Türkiye’de Alevilere Yönelik Hak İhlalleri

Mayıs 2016 

Türkiye’de 

Alevilere Yönelik 

Hak İhlalleri 

TC Anayasası ve Uluslararası Anlaşmalar Çerçevesinde 

Durum Tespiti 

CÜNEYT TANDOĞAN

Türkiye’de 

Alevilere Yönelik 

Hak İhlalleri 

TC Anayasası ve Uluslararası Anlaşmalar Çerçevesinde 

Durum Tespiti 

Cüneyt Tandoğan

İstanbul Enstitüsü 

İstanbul Enstitüsü toplumsal, iktisadi ve siyasal alanlarda yenilikçi bilgi ve fikirler 

üretmek amacıyla yüksek kaliteli, nesnel ve derinlemesine analizler yapma 

hedefiyle kurulmuştur. Amacımız bu bilgi ve fikirler ışığında müreffeh, barış dolu 

bir dünya için en güvenilir ve uygulanabilir analizleri karar vericilerin kullanımına 

ve kamuoyunun hizmetine sunmaktır. 

Türkiye’de Alevilere Yönelik Hak İhlalleri 

iSTANBUL ENSTiTÜSÜ 

İstanbul Toplum Siyaset ve Ekonomi Araştırmaları Derneği 

Üsküdar/ İSTANBUL, TÜRKİYE 

Yazar: Cüneyt Tandoğan 

İstanbul Enstitüsü Yayınları 

Birinci Basım: Mayıs 2016 

Copyright © Mayıs 2016 

Tüm hakları saklıdır. İstanbul Enstitüsü izni olmadan bu yayının hiçbir kısmı elektronik ya da mekanik yollarla 

(fotokopi, kayıtların ya da bilgilerin arşivlenmesi, vs.) çoğaltılamaz. 

Bu yayında belirtilen görüşlerin tümü yazarlara aittir ve İstanbul Enstitüsü’nün kurumsal görüşleri ile kısmen ya 

da tamamen örtüşmeyebilir.

iÇiNDEKiLER 

Başlamadan 

Giriş 

Ayrımcılık 

Ayrımcılığın Tanımı 

Ayrımcılık Yasağının Türkiye Cumhuriyeti Mevzuatındaki Yeri ve Uygulanabilirliği 

Alevilere Yönelik Hak İhlallerine Dair Belirli Başlıklar 

1 – Zorunlu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) Dersleri 

Farklı Ülkelerdeki Din Dersi Uygulamaları 

DKAB Dersleri İçin Çözüm Önerileri ve Alternatif Yollar 

2 – Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) 

DİB İçin Çözüm Önerileri ve Alternatif Yollar 

3 – Cemevlerinin Statüsü 

Sonuç Yerine 

Kaynaklar 

6 

7 

8 

8 

9 

11 

11 

13 

15 

16 

17 

19 

22 

23 

•5


Başlamadan 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), 26 Nisan 2016’da Türkiye’de cemevleri ve Aleviler ile ilgili tarihi bir 

karara imza atmıştır. Cem Vakfı Başkanı İzzettin Doğan ve 202 Alevi vatandaşın imzası ile açılan davada, 

AİHM Türkiye’nin Alevilere yönelik dini ayrımcılık yaptığına hükmetmiştir. Türkiye’nin, Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesinin din özgürlüğünü sağlayan 9. ve ayrımcılığı yasaklayan 14. maddelerini ihlal ettiğine karar 

vermiştir. 

AİHM’nin bu tarihi kararını değerlendirirken, mahkemenin bu kararı vermesinde önem arz eden süreci 

incelemek kararın haklılığını algılamada fayda sağlayacaktır. Bu anlamda, bu rapor Türkiye’de Alevilere 

yönelik hak ihlallerine ışık tutmaktadır. Bu çalışma gerek AİHM’nin bu kararını algılamada gerekse Türkiye’deki 

hukuki ve pratiksel boşlukları görmede yarar sağlayacaktır. Bunun yanında hak ihlali yapılan mevzularda 

bazı çözüm önerileri sunmaya çalışacaktır. 

İstanbul Enstitüsü 

• 6


Giriş 

Cumhuriyet Türkiye’sinin ulus-devlet inşası sürecinde homojenize bir toplum yapısı teşkil edilmeye 

çalışılmış, bunun için de tüm kimlikler makbul vatandaş (Laik-Atatürkçü/Kemalist-Sünni-Türk) kalıbında – 

yazılı olmadan– eritilmek istenmiştir (Yılmaz, 2015). Böylesi bir durum, farklı etnik ve dini kimlikler açısından 

istenmeyen sonuçlar ortaya çıkarmış, toplumun bazı kesimleri için ayrımcılığa sebebiyet vermiştir. Ne 

yazık ki, Aleviler de devlet tarafından ayrımcılığa maruz kalan gruplar arasındadır. Bu durum, Avrupa Birliği 

İlerleme Raporu’na “Bazı Aleviler, kamu görevinde ayrımcılığa maruz kalmaktadır.” şeklinde kısmi olarak 

yansımıştır (Avrupa Komisyonu, 2012). Elinizdeki bu çalışma, Alevilere yönelik ayrımcı uygulamalar ve 

hak ihlallerini uluslararası anlaşmalar, raporlar, TC anayasası ve güncel yasal düzenlemeleri göz önünde 

bulundurarak incelemeyi amaçlamaktadır. Bu amaç doğrultusunda gündemi yoğun olarak meşgul eden 

zorunlu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) dersleri, Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) ve cemevlerinin statüsü 

gibi temel konular ele alınacaktır. 

Türkiye’de yaklaşık 10 milyon civarında 1 Alevi yaşamaktadır. Nüfus olarak bu kadar fazla olmaları Türkiye’de 

yaşadıkları ayrımcılık ve hak ihlallerini engelleyememiştir. Dolayısıyla bu raporda önce ayrımcılığın tanımı 

verilecek, ardından Türkiye’de Alevilere yönelik uygulanan ayrımcılık üç ana başlık altında açıklanacaktır. 

Bu başlıklardan ilki zorunlu DKAB dersleri, ikincisi DİB ve sonuncusu da cemevlerinin yasal statüsüdür. Bu 

başlıklar incelendikten sonra ise Alevilerin maruz kaldığı ayrımcı uygulamaların ortadan kaldırılması için 

çözüm önerileri sunulacaktır. 

Çözüm önerileri sunulurken, mevcut Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası 

anlaşmalar referans alınacaktır. Zira insan hakları ihlallerinin böylesine sıradanlaştığı bir atmosferde 

amacımız insan hakları standartlarının eskisine nazaran iyileştirilmesi değil, muasır medeniyetler seviyesine 

çekilmesi olmalıdır. Bu noktada taraf olunan uluslararası sözleşmeler oldukça önem arz etmektedir. Bunun 

sebebi ise Anayasanın 90. maddesine göre usulüne uygun uluslararası sözleşmelerin kanun hükmünde 

ve iç hukukta doğrudan uygulanabilir nitelikte olmasıdır. Bunun yanında Türkiye Cumhuriyeti içinde 

yürürlükte olan kanunlar ile uluslararası sözleşme maddeleri arasında uyumsuzluk çıktığında milletlerarası 

anlaşmaların hükümlerinin öncelikli olduğu düşünüldüğünde uluslararası sözleşmelerin dikkate alınması 

bir zorunluluk olarak kendisini göstermektedir. Bunun için Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve BM ikiz 

sözleşmeleri gibi Türkiye Cumhuriyeti’nin taraf olduğu ve bağlayıcılığı olan uluslararası sözleşmeler ve 

bunların devletler tarafından uygulanmasını denetlemekle görevli mercilerin (özellikle de Avrupa İnsan 

Hakları Mahkemesinin 2 ) kararları ayrıca önem arz etmektedir. 

1 

Bu konudaki en resmi açıklama 2008 yılında dönemin Devlet Bakanı M. Said Yazıcıoğlu’ndan geldi. Kendisi: “Türkiye’de 20-25 milyon 

Alevi olduğu söylenir. Ama TÜİK’in verilerine göre Türkiye’de 7 milyon Alevi var” dedi. Yazıcıoğlu, bunların kesin veri olmadığını söyledi 

(Yeni Şafak, 2008). Bunun yanında Sabahat Akkiraz’ın 2012 yılında hazırladığı raporda 12 milyon Alevi olduğu iddia edilmiştir (Sol 

Gazetesi, 2012). 

2 

Verilen kararlar 46. madde uyarınca bağlayıcıdır. Denetimi Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından yapılır. Yaptırımı üyelikten 

ihraca kadar gidebilir. Hiç ihraç yaşanmamıştır; çünkü kararlar genelde zaten devletlerce uygulanmaktadır. 

•7


Ayrımcılık 

Ayrımcılığın Tanımı 

Ayrımcılık; Medeni ve Sosyal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmenin 2. maddesi 3 , Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesi’nin (AİHS) 14. maddesi 4 , AİHS Ek 12 No’lu protokolü 5 , Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 

1. maddesi 6 ve Afrikalı İnsan ve Halkların Hakları Şartı’nın 2. maddelerince 7 men edilmiştir. Bu sözleşmeler 

gibi çoğu uluslararası sözleşme, ayrımcılığı yasaklamış; fakat ayrımcılığın tanımını yapmamıştır (İdil Işıl Gül, 

2011). Doktrinde ise ayrımcılık, “Genellikle ve en geniş manasıyla bir kişinin cinsiyeti, ırkı, ten rengi, dini ya 

da inancı, siyasi görüşü, cinsel yönelimi, yaşı, engelli olması ya da milli, sosyal ya da etnik kökeni sebebi ile 

başkalarından daha kötü muamele görmesi ve beraberinde gelen haksız muameledir. Ayrımcılık durumunda 

kişi eşit koşullarda topluma katılamaz ve şartlardan yararlanamaz.” (Institute for Menneskerettigheder 2015) 

Ayrımcılık genellikle doğrudan ve dolaylı ayrımcılık şeklinde sınıflandırılır. 

