτοςείχε έσοδα κυρίως α<strong>π</strong>ό τα μεταλλεία και α<strong>π</strong>ό τους φόρους <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>λήρωνανοι σύμμαχοι και οι μέτοικοι. Ε<strong>π</strong>ίσης, φόρο <strong>π</strong>λήρωναν τα <strong>π</strong>λοία<strong>π</strong>ου έμ<strong>π</strong>αιναν στον Πειραιά.Στην Αθήνα υ<strong>π</strong>ήρχαν και μικρές βιοτεχνίες. Στη μεγαλύτερη α<strong>π</strong>ό αυτές <strong>π</strong>ουξέρουμε δούλευαν 120 δούλοι, <strong>π</strong>ου έφτιαχναν ασ<strong>π</strong>ίδες. Στις <strong>π</strong>ερισσότερεςόμως υ<strong>π</strong>ήρχε ένας τεχνίτης με έναν ή δύο δούλους, ο ο<strong>π</strong>οίος κατασκεύαζεστο σ<strong>π</strong>ίτι του διάφορα αγαθά <strong>π</strong>ου τα <strong>π</strong>ουλούσε έ<strong>π</strong>ειτα στην αγορά ή στομαγαζί του.Η ανά<strong>π</strong>τυξη του Πειραιά δείχνει την εμ<strong>π</strong>ορική ακμή της Αθήνας.Οι Αθηναίοι έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να φέρνουν, εκτός α<strong>π</strong>ό το σιτάρι, και άλλες <strong>π</strong>ρώτεςύλες, ό<strong>π</strong>ως μέταλλα, αλλά και ξυλεία για την κατασκευή των <strong>π</strong>λοίων.Τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στον Πειραιά είχαν μαζευτεί <strong>π</strong>ολλοί έμ<strong>π</strong>οροι, ανάμεσαστους ο<strong>π</strong>οίους και Αθηναίοι <strong>π</strong>ολίτες. Στην <strong>π</strong>ραγματικότητα, το εμ<strong>π</strong>όριοήταν στα χέρια των ξένων, <strong>π</strong>ου ήταν είτε μέτοικοι είτε <strong>π</strong>εραστικοί.Ανα<strong>π</strong>αράσταση του Πειραιά, ό<strong>π</strong>ως ήταν στην Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή. Γύρω α<strong>π</strong>ό το λιμάνι υ<strong>π</strong>ήρχαν α<strong>π</strong>οθήκεςό<strong>π</strong>ου φύλαγαν τα σιτηρά. Ο Πειραιάς ήταν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο εμ<strong>π</strong>ορικό λιμάνι στονελληνικό κόσμο.5.28Α<strong>π</strong>οθηκευτικοί αμφορείς<strong>π</strong>ου βρέθηκαν στο λιμάνιτης Εφέσου στη ΜικράΑσία. Έφεσος (Τουρκία),Αρχαιολογικό Μουσείο.102

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΔ. Ο Πελο<strong>π</strong>οννησιακός Πόλεμος (431--404 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Ο Πελο<strong>π</strong>οννησιακός Πόλεμος έγινε ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σ<strong>π</strong>άρτη και κράτησε, μεμια μικρή μόνο διακο<strong>π</strong>ή, 27 ολόκληρα χρόνια. Ο <strong>π</strong>όλεμος χωρίζεται σε τρεις <strong>π</strong>εριόδους.Η Αθήνα και η Σ<strong>π</strong>άρτη ήταν και οι δύο ισχυρές <strong>π</strong>όλεις-κράτη, η καθεμιά ε<strong>π</strong>ικεφαλής μιαςομάδας συμμαχικών ελληνικών <strong>π</strong>όλεων. Με τον <strong>π</strong>όλεμο αυτό η Αθήνα και η Σ<strong>π</strong>άρτη<strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν να κυριαρχήσουν σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Στο τέλος του <strong>π</strong>ολέμου ηΑθήνα έχασε και η Σ<strong>π</strong>άρτη έγινε η ισχυρότερη <strong>π</strong>όλη-κράτος στον ελληνικό κόσμο.431 421 415 413404Αρχιδαμειος ΠόλεμοςΕιρήνη του ΝικίαΙ Σικελική Δεκελεικός ΠόλεμοςW εκστρατεία β Ιωνικός Πόλεμος435 430 425 420 415 410 405Η σημαντικότερη <strong>π</strong>ηγή για τον Πελο<strong>π</strong>οννησιακόΠόλεμο είναι ο ιστορικός Θουκυδίδης. Σύμφωναμε το Θουκυδίδη, η μεγάλη ανά<strong>π</strong>τυξητης Αθήνας φόβισε τους Σ<strong>π</strong>αρτιάτες και τουςανάγκασε να <strong>π</strong>ολεμήσουν. Σήμερα αρκετοίιστορικοί <strong>π</strong>ιστεύουν ότι ο <strong>π</strong>όλεμος έγινε ε<strong>π</strong>ειδήη Αθήνα και η Κόρινθος (ισχυρή <strong>π</strong>όλη-κράτοςστην Πελο<strong>π</strong>οννησιακή Συμμαχία) <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαννα ελέγξουν, η καθεμιά για λογαριασμό της,όλους τους εμ<strong>π</strong>ορικούς δρόμους.Τα δέκα <strong>π</strong>ρώτα χρόνια και η Ειρήνη του Νικία(431-421 ττ.<strong>Χ</strong>.)Η <strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>ερίοδος, δηλαδή τα δέκα <strong>π</strong>ρώτα χρόνια του <strong>π</strong>ολέμου,χαρακτηρίζεται α<strong>π</strong>ό τη στρατηγική του Περικλή. Σύμφωνα μ’ αυτή,όλοι οι κάτοικοι έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να εγκαταλείψουν την ύ<strong>π</strong>αιθρο και νακαταφύγουν στα Μακρά Τείχη της Αθήνας. Οι αγρότες λοι<strong>π</strong>όν της Αττικήςεγκαταστάθηκαν σε <strong>π</strong>ρόχειρους καταυλισμούς. Οι άνθρω<strong>π</strong>οι ζούσαν σεκακές συνθήκες υγιεινής. Έτσι εξα<strong>π</strong>λώθηκε μια ε<strong>π</strong>ιδημία (λοιμός) <strong>π</strong>ουρήμαξε όλη την Αττική. Ο ίδιος ο Περικλής <strong>π</strong>έθανε α<strong>π</strong>ό το λοιμό το 429 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Σύμφωνα με τη στρατηγική του Περικλή, <strong>π</strong>ου συνεχίστηκε και μετάτο θάνατο του, οι ε<strong>π</strong>ιθέσεις εναντίον του εχθρού έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να γίνονταια<strong>π</strong>ό τη θάλασσα.Η Πελο<strong>π</strong>οννησιακή Συμμαχία είχε τη δική της στρατηγική: το <strong>π</strong>ελο<strong>π</strong>οννησιακόστράτευμα εισέβαλε και λεηλάτησε αρκετές φορές τηνΑττική με αρχηγό το Σ<strong>π</strong>αρτιάτη βασιλιά Αρχίδαμο. Η <strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>ερίοδοςτου Πολε<strong>π</strong>οννησιακού Πολέμου ονομάζεται Αρχιδάμειος Πόλεμος.Αττικό ερυθρόμορφοαγγείο. Το αγγείοδείχνει έναν<strong>π</strong>ολεμιστή την ώρα<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>οχαιρετάτη σύζυγο και τουςγονείς του, <strong>π</strong>ρινφύγει για τον <strong>π</strong>όλεμο,430 <strong>π</strong>.χ. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου.Μόναχο (Γερμανία),Κρατική ΑρχαιολογικήΣυλλογή.103

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ο <strong>π</strong>όλεμος συνεχιζόταν, γιατί και η Σ<strong>π</strong>άρτη και η Αθήνα εξακολούθησαν ναανεφοδιάζονται, <strong>π</strong>αρά τις <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθειες των αντί<strong>π</strong>αλων στρατών.Η ειρήνη <strong>π</strong>ου τελικά έγινε το 421 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και λέγεται Ειρήνη του Νικία δενέφερε το τέλος του <strong>π</strong>ολέμου. Αντί για 50 χρόνια, ό<strong>π</strong>ως είχαν συμφωνήσει,κράτησε μόνο έξι, κυρίως γιατί ο Αθηναίος Αλκιβιάδης ήθελε να κατακτήσειτη Σικελία και έ<strong>π</strong>εισε τους Αθηναίους να εφαρμόσουν το σχέδιο του.Η εκστρατεία στη ΣικελίαΓια να καταλάβουμε καλύτερα αυτή τηδεύτερη <strong>π</strong>ερίοδο του <strong>π</strong>ολέμου <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>εινα μιλήσουμε λίγο για τους Έλληνεςτης δυτικής Μεσογείου. Είδαμε στο 4οΚεφάλαιο <strong>π</strong>ώς ιδρύθηκαν οι ελληνικέςα<strong>π</strong>οικίες εκεί. Με τον καιρό η <strong>π</strong>όλη τωνΣυρακουσών στη Σικελία μεγάλωσε καιέγινε <strong>π</strong>ολύ δυνατή. Έτσι κυριάρχησε σε όλοτο ανατολικό τμήμα του νησιού.Καρχηδονιακό κράτοςίΕλληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη^ ΜάλταΙεσόγειος(Η ΙΤΑΛΓΚ&<strong>Χ</strong>ΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗTOY^ou_J0XMJAn.X.ιοΣυρακούσεςθάλασσαΟι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη της Κάτω Ιταλίας και τηςΣικελίας είχαν <strong>π</strong>ολλούς εχθρούς: τους Καρχηδόνιους στηΣικελία, τους Ετρούσκους και τα ιταλικά φύλα στην Ιταλικήχερσόνησο. Στην αρχή του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τις Συρακούσεςκυβερνούσε ο τύραννος Γέλωνας. Ο Γέλωνας α<strong>π</strong>έκρουσετους Καρχηδόνιους, <strong>π</strong>ου ήταν σύμμαχοι του ΠερσικούΒασιλείου και ήθελαν να καταλάβουν όλη τη Σικελία. Αυτόέγινε την ίδια ε<strong>π</strong>οχή <strong>π</strong>ου ο Πέρσης βασιλιάς ε<strong>π</strong>ιτέθηκε στις<strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιου ελλαδικού χώρου (480 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Οι Συρακούσες έγινανη ισχυρότερη <strong>π</strong>όλη τηςΣικελίας τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Στη φωτογραφία βλέ<strong>π</strong>ουμετα οχυρωματικά τείχητης <strong>π</strong>όλης.104

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΤη δεύτερη <strong>π</strong>ερίοδο του <strong>π</strong>ολέμου κυριαρχεί στην Αθήνα ο Αλκιβιάδης, <strong>π</strong>ου ήταν αριστοκράτηςκαι ανιψιός του Περικλή. Ο Αλκιβιάδης είχε <strong>π</strong>ολλές ικανότητες, ήταν φιλόδοξοςκαι τολμηρός, ήταν όμως και τυχοδιώκτης. Έτσι <strong>π</strong>ολλά α<strong>π</strong>ό τα σχέδια του α<strong>π</strong>έτυχαν, οιΑθηναίοι γνώρισαν καταστροφές και ο ίδιος εξορίστηκε και κατέφυγε <strong>π</strong>ρώτα στη Σ<strong>π</strong>άρτηκαι μετά στο Περσικό Βασίλειο.Ό<strong>π</strong>ως είδαμε, στα <strong>π</strong>ρώτα δέκα χρόνια του <strong>π</strong>ολέμου καμία α<strong>π</strong>ό τις δύο<strong>π</strong>λευρές δεν μ<strong>π</strong>όρεσε να σταματήσει τον ανεφοδιασμό του αντι<strong>π</strong>άλου.Οι Αθηναίοι άκουσαν τον Αλκιβιάδη και εκστράτευσαν στη Σικελία ενάντιαστους Συρακούσιους, ε<strong>π</strong>ειδή <strong>π</strong>ίστεψαν ότι έτσι θα αλλάξουν τα <strong>π</strong>ράγματακαι θα σταματήσουν τον ανεφοδιασμό της Πελο<strong>π</strong>οννήσου α<strong>π</strong>ό τη Σικελία.Όταν έφτασε στη Σικελία ο αθηναϊκός στόλος καταστράφηκε στησύγκρουση με τους Συρακούσιους. Έτσι οι Αθηναίοι έχασαν τηνκυριαρχία τους στη θάλασσα. Τότε οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες κατάλαβαν ότι, γιανα νικήσουν στον <strong>π</strong>όλεμο, θα έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να α<strong>π</strong>οκτήσουν οι ίδιοι ισχυρόστόλο. Για να το <strong>π</strong>ετύχουν αυτό όμως ζήτησαν οικονομική βοήθειαα<strong>π</strong>ό το Περσικό Βασίλειο.Στο μεταξύ ο Αλκιβιάδης, <strong>π</strong>ου είχε κατηγορηθεί α<strong>π</strong>ό τους <strong>π</strong>ολιτικούςτου αντι<strong>π</strong>άλους για ιεροσυλία, είχε καταφύγει στη Σ<strong>π</strong>άρτη για να μηντον συλλάβουν. Τα γεγονότα αυτά άλλαξαν σημαντικά την <strong>π</strong>ορεία του<strong>π</strong>ολέμου.Δεκελεικός και Ιωνικός Πόλεμος - Η ανάμειξη των ΠερσώνΗ τρίτη και τελική <strong>π</strong>ερίοδοςτου <strong>π</strong>ολέμου αρχίζει λοι<strong>π</strong>όνόταν οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες άρχισανσυνεννοήσεις με τον Πέρσηβασιλιά. 'Οταν άλλαξεστρατό<strong>π</strong>εδο ο Αλκιβιάδης,α<strong>π</strong>οκάλυψε στους Σ<strong>π</strong>αρτιάτες<strong>π</strong>ού ήταν αδύναμη η άμυνα τηςΑθήνας. Για <strong>π</strong>αράδειγμα, τουςσυμβούλεψε να εγκατασταθούνστη Δεκέλεια, μια μικρή <strong>π</strong>όλητης Αττικής, και α<strong>π</strong>ό εκεί ναλεηλατούν συνέχεια τη γύρω<strong>π</strong>εριοχή. Έτσι η <strong>π</strong>ερίοδοςμετά το 413 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ονομάστηκεΔεκελεικός Πόλεμος.Ταυτόχρονα σχεδόν άρχισε στηδυτική Μικρά Ασία ο λεγόμενοςΙωνικός Πόλεμος.

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Όταν οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες ζήτησαν οικονομική βοήθεια α<strong>π</strong>ό Πέρσες σατρά<strong>π</strong>ες, εκείνοι ζήτησανσε αντάλλαγμα να αναγνωριστεί η κυριαρχία τους στις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη της ΜικράςΑσίας. Με τη βοήθεια <strong>π</strong>ου έδωσαν στους Σ<strong>π</strong>αρτιάτες, οι Πέρσες σατρά<strong>π</strong>ες <strong>π</strong>έτυχαν ναεξουδετερώσουν έναν ενοχλητικό αντί<strong>π</strong>αλο, την Αθήνα.Όταν ο σ<strong>π</strong>αρτιατικός στόλος βγήκε στο Αιγαίο, άρχισαν ναυτικέςσυγκρούσεις με τους Αθηναίους. Στόχος της Σ<strong>π</strong>άρτης ήταν να εμ<strong>π</strong>οδίσεινα έρχονται τρόφιμα α<strong>π</strong>ό τον Εύξεινο Πόντο στην Αθήνα. Έτσι έστειλαντο Λύσανδρο στο ανατολικό Αιγαίο. Οι Αθηναίοι έστειλαν εναντίον τουόσα καράβια τους είχαν μείνει, αλλά η Σ<strong>π</strong>άρτη <strong>π</strong>έτυχε το 405 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στουςΑιγός Ποταμούς την τελική νίκη. Οι Αθηναίοι έχασαν το στόλο τους καιδεν μ<strong>π</strong>ορούσαν <strong>π</strong>ια να φέρνουν τρόφιμα α<strong>π</strong>ό τον Εύξεινο Πόντο. Λίγουςμήνες μετά, η Αθήνα <strong>π</strong>αραδόθηκε και δέχτηκε τους όρους της ειρήνης <strong>π</strong>ουτης ε<strong>π</strong>έβαλε η Σ<strong>π</strong>άρτη.106Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες κατέλαβαν και <strong>π</strong>ήραντα <strong>π</strong>λοία των Αθηναίων στις εκβολέςτων Αιγός Ποταμών, στην ευρω<strong>π</strong>αϊκή<strong>π</strong>λευρά του Ελλήσ<strong>π</strong>οντου. Αυτό έγινετην ώρα <strong>π</strong>ου τα αθηναϊκά <strong>π</strong>ληρώματαέψαχναν για εφόδια στην ακτή. Έτσιοι Αθηναίοι έχασαν το στόλο τους καικαταστράφηκαν.Η ή<strong>π</strong>α της ΑθήναςΟι ολιγαρχικοί στην Αθήνα είδαν ότι τώρα είχαν την ευκαιρία νακαταλύσουν τη δημοκρατία και να <strong>π</strong>άρουν την εξουσία. Με τη βοήθειατων Σ<strong>π</strong>αρτιατών εγκαταστάθηκε ένα ολιγαρχικό <strong>π</strong>ολίτευμα με ΤριάνταΤυράννους. Ωστόσο, λίγους μήνες αργότερα οι Αθηναίοι έδιωξαν τουςτυράννους και ξανάφεραν τη δημοκρατία. Όμως η Αθήνα είχε χάσειτο στόλο της και την κυριαρχία στο Αιγαίο. Τα τείχη της <strong>π</strong>όλης είχανγκρεμιστεί, η ύ<strong>π</strong>αιθρος ήταν κατεστραμμένη α<strong>π</strong>ό τις συνεχείς λεηλασίεςκαι τα μεταλλεία της είχαν εγκαταλειφθεί.

478--<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗ2. Α<strong>π</strong>ό τον Πελο<strong>π</strong>οννησιακό Πόλεμο ως το θάνατοτου Μεγάλου Αλεξάνδρου (404--<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Οι <strong>π</strong>ηγέςΓια τον ελληνικό κόσμο τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. γνωρίζουμε <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>ερισσότερα α<strong>π</strong>ό όσα ξέρουμεγια τους <strong>π</strong>ροηγούμενους αιώνες, χάρη στις <strong>π</strong>ολλές, σύγχρονες με τα γεγονότα,<strong>π</strong>ηγές - ιδιαίτερα τους λόγους των ρητόρων και τα <strong>π</strong>ολιτικά κείμενα. Α<strong>π</strong>ό τα ιστορικάκείμενα, μόνο το έργο του Ξενοφώντα, <strong>π</strong>ου ήταν και <strong>π</strong>ολιτικός συγγραφέας με μεγάληε<strong>π</strong>ιρροή, σώζεται ολόκληρο. Α<strong>π</strong>ό τους υ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ους ιστορικούς έχουμε μόνο α<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα.Ειδικότερα για την <strong>π</strong>ερίοδο α<strong>π</strong>ό την «Ειρήνη του Βασιλέως» το 387 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. μέχριτο 371 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., η κύρια <strong>π</strong>ηγή <strong>π</strong>ληροφοριών είναι, εκτός α<strong>π</strong>ό τον Ξενοφώντα, οι λόγοι τουΙσοκράτη. Ε<strong>π</strong>ίσης σώζονται αρκετές ε<strong>π</strong>ιγραφές, κυρίως για την Αθήνα.Οι συνέ<strong>π</strong>ειες του Πελο<strong>π</strong>οννησιακού ΠολέμουΟι συνέ<strong>π</strong>ειες α<strong>π</strong>ό τον <strong>π</strong>όλεμο ήταν καταστρε<strong>π</strong>τικές για τις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη.<strong>Χ</strong>ιλιάδες άνθρω<strong>π</strong>οι σκοτώθηκαν και χιλιάδες <strong>π</strong>ουλήθηκαν ως δούλοι. Οι καλλιέργειεςκαταστράφηκαν και <strong>π</strong>ολλοί αναγκάστηκαν να <strong>π</strong>ουλήσουν τα κτήματα τους. Ε<strong>π</strong>ίσης, τοεμ<strong>π</strong>όριο και η βιοτεχνία <strong>π</strong>εριορίστηκαν, με α<strong>π</strong>οτέλεσμα η οικονομική δραστηριότητα ναμειωθεί. Πολλοί ε<strong>π</strong>ίσης έφυγαν α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>όλεις για να α<strong>π</strong>οφύγουν τις εσωτερικές διαμάχες.Πολλοί, τέλος, υ<strong>π</strong>ηρέτησαν ως μισθοφόροι.Τα χαρακτηριστικά της ε<strong>π</strong>οχήςΤέσσερα είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.:- Οι συγκρούσεις ανάμεσα στις <strong>π</strong>όλεις-κράτη ήταν συχνές και υ<strong>π</strong>ήρχε <strong>π</strong>άντα μια <strong>π</strong>όληκράτος<strong>π</strong>ου ήθελε να έχει την ηγεμονία.- Η <strong>π</strong>ολιτική του Περσικού Βασιλείου ενίσχυσε τον ανταγωνισμό μεταξύ των <strong>π</strong>όλεωνκρατών.Ο Πέρσης βασιλιάς, <strong>π</strong>ου δεν ήθελε τις ελληνικές δυνάμεις ενωμένες, έστρεφεμε τα χρήματα του τη μια <strong>π</strong>όλη-κράτος ενάντια στην άλλη. Οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτηα<strong>π</strong>ό τη μεριά τους χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν τα <strong>π</strong>ερσικά χρήματα ανάλογα με τις ανάγκες τους.Σ' αυτές τις συνθήκες ανα<strong>π</strong>τύχθηκε το Βασίλειο της Μακεδονίας, <strong>π</strong>ου κυριάρχησε στονελλαδικό χώρο και κατέλυσε αργότερα το Περσικό Βασίλειο.- Αυτή την <strong>π</strong>ερίοδο στο Περσικό Βασίλειο γίνονταν <strong>π</strong>όλεμοι για το θρόνο και <strong>π</strong>ολλέςε<strong>π</strong>αναστάσεις. Πολλοί Πέρσες ηγέτες χρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν συχνά Έλληνες μισθοφόρους.- Δημιουργήθηκαν συνασ<strong>π</strong>ισμοί <strong>π</strong>όλεων-κρατών (κοινά) <strong>π</strong>ου την ε<strong>π</strong>όμενη <strong>π</strong>ερίοδο,δηλαδή στην Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή, έ<strong>π</strong>αιξαν σημαντικό ρόλο.107

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Α. Το τέλος των ηγεμονιώνΗ σ<strong>π</strong>αρτιατική ηγεμονίαΜετά τον Πελο<strong>π</strong>οννησιακό Πόλεμο η Σ<strong>π</strong>άρτη ήταν η μεγαλύτερη δύναμηστον ελληνικό κόσμο. Όμως είχε <strong>π</strong>ληρώσει και αυτή ακριβά γιατη νίκη της: έχασε <strong>π</strong>ολλούς άντρες ο<strong>π</strong>λίτες και εξαρτιόταν σε μεγάλοβαθμό α<strong>π</strong>ό τη βοήθεια <strong>π</strong>ου της έστελνε η Περσία.Ο Ξενοφώντας στο έργο του Ελληνικά <strong>π</strong>αρουσιάζει τη νίκη της Σ<strong>π</strong>άρτηςσαν «α<strong>π</strong>αρχή της ελευθερίας» για τον ελληνικό κόσμο. Όμως τα <strong>π</strong>ράγματαήταν διαφορετικά: αντί να δώσει στις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη αυτονομία,ό<strong>π</strong>ως είχε υ<strong>π</strong>οσχεθεί, η Σ<strong>π</strong>άρτη τις κατα<strong>π</strong>ίεσε ακόμη <strong>π</strong>ερισσότερο.Υ<strong>π</strong>οστήριξε ολιγαρχικά <strong>π</strong>ολιτεύματα και δημιούργησε έτσι μεγάληδυσαρέσκεια. Η ειρήνη, <strong>π</strong>ου τόσο την είχε ανάγκη ο ελληνικός κόσμος,δεν ήρθε με την ηγεμονία της Σ<strong>π</strong>άρτης. Οι σημαντικότεροι σύμμαχοι τηςΣ<strong>π</strong>άρτης, η Θήβα και η Κόρινθος, έ<strong>π</strong>αψαν να τη στηρίζουν.Το χρυσάφι των ΠερσώνΗ κατάσταση στον ελληνικό κόσμο είχε μεγάλη σχέση με την εξωτερική<strong>π</strong>ολιτική του Περσικού Βασιλείου. Η Σ<strong>π</strong>άρτη, ό<strong>π</strong>ως είδαμε, είχε κερδίσειτον Πελο<strong>π</strong>οννησιακό Πόλεμο με την οικονομική υ<strong>π</strong>οστήριξη των Περσών.Όμως λίγο μετά το τέλος του Πελο<strong>π</strong>οννησιακού Πολέμου, η Σ<strong>π</strong>άρτη άλλαξε<strong>π</strong>ολιτική και άρχισε <strong>π</strong>όλεμο ενάντια στους Πέρσες.Οι Πέρσες α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>λευρά τους, για να μειώσουν τη δύναμη τηςΣ<strong>π</strong>άρτης, βοήθησαν να δημιουργηθεί ένας αντισ<strong>π</strong>αρτιατικός συνασ<strong>π</strong>ισμός.Σ' αυτόν συμμετείχαν η Αθήνα, η Κόρινθος, η Θήβα και το Άργος. Οι Αθηναίοιμάλιστα με τα <strong>π</strong>ερσικά χρήματα έχτισαν ξανά τα τείχη της <strong>π</strong>όλης τους.108Λε<strong>π</strong>τομέρεια α<strong>π</strong>ό αγγείο <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει τονΠέρση βασιλιά Δαρείο, 4ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία), Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Το Περσικό Βασίλειο τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Το Περσικό Βασίλειο με τον <strong>π</strong>λούτο τουέλεγχε μια τεράστια έκταση και μ<strong>π</strong>ορούσενα ε<strong>π</strong>ηρεάζει την κατάσταση στον ελληνικόκόσμο.Το Περσικό Βασίλειο όμως είχε και <strong>π</strong>ολλά<strong>π</strong>ροβλήματα: η κεντρική εξουσία δενμ<strong>π</strong>ορούσε να ελέγχει <strong>π</strong>άντα τους ντό<strong>π</strong>ιουςηγεμόνες και τους Πέρσες σατρά<strong>π</strong>ες, <strong>π</strong>ουστις ε<strong>π</strong>αρχίες είχαν τη δική τους <strong>π</strong>ολιτική.Η Αίγυ<strong>π</strong>τος, για <strong>π</strong>αράδειγμα, ύστερα α<strong>π</strong>όμια εξέγερση στο τέλος του 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.,κατάφερε να μείνει ανεξάρτητη για 60 χρόνιαμε ντό<strong>π</strong>ιους βασιλιάδες.

