Morze krwi, ziemia ognia

Redakcja
Magdalena Paluch
Projekt okładki
Maksym Leki
Fotografia na okładce
Igor Kovalchuk / Shutterstock
Redakcja techniczna, skład i łamanie
Damian Walasek
Korekta
Urszula Bańcerek
Wydanie I, Chorzów 2019
Wydawca: Wydawnictwa Videograf SA
41-500 Chorzów, Aleja Harcerska 3c
tel. 600 472 609
office@videograf.pl
www.videograf.pl
Dystrybucja: DICTUM Sp. z o.o.
01-942 Warszawa, ul. Kabaretowa 21
tel. 22-663-98-13, fax 22-663-98-12
dystrybucja@dictum.pl
www.dictum.pl
© Wydawnictwa Videograf SA, Chorzów 2016
Tekst © Maciej Paterczyk
ISBN 978-83-7835-616-5
zapraszamy do księgarni internetowej wydawnictwa
www.videograf.pl

W komunizmie winny był każdy, na kogo padło podejrzenie
Piotr Lipiński, Bicia nie trzeba było ich uczyć
Dedykuję żonie Hani.
Zawsze. Za wszystko.

Rozdział pierwszy
MARTWY MILICJANT
OZNACZA KŁOPOTY

D
laczego nic nie zrobiłeś? Nawet nie spróbowałeś?
Chciała się kłócić. Milczałem. Nie lubiłem tego
wspomnienia. Mały stolik przy oknie z widokiem na
skrzyżowanie Alei Jerozolimskich i Nowego Światu.
Stolik w niesławnej kawiarni Café Club, której już
na pewno nie ma. Chadzali tam Niemcy, ale też Polacy,
którzy nagle odkryli swoje niemieckie korzenie
i współpracowali z okupantem, godząc się na pogardę
ze strony Niemców i nienawiść Polaków. I ja byłem
w tej knajpie, lecz nie po to by robić interesy, nie po
to, by z kimkolwiek się dogadywać. Siedziałem pod
zdjęciem Hitlera z papierami spolonizowanego junkra
w kieszeni marynarki, słuchałem muzyki i piłem drogie
alkohole, których nigdzie indziej dostać nie mogłem.
Właśnie dlatego tam byłem: dla drogich trunków,
dla profesjonalnych kelnerów milcząco przemieszczających
się ze srebrnymi tacami, dla dostatku i przepychu.
I dla muzyki. Każdego dnia występowali tam
muzycy z Warszawskiej Filharmonii. Filharmonia nie
działała, zezwalano jedynie na koncerty muzyki lu-
8

dowej. Zawodowi muzycy na co dzień zmuszani byli
do grania w takich miejscach tylko z okazji przyjazdu
ważnych nazistowskich notabli. Fleciści, pianiści,
harfiarze, skrzypkowie i saksofoniści. Musieli mieć jakiś
ustalony grafik, gdyż pojawiali się i zmieniali o regularnych
porach. Byli milczący, nieobecni, znużeni.
Z wyjątkiem pianistów, każdy z nich w zmarzniętych
dłoniach przynosił swój własny instrument. Muzycy
byli profesjonalistami, bo choć grali dla Niemców, to
kochali muzykę, a ona zdawała się płynąć prosto z ich
serc. Najbardziej lubiłem pianistę, który nie ukrywał
swego upodobania do muzyki jazzowej. Zresztą mógł
grać, co chciał. Nikt go nie sprawdzał, mało kto go
słuchał. Nawet kilkakrotnie byłem świadkiem, kiedy
Niemcy prosili, by zagrał Chopina. Według Niemców
Chopin był zbyt utalentowany, by być Polakiem. A kim
był naprawdę? Tym już sobie głowy nie zawracano.
I właśnie byłem tam — tego felernego dwudziestego
ósmego marca. I kiedy spoglądałem na szary świat
na zewnątrz, ktoś do mnie podszedł — ktoś, kto uważał
się wówczas za mojego przyjaciela — i ostrzegł
mnie. Powiedział, że znów będą mnie szukać, prawdziwego
mnie, być może ci sami ludzie, którzy siedzieli
stolik obok. Malowane niemieckie żołnierzyki
z polskimi dziewczętami na kolanach. Ten ktoś, kto
uważał się wtedy za mojego przyjaciela, a ja przecież
nigdy nie miałem przyjaciół, poradził mi, żebym
ostrzegł swoją matkę, bo jej też mogło grozić niebezpieczeństwo.
Nic nie zrobiłeś!
To nie miałoby sensu. Nigdzie byś nie uciekła. Powiedziałaś
to na samym początku, gdy Niemcy weszli
9