Doğrudan Ayrımcılık: Bir kişi/grubun, ayrımcılığın yasaklandığı nedenlerden (dil, etnik köken, cinsel yönelim, 

engellilik vs.) birine dayalı olarak insan hak ve özgürlüklerinden, aynı/benzer konumda olduğu diğer kişilerle 

eşit bir şekilde yararlanmasını veya bunları kullanmasını engelleme/zorlaştırma niyet ya da etkisine sahip her 

türlü fark, dışlama, sınırlama veya tercihtir. Örneğin Roman kökenli bir vatandaşın devlet memuru yapılmaması 

ya da devlet tarafından işletilen bir lokantaya alınmaması buna örnek gösterilebilir (2011). 

Dolaylı Ayrımcılık: Herkes için aynı şekilde geçerli ve görünüşte tarafsız olan, ancak bazı kişi ve gruplar 

üzerinde diğerlerinden farklı olarak veya diğer gruplardan daha fazla olumsuz etkiler yaratan yasal düzenleme, 

uygulama ve tedbirlerdir. 8 Avrupa Ayrımcılık Yasağı Hukuku El Kitabı’na göre; “farklı durumlarda olan kişilere 

aynı şekilde muamele edilmesinden de ortaya çıkabileceği kabul edilmektedir.” AB Irk Eşitliği Yönergesinin 

2(2)b maddesine göre ise; “Tarafsız gibi görünen bir düzenleme, ölçüt veya uygulama belli bir ırktan veya etnik 

kökenden olan kişileri başkalarına kıyasla belirli bir dezavantaj içine sokuyorsa dolaylı ayrımcılık meydana 

geldiği kabul edilecektir.” 

3 

Türkiye’de sözleşme 11.08.2003 tarihli Resmi Gazete ile yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu sözleşmenin birkaç maddesine çekince 

koyarak taraf olmuştur. 

4 

Ayrımcılık yasağı başlıklı madde “Bu sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya 

diğer kanaatler, ulusal veya toplumsal köken, ulusal bir azınlığa aidiyet, servet, doğum başta olmak üzere herhangi başka bir duruma 

dayalı hiçbir ayrımcılık gözetilmeksizin sağlanmalıdır.” şeklindedir. Türkiye bu sözleşmeye taraftır. 

5 

İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşmeye ek 12 numaralı protokoldür. 

6 

Haklara Saygı Gösterme Yükümlülüğü başlığı altındadır. 

7 

Madde 2: “Her birey bu şartta tanınan ve güvence altına alınan haklardan ve özgürlüklerden, ırk, etnik grup, renk, cinsiyet, dil, din, 

siyasal ya da herhangi diğer görüş, uyrukluk ya da sosyal köken, servet, doğum ya da başka statü gibi herhangi ayrım olmaksızın 

yararlanmaya hak sahibi olacaklardır.” 

8 

Ayrıntılı bilgi için ve diğer ayrımcılık çeşitleri için bk. Avrupa Ayrımcılık Yasağı Hukuku El Kitabı, 2010. 

• 8


Doğrudan ayrımcılıktan farkı burada farklı muamelenin yasaklanması değil ayrımcı etkiler doğuran aynı 

muamelenin yasaklanmasıdır (Karan, 2007). Örneğin; doğrudan ayrımcılık Yahudilerin işe alınmamaları ile 

oluşurken, dolaylı ayrımcılık Yahudilerin de diğer herkes gibi Cumartesi günü çalışmaya zorlanması ile oluşur. 

Ya da boyu 175cm’nin altında olan kişilerin polislik mesleğine alınmaması kadınlara yönelik dolaylı ayrımcılığa 

örnek olarak verilebilir. 9 

Bu çerçevede ifade edilmesi gerekir ki 2012, 2013 ve 2014’teki AB Türkiye ilerleme raporlarında Alevilere kamu 

görevlerinde ve hizmetlerinde ayrımcılık yapıldığı açıkça belirtilmiştir. Bunun yanında Alevilerin hükümet üyeleri 

tarafından ayrımcı söylemlere maruz kaldığı ifade edilerek Alevilerin rahatsızlığı dile getirilmiştir. Yıllık AB 

ilerleme raporlarına bakıldığında Alevilere yönelik tespitler her bir raporda neredeyse aynı meseleler üzerinde 

şekillenmektedir. Bu da göstermektedir ki; Alevilerin uğradığı hak ihlallerine yönelik uygulama noktasında 

somut adımlar atılmamaya devam edilmektedir. 

Ayrımcılık Yasağının Türkiye Cumhuriyeti Mevzuatındaki Yeri ve Uygulanabilirliği 

Ayrımcılık konusunda ilk olarak anayasal mevzuatın 

incelenmesi gerekmektedir. TC Anayasasının 2. ve 10. 

maddeleri incelendiğinde ayrımcılığın yasaklandığı ve 

eşitlik ilkesinin benimsendiği görülecektir. Anayasa 

Mahkemesi Başkanlığı verdiği bir kararın gerekçesinde 

hukuk devleti kavramını açıklarken; “insan haklarına saygılı 

ve bu hakları koruyucu, adaletli bir hukuk düzeni kuran ve 

bunu sürdürmekle kendini yükümlü sayan, bütün eylem 

ve işlemleri ile eşitlik ve hakkaniyeti gözeten devlettir” 

şeklinde açıklamıştır. Bu bağlamda, yasa koyucunun 

yasal düzenlemeler yaparken sahip olduğu takdir yetkisi, 

sınırsız ve keyfî olmayıp hukuk devleti ilkeleriyle sınırlıdır. 

Sonuç olarak Anayasa Mahkemesi’nin çeşitli kararlarında 

eşitlik ilkesi, aynı durumda bulunanlar için haklarda ve 

ödevlerde, yasalarda ve yükümlülüklerde, yetkilerde 

ve sorumluluklarda, fırsatlarda, hizmetlerde eşitliğin 

sağlanmasını gerektiren eşit davranma ve ayrım yapmama 

ilkesi olarak yorumlanmıştır (Resmi Gazete, 2012). 

TC Anayasası 

II. Cumhuriyetin nitelikleri 

MADDE 2.– Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî 

dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına 

saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen 

temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir 

hukuk devletidir. 

X. Kanun önünde eşitlik 

MADDE 10.– Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, 

felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım 

gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. 

(Ek fıkra: 7/5/2004-5170/1 md.) Kadınlar ve erkekler eşit 

haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini 

sağlamakla yükümlüdür. (Ek cümle: 7/5/2010-5982/1 

md.) Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı 

olarak yorumlanamaz. 

(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/1 md.) Çocuklar, yaşlılar, 

özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile 

malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine 

aykırı sayılmaz. 

Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz 

tanınamaz. 

Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde 

(…) 10 kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket 

etmek zorundadırlar. 

9 

Ancak dikkat etmek gerekir ki dolaylı ayrımcılık yeteri derecede haklılaştırıcı sebep var ise ayrımcılık olmaktan çıkar. Örneğin, 175cm 

boyunun altındakiler polislik mesleği için uygun olmadığı makul bir zeminde ispatlanırsa bu durum dolaylı ayrımcılık teşkil etmeyecektir. 

10 

(*) 9/2/2008 tarih ve 5735 sayılı Kanunun 1’inci maddesiyle, bu fıkranın “bütün işlemlerinde” ibaresinden sonra gelmek üzere “ve 

her türlü kamu hizmetlerinden yararlanılmasında” ibaresi eklenmiştir. Ancak daha sonra aynı ibare, Anayasa Mahkemesi’nin 5/6/2008 

tarih ve E.2008/16, K.2008/116 sayılı kararı ile iptal edilmiştir (Resmî Gazete, 22 Ekim 2008, Sayı 27032) 

•9


“Anayasanın 10. maddesinde kanun önünde eşitlik ilkesi vurgulanmıştır. Ancak yasa önünde eşitlik, herkesin 

her yönden aynı kurallara bağlı olacağı anlamına gelmez.” Yani Alevilerin devlet tarafından eşit vatandaş olarak 

görülmesi ile eşitlik ilkesi yerine getirilmiş olacaktır. Aleviler eşit vatandaş olarak görüldüğü andan itibaren diğer 

vatandaşlar ile aynı hukuksal durumda değerlendirileceklerdir. Dolayısıyla Alevilerin talepleri kanun önünde 

eşitlik ilkesi ışığında değerlendirildiğinde devletin bu talepleri yerine getirmeme durumu bulunmamaktadır. 

Yani bugüne kadar Alevi vatandaşların DİB, zorunlu DKAB dersleri ve cemevlerinin statüsüyle ilgili yaşadıkları 

sıkıntılar, en basit ifadeyle, Alevilerin devlet tarafından eşit vatandaş olarak görülmemesinden kaynaklı bir 

konudur. 

Devletin ayrımcılık yapması taraf olduğumuz uluslararası sözleşmeler ve TC anayasası tarafından yasaklandığı 

gibi ayrımcılık yapan kişiler de TCK 122. maddesince ayrımcılık suçunu işlemiş sayılacaklardır. Madde 122’nin 

gerekçesine bakıldığında; “Madde, insanlar arasında, yürürlükteki kanun ve nizamların izin vermediği ayırımlar 

yapılarak, bazı kişilerin hukukun sağladığı olanaklardan yoksun hale getirilmelerini cezalandırmaktadır. 

Amaç, vatandaşlar arasında çeşitli etmenlere dayanan 

grup mensubiyeti nedeniyle ayrım yaptırmamaktır... Madde 

böylece aslında millet bireyleri arasında bölücülük yapılmasını 

önlemek amacını gütmektedir.” (TC Adalet Bakanlığı) 

Buradan bir çıkarım yapılacak olursa, ayrımcılığın toplumun 

fertleri arasında dahi yasaklanmış olduğu, dolayısıyla devletin 

bizatihi ayrımcılık yapmasının hukuk sistemi içerisinde ne 

kadar imkânsız olduğu bir kez daha karşımıza çıkmaktadır. 

Ancak ne yazık ki maddenin uygulanması noktasında 

eksiklikler göze çarpmaktadır. Nasıl uygulanacağı noktasında 

belirsizlikler hâkimdir. Bu noktada yargının içtihatları ve 

içtihatlar sonunda Yargıtay’ın vereceği içtihadı birleştirme 

kararları önemlidir. 

