taslakDEVE

süreli sosyal bilimler çalışmaları dergisi
birinci sayı naber 2017
DEVE

DEVE dergi
Yayın yönetmeni
H. Arif Sarıyaşar
Editör
Tugay Aydoğan
Yazı İşleri
E. Ensar Avcı
Tasarım
H. Arif Sarıyaşar
DEVE dergi süreli bir sosyal bilimler çalışmaları yayını ve
İstanbul Prof. Dr. Mümtaz Turhan Sosyal Bilimler Lisesi öğrencileri
tarafından harekete geçirilmiş bir projedir.
2

3

İbadiyye mezhebi İslam düşüncesinden ilk ayrılan ekol
olan Hariciyye mezhebinin diğer Müslümanları kâfir ilan etmesi
ve büyük günah işleyen kişileri müşriklikle suçlaması
gibi aşırı görüşlerine karşın ayrılmış bir koludur. İtikadi görüşlerinde
çokça Sünni ve Mutezili’nin görüşlerinden çokça
etkilenen İbadiyye diğer Harici görüşler gibi çeşitli kitleler
etrafında kapalı bir görüş olmadığını ve bu şekilde günümüze
ulaşabildiğini görmekteyiz. Hariciyyenin ılımlı ve günümüze
kadar ulaşabilmiş tek kolu olan İbadiyye mezhebinin önce
kuruluş ve gelişim süreci daha sonrasında ise devlet anlayışları,
hadis usulü ve itikadi gorüşleri incelenecektir.
1)KURULUŞ VE GELİŞİM SÜRECİ:
İbadiyye ismini kurucusu olarak kabul edilen Abdullah b.
İbaz’dan almaktadır. Kendilerini ‘ehlül iman ve’l istikame,
ehlül adl ve’l istikame, cemaatül müslimin, ehlü’d da’ve’ gibi
isimlerle de adlandırmaktadırlar. Mezhep hicri 65 yılında Nafi’b.
Erzak’ın Harici olmayan Müslümanlar hakkında ortaya
koyduğu görüşleri aşırı bularak katılmayan Abdullah b.
İbaz’ın önderliğinde Basra’da kuruldu. Lakin İbadiyye’nin
başlangıcını Abdullah b.İbaz ile göstermek doğru olmayacaktır
çünkü öncesinde de benzer fikirlerin o bölgede bulunan
çeşitli guruplarca zikredilmekte olduğu görülmektedir. Abdullah
b.İbaz dönem içerisinde Cabir b. Zeyd’in fikirlerinden
etkilenmiştir. Daha sağduyulu ve sünnetin sınırlarında bir tutum
sergileyerek çeşitli gurupları da yanına çekmiş ve o dönemde
yaşanan Harici isyan hareketine karışmamıştır. İsyanın
başarısız olmasıyla birlikte ılımlı fikir güçlenmiştir. Hayatı
boyunca Medine savunması dışında hiçbir harekette aktif rol
oynamayan Abdullah b.İbaz gurubunu gizli ve pasif bir şekilde
muhafaza etmeyi başarmıştır. Emevi idarecileriyle dostane
ilişkiler kurup halife Abdulmelik b. Mervan’ın mektubuna
temel ibadiyye esaslarının kısa bir açıklaması niteliğinde bir
mektupla cevap vermiştir.
Halife Abdulmelik b. Mervan’ın ölümünden sonra o
dönem patlak veren İbnü’l Eşas’ın isyanına katıldıkları gerekçesiyle
Irak valisi Haccac b. Yusuf İbadi ileri gelenlerini Ummana
sürgün etmiş bir kısmını ise Basra da hapsettirmiştir.
Haccac’ın ölümünden sonra İmam olarak seçilen Ebu Ubeyde
Basra İbadilği’nin bir propaganda ve eğitim merkezi olması
için çeşitli faliyetler göstermiştir. Basra’da bir ihtilal hükümeti
kurmaya başlayan Ebu Ubeyde yetiştirdiği öğrencilerini tüm
İslam coğrafyasına dailer olarak gödermiştir. Bu dailerle birlikte
mezhebin Mağrib, Yemen, Umman ve Horosan’a yayılmasını
sağlanmıştır. Dailerin faliyetleriyle birlikte çeşitli bölgelerde
irili ufaklı ayaklanmalar meydana gelse de Basradaki
İbadiler kimliklerini saklamaya devam etmişlerdir. Ebu Ubeyde’nin
ölümünden sonra Basradaki İbadi hareket zayıfladı. Bu
hareketin yerini Yemen İbadiğine bıraktığı söylenilebilir.
Yemende İbadi hareketi kapsamlı olarak Hadramut bölgesinin
ileri gelenlerinden Abdullah b Yahya’nın Ebu Ubeyde’nin
Mekke’ye dai olarak göderdiği Ebu Hamza Eşşari’nin
fikirlerinden etkilenp kendisini Hadramut’a daveti üzerine
başladı. Burada Abdullah’a imam olarak biat ettiler ve kendisine
‘Talib-ül Hak’ ismini verdiler. Sonrasında gelişen hareket
4