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΗ Ειρήνη του ΒασιλέωςΤο Περσικό Βασίλειο, <strong>π</strong>ου δεν ήθελε να υ<strong>π</strong>άρχει ισχυρή <strong>π</strong>όλη-κράτος στονελληνικό κόσμο, ανησύχησε με τη δύναμη <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>έκτησε σιγά σιγά η Αθήνακαι έ<strong>π</strong>αψε να την υ<strong>π</strong>οστηρίζει. Έτσι οι Πέρσες βοήθησαν για μια ακόμηφορά τη Σ<strong>π</strong>άρτη. Οι Σ<strong>π</strong>αρτιάτες υ<strong>π</strong>έγραψαν ειρήνη μαζί τους, γιατί αυτόήταν <strong>π</strong>ρος το συμφέρον της <strong>π</strong>όλης τους. Η ειρήνη αυτή είναι γνωστή ωςη Ειρήνη του Βασιλέως ή Ανταλκίδειος Ειρήνη α<strong>π</strong>ό το όνομα του Σ<strong>π</strong>αρτιάτηστρατηγού Ανταλκίδα <strong>π</strong>ου έκανε τις δια<strong>π</strong>ραγματεύσεις.Με την Ειρήνη του Βασιλέως (387 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) όλες οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτηήταν ανεξάρτητες, εκτός α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>όλεις-κράτη της δυτικής ΜικράςΑσίας, <strong>π</strong>ου ήταν κάτω α<strong>π</strong>ό την ηγεμονία του Πέρση βασιλιά.Μετά το 387 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και η Σ<strong>π</strong>άρτη και η Αθήνα και, τέλος, η Θήβα <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαννα α<strong>π</strong>οκτήσουν την ηγεμονία στον ελλαδικό χώρο.Η Αθήνα ξανά ισχυρήΜε το τέλος του Πελο<strong>π</strong>οννησιακού Πολέμου, το 404 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., η Αθήνα είχεκαταστραφεί. Ήταν ανάμεσα στις <strong>π</strong>όλεις-κράτη <strong>π</strong>ου είχαν υ<strong>π</strong>οφέρει<strong>π</strong>ερισσότερο α<strong>π</strong>ό τον <strong>π</strong>όλεμο. Είχε χάσει την ηγεμονία της στο Αιγαίο,ο στόλος της ήταν στα χέρια του εχθρού, η ύ<strong>π</strong>αιθρος της είχε λεηλατηθείσυστηματικά, αγροικίες και σιτα<strong>π</strong>οθήκες είχαν καταστραφεί και<strong>π</strong>ερισσότεροι α<strong>π</strong>ό 20.000 δούλοι είχαν εγκαταλείψει την <strong>π</strong>όλη. Ακόμη οιΣ<strong>π</strong>αρτιάτες, ό<strong>π</strong>ως είδαμε, για να την ελέγχουν καλύτερα, ε<strong>π</strong>έβαλαν τουςΤριάντα Τυράννους, μια ολιγαρχική διοίκηση. Σε λιγότερο α<strong>π</strong>ό ένα χρόνοόμως η δημοκρατία είχε ξαναέρθει.Μετά την Ειρήνη του Βασιλέως υ<strong>π</strong>άρχουν στην Αθήνα δύο αντί<strong>π</strong>αλες <strong>π</strong>λευρές: αυτοί<strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>οστηρίζουν τη Σ<strong>π</strong>άρτη και αυτοί <strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>οστηρίζουν τη Θήβα. Τον ίδιο καιρό οΑθηναίος ρήτορας Ισοκράτης <strong>π</strong>ίστευε ότι η κατάκτηση του Περσικού Βασιλείου είναι ηλύση για τα εσωτερικά <strong>π</strong>ροβλήματα των Ελλήνων. Στον Πανηγυρικό του λόγο (380 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)υ<strong>π</strong>οστήριξε ότι στον κοινό αγώνα εναντίον των Περσών θα μ<strong>π</strong>ορούσε να είναι ε<strong>π</strong>ικεφαλήςη Αθήνα. Έτσι διαμορφώθηκε η «<strong>π</strong>ανελλήνια ιδέα» για την ένωση των Ελλήνων, η ο<strong>π</strong>οίαθα έφερνε ειρήνη ανάμεσα στις <strong>π</strong>όλεις-κράτη και θα οδηγούσε σε έναν κοινό <strong>π</strong>όλεμοενάντια στον Πέρση βασιλιά.Το 378 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., 100 χρόνια μετά την ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλου,η Αθήνα κατάφερε όχι μόνο να ξαναφτιάξει το στόλο της, να α<strong>π</strong>οκτήσειξανά τον έλεγχο στο βόρειο Αιγαίο και την Προ<strong>π</strong>οντίδα, αλλά και ναδημιουργήσει μια συμμαχία γνωστή ως Δεύτερη (Β') Αθηναϊκή Συμμαχία.Τα μέλη της νέας συμμαχίας εμ<strong>π</strong>όδισαν την Αθήνα να έχει όλη την εξουσία.Παρόλα αυτά, η Αθήνα έγινε ξανά το οικονομικό κέντρο στην <strong>π</strong>εριοχή τουΑιγαίου. Η οικονομία βρισκόταν τώρα σε <strong>π</strong>ολύ καλύτερη κατάσταση καιο Πειραιάς ξαναζωντάνεψε με το εμ<strong>π</strong>όριο.109

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Η άνοδος της ΘήβαςΤην ηγεμονία του ελληνικού κόσμου <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησε να κατακτήσει για λίγοη Θήβα. Η ε<strong>π</strong>ιρροή της έφτασε μέχρι τη Μακεδονία. Εκείνο τον καιρόκυριάρχησαν στη Θήβα δύο σημαντικές <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ικότητες: ο Πελο<strong>π</strong>ίδαςκαι ο Ε<strong>π</strong>αμεινώνδας. Η ηγεμονία της Θήβας ανησύχησε την Αθήνα,κυρίως ε<strong>π</strong>ειδή οι Θηβαίοι υ<strong>π</strong>έγραψαν συνθήκη με τον Πέρση βασιλιά και<strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούσαν να α<strong>π</strong>οκτήσουν <strong>π</strong>ρόσβαση στο Αιγαίο. Οι Θηβαίοι έφτιαξανστόλο και έγιναν ναυτική δύναμη.Δύο σημαντικές μάχες, η μία στα Λεύκτρα (371 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), ό<strong>π</strong>ου οιΣ<strong>π</strong>αρτιάτες ηττήθηκαν α<strong>π</strong>ό τον Ε<strong>π</strong>αμεινώνδα, και η άλλη στη Μαντινεία,έκριναν την άνοδο και την <strong>π</strong>τώση της Θήβας. Μετά τα Λεύκτρα οι Θηβαίοικατάφεραν να α<strong>π</strong>ελευθερώσουν τους Μεσσήνιους. Η Μεσσηνία α<strong>π</strong>έκτησεκαι <strong>π</strong>άλι, έ<strong>π</strong>ειτα α<strong>π</strong>ό αιώνες, την ανεξαρτησία της α<strong>π</strong>ό τη Σ<strong>π</strong>άρτη.Στη μάχη της Μαντινείας (362 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) η Θήβα νίκησε, αλλά σκοτώθηκεο Ε<strong>π</strong>αμεινώνδας και με το θάνατο του ήρθε το τέλος της θηβαϊκήςηγεμονίας. Αυτό δείχνει ότι τα θεμέλια της θηβαϊκής ηγεμονίας δεν ήτανγερά. Είναι το τέλος των ηγεμονιών: η Σ<strong>π</strong>άρτη, η Θήβα, αλλά και η Αθήναείχαν χάσει τη δύναμη τους. Το Βασίλειο της Μακεδονίας γίνεται ισχυρόμε την άνοδο του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου Β' στο θρόνο (359 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) και αρχίζει α<strong>π</strong>ό εδώ και<strong>π</strong>έρα να <strong>π</strong>αίζει σημαντικό ρόλο στον ελληνικό κόσμο.Ο Ευαγόρας βασιλιάς της Σαλαμίνας της Κύ<strong>π</strong>ρου (411-373 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Στην Κύ<strong>π</strong>ρο είχε ε<strong>π</strong>ικρατήσει ο ελληνικός <strong>π</strong>ολιτισμός και μιλιόταν ηελληνική γλώσσα. Στα μέσα του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Κύ<strong>π</strong>ρος κατακτήθηκεα<strong>π</strong>ό το Περσικό Βασίλειο, αλλά τα κυ<strong>π</strong>ριακά βασίλεια διατήρησαν τηναυτονομία τους. Όσο ήταν βασιλιάς στη Σαλαμίνα της Κύ<strong>π</strong>ρου ο Ευαγόρας,<strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησε να ενώσει τα βασίλεια της Κύ<strong>π</strong>ρου κάτω α<strong>π</strong>ό την εξουσία του,συμμάχησε με την Αίγυ<strong>π</strong>το και έκανε <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>εριοχές της νότιας ΜικράςΑσίας να εξεγερθούν ενάντια στον Πέρση βασιλιά.Είχε ε<strong>π</strong>ιτυχίες στην αρχή,αλλά τελικά νικήθηκεκαι στο νησί συνέχισε νακυριαρχεί το Περσικό Βασίλειομέχρι την ε<strong>π</strong>οχή του ΜεγάλουΑλεξάνδρου.Πανοραμική ά<strong>π</strong>οψη τουαρχαιολογικού χώρου τηςΣαλαμίνας στην Κύ<strong>π</strong>ρο.110

Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΟι Έλληνες της δυτικής ΜεσογείουΗ ΚΥΡΙΑΡ<strong>Χ</strong>ΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (379 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Τα εύφορα εδάφη και το καλό κλίματης δυτικής Μεσογείου, κυρίωςτης Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας,βοήθησαν στην ανά<strong>π</strong>τυξη τωνελληνικών α<strong>π</strong>οικιών.Ο Διονύσιος των Συρακουσώνξεκίνησε ως αρχιστράτηγος και έ<strong>π</strong>ειταέγινε τύραννος. Υ<strong>π</strong>έταξε τις ελληνικές<strong>π</strong>όλεις-κράτη της Σικελίας, <strong>π</strong>ου τιςα<strong>π</strong>ειλούσαν συνεχώς οι στρατιές τωνΚαρχηδόνιων. Ο Διονύσιος κατάφερενα ελέγξει τη Σικελία και να <strong>π</strong>εριορίσειτους Καρχηδόνιους στο δυτικό άκροτου νησιού. Ε<strong>π</strong>ίσης είχε τον έλεγχοτης νότιας Ιταλικής χερσονήσου καιε<strong>π</strong>ηρέαζε <strong>π</strong>εριοχές μέχρι τις βόρειεςι Σαρδηνίαακτές της Αδριατικής. Έτσι, στις αρχές του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο Διονύσιος τωνΣυρακουσών έγινε σημαντικός <strong>π</strong>αράγοντας σε όλο τον ελληνικό κόσμο,κυρίως ε<strong>π</strong>ειδή συμμετείχε στους ανταγωνισμούς ανάμεσα στις <strong>π</strong>όλειςκράτηκαι ανακατευόταν στις υ<strong>π</strong>οθέσεις τους.Σικελία"-χ Ακράγαντας (^ν__Γέλα ^Συρακούσεςά λ α σ σ αΚυριαρχία ΔιονυσίουΥ<strong>π</strong>οτελείς <strong>π</strong>εριοχέςΚαρχηδονιακή κυριαρχίαΓια τις <strong>π</strong>ρώτεςελληνικέςα<strong>π</strong>οικίεςμιλήσαμε στακεφ. 3 και 4.Β. Το Βασίλειο της ΜακεδονίαςΗ ε<strong>π</strong>οχή του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου Β' (359-336 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η <strong>π</strong>εριοχή της Μακεδονίας είχε μείνει μακριά α<strong>π</strong>' όσα άλλαξαν στονελληνικό κόσμο α<strong>π</strong>ό τον 8ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και μετά. Στη Μακεδονία ζούσαν<strong>π</strong>ληθυσμοί με διαφορετική καταγωγή. Ένα α<strong>π</strong>ό τα βασιλικά γένη <strong>π</strong>ίστευεότι καταγόταν α<strong>π</strong>ό το Άργος και τον ήρωα Ηρακλή. Αυτό έδινε στουςΜακεδόνες το δικαίωμα να συμμετέχουν στους Ολυμ<strong>π</strong>ιακούς Αγώνες α<strong>π</strong>ότην ε<strong>π</strong>οχή του βασιλιά Αλέξανδρου Α', <strong>π</strong>ου κυβερνούσε τον καιρό τωνΠερσικών Πολέμων.Οι Μακεδόνες χωρίζονταν κοινωνικά στους αριστοκράτες, <strong>π</strong>ου είχανμεγάλα κτήματα και υ<strong>π</strong>ηρετούσαν το βασιλιά ως έφι<strong>π</strong><strong>π</strong>οι με τον τιμητικότίτλο εταίροι, και στους ισχυρούς ελεύθερους αγρότες <strong>π</strong>ου υ<strong>π</strong>ηρετούσανως σώμα <strong>π</strong>εζικού (<strong>π</strong>εζέταιροι)Το 359 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ανέβηκε στο θρόνο του Βασιλείου της Μακεδονίας έναςνεαρός βασιλιάς, ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Β', <strong>π</strong>ου ήθελε να κάνει το βασίλειο του μεγάληδύναμη. Για να το <strong>π</strong>ετύχει, κυριάρχησε στις γε<strong>π</strong>ονικές ηγεμονίες και σιγάσιγά στους συμμάχους της Αθήνας στο βόρειο ελλαδικό χώρο. Με αυτάδυσαρεστήθηκε η Αθήνα, <strong>π</strong>ου έβλε<strong>π</strong>ε να χάνεται η δύναμη και η ε<strong>π</strong>ιρροή της.<strong>Χ</strong>άλκινο κράνος«θρακικού» τύ<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>ό τηΒίτσα Ιωαννίνων.Οι Μακεδόνες στρατιώτεςφορούσαν τέτοια κράνη,4ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ιωάννινα (Ή<strong>π</strong>ειρος),Αρχαιολογικό Μουσείο.111

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Β' κατέκτησε την Αμφί<strong>π</strong>ολη,την Ποτείδαια, τη Μεθώνη καιτο 348 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. κυρίευσε και κατέστρεψετην Όλυνθο. Μέχρι το 342 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.όλες οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη τηςΘράκης, αλλά και <strong>π</strong>ολλές θρακικέςκαι ιλλυρικές φυλές ήταν κάτω α<strong>π</strong>ότη μακεδόνικη κυριαρχία. Το 341<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος ίδρυσε μια νέα<strong>π</strong>όλη στο εσωτερικό της Θράκης,<strong>π</strong>άνω στον <strong>π</strong>οταμό Έβρο, και τηνονόμασε Φιλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ού<strong>π</strong>ολη. Σήμερα ηΦιλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ού<strong>π</strong>ολη (Πλόβντιφ) βρίσκεταιστη Βουλγαρία.Η Αθήνα την ε<strong>π</strong>οχή του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου Β' και του ΑλέξανδρουΗ <strong>π</strong>ερίοδος α<strong>π</strong>ό το 359 ως το 322 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. είναι α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>ιο γνωστές της αθηναϊκής ιστορίας,κυρίως λόγω του ρήτορα Δημοσθένη. Πολλοί α<strong>π</strong>ό τους λόγους του Δημοσθένη έχουνσωθεί. Ο Δημοσθένης έγραψε και <strong>π</strong>ολιτικούς λόγους, <strong>π</strong>ου τους εκφώνησε στην Εκκλησίατου Δήμου, και δικανικούς λόγους, <strong>π</strong>ου τους εκφώνησε στα δικαστήρια, σε ιδιωτικές ήσε δημόσιες υ<strong>π</strong>οθέσεις. Έχουν σωθεί ε<strong>π</strong>ίσης οι λόγοι του Αισχίνη, <strong>π</strong>ου ήταν <strong>π</strong>ολιτικόςαντί<strong>π</strong>αλος του Δημοσθένη. Μέσα α<strong>π</strong>ό τα κείμενα αυτά μαθαίνουμε για μια σημαντική <strong>π</strong>ερίοδοστην ιστορία της Αθήνας. Μετά το 322 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η αθηναϊκή δημοκρατία χάνει σιγά σιγάτη δύναμη της και <strong>π</strong>αρακμάζει.Στην Αθήνα υ<strong>π</strong>ήρχαν δύο <strong>π</strong>ολιτικά στρατό<strong>π</strong>εδα. Α<strong>π</strong>ό τη μια μεριά ήταν ο ρήτορας Δημοσθένηςκαι όσοι <strong>π</strong>ίστευαν ότι α<strong>π</strong>ειλείται α<strong>π</strong>ό τους βασιλιάδες της Μακεδονίας όχι μόνο η ανεξαρτησία τηςΑθήνας αλλά και των άλλων ελληνικών <strong>π</strong>όλεων-κρατών. Α<strong>π</strong>ό την άλλη μεριά ήταν όσοι <strong>π</strong>ίστευανότι η ηγεμονία του βασιλιά της Μακεδονίας ήταν ο μόνος τρό<strong>π</strong>ος για να ενωθεί ο ελληνικόςκόσμος. Αυτή την <strong>π</strong>ολιτική υ<strong>π</strong>οστήριζαν οι συγγραφείς και ρήτορες Ισοκράτης και Αισχίνης.112

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΟ Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Β', ε<strong>π</strong>ιδέξιος στρατιωτικός και<strong>π</strong>ολιτικός, εξασφάλισε συμμαχίες μέσα στιςελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη και <strong>π</strong>έτυχε μέσα σεμια εικοσαετία να ε<strong>π</strong>ιβάλει την ηγεμονία τουστον ελληνικό κόσμο.Ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Β' κατέκτησε τον κεντρικόκαι νότιο ελλαδικό χώρο και με <strong>π</strong>ολιτικά καιμε στρατιωτικά μέσα. Με άλλα λόγια, δενκυριάρχησε μόνο με μάχες, αλλά και ειρηνικά, ό<strong>π</strong>ως όταν εξασφάλισετη συμμετοχή του στην Αμφικτιονία των Δελφών. Με τον έλεγχο τηςΑμφικτιονίας, ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος μ<strong>π</strong>ορούσε να ε<strong>π</strong>εμβαίνει στις υ<strong>π</strong>οθέσεις των<strong>π</strong>όλεων-κρατών <strong>π</strong>ου συμμετείχαν σε αυτή. Σημαντική ήταν ε<strong>π</strong>ίσηςη νίκη του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου στη μάχη της <strong>Χ</strong>αιρώνειας στη Βοιωτία το 338 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Στη <strong>Χ</strong>αιρώνεια ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος νίκησε τον ενωμένο στρατό των Αθηναίων καιτων Θηβαίων.Ανα<strong>π</strong>αράσταση της μακεδόνικης φάλαγγας. Η μακεδόνικηφάλαγγα ανα<strong>π</strong>τύχθηκε α<strong>π</strong>ό το Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ο Β' και ακόμη<strong>π</strong>ερισσότερο α<strong>π</strong>ό το γιο του Αλέξανδρο. Η βασική μονάδατης φάλαγγας ήταν το σύνταγμα με 16 σειρές αντρών.Κάθε στρατιώτης ήταν ο<strong>π</strong>λισμένος με τη σάρισα, έναδόρυ 4-7 μέτρα μακρύ. Στη μάχη, οι <strong>π</strong>ρώτες <strong>π</strong>έντε σειρέςκρατούσαν τις σάρισες οριζόντια μ<strong>π</strong>ροστά τους, ενώ οιυ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ες 11 τις κρατούσαν όρθιες. Σε κάθε <strong>π</strong>λευρό τούσυντάγματος υ<strong>π</strong>ήρχε ελαφρύ <strong>π</strong>εζικό, καθώς και τοξότεςγια <strong>π</strong>ροστασία, ενώ τα <strong>π</strong>λευρά της φάλαγγας συνολικάενίσχυε το ι<strong>π</strong><strong>π</strong>ικό.Μετά τη μάχη στη <strong>Χ</strong>αιρώνεια, η συμμαχία <strong>π</strong>ου έγινε με αρχηγότο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ο Β' έβαλε στόχο να ξεκινήσει έναν <strong>π</strong>όλεμο στην Ασίαενάντια στο Μεγάλο Βασιλιά. Ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος <strong>π</strong>ρόβαλε την ανάγκηνα εκδικηθεί για τις συμφορές <strong>π</strong>ου έ<strong>π</strong>αθαν οι Έλληνες στουςΠερσικούς Πολέμους. Στη συμμαχία συμμετείχαν σχεδόν όλες οι<strong>π</strong>όλεις-κράτη του ελλαδικού χώρου εκτός α<strong>π</strong>ό τη Σ<strong>π</strong>άρτη. Συμφώνησαννα <strong>π</strong>άρουν μέρος στην εκστρατεία με δικές τους δυνάμειςενάντια στο Περσικό Βασίλειο.Όταν ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Β' δολοφονήθηκε το 336 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., άφησε στο γιο τουΑλέξανδρο Γ', <strong>π</strong>ου αργότερα οι ιστορικοί ονόμασαν Μέγα, έναβασίλειο δυνατό. Την ίδια χρονιά δολοφονήθηκε ο Πέρσης βασιλιάςΑρταξέρξης Γ'. Τον διαδέχθηκε ο Δαρείος Γ' <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησε νααναδιοργανώσει το <strong>π</strong>ερσικό κράτος, το ο<strong>π</strong>οίο βρισκόταν σε κρίση.->V/:' ; ν<strong>Χ</strong>ρυσό μετάλλιο με<strong>π</strong>ορτρέτο του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου Β'.Ρωμαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή. Παρίσι,Εθνική Βιβλιοθήκη τηςΓαλλίας.113