5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu Madde 122 

Nefret ve Ayrımcılık 11 

(Değişik madde ve başlığı: 6529 - 2.3.2014 / 

m.15) (1) Dil, ırk, milliyet, renk, cinsiyet, engellilik, 

siyasi düşünce, felsefi inanç, din veya mezhep 

farklılığından kaynaklanan nefret nedeniyle; 

a) Bir kişiye kamuya arz edilmiş olan bir taşınır veya 

taşınmaz malın satılmasını, devrini veya kiraya 

verilmesini, 

b) Bir kişinin kamuya arz edilmiş belli bir hizmetten 

yararlanmasını, 

c) Bir kişinin işe alınmasını, 

d) Bir kişinin olağan bir ekonomik etkinlikte 

bulunmasını 

engelleyen kimse, bir yıldan üç yıla kadar hapis 

cezası ile cezalandırılır. 

Mevzuatımızdaki ayrımcılık ile ilgili düzenlemeler bunlarla sınırlıdır. Dolayısıyla Alevilerin maruz bırakıldığı 

haksızlıkları doğru tanımlayabilmek için henüz Türkiye hukukunda kendisine yer edinmemiş olan doğrudan/ 

dolaylı ayrımcılık kavramlarına yer verilmesi gerekecektir. 

11 

Bu madde başlığı “Ayırımcılık” iken, 2/3/2014 tarihli ve 6529 sayılı Kanunun 15’inci maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir. 

• 10


Alevilere Yönelik Hak İhlallerine Dair 

Belirli Başlıklar 

1 – Zorunlu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) Dersleri 

Zorunlu DKAB dersinin varlığıyla ortaya çıkan sorunun kökleri aslında 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat 

Kanununa kadar uzanmaktadır. Bu yasa ile tüm okullar Milli Eğitim Bakanlığına bağlanmış ve dolayısıyla 

medrese ve benzeri diğer eğitim kurumlarının varlıkları sona ermiştir. Bu duruma benzer olarak 1925 yılında 

düzenlenen “tekke ve zaviyelerin kapatılması ve dini unvanların yasaklamasına ilişkin kanun” ile birçok 

müessese kapanmış ayrıca dedelik, pirlik gibi unvanların kullanılması da yasaklanmıştır. 12 Böylece Alevi ve diğer 

inanç gruplarına ait dini eğitim devlet kontrolüne geçmiştir. Ancak problem şudur ki; Aleviler kendi çocuklarına 

dini eğitimi verebilecek bir düzenlemeyi Milli Eğitim Bakanlığı yapısı içerisinde elde edememişlerdir. 1982 

Anayasası ile zorunlu din dersleri uygulaması getirilmiştir. Ancak bu dersler Sünni-İslam ağırlıklıdır ve Aleviliğe 

yer vermemektedir. 1982’den günümüze kadarki süreçte de Aleviler tarafından zorunlu din derslerine yönelik 

itirazlar dikkate alınmamıştır. 

Ülkemizde din dersleri anayasal bir zorunluluktur. Mevcut 1982 Anayasasının 24. maddesinin 4. fıkrasında 

“Din ve ahlak eğitim ve öğretimi devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve 

ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır.” ifadesi mevcuttur. Bu şekildeki mevzuat 

mevcut düzende 4. sınıftan 12. sınıfa kadar DKAB derslerini zorunlu kılmaktadır. 

Türkiye’de zorunlu din derslerinden gayrimüslimler muaf tutulmaktadırlar. Ancak nüfus cüzdanında din hanesi 

boş olanlar veya İslam yazıp Alevi olanlar da zorunlu din derslerini almak durumundadırlar. Bu konu ile ilgili 

2010 yılındaki Sinan Işık v. Türkiye-21924/05 davasında kimlik kartına “İslam” yerine “Alevi” kelimesinin 

yazılması talebi reddedilen Işık, AİHM’ye başvurmuş ve AİHM kimliklerde din ibaresinin bulunmasını AİHS’nin 

Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü başlıklı 9. maddesine aykırı bulduğundan dolayı davayı kazanmıştır. 

Nitekim din hanesi hâlihazırdaki düzenlemelere göre boş bırakılabilmektedir (Nüfus Hizmetleri Kanununun 

Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik, 2006). Ancak 3 Şubat 2015 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığı Din Öğretimi 

Genel Müdürlüğünün illere gönderdiği yazıyla azınlık okulları hariç, nüfus cüzdanında din hanesi boş bırakılan 

ya da Hıristiyanlık ile Musevilik dışında herhangi bir dine mensup olan öğrenciler, DKAB dersi almak zorunda 

kalmıştır. 13 (Koca, 2015) 

12 

Bu yasaklar yalnızca Alevilere yönelik değildir. 

13 

Ayrıntılar için bk. Doç. Dr. Aykan Erdemir’in CHP grubu adına Bakan Nabi Avcı için yönelttiği “35443 no’lu” soru yönergesi: 

http://web.tbmm.gov.tr/gelenkagitlar/metinler/376773.pdf 

•11


DKAB derslerinin içeriğine bakıldığında ise 2014-2015 eğitim öğretim yılında 4. sınıftan 12. sınıfa kadar 

okutulmuş din kültürü kitapları toplam 1.086 sayfadan oluşmaktadır. Ancak Alevilik-Bektaşilik ile ilgili kısım 

sadece 16 sayfadır. Bu da kitapların sayfa toplamının yaklaşık sadece %1,5’inin Aleviliğe ayrılmış olduğunu 

gösterir (Çakmakçı, 2014). Müfredattaki bu durum ve zorunlu din dersleri Alevi kanaat önderleri tarafından 

Sünni-Hanefi İslam’ın empoze edildiği asimilasyon politikasının uygulamalı hali olarak görülmektedir 

(Kenanoğlu, 2015). 

Görüldüğü gibi DKAB derslerinin müfredatı Aleviliğin yeterince dikkate alınmadığı bir biçimde hazırlanmıştır. 

Mevcut durumda Aleviler ile birlikte herhangi bir dine inanmayanlar için de –kimlik kartında din hanesi boş ise 

veya İslam yazıyor ise– DKAB dersi zorunludur. 

Alevilerin zorunlu DKAB dersinden dolayı mağdur oldukları hususu AİHM’nin Hasan ve Eylem Zengin v. Turkey 

kararında oldukça net bir biçimde görülmektedir. Hasan Zengin’in DKAB derslerinde Sünni İslam açısından 

eğitim yapıldığı, kızı Eylem Zengin’e Alevilik ile ilgili bilgi verilmediği 14 , devletin tarafsız, nesnel bir program 

uygulamadığı iddiasıyla AİHM’ye başvurmuştur. AİHM ise, nihai kararında AİHS’nin eğitim hakkını düzenleyen 1 

numaralı protokolün 2. maddesinin ihlal edildiği sonucuna varmıştır. 15 AİHM söz konusu kararının gerekçesini 

“Okullarda öğretilen din dersleri Sünni İslam bilgileri içermektedir. Din dersleri bu haliyle diğer inanca sahip 

yurttaşların kendi dinlerini öğrenme hakkını ortadan kaldırmaktadır.” şeklinde göstermiştir (Hasan ve Eylem 

Zengin v. Turkey, 2008). 

Maalesef ki bu ihlal kararı verildiğinde, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin de belirttiği üzere Eylem Zengin 

üniversite çağına geldiği için bu ihlali ortadan kaldıracak bir önlemin varlığından bahsetmek mümkün değildir 

(Altıparmak, 2013). Üniversite çağına gelmiş Eylem Zengin’in zorunlu DKAB dersinden dolayı yaşadığı sıkıntılar 

için yapılabilecek bir düzenleme olmasa da, diğer Alevi gençlerin bu sıkıntıları yaşamaması için din dersleri 

ile ilgili hukuki düzenleme gerekmektedir. Aksi takdirde hak ihlali devam edecek ve AİHS’nin 46. maddesinde 16 

düzenlenen taraf devletlerin mahkeme hükümlerini uygulama zorunluluğu hakkındaki hükme aykırılık söz 

konusu olacaktır. Nihayetinde, Aleviler kendi dini inanç ve felsefelerine göre eğitim haklarını elde edemediği 

için de bu “dolaylı ayrımcılık” 17 sürekli olarak devam edecektir. 

Yukarıdaki dava ile neredeyse aynı argümanları kullanarak zorunlu din derslerinin kaldırılmasını talep etmek 

üzere 2011 yılında açılan, Alevi dedesi ve aynı zamanda Alevilik ders kitapları hakkında müfredat hazırlayan 

Mansur Yalçın’ın başını çektiği “Mansur Yalçın ve Diğerleri” davası, Hasan & Eylem Zengin kararına da referans 

verilerek sonuçlandırılmıştır. 

14 

1988 doğumlu Eylem Zengin İstanbul’da yaşamaktadır. Hasan Zengin’in kendi ve kızı adına başvuruda bulunduğu tarihte kızı, 

İstanbul-Avcılar’daki devlet okulunun 7. sınıfına devam etmekteydi. Nihai karar açıklandığında Bakanlar Komitesi Eylem Zengin’in 

üniversite çağına geldiğini not etmiş ve takip edecek bir bireysel önlem bulunmadığını belirtmiştir (AİHM Kararlarının Uygulanmasının 

İzlenmesi, 2007). 

15 

Bunun yanında AİHS’nin 9. maddesine de referans verilmiştir. 

16 

“Kararın bağlayıcılığı ve infazı” başlıklı maddeyi incelemek için bk. http://www.anayasa.gov.tr/files/bireysel_basvuru/AIHS_tr.pdf 

17 

Ayrımcılık kısmında tanımı yapılmıştır. 

• 12


Kararda “Türkiye, okullardaki dini eğitimi ailelerin inançlarına saygıyı sağlamak için yeniden yapılandırmalıdır.” 

(Mansur Yalçın ve Diğerleri v. Turkey, 2014) denilmiştir. Mahkeme davayı AİHS’nin Ek 1 protokolün 2. maddesinin 

1. fıkrasına bakarak değerlendirmiş ve Alevi vatandaşlarımızın eğitim haklarının ihlal edildiğini tespit etmiştir. 