San’a ve Yemen şehirlerini ele geçirdi. Hicri 129 yılının Hac
mevsiminde komutan olarak gönderilen Ebu Hamza ve yanındaki
1000 kişilik kuvvet ile Mekke’yi devamında ise Medine’yi
ele geçirdi. Sonrasında halifenin gönderdiği 4000 kişilik
orduya yenilen İbadiler’in Ebu Hamza ile birlikte çoğu öldürüldü.
Hayatta kalanlar ise Umman’a kaçtı. Bu hadiseden
sonra Yemende bir daha İbadi bir hareketin meydana gelmediği
görülmektedir.
Bu olaydan iki yıl sonra Umman’da çıkan isyanla Umman
ibadi imameti kurularak başına Cülenda b. Mes’ud getirildi.
Cülenda kısa zamanda öldürülünce kısmi bir yıkılma
dönemine girildiği gözlemlenmektedir. Sonrasında çeşitli
imamlar gelsede Gassan b. Abdullah döneminde Umman
İbadi devletinin merkezi oldu. Basradan İbadi ileri gelenleri
bu dönemde Ummana getirilmiştir. Abbasilerin Umman’a
düzenlediği sefere rağmen bölgede varlıklarını sürdürebildikleri
görülmüştür. Sonrasında imamete gelen Ebü’l Kasım
imamette şura yerine cemaati savunması üzerine ‘imamü’d
difa’ şeklinde adlandırılmış ve açtığı yol ortaçağda da varlığını
sürdürmüştür. 16. yy den itibaren genel olarak veliaht sistemiyle
yürüyen bir imamet şekline bürünmüştür.
İbadiliğin varlığını sürdürdüğü bir diğer bölge ise kuzey
ve doğu Afrika’dır. Kuzey Afrika’ya dailer aracılığıyla gelen
İbadilik büyük isyanlar başlatmışsa da bu isyanlar Abbasiler
tarafından kanlı olarak bastırılmıştır. Sonrasında ise çeşitli
sebeplerden doğan imamet kavgası sonucunda Nükkariyye ve
Vehbiyye olarak ikiye ayrılmışlardır. Doğu Afrika’daki İbadilik
ise Umman’dan Sudan’a gelen tüccarlar aracılığıla bu bölgeye
taşınmış ve buradan da Zanzibar ve Gana’ya yayılmıştır.
Günümüzde İbadiler'in büyük çoğunluğu Umman Sultanlığı'nda
yaşamaktadır ayrıca Tunus'un Cerbe adası, Tanzanya
ve Zengibar’da belirli bir İbadi nüfus barınmaktadır
2)DEVLET ANLAYIŞI:
Yukarıda gördüğümüz üzere İbadiyye başlangıcında pasif
ve barışçıl bir yol izleyerek izlediği mutedil tutumu zaman
içerisinde siyasileşmiştir. Çeşitli sebepler ile Emevi ve Abbasi
Hilafetini kabul etmeyerek ortaya koyduğu devlet mekanizmasını
yanlış bulmuştur. Oluşturdukları devlet mekanizmasında
Hz.Osman’ın ilk dönemine ve Hz. Ali’nin tahkime
kadarki döneminde olan halifelerin yaptığı işler kaynak olarak
kabul edilmiştir. Fikirlerine göre sonraki süreçte hilafet
bozulmuştur. İbadilikte devlet anlayışı yazıda imamın vasıfları
ve seçimi ve devletin görevleri konu başlıkları etrafına incelenecektir.
a)İmamın Vasıfları ve Seçimi: İmamet müessesesi İbadiyye
mezhebinde çok önemli bir yer tutmaktadır. İmam olacak
kişinin çeşitli özellikleri bulundurması gerekir. Bu konuda
diğer Sünni ve Şii mezhepler ile arasında farklılıklar vardır.
Bu farklılıkların en büyüğ Ehl-i sünnetin ‘’imamlar Kureştendir’’
hükmüdür. Bu hükmü diğer hariciler gibi reddederler.
Bu sebepten ötürü pek çok mevali’nin (Ara olmayan Müslümanlar)
harici saflarına katıldığı bilinmektedir. Bunun yanın-
5