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Οι κατακτήσεις του Μεγάλου ΑλεξάνδρουΠηγέςΠα τον Αλέξανδρο Γ' και τη βασιλεία του οι άμεσες μαρτυρίες <strong>π</strong>ουέχουμε είναι λίγες: κά<strong>π</strong>οιες αναφορές στους λόγους Αθηναίων ρητόρων,μερικές ε<strong>π</strong>ιγραφές <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ροέρχονται α<strong>π</strong>ό ελληνικές <strong>π</strong>όλειςκράτητης δυτικής Μικράς Ασίας, νομίσματα και κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ροτομές.5.41Νόμισμα, ασημένιοτετράδραχμο, τουΑλέξανδρου Γ'.Στην κύρια όψηο Αλέξανδροςα<strong>π</strong>εικονίζεται σαν τονΗρακλή με τη λεοντή.Στην <strong>π</strong>ίσω όψη ο Δίαςκαθισμένος σε θρόνο,με αετό στο δεξί χέρι καισκή<strong>π</strong>τρο στο αριστερό.Αθήνα, ΝομισματικόΜουσείο.5.42Μαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομήτου Αλέξανδρου,3ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Πέλλα (Μακεδονία),ΑρχαιολογικόΜουσείο.Ο Αλέξανδρος Γ'διαδέχτηκε το Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ο Β'στο θρόνο τουΒασιλείου τηςΜακεδονίας.Ως ηγέτης τωνΕλλήνων ξεκίνησε και<strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οίησε τοφιλόδοξο σχέδιο του<strong>π</strong>ατέρα του. Πριν α<strong>π</strong>όαυτό όμως, κέρδισετην εμ<strong>π</strong>ιστοσύνηή ε<strong>π</strong>έβαλε τη θέληση του<strong>π</strong>ρώτα στους Θεσσαλούς,έ<strong>π</strong>ειτα στους Θηβαίους καιτέλος στους Αθηναίους.Την άνοιξη του 334 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο Αλέξανδρος ξεκίνησε τη μεγάλη τουεκστρατεία στην Ασία. Πρώτος σκο<strong>π</strong>ός ήταν να α<strong>π</strong>ελευθερώσει τιςελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη στη δυτική Μικρά Ασία α<strong>π</strong>ό την κυριαρχία τουΠέρση βασιλιά και να εκδικηθεί για τις συμφορές <strong>π</strong>ου έ<strong>π</strong>αθαν άλλοτε οιΈλληνες α<strong>π</strong>ό τον Ξέρξη. Δεύτερος στόχος του ήταν να εγκαταστήσειστην Ασία τους μισθοφόρους, <strong>π</strong>ου όλο τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. υ<strong>π</strong>ηρετούσαν τις<strong>π</strong>όλεις-κράτη και τα βασίλεια. Αυτοί οι μισθοφόροι ήταν <strong>π</strong>ια τόσο <strong>π</strong>ολλοί<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>ειλούσαν την ειρήνη και την κοινωνική τάξη.Ο Αλέξανδρος δε σταμάτησε όμως στις κατακτήσεις αυτές. Στόχοςτου <strong>π</strong>ια ήταν να κατακτήσει ολόκληρο το Περσικό Βασίλειο. Με ευκολίακυρίευσε την Αίγυ<strong>π</strong>το, <strong>π</strong>ου ήταν <strong>π</strong>ερσική σατρα<strong>π</strong>εία, και ίδρυσε εκεί μιανέα <strong>π</strong>όλη, την Αλεξάνδρεια (331 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Ως διάδοχος <strong>π</strong>λέον του Δαρείου Γ', ο Αλέξανδρος χρησιμο<strong>π</strong>οίησε<strong>π</strong>ολλούς Πέρσες στη διοίκηση και στην άμυνα. <strong>Χ</strong>άρη στο <strong>π</strong>ερσικό χρυσάφι,<strong>π</strong>ου ήταν τώρα <strong>π</strong>ια στα χέρια του, ο Αλέξανδρος οργάνωσε ένα μεγάλομισθοφορικό στρατό.Ο Αλέξανδρος σεβάστηκε τους <strong>π</strong>ολιτισμούς των λαών <strong>π</strong>ου κατέκτησε κιέτσι κέρδισε την εμ<strong>π</strong>ιστοσύνη τους. Με το γάμο του με τη Ρωξάνη, κόρητου ηγεμόνα της Σογδιανής, ικανο<strong>π</strong>οίησε τους ντό<strong>π</strong>ιους αριστοκράτες,αλλά και <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οίησε το όραμα του <strong>π</strong>ου ήταν ο σχηματισμός μιαςαυτοκρατορίας ό<strong>π</strong>ου θα συνυ<strong>π</strong>ήρχαν διάφοροι λαοί.114

Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΟ Αλέξανδρος ζήτησε α<strong>π</strong>ό τους στρατηγούς του να ακολουθήσουντο <strong>π</strong>αράδειγμα του. Οι μεικτοί γάμοι όμως δεν ήταν ο μόνος τρό<strong>π</strong>οςγια να εφαρμόσει ο Αλέξανδρος την <strong>π</strong>ολιτική του στους λαούς τηςαυτοκρατορίας του. Παράλληλα με την εξά<strong>π</strong>λωση του ελληνικού<strong>π</strong>ολιτισμού, η ελληνική γλώσσα έγινε γλώσσα ε<strong>π</strong>ικοινωνίας στο μεγαλύτερομέρος της ανατολικής Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής. Οι <strong>π</strong>όλεις <strong>π</strong>ουίδρυσε ο Αλέξανδρος, συνολικά 70, έγιναν κέντρα για τη διάδοση τουελληνικού <strong>π</strong>ολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας.Μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου αυξήθηκαν οιεμ<strong>π</strong>ορικές συναλλαγές ανάμεσα στον ελληνικό κόσμο και στην ΕγγύςΑνατολή, μέσα α<strong>π</strong>ό θαλάσσιους και χερσαίους δρόμους.Με αυτή τη νέα ανά<strong>π</strong>τυξη του εμ<strong>π</strong>ορίου το νόμισμα έγινε βασικό μέσοσυναλλαγής. Ο Αλέξανδρος είχε κόψει νομίσματα για να <strong>π</strong>ληρώνει ταεφόδια του στρατού και τους μισθοφόρους. Έτσι το νόμισμα κυκλοφόρησε<strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>ερισσότερο α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ριν. Αυτό έκανε <strong>π</strong>ιο εύκολο το εμ<strong>π</strong>όριο.Η βασιλεία του Αλέξανδρου Γ' δεν κράτησε <strong>π</strong>ολύ. Όμως μέσα ο' αυτάτα λίγα χρόνια έ<strong>π</strong>αψε να υ<strong>π</strong>άρχει το τεράστιο Περσικό Βασίλειο <strong>π</strong>ουείχε δημιουργήσει ο Πέρσης Κύρος Β' α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 6ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ακόμη, τελείωσε η Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή, <strong>π</strong>ου για <strong>π</strong>ερισσότερο α<strong>π</strong>ό ενάμισηαιώνα είχε ως <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>ο την Αθήνα. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρουυ<strong>π</strong>ήρχαν ακόμη ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη. Η <strong>π</strong>ραγματική εξουσία όμωςβρισκόταν <strong>π</strong>λέον στους βασιλιάδες, οι ο<strong>π</strong>οίοι κυβερνούσαν τα κράτη<strong>π</strong>ου δημιουργήθηκαν α<strong>π</strong>ό τη διάσ<strong>π</strong>αση του τεράστιου κράτους τουΜεγάλου Αλεξάνδρου.Νόμισμα, ασημένιοτετράδραχμο, τουΠτολεμαίου Α'.Ήταν στρατηγός και έναςα<strong>π</strong>ό τους Διαδόχους τουΑλέξανδρου. Στην κύριαόψη ο Αλέξανδρος. Στην<strong>π</strong>ίσω όψη ο Δίας κρατάειαετό και σκή<strong>π</strong>τρο, 322 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.Για τουςεμ<strong>π</strong>ορικούςδρόμους θαμιλήσουμεστησ. 141.Ψηφιδωτό <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει το Μέγα Αλέξανδρο. Διακοσμούσε το «σ<strong>π</strong>ίτι του Φαύνου» στην Πομ<strong>π</strong>ηία (Ιταλία),2ος αιώνας Π.<strong>Χ</strong>. Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία), Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.115

478-<strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 55.45Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕζΑΝΔΡΟΥΑΠΟ ΤΟ 334 ΜΕ<strong>Χ</strong>ΡΙ ΤΟ 332 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Βασίλειο της Μακεδονίας <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τιςκατακτήσεις του Μεγάλου ΑλεξάνδρουΕλληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη σύμμαχοι του ΑλέξανδρουΠερσικό Βασίλειο (333 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η <strong>π</strong>ορεία του ΑλέξανδρουΣημαντικές μάχες~1. Η <strong>π</strong>ρώτη σύγκρουση έγινε στις όχθες τουΓρανικού <strong>π</strong>οταμού (334 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Ο Αλέξανδροςκατόρθωσε να καταλάβει όλο το δυτικό τμήματης Μικράς Ασίας μαζί με τις Σάρδεις, την <strong>π</strong>ρωτεύουσατης Λυδίας. Πολλές ελληνικές <strong>π</strong>όλεις -κράτη ελευθερώθηκαν α<strong>π</strong>ό την κυριαρχία τουΠέρση βασιλιά και οι τύραννοι τους διώχτηκαν.3. Στη συνέχεια, αφού νίκησε το Δαρείο στηνΙσσό (333 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), ο Αλέξανδρος <strong>π</strong>ήγε <strong>π</strong>ρος τοΝότο. Κυρίευσε τη Σιδώνα και ύστερα τηνΤύρο και τη Γάζα (332 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Έτσι, μέσα σεδύο χρόνια ο Αλέξανδρος έγινε κυρίαρχοςκαι της Συρο<strong>π</strong>αλαιστίνης.116

Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΑΠΟ ΤΟ 332 ΜΕ<strong>Χ</strong>ΡΙ ΤΟ <strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.5.461. Ο Αλέξανδρος κατέκτησετην Αίγυ<strong>π</strong>το (332 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), ό<strong>π</strong>ουο ντό<strong>π</strong>ιος <strong>π</strong>ληθυσμός τοναναγνώρισε ως ελευθερωτήκαι τον θεώρησε φαραώ.2. Η μάχη στα Γαυγάμηλα (331 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) ήταν α<strong>π</strong>οφασιστική για τον Αλέξανδρο.Λίγο αργότερα ο Δαρείος Γ δολοφονήθηκε α<strong>π</strong>ό σατρά<strong>π</strong>ες του. ΟΑλέξανδρος διάλεξε για <strong>π</strong>ρωτεύουσα του βασιλείου του τη Βαβυλώνα,ε<strong>π</strong>ειδή θεώρησε ότι η στρατηγική της θέση ήταν σημαντική.4. Την άνοιξη του 329 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ο Αλέξανδρος <strong>π</strong>έρασε το βουνόΙνδικός Καύκασος, στο σημερινό Αφγανιστάν, και στησυνέχεια κατέκτησε τη Βακτριανή και τη Σογδιανή (329-327 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.), <strong>π</strong>ου ήταν σατρα<strong>π</strong>είες του Περσικού Βασιλείου.Οι <strong>π</strong>εριοχές αυτές ήταν σημαντικές για στρατιωτικούς καιεμ<strong>π</strong>ορικούς λόγους.αΜΜ&ξάνδρεpsjia^o^ΒάκτραΑλεξάνδρεια,^χ^Γκαντάρα χΑ ρ α χ ω art Τάξιλα^Ρ ΒΑΣΙΛΕΙΟΑλε£άνδί°ε γ ιΰΤJ ΎφασηςΟ^ΑλεξανδρεΐΛ»β=βΒ**'Αλεξάνδρειρ*ίασίλειο της Μακεδονίας <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τις 7κατακτήσεις του Μεγάλου Αλέξανδρου ''Ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη σύμμαχοι τουΑλέ,ξανδρουΠερσικό Βασίλειο (333 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)- - Η <strong>π</strong>ορεία του Αλέξανδρου><strong>Χ</strong> Σημαντικές μάχες<strong>Χ</strong>άρτης 5.45c ^W5. Ο Αλέξανδρος συνέχισε την <strong>π</strong>ορεία του <strong>π</strong>ρος τα νότια.Έτσι άρχισε μια εκστρατεία <strong>π</strong>ου τον έφερε μέχρι τις Ινδίες.Στην αρχή κατέκτησε την Γκαντάρα, <strong>π</strong>ου ήταν μια α<strong>π</strong>ό τις<strong>π</strong>λουσιότερες σατρα<strong>π</strong>είες του Περσικού Βασιλείου. Στησυνέχεια νίκησε τον Πώρο, έναν Ινδό βασιλιά (326 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Ωστόσο, λίγο <strong>π</strong>ριν α<strong>π</strong>ό τις όχθες του <strong>π</strong>οταμού Ύφαση,η εκστρατεία του Αλέξανδρου σταμάτησε. Οι <strong>π</strong>ιο <strong>π</strong>ολλοίστρατιώτες του, κουρασμένοι και εξασθενημένοι α<strong>π</strong>ό τημακριά εκστρατεία, αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν στηνκατάκτηση ολόκληρων των Ινδιών.6. Ο στρατός του Αλέξανδρου κατέβηκεολόκληρη την κοιλάδα του Ινδού <strong>π</strong>οταμού(στο σημερινό Πακιστάν) και <strong>π</strong>ήρε τοδρόμο της ε<strong>π</strong>ιστροφής. Ο Αλέξανδροςγύρισε στη Βαβυλώνα (324 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Εκεί,ενώ <strong>π</strong>ροετοίμαζε μια εκστρατεία <strong>π</strong>ρος τηναραβική χερσόνησο, αρρώστησε και <strong>π</strong>έθανετον Ιούνιο του <strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.117

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Γ. Η <strong>π</strong>νευματική ζωή και οι τέχνεςΤον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. γνώρισαν μεγάλη ανά<strong>π</strong>τυξη η φιλοσοφία και η ρητορική. Τα έργατης ε<strong>π</strong>οχής τα λέμε κλασικά, ε<strong>π</strong>ειδή διαμόρφωσαν κανόνες και <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>α, και α<strong>π</strong>ό τότεοι άνθρω<strong>π</strong>οι σ’ όλο τον κόσμο τα διαβάζουν και <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούν να τα ερμηνεύσουν.Για τουςσοφιστέςμάθαμε στιςσ. 100-101.ΦιλοσοφίαΑ<strong>π</strong>ό τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και μετά η Αθήνα έγινε το κυριότερο κέντρο στηφιλοσοφία, ό<strong>π</strong>ως και στους άλλους τομείς. Στην Αθήνα έρχονται α<strong>π</strong>'όλο τον ελληνικό κόσμο οι σοφιστές. Οι σοφιστές ισχυρίζονταν ότι δενυ<strong>π</strong>άρχουν σταθερές και αμετάβλητες αξίες. Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή εμφανίζεται καιο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης.Ο ΣωκράτηςΟ Σωκράτης γεννήθηκε και έζησε στην Αθήνα. Αντίθετα α<strong>π</strong>ό τους σοφιστές,ο Σωκράτης <strong>π</strong>ίστευε και <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούσε να α<strong>π</strong>οδείξει ότι κά<strong>π</strong>οιες αξίεςισχύουν <strong>π</strong>αντού και <strong>π</strong>άντα. Για να αναζητήσει την αλήθεια χρησιμο<strong>π</strong>οιούσετη συζήτηση και το διάλογο. Ο ίδιος ο Σωκράτης δεν έγραψε τί<strong>π</strong>οτα.Τον γνωρίζουμε μόνο μέσα α<strong>π</strong>' όσα έγραψαν οι μαθητές του. Τις <strong>π</strong>ιο<strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>ληροφορίες για τη ζωή και τη διδασκαλία τού Σωκράτη τιςέχουμε α<strong>π</strong>ό τον Πλάτωνα, <strong>π</strong>ου ήταν και αυτός μαθητής του και ένας α<strong>π</strong>ότους μεγαλύτερους φιλοσόφους στην <strong>π</strong>αγκόσμια ιστορία. Κέντρο τηςδιδασκαλίας του Σωκράτη ήταν ο άνθρω<strong>π</strong>ος. Ιδιαίτερα τον ενδιέφερε ναγνωρίσει ο άνθρω<strong>π</strong>ος το Αγαθό (καλό) και την Αλήθεια.Τοιχογραφία<strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζειτο Σωκράτη καιδιακοσμούσε έναρωμαϊκό σ<strong>π</strong>ίτιστην Έφεσο, στηδυτική Μικρά Ασία,1ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.Έφεσος (Τουρκία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Ο ΠλάτωναςΟ Πλάτωνας άνοιξε στην Αθήνα φιλοσοφική σχολή στο άλσος του μυθικούήρωα Ακάδημου. Η σχολή του ονομάστηκε Ακαδημία. Ο Πλάτωναςασχολήθηκε ανάμεσα στα άλλα και με το <strong>π</strong>ώς μ<strong>π</strong>ορούν οι άνθρω<strong>π</strong>οι ναζήσουν μαζί. Στα έργα του Πολιτεία και Νόμοι έφτιαξε ένα <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>ο γι’ αυτήτην κοινωνική συμβίωση.Ο ΑριστοτέληςΟ Αριστοτέλης ήταν μαθητής του Πλάτωνα, αλλά είχε μια διαφορετικήφιλοσοφία. Για τον Πλάτωνα η <strong>π</strong>ραγματικότητα βρίσκεται στο μυαλό μας.Για τον Αριστοτέλη η <strong>π</strong>ραγματικότητα βρίσκεται στις αισθήσεις μας (τηνόραση, την ακοή κτλ.). Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με όλες τις ε<strong>π</strong>ιστήμεςκαι δημιούργησε την ε<strong>π</strong>ιστήμη της Λογικής. Ένα α<strong>π</strong>ό τα <strong>π</strong>ιο σημαντικάέργα του είναι τα Πολιτικά. Η σχολή του στην Αθήνα ονομαζόταν Λύκειο.Ρητορική«Λίγη ακόμη ιστορία»Παράλληλα με τη φιλοσοφία, ανα<strong>π</strong>τύχθηκε τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στην ΑθήναΓια τους ρήτορες του 4ουκαι η ρητορική. Προϊόντα της τέχνης της ρητορικής είναι οι δικανικοί λόγοιαιώνα μιλήσαμε στη σ. 12.και οι <strong>π</strong>ολιτικοί λόγοι. Δικανικούς λόγους έγραψε για <strong>π</strong>αράδειγμαο Αθηναίος μέτοικος Λυσίας. Άλλοι ρήτορες ήταν ο Δημοσθένης,ο Αισχίνης και ο Ισοκράτης.118

•Ανα<strong>π</strong>αράστασηΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟXΗΟι τέχνεςΑρχιτεκτονικήΜετά το τέλος του Πελο<strong>π</strong>οννησιακού Πολέμου η οικονομία δεν <strong>π</strong>ήγαινεκαλά. Έτσι δε χτίστηκαν <strong>π</strong>ολλοί ναοί. Τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. συνεχίστηκε κάτι<strong>π</strong>ου είχε αρχίσει τον 5ο αιώνα: ο συνδυασμός των αρχιτεκτονικών ρυθμών(δωρικός, ιωνικός, κορινθιακός). Για <strong>π</strong>αράδειγμα, ο ναός της Αλέας Αθηνάςστην Τεγέα (Πελο<strong>π</strong>όννησος) συνδύαζε και τους τρεις ρυθμούς.Άλλοι ναοί της ε<strong>π</strong>οχής είναι του Δία στη Νεμέα, του Ασκλη<strong>π</strong>ιού στηνΕ<strong>π</strong>ίδαυρο και του Α<strong>π</strong>όλλωνα στους Δελφούς. Στην Αθήνα χτίστηκανκαι ναοί ξένων θεών, ό<strong>π</strong>ως αυτός της Ίσιδας, για τους ξένους <strong>π</strong>ουκατοικούσαν στην <strong>π</strong>όλη.Και στη δυτική Μικρά Ασία το <strong>π</strong>ρώτο μισό του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. λίγοι ναοίχτίστηκαν. Ο αρχαϊκός ναός της Άρτεμης στην Έφεσο κάηκε, αλλά οι Εφέσιοιέχτισαν αμέσως άλλον (356 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Αυτός ο μεγάλος ναός είχε 117 κίονες.Ακόμη μεγαλύτερος ήταν ο ναός του Α<strong>π</strong>όλλωνα στα Δίδυμα κοντά στη Μίλητο.Το μνημείο του Λυσικράτηστην Αθήνα είναι α<strong>π</strong>ό τακαλύτερα διατηρημέναμνημεία του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.του ναούτης Άρτεμης στην Έφεσο.Τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ανα<strong>π</strong>τύχθηκε η αστική αρχιτεκτονική. Στην Αθήναχτίστηκε το Παναθηναϊκό Στάδιο και το θέατρο του Διονύσου «ντύθηκε» με<strong>π</strong>έτρα. Στην Ε<strong>π</strong>ίδαυρο χτίστηκε το φημισμένο θέατρο, ό<strong>π</strong>ου γίνονται ακόμη<strong>π</strong>αραστάσεις.Ανα<strong>π</strong>αράσταση κορινθιακούκιονόκρανου α<strong>π</strong>ό το ναότης Αθηνάς Αλέας στηνΤεγέα. Ο κορινθιακόςρυθμός στην αρχιτεκτονικήγίνεται δημοφιλής α<strong>π</strong>ό τον4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.5.51Το θέατρο της Ε<strong>π</strong>ιδαύρου (Πελο<strong>π</strong>όννησος),4ος αιώνας <strong>π</strong> <strong>Χ</strong>.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5^gp ^ ^aBBUiBffilM.V • · "•"•"ι"- ••- ...._,.......:,....•.:,.. »».„.„.,F—wwwiΑνα<strong>π</strong>αράσταση της τοιχογραφίας του κυνηγιού α<strong>π</strong>ό τοντάφο του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου Β' στη Βεργίνα (Μακεδονία). Είναι α<strong>π</strong>ότα λίγα <strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>α έργα ζωγραφικής της αρχαιότητας<strong>π</strong>ου έχουν βρεθεί με τις αρχαιολογικές έρευνες."ΖωγραφικήΈνας α<strong>π</strong>ό τους σ<strong>π</strong>ουδαιότερουςκαλλιτέχνες του 4ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ήτανο ζωγράφος Α<strong>π</strong>ελλής. Τα έργα του όμωςδε σώθηκαν. Α<strong>π</strong>ό τον 4ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. έχουμελίγα μόνο μεγάλα ζωγραφικά έργα, στουςβασιλικούς τάφους της Βεργίνας.Γλυ<strong>π</strong>τικήΟ Λύσι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος, σύμφωνα με την <strong>π</strong>αράδοση,ήταν ο μόνος α<strong>π</strong>ό τους γλύ<strong>π</strong>τες <strong>π</strong>ουείχε το δικαίωμα να κάνει αγάλματα τουΑλέξανδρου. Ήταν το ίδιο φημισμένοςμε τον Αθηναίο Πραξιτέλη. Τα αγάλματατους ήταν <strong>π</strong>ολύ εκφραστικά και είχανέντονη κίνηση. Ο γλύ<strong>π</strong>της Σκό<strong>π</strong>ας α<strong>π</strong>ότην Πάρο δούλεψε κυρίως το μάρμαρο.Ήταν α<strong>π</strong>ό τους καλλιτέχνες <strong>π</strong>ου έφτιαξαντα γλυ<strong>π</strong>τά για το Μαυσωλείο τηςΑλικαρνασσού. Τα <strong>π</strong>ερισσότερα γλυ<strong>π</strong>τάτης ε<strong>π</strong>οχής δεν έχουν σωθεί.Τα γνωρίζουμε α<strong>π</strong>ό αντίγραφα τηςΡωμαϊκής Ε<strong>π</strong>οχής.Ο Ερμής του Πραξιτέλη, ένα α<strong>π</strong>ότα <strong>π</strong>ιο ξακουστά αγάλματα τηςαρχαιότητας, 350 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ολυμ<strong>π</strong>ία(Πελο<strong>π</strong>όννησος), Αρχαιολογικό ΜουσείοΟ «Α<strong>π</strong>οξυόμενος αθλητής». Οι αθλητές έξυναν το σώμα τους για να βγάλουντο λάδι. Μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο του έργου του Αύσι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ου ήτανχάλκινο και έγινε το 330 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Βατικανό, Μουσεία του Βατικανού.