Her ne kadar mahkeme buradaki sorunu, zaten eğitim hakkının ihlal edildiğini tespit ettiği için bir de ayrımcılık 

yönünden ele almayı gerekli görmemiş olduğunu ifade etmişse de, burada ayrımcılığı yasaklayan 14. madde 

açısından da kolaylıkla bir ihlal kararına varılabileceğini söylemek mümkündür. 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 

Eğitim hakkı (Ek 1 no’lu protokolün 2.maddesi) 

Hiç kimse eğitim hakkından yoksun bırakılamaz. Devlet, eğitim ve öğretim alanında yükleneceği görevlerin yerine getirilmesinde, 

ana ve babanın bu eğitim ve öğretimin kendi dini ve felsefi inançlarına göre yapılmasını sağlama haklarına saygı gösterir. 

Madde 9 - Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü 

1. Herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir; bu hak, din veya inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, 

kamuya açık veya kapalı ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancını açıklama özgürlüğünü de içerir. 

2. Din veya inancını açıklama özgürlüğü, sadece yasayla öngörülen ve demokratik bir toplumda kamu güvenliğinin, kamu düzeninin, 

genel sağlık veya ahlakın ya da başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması için gerekli sınırlamalara tabi tutulabilir. 

Madde 14 - Ayrımcılık yasağı 

Bu Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya 

toplumsal köken, ulusal bir azınlığa aidiyet, servet, doğum başta olmak üzere herhangi başka bir duruma dayalı hiçbir ayrımcılık 

gözetilmeksizin sağlanmalıdır. 

Farklı Ülkelerdeki Din Dersi Uygulamaları 

Zorunlu DKAB dersi uygulamasının halktan gelen talebe göre belirlenmesi pratikte birtakım farklılıklar 

oluşturmaktadır. Bu sebepten dolayı din derslerinin farklı ülkelerdeki uygulamalarına göz atmak, din dersi 

öğretiminin nasıl talebe göre değişiklik arz edebileceğini gösterecektir. Böylece dini bir cemaatin taleplerine 

kendi anayasası ile cevap verebilen ülkelerin uygulamaları ile din öğretimi meselesinde alternatif çözüm 

yolları sunulmuş olacaktır. Alevi topluluklarının yoğun yaşadığı ve hukuk sistemimiz üstünde büyük etkiye 

sahip olan ülkeler olan Almanya, Avusturya ve Fransa’nın uygulamalarının bilinmesi bu noktada özellikle önem 

arz etmektedir. 

Almanya Federal Anayasasının 7. maddesinin 3. fıkrasındaki ibare şu şekildedir: “Din dersi, mezhepsiz okullar 

dışındaki kamu okullarında olağan derslerdendir. Din dersi, devletin denetim hakkına zarar vermeyecek şekilde, 

dinsel toplulukların temel ilkeleriyle uygunluk içinde verilir. Hiçbir öğretmen, iradesine aykırı olarak din dersi 

vermeye zorlanamaz.” (Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası, 1949) 

•13


Almanya’da din dersleri almak kanunen zorunludur. Bununla beraber, Almanya’da farklı inanç topluluklarının 

zorunlu din derslerini kendi dinlerine göre alabilmeleri için dini cemaat statüsü kazanmış olmaları 

gerekmektedir (Cemal Tosun, 2009). Alevi toplulukları kurmuş oldukları dernekler ve federasyonlar ile bir birlik 

sağlayarak bu statüyü elde etmişlerdir. Dolayısıyla Sünni-İslam derslerinden farklı olarak Alevilik öğretilerine 

göre hazırlanmış olan müfredat kapsamında zorunlu din derslerini almaktadırlar. Almanya Hükümeti’nin 

Bremen, Hamburg ve Aşağı Saksonya eyaletleri, Alevi Cemaatleri ile sözleşme imzalayarak onların inançlarını 

anayasal güvence altına almışlardır. Bu anayasal güvence çerçevesinde 2002 yılında Berlin’de, 2006 yılında 

Baden-Württemberg’de ve 2008’den itibaren Kuzey Ren-Vestfalya (KRV) ve Bavyera Eyaletlerinde “Alevilik” 

dersleri devlet okullarında verilmeye başlanmıştır. Bu dersler Alevilere özel zorunlu din dersleri statüsünde 

olup Alevilik özelinde müfredata sahiptir. Ayrıca dersler Almanca verilmektedir. 2009 yılı itibarıyla Almanya’da 

zorunlu Alevilik dersi alan öğrenci sayısı ise 530 civarıdır (Alevi Kültür Merkezi, Köln, 2015). 

Avusturya’ya bakıldığında Aleviler dini cemaat statüsü almaları ile birlikte din dersleri ve resmi tatillerin 

Alevilere göre düzenlenmesini talep etmiştir. Avusturya hükümeti tarafından hazırlanan yeni İslam Yasası 

ile ülkede Alevi inancına göre dini bayram sayılan günler 18 25 Şubat 2015’te “resmi dini tatil” ilan edilmiştir. 

Avusturya’da Aleviliğin kamusal alanda resmi kabulü de bu sayede gerçekleşmiştir. Ayrıca eyaletlerce 

yapılacak protokol merasimlerinde Alevilerin de temsil edilebilecekleri kararlaştırılmıştır. Kısaca Avusturya 

ve Almanya’daki eyaletlerde yapılan sözleşmelerle Aleviler, Hıristiyan ve Musevi vatandaşların kazandığı 

haklardan yararlanmışlardır. 

Laikliğin merkezi diye tabir edilen Fransa’da ise yıllarca din dersleri verilmemiştir. Yalnız tarih derslerinin içeriğine 

bilgi formatında tüm dinlerin öğretilmesi şeklinde bir ekleme yapılmıştır. Buna karşın özel cemaat okullarında 

din dersleri verilebilmektedir. Devlet bu tip özel okullarda dini semboller yasağını da uygulamamaktadır (Aydın 

A. İ., Din dersi olmayan tek ülke Fransa, 2007). Fransa’da yıllarca zorunlu din dersleri olmamasına rağmen 

2005 yılında yapılan düzenleme ile Alsace ve Mosele bölgesindeki öğrenciler ahlak dersi almak zorundadır. Bu 

uygulama yalnızca bu bölgedeki öğrenciler için geçerlidir. 

Yukarıda çeşitli ülkelerdeki din dersi uygulamaları arz edilmiştir. Din derslerinin zorunlu olup olmaması konusu 

ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Din dersleri noktasında farklı uygulamalar göstermektedir ki din dersi 

öğretiminin pratiği farklılık arz edebilir. Din dersleri mutlak manada zorunlu olmak durumunda değildir. 

18 

Bu Hızır Orucu, Nevruz Bayramı, Kurban Bayramı, Aşure günü ve Gadir-i Hum Bayramı (Alevi inancına göre Hazreti Muhammed’in 

Hazreti Ali’yi kendisine halef ilan ettiği gün) resmi dini tatil ilan edildi (Bilgin, 2015). 

• 14


DKAB Dersleri İçin Çözüm Önerileri ve Alternatif Yollar 

TC Anayasası’nın Din ve Vicdan Hürriyeti başlıklı 24. maddesinin devletin bütün organları tarafından ve 

bilhassa da yürütme erki tarafından tarafsızca uygulanması gerekmektedir. Söz konusu 24. maddede “… 

din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır…” 

ifadesi geçmektedir. Ancak kimlik kartında din hanesi boş olanlar zorunlu olarak din dersinden sorumludurlar. 

Din hanesini boş bırakmak isteyen kişinin din dersinden muafiyeti yeni yapılan düzenleme ile mümkün 

olamamaktadır. Yani Anayasada belirtilmiş olsa da öğrenci velisinin çocuğunun bu dersten muaf tutulması 

talebi pratikte bir anlam taşımamaktadır. Madde bu şekilde uygulanmaya, daha doğrusu uygulanmamaya 

devam ederse AİHM’nin gelecekte de bu konu ile alakalı ihlal kararları vermesi kaçınılmaz olacak gibi 

görünmektedir. 

Alevi kanaat önderleri ve aydınlar Alevilik dersinin zorunlu din dersleri yerine seçmeli ders olarak okutulabilmesi 

için örnek bir müfredat hazırlayabilirler. Hazırlanmış olan müfredatın MEB komisyonuna sunulmasıyla bu 

talep somut veriler üzerinden iletilmiş olur. Bu sayede devlet görevlileri tarafından öne sürülen “Alevilerin 

taleplerinin belirsizliği” şeklindeki eleştirilere de cevap verilmiş olacaktır. 

•15


2 – Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) 

Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) 1924 yılında Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’nin yerine kurulmuş olup, kuruluş amacı; 

429 numaralı kanunun (kuruluş kanunu) 1. maddesinde yer alan ifadesiyle “İslam dininin inanç ve ibadetlerle 

ilgili bütün işlerinin yürütülmesidir”. DİB’in görevi ise en son hali ile şöyle tanımlanmaktadır: “İslâm dininin 

inançları, ibadet ve ahlâk esasları ile ilgili işleri yürütmek, din konusunda toplumu aydınlatmak ve ibadet 

yerlerini yönetmek üzere; Başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmuştur.” (Diyanet İşleri Başkanlığı 

Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun , 1965) 

Yukarıdaki maddeler Alevilerin talepleriyle birlikte incelendiğinde, mevzuat ve uygulamalar arasında tezatlıklar 

görülmektedir. Zira Aleviler cem törenini ibadet, cemevini ibadethane olarak görmektedir. Bu durum mevzuata 

göre DİB’in alanına girmektedir. Ama DİB cem törenini ibadet ve cemevlerini ibadethane kabul etmemektedir. 

Alevi vatandaşların ibadet ve ibadethanelerini görmezden gelme durumu en başta Alevi kanaat önderleri 

tarafından sürekli eleştirilen bir meseledir. İbadet ve ibadethanelerin yönetimi Türkiye’de DİB’e aittir. Şu ana 

kadar DİB, tüm taleplere rağmen Alevilerin cemini ibadet, cemevini de ibadethane olarak kabul etmemiştir. 

