6 тамыз, 2019 жыл №88 (15408)
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
4 6 <strong>тамыз</strong>, сейсенбі, <strong>2019</strong> <strong>жыл</strong> БІРТУАР<br />
САРЫАРҚА САМАЛЫ<br />
БІРТҮЙЕР<br />
Жұрт Зейіндей жазушысын<br />
Сирек тағдыр иелері, күрделі мінездер бойында тоғысқан таланттар туралы жазу ойымда<br />
біраз <strong>жыл</strong>дардан бері бар болатын. Жазушы әрі дәрігер Зейін Шашкин туралы қалам тербеу<br />
тосыннан болды. Сыйлы ағамыз, қаламгер Талғат Кеңесбайдың бір ауыз сөзі біздің ниетіміздің<br />
оң болуына септесті (мақала 2016 <strong>жыл</strong>ы жазылған). Сонымен біз Зейін Шашкиннің жары Мариям<br />
Шашкинаның үйінен бір-ақ шықтық.<br />
Кіреберістегі қабырғасы тұтас кітаптарға толған үйдің залында көзіміз төрдегі тарихи фотосуреттерге<br />
түсті. Осыны аңғарды ма, жазушының жары әңгімені осынау картиналардың тарихынан<br />
бастады.<br />
«Атам - «киізші<br />
Бисеке» деген кісі»<br />
«Мұхтар Әуезовтің атақты «Абай<br />
жолы» роман-эпопеясында киізші Бисеке<br />
деген кісінің есімі жазылған. Заманында<br />
Семей өңіріндегі ең беделді байы болған.<br />
Көпшілік оны киіз басатын зауыттың иесі<br />
деп білген. Өз әкем Нұрлан да ауқатты<br />
адам болыпты. Әкемді көрмедім, 1928 <strong>жыл</strong>ы<br />
қайтыс болғаннан кейін туғанмын. Нағыз<br />
қазақ байларының басына зауал төнген қиын<br />
шақ. Кәмпескелеудің дүрмегімен әкемді,<br />
оның жалғыз бауырын қуғындады, кейінгі<br />
респрессияның тырнағынан да құтылмады.<br />
Үйде еркек кіндіктіден ешкім қалмады,<br />
өңкей қыз, бас көтерері деген менің шешем<br />
Қалиман ғана болатын. Ашаршылық басталған<br />
1932 <strong>жыл</strong>дары шешемнің туыстары -<br />
нағашыларым Семейдің жанындағы ауылда<br />
тұратын, сол бір ауыр кезеңде олардың<br />
барлығы ауып, шаһардағы біздің үйге келді.<br />
Сондағы жайт еміс-еміс есімде: біздің үйдің<br />
үлкен қақпасын ашып кірген адамдар аман<br />
қалды да, ауыр есікті ашуға әл-дәрмені құрып,<br />
аштықтан титықтаған жандар өліп кетті.<br />
Көптеген туыстарымыз сол ашаршылықта<br />
көктей солды, қыршын кеткен қаншама<br />
балалар. Ойласам жаным түршігеді.<br />
Семейдің ет комбинаты – сол кездің<br />
өзінде дүркіреген мекеме. Шешесі, қолөнер<br />
шебері Қалиман қаладағы еткомбинаттың<br />
асханасына жұмысқа тұрды. Ғимараттың<br />
сыртындағы ас қалдықтарын төгетін орында<br />
құрт-құмырсқа секілді құжынаған аш-арық<br />
адамдар жүретін деп еске алады қызы<br />
Мариям апай.<br />
«Қалдықтарды төккенде ішінен жеуге<br />
келетін ас тапса, солармен өзегін жалғаған<br />
адамдар. Осындай ауыр жайтты көзімен<br />
көрген менің шешем асханадан қалдыққа<br />
көбірек кеспе, қамыр, нан қалдықтарын<br />
тастап, аш-арықтарға көмек қолын созыпты».<br />
«Әкем Қажымұқанның<br />
айнымас досы болды»<br />
«Ал әкем Нұрлан Бисекеұлы туралы білетінім<br />
өте аз. Оның мынау тұрған фотосуретін бір<br />