Κεφάλαιο 6Ο ελληνιστικός κόσμος<strong>323</strong>--146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ΑΗ ε<strong>π</strong>έκταση «<strong>π</strong>ρος Ανατολάς»LZ_^ZL^^H 1Η Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή, ό<strong>π</strong>ως ονομάστηκε α<strong>π</strong>ό τους Γερμανούς ιστορικούς του 19ου αιώνα,είναι η <strong>π</strong>ερίοδος στην ιστορία της ανατολικής Μεσογείου <strong>π</strong>ου ξεκινάει το <strong>323</strong> <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.,μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή τελειώνει για κά<strong>π</strong>οιουςιστορικούς το 146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., όταν οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν οριστικά στον ελλαδικό χώρο, καιγια άλλους το έτος 31 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., όταν ο Οκταβιανός βγήκε νικητής στη μάχη στο Άκτιο. Αυτήτην <strong>π</strong>ερίοδο η <strong>π</strong>όλη-κράτος έχασε τη δύναμη της και ενισχύθηκε η μοναρχική εξουσία.Ανοίχτηκαν νέοι δρόμοι για εμ<strong>π</strong>ορεύματα, ανθρώ<strong>π</strong>ους και ιδέες. Οι άνθρω<strong>π</strong>οι άρχισαννα χρησιμο<strong>π</strong>οιούν ως γλώσσα ε<strong>π</strong>ικοινωνίας τα ελληνικά και σταδιακά εξελληνίστηκεένα μεγάλο μέρος της σημερινής Μέσης Ανατολής. Ταυτόχρονα όμως, οι συνεχείς διαμάχες,οι ανταγωνισμοί και οι <strong>π</strong>όλεμοι μεταξύ των ελληνιστικών κρατών εξασθένησαντην οικονομία τους. Α<strong>π</strong>ό την κατάσταση αυτή ωφελήθηκαν οι Ρωμαίοι, <strong>π</strong>ου γρήγορακυριάρχησαν.

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Στην Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή η λέξη Έλληνας δε χαρακτήριζε μόνο αυτόν <strong>π</strong>ου είχε έρθει στηνΕγγύς Ανατολή α<strong>π</strong>ό τον ελλαδικό χώρο και τη δυτική Μικρά Ασία. Στην Εγγύς Ανατολήάνθρω<strong>π</strong>οι διαφορετικής καταγωγής <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν την ελληνική γλώσσα έδινανελληνικά ονόματα στα <strong>π</strong>αιδιά τους, λάτρευαν τους θεούς του Ολύμ<strong>π</strong>ου, συμμετείχαν στη διοίκησητων <strong>π</strong>όλεων και δια<strong>π</strong>αιδαγωγούσαν τα αγόρια τους στο γυμναστήριο της <strong>π</strong>όλης.Οι σύγχρονοι ιστορικοί αντλούν <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>ληροφορίες για την Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή, κυρίωςα<strong>π</strong>ό ε<strong>π</strong>ιγραφές και <strong>π</strong>α<strong>π</strong>ύρους. Σε ε<strong>π</strong>ιγραφές έχουν σωθεί κυρίως α<strong>π</strong>οφάσεις <strong>π</strong>όλεων καιδιατάγματα βασιλιάδων. Στους <strong>π</strong>α<strong>π</strong>ύρους διαβάζουμε για την καθημερινή ζωή των ανθρώ<strong>π</strong>ωνκαι τη διοίκηση του Βασιλείου των Πτολεμαίων στην Αίγυ<strong>π</strong>το. Δεν έχουμε <strong>π</strong>ολλέςιστορικές αφηγήσεις, ό<strong>π</strong>ως για την Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή. Στηριζόμαστε κυρίως στην αφήγησητου Πολύβιου, <strong>π</strong>ληροφορίες όμως <strong>π</strong>αίρνουμε και α<strong>π</strong>ό τα αρχαιολογικά ευρήματα.Α. Η κληρονομιά και οι κληρονόμοι του Μεγάλου ΑλεξάνδρουΣημαντικοίΔιάδοχοι ήταν οι:ΑντίγονοςΚάσσανδροςΛυσίμαχοςΠτολεμαίοςΣέλευκοςΤα 50 χρόνια μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (α<strong>π</strong>ό το <strong>323</strong> έως το281 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) γίνονταν συνέχεια <strong>π</strong>όλεμοι ανάμεσα στους Διαδόχους του. Στους<strong>π</strong>ολέμους αυτούς συμμετείχαν και οι <strong>π</strong>όλεις-κράτη α<strong>π</strong>ό το νότιο ελλαδικόχώρο.Στην <strong>π</strong>ρώτη φάση των <strong>π</strong>ολέμων αυτών αντί<strong>π</strong>αλοι ήταν όσοι α<strong>π</strong>ό τουςΔιαδόχους ήθελαν να κρατήσουν την αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρουενιαία και εκείνοι <strong>π</strong>ου ήθελαν να τη χωρίσουν σε βασίλεια. Ηκατάσταση έγινε <strong>π</strong>ιο ξεκάθαρη μετά τη μάχη στην Ιψό το 301 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Τότενικήθηκαν οι τελευταίοι υ<strong>π</strong>οστηρικτές τής ενιαίας αυτοκρατορίας. Η αυτοκρατορίατου Μεγάλου Αλεξάνδρου διασ<strong>π</strong>άστηκε σε τέσσερα μεγάλαβασίλεια και σε ένα <strong>π</strong>λήθος αυτόνομων <strong>π</strong>όλεων-κρατών. Οι <strong>π</strong>όλεμοι στηνελληνιστική Μεσόγειο ανάμεσα στους Διαδόχους όμως συνεχίστηκαν.ΤΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΩΝ ΔΙΑΔΟ<strong>Χ</strong>ΩΝ ΜΕΤΑ JQ 301 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΕύξεινοςΠόντοςιΛϋ^^ϊίϊ \r ' — - * " --'ΒΑΣΙΛΕΙΟ*^ssfSfr %ΐ^~) > J ΤΟΥΠΟΝΤΟΥ-""'ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ^—Β*^Πάρθο_ JtpnjicΜ ε ο ογ ε ι°ζ Θ α λ α σ σ αΙνδικός Ωκεανός.Αϊ Μ £ ι ο,»*122Βασίλειο των ΣελευκιδώνΒασίλειο των ΠτολεμαίωνΒασίλειο του ΛυσίμαχουΒασίλειο της ΜακεδονίαςΒασίλειο του ΠόντουΒασίλειο της Κα<strong>π</strong><strong>π</strong>αδοκίαςΜηδια Ατροαατηνη

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ -- Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ «ΠΡΟΣ ΑΝΑΤΟΛΑΣ»Στα βασίλεια <strong>π</strong>ου δημιουργήθηκαν ζούσαν <strong>π</strong>ληθυσμοί <strong>π</strong>ου είχανδιαφορετικές γλώσσες, διαφορετικούς <strong>π</strong>ολιτισμούς και διαφορετικέςθρησκείες. Ωστόσο, όσοι είχαν την εξουσία ήταν ελληνικής καταγωγής καιμιλούσαν την ελληνική γλώσσα.Β. Τα ελληνιστικά κράτη τον 3ο και το 2ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Τον 3ο και το 2ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στην ανατολικήΜεσόγειο υ<strong>π</strong>άρχουν τρεις τύ<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>ολιτικήςοργάνωσης:1. Τα ελληνιστικά βασίλεια. Αυτά ήταν τοΒασίλειο των Πτολεμαίων, το Βασίλειοτων Σελευκιδών, τα ο<strong>π</strong>οία διαδέχθηκαν τοΠερσικό Βασίλειο, καθώς και το Βασίλειοτης Μακεδονίας. Εκτός α<strong>π</strong>ό αυτά, το 2οαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. σημαντικό ρόλο έ<strong>π</strong>αιξε και τοΒασίλειο της Περγάμου.2. Οι αυτόνομες <strong>π</strong>όλεις-κράτη, ό<strong>π</strong>ωςη Αθήνα, η Σ<strong>π</strong>άρτη, η Ρόδος και η Δήλος.Οι <strong>π</strong>όλεις-κράτη συνέχισαν να είναιαυτόνομες. Σημαντικό ρόλο για τη ζωήκαι την ανά<strong>π</strong>τυξη των αυτόνομων <strong>π</strong>όλεωνκρατώνέ<strong>π</strong>αιξαν οι ευεργεσίες.3. Οι συμ<strong>π</strong>ολιτείες <strong>π</strong>όλεων.Οι συμ<strong>π</strong>ολιτείες ήταν <strong>π</strong>ολιτικέςοργανώσεις διαφορετικές α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>όληκράτοςκαι α<strong>π</strong>ό τα ελληνιστικά βασίλεια.Τις συμ<strong>π</strong>ολιτείες α<strong>π</strong>οτελούσαν κυρίωςαυτόνομες <strong>π</strong>όλεις-κράτη. Οι συμ<strong>π</strong>ολιτείες<strong>π</strong>όλεων α<strong>π</strong>οφασίζουν για ζητήματαάμυνας και σχέσεων με άλλες <strong>π</strong>όλειςκράτηκαι βασίλεια. Οι σημαντικότερεςσυμ<strong>π</strong>ολιτείες ήταν η Αχαϊκή Συμ<strong>π</strong>ολιτείακαι η Αιτωλική Συμ<strong>π</strong>ολιτεία.Στον ελλαδικό χώρο οι συμ<strong>π</strong>ολιτείεςδημιουργήθηκαν για να αντιμετω<strong>π</strong>ιστούνκυρίως οι Γαλάτες. Την ίδια <strong>π</strong>ερίοδο στην<strong>π</strong>εριφέρεια του ελληνιστικού κόσμουανα<strong>π</strong>τύχθηκαν και <strong>π</strong>ολλά άλλα βασίλεια.Τα σημαντικότερα α<strong>π</strong>ό αυτά ήταν τοΒασίλειο της Βακτρίας, το Βασίλειο τωνΙλλυριών και το Βασίλειο των Πάρθων.ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΤΟΝ 3ο ΚΑΙ ΤΟ 2ο ΑΙΩΝΑ <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.123

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Η διοίκηση των κρατώνΣτα ελληνιστικά βασίλεια αρχηγός του κράτους ήταν ο βασιλιάς. Αυτός α<strong>π</strong>οφάσιζε γιαόλα τα σημαντικά θέματα. Ο ίδιος διόριζε ανθρώ<strong>π</strong>ους, οι ο<strong>π</strong>οίοι έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να είναι <strong>π</strong>ιστοίσε αυτόν, στις <strong>π</strong>ιο σημαντικές θέσεις στη διοίκηση και στο στρατό. Τον 3ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.οι αξιωματούχοι ήταν όλοι Έλληνες. Αργότερα όμως άρχισαν να <strong>π</strong>αίρνουν αυτές τιςθέσεις και ντό<strong>π</strong>ιοι.Τα ελληνιστικά βασίλεια διατήρησαν την <strong>π</strong>αλιότερη διοικητική διαίρεση σταεδάφη τους. Για <strong>π</strong>αράδειγμα, οι Σελευκίδες διατήρησαν τις σατρα<strong>π</strong>είες καιοι Πτολεμαίοι συνέχισαν τη διοικητική οργάνωση των φαραώ. Οι διοικητέςέ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να βοηθούν στη συγκέντρωση των φόρων και στην εφαρμογή τωνεντολών α<strong>π</strong>ό την κεντρική διοίκηση.Στις <strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιου ελλαδικού χώρου συνέχισαν ναλειτουργούν η Βουλή και η Εκκλησία του Δήμου. Η συνέλευση εξέλεγετους αξιωματούχους και α<strong>π</strong>οφάσιζε για τα εσωτερικά θέματα. Αυτή τηνε<strong>π</strong>οχή οι <strong>π</strong>ολίτες δεν έ<strong>π</strong>αιρναν <strong>π</strong>ια μισθό όταν συμμετείχαν στα κοινά.Γι’ αυτό μόνο όσοι <strong>π</strong>ολίτες είχαν <strong>π</strong>εριουσία μ<strong>π</strong>ορούσαν να <strong>π</strong>άρουναξιώματα στην <strong>π</strong>όλη-κράτος. Έτσι μειώθηκε ο αριθμός των <strong>π</strong>ολιτών <strong>π</strong>ουσυμμετείχαν στη διοίκηση της <strong>π</strong>όλης-κράτους και το <strong>π</strong>ολίτευμα έγινελιγότερο δημοκρατικό.Πόλεις και ύ<strong>π</strong>αιθροςΣτην Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή οινέες <strong>π</strong>όλεις <strong>π</strong>ου ιδρύονταιμοιάζουν με τις <strong>π</strong>όλειςκράτη<strong>π</strong>ου ξέρουμε: έχουνσυγκεκριμένη έκταση, είναιαυτόνομες οικονομικά καιδικαστικά και διοικούνταια<strong>π</strong>ό αξιωματούχους <strong>π</strong>ουεκλέγουν οι ίδιες. Συνήθωςοι νέες <strong>π</strong>όλεις δενιδρύονται α<strong>π</strong>ό το μηδέν.Άλλοτε <strong>π</strong>ροέρχονται α<strong>π</strong>όσυνοικισμό <strong>π</strong>ερισσότερωνχωριών και άλλοτε α<strong>π</strong>ό τηνε<strong>π</strong>ανίδρυση <strong>π</strong>όλης <strong>π</strong>ουυ<strong>π</strong>ήρχε και <strong>π</strong>ριν.124

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ -- Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ «ΠΡΟΣ ΑΝΑΤΟΛΑΣ»Οι Σελευκίδες ακολούθησαν ένα μεγάλο <strong>π</strong>ρόγραμμα ίδρυσης <strong>π</strong>όλεων σε όλο το βασίλειο,με Μακεδόνες ε<strong>π</strong>οίκους και ονομασίες τό<strong>π</strong>ων α<strong>π</strong>ό τη Μακεδονία. Αντίθετα, στηνΑίγυ<strong>π</strong>το ιδρύθηκαν μόνο η Αλεξάνδρεια και η Πτολεμάίδα.Οι σχέσεις του κάθε βασιλιά με τις <strong>π</strong>όλεις του βασιλείου του εξαρτιόντανα<strong>π</strong>ό δύο <strong>π</strong>ράγματα: α<strong>π</strong>ό το <strong>π</strong>όσο ισχυρός ήταν ο ίδιος και <strong>π</strong>όσο αυτόνομηήταν <strong>π</strong>αλιά η <strong>π</strong>όλη. Ο βασιλιάς μ<strong>π</strong>ορούσε να ε<strong>π</strong>ιβάλει τη θέληση του, αλλάμόνο έμμεσα: διόριζε ε<strong>π</strong>ιτρό<strong>π</strong>ους (ε<strong>π</strong>ιστάτες), οργάνωνε τη φρουρά καιενέκρινε <strong>π</strong>αροχές. Με τις <strong>π</strong>αροχές, ό<strong>π</strong>ως για <strong>π</strong>αράδειγμα την α<strong>π</strong>αλλαγήα<strong>π</strong>ό φόρους, ο βασιλιάς εμφανιζόταν συχνά ως ευεργέτης ή σωτήρας.Η ίδρυση και η ανά<strong>π</strong>τυξη <strong>π</strong>όλεωνδυνάμωνε την οικονομία όληςτης <strong>π</strong>εριοχής. Τα στρατεύματαε<strong>π</strong>ό<strong>π</strong>τευαν την εσωτερική ασφάλειαα<strong>π</strong>ό εξεγέρσεις ντό<strong>π</strong>ιων καιεξασφάλιζαν τον έλεγχο στουςεμ<strong>π</strong>ορικούς κυρίως δρόμους.Η ύ<strong>π</strong>αιθρος ήταν σημαντική γιαμια <strong>π</strong>όλη, γιατί α<strong>π</strong>ό εκεί έρχονταν τα<strong>π</strong>ροϊόντα <strong>π</strong>ου έτρεφαν τον <strong>π</strong>ληθυσμό.Στην ύ<strong>π</strong>αιθρο κατοικούσαν κυρίως οιντό<strong>π</strong>ιοι <strong>π</strong>ληθυσμοί. Τα κτήματα όμωςανήκαν σε αξιωματούχους, σε ιεράκαι ναούς, στους Έλληνες ε<strong>π</strong>οίκους,ακόμη και στην ίδια την <strong>π</strong>όλη.Ανα<strong>π</strong>αράσταση της Αλεξάνδρειας. Η Αλεξάνδρεια της Αιγύ<strong>π</strong>του είναι η <strong>π</strong>ιο γνωστή α<strong>π</strong>ό τις εβδομήντα Αλεξάνδρειες<strong>π</strong>ου λένε ότι ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος. Είχε χτιστεί στο Δέλτα του Νείλου. Το λιμάνι της -το μοναδικό της Αιγύ<strong>π</strong>τουστη Μεσόγειο- έγινε σημαντικός σταθμός για το εμ<strong>π</strong>όριο της ανατολικής Μεσογείου. Ήταν κέντρο εξαγωγής τωναιγυ<strong>π</strong>τιακών <strong>π</strong>ροϊόντων αλλά και εισαγωγής <strong>π</strong>ροϊόντων <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ροέρχονταν α<strong>π</strong>ό μακρινές χώρες της Ανατολής. ΣτοΜουσείο και στη Βιβλιοθήκη της έρχονταν <strong>π</strong>άρα <strong>π</strong>ολλοί διανοούμενοι α<strong>π</strong>’ όλες τις γωνιές του ελληνικού κόσμου.Ήταν ίσως η <strong>π</strong>ιο κοσμο<strong>π</strong>ολίτικη <strong>π</strong>όλη, ό<strong>π</strong>ου ζούσαν Έλληνες, Αιγύ<strong>π</strong>τιοι, Σύροι, Εβραίοι και αργότερα Ρωμαίοι. Η<strong>π</strong>όλη είχε Βουλή και, ό<strong>π</strong>ως και στην κλασική Αθήνα, οι <strong>π</strong>ολίτες ήταν μοιρασμένοι σε δήμους.Νομοθεσία και α<strong>π</strong>ονομή δικαιοσύνηςΣτον ελληνιστικό κόσμο υ<strong>π</strong>εύθυνοι για τους νόμους ήταν οι <strong>π</strong>όλεις-κράτηκαι οι βασιλιάδες. Η δικαιοσύνη δεν άλλαξε α<strong>π</strong>ό την Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή στις<strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιου ελλαδικού χώρου. Οι βασιλιάδες σεβάστηκαν τηδικαστική αυτονομία των <strong>π</strong>όλεων στα βασίλεια τους. Πολλές φορέςοι <strong>π</strong>όλεις-κράτη έλυναν τις διαφορές τους ή τις διαφορές ανάμεσα στους<strong>π</strong>ολίτες τους καλώντας δικαστές α<strong>π</strong>ό άλλες <strong>π</strong>όλεις-κράτη.Στην Αίγυ<strong>π</strong>το ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν σιγά σιγά κοινοί κανόνες δικαίου για όλους τους Έλληνεςε<strong>π</strong>οίκους, για δύο κυρίως λόγους: στην Αίγυ<strong>π</strong>το ζούσαν μαζί Έλληνες έ<strong>π</strong>οικοι α<strong>π</strong>ό διαφορετικάμέρη και εκεί χρησιμο<strong>π</strong>οιούσαν κοινούς τύ<strong>π</strong>ους στα συμβόλαια.125

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Γ. Οικονομία και κοινωνίαΗ οικονομική ζωή στις <strong>π</strong>όλεις-κράτη του νότιου ελλαδικού χώρου και στοΒασίλειο της Μακεδονίας συνεχιζόταν χωρίς αλλαγές. Στα βασίλεια τωνΠτολεμαίων και των Σελευκιδών οι αξιωματούχοι της νέας εξουσίας έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ενα οργανώσουν την καλλιέργεια της γης με <strong>π</strong>ιο α<strong>π</strong>οτελεσματικό τρό<strong>π</strong>ο καινα εκμεταλλευτούν τους νέους εμ<strong>π</strong>ορικούς δρόμους.Η γη και η εκμετάλλευση τηςΤα ελληνιστικά βασίλεια είχαν μια βασική αρχή στην οικονομία: οβασιλιάς ήταν ιδιοκτήτης της γης <strong>π</strong>ου είχε κατακτηθεί και την έκανεό,τι ήθελε. Έτσι μ<strong>π</strong>ορούσε να τη δώσει σε ναούς, σε αξιωματούχους,κάνοντας δωρεές, ή ως κλήρο γης σε στρατιώτες ή αξιωματούχους,<strong>π</strong>ου ονομάζονταν κληρούχοι. Μετά το θάνατο του κληρούχου η γηε<strong>π</strong>έστρεφε στη βασιλική <strong>π</strong>εριουσία. Οι κληρούχοι, οι αξιωματούχοιή οι ιερείς νοίκιαζαν τη γη σε γεωργούς. Οι γεωργοί καλλιεργούσαντις εκτάσεις αυτές και <strong>π</strong>λήρωναν το ενοίκιο και τους φόρους σεείδος ή σε χρήμα.ΙΛΙΛ-6.5 ρίΑι • /Ε<strong>π</strong>ιγραφή του 285 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Αναφέρει τηδωρεά τριών χωραφιών στην <strong>π</strong>εριοχήτης σημερινής <strong>Χ</strong>αλκιδικής α<strong>π</strong>ό τοβασιλιά Λυσίμαχο στον αξιωματούχοΛημναίο. Αθήνα, Ε<strong>π</strong>ιγραφικό Μουσείο.Στο Βασίλειο των Πτολεμαίωνο βασιλιάς είχε τη μονο<strong>π</strong>ωλιακήεκμετάλλευση σε ορισμένααγροτικά <strong>π</strong>ροϊόντα, στα ορυχείακαι στα μεταλλεία. Για να μ<strong>π</strong>ορείο βασιλιάς να μαζεύει, να μετράει,να μεταφέρει και να α<strong>π</strong>οθηκεύειτα <strong>π</strong>ροϊόντα, έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να υ<strong>π</strong>άρχειένας τεράστιος γραφειοκρατικόςμηχανισμός.Ο μηχανισμός όμως αυτός δεδούλευε <strong>π</strong>άντα α<strong>π</strong>οτελεσματικά.Έτσι, αρκετοί αγρότεςδιαμαρτύρονταν για αδικίεςκαι κακομεταχείριση.Όσοι καλλιεργητές <strong>π</strong>ιέζοντανα<strong>π</strong>ό τους φόρους μ<strong>π</strong>ορούσαν ναζητήσουν άσυλο σε κά<strong>π</strong>οιο ναό,να φύγουν για την Αλεξάνδρειαή άλλη κοντινή <strong>π</strong>όλη ή, τέλος,να καταφύγουν στην έρημο(αναχώρηση).ΣαχάραΚύριοι διεθνείς χερσαίοι δρόμοιΚύριοι διεθνείς θαλάσσιοι δρόμοιΈλεγχος ΠτολεμαίωνΈλεγχος ΣελευκιδώνΑτλαντικός Ωκεανός126