do Warszawy, że Glogera 2 będzie twoją twierdzą i nie
dasz się z niej wyrzucić.
Uciekłabym.
Nie uciekłabyś.
Gdy w trzydziestym dziewiątym Niemcy zaatakowali
Polskę, na rogatkach Warszawy postawiono barykady,
a prezydent Starzyński krzyczał, że bohaterska
Warszawa nigdy się nie podda. Dla mnie był to
sygnał, że trzeba uciekać. Wtedy matka niespodziewanie
postanowiła zabarykadować się w swoim mieszkaniu
przy ulicy Glogera. Powiedziała, że cokolwiek
się wydarzy, nie wyprowadzi się. Wyglądała śmiesznie
ze swoimi zapasami: kawą, papierosami i książkami.
Papierosy mogła jeszcze na coś wymienić, ale
zanim doszłoby do jakiejkolwiek wymiany, wszystkie
by wypaliła. Zdobyła jeszcze myśliwską flintę, z której
po raz ostatni strzelano podczas powstania styczniowego.
W trzydziestym dziewiątym nic się jej, na
szczęście, nie stało. Po Ochocie chodziła plotka, że
gdy Warszawa upadła i sam Hitler przyjmował defiladę
w Alejach Ujazdowskich, moja matka dalej stała
w oknie, paliła ostatnie papierosy i czekała na jakiegoś
Niemca. Dostało się rzekomo bezpańskiemu
kotu i czapce listonosza. Oczywiście to były bzdury.
Myśliwska strzelba pozbawiona została spustu. Nie
nadawała się do niczego. Kolba była tak niewygodna,
że matka nie umiała jej podnieść do ramienia. Mierzyła
z biodra. Takim sposobem słonia by nie trafiła.
Strzelba nie pomogłaby matce w trzydziestym dziewiątym
i na pewno nie pomogła cztery lata później.
Nikt i nic nie mógł już jej pomóc. Mitologiczna Atropas
przecięła nić jej życia.
10

Wiedziałeś, że idą. I nic nie zrobiłeś. Przecież miałeś
tam jakieś znajomości, kontakty. Ktoś wiedział, że idą,
więc mogłeś spróbować ich zatrzymać! I nie Atropas, tylko
Atropos, nieuku!
Milczałem. Nie chciałem się kłócić. Dookoła ciemność,
wymacałem dłonią nocną szafkę, szukałem
zegarka. Pierwsza dziesięć. Zaczął się dwudziesty
ósmy marca, tysiąc dziewięćset czterdziestego ósmego
roku. Matka więcej się nie odezwała, sen wrócił
chwilę później.
***
Nie nadużywałem alkoholu. Niby nic niezwykłego,
ale w tych powojennych czasach uchodziłem za
dziwny przypadek. Nie oznacza to, że nie piłem wcale.
Po pracy wracałem do pustego mieszkania i nalewałem
sobie whisky. Właściwie nie piłem, tylko wąchałem.
Ciemnego, korzennego płynu było zawsze tylko
tyle, by przykryć dno szklanki. Kosztował majątek.
To było moje prawdziwe nieszczęście: ciągły niedostatek
dóbr luksusowych. A musicie wiedzieć, że
przed wojną należałem do prawdziwej śmietanki towarzyskiej.
Uczęszczałem do najmodniejszych klubów
i barów. Przeczytaliście to zdanie, niby zrozumieliście,
lecz tak naprawdę nic nie zrozumieliście.
Nie wiecie, jakie to uczucia, co działo się w głowie
człowieka, gdy wchodził do kawiarni zatłoczonego
Grand Hotelu, gdzie nie było żadnych wolnych miejsc,
co wszystkim od samego wejścia powtarzał kierownik
sali: „Bonjour, bardzo nam przykro, wszystkie miejsca
są zajęte”; „Excuse-moi. Nie mają państwo rezerwacji?
Non? Naprawdę bardzo nam przykro”. Jed-
11