суретші бауырымыз Орталық мемлекеттік<br />
архивтен тапқан. Өзінің жұмыстарымен<br />
мұрағаттарды ақтарып отырып ол кісінің<br />
осы бір елеусіздеу ескі портретке көзі түседі.<br />
«Бұл кім, қайдан жүр? Не істеген<br />
адам?» деген сауалдар санасында тұнып,<br />
автопортреттегі жас тұлғаның кім екенін<br />
анықтауға тырысады. Суретпен бірге ескі<br />
славян тілінде оқу бітіргені, мамандығы<br />
инженер екендігі және аты-жөні жазылған<br />
бір жапырақ қағаз шыққан. Қағазы сарғыш<br />
тарта бастаған тарихи фотосуреттегі жас<br />
жігіттің бейнесі оның қолына қылқалам<br />
алғызып, жаңаша портрет жазып шығады.<br />
Туындыны салып біткен соң Суретшілер<br />
одағына әкеліп әріптестеріне көрсеткенде,<br />
суретшілердің ішінде менің Ерлан Айтуаров<br />
деген жиенім де қызықтаған. Оның өзі де<br />
суретші. Ол сурет авторынан: – Бұл кісі кім?<br />
Аты-жөнін жазып алдың ба? – деп сұрайды.<br />
– Жазып алдым. Арт жағында «Бисекенов<br />
Нұрлан Бисекеұлы» деп жазылған, – деп<br />
жауап береді. – Ой, онда ол менің атам<br />
ғой! – деп Ерлан қатты қуанады. Жанындағы<br />
жігіттер де аң-таң, «мынау не айтып тұр»<br />
дегендей, сенбей қарайды. Ерлан болса өзінің<br />
анасының әкесі Нұрлан болғанын, сіңлісі де<br />
осы Алматы қаласында тұратынын, нағашы<br />
атасы туралы аз-кем білетінін - бәрін айтып<br />
береді. Осылайша менің әкемнің жалғыз<br />
портретінің тарихы өзім танып-білмеген,<br />
араласпаған, алайда жүрегінің оты бар, шамы<br />
шырақ болып жағылған жақсы адамдардың<br />
игілікті істерінің арқасында қауыштым.<br />
1914 <strong>жыл</strong>ы Нижний Новгородта алыс-жақынға<br />
сауын айтылған аса думанды жәрмеңке өтеді.<br />
Ол ырду-дырдуға байлар, ауқаттылар да барады,<br />
солардың ішінде біздің әкелеріміз болған.<br />
Олар жай қазақтар емес, көзі ашық, оқыған<br />
адамдар ғой. Осы жәрмеңкеге Қажымұқан<br />
келеді, оның неміс балуаны Шмидпен күресі<br />
жұртқа айтылған. Біздің Мұқан балуанның<br />
батырақтан шыққанын білетін әккі анау күресу<br />
үшін 100 сом тігілуі керек деп шарт қояды.<br />
Табан астында. Қажымұқан отырып қалады,<br />
бірақ оған жұрт қоя ма, қол шапалақтап,<br />
дуылдасып кетеді. Сонда балуан шыдай<br />
алмай, аренаға атып шығып:<br />
– Ау, мұсылмандар, барсыңдар ма? Бар<br />
болсаңдар, кім маған 100 сом ақша береді?<br />
Мынау Шмидт маған сондай шарт қойып<br />
тұр! – деп айқай салады.<br />
Сол кезде залда отырған ағайынды екі<br />
жігіт Нұрлан мен Абдолла қатар шығып,<br />
Қажекеңнің қолына екі жүз сом ақша ұстатқан<br />
екен. Осыдан кейін айбар бітіп, күреске<br />
шыққан Қажымұқан немісті әп-сәтте алып<br />
ұрып, жүлдені қанжығасына байлайды. Ел<br />
тарай бастағанда сол бойында жүгіріп шығып,<br />
өзіне қолдау көрсеткен екі бауырын іздеп<br />
жүріп тауып алған балуан оларға шынайы<br />
ризашылығын білдіріп, ол уақытта әркімнің<br />