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ -- Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ «ΠΡΟΣ ΑΝΑΤΟΛΑΣ»Εμ<strong>π</strong>όριο και εμ<strong>π</strong>ορικοί δρόμοιΜε την κατάκτηση του Περσικού Βασιλείου α<strong>π</strong>ό το Μέγα Αλέξανδρο,οι έμ<strong>π</strong>οροι α<strong>π</strong>ό την ανατολική Μεσόγειο και τις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτηγνώρισαν τους διεθνείς χερσαίους και θαλάσσιους εμ<strong>π</strong>ορικούς δρόμους.Τα εμ<strong>π</strong>ορικά <strong>π</strong>ροϊόντα (μετάξι, αρώματα, μ<strong>π</strong>αχαρικά και <strong>π</strong>ολύτιμοι λίθοι)κυκλοφορούσαν α<strong>π</strong>ό την Κίνα και τις Ινδίες <strong>π</strong>ρος τη Μεσόγειο.Οι Πτολεμαίοι και οι Σελευκίδες ήθελαν να ελέγχουν, ο καθένας για λογαριασμό του,τους εμ<strong>π</strong>ορικούς δρόμους <strong>π</strong>ου έφταναν α<strong>π</strong>ό την Κίνα και τις Ινδίες μέχρι τη σημερινήΜέση Ανατολή. Έτσι έγιναν <strong>π</strong>ολλοί <strong>π</strong>όλεμοι ανάμεσα στα δύο βασίλεια.Η Ρόδος με το στόλο της μεταφέρει σιτηρά,κρασί, λάδι και άλλα <strong>π</strong>ροϊόντα και εισάγεια<strong>π</strong>ό τον Εύξεινο Πόντο δούλους, <strong>π</strong>αστάψάρια, μέλι και δέρματα.^Δούναβης ηίΕύξεινος ΠόντοςΟι Πτολεμαίοι, αναζητώντας ελέφαντες για να <strong>π</strong>ολεμήσουν τουςΣελευκίδες, βρήκαν τους εμ<strong>π</strong>ορικούς δρόμους α<strong>π</strong>ό την Αίγυ<strong>π</strong>το<strong>π</strong>ρος τις Ινδίες. Ιδρύοντας λιμάνια στην Ερυθρά θάλασσα, ήρθανσε ε<strong>π</strong>αφή με Άραβες εμ<strong>π</strong>όρους και το 2ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ανακάλυψαντο θαλάσσιο δρόμο <strong>π</strong>ρος τις Ινδίες. (Για το δρόμο αυτό θαμιλήσουμε στο ε<strong>π</strong>όμενο κεφάλαιο.)ίΛΐ|μιμμιιΐΜΐι3

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Σχέσεις Ελλήνων και ντό<strong>π</strong>ιων <strong>π</strong>ληθυσμώνΤα σύνορα του ελληνικού κόσμου <strong>π</strong>ρος Ανατολάς μεγάλωσαν.Έτσι οι Έλληνες του ελλαδικού χώρου, της Μικράς Ασίας και των α<strong>π</strong>οικιώνμ<strong>π</strong>ορούσαν να εγκατασταθούν στην Εγγύς Ανατολή (Αίγυ<strong>π</strong>το, Συρία,Μεσο<strong>π</strong>οταμία, Παλαιστίνη) ως έμ<strong>π</strong>οροι, μισθοφόροι ή έ<strong>π</strong>οικοι.Στα ελληνιστικά βασίλεια οι Έλληνες έ<strong>π</strong>οικοι είχαν μέχρι το τέλος του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τις υψηλότερεςθέσεις στο κράτος και στο στρατό. Αντίθετα, οι ντό<strong>π</strong>ιοι έφταναν μόνο στις κατώτερεςθέσεις της διοίκησης, μ<strong>π</strong>ορούσαν να γίνουν ιερείς και ήταν κυρίως αγρότες. Εκτός α<strong>π</strong>ό τις δύοαυτές ομάδες, στις μεγάλες <strong>π</strong>όλεις και στα εμ<strong>π</strong>ορικά κέντρα ζούσαν <strong>π</strong>ολλοί Εβραίοι αλλά καιΣύροι. Οι Εβραίοι ήταν μαζεμένοι κυρίως στην Αλεξάνδρεια, ό<strong>π</strong>ου ζούσαν σύμφωνα με τουςνόμους και τα έθιμα τους. Πολλοί Εβραίοι μιλούσαν μόνο την ελληνική γλώσσα. Γι’ αυτό στοτέλος του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Παλαιά Διαθήκη μεταφράστηκε στα ελληνικά.Α<strong>π</strong>ό το τέλος του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι βασιλιάδες αναγκάστηκαν να δεχτούνντό<strong>π</strong>ιους στα ανώτερα στρώματα της κρατικής διοίκησης και του στρατούκαι να δώσουν, κυρίως στην Αίγυ<strong>π</strong>το, <strong>π</strong>ρονόμια στους ναούς.Έτσι δημιουργήθηκε μια μικρή ομάδα ντό<strong>π</strong>ιων, <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>λούτισαν α<strong>π</strong>ό τοεμ<strong>π</strong>όριο και ε<strong>π</strong>ειδή νοίκιαζαν α<strong>π</strong>ό το κράτος το δικαίωμα να μαζεύουν τουςφόρους. Όλοι αυτοί μιλούσαν ελληνικά και ζούσαν ό<strong>π</strong>ως οι Έλληνες έ<strong>π</strong>οικοι.Οι <strong>π</strong>ερισσότεροι ντό<strong>π</strong>ιοι, αν και είχαν σχέσεις με τους ε<strong>π</strong>οίκους, συνέχιζαννα λατρεύουν τους δικούς τους θεούς και να μιλούν τη γλώσσα τους.Εκείνη την ε<strong>π</strong>οχή Έλληνες και ντό<strong>π</strong>ιοι ζούσαν στον ίδιο χώρο, αλλάδε μοιράζονταν <strong>π</strong>ολλά <strong>π</strong>ράγματα. Αυτού του είδους τη συνύ<strong>π</strong>αρξη τηβεβαιώνουν δύο <strong>π</strong>ράγματα: <strong>π</strong>ρώτον, οι το<strong>π</strong>ικές γλώσσες διατηρήθηκαν, καιδεύτερον, δεν υ<strong>π</strong>ήρξαν <strong>π</strong>ολλοί μεικτοί γάμοι.Έλληνες λοι<strong>π</strong>όν και ντό<strong>π</strong>ιοι ζούσαν στον ίδιο χώρο, αλλά όχι χωρίς<strong>π</strong>ροβλήματα. Αυτά είχαν σχέση κυρίως με <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ικές διαφορές ή τηνκατάχρηση εξουσίας α<strong>π</strong>ό κρατικά όργανα. Πολλοί ιστορικοί υ<strong>π</strong>οστήριξαν<strong>π</strong>άντως ότι η μοναδική <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση <strong>π</strong>ου ο εξελληνισμός οδήγησε σεσύγκρουση είναι η εξέγερση των Μακκαβαίων στην Παλαιστίνη.6.7WW7Οι θεοί των άλλωνΣτις <strong>π</strong>όλεις-κράτη της Κλασικής Ε<strong>π</strong>οχής οι άνθρω<strong>π</strong>οιλάτρευαν τους <strong>π</strong>ολιούχους θεούς. Εκτός α<strong>π</strong>ό τουςθεούς αυτούς, την Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή οι άνθρω<strong>π</strong>οιγνώρισαν τις μυστηριακές λατρείες ξένων θεών.Ο <strong>π</strong>ιστός <strong>π</strong>αρακολουθούσε σε μια <strong>π</strong>ρώτη ειδικήτελετή τα βάσανα και την αναγέννηση της θεότητας(μύηση). Ε<strong>π</strong>ειδή αυτοί <strong>π</strong>ου έφερναν τις νέες λατρείεςήταν ξένοι, η οργάνωση της λατρείας ξέφυγε α<strong>π</strong>ό τηφροντίδα της <strong>π</strong>όλης-κράτους και εξαρτιόταν <strong>π</strong>λέονΓύψινο ανάγλυφο <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει μύηση σεα<strong>π</strong>ό την ομάδα των <strong>π</strong>ιστών. Παρόμοιες λατρευτικέςδιονυσιακή λατρεία, 1ος αιώνας <strong>π</strong>,<strong>Χ</strong>. - 1ος αιώνας μ<strong>Χ</strong>.ομάδες ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν κυρίως στα εμ<strong>π</strong>ορικά κέντραΡώμη (Ιταλία), Μουσείο των Θερμών.της Μεσογείου.128

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ -- Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ «ΠΡΟΣ ΑΝΑΤΟΛΑΣ»Νέες φιλοσοφικές αναζητήσειςΣτο χώρο της φιλοσοφίας, η Αθήνα <strong>π</strong>αρέμεινε το κέντρο τηςφιλοσοφικής αναζήτησης. Πλάι στην Ακαδημία του Πλάτωνακαι στο Λύκειο του Αριστοτέλη, <strong>π</strong>ροστέθηκε η σχολή τουΕ<strong>π</strong>ίκουρου και η σχολή των Στωικών. Την <strong>π</strong>ερίοδο αυτήοι φιλόσοφοι ασχολούνται με την <strong>π</strong>ρακτική φιλοσοφία.Σημασία γι' αυτούς είχε το <strong>π</strong>ώς να φτάσει κανείς την ευτυχία.Για τηφιλοσοφίαμιλήσαμε στακεφ. 4 και 5.Τέχνες και γράμματαΙδιαίτερο ρόλο στην ανά<strong>π</strong>τυξη των γραμμάτων και τωντεχνών την Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή είχε η Βιβλιοθήκη τηςΑλεξάνδρειας. Παρόμοιο κέντρο μελέτης ανα<strong>π</strong>τύχθηκεκατά το 2ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και στην Πέργαμο. Στα <strong>π</strong>νευματικάαυτά κέντρα γινόταν συστηματική συγκέντρωση και μελέτηέργων α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>αλιότερες ε<strong>π</strong>οχές. Υ<strong>π</strong>ήρχε ενδιαφέρον κυρίωςγια τα <strong>π</strong>οιήματα του Ομήρου και για τους συγγραφείς τηςΚλασικής Ε<strong>π</strong>οχής.Το 2ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. ε<strong>π</strong>ινοήθηκαν οι τόνοι και τα <strong>π</strong>νεύματακαι γράφτηκαν οι <strong>π</strong>ρώτοι κανόνες της ελληνικής γλώσσας.Όσοι ασχολήθηκαν με τις μελέτες αυτές ονομάστηκανγραμματικοί και αυτοί ήταν οι <strong>π</strong>ρώτοι φιλόλογοι.Η κωμωδία της Ελληνιστικής Ε<strong>π</strong>οχής ασχολείται μεθέματα α<strong>π</strong>ό την ιδιωτική ζωή και όχι με το σχολιασμό ή την<strong>π</strong>αρωδία <strong>π</strong>ολιτικών. Σε αυτό διαφέρει α<strong>π</strong>ό τις κωμωδίεςτου Αριστοφάνη της Κλασικής Ε<strong>π</strong>οχής. Α<strong>π</strong>ό τους κωμικούς<strong>π</strong>οιητές της Ελληνιστικής Ε<strong>π</strong>οχής ξεχωρίζει ο ΑθηναίοςΜένανδρος.Την Κλασική Ε<strong>π</strong>οχή οι γλύ<strong>π</strong>τες ήθελαν να δίνουν σταέργα τους ιδανικές αναλογίες. Αντίθετα, την ΕλληνιστικήΕ<strong>π</strong>οχή η τέχνη <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθεί να6.10 ) & Λα<strong>π</strong>οδώσει τις μορφέςό<strong>π</strong>ως είναι <strong>π</strong>ραγματικά.Ταυτόχρονα, οικαλλιτέχνες δίνουν-^Αμορφή σε <strong>π</strong>ερισσότερουςανθρώ<strong>π</strong>ινους τύ<strong>π</strong>ους,ό<strong>π</strong>ως αθλητές, <strong>π</strong>αιδιά καιηλικιωμένους.k<strong>Χ</strong>άλκινο άγαλμα <strong>π</strong>υγμάχου,τέλος 2ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Ρώμη(Ιταλία), Μουσείο των Θερμών.Θεατρικές μάσκες σε ψηφιδωτό. Ρώμη(Ιταλία), Μουσείο Κα<strong>π</strong>ιτωλίου.Προσω<strong>π</strong>ογραφία του Μένανδρου σεμωσαϊκό. Βρέθηκε σε ρωμαϊκή έ<strong>π</strong>αυλητου 4ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. στη Λέσβο.Το <strong>π</strong>αιδί και η χήνα, ρωμαϊκόαντίγραφο ελληνιστικού<strong>π</strong>ρωτοτύ<strong>π</strong>ου, αρχές 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>Ρώμη (Ιταλία), Μουσείο Κα<strong>π</strong>ιτωλίου.κ^129

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Στην <strong>π</strong>ολεοδομία χρησιμο<strong>π</strong>οιείται <strong>π</strong>ια α<strong>π</strong>ό όλους τοσύστημα των οικοδομικών τετραγώνων του Ι<strong>π</strong><strong>π</strong>όδαμου.Οι <strong>π</strong>όλεις διακοσμούνται με στοές και ανοίγονται<strong>π</strong>λατύτεροι δρόμοι. Μεγάλοι ναοί χτίζονται, κυρίως στηΜικρά Ασία. Οι ρυθμοί <strong>π</strong>ου χρησιμο<strong>π</strong>οιούνται <strong>π</strong>ερισσότεροαυτή την ε<strong>π</strong>οχή είναι ο ιωνικός και ο κορινθιακός.Η ζωγραφική της Ελληνιστικής Ε<strong>π</strong>οχής αρχίζει ναγίνεται <strong>π</strong>ερισσότερο γνωστή τα τελευταία 25 χρόνια, μετάτην ανακάλυψη των μακεδόνικων τάφων στη Βεργίνα και σεΗ στοά του Αττάλουστην Αγορά τηςΑθήνας. <strong>Χ</strong>τίστηκεστα μέσα του 2ουαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. καιανάκατα σκε υ ά-στηκε μεταξύ1953 και 1956.άλλες <strong>π</strong>εριοχές του βόρειου ελλαδικούχώρου. Τα θέματα της ζωγραφικής<strong>π</strong>ροέρχονται κυρίως α<strong>π</strong>ό τη μυθολογία,τα συμ<strong>π</strong>όσια και το κυνήγι.Οι καλλιτέχνες αναζητούν τεχνικές για ναα<strong>π</strong>οδώσουν την <strong>π</strong>ροο<strong>π</strong>τική της εικόνας<strong>π</strong>ου ζωγραφίζουν.Ψηφιδωτό με σκηνή α<strong>π</strong>όκυνήγι ελαφιού, <strong>π</strong>ου βρέθηκεστην Πέλλα, 300 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Πέλλα (Μακεδονία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Ζωγραφισμένη ε<strong>π</strong>ιτύμβιαστήλη του Δημήτριου, γιουτου Όλυμ<strong>π</strong>ου. Δημητριάδα,3ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Βόλος (Θεσσαλία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Ιδιαίτερα αγα<strong>π</strong>ητή στις ανώτερες τάξεις ήτανη ψηφιδωτή διακόσμηση είτε με βότσαλα είτε μεψηφίδες. Τα θέματα ήταν άλλοτε γεωμετρικά καιάλλοτε σκηνές με <strong>π</strong>αραστάσεις α<strong>π</strong>ό κυνήγι.130Ψηφιδωτό α<strong>π</strong>ό το«Σ<strong>π</strong>ίτι του Φαύνου»στην Πομ<strong>π</strong>ηία,2ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία)Εθνικό ΑρχαιολογικόΜουσείο.

<strong>323</strong>-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ -- Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ «ΠΡΟΣ ΑΝΑΤΟΛΑΣ»Ε<strong>π</strong>ιστήμεςΟι ε<strong>π</strong>ιστήμες ανα<strong>π</strong>τύχθηκαν σημαντικά, ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια.Το Μουσείο <strong>π</strong>ου ίδρυσαν οι Πτολεμαίοι βασιλιάδες και οι 500.000 <strong>π</strong>ά<strong>π</strong>υροιτης Βιβλιοθήκης βοήθησαν τους αρχαίους σοφούςνα ασχοληθούν σε βάθος με <strong>π</strong>οικίλα ε<strong>π</strong>ιστημονικά Παρά την ανά<strong>π</strong>τυξη των ε<strong>π</strong>ιστημών,η ε<strong>π</strong>ίδραση τους στηνερωτήματα. Εκεί ο Ευκλείδης κατέγραψεσυστηματικά, στο έργο του Περί στοιχείων, τις έως καθημερινή ζωή των ανθρώ<strong>π</strong>ωντότε γνώσεις γεωμετρίας.ήταν <strong>π</strong>εριορισμένη. Αυτό έγινεΣτην αστρονομία διατυ<strong>π</strong>ώθηκε η θεωρία ότι ο ήλιοςγιατί τα <strong>π</strong>ερισσότερα ε<strong>π</strong>ιστημονικάείναι το κέντρο του σύμ<strong>π</strong>αντος, ενώ υ<strong>π</strong>ολογίστηκεε<strong>π</strong>ιτεύγματα δεν εφαρμόστηκανμε μεγάλη ακρίβεια η <strong>π</strong>εριφέρεια της γης α<strong>π</strong>ό τον<strong>π</strong>ρακτικά.Ερατοσθένη. Στην ανατομία έγιναν σημαντικές<strong>π</strong>ρόοδοι στη γνώση του ανθρώ<strong>π</strong>ινου σώματος. Τέλος,οι βασιλιάδες οργάνωσαν εξερευνήσεις στον Περσικό Κόλ<strong>π</strong>ο και στις Ινδίες.Ο Αρχιμήδης α<strong>π</strong>ό τις Συρακούσες ήταν ο σημαντικότερος μαθηματικόςκαι φυσικός της αρχαιότητας. Ήταν ο εφευρέτης της τροχαλίας, τουμοχλού και του κοχλία. Βρήκε τον τύ<strong>π</strong>ο με τον ο<strong>π</strong>οίο μ<strong>π</strong>ορούμενα υ<strong>π</strong>ολογίσουμε την <strong>π</strong>εριφέρεια του κύκλου και ανακάλυψετην αρχή της άνωσης. <strong>Χ</strong>ρησιμο<strong>π</strong>οίησε τις γνώσεις του ^ ^για να κατασκευάσει αμυντικές μηχανές και ναυ<strong>π</strong>ερασ<strong>π</strong>ιστεί τις Συρακούσεςα<strong>π</strong>ό τους Ρωμαίους.Ο Ήρωνας α<strong>π</strong>ότην Αλεξάνδρειαε<strong>π</strong>ινόησε διάφορεςμηχανές. Άλλες α<strong>π</strong>όαυτές κινούντανμε τη βοήθεια τουατμού και άλλες μεδιαφορετική μορφήενέργειας.Ανα<strong>π</strong>αράσταση του κοχλία του Αρχιμήδη, με την ο<strong>π</strong>οία μ<strong>π</strong>ορούσε κά<strong>π</strong>οιος νααντλήσει νερό α<strong>π</strong>ό ένα χαμηλό σημείο.\Ανακατασκευήαιολόσφαιρας, <strong>π</strong>ουείναι <strong>π</strong>ρόδρομοςτης ατμομηχανής.Η <strong>π</strong>ίεση του ατμού<strong>π</strong>εριστρέφει τησφαίρα.Ανακατασκευή οδόμετρου.Με τη μηχανή αυτή η κίνησητων τροχών μετατρε<strong>π</strong>όταν σεμονάδες μέτρησης του μήκους.•131

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 6Α. Η Ρώμη κατακτά τον ελλαδικό χώρο (215-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Για τησύγκρουσητης Ρώμηςμε τουςΚαρχηδόνιουςδες το κεφ. 7.Η Ρώμη είχε άμεσες ή έμμεσες σχέσεις με τον ελληνικό κόσμο τωνα<strong>π</strong>οικιών της Κάτω Ιταλίας ήδη α<strong>π</strong>ό τον 6ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Τον 3ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.η Ρώμη κατέλαβε τη μία μετά την άλλη τις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη τηςΚάτω Ιταλίας και της Σικελίας και κατάφερε να κυριαρχήσει στην ιταλικήχερσόνησο. Η Ρώμη άρχισε να <strong>π</strong>αίζει σημαντικό ρόλο στην ανατολικήΜεσόγειο μετά την υ<strong>π</strong>οταγή των Ιλλυριών και με τις φιλικές σχέσεις<strong>π</strong>ου ανέ<strong>π</strong>τυξε με <strong>π</strong>όλεις-κράτη στην <strong>π</strong>εριοχή της Αδριατικής (Κέρκυρα,Ε<strong>π</strong>ίδαμνος, Α<strong>π</strong>ολλωνία) στο τέλος του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Η Ρώμη, για να κυριαρχήσει στον ελλαδικό χώρο, ήρθε σε σύγκρουση μετο Βασίλειο της Μακεδονίας. Αφορμή στάθηκε η συμμαχίατων βασιλιάδωντης Μακεδονίας με την Καρχηδόνα, τον άλλο εχθρό της Ρώμης.Η σύγκρουση ανάμεσα στηΡώμη και το Βασίλειο τηςΜακεδονίας άρχισε όταν οβασιλιάς της ΜακεδονίαςΦίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Ε' συμμάχησε μετην Καρχηδόνα το 215 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Σε αντίδραση, οι Ρωμαίοισυμμάχησαν το 211 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.με την Αιτωλική και τηνΑχαϊκή Συμ<strong>π</strong>ολιτεία, <strong>π</strong>ουήταν σταθεροί αντί<strong>π</strong>αλοι τηςμακεδόνικης κυριαρχίαςστον ελλαδικό χώρο. ΟΑ' Μακεδόνικος Πόλεμοςτελείωσε με την ειρήνη τηςΦοινίκης το 205 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Οι συγκρούσεις της Ρώμης με το Βασίλειο της Μακεδονίας (ΜακεδόνικοιΠόλεμοι) κράτησαν α<strong>π</strong>ό το 215 έως και το 168 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Με τους <strong>π</strong>ολέμουςαυτούς καταλύθηκε το Βασίλειο της Μακεδονίας και χωρίστηκε σετέσσερα τμήματα. Με την υ<strong>π</strong>οταγή του Βασιλείου της Μακεδονίας καιλίγο αργότερα του νότιου ελλαδικού χώρου, η Ρώμη κυριάρχησε σεολόκληρο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο (146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Η ρωμαϊκή κυριαρχία έφερε <strong>π</strong>ολλές αλλαγές. Οι Ρωμαίοι διέλυσαν τιςσυμ<strong>π</strong>ολιτείες και ε<strong>π</strong>έβαλαν ολιγαρχικές, φιλορωμαϊκές κυβερνήσεις σεόλες τις <strong>π</strong>όλεις-κράτη, εκτός α<strong>π</strong>ό αυτές <strong>π</strong>ου συμμάχησαν μαζί τους.Οι συνεχείς <strong>π</strong>όλεμοι <strong>π</strong>ου ακολούθησαν και η βαριά φορολογία <strong>π</strong>ου ε<strong>π</strong>έβαλανοι Ρωμαίοι έφεραν τον οικονομικό μαρασμό αυτών των <strong>π</strong>εριοχών.Ο Β' Μακεδόνικος Πόλεμος ξεκίνησε το 200 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ε<strong>π</strong>ειδή ο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ος Ε' ήθελενα <strong>π</strong>άρει τις κτήσεις των Πτολεμαίων στο Αιγαίο. Ο Ρωμαίος στρατηγόςΦλαμινίνος, έχοντας συμμαχήσει με <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>όλεις-κράτη και με τιςσυμ<strong>π</strong>ολιτείες, νίκησε το στρατό του Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ου στη μάχη στις Κυνός Κεφαλέςτο 197 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., κοντά στα σημερινά Φάρσαλα. Το Βασίλειο της Μακεδονίαςυ<strong>π</strong>οχρεώθηκε να <strong>π</strong>αραδώσει το στόλο του, να χάσει τα εδάφη εκτόςΜακεδονίας και να <strong>π</strong>ληρώσει 1.000 τάλαντα <strong>π</strong>ολεμική α<strong>π</strong>οζημίωση.Ο Γ ' Μακεδόνικος Πόλεμοςξεκίνησε το 172 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., όταν η ρωμαϊκήΣύγκλητος α<strong>π</strong>οφάσισε να<strong>π</strong>ολεμήσει ενάντια στο βασιλιάΠερσέα, ο ο<strong>π</strong>οίος είχε διαδεχθείτο Φίλι<strong>π</strong><strong>π</strong>ο Ε'.Ο στρατός του Περσέα νικήθηκεολοκληρωτικά στη μάχη <strong>π</strong>ουδόθηκε το 168 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στην Πύδνα.Ο Περσέας αιχμαλωτίστηκεκαι <strong>π</strong>έθανε στη Ρώμη. Μετά τημάχη της Πύδνας η Μακεδονίαέγινε ρωμαϊκή ε<strong>π</strong>αρχία.Καρχηδονιακό κράτος °^Ρωμαϊκό κράτοςΒασίλειο της Μακεδονίας|ική Συμ<strong>π</strong>ολιτείαΕύβοιαΒοιωτίαΑχαϊκή Συμ<strong>π</strong>ολιτεία εσόγειος θαλασσίΑττικήΜΑΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΟ 212 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.

