16.08.2020 Views

chapxana 1

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

لەم شوێنانە گۆڤاری تەوار دەستدەکەوێت

١- ناوەندی رۆشنبیری ئەندێشە

٢- ناوەندی رۆشنبیری جەمال عیرفان

٣- کتێبخانەی سلێمانی

٤- کتێبخانەی غەزەلنوس

٥- خانەی چاپ و باڵوکردنەوە

پایزی 2019

68

5


t

a

w

a

r

68

6


سةروتار

ئامانجهکان

خهفهکردنی ئامرازێکی وهک ههڕهشهکردن 2019

پایزی 68

دژایهتیکردنی

بۆ بهکاردێت ئامرازێک وهک جیاجیا شێوازی به‏ ههڕهشهکردن مرۆییهکاندا کۆمهڵگه‏ گشت له‏ بێگومان

بهاڵم مرۆڤهکان،‏ الی ترس خوڵقاندنی و دڵهڕاوکێ و تۆقاندن ئامانجی به‏ بێت هۆکارێک ههر به‏ مرۆڤهکان .تێڕۆگ‌هد ئهویتر بۆ وواڵتێکهوه‏ له‏ و ئهویدی بو کهسێکهوه‏ له‏ ،ینێر‌هئ جۆربهجۆری شێوازی بهکارهێنانی بۆ دهروازهیهکه‏ چۆن ههروهک تهکنهلۆجیا ئامرازهکانی گهشهکردنی ‌هب ش‌هک‌هراک ئهنجامدهری دۆزینهوهی بۆ کهناڵێکه‏ کاتدا ههمان له‏ وه‏ راسته‏ پێچهوانهکهیهوه‏ به‏ ئهوهندهش یێپ نهرێنییهکان کاره‏ ئهنجامدانی رێژهی رۆژههاڵتییهکاندا کۆمهڵگه‏ له‏ بهداخهوه‏ بهاڵم بێت,‏ دیوێکیدا ههر ئهنجامدهرهکهیشی

جار زۆر که‏ ژنان بهرامبهر تایبهت به‏ دهبێت زۆرتر بهگشتی ئاسهوارهکانی و وکاریگهری زیاتر ینوور‌هد الیهنی بهسهر باڵدهکێشێت تهنها نهک ناسهقامگیری و نائارامی بهمهش دهبێت.‏ قوتار بهئاسانی .تێب‌هد کۆمهڵگهدا ئارامی بهسهر ئاسهواریشی و شڵهژان بهڵکو ، مرۆڤهکان , رایدان تهلهفونی وهک دهدرێت,‏ ئهنجام زۆرهوه‏ شێوازی رێی له‏ ژنان بۆ ههڕهشهکردن شێوهی له‏ هێرشکردن تێش‌هد بهدواوهیه؟ کێی و کێیه‏ بزانرێت ئهوهی بێ هتد و نوسراو نامهی و شهقامهکان گشتییهکانی تهلهفۆنه‏ دته و ئابوری و کۆمهاڵیهتی سیاسی،‏ هۆکاری واته‏ بێت لهپشتهوه‏ جۆربهجۆری هۆکاری کاردانهوانه‏ ئهم بوونی ناک‌هڤۆرم پێکهاتهی له‏ بهشێک بوبێته‏ زهنگ و زهبر نادروستهوه‏ پهروهردهیی کلتورێکی بههۆی بهگشتی یان دوخای دهرونییان الیهنی ساتهوهختی ی بهتاڵکردنهوه‏ و رهوینهوه‏ بۆ بهکاربهێنن شێوازه‏ ئهم بهشێوهیهک دهبێت.‏

یاساوه‏ سهقامنهگیربوونی بههۆی رێژهکه‏ زیادبوونی اد‌هگڵ‌همۆک له‏ نائارامی و لهپشێوی بهدهر دهرئهنجام که‏ دهکات گهوره‏ گرفتی راکێشی دیاردهیه‏ ئهم بوونی یخان ‌هل دهکات دروست گهورهکان ئامانجه‏ دواخستنی ههروهها و بێمتمانهیی و توندوتیژی و کینه‏ و رق تۆوی ،ێکێپان ئهنجامدهرهکان ئامانجی خودی دیکه‏ بهدیوێکی لهوهی جگه‏ مرۆییهکاندا،‏ پهیوهندییه‏ نێوهندی و ژنان ‌هتێبان تۆقاندنێک و ترس هیچ و کهسایهتیاندا بونیادی له‏ ماندوبوون کهرامهتهوه‏ به‏ مرۆڤانهی ئهو زۆرن چونکه‏ یحۆر ید بهشێوهیهکی رهنگدانهوهی یان خزمهتکردن و ئامانجهکان بهدیهێنانی بۆ وهستانیان لهبهردهم رێگر و ت‌هیان کۆتایی کهسێک چهند یان کهسێک نهمانی به‏ دواجار که‏ دهخوڵقێنێ بوون وبهردهوام تهحهداکردن یکێم‌ههر‌هب هیچ لهخۆکوژی جگه‏ ههڕهشهکردن ئامرازی بهکارهێنانی بۆیه‏ تهواوکهر.‏ ببنه‏ که‏ ههن تر کهسانی ‌هو‌هرتایروو و بهئاگاتر بهپرسهکان و پهیوهندیدار الیهنه‏ پێویسته‏ روانگهیهوه‏ لهو ناگهیهنێت.‏ خزمهت و مرۆیی تهکنهلۆجیایانه‏

ئامێره‏ لهو سوودوهرگرتن و بهکارهێنان ههوڵی و بکهن مامهڵه‏ م‌هدر‌هب‌هل شێوازانه‏ و رهفتار ئهو کهمکردنهوهی یان سنوردانان دهبێته‏ که‏ وهربگرن هاواڵتیان

هۆشیاری لهسهر کار مهدهنییهکانیش رێکخراوه‏ ئهرکی مرۆڤهکاندا.‏ تهکنهلۆجییهکان.‏

ئامێره‏ بهکارهێنانی باش بۆ بکهن Kner_abdullah@yahoo.com

عةبدولَالَ‏

كنيَ‏ 7


t

a

w

a

r

68

8


ئازادبوونى

ژنان..‏

پایزی 2019

پهروهردهى

ژنان

68

و/‏ شيين تاهي

9


كتيَبى ‏)حترير املراة(‏ ى قاسم امني*‏ لة

سةرةتاكانى سةدةى رِابردوودا بة يةكيَك لة

طرنطرتين سةرضاوةكانى رِيفؤرمى كؤمةالَيةتى

دادانريَت،‏ هةرايةكى طةورةى نايةوة لة ساتى

دةركةوتنيدا نةك بة تةنها لة ناوةندى رِؤشنبرياندا

‏َكدا بة طشتى،‏ ثيَيانوابوو

بةلَكو لة ناو خةل

بابةتةكانى ناو ئةو كتيَبة لةبارةى ذنةوة بة

شيَوةيةكى ناباوة بة طويَرةى ئةو شيَوة باوةى كة

ئةدةبياتى كؤمةالَيةتى ميسرى ثريَ‏ ‏ِةوى كردووة

لةو كاتةدا،‏ قاسم ئةمني لةم كتيَبةدا هةولَ‏ دةدات

سةرجنيان بؤ ئةوبارودؤخة كؤمةالَيةتيوسياسى

و رِؤشنبرييية رِابكيَشيَت كة ذنى ميسرى تيا

دةذى لةوكاتةدا،‏ كة وايكردبوو توشى نائوميَدى

كؤمةالَيةتى ببيَت و كة لة دابونةريتة بؤماوةيى

‏َبوو هةروةها ثةيوةندى هةبوو بةو

هةلَقوال

تيَطةيشتنة هةلَةيةى كة لة دينةوة وةك كولتوور

مابؤوة،‏ قاسم ئةمني ئةو بابةتانةى وروذاند كة

كؤتوبةند دةسةثيَنن بةسةر بزووتنةوةى ذناندا

لة ناو كؤمةلَطةونيشتيمانةكةياندا،‏ وة رِيَطرى

ليَدةكةن كة رِؤلَ‏ بطريَ‏ ‏ِيَت لة هةستانةوة و

ضارةسةر و رِيفؤرمى كؤمةالَيةتى و لة رِؤنانى

كؤمةلَطةدا بة تيَطةيشنت و دةركةوتنى.‏

ثةروةردة و فيَ‏ كردنى ذنان

ذن و ئةوةى هةستى ثيَدةكةين ذن ضيية!‏

مرؤظيَكة وةكو ثياو،‏ هيض جياوازييةكى نيية

لة ئةندام و وةزيفةكانى،‏ نة لة هةستةكانيدا و

نة لة فيكردا،‏ نة لة هةموو ئةو حقيقةتانةى

مرؤظ وةكو مرؤظ هةيةتى،‏ تةنها مةطةر لة رِووى

جؤرةوة جياواز بن.‏ ئةطةر ثياو لة هيَزى جةستةيى

و عةقلَيةوة ثيَشكةوتنيَكى هةبيَت ئةوا لةبةر

ئةوةية بة دريَذايى نةوةكان خستوويةتية كار

بة كارو فيكر لة كاتيَكدا ذن بيَبةش بووة لة

بةكارهيَنانى هةردوو ئةو هيَزةى كة بامسان كرد،‏

‏َةتى دابرِاندا

لة دلَتةنطى و نائوميَديدا و حال

ڕۆشتووە تائةوثةرِى رِادةى بيَهيَزى بة جياوازى

شويَن و زةمةنةكان.‏

تا ئيَستاش خةلَكانيَك هةن برِوايان واية كة

ثةروةردةكردن و فريَ‏ كردنى ذن ثيَويست نيية،‏

تةنانةت ثرسيار دةكةن ئايا فريَ‏ بوونى نووسني

وخويَندنةوة بؤ ذن شرع رِيَطةى ثيَداوة يان قةدةغة

كراوة بة ثيَى شرع؟!‏ بريمة رِؤذيَكيان باوكيَكم

‏َن

بينى كضةكةى لةطةلَ‏ بوو كة تةمةنى نؤساال

دةبوو جوانى و زيرةكيةكةى سةرجنرِاكيَشانى

خؤمم بؤ دةربرِى بةوةى كة كضةكةى فريَ‏ دةكات،‏

هةربؤية ئةويش وةالَمى دامةوة ‏“ئايا دةتةوىَ‏

لة حكومةتدا وةزيفةيةكى بدةيتىَ‏ ؟”‏ بةرثةرضم

دايةوة و ثيَموت ‏“ئايا لة مةزهةبةكةى ئيَوةدا

كةس فريَ‏ نةكريَت تةنها بؤ مةبةستى وةزيفة

نةبيَت؟”‏ وةالَمى دامةوة ‏“من هةموو ئةوانةم

فريَ‏ كردووة كة بؤ بةرِيَوةبردنى مالَ‏ ثيَويستة

لةوةش زياتر”‏ ئةو وتى حةزناكات موناقةشةم

لةطةلَ‏ بكات لةوبارةيةوة،‏ واتة ئةو باوكيَكى

عيناد بوو بة فريَ‏ كردنى كضةكةى بؤ بةرِيوةبردنى

t

a

w

a

r

68

10


مالَ‏ لة كارى دوورمان و ئامادةكردنى خواردن و

ئوتوكردن و هةموو ئةوكارانةى هاوشيَوةى ئةم

كارانةن بةسة بؤ ئةوةى كضةكةى فريَ‏ ى ببيَت،‏

من انكارى لةوة ناكةم كة هةموو ئةوانة كارى

باشن و بةلَكو ثيَويسنت بؤ هةموو ذنيَ‏ ، ناترسم

‏َيَم ئةو

لة وةى كة بة َ دل ئةوان نةمب،‏ هةربؤية دةل

هةلَة بوو لةو تاوانةى كة بةرامبةر بة ذن دةيكرد

كة لة هةطبةى ذندا هيضى تيا نةبيَت بيَجطة

لة زانيارى دةربارةى ئةم شتانة بؤ بةرِيَوةبردنى

مالَةكةى.‏

هةربؤية بة رِاى من هيض ذنيَك ناتوانيَت

مالَةكةى بةباشى بةريَت بةرِيَوة ئةطةر برِيَكى باش

پایزی 2019

68

11


لة زانيارى عةقلَى و ئةدةبى بة دةستنةهيَنابىَ‏ .

هةربؤية ثيَويستة ذنان هةموو ئةو شتانة فريَ‏ بنب

كة بؤ ثياوان ثيويستة فريَ‏ ى بنب،‏ بةاليةنى كةمةوة

خويَندنى سةرةتايى هةتاوةكو ببيَتة رِيَنيشاندةريَك

بؤ سةرضاوةى زانستى و هاوكارى بكات بؤ

هةلَبذاردنى ئةوةى ضيَذى ليَدةبينىَ‏ ، باوةرِى بةوة

هةبيَت كة دةتوانىَ‏ كارى ثيَبكات هةركات

بيةوىَ‏ . ئةطةر ذن خويَندنةوة و نووسيني بزانىَ‏ ،

دةتوانىَ‏ بنةماى رِاستية زانستيةكان خبويَنيَتةوة،‏

زانيارى دةربارةى شويَنى والَتان هةبيَت،‏ بؤضوونى

دةربارةى ميَذووى طةالن دةردةبرِيَت،‏ تريَ‏ ‏ِامان

دةكات لةسةر ئةو شتانةى ثةيوةندى بة ثيَكهاتة

و زانستى سروشتةوة هةية،‏ هةموو ئةو ذيانةى

هةيةتى و ناسيويةتى كة بريوباوةرِى دينى ثيَى

ناساندووة،‏ ميشكى ئامادة دةكات بؤئةوةى بريو

بؤضوونى دروست قبولَ‏ بكات،‏ بؤ بةرثةرضدانةوةى

جادووطةرى و شتى ثرِوثوض كة ميَشكى ذنيان ثيَ‏

ئالَؤزكردووة.‏

ئةوةى كة لة ثةروةردةكردنى ذن دا طرنطة

ئةوةية هةرلةسةرةتايى الويَتيةوة رِايبهيَنني

لةسةر خؤشويستنى ضاكة،‏ كة تةواوكةرى

ناوةوةى سؤبيَكتيظةى مرؤظة.‏ ئةو ضاكة خوازييةى

كة كاريطةرى هةية لةسةر ثةيوةندى كةسوكار

و ثاريَزطاريكردنى سيستمى خزمايةتى،‏

ئةو ضاكةكارييةى كة كاريطةرييةكةى لة

كؤمةلَطةدا دةردةكةويَت،‏ هةتا هةموو ئةو

ضاكةكاريية وايليَديَت دةبنة سةرمايةيةكى ثتةو

بؤ خؤى،‏ ئةمةش بة رِيَطةى وتةى ئامؤذطارييانة

و ثيَشةنطى منونةييانة دةبيَت.‏

1- بة نيسبةت وةزيفة

كؤمةالَيةتييةكةوة

لةبةرئةوةى ذنان بة اليةنى كةمةوة نيوةى

دانيشتوان ثيَكدةهيَنن،‏ مانةوةيان لة نةزانيدا

و بيَبةشكردنيان لة سوودوةرطرتن لةكارى

نيوةى كؤمةلَطة،‏ زةرةريَكى هيَندة طةورةية كة

ناتوانريَت بشاريَتةوة.‏

هيض شتيَك نيية رِيَطة لة ذن بطريَت كة

كاربكات وةكو رِؤذئاواييةكان بة زانست و ئاداب

و هونةرةجوانةكان و بازرطانى و ثيشةسازيشةوة،‏

تةنها شتيَك كةرِيَى ليَدةطريَت نةزانى و

ثشتطويَ‏ ستنى ثةروةردةكةيةتى،‏ ئةطةر بة دةستى

كؤمةلَطايةكى زيندوو ثةروةردة كرا هيَزوو تواناى

خؤى بؤ كارى زيندوو بةكارهيَنا،‏ هةموو هةست

و هيَزى عةقلَى و جةستةييةكةى بةكارهيَنا ئةوا

خؤى وةكو كةسيَكى زيندوو و كاريطةر دةبينىَ‏

و بة هيَندةى ئةوةى بةرهةمى دةهيَنىَ‏ دةيكاتة

بةرخؤر،‏ بةلَكو هةر ئةوةش نا ئيمرِؤ ئةو نةنطية

ئةطةر ئةو نةتوانىَ‏ بذى ئةطةر كةسيَكى تر كارى

بؤ نةكات،‏ لة كاتيَكدا ئةوة باشرتة بؤ والَتةكةى

كة لة بةرهةمى ئةو كاركردنة سامانى طشتى و

بةرهةمى عةقلَى زياتر دةبيَت.‏

بؤ منونة هةوةك ئةوةى ثياويَك خاوةنى

سةرمايةيةكى زؤرة و لة سندوقيَكدا دايناوة،‏ ئةوة

t

a

w

a

r

68

12


پایزی 2019

68

بةسة بؤ ئةو هةموو رِؤذيَك سندوقةكة بكاتةوة

بؤ بينينى ئالَتونةكة،‏ هةتا ئةطةر بشزانىَ‏ دةكرىَ‏

بةكارى بهيَنىَ‏ سوودى ليَوةربطرىَ‏ و ضةندجاريش

قازاجنى ليَبكات.‏

هؤكارى الوازى لة هةموو كؤمةلَطة

مرؤظايةتيةكاندا ئةوةية كة رِيَذةيةكى زؤر لة

تاكةكانى سةثيَنراوة بة سةرياندا كة كار بؤ ئةوان

نيية لة كاتيَكدا ثيَويستيان ثيَيةتى،‏ كار وةكو

طويَضكةلةكانى دلَ‏ و سةروةتيَكى فةرهةنطى

واية كة نازانريَت ضى ليَوة دةردةضيَ‏ .