Meselenin çözümü adına da DİB herhangi bir alternatif öne sürmemiştir. Alevi kanaat önderleri ve aydınlar 

hayatı algılayış biçiminin farklılığına göre çeşitli çözümler sunmuştur. Örneğin Cem Vakfı çatısına yakın kişiler 

DİB’in yeniden yapılandırılması gerektiği görüşünü savunurken; Pir Sultan Abdal Kültür Derneği veya Alevi 

Kültür Derneklerine yakın kanaat önderleri ise DİB’in kaldırılması gerektiği görüşünü savunmaktadır. 

2013 AB ilerleme raporunda da “Diyanet İşleri Başkanlığı, İslam’daki yegâne ibadethanenin cami olduğu 

yönünde görüş bildirmiştir. Cemevleri ibadet yeri olarak resmen tanınmamıştır ve Aleviler, yeni ibadet yerleri 

açılmasında zorluklarla karşılaşmıştır” cümleleriyle nazara verilen bu sorun, ayrımcılığa bir örnek teşkil 

etmektedir. 

Bu dolaylı ayrımcılık kapsamında cereyan eden DİB ile alakalı tartışmalarda ortaya sunulan çözüm önerileri 

genellikle teşkilatın yapılandırılması veya kaldırılmasından ibarettir. Yani DİB meselesine yaklaşım bu iki eksen 

etrafında cereyan etmektedir. Ancak meseleyi hararetli bir tartışma konusu haline getiren karmaşıklaştıran 

husus bu çözümlerin nasıl realize edileceğidir. Örneğin “Diyanet İşleri Başkanlığı kaldırılsın” denildiğinde 

mevcut DİB bünyesinde çalışan personel sayısı ve giderleri ve memur statüsünde olan insanların mağduriyeti 

akla gelmektedir. 

19 

Osmanlı’da kanunların şeriata uygunluğunu denetleyen bakanlık, Şeyhülislamlık müessesidir. 

20 

Ayrıntılar için bk. http://www.cemvakfi.org.tr/prof-dr-izzettin-dogan/izzettin-doganla-soyleyisi-2/ 

21 

Ayrıntılar için bk. http://www.alevikulturdernekleri.com/diyanet-kaldirilmali/ 

22 

Diyanet’e ait 2013 verilerine göre 121.845 personel, 85.412 cami bulunmaktadır. Bunların 32.171’i lise ve dengi okul (İmam-Hatip 

dâhil), 1.672 kişi orta ve ilkokul seviyesindedir. 63.046 kişi de ön lisans programı bitirmiştir (Bunların 52.799’u dini öğrenim). Yine 

2013 yılı itibari ile 4.604.649.000 TL toplam gideri vardır. Bunların 3.742.870.000’i personel gideridir (Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013). 

2013 sonrası veriler için EK-1’e bakılabilir. 

Ayrıntılar için ise bk. http://www2.diyanet.gov.tr/StratejiGelistirme/Faaliyet/2013%20Y%C4%B1ll%C4%B1k%20Faaliyet%20Raporu. 

pdf 

• 16


Diyanet yapılandırılmalıdır denildiğinde ise “Diyanet teşkilatının laik devlet düzeninde yer almaması 

gerekmektedir” görüşü öne çıkacaktır. Dolayısıyla bu çözümlerin nasıl hayata geçirebileceğine dair alternatifler 

sunmak, meseleyi nispeten daha somut bir zeminde konuşmada fayda sağlayabilir. 

DİB İçin Çözüm Önerileri ve Alternatif Yollar 

DİB meselesi yukarıda arz edilen iki çözüm nazara alınarak değerlendirildiğinde bu meselenin nasıl realize 

edileceği sorusu akla gelmektedir. Dolayısıyla Alevi kanaat önderlerinin ifade etmiş oldukları “DİB kaldırılmalıdır” 

ve “DİB yapılandırılmalıdır” gibi çözüm önerilerinin değerlendirilmesi gerekmektedir. 

“Diyanet İşleri Başkanlığı Kaldırılmalıdır” İfadesinin Değerlendirilmesi: 

Bu yaklaşımın temelinde “pasif laiklik” 23 (Kuru, 2011) kavramı yatmaktadır. Devletin camisinin olmayacağını 

öngören düzenlemelerde her cemaat veya tarikat kendi inanç ve yorumuna göre cami, cemevi, tekke, sinagog, 

kilise gibi ibadethaneleri işletebilecektir. İbadethanelerin imam, müezzin, dede, zâkir, haham, rahip gibi 

ihtiyaçları ve mekân giderleri kendi cemaatleri 24 tarafından belirlenmeli ve karşılanmalıdır. 

Aleviler DİB’den herhangi bir hizmet almamalarına rağmen onların vergileri dolaylı yoldan DİB için 

harcanmaktadır. 25 Böylesi bir uygulamada DİB’nın kaldırılması ile sorunun çözüleceği kanaati taşınmaktadır. 

Yapılan araştırmaya göre devlet tarafından cemevlerinin desteklenmemesi Alevileri vergi konusunda %64,1 

oranla tereddüde düşürmektedir (PESA, 2013). 

Özgürlükçü yaklaşımla değerlendirilmeye sunulan ifadeler çerçevesinde devlet vatandaşın inanması gereken 

dine Sünni-İslam gibi bir sınır çizmez. Halk kendi kanaatince belirleyeceği din algısı çerçevesinde, özgürce 

inançlarını yaşayabilecek ve ibadethanelerini kurabilecektir. Serbest piyasanın öngördüğü ekonomik düzenle 

de mabetlerini açabilecek, düzenleyebilecek ve inançlarını yaşatabileceklerdir. Bu durum Türkiye’de anayasal 

problem teşkil etmemektedir. Zira cemevlerinin statüleri 70’ten fazla belediye tarafından tanınmaktadır. Bu 

durum Türkiye’nin uluslararası insan hakları yükümlülükleri ile de uyum arz etmektedir. 

“Diyanet İşleri Başkanlığı Yapılandırılmalıdır” İfadesinin Değerlendirilmesi 26 : 

Bu çözüm önerisine birkaç alternatifle yaklaşılacak olursa; 

23 

Kısaca devletin dinler karşısında pasif ve tarafsız kalmasıdır, dinlerin kamusal alandan dışlanmamasıdır. ABD’nin laiklik uygulaması 

buna örnek verilebilir. 

24 

Cemaatler en nihayetinde ibadet yerlerini devlete sorarak (imar izni vb.) yapacaktır. Bu durum cemaatlerin hukuki statülerinin 

tanınmasını gündeme getirecektir. Bu konu Türkiye için Venedik Komisyonu’nda tartışılmıştır. Ayrıntılı bilgi için (Venedik Komisyonu, 

2006). 

25 

AİHM’nin benzer kararlarına ilişkin bk. Inthecase of Bruno v. SwedenDecision (03/07/1996Application No. 32196/96, Inthecase of 

Wasmuth v. Germany(17/02/2011 Application No: 12884/03) 

26 

Bu başlık ile ilgili ayrıntılı bilgi için Prof. Dr. İştar Gözaydın ve Dr. Ahmet Erdi Öztürk’ün hazırladığı ve İstanbul Enstitüsü tarafından 

basılan “Türkiye’de Din İdaresi” raporuna bakılabilir. Bunun yanında Abant Platformu’nun 2013 yılında düzenlediği “Aleviler ve Sünniler: 

Barışı ve Geleceği Birlikte Aramak” konulu toplantının sonuç bildirgesinden de istifade edilebilir. 

•17


İlk olarak, DİB’de Alevilere de yer verilebilir. Tıpkı imam ve müezzinlere verilen statüler gibi dede ve zâkirlere de 

memur statüsü verilmelidir. Aynı şekilde camiler ibadethane statüsünde sayıldığı gibi cemevleri de ibadethane 

sayılmalıdır. Çünkü bu iki müessese de en nihayetinde din temelli müesseselerdir. İkisi de kamu hizmeti 

görmektedirler. Dolayısıyla “DİB’in tekel olmaması gerekir.” (Gözaydın, 2015) Bu şekilde değerlendirildiğinde 

Alevilerden alınan vergilerin daha somut ve arzu edilen bir geri dönüşü sağlanmış olur ve devlet bu noktada 

vergi tartışmasıyla kendini gösteren meşruiyet sorununu büyük ölçüde aşmış olur. Yapılan araştırmaya göre 

Alevilerin %87,6’sı cemevleri giderlerinin devlet tarafından karşılanması gerektiğini düşünmektedir. Bunun 

yanında %79,5 oranında dedelerin maaşlarının vergilerle karşılanması gerektiğini savunmuşlardır. Ayrıca 

katılımcıların %91,4’ü Diyanet’e katkı yapılırken cemevlerine katkı yapılmamasını adil bulmamaktadır (PESA, 

2013). 

İkincisi; DİB’i şu anki haliyle özerk bir yapıya kavuşturmak ve Sünni İslam’a bağlı vatandaşlara sunduğu 

hizmetlerine devlet yetkilileri tarafından atanmayan yöneticiler ile devamını sağlamaktır. Mevcut personelini 

de mağdur etmeme adına devlet, kurum çalışanlarına “kamu hizmeti yaptığı” gerekçesi ile ödenek 

ayırmalıdır. Ancak “Diyanet İşleri Başkanlığı Vergisi” şeklinde bir ekstra vergi koyulmalıdır. Bu vergiyi isteyen 

vatandaşların verebileceği bir düzenleme yapılmalıdır. Dolayısıyla devlet, gelen vergiler ile diyanet personel 

ve müstahdemlerinin işsiz kalmasının önüne geçerek onları mağdur etmemelidir. Devlet aynı şekilde 

“Cemevleri ve Müstahdem” vergisi kapsamında yine gönüllü bir biçimde vergi verenlerle cemevleri ve hizmetli 

koordinasyonunu kontrol edebilir. Dede ve zâkirlere ise yaptıkları kamu hizmetlerinden ötürü memur statüsü 

verilmelidir. Bu sayede vergilendirme ve devlet bütçesi hakkaniyetli bir şekilde kullanılmış, talepler karşılanmış 

olacaktır. Eğer masrafları kapsayacak kadar vergi toplanamazsa zaten bu hizmetler talep edilmediği gerekçesi 

ile yerine getirilmeyecektir. 