Κεφάλαιο 74tf0(Η Ρώμη και ο ελληνικός κόσμος146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Πα τετρακόσια χρόνια (α<strong>π</strong>ό τον 1ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. έως τον 3ο αιώνα μ.<strong>Χ</strong>.), η ιστορία τηςΕυρώ<strong>π</strong>ης και της Μέσης Ανατολής, α<strong>π</strong>ό το Γιβραλτάρ ως τον Καύκασο και α<strong>π</strong>ό τη Βρετανίαως την Αίγυ<strong>π</strong>το, συνδέεται άμεσα με την ακμή της Ρώμης, <strong>π</strong>ου γίνεται σιγά σιγάισχυρή αυτοκρατορία. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ενο<strong>π</strong>οίησε τη λεκάνη της Μεσογείουκαι τη συνέδεσε με τη βόρεια Ευρώ<strong>π</strong>η. Μέσα σε αυτή την αυτοκρατορία οι άνθρω<strong>π</strong>οιμιλούσαν ή καταλάβαιναν δύο κυρίως γλώσσες: τη λατινική, κυρίως στο δυτικό τμήμα,και την ελληνική, κυρίως στο ανατολικό. Ο ελληνικός κόσμος της ανατολικής Μεσογείου,<strong>π</strong>ου και αυτός ανήκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ε<strong>π</strong>ηρέασε τους Ρωμαίους αλλά καιε<strong>π</strong>ηρεάστηκε α<strong>π</strong>ό αυτούς. Στους Ρωμαίους χρωστάμε ένα κρατικό μοντέλο με ιεραρχημένηδιοικητική δομή, αλλά και νομικές έννοιες και κανόνες δικαίου, αρκετοί α<strong>π</strong>ό τουςο<strong>π</strong>οίους ισχύουν και σήμερα.

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Α. Η συγκρότηση του ρωμαϊκού κράτους(9ος -- 1ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Οι γνώσεις μας για τη γέννηση τηςΡώμης είναι ελάχιστες. Η Ρώμη ξεκίνησεα<strong>π</strong>ό ένα μικρό οικισμό στις όχθεςτου <strong>π</strong>οταμού Τίβερη, στη σημερινήκεντρική Ιταλία, και έγινε στη συνέχειαη <strong>π</strong>ρωτεύουσα ενός μεγάλου κράτους.Οι <strong>π</strong>ρώτες αξιό<strong>π</strong>ιστες <strong>π</strong>ηγές για τηνιστορία της Ρώμης είναι α<strong>π</strong>ό τον 3οαιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και μετά.<strong>Χ</strong>άλκινο άγαλμα <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει τη λύκαινα να θηλάζει το Ρωμύλο και το Ρώμο. Σύμφωνα με το μύθο,η Ρώμη ιδρύθηκε το 753 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. α<strong>π</strong>ό το Ρωμύλο, <strong>π</strong>ου τον είχε αναθρέψει μια λύκαινα μαζί με τον αδελφό του,το Ρώμο. Α<strong>π</strong>ό το Ρώμο ως το 509 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. (όταν καταργήθηκε η βασιλεία), η Ρώμη γνώρισε ε<strong>π</strong>τά βασιλιάδες.Το άγαλμα της λύκαινας χρονολογείται τον 5ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>., ενώ οι δίδυμοι <strong>π</strong>ροστέθηκαν το 15ο αιώνα μ.<strong>Χ</strong>.Ρώμη (Ιταλία), Μουσείο Κα<strong>π</strong>ιτωλίου.1347.2Η

Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΤο <strong>π</strong>ολίτευμα της Ρώμης ήταν στην αρχή η βασιλεία. Ο βασιλιάς είχε όλες τις εξουσίες(<strong>π</strong>ολιτικές, θρησκευτικές, δικαστικές και στρατιωτικές). Οι Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες την ε<strong>π</strong>οχήαυτή χωρίζονταν σε δύο τάξεις: τους <strong>π</strong>ατρικίους και τους <strong>π</strong>ληβείους. Οι <strong>π</strong>ατρίκιοι ήταν οιαριστοκράτες, ενώ οι <strong>π</strong>ληβείοι, <strong>π</strong>ου ήταν και οι <strong>π</strong>ερισσότεροι, ήταν η κατώτερη τάξη. Οι<strong>π</strong>ληβείοι δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους <strong>π</strong>ατρικίους. Για <strong>π</strong>αράδειγμα, ως τα μέσατου 5ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. α<strong>π</strong>αγορευόταν να γίνονται γάμοι ανάμεσα σε μέλη των δύο τάξεων.Το ρωμαϊκό κράτος κατά την <strong>π</strong>ερίοδο της δημοκρατίας (509-31 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Η ε<strong>π</strong>έκταση της Ρώμης στην ιταλική χερσόνησο και τη δυτική ΜεσόγειοΣύμφωνα με το μύθο, οι Ρωμαίοι έδιωξαν τον Ετρούσκο βασιλιά Ταρκύνιοτο 509 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Η βασιλεία καταργήθηκε και το <strong>π</strong>ολίτευμα ονομάστηκε respublica, δηλαδή «κοινό <strong>π</strong>ράγμα», «υ<strong>π</strong>όθεση των <strong>π</strong>ολιτών», όρος <strong>π</strong>ουμεταφέρθηκε στα ελληνικά με τη λέξη «δημοκρατία».Η ρωμαϊκή δημοκρατία όμως ήταν διαφορετική α<strong>π</strong>ό τη δημοκρατίαστην Αθήνα και τις άλλες <strong>π</strong>όλεις-κράτη του ελληνικού κόσμου: στην <strong>π</strong>όληκράτοςτης Ρώμης υ<strong>π</strong>ήρχαν <strong>π</strong>ολλές συνελεύσεις <strong>π</strong>ολιτών, με διαφορετικάκαθήκοντα. Οι συνελεύσεις αυτές, ό<strong>π</strong>ου τον <strong>π</strong>ρώτο λόγο είχαν στην αρχήκυρίως οι <strong>π</strong>ατρίκιοι, ψήφιζαν τους νόμους και εξέλεγαν τους άρχοντες.Στη ρωμαϊκή δημοκρατία οι βασικότεροι άρχοντες ήταν οι δύού<strong>π</strong>ατοι, οι <strong>π</strong>ραίτορες, ο δικτάτορας και οι δήμαρχοι. Σημαντικόσυμβουλευτικό ρόλο είχε η Σύγκλητος, οι α<strong>π</strong>οφάσεις της όμως δενείχαν ισχύ νόμου.135

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣΩΣ ΤΙΣ ΑΡ<strong>Χ</strong>ΕΣ ΤΟΥ3ου ΑΙΩΝΑ <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.ΣαρδηνίαΝεά<strong>π</strong>ολη,ντας1 ΚρότωναςΑνάμεσα στους <strong>π</strong>ατρικίους και τους<strong>π</strong>ληβείους υ<strong>π</strong>ήρχε μεγάλος ανταγωνισμόςμέχρι τον 3ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Τότε όλοι οι Ρωμαίοι<strong>π</strong>ολίτες <strong>π</strong>ου ανήκαν στις δύο τάξεις έγινανίσοι <strong>π</strong>ολιτικά και νομικά. Με την <strong>π</strong>ολιτική καινομική τους εξίσωση άρχισε μια <strong>π</strong>ερίοδοςκοινωνικής ειρήνης και ομαλής λειτουργίαςτων θεσμών του ρωμαϊκού <strong>π</strong>ολιτεύματος.Έτσι η Ρώμη μ<strong>π</strong>όρεσε να ε<strong>π</strong>εκταθεί στηνΙταλική χερσόνησο και αργότερα σεολόκληρη τη δυτική Μεσόγειο.Καρχηδόνα,ΜεσόγειοςθάλασσαΣυρακούσεςΚαρχηδονιακό κράτοςΚέλτεςΕλληνικές <strong>π</strong>όλεις-κρατηΡωμαϊκό κράτοςΙλλυρικές φυλέςΗ ε<strong>π</strong>έκταση της Ρώμης στην κεντρική Ιταλικήχερσόνησο (4ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.) και στην Κάτω Ιταλία(αρχές του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Η Ρώμη κυριάρχησεσε αυτές τις <strong>π</strong>εριοχές όταν κατέλαβε τις ελληνικές<strong>π</strong>όλεις-κράτη της Κάτω Ιταλίας, με τελευταίο τονΤάραντα (272 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Πα να ελέγξει τους εμ<strong>π</strong>ορικούς δρόμους στη δυτική Μεσόγειο, η Ρώμη συγκρούστηκε <strong>π</strong>ολεμικάμε την Καρχηδόνα, <strong>π</strong>ου κυριαρχούσε στην <strong>π</strong>εριοχή αυτή (Καρχηδονιακοί Πόλεμοι). ΗΚαρχηδόνα νικήθηκε και καταστράφηκε (146<strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Τηνίδιαε<strong>π</strong>οχή η Ρώμη κατέκτησε ολόκληρησχεδόν την Ιβηρική χερσόνησο, μέρος της νότιας Γαλατίας (σημερινής Γαλλίας), ολόκληροτον <strong>π</strong>ερίγυρο της Αδριατικής Θάλασσας, τον ελλαδικό χώρο και μέρος της Μικράς Ασίας.7.6"«CΟΙΑτλαντικός ΩκεανόςΡωμαϊκό κράτοςΠεριοχές υ<strong>π</strong>ο την ε<strong>π</strong>ιρροή της ΡώμηςΙΝΙΑΚΟΙΓ α λ α τΌΜεσόγειοςΜασσαλίαΠάδος <strong>π</strong>. -ΛΚορσικιί )Σαρδηνία )_θάλασσαΚαρχηδόΠ»'«*.s - ΡωμτΓΣικελία~ζ:, ΣυρακούσεςΗ διαμάχη ξεκίνησε γιατην κυριαρχία στη Σικελίακαι τελείωσε με τηνίκη της Ρώμης (ΠρώτοςΚαρχηδονιακός Πόλεμος,264-241 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Τριάντα χρόνια αργότερα,οι Καρχηδόνιοι εισέβαλανμε τον Αννίβα στην Ιταλικήχερσόνησο αλλά νικήθηκανκαι υ<strong>π</strong>οχώρησαν (ΔεύτεροςΚαρχηδονιακός Πόλεμος,218-202 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.). Οι Ρωμαίοιέδιωξαν τους Καρχηδόνιουςα<strong>π</strong>ό την Ιβηρική χερσόνησο(197 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Για να κυριαρχήσει στη δυτική Μεσόγειο, η Ρώμη ξεκίνησε τον Τρίτο Καρχηδονιακό Πόλεμο (149-146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Η Καρχηδόνα καταστράφηκε τελείως και η γη της μοιράστηκε σε Ρωμαίους <strong>π</strong>ολίτες.136

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΟικονομία και κοινωνία κατά την <strong>π</strong>ερίοδο της δημοκρατίαςΑ<strong>π</strong>ό τα τέλη του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. οι ρωμαϊκές κατακτήσεις έφερανσημαντικές αλλαγές στην οικονομία, <strong>π</strong>ου μέχρι τότε βασιζόταν στηνκαλλιέργεια της γης. Το νόμισμα έγινε βασικό μέσο εμ<strong>π</strong>ορικώνσυναλλαγών και ορισμένοι Ρωμαίοι <strong>π</strong>λούτισαν α<strong>π</strong>ό την είσ<strong>π</strong>ραξη τωνφόρων. Έτσι ε<strong>π</strong>εκτάθηκε το εμ<strong>π</strong>όριο της Ρώμης με τον υ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ο κόσμοκαι ανα<strong>π</strong>τύχθηκε η βιοτεχνία.Οι συνεχείς <strong>π</strong>όλεμοι όμως α<strong>π</strong>οδυνάμωσαν τους ελεύθερους γεωργούς<strong>π</strong>ου έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να υ<strong>π</strong>ηρετούν στο στρατό για <strong>π</strong>ολύ καιρό. Έτσι, είτε άφηνανακαλλιέργητα τα χωράφια τους είτε υ<strong>π</strong>οχρεώνονταν να τα <strong>π</strong>ουλήσουνσε ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων. Παράλληλα, οι συνεχείς <strong>π</strong>όλεμοιεφοδίαζαν τις αγορές με δούλους. Η φτηνή εργασία των δούλων ενίσχυσετην <strong>π</strong>αραγωγή, χειροτέρεψε όμως την οικονομική κατάσταση για τουςελεύθερους γεωργούς και για τα μεσαία τμήματα των Ρωμαίων <strong>π</strong>ολιτών.Η στρατιωτική θητεία έγινε λοι<strong>π</strong>όν μια σταθερή εργασία <strong>π</strong>ου έδινε μισθό.Τον 3ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στη ρωμαϊκή κοινωνία κυριαρχούν δύο ισχυρές ομάδες: οι συγκλητικοίκαι οι ι<strong>π</strong><strong>π</strong>είς. Οι συγκλητικοί κατάγονταν α<strong>π</strong>ό αριστοκρατικές οικογένειες και ήταν μεγαλογαιοκτήμονες.Οι ι<strong>π</strong><strong>π</strong>είς ασχολούνταν με το εμ<strong>π</strong>όριο, τις ε<strong>π</strong>ιχειρήσεις και είχαν δικαίωμανα εισ<strong>π</strong>ράττουν φόρους στις ε<strong>π</strong>αρχίες. Οι <strong>π</strong>ερισσότεροι Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες ζούσαν <strong>π</strong>ολύδύσκολα. Η ψήφος τους μάλιστα, <strong>π</strong>ου ήταν α<strong>π</strong>αραίτητη για να εκλεγούν οι άρχοντες καιτα μέλη της Συγκλήτου, συχνά εξαγοραζόταν.Η οικογένεια ήταν η βάση της κοινωνικής ζωής στη Ρώμη και ο <strong>π</strong>ατέραςείχε α<strong>π</strong>όλυτη εξουσία <strong>π</strong>άνω στα <strong>π</strong>αιδιά του. Η θέση της γυναίκας στη Ρώμηήταν καλύτερη α<strong>π</strong>ό τη θέση της γυναίκας στην Αθήνα.Για <strong>π</strong>αράδειγμα, ε<strong>π</strong>ισκε<strong>π</strong>τόταν ελεύθερα δημόσιους χώρους και έ<strong>π</strong>αιρνεενεργό μέρος στις οικογενειακές υ<strong>π</strong>οθέσεις.<strong>Χ</strong>άλκινο αγαλματάκιΡωμαίου ιερέα, ίσως<strong>π</strong>οντίφικα,1ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.Παρίσι, ΕθνικήΒιβλιοθήκη της Γαλλίας.Θρησκεία και τέχνεςΗ θρησκεία των Ρωμαίων ήταν <strong>π</strong>ολυθεϊστική, ό<strong>π</strong>ως και τωναρχαίων Ελλήνων. Η θρησκευτική λατρεία ήταν <strong>π</strong>ολύ σημαντικήστη δημόσια και κοινωνική ζωή της Ρώμης και συνόδευε κάθε<strong>π</strong>ολιτική και κοινωνική δραστηριότητα. Η ρωμαϊκή θρησκείαε<strong>π</strong>ηρεάστηκε ολοφάνερα α<strong>π</strong>ό την ετρουσκική και την ελληνική.Αργότερα μάλιστα, οι ρωμαϊκές θεότητες ταυτίστηκαν με τιςελληνικές.Οι σημαντικότεροι ιερείς στη Ρώμη ονομάζονταν <strong>π</strong>οντίφικες.Οι <strong>π</strong>οντίφικες έλεγχαν τις τελετουργίες και όριζαν τις ημερομηνίεςτων εορτών.Στα <strong>π</strong>ρώτα στάδια της η ρωμαϊκή τέχνη ε<strong>π</strong>ηρεάστηκε α<strong>π</strong>ότην ετρουσκική. Ωστόσο, καθώς ανα<strong>π</strong>τύχθηκε το εμ<strong>π</strong>όριο καιοι ε<strong>π</strong>αφές με τις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη της Κάτω Ιταλίας καιτης Σικελίας, η ελληνική τέχνη έγινε το κύριο <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>ο για τουςΡωμαίους καλλιτέχνες.137

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Όσον αφορά τη λογοτεχνία, το έ<strong>π</strong>ος και το δράμα ήρθανστη Ρώμη α<strong>π</strong>ό τον ελλαδικό χώρο και την ελληνιστικήΑνατολή. Οι <strong>π</strong>ρώιμοι Ρωμαίοι ιστορικοί και <strong>π</strong>οιητέςήταν ε<strong>π</strong>ηρεασμένοι α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>α κυρίως ελληνικά.Οι μεγαλύτεροι Ρωμαίοι <strong>π</strong>οιητές στο τέλος τηςδημοκρατικής <strong>π</strong>εριόδου ήταν ο Βιργίλιος και ο Οράτιος.Την <strong>π</strong>ερίοδο της δημοκρατίας στη ρωμαϊκήδημόσια ζωή ανα<strong>π</strong>τύχθηκε ιδιαίτερα η ρητορική, <strong>π</strong>ουχρησιμο<strong>π</strong>οίησε ελληνικά <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>α. Ιδιαίτερα σημαντικοί,ως ιστορικές <strong>π</strong>ηγές αλλά και ως <strong>π</strong>ρότυ<strong>π</strong>α ρητορικούλόγου, είναι οι λόγοι του Κικέρωνα.Α<strong>π</strong>ό τις αρχές του 1ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. στη ζωγραφικήεμφανίζονται τοιχογραφίες μέσα στα σ<strong>π</strong>ίτια καισε δημόσιους χώρους. Τοιχογραφία α<strong>π</strong>ό τηνΠομ<strong>π</strong>ηία, αρχές 1ου αιώναμ.<strong>Χ</strong>. Νά<strong>π</strong>ολη (Ιταλία),Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική <strong>π</strong>ήρε α<strong>π</strong>ό τους Έλληνεςτις οικοδομικές μορφές του ναού και της στοάς καιμε τη σειρά της έδωσε δύο βασικά νέα στοιχεία:την αψίδα και, στα τέλη του 3ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>, τον<strong>π</strong>ρόδρομο του σκυροδέματος. Στη φωτογραφίαβλέ<strong>π</strong>ουμε την αψίδα του Ρωμαίου αυτοκράτοραΤίτου στη Ρώμη (Ιταλία), 1ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.138Οι <strong>π</strong>όλεμοι για την εξουσία στο ρωμαϊκό κράτος (1ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.)Α<strong>π</strong>ό τη δημοκρατία στην αυτοκρατορίαΤον 1ο αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. η Ρώμη κυριαρχούσε σε ολόκληρο σχεδόν τομεσογειακό κόσμο και στη βορειοδυτική Ευρώ<strong>π</strong>η. Οι κατακτημένες<strong>π</strong>εριοχές χωρίστηκαν σε ε<strong>π</strong>αρχίες. Οι ε<strong>π</strong>αρχίες διοικούνταν με σκληρότητακαι χωρίς α<strong>π</strong>οτελεσματικό έλεγχο α<strong>π</strong>ό την κεντρική εξουσία. Στις ίδιες<strong>π</strong>εριοχές ιδρύθηκαν ρωμαϊκές α<strong>π</strong>οικίες. Έτσι, εκτός α<strong>π</strong>ό το ρωμαϊκόστρατό, εγκαταστάθηκαν εκεί και Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες. Στις α<strong>π</strong>οικίεςαυτές έμεναν ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες α<strong>π</strong>ό αγροτικές <strong>π</strong>εριοχές και <strong>π</strong>αλαίμαχοιστρατιώτες. Άρα οι ρωμαϊκές α<strong>π</strong>οικίες ήταν <strong>π</strong>ολύ διαφορετικές α<strong>π</strong>ό τιςα<strong>π</strong>οικίες <strong>π</strong>ου είχαν ιδρύσει <strong>π</strong>αλιότερα οι ελληνικές <strong>π</strong>όλεις-κράτη. Με τοντρό<strong>π</strong>ο αυτό η Ρώμη εξασφάλιζε την κυριαρχία της στις κατακτημένες<strong>π</strong>εριοχές. Στις ρωμαϊκές α<strong>π</strong>οικίες <strong>π</strong>έρασαν οι ρωμαϊκοί θεσμοί. Η λατινικήγλώσσα ε<strong>π</strong>ικράτησε κυρίως στις δυτικές <strong>π</strong>εριοχές, ενώ στις ανατολικέςε<strong>π</strong>ικράτησε η ελληνική γιατί ήταν α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>αλιά η γλώσσα ε<strong>π</strong>ικοινωνίας.