nak na mój widok ten sam kierownik wołał kelnera,
który natychmiast prowadził mnie do wolnego stolika
(nie wiem, czy jesteście obyci w świecie, ale musicie
wiedzieć, że w eleganckich kawiarniach zawsze
jest jeden wolny stolik). Po chwili przynosił „to, co
zawsze”. A ja czułem na sobie liczne ciekawskie i zazdrosne
spojrzenia.
O dziwo, takie życie nie skończyło się wraz z wybuchem
wojny. Wręcz przeciwnie. We wrześniu trzydziestego
dziewiątego, gdy nasi dzielni chłopcy ginęli
na froncie, w stołecznych kawiarniach trwał prawdziwy
karnawał. Oczywiście część ludzi uciekała, część
mówiła tylko o ucieczce, ale większość czekała, a nic
tak nie wzmaga chęci picia alkoholu, jak czekanie nie
wiadomo na co. Ile się wówczas wypiło za naszych
dzielnych chłopców?! Ile razy wznoszono toasty za
dzielnych obrońców Westerplatte! Najlepsze szampany,
najdroższe wina otwierano właśnie dla nich. Potem
weszli Niemcy, było gorzej, ale jakoś się człowiek
ustawił. Dalej mogłem się bawić i żyć na odpowiednim
poziomie. Jak? Nie czas na tę opowieść, może później.
Po Niemcach przyszli Rosjanie, wtedy zaczęło robić
się źle, ale najgorzej zrobiło się po wojnie. Do dziś pamiętam
te irytujące hasła: „Czas odbudowy!”; „Wszyscy
do pracy!”; „Niech wszyscy chwycą za łopaty! Nadszedł
czas wyrzeczeń!” — jakby wcześniej było łatwo
i przyjemnie.
Niedługo potem zostałem zesłany do Kamienia Pomorskiego,
gdzie objąłem stanowisko komendanta
powiatowej milicji. Z dala od dużego miasta. Z dala
od dobrych alkoholi. Z dala od eleganckich sklepów.
Z dala od porządnego krawca.
12

Z dala od prawdziwego życia. Ono było gdzie indziej.
Nie na Ziemiach Odzyskanych, nie w zniszczonej Warszawie,
ale gdzieś na Zachodzie. Jednak między mną
a prawdziwym życiem znajdowały się setki przeszkód
nie do pokonania: zasieki, szlabany, rowy, stróżówki,
żołnierze z karabinami, graniczne patrole na motorach,
patrole straży nabrzeżnej na kutrach. Oni wszyscy chronili
granicy dniami i nocami, żebym przypadkiem nie
dostał się do prawdziwego życia, choć zapewne gdyby
mogli, sami staliby się jego częścią. A może byli na tyle
młodzi i głupi, że rzeczywiście nie chcieli stąd uciec?
Dlatego wszystkie wieczory spędzałem w samotności.
Zamknięty w mieszkaniu, z książkami, które
już dawno przeczytałem, i kilkoma płytami, które już
dawno mi się znudziły. Patrzyłem na coraz mniejszą
ilość whisky, ignorowałem irytujący głos w mojej głowie
i czekałem na pierwsze myśli samobójcze.
Zupełnie sam.
To znaczy przygarnąłem kota, ale uciekł mi któregoś
dnia. Nie miałem o to do niego pretensji.
Wiem, co sobie myślicie. Że mogłem wyjść na miasto,
do ludzi. Ale musicie wiedzieć, że w tysiąc dziewięćset
czterdziestym ósmym roku na dalekich krańcach
Ziem Odzyskanych, po zmroku nigdzie się nie
wychodziło. Nieraz głuchą noc przerywały serie z karabinów.
Choć łatwiej było dostać czymś pod żebra
i utracić wszystkie oszczędności wraz z butami. Albo
po prostu, bez przyczyny, dostać pięścią w twarz. A ja
bardzo lubiłem swoje pełne uzębienie. Choć i tak miałem
je wkrótce stracić. Ale po kolei.
Dwudziesty ósmy marca zaczął się źle. Musiałem
rozwiązać kolejny absurdalny konflikt. W jednym
13