Üçüncüsü; DİB’in şu anki mevcut bütçesi ve yurtdışındaki hâlihazırdaki cami, külliye vb. müesseselerin 

idari yetkileri ile birlikte Türkiye Diyanet Vakfı’na bağlanmasıdır. Devlet bu aşamadan sonra DİB’e bütçe 

ayırmamalıdır. Personeli mağdur etmeme adına makul bir süreliğine personel giderlerini (maaş, sigorta vb.) 

karşılamalıdır. Diyanet Vakfı bünyesinde çalıştıracak personellerin ve sorumlu olacakları mabetlerin giderlerini 

karşılayabilecek yetkinliği kazandığı makul süreden sonra devlet Diyanet Vakfı’na sağladığı maddi yardımı 

kesmelidir. Diyanet Vakfı sorumlu olduğu dini mekânlarda idare ve karar yetkisine sahip olacaktır. Bunun yanında 

Diyanet Vakfı’nın haricinde cami veya diğer dini mekânlar (tekke, medrese vb.) açmak isteyen cemaat veya 

topluluklar bulundukları belediyelerden gerekli izinlerin alınması ile kendi dini mekânlarını kurabileceklerdir. 

Ayrıca cami, külliye, cemevi, medrese gibi kurumların ise elektrik, su, doğalgaz, emlak vergisi gibi faturaları 

kamu hizmetleri gördüğü gerekçesi ile ücretlendirilmemeli ya da büyük ölçüde indirimli olmalıdır. Aynı durum 

cemevlerine bakan vakıflar için de geçerli olacaktır. Bunun yanında bu durumun gayrimüslim cemaatlerin 

vakıfları için de söz konusu olması sağlanmalıdır. 

• 18


3 – Cemevlerinin Statüsü 

Alevilerin karşılaştıkları en önemli sorunlardan birisi ise cemevlerinin ayrımcı bir muameleye tabi tutularak 

ibadethane statüsü verilmemesidir. Aslında bu sorunu DİB ile yukarıda bahsedilen sorundan ayrı düşünmek 

zor olsa da burada konunun taşıdığı öneme binaen ayrı ele alınması tercih edilmiştir. Anayasada da belirtildiği 

üzere “14. madde 27 hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dinî ayin ve törenler serbesttir.” (Madde 24) 

Aleviler, inançları doğrultusunda kendi dini törenlerini cemevlerinde gerçekleştirmektedirler. Mevzuata dair 

cemevleriyle ilgili hâlihazırda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak Türkiye’de cemevlerini ibadethane olarak 

kabul eden belediyeler mevcuttur. Kanunen bu duruma aykırılık da bulunmamaktadır. Türkiye’de cemevlerine 

son yıllarda belediyeler tarafından “ibadethane statüleri” verilmektedir. Örneğin; bazı CHP, HDP ve AK Partili 

belediyeler cemevlerine ibadethane statüleri vereceklerine dair açıklamalar yapmış, hatta bazıları belediye 

meclisi kararınca cemevlerini ibadethane olarak kabul etmişlerdir. 

Cemevlerine İbadethane Statüsü Veren Belediyeler 

- İstanbul: Maltepe (CHP) 28 , Avcılar (CHP), Ataşehir (CHP), Kadıköy 

(CHP), Beşiktaş (CHP), Bakırköy (CHP), Sarıyer (CHP), Silivri (CHP), 

Büyükçekmece (CHP), Beylikdüzü (CHP), Çatalca (CHP), Adalar 

(CHP), Kartal (CHP), Şişli (CHP), Kâğıthane (AKP) 

- İzmir: Narlıdere (CHP), Karşıyaka (CHP), Bergama (CHP), Konak 

(CHP), Karabağlar (CHP), Bornova (CHP), Dikili (CHP), Güzelbahçe 

(CHP), Torbalı (AKP), Balçova (CHP), Seferihisar (CHP), Foça 

(CHP), Selçuk (AKP) 

- Aydın: Didim (CHP), Kuşadası (CHP), Efeler (CHP), Söke (CHP), 

Nazilli (MHP) 

- Mersin: Mersin Büyükşehir Belediyesi (MHP), Mezitli (CHP), 

Silifke (CHP), Yenişehir (CHP), Akdeniz (BDP) 

- Muğla: Bodrum (CHP), Menteşe (CHP), Milas (CHP) 

- Adana: Çukurova (CHP), Seyhan (CHP), Karataş (CHP) 

- Tekirdağ: Çorlu (CHP), Çerkezköy (CHP), Kapaklı (CHP) 

- Ankara: Çankaya (CHP) 

- Bursa: Mudanya (CHP), Nilüfer (CHP) 

- Hatay: Defne (CHP), Samandağ (CHP), Arsuz (CHP) 

- Antalya: Muratpaşa (CHP), Konyaaltı (CHP) 

- Eskişehir: Odunpazarı (CHP), Tepebaşı (CHP) 

- Malatya: Arguvan (CHP), Hekimhan (CHP) 

- Zonguldak: Alaplı (CHP) 

- Tunceli: (BDP) Hozat (CHP), Pülümür (CHP) 

- Balıkesir: Bandırma (CHP), Ayvalık (CHP) 

- Bingöl: Kiğı (CHP) 

- Erzincan: Ulalar (CHP) 

- Sinop: Gerze (CHP) 

- Kırklareli: (CHP) İl belediye meclisince kabul edilmiştir. 

- Çanakkale: (CHP) İl belediye meclisince kabul edilmiştir. 

- Edirne: (CHP) İl belediye meclisince kabul edilmiştir. 

AİHM’nin Aralık ayında Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı v. Türkiye davasında, Cem Vakfı lehine 

vermiş olduğu kararın üzerine belediyelerin bu tarzda “de facto” 29 hamleleri öyle görünüyor ki meseleyi yasal 

boyutta gündemde tutacaktır. 

27 

Madde 14 “Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması”na yöneliktir. 

28 

Maltepe ilçesi Kaymakamlığı belediyenin vermiş olduğu bu karara itiraz etmiştir. Maltepe Kaymakamı Necip Çakmak 2 Mart 2015’te 

bölge idare mahkemesine verdiği dilekçe ile başvuru yapmıştır. Mahkeme kararı beklenilmektedir (İlknur, 2015). 

29 

De facto veya de fakto, “gerçekte”, “uygulamada”, “fiilen”, “fiili” ya da “pratikte” anlamında kullanılır. Bu uygulama yasal olabilir ya 

da olmayabilir. 

•19


Bu kurumların ibadethane statüsünde olması talebinin karşılanmaması pratikte bazı anlaşmazlıklara yol 

açmaktadır. Cem Vakfı’nın AİHM’ye açtığı dava da pratikte karşılaşılan bu problemle ilgilidir. 30 

Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı (CEM Vakfı) - Türkiye - 32093/10 davası 2.12.2014 tarihinde neticelendi. Yaklaşık 

290.000 Euro olan elektrik borcundan muaf tutulmak üzere başvurulan dava CEM Vakfı’nın lehine sonuçlanmıştır. 31 Mahkeme bu 

durumu 14. madde 32 ve 9. maddeye 33 aykırı bulmuş ve ayrımcılık şeklinde gerçekleştirilen hak ihlaline oy birliği ile hükmetmiştir. 34 

Cemevleri ibadethane olarak kabul edildiğinde “Alevi dedeleri” de tıpkı imamlar gibi kamusal hizmet gören 

memur statüsünde olacaktır. Bu nedenle cemevlerine statü sağlamak dedelerinin de statülerini belirlenmesine 

yönelik ihtiyaç doğuracaktır. Mevcut düzende 35 , yukarıdaki kararda da açıkça ifade edildiği üzere, cemevlerinin 

statüsü daha doğrusu statüsünün olmayışı AİHS’ye aykırılık teşkil etmektedir. 

Bunlara ek olarak, Anayasanın 10. maddesinin 5. fıkrasında “Devlet organları ve idare makamları bütün 

işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.” hükmü yer almaktadır. 

Anayasal hakları olarak Aleviler, ibadethane olarak gördükleri cemevlerinin de tıpkı camiler gibi, Türkiye’de 

ibadethanelerin faydalandığı tüm haklardan ve kolaylıklardan yararlanmasını talep etmektedirler ve bu 

talepleri görüldüğü gibi Anayasa çerçevesinde son derece makuldür. 

Son olarak, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun dernek tüzüğünde cemevlerinin ibadethane olarak tanımlanmasına 

karşı çıkmayarak vermiş olduğu emsal karara bakılmasında fayda olacaktır. Bu karar devletin cemevlerini 

ibadethane olarak net bir şekilde tanıdığını göstermiş olamasa da kısmi bir geçiş sürecini yansıtmaktadır. 

Yani, hukuki norm ve kararların bu konuda cemevlerinin statüsünün tanınması lehine olduğu ya da en azından 

engel olmadığı görülmektedir. 

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 3 Aralık 2014 tarihli Çankaya Cemevi Yaptırma Derneği lehine verdiği kararın 

dava süreci şu şekilde gelişmiştir: “Çankaya Cemevi Yaptırma Derneği adıyla kurulan derneğin tüzüğünün 2. 

maddesi ile tüzüğün 4. maddesinin (a) ve (c) fıkralarında cemevleri için “ibadet yeri” ifadesi kullanılmıştır. 

Ankara Valiliği 2010’da tüzük hükmünde yer alan bu ifadeden kaynaklı olarak derneğin kuruluş işlemlerini 

yapmamıştır ve İçişleri Bakanlığına sormuştur. İçişleri Bakanlığı da DİB’e bu konudaki görüşünü sormuştur. 

DİB, cemevlerinin ibadethane sayılamayacağı görüşünden yola çıkarak bunu yapmak amacı güden bir derneğin 

de kurulamayacağını bildirmiştir. 