қолы жете бермейтін фотосуретке түсуге<br />
шақырған екен».<br />
Мариям апайдың әкесі, біз портреттен<br />
көрген жап-жас бейне Нұрлан Бисекеұлы<br />
даңқты балуанмен кейін де тығыз қарымқатынаста<br />
болған, тіпті төс қағыстырып,<br />
айнымас достарға айналады. Семей шаһарына<br />
келген сайын Нұрлан мен Абдолланың үйіне<br />
түсіп, қон ақ болып, ойын көрсетіп, ұлы<br />
әнші Әміреге ән айтқызып жатады екен.<br />
«Зекеңмен өткен<br />
өмірім – көрген түстей»<br />
Біз өткен шақты тебірене еске алып<br />
отырған сексеннің жетеуіндегі апамыздың<br />
ендігі сөзін аяулы жарына арнауға бұрдық.<br />
«Зейінмен, жазушы Зейін Шашкинмен қалай<br />
таныстыңыз?» деген сауалымызға орай<br />
Мариям апай да кең көсілді.<br />
«Зейінді мен Зекең деймін. Онымен<br />
отасқаныма көп болған жоқ. Бұрынғы күйеуім<br />
соғыстан оралған соң, ауыр жарақатынан<br />
қайтыс болды да, мен төрт баламен қалдым<br />
ғой. Осындай мазасыз шақтарда өмірімде<br />
Зекең пайда болды. Менің бір дос құрбым<br />
Зекеңнің жиен қарындасы болып шықты. Сол<br />
әйел Зейінді үйге алып келді, ол есіктен кіре<br />
сала мені көріп қарындасына: – Мәке, енді<br />
мені ешкімге таныстырмай-ақ қойыңыз, – деді.<br />
З.Шашкин жұбайы Мариям апаймен.<br />
Бұған дейін біраз қыздармен таныстырған<br />
болуы керек, ешқайсысын ұнатпапты. Тек<br />
мені көргенде таңдаған кісісіне жолыққан<br />
болып шығады.<br />
Бізді осылай тағдыр қосты. Бұрын тек<br />
төрт баланың қамымен үйде отырып қалған<br />
басым жаңа өмірге қайта ендім. Жағдайым<br />
түзеле бастады, әдеби кештерге, ғылыми<br />
ортаға келдім, небір айтулы адамдармен<br />
араластық».<br />
«Жазушы өте<br />
балажанды адам еді»<br />
«Зекең орта бойлы, арықша келген<br />
адам болатын. Мінезі де керемет еді ғой<br />
жарықтықтың. Ешкімге дауыс көтеріп көрмеген<br />
адам, әсіресе ол кішкентай балаларды<br />
қатты жақсы көрді. Тіпті балалардың өз<br />
орны бар деп үлкен кісілерше ақылдасып,<br />
сөйлесетін. Менің басқа күйеуден көрген<br />
балаларымды өзінің қанынан жаралмаса да,<br />
өте жақсы қарады. Кенжем Сабырға «сен<br />
- менің баламсың» деп түсіндіріп, құлағына<br />
құйып отыратын. Осы ұлды Зекең өзінің<br />
тегіне жаздырып қойды, жұмыстары шығып<br />
қалса, жұмсап, туған баласындай көрді.<br />
Зекең қайтқанда ол өгей әке деп қарамай,<br />
қайғырды. Бұл Зекеңнің жақсы әке бола<br />
алуынан ғой деп ойлаймын. Ал үлкен ұлды<br />
«сенің әкеңнің атына жазайық, оның ұлы<br />
болмаған екен» деп отыратын марқұм. Тағы<br />
бір ұлды «өз әкесі де бір елдің азаматы<br />
ғой, соның тегінде қалсын» деп бәрін қарап,<br />
реттеуге ниеті болған еді».<br />
Алайда апай осы бір өкінішін де жасырмады:<br />
ұлдардың тегін ауыстыру үшін жүргелі<br />
отырған жазушыны әлдебір шаруалармен<br />
тоқтатып, жолына бөгесін болыпты. Енді<br />
қарап отырса бәрі кеш, тек кіші ұлы Шашкин<br />
болып өзгерген де, қалғандары жоғарыды<br />