ذنان-‏ ثيَويستيان بة فريَ‏ بوونة بؤئةوةى بوونةوريَك

بيَت هؤمشةند و بة ئاطا بيَت،‏ زيادةرِؤييةك لة

بارةى كارى ذنانةوة هةية الى ئيَمة،‏ كارةكة

بةوشيَوةيةية رِةنطة بؤضوومنان وابيَت ذنانى الى

ئةوا وةليةكى بؤ دةستةبةركردنى ثيَويستيةكانى

و رِاثةرِاندنى كاروبارةكانى،‏ بوونى وةل لة هةموو

‏َئةوةى

حالَةتةكاندا كاريَكى زامنكراوة،‏ لةطةل

رِاستيةكان ئةوة دةردةخةن كة زؤريَك لة ذنان

هيض دةستطريؤييةك ناكريَن لة اليةن ئةوثياوانةى

سةرثةرشتييان دةكةن،‏ ئةو كضةى كة كةسة

نزيكةكانى لة دةست دةدات و شووى نةكردووة،‏

ئةو ذنةى لة مريَ‏ دةكةى جيابؤتةوة،‏ بيَوةذنيَك كة

َ

مريَ‏ دةكةى وةفاتى كردووة،‏ ئةو دايكةى منال

كورِى نيية ياخود منال َ نةوجةوانى هةية،‏

هةموو ئةوانةى ثيَشترت بامسانكردن،‏ ثيَويسيان

بة خويَندةواريية بؤ ئةوةى ثيَويستيةكانى خؤى

‏َي هةبيَت.‏

و مندالَةكانى ثرِبكاتةوة ئةطةر مندال

بةالَم ئةطةر لة زانست بيَبةشكرا ئةوا بؤ داخوازى

بذيَوى و خؤراك ناضارة ثةناببات

بؤ هؤكارى دذ بة ئاداب،‏ يان

ثةنا دةباتة بةر ثارِانةوة لة

13

ئيَمة

ئة طة ر

شتيَكى

ثيَويست بيَت


هةنديَك خيَزانى بةخشندة.‏

دةتوانني بلَيَني ئةوهؤكارانةى ئةطةر طةرِاين

بة دواى ئةو هؤكارانةدا كة واي لةم ذنة داماوة

كردووة،‏ لة كوجنة تاريكةكاندا هةول َ زؤربدات

بؤ وةرطرتنى شتيَك،‏ لةمةش كارةساتبارتر ئةوةية

زؤربةى جار ذنان لة ثيَناوى حةزى زؤريان بؤ برِيَك

دةستكةوتى ئالَتون و زيو ئةمة دةكةن،‏ كةمرتين

هؤكارى ئةمةيان خواستة بؤدةستةبةركردنى ضيَذ.‏

لةطةلَئةوةشدا تائيَستاش خيَزانةكان بذيوى

ئةو ذنانة لة ئةستؤ ناطرن كة دةكةونة باريى

نةدارييةوة و تواناى كاركردنيشيان نيية بؤئةوةى

لةو بارة دةرضن،‏ دةتوانني ئةمة بطةرِيَنينةوة بؤ

هؤكارى رِيَطرى ئةو خيَزانانة لة بةرِيوةبردنى

رِيَساكانى ئابوورى.‏

لةبةر ئةم هؤكارةو زؤر هؤكارى تر دةبينني

كيَشةى زؤر هةية لة دارايى خيَزانةكاندا،‏

هةربؤية ثياويَكى ميسرى كة كار دةكات بؤ

دةستةبةركردنى بذيَوى ذيانى خؤى منالَةكانى

دةبينني بةشيَكى زؤر لةو ثارةيةى دةستى

دةكةوىَ‏ خةرجى دةكات بؤ كةسانيَك لة خزم

و ناسياوةكانى يان كةسانيَك كة هةرثةيوةندى

ثيَيانةوة نيية،‏ بةالَم بةزةيى ئينسانيانة وادةكات

ئةوةى لة توانييداية بيكات بؤ دةستكةوت تاكو

نةمرن لة برسا،‏ لة كاتيَكدا ئةوان ثيَيانواية ئةم

ثياوة ئةوة دةكات كة بةرثرسيارة ليَى،‏ لة كاتيَكدا

ئةمان دةتوانن هةولَبدةن و دةستكةوتيان هةبيَت،‏

بةالَم ئةوةى لريَ‏ ةدا دةطوزةرىَ‏ لةنيَوان ئةم و ئةواندا

نةزانييانة بة رِيَطةيةك كة لة هيَزةوة هاتووة،‏

ئةوةش بةهؤكارى بيَبةريكردنيانة لة ثةروةردة.‏

ئةطةر وايدابنيَيني ذنيَك بيَبةش نيية لة

دابينكردنى بذيَوى ثياوةكةى يان وةلييةكةى،‏

بةالَم ئايا ثةروةردة ثيَويست نيية بؤى لة

يارمةتى دانى بؤ بةرِيَوةبردنى خيَزانةكةى

ئةطةر هةذار بوون،‏ يان بؤ بارسوككردنى شتيَك

لة طواستنةوةى بةرِيَوةبردنى دارايى لةناو

‏َةمةند بوو؟ ئةى ئةطةر

مالَةكةدا ئةطةر دةول

ذنةكة هةرخؤى دةولَةمةند بوو-‏ كة ئةمةيان

دةطمةنة-‏ داهاتيَكى هةبوو لة ضةند مولَكيَكى

نةطواسترتاوة)عقار(ئايا خويَندةوارى ثيَويست

نيية بؤ رِايكردنى سامانةكةى و بةرِيَوةبردنى

كاروبارةكانى؟ دةبينني ذنان هةموو رِؤذىَ‏ ناضارن

كةوا سامانةكانيان بدةنة دةست بيَطانةيةك

يان كةسيَكى نزيكيان،‏ دةبينني وةكيلةكانيان

كارةكانيان بةناوى خؤيانةوة بؤ دةكةن وةك

لةوةى بؤ بةرذةوةندى موةكيلةكانيان بيكةن

هةربؤية زؤرنابات موكيلة ذنةكان هةذاردةبن و

وةكيلةكانيش دةولَةمةند.‏ دةبينني ذنانيَك هةن

مؤريان كردووة لةسةر حسابيَك يا مستنديَك

يان طريَبةستيَك بيَئةوةى بزانيَت بابةتةكةى

ضيية و برِةكةى ضةندة و طرنطيةكةى ضيية؟

لةبةر درك نةكردنيان بووة بةوةى ضى لةناو ئةو

ثارضة كاغةزةداية،‏ يان بةهؤى كةم شارةزاييان بؤ

تيَطةيشنت لةبارةى ئةو شتةى دةيسثريَ‏ ن،‏ هةبؤية

ئةو ذنانة يةكيَكن لةوانةى بيَبةرى دةبن لة مافة

t

a

w

a

r

68

14


پایزی 2019

68

‏َةتاندن

ضةسثيوةكانيان بةهؤى تزوير و هةلَ‏ ةل

و ئيختالسةوة لة اليةن مريَ‏ دةكانيان يان

كةسوكارييان يان وةكيلةكانيان.‏ ئايا ئةمة رِووى

دةدا ئةطةر ئةم ذنانة خويَنةواربووناية؟

لةسةروو ئةوةشةوة زانني تا رِادةيةك هةموو

كات ثيَويستيةكة لة ثيويستيةكانى ذيانى

مرؤظايةتى،‏ ئيَستا يةكيَكة لة ثيَويستية

لة ثيَشينةييةكان لة هةموو ئةو كؤمةلَطة

مةدةنييةكان،‏ زانست ئاماجنيَكى شكؤمةندانةية

كة هةموو ئةو كةسانةى دةيانةوىَ‏ بةختةوةرى

رِؤحى و مادى بةدةست بهيَنن هةول َ بؤ

دةدةن.‏ لةطةلَئةوةى زانست وةسيلةيةكة بؤ

بةرزبوونةوةى ثيَطةى مرؤظ لة ئاستى الوازى

و طةرِانةوة بؤ ئاستى شكؤمةندى و رِيَز،‏ ئةوة

مافيَكى سروشتى هةموو كةسيَكة لة ثةرةثيَدانى

ئةو ئارةزووانةى كة هةيةتى تا ئةوثةرِى رِادة كة

ئاماجنى بةديهيَنانى هةية.‏ شةريعة ئيالهيةكان

و ياسا دانراوةكان داواى فريَ‏ بوونى كردووة بؤ ذن

و ثياو،‏ فريَ‏ بوونى هونةرةجوانةكان و ثيشةسازى

و داهيَنان و فةلسةفة جيهانييةكان و هةموو

ئةمانة ذن دةتوانيَت دةستةبةرى بكات هةروةكو

ثياو.‏ هةمووكةسيَكى نيازثاك ثيَويست ناكات

دلَتةنط بيَت بؤ خويَندنةوة و ضيَذ بينني لةو

طةوهةرة،‏ داواى حةقيقةت و خؤشبةختى بكات

لةم دنياية و لة دوايش!‏ هةلَبةت ض جياوازييةك

هةية لة نيَوان ثياوو ذن-دا لةم دلَ‏ ؤشيةدا و

دةبينني كة طةجنةكان لة كورِ‏ و كض يةكسانن

لةوةى داوايان ليَبكةيت تيَطةيشتنيان ضيية بؤ

هةموو شتةكان كة دةخريَتة بةردةميان و داواى

خويَندنةوةيان ليَبكةيت بة هؤكارى ئةو شتانةى

دةكةويَتة بةرضاويان لة رِووداوةكان؟ رِةنطة

حةماسيَكى داطريساوتر لة كضةكان بةدى بيَت

تا كورِةكان.‏

ض كةسيَكى هةستدار رِازيية بة ذيانيَك لة

قةفةسيَكدا كة بالَةكانى ببةسنت و سةرى بثيَضن،‏

ضاوةكانيشى داخبةن،‏ بؤ ئةو فةزا فراوانةى كة

كؤتايى بؤ نيية لة بةردةميدا و ئةو ئامسانةى

لةسةريةوةيةتى،‏ ئةو ئةستريَ‏ انةى سةيرى دةكةن

و يارى دةكةن،‏ ئةو رِؤحانةى طةردوون كة داواى

رِزطاربوونى دةكةن و ثةيامى هيوا و خةونةكانى

بؤ دةنريَ‏ ن تا ئارةزوو بكات طةوهةرى نهيَنييةكانى

بكاتةوة؟

ئةو ياسايانةى ثالَثشتيمان دةكةن دةاللةتة

لة سةر ئةوةى كة ذن خاوةنى عةقلَة هةروةكو

ثياو.‏ ضةندين نةوةمان تيَثةرِاند،‏ ذنان ملكةضن

بؤ دةسةالَتى ثايةدارى ضةوسيَنةرى ثياو،‏ كة

هةموو كارةكانى لة ثيَناوى خزمةتى خؤى و بة

ئريِادةى خؤى كاروانةكةى بةرِيَكردووة،‏ بة رِووى

ذندا ذيان و بةدةستهيَنانى داخستووة،‏ بة شيَوةيةك

كة بووةتة هؤى ئةوةى دةستةوسان بيَت لةوةى كة

بؤخؤى ثةنا بباتة بةرهؤيةك لة هؤيةكانى ذيان،‏

هيض رِيَطةيةك لة بةردةميدا نية بيَجطة لةوةى

دةبيَت بةهؤى كةسانى ترةوة بذى كة يان دةبيَت

ذنى بيَت يان دةبيَت خؤفرؤش بيَت.‏

15


ئيرت نة عةقلَ‏ و نة كارى سودبةخش هيض نرخيَكى

‏َكةى بريتية لة ضيَذ

ناميَنىَ‏ لة الى،‏ بةلَكو كاال

بةخشينى ثياو و ضيَذ بينني لة ضيَذى جةستة،‏ بةو

شيَوةيةى دةيةوىَ‏ بة هةموو هيَزيةوة هونةر بكات

بؤ بةدةستهيَنانى ثارةكانى،‏ دةستدةطرىَ‏ بةسةر

ئارةزوو حةزةكانى،‏ زةمانيَكى زؤر تيَثةرِين بةسةر

ذندا عةقلَى بةريةككةوتنى نةكردبة شتيَك لة

ثةروةردةى دروست،‏ هةربؤية هيَزى عةقلَى و

بريكردنةوةى الواز بوون،‏ هةستى تاكاليةنة هةبووة

لة هةلَسوكةوتكردنى ويستةكانى،‏ هةربؤية

بةالى ئةوةوة هةستةكانى ئةو تايبةتن لة نيَوان

خراثة و ضاكةدا،‏ خؤى ثيَشةنطة لة هةلَبذاردن

لة نيَوان سوود و زياندا،‏ ئةو يان ئارةزوو دةكات

يان رِةتى دةكاتةوة،‏ ئةطةر كةسيَكى خؤشويست

دلَسؤزيةتى ن كارى جوان دةكات بؤ ئةو كةسةى

خؤشى دةويَت يان ئةو شتةى خؤشى دةويَت بة

16

سةبةبى خؤشةويستيةكة نةك لةبةر ثةيوةندى

بوونى بة رِاوبؤضونةوة،‏ ئةطةر لة كةسيَكيش

سلَةميةوة ئةطةرى هةية طةورةترين تاوان بكات

لة بةرامبةريدا كة نازانيَت سزاكةى ضيية و

ضارةنوسيشى نازانىَ‏ . ئةطةر دركى بةوة بكرداية

كة ضؤن ثةروةردةى عةقلَى بكات و ئةو شتة

باشانة طةشة ثيَبدات كة تيايةتى ئةوا ئةو هيَزى

حوكمدان بةسةر هةستةكانى تيا طةشةى دةكرد

و هةلَسوكةوتى لة كارةكانيدا بةثيَى عةقل َ و

رِيَساى رِةوشتى دروستانة دةبوون.‏

ذن عةقلَى خؤى لة تاريكى نةوةكانى رِابردوودا

هيَشتؤتةوة،‏ وايكردووة ثيَطةيشتنى لة دةست

بدات،‏ هةست دةكات كة ناتوانيَت ئارةزووى

هةبيَت بؤ رِيَطا دانراوةكان،‏ لة بةرئةوة ناضار بووة

‏َة دةكات

رِيَطاى فيَلَ‏ بةكاربهيَنيَت،‏ ثياو وا مامةل

وةك ئةوةى كة بةرثرس و وةل ئةمريةتى-‏ هةروةك

t

a

w

a

r

68


پایزی 2019

68

ئةوةى كة ثاسةوان ديليَك بيَت و بيةوىَ‏ ثاريَزطارى

ليَبكات،‏ لةم بارةشدا شاذنيَكى مةكراوى

دةخةويَنىَ‏ بؤ ئاماجنيَك كة بةرهةلَستكاريَك

لة ثشتيةوة نيية،‏ هةربؤية بة ثيَى حالَةتةكان

دةبيَتة ئةكتةريَكى ليَهاتوو و دياريكراو دةتوانىَ‏

بة جؤرةها دميةن و رِةنطى جياواز خؤى دةرخبات،‏

‏َكو

هةموو ئةمانة لةبةر عةقلَ‏ و دانايي نني بةل

تةنها فيَلَيَكى رِيَويانةية.‏

‏َكو ئةمة

بةالَم هؤكارى ئةمانة ذن نيية،‏ بةل

دةرئةجنامى تةوقكردنى ئازاديى ذنة،‏ لة بةر

لة دةستدانى سةالمةتى لة هيَزى جياكردنةوة،‏

هةموو سةرزةنشتيةكة لةسةر ثياوانة،‏ لةوةى كة

ثيَشرت ويستوومانة لة ثةروةردةكردنى ذنان.‏

2- بةالَم بة نيسبةت ئةركى

خيَزانى:‏

ئةوة بةسة كة هةموو مرؤظيَك بريبكاتةوة

و تريَ‏ ‏ِامانى هةبيَت لة حالَةتى خيَزانةكةى بؤ

‏َةكة

دلَنيا بوونةوة لةوةى كة بةردةوامبوونى حال

وةك ئةوةى هةية كة ئيَستا وايليَهاتووة بةرطةى

ناطرييَت.من ئةم ديَرِانة دةنووسم ميَشكم ثرِة

لة رِووداو كة بةسةرمدا هاتووة،‏ كة هةموو

ياداشتةكامن وةردةطرم،‏ نامةوىَ‏ هيض شتيَكم بري

بكةويَتةوة،‏ كة زانياريم ثيَدةدا بؤ ئةوةى لة هزر

بةجيَ‏ ماوة هةتا خامؤش دةبن.‏ نابنة بريةوةرى

ئةطةرضى لةويَوة هاتووم،‏ هةربؤية بزواندنى

هةموو ئةو رِووداوانة يةك شتة ئةويش نةخؤشي

فريَ‏ بوونة لة هةموو خيَزانةكاندا،‏ بىَ‏ جياوازى لة

نيَوان هةذارو دةولَةمةند،‏ بىَ‏ جياوازى زةليل و

باالَيةك،‏ ئةوة نةزانينى ذنانة،‏ كة ذنانى الى ئيَمة

تيَيدا يةكسانة يةكسانييةكى نةويسرتاو،‏ هيض

جياوازييةك بةديناكةين بيَجطة لة جلوبةرط

‏َيَيني هةركاتيَك ذنان

و خشلَدا،‏ دةتوانني بل

ثلةكانيان لة داراييدا بةرزتربوو نةزانينيان زياتر

دةبيَت،‏ دوا ضينى ذنانى كؤمةلَطة ئةو ذنانةن كة

لة طوندةكاندا نيشتة جنيَ‏ و بة ثيَى َ حال خؤيان

عةقلَيان َ كامل دةبيَت.‏

ذنى جوتيار هةموو ئةوة دةزانىَ‏ كة ثياويَكى

جوتيار دةيزانىَ‏ ، ثيَطةى هةردووكيان لة يةك

ئاستداية،‏ لةطةلَئةوةى دةبينني ذنان لة ضينة

باالَو مام ناوةندييةكاندا لة دواى ثياوةوةية بة

مةوداى زؤر بةرفراوان،‏ لةبةرئةوةى ثياوان لةم

ضينانةدا عةقلَيان ثةروةردة كردووة بة فريَ‏ بوون،‏

‏َكو لة

ذنانيان ثةيطريى ئةم مجوجؤلَة ناكةن،‏ بةل

رِيَطاكاندا دةوةسنت،‏ ئةم جياوازييةش طةورةترين

هؤكارة بؤ جياكردنةوةى ثياو لة ذنان ثيَكةوة.‏

ثياوى خويَندةوار سيستم و ثيَكةوةطوجناندنى

لة مالَدا ثيَخؤشة،‏ ئارةزووى سةرنرِاكيَشى هةية

بؤ شتة جوانةكان و هةستة ورد و ناسكةكان،‏

تاكو دةطاتة ئةوةى طرنطى زياتر بة تاكةكان

بدات تاكو ئةوةى طرنطى بة شتة مادييةكان

بدات،‏ هةربؤية ئةطةر ذنةكةى نةخويَندةوار

بيَت،‏ خؤشى و شادييةكانى ليَدةشاريَتةوة،‏

هةستدةكات لةم دنيايةدا تةنهاية و ذنةكةى

17


لة دنيايةكى ترداية،‏ ئةطةر ذنةكة ثيَى وابيَت

كةوا ثياو لةم دنيايةدا بؤية دروستبووة تةنها

بؤئةوةى ثؤشاكى طرانبةها و خشلَى دةطمةنى بؤ

بكرِىَ‏ ، هةموو كاتةكانى خؤى بؤ دلَ‏ ؤشكردنى

ئةو دابنيَت،‏ وةكو ويَنةيةكى طةورةتر واية لة ناو

ئةو ويَنانةدا كة باوكى لة منالَيدا بؤى دةكرِى

و دلَ‏ ؤشي دةكرد.‏ هةركات ثياوةكة بينى كة

ذنةكةى لةم ثيَطة نةزانييةداية،‏ لة دل َ خؤيدا

رِقى ليَدةبيَتةوة،‏ وايدادةنيَت كة ئةو ئيرت بوونى

نةماوة لة هيض كاريَكيدا،‏ هةركاتيَكيش دةيبينىَ‏

بيَباك و دةربةست نايةت سنطى توند دةبيَت،‏ وا

طومان دةكات كة ئيرت ئةم ستةمى ليَدةكات،‏ بؤ

بةدبةختى ذنةكة دةطرى كة طريؤدةى ثياويَك بووة

بةهاى نازانىَ‏ ، تورِةيى لةناخيدا دةخواتةوة،‏ كة

ذيانيان بة شيَوةيةك دةستثيَدةكات كة طومامن نيية

َ نكول ناكرىَ‏ بل ‏َنيَ‏ دؤزةخة،‏ ذيانيَك كة هةر يةكيَك

لةوان دةيبينن،‏ هةريةكيَك لةوان بةختةوةرى

نيَوانيان دةطؤرِنةوة بؤ دوذمنايةتى.‏ طومانى تيَدا

نيية ئةمة ثةيوةندى بةو ئةخالقة ثوضة هةية لة

هةريةكة لة ذنان و ثياوان،‏ هةربؤية هةنديَ‏ ار

ذنان زؤر دلَباش و ضاكن،‏ ثياوانيش هةستيَكى

ثاكيان هةية بةالَم ناكؤكى بةردةوام لة نيَوانياندا

هةية،‏ تاوانى هيض كاميان نيية،‏ بةلَكو تاوانى

ئةو جياوازييةى ثةروةردةكةيانة هةروةك لة ثيَشرت

بامسان كرد،‏ ئةم حالَةش بةوة كؤتايى ديَت ‏-يان

دةبيَت خؤيان بطوجنيَنن-‏ يان دةبيَت يةكيَكيان

قوربانى بدات لةثيَناوى ئةوى ترياندا،‏ يان

ئةوةتا هةردووكيان دةبيَت كؤتوبةنديَكى قورس

‏َم لةطةلَ‏

رِابكيَشن تاكو كؤتايى تةمةن،‏ بةال

ئةوةى ئةو حال َ هاوسةرةكانة بةو شيَوةيةى

كةبامسان كرد-‏ هيض رِيَطايةك نيية بؤ ثيَكةوة

بةستنيان بة هاوبةنديَكى خؤشةويستى ئةطةر

بةواتا تايبةتةكة وةريبطرين،‏ لةطةلَئةوةشدا

هةردووكيان بةو رِادةية خةسارةت مةندنني كة

ئةو ضيَذةى خؤشةويستيةى لة نيَوان ذن و ثياودا

هةية لة دةستيان دابيَت.‏

سةرضاوة:‏

كتاب حترير املراة-‏ قاسم امني

‏*قاسم ئةمني/‏ نووسةر و ئةديب و رِيفؤرخموازيَكى

ميسرية،‏ يةكيَكة لة دامةزريَنةرانى بزووتنةوةى

نيشتيمانى ميسرى،‏ بة يةكيَك لة ديارترين بريمةندةكانى

رِزطارى ذنان دادةنريَت لة سةرةتاكانى سةدةى بيستةم،‏

خاوةنى سةدان مقاالت و دةيان كتيَبى فيكرى و ئةدةبية

بة زمانى عةرةبى و فةرةنسى،‏ لة ديارترين كتيَبةكانى

لةبارةى ذنةوة هةردوو كتيَبةكةيةتى بة ناونيشانى ‏)حترير

املراة(‏ و ‏)املراة اجلديدة(‏ ئةم دوو كتيَبة لة بةناوبانطرتين

ئةو كتيَبانةن كة لة سةرةتاكانى سةدةى بيستةم لة بارةى

ذنةوة نووسراون.‏

t

a

w

a

r

68

18


له‏

ڕۆژهکانى

تهمهنتهوه

پایزی 2019

گهورهبه‏

68

سارا مةريوان رِؤوف

19


زؤر دةطمةنة كةسيَك هةبآ لةسةر ئةم طؤى زةويية

بذى و كيَشةى نةبآ،‏ ئيَمةى مرؤظ رِؤذةكان،‏ كات،‏

بةروارةكان،‏ بةسةرماندا تيَدةثةرِن هةنيَجار خؤش

هةنديَ‏ ار ناخؤش.‏

ئةمة ذيانة وةك مندالَيَكى يةك رِؤذة دةست بةذيان

دةكةين قؤناغ بة قؤناغ طةورة دةبني با هةر جةستةمان

طةورة نةبيَت و تةمةمنان زياد نةكات جوانرت ئةوةية

لةرِووى عةقلَييةوة طةورةتر بني و بريكردنةوةمان

فراوانترت و ذيرتر بيَت و هؤمشةندتر بيَت،‏ با

رِيَطةنةدةين كة رِؤذةكانى تةمةمنان هةروا بة سانايى

بةسةرماندا تيَثةرِن،‏ ضةند خؤشة رِؤذةكانى تةمةمنان

لةيةكرت جودا بن،‏ با هةر رِؤذة و هةولَبدةين شتى

نوآ فريَ‏ بيني بيكةينة ئةزموون بؤخؤمان،‏ هةريةك

لة ئيَمة كارةكتةرى ذيانة هةنديَكات زؤر دلَ‏ ؤش

دةبني هةنديَك كاتيش زؤر خةمبار دةبني بيَتاقةت

دةبني بيَزار دةبني ئازار دةدريَني،‏ دملَان دةشكيَت دةبينة

شكيَنةر تةنيا دةكريَني تةنيا دةبني تووشى مالَئاوايى

لةناكاو دةبني جيَماندةهيَلَن شكست دةهيَنني،‏ برِيارى

هةلَة دةدةين...‏ هتد.‏ هةموو ئةمانة تيَدةثةرِن

سةرةتاكان كؤتاييةكيان هةية،‏ بةآلم ئةوةى طرنطة

خؤمانني تا ضةند لةكاتى خؤشييةكان جلَةوى خؤمان

لةدةست نادةين و سوثاسطوزارى خوداين؟ تا ضةند

لةكاتى ناخؤشييةكان ئارام دةطرين و سوثاسطوزارى

خوداين؟ تا ضةند وانة لة رِووداواكانى ذيامنان

وةردةطرين و دةيكةينة ئةزموون بؤ خؤمان؟

كةواتة ثيَويستة هةموومان بةدواى ئةو

ميكانيزمانةدا بطةرِيَيني كة رِؤذةكامنان بؤ جياواز

بكات و بتوانني بةرةنطاري سةختيةكانى ذيان

ببينةوة لة شويَنى خؤمان نةوةستني،‏ دةتوانني سوود

لةم هةنطاوانةى خوارةوة وةربطرين:‏

- لة هةلَةكانى ذيانتةوة فريَ‏ بة ئةطةر دةتةوآ لة

‏َةكانى

هةر كةوتنيَك هةلَبستيتةوة،‏ دةبيَت لة هةل

‏َةكانى رِابردووت كار لة

ذيانت فريَ‏ بيت،‏ نةهيَلَى هةل

ئيَستات بكةن و بريِوخيَنن،‏ بةشيَوةيةكى ئةريَنى

‏َةكانت بكة و وانة و ثةنديان

مامةلَة لةطةأل هةل

ليَوةربطرة.‏

- بريى نةريَنى لة هؤشت دةربيَنة:‏ بريى نةريَنى

داتدةبرِيَنآ لة جيهانى دةرةوة،‏ رِاستيت ليَدةشاريَتةوة

ناهيَلَىَ‏ رِووناكى هيوا ببينى،‏ بؤية دةبآ ئةو برية

خراثانة وةدةربنيَى كة لةناختدا دةذى تاوةكو

هةلَبستى و سةركةوتن بة دةستبيَنيت.‏

خال

َ

- متمانةت بة خودى خؤت هةبآ:‏ هةولَبدة

بةهيَزى ناوةوةى خؤت بناسى و تةركيز لةسةر ئةو

خاآلنة بكةى تا دووبارة متمانة بةخؤت بةدةست

بهيَنيتةوة.‏

- لؤمةى خؤت مةكة:‏ دةستهةلَبطرة لة

سةركؤنةكردنى خؤت،‏ ضونكة هيض مرؤظيَك نيية

هةلَة نةكات ضونكة سةركؤنةكردنى خؤت تةنها

كاتت ليَدةكوذيَت.‏

- طةشبني بة:‏ ئةريَنى و طةشبني بة بةوةى

كة دةتواني دووبارة لة دواى هةر كةوتنيَك

‏َة كةوتن كار لةدوارِؤذت بكات

هةلَبستيتةوة،‏ مةهيَل

طةشبني بة بةوةى كة سبةينآ باشرت دةبيَت،‏ دةبينى

ضؤن سةركةوتن بةدةستدةهيَنى.‏ بوةستة و ضيرت

t

a

w

a

r

68

20


پایزی 2019

68

ذيانى ئةمرِؤت تيَكةأل بةو هةست و سؤز و ئازارانة

مةكة كة تووشت بووة،‏ ليَطةرِآ با رِابردوو لة جيَي

خؤى مبيَنيَتةوة لة قةوارةى خؤى طةورةترى مةكة لة

ثيَناو ذيانى ئةمرِؤت،‏ ئةستةمة مرؤظيَك هةبيَت

رِابردوويةكى ناخؤش و تال َ نةبيَت لة برييبكات

يان كاتيَك بريى دةكةويَتةوة دل َ تووند نةكات،‏ بةآلم

ئافةرين بؤئةوةى كة نايةلَيَت كاريطةرى بكاتة سةر

ذيانى ئةمرِؤى و ئةزموون لة ئازارةكانى رِابردووى

وةردةطريَت و بؤ ئةمرِؤى دةذى نةك رِابردووى.‏

هةميشة ذيان دةماخناتة سةر رِيَضكةيةكى ديكةو

ئارِاستةمان ثيَدةطؤرِيَت،‏ ذيان واية دةبيَت بةرى

بؤ بةرةلَآل بكةين،‏ دةبيَت دةستبةردارى خةمةكان

بني.‏ لة هةر بارودؤخيَكدا بيت هةر بةخؤت بلَىَ‏

من باشم،‏ باش بة رِيَطةمةدة كة نارِةحةتيةكان

‏َبة

ئازارةكان بةسةرتا زالَنب،‏ تؤ بةسةر ئةوانة زال

ضيَذ و ئةزموون لة ئازارةكانت وةرطرة هةمووشتيَك

تيَدةثةرِيَت ئارامطر بة،‏ ئةو كةسةى ئارامطر بيَت

ثاداشتى ئارامطرتنةكةى وةردةطريَت،‏ بةهيَز بة

ببة بة هاورِيَي خؤت نةك دوذمنى خؤت،‏ بةرامبةر

بة خؤت ئةنانى مةبة لة رِادةبةدةر ئازارى رِؤحى

خؤت مةدة.‏ زؤر طرانة،‏ كة بري لةو هةموو كاتانة

دةكةيتةوة كة تياياندا هةنديَك رِةفتارت نواندووة و

ليَيان ثةشيمانى،‏ يان هةلَضوون و تورِةبوونيَك لة

بةردةم دايكت،‏ بري لة سةدةها كاتى وا دةكةيتةوة

كة تؤ تياياندا ويستوتة هؤمشةند و ميهرةبان

و جوان و تيَطةيشتوو ثيَطةيشتوو بيت.‏ ئةوانة

هةستى هةموو كةسيَكة،‏ ئةى بؤضى بري لةوكاتانة

ناكةيتةوة كة تيايدا جوان و هؤمشةند بوويت؟ بؤضى

لة جياتى بريكردنةوة لة دؤرِان و شكستةكانت بري

لة سةركةوتنةكانت ناكةيتةوة؟ ئيرت رِيَطة بة خؤت

مةدة كة لةناو ئةو رِؤذانة دابذيت.‏

د.‏ مةمحودى موعةزةمى دةلَيَت:‏

كاتيَك الوبووم رِؤذيَك لة باوكمم ثرسى:‏

مرؤظ بؤ ئةوةى ‏)لة ذيانيدا سةركةوتوو بيَت(‏

دةبيَت بة عةقلَ‏ برِيار بدات يان بة هةستةكاني؟

وةك هةمووان ضاوةرِيَ‏ بووم بلَيَت بة عةقل َ برِيار

21


بدة....!‏

كةميَك سةيريكردم.!‏ باوكم توانايةكي طةورةي

هةية لة منوونة هيَنانةوةدا.‏

ثاشان لةوةآلمدا طوتي:‏

كورِةكةم ماشينيَكي باش ‏)تةنها(‏ ئيستؤث و

سوكاني هةية يان بةنزين و بزويَنةريش...؟ طومت

دةبيَت هةموياني هةبيَت.‏

طوتي:‏ ‏“هةست”‏ زيندووترين بةشي ذيانة،‏

ئةو كةسةي هةستي نيية مرؤظ نيية ‏)ضونكة

هةستةكاني(‏ خؤشةوسي و خرؤشان و رِق و ثيَكةنني

و طريان ئةمانةية،‏ هةموويان مرؤظ بةزيندوويي

دةهيَلَيَتةوة.‏ هةست بزويَنةري ذيانة،‏ سوتةمةني

ذيانة،‏ ثايدةري بةنزينة دةتباتة ثيَشةوة،‏ بةآلم واي

بة حالَي ماشينيَك كة ئيستؤث و سوكاني نةبيَت!‏

هةر ئةم وروذانة هةر ئةم بزويَنةرة باشة ئةيدات

بةديواردا،‏ هةم زيان بةخؤي دةطةيةنيَت هةم بةواني

ديكةش،‏ عةقلَيش هةم سوكانة هةم ئيستؤثيشة،‏

بؤية هةنديَ‏ ار دةتوانيَت رِيَطة لة هةست بطريَت

‏)كاتيَك كة خةريكة برِياريَكي هةلَة دةدات(‏ بؤية

ئيَمة لة برِيارةكاني ذيامناندا هةردووكيمان ثيَويستة.‏

با فريَ‏ بني بريبكةينةوة لة رِووداوةكاني ذيامنان،‏ با فريَ‏ بني

ثةلة نةكةين لة برِياردان،‏ با فريَ‏ بني تةنها خؤمان

بةراست نةزانني،‏ با فريَ‏ بني خؤمان ثةروةردة بكةين و

بطؤرِيَني بةرةو باشرت،‏ ئةزموون لة رِؤذةكاني تةمةمنان

وةربطرين،‏ طةر هةستمان كردووة بة هةلَةداضووين

با كةلةرِةقي نةكةين و داني ثيَدابنيَني،‏ هةولَبدةين

هةمان هةلَة دووبارة نةكةينةوة لةرِؤذةكاني

تةمةنتةوة طةورةبة.‏ ذيان خؤشي ناو طةشتوطوزار

نيية يان باخيَكي ثر لة طولَ‏ بيَت،‏ جيهان بةثيَي

بةرذةوةندي ئيَمة هةلَناسوريَت،‏ هةنديَك رِيَورةسم

و مةرجي كةسي هةية كة ناتوانني ليَي دةربضني،‏

ئيَمة ثابةندين بة بريوباوةرِمانةوة بة ثرنسيثةكانةوة

بة بةرذةوةندى و خؤشطوزةرانيمانةوة...‏ هتد.‏ ئةم

دونيايةى ئيَمة لة ئازار و طرفت و نشوستى و زيان

و لة دةستضوون بةدةر نيية،‏ بةآلم دةتوانني هةرضى

هيَز و وزةى هةمانة بيخةينةطةرِ‏ تاوةكو بةرطةى

ناخؤشيةكان بطرين و هةولَبدةين طةورةترين ثشكى

خؤمان لةم ذيانة بةدةست بيَنني.‏ ئيَمة هةموومان

دةتوانني يارمةتى خؤمان بدةين بطؤرِيَني،‏ ثيَبطةين و

طةورةتربني،‏ دةتوانني فريَ‏ بني كة ضؤن ببني بة باشرتين

هاورِيَى خؤمان ئةطةر وا بكةين ئةوا تا دونيا ماوة

هاورِيَيةكى جوامنان دةبيَت،‏ هةميشة دةتوانني ورةى

خؤمان بةرز رِابطرين.‏ ئوميَد و باوةرِبةخود وةك

مؤميَكى داطريساو واية كة لة تاريكيدا بةدةستةوة

بيَت تاوةكو بتوانى رِيَطاكانى سةركةوتن ببينى.‏

سةرضاوة:‏

. 1 ميلدرين نيومان و بريَ‏ نارد بريَ‏ كؤتس.‏ ضؤن دةبيت

بة باشترتين هاورِيَى خؤت؟ وةرطريَ‏ ‏ِانى:‏ شريَ‏ زاد حةسةن لة

ئينطليزييةوة كردوويةتى بة كوردى.‏ ضاثى ثيَنجةم ضاثخانةى

تاران

archives <https://hndav.com 2

t

a

w

a

r

68

22


ئهو ڕۆژانهى ماناى

ڕاستهقینهى

ژیان

پایزی 2019

دهستپێدهکهیت

68

نيطار حسيَ‏ حةسةن

23


َ

‏)طةر بتةويَت ئةو خةون و ئاماجنةى لةطةل

رِوحتدا تيَكةلَبووة بيري خؤتى بةريتةوة ئةوة

هةرطيز ناتوانيت(‏

ئةزانى كةى ذيانى رِستةقينة دةستثيَدةكةيت؟

ئةو كاتةى درك بة نهيَنييةكانى ناخت ئةكةيت.‏

فريَ‏ بة ويَلَ‏ بيت بةدواى نهيَنييةكانى ناخى

خؤت بةدواياندا بطةرِىَ‏ ئةو نهيَنييانةى لة

ناختدا هةية،‏ بيدؤزةوة ئةو نهيَنييانةى كة

ناخت،‏ ئةيدؤزييةوة و هةستى ثيَدةكةيت ئةو

نهيَنييانةى كة خاوةنةكةى بة تةنيا تؤى،‏

خؤت بةتواناى تيَيدا و دةتوانيت لةرِيَطةيةوة

خزمةت بة وآلت و طةلةكةت و تةنانةت بة

خؤشت بكةيت.‏

هةر ئةوةى هةستت بة بوونى ئةو نهيَنييانةى

ناخت كرد باوةرِت ثيَبوو،‏ ئةوكات نيطاكانى

ذيان بؤت ثيَدةكةنن،‏ ئةوكات واز لة ذيانى

t

a

w

a

r

68

دةتوانيت خزمةتى ثيَبكةيت تامةزرؤ بة بؤى،‏

دانيشة لةطةلَ‏ خؤت بدوىَ‏ هةست بة بوونى

خؤت بكة،‏ لة شويَنيَكى ئارام بطةرِيَوة بؤ

ناخى خؤت داهيَنانةكان و جوانييةكاني

ناخى خؤتان،‏ ئةو كاتةى هةستت بةخؤتكرد

و قبولَتكرد بةرةبةرة دةضيت بؤ نهيَنييةكانى

ئةواني ديكة ديَنيت،‏ لةضاوديَريكردنى خةلَكى

دةوةستيت،‏ ضونكة ئيَستا دةزانيت ثيَويستة

خةريكى خؤت بيت بةدواى باشرتكردنى ذيانى

خؤت دةكةويت،‏ ئاماجنةكةت دةدؤزيتةوة،‏

دةزانيت بؤضى دةذيت.‏ لةطةلَ‏ ئةوةشدا دةبىَ‏

باوةرِبوون و بة هيوابوون كار ثيَبكةيت واتة

24


پایزی 2019

68

باوةرِت بةوة هةبىَ‏ كة دةيكةيت تا بةردةوام

بيت نةوةستيت و ثشتبةسنت بة خواى طةورة

كارةكانت بؤ ئاسان دةكات.‏

ئةو كاتةى زانيت تؤ كييت ضيت دةويَت،‏

هةولَت بؤدا رِؤذةكانى سةرةتا دةست ثيَدةكةيت

و ضيَذى سةختيةكان دةستثيَدةكات لة ثيَناو

فريَ‏ بوون ليَيان و طةشةكردن،‏ ضيرت ناوةستيت

َ

لةو شويَنةى كةوتويت بةدواى ضارةسةردا ويَل

دةبيت و هؤكارةكان ديارى دةكةيت،‏ تيَدةطةيت

لةوةى:‏ جوانرتين سةركةوتن لةدواى ئةو

شكستانةوةية كة هةريةكيَكيان ثةياميَكيان

هةلَطرتووة تا ثيَتبل ‏َنيَ‏ ئةم رِيَية طوجناو نيية

بؤ ئةجنامدانى ئةو كارة،‏ دةى جوانى ذين

واتة ئةمة طةر شكستت هيَنا هةستةوة طةر

هةستايتةوة جيياواز بةو جوانييةكةى لة

جيياوازييةكةيدا رِةنطدةداتةوة،‏ واتة دةبىَ‏

رِيَطايةكى تر تاقيبكةيتةوة هةنطاوةكان

طؤرِانكارى تيَدا بكةيت.‏ بةم بريكردنةوةية

بةردةوام بة ‏)عاشق بة بةوةى دةتةويَت

َ

سةركةوتوو بيت،خؤشةويستى بكة لةطةل

هةولَةكانتدا بؤ طةشتنت بة لووتكة،‏ جبةنطة

لةطةلَ‏ بةربةستةكان تا بطةيت ثيَى هاورِيَ‏ بة

لةطةلَ‏ رِيَطا نويَيةكان تاقييان بكةرةوة،‏ باوةرِ‏

بكة بةوةى كة تؤ دةتوانيت(.‏

بةل َ َ ئةزموونى برِيارةكان ثةيدا دةكةيت

درك دةكةيت،‏ دةطةرِيَيت بةدواى ئةوةى كةسة

سةركةوتووةكان ضؤن برِياردةدةن و ضؤن

فريَ‏ بوون،‏ بةل َ َ دركى ثيَدةكةيت بؤتدةردةكةويَت

ئةوانيش لة برِيارة هةلَةكانيانةوة فريَ‏ بوون

برِياريَك دروستبدةن بة رِةضاوكردنى ئةوةى

كة ضى هةلَة بووة لة برِيارةكةى ثيَشووى

و ضارةسةري بكةن،‏ بةل َ َ ‏)ويَنةى ذيامنان

ئةجنامى برِيارةكامنانة(‏ ئةو ويَنةى رِؤذانيَك ديَت

سةيرى دةكةيت رِؤذانيَك مندالَةكان نةوةكان

خةلَكةكان ليَى دةرِوانن،‏ ئةو ويَنةية،‏ ويَنةى

تايبةت بة خؤتة ئةتةويَت ضؤن بيَت؟ بريبكةرةوة

كاتيَك سةيرى دميةنى خؤرئاوابوون دةكةيت

دلَت ئارام ئةبيَتةوة دميةنيَكى تايبةتة بؤت،‏

دةى بريبكةوة دةتةويَت خؤرئاوابوونى تؤ ضؤن

بيَت؟ دةتةوىَ‏ ناياب بيَت؟ كةواتة تاقيبكةوة

بزانة ضؤن برِيارى طؤرِانكاري بدةى لة ذيانتدا

و برِياربدةى دةستثيَبكةيت،‏ ترسةكانت خبةرة

ذيَر ثيَكانت تا بةرزبيتةوة.‏

َ َ بةل ضيَذ لةم وتةية ببينة كة َ َ دةل ‏)ذيان

ضاوةرِيَية تؤ دةستى بطرى نةك ذيان دةستت

بطريَت(‏ واتة طةر هةر بةردةوام ضاوةرِيَبكةيت

هةليَكت بؤ بيَتة ثيَشةوة ئةوة بزانة كاتت

بة فريِؤ دةدةيت،‏ سةركةوتن واتاى ئةوة نيية

بوةستيت شتةكان خؤيان بيَنة بةر دةستت،‏

ثيَويستة تؤ بةدوايان بكةويت،‏ دةبيَت خؤت

بتوانى دةرفةتةكان دروستبكةيت،‏ طةر

ئةمةت كرد و جوآليت ئةو كات دةرفةتةكانيش

25


بةرةو رِووت دةجولَنيَ‏ ، طةر هةميشة ضاوةرِيَ‏

بكةيت لة ضاوةرِوانيدا دةميَنيتةوة،‏ ضاوةرِوانى

جيياوازة لة ئارامطرى و لة ثةلةكردن،‏

ئارامطرى واتة بةردةواميت لة تيَكؤشان،‏

بةآلم لةكاتى ناخؤشييةكاندا ئارام دةطريت،‏

نابيَت ثةلة بكةيت دةبيَت بزانيت كةى طوجناوة

بؤ كردنى كردارةكةت،‏ طةر دركت بةمانة كرد

ئةوكات ئةزموون ثةيدا دةكةيت بريكردنةوةت

بةرامبةر شتةكان دةطؤرِيَت رِاديَيت لة

كردنى كارى نوىَ‏ ذيانت رِؤتني نابيَت،‏ ئةو كات

نرخى كاتت بؤ رِوون دةبيَتةوة،‏ سةركيَشى لة

ذيانت رِوودةدات،‏ ئةو سةركيَشييانةى بةرةو

سةركةوتنت دةبةن.‏

َ َ بةل مرؤظ كاتيَك جوانييةكانى ناخى واتة

هيَزوو تواناكانى دؤزييةوةو و َ تيَكةل بةها

طرنطةكانى ذيانى كرد ئةو كاتة ئةدرةوشيَتةوة،‏

ئةوكات ئةزانيَت ‏)درؤ،‏ فيَلَ‏ ...( ئةبنة هؤى

ثريبوونى مرؤظ و ناشرينبوونى مرؤظ،‏ بةهاكان

بآلو ئةبيَتةوة بة ناخييدا دواتر لة رِةفتارةكانيدا

رِةنطدةداتةوة طةر هةركةسيَك نيطارى ناخى

بةجمؤرة بيَت ئةوا نيطارى رِوكةشى جوانرتين

دةبيَت.‏

بةل َ َ ئةو بةهايانةى ومنانكردوون ئةو

بةهايانةى كة مرؤظايةتى طةشةثيَدةدات

دادثةروةرى ديَنيَتة كايةوة.‏

بؤية ناسينى خود و دؤزينةوةى نهيَنييةكانى

ناخ طرنطة و ئةوكات كةسةكانى ضواردةورت

ناتناسيَنن كةسةكانى ضواردةورت برِيارت

بؤنادةن رِيَطايةك هةية تؤ بؤى دةرِؤى،‏

ئةوكاتةى طةيشتيت بةجمؤرة بريكردنةوةية و بة

شيَوةيةكي باش بةكارتهيَنا ئةوا بة ئاماجنى

كةس ثيَناكةنيت كةس بريندار ناكةيت،‏

تيَدةطةيت كةسةكان جياوازن،‏ تيَدةطةيت

ثةروةردة طرنطة،‏ دةزانيت ئاوةدانكردنةوةى

وآلت ثيَويستة،‏ بةل َ َ تيَدةطةيت بؤضى؟ ضونكة

خؤشت ئاماجنيَكت هةية كة بؤت طرنطة،‏

خةندة ئاميَز دةبيت،‏ بريو رِاكان قبولَ‏ دةكةيت،‏

شةيداى ثيَشكةوتن دةبيت.‏

كاتيَك لة بةر دميةنى خؤرئاوابوون سةيرى

دميةنى شار دةكةيت و هةنطاوةكانى طةشنت

بة خةونةكةت دةذمريَ‏ يت ئةوكات خةندةى

دلَ‏ ديَتة سةر ليَو،‏ خةندةيةكى رِاستى دوور

لة ساختة،‏ كردارةكان زياتر مانادارن الت،‏

ماندوبوونةكانى طةيشتنت بة خةونةكةت

ساريِ‏ ‏َذى برينةكانت دةكةن.‏

t

a

w

a

r

68

26


دیاردهی تێکهاڵوکردنی

پایزی 2019

بیرکردنهوه‏

و

کردار

68

نازةني عومسان حمةمةد

27


بريكردنةوة الى مرؤظ يةكيَكة لة ضاالكيية

سةرةكيةكاني رِؤذانةى،‏ هةر مرؤظيَكي ئاسايي

رِؤذانة بة هةزاران بريؤكة بة ميَشكيدا طوزةر

دةكات،‏ هةنديَك لةو بريكردنةوانة باشن و

هةنديَكيشان باش نني،‏ بةتايبةت لةكاتيَكدا

كة بة باريَكي دةرووني خراثدا تيَثةر دةبني،‏ يا

لةكاتيَكدا هةست بكةيت كة بيَداديت بةرامبةر

كراوة و تؤ نةتوانيوة هيض ئةجنام بدةيت،‏ ئةوا

جؤرةها بريكردنةوةى سةير و سةمةرةت لةال

دروست دةبيَت،‏ لةوانةية وا بريبكةيتةوة كة

حةزكةيت تؤلَةى خؤت لةو كةسانة بكةيتةوة

كة بيَدايان بةرامبةر كردويت يان مافيان

زةوت كردويت و ئازاريان داويت،‏ لةوانةية

نزاي مردن بؤ كةسةكة يان بؤ مندالَةكاني

يان نزاي نةخؤشكةوتن يان حةزبكةيت ئازاري

ئةو كةسة بدةيتةوة كة ئازارى داويت.‏ ئةمانة

ئةطةر بة ئاستيَكي ئاسايي بيَت ئةوا شتيَكة

لة هةموو مرؤظةكاندا بةدي دةكريَت،‏ بةآلم

ئةوةى ئةم دياردةية نائاسايي دةكات ئةوةية:‏

ئةطةر باوةرِت وا بيَت كة بريكردنةوةكانت و

رِاسي رِووداني ئةو رِووداوانة هيض جياوازيان

نيية،‏ واتة بريكردنةوةكانت هةمان نرخي

بةجيَهيَناني هةية،‏ يان بة بريكردنةوةكانت وا

دةكةيت كة ئةو شتةى خؤزطةى بؤ دةخوازيت

و بريت ليَكردؤتةوة هؤكار بيَت بؤ رِووداني

ئةو رِووداوة.‏ ئةوةش باريَكي دةرووني طران

لةسةر كةسةكة دروست دةكات كة بةم بارة

دةوتريَت دياردةي تيَكةآلوكردني بريكردنةوةو

كردار يان يةكسانكردني بريكردنةوة و كردار

كة كورتةى ناوي ئةم شلَةذانة بة *taf ناو

دةبريَت كة زؤرجار وةك نيشانة بؤ هةنديَك لة

نةخؤشيية دةروونييةكان دةردةكةويَت.‏

دياردةي تيَكةآلوكردني بيؤكةو

كردار ضيية؟

يةكيَكة لة طؤرِاوة زانيين و مةعرفيةكان

كة زياتر لةو تويَذينةوةكانةدا كة ثةيوةستنت

بة شلَةذاني وةسواسي قةهريةوة كاري لةسةر

كراوة الى ئةم نةخؤشانةى ئةجمؤرة باوةرةِيان

هةية.‏

دياردةي تيكةآلوى بريؤكة و كردار ئةوةية

كة تةنها بريكردنةوة لة شتيَك وةك ئةوة بيَت

كة ئةو بريؤكةيةت ئةجنام دابيَت واتة هةمان

نرخ و طرانى ئةجنامدانى بريؤكةكةى هةبيَت،‏

ئةطةر بة شيَوةيةكى هةرةمةكي بريت لة

شتيَكى ناثةسةند كردةوة،‏ وةك ئةوةى كةسيَك

تورِةى كردويت بري ئةكةيتةوة كة ليَي بدةيت و

عةزيَتى ثيَ‏ بطةيةنيت،‏ ئةطةر باوةرِت بةوة بيَت

كة تةنها بريكردنةوةت بةوجؤرة وةك ئةوةية كة

تؤ لة كةسةت دابيَت،‏ ئةوةندةش ناثةسةندة،‏

بؤية وا بريدةكةيتةوة كة تؤ كةسيَكى ئاكار

نزميت كة بةجمؤرة بريت كردؤتةوة.‏ يان بة تةنها

t

a

w

a

r

68

28


پایزی 2019

68

بريكردنةوةت لة رِووداويَكى ناخؤش ئةطةرى

رِوودانى زؤر خريَ‏ ا تر بكات.‏ لة بارة توندةكاني

شلَةذاني ،TAF تةنها بريكردنةوة لة شتةكان بة

ماناي ئةوةى كة شتةكة رِودةدات وةك ئةوةى

كة هيض كؤنرتؤلَيَكت بةسةريدا نةبيَت،‏ بؤ

منوونة لةوانةية لة ئةجنامي ئةوةى زؤر هةست

بة دلَةرِاوكيَ‏ بكةيت لةوانةية بقيذيَنيت و

قسةى سةير و سةمةرة يا جنيَو بدةيت.‏ ئةمةش

بةرةوة ئةو بريكردنةوةيةت دةبات كةواتة تؤ

هةر دةقيذيَنيت و جنيَو دةدةيت هةتا ئةطةر

تؤ ئةوةشت نةويَت،‏ كةواتة ئةو شتة بة فيعلي

رِوودةدات.‏

ئةجمؤرة شلَةذانة زياتر لةو كةسانةدا

دةبينريَت،‏ كة شلَةذاني وةسواسي قةهري

صافيان هةية،‏ ئةمانة مامةلَةى اليةني

زؤرى و ناضاري شلَةذانةكة ناكةن،‏

هيَندةى ئةوةي كة مامةلَة لةطةأل

بريؤكة و ويَنةو هةستةكاني

تايبةت بة وةسواسيةكة

دةكةن.‏

دياردةي يةكسانكردني

بريكردنةوة و كاري كرداري

يا رِووداوى فعلي يةكيَكة

لة شلَةذانة دةروونييةكان،‏

كة ذياني كةسي نةخؤش

دةخاتة مةترسيةوة و زؤرجار ذياني

رِؤذانةي ليَ‏ خراث دةكات و ناتوانيَت بةتةواوةتي

ئةركةكاني رِاثةريَنيَت،‏ كاتيَك كةسي نةخؤش

وا باوةرِ‏ بكات تةنها بةبريكردنةوة لة رِووداويَك

يا شتيَك ئةوا يةكسانة بة رِووداني رِووداوةكة

لة واقدا و بةرِاستي كاتيَك بةشيَوةيةكي

عةشوايي بري لة شتيَكي خراث بكةيتةوة،‏ بؤ

منوونة ئازارداني كةسيَك،‏ ئةوا لةالي كةسي

نةخؤش وةك ئةوة

29


واية كة تؤ بة فعلي ئةو كةسةت ئازار دابيَت.‏

يان جؤريَكي تري بريكردنةوةى نةخؤش

ئةوةية كة بريكردنةوة لة رِووداويَكي ناخؤش

ئةوة كاريطةري هةية لةسةر زوو يا خريَ‏ ا

رِووداني ئةو رِووداوة،‏ بؤ منوونة تةنها بة

خةيالَكردنةوةى كة لةوانةية كةسيَكي نزيكت

بة رِووداوي سةيارة ذياني لةدةست بدات ئةوا

ئةو بريكردنةوةية وا دةكات بة زووترين كات

ئةو رِووداوة رِووبدات.‏

ثةيوةندي نةخؤشي وةسواسي قةهري*)‏

)OCD لةطةأل ئةم دياردةيةدا

كة كورتةى ناوةكةي بة )TAF( زؤرة،‏ زؤرجار

هةردوكيان ثةيوةستنت بة نيشانةيةكي ترةوة

ئةوةيش سةركوتكردني بريؤكةكانة،‏ دياردةي

بريؤكةي خراث الى زؤربةى مرؤظةكان هةية،‏

بةآلم ئةطةر تؤ وةسواسي قةهريت هةبيَت

ئةوا ثةرضةكردارت بةرامبةر ئةو بريؤكة

مةترسيدارانة زؤر زيادةرِةوي تيَداية لة

رِيَطةى ئةوةي كة سةركوتي دةكةيتةوة،‏ ئةم

سةركوتكردنةشي واي ليَ‏ دةكات كة ئةم

بريؤكانة بةشيَوةى زؤر خراثرت سةرهةلَبداتةوة،‏

ئةمةش نةخؤشةكة دةخاتة ناو بازنةيةكي

t

a

w

a

r

68

30


پایزی 2019

68

داخراوةوة لة هةولَي سةركوتكردن و بريؤكةى

خراث و خةم و خةفةتةوة.‏

بةآلم دياردةي يةكسانكردني فكر و كردار

وا دةكات كة نةخؤشةكة هةست بكات

كة بريؤكة مةترسيدارةكان وةك ئازارداني

هاورِيَكةت يةكسانة بة ئازارداني كرداري

كةسةكة،‏ ئةطةر هةردووكيان هةستكردن بة

مةترسي بريؤكةكان و سةركوتكردني بةيةكةوة

كاريطةريان لةسةر نةخؤشةكة دروستكرد

ئةوا نةخؤشةكة دةخاتة باريَكي هةواجس و

هةستكردن بة دلَةرِاوكيَي زؤر،‏ لةوانةية ئةم

هةواجسانة ناضاري بكات بؤ هةندي كاري

خراث بةمةبةسي دورخستنةوةى بريؤكة

ناخؤشةكاني.‏

بؤ ضارةسةركردنى وةسواسي قةهري سةرةتا

ضارةسةرى باري يةكسانكردنى بريؤكة و كردار

دةكريَت كة هاوكار دةبيَت ضارةسةرى لةم

بارةدا زياتر تةركيز دةخاتة سةر جياكردنةوةى

ثةيوةندى بريؤكةكان بة رِوودانى واقعيةوة

لةرِيَطةى سةرجندانى ئةزمووني رِؤذانةوة،‏ بؤ

منوونة ئةطةر نةخؤش لةوة برتسيَت كة ئةطةر

بريؤكةى ئةوةى هةبيَت كة تةقةمةنى لةشويَنى

كارةكةى دابنيَت و ببيَتة هؤي تةقينةوةى ئةو

شويَنة،‏ با بريكاتةوة لةو بريؤكةية و بزانيَت

ضي رِودةدات.‏ هةرضةندة ئةمة لةسةرةتادا زؤر

قورسة.‏ بةآلم هاوكار دةبيَت بؤ كةمكردنةوةى

ثةيوةندى دروستكردنى نيَوان بريؤكة و

رِوودانى بريؤكةكان،‏ هةروةها سةركوتكردنى

بريؤكةكانيش كةمدةبنةوة.‏ ضونكة ئةطةر

بزانيت بريكردنةوةكة مةترسيدار نيية بؤضي

هةولَي سةركوت كردن و دورخستنةوةى

دةدةيت.‏

ضارةسةرى رِةفتارى زياتر كاردةكات بؤ

ضارةسةركردن لة رِيَطةى ئيلتزامةوة،‏ كة

ئةمةش نةرمى لة بريكردنةوةدا دروست

دةكات،‏ لة جياتى هةولَ‏ دان بؤ رِزطاربوون ليَي.‏

لة رِيَطةى كؤمةلَيَك رِاهيَنان لةسةر شيَوازى

بة ئاطايي و كةمرت ناونان لة بريؤكةكان.‏

لةم ضارةسةريةدا هةنطاوة ثيَويستةكان

دةطرييَتة بةر بؤ بةرةنطاربوونةوةى بريؤكة

‏َي نامةنتقيةكان.‏ لةطةلَ‏

و رِةفتارة ناعةقل

‏َةي لةطةلَ‏

فريَ‏ كردنى نةخؤشةكان ضؤن مامةل

سةركوتكردنى بريؤكةكانيان بكةن.‏

ئةوانةى شلَةذاني OCD يان هةية هةموويان

شلَةذانى تيَكةآلوكردنى بريؤكة و كرداريان

هةية.‏ وةك ئةوةية لةذيَر يةك شاخ لة مةترسيدا

بذين.‏

بؤضي ئةم شلَةذانة مةترسيدارة؟

ضونكة ئةم شلَةذانة دةبيَتة هؤى نيشانةكاني

وةسواسي قةهري و بةردةوامبووني بة هؤى

ئةو هةوآلنةى بؤ سةركوتكردني بريؤكةكان و

31


دوورخستنةوةى دةيدات.‏ دةجمكردني خودى

بريؤكةكان بة كردارى بةجيَهيَنانيان وا دةكات

كة بريؤكةكان زياتر مةترسيدار دةربكةون.‏

بيَطومان كةسي نةخؤش هةولَي دورخستنةوة

و سةركوتكردني دةدات،‏ تويَذينةوةكان

دةرياخنستوة كة ئةو هةوآلنة دةبيَتة هؤى ئةوةى

كة هةولَداني سةركوتكردن زياتر خراثرتي

دةكات،‏ بة تايبةت الى ئةو كةسانةى كة

وةسواسي قةهريان هةية،‏ هةراسان دةبن و

بريؤكةكان زياتر جيَطري دةكةن و سةركوتكردنى

بريؤكةكان هةواجس دروست دةكات.‏

تويَذينةوةكان ئةوةيان دةرخستوة كة ئةم

‏َةذاني وةسواسي

شلَةذانة تةنيا هاوشاني شل

‏َةذانةكانى

قةهريدا نيية بطرة لةطةلَ‏ شل

‏َةرِاوكيَي طشتيدا

تريش وةك،‏ شلَةذانى دل

هةية.‏ بؤية ضارةسةركردنى هاوكار دةبيَت

لة ضارةسةركردنى ئةجمؤرة لة شلَةذانى

دلَةرِاوكيَيانة.‏

شلَةذاني تيَكآلوكردني بريؤكة و كردارةكان

بريتيية لةوةى كة بريؤكةى تايبةت بة كةسةكة

دةتوانيَت كاريطةرى دةرةكي دروست بكات،‏

كة لة رِووى ئاكاريةوة وةك ئةجنامداني

كارةكةية.‏ بريكردنةوة لة رِووداويَك يا لة كاريَك

يةكسانة بة ئةجنامداني كارةكة يان رِووداني

رِووداوةكةية.‏

32

ئةم شلَةذانة دوو جؤرة

1. )TAF( لة رِووى ثيَوةرى ئاكاريةوة

2. )TAF( لة رِوى ثيَوةرى ئةطةرى رِووداني

رِووداوةكةوة

يةكةم ئاماذةية بةوةى كة بريؤكةى ناثةسةند

لة رِووى ئاكاريةوة يةكسانة بة كارة ناثةسةندة

ئاشكراكة خؤى.‏

دووةم:‏ بريكردنةوة لةسةر يةك رِووداوى

نةخوازراو دةبيَتة هؤى زيادكردني ئةطةرى

رِووداني ئةو رِووداوة نةخوازراوة.‏ بؤ منوونة

ئةطةر وا بري بكةيتةوة كة هاورِيَكةت رِووداوى

ئوتومبيَلي تووش دةبيَت.‏ ئةوا ئةطةري

رِووداني رِووداوة زياتر دةبيَت.‏ ئةجمؤرةش دةبيَتة

دووبةشي ترةوة:‏

ا:‏ )TAF( ثةيوةست بة خود:‏ ئاماذة بةو

رِووداوانةية كة بؤ خودي كةسةكة خؤى

رِوبدات.‏

ب:‏ )TAF( ثةيوةست بة كةساني تر:‏

ئاماذةية بؤ ئةو رِووداوانةي كة بؤ كةسانى

تر بريي ليَدةكاتةوة كة ئةطةرى رِووداني زياتر

ببيَت .

هةردوو ثزيشكي دةرووني ‏)راضمةن و شفران(‏

واى دادةننيَ‏ كة ئةم دووجؤرة هاوشاني يةكرتن

الي نةخؤشةكة.‏ ئةمان بةرِةمسي ئةم ضةمكةيان

بآلو كردةوة لة تويَذينةوةكانياندا.‏

ئةم ضةمكة ضةمكيَكي تازةية و لة اليةن

t

a

w

a

r

68


پایزی 2019

68

ثزيشكي دةرووني وةك ثياذيَ‏ تويَذينةوةى

لةسةر كراوة.‏

هةردوو ثزيشكي دةرووني ‏)راضمةن و

سالؤفسكي(‏ لةسةر ئةو نةخؤشانةى كة

وةسواسي قةهريان هةية يان هةبوو كة

باوةرِيان بةوة بوو كة بريكردنةوةكانيان يةكسانة

بة ئةجنامداني كارةكةيان تويَذينةوةيان لةسةر

ئةم ضةمكة )TAF( ئةجنام داو ناسانديان.‏

بؤ منونة يةكيَك كة وا بزانيَت كة

بريكردنةوةكانى بؤ كةسانى تر زةرةرمةندة،‏ وا

بري لة خؤشي دةكاتةوة كة كةسيَكة ئاكارى

ناثةسةندة،‏ لةطةأل ئةوةى ئةم دووجؤرة لة

‏)‏TAF‏(لةيةك جيان،‏ بةآلم لةرِووى بونياديةوة

يةكن.‏ ضةمكي تاف ضةند رِةهةندي هةية وةك

رِةهةندي تواناي باوةرِي و ئاسي خودئاطايي

كةسةكة خؤي و رِةهةندي بريكردنةوةى سيحر

ئاميَزي و بةرثرسياري و هةسي بة طوناح:‏

1. بريكردنةوةى سيحرئاميَزى:‏ بريكردنةوة

لة تواناى موتلَةقي بريؤكةكان كة دةتوانن

بةبيَ‏ هيض مداخةلةيةكى كردارى دةتوانن لة

جيهانى دةرةكيدا رِودةدات،‏ ثياذيَ‏ يةكيَك لةو

تويَذةرانة بوو كة دةربارةى بريكردنةوةى سيحر

ئاميَزى نوسيويةتى دةلَيَت قؤناغي سيحري

مندالَ‏ لة قؤناغي ثيَش ثرؤسةكان ‏)ئةم قؤناغة

يةكيَكة لة قؤناغةكاني طةشةي عةقلَي منداأل

لة تيؤرةكةي ثياذيَ‏ ) كة تاكةكةس لةرِيَطةى

بريكردنةوةكانيةوة دةتوانيَت كاريطةرى لةسةر

ضواردةورى دروست بكات.‏

كة تويَذينةوةيان لةسةر نةخؤشي باليين

كرد دةركةوت كة ئةجمؤرة بريكردنةوةيةيان

هةية وةك تةلةثاتي و خورافات.‏ بةآلم تويَذةران

دلَنيا نني كة )TAF( يةك جؤرى دياريكراوى

بريكردنةوةى سيحراوى هةبيَت.‏

2. جؤريَكي تر ‏)‏TAF‏(ي كةلوثةل:‏ ئةجمؤرة

لة باوةرِى كةسي نةخؤش بةوةية كة كةلوثةل

دةتوانن بريؤكة و هةستةكان بطوازنةوة،‏ بؤ

منوونة كةسيَك كة جلوبةرطي كةسي مردوو

لةبةر بكات لةوانةية هةستيَكى ناخؤش

دايبطريَت.‏ لةوانةية مردن بطويَزيَتةوة بؤ

كةسة ساغةكة.‏

3. )TAF( ثةيوةندى بة ضةمكي

بةرثرسياريتيةوة هةية بةتايبةت جؤرى يةكةمي

)TAF( ثيَوةرى ئاكارى بة بةرثرسياريةوة بةندة

كة كةسةكة وا بري دةكاتةوة كة ئةو بةرثرسة لة

جلَةوطريي لة بريؤكةكانى خؤي.‏ نةخؤشةكان وا

بريدةكةنةوة كة من ئيَستا ئةم بريؤكانةم هةية،‏

بؤ جلَةوطريي ئةو بريؤكانة هةرضيةك بكةم من

بةرثرسيارم.‏ يان سةبارةت بة بريؤكانةى كة

ناوةرؤكي جنسي يا شةرانطيَزيانةيان هةية

خؤى بةرثرس دةبينيَت.‏ هاوكات هةستكردن

بة طوناح دايدةطريَت.‏

تويَذةر ‏)ئةميري و هاوكاراني(‏ ئاماذةيان بةوة

33


كردووة كة )TAF( زؤر ثةيوةستة بة بةرثرسياري

زيادةرةوةوة.‏ كة هةسي بةرثرسيارى كةسةكة

توشي فشاري زؤر دوودلَي دةكات،‏ ئةوةش

ديار نيية كة )TAF( خؤى ئةو فشارة درونيية

دروست دةكات يا هةسي بةرثرسياريةكةية.‏

ثةيوةندي )TAF( لةطةأل شلَةذانة

دةروونييةكاني تردا

ئةم دياردةية بة شيَوةيةكي سةرةكي بة

شلَةذاني وةسواسي قةهريةوة ثةيوةستة،‏ بةآلم

لة هةنديَك لة شلَةذانة دةروونييةكاني تريشدا

‏َةرِاوكيَي طشي و

دةردةكةويَت وةك شلَةذاني دل

‏َةرِاوكيي َ كؤمةاليةتي و خةمؤكي

شلَةذاني دل

نةوجةوانان و طةورة ساآلن،‏ و شلَةذاني

خواردن ‏)كةسة نةخؤشةكة وا بريدةكاتةوة كة:‏

بريكردنةوة لة خواردةمةنيية قةدةغة كراوةكان

وةك ئةوة واية كة خواردنةكةت خواردبيَت،‏

يا باوةرِى واية كة بريكردنةوة لة خواردن

دةبيَتة هؤكارى زيادبووني كيَش(،‏ هةروةها

ئةم دياردةية الي نةخؤشي ساكيتؤتيك وةك

شيزؤفرينا يا ئسكيزؤتايث دةردةكةويَت،‏ كة

ئةم نةخؤشانة هةنديَكيان زياتر بريكردنةوةى

سيحر ئاميَزيان هةية وةك ئةوةى باوةرِ‏ دةكةن

تةنها بة بريكردنةوةيان دةتوانن طؤرِانكارى

لة شتيَك يان لة كةسيَكدا بكةن.‏ هةربؤية

ضارةسةركردني ئةم دياردةية هاوكارة بؤ زوو

ضارةسةركردني ئةجمؤرة شلَةذانانة.‏

باوةرِى تويَذةران دةربارةى ئةم دياردةية ئةوةية

كة هيَشتا تويَذينةوةي تةواوةتي ئةجنام نةدراوة

و ثيَويسي بة ليَكؤلَينةوةى زياتر هةية.‏

Mutational thought-action*

جؤريَكي تري شلَةذاني دةروونيية ( )OCD

t

a

w

a

r

68

34


زمانگرتن

لهالى

پایزی 2019

مندااڵن

Stuttering in children

68

نةزيرة سالَ‏ حمةمةد

35


زمان و قسةكردن دوو هؤكارن بؤ

ئالَوطؤرِكردنى زانيارى و هةست و بريؤكةكان

لةنيَوان دوو كةس يان زياتر،‏ دةبينني

منداآلنيش ئةو كاتةى زمانيان دةثذيَت

طوزارشت لة ئارةزوو ثيَويستيةكانيان دةكةن

لةرِيَطةى زمان و قسةكردنةوة،‏ هةروةها

بةشيَوةيةكى طشتى منداآلنى بضووك فريَ‏ ى

زمان و قسةكردن دةبن لةرِيَطةى كارليَكردنيان

لةطةأل ذينطةكةى دةوورووبةريان لةوانةش

قسةكردنةوة،‏ بةآلم هةنديَك كات رِوودةدات

كة ليَهاتوويى ثةيوةنديكردنى دةربرِين لةالى

منداأل بةشيَوةيةكى سروشتى رِوونةدات،‏ كة

دةبيَتة هؤى بةسةختى بتوانيَت طوزارشت

بكات لة خود خؤى و ثيَداويستييةكانى

لةرِيَطةى قسةكردنةوة ‏)الدبوس،‏ 1(، 2004:

وةك طرفتى شلَةذانى زمانطرتن كة دةبيَتة هؤى

ئةوةى ضةندين طرفتى دةروونى بؤ مندالَةكة

بةدواى خؤيدا بهيَنيَت،‏ هةر لة طوجناندنى

t

a

w

a

r

68

تاكةكان و شتة جؤراوجؤرةكان كة كاردةكةن

بؤ دةولَةمةندكردنى بةرهةمى زمان و

قسةكردنيان،‏ هةروةها زمان و قسةكردن دوو

هؤكارن بؤ طةشةكردنى هةموو ليَهاتووييةكانى

مرؤظ بةتايبةتى لة قؤناغي ثيَش خويَندنطة.‏

‏)خليل،‏ :522(. 2015 بيَطومان ئةم

ليَهاتوويانة وا لة منداأل دةكات بتوانيَت

مامةلَة بكات لةطةأل جيهانى دةورووبةر و

طوزارشت كردن لة خؤى لةرِيَطةى زمان و

خوديةوة مامةلَةى لةطةأل دةورووبةرى،‏

هةنديَك دايك و باوك تةنها اليةنى جةستةيى

بة كيَشة دةزانن،‏ بةداخةوة اليةنى دةروونى و

كؤمةآليةتييةكان ثيَويستة بةهةند وةربطرين

و فةرامؤش نةكريَن.‏

ضةمكى زمانطرتن

زمانطرتن ‏)اللجلجة،‏ التأتأة،‏ التلعثم(‏

Stammering و Stuttering

36


پایزی 2019

68

وشةى زماطرتن لة زمانى عةرةبيدا بةم زاراوانة

هاتووة ‏)تلعثم،‏ تأتأة،ا للجلجة(،‏ ئةطةرضي

هةنديَك نووسةر جياوازيةكى كةم دةكةن

لةنيَوان وشةكاندا بؤ حالَتةكانى زمانطرتن

لة بةكارهيَناندا،‏ لة زمانى ئيطليزيشدا

ئةمريكيةكان Stuttering(( بةكاردةهيَنن

و بةريتانيةكانيش ،)Stammering(

لة رِاستيدا لة ئينطليزيدا هةردووكيان

يةك مانايان هةية بةآلم بة دوو زاراوةى

جياواز لة ثةرتوكة ئينطليزية ثزيشكى و

دةرووناسيةكاندا هاتوون،‏ بةشيَوةيةكى طشتى

لةهةموو زمانةكانى جيهاندا مةبةست ليَى

بوونى طرفتة لة قسةكردندا بةدووبارةكردنةوةو

رِاوةستان و دريَذكردنةوةى ثيتةكان يان

برِطةكان يان وشةكان كة كةسةكة نةتوانيَت

بةئاسانى قسةبكات.‏ ‏)خليل،‏ 524(. 2011:

رِيَذةى بآلوبونةوةى شلَةذانى زمانطرتن:‏

تويَذينةوةكان دةرياخستووة كة رِيَذةى

بآلوبوونةوةى شلَةذانى زمانطريى بةشيَوةيةكى

طشتى لة جيهاندا هةية،‏ بةآلم لةناو منداآلندا

بة رِيَذةيةكى زؤرتر بآلوة تا طةورةتربن رِيَذةكةى

كةمرت دةبيت،‏ بؤ منداآلنى ثيَش ضونة خويَندنطة

%2.5 ئةمةش ماناى ئةوةية لة نيَوان هةر 40

منداأل يةكيَكيان شلَةزانى زمانطرتنى هةية.‏

هةروةها زمانطرتن لةناو ثيَطةيشتوةكان

بةرِيَذةى %1 دةبيَت،‏ لةكاتيَكدا تويَذنةوةى

تازةتر دةرياخنستوة،‏ كة زمانطرتن لةالى

ثيَطةيشتووةكان بةرِيَذةى %0.73 واتة يةك

كةس لةنيَوان 135 كةسدا زماطرتنى دةبيَت.‏

هةروةها رِيَذةى زمانطرتن لة ثيَطةيشتوةكاندا

%80 لة رِةطةزى نريَ‏ ن لةكاتيَكدا %20 رِةطةزى

منيَ‏ . ‏)سليم،‏ .)112 :2011

هؤكارةكانى زمانطرتن:‏

كؤمةلَيَك هؤكار كة هةنديَكيان

بةناويةكداضوون كاريطةريان هةية لةسةر

زمانطرتنى منداأل،‏ لةوانة:‏

1- هؤكارى ئةنداميى يان جةستةيى:‏

ئةم هؤكارانة ثةيوةندى بة كةموكوورتيةكةوة

هةية لة جةستةدا وةك:‏ الوازى جةستة

بةشيَوةيةكى طشتى،‏ الوازى زالَبوون بةسةر

دةمارةكان و ماسولكةكان ثةيوةندى هةية بة

ئامريَ‏ ى طوتن و قسةكردنةوة ‏)جهاز النطق(‏

و طةورةبوونى لةوزةتيَنةكان و ثارضةى

زيادةى لوت يان شةقبوونى ليَوى سةرةوة

‏)ليَو كةرويَشكى(،‏ بيَطومانن ئةم هؤكارانة

بةرِيَطةى نةشتةرطةرى و ثزيشكى ضارةسةر

دةكريَن.‏ ‏)القمش،‏ 263( 2014:

ب-‏ طرفتى ئامرازى هةناسةدان:‏ هاناسةدانى

ناسروشتى كاريطةرى هةية لةسةر ثرؤسةى

ثةيامى قسةكردن وةك هةناسةدان بةشيَوةيةكى

37


خريَ‏ ا يان لةسةرخؤ،‏ كةواتة دةرضوونى دةنط

بة نةخؤشييةكانى كة تووشي ئامرازةكانى

هةناسةدان دةبن وةك:‏ هةآلمةت،‏ سيل،‏

هةوكردنى سييةكان بةسةختى.‏ ‏)العزالي،‏

.)197 :2014

‎2‎‏-هؤكارى دةروونى:‏

ئةم هؤكارة بةطرنكرتين هؤكارةكانى

كةموكوورتى قسةكردن و سةختييةكانى

طوتن ديَت،‏ لة ديارترينيان:‏

أ-‏ هةستكردن بة دلَةرِاوكآ و َ ناالندن

بةدةست ملمالنيَى نةستيةوة كة لة ئةجنامى

ثةروةردةى هةلَة يان خراثي ذينطةكة و

كةسانى دةوروبةري مندالَةكة.‏

ب-‏ لةدةست دانى متمانة بةخؤبوون لةالى

منداأل بةهؤى بةردةواميى ملمالنيَى كيَشة

خيَزانى نيَوان دايك و باوك كة ئةمة واى

ليَدةكات ثيَشبينى ئةوة بكات كة لةوانةية بآ

بةش بيَت لة نازو سؤزو ثالَثشتى مادى دايك

وباوك يان يةكيَكيان.‏

ج-‏ هةنديَ‏ ‏ار منداأل كةموكوورتيةكانى

قسةكردن بةكاردةهيَنآ وةك فيَلَيَكى دةروونى

يان نةستى بؤ رِاكيَشانى سةرجنى دايك و باوك

ئةوانةى فةرامؤشيان كردووة،‏ بةمةبستى

داواكردنى يارمةتى يان بةدةستهيَنانى سؤزو

خؤشةويستيان.‏

د-‏ شؤكبوونى هةلَضوونى توند،‏ وةك مردنى

كةسيَكى ئازيزى كة مندالَةكة زؤر ثةيوةست

بووة ثيَوةي،‏ يان بةهؤى تيَوةطالنى دايكى يان

باوكى بة دؤسيةيةكى حةياضونةوة يان تاوانةوة

وةك دزى يان رِةشوة،‏ كة دةبيَتة هؤى ئةوةى

هاورِيَكانى طالَتةى ثآ بكةن،‏ يان بةهؤى

هةرِةشةى بةردةوام لةسةرى كة سزاى قورس

دةدريَت.‏

ه-‏ هؤكارى بؤماوةيى:‏ هةنديَك تويَذينةوة

دةرياخنستووة كة بؤماوةيى كاريطةرى هةية

لةسةر شلَةذانى قسةكردن،‏ %65 ئةو كةسانةى

تا تةمةنى ثيَطةيشتوى هةر كةموكوورتيةك

لة قسةكردنيان هةبووة دةركةوتوة كة يةكيَك

لة دايك و باوك يان خزميَكيان توش بووة

بةو طرفتة،‏ لةوانةيية بؤماوةيى بة هؤكاريَك

دابنريَت كة دةبيَتةهؤى دروستبوونى ئةو

طرفتى زمانطرتنة.‏

و-‏ هؤكارى دةمارى ‏)عصبية(‏ وةك زيان

ثيَطةيشتنى ثارضةكانى ميَشك وةك مةلَبةندى

قسةكردن بةهؤى بةسةختى لةدايك بوونيةوة

يان توشبوون بة نةخؤشييةكانى كة دةبنة هؤى

شلَةذانى قسةكردن،‏ زؤربةى زانايان ثيَيانواية

كة بةركةوتنة جةستية دةرمارييةكان

‏)االصابات البدنية عصبية(‏ يان نادةمارى

هؤكاريَكى هةرِةشةيية يان يارمةتيدةدةرة بؤ

الوازكردنى تواناى تاك بؤ بةرطةطرتنى جةلَتة

دةروونييةكانى كة دةبنة هؤى توشبوون بة

t

a

w

a

r

68

38


پایزی 2019

68

‏)القمش،‏‎2014‎‏:ال 264-263(.