z komunalnych mieszkań podzielonych na dwóch nowych
lokatorów, jeden z nich, Wacław C., postanowił
trzymać świnię, którą zamknął w łazience. To bardzo
zdenerwowało Henryka W., lecz, o dziwo, nie chodziło
o samą świnię ani miejsce jej trzymania. Jego
zdaniem nawet miejsce było odpowiednie: łazienka
z wielką poniemiecką wanną, która mogła się wreszcie
do czegoś przydać. Kłopot polegał na tym, że do
karmienia świni Wacław C. używał płodów rolnych,
które Henryk W. zgromadził w piwnicy dla kozy, którą
on dla odmiany trzymał w swoim pokoju. W tym
momencie opowieści rozbolała mnie głowa… Niestety
musiałem wysłuchać jej do końca i coś postanowić.
Praca milicjanta polegała na rozwiązywaniu takich
właśnie problemów.
— Posłuchajcie — zacząłem, gdy tamci zamilkli,
a proszki od bólu głowy, które znalazłem w biurku,
rozpuściły się w szklance wody. — Ustalamy, że Henryk
W. zobowiązuje się więcej nie podkradać płodów
rolnych, uzbieranych na zimę przez jego sąsiada. Gdy
świnia zostanie zabrana na ubój, Henryk W. przekaże
Wacławowi C. w ramach rekompensaty jakiś konkretny
kawał mięsa. Zgadzacie się, panowie?
Rozdziawili usta w podziwie.
— Jak pan to wszystko ładnie w słowa ubiera, komendancie.
Kim pan był przed wojną, jeśli można wiedzieć?
— zapytał jeden z nich.
— Prawnikiem.
— Tu?
— Co ty, głupi jesteś? Gdzie tu? Przecież tu Szwaby
były, nie Polska. Nasz pan komendant to z daleka
pewnie. Może z Wilna? Tak po głosie coś poznaję… —
14

odparł drugi. Nawet nie wiedziałem który. Oskarżyciel
czy oskarżony? Obaj wyglądali identycznie. Tak
samo szarzy, tak samo brudni, tak samo zniszczeni kolejną
niemogącą się skończyć zimą. Jak postacie z obrazów
Bruegla.
— Z Warszawy.
Trochę byłem oburzony. Jakie Wilno? Jakaś prowincja!
Co w moim głosie o tym świadczyło? Wymawiałem
„l” twardo jak należy. Moja mowa nie miała żadnych
naleciałości, żadnego niepotrzebnego akcentu.
— Boże, pewnie z was była jakaś ważna osoba, co
nie?
Ważna. Pracowałem dla największych przemysłowców.
Dla Lilpopa, Raua i Loewensteina. Ale nie było
już tych wszystkich zakładów, szlag je trafił, jak i całe
moje ukochane miasto. Obrócone w ruiny. Pozostała
tylko Praga, jedna część miasta, za którą, o ironio, nie
tęskniłem wcale.
— Zaraz, pan prawnik przecież. Pan powie, ta Rita
Gorgonowa zabiła, czy nie?
Przewróciłem oczami.
— Zajmowałem się prawem gospodarczym, nie karnym.
— Tak, tak, rozumiemy — popatrzyli po sobie.
— To zabiła, czy nie?
Nie odpowiedziałem na to pytanie. Szklankę
z proszkami opróżniłem jednym łykiem. Porozumienie
zawarliśmy ustnie. Zapisywać czegokolwiek nie było
potrzeby z najbardziej prozaicznej przyczyny: panowie
byli niepiśmienni.
— Może jednak coś podpiszemy, by nie było żadnych
nieporozumień?
15