30 

Cemevlerinin ibadethane olarak tanınması konusunda benzer AİHM kararları için bk. In the case of Magyar Keresztény Mennonita 

Egyház and Others v. Hungary (08/09/2014-application no: 70945/11 etc.), In the case of Krupko and Others v. Russia(17/11/2014- 

application No: 26587/07), In the case of Biblical Centre of the Chuvash Republic v. Russia(13/10/2014 Application No: 33203/08) 

31 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi davayı değerlendirirken İngiltere Preston’daki Mormon Kilisesi üyeleri tarafından vergi muafiyeti 

için başvurulan dava ile kıyas ederek değerlendirmiştir. Mahkeme Mormon Kilisesi davasında ise bir ihlal görememiştir. 

32 

Ayrımcılık yasağı ilkesi. 

33 

Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü ilkesi. 

34 

Bunun yanında mahkeme vakanın açıklandığı kısımda Aleviliği İslam’ın azınlık ve heterodoks bir kolu olarak tanımlamıştır. Bu tanımın 

mevzuatımızda karşılığı yoktur. 

35 

“Mevcut düzen”den kasıt ibadethane olarak sadece camilerin kamu hizmeti olarak görüldüğü durumudur. 

• 20


İçişleri Bakanlığı bu görüşü Ankara Valiliğine iletince Valilik, 2011’de 16. Asliye Hukuk Mahkemesi’ne bu 

derneğin kapatılması için dava açmıştır. Yargıtay 7. Hukuk Dairesi kararı bozmuş ve yerel mahkeme tekrar 

önüne gelen dosyada direnme kararı vermiştir. Direnme kararı verilince bir üst makam olarak dosya Yargıtay 

Hukuk Genel Kurulu’na gitmiş ve Yargıtay Hukuk Genel Kurulu bu sürecin sonunda hükmünü cemevi lehine 

vermiştir (Karaca, 2015). 

Yargıtay “Bir ibadet yerinin meşruluğunu belirlemek konusunda devletin takdir yetkisi yoktur” gerekçesine 

dayanarak kararı Çankaya Cemevi Yaptırma Derneği lehine onamış ve derneğin kapatılmaması yönünde 

karar vermiştir (Derneğin Feshi ve Dernek Mallarının Tasfiyesi, 2014). 

Ayrıca Ağustos 2015 tarihinde Cem Vakfı’nın söz konusu elektrik borcu ile ilgili AİHM’nin vermiş olduğu 

karara ithafen Yargıtay 3. Hukuk Dairesi, cemevlerine yıllardır yapılagelen ayrımcılığa dur diyebilecek 

bir karara imza atmıştır. Yargıtay 3. Hukuk Dairesi kararın gerekçesini “…Alevi toplumunca kabul gören 

cemevleri, Alevi-İslam inancına sahip yurttaşların ibadet mekânıdır... Öncelikle, bir mekânın ibadet yeri 

sayılıp sayılmamasının münhasıran o inanca tabi insanların takdirinde bulunmalıdır…” şeklinde sunarak 

cemevlerine yönelik olarak resmen ibadethane kavramını kullanmıştır. 

Kısaca Yargıtay “bir mekânın ibadet yeri sayılıp sayılmamasını o inanca sahip insanların takdirine” bırakarak 

özgürlükçü bir yorum getirmiştir. Dolayısıyla bu içtihatlar cemevlerinin statüsünün resmen tanınması 

noktasında olumlu adımlar olarak görülebilir. 36 

36 

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun vermiş olduğu karara karşı verilen karara yerel mahkemeler farklı şekilde içtihat edip karar verebilir. 

Bu durumda Yargıtay’ın içtihadı birleştirme kararı beklenecektir. 

•21


Sonuç Yerine 

– Anayasalar, tanımları ve işlevleri gereği bağlayıcıdır. Devlet organlarının ve yöneticilerinin bağlı oldukları 

en temel metin olan Anayasaya uymaları, Anayasada yer alan hükümleri yerine getirmeleri gerekmektedir. 

Anayasanın 10. maddesinde yer alan “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep 

ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa 

imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine 

uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.” hükümlerine işlerlik kazandırılmalı ve bu madde tam anlamıyla 

hayata geçirilmelidir. Yasalarla kâğıt üzerinde sağlanan eşitlik, uygulamada da temin edilmeli ve hiç kimse 

inancından ötürü hak ettiği yerlere gelmekten alıkonulmamalıdır. Örneğin; hiç kimse devlet bürokrasisinde 

Alevi olduğundan ötürü mülakatlarda elenmemelidir. 

– “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Protokol gibi 

uluslararası insan hakları belgeleri ve insan hakları denetleme mekanizmalarının –bilhassa da AİHM– kararları 

ile uyumlu uygulamalar ortaya konmalıdır. Bu gerçekleştirilirken meseleye devleti ve statükoyu koruma refleksi 

ile değil, bireyin özgürlüğü bağlamında yaklaşılmalıdır.” (GYV, 2013) 

– Bu sorunların halli için atılması gerekli olan hukuki adımların birçoğu zaten hâlihazırda konuşulmuş 

ve tartışılmış bulunmaktadır. Hükümet tarafından atılmış olumlu bir adım olan Alevi Açılımı’nda alınan 

kararlar pratikte uygulamaya geçirilmelidir. Aleviler tarafından kamu kurumları önünde dile getirilen taleplere 

(cemevi açma vb.) karşı yukarıda açıklandığı gibi belediyelerin ve Yargıtay’ın olumlu cevap vermelerinin de 

gösterdiği üzere hukuk düzenimizin buna bir engel teşkil etmediği, bilakis bu talepleri haklı bulduğu hususu 

akılda tutulmalıdır. Var olan bürokratik engellere bu ve benzeri uygulama ve kararlar emsal gösterilerek karşı 

çıkılmalıdır. 

– Türkiye’deki Alevi kanaat önderleri ve aydınlar tıpkı Avrupa’daki Aleviler gibi taleplerini somut çalışmalar 

üzerinden yapmaya daha çok gayret göstermelidir. MEB mevzuatına uyumlu Alevilik dersi müfredatı hazırlamak 

bunun ilk adımı olabilir. 

EK: 

Raporda DİB personel sayısı 30 Aralık 2013 verileridir. DİB’in 2013 yılı sonunda 121 bin civarı olan personel 

sayısı 2014 yılında 141 bin civarına çıktığı tespit edilmiştir. Bu sayının üzerine 2015 için 9 bin kişilik kadro 

talebinde bulunulmuştur. Bu kadro talebi tamamıyla kabul edilirse DİB’in, kadrolu personel sayısını 2015 

sonunda 150 bin civarına çıkaracağı düşünülmektedir (Dini Ajans, 2014). 

• 22


Kaynaklar 

E.1996/74, K.1998/45 (Anayasa Mahkemesi Mart 11, 2000). (2011). 

AİHM Kararlarının Uygulanmasının İzlenmesi. (2007). “Zengin Kararı”. 2015 tarihinde AİHMİZ: http://www. 

aihmiz.org.tr/?q=tr/content/zengin-karari adresinden alındı 

Akgüngör, İ. (2015, Mart 9). “70 belediye cemevlerine ibadethane statüsü verdi”. Vatan Gazetesi: http://www. 

gazetevatan.com/70-belediye-cemevlerine-ibadethane-statusu-verdi-747780-gundem/ adresinden alındı 

Aladağ, C. (2009). “Madde gerekçesi”. Mayıs 10, 2015 tarihinde Türk Hukuk Sitesi: http://www.turkhukuksitesi. 

com/serh.php?did=1204 adresinden alındı 

Alevi Kültür Dernekleri. (2010). Türkiye’de Alevi Olmak. Ankara. 

Alevi Kültür Enstitüsü. (2013). “Alevi Bektaşilerin Sorunları ve Çözümlerine İlişkin Rapor”. Almanya: Alevi 

Bektaşi Enstitüsü Bilim Kurulu. 

Alevi Kültür Merkezi, Köln. (2015). Alevilik Dersleri. Nisan 11, 2015 tarihinde Alevitische Gemeinde Köln: 

http://www.alevi-koeln.de/alevitentum/alevilik-bilgileri/62-alevilik-dersleri.html adresinden alındı 

Altıparmak, Y. K. (2013). İHOP AİHM Kararlarının Uygulanması İzleme Raporları 1. Ankara: AİHM Kararlarının 

Uygulanmasının İzlemesi. 

Avrupa Komisyonu. (2012). Avrupa Birliği Türkiye İlerleme Raporu. Brüksel: Avrupa Komisyonu. 

Aydın, A. İ. (2007, Eylül 28). “Avrupa’da devlet okullarında din dersinin okutulmadığı tek ülke Fransa”. Nisan 

21, 2015 tarihinde Zaman : http://www.zaman.com.tr/dunya_haber-inceleme-avrupada-devlet-okullarindadin-dersinin-okutulmadigi-tek-ulke-fransa_594128.html 

adresinden alındı 

Aydın, A. İ. (2007, Ekim 26). “Din dersi olmayan tek ülke Fransa”. KADİP: http://www.kadip.org.tr/Haberler/ 

Detay/1038/Din%20dersi%20olmayan%20tek%20ülke%20Fransa adresinden alındı 

Aydın, M. Z. (2007). “Türkiye’de Din Dersinin Tarihi, Teorik Yapısı, Bazı Ülkelerle Karşılaştırılması”. Cumhuriyet 

Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 5-71. 

Başdemir, H. Y. (2011). “Din Dersleri ve Alevîliğin Aktarılması”. Liberal Düşünce, 59-72. 

Bilgin, Y. (2015, Ocak 25). “Hızır Hanenize Uğrasın!” Nisan 26, 2015 tarihinde Avusturya Alevi İslam İnanç 

Toplumu: http://www.aleviten.at/tr/?p=4203 adresinden alındı. 

Cemal Tosun, K. Z. (2009). “Almanya’daki Alevilik Din Dersi Programları (1.ve 4. Sınıflar) Üzerine Bir İçerik 

Analizi”. Dini Araştırmalar, 345-383. 

•23


“Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı Türkiye Davası”. (2015). Küresel Bakış, 16. 