da bir köle bile olsa soya hiç bakılmaksızın imam kabul edilebilir
önemli olan Allah’ın Kuran’ı ve Resul’ün Sünnet’ini
ayakta tutabilmesidir. Bununla beraber ilim ve zühd sahibi
olması gerekir. Bunların yanında ehl-i Sünnet’’in de savunduğu
gibi bedeni kusurlardan uzak olgun bir erkek olmalıdır.
Yani Şia‘nın kabul ettiği gibi bir çocuğun imameti kabul edilmez.
Yani İbadiyyeye göre imam ilim ve zühd sahibi, Kitab’ı
ve Sünnet’i ayakta tutabilecek, bedeni kusurlardan uzak, olgun
bir Müslüman’ın soyuna bakılmaksızın seçildiği kişidir
İmamın seçimine gelindiğinde ise gerekli şart bey’at’dır.
Bey’at iki aşamada tamamlanır. İlk aşamasında Hz. Ömer’in
örneğini takiben 6 kişilik meclis ya da Umman öncesinde Basra’da
mevcut olan İbadi Meşayihi’nce seçilir. Bey’atın ikinci
aşamasında ise İbadi cemaatine başvurulur. Cemaatin bu seçimi
tasdik edip etmemesi önem teşkil eder. Halk tarafından
kabul edilmemiş bir lider imam sıfatını alamaz.
b) Devletin Görevleri: İbadi Devletinin 1. Görevi Allah’ın
Şeriatı’nı tatbik etmektir. Yani Kuran-i Kerim’in bütün
kurallarının tatbikini esas alır, bu doğal olarak adaletin de
tatbiki olacaktır. Gerekirse bu kuralları uygulamak için zor
kullanma yetkisine sahiptir. Bir diğer görev ise adaleti sağlamaktır.
Adaletin tanımını iyiliği yaymak kötülüğü men etmek
olarak yapılmaktadır. Kendi mezheplerinden olmayan Müslümanlara
bu adaletten pek hak tanımamışlardır bunun yanında
ehl-i kitaba ‘Allah’ın gerçek vahyine mazhar olamadıkları için
onları korumanın gerekeceğini’ düşünerek yaklaşmışlardır.
Fakat burada hariciler diğer Müslümanların kanları da dahil
bütün varlıklarının kendilerine helal olduğu düsturuyla yaklaşırken
İbadiler onların davet edilinceye kadar kanlarının haram
olduğu savaş sonucunda mallarının ve kadınlarının helal
olmadığı fakat sürüler ve savaş eşyalarının savaş malzemesi
olarak alınmasında bir beis olmadığını düşünmektedirler.
Devletin son görevi ise cihattır. Cihat Allah’ın kullarında apaçık
bir emri olduğu için farz kabul edilmiştir. İbadiliğe göre
muhalif Müslümanların bulunduğu bölgeler tebliğ bölgesi
muhalif idarecilerin bulunduğu bölgeler zulüm bölgesi olduğu
için cihat açılmalıdır. Cihadın birinci şartı öncesinde çağrı
yapılmış olmasıdır. Bunlar yanında cihat sonucu sürüler ve
silahlar dışında ganimet haram kabul edilmektedir.
3)HADİS USULÜ:
İbadiler Ehl-i Sünnette olduğu gibi hadisi kabul ederler
fakat hadis metodolojisi konusunda farklılıklar ve eksikliklerinin
olduğu görülmektedir. Hadislere senetlerine göre değil
metinlerine göre değer verirler yani Kuran ile uyma durumuna
göre sahih ya da zayıf hükmü verilir. Çeşitli örneklerde çokça
görüldüğü gibi kullanılan bu teknik çoğu zaman bilimsel bir
metod olmaktan çıkmış, bu metotla yanlı ve yanlış kararlar
verildiğine çokça rastlanılmıştır. İbadiler Resulün geçici veya
bir kereye mahsus yaptığı ibadetleri sünnet olarak değerlendirmezler.
Bunun yanında İbadilerin kabul ettiği hadis kaynakları
çeşitli sebeplerden günümüze ulaşamadığından günümüzde
sadece Reb’i b Habib’in Müsned adlı kitabı dışında hadis kaynağı
kabul etmemektedirler.
4)İTİKADİ GÖRÜŞLERİ
İbadiyye mezhebi temel olarak İman, beraat ve velayet
anlayışı, Allah’ın teşbihi, Kuranın mahlûk olup olmadığı, Peygamberin
şefaati ve ruyetullah mevzularından ehl-i Sünnetten
ayrılmaktadırlar.
İbadiyye’ye göre İman amelden bir cüzdür. Yani amel
ile iman bağlantılıdır. Eğer bir Müslüman büyük günah işler
ise nimet küfrü işlemiş olduğundan sonsuza kadar cehennemde
kalacaktır yani kâfir olacaktır. Fakat Hariciyyenin bu konuda
belirttiği gibi müşrik de olmayacaktır. Eğer günahına tövbe
ederse nimet küfrü üzerinden kalkacaktır. Lakin günahı işlemekte
ısrar eden kişi ise şirke girmiş olur. Bu anlayışıyla mutezileye
yakın bir görüş izlemiştir. Bunun yanında velayet
(müslümanı sevmek) ve beraat (Müslüman olmayanı buğuz
etmek) anlayışı hususunda ise beraat edilecek kişilere mezhebinden
dönen kişileri de eklemişlerdir.
İbadiler Allahın vahdaniyeti ve tek yaratıcı olduğu konusunda
diğer tüm mezhepler ile müttefiktir. Fakat Allahın
sıfatları konusunda bir takım farklılıklar vardır. İbadiler Allah’ı
teşbih etmenin büyük bir yanlış olduğunu ve onun
yegâne sıfatının kıdem olduğunu iddia ederler. Mutezile gibi
diğer sıfatların Allahın zatına ait olduğunu söylemektedirler.
Binanıaleyh tartışılagelmiş olan ruyetullah yani Allahın görülmesi
mevzuunda ise Allahın dünyada ve ahirette görülemeyeceğini
iddia ederler. Konuyla ilgili Ehl- sünnet’in ahirette görülebileceği
yönünde karar almasını sağlayan "O gün bir takım
yüzler Rablerine bakıp parlayacaktır" ayetini farklı biçimde
yorumlayıp bu karara varmışlardır.
Evvelden beri tartışılagelmiş bir başka kelam konusu
olan ‘’Kuran’ın mahlûk olup olmadığı’’ konusu üzerine yine
Mutezileye benze bir takım görüşler takınarak Allah kadimdir
ve iki tane kadimin bir arada olamayacağından dolayı Kuran’ı
mahlûk olarak görmektedirler. Fakat çeşitli İbadiler bu fikri
benimsememektedir.İtikadı mezhep alimlerinden olan Eşari
bu fikre karşı Allah’ın kelamının bir yaratık değil Allah’ın
bizzahati kendisi olduğunu söylemektedir.
Son olarak peygamberin şefaati mevzusunda ise günahkâr
kimse için şefaatin söz konusu olmadığını çünkü fikirleri
Allah’ın vaid ini yani vaad ettiği cezalandırmayı mutlaka
uygulayacağı yönündedir.
Sonuç olarak Hariciyye den ayrılıp daha mutedil
bir yol seçen ve çeşitli fikirlerle alışverişini devam ettirip diğer
Hariciler gibi kapalı bir toplum yaşamayan İbadiyye ne
6

kadar törpülense de radikal olan bu görüşleri ve tarihteki faaliyetlerine
rağmen günümüze ulaşmasının temel sebebini Hariciyye’nin
bedevi kabileleri arasında kapalı bir hal alıp yok
olmasına karşın İbadiyye’nin Ehl-i sünnet ve Muteziliden
çokça etkilenip daha açık fikirli bir görüş olmasıdır.
7