Pokręcili zdecydowanie głowami, nie było takiej
potrzeby.
— Oczywiście. Gentlemen’s agreement.
— Co komendant powiedział?
— Nieważne.
— Ale możemy to opić! — Jeden z nich już uderzył
w denko butelki, którą wyjął zza pazuchy.
— Co ty robisz, człowieku? Przecież nasz komendant
nie pije alkoholu!
Wtedy poczułem, że muszę się napić. Zaraz po pracy
pójdę do pierwszego lepszego baru. Ta prosta myśl
wydała mi się niemalże olśnieniem. Machnąłem ręką
i wygoniłem ich z komendy. Niespodziewanie przed
wyjściem jeden z nich odwrócił się i zapytał.
— Jak pan tutaj w ogóle trafił?
Sam zadawałem sobie to pytanie każdego dnia: jak
ja w ogóle tu trafiłem? Prawda była taka, że nie miałem
wyjścia. W czterdziestym piątym zapisałem się do
Polskiej Partii Robotniczej. Jak i dlaczego? Nie czas
i miejsce na tę opowieść. Ale w końcu zarząd czy komisja…
czort wie jakie to było gremium partyjne, doszło
do wniosku, że nie ma we mnie za wiele z komunisty.
By zachować legitymację partyjną, musiałem
wyjechać na Ziemie Odzyskane.
Chłop wyszedł. Odpowiedź go nie interesowała.
Ból głowy nasilił się, te cholerne proszki dawno przestały
cokolwiek pomagać.
***
Dobrze zapamiętałem tamto przesłuchanie. Trzy
osoby siedziały przy długim stole ze sklejki. Na bla-
16

cie dokumenty i szklanki z ledwo napoczętą kawą.
Na ścianie za nimi zdjęcie Stalina i drugie, nieco
mniejsze, tego polskiego Stalina — Bieruta. Naprzeciw
komisji na małym taboreciku — ja. Atmosfera napięta,
duszna. W pomieszczeniu była jeszcze jakaś roślina
w doniczce, której wielkie liście muskały mnie
po twarzy. Czarna tłusta mucha uderzała irytująco
w szybę, nie mogła uciec na zewnątrz. Zapamiętałem
to wszystko bardzo dokładnie, bo gdy ludzie denerwują
się, zwracają uwagę na takie szczegóły. A ja
byłem przerażony, choć swoją postawą pokazywałem
co innego: założyłem jedną nogę na drugą, zapaliłem
papierosa i mimo uszu puszczałem oskarżenia, które
wyczytywała przewodnicząca komisji. Wiedziałem,
czego dotyczą zarzuty. Podważanie autorytetu
Związku Radzieckiego, ubieranie się zgodnie z modą
zgniłego Zachodu, brak zaangażowania w szerzeniu
komunizmu. W pewnym momencie jeden z członków
komisji, jakiś gówniarz, wstał, podszedł do okna, rozchylił
firanki i zapytał, czy wiem, jaka jest teraz pogoda
w Komi? Miała to być groźba, jednak mu się nie
udała. Był bowiem maj i nawet w Komi, na północy
Związku Radzieckiego, było wówczas chyba całkiem
znośnie. Możliwe, że nawet lepiej niż w polskich więzieniach.
Powiedziałem mu to, niepocieszony wrócił
na miejsce.
— Czy rozumie pan, jak poważne zarzuty na panu
ciążą? — zapytała przewodnicząca.
Nie odpowiedziałem. Sięgnąłem po kolejnego papierosa,
zapaliłem i opakowanie rzuciłem na blat stołu.
Amerykańskie. Wtedy jeszcze takie miałem.
— Nie pozostawia nam pan wyboru.
17

W dłoni miała moją legitymację partyjną, którą powoli
obracała koniuszkami palców. Jak ja to wszystko
dobrze zapamiętałem! Nie miałem wyjścia. Musiałem
zaryzykować. Zaciągnąłem się mocno papierosem.
Powiedziałem, że mam znajomości na samym szczycie
partii. Odpowiedziała, że wszyscy tak mówią. Zakląłem
w duchu.
— A kogo, jeśli wolno spytać?
Dłonią, którą trzymałem papierosa, wskazałem na
Małego Stalina o nieśmiałym spojrzeniu. Zaśmiała się
i popatrzyła na pozostałych członków komisji. W ich
spojrzeniach dostrzegłem niepewność. Nikt, kto powoływał
się na koneksje i znajomości, nie sięgał tak wysoko.
Mówili, że znali dowódcę pobliskiego radzieckiego
garnizonu, szefa lokalnej cenzury lub co najwyżej
byli na „ty” z jakimś kandydatem do Krajowej Rady
Narodowej. Nikt nie był na tyle szalony, by powołać
się na znajomość z Bierutem.
— Mówicie poważnie?
— A nie wyglądam na takiego?
— Wiecie, że możemy to sprawdzić. Wystarczy jeden
telefon — ręką wskazała na aparat, którego wcześniej
nawet nie dostrzegłem. Czerwony, z bakelitu stał
schowany za bujną roślinnością. Długi kabel ciągnął
się po podłodze. — Możemy zaraz zadzwonić…
— Ostrzegam. Towarzyszowi Bierutowi nie spodoba
się, że mnie przesłuchujecie. Mówię to dla waszego
dobra. Myślicie, że chodziłbym w angielskim garniturze,
gdyby on na to nie pozwolił? Ma podobny.
Jego też oskarżycie?
Zaryzykowałem. To było wszystko, co mogłem zrobić.
Dopaliłem papierosa, sam nie wiem kiedy, i po-
18