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΜαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομήτου Ιουλίου Καίσαρα.Ρώμη (Ιταλία), ΕθνικόΡωμαϊκό Μουσείο.Την ίδια ε<strong>π</strong>οχή έγιναν στη Ρώμη μεγάλες ταραχέςκαι συγκρούσεις. Οι ι<strong>π</strong><strong>π</strong>είς, οι συγκλητικοί, αρκετοί<strong>π</strong>ολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες συγκρούστηκαν γιατην εξουσία.Η <strong>π</strong>ιο σημαντική <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ικότητα της <strong>π</strong>εριόδουαυτής είναι ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας (100-44 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.).Έ<strong>π</strong>ειτα α<strong>π</strong>ό αρκετές στρατιωτικές ε<strong>π</strong>ιτυχίεςενάντια στους Γαλάτες αλλά και στους Ρωμαίουςανταγωνιστές του, ο Καίσαρας συγκέντρωσε στο<strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ο του όλες σχεδόν τις εξουσίες, ορίστηκεισόβιος δήμαρχος και ισόβιος δικτάτορας.Τελικά δολοφονήθηκε α<strong>π</strong>ό ομάδα αντι<strong>π</strong>άλων τουτο Μάρτιο του 44 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.Ο Οκταβιανός, ανιψιός και θετός γιος του ΙουλίουΚαίσαρα, <strong>π</strong>ου αργότερα <strong>π</strong>ήρε τον τίτλο Αύγουστοςμε τον ο<strong>π</strong>οίο έγινε γνωστός. Α<strong>π</strong>έκτησε τον α<strong>π</strong>όλυτοέλεγχο του κράτους, αφού νίκησε στη ναυμαχία στοΆκτιο το 31 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. τον ανταγωνιστή του Αντώνιο καιτην Κλεο<strong>π</strong>άτρα, βασίλισσα του τελευταίου ελληνικούβασιλείου των Πτολεμαίων (Αίγυ<strong>π</strong>τος).Μαρμάρινο άγαλμα τουΟκταβιανού (Αύγουστου),15 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. Βατικανό, ΜουσείαΒατικανού.Β. Η αυτοκρατορική <strong>π</strong>ερίοδος (1ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. -- 3ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.)Κράτος, κοινωνία και οικονομίαΗ διοίκηση στην <strong>π</strong>ερίοδο της αυτοκρατορίαςΣτα τέλη του 1ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. και στις αρχές του 1ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. το ρωμαϊκό<strong>π</strong>ολίτευμα άλλαξε ριζικά: οι εξουσίες <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ριν είχαν οι διάφοροι άρχοντες<strong>π</strong>ήγαν σε ένα μόνο <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ο, στον Αύγουστο. Ο Αύγουστος εκλεγότανξανά και ξανά σε διάφορα αξιώματα, με τη σύμφωνη γνώμη μάλιστα καιτην υ<strong>π</strong>οστήριξη της Συγκλήτου. Έτσι η Ρώμη μ<strong>π</strong>ήκε στην <strong>π</strong>ερίοδο τηςαυτοκρατορίας και η δημοκρατία καταργήθηκε στην <strong>π</strong>ράξη.Το <strong>π</strong>ολίτευμα την <strong>π</strong>ερίοδο της αυτοκρατορίας στο ρωμαϊκό κράτος ήταν η μοναρχία.Ο Αύγουστος συγκέντρωσε σιγά σιγά α<strong>π</strong>εριόριστη εξουσία (imperium) και τελικά <strong>π</strong>ήρεκαι τον τίτλο του αυτοκράτορα (imperator). Ο αυτοκράτορας είχε στα χέρια του όλες τιςεξουσίες: στρατιωτική, <strong>π</strong>ολιτική, νομοθετική, δικαστική. Τα διατάγματα του ήταν νόμοικαι έγιναν σιγά σιγά η μοναδική σχεδόν βάση για τους κανόνες δικαίου.Όλοι οι αυτοκράτορες, με <strong>π</strong>ρώτο τον Αύγουστο, λατρεύονταν σαν θεοί μετάτο θάνατο τους. Όσο ζούσαν, οι υ<strong>π</strong>ήκοοι τους τους τιμούσαν με θρησκευτικέςτελετές. Με τον τρό<strong>π</strong>ο αυτό εξασφαλιζόταν η ενότητα του ρωμαϊκού κράτους,αφού όλοι όσοι υ<strong>π</strong>άγονταν στη ρωμαϊκή εξουσία, είτε ήταν Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτεςείτε όχι, α<strong>π</strong>οδείκνυαν ότι ήταν <strong>π</strong>ιστοί στον αυτοκράτορα.139

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Περιφερειακή διοίκησηΟι ρωμαϊκές ε<strong>π</strong>αρχίες στη Δύση και την Ανατολή διοικούνταν α<strong>π</strong>όΡωμαίους διοικητές, <strong>π</strong>ου είχαν εκεί την ανώτερη στρατιωτική, διοικητικήκαι δικαστική εξουσία.Τη Ρωμαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή δεν υ<strong>π</strong>άρχει <strong>π</strong>ια η «<strong>π</strong>όλη-κράτος». Οι <strong>π</strong>όλεις-κράτηέχασαν μεγάλο μέρος α<strong>π</strong>ό την ανεξαρτησία <strong>π</strong>ου είχαν την Κλασική και τηνΕλληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή. Α<strong>π</strong>ό την ε<strong>π</strong>οχή του Αυγούστου ήδη η βασική <strong>π</strong>ολιτικήτης Ρώμης α<strong>π</strong>έναντι στις <strong>π</strong>όλεις, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση,ήταν ίδια: οι <strong>π</strong>όλεις αφήνονταν να ρυθμίζουν μόνες τις υ<strong>π</strong>οθέσεις τους.Οι <strong>π</strong>όλεις είχαν <strong>π</strong>ολιτική αυτονομία, αλλά σε διαφορετικό βαθμό η καθεμιά.Έτσι στην Ανατολή υ<strong>π</strong>ήρχαν <strong>π</strong>όλεις «ελεύθερες» και «υ<strong>π</strong>οτελείς»:οι «ελεύθερες» είχαν διοικητική και δικαστική αυτονομία και την εξουσία είχεη το<strong>π</strong>ική αριστοκρατία, ενώ οι «υ<strong>π</strong>οτελείς» ελέγχονταν α<strong>π</strong>ό το Ρωμαίο διοικητή.Στη Δύση υ<strong>π</strong>ήρχαν ελάχιστες «ελεύθερες <strong>π</strong>όλεις». Εκεί οι <strong>π</strong>ερισσότερες<strong>π</strong>όλεις είχαν ιδρυθεί α<strong>π</strong>ευθείας α<strong>π</strong>ό τη Ρώμη, ως ρωμαϊκές α<strong>π</strong>οικίες,και διοικούνταν α<strong>π</strong>οκλειστικά α<strong>π</strong>ό το Ρωμαίο διοικητή, με βάση τουςρωμαϊκούς θεσμούς.140Η ρωμαϊκή κυριαρχία στη Δύση197 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Ιβηρική χερσόνησος (ο ρωμαϊκόςστρατός διώχνει τους Καρχηδόνιους).146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Βόρεια Αφρική (ο ρωμαϊκός στρατόςνικά οριστικά τους Καρχηδόνιους).121 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Γαλατία.121-50 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Σταδιακή κατάκτηση της Γαλατίας.τέλη 1ου αιώνα <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Οι κατακτήσεις φτάνουνμέχρι τους <strong>π</strong>οταμούς Ρήνο και Δούναβη.1ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.: Οριστική κατάκτηση τηςΒρετανίας.Η ρωμαϊκή κυριαρχία στην Ανατολή148 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Βασίλειο της Μακεδονίας.146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Νότιος ελλαδικός χώρος ήττα της ΑχαϊκήςΣυμ<strong>π</strong>ολιτείας, καταστροφή της Κορίνθου.129-128 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Οι <strong>π</strong>ερισσότερες ελληνικές <strong>π</strong>όλεις τηςΜικράς Ασίας γίνονται μέρος της ρωμαϊκής ε<strong>π</strong>αρχίαςτης Ασίας.74 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Κυρήνη.65 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Βιθυνία, Πόντος, Συρία.30 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Βασίλειο των Πτολεμαίων (Αίγυ<strong>π</strong>τος).25 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>.: Γαλατία (Μικρά Ασία).6 μ.<strong>Χ</strong>.: Ιουδαία.17 μ.<strong>Χ</strong>.: Κα<strong>π</strong><strong>π</strong>αδοκία.43 μ.<strong>Χ</strong>.: Λυκία, Παμφυλία.46 μ.<strong>Χ</strong>.: Θράκη.

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΟικονομία - Οι διεθνείς εμ<strong>π</strong>ορικοί δρόμοιΑ<strong>π</strong>ό τα τέλη του 1ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. ως τις αρχές του 3ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. υ<strong>π</strong>ήρχετόσο στη Ρώμη όσο και στις ε<strong>π</strong>αρχίες οικονομική ανά<strong>π</strong>τυξη και ευημερία.Η <strong>π</strong>ερίοδος αυτή έμεινε γνωστή στην ιστορία ως η <strong>π</strong>ερίοδος της ΡωμαϊκήςΕιρήνης (Pax Romana). Σε όλη την Αυτοκρατορία καλλιεργούνταν μεγάλες<strong>π</strong>εδινές εκτάσεις, ενώ η Αίγυ<strong>π</strong>τος τροφοδοτούσε με σιτάρι την Ιταλικήχερσόνησο.Οι εμ<strong>π</strong>ορικοί και στρατιωτικοί χερσαίοι δρόμοι<strong>π</strong>ου ανοίχτηκαν ε<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>αν την ελεύθερη διακίνησητων αγαθών α<strong>π</strong>ό την Ανατολή <strong>π</strong>ρος τη Δύση καιαντίστροφα. Παράλληλα η <strong>π</strong>ειρατεία είχε εξαφανιστείκαι οι θαλάσσιοι δρόμοι ήταν ασφαλείς. Πρώτεςύλες <strong>π</strong>ρομήθευαν τα μεταλλεία της Ισ<strong>π</strong>ανίας και τηςΒρετανίας. Η Ρώμη έκανε εξαγωγές κυρίως κρασιού,λαδιού και βιοτεχνικών αγαθών. Τα σημαντικότεραεμ<strong>π</strong>ορικά κέντρα στην ανατολική Μεσόγειο ήταν η Αλεξάνδρεια,η Αντιόχεια, η Καισαρεία της Παλαιστίνης, η Σμύρνη, η Έφεσος κ.ά.Στο σημερινό ελλαδικό χώρο, εμ<strong>π</strong>ορικά κέντρα ήταν η Θεσσαλονίκη,η Ρόδος, η Κόρινθος, η Νικό<strong>π</strong>ολη στην Ή<strong>π</strong>ειρο κ.ά.Για τουςεμ<strong>π</strong>ορικούςδρόμους δεςτο κεφ. 6.7.13Ανάγλυφη <strong>π</strong>λάκα με<strong>π</strong>αράσταση εμ<strong>π</strong>ορικού<strong>π</strong>λοίου <strong>π</strong>ου μεταφέρειβαρέλια κρασιού, τέλος 2ουαιώνα μ.<strong>Χ</strong>. Τρίερ (Γερμανία),Το<strong>π</strong>ικό Μουσείο Ρήνου.Α<strong>π</strong>ό την Κίνα και τις Ινδίες τα εμ<strong>π</strong>ορικά <strong>π</strong>λοία μετέφεραν εμ<strong>π</strong>ορεύματα στα λιμάνια της Αραβικήςχερσονήσου, της Μεσο<strong>π</strong>οταμίας και της Αιγύ<strong>π</strong>του. Αυτό γινόταν με τη βοήθεια των μουσώνων.Οι μουσώνες είναι άνεμοι <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>νέουν <strong>π</strong>ρος σταθερές κατευθύνσεις στον Ινδικό Ωκεανό. Α<strong>π</strong>ότα <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω λιμάνια καραβάνια και <strong>π</strong>λοία μετέφεραν <strong>π</strong>ολύτιμα <strong>π</strong>ροϊόντα σε όλα τα σημαντικάεμ<strong>π</strong>ορικά κέντρα του ρωμαϊκού κράτους. Παράλληλα, α<strong>π</strong>ό τα δυτικά σύνορα της Κίνας στηνκεντρική Ασία καραβάνια μετέφεραν εμ<strong>π</strong>ορεύματα, μέσα α<strong>π</strong>ό την Περσία, στη Μεσο<strong>π</strong>οταμίακαι στη Συρία. Α<strong>π</strong>ό εκεί τα μετέφεραν στα εμ<strong>π</strong>ορικά κέντρα της ρωμαϊκής Ανατολής, ό<strong>π</strong>ως στηνΑντιόχεια, στην Έφεσο, στην Αλεξάνδρεια κ.α. Οι έμ<strong>π</strong>οροι α<strong>π</strong>ό τη Μεσόγειο δεν ε<strong>π</strong>ιτρε<strong>π</strong>όταννα μ<strong>π</strong>ουν μέσα στα εδάφη του Κινέζου αυτοκράτορα. Έτσι οι έμ<strong>π</strong>οροι α<strong>π</strong>ό το ρωμαϊκό κράτοςέφταναν α<strong>π</strong>ό τη θάλασσα μέχρι το νησί Τα<strong>π</strong>ροβάνη (σημερινή Σρι Λάνκα) και α<strong>π</strong>ό τη στεριάμέχρι το «Λίθινο Πύργο», στα δυτικά σύνορα της Κίνας.

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Την ίδια <strong>π</strong>ερίοδο συνέχισαν ναχρησιμο<strong>π</strong>οιούνται οι διεθνείς εμ<strong>π</strong>ορικοίδρόμοι, θαλάσσιοι και χερσαίοι. Η ε<strong>π</strong>ικοινωνίαγινόταν με <strong>π</strong>λοία α<strong>π</strong>ό τους θαλάσσιους και μεκαραβάνια α<strong>π</strong>ό τους χερσαίους δρόμους.Οι διεθνείς εμ<strong>π</strong>ορικοί δρόμοι ήταν δρόμοια<strong>π</strong>ό τους ο<strong>π</strong>οίους <strong>π</strong>ερνούσαν όχι μόνοέμ<strong>π</strong>οροι και <strong>π</strong>ροϊόντα αλλά και στρατοίκαι <strong>π</strong>ολιτιστικά αγαθά, ό<strong>π</strong>ως γλώσσες,θρησκείες και γραφές.Ψηφιδωτό <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>εικονίζει ένα αγρόκτημα καιδιάφορες αγροτικές δραστηριότητες, 4ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.Τύνιδα (Τυνησία), Εθνικό Μουσείο Μ<strong>π</strong>αρντό.Όλοι οι <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω δρόμοι είναι γνωστοί με το όνομα «δρόμος τουμεταξιού». Μέσα α<strong>π</strong>ό το δρόμο του μεταξιού μεταφέρονταν α<strong>π</strong>ό τημακρινή Ανατολή, την Κίνα και τις Ινδίες, κυρίως μέταλλα, <strong>π</strong>ολύτιμοι καιημι<strong>π</strong>ολύτιμοι λίθοι, σ<strong>π</strong>άνια ζώα, αρώματα και μ<strong>π</strong>αχαρικά. Τα <strong>π</strong>ανάκριβααυτά εμ<strong>π</strong>ορεύματα ήταν <strong>π</strong>εριζήτητα στην αριστοκρατία της Μεσογείου.Συχνά γίνονταν <strong>π</strong>όλεμοι ανάμεσα στα κράτη α<strong>π</strong>ό τα ο<strong>π</strong>οία <strong>π</strong>ερνούσανοι εμ<strong>π</strong>ορικοί δρόμοι για να ελέγχουν τους εμ<strong>π</strong>ορικούς σταθμούς καιτα λιμάνια και για να εισ<strong>π</strong>ράττουν τους δασμούς. Σημαντικές για τονέλεγχο των διεθνών εμ<strong>π</strong>ορικών δρόμων ήταν οι εκστρατείες του Ρωμαίουαυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.<strong>Χ</strong>.) στην Ανατολή.Οι θρησκευτικές λατρείες και η άνοδος του χριστιανισμούΣτη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μαζί με τους θεούς των Ρωμαίων και τωνΕλλήνων, οι άνθρω<strong>π</strong>οι λάτρευαν και άλλες θεότητες. Κά<strong>π</strong>οιες α<strong>π</strong>ό αυτέςτις θεότητες ήταν μόνο το<strong>π</strong>ικές, ό<strong>π</strong>ως οι θεότητες του δρυϊδισμού στηΓαλατία και στη Βρετανία. Άλλες λατρείες είχαν μεγαλύτερη διάδοση,ό<strong>π</strong>ως της Κυβέλης (φρυγική θεότητα), της Ίσιδας και του Σάρα<strong>π</strong>η(αιγυ<strong>π</strong>τιακές θεότητες), του Ασκλη<strong>π</strong>ιού, του Ηρακλή και του Διόνυσου(ελληνικές θεότητες) και τέλος του Μίθρα (<strong>π</strong>ερσική θεότητα), <strong>π</strong>ουλατρευόταν κυρίως α<strong>π</strong>ό τους στρατιώτες και τους δούλους. Στη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία υ<strong>π</strong>ήρχαν και εβραϊκές κοινότητες. Α<strong>π</strong>ό τα μέσα του 1ουαιώνα μ.<strong>Χ</strong>. αρχίζει να διαδίδεται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορίαο χριστιανισμός, <strong>π</strong>ου αργότερα θα γίνει η μοναδική ε<strong>π</strong>ίσημη θρησκεία τουρωμαϊκού κράτους.142

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΟ χριστιανισμός εμφανίστηκε στην Παλαιστίνη γύρω στο 40 μ.<strong>Χ</strong>. Αρχικάθεωρήθηκε ένα <strong>π</strong>αρακλάδι της εβραϊκής θρησκείας, σύμφωναμε το ο<strong>π</strong>οίο ο Μεσσίας (ο σωτήρας <strong>π</strong>ου θα έστελνε ο Θεός για νασώσει τον κόσμο) <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ερίμεναν οι Εβραίοι ήταν ο Ιησούς α<strong>π</strong>ό τηΝαζαρέτ της Γαλιλαίος, <strong>π</strong>ου έζησε στη γη, σταυρώθηκε και στη συνέχειααναστήθηκε. Όταν όμως ο χριστιανισμός άρχισε να εξα<strong>π</strong>λώνεταικαι στους <strong>π</strong>ληθυσμούς της Μικράς Ασίας και του ελλαδικού χώρου,ξεχώρισε για όλους σαν μια νέα θρησκεία σύμφωνα με την ο<strong>π</strong>οία ο<strong>Χ</strong>ριστός είναι και ο ίδιος Θεός. Ό<strong>π</strong>ως και ο Ιουδαϊσμός στηριζότανστην <strong>π</strong>ίστη ότι υ<strong>π</strong>άρχει μόνο ένας Θεός (μονοθεϊσμός).Τα βασικά κείμενα του χριστιανισμού <strong>π</strong>εριλαμβάνονται στην Αγία Γραφήκαι είναι τα Ευαγγέλια και οι ε<strong>π</strong>ιστολές του Παύλου. Τα κείμενα αυτά είναιτα ιερά βιβλία του χριστιανισμού. Γράφτηκαν ή μεταφράστηκαν γρήγοραστην ελληνική γλώσσα, <strong>π</strong>ου ήταν η γλώσσα ε<strong>π</strong>ικοινωνίας ανάμεσα στουςλαούς της ανατολικής Μεσογείου.Ο χριστιανισμός εξα<strong>π</strong>λώθηκε γρήγορα και διαδόθηκε όχι μόνο στουςοικονομικά ασθενέστερους <strong>π</strong>ληθυσμούς αλλά και σε ανώτερα στρώματα.Σύντομα μάλιστα α<strong>π</strong>έκτησε <strong>π</strong>ιστούς στην ίδια τη Ρώμη, ακόμη και μέσαστον κύκλο του αυτοκράτορα.<strong>Χ</strong>ριστός είναιη ελληνικήονομασία γιατον Ιησού.Για τηνελληνικήκοινήγλώσσαμιλήσαμεστιςσ. 122,129.ΓΓια τουςδιωγμούςδες τησ. 147.Η Ρώμη αρχικά ήταν αδιάφορη α<strong>π</strong>έναντι στο χριστιανισμό,καθώς η ρωμαϊκή εξουσία έδινε στον καθένα την ελευθερίανα <strong>π</strong>ιστεύει σε ό<strong>π</strong>οιον θεό ή σε ό<strong>π</strong>οιους θεούς ήθελε. Α<strong>π</strong>ό τοδεύτερο μισό του 3ου αιώνα άρχισαν συστηματικοί διωγμοίκατά των χριστιανών, κυρίως γιατί αρνούνταν να τιμήσουν τοναυτοκράτορα. Η ρωμαϊκή εξουσία θεωρούσε ότι αυτό α<strong>π</strong>ειλούσετην ενότητα, τη δημόσια τάξη και την ειρήνη του κράτους.Στην αρχή του 4ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>., με το διάταγμα του Μεδιολάνου (Μιλάνου)το 313 μ.<strong>Χ</strong>., ο χριστιανισμός αναγνωρίστηκε α<strong>π</strong>ό τον αυτοκράτορα ΜέγαΚωνσταντίνο ως νόμιμη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το 380 μ.<strong>Χ</strong>.,με διάταγμα του Αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α', έγινε η μοναδική ε<strong>π</strong>ίσημηθρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.<strong>Χ</strong>ριστιανική <strong>π</strong>αράσταση. Α<strong>π</strong>εικονίζεται ο <strong>Χ</strong>ριστός σαν ΚαλόςΠοιμένας, δηλαδή βοσκός <strong>π</strong>ου καθοδηγεί τους ανθρώ<strong>π</strong>ους(<strong>π</strong>ρόβατα) <strong>π</strong>ρος τη σωτηρία τους, αρχές 3ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>.Ρώμη (Ιταλία), Κατακόμβη του Καλλίστου.