8

Eudaimonia antik Yunan etik anlayışının temel kavramlarından
biridir. Çoğu antik Yunan filozofu insanın nihai amacının
eudaimonia olduğunu etik anlayışlarının temeline oturtmuşlardır.
Ahlakın ve erdemin görevi bize mutlu olmayı öğretmektir.
Ahlak ve erdem eudaimoniaya ulaşmak için insanın
kullanması gereken araçlardır.
Eudaimonianın Türkçeye mutluluk şeklinde çevrilebilir. Bu
çalışmada eudaimonia eu(iyi) ve daimon(ruh) olarak çözümlenebilinen
eudaimonia kavramı Demokritos’tan Aristoteles’e
kadar antik Yunan felsefesinin etik anlayışında gelişimi incelenmeye
çalışılmaktadır. Bahsedeceğimiz filozoflar felsefi
düşünceleri doğrultusunda insanın amacı olarak gösterdikleri
ortak bir kavramda birleşmiştir. Bahsedeceğimiz ortak kavram
olan eudaimonia filozoflar tarafından farklı yorumlanmış
ve farklı etik anlayışları ortaya çıkmıştır.
Eudaimonia kavramından ilk olarak bahseden filozof Demokritos
antik Yunan felsefesinin etik anlayışında bir çığır
açmıştır. Demokritos’un etik anlayışında üzerinde çalışacağımız
diğer filozofların düşüncelerindeki gibi erdemin eudaimoniaya
ulaşmak için bir araç olduğu düşüncesi hakimdir. Demokritos’un
felsefesinde insanın bilge olması korku ve boş
inançtan yoksun olmasıdır. İnsanın korku ve boş inançtan yoksun
olması insanın sakin ve ölçülü yaşamı için bir gerekliliktir.
Demokritos burada eudaimoniayı sakin ve ölçülü bir yaşam
olarak tanımlar. İnsan eudaimoniaya erdem ile ulaşmıştır çünkü
sakin ve ölçülü bir yaşam için korku ve boş inançtan uzak
durmak gerekir. İnsanın erdemli oluşu onu eudaimoniaya ulaştırmıştır.
Yani Demokritos felsefesindeki eudaimonia insanın
sakin ve ölçülü yaşamıdır. Erdem ise insanın korku ve boş
inançtan uzak olması nedeniyle bilgeliktir. Bu eudaimonia
yorumundan sonra farklı bir eudaimonia yorumu getiren bir
filozof olarak Sokrates karşımıza çıkar. Demokritos felsefesinde
gördüğümüz erdemin insanın amacı için araç olduğu düşüncesi
Sokrates’in felsefesinde de hâkim bir görüştür. Sokrates
düşüncesinde erdem bilgidir. Sokrates felsefesinde hepsi bilgi
olan temel erdemler bilgelik, cesaret, adalet ve ölçülülüktür.
Erdemin bilgi oluşu cesaretin neyden korkulup neyden korkulmaması
gerektiğinin bilgisi olması şeklinde örneklendirilebilir.
Sokrates’in eudaimonia tanımı ise erdemli insanın huzur halidir.
İnsanın bilge oluşu Sokrates’in felsefesine göre onu eudaimoniaya
ulaştırır. Sokrates felsefesiyle karşımıza yine erdemin
eudaimonia yolunda bir araç olması karşımıza çıkmıştır. Fakat
bu iki düşünce ve bahsedeceğimizi diğer filozofların etik anlayışlarındaki
gibi aynı kavramın farklı yorumlanışı ve farklı
ulaşma şekilleriyle ayrışmıştır. Sokrates’in öğrencisi olan Platon
da bu kavrama farklı bir yorum getirmiştir. Platon ahlak
öğretisini kendi bilgi kuramı üzerinden inşa etmiştir. Platon
erdemi iyi ile bağdaştırmıştır. Platon’a göre insan ruhu üç parçadan
oluşur. Ruhun ilk ve en önemli parçası akıldır. Ruhun
ikinci parçası iradedir. Ruhun üçüncü parçası ise arzudur. İnsan
için iyi olan şey ruhun bahsettiğimiz parçalarının uyumu-
9