айтылғандай болмай шығады. Апай: «Бұл<br />
менің кінәм еді» деді. «Ал өзіміздің ортақ<br />
қызымыз Гүлжан әкесінен бір жарым жасында<br />
қалды. Нағыз Шашкина - осы. Зекеңнің<br />
жүріс-тұрысы, мінезі өте жақсы болды. Ол<br />
кісі қиыншылықты көп көрген адам ғой.<br />
Репрессияға ұшырап, сонда тергеушілердің<br />
ұрып-соғып қинамағаны, көрсетпеген қорлығы<br />
жоқ. Қабырғасын сындырып, тісін қағып алған.<br />
Сонда да қайтпай, кінәні мойындамаған<br />
жан болыпты.<br />
«Совет кезінде өстім, оқыдым, менен<br />
қандай «халық жауы» шығады» деп тайсалмай<br />
жауап қатқан. Ешбір мойындата алмаған<br />
соң, не істерін білмей, жазалаушы жүйе<br />
Зекеңді 17 <strong>жыл</strong>ға соттап, Колымаға айдаған.<br />
Семейдің педагогикалық институтына кафедра<br />
меңгерушісі болып қызметте жүрген уақыты<br />
еді, НКВД жендеттері дәріс кезінде қолына<br />
кісенді салып, студенттерінің көзінше алып<br />
кеткен. Өтебай Тұрманжановпен, М.Қаратаевпен<br />
бірге түрмеде болған.<br />
Зекең өте балажанды адам болды дедім<br />
ғой. Осы Гүлжан дүниеге келгенде оған ешкімді<br />
жолатпайды, ешкімге көрсетпейді. Қызық<br />
болды мінезі (күлді). «Көз тиеді» дегенді<br />
шығарып, жан баласын жуытпайтын. Балаға<br />
беретін су, басқа да сусынды алақанына<br />
құйып, температурасын сонымен өлшейтін.<br />
Олай істемесе, балаға сусын бергізбейтін. -<br />
Содан кейін микроб деген бір пәле, жұғып<br />
кетеді, ауру таратады деп шыр-пыр болатын-ды<br />
жарықтық. Отбасымызда алғаш рет қыз<br />
бала туғанда ұлдар жиналып қарындасын<br />
көргісі келеді ғой, сонда Зекең Гүлжанның<br />
басында бақылап отыратын. «Ары жүріңдер,<br />
басына келмеңдер, микробтарың жұғады,<br />
аяғынан сүйіңдер, аяғынан» деуші еді (күлді)».<br />
«Қуғындалып келген<br />
соң тек жазушылықпен<br />
айналысты»<br />
Зейін Шашкин жазушылықтан дәрігерлікке<br />
келеді. Айдалып кеткенде барған жақта<br />
атақты ғалымдар, әдебиетшілер мен жазушылар<br />
абақтыда жатты. Репрессияның тамұқ<br />
лагеріне жазықсыз айдалған жандар үмітпенен<br />
таң атырып, кеш батырды. Біз енді Мариям<br />
ападан Зейін ата қалай дәрігер болғаны<br />
жайлы сұрап білдік. «Тұқымында қасиеті<br />
болған болуы керек, Зекең түрмеде адамдарды<br />
емдей бастаған. Арнайы дипломы<br />
болмағанымен, қажетті жағдайларды жақсы<br />
меңгергендіктен, кез келген ауруды еркін<br />
емдеуіне рұқсаты болған. Түрмеде жүрген<br />
кезінде, соғыстың біткен уақыты, Зекең<br />
«Мен Қазақстанға қайтуым керек», «Мен<br />
Қазақстанға керекпін» деп жоғары жаққа<br />
хат жазып, хабарлама сала береді екен.<br />
Бұл тілегі 1947 <strong>жыл</strong>ы орындалған», – деп<br />
еске алды М.Шашкина. Қуғынды көрген,<br />
түрменің тас түнегі әбден қинаған, тәнімен<br />
қоса жанын азаптаған азалы <strong>жыл</strong>дар артта<br />
қалғанымен, жан жарасын жазу үшін әрі
Change language