شلَةذانى قسةكردن.‏

ز-‏ ضةند هؤكاريَكى ديكة،‏ وةك:‏

1- ثيَداطرى دايك و باوك لةسةر ئةوةى

مندالَةكانيان ثيَشوةخت فريَ‏ ى قسةكردن

‏َة

بكةن،‏ ئةمة وا لة مندالَةكان دةكات بة هةل

قسة بكةن و لة ثاشان رِاديَن لةسةرى.‏

2- السايكردنةوةى منداأل بؤ كةسيَكى

طةورةتر يان مندالَيَكى تر كة كةموكوورتى

قسةكردنى هةبيَت دةبيَتة هؤى ئةوةى ئةم

طرفتةى لة ال جيَطري بيَت و ثاشان دةبيَتة خوو.‏

3- كةم زيرةكى و كةم تواناى منداأل بؤ

فريَ‏ بوونى قسةكردن بة رِاست و دروستى.‏

رِاهيَنانى نةطوجناو بؤ دروستى قسةكردن

هؤكاريَكى ديكةية بؤ كةموكوورتى قسةكردن.‏

قؤناغةكانى طةشةى زمانطرتن

زمانطرتن طةشة دةكات لة قؤناغيَكةوة بؤ

قؤناغيَكى ديكة،‏ بةشيَوةيةك هةر قؤناغة

سةخترتة لة قؤناغي ثيَشووى،‏ بة بؤضونى

بالدستني “ ‏)‏Bloodstein‏(ضوار قؤناغي

طرنط هةية بؤ طةشةى زمانطرتن ‏)زهران،‏

)22 :1985 و ‏)سليم،‏ :2010 ال )119-118

ئةوانيش:‏

قؤناغي يةكةم:‏ قؤناغي ثيَش

ضوونة خويَندنطة:‏

لةم قؤناغةدا زمانطرتن كاتيية،‏ بةوة

39


جيادةكريَتةو كة دووبارةكردنةوة تةنها لة ثيت و

برِطةدا دةبيَت،‏ هةروةها منداأل بةهؤى ناثاراوى

زمانيةوة رِةفتارى شةرِةنطيزى و ثةضةكردارى

لةم قؤناغةدا كةم دةبيَت،‏ لةمكاتةدا

زمانطرتن كاتيَك دةردةكةويَت كة مندالَةكة

دةكةويَتة ذيَر ثالَةثةستؤى قسةكردنةوة،‏ بةم

شيَوةية:‏

- سةختيةكان لةم قؤناغةدا كاتيية و بةردةوام

نيية،‏ لةوانةية لة ماوةى جياوازدا دةربكةويَت

هةفتانة يان مانطانة و هةنديَ‏ اريش كاتيَكى

دووروديَذى لة كاتى قسةكردندا بة تةتةلَةى

ثآ دةضيَت.‏

‏َةثةستؤى

- مندالَةكة كاتيَك تووشي ثال

قسةكردن يان هةلَضوون دةبيَتةوة زماني

دةيطريَت.‏

- دووبارةكردنةوة بة رِوونى دةردةكةويَت

لةم قؤناغةدا،‏ هةنديَ‏ اريش كةم دةبيَت و

دووبارةكردنةوةكة لة برِطةى سةرةتاى وشةدا

دةبيَت.‏

- خؤى زمانطرتن لة سةرةتاى رِستةدا دةبيَت،‏

بةآلم بؤ منداآلنى بضوك لة وشةى يةكةمى

رِستةدا دةبيَت،‏ بضرِانيش لة هةمووجؤرةكانى

قسةكردندا رِوودةدات،‏ بةآلم منداأل طويَى ثآ

نادات.‏

قؤناغي دووةم:‏ لةم قؤناغةدا

زمانطرتنةكة توندتر و دريَذخايةنتر

دةبيَت،‏ مندالَيش بري لة خؤى دةكاتةوة وةك

كةسَكى زمانطرتوو كة شلَةذانى قسةكردنى

هةية،‏ زمانطرتنةكة لة بةشيَكى زؤرى

قسةكاني دةردةكةون،‏ مندالَةكةش لةكاتى

ئةو سةختيانةى لة قسةكردندا تووشيان

دةبيَت هةنديَك ثةضةكردارى كةمى دةبيَت،‏

هةروةها بةهؤى ئةوةى مندالَةكة لة ساآلنى

يةكةمى خويَندنى بنةرِةتى هةستى ثيَدةكات

و تيَيدا دةردةكةون بةمة شلَةذانةكة دةبيَتة

شلَةذانيَكى دريَذخايةن،‏ ئةو منداآلنة هؤشيارو

بةئاطادةبن لة سةختيةكانى قسةكردنيان و

دانى ثيَدادةننيَ‏ و خؤيان بة زمانطرتوو دادةننيَ‏ ،

زمانطرتنةكةشيان لة بةشة سةرةكيةكانى

قسةكردندا دةبيَت،‏ وةك:‏ ناو،‏ كردار،‏ سيفةت

و دةم و شويَنى فرمانةكان،‏ لةم كاتةدا

بةتةواوى و رِوونى ناتوانيَت بيلَيت بةتايبةتى

وشةى يةكةم لةطةأل بوونى كؤششيَكى ديار.‏

قؤناغي سيَيةم:‏ لة هةشت سالَ‏ بؤ تةمةنى

بالَقى دةبيَت،‏ بةزؤرى لةالى منداآلنى تةمةن

دة ساأل بؤ تةمةنى بالَقى دةردةكةوآ بةوةى

زمانطرتنةكة بة رِيَذةيةكى زؤر دةبيَت،‏

زمانطرتن لةم قؤناغةدا بةثيَى هةلَويست و

بارودؤخةكان دةردةكةوآ،‏ كةسي زمانطرتوو

ثيت و برِطة و وشةكان لة بةرضاودةطريَت كة

ناتوانيَت طؤيان بكات و بةاليةوة قورسن،‏

t

a

w

a

r

68

40


پایزی 2019

68

ئالَوطؤرِيان دةكات بة ثيت و وشةى ئاسانرت،‏

لةم قؤناغةدا زمانطرتوو وشةى جيَطرةوة يان

وشةيةكى تر دةهيَنىَ‏ كة هةمان ماناى هةبآ،‏

‏َةذاوى لَ‏

هةروةها نيشانةكانى ثشيَوى و شل

دةردةكةويَت.‏

قؤناغي ضوارةم:‏ لة قؤناغي هةرزةكارى

كؤتايى و ثيَطةيشتوويى دةردةكةوآ،‏ لةم

قؤناغةدا زمانطرتن رِةطى داكوتاوةو ضةسثاوة

‏َةرِاوكآ

لة تاكدا و لة هةلَويَستةكاندا دل

و ثةشؤكاو دةبيَت،‏ لةم قؤناغةدا كةسي

زمانطرتوو دةترسيَت لة ثيَشبينى كردنى

زمانطرتن،‏ ترسى دةبيَت لة وتنى ثيت و وشة

و هةلَويَستةكانى قسةكردندا،‏ هةست بة ترس

و ثةشؤكاوى دةكات و ثيَويستى بة يارمةتي

دةبيَت.‏

طرنطرين نيشانةكانى زمانطرتن:‏

دايك و باوك دةتوانن ئةم كيَشةية لةالى

مندالَةكة هةست ثآ بكةن بة سةرجندانى

رِةفتارةكانى مندالَةكةيان،‏ نيشانةكان

بةئاشكرا ديارن لة قسةو دةموضاو و جولَةى

جةستةى و دةتوانريَت ئةم رِفتارانةى ثؤلنيَ‏

بكريَت بؤ دوو بةش:‏

رِةفتارة سةرةكييةكان:‏

- دووبارةكردنةوةى ثيت يان برِطة

،)Repetation( وةك ‏)م م م حممد،‏ با ... با...‏

با .. بابة(‏

- دريَذكردنةوةى دةنطى ثيتةكان

:)Prolongation( وةك : ‏)سسسساوةر(‏

- وةستان )Blockage( وةستانيَك رِوودةدات

لةكاتى لةقسةكردندا بةشيَوةيةك كةسةكة

ناتوانيَت بةهيض شيَوةيةك وشةكة دةربربِيت،‏

ماوةى )2( ضركةيةك دةخايةنيَت و ثاشان لةثرِ‏

وشةكان دةردةضن.‏ 2011:12(.( Brocklehurst

و ‏)الغرير و ئةوانى تر،‏ 117( 2009:

رِةفتارة الوةكييةكان:‏

لةوانةية لة كةسي قسةكةرى زمانطرتوو

هةنديَك رِةفتارى رِاكردن و خؤدزينةوة لة

زمانطرتن رِووبدات،‏ دةتوانريَت سةرجنى

رِةفتارة الوةكيةكان بدريَت ثاش بةرةوثيَشضونى

قؤناغةكةى و طةشةكردنى زمانطرتنةكة،‏ ئةم

رِةفتارة الوةكيانةش بةزؤريى لةطةأل رِةفتارة

سةرةكيةكاندا ثيَكةوة رِوودةدةن،‏ بريتيني لة:‏

1- رةفتارى رِاكردني:‏ Escape(

َ

)behaviour كةسي زمانطرتوو هةول

كؤتايى هاتنى كاتى رِوودانى زمانطرتنةكةى

دةكات بة ضاو طلَؤفنت،‏ سةر لةقاندن،‏ دةست

جوآلندن،‏ يان زيادكردنى وشةيةك يان برِطةيةك

لةكاتى قسةكردنةكةدا وةك ‏)ئاه(.‏

2- رةفتارى خؤدورخستنةوة:‏ Avoidance(

)behaviors كاتيَك رِوودةدات كة كةسةكة

41


ثيَشبينى رِوودانى زمانطرتن دةكات لةبةر ئةوة

لةكاتةدا كةسةكة هةولَدةدات بؤ طؤرِينى وشةكةى

كة وادةزانىَ‏ زمانى دةيطريَت يان ليَى دةترسيَت و

خوى ليَ‏ دووردةخاتةوة.‏

3- هةستكردن و ئاراستة:‏ and( Feelings

) Attitiudes هةستيَكى لةال دروست دةبيَت لة

ئةجنامى زمانطرتنةكةى تووشي ترس و شةرم و

شةرمةزارى و شةرِةنطيَزى و هةنديَ‏ اريش رِووخان

دةبيَت ‏)البطاينة واجلراح،‏ 535(. 2010: بةآلم كة

بتوانيَت بة شيَوازيَك بريو هؤشي ثةرش و بآلوبكات و

بري لة بارودؤخة زمانطرتنكةى نةكاتةوة لةو كاتةدا

دةتوانيَت بة رِةوانى قسة بكات و بةسةركةوتوانة

رِزطارى بيَت لة زمانطرييةكةى ( ,Fraser( 2002: 24

بةآلم ئاراستةى بةرةو خؤى بةهؤى زمانطرتنةكةيةوة

بةزؤرى نةريَنى دةبيَت،‏ لةوانةية بري لةوة بكاتةوة كة

ئامرازى طوتن يان كيَشةيةكى لة قوِقورِاطةيدا هةية

ضارةسةرى شلَةذانى زمانطرتن

يارمةتيدانى مندال َ توشبوو بة زمانطرتن

دةرضوون لةو شلَةذانة تةنها بةرثرسياريةتى

ثسثؤرِيةكى دياريكراو نيية،‏ بةلَكو

بةرثرسياريةتييةكى ثيَكةوةبةستووة ثةيوةندى

هةية بة مامؤستاوة لةناو ثؤل،‏ ثسثؤرِانى

قسةكردن و دايك و باوك،‏ هةموويان ثيَكةوة

هةلَدةستنت ضاوديَرى كردن و بة هاندانى

مندالَةكة بؤ بةكارهيَنانى ليَهاتووييةكانى

ثةيوةندى كردن بةشيَوةيةكى دروست،‏ ئةمةش

يارمةتيدةر دةبيَت بؤ باشكردنى زمان و

قسةكردن لةالى منداأل هةروةها رِيَطرتن

لةوةى كة شلَةذانى زمان بةرةو زيادبوون بضيَت

‏)البطاينة واجلراح،‏ 557(. 2010:

طرنطنرتين ئامؤذطارى كة ثيَشكةش بكريَت

بؤ دايك و باوكانى مندال َ توششبوو بة

‏)البطاينة واجلراح،‏ 535(. 2010: زمانطرتن:‏

t

a

w

a

r

68

42


پایزی 2019

68

1- خيَزان مندالَة وةك خؤى ثةسةند بكات،‏

ثيَداويستية ذيرى و كؤمةآليةتى و هةلَضوونى

و جةستييةكانى بةثيَى توانا بؤ دابني بكات.‏

2- طرنطي ثيَدان و سةرجندانى بة مندالَةكة

لةرِيَى بة باشي طويَطرتن ليَى و جةختكردنةوة

لةسةر ئةوةى كة دةيلَيَت،‏ نةك لةسةر شيَوازى

قسةكردنى.‏

3- خيَزان بةثيَى توانا دووربكةويَتةوة لة

سةرزةنشت و طازندةكردن و ئاراستةى ثرسيارو

رِاستكردنةوة بؤى.‏

4- خيَزان دوربكةونةوة لة قسةكردن بة

خريَ‏ ايى لةالى مندال َ زمانطرتوو تا بتوانيَت

بة باشي تيَيان بطات.‏

مندال

َ

5- دةبيَت كاتى زياتر بدريَت بة

زمانطرتوو تا بتوانيَت بريؤكةكانى بطةيةنيَت

و ثةلةى لَ‏ نةكريَت ضونكة ثةلةكردن دةبيَتة

هؤى كاريطةرى نةريَنى و رِوودانى زمانطرتن.‏

6- ناضارنةكردنى مندال َ زمانطرتوو

لةسةر قسةكردن،‏ بةلَكو دةبيَت سةربةستى

بدريَتآ بؤ قسةكردن،‏ بةآلم دةتوانريَت هان

بدريَت بؤ قسةكردن بةشيَوةى رِاستةوخؤ

يان نارِاستةوخؤ،‏ بةو شيَوازةى مندالَةكة

هةلَيدةبذيَريَت نةك ئةوةى دايك و باوكى

دةيانةويَت.‏

7- خيَزان بةشدارى بكات لة ثرؤسةى

ضارةسةركردندا،‏ سوودمةند دةبن و بةسووديش

دةبن بةثيَى توانا بؤ ئةو ئاراستة و رِيَنماييانةى

43

كة رِاهيَنةر يان ضارةسةركار ثيَشكةشي

دةكات.‏

8- بة ثيَى توانا هةولَبدةن زانيارى دةربارةى

زمانطرتن خبويَنةوةو وةربطرن و بةتايبةتى

ئةو هةلَويَستانةى كة دةبنة هؤى زياتر و

خراثرتبوونى زمانطرتنةكة.‏

9- خيَزان منداأل هان بدةن بؤ بةشداريكردن

لة قسة هةركاتيَك مندالَةكة بيةويَت و

هةلَنانى بؤ ئةوة.‏

‎10‎‏-خيَزان دوور بكةويَتةوة لة طالَتةثيَكردن

و رِخنةليَطرتنى و السايى كردنةوةى بةهةر

رِيَطايةك بيَت،‏ هةوألبدةن جةختبكةنةوة

لةسةر اليةنة ئةريَنيةكانى و دوور كةوتنةوة

لة اليةنى نةريَنى.‏

11- دورخستنةوةى مندالَةكة لة كةشوهةواى

ثيس و تةثوتؤزاوى و خؤلَ‏ و دوكةأل.‏ ‏)ظاهر

)256 :2010،

رِؤلَ‏ مامؤستا بؤ مندالَ‏ زمانطرتوو

مامؤستا رِؤلَيَكى طةروةى هةية لة سوككردن

و كةمكردنةوةى ئاستى زمانطرتن،‏ لةبةر ئةوة

ثيَويستة رِةضاوى ئةم خاآلنةى خوارةوة بكات

‏)ظاهر :2010، :)257

1- هاوكاريكردنى لةطةلَ‏ خيَزان و

ضارةسةركارو بةثيَى توانا سوود وةربطريَت لةو

زانياريانةى ثيَشكةشي دةكريَت لةاليةن خيَزان

و ضارةسةركارةوة.‏ دةتوانريَت ضاوثيَكةوتن


هةبيَت لةنيَوان مامؤستا و خيَزان و

ضارةسةركار ‏)الغرير و ئةوانى تر،‏ 112(. 2009:

2- ثيَويستة مامؤستا مندال َ زمانطرتوو

فةرامؤش نةكات و نةيبةخشآ لة خويَندنةوة

يان ثرسيار و وةآلمدانةوة،‏ ضونكة ئةمة واى

ليَدةكات هةست بة ثةراويَزخسنت بكات.‏

‏)القمش واجلولدة،‏ 266(. 2014:

3- مامؤستا وا لةمندال َ زمانطرتوو بكات

هةست بكات كة زمانطرتنى هةية و جياوازة

لة مندالَةكانى ديكة،‏ بةتايبةتى كاتيَك

‏َةكةدا دةكات.‏

مامؤستا مامةلَة َ لةطةل مندال

4- كاتى ثيَويست بدريَت بةو مندالَةى

زمانطرتنى هةية بؤ وةآلمدانةوةى ثرسيارةكان

و ثةلةى لَ‏ نةكرآ.‏

5- مندالَةكة ناضار نةكرآ بؤ قسةكردن

بةتايبةتى لةبةردةم هاورِيَكانيدا مةطةر خؤى

ثيَى خؤش بيَت.‏

6- دوور كةوتنةوة لة هةموو طالَتةثيَكردنيَك.‏

7- هةر كاتيَك مندالَةكة دةستثيَشخةرى

كرد بؤ قسةكردن هاندانى ئةريَنى بةكار

بهيَنريَت،‏ جا بة وشة يان ئاماذة يان ماددى

بيَت.‏

8- دووركةوتنةوة بةثيَى توانا لة هةموو

شيَوازةكانى سزادان.‏ ‏)ظاهر ،2010: 257(

سةرضاوةكان:‏

- البطانية،‏ أسامة حممد و اجلراح،‏ عبدالناصر

ذباب.‏ )2006(. علم النفس الطفل غريالعادي.‏

عمان:دار املسرية.‏

- الدبوس،‏ رِ‏ نا سحيم فهد.‏ )2004(. التلعثم

وعالقته بالتحصيل الدراسي ومفهوم الذات

دراسه مقارنه.‏ مركز النظم للدراسات وخدمات

البحث العلمي،‏ 3-1.

- خليل،‏ عفراء.‏ )2011(. العالقة بين التأتأة

والقلق.‏ جملة جامعة دمشق ‏–اجمللد -، 27

.552-521

- زهران،‏ حامد.‏ )1985(. علم نفس النمو

والطفولة واملراهقة ، القاهر:‏ عامل الكتب.‏

- سليم،‏ عدالعزيز ابراهيم.‏ )2010(. اللجلجة

تشخيصها واساليب عالجها.عمان:‏ داراملسرية

.

- ظاهر،‏ قحطان أمحد.‏ )2010( اضطرابات

اللغة والكالم.‏ عمان:‏ دار الوائل.‏

- العزالي ، سعيد كمال.‏ )2014(. اضطرابات

النطق و الكالم التشخيص و العالج.‏ ط‎2‎‏.‏ عمان:‏

دار املسرية.‏

- الغرير ، أمحد نابل . أبو أسعد،‏ أمحد

عبداللطيف و النواسية،‏ أديب عبداهلل.‏ )2009(.

النمو اللغوي واضطرابات النطق و الكالم.‏ إربد:‏

عامل الكتب احلديث

- القمش،‏ عبداهلل نوري و اجلولدة ، فؤاد

عيد.‏ )2014( ‏.التدخل املبكر االطفال املعرضون

للخطر،‏ عمان:‏ دار الثقافة.‏

Roles of .)2011( .Brocklehurst, P. H -

speech errors, monitoring, and anticipation

in the production of normal and stuttered

disfluencies

Self-therapy for .)2002( .Fraser, M -

The Stuttering .)12 .the stutterer (No

.Foundation

t

a

w

a

r

68

44


مرۆڤدۆستێتى

و

پایزی 2019

68

گفتوگۆ لهگهڵ مارتا نوسباوم

ژنبوون

و:‏ شةنط

45


مارتا نوسباوم يةكيَكة لة ذنة ثرؤفيسؤرةكان

و مامؤستاى ياساو ئةخالقة لة زانكؤى

شيكاطؤ ضةندين كتيَبى هةية دةربارةى

دادثةروةرى و ذن و ثةيوةندى هةست ء سؤز

بة ياسا و سياسةتةوة،‏ كتيَبةكانى وةرطريَ‏ ‏ِاون

دوور لة قازانج،‏ بؤضى دميوكراتى ثيَويستى

بة مرؤظدؤستى هةية سال 2015 َ ئةم كارةى

نؤسباوم تةنها كارى كة وةرطريَ‏ ‏ِاوة بؤ عةرةبى،‏

لة هةمانكاتدا كتيَبيَكى ترى نوسباوم بة

ناونيشانى شكستى ضاكة ‏)هشاشة الري(‏ رِيَطة

َ

لة بالَوكردنةوةى طرياوة،‏ نوسباوم لة سال

2016 خةالَتى كيتؤى وةرطرتووة.‏

* لةسةرةتادا دةمةوىَ‏ سوثاست بكةم لةسةر

كارى ئةم ضاوثيَكةوتنة بؤ سايتى حكمة.‏ تؤ

َ

لة بارةى مرؤظدؤستيةوة دةدويَيت بةوةى رِؤل

هةية لة ضاككردنى سيفةتى تاكطةريَتى ء

مامةلَة كردن لةطةل َ كةسانى تر،‏ بةو ثيَيةش

كاريطةريى دةبيَت لةسةر ثيَكهيَنانى ميللةتان

لة بةرامبةر ميللةتانى تر،‏ سةرتر لةوةش

رِؤل َ هةية لةسةر ئابوورى،‏ ئايا دةتوانى ئةم

فةرمايشتةمان بؤ رِوون بكةيتةوة؟

- مرؤظدؤستى لة ئةدةب و فةلسةفة و

ميَذوودا رِؤلَيَكى طةورةى هةية لة ضؤنيَتى

هاوالَتيبوونى سياسيانة،‏ ئةطةر سىَ‏ تواناى

هاوالَتيبوونى ضيةتى تيادا طةشة بكات.‏

يةكةم،‏ بذاردةكردنى خوديةتى سوقراتيانة،‏

هةربؤية رِؤل َ هةية لة فكرى رِةخنةطرانة ء

فةلسةفة و ليَهاتووييةكى وةهاى فريَ‏ دةكات

كة بتوانيَت شرؤظة و ثيَشبيين هةبيَت،‏ خةلَك

فريَ‏ دةكات لةو هؤكارانة تيَبطات كة ثالَثشنت بؤ

ئةو سياسةتة يان هةرشتيَكى تر،‏ وايانليَدةكات

حةزى ئةوةيان هةبيَت لة لؤذيكى كةسانى تر

تيَبطةن،‏ هةروةك ئةوةى فريَ‏ دةبن كة هةنديَك

بؤضوونى سياسى رِؤلَيَكى خراثيان هةية،‏ و

بؤ جياكردنةوى بةلَطةى ضاك ء خراث،‏ ئةو

مةوداية دروست دةكات بؤ دانوستانيَكى

حةقيقى لة مةيدانة طشتيى و ثرِلة ذاوةذاوةدا

بة تيَكرِا،‏ رِيَطة خؤش دةكات بؤ ئةوةى مرؤظ

رِيَزى نةيارةكةى بطريَت،‏ كة وةكو دوذمن

ضاوةرِوانى ئةوة ناكريَت ليَيان،‏ بةالَم وةكو

مةردووم هؤكاريان هةية بؤ ئةوةى كة برِوايان

ثيَيةتى.‏

دووةم،‏ دةزانيت مرؤظدؤستى جؤريَكة لة

هةستى هاونيشتيمانيبوونى جيهانيانة.‏ ميَذوو

هةستيَك لة باوةرِ‏ لة ناو هةموو ميللةتاندا

دةطويَزيَتةوة،‏ بة كؤمةلَ‏ و يا بة كؤمةل َ و

لقةكانيةوة كة هةمووى لة ثيَناوى خؤشبةختيدا

هةولَدةدات،‏ لةوةش واوةتر هةستكردنة بة

جيهان بة تةواوى.‏

سيَيةم،‏ برةودان ء بةرةو ثيَشبربدنى

مرؤظدؤستى،‏ ئةدةب ء هونةرة تايبةتةكان،‏

خةيال َ طريَ‏ ‏ِانةوة،‏ درككردن بة جؤريَك لة

هةست ئةطةر بابةتةكة كةسيَكى تر ثيَشكةشى

كردبوو،‏ ئةوة توانايةكى لة رِادةبةدةرة،‏ بةوةى

t

a

w

a

r

68

46


پایزی 2019

رِيَطةمان ثيَدةدات دةنطدان بدةين بةو رِيَطةيةى

كاريطةرى هةية لةسةر بةرذةوةندى ئةوانى تر.‏

دةكرىَ‏ ئةم سىَ‏ تواناية طةشة ثيَبدةين هةر لة

دةستثيَكى قؤناغى سةرةتاييةوة،‏ بةالَم قؤناغى

فريَ‏ بوونى زانكؤ زؤر طرنطة،‏ لةطةلَئةوةى

بة هاتنى ئةو كاتة،‏ ثيَطةيشتووةكان لةو

قؤناغةدان كة بؤ هةلَبذيَريَن و هاونيشتيمانى

كاران.‏ ئةوة باشرتة كة زانكؤكان داخوازى خؤيان

ثيَشكةش بكةن بة داخوازيكردن بة برِيارليَدان

لة ‏)زانستة مرؤظايةتييةكان(‏ بؤ هةر

خويَندكاريَك،‏ هةرضةندة ئةوة تايبةمتةندييةكى

سرتاكتؤرة كة خويَندكار هةلَيدةبذيَريَت.‏ ئةوة

سيستةميَكى سروشتى والَتةيةكطرتووةكانى

ئةمةريكا و سكؤتلةندا ء كؤرياى باشور و

هةموو زانكؤ مةسيحيةكانة،‏ لة كاتيَكدا كة

زؤربةى زانكؤكان لة ئةوروثا ء ئاسيا ء ئةفةريقا

خاوةنى يةك سيستمى ماديني،‏ كة وايكردووة

ضةندين خول هاوبةشى زؤر ئاستةنط لة خؤ

‏َية بؤ بةدواداضوون!‏

بطريَت،‏ بةالَم ئاوةال

* ليَكؤلَينةوةيةك لة ئةجنومةنى بةريتانيةوة

دةرضووة لة ديسةمبةرى سال 1995 َ لة اليةن

مارتن روز كة باسى ئةوة دةكات كة زؤربةى

جيهاديية ئةوثةرِطريةكان لة رِؤذهةالَتى

ناوةرِاست ء باكورى ئةفةريقاوة هاتوون،‏ ئةوانةن

كة دةرضووى بةشى ثزيشكى يان ئةندازيارين،‏

لة كاتيَكدا خويَندنيَكى لةوشيَوةية شكست

دةهيَنىَ‏ لة ثيَكةوة بةستنةوةى فكرى رِةخنةيى

لةطةلَ‏ ئةوةى كة مرؤظدؤستى دةيكات،‏

بةرمةبناى ئةمةش دةبيَتة هؤى ملكةضى

ء خؤبةكةمزانى ثيَكةوة،‏ وايانليَدةكات

68

47


زهنيةتيَكى وةهايان هةبيَت كة بة ئاسانى

ياريان ثيَبكريَت و حوكميان بة سةردا بدريَت،‏

بة رِاى تؤضؤن ضارةسةرى ئةم كيَشةية دةكريَت،‏

كة هيَشتا كؤمةلَطة ثيَى واية زانستءخويَندنى

ئابورى لة ثيَشرتن لة مرؤظدؤستى.‏

- ئاسانرتين رِيَطة بؤ ضارةسةركردنى ئةم

مةسةلةية وابكريَت خويَندن لة هةموو

قؤناغيَك لة فؤناغةكاندا جؤراوجؤرو بةرفراوان

بيَت،‏ بةوةى كة هانى هةموو دةولَةتيَك بدريَت

بة شيَوةيةكى سةرةكى هةولَبدات بؤ ئةو

بابةتانةى كة ئاستيَكى بةرفراوانيان هةية لة

قؤناغى فريَ‏ بوونى سةرةتايي ء دواناوةندييدا،‏

تا خويَندكار بتوانىَ‏ كارى رِةخنةيى فريَ‏ ببىَ‏ ،

لة هةمانكاتدا ثيَويستة لة سةريان فريَ‏ ى

بريكردنةوةى رِةخنةيى بنب،‏ بةالَم لة خويَندنى

زانكؤدا ئةوا هةر ميللةتيَ‏ دةتوانىَ‏ منونةيةك

بيَت لة زانستة مرؤظايةتيةكان،‏ يان دةتوانىَ‏

بالَةكانى بكاتةوة بؤ ئةم ئارِاستةية،‏ كةواتة

دةبيَت خويَندكاران هةنديَك برِيارى هاوبةشيان

هةبيَت كة ئامادةى دةكات بؤ هاونيشتيمانيبوون

و ذيان هةروةك ئةوةى ئةوة ثسثؤرى سةرةكيان

دةبيَت.‏ بؤ بةدبةختى سيستمة ئؤتؤكراتيةكان

رِؤشن نني بة فيكرى رِةخنةيى و ثيَيان باشرتة

زانستيَكى تةكنيكى بةرتةسك طؤشبكريَ‏ .

‏َيَني كةسانى

لةطةلَئةوةشدا هةميشة دةتوانني بل

لةم شيَوةية سةركةوتوون لة بازرطانيدا و بريى

رِةخنةطرانة ثةيوةندى بة شويَنى كارةكةوة

هةية،‏ كةسيَك هاواريَكى رِةخنةيى بةرزناكاتةوة

بؤ رِاطرتنى قوربانيةكانى طةندةلَي.‏ ضةندين

كيَشةى طةورة تيَثةرِدةبيَت بيَئةوةى بيزانى

ئةوةى رِوويدا كارى سةرؤكيَكى بازرطاني و

مامؤستايةكى ئابورى بوو،‏ لةم وتةيةءة و

بؤماوةيةكى دوورودريَذ،‏ زانيم كة هةريةكة

لة ضني ء سنطافورة لةم حةقيقةتةدا بوون،‏

لة ‎2005‎ةوة هةستان بة ضاكسازى فريَ‏ كردن

و فؤكسيان خستة سةر بريكردنةوةى رِةخنةيى،‏

‏َك

بة شيَوةيةك هةولَيان دةدا رِيَطة لة خةل

بطرن ئةو توانايانةى بةكاربهيَنىَ‏ كة رِةخنةى

حكومةت دةكات،‏ بةالَم هةركاتىَ‏ باسى ئازادى

دةكةن ئةوة ئاستةنطة مناقشةيان بكةيت!‏

* دةبينني هةست رِيَطايةكة لة زؤربةى

كتيَبةكانت ‏)ثشيَوى فيكر،‏ هةستى سياسيانة،‏

نةويستنى قازانج،‏ تورِةيى ء ليَخؤشبوون،‏

ثةناطريى لة مرؤظدؤستى ءشتى تر(‏ لة ئةمانة،‏

لة ثيَطةى تؤ وةكو مامؤستايةكى ياسا ء

ئةخالق،‏ ئايا دةتوانني ئةوة هةل َ يَنجني كة

هةستى رِةق طؤشةيةكة بؤ هةموو ئةو برِيارة

ئةخالقى ء سياسيانة و ئايا ئاستةنطة بؤيان بة

رِيَطةيةك لة رِيَطاكان؟

- رِؤل َ هةست لة هةموو ذيانى كةسيَتى

ء سياسيدا بةشيَكى طةورةية لة كارةكةم

وةكو فةيلةسوف،‏ بة دلَنيايى،‏ ئةوة بابةتيَكى

طةورةية لة ميَذووى فةلسةفةى خؤرئاوا

ء خواستةكةيان،‏ زؤريَك لة بريمةندةكانى

t

a

w

a

r

68

48


پایزی 2019

68

ثيَشترت لةوان ئيفالتون ء ئةرستؤو دانايانى

طريك و رِؤمان وا فريَ‏ بوون،‏ ئادةم مسيس ء

جؤن ستيوارسيش بة هةمانشيَوة،‏ هةروةك لة

زانستى دةروونزانى هةستكردن ء مرؤظناسيدا

‏)ئةنسرؤثؤلؤجى(‏ ء دةروونشيكارييدا بة

فراوانى ئةوةم خويَندؤتةوة،‏ لة كتيَبى ‏)ثشيَوى

فيكردا(‏ ئةوةم خستؤتةرِوو:‏ زيرةكى هةست

)2001( ئةم سالَة بة سال َ سروشت ء بناغةى

هةست دادةنريَت،‏ ئاودةخؤينةوة لةو بوارانةى

لةبةردةمماندا كراونةتةوة،‏ دواجار هةروةك

ئةو ئيعتيبارةي كة لةسةر ليَكؤلَينةوةكة

زؤرترين اليةنطريى هةبوو لة بارةى سؤزدارى

ء خؤشةويستى.‏ بةالَم ثةنهانى بوون يان

ثةناطريى لة مرؤظدؤستى:‏ جويَن ء شةرم ء

ياسا )2004(، لةبةرئةوةى خويَندنى هةستى

تاوان ء شةرم ثيَطةيةكى تايبةتيان هةية لة

‏َطةش بؤيان

رِؤلَبينينى سياسى و ياسايى،‏ بةل

ئةوةية كة تيَطةيشتنيَكى قولَرتى فةلسةفييان

هةية بؤ ئةم هةستة كةوامان ليَدةكات كارى

ياسا رِةت بكةينةوة لةسةر هةلَسوكةوتةكان،‏

لةبةرئةوةى خةلَك زؤر بة ئاسانى هةستدةكةن

جويَنيان ثيَدةدريَ‏ . زؤر بابةمت خويَندووة لة ياسا

كة فيكرةى جياواز دروست دةكات،‏ هةروةك

‏َيَك لة

دةبينم ياساكان هةولَدةدةن كؤمةل

هاونيشتيمانى هةلَسوكةوت نةطوجناو رِسوا

بكات.‏ من لة تاوانةوة بؤ ئينسانيةت فؤكس

دةخةمة سةر:‏ ئارِاستةى ياسايى ء ياسايى

دةستورى )2010( لةسةر ناكؤكيةكانى

ئةمةريكاى نوىَ‏ لةبارةى بؤضوونى سيَكسي.‏

ئةوة ديارة كة تيؤريةكةم لةبارةى تاوانةوة

يارمةتى دةرخستنى ئةو دياليَكتيكانة دةدات.‏

هةرضةندة فؤكس خستنة سةر دةمارطريى

ئاينى نوىَ‏ ( 2011( ثةيوةنديية لة نيَوان

ترس ء ناكؤكيية ئاينيةكان،‏ تازةطةريَتية

لةبارةى ترسى ئةوروثي ء ئةمةريكيةكان لة

موسلَمانةكان،‏ هةيكةل كاريَك دادةرِيَذم ئةو

مةيدانة دةثاريَزيَت كة رِيَطة بة ئازادى ئايينى

دةدات و دانانى ياساكان لةسةر بناغةى هةر

ئاينيَكى زؤرينة ‏“ضةسثاو”‏ رِةت دةكةمةوة.‏

دراسةى تورِةيى ء ليَخؤشبوون دةكةم )2016(

تورِةيى لة ذيانى هةريةكة لة كةسيَتى ء

سياسى،‏ هؤكاريَكة بؤ داكؤكيكردن لةو

‏َةكردنةوة.‏

هةلَسوكةوتانةى دةبنة هؤى تؤل

كتيَبى هةستى سياسيانة )2013( كتيَبيَكى

َ

طشتية ليَكؤلَينةوة دةكات لة بارةى رِؤل

هةستةكان لة ثالَثشتى كردنى دامودةزطاكانى

‏َم كتيَبة تازةكةم

كؤمةلَطايةكى بةرِيَز.‏ بةال

‏َوكردنةوةى سانسؤر

دةسةالَتى ترس )2018( بال

كراوة،‏ لةبةرئةوةى تريَ‏ ‏ِوانينة بؤ قةيرانةكانى

‏َطةى ئةوةى

ئيَستاى والَتة يةكطرتووةكان،‏ بة بةل

كة ترس لة ثشتيةوة رِوودةدات و هةستةكانى

تر ذةهرخواردوو دةكات كة ئيَستا زيانى طةورة

دةخاتةوة:‏ تورِةيى ء تاوان ء ئريةيى.‏ بةم شيَوةية

بةردةوام دةبن لة بريكردنةوة لة بابةتى جياواز

49


لةو بوارةدا،‏ هةنديَك جاريش رِاوبؤضوومن دةطؤرِم!‏

* لةم رِووةشةوة،‏ جؤن رِاولز رِؤلَيَكى طةورة

دةبينىَ‏ لة بوارى فةلسةفةى ئةخالقيدا لة

رِيَطةى كتيَبى تيؤرى دادثةروةرى )1971(

كة لةو كاتةدا بنضينةى تيؤرييةكةى لةبارةى

دياليَكتيكى ئةخالقية ء لةسةر بنةماى

بؤضوونةكةى كانتة،‏ هةلَوةستةيةكة بؤ ئةوةى

لة كوىَ‏ بةيةكدةطةن ء لةكوىَ‏ جيادةبنةوة؟

- باشة،‏ ئاستةنطة بة كورتى وةالَمةكة

بدةمةوة،‏ لةبةرئةوةى كتيَبة طةورةكةم سنورى

دادثةروةرى )2006( رِووبةرِووبوونةوةيةكى

دوورودريَذة لةطةلَ‏ رِاولز،‏ ئةو ناكؤكيانةى

زؤر شاراوةية و هةن،‏ هةروةك سةرةتا،‏ كؤليذ

لةطةلَ‏ ثيَشةوا رِاولز رِيَكةوتبوون لة كتيَبى

دووةمييدا ليربالَييةتى سياسى )1993(

كة ثيَويستة لةسةر ثرانسيثة سياسيةكان

كة تةبةنى باوةرِى ئاينى يا نائاينى مشول

تاكرِةوى نةكةن بؤ ئاماجنى ذيان،‏ ثيَويستة

بوار بةهةموو هاوالَتيان بدات بة يةكسانى،‏

واتة لةسةر ئةو ثرانسيثانةي كة بةشيَوةيةكى

بةرتةسك جؤريَك لة ويَنا دةكيَشن،‏ مةيدانيَكى

بةرفراوان بكاتةوة رِيَطة بة هاوالَتيان بدات

هةولَبدةن بؤ ئاماجنى طةورةتر بة ثيَى ئةو باوةرِة

ئاينى ء نائاينيةى هةيانة،‏ ثيَويستة لةسةريان

زمانى ئةخالقى ورد بةكاربهيَنىَ‏ نةك زمانى

ميتافيزيكى يان ئايينى.‏ ئةمة ئةو فيكرةية

بوو كة دارِيَذةرى بانطةشةى جيهانى مافةكانى

مرؤظة،‏ كةواتة لةبةرئةوةية كة هةمووان لة

نةتةوة ء ئاينى جياوازةوة هاتوون،‏ زمانيَكى

ئةخالقى هةلَدةبذيَرن كة لةطةل َ بةهاى مرؤظ

بطوجنىَ‏ وةكو شتيَك هةموو هاوالَتيانى جيهان

بطريَتةخؤى،‏ ئةو فيكرةيةى كة رِاولز داكؤكى

ليَدةكات،‏ ئةوةى منيش لة كتيَبةكامندا

داكؤكى ليَدةكةم،‏ زؤرترين ئيعتيبارى هةية كة

ئةو فيكرةية جيايكردومةتةوة،‏ دةتوانن سةيرى

وتارةكامن بكةن ‏“ليربالَيةتى ويستى تةواو و

ليربالَيةتى سياسى”‏ لة طؤظارى فةلسةفةو

ثةيوةنديية طشتيةكاندا،‏ 2011.