dur bu uyum aynı zamanda erdemdir. Ruhun üç parçası yani
akıl, irade ve arzu arasında her birinin kendisine özgü işlevi
yerine getirmesinin, diğer parçanın işlevine müdahale etmemesinin
sonucu olan uyum hali olarak tanımlamıştır. Buna göre
akıl; ideaların ve iyi ideasının bilgisine, insan yaşamının amacına
vb. bilgiye sahip olup bütüne yol gösterdiği, iştiha, istek
ve arzularında ölçülü olduğu, can da iştihanın aşırı isteklerine
direnç gösterip, aklın sesini dinlediği zaman, insan kendi özünü
gerçekleştirme, amacına ve doğal iyisine uygun yaşama
anlamında mutlu olur. Platon üç ayrı erdemi dile getirir bilgelik,
yiğitlik ve ölçülülük ve bu üç erdemin birleşmesinden en
yüksek erdem olan adalet erdemi ortaya çıkar. Platon adaleti
şu şekilde tanımlar. “Adalet, her şeyden önce, bilgelik, cesaret
ve ölçülülük üç ana erdemle birlikte sitenin erdemini tamamlayan
erdemdir. Bu erdemlerin hepsini kapsayan bir üst-erdem
olarak adalet, “herkesin kendi işiyle uğraşması”, kendi işini
yapmasıdır.”Platon’a göre bir kişinin mutlu bir hayat yaşayabilmesinin
koşulu adalettir. Mutluluk anlayışının farklı bir
yorumunu Aristoteles’in etik anlayışında da görebiliriz. Aristoteles
bahsettiğimiz filozoflar gibi eudaimoniayı insanın nihai
amacı olarak belirtmiştir. Eudaimonia en yüksek iyidir. Aristoteles
İyi kavramını Nikomakhos Etiği adlı kitabında her şeyin
eğilim duyduğu amaç olarak tanımlamıştır. İyi olan şey
ona göre eudaimoniadır. Eudaimonia ise ruhun erdeme uygun
etkinliğidir. Aristoteles felsefesinde erdemin ne olduğu konusunda
çalışma yaparken insan ruhundan bahsetmiştir çünkü
insansal erdem bedenin değil ruhun erdemidir. Filozof ruhu
akla sahip ve akıldan yoksun olarak ikiye ayırır. Ruhun bu iki
tarafına denk gelen iki çeşit erdem vardır akli erdem ve karakter
erdem. aklî erdemler öğretimden, karakter erdemleri ise
alışkanlıklardan doğar. Aristoteles’e göre erdem akli bir tercihtir.
Ruhun akıllıca yaptığı bir tercihtir. Ruhun akla uygun
olarak kullanılması erdemdir. Erdem bir varlığın işlevini en iyi
şekilde yerine getirmesidir bu insan için aklını iyi ve doğru
kullanmasıyla olmaktadır. Yani erdemli insan mutlu olmaktadır.
Aristoteles’in düşüncesine göre erdemli olmak mutlu yaşam
için yeterli değildir. Hiçbir şeye sahip olmayan bir insanın
mutluluğu elde etmesi çok zor görülmektedir. Bundan dolayı
insanın tam olarak mutluluğu elde etmesi dostluk gibi, servet
gibi, güzel ve tam bir vücuda sahip olması gibi özelliklere de
sahip olması gerekmektedir. Aristoteles’e insanın mutlu olabilmesi
için özgür ve soylu bir aileden gelmesi gerekir. Köleler
mutluluğa ulaşamazlar çünkü özgür değillerdir. Aristoteles’e
göre kadınlarda mutlu olamaz çünkü kadınlar tam anlamıyla
düşünme yeteneğini bütün bir şekilde kullanamazlar.
Kısaca her eylem iyi olanı amaçlamaktadır, iyinin ne olduğu
sorusuna ise mutluluk cevabını veren Aristoteles, mutluluğun
ne olduğu sorusuna da “erdeme uygun etkinliktir” demiştir.
Sokrates’e göre erdem bilgidir. Bilgi bilgelik, cesurluk,
ölçülülük ve adaletin bilgisidir. Platon’a göre erdem ruhun her
bir parçasının kendi görevini yapmasıdır. Aklın görevi bilmektir
arzunun görevi ise fiziki tatminlerde aşırıya kaçmayıp ölçülü
olmaktır. Aristoteles’e göre erdem bir varlığın işlevini en iyi
şekilde yerine getirmesidir. Mutluluk insanın yukarıdaki erdemlere
uygun yaşayarak varabileceği bir amaçtır. Amaç olarak
gösterilen eudaimonia kavramı bahsettiğimiz filozofların
felsefesinde ortaktır fakat aynı kavram farklı anlamlar üzerinden
yorumlanmıştır.
Bahsi geçen filozoflara göre mutluluğun araç olabileceği
bir amaç yoktur. İnsan mutluluğu herhangi bir şey için istemez
mutluluk insanın eylemlerinin ve hayatının bir sonucudur bundan
dolayı mutluluk insanın temel amacıdır. İnsanın bu temel
amacına ulaşması için ahlaklı veya erdemli bir yaşam sürmesi
gerekir. Eudaimonianın göreceli olması durumu burada ortaya
çıkar. Erdemin ne olduğu insandan insana değişebilir. Erdemin
göreceli olmasıyla birlikte insanın erdemli yaşamı da göreceli
olmaktadır. Bu görecelikse bizi farklı eudaimonialara çıkarır.
Farklı yaşam tarzlarına çıkarır. Mesela tek-dünyalı bir hayat
görüşünün benimsenmesi bizi farklı eudaimonialara ya da
farklı bir değişle farklı mutluluk algılarına çıkarmıştır. Tekdünyalı
bir hayat görüşünde mutluluk özneldir. Çift dünyalı
hayat görüşlerine baktığımızda ise mutluluk tek bir yere varmıştır.
Burada mutluluk nesnelleşmiştir. Kısaca bahsetmek
gerekirse insanların erdem anlayışı veya ahlak anlayışının değişimiyle
bile filozofların insanın bir amacı olarak gördükleri
mutlulukta değişir. Bu öznellikle yani farklı anlayışlarla İnsanlar
aynı kavramı amacı olarak görüp aslında farklı şeylere yönelmiştir.
İnsan mutluluğu farklı biçimlerde yorumlamıştır.
İnsanlar önlerine koydukları bir amaç ile eylemlerini saçmalıktan
uzaklaştırıp anlamlandırmaya çalışmıştır. İnsanın ahlaklı
oluşu saçma değil bir amaç içindi artık. Böylece farklı etik
anlayışları ortaya çıkmıştır.
Antik yunan felsefesinde eudaimonia kavramı bahsi geçen
filozoflar tarafından insanın nihai amacını kast etmek maksadında
kullanılmıştır. Eudaimonia bir şeyin aracı olmayan bir
amaçtı onlar için. Eudaimonia kimi zaman insan ruhunun sakin
ve ölçülü olmasıyken başka bir filozof için insan ruhunun
huzur haliydi. Eudaimonia kavramı üzerinden çok çeşitli etik
anlayışları ortaya çıkmıştır. Bahsettiğimiz filozofların etik
anlayışları farklıydı fakat aynı kavramın etrafında şekillenmişti.
Aynı kavram etrafında farklı etik anlayışlarının ortaya çıkmasıyla
insan biricik iyisine ulaşamamıştır. İnsanoğlu ise bu
öznellik ışığında hala mutluluğu aramaktadır
10

