przeczytaj cały wstęp i przejrzyj spis treści tomu - Teologia Polityczna

ReligiaPolitykaNaródStudia nad współczesnąmyślą politycznąpod redakcjąRafała ŁętochyNOMOS

6 Spis treściBłażej Sajduk, Monarchizm i nacjonalizm w myśli Leszka AdolfaGembarzewskiego. .............................................. 275Tomasz Sikorski, Krytycy, „rewizjoniści” czy surowi cenzorzy? Garść uwago narodowodemokratycznym modelu polityki niepodległościowejw publicystyce opozycyjnej lewicy laickiej w latach 70. XX wieku . ........ 284Tomasz Szczepański, Działalność polityczna Bolesława (Bernarda)Tejkowskiego do roku 1989 ....................................... 298Jarosław Tomasiewicz, Lud − naród − słowiańszczyzna. Lewicowynacjonalizm Polskiego Związku Wolności (1939-1944) ................. 325Jarosław Tomasiewicz, Naród jako projekt. Wielkosyryjski nacjonalizmnarodotwórczy ................................................. 333Patryk Tomaszewski, Konfederacje i korpusy akademickie w czasach II RP ... 339CZĘŚĆ III – SPRAWY NARODOWOŚCIOWEMirosław Habowski, Polskie reakcje na deklarację Bundestagu „Wypędzeni,przesiedleńcy i mniejszość niemiecka pomostem między Niemcami i ichwschodnimi sąsiadami” .......................................... 351Lucyna Kulińska, Więźniowie własnych wizji, czyli dlaczego prometejskieelity władzy II RP okazały się niezdolne do udźwignięcia problemuukraińskiego (polemika z wybranymi wątkami pracy Timothy Snyderapt. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę) ........... 365Maciej Strutyński, Zagadnienia wschodnich ziem II RP na łamach pisma„Droga” ...................................................... 383Bibliografia ...................................................... 393Noty o autorach ................................................... 429

7Ra fa ł Łę t o c h aBogumił Grott. Osoba i twórczośćBogumił Grott urodził się w Warszawie 3 stycznia 1940 roku. Ojciec EugeniuszGrott, syn warszawskich przemysłowców, był inżynierem i właścicielem firmy zajmującejsię budową mostów oraz oficerem rezerwy Wojska Polskiego. Brał udziałw kampanii wrześniowej jako saper, po czym wycofał się ze swoim oddziałem naLitwę. W roku 1940 został wywieziony w głąb ZSRS i zaginął bez wieści. MatkaKazimiera Grottowa z Adamowiczów pochodziła z rodziny ziemiańskiej z tradycjaminiepodległościowymi. Jej dziadek Tytus Opaliński brał udział w powstaniu styczniowym,a ona była członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Ukończyła studia w zakresiehistorii sztuki na Uniwersytecie Poznańskim, uzyskując stopień doktora filozofii.Była autorką prac naukowych. Po II wojnie światowej przyjęła pracę w MinisterstwieKultury i Sztuki na stanowisku dyrektora departamentu. Jednak, gdy w roku 1946wyjechała do Moskwy z wystawą polskiej grafiki i podjęła starania celem odszukaniamęża, padła ofiarą donosu ze strony muzykologa Zofii Lissy, przebywającej wówczasw Moskwie, która uznała, że podjęte przez Grottową poszukiwania były aktemwrogości w stosunku do ZSRS. Po powrocie do kraju została usunięta z pracy w ministerstwie.W latach następnych pracowała w bibliotekarstwie, z czego ostatnie 10lat życia w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie na stanowisku kierownika DziałuGromadzenia.Bogumił Grott spędził w Warszawie lata okupacji, tygodnie powstania warszawskiegoi pięć powojennych lat. Atmosfera panująca w domu oraz wstrząsające przeżyciai zagrożenia we wczesnym dzieciństwie w okupowanej Warszawie (w mieszkaniuprzebywały dwie osoby narodowości żydowskiej), a potem podczas powstania, jakteż późniejsze objawy dyskryminacji rodziny ze strony władz komunistycznych, zaważyływ nieprzemijający sposób na jego kształtującej się osobowości, późniejszychpostawach, poglądach politycznych oraz na rozwijających się potrzebach poznawczych.Ześrodkowały się one wokół historii, kultury, polityki i zagadnień etyczno--moralnych. Rejestrowane od dzieciństwa różne sytuacje, nieraz dramatyczne, podsuwaływiele pytań, które domagały się odpowiedzi. Stąd był już tylko krok do myśleniao samodzielnych badaniach naukowych, które w końcu stały się pewną formą rozrachunkuz recypowaną rzeczywistością.Bogumił Grott opuścił stolicę w połowie szkoły podstawowej, przenosząc sięwraz z matką do Krakowa. Tu ukończył szkołę podstawową, a potem Liceum Ogólnokształcąceim. A. Witkowskiego. W roku 1958 wstąpił na Wydział Filozoficzno--Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie uzyskał magisterium z zakresu ar-