* بة بؤنةى قسةكردمنان لةبارةى هةست ء

سياسةتةوة جاريَكيان تةالل ئةسةد نووسيبووى

‏“سياسةتى عةملانيةت ثرِة لة هةست،‏ داواى

بةديهيَنانى فيكرةى ‏)حياد(بيَاليةنى دةكرد،‏

هةستكردن بة طوناه ء ئازار ء ترس ء تورِةيى

‏َةرِاوكىَ‏ ء

و ليَثيَضينةوةى فيَلَبازى ء رِيَز ء دل

سؤزدارى بثضرِيَنرىَ‏ ، كة هةمووى بة شيَوةيةك

لةطةلَ‏ كؤنةستى بريى طشتى كةسانى

‏َسوكةوتيَكى بؤ

عةملانيدا تيَهةلَكيَش بووة،‏ هةل

دروستكردوون لة بةرامبةر ئةو هاوالَتيةكانةى

كة ئاشنان بة ئاين و ئةخالقي خؤيان”‏ تا كةى

ترس ء دلَةرِاوكىَ‏ رِؤل َ بطريَ‏ ‏ِىَ‏ لة نائارامى ئةوةى

هةية لة جيهانى ئيمرِؤدا،‏ ترس لة ئاوارةكان،‏

موسلَمانةكان ‏)بة جياواز ئةطةر بؤمان

بكرىَ‏ تةعبرييان ليَبكةين(،‏ تا ض ئاستيَك

كاريطةرييان لةسةر بةهاى ليربالَيةت ء

t

a

w

a

r

68

50


پایزی 2019

68

عةملانيةت هةية كة ئاسايى ميللةتان شانازى

ثيَوة دةكةن كة هةلَطرين؟

- دةمةوىَ‏ ئةوة بزامن ضؤن ثيَناسةى

‏“عةملانيةت”‏ دةكرىَ‏ . لةبةرئةوةى لة والَتة

يةكطرتووةكان،‏ وشة كة بة ماناى ‏“رِاثةرِين لة

دين”‏ بةكاردةهيَنريَت ئيرت بؤ نازامن بيَت يان بؤ

‏َدةستم بة

بيَباوةرِى.‏ بةالَم لة هند كاتيَك هةل

زؤريَك لة كارةكامن ئةوا بة شيَوةيةكى جياواز

‏َكو

بةكارديَت.‏ ئاسايى تةنها خةلَك نا بةل

سياسيةكان وةسف

دةكريَن بة

عة ملا نية ت ،

ئةوةش

بة

واتا

باشينةى هيضيان بدات بةسةر يةكيَكى

ترياندا”‏ زؤربةى كات دةبينني ئةوروثيةكان

خؤيان وا دادةننيَ‏ كة عةملانني بة ماناى يةكةم،‏ لة

كاتيَكدا ئةمريكيةكان وا سةيرى خؤيان ناكةن،‏

لة سةروو ئةوةشةوة ئةو ئةمةريكيانة رِيَنمايى

ئةو كةسانة ناكةن كة نايزانن يان بيَباوةرِن

و سياسةتيان لة سةر بنةماى بيَباوةرِيية،‏

ضونكة رِيَزى هاورِىَ‏ هاونيشتيمانيةكانيان

دةطرن.‏ بيَطومان هةر سياسةتيَك ئيلحادى

بةسةر ئاييندا يان ئاينى

سةثاند بةسةر

ئيلحا د ا

يا ن

هةردينيَكى

سةثاند بةسةر

هةردينيَكى

تردا ئةوا ئةو

51

‏“بيَاليةنى

لة نيَوان

ئا ينة كا ن ،

بيَئة و ة ى

سيا سة تة

نادةستورى ء

ناياسايية.‏ هةربؤية ئةو سياسةتةى


ئيَمة هةمانة سياسةتيَكى نادامةزراوةيية

نةك عةملانى،‏ هةروةك ئةمة لة واتاى يةكةمدا

واية،‏ برِطةكانى دامةزراوة دةستورييةكان لة

علمانيةتدا ئةو دارِشتة هنديية رِةتدةكاتةوة،‏ كة

ضوار ئايني هةلَدةبذيَرىَ‏ لة ثيَناوى دةستكةوتى

تايبةتيدا:‏ ئيَمة دةبيَت بةوةوة ثابةندبني كة هيض

كةسيَك دةستكةوتى تايبةتى بة دةست نةهيَنىَ‏ .

ئةوى لريَ‏ ةدا مةبةستة مامةلَة كردنى

موسلَمانةكانة،‏ كة لة ئيَستادا لة ئةوروثادا زؤر

بة ئاسانى و لةسةرئةوة كؤكن وابكةن كة نيقاب

و هةتا داثؤشينى سةر بة ناياسايى دابننيَ‏ ، كة

لة كاتيَكدا لة واليةتة يةكطرتووةكان ئةوة بة

ئاشكرا نادةستوريية،‏ ئةمةشم بة دوورودريَذى

لة دةمارطريى ئايينيدا باسكردووة،‏ تائيَستاش

ئاستةنطى زؤرمان هةية سةبارةت بة مامةلَة

‏َمانةكان،‏

كردنيَكى دادثةروةرانة لةطةلَ‏ موسل

ئةوةش بة دوورودريَذى ليريَةدا باس دةكةم،‏

بةالَم بيَطومان ئيَمة كؤكني لةسةر ئةوةى

كة ئةوة كاريَكى ياسايية كة هةموو كةس

بة ض رِيَطةيةك ئةو ئايينةى هةلَيبذاردووة

لة كراسةكةييدا بيَت،‏ بة تيَكرِا،‏ والَتة

يةكطرتووةكان طةليَكة لة بنضينةدا لة

ضةندين كةمينةى ئايينيةوة هاتوون،‏ تاكو لريَ‏ ة

طوزارشت لة ئايينة جياوازةكةيان بكةن،‏ كتيَبة

تازةكةم وةسفى رِيشةى ترس دةكات لة ساتى

ئيَستاماندا،‏ مشتومرِيَكة لة بارةى ئةوةى كة

طوتارةكان لة بةرِيَوةبردنى ئيَستادا جةوهةرى

ئةمةريكيةت ثيَشيَل دةكةن.‏ بؤ خؤشبةختى،‏

خاوةنى دةسةالَتيَكى دادوةرى سةربةخؤيني كة

طويَى بةوة نيية كة ئةو بةهايانة ضيني.‏

* كارم كردووة لةطةلَ‏ ئامارتيا سيني خاوةنى

خةالَتى َ نؤبل لة ئابورييدا َ سال 1993 لة

كتيَبى جؤرى ذيان )1993(، لة رِيَطةى

دروستكردنى ‏“ئارِاستةكردن بةرةو تواناكان”‏

كة لة هةشتاكاندا منونةيةك بووة بؤ ثةرةثيَدانى

مرؤيى ئةوةى كة لة دواجاردا لة نةتةوة

يةكطرتووةكان كارى لةسةر دةكرد وةكو ئاماذة

بؤكردنيَك.‏ ثيَمان دةل َ َ كة ئةوة زياترة لة

دةستكةوتيَك ء ئةو كارة ضؤن بوو لةطةلَ‏ سني؟

- لة رِاستيدا،‏ ويَنةيى تؤكمةيى ذيانة

‏)كتيَبيَكى ئازادكراوة(‏ بةشيَكى زؤر بضووكة

لة ثرِؤذةى هاوكارى بؤ ئارِاستةكردن بةرةو

تواناكان.‏ كاريَك بوو زؤر ثيَش ئةوة سيني-‏

ئاماذةى بؤ كردبوو،‏ زؤربةى كارةكامن لة دواى

ئةوة بوو،‏ سيني-‏ لةوبارةيةوة شةش بؤ حةوت

كتيَبى نووسيوة،‏ سىَ‏ بةرطى تةواوم نووسى بؤ

درووستكردنى كتيَبيَك كة تايبةت بيَت بة منةوة:‏

ذنان ء ثةرةثيَدانى مرؤيى )2000(، سنورى

دادثةروةرى )2006(، دروستكردنى تواناكان

‏َيَك لة وتار.‏ رِيَطة

)2012(- لةطةلَ‏ كؤمةل

دةكاتةوة بؤ دروستكردنى تواناكان كورتةيةكة

لة هةموو بؤضوونةكانى سني ء بؤضوونةكانى

خؤم تيايدا مشتومرِى جياوازيةكانيانى تيَداية،‏

هةروةها سةرجةم سةرضاوةى كتيَبةكانى تياية.‏

t

a

w

a

r

68

52


پایزی 2019

68

لة ئيَستاشدا ئةو بزويَنةريَكى جيهانى طةورةية.‏

لة كاتيَكدا كة تةمةنى يةكيَتى ثةرةثيَدانى

مرؤيى ء تواناكان HDCA( (* ثانزدة سالَة،‏

كؤبوونةوةى ساالَنةمان هةية،‏ هةرجارةو لة

شويَنيَكى جياواز لة جيهان،‏ هةروةها نزيكةى

1000 ئةنداممان هةية لة هةشتا والَتةوة،‏

طؤظاريَكى زؤر بامشان هةية بة ناوى ‏)طؤظارى

ثةرةثيَدانى مرؤيى ء تواناكان(‏ لةو برِوايةدام

باشرتين وةسف بؤ ئةم بزووتنةوةية بة تةواوى

بوونى ئةو توانا دروستكراوانةن.‏ يةكيَتيةكة

هةستاوة بة كؤكردنةوةى بةرهةمى سةركةوتنى

زاناكان لة دةرةوةى هةموو سنوورة نيشتيمانية

بةهيَزةكان،‏ هةروةك هةستاوة بة دابةشكردنى

تيؤريي-ثراكتيكى.‏ لةو برِوايةدام ئةم كارة

جيَطةى طرنطى ثيَدان دةبيَت،‏ كاريطةرييةكى

زؤرمان داناوة لةسةر هةموو ئاذانسة حكومى

ء نيَودةولَةتيةكان.‏ هةروةها رِيَذةى تويَذةرى

ثيَطةيشتوو زؤر بووة لة يةكيَتيةكةماندا كة

بوونةتة جيَطةى سةرسورِمان بة دريَذايى ئةو

كاتانة،‏ دةمةوىَ‏ جاريَكى تر بضمةوة سةرئةوةى

باسى ئةو كؤبوونةوة ساالَنةيية بكةم لة كيب

تاون،‏ باشورى ئةفةريقا،‏ دةمةوىَ‏ ئةوة بلَيَم

باشرتين شت لة رِووى جؤرييةوة ئةو ثةرِاوانةية

كة لة بةرنامةكاندا هةية،‏ كةواتة كاركردن

‏َم ئةوة

لةطةلَ‏ سني-‏ هةميشة كاريطةرة،‏ بةال

ضريؤكة سةرةكيةكة نيية بةرِاستى،‏ بةلَكو

ضريؤكة سةرةكيةكة ئةوةية كة ئةو ضاالك ء

كةمويَنةية،‏ شانازى بةوةوة دةكةم كة سةرؤكى

دامةزراوةيةكم ئامارتيا هاوكارى تيا دةكات.‏

* ئةوةى كة ثةيوةندى بة ضةمكى ‏)بة

كاالَبوون(ةوة هةية،‏ ئةوةى كة هةميشة

بة نزيكةيى دةئالَيَتة ذنان لة ذنبوونيدا،‏

رِاوبؤضوونيَكى ناتةقليديت هةية بؤ ضةمكيَكى

وةها،‏ بةوثيَيةى كةوا نابيَت مامةلَة لةطةل َ تاكدا

بكريَت وةكو شتومةك بةلَكو ‏“سةيركردن”ى

ذن بةو ضةشنة ديديَكى فراوانى هةية بةالى

كانت ء ماكنيؤن ء دؤركني،‏ ضؤن ثيَناسةى ‏“بة

كاالَبوون”‏ دةكةى و ض رِيَطةيةك باشة بؤ ئةوةى

ئاطاداركردنةوةيةكى نيَطةتيظى نةبيَت لةوانةى

كة ئاسايى ثةيوةندى بة خةلَكةوة هةية؟

- لة رِاستيدا من هةست ناكةم كة

تيَطةيشتنى من بؤ ئةو ضةمكة ناتةقليدى

بيَت،‏ بةلَكو هةمان شتة وةكو كاترين ماكنيؤن

ء ئةندريا دؤركني،‏ ئةوانةى كة من لةطةلَياندا

موناقةشةى دوورودريَذ و بةرهةمدارم هةية

لةطةلَياندا.‏ ئةمة وايكرد كة نووسينيَكى

فةلسةفى ثوخرت بؤ ئةو شيكاريية بكةم،‏ كة

دواتر النطتون بة دواضوونى بؤ بؤضوونةكةم

كرد،‏ هةروةها ذنة فةيلةسوفيَكى تر بة

هةمانشيَوة كة بة شيَوةيةكى ضرِتر لةبارةى

ئةو كؤنسثيَتةوة نووسيوويةتى،‏ شيكارييةكةم

هةنطاويَك زياتر ضووة ثيَشةوة لة تريَ‏ ‏ِوانينى بؤ

َ

ئةو بةهايانةى تايبةت بوون بةوةوة،‏ بة كاال

بوون وا ثيَناسة دةكةم وةك ئةوةى كردمان:‏

53


سةيركردن ء مامةلَةكردنى كةسيَكة وةكو

شتومةك.‏ بيَطومان ناتوانيت ئةوة هةل َ يَنجيت

بةوةى كة كةسةكة هؤكاريَكة كة تةنها كاالَء

شتومةكيَكة و بيَئةوةى بة ئيعتيبار وةريبطريت

و بةالتةوة طرنط بيَت ضؤن سةيرى دةكةيت!‏

ئةطةر شتيَكت دؤزييةوة و رِيَطة ضارةيةكت

دؤزيةوة بة بىَ‏ كيَشة،‏ ئةوا منيش بة رِيَطةيةك

لة رِيَطاكان وا مامةلَةت لةطةل َ دةكةم كة وةكو

‏َم ئةمة بة

مامةلَةكردنى شتومةك وةهاية،‏ بةال

‏َطةيةك

كاالَ‏ بوون نيية،‏ لة بةر ئةوةى هيض بةل

بة دةستةوة نيية لةسةرئةوةى بة رِاستى من تؤ

وةكو كاالَيةك دةبينم،‏ ئةمة بة تةنها رِووداويَكة

بة بىَ‏ ثيَشينةى تاوان يان ضاوديَريكردنى

شتةكة،‏ ئةوةش يةكيَكة لة خراثيةكان كاتيَك

ثيَشينةى تاوان و ضاوديَريكردن ‏)حالَةتيَكى

زهنى تاوانبارانة(‏ كاريَكى بنةبرِكراوة،‏

بةالَم ئةوةش بؤ قسةكامن زياد دةكةم بؤئةوة

ضةندين اليةن هةية،‏ نةويستنى سةربةخؤيى،‏

نةويستنى تةنهايةتى،‏ طويَنةدان بة ئامانج

و زؤرشتى تر.‏ كيَشةكة زةمةنيَكى بردؤتةوة،‏

من وا سةيرى ثةيوةندى نيَوان ئةو ضةندين

رِيَطاية دةكةم كة رِةنطة كةسيَك بكاتة كاالَ،‏

بيانوويان ئةوةية شتيَكى خراث لة جةوهةردا

سةيركردن ء مامةلَةكردنى كةسيَكة وةكو

وةسيلة نةك وةكو ئامانج.‏ ئةوةى لة رِاى

ماكنيؤن و دؤركينةوة دوورة ئةو شيكاريية

ثيَوةريية،‏ بةلَطةيان ئةوةية كة دةل ‏َنيَ‏ دةبيَت

ئيَمة كؤنتيَكست بة طرنط وةربطرين ثيَش

ئةوةى هيض دةرئةجناميَكى ثيَوةرى وةربطرين،‏

ئةوة كاريَكة هةردووكيان رِةتى دةكةنةوة.‏

هةنديَ‏ ار بة كاالَبوون قيَزةون نيية،‏ تةنانةت

هةنديَ‏ ار باشيشة،‏ رِيَطايةكة بؤ بةدةستهيَنانى

داد بؤ ئةو واقيعةى بةرجةستةمان دةكات،‏ لة

كؤنتيَكستيَكدا كاتيَك كةسيَك ثيَداطرى دةكات

لة ثةيوةندييةكى طةورة ئةو كةسة ئاماجنة نةك

بة تةنها وةسيلة،‏ لريَ‏ ةدا د.ه.‏ لؤرانس،‏ بة منونة

باس دةكةم كة برِواى واية ئيَمة شةرم لة شتة

جةستةييةكان دةكةين،‏ ئةو شةرمة دةبيَتة

هؤى زيانطةياندن بة ذيانى سيَكسيمان.‏

* سوثاست دةكةم ثرِؤفيسؤر نؤسباوم بؤ ئةو

ضاوثيَكةوتنة رِازاوة بة زانياريية،‏ ئايا هيض

شتيَكى تر هةية بيخةيتة سةر قسةكانت؟

- ثيَشوازى دةكةم لة هةر هةنطاو ء

نامةطؤرِينةوةيةك كة لة خويَنةرانى سايتى

حكمةوة ثيَم دةطات لةسةر ئةم ضاوثيَكةوتنة،‏

خؤزطة هةمووان دةهاتنة يةكيةتى ثةرةثيَدانى

مرؤيى و تواناكان ‏)ثيَطةى ئةلكرتؤنى(‏ و

ئامادةى كؤبوونةوةى ساالَنةمان دةبوون لة

ئةردةن سال 2020. َ

‏*‏HDCA‏_احتاد التنمية البشريةو القدرات

t

a

w

a

r

68

54


جەستەی الی

ڕاستە

ڕۆحی الی

پایزی 2019

چەپ

68

نياز ئةبوبةكر سالَ‏

55


ليَكوَلَينةوةى ئةم جارةم لةسةر دة ثارضة

هوَنراوةى شاعريى الو و بةتوانا ‏)داناز

عةبدولرةمحان(‏ ديوانة شيعرى بةناوى جانى

جانان / ضاثى يةكةم 2019 ضاث كراوة

ثيَشةكي:‏ هةستيَكى جوان و تةمةنيَكى ثآ

لة منال َ و هةرزةكارى كة بوَ‏ يةكةم جارييةتى

خوَشةويستى بناسيَت بةدلَيَكى ثاكى ثآ لة

خةونى رِةنطاورِةنط ‏)ئةو(‏ وةك ثريوَزييةك،‏

جوانييةك،‏ رِاستييةكى ذيان دةردةخات ئةم

دة ثارضة هوَنراوةية طولَبذيَرى منة تاكو

ليَكوَلَينةوةيةكى زانستى ئةدةبي،‏ سايكوَلوَذى

ئةجنام بدةم هوَنراوةكان بةشيَوةيةكى طشتى

لةسةر كيَشى برِطةيى خوَمال َ )١٠،٨،٦،٧(

دةثيَوريَت لةرِووى زمانةوة زمانى كوردى ثةتى

سادة و ساكار نووسراوةتةوة وةك ذيركردنى

56

مندالَيَك هةموو كةس ليَى تيَدةطات

هونةرى رِةوانبيَيَذى تيَيدا بةديدةكريَت.‏ ئةو

ويَنةيةكة لةالى ضةثى جةستةى شاعرييش

وةك رِاستةرِيَيةك بةالى رِاستدا تيَدةثرِيَت

رِاست و ضةث لة جةستةيا ثيَضةوانةى يةكن،‏

بةآلم َ لةخةيال شاعريدا رِوَح رِاستة رِيَيةكة

هةلَدةبذيَريَت كةئةو ثارضة طوَشتةية ثيَى دةلَنيَ‏

دلَ،‏ ناونيشان َ لةطةل ناوةرِوَكدا طوجناوة.‏

لةرِوى دةروونييةوة شعري بةدلَيَكى ثاك

رِاستييةكان دةر دةخات كة ثةيوةندى لةنيَوان

هاورِيَكى متمانة ثيَكراو و خوَشةويستييةكى

سةرةتا دةبينريَت زةمحةت طةيشنت لةهةستةكان

وةك سةرةتاى تةمةنى الويَتى و سةرةتاى

ثيَكةوةبوون بوَ‏ ئاطابوون و بيَئاطايى ‏)شاعري و

ئةو(‏ دةردةكةويَت رِونرتة بلَيَني خوَشةويستيةكة

دوو ئارِاستةية ئارِستةيةكيان شاعري بويَرة

t

a

w

a

r

68


پایزی 2019

68

باسى رِاستطوَيى خوَى دةكات لة ئارِاستةى

دووةمدا هةستةكانى بةشاراوةيى دةر دةبرِيَت

واتا رِيَز لةخوَشةويستى دةطريَت و وةك نهيَنى

الى ضةث دةيثاريَزيَت كةواتة رِيَز و رِاستطوَيى

دوو تايبةت مةندى كةسايةتى شاعرية.‏

سادة و ساكارى لة وشةو دةستةواذةو

رِستةكاندا هيَزيَكى طةورة بة واتاى وشةى

ناو هوَنراوةكان بةخشيووة لةكاتى خويَندنةوة

تابلوَ‏ بة دواى تابلوَ‏ ديَتة بةرضاوى خويَنةر

شاعري طةش بينة باوةرِى بة خوَى هةية ضونكة

هةرخوَيى بة خاوةنى ئةو دةزانيَت،‏ كةهيَشتا

رِوَذطاريَكى زوَر لةبةردةم داهاتووى شاعريو ئةو

داية شاعري لة جةستةيدا قوَل َ دةكاتة نةخشةى

جوطرافيا،‏ خوَشةويستى و رِاستى لة واقعى و

نةستى شاراوةييدا دةكاتة كليلى رِةنطاكانى

نةخشةى دلَي.هيوادارم توانيبيَتم خوَشةويستى

نةستى الويَك وةك سةرةتاى تةمةنيَكى ثآ لة

خةون و خةيالَ‏ و داهاتوويةكى طةش خبةمة

رِووى خويَنةرى رِاستةقينة.‏

هوَنراوةى يةكةم/‏

لة هةموو شتيَكا رِاستم ئةويَ‏

بةآلم لة ئةويندا

الى ضةث

باس/‏ شاعري لةم ثارضة هوَنراوةيةدا هةموو

رِاستيية شاراوةكان كة بريتني لة رِاستى وةفادارى

رِاستطوَى و هةموو ثريوَزييةكى هةستةكانى بوَ‏

كةسيَك لةالى ضةثى شاعريداية واتا لةناو ئةو

ثارضةطوَشتة حةشارى داوة كةناوى دلَة بةآلم

لةدةرةوةى نةستةكانى وةك هةموو كةسيَك

دةلَيَ‏ لةهةموو شتيَكدا رِاستم دةويَ‏ ضونكة

الى رِاست ئاماذةية بوَثيَشةنطى و ئاشكرابوونى

رِاستييةكان بةآلم ئاشكرابوونى رِاستييةك كة

هةموو كةسيَك ناتوانيَ‏ بيدركيَينَ‏ الى ضةث لة

جةستةدا ثارضة طوَشتيَك هةية بةو ناسكييةى

هةموو خوَشى و ناخوَشييةكانى كةسيَكى تيادا

حةشار دراوة بةآلم شاعري لة بةر ئةوينةكةى الى

ضةث هةلَدةبذيَريَت ضونكة شاعريان عاشقان

وةك ئةم شاعرية الوة هةلَبذاردةيان الى ضةثة

ئةمةش رِاستييةكى ذيانة.‏

هوَنراوةى دووةم/‏

باران بيَ‏ هودة دةباريَ‏

تا فرميَسكى ضاوةكانى من هةبيَ‏

كيَلَطةكانى ئيَ‏ ة...‏

ثيَويستيان بة دلَوَثى باران نيية

باس/‏ لةم هوَنراوةيةدا شاعري دةلَيَت باران

بةبيَ‏ هوَدة دةباريَت،‏ باران بة دوو شيَوة دة باريَت

يةكيَكيان بارانى ضاوة كيَلَطةكانى دل َ واتا

‏َوَثة بارانة نيية

خاكى دلَ‏ ثيَويستييان بةو دل

هةنديَ‏ ار بارانى ضاو خوَشةويستى دةطةيةنيَت

هيَندة بةهار لة ضاوى شاعريدا هةية بوَ‏

‏َوَثة بارانة نيية

كيَلَطةكانى َ دل ثيَويستى بةو دل

كةدةباريَتة سةر ئةرزى واقع تاكو بةهار بةدواى

خوَيدا بيَنيَت ضونكة لة دياردةكانى سروشت دا

57


باران ئاماذةية بوَ‏ طريان،‏ بوَ‏ خوَشةويسي.‏

هوَنراوةى سيَيةم/‏

لةسةر قوَلَ‏ الى رِاسيت

ويَنةى دلَيَكى جوانى كيَشابوو

لةناو دلَ‏ الى ضةثيشي

رِوَحى كةسيَكى كيَشابوو

باس/‏ شاعري لة سةر َ قوَل الى رِاستى ويَنةى

َ دل ئةوينةكةى بةجوانى كيَشابوو واتا بة

‏َيَكى ثآ لة خوَشةويستى ثآ لةجوانى

دلَ‏ دل

ثآ لة ثريوَزييةكانى ئةوى كيَشابوو واتا لة

َ قوَل شاعريدا تابلوَيةكى ثآ لة خوَشةويستى

‏َيَت لة رِيَطةى َ قوَل رِاستى

دةيةويَت بة خة لَك بل

ويَنةى َ دل كةسيَكى زوَر جوان و خوَشةويستة

لةالى ضةثم رِوَحى ئةو كةسةية َ كةدل لةسةر

دةستى رِاستم كيَشاوة،‏ رِوَح و دلَ‏ دوو وشةن رِوَح

واتايةكى مةعنةويية واتا ناسكى و جوانى و

نةرم و نيانييةكانى ئةوئ لة ناو دلَيدا كيَشاوة

بةآلم ويَنةى ئةو ثارضة طوَشتةى كة ثيَى

دةلَنيَ‏ َ دل لة سةر َ قوَل الى رِاستى كيَشابوو

ضونكة خةلَكى ئاسايى ديوى دةرةوةى جةستة

دةخويَننةوة ئةوةى الى ضةثيش كةثيَى دةلَنيَ‏

رِوَح نهيَنييةكى حةشار دراوى شاعرية كة لةالى

ضةثى تابلوَى رِوَح كيَشراوة.‏

هوَنراوةى ضوارةم/‏

ئيةيى بةو ثوَستةضيية ئةبةم

كة مالَ‏ و ناو و ناونيشانى توَ‏

بةتةواوةتى ئةزانيَ‏ !

باس/‏ بوَضى ئريةيى بة ثوَستةضى دةبات؟

ضونكة هيَندة رِيَطرى هةية واتا ئةو تاسة و

رِيَطرانةى كة ناهيَلَن شاعري ناو ناونيشانى

َ

ئةو)كض(ة بزانيَت هيَشتا ئةو ئاطادارى دل

شاعري نيية لةدوورةوة خوَشةويستى طةشة

دةكات خوَشةويستى دةطاتة قوَناغى ئريةيى

بردن بةو ثوَستةضييةى كةهيض هةستيَكى بوَئةو

نيية ‏)كض(‏ كةضى ناو و ناونيشان و مال َ ئةو دة

زانيَت ليَكدانةوةيةكى تريش هةية شاعري ناو

و ناو نيشانى ئةو نازانيَت مةطةر لة رِيَطةى

ثوَستةضييةك بزانيَت.‏

هوَنراوةى ثيَنجةم/‏ ويَنةكيَشةكة

نيطايةكى كردم و

ويَنةيةكى كيَشام

ثيَموت..‏

دة بةيةكجارى

رِوَحيشم لةطةلَيا بكيَشة.‏

باس/‏ مةرج نيية نيطايةكى ئاسايى لة ويَنةى

ويَنةكيَشيَكدا ئاماذةبيَ‏ بوَ‏ ئاسوودةى رِوَح،‏ واتا

هةنديَ‏ جار رِوخسار ئاويَنةى رِوَح نيية شاعري

داوا دةكات لة ويَنة كيَشةكة لة كاتى كيَشانى

ويَنةى رِوخسار و جةستةى ويَنةى ناوةوةى شاعري

كة بريتيية لة رِوَح و خوَشى و ناخوَشييةكان

نهيَنييةكان بةيةكجار بكيَشيَ‏ ضونكة خةندةى

رِوخسار دةتوانني بلَيَني سةرةتايةكة بوَ‏ دةر برِينى

جوانى رِوَح بةآلم رِوَح لة خوَشى و ناخوَشى ثيَك

ديَت ياخود شاعري مةبةستييةتى ئةو نيطايةى

t

a

w

a

r

68

58


پایزی 2019

68

و

لة رِوخسارم داية لةناو تابلوَكةداية ويَنة

كيَشةكة بةيةكجار رِوَحيشم بكيَشيَ‏ ضونكة

شاعري بدةست دوورى و غةم و تةنياى ئةو

دةنالَيَنيَت دةيةويَت لة ويَنةكةدا ئةو غةمة

لةناو رِوَحا بكيَشيَ‏ تاكو كوَتايى بةو غةمة

بيَت لةوانةشة بة ليَكدانةوةيةكى تر كاتيَ‏

داوادةكا رِوَحى بكيَشيَ‏ لةوانةية مةبةستى ئةو

ئةوينة بيَت كة لةناو رِوَحى شاعيداية تاكو

تابلوَكة ببيَتة تابلوَيةكى تةواوكراو.‏

هوَنراوةى شةشةم/‏ نةتوَو ويَنةكةت

هيض جياوازييةكتان نيية بوَ‏ من

نة جاريَ‏ سآلوم ليَ‏ ئةكةي

نة جاريَكيش

ئاورِآ لة تةنيايم ئةدةنةوة.‏

باس/زوَر جار بيَدةنطى ضةندين ليَكدانةوةى

بوَ‏ دةكريَ‏ ئةو هيَندة بيَدةنطة نة سلآلويَ‏ نة

َ

تريَ‏ ‏ِوانيينَ‏ نة ئاورِيَ‏ ئةو هيض جياوازييةكى لةطةل

ويَنةكةدا نيية ئةم بيَدةنطيية دوو ويَنة دةخاتة

رِوو يةكيَكيان ويَنةيةكة كة هةلَدةواسريَت

ئةوى تريان رِوَحى ئةو بوَتة ويَنةى كةسيَكى

كة هةستةكانى مردووة ضونكة هيض لة

هةستةكانى شاعري تيَناطات،‏ يان ئةوةتا

زوَر منالَة نازانيَ‏ شاعري بوَ‏ و دةكا نازانيَ‏ ض

كاردانةوةيةكى بوَ‏ بكا ئةو وةكو طولَيَكى تازة

ثيَطةيشتو واية كة بوَن و رِةنط بة خريَ‏ ايى نا

بةخشيَت ئةمةش وةك كضيَكى هةرزةكارى تازة

ثيَطةيشتوو واية بةآلم ناخى شاعري بة جوَشة

داواى ئاورِدانةوة دةكات تاكو هةستةكانى

بةتةنياى نةميَننةوة ئةو ناودةنيَ‏ ويَنة ضونكة

رِوَح و هةستةكانى بيَدةنط لة ئاستى شاعريدا.‏

هوَنراوةى حةوتةم/‏ ئةم شةو هيَندة دريَذة

شةويَ‏ بوو بة سالَيَ‏

ويَنةى سةر ديوارةكة

وةك خوَى هيض شيتَ‏ نالَيَ‏

ديدة و نيطا و سةرجنت

دةمبا بةرةو خةيالَيَ‏

مةطةر هةر رِووخسارى توَ‏

ببينم لةويَنةدا

دانيشنت و طفتوطوَى توَ‏

بة خةيالَ‏ لةو شويَنةدا

ثيَكةنينمان بةيةكرت

لةبةردةم ئاويَنةدا

ئةم شةو ديدةو نيطاى توَ‏

بوَنى ذوورةكةى طرتووم

سةرجنى ويَنةكةى توَ‏

ئارامى ليَ‏ هةلَطرتووم

ئةم شةو بزةى ويَنةكةت

هةموو تةمةنى بردووم.‏

باس/‏ ئةمشةو دوورودريَذة الى شاعري بة

شةويَكى سةختا تيَدةثةرِيَت بةشةوى يةلَدا ناو

دةبريَت شعري لة دوورى و بيَدةنطى ئةو سةيرى

ويَنةى سةر ديوار وةك ئةو هيض نالَيَ‏ كاتيَ‏

بري لة ساتة خوَشةكان دةكاتةوة ئاوات دةخوازيَ‏

59


بى بييَ‏ نيطاكان بةرةو خةيالَ‏ دةباتةوة لةويَنةى

َ

سةر ديوارى ذوورةكة رِوخسارى ئةو لةطةل

خةيالَدا لةو شويَنةدا ثيَكةنييان بةيةكرت

ديَت ئاويَنةى ضاو لة ديدةى شاعري ويَنةكةى

ئةودا وةك ئةمشةو ذوورةكة بوَن و ديدةى ئةوى

وةرطرتووة واتا يادةوةرييةكان ديَتةوة ياد كاتيَ‏

سةرجنى ويَنةكةى ئةو دةدات ويَنةكة بوَ‏ دوورى

ئةو ئارامى لة شاعري دةسيَنيَتةوة بزةى ناو

ويَنةكة هةموو تةمةنى شاعري دةبات تةنها لة

ويَنةكةدا شاعر بزةى ئةو دةبينيَت لةوانةية ئةو

ويَنةيةى ئةو بةثةجنةى ئةو ويَنةكيَشة كيَشرابيَ‏

كةلة هةمان كاتدا شاعرية لةم شةوة شيعرى

توَى رِا ئةمالَيَ‏ .

هوَنراوةى هةشتةم/‏ ئةجمارة كة ويَنةت نارد

سةرنج بدة...‏ سةيرم بكةي

دةست خبة ذيَر ضةناطةو وا

نيشان بة

بيم دةكةي

نةك ويَنةكةو ئاوا بيَ‏

بةيةك نيطا ثيم كةي

باس/‏ ئةو بة نارِاستةوخوَ‏ ويَنةى خوَى

دةنريَ‏ يَ‏ بوَ‏ ئةم لة زةردةخةنةى تيَناطات

لة ليَدانةوةى شاعري بوَ‏ ويَنةى ئةو نازانيَ‏

هةربوَية ئةم داوادةكات طةر ئةجمارة ويَنةت

نارد سةرنج بدة بة ضاوةكانت سةيرم بكا دةست

خبة ذيَر ضةناطةوة واى دةرخبات بريى شاعري

دةكات كةواتة شاعري رِازيية بةو ويَنةيةى ثآ

تريَ‏ ‏ِامانة ئةو هةستةكانى شاعري رِازى دةكات

نةك ويَنةيةكى ثآ لة بيَ‏ ئاطايى و تةنياى كة

تةنها رِووخسارى كضيَ‏ بيَ‏ كة تةنها شاعري بريى

بكات.‏

هوَنراوةي-‏ نوَيةم/‏ لةكاتى رِوَيشتندا

دوو شتمان بةش كرد

‏)ئةوم(‏ الى خوَم دانا و

‏)خوَشم(‏ الى ئةو

باس/‏ شاعري جاريَ‏ تر ئة،‏

بة ئاطا ديَينَ‏ كاتيَ‏ ثيَكةوة

هةنطاوى رِيَطايان ثيَكةوة

دةنا دوو شتى طرنطيان لة

ذيانى يةكرتدا دابةشكرد

شاعري ئةوى الى خوَى

دانا واتا لة ذيانى

t

a

w

a

r

68

60


پایزی 2019

68

خوَشةويستيدا لة خوَشةويست ى لة بريوَكةى

دلَدا لة ناو هةموو هةستةكاندا ئةوى هيَناية

ناو ئةو هةموو شتانةى خوَى خوَشى الى ئةو

دانا طرانييةكانى ذيانى هةردووكيان لة رِوَح

و جةستةى دوو كةسدا الى شاعري ئةم بوَ‏

ئةوة،‏ ئةويش بوَ‏ ئةمة ئةم جوَرة دابةشكردنة

واتا ثيَكةوة بوونة واتا بةشيَك لة رِوَحى ئةم

بوَ‏ ئةو وة بةشيَكيش لةرِوَحى ئةو بوَ‏ ئةم واتا

طيانيَك لة دوو جةستةى جياواز ( ئةو،‏ شاعري(‏

بةستنةوةى رِوَحى ئةم بةوةوة رِيَطايةكى ترة لة

رِيَطاكانى خوَشةويستى جةستةيان رِيَطا دةبرِيَ‏

رِوَحيشيان دابةش دةكريَ‏ .

هوَنراوةى دةيةم/‏ هةردوو دةستم الى

خوَ‏ من

كةضى سةيرة بوَ‏ دةستم لة توَ‏ نابيَتةوة

باس/‏ وةك منالَيَ‏ لة تةمةنى الويدا

دةستةكانيان ثيَكةوة بوون جورئةتيَكى طةورة

ئاشكرا دمبيَت لةم هوَنراوةيةدا . هةردوو دةست

وةك جةستة الى شاعري خوَيةتى بةآلم دةستى لة

ئةو نابيَتةوة لريَ‏ ةدا دةست دوو واتا ديَت دةستى

جةستة،‏ دةستى رِوَح دةستى جةستة دةستى

شاعري خوَيةتى بةآلم دةستة كةى تر دةستى

رِوَحة دةستى ئازايةتى بويَرى و نوسني و ويَنة

كيَشان لة رِوَح و رِوخسارو باسى ئةو نابيَتةوة

دةربرِينى جورئةت تايبةت مةندييةكى ترى

الى شاعرية كةسانى ئاسايى ناتوانن بويَرانة

هةستةكانيان دةربرِن دةستى رِوَح الى شاعري

دةستى دلَة كةلة رِوَحى ئةو كضة نابيَتةوة.‏

هوَنراوةي يانزةيةم ئيَوارةية

ئيَوارةية و توَ‏ ليَ‏ ة نيت

منيش بيى ضاوت ئةكةم

وةكو نيطاى يةكةم بينني

بيى جوانى و ناوت دةكةم

ئيَوارةية و من هةر تةنيام

بيى طفتى نةرمت ئةكةم

بيى ثياسة و ئاويَزاني

دةستطرتنى طةرمت ئةكةم

ئيَوارةية و سةرم سةوداي

بينينيَكى كتوثرة

ضاوم سوَنطةى نيطايةكي

ثآ حةسرةتى طةرموطورِة

ئيَوارةية و لةبةردةرطاي

يادةكانتا رِاوةستاوم

ئيَوارةية و لةذيَر نواي

رِوانينيَكا هةلَكورِماوم

باس/‏ شاعري سةرتاثايى رِوَذى تةواو كرد

بةآلم لةم ئيَوارةيةدا بيريى ضاوةكانى دةكات

ضونكة ئيَواران كاتيَكة ماندوويةتى جةستة

و دةروون داواى ئاراميى دةكات شاعرييش

لةماندوويةتى جةستة ماندوو ترة لةرِوى

دةروونييةوة لةم ئيَوارةية داواى ئاراميى دةكات

ضاوةكانى , نيطاكانى هةمووى دةرمانة بوَ‏

ئاراميى نةستيى شاعري , هةموو كات شتة

جوانةكان ‏,نايابةكان ئارامكةرةوةى رِوَحن

61


ئةو جوانيية لةناو ناوى ئةو , لة ناو وشة و

ديَرِبةديَرى ثآ لة هةستيى ئةو ضارةسةرن بوَ‏

شاعري , شاعري نةخوَش نيية ئةوينى نةخوَشة بوَ‏

دوورى ئةو زوَر جار شتة جوانةكانى دةوروبةرمان

ناتوانن هيَندةى جوانى روَحى كةسيَ‏ كة لة

دآلية ئاسوودةيى بة مروَظةكان بدةن.‏

ديسان شاعري ثةنا بوَ‏ هةستى بةركةوتنى

رِوَحى ئةو دةبات واتا هةموو ‏)ثيَنج هةستى

شاعري(‏ ضاو لةرِيَى بينينيَكى كتوثرِى ئةوة

‏)كض(‏ ضاوةكانى شاعري بة ضاوةرِوانييةوة

ضاوةرِيَى نيطاى ثآ لة حةسرةتى ئةوة شاعري

طةشبينة بةم ئيَوارةية بةتةنها ضاوةرِيَية لةبةر

دةم دةرطاى يادةكانى ئةو بوَ‏ رِوانينيَكى ثآ

لةخوَشةويستى ئةم ضاوةرِوانيية يةكيَكة

لةتايبةت مةندى عاشق بوَ‏ مةعشوقةكةيى

ضونكة خوَى لةدونيايةكى تةنياية و ماندووى

رِوَح دةبينيَتةوة.‏

هوَنراوةى دوانزةيةم/‏

توَ‏ بلَيَى رِوَذيَ‏ دلَتةنطيم برِوا

هةرطيز و هةرطيز،‏ كة بينيمةوة

خوَشبةختيش وةكو تاظطةى ال شاخيَ‏

ورد ورد برِذيَنة ناو ئةو ئةوينمةوة

خوَزطة طوَرانى دلَ‏ وَشيم ئةوت

شةويش رِائةما،‏ لة تةنيشتمةوة

خوَزطة بالَندة خوَشبةختى عومر

لةسةر درةختى مالَ‏ ئةنيشيَتةوة.‏

باس/‏ جاريَ‏ تر شاعري ثآ بة دلَ‏ خوَزطة

دةخوازيَ‏ دلَتةنطى برِوات ‏)واتا دوورى و

ضاوةرِواني(‏ ئةو يةخةى نةطريَتةوة كاتيَ‏ كة

بينييةوة كامةرانى و خوَشبةختى وةك رِوَذطارى

رِوون وةك ئاوى تاظطةى الثال َ شاخةكان

دةرِذيَتة ناو رِوَحى شاعريةوة خوَزطة بوَ‏ ئةو روَذة

دةخوازيَ‏ كة طوَرانى خوَبةختى بلَيَت ئةويش لة

نزيكييةوة بيَت ئةوكات بالَندةى كامةرانى رِوَح

لةسةر درةختيى هيوا و داهاتووى هةردووكيان

دةنيشيَتةوة.‏

t

a

w

a

r

68

62


لێکدانەوەی ئەدەبیاتی

فێمنیستی ئالیس واکر

پایزی 2019

68

ن:‏ كيانا وايتد

و:‏ مستةفا زاهيدي

63


ئالیس ماسینیۆر واکر )١٩٤٤( 1 ڕۆماننووس،‏ شاعیر،‏ چیرۆکنووس،‏ وتار نووس و چاالکی ئەمریکایی

– ئەفریقاییە.‏ ناودارترین ڕۆمانی رەنگی ئەرخەوانی 2 بووە بە براوەی خەاڵتی پۆلیتزەر و خەاڵتی

کتێبی نەتەوەیی لە ساڵی ١٩٨٣. دیدی داهێنەرانەی واکر دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی دژواری ئابووری،‏

تیرۆری ڕەگەزی و عەقڵی ڕەشۆکیانەی ژیان و کەلتووری ئەمریکایی-‏ ئەفریقایی،‏ بە تایبەت لە

گوندەکانی باشوور.‏ نووسینەکانی پەردە لە سەر پەیوەندی چەند الیەنەی نێوان ژنەکان و هێزە

ئازادیبەخشەکانی شۆڕشی کۆمەاڵیەتی سیاسی هەڵدەماڵێت.‏

واکر دوای سااڵنێک لە بزووتنەوەی هونەری ڕەش 3 لە دەیەی ١٩٦٠ دەستی کرد بە باڵوکردنەوەی

شیعر و چیرۆکەکانی.‏ لە هەمانکاتدا کارەکانی واکر لەگەڵ کاری نووسەرانێکی وەک تۆنی

مۆریسۆن 4 و گلۆریا نیلوور 5 بە شێوەی هاوبەش،‏ لەگەڵ شەپۆلی دەیەی ١٩٧٠ لە ئەدەبیاتی

ژنانی ئەمریکایی-‏ ئەفریقایی دەناسرێتەوەو هاوتەریبی ئەو شەپۆلە کاری کردوە.‏

سەردەمی یەکەمی ژیان و خوێندن

ئالیس واکر،‏ ڕۆژی ‎٩‎ی فێبریوەری ١٩٤٤ لە ئیتۆنتۆن 6 لە دایکبوو.‏ ئەو هەشتەمین و بچووکترین

مناڵی مینی تالۆال گرانت و ویلی لی واکر بوو.‏ دایک و باوکی وەرزێر بوون و لە سەر زەوى خەڵک

و بە کرێ کاریان دەکرد.‏ ڕۆحی وشیاری واکر کە وای کرد کەسایەتی ئەو لە منااڵنیتر جیا بێت،‏

لە تەمەنی ٨ ساڵی و ئەو کاتەی براکەی چاوی چەپی ئالیسی بە ساچمەزەن لە پێشبڕکێی نێوان

کاوبۆکان و سوورپێستەکاندا بریندار کرد،‏ مرد.‏ تانەو تەشەری هاوپۆلییەکانی واکر لە قوتابخانە

و بێ موباالتی و گرنگی پێنەدانی بنەماڵە بەرامبەر بەم بابەتە،‏ وایکرد کە واکر ببێت بە کەسێکی

شەرمن و تەریک کەوتوو.‏ بەشێک لە شەرمی واکر دوای شەش ساڵ کە دکتۆرێک بە نەشتەرگەری

جێگای بینەکەی چاوی چەپی سڕیەوە،‏ لە ناو چوو.‏ واكر لە دواناوەندیشدا قوتابییەکی زیرەک و

دیار بوو و بە پلەی باشەوە دواناوەندی بڕی.‏ بەاڵم هەستێکی نامۆی لەگەڵ بوو و لە تەنهاییدا

هەستەکانی بە خوێندنەوەو نووسینی شیعر پەروەردە دەکرد.‏

ساڵی ١٩٦١ واکر،‏ گوندەکەی خۆی واتە ئیتۆنتۆنی بە مەبەستی خوێندن لە کۆلێژی سپێلمەن،‏

t

a

w

a

r

68

64

AliceMalsenior Walker 1-

The Color Purple- 2-

- 3 ئەم بزووتنەوەیە،‏ لقێکی هونەری بزووتنەوەی ڕەشەکانی ئەمریکایە و پێشەنگی ئەم بزووتنەوەیە ، ئامێری باراکایە لە هارلمی نیۆیۆرک.‏ گۆڤاری تایمز ئەم