11

Kelimenin kökeni;
Cemil meriç’e göre aydınlarımız arasında ideolojinin
manası tam olarak açıklığa kavuşturulamamıştır. Bunun
nedeni kelimenin kaypak ve karanlık oluşudur.
Meriç, ideolojinin manasını kavrayabilmek için iki
asra yaklaşan tarihine eğilmek gerektiğini ifade eder.
Fransız ihtilalinden sonra Avrupa’nın ortasında yeni
bir dünya kurulmaktadır. Yeni rejim eskiye ait olan
şeylerin ortadan kaldırmakta ve kendi fikrini kabul
ettirmekte kararlıdır. Bu ortamda felsefeye de başka
bir isim bulmak gerekir. Destutt de tracy felsefeyi
karşılaması için ideolojiyi kelimesini uydurur. Kelimenin
en geniş anlamıyla: düşüncelerin ilmi. Felsefenin
yerine geçecek olan bu yeni ilmin konusu :
‘düşünceler, düşüncelerin kanunları, kendilerini dile
getiren işaretlerle münasebetleri ve kaynaklarıdır.’
Cobains ile de tracy kendilerini adlandırmak için
ideolojist kelmesini kullanır. İdeoloji o dönemde bazı
yazarlara göre, Fransa’nın klasik felsefesidir
(H.Taine). Kısaca, ideoloji metafizik muhtevasından
sıyrılan bir felsefe, mantıkla kaynaşan bir nevi tecrübi
psikolojidir. Napolyon’un ideolojiye olan kini
onun bir metafizik olduğunu düşündüğü içindir. Napolyon
ideolojiyi ‘metafizik gevezelikler’ olarak tanımlar.
Üniversite rektörüne verdiği talimatta
‘monarşiye uygun ve müspet şeyler okutacaksınız,
metafizik, ideolojik gevezelikler yok’ der. Chateaubriand
ideolojistleri küçümsemek için onlara ideolog
adını takar ve Napolyon bu tabiri yaygınlaştırır. Napolyon’dan
sonra ideolojinin asıl manası unutulur.
Marx’da ideolojiye eski itibarını kazandırmaz ve
12
çağdaş batılı yazarların kaleminde ideoloji iltifatta
çok hakaret anlamı taşır.
Cemil meriçin yaşamı ve düşünce hayatına
etkileri;
Meriç’in farklı düşünce yapıları içerisine girebilmesi
ve meselelere disiplinler arası yaklaşabilmesi onu
farklı kılan noktalardan biridir. Edebiyat ve sosyal
bilimlerin hemen hemen her alanında eserler veren
bir bilim adamının yaşamı onun fikir dünyasını doğrudan
etkilemiştir. Fransız sömürgesinde olan Hatay’da
dünyaya gelmesi ilkokulda reyhanlı rüştiyesinde
okumuş olması ve burada genç yaşta iken öğrenmeye
başladığı Fransızcası onun ileriki yıllarda
düşünce yapısını geliştirmiştir. Daha sonra Fransız
kültürünün hâkim olduğu Antakya sultanisinde ortaokula
devam etmesi genç yaşlarda bu kültürün içine
girmesine, yakından tanımasını sağlamıştır. Lise hayatının
12. Sınıfını geçirdiği Pertevnihal’deki hocaları
felsefede ihsan kongar, tarihte Reşat Ekrem koçu,
edebiyatta keyise idali, Fransızcada Nurullah
ataç’tır. İstanbul’da olduğu süre içerinde iletişimde
olduğu entelektüel çevre onun düşüncelerinin şekillenmesinde
önemli rol oynamıştır. 1939 Nisan ayında
üçüyüz kadar kitabına ve dergi koleksiyonuna el
konulur. Hatay hükümetini devirmek suçundan idam
talebi ile yargılanır ancak iki ay sonra beraat eder.
Bu olay düşünce yapısını etkileyen en önemli olaylardan
biri olmuştur. Kendisini değerlendirdiği bir
yazısında bu olaya atıf yaparak şunları söylemektedir.
‘kartallar uçmadan önce ücra kayalıklarda talim