8Rafał Łętochacheologii polskiej. W celu pogłębienia swego wykształcenia podjął również zaocznestudia historyczne na Uniwersytecie Łódzkim. Następnie przystąpił do pracy nad rozprawądoktorską pt. „Pierwsi Piastowie oleśniccy”, która dotyczyła w głównej mierzestosunków narodowościowych na Ziemi Oleśnickiej w późnym średniowieczu. Promotoremzostał prof. dr hab. Roman Heck z Uniwersytetu Wrocławskiego. W grudniu1974 roku z powodzeniem obronił dysertację doktorską i otrzymał stopień naukowydoktora nauk humanistycznych. Wkrótce podjął pracę na stanowisku adiunkta w WyższejSzkole Pedagogicznej w Kielcach. Niedługo potem na Uniwersytecie Jagiellońskimpowstał Instytut Religioznawstwa, w którym Bogumił Grott został zatrudniony.Wówczas to podjął badania związków pomiędzy katolicyzmem a polskim nacjonalizmem.Zaowocowały one rozprawą habilitacyjną pt. Nacjonalizm i religia – proceszespalania katolicyzmu z nacjonalizmem w jedną całość ideową w myśli NarodowejDemokracji (1926-1939), opublikowaną w roku 1984 przez Wydawnictwo UniwersytetuJagiellońskiego. Kolejną książką Grotta, stanowiącą dopełnienie jego habilitacji,była praca pt. Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych do roku1939, wydana przez to samo wydawnictwo w roku 1987. Obrany w tych publikacjachkierunek badań dotyczył aksjologicznych aspektów doktryn nacjonalistycznychw Polsce i w jakimś zakresie kultury duchowej Polaków. Badania takie o charakterzeinterdyscyplinarnym, rzucone na szersze europejskie tło porównawcze, dawały ciekawewyniki umożliwiające znalezienie odpowiedzi na wiele pytań dotyczących mechanizmówrządzących nowszymi dziejami Polski. Grott stwierdził bowiem, iż badanianad nacjonalizmem muszą uwzględniać wiedzę w zakresie kultury czy duchowościposzczególnych narodów. Tymczasem − jak zauważał − większość badaczy zajmującychsię ruchami nacjonalistycznymi skupia się albo wokół wydarzeń dotyczącychdziałalności partii o tym charakterze, zajmując się tzw. historią wydarzeniową, alboteż wokół kwestii dotyczących władzy politycznej i instrumentów służących jej zdobyciui utrzymaniu, pozostawiając poza obszarem swoich zainteresowań zagadnieniazwiązane z kulturą, religią i życiem duchowym. Bogumił Grott, jak sam przyznawał,czuł się inspirowany pracami prof. Leona Halbana, badacza współzależności pomiędzyreligiami a niemieckim nacjonalizmem i kulturą niemiecką. Efektem tych inspiracjibędzie najbardziej znana jego praca, stanowiąca niejako podsumowanie wieloletnichbadań nad rolą katolicyzmu w myśli obozu narodowego, pt. Nacjonalizmchrześcijański: myśl społeczno-państwowa formacji narodowo-katolickiej w DrugiejRzeczypospolitej, która doczekała się trzech wydań (wyd. 1 − 1991, wyd. 2 zm.−1996, wyd. 3 uzup. − 1999). W najpełniejszy chyba sposób Grott wykorzystał w niejwypracowaną przez siebie metodę badań nad nacjonalizmem, która polega na analiziewypływającego z religii podłoża aksjologicznego danego nacjonalizmu. W książcezostała przedstawiona ideologia różnych odłamów nacjonalizmu polskiego (StronnictwoNarodowe, Obóz Narodowo-Radykalny ABC, Ruch Narodowa-Radykalny „Falanga”,Związek Młodych Narodowców, Grupa „Wielka Polska”, Obóz ZjednoczeniaNarodowego, „Zadruga”, jak i inne pomniejsze grupy) na tle europejskim. Wykorzystującwypracowaną przez siebie metodę badawczą, Grott wskazał na zasadnicze różnicepomiędzy poszczególnymi nurtami polskiego nacjonalizmu, porównał i wydobył