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Γ. Ο ελληνικός κόσμος κάτω α<strong>π</strong>ό την κυριαρχία τηςΡώμης (1ος αιώνας <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. -- 3ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.)Την αυτοκρατορική <strong>π</strong>ερίοδο οι σημαντικότερες <strong>π</strong>όλεις της Ανατολής,ό<strong>π</strong>ου κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα, ήταν «ελεύθερες <strong>π</strong>όλεις»(Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Δελφοί, Πέργαμος, Έφεσος, Σμύρνη, Κως,<strong>Χ</strong>ίος κ.ά.). Ωστόσο, στο τέλος της <strong>π</strong>εριόδου, οι <strong>π</strong>όλεις έχασαν τελείωςτην αυτονομία τους. Το <strong>π</strong>ολίτευμα τους εξακολούθησε ναείναι τυ<strong>π</strong>ικά δημοκρατικό, είχαν όμως γίνει εντωμεταξύ αρκετέςαλλαγές σε αυτό. Οι Έλληνες ήταν υ<strong>π</strong>ήκοοι του ρωμαϊκού κράτους,ό<strong>π</strong>ου ζούσαν ε<strong>π</strong>ίσης <strong>π</strong>ολλοί λαοί (Αιγύ<strong>π</strong>τιοι, Σύροι, Γαλάτες, Ίβηρεςκ.ά.) <strong>π</strong>ου μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες. Αν και η λατινική ήταν ηε<strong>π</strong>ίσημη γλώσσα του κράτους, η ελληνική εξακολούθησε να είναι ηκύρια γλώσσα ε<strong>π</strong>ικοινωνίας μεταξύ των <strong>π</strong>ληθυσμών στο ανατολικότμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.Για τις«ελεύθερες<strong>π</strong>όλεις» στηΡωμαϊκήΑυτοκρατορίαμάθαμε στη σ. 140.Οικονομία και κοινωνίαΓια να αντιμετω<strong>π</strong>ίσουν τη ρωμαϊκή φορολογία και τις καθημερινέςοικονομικές τους ανάγκες, οι <strong>π</strong>όλεις άφηναν τους <strong>π</strong>λουσιότερους α<strong>π</strong>ό τους<strong>π</strong>ολίτες τους, δηλαδή τους ντό<strong>π</strong>ιους αριστοκράτες, να χρηματοδοτούνδημόσια έργα. Ό<strong>π</strong>ως και στην Ελληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή έτσι και τώρα οι <strong>π</strong>ολίτεςτους τιμούσαν ως ευεργέτες. Τα <strong>π</strong>οσά όμως <strong>π</strong>ου έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να δα<strong>π</strong>ανήσουνοι <strong>π</strong>ολίτες αυτοί ήταν τόσο μεγάλα, ώστε <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθούσαν να α<strong>π</strong>οφύγουν τησυμμετοχή. Πολλές φορές μάλιστα ζητούσαν να τους α<strong>π</strong>αλλάξουν α<strong>π</strong>ό τηδα<strong>π</strong>άνη αυτή οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες με διάταγμα τους.Μέχρι τα τέλη του 2ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. οι <strong>π</strong>ερισσότεροι <strong>π</strong>ολίτες στις <strong>π</strong>όλειςτης ανατολικής Μεσογείου δεν ήταν Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες. Το 212 μ.<strong>Χ</strong>. μετο διάταγμα του αυτοκράτορα Καρακάλλα όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοιτης αυτοκρατορίας έγιναν Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες. Σύμφωνα με τους νεότερουςιστορικούς, έτσι οργανώθηκε <strong>π</strong>ιο α<strong>π</strong>οτελεσματικά η φορολογία, καθώς καιη αυτοκρατορική λατρεία. Με αυτό τον τρό<strong>π</strong>ο η κεντρική εξουσία ασκούσεμεγαλύτερο έλεγχο στους υ<strong>π</strong>ηκόους της. Με το μέτρο αυτό η κοινωνίασε όλη την Αυτοκρατορία <strong>π</strong>ήρε σιγά σιγά ενιαίο χαρακτήρα. Το ρωμαϊκόδίκαιο εφαρμοζόταν <strong>π</strong>λέον σε όλους τους ελεύθερους <strong>π</strong>ολίτες, σε ό<strong>π</strong>οια<strong>π</strong>εριοχή και αν βρίσκονταν και ό<strong>π</strong>οια γλώσσα κι αν μιλούσαν. Καθώς όλοκαι <strong>π</strong>ερισσότεροι Έλληνες γίνονταν Ρωμαίοι <strong>π</strong>ολίτες και υ<strong>π</strong>άγονταν <strong>π</strong>ια στορωμαϊκό δίκαιο, η δύναμη των το<strong>π</strong>ικών δικαίων λιγόστευε.144

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΗ ομοσ<strong>π</strong>ονδιακή οργάνωση του ελληνικού κόσμουΣτη Ρωμαϊκή Ε<strong>π</strong>οχή κάθε «ελεύθερη <strong>π</strong>όλη» ήταν(ό<strong>π</strong>ως και την Κλασική και ως ένα σημείο και τηνΕλληνιστική Ε<strong>π</strong>οχή) αυτόνομη. Παρ’ όλα αυτά,Για τιςαμφικτιονίες καιτα κοινά μάθαμεστη σ. 76.οι <strong>π</strong>όλεις συμμετείχαν σεομοσ<strong>π</strong>ονδιακούς θεσμούς<strong>π</strong>ολιτικής αυτοδιοίκησης,<strong>π</strong>ου εξασφάλιζαν σε μεγάλο__ βαθμό τη θρησκευτική και<strong>π</strong>ολιτιστική ενότητα των Ελλήνων. Τέτοιοι ήταν τοΑττικό Πανελλήνιο, διάφορα το<strong>π</strong>ικά κοινά και η Αμφικτιονία των Δελφών.Α<strong>π</strong>ό την άλλη <strong>π</strong>λευρά, οι θεσμοί αυτοί χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκαν συχνά α<strong>π</strong>ό τηΡώμη για την οργάνωση της αυτοκρατορικής λατρείας και για τον έλεγχοτων <strong>π</strong>όλεων.Οι αυτοκράτορες του 2ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>., ό<strong>π</strong>ως ο Αδριανός και ο ΜάρκοςΑυρήλιος, ενίσχυσαν οικονομικά τους <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ομοσ<strong>π</strong>ονδιακούς θεσμούςαυτοδιοίκησης και τις ελληνικές <strong>π</strong>όλεις.7.18Μαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομή του Αδριανού, 2ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Α<strong>π</strong>εικόνιση του Ρωμαίουαυτοκράτορα Αδριανού(117-138 μ,<strong>Χ</strong>.) σενόμισμα του Κοινούτης Βιθυνίας (σημερινήβορειοδυτική Τουρκία),2ος αιώνας μ,<strong>Χ</strong>.Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολη(Τουρκία), ΙδιωτικήΣυλλογή." "ΉΗΜ^Ι^Ο Αδριανός έκανε <strong>π</strong>ολλές <strong>π</strong>εριοδείες γιαμεγάλο χρονικό διάστημα στις ρωμαϊκέςε<strong>π</strong>αρχίες της Ανατολής και ενίσχυσετον ελληνικό κόσμο. Ειδικά στην Αθήνα,ό<strong>π</strong>ου έμεινε για δύο χρόνια, <strong>π</strong>ροσέφερεμία βιβλιοθήκη και ένα γυμναστήριο καισυμ<strong>π</strong>λήρωσε το ναό του Ολυμ<strong>π</strong>ίου Διός(φαίνεται στο βάθος της φωτογραφίας),<strong>π</strong>ου είχε αρχίσει να χτίζει 700 <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ουχρόνια <strong>π</strong>ριν ο Πεισίστρατος. Ε<strong>π</strong>ίσης,χρηματοδότησε την ανέγερση τουαδριάνειου υδραγωγείου, μέρος του ο<strong>π</strong>οίου σώζεταιμέχρι σήμερα,Η Πύλη του Αδριανού στην Αθήνα,2ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.145

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Δ. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αντιμετω<strong>π</strong>ίζει εσωτερικάκαι εξωτερικά <strong>π</strong>ροβλήματα (3ος αιώνας μ.<strong>Χ</strong>.)Κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία <strong>π</strong>έρασε μια μεγάλη κρίση:οι αυτοκράτορες άλλαζαν ο ένας μετά τον άλλο, γίνονταν συνέχεια <strong>π</strong>όλεμοι, έ<strong>π</strong>εσε ηαξία του ασημένιου ρωμαϊκού νομίσματος, οι <strong>π</strong>όλεις γνώρισαν <strong>π</strong>αρακμή και μεγάλωσεη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων.Στο χάρτη φαίνονται οι λαοί <strong>π</strong>ου α<strong>π</strong>ειλούν τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στο Βορρά υ<strong>π</strong>ήρχανκυρίως γερμανικοί λαοί. Οι Ρωμαίοι άφησαν τη Δακία (σημερινή νότια Ρουμανία) κάτω α<strong>π</strong>ό την <strong>π</strong>ίεσηγερμανικών φύλων το 270 μ.<strong>Χ</strong>. Παράλληλα, ανάμεσα στο 260 και στο 274 μ.<strong>Χ</strong>. έγινε μια ξεχωριστή«Γαλατική Αυτοκρατορία» στο βορειοδυτικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους. Στα νοτιοανατολικά τοΑραβικό Βασίλειο της Παλμύρας κατέκτησε μεγάλο μέρος της ρωμαϊκής Ανατολής. Το 272 μ.<strong>Χ</strong>. οΡωμαίος αυτοκράτορας Γαλλιηνός κατάφερε να καταλάβει την Παλμύρα και να ξαναφέρει αυτές τις<strong>π</strong>εριοχές στη ρωμαϊκή εξουσία.Οι συνεχείς εξωτερικοί (κυρίως με το <strong>π</strong>ερσικό Βασίλειο των Σασανιδών καιμε τους γερμανικούς λαούς) και εσωτερικοί <strong>π</strong>όλεμοι ανάγκασαν το κράτοςνα μεγαλώσει τον αριθμό των στρατιωτών. Έτσι οι ηγέτες του στρατούείχαν όλο και μεγαλύτερη δύναμη στην <strong>π</strong>ολιτική ζωή και ήθελαν συχνά να<strong>π</strong>αίρνουν οι ίδιοι την εξουσία και να γίνονται αυτοκράτορες. Αυτό έφερε<strong>π</strong>ολιτική αναταραχή και αναρχία.146

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΟι αυτοκράτορες χρειάζονταν όλο και <strong>π</strong>ερισσότερα χρήματα για να<strong>π</strong>ληρώνουν τους υ<strong>π</strong>αλλήλους και τους στρατιώτες. Έτσι αναγκάστηκαννα βάζουν συνέχεια νέους φόρους και να υ<strong>π</strong>οτιμούν το ρωμαϊκό νόμισμα.Καθώς το νόμισμα έχανε την αξία του, ο <strong>π</strong>ληθυσμός στρεφόταν σιγά σιγάστην οικονομία ανταλλαγής <strong>π</strong>ροϊόντων.Η γεωργία ήταν <strong>π</strong>άντοτε η σ<strong>π</strong>ουδαιότερη <strong>π</strong>ηγή <strong>π</strong>λούτου για τηΡωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η γη ανήκε σε μεγάλους γαιοκτήμονες και σεμικροϊδιοκτήτες. Τα κτήματα τωνμεγαλογαιοκτημόνων καλλιεργούσανσυνήθως δούλοι. Τους <strong>π</strong>ερισσότερουςφόρους <strong>π</strong>λήρωναν οι μικροϊδιοκτήτεςγης <strong>π</strong>ου ήταν όμως και στρατιώτες.Ε<strong>π</strong>ειδή έλει<strong>π</strong>αν για <strong>π</strong>ολύ καιρό στους<strong>π</strong>ολέμους, εγκατέλει<strong>π</strong>αν τα χωράφιατους ακαλλιέργητα. Μη μ<strong>π</strong>ορώνταςτελικά να <strong>π</strong>ληρώσουν τους φόρους,<strong>π</strong>αραχωρούσαν τη γη τους στουςμεγάλους γαιοκτήμονες. Η γησυγκεντρώθηκε σιγά σιγά στα χέριατων μεγάλων γαιοκτημόνων και οι μικροίιδιοκτήτες έχασαν τις <strong>π</strong>εριουσίες τους.vygC 7.21 J vTJ^MΛ/;-.•-Η αμ<strong>π</strong>ελοκαλλιέργεια διαδόθηκε σε <strong>π</strong>ολλές<strong>π</strong>εριοχές γύρω α<strong>π</strong>ό τη Μεσόγειο στα ρωμαϊκάχρόνια.Την το<strong>π</strong>ική διοίκηση, ό<strong>π</strong>ως μάθαμε, είχαν οι ντό<strong>π</strong>ιοι αριστοκράτες και ήτανυ<strong>π</strong>εύθυνοι, ανάμεσα στα άλλα, να μαζεύουν τους φόρους <strong>π</strong>ου <strong>π</strong>λήρωνανοι <strong>π</strong>ολίτες. Η αύξηση όμως της φορολογίας τον 3ο αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. είχε σανα<strong>π</strong>οτέλεσμα <strong>π</strong>ολλοί υ<strong>π</strong>ήκοοι να μην μ<strong>π</strong>ορούν να <strong>π</strong>ληρώσουν τους φόρους.Οι αριστοκράτες αναγκάζονταν όλο και <strong>π</strong>ιο συχνά να <strong>π</strong>ληρώνουν τουςφόρους με δικά τους χρήματα, χάνοντας έτσι την <strong>π</strong>εριουσία τους.Έτσι άρχισαν να εγκαταλεί<strong>π</strong>ουν τις <strong>π</strong>όλεις, για να μείνουν στην ύ<strong>π</strong>αιθρο.Οι μικροέμ<strong>π</strong>οροι και οι τεχνίτες <strong>π</strong>ου ανήκαν στα μεσαία και στα ανώτερακοινωνικά στρώματα έγιναν και αυτοί φτωχότεροι με την αύξηση τωνφόρων. Αρκετοί κατέφυγαν στην ύ<strong>π</strong>αιθρο κι έτσι άρχισαν να <strong>π</strong>αρακμάζουνοι <strong>π</strong>όλεις.Τον 3ο αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. ο χριστιανισμός είχε διαδοθεί στη ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία. Η άρνηση όμως των χριστιανών να λατρεύουν σαν θεότο Ρωμαίο αυτοκράτορα τους έκανε αυτόματα αντι<strong>π</strong>άλους της ρωμαϊκήςεξουσίας. Πολλοί αυτοκράτορες <strong>π</strong>ίστευαν ότι οι χριστιανοί αμφισβητούσαντην εξουσία τους και α<strong>π</strong>ειλούσαν την ενότητα και την ασφάλεια τηςαυτοκρατορίας. Αρκετές φορές τον 3ο αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. έκαναν με διατάγματα<strong>π</strong>αράνομη τη χριστιανική θρησκεία και έγιναν μεγάλοι διωγμοί ενάντιαστους χριστιανούς.Ψηφιδωτό α<strong>π</strong>ό τηνΚαισαρεία στη βόρειαΑφρική <strong>π</strong>ου εικονίζειαμ<strong>π</strong>ελοκαλλιεργητές,μέσα 3ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>.Τσέρτσελ (Αλγερία),Αρχαιολογικό Μουσείο.147

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Ε. Α<strong>π</strong>ό τη Ρωμαϊκή στη Βυζαντινή ΑυτοκρατορίαΠα να ξε<strong>π</strong>εραστεί η κρίση του 3ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. έ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε να αναδιοργανωθούνη διοίκηση, η άμυνα και η οικονομία. Για το σκο<strong>π</strong>ό αυτόστα τέλη του 3ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Διοκλητιανός(284-305 μ.<strong>Χ</strong>.) έκανε μεγάλες διοικητικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις,τις ο<strong>π</strong>οίες συνέχισε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας ΚωνσταντίνοςΑ' (306-337 μ.<strong>Χ</strong>.).Μαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομήτου Διοκλητιανού,3ος αιώνας μ,<strong>Χ</strong>.Κωνσταντίνο ύ <strong>π</strong>όλη(Τουρκία),Αρχαιολογικό Μουσείο.Με τη διακυβέρνηση του Διοκλητιανού άλλαξε ο ρόλος και μεγάλωσεη δύναμη του αυτοκράτορα. Δημιουργήθηκε ένα νέο <strong>π</strong>ολίτευμα <strong>π</strong>ουονομάστηκε α<strong>π</strong>ό τους σύγχρονους ιστορικούς δεσ<strong>π</strong>οτεία. Ο αυτοκράτοραςονομάζεται <strong>π</strong>ια δεσ<strong>π</strong>ότης (dominus), δηλαδή α<strong>π</strong>όλυτος μονάρχης:θεωρείται ζωντανός θεός και η εξουσία του είναι α<strong>π</strong>εριόριστη. Παράλληλαη Σύγκλητος χάνει τη δύναμη της.Η αλλαγή του <strong>π</strong>ολιτεύματος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ο νέοςρόλος του αυτοκράτορα ε<strong>π</strong>ηρεάστηκαν σημαντικά α<strong>π</strong>ό τα κράτη τηςΑνατολής και κυρίως α<strong>π</strong>ό το <strong>π</strong>ερσικό Βασίλειο των Σασανιδών.Ε<strong>π</strong>ίσης για την καλύτερη διοίκηση ο Διοκλητιανός χώρισε τηΡωμαϊκή Αυτοκρατορία σε τέσσερα τμήματα και δημιούργησε τοσύστημα της Τετραρχίας. Αύγουστος και καίσαρας ήταν δύο τίτλοι <strong>π</strong>ουχρησιμο<strong>π</strong>οίησε ο Διοκλητιανός για τα μέλη της Τετραρχίας.Έτσι η Ρώμη έ<strong>π</strong>αψε να α<strong>π</strong>οτελεί α<strong>π</strong>οκλειστικό κέντρο εξουσίας.Παράλληλα ο Διοκλητιανός έδωσε ιδιαίτερη σημασία στο ανατολικότμήμα της Αυτοκρατορίας, αφού ο ίδιος εγκαταστάθηκε σε αυτόμε έδρα τη Νικομήδεια. Ακόμη ο Διοκλητιανός αναδιοργάνωσετο στρατό, ενίσχυσε τα σύνορα του ρωμαϊκού κράτους και έκανεμεταρρυθμίσεις στο φορολογικό σύστημα.Γλυ<strong>π</strong>τό σύμ<strong>π</strong>λεγμα α<strong>π</strong>ό <strong>π</strong>ορφυρίτη λίθο. Α<strong>π</strong>εικονίζει τους δύο αυγούστουςκαι τους δύο καίσαρες της Τετραρχίας. Το έργο μεταφέρθηκε α<strong>π</strong>ό τηνΚωνσταντινού<strong>π</strong>ολη στη Βενετία το 1204 και ενσωματώθηκε στο ναό του ΑγίουΜάρκου, 305 μ.<strong>Χ</strong>. <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου. Βενετία (Ιταλία).Η βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου (306-337 μ.<strong>Χ</strong>.)Ο Κωνσταντίνος Α'χώρισε την <strong>π</strong>ολιτική α<strong>π</strong>ό τη στρατιωτική εξουσία,έκοψε νέο νόμισμα, αναδιοργάνωσε το γραφειοκρατικό σύστημα καιτο φορολογικό μηχανισμό. Μετέφερε την <strong>π</strong>ρωτεύουσα της Αυτοκρατορίαςα<strong>π</strong>ό τη Ρώμη στην Ανατολή, σε μια νέα <strong>π</strong>όλη <strong>π</strong>ου ίδρυσε το330, την Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολη. Υ<strong>π</strong>οστήριξε <strong>π</strong>ολύ το χριστιανισμό καιασχολήθηκε μετις υ<strong>π</strong>οθέσεις της χριστιανικής Εκκλησίας. Οι ιστορικοίονόμασαν τον Κωνσταντίνο Α' Μέγα, και η χριστιανική Εκκλησίατον ανακήρυξε άγιο και ισα<strong>π</strong>όοτολο.148

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.Η ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣΟ Μέγας Κωνσταντίνος ανέβηκε στο θρόνο ως Αύγουστος το 306 μ.<strong>Χ</strong>.Αφού νίκησε τους άλλους διεκδικητές του θρόνου, το Μαξέντιο και τοΛικίνιο, έμεινε μόνος αυτοκράτορας το 324 μ.<strong>Χ</strong>.Ο Μέγας Κωνσταντίνος αναδιοργάνωσε τη διοίκηση του ρωμαϊκούκράτους και έκοψε χρυσό νόμισμα, <strong>π</strong>ου έμεινε σταθερό για <strong>π</strong>ολλούςαιώνες. Έβαλε καινούργιους φόρους, για να αντιμετω<strong>π</strong>ίσει τα μεγάλακρατικά έξοδα. Προσ<strong>π</strong>άθησε ε<strong>π</strong>ίσης να αντιμετω<strong>π</strong>ίσει την αύξηση τηςμεγάλης ιδιοκτησίας σε βάρος της μικρής για να μην αναγκάζονται οι<strong>π</strong>ολίτες να εγκαταλεί<strong>π</strong>ουν το ε<strong>π</strong>άγγελμα ή τη γη τους.Ο Κωνσταντίνος έκανε το χριστιανισμό νόμιμη θρησκεία το 313 μ.<strong>Χ</strong>. μετο διάταγμα του Μεδιολάνου. Πίστευε ε<strong>π</strong>ίσης ότι η χριστιανική Εκκλησίαθα βοηθούσε την αυτοκρατορία να μείνει ενωμένη. Ο Μέγας Κωνσταντίνοςβαφτίστηκε τελικά χριστιανός λίγο <strong>π</strong>ριν <strong>π</strong>εθάνει (337 μ.<strong>Χ</strong>.).Στο φυλαχτό, με τις μορφές του Μεγάλου Κωνσταντίνουκαι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, υ<strong>π</strong>άρχει στα λατινικάη ε<strong>π</strong>ιγραφή «ανίκητος Κωνσταντίνος, μέγιστοςαυτοκράτορας». Δεν είναι τυχαίο ότι ο ΜέγαςΚωνσταντίνος εμφανίζεται δί<strong>π</strong>λα στον ιδρυτήμιας αρχαιότερης οικουμενικής μοναρχίας, τοΜέγα Αλέξανδρο. Στην <strong>π</strong>ροτομή ο αυτοκράτοραςΚωνσταντίνος φοράει <strong>π</strong>ανο<strong>π</strong>λία με χαραγμένο το<strong>Χ</strong>ρυσό φυλαχτό, 4οςσταυρό, σύμβολο του χριστιανισμού.αιώνας μ.<strong>Χ</strong>. Παρίσι, ΕθνικήΒιβλιοθήκη της Γαλλίας.Μαρμάρινη <strong>π</strong>ροτομή τουΜεγάλου Κωνσταντίνου,αρχές 4ου αιώνα μ.<strong>Χ</strong>.Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκητης Γαλλίας.Ο Κωνσταντίνος Α' χώρισε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε τρεις μεγάλες διοικητικές<strong>π</strong>εριφέρειες, τις ε<strong>π</strong>αρχότητες. Ε<strong>π</strong>ικεφαλής στην καθεμιά α<strong>π</strong>ό αυτές ήταν ο έ<strong>π</strong>αρχοςτου <strong>π</strong>ραιτορίου, <strong>π</strong>ου είχε μόνο <strong>π</strong>ολιτική αρμοδιότητα. Κάθε ε<strong>π</strong>αρχότητα <strong>π</strong>εριλάμβανε<strong>π</strong>ερισσότερες α<strong>π</strong>ό μία διοικήσεις και κάθε διοίκηση <strong>π</strong>ολλές ε<strong>π</strong>αρχίες. Με αυτό τον τρό<strong>π</strong>οδιαμορφώθηκε ένα οργανωμένο και συγκεντρωτικό διοικητικό σύστημα.Γερμανικοί λαοίΒασίλειο των ΣασανιδώνΣλάβοιΡΩΜΑΪΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (C

146 <strong>π</strong>.<strong>Χ</strong>. - 330 μ.<strong>Χ</strong>.ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Αψίδα του ΜεγάλουΚωνσταντίνου,αρχές 4ου αιώναμ.<strong>Χ</strong>. Σε ανάμνησητης νίκης ενάντιαστο Μαξέντιο,ο Κωνσταντίνοςέστησε μιαθριαμβική αψίδαστη Ρώμη.Μία α<strong>π</strong>ό τις <strong>π</strong>ρώτες α<strong>π</strong>οφάσεις τουΜεγάλου Κωνσταντίνου, αφού έμεινεμόνος αυτοκράτορας στο θρόνο,ήταν να μεταφέρει την <strong>π</strong>ρωτεύουσατης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στηνΑνατολή, σε μια νέα <strong>π</strong>όλη <strong>π</strong>ου ίδρυσεστη θέση του αρχαίου Βυζαντίου,στο νότιο άκρο του Βόσ<strong>π</strong>ορου.Ο Κωνσταντίνος διάλεξε τη θέσηαυτή για <strong>π</strong>ολιτικούς, στρατηγικούςαλλά και εμ<strong>π</strong>ορικούς λόγους. Η <strong>π</strong>όληονομάστηκε αρχικά Νέα Ρώμη, αλλάτελικά έγινε γνωστή με το όνομα τουιδρυτή της: Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολη.Με την ίδρυση τηςΚωνσταντινού<strong>π</strong>ολης, το κέντροβάρους της Αυτοκρατορίας μεταφέρθηκε α<strong>π</strong>ό τη Δύση στην Ανατολή:η <strong>π</strong>ρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έφυγε α<strong>π</strong>ό το χώρο ό<strong>π</strong>ουκυριαρχούσε η λατινική γλώσσα και ήταν <strong>π</strong>ια σε ένα χώρο ό<strong>π</strong>ου οι <strong>π</strong>ιο<strong>π</strong>ολλοί μιλούσαν ή καταλάβαιναν την ελληνική γλώσσα και <strong>π</strong>άρα <strong>π</strong>ολλοίκάτοικοι ήταν χριστιανοί.Με την ε<strong>π</strong>ίσημη αναγνώριση του χριστιανισμού (313 μ.<strong>Χ</strong>.) και τηνίδρυση της Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολης (330 μ.<strong>Χ</strong>.), αρχίζει συμβατικά μιανέα <strong>π</strong>ερίοδος στην ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η ο<strong>π</strong>οίαονομάστηκε α<strong>π</strong>ό τους μεταγενέστερους ιστορικούς Βυζαντινή. Γιατη Βυζαντινή Ε<strong>π</strong>οχή θα μάθουμε στη Β' Γυμνασίου.150

II ΜΕΤΡΟ 1.1ΕΝΕΡΓΕΙΑ 1.1.1ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ:ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΘΗΝΩΝ/ΕΛΚΕΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΡΓΟΥ:ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑΑΝΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥΑΑΚΗΗ ΠΡΑΞΗ ΣΥΓ<strong>Χ</strong>ΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ (ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΚΟΙΝΩΤΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ) ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ ΚΑΤΑ 75% ΚΑΙ 25% ΑΝΤΙΣΤΟΙ<strong>Χ</strong>Α,ΣΕ Σ<strong>Χ</strong>ΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥΠΑΙΔΕΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ2° Ε<strong>π</strong>ιχειρησιακό ΠρόγραμμαΕκ<strong>π</strong>αίδευσης και ΑρχικήςΕ<strong>π</strong>αγγελματικής Κατάρτισης

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!