yaparlarmış. Tefekkür tek insanın işi değil. Ben bir
Descartes, bir Spinoza olamazdım? Bu bir kromozom
meselesi değil. Hotantolar içinde büyüdüm.
Okumak istediğim zaman dövdüler, kitaplarımı yırttılar.
Nihayet kütüphanem yağma edildi, hapse atıldım
v.s… cemiyet belkemiğimi kırdı. Uçmak istediğim
zaman ancak sürünebiliyordum.’ Cemil Meriç
düşünce hürriyetine inanan ve onu savunan bir aydın
olarak karşımıza çıkmaktadır. Meriç’e göre insanlığı
ilgilendiren en büyük, en hayati davalar karşısında
sağır ve körüzdür. Bunun nedenini açıklarken de hür
düşüncenin yokluğuna bağlar ve şunları dile getirir.
‘tabular, tabular. Her kapının arkasında elinde bıçak
bekleyen dilsiz bir harem ağası. Düşünme! Düşüneni
iftiranın ve sefaletin lağımında boğduktan sonra ellerimizi
yıkayıp, ‘efendim, bizde filozof yetişmiyor.’
Diye ah-u vahlar’(jurnal,214).
Bizde sol;
Cemil Meriç’e göre bizdeki sol, bir zaruretten doğmamıştır.
Sol ve solculuk batının kendi tarihi içerisinde
meydana getirdiği kavramlar olmakla birlikte
tutarlılığını sınıf kavgasından alır. Ancak bizim toplumumuzda
Meriç’e göre sınıflar teşekkül etmemiştir.
Sınıf kavgasının olmadığı bir yerde solun da ortaya
çıkması beklenemez. Meriç solun batıda ortaya
çıkış nedenini anlattığı bir röportajında ‘batı’da maddi
sefalet ile manevisi iç içedir. Roma ve onun varisi
batı daima sınıflar ve istibdatlar diyarıdır.’ ancak
daha sonra bizde hiçbir zaman manevi sefalet olmadığından
söz eder. Meriç’in Marx ile ilgili olan tespitleri
ise onun batıyı anlama çabasını gösterir. Çünkü
o batıyı sorgulayan Marx’ı taklit etmemiş, batının
nasıl sorgulandığını anlamaya çalışmıştır. Meriç’e
göre kimse Marx’ı anlamaya çalışmamış, dolayısıyla
kimse onun metadolijisini yerlileştirmeye ve insanlığa
kazandırdığı diyalektik ile ilgilenmemiştir. Meriç’in
şu ifadeleri olayı özetlemektedir. ‘ Türk insanı
Marx’ı ya ahmakça reddetmiş yahut bir ahir zaman
peygamberi kabul etmiştir.’ Yine Marx ile ilgili başka
bir tespitinde marx’ın batıyı anlamak için şuurlanmamıza
yardımcı olduğunu söyler. ‘ama Marksizm
şuurlanmamıza da yardım etmiştir. Evet. Türk
insanı papağan batıcılıktan gerçek batıcılığa Marksizm
sayesinde geçebilmiştir… Batı’dan icazet almadıkça
batı’yı tenkit edemezdik. Marksizm bize bu
icazeti verdi. Yani şuurumuza takılan zincirleri kırdı
ve Avrupa büyüsünü bozdu.’ Meriç’e göre Marx’ın
sınıf çatışmaları üzerinden tarihi yorumlaması bizim
için olmasa da batı için uygundur hatta batıyı en iyi
açıklayan yöntemdir.
Cemil Meriç ve milliyetçilik anlayışı;
Meriç’e göre milliyetçilik, Avrupa’nın Osmanlı’yı
zayıflatmak için kullandığı ve bizde hiçbir karşılığı
olmayan kapsayıcılığı olmayan, ayrıştırıcı bir yönü
olan ideolojidir. milliyet düşüncesi Avrupalılar tarafından
Osmanlı’ya getirilmek istenen bir düşünce
biçimidir dolayısıyla Meriç bu ideolojinin batı kaynaklı
olduğunu savunur. Avrupa, İslam’ın birleştirici
gücü yerine milliyetin ayrıştırıcı yönünün Osmanlıya
geçmesini tercih etmiştir. Ancak Meriç’e göre milliyetin
Osmanlı’da bir karşılığı yoktur. İslamiyet’te de
yeri olmadığı gibi batıdan ithal bir düşüncedir. Meriç’e
göre milliyetçilik, imanımızı yok etmek için
kullanılan vesilelerden biridir. Zaten Osmanlı’da
bunlara itibar etmemiştir. Meriç’e göre fert dinsiz
olabilir ancak toplum dinsiz olamaz. Tarihin hiçbir
döneminde hiçbir topluluk dinsiz, mukaddessiz yaşayamamıştır.
Bir topluma yapılacak en büyük kötülük
onun dini inançları ile oynamaktır. Milliyetçiliğin
Avrupa’dan ithal edilmesini de bu kategoride değerlendirmiştir.
Zaten Osmanlı’nın dünyaya bakış açısı
da İslami bir yön taşır. O dünyayı darü-l harb ve darü-l
iman olarak ikiye ayırır. Darü-l iman vahdaniyete
inanan, İslamiyeti kabul etmiş insanların ülkesidir.
İslam sayesinde insanlar birbirini kardeş olarak gören
bir ümmet teşkil edilmiş ve bu insanlar arasında
bir eşitlik sağlanmıştır. Meriç’e göre cumhuriyetin
en büyük hatalarından biri; maziyle yani Osmanlı ile
bağlantının kesilince dinle de bağlantının kesileceğini
sanmasıdır oysa din bizim için vazgeçilmez bir
öneme sahiptir. Meriç Türk insanın kaderinin din
dışında sekilenmesinden yana değildir çünkü İslam
ve Türk kimliği iç içe geçmiştir hatta Osmanlı Türklüğünü
İslam içinde eritmiştir. Meriç’in şu sözlere
dikkate değerdir.’ Cumhuriyetin en büyük hatası,
hatta bir parça ittihat ve terakki’nin de hatası, Türk
milletini dinin dışında mütalaa etmek hamakatini
göstermiştir.’ Meriç, belirli sınırlar içinde yaşayan,
belirli bir dili konuşan insanların belirli bir bayrak
altında toplanarak varlıklarının haykırmasının zorunlu
olduğunu da belirterek milliyet anlayışının zorunlu
yönünü de aktarır. Avrupalı devletlerin oyunları
sayesinde dindaşlarımızla aramız açılmış ve sınırlarımız
ayrılmıştır. Meriç’e göre kendi varlığımızı
13