Bogumił Grott. Osoba i twórczość9jego specyfikę, dokonując analizy komparatystycznej z różnymi nurtami europejskiegonacjonalizmu, jak np. narodowy socjalizm, faszyzm, Action Française, salazaryzm,frankizm czy hiszpańska „Falanga” tzw. wczesna. Biorąc pod uwagę stosunek do religiii związanych z nią wartości, wyodrębnił trzy grupy nacjonalizmów:1. Kształtujące się pod wpływem koncepcji świeckich, co nakazywało traktować religięi Kościół tylko jako fakt, bez uwzględniania jednak we własnych ideach i doktrynach politycznychwymogów stawianych przez katolicyzm lub inne wyznanie chrześcijańskie.2. Szukające uzasadnienia dla swoich twierdzeń w wartościach religijnych czy wręcz nauceKościoła (...).3. Kwestionującą chrześcijaństwo w jego ortodoksyjnej formie (np. „Deutsche Christen”w Niemczech) lub nawet je odrzucającą, aby zwrócić się ku ideom neopogańskim,a w konsekwencji zanegować uniwersalizm i personalizm (Grott 1993: 8).Podejście takie wydaje się być niezwykle wartościowe, ważne i − jak podkreślałato chociażby Gertrude Himmelfarb − umykające zazwyczaj uwadze historyków,w związku z czym „w większości prac poświęconych nacjonalizmowi wybitnihistorycy (zarówno konserwatyści jak i liberałowie) prawie nie wspominająo religii jako o znaczącym czynniku w historii” (Himmelfarb 2006/2007: 311).Zauważyła ona również, że paradoksem naszych czasów jest, iż „w internacjonalistycznymświecie szerzy się nacjonalizm, w świeckim świecie religia jest żywotnai ma się dobrze” (ibidem: 316). Wydawać by się mogło, że w społeczeństwach liberalnychsfery te zostały od siebie skutecznie odseparowane, że doszło do całkowitejsekularyzacji polityki i języka politycznego, który stał się w pełni autonomiczny.Wielu badaczy zwraca jednak uwagę na to, że język polityki zawsze będą przenikaćsui generis porywy religijne, że to, co doczesne, przenika się w nim z doświadczeniemboskiej transcendencji (Voegelin 1993: 63). Ernst-Wolfgang Böckenfordewskazywał zaś nawet, iż rozdzielenie tego co polityczne i religijne nie jest możliwez natury rzeczy nawet w państwie liberalnym, laickim, neutralnym światopoglądowo,treści religijne bowiem ciągle przedostają się w sferę relacji i napięć politycznych.Powód jest prosty – pisał niemiecki badacz – ale należy go stale podkreślać, bowiem wyraźniesprawia trudność zaakceptowanie i zrozumienie, że polityczność nie jest dziedzinąmożliwą do rozgraniczenia ze względu na swój przedmiot; stanowi raczej obszar publicznychrelacji między ludźmi i grupami ludzi, który wykazuje pewne nasilenie asocjacji i dysocjacji,który czerpie swój „materiał” ze wszystkich dziedzin nauki i życia (Carl Schmitt).Również religia, a ściślej mówiąc treści wiary, zasadnicze postawy wynikające z religii,nauki i przykazania religijno-teologiczne ciągle mogą, w zależności od danej sytuacji,wkraczać na pole polityki. Religia i teologia nie unikną tego, ograniczając się do „czysto”religijno-teologicznych wypowiedzi i nauk, w przeciwnym razie oznaczałoby to przejściedo zredukowanej religii, dostosowanej politycznie. Jeżeli nie dadzą się one zredukowaći pozostaną wierne swojej misji i istocie, nie kierując się względami bieżącej polityki, niebędą wprawdzie stale konieczne, ale nadal stanowić będą (również) polityczne czynnikii siły oddziaływania (Böckenforde 2005/2006: 308-309).