spiesznie chwyciłem następnego, by ukryć drżenie rąk.
Paczkę papierosów znów rzuciłem na stół, tuż przed
trzecim z przesłuchujących. Milczał, gapił się na papierosy,
lecz nie wziął ani jednego.
— A kiedy po raz ostatni widział się pan z towarzyszem
Tomaszem, jeśli można wiedzieć? — zapytała
przewodnicząca.
Za cholerę nie wiedziałem, kim jest towarzysz Tomasz.
Ale w porę mnie olśniło. Komuniści mieli zwyczaj
dawania sobie przezwisk i pseudonimów. Ja chyba
też jakiś miałem, ale nawet nie pamiętałem jaki.
— Z towarzyszem Tomaszem widziałem się wczoraj.
A nie, przepraszam, przedwczoraj. Zeszłego wieczoru
robiłem coś innego.
Przewodnicząca komisji nie odpowiedziała. Pochyliła
się, coś zapisała. Przysunęła się do swoich kolegów
i każdemu szepnęła coś do ucha. Ja bawiłem się papierosem,
zimny pot spływał po moich plecach.
— Za dużo na wasz temat przyszło skarg, towarzyszu.
Nie możecie zostać w Warszawie.
Milczałem.
— Co towarzysz sądzi o Ziemiach Odzyskanych?
Potrzebujemy tam ludzi takich, jak wy.
Kiwnąłem głową. Cicho wypuściłem powietrze
z płuc.
Wyszedłem na gumowych nogach. Wszystko mogło
potoczyć się zdecydowanie gorzej. Przewodnicząca
mogła wstać i spróbować w jakikolwiek sposób zweryfikować
moje słowa. Bieruta na oczy nie widziałem.
Ciążące na mnie zarzuty były poważne — za mniejsze
przewinienia wysyłano na wschód, bądź wsadzano do
więzienia. Poszczęściło mi się po raz kolejny. Nie ozna-
19

czało to, że poszedłem na spotkanie z niczym. Na ile
mogłem, przygotowałem się. Dowiedziałem się, kto
będzie mnie przesłuchiwał. Posłuchałem plotek, zapłaciłem
informatorom. Ten, który podszedł do okna
i zapytał o pogodę, w Komi miał brata, który w przeciwieństwie
do niego działał w partyzantce. Aresztowany
trafił do więzienia na Rakowieckiej. Brat bezskutecznie
próbował go stamtąd wyciągnąć. Nie sposób
powiedzieć, ile było w tym braterskiej miłości, a ile
obawy, że z powodu powiązań rodzinnych sam może
prędzej czy później tam trafić. Nawet w partii wielu
obawiało się aresztowania.
Kolejny również nie mógł czuć się bezpieczny. Chodziły
plotki, że otrzymywał przesyłki od żony, która
wyemigrowała do Ameryki. Kładąc przed nim paczkę
amerykańskich papierosów, chciałem, żeby wiedział,
że znam tę plotkę. Najtrudniejszym orzechem do zgryzienia
była przewodnicząca. Komunistka z nieskazitelną
opinią. Nie ciągnęły się za nią żadne pomówienia,
co samo w sobie było niezwykłe. A właściwie ciągnęła
się za nią pewna opinia i to ją musiałem wykorzystać.
Byłem u niej dzień wcześniej i zostałem na noc…
Wiedziałem coś o każdym członku komisji. I na ile
mogłem, wykorzystałem to. Minęło wiele minut, zanim
się uspokoiłem. Ziemie Odzyskane, niech będą
i one, pomyślałem, nieświadom tego, co mnie tam czeka.
Co mnie złego może tam spotkać?
***
Musiałem się napić. Krążyłem po komendzie bez
sensu, czując na sobie tylko zdziwione spojrzenia mo-
20