‏ێ ت ژ م‏ ووی ئەدەبیا‏ ی ئەفریقا-‏ ی ئەمریکا‏ ناو دابەتا کە زیاترین مشت و مڕی دروست کردوەو زۆرترین

بزووتنەوەیە وەک یەکێک لەو بزووتنەوە ئەدەبیانەی

باسی لێکەوتۆتەوە.‏

Toni Morrison 4-

Gloria Naylor 5-

Eatonton 6-


پایزی 2019

68

کە خوێندنگەیەکی بەرز بوو بۆ خوێندنی ژنانی ڕەش پێست لە ئاتالنتا،‏ بەجێ هێشت.‏ لە ماوەی

دوو ساڵدا کە لە کۆلێژی سپێلمەن بوو،‏ بەشداری بزووتنەوەی یاسایی-‏ مەدەنی کرد و زۆر چاالک

بوو تێیدا.‏ دوای ئەوە لە کۆڵێژی سپێلمەنەوە چووە کۆلێژی سارا الرنس لە نیۆیۆرک.‏ وێڕای

خوێندن و خوێندنەوە بەردەوام بەشداری هەبوو لە بزوونتەوەی یاسایی مەدەنیدا،‏ دوای ئەوەی

لە ساڵی ١٩٦٢. وەک ئەندام لە فێستیڤالی بانگ کرا بۆ ماڵی مارتین لۆتەرکینگ

ئاشتی جیهانی الوان لە فەنالند وەرگیرا.‏

هەروەها ناوی دەنگدەرە ڕەش پێستەکانی لە

الیبرتی کانتی جۆرجیا تۆمار کرد و دوای

ئەوە،‏ ماوەیەکیش لە وەزارەتی کار و باری

کۆمەاڵیەتی لە نیۆیۆرک کاری دەکرد.‏

دوو ساڵ دوای ئەوەی واکر بەکالۆریۆسی

لە کۆلێژی سارا الرنس لە ساڵی ١٩٦٥

بە دەست هێنا،‏ لەگەڵ ملۆین ڕۆزنمان

لۆنتاڵ 7 کە پارێزەرێکی سپی پێستی مافە

مەدەنییەکان بوو ژیانی هاوسەری پێک

هێنا.‏ ئەوان لە جەکسۆن،‏ می سی سی

پی،‏ ئەو شوێنەی کە واکر وەک ڕاوێژکاری

مێژووی ڕەش پێستەکان لە پڕۆگرامێکدا

کە تازە دەستی پێکردبوو کاری دەکرد،‏

دەژیان.‏ هەروەها واکر لەوێ نووسەری

فەخری کۆلێژی ئەیاالتی جەکسۆن و کۆلێژی تۆگالۆ بوو.‏ واکر ساڵی ١٩٦٩ یەکەم ڕۆمانی خۆی

بە ناوی – ژیانی سێهەمی گرانگ کاپلەند 8 نووسی و لە هەمان ساڵدا ڕبەکا گرانت 9 ی کچی لە

دایک بوو.‏ کە ساڵی ١٩٧٧ لە مێردەکەی جیا بۆوە ڕوویکردە کالیفۆڕنیای باشوور،‏ ئەو شوێنەی

کە تا ئێستەش لێی دەژی و خەریکی نووسینە.‏

واکر لە زانکۆکانی ڤێلسی،‏ ماساچۆست لە بۆستۆ،‏ یال،‏ براندیس و زانکۆکانی کالیفۆڕنیا لە بێرکلی،‏

65

Melvyn Rosenman Leventha -7

The Third Life of Grange Copeland 8-

Rebecca Grant 9-


خوێندنی ژنانەی 10 ئەمریکایی-‏ ئەفریقایی بە خوێندکارەکان دەوتەوە.‏ پشتیوانی لە ناوەندەکانی

دژە ئەتۆمی و الیەنگری ژینگە دەکرد و ناڕەزایەتییەکانی دژ بە نەریتەکانی سەرکوتگەری ژنان لە

ئەفریقا و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست،‏ ئەوی کرد دەنگێکی الیەنگری مافی ژنان لە ئاستی نێونەتەوەییدا.‏

11 کاریکردوەو یەکێکە لەM.Sواکر وەک یارمەتیدەری ئێدیتۆری گۆڤاری لیبراڵ فێمنیستی

12

دامەزرێنەرانی ناوەندی باڵوکەرەوەی وایلد تری.‏

واکر ستایشی مێژووی ئەدەبیاتی دایک تەوەری کردوەو لەم پەیوەندەدا کۆمەڵێک وتار و

لێکۆڵینەوەی نووسیوە ، مەبەست لەم کارانەی ئاشنا کردنی بەرەی نوێی خوێنەرەکان بە

نووسەرانێکی وەک زۆرا نیل هۆرستۆن 13 ئەو کۆمەڵەیەی کە واکر کاتی خۆی بۆ تەرخان کردوە

بۆ ئیدێت کردنی-‏ من خۆم خۆش دەوێت کە پێدەکەنم....‏ و جارێکیتر ئەو کاتەی بە شوێن ماناو

کاریگەرییەوەم:‏ خوێندنەوەیەک بۆ ڕۆزا نیل هۆرستۆن )١٩٧٩(- کارێکی سەرکەوتوو بوو کە بوو

بە هۆی ئەوەی جارێکتر بەرهەمەکانی هۆرستۆن چاپ و باڵو بکرێتەوە.‏ واکر جگە لەوەی کاریگەری

هۆرستۆنی لە سەرە،‏ دەتوانین بڵێین ئەدەبیاتی واکر لە ژێر کاریگەری نووسەرانێکی وەک:‏ جین

تۆمۆر نووسەرەی ڕێنساسی هارلم،‏ برۆکس هۆنۆدلین شاعیری ڕەش پێستی شیکاگۆیی،‏ بسی هێد

ڕۆماننووسی ئەفریقای باشوور،‏ فالنری ئۆکانێر،‏ نووسەری جۆرجیای سپی،‏ دا بووەو کاریگەری

ئەم نووسەرانەی لە سەر بووە.‏

شیعر

ساڵی ، ١٩٦٨ لە سەر بنەمای ‏(‏once‏)یەکەم کۆمەڵە شیعری واکر بە ناوی ‏)یەکجار(‏

ئەزموونەکانی لە بزووتنەوەی مەدەنی و سەفەری بۆ ئەفریقا نووسرا.‏ کۆمەڵە شیعری یەکجار لە

ژێر کاریگەری هایکۆی ژاپۆنی و فەلسەفەی ئەلبێر کامۆ ‏،دایە و هەروەها هەڵگری کۆمەڵێک ڕامانە

دەربارەی عەشق و خۆکوژی.‏ لە ڕاستیدا دوای ئەوەی واکر هاوینی ١٩٦٤ سەردانی ئافریقای کرد

و دەبوایە دوای گەڕانەوەی بچێتە کۆلێژ بۆ خوێندن،‏ بەاڵم بە شێوەیەکی نەخوازراو سکی پڕ بوو.‏

ئەوە لە نووسینەکانیدا بە شێوەیەکی کراوەو ڕوون باس لەو خەم و ئازارە جەستەیی و دەروونییە

دەکات کە پێش لە لەبار بردنی مناڵ تووشی ببوو.‏ شیعرەکانی کۆمەڵە شیعری ‏)یەکجار(‏ جگە

Women study 10-

Ms. magazine - 11

Wild Tree Press - 12

- 13 Hurston Zara‏-ژنە Neale نووسەری ڕەش پێست و مرۆڤناسی پێش واکر کە ژمارەیەک ڕۆمانی نووسیوە.‏

t

a

w

a

r

68

66


لەوەی ڕەنگدانەوەی سەردەمێکی تاڵی ژیانی ئەوی تێدایە کە بیری لە مەرگ دەکردەوە،‏ بەڵکوو

لە هەمانکاتدا دەرباری بڕیاری سەرکەوتوانەی ئەوە بۆ چاکسازی لە ژیانیدا.‏ دووهەمین کۆمەڵە

بوو (1973) Poems Revolutionaryشیعری Petunias and Other واکر بە ناوی

کە لە ڕێگەی ئەم کۆمەڵە شیعرەوە بووە براوەی خەاڵتی کتێبی لیلیان سمیت،‏ لە الیەن شۆرای

ناوچەکەوە.‏

پایزی 2019

Revolutionaryپاتۆنیای Petunias and Other شۆڕشییەکان و شیعرەکانی تر (

Poems)

Revolutionaryشیعرە Petunias and گێڕانەوەییەکانی واکر لە دووهەمین کۆمەڵە شیعری

- پێداچوونەوەیە بە ژیانی ڕابردووی لە باشوور و شیعرەکانیتر(‏‎1973‎‏)‏ Other Poems

ملمالنێ و کێشمەکێشی ڕووکەشیانەی سیاسییەکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە.‏ شیعرێکی لە ژێر

14

ڕێزگرتنە لە ڕێبەرانی سیاسی و نووسەرانی ناوی شەو خۆش ویلی لی،‏ بەیانی دەتبینم

68

داهێنەری ڕەش پێست.‏ واکر لەگەڵ چاپ و باڵوکردنەوەی کۆمەڵە شیعری چوارەمیدا بە ناوی

ئەسپەکان دیمەنێک دەخولقێنن کە جوانتر دەبینرێت.‏ )١٩٨٤( 15 سەرجەم شیعرەکانی پیشتری

لە کتێبێکدا لە ژێر ناوی هەموو ئەو شتانەی دەربارەی جەستەی شینی ئەو دەیزانین:‏ شیعرە

زەمینییەکان،‏ کۆمەڵە شیعر ١٩٦٥- ١٩٩٠ )١٩٩١( کۆ کردەوەو چاپی کرد.‏ گۆڤاری پالیشەر

16

بە متمانەی تەواو بە کۆمەڵە شیعری دواتری واکر باشەی زەوی:‏ شیعرە نوێکان ویکلی

)٢٠٠٣(، بابەتە ئێکۆلۆژی و مینۆکییەکانی ئەم کۆمەڵە شیعرە زەق دەکاتەوەو هەروەها لەم

بارەوە دەڵێت لەم کۆمەڵە شیعرەدا بە وردی ستایش و وەسفی دۆستی،‏ عەشقی ڕۆمانتیک،‏

چێشت لێنان،‏ بزووتنەوەی ئاشتی،‏ فرەچەشنی نەتەوەیی و بەتایبەت وەسف و ستایشی ژنانی

بەهێز کراوە لەوانە جەنی گۆدال 17 کراوە.‏ یەکێکیتر لە کۆمەڵە شیعرەکانی واکر بە ناوی ئەو

18

ساڵی ٢٠٠٥ چاپ و باڵو کرایەوە.‏ 19 شیعرەی کە تا کۆتایی باڵم سەفەری کرد

Good Night, Willie Lee, I’ll See You in the Morning -14

Horses Make a Landscape Look More Beautiful -15

Publishers Weekly -16

Jane Goodall - 17

A Poem Traveled Down My Arm - 18

- 19 لە دەقە ئینگلیزییەکەدا نووسراوە دوایین کۆمەڵە شیعری واکر کۆمەڵە شیعری ئەو شیعرەی تا کۆاتایی باڵم سەفەری

کرد ە.‏ بەاڵم لە ڕاستیدا واکر ساڵی ٢٠٠٥ چاپ و باڵو کراوەتەوە.‏ بەاڵم لە ڕاستیدا لە ژمارەیەک لە سەرچاوەکان نووسراوە کە

ئەم کۆمەڵە شیعرە ساڵی ٢٠٠٣ چاپ و باڵو کراوەتەوە.‏ وەک لە ماڵپەڕی تایبەتی خۆیدا هاتووە ساڵی ٢٠٠٥ کۆی بەرهەمەکانی

67


وتار و کورتە چیرۆکەکان

یەکێک لە یەکەمین چیرۆکەکانی واکر بە ناوی تا دۆزەخ لەگەڵ مەرگ 20 ە کە سەرنجی لەنگستین

هیوز 21 ی ڕاكێشا و دواتر هیوز لە کۆمەڵەیەکدا بە ناوی باشترین کورتەچیرۆکەکان لە نووسینی

نووسەران نێگرۆ )١٩٦٩( 22 چاپ کرد.‏ 23 چیرۆکی تا دۆزەخ لەگەڵ مەرگدا لە سەر بنەمای

چیرۆکێکی ڕاستەقینە داڕێژراوە.‏ ڕووداوێک کە لەو چیرۆکەدا هەموو دڵخۆشی و پێکەنینی

مناڵەکان گیتاریستێکی پیرە بە ناوی ئاغای سوییت کە لە سەرەمەرگدایە.‏ لەم ساڵەوە بۆ

ساڵێکتر ڕزگاری دەبێت.‏ لە سەرەتای چیرۆکەکەدا گێڕەرەوە کە کچێکی گەنجە دەگەڕێتەوە بۆ

ماڵەوە بۆ ئەوەی ئاغای سوییت ڕزگار بکات،‏ بەاڵم سەرکەوتوو نابیت.‏ ئەم کچە دوای مەرگی

سوییتی گیتاریست،‏ دەبێت بە خاوەنی گیتارەکەی – میراتی عەشق ق ژینای ناکۆتایی ئەو.‏

تا دۆزەخ لەگەڵ مەرگدا جارێکیتر چاپ کرایەوە وێرای چاپ کردنی یەکەم کۆمەڵە کورتە

24

‏.چیرۆکی واکر بە ناوی لە عەشق و سەر ئێشەدا:‏ چیرۆکگەلێک لە ژنانی ڕەش پێست )١٩٧٣(

سێزدەهەمێن چیرۆکی ئەم کۆمەڵە چیرۆکە کێشە و ملمالنێی ژنانی ڕەش پێست لەگەڵ ناسینی

کۆمەڵگە داخراوەکانی ڕوو لەگەشەکردن دەخاتەڕوو،‏ ئەوە نیشان ئەدات کە ژنان خوازیاری

گەیشتن بە گەورەیی خۆیانن و دژی پێناسە دۆگماو و داخراوەکان دەوستنەوە.‏ لە دووهەم کۆمەڵە

چیرۆکی واکر دا ، بە ناوی تۆ ناتوانی ژنێکی باش بمێنیتەوە:‏ چیرۆکەکان )١٩٨٢( 25 کۆمەڵێک

t

a

w

a

r

68

بە ناوی Collected Poems چاپ و بالو کردۆتەوە.‏ هەروەها ساڵی ٢٠١٠ کۆمەڵە شیعری Hard Times Require Furious

Dancing: New Poems چاپ و بالو کردۆتەوە.‏ تا ئێستە دوایین کۆمەڵە شیعری ئەم شاعیرە ڕەش پێستە ئەفرۆ –

ئەمریکییە بە ناوی هێنانە دەرەوەی تیر لە دڵ؟ Heart( )Taking the Arrow Out of the چاپ و باڵو بۆتەوەو ئەم کۆمەڵە

شیعرە ساڵی ٢٠١٨ باڵو کراوەتەوە.‏ ‏)و-‏ کوردی(‏

To Hell with dying - 20

Langston Hughes - 21

The Best Short Stories by Negro Writers - 22

-23 لە ڕاستیدا ناوی تەواوی کتێبەکە ئەمەیە The Best Short Stories By Negro Writers an Anthology From

1899 to the Present و ساڵی ١٩٦٧ چاپ و بالو کراوەتەوە.‏ کتێبێکە ٥٠٨ الپەرەیی و بەرهەمی ژمارەیەک لە نووسەران و

چیرۆکنووسانی نێگرۆی تێدایە لە ساڵی ‎١٨٩٩‎وە تا ١٩٦٧. ئەو نووسەرانەی بەرهەمەکانیان لەم کۆمەڵە چیرۆکەدا هاتووە بریتین لە:‏

Alston Anderson, James Baldwin, Lebert Bethune, Robert Boles, Arna Bontemps, Gwendolyn Brooks, Frank London

Brown, Charles W. Chesnutt, Alice Childress, John Henrik Clarke, Cyrus Colter, Pearl Crayton, Owen Dodson, Paul

Laurence Dunbar, Katherine Dunham, Junius Edwards, Ralph Ellison, Ronald Fair, Rudolph Fisher, Ernest J. Gaines,

Chester B. Himes, Langston Hughes, Kristin Hunter, Zora Neale Hurston, Clifford Vincent Johnson, William Melvin

Kelley, John Oliver Killens, Woodie King, Jr., Sylvester Leaks, Paule Marshall, R.J. Meaddough III, Ronald Milner,

Willard Motley, Lindsay Patterson, Ted Poston, Conrad Kent Rivers, Charlie Russell, Mike Thelwell, Jean Toomer, Mary

Elizabeth Vroman, Alice Walker, Eric Walrond, Dorothy West, John A. Williams, Charles Wright, Richard Wright, and

.Frank Yerby

In Love and Trouble: Stories of Black Women - 24

You Can’t Keep a Good Woman Down: Stories - 25

68


وێنای ڕوونە لە ئەزموونەکانی ژنان و درێژەپێدەر و جەختکردنەوەیە لە بابەتگەلێکی هەستیاری

وەک لەبار بردنی مناڵ و دەستدرێژی سێکسی.‏ ساڵی ٢٠٠٠ واکر سێهەم کۆمەڵە چیرۆکی خۆی

بە ناوی ڕێگایەک لە بەرە بە دڵێکی شکاوەوە . 26 هەروەها ٤ کتێبی بۆ منااڵن نووسی.‏ لەوانە

27

کۆپی وێنەداری تا دۆزخە لەگەڵ مەرگ )١٩٨٨( و دۆزینەوەی بەردەی سەوز )١٩٩١(.

واکر چەند بەرگ لە وتار و ڕامانە ئۆتۆبایۆگرافییەکانی خۆی چاپ و باڵو کردەوە.‏ ساڵی ١٩٨٣

واکر بە نووسینی کتێبی گەڕان بە دوای باخچەکانی دایکماندا:‏ پەخشانێکی ژن گەراییانە یە

پایزی 2019

68

28 خوێنەرەکانی بە ڕوانگەی نوێی ئایدۆلۆژیکی خۆی لە چوارچێوەی بیرکردنەوەی فێمنیستی

ئاشنا دەکات.‏ وشەی ژن گەرا کە لە ناو کتێبەکەیدا دایناوە،‏ ئەو ژنە ڕەش پێستانەی کە ڕێز لە

داهێنان،‏ هەست و تواناکان و نەرمی نواندنی ژنان دەگرن،‏ جیا دەکاتەوە و ڕێزیان لێدەگرێت.‏ لە

ڕاستییدا ژن گەرایی پێشتر وەک گەاڵڵەیەک سەیر دەکرا کە داوا لە ژنان دەکرا کە بێدنگ و ملکەچ

بن و زیاتر دەرخەری دەسەاڵتی پیاوساالرانە بوو.‏ کتێبی گەڕان بە دوای باخچەکانی دایکماندا:‏

پەخشانێکی ژن گەراییانە،‏ بوو ساڵی ١٩٨٤، نووسیویەتی ؛ڤدوویەتی بە براوەی خەاڵتی کتێبی

لیلیان سمیت . یەکێکیتر لە کۆمەڵە وتارەکانی واکر ناوی:‏ هەمان ڕووباری دووبارە،‏ شانازی کردن

بە دژواریی 29 لەو کتێبەدا نووسەر باس لە ملمالنێ و کێشمەکێش دەکات لەگەڵ نەخۆشی الیم

) لە سەردەمی نووسینی ڕۆمانی ‏)رەنگی ئەرخەوانی(.‏ هەروەها واکرکۆمەڵەdisease (Lyme

وتارێکی دیکەی بە ناوی نێردراو لەالیەن زەوییەوە:‏ پەیامێک بۆ ڕۆحی دایەگەورە:‏ نووسی دوای

30

هەردوو هێرشەکە بۆ سەر تاوەرە بازرگانییەکان و پێنتاگۆن )٢٠٠٢(

ڕۆمانەکان

بە هەمانشێوەی کورتە چیرۆکەکانی،‏ ئالیس واکر لە ٦ ڕۆمانیدا کە باڵوی کردۆتەوە زیاتر لەوەی

باس لە پەیوەندی نێوان ڕەش پێستەکان و سپی پێستەکان بکات،‏ زیاتر جەخت لە سەر ژیانی

ناو کۆمەڵی ئەفرۆ-‏ ئەمریکاییەکان دەکاتەوە.‏ یەکەم ڕۆمانی بە ناوی ژیانی سێهەمی گرانج کاپلەند

31

باس لە ژیانی تاڵ و ڕزگاربوونی بنەماڵەیەکی ڕەش پێست دەکات کە بە درێژایی )١٩٧٠(

چەندین بەرەو وەچە،‏ گیرۆدەی دەستی توندووتیژی و گرێدراوێتی ئابوورین.‏ هەروەها لە ڕۆمانی

The Way Forward Is with a Broken Heart - 26

Finding the Green Stone - 27

In Search of Our Mothers’ Gardens: Womanist Prose -28

The Same River Twice: Honoring the Difficult- 29

Sent by Earth: A Message from the Grandmother Spirit: After the Attacks on the World Trade Center and - 30

Pentagon

The Third Life of Grange Copeland - 31

69


)١٩٧٦( دەربارەی گەنجێکی چاالکی مافە مەدەنییەکانە و گێڕانەوەی ژیان و کاریMeridian

ئەو گەنجەیە.‏ ڕۆمانی ڕەنگی ئەرخەوانی )١٩٨٢( لە نووسینی واکر زیاتر لە ناو نووسەران و

کۆمەڵگدا دەنگدانەوەی هەبوو.‏ ئەم ڕۆمانە ساڵی ١٩٨٣ خەاڵتی پۆرکری وەرگرتووەو ساڵی ١٩٨٥

لە الیەن ستیڤن سپیلبێرگ ەوە کراوە بە فیلم و براوەتە سەر پەردەی سینەما.‏

ڕەنگی ئەرخەوانی

گێڕەوەری ئەم ڕۆمانە کچەکەی سێلی ە و لە فۆڕمی نامەنووسیندا-‏ کۆمەڵیک نامە-‏ دا نووسراوە.‏

) باس لە نهێنی پەیوەندی سێکسی خۆی لە مناڵی،‏ دەستدرێژی و بەکارهێنانیCelleسێلی (

جەستەیی و هەروەها تەنهایی خۆی،‏ لە فۆڕمی نامەدا بۆ خودا دەنووسێ،‏ خەریکی گێڕانەوەی

ئەم ڕۆمانەیە.‏ دوای ئەوەی سێلی چەندین جار لە الیەن زڕباوکەکەیەوە دەست درێژی سێکسی

دەکرێتە سەری،‏ ناچار دەبێت مێرد بە پیاوێک بکات کە ژنەکەی مردووەو سێ مناڵی هەیە.‏ لێرەدا

) و خوشکەکەیAvery Shugتەنها دڵخۆشی سێلی خزمەتکاری مێردەکەی شووگ ئاڤێری (

) کە هەردووکیان ئەندامی شۆرای پشتیوانی لە ژنانن.‏ سێلی بەرە بەرە فێر دەبێتNettieنێتی (

کە خۆی بە ژنێکی دڵخواز و بەشێکی بەهادار و گرینگ لەم دونیا ببینێت.‏

لەگەڵ ئەوەی کە رەنگی ئەرخەوانی لە بەشی گوندنشینی جۆرجیا لە سەردەمی هەاڵواردنی

ڕەگەزی ڕوو دەدات،‏ ئەم ڕۆمانە دوو الیەنی ئۆتۆبایۆگرافی لە کۆیلە بوونی سەدەی نۆزدەیەم و

چیرۆکی ڕۆمانتێک بە گێڕانەوەیەکی دان پێدانان لە وشیاری سێکسی ، تێکەڵ یەکتر دەکات.‏

توندترین ڕەخنەی واکر لەم ڕۆمانە ئەوەیە کە ئەو وێنانەی کە خۆی لە پیاوانی ڕەش پێست

هەیبوو و بە لێدانی پیاوانە دەیبینین شەرمەزار دەکات و بە خراپی دەزانیت.‏ بەاڵم کەسانیتر

خستنەڕووی وێنایەکی ڕوون و ئاشکرا لە تابلۆکان،‏ زمانی باو و دەستەواژەکانی کۆمەڵگای ڕەش

پێست لە ڕۆمانی ڕەنگی ئەرخەوانی ستایش دەکەن و بە شتێکی باش و بێ وێنەی ناو دەبەن.‏

شانۆگەرییەکی مۆزیکاڵ کە لەم ڕۆمانە وەرگیرابوو ساڵی ٢٠٠٤ لە الیەن کۆمپانیای شانۆی

ئالیانس 32 لە ئاتالنتا نمایش کراو هەروەها ساڵی ٢٠٠٥ لە برادۆی جارێکیتر نمایش کرایەوە.‏

زۆربەی زۆری لێکۆڵەران و ڕەخنەگرانی ئەدەبی ڕۆمانی ڕەنگی ئەرخەوانی لەگەڵ دوو ڕۆمانی

دواتری ئەو،‏ لە تریلۆژییەکی نافەرمیدا بە یەکترەوە پەیوەند دەکەنەوە.‏ کچەزاکەی سێلی بە ناوی

فانی کارەکتەری سەرەکی ڕۆمانی پەرەستگەی خێزانی من 33 ‏)‏‎١٩٩٢‎‏(ە و کەسایەتی سەرەکی

t

a

w

a

r

68

the Alliance Theatre Company -32

The Temple of My Familiar - 33

70


تاشی ، ژنی کوڕەکەیJoy Possessing the Secret of ڕۆمانی دواتری واکرە بە ناوی

سێلی و ئەم ژنە ئەفریقییە.‏ لە ڕۆمانی دواتری واکردا لە ژێر ناوی لەگەڵ تیشکی پێکەنینی

34

کۆمەڵێک بابەت و تێمی سێکسی و ئایینی توند باسیان لێوە کراوە،‏ کە باوکم )١٩٩٨(

پایزی 2019

68

دەکاتەوە.‏ ئەم ڕۆمانە گێڕانەوەی گێڕانەوەی چیرۆکەکە لەم دوو الیەنە گرینگەوە بەش بەش

بنەماڵەیەکی مرۆڤناسی ئەمریکایی-‏

ئەفریقاییە کە سەردانی مەکسیکیان

کردوە بۆ ئەوەی لە ڕەچەڵەکی

خێڵەکی کۆیلە ڕەشەکان و

ئەمریکاییە ڕەسەنەکان بکۆڵنەوەو

لێکی بدەنەوە.‏ لە ڕۆمانی ئێستا

35

کاتی داگیرکردنی دڵتە )٢٠٠٤(

کەسایەتی یەکەمی ئەم ڕۆمانە

بە ناوی کیت سەفەرێکی مینۆکی

و زارەکی دەست پێ دەکات بۆ

ئەوەی ڕێگایەک بدۆزێتەوە بۆ

ئەوەی ڕەوتی گەیشتن بە پیری

بۆ خۆی دەروونی بکاتەوە.‏ واکر

دەڵێت،‏ گەڕانی کیت گەڕانێکە

کە دەبێت ببێت و پێویستە وەها

گەڕانێک بێت،‏ لەبەر ئەوەی تا

ڕادەیەکی زۆر تەمەنی پیری و

ژیان لەو تەمەنە نەناسراوە.‏ وا دیارە خەڵک بۆچوونێکی

ڕوونیان لە ژیانی ئەو ژنانەی کە لە سەرووی تەمەنی ٥٥ و ٦٠ ساڵییەوەن نییە.‏

واکر دەڵێت:‏ تەنها شتێک کە لە چیرۆکەکانمدا گرینگیم پێداوەو لەسەریان دەڕۆم،‏ ناسین و

کردنەوەی دەرگای ئەو نهێنیانەیە کە سنووردار ناکرێنەوە بە سیاسەت،‏ ڕەگەز یان هەرێمی

جوگرافیایی.‏ و هەرئەمەش دەرخەری تێڕوانینی بێ وێنە و چەند الیەنەی ئەدەبییە لە بەرهەمەکانی

71

by the Light of My Father’s Smile - 34

Now Is the Time to Open Your Heart - 35


واکر دا.‏

واکر دەڵیت:‏ تەنها شتێک کە دەمەوێت لە ژیان چیرۆکەکانمدا ڕەنگ بداتەوە،‏ زانین و پەی بردنە بەو

ڕاز و نهێنیانەی کە بە سیاسەت و ڕەگەز و هەرێمی جوگرافیایی سنووردار ناکرێنەوە.‏ هەر ئەمە بووە

بە هۆی ئەوەی ئەدەبیاتی واکر ئەدەبیاتێکی فرەڕەهەند و چەند الیەنە و بێ وێنە بێت.‏ لە ڕاستیدا

واکر بە بەکار هێنانی توخمگەڵێکی وەک:‏ مینوکی بوون.‏ حەکایەت و چیرۆکی پێشینەکان،‏ ڕوانگەی

فێمنیستی و ژن گەراییانە،‏ ڕیالیسمی ئەدەبی و گرۆتیسک لە نووسراوەکانیدا،‏ پانتایەکی فراوانی

کلتووری و ئەدەبی خوڵقاندووە.‏ ساڵی ٢٠٠١ ئالیس واکر وەک یەکێک لە کەسە ناودارەکانی جۆرجیا

دیاری کراو ناوی چووە لیستی کەسانی ناوداری ئەو ئەیالەتەوە.‏ هەروەها ساڵی ٢٠٠٧ زانکۆی ئێمۆری

36

ئەرشیفی بەرهەمە ئەدەبی و تایبەتییەکانی واکری پێ گەیشت و ساڵی دواتر دەستی کرد بە

باڵوکردنەوە وتارەکەی.‏

‏:سەرچاوەکان

t

a

w

a

r

-Erma Davis Banks and Keith Byerman, Alice Walker: An Annotated

Bibliography, 1968-1986 (New York: Garland, 1989).

-Harold Bloom, ed., Alice Walker’s The Color Purple, Modern Critical

Interpretations series (New York: Chelsea House, 2000).

68

- Ikenna Dieke, ed., Critical Essays on Alice Walker (Westport, Conn.:

Greenwood Press, 1999).

-Henry Louis Gates and K. A. Appiah, eds., Alice Walker: Critical

Perspectives Past and Present (New York: Amistad Press, 1993).

-Maria Lauret, Alice Walker, Modern Novelists series (New York: St. Martin’s

Press, 2000).

-Evelyn C. White, Alice Walker: A Life (New York: Norton, 2004).

-Donna Haisty Winchell, Alice Walker (New York: Twayne, 1992).