gösterebilmek için milliyet anlayışına sahip olmamız
ancak bu millet unsurdan faydalanırken bağnaz ve
yobaz şekilde hareket etmemek gerekir.
Cemil Meriç ve muhafazakârlık;
‘Batının sosyal ve politik tarihi bilinmeden ideolojileri
kavranana bilir mi ? İdeoloji bir bütündür…’
‘bir ülkenin başka bir ülkeye, bir medeniyetin başka
bir medeniyete istihale edemeyeceğini düşünemedik.’
Meriç’e göre Doğu ile batının tarihsel sürecinde çok
farklı dinamikler vardır. Dolayısıyla liberalizm, sosyalizm
gibi batı kaynaklı ideolojiler doğrudan doğruya
Avrupa’nın siyasal, sosyal ve politik kaderi ile
ilgilidir. Meriç’e göre Avrupa bir köleler topluluğudur.
Batı, feodalite denen zilleti yaşamıştır. Osmanlı
ise hür insanların yaşadığı bir topluluktur. Osmanlı
tebaası altında yaşayan hiçbir millet feodal düzeni
yaşamamıştır. Feodalite ile beraber ortaya çıkan sınıflı
toplumu Osmanlı’da göremeyiz. Osmanlı cemiyeti
bir bütündür ve insanlar eşittir, sınıflar yoktur.
Avrupa’da şatolarda yaşayan feodal beyler şehirlerde
yaşayan burjuva ile sürekli bir rekabet altındadır.
Avrupa’da kavmiyet kan, kabile gibi biyolojik bağlara
dayanır. İslam’da kavmiyet ümmet ve inanç birliğine
dayanır. Avrupa’da dinin ayrıştırıcı bir yönü
vardır. Mezhepler birbirlerine katlanamaz. Avrupa’da
ilmin tarihi din ile ilmin mücadelesi haline
gelmiştir. Bu noktada Meriç Marx’ın ‘din, afyondur.’
Sözünü haklı bulur ancak bu bizim için geçerli
değildir. Meriç’e göre dinden kurtulmak Avrupa için
olumlu olsa da bizim için aynı şey söz konusu değildir.
Yani doğu ve batı medeniyetleri farklı toplumsal
süreçlerden geçmiştir ve bu farklıklılar bilinmeden
batıdan alınan ideolojiler bir geçerlilik teşkil etmez.
ancak bu ifadeler meriç’in yabancı ideolojileri toptan
reddetmesini değil, onları anlamaya ve yerlileştirme
çabasına girmesini sağlamıştır. ‘hakikatte hiçbir düşünce
düşman değildir, her düşünce kanımıza karıştırılmak,
millileştirilmek şartıyla doğrudur.’ Bu sözler
Meriç’te yabancı düşüncelere düşmanlık yerine
onların yerlileştirilmesinin ön planda olduğunu gösteriyor.
Meriç’in şu sözleri durumu özetlemektedir. ‘
Türk insanı batı dünyasını tanımak için batı’nın bütün
düşünce dünyasını tanımak, sonra kendi dünyasına
dönmek zorundadır.’ Meriç’e göre bu Avrupa kökenli
ideolojiler ancak geleneklerimize ve yapımıza
uygun olduğu sürece bizim için kullanışlı olacaktır.
14
Meriç’in amacı yabancı ideolojileri kopya etmek değil,
onların kendi toplumumuza uygunluğunu kontrol
etmektir. Avrupalı için doğu sömürülecek topraklardır.
Avrupa’nın iki büyük sosyoloğu Marx ve
weber’in birçok çatışan görüşüne rağmen ikisinin de
uzlaştığı nokta doğu’nun sömürülmesidir. Meriç’in
ifadesi ile daha düne kadar varlığımızdan haberdar
olmayan batının söyledikleri kendi toplumumuz için
ne kadar geçerli olduğu sorgulanmalıdır. Meriç bu
ideolojilere sadece batılı oldukları için reddetmekten
yana değildir. O ideolojileri haritasız yolda başvurulan
pusulalara benzetir. Meriç, ideolojiyi siyaset
dünyasının haritaları olarak tanımlar ancak harita
tehlikeli bir yolculukta tek kılavuz olamaz dolayısıyla
insanların bir pusuluya yani şuura ihtiyaçları vardır.
Tarih şuuru, milliyet şuuru, kişilik şuuru olmadan
çıkılacak yolda insanlar pusulasız kalmaya
mahkûmdur. Dolayısıyla ideolojilerin hepsini tanıyarak,
tartışarak Türkiye’nin kaderini onların aydınlığında
fakat kendini tarih şuuruna dayandırarak inşa
etmek en doğru yoldur.
Cemil Meriç’e göre Türk aydının batı aydınlanma
düşüncesi karşısında büyülenmesi ve kendi değerlerinin
farkında olmaması, batı ile eşit şartlarda rekabet
edememesine yol açmıştır. Meriç Türk aydının
batı ile eşit şartlar altında geleceği inşa edememesini
trajik bir mesele olarak yorumlar. Onun hayatı, doğunun
kendi kimliğinin farkına varmasını amaç
edinmiştir. Meriç’in sosyolojiye bakışı da aynı amacı
yansıtır. Ona göre, sosyoloji ‘belli bir çağın ve
medeniyetin müdafaa vasıtasıdır. Dolayısıyla evrensel
bir sosyolojiye de inanmaz. Meriç’in kültür ile
irfan karşılaştırması da batı’ya olan tutumunu göstermektedir;
‘ batının kültürü var bizim ise irfanımız.
İrfan, insanoğlunun has bahçesi, ayırmaz, birleştirir.
Bu bahçede kinler susar, duvarlar yıkılır, anlaşmazlıklar
sona erer. İrfan kendini tanımakla başlar. Kendini
tanımak için ön yargıların köleliğinden kurtulmak
gerekir. İrfan, nefis terbiyesi, olgunluğa açılan
kapı, amelle taçlanan ilim. Kültür, irfana göre katı ve
fakir. İrfan insanı insan yapan vasıfların bütünü, yani
hem ilim, hem iman ve hem de edep. Batı kültürün
vatanı, doğu irfanın. Ne batıyı tanıyoruz ne doğuyu;
en az tanıdığımız ise kendimiz.’ Meriç kültüre karşılık
irfanı anlam bakımından daha sıcak ve kuvvetli
bulur. Meriç’te kültür batı ile ve doğu irfan ile özdeşleşmiştir.
Bu iki kavramdan yola çıkarak batı ve
doğuyu karşılaştırır. Meriç’in bahsettiği irfan kavramı
insanı insan yapan özelliklerin bütünüdür. İrfana
dönmek ile insanın özüne dönmesi Meriç’e göre ay-

nı anlamı taşımaktadır. Meriç’in doğuyu batının karşısına
yerleştirme konusunda üzerinde durduğu en
önemli nokta irfan kavramıdır. Meriç’in doğu savunusunun
özünde irfan kavramı yatmaktadır. Meriç’in
doğu ile kast ettiği sadece İslam coğrafyasından ibaret
değil doğunun diğer coğrafyalarını da kapsayan
bir ifadedir. Meriç’in batıya karşı kızgınlığın nedeni
ise doğulu aydınların batıya duydukları hayranlık ve
kendi kimliklerini unutmalarıdır. Meriç durumu şöyle
özetlemektedir. ‘ Tanzimat’tan beri hazır elbiseye
meraklıyız, hazır elbiseye ve medeniyete…’ Meriç’e
göre batı aklın, realitenin vatanıdır. Oysa sosyal meseleler
ithal edilemez. Meriç, ‘ batı benim antitezim’
diyerek batıya karşıtlığını ifade etmekten kaçınmamıştır.
Bu görüşleri onu açıklamaya çalışanlar
tarafından muhafazakâr tutumuna delil olarak yorumlanmıştır.
15