Çakmakçı, N. (2014, Eylül 24). “1086 sayfanın 16’sı Alevilik”. Nisan 21, 2015 tarihinde Hürriyet Eğitim: http:// 

www.hurriyet.com.tr/egitim/27257866.asp adresinden alındı 

“Derneğin Feshi ve Dernek Mallarının Tasfiyesi”, 2012/541-2012/476 (Ankara 16. Asliye Ceza Mahkemesi 

Aralık 3, 2014). 

Dinç, A. (2002). “Almanya Alevileri Ders Başı Yaptı”. Aksiyon. 

Dini Ajans. (2014, Ekim 15). “Diyanete 9.000 Kadro geliyor”. Nisan 22, 2015 tarihinde http://www.diniajans. 

com/haber/diyanete9000kadrogeliyor-20959.html adresinden alındı 

Diyanet İşleri Başkanlığı. (2013). “DİB 2013 Yılı Kurumsal Mali Durum ve Beklentiler Raporu”. Ankara: Strateji 

Geliştirme Başkanlığı. 

“Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun”, 633 (1.Madde Temmuz 2, 1965). 

European Court of Human Rights. (2010). Avrupa Ayrımcılık Yasağı Hukuku El Kitabı. Avrupa Birliği Temel 

Haklar Ajansı. 

Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası. (1949, 05 23). Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası. Almanya. 

Gözaydın, İ. (2015, May 14). “Diyanet’in tekel olmaması gerekir”. (G. Kazaz, Röportaj Yapan) Agos Gazetesi. 

Gözler, K. (2000). Türk Anaysa Hukuku. Bursa : Ekin Kitabevi Yayınları. 

Güler, H. (2015, Ocak 31). “CHP’li belediyeler cemevlerini ibadethane kabul edecek”. Zaman Gazetesi: http:// 

www.zaman.com.tr/politika_chp-li-belediyeler-cemevlerini-ibadethane-kabul-edecek_2274715.html 


GYV. (2013). “Aleviler ve Sünniler- Türkiye’de Barışı Beraber Aramak”. Abant Platformu Çalıştayı. Bolu: Abant 

Platformu. 

Hasan ve Eylem Zengin v. Turkey, 1448/04 (European Court of Human Rights Ocak 9, 2008). 

Hubyar Sultan Alevi Kültür Derneği. (2014). Hak İhlalleri İzleme Raporu- Alevilere yönelik yapılan ayrımcı 

uygulamalar ve yaşanan olaylar. İstanbul: Hubyar Sultan Alevi Kültür Derneği. 

İdil Işıl Gül, U. K. (2011). Ayrımcılık Yasağı [Kavram, Hukuk, İzleme, Belgeleme]. İstanbul: İstanbul Bilgi 

Üniversitesi Yayınları. 

İlknur, M. (2015, Mayıs 1). “Kaymakamdan cemevine dava”. Mayıs 2015, 5 tarihinde Cumhuriyet Gazetesi: 

http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/267387/Kaymakamdan_cemevine_dava.html adresinden alındı 

• 24


Institut for Menneskerettigheder. (tarih yok). “Ayrımcılık Nedir?” Mayıs 11, 2015 tarihinde SigFraNu: http:// 

sigfranu.dk/index.php/tuerkce/ayr-mc-l-k-nedir adresinden alındı 

İştar Gözaydın, A. E. (2014). The Management of Religion in Turkey. Turkey Institute. 

Karaca, E. (2015, Mart 17). Bianet. Nisan 22, 2015 tarihinde “Yargıtay Hükümete Cemevlerini Düzenleme 

Görevi Verdi”: http://www.bianet.org/bianet/yasam/163081-yargitay-hukumete-cemevlerini-duzenlemegorevi-verdi 


Karamercan Hukuk Bürosu. (2015, Mart 13). “Cemevi Kararı”. Nisan 22, 2015 tarihinde Karamercan Hukuk: 

http://www.karamercanhukuk.com/yargitay-karari/yargitaydan-cemevi-karari adresinden alındı 

Karan, U. (2007).“Türk Hukukunda Ayrımcılık Yasağı ve Türk Ceza Kanununun 122. Maddesinin Uygulanabilirliği”. 

TBB Dergisi, 146-173. 

Kenanoğlu, A. (2015, Şubat 12). Alevilerin zorunlu din dersi direnişi. (U. A. Gültekin, Röportaj Yapan) 

Koca, G. (2015, Nisan 15). “Din Dersi Muafiyetine Belge Şartı”. Şubat 10, 2015 tarihinde Hürriyet: http://www. 

hurriyet.com.tr/egitim/28164296.asp adresinden alındı 

Kuru, A. (2011). Pasif ve Dışlayıcı Laiklik - ABD, Fransa ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 

Kuzey Ren- Vestfalya Eğitim Bakanlığı ve AABF. (2007). İlkokullar İçin Alevilik Dersleri. Köln: Kuzey Ren- 

Vestfalya Eğitim Bakanlığı ve AABF Karma Komisyonu. 

Külküt, E. K. (2011). Din veya İnanç İzleme Raporu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi. 

Maliye Bakanlığı. (2015). Genel Bütçe Kapasamındaki Kamu İdareleri 2015 Yılı Bütçe Teklifi Tavanları. Ankara. 

Mansur Yalçın ve Diğerleri v. Turkey, 21163/11 (European Court of Human Rights Eylül 16, 2014). 

Mazlum-Der. (2008). Türkiye’de Dini Ayrımcılık Raporu. İstanbul: Mazlum-Der. 

Mutluer, N. (2015, Mart 22). “Cumhuriyet tarihinde Aleviliğe hiç bu kadar müdahale edilmemişti”. Nisan 20, 

2015 tarihinde T24: http://t24.com.tr/yazarlar/nil-mutluer/cumhuriyet-tarihinde-alevilige-hic-bu-kadarmudahale-edilmemisti,11528 


Nüfus Hizmetleri Kanununun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik, 82. Madde (Bakanlar Kurulu Eylül 29, 2006). 

Okur, M. (2005). “Milli Mücadele ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Milli ve Modern Bir Eğitim Oluşturma Çabaları”. 

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt 5- Sayı 1. 

Özbudun, E. (2007, Eylül 9). “İşte yeni Anayasanın en çok tartışılan 2 maddesi”. (A. Keskin, Röportaj Yapan) 

Özbudun, E. (2007, Eylül 13). “TC Anayasası Önerisi”. 2015 tarihinde NTV: http://arsiv.ntv.com.tr/news/419856. 

asp adresinden alındı 

•25


Özcan, M. (2014, Ekim 15). “Hamburg’dan sonra Bremen de Alevilerle devlet sözleşmesi imzaladı”. Nisan 

11, 2015 tarihinde Avrupa Zaman: http://zaman-online.de/hamburgdan-sonra-bremen-de-alevilerles%C3%B6zle%C5%9Fme-imzalad%C4%B1-184246 


Özipek, B. B. (2014). “Türkiye’nin Demokratikleşmesi ve Alevi Talepleri”. Liberal Düşünce, 7-11. 

PESA. (2013). Alevilerde Devlet ve Vergi Algısı. Sakarya: PESA. 

“Refusal to provide public services in religious matters”, 62649/10 (European Court of Human Rights June 

03, 2015). 

Resmi Gazete, 28444 (Anayasa Mahkemesi Mart 03, 2012). 

Sayıştay. (2014). DİB 2013 yılı Sayıştay Denetim Raporu. Ankara: T.C. Sayıştay Başkanlığı. 

Sol Gazetesi. (2012, Aralık 14). “Sabahat Akkiraz’dan Alevi raporu”. Haber Sol: http://haber.sol.org.tr/devletve-siyaset/sabahat-akkirazdan-alevi-raporu-haberi-64266 


Stratejik Düşünce Enstitüsü. (2009). Alevi Raporu. Ankara: SDE. 

T.C. Devlet Bakanlığı. (2010). Nihai Rapor. Alevi Çalıştayları. Ankara: T.C. Başbakanlık. 

TBMM/Meclis Haber. (2015, Ocak 20). HDP TBMM Grup Toplantısı. Nisan 22, 2015 tarihinde http://www. 

meclishaber.gov.tr/develop/owa/haber_portal.aciklama?p1=131595 adresinden alındı 

TC Adalet Bakanlığı. (tarih yok). Türk Ceza Kanunu Madde Gerekçeleri. https://www.google.com.tr/ 

url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&sqi=2&ved=0CBsQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww. 

c e z a - b b . a d a l e t . g o v . t r % 2 F m e v z u a t % 2 F m a d d e g e r e k c e . 

doc&ei=ZrFZVd2pIMm2swGwiIDQDA&usg=AFQjCNHG36U2toHWrja9DV8JgMNw7UISvw&cad=rja adresinden 

alındı 

The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints v. the United Kingdom, 7552/09 (European Court of Human 

Rights Mart 2014). 

Ülsever, C. (2015, Şubat 19). “Cem Vakfı’nın AİHM davaları”. Cem Vakfı: http://www.cemvakfi.org.tr/sondakika/cuneyt-ulsever-cem-vakfinin-aihm-davalari/ 


Venedik Komisyonu. (2006). “Türkiye’ye İlişkin Görüşleri”. Ankara: TBMM Araştırma Merkezi. 

Yeni Şafak. (2008, Aralık 1). “Alevi nüfus 7 milyon”. Yenişafak: http://www.yenisafak.com.tr/politika/alevinufus-7-milyon-153480 


Yenidünya, Y. D. (2006). “5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu’nda Ayrımcılık Suçu”. Çalışma ve Toplum, 4.sayı. 

Yılmaz, İ. (2015). Kemalizm’den Erdoğanizm’e. İstanbul: Ufuk Yayınları. 

• 26


•27

iSTANBUL TOPLUM SiYASET VE 

EKONOMi ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ 

HAKİMİYET-İ MİLLİYE CADDESİ 

EMLAK KREDİ ÇARŞISI NO:157 

ÜSKÜDAR, iSTANBUL / TÜRKiYE 

www.istanbulinstitute.org 

Tel: 0216. 545 94 09

Türkiye’de Alevilere Yönelik Hak İhlalleri

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?