سەرچاوە:‏ ماڵپەڕی زانستگای جۆرجیا

-

72

Emory University - 36


وتووێژ

لەگەڵ

ئالیس واکر

ئەنجامدانی وتووێژ:‏

پایزی 2019

Salamishah Tillet

68

و:‏ رِيَزان نورةدين

73


بوَضى ناوى ئةم كوَمةلَةيةت ناوة هيَنانة

دةرةوةى تي لة دلَ‏ ؟ Arrow( Taking the

74

)Out of the Heart لة ثيَشةكى كتيَبةكةدا

وتووتة،‏ ناوى كتيَبةكة لة سةرةتادا رِيَطاى

دريَذى مالَةوة ‏)ناوى شيعريَكى واكر كة سالَ‏

٢٠١٦ بوَ‏ حمةممةد عةل نووسيويةتي(،‏ و

دواتر ناوى كتيَبةكةت طوَرِيوة.‏

- وا بريدةكةمةوة جاريَكيرت بانط كراومةتةوة

ئةم دونيا.‏ رِاكيَشراومة بوَ‏ ناو واقعيَك كة

خةلَك بةرطةى قورسترتين ئازارةكان دةطرن

و زوَربةى خةلَك ئةوةندةيان ئارامش و هيَز

نيية كة بتوانن رِيَطاى دريَذى مالَةوة بيَننةوة

بةرضاوى خوَيان.‏ ئةوان هيَشتا لةطةلَ‏ ئةو

تريةى كة ضووة بة جةستةياندا هةلَدةكةن.‏ لة

شيعرةكامندا دةربارةى رِاطةياندنةكان و ئةو

شتةى بة رِاستةى لة سةر ئةم ئةستريَ‏ ة رِوو

دةدات،‏ كوشتنى مناآلن،‏ داطريكردنى زةوي،‏

زةرياكان و هةموو شتم باس كردوة.‏

سةرةرِاى ئةوةى كة ناوى كتيَبةكةت

طوَرِيوة،‏ بةآلم هيَشتا سوورى لة سةر ئةوةى

رِيَزيَكى تايبةت بطييَت لة ‏)حمةممةد

عةلي(‏ كةسةرةتا ناوى كتيَبةكةت لةوةوة

وةرطرتبوو؟

- لة سةردةميَكدا كة لة ميدياكانةوة

بةردةوام باس لةوة دةكرا دةبيَت برِوَين بوَ‏

ظيَتنام و خةلَكى ئةويَ‏ بكوذين،‏ حمةممةد عةلي،‏

شةرِكةريَكى ناودار بوو كة ئامادة نةبوو

بةشدارى بكات لة كوشتنى خةلَكى ظيَتنام.‏

ئةو دةيطوت:‏ نة من خوشك و براكانى خوَم

لة هةر كويَى زةوى بن ناكوذم و ئةطةر التان

واية من ئةم كارة دةكةم شيَنت و بوَضى ناخمةنة

زيندانةوة؟ وةها هةلَويَستيَكى بةهيَز جيَطاى

رِيَزة.‏ ئةو فريَ‏ ى كردين كة هةلَسووكةوتى

ئةمريكاييةكان كة وامان ليَ‏ دةكات ضاو و

طوميَ‏ ان ببةستني بة هةر شيَوةيةك بووة يةخةى

خوَمان دةطريَتةوةو ئةمرِوَكة ئةم رِاستيية

دةبينني.‏

ضاوم بة كتيَبةكةدا طيَ‏ ‏ِا و بيم لةوة كردةوة

كة تةنها ئاليس واكيرَ‏ دةتوانيَت وةها

ستايشى كةسايةتيطةلَيكى جياوازى وةك

، حمةممةد عةلي،‏ ضيَلسى منينط،‏ جسى

ويلياميز و فيديَل كاستروَ‏ بكات و ثيَياندا

هةلَبدات،‏ بةآلم من الم واية ئةم كةسانة

هةموويان سةر بة يةك دنياية و لة يةكر

جويَ‏ ناكريَنةوةو جياواز نين لة يةكر.‏

- زوَر باشة،‏ دةتهةويَت دةربارةى ضيَلسى

قسة بكةم؟ كاتيَك لة شيعرى دواتر بريت

دةكةين ندا دةربارةى ئةو خةلَكانةى كة هيَز

t

a

w

a

r

68


و بويَرى بةشدارى كردن لة حةقيقةتيَكيان دا

هةية كة لةبةرضاويانة دةمنووسي،‏ بةردةوام

بريم لة ضيَلسى دةكردةوة.‏ ‏)ضيَلسى منينط،‏

ليَكوَلَةرى سى ئاى ئةي،‏ كة ذمارةيةكى زوَر

بةلَطة و ديَكوَميَنتى خستة بةردةم ويكى

َ

ليكس و بةو بوَنةوة سةرةتا سزاى ٣٥ سال

قسة دةكات.‏ بةآلم ئةم شتانة ئةو رِاستيية

دادةثوَشيَت كة توَ‏ ضى دةكةيت و كارت ضيية.‏

ئيَوة دايك و باوكانيَك دةنريَ‏ نة جةنط...‏ بوَ‏

ئةوةى بكوذن يان لة اليةن ئةو كةسانةوة كة

نةيانديوةو نايان ناسان بكوذريَن.‏

پایزی 2019

68

زيندانى بةسةردا داسةثا و دواتر لة سةردةمى

ئوَباما و لة سال ٢٠١٧ َ سزاكةى شكيَندرا.(‏

ئةوان ئةو رِاستييةمان دةخةنة بةرضاو كة

جةنط ض بةآليةكى بةسةر خةلَكدا هيَناوة.‏ بة

شيَوةيةك ئةمريكاييةكان بة تةواوةتى وآ و

كاس بوون ئةو كاتةى بري لةم بابةتة دةكةنةوة

ترس دايان دةطريَت.‏ كة لة فروَكةخانة رِيَ‏

دةكةم،‏ دةنطيَك لة هوَلَةكة بآلو دةبيَتةوة كة

دةربارةى بنةمالَةى ئةرتةش و دةرمانةكانيان

وا ديارة جةخت لة سةر ئةم بابةتة

دةكةيتةوة كة ئيَمة نابيَ‏ هةلَسووكةوتى

دةولَةتى ئةمريكا كة ثةيوةندة بة

ثةيوةندييةكانى دةرةوةو هةروةها رِةفتار و

هةلَسووكةوتى لةطةلَ‏ هاووآلتيانى خوَي،‏

ثوَليَ‏ بةندى بكةين.‏ شيعرةكانت باس لة

ثرسة سياسية جياواز و بةربآلوةكان دةكات

لة ناوضة جياوازةكان.‏ ئاخوَ‏ شيعرةكانى تر

منوونةيةكة لة جوَرى ذيان كردن لة دونياى

75


ئيَستادا،‏ لةطةلَ‏ يةكر بون و جياواز بوون؟

شتيَكى وةها كاريطةرى هةبووة لة سةر

برِ‏ يارى توَ‏ بةوةى كة كتيَبيَك بة دوو زمان

بآلو بكةيتةوة؟

- تا رِادةيةك دةكريَت بلَيَني بةم شيَوةية.‏ لة

مةكسيك خانوويةكم هةية كة هةموو سالَيَك

٢ بوَ‏ ٣ مانط لةويَ‏ دةميَنمةوة،‏ بةآلم هةر

بة زمانى ئينطليزى دةنووسم لة بةر ئةوةى

زمانى ئيسثانياى باش نازامن . لةبةر ئةوةى

‏َوَظانن،‏ عاشقى

خةلَكى ئةويَ‏ زوَر َ دل ئاوةآل و دل

كةلتوورى مةكسيك بووم.‏ لةبةر ئةوةى بةشى

زوَرى خةلَكى ئةويَ‏ ئينطليزى نازانن هةموو

كات هةولَ‏ ئةوةية و حةز ئةكةم ئةو كارةى

كة دةيكةم و ئةوةدم كة ضوَن باس لة دوَخى

هاوبةمشان بكةم،‏ لة طةلَ‏ ئةواندا هاوبةشى

بكةم و ليَى تيَ‏ بطةن.‏ هةربوَية دةمةويَت

كتيَبيَك بنووسم كة هاورِيَكامن ضيَذى ليَ‏ وةر

َ

بطرن،‏ ئةو كةسانةى كة هةموو رِوَذيَك هةول

دةدةن زمانى ئيسثانيى فريَ‏ ى ئاليسيا بكةن،‏

بةآلم هةولَةكانيان بيَ‏ ئاكامة و بة هيض ناطات.‏

يةكةجمار كةى سةردانى مةكسيكت كرد؟

ئةم ثرسيارة دةثرسم لةبةر ئةوةى لة

كتيَبةكانى يةكةمتدا وةك رِوَمانةكانى

ثةرةستطةى ئاشناى من )١٩٨٩( و هةروةها

76

لة بةر تيشكى ثيَكةنينى باوكم )١٩٩٨( دا

سةردانى ئةويَت كردوةو باسى دةكةيت؟

- يةكةم جار سال ١٩٦٩ َ بوو،‏ ئةو كاتة ربةكا

م لة سكدا بوو،‏ سةردانى ئةم وآلتةم كرد.‏ من و

مريَ‏ دةكةم لة مى سى سى ثى دةذياين كة زوَر

مةترسيدار بوو،‏ زياتر لة مةترسيدا،‏ بيَزاركةر

بوو.‏ ئيَمة رِوومان كردة ئةيالةتى وسةردانى

‏)ئاظاخاكا(مان كرد و ئةمة يةكةم سةردانى

من بوو لةم وآلتة.‏ دواتر كاتيَك كة ويستم

رِوَمانى ثةرةستطةى ئاشناى من بنووسم،‏ من

و مريَ‏ دةكةم ضووينة مةكسيك و خانوويةكمان

بة كريَ‏ طرت بوَ‏ ئةوةى بتوامن كار بكةم،‏ لةبةر

ئةوةى كةسايةتى و كارةكتةرى رِوَمانةكةم

ئيسثانيى زمان بوو،‏ هةرضةند خوَم بةم

زمانة قسة ناكةم،‏ بةآلم ئةوان لةم رِوَمانةدا

ئامادةييان هةية و ورتة ورت و بة ضثة ضث

دةهاتن.‏ ئةمة دةطةرِيَتةوة بوَ‏ سال ، ١٩٨٦ َ

ماوةيةك دواى نووسينى رِوَمانةكة خانوويةكم

لةويَ‏ كرِي.‏

لة شيعرى ( بيَنة بةرضاوت(‏ قسةكانى

ثاث فرانسيس و فيدل كاسروَت هيَناوةتة

بةرضاوى خوَت و ويَنات كيَشاون كة لة

تةنهاييدا باسيان كردوون.‏ ديدارى ئةوان

بوَ‏ سةردةمانيَك دةطةرِيَتةوة كة ثاث

t

a

w

a

r

68


فرانسيس سالَ‏ ٢٠١٥ سةردانى كووباى كرد.‏

- من عاشقى ئةم شيعرةم.‏ لةبةر ئةوةى الم

واية هةركام لةم دوو ثريةثياوة،‏ بة شيَوازى

خوَيان هةولَيان دةدا خوَيان لةو ذينطة

طةندةلَةى خوَيان بة ثاكى دةرضن و ثاك

مبيَننةوة.‏

لةم شيعرةدا دةلَيَت:‏ كة خةلَكانى رِةسةن

كرِ‏ نوَشم بوَ‏ دةبةن/‏ بة سةرياندا دةقيذيَنم:‏

كرِ‏ نوَش بردن بوَ‏ ئةرباب/‏ يةكةم كاريَكة كة

لةم دونيا ناضار بووى ئةجنامى بدةي/‏ بةرز

بةوةو رِاست بوةستة!/‏ ضةنيَ‏ سةيرة ئةوان

داوا دةكةن منالَةكانيان ماض بكةم.‏ بة ثيَى

پایزی 2019

68

77


ئةم وتانةى تو بيَت،‏ فرانسيس ئةو ثيَطةى

كة ئيَستا تيَيداية رِةتى كردوَتةوة؟

- لةبةر ئةوةى ئةو دةزانيَت ئةمانة رِةفتارى

َ

كةسيَكى دوو رِووة،‏ هةموو مروَظيَكى عاقل

دةزانيت كة ئةم كارانة طالَتةجارِة.‏ ئةطةر

ئةوان منالَةكانيان بةالوة طرنطة دةبيَت

هةرضى زيَرِيان هةية لةطةلَيان بةشى بكةن.‏

ئةوان زوَر دةولَةمةندن.‏

هةموو كات لة بةرهةمةكانتدا تيَمى

سياسى و بابةتى سياسى دةبيندريَت.‏ بةآلم

لةم بةرهةمةتدا هةستم كرد زوَر جةخت لة

سةر بابةتيَكى جياواز دةكةيتةوة؟

- من هةموو كات الم واية و وا بري دةكةمةوة

ئةطةر دةتوانيت لة شتيَك تيَ‏ بطةيت ، كة واية

رِةنطة بكريَت بيطوَرِيت،‏ بة شيَوةيةكى رِوون

َ

بةشيَك لة كارى نووسةر ئةوةية كة هةول

بدات يارمةتى خويَنةر بدات و ئةوةى بينيويةتى

ثيشانى بدات،‏ ئةمة تةنها كاريَكة كة دةتوانى

ئةجنامى بدةي.‏ ناتوانيت مروَظةكان بطوَرِيت،‏

ئةطةر ئةوان هةولَ‏ نةدةن بطوَرِدريَن،‏ هةر بوَية

ئيَمةى نووسةر،‏ شاعري،‏ جةنطاوةر و...‏ مان هةية.‏

هةر بوَية طةرِايتةوة بوَ‏ شيعر؟

- شيعر يةكةم عةشقى منة.‏

78

لة ثيَشةكةى كتيَبةكةدا نووسيووتة:‏

ليَ‏ ةدا وةك شاعيَ‏ يَك ، بةشدارى دةكةم و

قسة دةكةم.‏ شيعر ئيزنى ض جوَرة بةشدارى

كردن و دةستيَوةردانيكى ثيَ‏ داوي؟

- كاتيَك كة منالَ‏ بووم،‏ شيعرى ‏)ئةطةر(‏

لة نووسينى رِوَديارد كليثينط Rudyard(

)Kipling كاريطةرى زوَرى لةسةر دانام.‏

ئةم شيعرة بةم رِاستانة دةست ثيَ‏ دةكات:‏

ئةطةر بتوانى طةردنت بةرز رِاطري ئةوكات لة

ضواردةورتدا ئةوانيرت،‏ شكست و ناكامييةكانى

خوَيان بوَ‏ توَ‏ دةطريَ‏ ‏ِنةوة.‏ دوايني رِستةشى ئةمة

بوو:‏ لة هةموو ئةمانة زياتر،‏ دةكريَت بة

ثياوت بزانن،‏ كورِم!(‏ من كارم بةو بةشةى

نيية كة دةلَيَت بة ثياوت دةزانن نيية،‏

بةآلم لةو تةمةندا دةمزانى هةر كات ئةم

شيعرة ببيستم،‏ شيعرةكة وام ليَ‏ دةكات بة

تيَطةيشتنةوة رِيَطاى خوَى بدوَزمةوة.‏ دةمتوانى

سةرم بةرز رِابطرم و كارم بةوة نةبيَت ئةوانيرت

سةريان ضوَن رِا دةطرن،‏ بةآلم ثيَويست بوو من

سةرم بةرز رِابطرم.‏ ئةمة ئةو هيَزةية كة شيعر

هةيةتي.‏

لة اليةكيترةوة ئةم كتيَبة،‏ رِوَذ ذميَ‏ ى

ئةوانةية كة لةدةست ضوون.‏ جطة لة

حمةممةد عةلي،‏ كةسانيَكر لة سالَةكانى

t

a

w

a

r

68


پایزی 2019

68

٢٠١٥ و ٢٠١٦ مالَئاواييان لة ذيان كرد كة

توَ‏ زوَرت رِيَز ليَ‏ دةطرتن.‏ لةطةلَ‏ هةنديَكيان

ثةيوةندى نزيكت هةبوو،‏ وةك جووليان

باند.‏

- زوَرم رِيَز ليَ‏ دةطرت و ئيَستاش رِيَزى

تايبةمت هةية بوَي.‏

لةم كتيَبةدا شيعريَكي دةربارةى بى بى

كينط King( ) B.B. هةية كة هةولَتداوة

ئةوة بة ويَنا بكيَشى كة ئةطةر ئةو هيَشتا

زيندوو باية،‏ دةبواية بةرطةى ض شتطةليَكى

بطرتاية،‏ ئايا ئةتةويَت ئةوةمان ثيَ‏ بلَيَى

كة تا ئةو كاتةى ئةم كةسانة لة سةر زةوين

و لة الى ئيَمة دةبيَ‏ رِيَزيان بطرين؟

- يةكيَك لة طةورةترين كيَشةكانى مووزيكى

بلووز لةو سةردةمةدا و ثيَش ئةوةش ئةوةية كة

هةنديَ‏ اليةنى دذة ذنى تيَداية.‏ B.B. King

لةو سةردةمةدا لةو دةطمةن ثياوانة بوو كة

تكاى لةو ذنةى كة خوَشةويستى بوو و عاشقى

بوو دةكرد كة ليَى ببوريَت.‏ ئةو دلَيَكى طةورة

و ثاكى هةبوو.‏ ثياويَك نةبوو هةول َ فريوى

ذنان بدات.‏

شيعرى برِ‏ وام ثيَتانة ذنان ى تو بةردةوام

ئةم شتةم ديَنيَتةوة بي كة توَ‏ هةموو كات

برِ‏ وات بة ذنان هةية.‏ خويَندنةوةى ئةم

79

شيعرة لة سةردةمى منيش )MeToo#( دا

ضوَ‏ نة؟

- لةم شيعرةدا لةم بارةوة قسة دةكةم كة باشة،‏

ئةبينم كة ثرية ثياوانيَكى وةك بيل كاسبى

Cosby( )Bill كة وةها هةلَةيةكى كوشندة

و مةترسيداريان ئةجنام داوة وةهايان بة سةر

هاتووة.‏ واتة بة بةزةييةوة ضاو لة بوونةوةريَكى

الدةر دةكةيت كة لة ئازاردا دةذي.‏

موَتيظةكانى خةم و بةخشين بة سةر

كتيَبةكةدا زالَة.‏ بة تايبةت لة شيعرى

دروستكردنى فريتانا كة دةربارةى رِيَبةكا

واكيى كضتة،‏ ئةو كةسةى كة يةك دةية ليَى

جيا بووي؟

- لة بةرى سةرقالَ‏ بوون و خوَ‏ تةرخان كردن

بةو كيَشانةوة،‏ ثيَم باش بوو ئةوةى لة دةستم

ديَت بيكةم.‏ ‎١٠‎سالَ‏ دايك و كض بوون و ئةوةى

كة هيضكات ناطةريَينةوة بوَ‏ ئةم ١٠ سالَة.‏

لة سةرةتاى يادداشتى وةرطيَ‏ ‏ِدا،‏ مانوَئيَل

طارسيا ظوَردسيا دةنووسيَت،‏ بةردةوام ثيَت

نيشان ئةدا كة شيعر لة ضواردةورماندا

بوونى هةية،‏ تةنانةت لة ئاساييرين

بابةتةكان و ئةو شتانة كة نابينريَن،‏

لةبةر ئةوةى هةموويان لة ذيان ئاآلون و


هةست بةو شتة دةبةخشن و تيَيدا بةشدارن.‏

قورساى لةدةستضوون و نةمامن لة رِامان

لة كاريَكى سادة وةك دروستكردنى فريتانا

دا هةست ثيَكرد.‏

- دواى ساآلنيَك كة تا ئةو ئاستة هةستم

بة غةم و ثةذارة كردوة،‏ هيوادارم تيَى ثةرِينم

و لةطةلَ‏ خوَم رِا بيَم.‏ بة مانايةك ئةم شيعرة

دةربارةى سثاس كردنة.‏ ثةشيمان بوونةوةيةك

لة ئارادا نيية،‏ يان ئةوةى كة هيوا خبوازم

خوَزطة ئةمة رِووى نةدةدا.‏ تةنها باسكردن و

تيَطةيشتنة لةم بابةتةى كة ئةو ١٠ سالَةى

كة ئيَمة دةكرا ثيَكةوة بينم و فريتانا دروست

بكةين،‏ لةدةستمان ضووة،‏ بةالى دايك و

َ

كضيَكةوة كة عاشقى يةكرتن ١٠ سال

زةمانيَكى زوَرة.‏

ئاخوَ‏ طةرِانةوة بوَ‏ شيعر بةو مانايةية كة

ناتةويَت رِوَمانيَكى تر بنووسيت؟

- بةرِاستى نازامن ضى بلَيَم.‏ ئةطةر ذيان-‏ يان

هةر كةس كة ذيان بةرِيَوة دةبات-‏ ثيَم بلَيت:‏

زوَر باشة،‏ كةرةستةكانت كوَ‏ بكةوةو قةلَةم

بطرة دةستةوة لةبةر ئةوةى ضةند سالَ‏ زياترة لرية

نيت.‏ هيض كاريَكم لة دةست ناية جطة لةوةى

هةولَ‏ بدةم و بنووسم.‏ ئةوةى لة دةستم هاتبيَت

كردوومة بوَ‏ ئةوةى باشترتينةكان ثيَشكةش

بكةم و هيوادارم جيَطةى رِةزامةندى ئيَوة

‏َةوة خوَشحال

بووبيَت.‏ ثآ بة دلَ‏ و لة قووآليى دمل

سةرضاوة:‏

https://www.nybooks.com/

daily/2018/10/01/called-back-to-the-

/world-an-interview-with-alice-walker

t

a

w

a

r

68

80


پایزی 2019

باوەشى

میهرهبانى

68

شةهال فةيزوآل

81


قورسةوة

هةنطاوى و خةماويى رِووخساريَكى بة سووضيَكى

لة بكا سلآلويَكيش بيَئةوةى ذوورةوة هاتة دنياى

هةموو خةمى وابيَت وةكو دانيشت،‏ ضايانةكة بة

توورِة هةميش خةمبارو هةم بيَت،‏ بةسةرةوة قاضةكانى

توانى تاوةكوو دا َ هةول هيَزيةوة هةموو سةريةك.‏

خباتة داطريساند.‏

جطةرةيةكى و كرد ضايةكى داواى بةسةرسورِمانةوة

و هيَنا بوَ‏ ضايةكى ضايضيةكة شيَوةى

رِوخسارو و رِةنط دياربوو كرد سةيريَكى ئةويشى

سةرجنى بوَية نةبوو،‏ ئاسايى هاتنةذوورةوةى هةر

جطةرةكيَشانةوة و ضاخواردنةوة بةدةم رِاكيَشابوو ‏َيَكى

هةول

هةموو بة خةيالَةوة،‏ و خةم ناو رِوَشتة زوو جطةرةكةى

َ دووكةل لةطةلَ‏ ناخى خةمةكانى ئةيوست دوورخباتةوة

هةردووكيان فوويةك بة و دةرةوة دةربيَنيتة ‏خوَى.‏

‏لة لة

ئاطاى خةيالَةكانى ناو رِوَشتبووة بةشيَوةيةك دياربوو

ئةذنوَكانى.‏ سةر نووشتابووة نةمابوو،‏ خوَى دةستى

دوَمينةى دةنطى و ضاخانةكة ناو ذاوةذاوى رِيزة

لة ئةكرد دوَمينةيان كةيارى طةجنةى دوو ئةو كة

ثياويَك ضةند ثيَكةنينى قاقاى ثشتةوة.‏ كورسيةكانى خوَشى

بةسةرهاتى ‏ِانةوةى طريَ‏ سةرقال َ و لةم نزيكبوون بوةستيَ‏

لةوالوة ضايضيةكة هاتووضوَى بوون،‏ خوَيان نيَو

دانيشتوانى بوَ‏ ضاى كة بةردةميدا بة جاريَك ضةند بريكردنةوة

قوآلويى رِوَضوبووة ئةوةندة دةبرد ضايانةكة هاورِيَكةى

نةثضرِاند!‏ ثيَ‏ ‏َةكةيانى قوول

خةيالَة هيضيان سورِماوة

سةرى ئةكاو ضاوديَرى هةر سةريَتى لة ضاوى رِووى

ضى ئةبيَ‏ باشة وتى خوَيدا َ ‏دل لة دميةنةى،‏ لةو هةر

تر رِوَذانى نيطةرانة،‏ و بيتاقةت ئةوةندة وا دابيَ‏ ئةم

ئةخستة قةرةبالَةخيةكى طةرموطورِةكةى سآلوة بة ضايانةكة

ناو دانيشتوانى زوَربةى جوَريَك بة ناوة،‏ و

قسةخوَش ثياويَكى ئاخر هاتنى،‏ بة ئةبوون خوَشحالَ‏ كةسانة

ئةو زوَربةى لةطةلَ‏ رِوَشنبري،‏ خةنةو زةردة بة دةم خوَشيان

هةموان و هاورِيَية ضايانةكة ديَنة رِوَذانة ضايانةكة،‏

نيَو سةرجنى جيَى بووةتة هةميشة و ئةويَت نةطرياو

ثيَ‏ خوَى بوَية نيية...‏ ئاسايى ئةمرِوَ‏ كةضى تةنيشتى.‏

رِوَشتة خوا

خاترى بوَ‏ ضييةبرا ئةوة فةرهاد كاك سلآلو - ليَتة

ئاطام ماوةيةكة خوانةخواستة؟ رِوويداوة هيض ومت

بوو ديار ثيَوة خةمباريت هةندى نيت ئاسايى نيية

بوَم و هةبيَ‏ خوَى تايبةتى كيشةيةكى لةوهية‏ ئةوة

هيى ئةمرِوَت دميةنةى ئةم بةآلم بكةم،‏ ثرسيار ثيَويستيت

رِوويداوة ضى تكاية بلَى ثيَم مب بيَدةنط نيية مب؟

هاوكارت ئةكريَ‏ ثيَ‏ ضيم بلَيَ‏ ثيَم ضيية بة .

هيَنايةوة ئاطاى بة بيَت هةرضوَنيَك بةرزكردةوة

خةماويةكانى ضاوة جطةرةكيَشانةوة بةدةم كة

بيَت وةآلميَك وةكو كرد،‏ هاورِيَكةى سةيريَكى و ناكريَت.‏

ضارةسةر ‏كةس بة ئةو ‏كيَشةى ئةى

ئةتبينم،‏ خةمبار وا حةزناكةم بلَيَ‏ ثيَم تكاية - دةرةوة

لة برِوَين با هةستة نني؟ برا و هاورِيَ‏ توَ‏ و من . بكةين دةردةدلَ‏ هةنديَ‏ ثياسةكردنةوة بةدةم هةنديَك

و خوَى بة دا هيَزيَكى بيَت هةرشيَوةيةك بة بوَضى

وتى:‏ و هاورِيَكةى رِوويكردة و كردةوة رِاست خوَى نةبيَت؟

سةر تا خوَشيةكى هيض بيَ‏ ئة جيهانة ئةم تيادا

خواحافيزى رِيَطاكان هةموو كوَتايى ئةبيَ‏ بوَضى سةر

تا خوَشةويستةكان و جوان شتة ئةبيَ‏ بوَ‏ بيَت؟ هةر

تةمةنى ذيانيش خوَشييةكانى نةبن؟ خوَمان هى t

a

w

a

r

68

82


پایزی 2019

68

بةهاريَك بيَت؟

- ئيَ‏ باشة ضى رِووى داوة،‏ خوانةخواستة ئازيزيكت

لةدةست داوة ء من نازامن يان كةسيَكت نةخوَشة

دووربيَ‏ ؟

- نا...‏ نا سوثاس بوَ‏ خوا نة كة سم لةدةست داوة و نة

‏كةسيشم نةخوَشه.‏

- لة خوا بةزياد بيَ‏ . ئةى ئيترت ضى بووة دة ‏ثيَم بلَيَ‏

لةخوَرِا نيية هةر ئةبيَ‏ شتيَك هةبيَت،‏ ئةطةريش وات

ثيَ‏ باشة باسى نةكةيت توَ‏ ئازاديت هاورِيَ‏ طيان،‏

بةآلم تكاية توَزيَك ئارام بةرةوة .

- نا...‏ نا هاورِيَ‏ طيان بوَت باس ئةكةم،‏ ئةوةى رِاستى

بيَت بةهةشتى كضم.....‏

- ئيَ‏ ‏...؟

- ئةمرِوَ....‏ لة ‏مالَةكةى من دةرئةضيَ‏ بوَ‏ َ مال تازةى

خوَى لة جيهانى من دةرئةضيَ‏ بوَ‏ جيهانى خوَى،‏ بوَية

خةمبارم هاورِيَ‏ طيان ناحةقم مةطرة .

- ئيَ‏ ياخوا ثريوَزى بيَ‏ و بةختةوةر بيَت،‏ زوَرم ثيَ‏

خوَشة،‏ وابزامن هةست ئةكةيت طةورة بويت و ئيرت

ئةبيت بة ‏باثرية واية هاورِيَ‏ دةى رِاستيةكةى بلَيَ‏ ؟

جا ئةوة ناخوَشى تياية لةوة خوَشرت ضى هةية مروَظ

بطاتة تةمةنيَك و َ منال طةورة بيَت و برِوَنة َ مال و

َ حال خوَيان،‏ ئةجنامى بةرهةمى هيالكى رِوَذطارةكانى

تةمةنى خوَى ببيينَ،‏ ئيرت كيَشة لة كويَداية ئادةى ثيَم

بلَى ناشيَ‏ خةمبارى ئةمة بيت؟

- جا ئةوة كةمة؟

‏َيَ‏ كارةساتيَك

- مالَت ئاوابيَت يةكيَك نةزانيَ‏ ئةل

رِوويداوة !

بة ‏دةنطيَكى بةرزو توورِيةوة وتى:‏ ئاخر ضوَن كيَشة

نيية ضوَن كارةسات نيية؟ ئةزانى ئةو كضةم ضةند

خوَشئةويَ‏ ، ئةزانى واتاى ضى كة ئيرت لةناو مالَةكةم

نةميَنى و ون بيَت،‏ ذوورةكةى بةتالَ‏ بيَ‏ و تةنها يادطارى

‏َدا بفرِيَ‏ و لة

سالَةكانى تةمةنى ثةثوولةئاسا بةناو مال

هةر سووضيَكى دا ضةندين يادطارى جيَمابيَ‏ ، ئيرت هةر

وةكوو ميوانيَك بيَتة مالَةكةم !

ئاخر هةستيَكى زوَر ناخوَشة هاورِيَ‏ توَ‏ جاريَ‏

نةطةشتويت بةو ئازارة هةربوَية ئةمرِوَ‏ مالَ‏ بة

جيَهيَشتووة و ناشزامن لة كوَتايى ئةم رِوَذة شوومة ضوَن

بطة رِميَ‏ ةوة بوَ‏ هةواريَكى خال َ .

- كورة ئةوة باسى ضى ئةكةى ئةوة بة هةموو

دلَيَكتةوة ئةو قسةية ئةكةى،‏ توَ‏ ئاطات لة خوَتة

ضى ئةلَيَى،‏ باشة توَ‏ الى خوَت ثياويَكى ثيَطةيشتوو

و بةئةزموونى تيَطةيشتووى،‏ ئيترت ئةمة رِيَرةوى

ذيانة ء هةر وابووة و هةرواش ئةبيَ‏ ، هةر ئاواش

سرووشتية.‏ باشة بوَضى كضةكةت ئةبيَ‏ تا كوَتايى

ذيان هةر لة مالَةكةى توَدا بيَت،‏ ئةويش مروَظة و

ئازادة لة هةلَبذاردنى ذيانى تايبةتى خوَى.‏ من ئةزامن

خوَشةويستيت بوَ‏ كضةكةت ئريةييةكى باوكايةتى

لةناخت درووست كردووة ناتةويَ‏ ثيَاويَكى تر ليَتى

بسيَينَ‏ وائةزانى ئيرت برِوات ناطةرِيَتةوة،‏ من دلَنيام ئةم

هةستةت لةوثةرِى خوَشةويستى بيَ‏ ويَنةية بوَ‏ كضةكةت

هةموو دايك و باوكيَك منالَةكانيان خوَشئةويَت ضى

كض بيَت يان كوآ بيَ‏ جياوازى نيية،‏ بةآلم شيَوازى

دةربرِينى خوَشةويستيةكان لة ‏كةسةكاندا جياوازن.‏

بوَية هاورِيَ‏ طيان من هةستت ثيَ‏ ئةكةم توَ‏ هةم

خةمبارى ئةوةى كضةكةت وةكوو ثيَشوو لةمالَةكةى

توَدا ناميَينَ‏ و هةميش ملكةضى دابونةريتى كوَمةلَطة

83


لة

كض عةيبةية طواية كة دةر هاتويتة لةمالَ‏ ء بويت برا

و باوك ئاهةنطةكةى ياخوود طواستنةوةكةى ‏رِوَذى ‏َنيام

دل

من لةكاتيَكدا بةشداربن.‏ ياخوود بن لةمالَ‏ ئةى

ثرسياريَك باش باشة نيية.‏ خوَت خوودى خواستى بةهةمانشيَوة

كرد طريى هاوسةر كورِةكةت ئةطةر ئةرِواتة

‏َةكةت‏ مال

لة ئةويش خوَ‏ ‏َى؟ جيَديَل

مالَةوة سوورى

ئةبيتة ياخوود خوَى تايبةتى مال َ بوَ‏ دةرةوة بوَ‏

ئةوهية‏ يان ‏ِانى؟ ئاهةنططريَ‏ و خوازبيَنى بةرلةشكرى سينطت

كورِةكةش بوَ‏ و بيت مالَ‏ لة عةيبة كة كضكة رِاستيةكة

ئةرزا بة داوة ت شيريَ‏ ئةلَيَى دةرئةثةرِيَنيت مةهيَنرةوة!‏

بيانوو برِو ئيرت ئةوةية تايبةتى

ذيانى ئةرِواتة و ئةبيَت طةورة منالَ‏ كة واية يان

بيَ‏ كوآ ضى ئيرت قورسة.‏ هةنديَك لةسةرةتاوة خوَيةوة رِاستيةكةى

كضةكةتة بوَ‏ توَ‏ دةرضوونةى ئةم بةآلم كض.‏ هةستة

بريدةكةيتةوة!‏ ئاوا ناخوَشة ثيَم طيان هاورِيَ‏ بلَيَ‏ خوَش

َ دل ئةتةويَ‏ و خوَشئةويَ‏ كضةكةت ئةطةر برِوَرةوة لة

ئيَستا ئةو بكةرةوة.‏ بوَ‏ ميهرةبانى باوةشى بكةى ئةو

سةردةمى ثيَتة ثيَويستى زياتر رِوَذيَك هةموو خوَمشانةوة

لة و بيَت ثيَ‏ كوَتايى ئةبيَ‏ كوَنة دابونةريتة .

بكةين ثيَ‏ دةست و

فةرهاد داية دلَنةواييان كةميَك قسانة ئةو تةواوى : وت ‏هاورِيَكةى بة خةنةيةكةوة بةزةردة ثياويَكى

رِاستة توخوا،‏ كة مة بوَ‏ زل قسةى توَش - بطريَت

ثيَ‏ يةخةت و بيَت رِوَذة ئةو با بةآلم رِوَشنبرييت ...

ئةتبينم كاتة ئةو بة

كيَشاى خوَبوونةوة بة متمانة بة زوَر هاورِيَكةى خوا

بة سويَند وتى:‏ خوَشحاآلنة زوَر و فةرهاددا شانى كة

داوة ‏َيَنم بةل

خوَمدا ناخى لة بووة منالَ‏ كضةكةم بيَت

بةلَنيَ‏ نةكةم،‏ براكةيدا و خوَى لةنيَوان جياوازى بطرم

كضةكةم دةستى خوَم ئاهةنطةكةيدا رِوَذى لة هةم

بوَئةوةى زاواكةمةوة.‏ دةستى بة ئةيدةم تاوةكوو لةو

دةربرِم كضةكةم بوَ‏ خوَم َ خوَشحال و خوَشةويستى ثيَوة

شانازيم كة مب ثةنايةك و ثشت هةميش و رِوَذةدا دةست

بة دةست ئةمانةتيَك وةكوو هةميش و بكا :

بلَيَم ثيَى و هاوسةرةكةى دةستى بيطةيةمنة كضةم

ئةم لةوةى جطة ناويَ‏ توَ‏ لة هيضم كورِةكةم - رِيَزم

ضوَن وةكوو خوَشتبويَ‏ ئاوا خوَشويستوة ضةندة بةناز

ضوَنيش و بطرة ليَ‏ رِيَزى وا هةر طرتووة ليَ‏ ئةبيَ‏

باوك بوَية بة.‏ نازى هةلَطرى هةروا كردوة طةورةم بكا

وَش دلَ‏ جطةرطوَشةكةى هةميشة بيَت ميهرةبان كة

توَش بدا ثيَ‏ باوكايةتى هةستيَكى جياوازى بيَ‏ بة كردوة

نازت ى فريَ‏ و داوة ثيَ‏ هةستةت ئةو هةميشة هةموو

لة ضوَن مةكة.‏ بةشى بيَ‏ رِوَذةشدا لةو تكاية خوَشةويستى

قةآلى ثةناو و ثشت ئةو بوَ‏ وساتيَكدا كات هةستى

هةمان بيَت ذياندا لة توَ‏ تاوةكو ئةبيَ‏ بوويت هةر

ثيَتة ثيَويستى ئةويش هةميشة بوَية بدةيت.‏ ثيَ‏ ليَت.‏

باوكايةتية خوَشةويستى و سوَز ضاوةرِوانى وةكو

طوَرِا رِووخسارى و رِةنط وردة وردة قسانة بةم جةستةيةوة

ناو هاتبيَتةوة رِووح تر جاريَكى بلَيَى و

كرد خةنةيةكى زةردة طةشايةوة،‏ تةواوى بة ،

سةرثيَ‏ هةستاية هيَزةوة بةوثةرِى ء متمانة بة زوَر سبةيينَ‏

لةطةلَ‏ خوات وتى و رِيَكخست بةرى جلةكانى ئةتبينمةوة.‏

؟

كويَ‏ بوَ‏ - مالَةوة.‏

بوَ‏ - t

a

w

a

r

68

84


پایزی 2019

68

پهپولهکانی سهرشهقام

شةهال طةرميانى

85


بة دةم خةيالَةوة هةنطاوى ئةنا،‏ بةئاطا بوو لةو

قةرةبالَةخيةى ثيايدا تيَدةثةرِي،‏ لة وآ كضيَكى

بضكوَلةى ئةمسةر بة لةشوالريَكى ورديلة و

ناسك رِيَطةى ثيَطرت و دةستة بضووكةكانى

بةرز كردةوة وتى خامن بنيَشت ناكرِيت؟

ئةويش زوَر بة ميهربانى بوَى نووشتايةوة

بة جوَريَك ضاوةكانى طةياندة ئاستى ضاوة

رِةشةكاني.‏ دةستى هيَنا بة قذى ئالَوَزكاو و

ضلَكن و بةيةكةوة نووساويةوة.‏ بة ضاويَكى ثرِ‏

لة سوَز و بة بةزةييةوة دةيرِوانية سةرتاثاى

جةستةى بضوك و الوازي.‏ كة لة نيَو جليَكى

شرِو كوَنةدا داثوَشرابوو.‏ بةآلم نةيانئةتوانى

جوانيةكةى بشارنةوة كة هيض ويَنةكيَشيك لةو

ثانتاية بضووكةدا بة ئةندازةى ئةو جوانيةى ئةو

بتوانيَ‏ ويَنةى بكيَشيَت.‏

بريسكةى ضاوة رِةشةكانى كة ثآ بوون لة

هيوا و ثرِ‏ لة بةرائةت،‏ خامنى رِاكيَشا بوَ‏ الى

خوَى و نةيتوانى بةجيَى بهيَلَيَ‏ و بةردةوام بيَ‏ لة

هةنطاوةكاني.‏ هةربوَية لة سةر نيمضة ديوارى

باخضةكةى نزيكى دانيشت بوَئةوةى ضريوَكى ئةو

كضة بزانيَت،‏ ضوَن بةم تةمةنةوة رِيَطةى ثيَ‏ دراوة

كار بكات لةسةر شةقام ياخود بيَ‏ بةزةييانة

بوَتة بة شيَك لة شةقام.‏ خةيال َ بوَ‏ ئةوة رِوَى

ئاخوَ‏ باوكى لة ذيان نةماوة و دايكى نةخوَشة يا

خود بة ثيَضةوانةوة،‏ هةربوَية دةستةكانى خستة

نيَو دةستى و بة دةم بريكردنةوةوة تاكو توانى

رِوَشتة نيَو قوآليى ضاوةكانيةوة.‏

لة رِاستيدا ضريوَكى كضة فروَشيارى دةنكة

َ

شقارتةى وةبريهاتةوة كة لة تةمةنى منال

خوَى و لة رِيَطةى فيلمى مناآلنةوة بينيبووى

كة ضون كضيَكى بضوكى هةذار لة شةوى سةرى

سالَ‏ دا بة سةرما و بةفر و كرِيَوة َ مال بة َ مال لة

دةرطا ئةدا بوَ‏ فروَشتنى شقارتة و كةس دةرطاى

ليَ‏ ناكاتةوة و بةفريش رِيَطاى طةرِانةوةى

دةطريَ‏ ، دواجاريش شةوى بةسةرداديَ‏ . هةربوَية

لة ترسى تاريكى و بوَ‏ خوَ‏ طةرمكردنةوة دانة

بة دانةى شقارتةكان ئةسووتيينَ‏ و طةرميشى

َ

نابيَتةوة تا ئةوةى لة بةرةبةياندا و لةطةل

كووذانةوةى دوادةنكة شقارتة رِوَحيشى ثةثوولة

ئاسا ئةطةرِيَتةوة بوَ‏ بةهةشتةكةى خوَي.‏

‏َيَى هةمان رِوَحى

لة َ دل خوَيدا وتى توَ‏ بل

ئةو كضة نةبيَ‏ و لة جةستةى ئةم ثةثوولةيةدا

ياخوود رِوَحى منالَة هةذارةكان هةر كة ئاوا

بةزوويى سةفةر ئةكةن.‏ ئاخر ئةوان سروشتيان

واية نةبةرطةى سةرما ئةطرن و نة طةرما و

نة برسيَي.‏ هةربوَية ئةو هةستةى ال دروست

دةبيَت كة هةمان كضةو ثيَويستة ئةم جارةيان

فريادرِةسى بيَ‏ و رِزطارى بكات،‏ كةوتة

ثرسياركردن ليَى كة بوَضى بةم تةمةنةوة ئةم

كارة ئةكا؟ كيَية وا بةو دلَرِةقيةوة ئةو ئةنريَ‏ يَتة

سةرشةقام؟ كضةكة هةنسكيَكى دا و بة دةم

و ليَوة بضكوَالنةكةى وتي:‏ باوكم،‏ ئاخر ئيَمة

خيَزانيكى طةورةين و ئاوارةين،‏ ئةبيَ‏ كار

بكةين،‏ باوكم وا ئةلَيَ‏ .

t

a

w

a

r

68

86


پایزی 2019

68

سوَز و بةزةيى و هاوارى ويذدان لة ناخيدا

بووركانيَكى دروست كرد بة هيض شتيَك

نةكووذيَتةوة،‏ بريى كردةوة جطة لة رِزطاركردنى

لة دةست خيَزانيكى خال َ لة بةهاى مروَظايةتى

هيض ضارةيةكى ترى نيية.‏ زوَر بريى ليَ‏ كردةوة

ئاخوَ‏ لة ض رِيَطايةكةوة دةست ثيَبكات و ئةم

مندالَة لة سةر ئةم شةقامة و لة دةست ئةو

خيَزانة ئازاد بكات و لة ئاميَزى خوَيدا بة

خيَوى بكات.‏ لة بريى ئةوةدا بوو ئايا‏ داوا لة

خوَيان بكات،‏ ئةطةر ئةوان ثيَشيان بةخيَو

ناكريَ‏ بلَييَ‏ رِازى بن يان لة وانةية قايل نةبن

و خوَيان بة هةلَة نةزانن ياخود لة رِيَطةى

رِيَكخراويكى ثاراستنى مناآلنةوة هاوكارى

بكةن بوَ‏ وةرطرتين.‏ لة ثرِ‏ ثرسياريَكى لة ال

دروست بوو توَ‏ بلَيَى كةسيَكى تر هةبووبيَت

ئةم هةولَةى منى دابيَ‏ و سةرنةكةوتيبَ‏ يا خود

87

ئةوةى بة اليدا تيَثةرِى و بيَ‏ باكانة بة رِيَطاى

خوَيدا رِوَشتيبَ‏ و هةر بة كيَشةشى نةزانيبيَت،‏

سةيريَكى ئامسانى كرد و كةوتة طيَذاوى

بريكردنةوةيةك بة جوَريَك دةرضوونى قورس بوو،‏

بوَ‏ ئةم.‏ بة دةنطيَكى ثرِ‏ بة زايةلَة وتي:‏ خوداية

‏َيَكى

ئاخر منالَيَك لةو تةمةنة ثيَويستى بة مال

ئارام و خوانيَكى خوَش و ثرِ‏ سوَز و ئاميَزى

دايك و باوك و خيَزان و خويَندن و ئايندةية،‏

نةك بدريَتة دةست شةقام.‏ ئاخر بوَ‏ دةبيَ‏ بةجموَرة

بيَت؟!‏ لةو طفتوطوَيةدا بوو لةطةلَ‏ ناخى خوَيدا.‏

لة ثرِ‏ منالَيَكى هاوتةمةنى هةنديَك طةورةتر

هاتة نزيكيانةوة بة زةردةخةنةيةكى جوانى

مناآلنةوة سةيرى يةكيان ئةكرد.‏ وتى:‏ ئةمةش

برامة هةردووكمان بة يةكةوة بةيانيان زوَر

زوو بةثيَ‏ ديَني بوَ‏ ئةم شةقامة و ئيَوارانيش

درةنطانيَك هةر بة ثيَ‏ ئةطةرِيَينةوة بوَ‏ مالَةوة،‏


خامنةكة تووشى شوَك بوو ئاخر ناهةقى نةبوو،‏

هةرضى خةيالَ‏ و بريوَكةى هةبوو كة خوَى بوَ‏

ئامادة كردبوو خةريكة هةلَئةوةريَن،‏ ئاخر

ئةجمارةيان خةمةكةى بوو بة دوو خةم.‏ ئيدى

ضوَن بتوانيَ‏ رِزطاريان بكا.‏ خوَى ثيَ‏ نةطريا و بة

حةسرةتةوة وتي:‏ ئةى ناتوانن بلَنيَ‏ ئيَمة ناتوانني

ئةو كارة بكةين بة دايكتان بلَنيَ‏ هاوكارتان بيَت

و نةتاننريَ‏ يَتة سةر شةقام.‏

كورِةكة وتى نةخريَ‏ ناتوانني،‏ ضونكة دايكيشم

خوَى رِازية،‏ باوكم هةرِةشةى ليَكردووين كة

هةموو رِوَذيك 10000 هةزار دينارى بوَ‏

نةبةينةوة ليَمان ئةدا.‏ لةو قسانةدا بوون و لة ثرِ‏

هةردووكيان ضاويان برِية ئةوبةرى شةقامةكة

و دةستيان بةرزكردةوة،‏ كض و كورِيَكى

هاوتةمةنى خوَيان هاتن بوَ‏ اليان،‏ هةموويان

بة زةردةخةنةى ثرِ‏ لة بةرائةتى مناآلنةوة

كةوتنة طفتوطوَ‏ لةطةلَ‏ يةك بيَ‏ ئةوةى يةك وشة

بدركيَنن.‏ تةنها لةرِيَطةى نيطاكانيةوة نةبيَ‏ ،

بيَ‏ ئاطا لةوةى ض ئايندةيةك ضاوةرِوانيانة

لة رِاستيدا ئةو شةقامةى ئةوانى تيَدا بوون

هةروةكو ياريةكانى نيَو كوَآلن سةيريان ئةكرد،‏

ئةو دميةنة تةواو خامنى تووشى شوَك كرد!‏ بة

تةواوى بريى ئالَوَز كردبوو،‏ دواجار هةر بة بيَ‏

دةنطى و بة ضاوى ثآ فرميَسكةوة بةهيَمنى

هةستاية سةرثيَ‏ و جلةكانى تةكان و لة ض

هةنطاويَك دا وةستا هةر لةويَ‏ و دةستى ثيَ‏

كردووة و بةرِيَطاى خوَيدا رِوَيشت و لة هةموو

شتيَك طةيشت.‏ بةناخيَكى ثرِ‏ لة خةم و بيَ‏

ئوميَدى ملى رِيَطاى طرت و لة دل َ خوَيدا

وتي:‏ خةمى مروَظايةتى ئةوةندة طةورةية تةنها

بة هةست و ويذدان ضارةسةر ناكريَ‏ . خامنةكة

تاكو لة شةقامة طشتييةكة تيَثةرِى ضاوى هةر

لةسةر مندالَةكان بوو.‏ داية ثرِمةى طريان و بة

خريَ‏ ايى ئةو شةقامةى بةجيَهيَشت.‏

t

a

w

a

r

68

88


ژنێک...‏

پایزی 2019

نةسرين تةنيا

68

ژنێک دەرگای ژوری نوستنی کڵۆم داوە

دوور لە چاوشارکێی چاوە زەقەکان

تەمەنێکە لە شەوەزەنگی ژورەکەیدا

میوانداری

خەو

تاریکی

دیوار

بنمیچ

پەنجەرە

سەرین

بەتانی

89


چرپایەو

خەیاڵی چیرۆکە نەبڕاوەکانی ژنانی خۆر

دەکات و

لە گەڵ مانگ و ئەستێرەکان دەدوێ

ژنێک حاکمی جەستەی خۆیەتی

لێپرسینەوە لە

دڵ

هەست

چاو

لێو

زمان

کوڵم

گوێ

دەست

پا و

تاڵە سپیەکانی قژی دەکات و

حوکمی ڕبۆتبوونی بەسەرخۆیدا سەپاندوە

بۆ سەلماندنی وەفای لە بەرامبەری مەعشوقدا

لە کتێبخانەی دڵدا

پیاوێکی عاشق

چیرۆکی وەفاو دەرگای کڵۆم دراو دەنوسێتەوە

ئەو پیاوە هاوسەری ژنێکی عاشقە.‏

t

a

w

a

r

68

90


ژنێک

لەوێ

ڕاکشاوە

پایزی 2019

68

سالَ‏ بيَضار

91


دوا الپەڕەی

کتێبە زەردەکانی مێژووم موتااڵکرد،‏

تەنها ئەوەندە تێگەیشتم

کە لە پشت ھەر شەڕێکەوە

تەنها هەر پیاو ڕاوەستاوە

لە تەنیشتی ھەر ئاشتییەک

ژنێک لەوێ ڕاکشاوە!‏

لە نزیکی ھەر دڵۆپێک خوێنی ڕژاو

جێپێی پیاوێک بەجێماوە

ھەر باخچەیەک ئاوەدان بێت

دەستی ژنێک ئاویداوە

زوو حاڵیی بووم..‏

ژن لە کوێ بێت؛

ئیرۆس لەوێ سەمادەکات..‏

ئاو لەوێندەر ستران دەچڕێت

گیا وا لەوێ

لەبەرباران ڕووتبۆتەوە

ژن بێ پیاویش

ڕۆحی پڕە لە ژیلەمۆ،‏

دڵی تژی لە ژووان و

دەستی لەپڕێژە لە ژەنین

t

a

w

a

r

68

92


پایزی 2019

68

گوێی سەرڕێژە لە ژنەوتن،‏

چاوی لێوانلێو لە ژیان!‏

لە جێیەکیش پیاو تەنیابێت

لەتەک پیالن پیاسەدەکات

پێوەدان پەیڕەو دەکات

پیاکێشان پیادە دەکات!‏

پیاو بەبێ ژن،‏

پەالماردەدا و

پەرتدەکا و

دەپەڕێنێت..‏

خیش دەکات و

تووڕە دەبێت،‏ دەنەڕێنێت!‏

لەو ڕۆژەوە حەوای ژن

لەالی چەپی ئادەمێک

ھاتە دەرێ

حەیا و حورمەت و حەرام

بێ حەزی خۆی

بوون بە مۆر و مۆرکی حەوا

لەو ڕۆژەوە

لە چاویلکەی ‏)ئادەم(ەوە

ژن،‏ سەرچاوەی

93


چێژ و ژانی دوو دونیایە!‏

ژن بەتەنها..‏

بەرەکەت و بەاڵی خوایە!‏

وەلێ لەدوای داخستنی

کتێبە کۆنە زەردەکان

من تێگەیشتم..‏

ژن سیمبولی بەخشندەیی و

قوربانی و خۆنەویستییە

ژن ڕاستترین پەیامبەرە و

موعجیزەشی

ئەوین و خۆشەویستییە!‏

t

a

w

a

r

68

94


هەواڵ

پایزی 2019

68

د.‏ عباس صالَ‏

95


دایت

دڵیان لهدهرگاى که‏ مهیکهرهوه‏

ساڵه‏

چهندین عاشقێ بڵێ بهنده‏

سینهمدا له‏ ***

دڵهکهتیان

کۆتری که‏ کرد

دهستهمۆ فڕهیه.‏

لهباڵه‏ حهزم منیش ***

م‌هخ له‏ کرد پڕ دڵهکهتیان پاییزى که‏ بهره‏

من بۆشیعرێکی پهنا ... پهمهیی گوڵی چرۆی له‏ دهکات پڕ دڵهکهت پرسی

تۆیان جوانى ههواڵی که‏ من

شیعری له‏ بکه‏ پڕیان ***

پرسی

منیان شیعری ههواڵی که‏ خۆت

جوانى له‏ بکه‏ پریان t

a

w

a

r

68

***

96

ماوه‏

کهمم تهمهنێکی


ێوک بۆ بیبهم ماوه‏ کهمم تهمهنێکی بهریدهم

دارستانێکدا له‏ بیبهم وهنهوشه‏

و گوڵ هاوڕێی به‏ ببێ قومری

و بولبول هاوڕێی به‏ ببێ دارستان

سهوزهکانى گهاڵ هاوڕێی به‏ ببێ ناریپ خهڵوهتگاى بۆ بیبهم ماوه‏ کهمم تهمهنێکی پیاواندا

پیره‏ لهگهڵ لهوێ 2019

پایزی 68

بگێڕێتهوه‏

دڵداری و ئهوین داستانى بکات

نوچدان و سهرکهوتن باسی بکهن

مردن باسی لهوێ ماوه‏

کهمم تهمهنێکی و دهکات وتن گۆرانى نهبهشی خواردن

خهم نهبهشی وهریو

گهاڵی وهکو تهمهنێک باڵوبۆتهوه‏

زهویدا لهسهر کێنێوش له‏ ههرگهاڵى بهالیهکدا،‏ ههرپهلی شپرزه،‏ 97

***

دهریا

شهپۆلهکانى وهکو بوو کورت تهمهن توایهوه‏

چیا سهر بهفرى وهکو ارک کپ نهوایهک بێ دهنگی وهکو


ىلا بۆ بڕۆمهوه‏ ماوه‏ کهمم تهمهنێکی گهڕهک

مناڵهکانى ک‌هڕ‌هگ شهڕه‏ و شهڕهسهگ و شهڕهبهرد ئهوێ

دهشتاییهکانی بۆ بڕۆمهوه‏ ئهوێ

سهوزهگیاى بۆناو بگهڕێم

بهکواڵنهکاندا بشکێنم

مناڵ یهکدوو سهرى بگهڕێمهوه‏

شکاوى بهسهر خۆشم اد گشتى باچخهى بهر دارتوویهکى لهژێر ئهوکاتهى دهکهوێ

سهرم بهر بهردێ وهراندن توو بۆ مکیاد بۆالى بڕۆمهوه‏ خوێنهوه‏ بهخهڵتانى ماوه‏

کهمم تهمهنێکی و ڵوگ پهڕهى نهبۆنی و شهماڵ نهشنهى و ئاو ونهپاکی هوزار نهدهنگی و باران نهنمهى و مانگ نهتریفهى و...‏