10Rafał ŁętochaW związku ze zmianą warunków politycznych, jaka nastąpiła w Polsce w roku1989, Bogumił Grott zaczął się żywo interesować problematyką Kresów WschodnichRzeczypospolitej. Brał udział w zjazdach powstających wówczas towarzystw kresowychoraz nawiązywał kontakty z polskimi organizacjami wyłaniającymi się na dawnychKresach, jak też podejmował naukowe tematy badawcze związane z utraconymiprzez Polskę terenami. Wraz z osobami zajmującymi się tą samą problematyką zacząłredagować serię prac zbiorowych poświęconą Kresom, a w szczególności najnowszymstosunkom polsko-ukraińskim i ludobójstwu dokonanemu przez nacjonalistówukraińskich (UPA) na ludności polskiej. W ramach tej serii ukazały się następująceksiążki pod redakcją Bogumiła Grotta: Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś (red. 2002),Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004 (red. 2004), Materiały i studia z dziejówstosunków polsko-ukraińskich (red. 2008) oraz Religijne, polityczne i kulturalneaspekty sprawy polskiej na Kresach Wschodnich (w druku); kolejne tomy są w przygotowaniu.Książkę Dmytro Doncowa, Nacjonalizm (wstęp, tłumaczenie, komentarzei analiza Wiktor Poliszczuk), Bogumił Grott opatrzył obszerną przedmową (2008).Kontynuował też badania dotyczące nacjonalizmu polskiego, czego efektem byłychociażby książki: Zygmunt Balicki ideolog Narodowej Demokracji (1995) − pierwszabiografia polityczna trzeciego z ojców-założycieli Ligi Narodowej, czy też Religia,cywilizacja, rozwój. Wokół idei Jana Stachniuka (2003) − pionierska praca dotyczącaideologii tworzonej przez nieliczne acz prężne pod względem ideotwórczymśrodowisko „Zadrugi”, a przede wszystkim jej założyciela Jana Stachniuka „Stoigniewa”.Zainteresowania naukowe, jak też sympatie polityczne zaprowadziły BogumiłaGrotta w szeregi Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich oraz do Kresowego RuchuPatriotycznego, gdzie wraz z gronem działaczy podjął wysiłki na rzecz powołaniado życia Instytutu Kresowego jako placówki naukowej mającej dostarczać wiedzyo panujących tam stosunkach dawniej i dziś oraz utrzymywać kontakty z żyjącymitam dotychczas Polakami.W roku 1996, w wyniku postępowania wszczętego przez Radę Wydziału HistorycznegoUJ, Bogumił Grott uzyskał tytuł naukowy profesora. W roku 1997 otrzymałstanowisko profesora nadzwyczajnego UJ, a w roku 2005 został mianowany profesoremzwyczajnym tejże uczelni. Poza pracą w Instytucie Religioznawstwa UJ, prof.Grott był zatrudniony jako politolog w Wyższej Szkole Ekonomiczno-Humanistycznejw Bielsku-Białej. W 2003 roku został pierwszym dyrektorem Instytutu Politologiiw nowo powstałej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświęcimiu. Na swoimkoncie ma siedmiu wypromowanych doktorów. Napisane pod jego kierunkiemdoktoraty zostały opublikowane (z wyjątkiem jednego) i stanowią istotny wkład dobadań nad relacjami pomiędzy religią a polityką.Działalność naukowa Bogumiła Grotta spotykała się od początku jego karieryz życzliwym przyjęciem oraz uznaniem. Świadczą o tym liczne recenzje, w tym zagraniczne,jego habilitacji oraz kolejnych książek. Poprzez łączenie metod właściwychdla historii, politologii i religioznawstwa wyjaśnił on wiele aspektów z dziejówpolskiej prawicy, a w szczególności jej podstaw aksjologicznych. Ułatwiło to odróż-

Bogumił Grott. Osoba i twórczość11nienie polskiego nacjonalizmu od niemieckiego czy ukraińskiego, o czym na ogół niepisywali powojenni historycy krajowi, ograniczając się do faktografii historycznej.Z tego też powodu prace prof. Grotta wysoko oceniono w środowisku historykówemigracyjnych. W londyńskich „Tekach Historycznych” pisano, iż: „Prace tego historykaczyta się z prawdziwa przyjemnością i dumą. Niewielu dziejopisarzy w krajumoże się pochwalić taką rzetelnością moralną i naukową” (Bóbr-Tylingo 1988-1989:151-164). Jako historyk idei i specjalista od ruchu nacjonalistycznego w Polsce, częstobył proszony o wygłaszanie odczytów nie tylko dla szerszej publiczności, alei w ramach zajęć uniwersyteckich w innych miastach (np. na Uniwersytecie Warszawskim,Uniwersytecie Łódzkim, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, UniwersytecieMikołaja Kopernika), jak też na licznych konferencjach naukowych w kraju i zagranicą.Jego prace są bardzo często cytowane przez wielu autorów zajmujących się ruchamiprawicowymi w XX wieku.Profesor Bogumił Grott nie stronił od tematów trudnych, często niemile widzianychprzez niektóre środowiska z przyczyn pozamerytorycznych. Niemniej zawszeudawało mu się konsekwentnie realizować stawiane sobie cele. W sporej mierze przyczyniłsię do odkłamania niektórych obszarów wiedzy z zakresu przede wszystkimhistorii idei, prezentując zawsze godną podziwu rzetelność badawczą oraz odpornośćna naciski ideologiczne zarówno w czasach komunistycznych, jak i w późniejszymokresie, kiedy to w imię politycznej poprawności zaczęto lansować jedynie obowiązującąwizję nacjonalizmu.Niniejsza książka stanowi dar dla Profesora od osób, które cenią Jego osobę i dzieło,niektórzy również czują się Jego uczniami i w ten sposób pragną wyrazić Muwdzięczność za pomoc i inspiracje. W imieniu własnym i całego zespołu autorskiegoskładam Profesorowi życzenia dalszej owocnej pracy, której efektem niech będą kolejneznakomite dzieła.