سلێمانى نهڕهشهباى لێره‏

نهماون هیچیان ئهمانه‏ 98

***

ماوه‏

کهمم تهمهنێکی چۆلهکهیهک

پۆله‏ به‏ بیدهم بهدانهوێڵهو بیکهم t

a

w

a

r

68


مناڵێک

به‏ بیدهم شوشهو بووکه‏ به‏ بیکهم ڕووت

بهنانێکی بیکهم ببارێ

خۆمما وبهچاوى فرمێسک به‏ بیکهم ێوک بۆ بیبهم ماوه‏ کهمم تهمهنێکی دایکم

گریانهکانى بۆالى بڕۆمهوه‏ دهگریا

تهمهنى بهدرێژایی مکواب بهرماڵهکهى سهر بۆ بڕۆمهوه‏ 2019

پایزی 68

نهکهوت

نوێژ له‏ تهمهنى بهدرێژایی دایهپیرهم

حیکایهتهکانى بۆالى بڕۆمهوه‏ پاڵهوانهکانى

ئێستاش که‏ دهچن

و دێن لهمێشکما ! خودایه‏ ، کوێ بۆ بڕۆمهوه‏ گوڵێ

بۆالى بڕۆمهوه‏ گوڵێ

ههناسهى بۆالى گوڵێ

توڕهبوونى,‏ گوڵێ

ئێستا،‏ نازانم منه‏

الى خهیاڵی جاران وهکو مردنه‏

دهستى خامۆشی ئهویش یان خودایه‏

ماوه‏ کهمم تهمهنێکی دهگرى

بۆم نهههورێ 99


اد‌هئ پیشان رێگایهکم نهئهستێرهیهک ئهدا

گوێدا به‏ پهیامێکم نهبایهک ماوه‏

کهمم تهمهنێکی دهبات

لهناوم ههڵمدهلوشێ,زریان دهریا کوێ...‏

بۆ بیبهم خودایه‏ ماوه،‏ کهمم تهمهنێکی t

a

w

a

r

68

100


ژن

لە ڕاگەیاندنی

پایزی 2019

کوردیدا

68

د.‏ نةزاكةت حسيَ‏

101


قسة كردن لةسةر رِاطةياندن و ذن دةبيَت لة

كوَمةلَيَك رِوةوة باس لة رِةهةندة جياوازةكانى بكةيت

تاكو ويَنايةكى طشتطري و تيَطةيشتنيَكى تةواو

بدةيت بة خويَنةر،‏ طةرضى ئةم بابةتة بابةتيَكى

قولَة و لةطةل َ طةشة كردنى رِاطةياندن لةرِووى

ناوةرِوَك،‏ ئامراز و بةتايبةتيش طةشةى تةكنةلوَجياو

سةرهةلَدانى فوَرِمة جوَراوجوَرةكانى توَرِة

كوَمةآليةتيةكان بةردةوام شتى نويَى ترو رِةهةندى

ترى ديَتة سةرو قسةى زياتر هةلَدةطريَت،‏ لةم باسةداو

لة ضةند زجنريةيةكدا لةسةر ضةند تةوةرةيةك باس لة

ميَذوو و ثرس و ثيَطةو ويَنةى ذن لة رِاطةياندن بة

طشتى و رِاطةياندنى كوردى بةتايبةتى دةكةين لة

بةشى يةكةمدا كورتةيةك لةسةر ذن لة ميَذووى

رِوَذنامةنووسى كوردى و بةربةستةكانى بةرةوثيَش

ضوونى دةكةين و لة بةشةكانى داهاتوودا لةجةندين

رِووى ترةوة لةسةر ئةم باسة دةرِوَين.‏

كورتةيةكى ميَذوويي

رِاطةياندنى كوردى رِاستة بة بةراورد بة ميَذووى

رِوَذنامةطةرى وآلتانى دةوروبةرى ميَذووييةكى كورتى

هةية كة سال 1898 يةكةم رِوَذنامةى كوردى

دةردةضيَت سةد سالَ‏ دواى ئةوة ديَت كة يةكةم

رِوَذنامةى عةرةبى 1799 بةناوى ‏)احلوادس اليومية(‏

دةردةضيَت،‏ يةكةم رِوَذنامةى توركى 1831 بةناوى

‏)تقويم الوقائع(‏ دةردةضيَت،‏ 1820 يةكةم رِوَذنامةى

َ

فارسى بة ناوى ‏)مريت االحوال(‏ دةردةضيَت،‏ لةطةل

ئةوةشدا سةد سالَ‏ جياوازين بةآلم تاكة هوَكار نيية

بوَ‏ كةميى ذن يان دواكةوتنى ذن،‏ الى ئةوانيش

بةشدارى ذن نابينريَت كة بة سةد سالَ‏ لة ثيَش

ئةوانةوةين.ئةطةر طةرِانةوةيكى كورت بكةين لة

نووسينى ذن و قةلَةمى ذنى كورد دةبينني بةشدارى

ذن بوَ‏ سةدةى 19 دةطةرِيَتةوة ‏“ما شوكت ئةردةآلن”‏

ناسراو بة ‏“مةستورةى ئةردةآلني”‏ 1848-1805 بة

يةكةم ذنة ميَذوونووس دةناسريَت كة كتيَبى ميَذووى

ئةردةآلنى نووسيوة.‏ لة رِوَذنامةطةريشدا رِوَذنامةى

‏“ذين و ذيان”‏ كض نةبوون بةلَكو هاندانيَك بووة ض

ثريةمريَ‏ دو ض نووسةرةكانى تر بابةتيان بة ناوى ذن

يان كضةكةى خوَيان نووسيوة وةك هاندانيَك.‏

يةكةم نووسيين‏ ذن سال 1926 َ ئةويش نووسيَنيَكة

بةناو نيشانى ‏“ذن و تةئسيرياتى لة حةياتى

t

a

w

a

r

68

102


پایزی 2019

68

مةدةنيةتدا”‏ بة قةلَةمى ‏“طوزيدة عةزيز خامن”‏ بة

رِيَوةبةرى قوتاخبانةى سليَمانى كضان.‏ دةتوانريَت

بةيةكةم سةرةتاى بةشدارى قةلَةمى ذن بزانريَت لة

رِوَذنامةنووسى كورديدا.‏

رِةوشةن بةدرخان كة لة َ سال -1992 1909

ذياوة دةتوانريَت بةيةكةم رِوَذنامةنووسى ذنى كورد

بناسريَت لة رِوَذنامةنووسى كورديدا.‏ لة طوَظارى

هاوار هاوكاريَكى جةالدةت بةدرخان بوو.‏

رِةمحة خان كضى ثريةمريَ‏ د دواى مردنى باوكى خاوةن

ئيمتيازى رِوَذنامةى ذينى وةرطرتوة.‏ ئةمانة وةك

سةرةتاو يةكةم كةس دواتر دواى ثةجناكان شةستةكان

ذنى كورد ضوةتة قوَناغيَكى ترةوة هةلَكشانى بينةوة.‏

رِوَئيا تلوعي:‏ دةلَيَت:‏ ذنانى كورد تا دةيةى ساآلنى

شةستةكان الوازبوون دواتر لة شةست و حةفتاكاندا

رِويان لة هةلَكشان كردوةلة كارى نووسيني و

رِوَذنامةطريدا”‏ وردة وردة دةبنة خاوةنى بآلوكراوةى

تايبةت بة خوَيان؛ ذنانى ئازاد”‏ كة بة كرماجنى

ناوةرِاست و بة ثيتى ئارامى لة سليَمانى دةرضوة سةر

بةلقى كوردى ذنانى شويعى عريَ‏ اقى بووة.‏ طوَظارى

ذن”‏ لة بةغداد لةاليةن رِابيتةى ذنانى عريَ‏ اقيةوة

دةرضوة.‏ طوَظارى ‏“دةنطى ذن”‏ لة اليةن يةكيَتى

ئافرةتانى كوردستان لة شاخ دةرضووة ‏.ئيرت بةردةوام

دةرطا كراوةتةوة بوَ‏ دةرضوونى ضةندين رِوَذنامةو

طوَظارى ترى ذنان.‏

ذن لة ثةخشى رِاديوَو تةلةفزيوَن‏

لةطةلَ‏ هاتنى رِاديوَو تةلةفزيوَن ذن بوونى هةبووة

طةر بة تةنها يان ذمارةيةكى كةميش بووبيَت بوَ‏

منونة يةكةمني تةلةفزيوَنى كوردى كةركوك 1969

ذنى تيَدا بووة وةك بيَذةر.رِاديوَى كوردى لة بةغداد

تا سال 1976-1939 َ يةك بيَذةرى كوردى هةبوة

كة ‏“نيهايةت جةمال”‏ بوة لةسال حةفتاكان لة

نيَوان كارمةندة طريَبةستةكان ثيَنج ذن هةبوة لةو

رِاديوَيةدا.‏

طةرضى نامةويَت بابةتةكة بكةمة بابةتيَكى

ميَذوويي،‏ بةآلم دةبيَت ئاماذة بةوة بكريَت كة لة

دواى رِاثةرِين دةركةوتنى ذن لة رِوَذنامة سةرةتاو

دواتر رِاديوَو تةلةفزيوَنةكان بةردةوام لة هةلَكشان

‏َم

بووة،‏ سةبارةت بة ثيَطةو رِوَلَةكةى بة جيَى دةهيَل

بوَ‏ بةشةكانى داهاتووى نووسينةكة كة لةهةردوو

رِووى ئةريَنى و نةريَنيةوة شى دةكةمةوة.‏ دةضمة

سةر تيشكيَكى كورت لةسةر هوَكارةكانى كةمى

بةشدارى ذن لة كارى رِوَذنامةنووسى كورديدا

لةسةرتاوة تا ئةمرِوَ‏ كة ئةويش لة كوَمةلَيك هوَكاردا

خوَى دةبينيَتةوة كة ئةمانة سةرةكيةكانيةتي:‏

بارودوَخى كولتوورى و كوَمةآليةتي

ديدطاو رِوئياى كوَمةلَطة سةرضاوةية بوَ‏ تريَ‏ ‏ِوانن و

طرنط ثيَدان و دانى ثيَطة بة تاكى كوَمةلَطة ض

ذن ض ثياو،‏ تريَ‏ ‏ِوانيني و ديدطاى كوَمةلَطةى كوردى

لة ثةروةردةى مندالَيةوة تا دواتر و قوَناغةكانى

ذيانى كض و ذن هةميشة ثيَشينةيى بة رِوَلَة

كوَمةآليةتيةكةى داوة و نةك هيَشتا ديدطاى بوَ‏

ذنى رِوَذنامةنووس باش نيية،‏ بةلَكو لة هةنديَك

103


ناوضةو زوَربةى خيَزانةكانيشدا ذن ثيَوانة دةكريَت

بةوةى ئةطةر لة رِوَلَة كوَمةآليةتيةكى سةركةوتو

بيَت تاكة ثيَوةرة بوَ‏ ئةوةى ذنيَكى باشة،‏ كاركردنى

لة هيض كام لة بوارةكانى دةرةوة لة ديدطاى تاكى

كوردى ثيَوةر نية باشة يان خراثة،‏ واتة كض بوَ‏ ئةوة

ثةروةردة ناكريَت،‏ سياسى بيَت يان رِوَذنامةنووس يان

هةر كاريَكى ترى دةرةوة بوَية زوَرجاريش بة ناموَ‏

سةيرى دةكريَت ئةم كارة دةكات.‏ ئةمة يةكيَكة لة

فاكتةرة سةرةكيةكانى نةضوونة ثيَشةوةى ذن لة كارى

رِوَذنامةنووسي.‏

لة اليةكى تروة ئةم ديدطاية بوَ‏ كارى ذن هةنديَك

رِةفتارى ترى خولقاندوة كة بوةتة هوَى ئةوةى ئةو

ذن و كضانةى لة رِاطةياندن ئيش دةكةن زوَرترين

رِوبةرِووى بيَزارى سيَكسى دةبنةوة،‏ ئةمة بوةتة هوَى

دوركةوتنةوةو سلَةمينةوةى ذن لةو بوارة يان بة باش

سةير نةكردنى ذن كة لةو بوارة ئيش بكات.‏ كة بة

ثيَ‏ ى رِاثوَرتيَك زوَرترين بيَزارى سيَكسى لة كةنالَة

رِاطةياندنةكان بةرامبةر ذنانى رِوَذمنةنووس دةكريَت.‏

لةرِووى ثةروةدردةيةوة

سيستمى ثةروةردة هوَكاريَكة بوَ‏ ئةم دواكةوتنةى

ذن ض لةرِووى ئةوةى كة كارى رِوَذنامةنووسى بوَ‏

ذن نةكردوةتة ثيشةيةكى دروست و جوان،‏ ض وةك

ئةوةى وةك شوَرِبوةوةى زانستةكانى ناو زانكوَكان

بوَ‏ ئامادةيةكان بابةتى ميديا ناخويَنريَت لة

قوَناغةكانى ئامادةيى تاكو خويَندكار وةك بابةتيَكى

طرنط سةيرى كات و خوَى بوَ‏ ئامادةكات بوَ‏ زانكوَ،‏ ض

وةك ئةوةى خويَندنى ميديايى لة هةرميَ‏ ى كوردستان

ميَذويةكى كةمى هةية بة بةراورد بةوآلتان.‏

طرفتى ثيشةيي:كارى رِوَذنامةنووسى تا ئيَستا

وةك ثيشة نة ناسيَنراوة لة ياساى كارى هةريَمى

كوردستاندا،‏ ئةمة نةك لة طرنطى ئةم ثيشةيةى

الى تاكى كورد كةم كردوةتةوة بةلَكو ماف و دةست

كةوتى ئةم ثيشةيةش بة ياسا رِيَك نةخراوة.‏

هوَكارى سياسى

سيموَن ديوار دةلَيَت هةرطيز ‏)هةرطيز

فةرمانرِةوايةكى ذنساالرى بة ماناى سيايسى لة

ميَذوودا نةبوة،‏ دةسةآلتى سياسى هةميشة الى ثياو

بوة(‏ سةربارى بارودوَخى سياسى كة ساآلنيَك رِذميَ‏ ى

ثيَشوو فةرمان رِةوايى ئةم كوَمةلَطايةى كردوة،‏

نةك ذن كارى رِوَذنامة نووسى بوَ‏ ثياويش رِيَطة

ثى نةدراو بوة تةنها بوَ‏ اليةنطرانى رِذيَم نةبيَت و

كاركردن لةوبوارة مةترسيدار بووة،‏ دواى ئازاد

كردنى كوردستانيش بارودوَخى ئازادى رِوَذنامةطرى

هةنطاوى باشى بة خوَيةوة بينيوة بةآلم هيَشتا ترس و

ثيَشيلكارى و كوشتنى رِوَذنامةنووس هوَكاريَك بوون

بوَ‏ سلَةمينةوةى تاك بة طشتى و ذن بة تايبةتى لةم

كارة.‏

هوَكارى خودي

ئةو ديدطا يةى ذنى لةسةر ثةروةردة كراوة،‏ ئةركة

خيَزانى و كوَمةآليةتيةكةي،‏ كلتورى كوردى و هةلَة

رِاظةكردنى هةنديَك لة دةقة ئاينيةكان كة رِيَطرى

دةكات لة ذن لة هةنديَك بوار واى كردوة ذن خوَشى

t

a

w

a

r

68

104


پایزی 2019

68

ئامادةيى نةبيت بوَ‏ كار كردن لةو بوارةو ترسى

هةبيَت يان قوَناغيَك دةروات و دةوةستيَت يان بةرطةى

سةختيةكانى ناطريَت ضونكة كارى رِوَذنامةنووسى

سةختى زوَرى لة رِيطايةو ثشوو دريذى دةويَت.‏

ئةمة تةنها لة كوَمةلَطةى كوردى نية ئةطةر بة

منوونة هةنديَك كوَمةلَطة باس كةين:‏

لةطةلَ‏ ئةوةى وآلتان لة فةرهةنط و لة سياسةت لة

داب و نةريت جياوازن منوونة

بةريتانيا سةرنووسةرى يةك رِوَذنامةى َ نةشنال ذن

نيية ذنان رِيَذةى %20 رِاطةياندنكار رِوَذنامةنووسة

ذنةكانن،‏ لةم ساآلنةدا رِوَل َ بةرثرسياريةتيان ثيَدراوة.‏

لة هةموو رِوَذنامة ميلليكاندا تةنها 2 سةرنووسةر

ذنن.لة بى بى سى بة دريَذايى ميَذوو ذنيَك نةبوة

بةرِيَوةبةرى طشتى بيَت،‏ بةآلم ذمارةى بةرِيَوةبةرى

بةشةكان ذنان زوَرن.‏

لة دانيمارك رِيَذةى لة % 40 ئةندامانى سةندياكا

ذنان،‏ لة 2005 ئةو كضانةى لة بةشى رِاطةياندنى

زانكوَكان وةرطرياون لة ثياوان زياترن.‏ ئوردن رِيَذةى

رِوَذنامةنووسى ذن %1 سةنديكاى رِوَذنامةنووسانة،‏

دوو سةرنووسةرى ذنى رِوَذنامةو يةك سةرنووسةرى

ذنى طوَظار هةية.‏ لوبنان ثيَش جةنط رِوَل َ تةنها

بيَذةرى بوبيَت ئيَستا لةبةشى هونةرية بهآلم هيَشتا

هةر لة ثةراويَزداية لة رِووى دةسةآلتى بةرِيَوةبردن.‏

وآلتةكانى تريش منوونة زوَرة لةو بوارة،‏ بةآلم ئةم

باسةى ئيَمة نايةويَت لةو بوارانة قولَ‏ بيَتةوة كة بة

تيَكرِاى وآلتان كوَمةلَيَك هوَكارى هاوشيَوة هةية

لةوانة:‏

1- متمانةى تةواو بة ذنان ناكريَت

2- دةرفةت نةدان بوَ‏ ذن بوَ‏ فريَ‏ بوون وخول و

رِاهيَنان و ثيَشنيار كردن لة %70 رِوَذنامةنووسة

ذنةكانى بةريتانيا رِايان واية ضانسيان وةك ثياوان

نية بوَ‏ ضوونة ثيَشةوةو خوَ‏ ثيَطةياندن

3- لة زوَر بةى وآلتدا مةرجيان بوَ‏ وةرطرتن بوَ‏ كارى

وَذنامةنووسى لة ثياو زياترةو موضةشيان كةمرتة

4- تةمةن،‏ ذنة رِوَذنامةنووسةكانى دانيمارك ثيَيان

واية كة كاتيَك دةضنة تةمةنة وة ثشت طويَ‏ دةخريَن،‏

لة كاتيَكدا بوَ‏ ثياو ثيَضةوانةية لة هةمان كاتدا

5- رِوَذنامةنووسة ذنةكان لة رِوسيا سكاآلى

ئةوة دةكةن كة بة خراث باس دةكريَن تةحةروشيان

ثيَدةكريَت و وةك ئامرازيَك بوَ‏ رِابواردن بةكار

‏َكو

دةهيَنريَن نةك تةنها بة قةلَةمى ثياوان بةل

لةاليةن رِوَذنامةنووسة ذنةكانيش خوَيان بة خراث

باس دةكريَن،‏ لة بةريتانياش هةمان شيَوة ئةو

بارودوَخة هةية بة نيوةرِووت دةهيَلَريَنة بوَ‏ رِيكالم

ئةمانة لةسةر كورتةيةكى ميَذوى و هوَكارى

دواكةوتن والوازى ذن لةو بوارةدا ئةطةر لةسةر ئةو

ثيَطةيةش قسة بكةين كة ذن ئيَستا هةيةتى لة ناو

كارى رِوَذنامةنووسى و ميدييا كورديدا دةتوانني

لةم خاآلنة كورتى بكةينةوة:‏

1- بوونى لة ضاثكراو واتة زوَرينةى ذنانى

رِوَذنامةنووس لة رِوَذنامةنووسى ضاثكراو كار دةكةن

ئةمةش نيشانةى ئةوة نية لةوبوارة بةتواناية،‏ يان

ئةولةويةتى ثيَدراوة بةلَكو؛

- رِوَذنامةى ذنان بة هوَى رِيَكخراوةكانى ذنان زوَرن

105


ئةطينا لة رِوَذنامة طةورةو هةوال َ و رِوَذانةكاندا

كةمرتين رِيَذةيان هةية

- نووسةرى ذن رِةنطة زوَربيَت ئةطينا رِوَذنامةنووسى

مةيدانى و كارا نيية

- كةمرت دةردةكةويَت زياتر لةبةشةكانى نووسني

و ضاث

‏-لة شويَنى ئاست نزم وةك ثرسطة يان تايثيَست

يان كارى ئيدراى خوارةوة دانراون

‏-كةمرت ثةيامنيريَ‏ ن ئةطةر ثةيامنريَ‏ يش بن بوَ‏ بوارة

هةستيارةكان متمانةيان ثيَ‏ ناكريت

‏-لة دةستةى باآلو ثوَستى بةرِيوةبةرو شويَنى

برِيارداندانني.‏

‏-لة ذورة هةستيارةكانى وةك هةوالَ‏ و سياسةت

بونيان يان نية يان زوَر كةمة

ويَنةى ذن لة ميدياى كورديدا

ويَنةى ذن ويَنةيةكى نةهامةتية،‏ قوربانية

، ناشيريينة،‏ هةنديَ‏ ار جةالديشة،‏ ثةيوةندية

سوَزداريةكان،‏ تةوزيفى جنسي،‏ كاينيَكى نيَطةتيظي،‏

بةكارهيَنراوة ، نةك بةرهةمهينيَ‏ ، كائينيَكى

الواز.....‏ ئةم ويَنةية بةمشيَوةية كاريطةرى نةريَنى

دةبيَت لةسةر ديدطا و ثةروةردة و تريَ‏ ‏ِوانينى

كوَمةلَطة بوَ‏ ذنى رِوَذنامةنووس،‏ ضونكة ثرءَسةيةك

هةية ميديا مروَظ بةرهةمى ديَنيَت ‏...ميدياش بوَ‏

خوَى مروَظ و وةرطر بةرهةمديَنيَتةوة،‏ ويَنةى بضووك

ئيهتيماماتى بضووك دروست دةكات الى هوَشى تاك.‏

فيمينيستةكان رِةخنة دةطرن لة ميدياى عةرةبى كة

ذن لة 3 شويَن ثيشان نادات.‏

يةكةميان:‏ لة ناو هةوال َ طرنط و قوَرخى ذوورى

هةوالَ‏ و هةوال َ سازى و نووسينى رِاثوَرتى سياسي،‏

بريورِا طرفت تةنها قوَرخ يان بةرهةمهيَنان نيية لة

َ، رِيَطةدان

اليةن ثياوانةوة،‏ بةلَكو لة ناساندنى هةوال

بة ضى دةبيَتة هةوالَ‏ ضى بآلو دةبيَتةوة.‏

دووةم:‏ جةخت لةسةر تايبةمتةندى جنسى نةك

ئايدياكانيان.‏

سيَيةم نةبوونى لة شويَنى برِياردان طرفتةكانى

بةردةم ذن لة طةيشتنت بة شويَنى برِيار.‏

بة ثيَى رِاثوَرتيَكى يونسكوَ‏ 2000 لة 200 دةزطاى

رِاطةياندن لة 30 وآلتدا ذن 7 ثوَستى بةرِيَوةبةرو 6

ثوَستى جيَطرى يةكةمى بةرِيَوةبةرى هةبووة.‏

t

a

w

a

r

68

106


ژن و بهشداریكردن

لهكايهى سياسيدا

پایزی 2019

شاناز هيانى

68

107


t

a

w

a

r

لة وآلتى ئيَمةو لة دونياشدا تا رادةيةكى

بةرضاو ئاستةنط لةبةردةم بةشدارى ذناندا هةية

لةكايةى سياسى،‏ ئةمةش دةطةرِيَتةوة بوَ‏ ئةوةى

كة ثياوان و كوَمةلَطةش نايانةويَت دان بةو تةرزة

سياسيانةدا بننيَ‏ كة ذنان دةيانةويَت ثيادةى بكةن،‏

بوَية لةزوَربةى ناوةندة سياسييةكان وا باوة كة ذنان

لةديدى ثياواندا هيَشتا لةو بوارةدا ثيَطةيشتوو

نني و ئةزمونيان زوَر كةمة تا بتوانن كيَربِكيَ‏ ثياو

بكات لةو مةيدانةدا.‏ بةآلم ئةمة تةنيا بوَضوون و

ديدطايةكى كورت بينانةية،‏ ضونكة لة راستيدا

ثيَطةيشنت بيَ‏ سنوورة.‏ تيَزة سياسييةكان و بةرنامة

و ثروَذة جياجياكانى ذنانيش ئةوةمان ثيَ‏ نيشاند

دةدةن كة تامةزروَيةكى زوَر لة ذناندا هةية

بوَ‏ بةشدارى كردن لة سياسةت و نيَوةندةكانى

برِياردان.‏ بةآلم لة اليةكى ترةوة ديارة خويَندنةوةى

خودى ذن بوَ‏ دياردة سياسيةكان وةكو ثيَويست

نةبووة و زوَربةى جاريش دةبينني تةنيا كوَثيةكى

لةبةرطيرياوى تيَزة سياسيةكةى ثياوانة.‏ طةر

هةشبيَت ئةوا زوَر كةمة و بةكةمى بةدى دةكريَت

ذنيَك توانيبيَتى دوور لةشيَواز و مامةلَةى ثياوان

جوَرة سياسةتيَك ثةيرِةو بكات كة رِةنطدانةوةى

خودى ذنةكة خوَى بيَت و طوزراشت لةديدى

ذنانةى خوَى بكات.‏ ديارة ئةمةش ضةندين هوَكارى

خوَى هةية.‏ بوَية زوَر طرنطة ذنان ثيَناسةيةكيان

بوَ‏ بارودوَخةكانيان هةبيَت و شيكردنةوةى ورديان

هةبيَت بوَ‏ ئةوةى بتوانيَت طوَرِانكاريةكى رِيشةيى

خبولقيَينَ‏ و روَلَة سياسيةكانى خوَى رِوونرت بةديار

خبات.‏

68

108


پایزی 2019

68

كولتوورى سياسى و روَلَ‏ سياسيةكان

لةبةرةو ثيَشةوةضوونى ذنان

لريَ‏ ةدا دةتوانني بلَيَني بةشيَوةيةكى رِةها كولتووريَكى

سياسى و بابةتيانةمان نيية،‏ ضونكة زوَربةى

جار لةاليةن ئةو كةسانةوة ثةرةى ثيَدةدريَت كة

دةسةآلتةكانيان الية.‏ هةرضةندة هوَكارى دابونةريت

و زالَبوونى بريوباوةرِى دواكةتويش ثشكى خوَى

هةية و زوَركات ريَطرى‏ سةرةكى بوون و دذى هةر

طوَرِانكاريةك بوون لةو ثرسةدا،‏ بةجوَريَك هةميشة

بوونةتة كوَسث و لةمثةر لةبةردةم بةرةوثيَشةوةضونى

كةسيَتى ذن و بةديارخستنى هةر بةهرة و توانايةكى.‏

تا ئيَستاش ئامادةيى ذن لة كوَمةلَطة

روَذهةآلتيةكاندا ‏)كوَمةلَطة داخراوةكانيش

بةتايبةتى(‏ لة بوارى سياسةتدا،‏ الوازة لةسةر

ئاستى كردةيى.‏ رِةنطة سةخت نةبيَت ذنيَك بطاتة

ثيَطةيةكى سياسى ديار،‏ بةآلم سةختة بطاتة

ئةوةى:‏ ئايا دةتوانيَت ئازايانة كيَربِكيَ‏ ثياو بكات

لة سياسةت كردندا،‏ كة بيَطومان كاريَكى ئاسان

نيية.‏ زوَرجار هةردوو رِةطةزةكة ئاستى زانستيشيان

يةكة،‏ يان هةمان بريوَكة و بريكردنةوةيان هةية.‏

رِةنطة يةكيَك لةهوَكارة سةرةكيةكان ئةوةبيَت،‏

كة تا ئيَستا خودى ذن وا بري دةكاتةوة ‏)لة رِوانطةى

ثاراستنى خوَيةوة(‏ سةيرى دةكات و ناتوانيَ‏ ئيدارةى

خوَى بدات لة سياسةتدا،‏ ئةمةش ثاشةكشةيةك

دروست دةكات و بويَرى ئةوةى نابيَت شويَن ثةجنةى

ديار بيَت وةك ثياو.‏ ضونكة سياسةت دوو رِووى يةك

دراون،‏ رِوويَك بوَ‏ ئيدارة دانى كارةكان،‏ كة دةكريَت

109

هةر كةسيَكى سياسى بتوانيَت ئيدارى بدات ض ذن

بيَت يان ثياو،‏ رِووةكةى تريش،‏ سةركردايةتى كردنة،‏

كة تةنيا دةستةيةكى كةم لة ثياوان و بةدةطمةنيش

ذنان دةتوانن بيكةن.‏ ضونكة سةركردايةتى كردن

ثيَويستى بة دانايى و مةعريفة و بةهيَزى كةسايةتى

هةية،‏ هةروةها توانا لة برِياردان،‏ خويَندنةوة بوَ‏

داهاتوو،‏ هةست كردن بة ئازارةكانى كوَمةلَطةكةى.‏

بوَية بةكورتى ثيَويستة سياسةتكار،‏ خاوةن برييَكى

فراوان و هةستيَكى باآل بيَت.‏

بوَية ذن بة سروشتى خوَى خاوةنى روحيةتيَكى

سةركردايةتى نيية،‏ تةنانةت لة ثيَطة سياسيةكةى

دوو دلَة لة جيَبةجيَكردنيَكى وردانةى ياساكان.‏

بة رِيَطةى سيستةميَكى تةقليدى،‏ كة هةر ثياو

‏َة دةكات.‏

‏َك مامةل

نةخشةى بوَ‏ كيَشاوة،‏ لةطةلَ‏ خةل

هةمان هةنطاوةكانى ثياو دةنيَت و خاوةن فوَرميَكى

داهيَنانى تايبةت بةخوَى نيية.‏ بوَية زوَرجار دةبينني

السايى ثياو دةكاتةوة،‏ ئةمةش تايبةمتةنديةتى خوَى

بوَ‏ ناهيَلَيَتةوة،‏ تةنانةت تا ئيَستا ذن نةيتوانيوة

ئايديوَلوَذيايةكى سياسى ذنانة بوَ‏ خوَى ثةرة

ثيَبدات.‏ نةك بة مةفهوميَكى دةمارطريى بةو ثيَيةى

كة ئةو ‏)ذنة(‏ بوَية،‏ نةخريَ‏ بة مةفهومى دوَزينةوةى

َ

ميتوَديَكى سياسى نويَ‏ و نةرم ونيان،‏ كة لةطةل

كةسايةتى خوَى بطوجنيَت.‏

ذيانى سياسيةكان،‏ سيماى ذيانيكى طرتووة كة تةنيا

خةباتكردن بوَ‏ بةدةست هيَنانى هيَزةو بوَ‏ ناموَكردنى

بةرامبةر و بةربةرةكانيَية بة هةموو شيَوازيَك

لةنيَوان تاكةكاندا بوَ‏ بةدةستهينانى ثشتيوانى و


اليةنطر.‏ بةمةش ذن لة كوَمةلَطة روَذهةالتيةكاندا

لةدوَخيَكى دذواردا سياسةت دةكات و زوَربةى كات

السايى كردنةوةى ثياوة.‏ زوَرجاريش ذنان خوَيان

دةبنة لةمثةر لةبةردةمى يةكرت و دةسةآلتى رِةهاى

ثياو بةسةرخوَياندا زالَ‏ دةكةن.‏

دابةشكردنى كارى سياسى لةنيَوان ذن و

ثياو

كاركردن لة بوارى سياسةتدا تةنيا كارى ثياوان

نيية و تةنيا بوَ‏ ئةوان نةخولَقاوة.‏ هةرضةندة زوَربةى

جار سياسةت تةنيا لةسةر ثياو كورت دةبيَتةوة،‏

كةضى لةهةمان كاتدا تايبةت نيية بةو،‏ ضونكة

كاتيَك سياسةت دوور لة تريَ‏ ‏ِوانني و ئايديوَلوَذيةكان

هةلَدةسةنطيَنني،‏ دةبينني جيهانى ذيانة،‏ زانستى

ذيانة.‏ ذن و ثياو بةيةكةوة دةطريَتةوة.‏ ثاشان ثةل

دةهاويَذيت بوَ‏ كوَمةلَطة و خيَزان و دامةزراوة و

دةولَةتيش.‏ بوَية لريَ‏ ةدا هةرضةندة جيهانى سياسةت

بةسةر ثياودا سةثيَنراوة،‏ رِةنطة هةنديَك جاريش

لة دةرةوةى ئريادة و ويستى خوَشى بوبيَت،‏ بةآلم

جيهانى هاوضةرخ ئامادةيى و حةمتيةتى بوونى ذنيش

سةثاندووة لةو طوَرِةثانةدا.‏

بوَية هةر جوَرة دابةشكردنيَك لةبوارى سياسةتدا،‏

بريتية لةدروستكراوةكانى كوَمةلَطةى مروَيى بة

ثياو و ذنةوة.‏ هةر جوَرة كاريَك ‏)لةوانةش سياسةت(‏

ثةيوةستة بة مروَظةوة نةك بة رةطةزيَكى دياريكراو.‏

ضونكة كاريطةريةكانى ئةو بوارانة راستةوخوَ‏ كار لة

ثةيوةنديةكانى هةموو مروَظةكان دةكات و ضوَنيةتى

و شيَوازى ثةيوةنديةكانيش ديارى دةكات.‏

بةآلم لريَ‏ ةدا ثرسياريَك خوَى قوت دةكاتةوة،‏ ئايا ذن

دةتوانيَت بةو كارامةيةى ثياو ئامادةيى هةبيَت لة

سياسةت كردندا؟

هةرضةندة من ثيَم واية تا رادةيةكى طةر كةميش

بيَت ذنان لة وآلتى ئيَمة بيَ‏ بةش نةبوون لةكارى

سياسى،‏ ضونكة لة قوَناغة جياجياكانى شوَرشةكانى

رابردوو ذن ضاالكى سياسى ئةجنام داوة،‏ كةم تا

زوَريش بةشداريةكى رِووكةشانةيان ثيَ‏ رةوا بينراوة،‏

بةآلم وةك ئاشكراية هةر كةسيَك لةبوارى سياسى و

ئيداريشدا كاربكات و كاريطةريةكى ئةوتوَ‏ دروست

نةكات لةسةر ناوةندةكانى بريارو بةشداريةكى كاراى

نةبيَت،‏ ئةوة روَلَةكةى تةنيا روَليَكى رِووكةشانة

دةبيَت.‏

هوَكارةكانى ئةو روَلَة الوازى ذنيش دةطةرِيَتةوة بوَ‏

دوو اليةنى سةرةكى:‏

يةكةم:‏ زالَبونى دةسةآلتى رِةهاى ثياو بةسةر ناوةندة

سياسيةكان.‏

دوةم:‏ يةك نةطرتن و نةبونى كوَدةنطى ذنانة بة

طشتى،‏ هةروةها بةربةستة كوَمةآلية تيةكانيش.‏

بوَية طةر ذنان بيانةويت رِوَلَ‏ و ثيَطةيةكى ديارى

لةسياسةتدا هةبيَت ثيَويستة كار لةسةر ئةو هوَكارة

سةرةكيانة بكات.‏

كاتيَك باس لة دةسةآلت دةكةين،‏ يةكسةر ئةو

بوَضونة دروست دةبيَت المان كة لةناو هةناويدا

هيَزيش دروست دةبيَت.‏ لة راستيدا هيَز شتيكة

زوَر بة سانايى نا ثيَوريَت و خوَى لةخوَيدا يةكيَكة

t

a

w

a

r

68

110


رِ‏ وَ‏ ليا ن

هة بو و ة

پایزی 2019

68

لة نهيَنيةكانى دةسةآلت.‏ كارى سياسيش بريتية

لة ريَكخستنةوةى وشةكان بةو شيَوةيةى كة بوارى

سياسى دةيوازيَت،‏ تواناى وشةكانيش هيَز دروست

دةكات.‏ بوَية هةر كاتيَك وشةكان ماناى زانستيانة

و بابةتيانةيان بةخشى،‏ ئةوا ذن دةتوانيَت ببيَتة

ذنيَكى سياسى كاريطةر،‏ ض لةناو خيَزانةكةى خوَى

يان لةناو ثارتةكان يان لةناو ريَكخراوةكانى كارى

لةناودا دةكات.‏

لةاليةكى تريشةوة كارى سياسى واتة مامةلَةكردن

لةطةلَ‏ رِووداوةكان و خةلَكيش بةريَطاى طفتوطوَ‏

كردن و تيَطةيشنت و هةلسةنطاندن بوَ‏ هةر رِووداويَك،‏

ض لةناوخوَ‏ بيَت يان لةدةوروبةر،‏ بة ئاطابون لة

طوَرِانكاريةكانى لةئارادان و خويَندنةوة بوَ‏ دوَخةكان.‏

ذمارةيةكى كةم لةذنانى سياسى دةبينني لةناوةندةكانى

برِيار و سياسةتدا زةق بكريَنةوة و شويَن ثيَيان ديار

بيَت،‏ زياتر باس لةو ذنانة دةكريَت كة لةرابردوو

لةرِووداويَك يان هةلَويَستيَك وةك قةدةم خريَ‏ ،

خانزاد و حةثسةخان....‏ هتد.‏ زوَربةى جار ذنان لة

يادةوةرى ناوةندةكانى بريار ون دةبن و نادوَزريَنةوة.‏

ثيَم واية باشترتين كار كة ذن ثيَويستة بيكات بوَ‏

ئةو مةبةستة،‏ بتوانيَت رِاستةوخوَ‏ سةرجنى دةروبةرى

خوَى رابكيشيَت و ناضاريان بكات طويَ‏ لةرِاوبوَضون

و سةرجنةكانى بطرن.‏ هةروةها شاندان بوَ‏ سةرجةم

بةرثرسياريةتيةكانى ذيان بةكارى سياسيشةوة.‏

لة روَذئاواش هةرضةندة ذنان ئايديوَلوَذيايةكى

سياسى ذنانةيان هةية،‏ بةآلم ئايديوَلوَذيايةكى

تايبةتة بة ذنان و ئارِاستةى جةماوةر نةكراوة بة

شيَوةيةكى طشتى.‏ لة روَذئاواش تا ئيَستا ذن السايى

ثياو دةكات و لةسةر هةمان ريَضكةى ئةو دةرِوات.‏

ذن لةيةك حالَةتدا دةتوانيَت داهيَنان بكات لة

سياسةتدا:‏ نابيَت ويَنةيةكى لةبةرطرياوةى ثياو بيَت

111


لة سياسةتةدا.‏ ئةطةرنا هيض جياوازيةك دروست

ناكات.‏ ثيَويستة خوَى خاوةن سياسةتيَكى ئابوورى

و كوَمةآليةتى بيَت،‏ جياواز بيَت لةهةر روئيايةكى

ثياو هةيةتى بةرامبةر بة دوَخةكان.‏ ضونكة كيَشةكة

ئةوةية،‏ كة سياسةت ثيشةيةك نيية،‏ بةلَكوو

ميتوَديَكى فيكرى قوولَ‏ و وردة،‏ بوَ‏ ماوةيةكى

دوورودريَذ كاريطةريةكانى بةسةر تاك و كوَمةلَطةوة

‏َةكردنيَك لةطةلَ‏

بةجيَ‏ دةميَينَ،‏ بوَية هةر جوَرة مامةل

سياسةت لةسةر بنةماى ئةوةى كة ثيشةيةكة،‏ زوَر

قورسة ثيَشكةوتنيَكى رِاستةقينة بوَ‏ كوَمةلَطة،‏ يان

بوَ‏ بوذانةوةى ئابوورى بةخوَيةوة ببينيَت.‏

بةداخةوة كولتوورى كوَمةلَطة رِوَذهةآلتيةكان واى

كردووة هةميشة بةضاوى بةزةيى و الوازى سةيرى ذن

‏َيَكى

بكريَت،‏ كةم كردنةوةى َ روَل ذنان تةنيا بوَ‏ روَل

الوةكى لةكاروبارى سياسى،‏ يان كةم كردنةوةى

ثيَطةى كوَمةآليةتى.‏ بوَية ثيَويستة ذن ليَهاتوانة ئةم

قوَناغانة تيَثةرِيَينَ‏ و خوَى دةرباز بكات لةضوارضيَوة

ء بازنةى ئةدةبى كولتوورى تةقليدى.‏ ضونكة ذن

ئةوكاتة بةهيَز دةردةكةويَت كة لة بوارى سياسيدا

ئامادةيى هةبيَت بوَ‏ رِووبةربونةوةى كوَمةآليةتى.‏

t

a

w

a

r

68

112


فێمینیزم

و

فەلسەفەى

پایزی 2019

زانستى

68

شاطولَ‏ رةمزى

113


لةسةرةتاى هةشتاكانى سةدةى بيستةمدا

ئةبستموَلوَذيا و فةلسةفةى زانستى فيَمينيزمى

لة بريى رِوَذئاواييدا بةدياركةوت.‏ تا دوو دةيةش

بةرةو ثيَشةوةضونيَكى بةرضاوى بةخوَيةوة بينى.‏

ضونكة بووة سيمايةك لة دميةنى فيكرى وةك

رِةوتيَكى جياواز.‏ بووة زيادةيةكى رِاستةقينة

لة طوَرِةثانى فةلسةفةى زانست و تيوَرةكانى

مةعريفةى زانستى ‏)ئةبستموَلوَذيا(‏ و

ميتوَدى زانستى ‏)ميسوَدوَلوَذيا(.‏

ئةو طوَرِةثانة ضةندين ثرسى نويَى بةخوَيةوة

بينى لةرِووى مةسةلةى فةلسةفةى

ذينطة و رِةوشتةكانى زانستى و بةها

ثيادةكراوةكانى زانستى.‏ هةروةها ثةيوةندى

زانستيشى بة بونيةى شارستانى و دامةزراوة

كوَمةآليةتيةكانى تر هةبوو.‏ ئةمة جطة لة

ثةيوةندى زانست بة ضةندين شيَوةى كولتوورى

جياجيا و بةكارهينانى وةك كةرستةيةك بوَ‏

سةركوتكردنى رِوَشنبريان و طةالنى تر.‏

فةلسةفةى زانستى فيَمينزميى بة رِوانطة

نويَيةكانى و رِوئيا ثيَضةوانةكةى،‏ هةلَويستة

رِةخنةطرانةكةى بة رِةت كردنةوة دوَخى ئيَستا

و هةنطاو و ئاماجنةكانى،‏ بريتية لةو رِةوتةى،‏

كة زوَرترين كارى لةسةر ئةو ثرسانة كردووة.‏

زانستى نويَ‏ زياتر لةهةر شتيَك بةها

نريَ‏ ينةكانى بةرجةستة كرد و تاك اليةنة

كورت دةبوَوة بوَ‏ تةنيا نريَ‏ و دروخستنةوةى

ميَينة.‏ بةمةش بة رِوَحيةتى هةذموندارى و

كوَنرتوَلَ‏ كردنى سروشت و تةرخان كردن و

بةكارهيَنان دةستى ثيَكرد،‏ كة دواجار بووة

هوَى كارةساتيَكى ذينطةيى و بةكارهيَنانى

t

a

w

a

r

68

114


پایزی 2019

68

هيَزى زانست و مةعريفة و تةكنولوَذيا

بوَ‏ سةركوتكردنى رِوَشنبريان و طةالنى تر.‏

كاتيَكيش جيهانطريى هات،‏ هوَشداريدا لةوةى

نزيكة جيهان فرةيى و دةولَةمةندى و ثتةوى

خوَى لةدةست دةدات..‏ فةلسةفةى زانستى

فيَميَنيزميش ئةو رِاظةكردنةى نريَ‏ ينةيةى

رِةت كردةوة كة بوَ‏ زانست ثيَشنياز كرابوو

بة دةرئةجنامة سةلبيةكانيةوة.‏ هةولَيشيدا

ضةندين بوار و اليةن و بةهاى جياجياى

تايبةت بة ميَ‏ بةديار خبات.‏ كة ثيَشترت

ثةراويَز خرابوون و بة كةمى سةير دةكران

و لةذيَر هةذمونى نريَ‏ ينةدا دةثليشايةوة.‏

ئةمة لةكاتيَكدا ثيَويستة بوار برِةخسيَنيَت

و رِوَلَيَكى طةورةترى هةبيَت بوَ‏ دروستكردنى

ثارسةنطيَك لة ميتوَدى شارستانى و فيكرى.‏

وةك بةديليَكيش بوَ‏ ئةبستموَلوَذيا،‏ كة

ثةيوةندى خوَى بة ميتافيزيك و بةهاكان

دةبرِيَت.‏ ئةبستموَلوَذياى زانستى فيَمينيزمى

دةيةويَت ئازاد بيَت و ثةيوةنديةكانى لةنيَوان

مةعريفة و وجود و بةها دريَذ بيَتةوة،‏ هةروةها

لةنيَوان ئةبستموَلوَذيا و ميتافيزيكيا،‏ بوَ‏

ئةوةى ئةو شيَوة دادثةروةرية ئاشكرا بكات بوَ‏

بومنان لة جيهانةدا.‏ زانستيش بة زانست ببينيَت

بة قةد ئةوةى بارطاوية بة بةها و ئاماجنة

كوَمةآليةتيةكان.‏ ثيَويستة دميوكراسيش

بيَت و فرةيى كولتوورى و دان نان بةوةى تر

ثةسةند بكات.ئةمة ماناى كرانةوةية بة رِووى

سروشت و جيهانة بة ويَناكردنيَكى ميَيانة.‏

ميسوَوَلوَذياى زانستى باو رِةت ناكاتةوة،‏

يان نايةويَت جيَطةى بطريَتةوة،‏ بةلَكو تةنيا

لةطةل َ تةكامول بيَت لةثيَناو بةهيَزكردنى

ثارسةنطةكة.‏ ضونكة فيَمينيزم كةمةند كيَش

كردن و ناوةنديةتية.‏ بةم شيَوةية فةلسةفةى

فيَميَنيزمى هةولَدةدات بةهايةك بوَ‏ زانست

زياد بكات،‏ كة ثيَشرت رِةتى كردبووةوة،‏ بةمةش

داهيَنانةتر و ثآ بةرهةم تر دةبيَت،‏ طةرموطورِتر

و طوجناوتر دةبيَت لةطةلَ‏ مروَظايةتى.‏ زياتر

بةرةو رِووى داواكاريةكانى واقيعة كولتوورى

و رِوَلَة شارستانيةتةكةوة ديَت.‏ خودى

فةلسةفةى فيَميَنيزمى وا ليَدةكات زياتر بةند

بيَت بة واقيعة زيندووةكة،‏ بةشيَوةيةك كة

دةتوانني بلَني فةلسةفةكانى زانستى تةقليدى

رِابردوو بة لوَذيك و ميتوَدةكةيةششةوة،‏

ئيجابياتةكانى زانستى طةآللَة كردووة و

سوديشى ليَيةوة بينيوة.‏ كةضى فةلسةفةى

فيَمينيزمى هةولَدةدات كةموكورِيةكانى

زانست ثآ بكاتةوة و بةرةو باشرتة ببات.‏

بةدياركةوتنى ئةبستموَلوَذيا و فةلسةفةى

زانستى فيَمينزميى ثيَشكةوتنيَكى بةرضاو

بوو بوَ‏ فةلسةفةى فيَمينزمى بة طشتى،‏

كة كوَتا دةيةكانى رِابردو بةديار كةوت.‏

بةشيَوةيةكى سةرةكيش بوَ‏ مةبةستى رِةت

كردنةوةى ناوةنديةتى نريَ‏ ينة و رِةت كردنةوةى

لةيةك ضواندنى شارةزايى مروَيى بة شارةزايى

115


نريَ‏ ينة دروستبووة.‏ هةروةها رِةت كردنةوةى ئةو

بريوباوةرِانةى ثيَيان واية ثياو تاكة دروستكةرةى

عةقلَ‏ و زانست و فةلسةفة و ميَذوو و

شارستانيةتة.‏ تيَدةكوَشيَت بوَ‏ بةديارخستنى

اليةكةى ترى وجودى مروَيى و بوَ‏ ئةزمونى

مروَيى،‏ كة ماوةيةكى زوَرة سةركوت و كث

كراوةتةوة.‏ لةو رِووةوة فةلسةفةى فيَمينزمى بة

سةرجةم لقةكانيةوة كار دةكات بوَ‏ لةبةريةك

هةلَوةشاندنةوةى ئةو ثوَلنيَ‏ كردنة مروَييةى بوَ‏

نريَ‏ و ميَ‏ كراوة.‏

فيَمينزم ضيية؟

فيَمينزم لة بنةرِةتدا بزوتنةوةيةكى سياسيية

و ئامانج و مةبةستى كوَمةآليةتى هةية.‏ خوَى

لة مافةكانى ذنان و سةملاندنى خود و رِوَل َ ذن

دةبينيَتةوة.‏ فيكرى فيَمنيزميش بةشيَوةيةكى

طشتى لة كوَمةلَيَك تيوَر ثيَكديَت لة ضةمك

و ثرس و شروَظةكارى و رِاظةكارى بوَدوَخى

ذنان و فاكتةرى باشترتكردن و كاراكردنى،‏

هةروةها ضوَنيةتى سود وةطرتن ليَى.‏ بةمةش

فيَمينيزم واتة مومارةساتى جيَبةجيَكارى

واقيعى و خاوةن ئاماجنى دياريكراو.‏ بةم

دوايانةش بةشيَوةيةكى بةرضاوتر طةشةى كردو

توانى لةتيوَرييةوة طةآللَة بيَت بوَ‏ كرداريى و

بةشيَوةيةكى ثيَطةيشتووتريش.‏ ئةو بزوتنةوةى

كار دةكات بوَ‏ طوَرِينى دوَخ و شيَوازى

كوَمةآليةتى.‏ بةو تيوَريةوة ديَتة ثيَشةوة و

ئاراستةى خوَى دةكات.‏ تيوَرةكةش ضةندين

لقى ليَ‏ بوَتةوة و بةرةو ثيَشةوة ضووة.‏

بةم جوَرة فيَمنيزم لةطةلَ‏ سةدةى نوَزدةهةم

بة بزوتنةوةيةكى كوَمةآليةتى دةستى ثيَكرد

و فيكرى فيَنيزمى لةدايك بوو.‏ لة قوَناغى

دواتريش فةلسةفةى فيَمينزم هاتة كايةوة.‏

كة رِوَلَيَكى كارا ترى طريَ‏ ‏ِاوة و زياتر لةهةر

فةلسةفةيةكى تر ثةيوةستة بة واقيع و

ذيانى رِوَذانةى ذنان بةهةموو شيَوازةكانيةوة.‏

بةكورتى فيَمينزم فيكرو واقيَعيَكى لةيةك

جيانةبووةوةن.‏ تةنانةت طةر بلَيَني فةلسةفةى

فيَمينزمى وةك رِيكخستنيَكى مشتومرِانة لةو

دوو رِووةوة بوَ‏ بزوتنةوةكة هات،‏ هةر رِاستة،‏

كة ثيَكةوة ثيَشكةوتن.‏

لةو ضوارضيَوة ثان و بةرينة و سةرتاسةريةدا،‏

فيَمينزم هةر هةولَيَكى كردارى يان تيوَرى

بوَ‏ بةرنطاربونةوةى،‏ يان ثيَداضونةوةى،‏ يان

رِةخنةطرتن،‏ يان هةمواركردنةوةى سيستةمى

باوك ساالرى ‏)ثةترياكى Patriachal‏(‏ ى

باو بةدريَذايى ميَذووى شارستانيةتى رِوَذئاوايى

لةخوَ‏ دةطريَت.‏

ثةترياكى بونيةكى شارستانى مروَيية بة

جياوازى قوَناغ و ثيَشكةوتنةكانيةوة لةسةر

دامةزراوة و ثةيوةنديية كوَمةآليةتيةكان

دروست بووة،‏ كة تيَيدا ذن لة ئاست و ثيَطةيةكى

نزمرتة و ملكةضة بوَ‏ بةرذةوةندييةكانى ثياو.‏

ثياوان ثيَطةى باآل و بةرزيان هةية،‏ تةنانةت

t

a

w

a

r

68

116


پایزی 2019

68

خاوةن دةسةآلتى ثيَكهيَنانى خودى ذيانى

ذنانيان هةية.‏ بةمةش ذنان رِووبةرِووى جوَرةها

سةركوت كردن و ستةم دةبنةوة.‏ دةيان و سةدان

كوَت و ثيَوةند دروست كراون.‏ بيَ‏ بةش كراوة

لة بضوكرتين ماف،‏ تةنيا لةبةرئةوةى ذنة.‏

تةنانةت واى ليَهاتبوو كة ذيانكردن تةنيا بة

مافى ثياوان دابنريَت.‏

بة هوَى ثاراستنى بةرذةوةندييةكانى

دةسةآلتى نريَ‏ ينة،‏ ذنان بيَ‏ بةها كراون:‏ واتة

رِوَل َ وةكو ميَ‏ ... وةك هاوسةر و وةك دايك.‏

ميَينة حةمتيةتيَكى بيوَلوَجية و بةسةر ذندا

سةثيَنراوة و لةناو خيَزاندا طةماروَى داوة كة

ثياو سةرثةرشتى دةكات.‏ هةر بة ثيَى مةرج

و داواكارييةكانى ثياويش دةجولَيَتةوة.‏ ئينجا

ضونكة خيَزان دامةزراوةيةكى ثيَويست بوو بوَ‏

بةردةوامبونى ذيان،‏ بوَية حةمتيةتى بيوَلوَجى و

زةروريةتى خيَزان دوو ثاساو بون،‏ كة وايانكرد

ذن بكةويَتة ثيَطةيةكى نزمرت لةثياو،‏ هةروةها

تةرخان كراويش بوَ‏ خوَشيةكانى ثياو.‏ بووة

واقعيَكى سةثيَنراويش.‏ دواتر بووة شتيكى

سروشتى و دادثةروةرانةش:‏ ضونكة بةرذةوةندى

دةسةآلتى نريَ‏ ينة بةهيَزترة.‏

فميَنييزم ديَت ئةمة بة بةشيَك لة

بةرذةوةندى ثياو جةختى لةسةر دةكاتةوة،‏ بةآلم

دادثةروةرانة نيية و لة بةرذةوةندى رِيَبازى

شارستانيةتى و مروَيش نيية،‏ كة لةذن و ثياو

ثيَكديَت.‏ مروَظايةتى تا ماوةيةكى دريَذخايةن

ماف و رِوَل َ شارستانيةتى ذنى بةهةدةر داوة،‏

بةتايبةتيش توانا و شارةزايى وهةست و

دةرونى ذنى بة كةم سةير كردووة،‏ تةنيا لةبةر

ئةوةى ميَينةية يان تايبةتن بة ذن.‏ دواتر

ثاش ئةوةى فيَمينيزم لة قوَناغى يةكةمى لة

سةدةى نوَزدةمةوة كارى كرد بوَ‏ دةستبةركردنى

مافةكانى ذنان،‏ بوَية فيَمينيزمى نويَ‏ ئيَستا

117


كار دةكات بوَ‏ بةديارخسنت و كاراكردنى ئةو

جوَرة شارةزايانةى ذنان و ثيَى واية دةتوانيت

بةشدار بيَت لة ضارةسةركردنى كيَشةكانى

شارستانيةتى هاوضةرخ و مومارةسة

زانستيةكانى بةهوَى ناوةنديةتى نريَ‏ ينة،‏ كة

زوَر زالَ‏ ببو،‏ تاك اليةنةش كارى دةكرد.‏

بةم جوَرة دةردةكةويَت كة فيَمينيزم

ئارِاستةيةكى فرة قوَناغة و فرة طوَرِانكارية،‏

وةك هةر ئاراستةيةكى فيكرى طةورةش،‏

ضوارضيَوةيةكى طشتى هةية،‏ كة ضةندين

لق و ثوَثى ليَدةبيَتةوة.‏ جياوازى زوَريشيان

لةنيَواندا هةية،‏ بةآلم سةرجةميان بةرامبةر

مةسةلةى ثةترياكى كوَكن.‏ بةمةش يةكةجمار

دةستةواذةى فيَمينيزمى Feminism

لة بريى رِوَذئاوايدا لة كوَتاييةكانى سةدةى

نوَزدةهةم بةدياركةوت.‏ بة دياريكراويش لة

سال .1895 َ

ئايا رِةط و رِيشةى هةية؟

بةلَيَ‏ لة قوَناغة زوةكانى ميَذووى

ئةنرتوَثوَلوَجيدا،‏ سةردةمى ميَينةيى بةخوَيةوة

بينيوة.‏ تيَيدا ذنان ناوةندى دامةزريَنةى

كوَمةآليةتى بون.‏ شارستانيةتى فةرعةونيش

بة ثارسةنطى كردن لةنيَوان نريَ‏ و ميَ‏ جيا

دةكريَتةوة.‏ ذن لة ميسرى كوَن بةشدار بووة

لة ضاالكى ئابوورى و كاروبارى طشتى.‏ لة

رِيَورِةمسى ئايينى.‏ لة دةسةآلت.‏ مرياتى تةخت

لة سةردةمى شاذنة ‏)مةريت نيت(‏ كضى

شا وادجى ضوارةم ثادشاى خيَزانى يةكةم

بنةمالَةى تةختيان طرتوةتة دةست،‏ وةك يةكةم

t

a

w

a

r

68

118


پایزی 2019

68

ذن لةميَذوو دةسةآلتى طرتوةتة دةست.بيست

سالَ‏ حوكمى ميسرى كردووة ‏)‏‎3250‎ 3230

ث.‏ ز(.‏ ثارسةنطى نيَوان نريَ‏ و ميَ‏ لةميسرى

كوَن طةيشتة ئاستى تيوَلوَجى.‏ ضونكة

ذمارةى خواوةندة ثياوةكان يةكسان بووة بة

ذمارةى خواوةندة ذنةكان.‏ ماعت،‏ خواوةندى

دادثةروةرى ثيَطةيةكى باآلى هةبووة.‏ جطة

لةوةش ئةزيسى خواوةندى بةهاكانى دلَسوَزى

و وةفادارى و دذايةتى كردنى جةنط يةكجار

خوَشةويست بووة.‏ ئةو ثارسةنطية طةيشتوةتة

ثلةبةندى ‏)اللق والتكوين(..‏ لة ضينى كوَنيش

ثارسةنطيَكى تةوا هةبووة لةنيوان يانط و

ئةلني كة نريَ‏ و ميَ‏ بوون.‏

بةآلم ئةطةر بيَني بةدواى بنضينةى فيَمينزم

بطةرِيَن وةك رِةوتيَك لة رِةوتةكانى بريى

رِوَذئاوايى،‏ مرياتيَكى فةلسةفى رِوَذئاوايى

دورديَذ دةبينيني لة ئةغريقةكانةوة.‏ وةك هةر

ثيَكهاتةيةكى ترى رِوَذئاوايى،‏ وةك شيعر

و ئةفسانة و ئةدةب و ياسا و ئاموَذطارى و

طوتارى ئايينى و ثةروةردةيى..‏ هتد.‏ كة

تيَياندا دان بة ئاست نزمى ذن دادةننيَ‏ و ئةو

دوَخةش بة دوَخيَكى سروشتى بوَ‏ ذن سةير

دةكةن.‏ تةنانةت خودى زانستى ئةزمونيش لة

سةروبةندى سةردةمى هاوضةرخدا كاتيَك لة

شارستانيةتى رِوَذئاواييدا توندتر بوو،‏ ئةويش

ضوة ثالَ‏ ئةو رِيَضكةية و ذنى لة ئاستيَكى

نزمدا دانا.‏ بةتايبةتيش بةهوَى بيوَلوَجيا و

زانستى دةرونى.‏ جطة لة بةدياركةوتنى ئةو

شتانةى بةتايبةتى بوَ‏ ئةو مةبةستة تةرخان

كرابون.‏ وةك كرانيوَلوَجى،‏ واتة:‏ زانستى

كةللةى سةر و ثيَوةر كردنى قةبارةكةى،‏

كة لة ناوةرِاستةكانى سةدةى نوَزدة زوَر باو

بووة.‏ ضةندين تويَذينةوة لةسةر زيرةكى و

تواناى فيكرى كران،‏ لةسةر ئةو بنضينةيةى

كة رِاستةوخوَ‏ ثةيوةندى بة قةبارةى ميَشكةوة

هةية!‏ بةمةش زانايانى كرانيوَلوَجى طةيشتنة

ئةو ئةجنامةى كة تيَكرايى ذيرى ذنان نزمرتة و

بةمةش بيَ‏ تواناترن.‏

لريَ‏ ةدا بةرِوونى ديارة فيَمينزم لة قوَناغةكانى

فةلسةفةى رِوَذئاوايى هيض طةشةيةكى

بةخوَيةوة نةبينيوة.‏ رِةنطة هةنديَك بريوَكةى

بريقةدار هةبوبن لةاليةن ئةغريقيةكان.‏ يان

رِةنطة جاروباريك فةيلةسوفيَك بةتايبةتيش

فةيلةسوفانى سةردةمى فةلسةفةى نويَ‏

ثرسياريان لةسةر ئةو ئاستة نزمةى ذنان

كردبيَت،‏ يان بوَضونيَكى دةربرِى بيَت،‏ كة

لةوانةية ببيَتة مروَظيَكى تةواو وةك ثياو.‏

هةريةك لة ديَنيس ديدروَ‏ .D Diderot

‏)‏‎1713‎ 1784( و ئةدريان هيلظسيوَس

A.C. Helvetius ‏)‏‎1722‎ )1771 كة

لة كتيَبةكةى بةناوى ‏)مروَظ و ثةروةردةبونى(‏

لة حةمتيةتى بيوَلوَجى،‏ كاتيَك ئاماذة بةوة

دةدات كة هوَكارى ئةو دوَخةى ذنان ثةروةردة

بونة،‏ نةك لة سكماكيةوة ئاست نزم بن.‏

119


هوَلباخيش ‏)‏‎1733‎ 1789( كة ثيَى وابووة

دوَخى ذنان جوَريَكة لة جوَرةكانى كوَيلةبوون

و ثيَويستة لةناو بربيَت.‏ بة جياوازى بونى

ضةندين نوسةرى ذن لة قوَناغة جياجياكانى

ميَذوويى رِوَذئاواييدا،‏ كة بريتى بوون لة

ذنانى شاعري و رِاهيبة و ئاموَذطاريدةر.‏ ئةمانة

زوَرجار ثةجنةيان دةخستة سةر كيَشةكانى

ذنان و تايبةمةنديةكانى.‏ يةكيَكيش لةوانة

كتيَبةكةى ‏)ثيَشنيازيَكى رِاستةقينة بوَ‏ ذنان(‏

1694 لة نووسينى ئان مارى ستيَل.‏ ثيَش

ئةويش بوَلني دى البار،‏ كة دةلَيَت:‏ هةرضى

ثياوان لةبارةى ذنان دةينوسيني طوماناوية

ضونكة ثياو رِكابةرى ذنة.‏

بةآلم ئةو ئاماذانةى هةمويان لة سةدةى

نوَزدةهةمدا طوَرِانكاريةكى وايان دروست

نةكرد و رِةوتى شارستانيةتى رِوَذئاوايى

‏َويَست كة

هةموى هةلَوشى.‏ تاكة هةل

ثيَويستة لةبةرامبةرى بووةستني،‏ ئةفالتوَنى

شيَخى فةلسةفة بوو.‏

لة كتيَبى ثيَنجةم لة كوَماردا،‏ ضةند

باسيَكى تةرخان كردووة رِاشكاوانة باس لة

الدانى خيَزان دةكات.‏ لة ضينى ثاسةوانى

ئةفالتوَن لة شويَنى خيَزان رِيَكخستنى ترى

داناوة و بةرهةمهيَنانى باشرتين وةضة،‏ ثاشان

دةولَةت ثةروةردةكردنى ئةو منداآلنة خباتة

ئةستوَى خوَى بيَ‏ ئةوةى بنةضةى كوآ بوَ‏ باوك

و ذن بوَ‏ مريَ‏ دةكةى بطريَ‏ ‏ِدريَتةوة.‏ ئةفالتوَن

يةكةم فيةلةسوف بوو حةمتيةتى بيوَلوَجى رِةت

دةكردةوة و ثيَداطرانة دةيثرسى:‏ ئايا كةسيَكى

قذ رِووتاوة هيض جياوازيةكى هةية لة كةسيَكى

قذى نةرِوتاوةتةوة لة بةهرةى دروستكردنى

ثيَآلودا؟ بوَضى جياوازى ذن و ثياو دةكةين

لةسةر تايبمةندى جةستةيى؟ ئايا ثاسةوانى

كردن نادةين بة سةطى نريَ‏ و ميَ‏ ؟ بةمةش

ضينى ثاسةوان لة كوَماردا يةكةم بابةتى

فةلسةفى بوو،‏ كة تيَيدا ذنان لةطةلَ‏ ثياواندا

بةتةواوى يةكسان بون.‏ ذنانيش لة دوَخة

تةقليديةكةى جيا دةكريَتةوة.‏ هةر تاكيَك

ثيَطةى خوَى بة ثيَى تواناى خوَى دةطريَت ذ نريَ‏

بيَ‏ يان ميَ‏ . ئةفالتوَن رِاشكاوانة دةلَيَت:‏ ‏)ذن

بة سروشتى خوَى تواناى هةمو كاريَكى هةية،‏

ثياويش بةهةمان شيَوة(‏ بوَية ذن جياوازيةكى

‏َكو تةنيا لةنيَو

ئةوتوَى نيية لةطةلَ‏ ثياو،‏ بةل

خوَياندا جياوازن.‏ دةلَيَت:‏ ذن هةية لة بوارى

ثزيشكى بةهرةمةندة،‏ كةضى هةنديَكى تر

هيض بةهرةيةكيان نيية.‏ يان هةية بةهرةى

مووَزيكى تيَداية،‏ هةنديَكى تريش نيانة.‏

فوئاد زةكةريا دوورتريش لةوة دةرِوات.‏

ئةفالتوَن نةيويستوة ذن ئازاد بيَت،‏ بةلَكوو

تةنيا ضةند سيفةتيَكى ثياوانة بةدةست بهيَنيَت

و لةطةليان تيَكةآلو بيَت لة ‏)جةنط،‏ وةرزش،‏

رِووت بونةوة(.‏ ثةيوةندى سيَكسيشى رِوت

كردوةتةوة لةهةر هةستيَك،‏ يان رِةهةنديَكى

كةسى،‏ تةنيا بة مةسةلةيةكى غةريزةيى

t

a

w

a

r

68

120


پایزی 2019

68

دةيبةستيَتةوة لة كاتيَكدا كة دةولَةت ديارى

دةكات،‏ ذنيش دةبيَت بةوة رِازى بيَت كة تةنيا

فاكتةريَكة بوَ‏ ثاداشت كردنى جةنطاوةرة

ئازاكان بة زياتر مومارةسةكردنى سكيَسى

لةطةلَيان.‏ جطة لة كوَمارةكةى،‏ ضةندين

ديالوَطى ترى ئةفالتوَن هةية،‏ كة ئاماذة بة

خوَشةويستييةكى رِاستةقينة دةدات،‏ ئةويش

خوَشةويستى سيَكسية لةطةلَ‏ هاورِةطةزةكةى،‏

كة ئةوكاتة زوَر باو بووة لة كوَمةلَطةى

ئةغريقى،‏ وةك دةرئةجناميَكى سروشتى لةسةر

زيادةرِوَيى كردن لة ناشيريين كردنى ذنان

لةو كوَمةلَكة نيَآ ساالرية.‏ ضونكة بةهيض

شيَوةيةك رِيَطةى كاركردن،‏ يان سةربةخوَيةكى

ئابوورى،‏ يان دةنطدان،‏ يان بةشدارى سياسى،‏

يان طشتى ثيَنةدةدرا.‏ خويَندن قةدةغة بوو بوَى.‏

جطة لة خزمةتكردنى مريَ‏ د و ثةروةردةكردنى

مندالَ‏ هيضى ترى فيريَ‏ ناكرا.‏ فوئاد زةكةريا

جةخت لةوة دةكاتةوة كة ئةفالتوَن ويستويةتى

ذن ببيَتة ثياو،‏ ضونكة رِقى لة ذن بووةتةوة.‏

بةدياركةوتنى فيَمينزم

بةهةرحالَ،‏ رِيَككةوتني لةسةر مشتومرِى

واقيع و فيكر لة فيمينزمدا و طةيشتينة

ئةو برِوايةى كة بريى فيكرى فيمنيزم لة

ئةجنامى تيوَر و بريوَكة و ديالوَط كردنةوة

دروست نةبووة،‏ بةلَكوو وةك وةآلمدانةوةيةك

بوَ‏ واقيعةكة،‏ لةالى خوَشيةوة هةولَ‏ دةدات

واقيعيش وةآلمى هةبيَت بوَى.‏

بةم شيَوةية موذدةى بةدياركةوتنى بزوتنةوةى

فيَمنيزمى نويَ‏ لة فيكرى رِوَذئاواييدا هات،‏ كة

بةهوَى طوَرِانكاريةكانى واقيعى ئةورووثى بوو.‏

لةشوَرِشى ثيشةسازى و داهيَنانى ئامريَ‏ ى نويَ‏ ،

كة بووة هوَى جوآلندنى دوَخى تةقليدى ذنان

لة شارستانيةتى رِوَذئاوايى،‏ تا واى ليَهات لة

دةرةوةى مالَ‏ دةركةويَت.‏ لة كارطة وةك هيَزيَكى

كار و رِكابةرى ثياو بةدياركةوت.‏ هةمان كار

دةكات،‏ كةضى كريَيةكى كةمرت وةردةطريَت.‏

شوَرِشى فةرِةنساش بةرثابوو بة بةرزكردنةوةى

درومشى ‏)ئازادى...‏ داديةوةرةى..‏ يةكسانى(،‏

ئةى ضى لةبارةى ئازادى و يةكسانى ذن،‏ بة

تايبةتى كة ذن بة كردةوة بةشدار بوو لةو

شوَرِشةدا.‏

لة ئينطلتةراش لة َ سال 1782 دةقيَكى

فيَمينزميى رِاشكاو و دروستكةرى بزوتنةوةى

فيَمينزمى بةدياركةوت.‏ ئةويش كتيَبى

مارى ولستونكرفت بوو ‏)‏‎1759‎ 1797(

بةناوى ‏)بةرطرى كردن لة مافةكانى ذنان(.‏

ولستونكرفت هاوسةرطريى لةطةلَ‏ فةيلةسوفى

ضاكسازى وليةم جوَدوين كردبوو.‏ دواتر لةكاتى

لةدايكبونى مارى كضى لة )1797 1861(

َ

طيانى لةدةستدا،‏ كة هاوسةرطريى لةطةل

شاعرية طةورة ضيلى كرد.‏ ثيَشةكى و ثةراويَزى

لةسةر كوَمةلَيَك كارى ضيلى هاوسةرى

نووسى.‏ وةكو دايكى فيَمينزم بوو،‏ هةروةها

121


نووسةريش بوو.‏ يةكيَك لةطرنطرتين كارةكانى

‏)فرانكشتني(‏ )1818( بةناوبانط بوو،‏ كة

وادةكات فيَمينزمى هاوضةرخ دةستبةردارى

ئةو كوَتة تايبةتةى نيَوان خوَى و نيَوان ئةدةبى

خةيال َ زانستى نةبيَت.‏ ذيانى سوَزدارى مارى،‏

ذيانيَكى ثةشوَكاوانة بوو:‏ ضونكة هاوسةرةكةى

بة باشى باسى نةدةكرد.‏ لةو كتيَبةيدا بةرطرى

لة مافى ذنانى ضينى بورذوازى ناوةرِاست

دةكات لة وةرطرتنى ثةروةدة و فريَ‏ بونيَكى

عةقآلنى تر.‏ كة وةك مروَظيَك عةقلَى طةشة

بكات،‏ نةك تةنيا وةك هاوسةريَك ئامادة

بكريَت،‏ بةتايبةتى كة نزيكةى %30 ذنانى

ذيرن و هاوسةرطرييان نةكردوة.‏ جةختيشى لةوة

كردةوة،‏ طةر بيَت و ذن هةمان شيَوةى ثياو

ئامادة بكريَت،‏ ئةوا لةهةمو رِويَكةوة يةكسان

دةبيَت.‏ بةآلم طةر بلَنيَ‏ ذن بة سروشتى خوَى كةم

عةقلَ‏ و دانايى و بيَ‏ ئوَقرةية.‏ ئةمة زوَر دوورة

لة رِاستيةوة.‏ ئةمةش ئةو بيانوة سةرةكية كة

فيَمينزم هةميشة كارى ثيَدةكات بوَ‏ ثيَضةوانة

كردنةوةى حةمتيةتى بيوَلوَذى.‏

ئةوةى مايةى سةرجنة،‏ كتيَبةكةى

ولستونكرفت لة بنضينةدا وةآلميَك بوو لةسةر

كتيَبةكةى ‏)ئيميَل(‏ لة ثةروةردةكردنى جان

جاك رِوَسوَ‏ ‏)‏‎1712‎ 1779(، بةو ثيَيةى

وايكرد ثةروةردةى خولقى و دةرونى عةقلَى

و جةستةيى تةنيا ثشكى نريَ‏ بيَت.‏ ئةمة

لةكاتيَكدا ‏)ميَ‏ ) ثةروةردةيةكى ثيَضةوانة

وةردةطريَت و مةبةست ليَى بضوكردنةوة و

كةمكردنةوةى ذنة تةنيا بوَ‏ كةرستةى ضيَذ ليَ‏

وةرطرتن و خزمةتكردنى ثياو.‏ تةنانةت سوَزان

موَلةر ئوَكيني لةوة دورتر دةرِوات و ثيَى واية

رِوَسوَ‏ دةيةويَت ذن لةيةك كاتدا هةم لةشفروَش

و هةم رِاهيبة بيَت.‏ لةشفروَش بيَت تا ئةوثةرِى

توانا ضيَذ بة ثياو ببةخشيَت،‏ رِاهيبةش بيَت

بوَ‏ ئةوةى شةرةفى خوَى بثاريَزيَت و دلَنياش

بيَت لة نةسةبى مندالَةكانى.‏ بةم شيَوةية

رِوَسوَ‏ رِوَل َ ذنى تةنيا لة سيَكس و وةضة

خستنةوة كورت كروَدتةوة.‏ جةختيش لةوة

دةكاتةوة،‏ كة ملكةضبونى بوَ‏ ثياو لةئةجنامى

عورف نةبووة،‏ بةلَكو لة ئةجنامى هةبونى

سيستةميَكى سروشتى و ثيَويست بوَ‏ شتةكان.‏

روَسوَ‏ زوَر بةتوندى دذايةتى تيوَرى ئةرستوَى

كرد و ثيَى واية كوَياليةتى سيستةميَكى

سروشتية.‏ ثاشان بوَ‏ يةك ضركةساتيش دوو

دلَ‏ نةبوو بوَ‏ ئةوةى لةطةل َ كوَك بيَت كة

كوَياليةتى ذنان كاريَكى سروشتية.‏ زوَر

سةرقالَ‏ بوو بة نايةكسان بوونى مروَظةكان

لة كتيَبةكةى ‏)بنضينةى جياوازى(.‏ هةميشة

بةدواى يةكسانى تةنيا لةناو جيهانى ثياوان.‏

جياوازيةكى زوَر رِونى لةنيَوان دةولَةت

و خيَزان،‏ بوَية طرنطيدا بة يةكسانى و

دادثةروةرى لة دةولَةتدا.‏ ثاشان كوَياليةتى و

ملكةضبوون لةناو خيَزان هاوشيَوةى ئةرستوَ‏ و

لوَك و هيَطل...‏

t

a

w

a

r

68

122


له‏ بارهى

میتۆدى

بزووتنهوهى

پایزی 2019

ژنان

68

شيين تاهي

123


خةباتى فيَمينيزم يان تؤرِى بةرفراوانى فيَمينيزم

كة ثةيوةندى تةواوى لةطةلَ‏ تريَ‏ ‏ِوانينى جيهانى و

طةردوونيدا هةية لة برى بةكارهيَنانى هةر

ضةمكيَكى نوىَ‏ ( Concept )New لة

بارةى يةكسانيةوة دةستةواذةى ‏)بزاظى ذنان(ى لة

تةواوى ضةمكةكانى تر ثىَ‏ طوجناوترة،‏ لة سةرةتايى

دةركةوتنيةوة لة كؤى هةرسىَ‏ شةثؤلةكانى خةباتى

ذنان بة قؤناغ ئةم دةستةواذةية لة ضةمكةكانى

ترى ذنان طوجناوتر بووة،‏ لةطةلَئةوةى ناوهيَنانى

فيميَنيزم يان باسكردنى بزووتنةوةى ذنان يان

ئاكتيظيةت ء ثاسيظيةتى خةباتةكة هةمووى

وةك ئارِاستةيةك بريهيَنانةوة ء ئاماذةدانة بة

ديوى دةرةوة ء ناوةوةى كيَشةكانى ذنان،‏ ئةطةرضى

فيمينيزم بؤخؤى خةباتيَكة بة ناوى بنربِكردنى

كؤياليةتي ذنةوة سةرى هةلَداوة بؤ ثضرِاندنى

‏َم دةستكارى ئةو

ئةلَقةكة دروستبوون،‏ بةال

ثةيوةندييانةى ذن-يشى كرد كة ذيانى دةخاتة ناو

قةفةزى ئاسنينةوة،‏ خةباتةكة ئةطةرضى بة ثيَى

بةديهاتن ء نةهاتنى هةندىَ‏ لة داخوازييةكان

سةراثا ئةوةى نةشاردؤتةوة كة ويستى

خةباتيَكى نةطؤرِى هةية بؤ لة رِةطهةلَكيَشانى

ئةو ئايدلؤذيية ئاينى ء كولتووريانةى لة ناو

كؤمةلَطةدا رِةطيان داكوتاوة،‏ لة كاتيَكا زؤريَك

لة خةلَك ‏“بزووتنةوةى ذنان”‏ بة تيَكدةرى بناغةى

خيَزانء ثةيوةندييةكانى كؤمةلَ‏ ء تيَنةطةيشنت لة

دؤخةكة ناساندووة،‏ ئةم تريَ‏ ‏ِوانينانة لة رِوانطةى

‏َم لة رِووة واقيعيةكدا

فةردييةوة هةلَكشاوة بةال

دةركى شتى تر دةكةينء دةزانني ئيَمة ض شتيَك

دةكةين لة واقيعدا،‏ بؤ ئةوةى ذنان توشى كشانةوة

نةبن ثيَويستيان بةوةية بة سةليقةوة كاربكةن

تابلَنيَ‏ بةل َ َ ئةوة ئيَمةين واقيع بة ميَشكيَكى

كراوةو كاريَكى رِاستةوة دةطؤرِين!‏ دةزانني ئةوانةى

نايانةوىَ‏ ئيعرتاف بة خةباتى ذنان بكةن دةترسن

رِووبةرِووى دؤخيَك ببنةوة لة سوكايةتى،‏ يا الوازن

لة تةكنيكى دانثيَدانان،‏ كةواتة ض ضارةسةريَك

هةية بؤ ئةو هةموو فةوزاو نايةكسانيةى ئيَستاء

ستةمليَكردنى ذن؟ مؤتةكةى سةرمايةدارىء

طريَكويَرةى باوكساالرى ء ذنانى نةخويَندةوار

ء ناهؤشيار..‏ ئةمانة لةناو دؤخى كؤمةلَطةدا

بةردةوام نوىَ‏ دةبنةوةو سيستةمةكةش بةرهةمى

‏َطةى

ئةم مؤراالَنةية،‏ بة تايبةتى دؤخى كؤمةل

كوردى بة نيسبةت سؤبيَكتيظى تاكةوة دؤخيَكة

ثرِة لة ذاوةذاوى ناحةقىء ذيانى تاسةر نائايديال،‏

نائايديالَيَك كة بة فيلتةرى رِيَذة طةراييشدا طوزةر

ناكات.‏

ئةو كاتةى هةلَكشانى تةوذمى فيَمينيزمي لة

ئةوروثا لة هةناوى سةردةمى رِؤشنطةرييةوة

هاتة بوون هيض تيَزيَك بة رِوونىء بة كاملَىء

طشتطريى لةويَدا بوونى نةبوو كة بانطةشةى

شةثؤل يةكةمى فيَمينيزم لة كؤتايى سةدةى

هةذدةداية هاوبةند بكاتةوة بة سةروبةندى

سةرهةلَدانى رِؤشنطةرى كة ناسنامةى بريءهزرى

سةدةى هةذدةى ئةوروثاية،‏ بةالَم ئةوة ئاشكراية

كة قؤناغةكة بؤ فيَمينيزميش طرنطى خؤى

t

a

w

a

r

68

124


پایزی 2019

68

هةبوو،‏ ضةمكى رِؤشنطةرى ئةطةرضى بةرهةمى

‏َيَك فةيلةسوف ء زانستناس بوو

عةقلَى كؤمةل

شؤرِشيَك بوو بةسةر بةرهةمى رِؤشنطةرى

الهوتى ئةو رِؤشنطةرييةى،‏ كة هزرى خةلَكى بة

‏َم لة

َ قؤل َ سةرقال كردبوو بة خؤيةوة،‏ بةال

‏َنيةتدا

قؤناغيَكى باالَترى سةردةمى عةقال

‏َنةوةى رِؤشنطةرى جاريَكى تر لة

هةلَقوال

فؤرميَكى جياوازء كراوةتردا لة بوارى سياسى ء

كؤمةالَيةتيدا ئةو رِؤحة ئازادانة طةشة ثيَدةدات

كة خواستى ئازاديان هةية،‏ رِؤشنطةرى دةبيَتة

هاوثشتى فيكرى سةردةمانى طةشةسةندنى

فيكرى ئازاديوازى بؤ هةلَطريسانى ذيلةمؤى

شؤرِشء رِاثةرِينةكانى فةرةنسا ء ئةمةريكا ء

هةروةها سةرهةلَدانى رِؤشنطةرى لةكاتيَكداية

كة ئةرستؤكراتة كؤنةثاريَزةكان لة جياتى

‏َيةتى

هةموو خةلَك برِيارى سياسى ء كؤمةال

ئابورى لة دةست ئةوانداية،‏ بة هؤى ئةو ثيَطة

كؤمةالَيةتيةى هةيانبوو دةرفةتى خويَندن ء

فريَ‏ بوونيان بؤ رِةخسابوو.‏ ليريَ‏ ةدا ئةو ميَذووة

ناخةينة نيَو ئةم بابةتة كة ثرِة لة كيَشمةكيَشمة

فيكرى ء دوائاكامى بة بنبةست طةيشتنى

تيؤرى رِؤشنطةرى فيكرى فةلسةيف كانتية

بةسةر رِؤشنطةرى الهوتى خورافةء جةهلدا،‏

دةبيَت ئةوة بلَيَني لة ذيَر ضةترى رِؤشنطةريدا

فيَمينيزم ضؤن دةيةوىَ‏ ضةوتى حةقيقةتى واقيعى

ذنبوون رِاست بكاتةوة،‏ ذنان بؤ رِاظةكردنى

بريوبؤضوونةكانيان لة نيَوان دوو ثيَوةرى عةقالَنى

ء ناعةقالَنيدا بةشيَكى طرنطن لة بةردةم

‏َى رِؤشنطةرييء مةوداى

رِاضلَةكينى عةقل

بريكردنةوةكةى،‏ ئةوكاتةى خةباتى ذنان يةكةمني

رِيسكى خؤى دةكات لة بةرامبةر ئاينيء كولتوورة

ضةقبةستووةكانء زةنطى هةالَيسانى خةباتةكةى

ليَدةدات،‏ لةطةلَئةوةشدا بةشيَكى تر لة ذنان

هيَشتا لةناو رِؤشنطةرى ناعةقالَنى رِؤحى

ئيالهيدا ضةقيان بةستوة و لة رِؤلَةكانى

سؤبيَكتى ذنبووندا خواستيَكيان نةبووة بؤ

طؤرِانكارى،‏ ئةطةرضى رِؤشنطةريش بؤخؤى

رِووبةرِووى رِةخنةى دياليكتيكى نيَطةتيظانة

دةبيَتةوة ضونكة لة سةرةتادا ثشت بة جدل

زانستى دةبةستىَ‏ . بزوتنةوةى ذن Women’s(

)Movement لة دةستثيَكى خةباتةكةيدا

بةر لةدامةزراندنى دةزطاى ئةكادميى ء بةشى

ذنان ء تويَذينةوةى ذنان ء بريكردنةوةى ذنان لة

ضةندين بوارى وةك سياسةتء ئةدةب ء

كؤمةلَناسى ء ميَذوو لة رِيَطةى برةودان بة

خويَندةواريى،‏ بزووتنةوةكانيان بؤ ئازادى

دةستثيَكرد،‏ دةربارةى كاريطةرى رِؤشنطةرى

لةسةر بزووتنةوةى طةشةكردنى ديدطاى ذن لة

سايةى بةريةككةوتنى قوناغة يةك لة دواى

يةكةكانى بريو بؤضوونة فةلسةفيةكان،‏ هةروةك

ضؤن تةوذميَكة بؤ سةرهةلَدانى بريى رِخنةطرانة

ئاواش دةبيَتة زةنطيَك بؤ هؤشيارى رِةخنةطرانةى

ذن لةبارةى مافة بنةرِةتي ء ئازادييةكانى،‏

سةبارةت بة دةستةواذةو ضةمكى فيميَنيزم تا

125


ئيَستاش طفتوطؤى لةبارةوة دةكرىَ‏ ، بة تايبةتى

ضةمكى ئازاديى ذنان Women’s(

)Liberation لة دواى سال 1895 َ وشةى

ئازادى لةطةلَ‏ داخوازييةكانى ئةو كاتةى شةثؤل

دووةمى فيمينيزم تيَكةالَو دةبيَت كة زياتر

داخوازى ناساندنى شوناسى ذن بوو،‏ ثيَشرت لة

زمانة فةرةنسيةكةدا سال 1911 َ بةكارهات،‏

دواتر لةناو كتيَبى رِةطةزى دووةم The(

)Second Sex سيمؤن ديبؤظوار زياتر ئةم

دةستةواذةى بزووتنةوةى ذنان Women’s(

)Movement جيَطريبوو،‏ هةروةك لة سةرةتاى

خةباتياندا ذنان هةمان ناويان لة تيَكؤشانةكةيان

نابوو.‏ تةوذمةكانى فيَمينيست تا نزيكبوونةوة

لة قؤناغى دووةم كة زياتر طرنطى بة ضاالكيية

فيَمينيستيةكان ئةدا لة بوارى كؤمةالَيةتىء

‏َبيَكى يةك

سياسى تا سالَةكانى 1980 قال

شيَوةى لة خةبات وةرطرتبوو لة بةرةى جياوازدا،‏

ئةم رِيتمة لة كار و خةباتى ذنان وةك سةركةوتن

t

a

w

a

r

68

دةستةواذةية بةكارهاتبوو،‏ بة تايبةتى دواى

وةرطريَ‏ ‏ِانى بؤ زمانى ئينطليزى لة ضاثة

ئينطليزييةكةدا ئةم دةستةواذةية بةكارهاتووة،‏

هةروةها لة كؤنفرانسى خويَندكارانى ئةمةريكى

بؤ كؤمةلَطةيةكى دميوكراسى بة تةواوى ئةم

كؤنسثيَتة لة سال 1967 َ بةكارهيَنرا،‏ هةر لةم

ساالَنةدا ضةندين طروثى ذنان بةم ناوةوة دامةزران،‏

لةوةبةدوا ئيرت لة زهنى ذنانى ناو خةباتى ذناندا

ء طةيشتنة سةر ترؤثكى مافةكانى ذن بةدةر

نةبوو لة رِووبةرِووبوونةوةى رِةخنةى رِةخنةطرانى

بزووتنةوةكة ئيَستاش جؤرى خةباتكردن لة

فيطةرى تةوذمى دووةم بةردةوامة،‏ بةالَم دواى

دةرضوونى كتيَبى نهيَنى ميَينة The(

)Feminine Mystique بيتى فريدان-‏

طؤرِنكاريي لة ناو خةباتى ذناندا بةديهات بة

شيَوةيةكى بةشةكى،‏ فريدان طؤرِانكارى وةك

126


پایزی 2019

68

ثايةى طرنطى خةباتى ذنان ليَكدةداتةوة،‏ باسى

ئةو هيَزانةى كردبوو كة دةشىَ‏ كؤمةكى

خةباتةكةيان بكات لة طؤرِانكاريي ئامانج ء

ثريِةوياندا.‏ بيلال هؤكس-يش لة رِةخنةطرة

ديارةكانى بزووتنةوةى ذنان بوو،‏ رِةخنةكةى

بةشيَوةيةك بوو كة لة نةبوونى دةنطى ذنانى

ضةوساوةء باسنةكردنى نايةكسانيانةى

رِةطةزييةوة خؤى نيشان دةدا لةناو كؤمةلَطةكاندا،‏

واتة قورسايى طؤرِانكارى لة باشرتكردنى خةباتى

ذناندا دةطةرِيَتةوة بؤ نووسينةكانى بيتى فريدان-‏

لة دواى سال َ هةفتاكانى سةدةى رِابردوو،‏ تاكو

ميكانيكى خةباتةكةيان لة رِووى عةقلَىء ثريَ‏ ‏ِةو

و ثرانسيثةوة بة ئيفليجى نةميَنيَتةوة لةم قؤناغة

بة دواوة بزووتنةوةكانى ذنان بة طرنطيةوة

داكؤكيان لة داخوازيةكانيان دةكرد بؤ ضوونة ناو

بةرنامةى سياسىء ناوةندى برِياردان.‏

لةطةلَئةوةشدا رِوانينى زةبةالحانة بؤ

بزووتنةوةكانى ذنان بة جياوازى كارةكتةرةكانيانةوة

ئايدياى بةهيَزء جياوازيان نةبوو بؤ ئةم

طؤرِانكاريية هةريةكة و مانيفيَستى جياوازى

هةبوو بؤ رِاطةياندنى خةباتةكةى،‏ بةالَم لةبارةى

سياغةكردنةوةى خةباتى ذنان ء ضةمكى

بزووتنةوةى ذنان بة ديوة طشتةكى ء فرة

رِةهةندةكةيدا شتيَكى زياتر لة ناو خةباتى ذنانء

مةسةلةى كيَشةكانى ذناندا هةبوو كة بؤ

مدلول ماناكةى لةناو جياوازى كؤمةلَطةكاندا

حةسر بوو لة نيَوان رِؤذهةالَتء رِؤذئاوادا بة

شيَوةيةك لة ثيَويستى بريكردنةوةو ليَكدابرِانى

كولتوورةكاندا ضةقى بةستبوو،‏ تا بطات بةئةمرِؤ

كة دةبوو ذنان لة ئةمرِؤدا جيَطةيةكى بؤ فيكرى

َ

رِةخنةيى بة تيؤريزة كراو هةبوواية لة ثال

طفتوطؤيى تريَ‏ و تةسةل بؤ زيادكردنى شتيَك بؤ

سةر خةباتةكةى،‏ تا ئةوةى ئايديايةك بؤ ئيَستاى

ذنان رِؤبنىَ‏ ء ء لة زمانى كؤمةلَطةى مؤديَرنةشدا

شتيَكى هةبيَت بؤ ئةم هةموو ذاوةذاو فاتشيؤنء

بةكاالَكردنةى ذن،‏ دةبوو ثرسيارى هةبىَ‏ .. بؤ ئةم

هةموو وةستانء كالَبوونةوةيةى لة رِيزى

خةباتةكةيدا دةبينرىَ‏ ، لريَ‏ ةدا سةربارى

تيؤريزةكردنى فيكرى رِةخنةيى يةكيَكى تر لة

ثيَويستية فةلسةفيةكانى خةباتى ذنان

دارِشتنةوةى دةستةواذة ء زمانى تايبةتة،‏ هاوكات

سرِينةوةى زؤر وشةى دةستةمؤو ليَكدابرِاو و

قيَزةونة لة ثيَناو شوناسدانةوة بة خةباتى ذنان،‏

ئةطةرضى وشةى ‏)فيمينيزم(‏ لة ناو زؤربةى

‏َم بؤ

كؤمةلَطةكاندا جيَطيري بووة،‏ بةال

‏َطةى كوردى هيَشتا

كؤمةلَطةيةكى وةكو كؤمةل

بة نامؤيى سةير دةكرىَ‏ ء كةمرت لةناو زماندا

جيَطةى بؤ كراوةتةوة،‏ لةطةلَئةوةشدا ناكرىَ‏ نازى

هةندىَ‏ ضةمكى درؤينة بكيَشرىَ‏ كة وةك دةاللةت

لة ضةمكةكة مانايةكى كاركردى حةقيقيان

نيية،‏ ئةوةى لة هةلَطرتنى ناو و شويَنى ءشةى

فيمينيزم يان بزووتنةوةى ذنان طرنطرتة

دةربازكردنى خةباتةكةية لة مةرط،‏ زؤر

بةسادةيى خةباتى ئيَستايى ذنان نقومى الوازيية،‏

127


ئةطةر فيكريَك وةك ئايديا فريادرِةسيةتى دةى

كةواتة با لةم مةرطى خؤخةلَةتاندنة بيَتة دةرةوة،‏

لة كؤمةلَطةى ئيَمة بة منونة خةباتةكةى و

ثرانسيث ء ئاماجنةكانيان شتيَك نني لة برةودان

بة بزووتنةوةى ذنان بيَجطة لة دلَ‏ وازى كردن

لةطةلَ‏ ئةو سيستمة فاشيستةى حوكمى ئةم

هةرميَ‏ ييةى بة دةستة،‏ ئةطةر كارةكة ثةيوةست

نيية بة سيستمةكةوة،‏ ئةى لةكويَدا تاوانى

واقيَزةون دةكريَت لة بةرامبةر كضانى مندالَدا،‏

ضؤن دةكرىَ‏ ئةمة وا بةسانايى تيَثةرِبيَتء هيض

طروث ء رِيَكخراويَكى ذنان كاردانةوةى نةبىَ‏ بؤ

ئةم كيَشانة،‏ كةواتة رِيَكخراوةكان لة دارِشتنةوةى

ئاماجنةكانيان با بة تةنها ثالَثشتى لة ذنان

نةكةن بؤ وةرطرتنى ثؤست لة كاتيَكدا بةرهةمى

ئةم ذنانة ديارة!!‏ ثاسيظى ئةم ذنانة لة

ثؤستةكانياندا مةسةلةكانى ذنانيان بةرةو طيَذاو

بردووة،‏ تةنها وةك فاشيَؤنيس دةبينريَن لةو

‏َيَكى

ثؤستانةدا،‏ واتة رِؤلَةكةيان دةسازيَنني بة رِؤل

نيَطةتيظ لة ئاريشةكانى ذنان،‏ خال َ طرنطى ئةم

بؤضوونة،‏ لة نةبوونى هةلَويَستى ثةرضةكردارى

ئةو ذنانة بةرامبةر ثياوانى دذة فكرى يةكسانىء

كولتوورة نةريتيةكان سةرضاوةى طرتووة،‏ بة

ثيَضةوانةوة بة جؤريَك لة جؤرةكان ثالَثشتى

نةريتةكانن،‏ لة ماوةى دانانى ئةو ذنانة لة

ثؤستةكانى دةسةالَتى تةشريعيدا ذنيَك نابينى

رِاثؤرتى كةيسى كضيَكى كوذراوى بةرزكردبيَتةوةء

بة هاوارةكانى هؤلَةكة بهيَنيَتة لةرزة هاواركردن

لة برى ئةو دةنطانةى كة كةس دةنطيان نايبيستىَ‏ ،

َ

هاوارى ئةو ناحةقيانةى بة كضانء ذنانى منال

دةكريَت،‏ ذنيَك لةو ذنانة نابينى لة ناو ئةجنومةنى

ذنان ياخود ئةندام ثةرلةمانةكان كاريَكى

خريَ‏ خوازى بكةن يان ثرِؤذةيةكى طرنط بؤ

خزمةتى ذن ء مندالَ‏ ء كضانى بيَسةرثةرشت

ئةجنام بدات...!‏ ئةمانةو زؤر نارِةزايى تر سةرةرِاى

ناكارايان لة هةموو بوارة ياسايى ء كؤمةالَيةتى

ء ئابووريى سةرجةم بوارةكانى تر كة لة خزمةتى

‏َك ثيَويستى بةوة نيية تؤ

خةلَكداية،‏ ئيستا خةل

ثؤشاكيَكى ميللى لةبةر بكةيت ء الفى

كوردايةتى ليَبدةيت لةناو دةستةى خيَلَ‏ ء

عةشرةتةكاندا!‏ ذنانى ئةندام ثةرلةمان ضييان

كرد بؤ ذنة ستةم ديدةو خؤلَةميَشيةكانى ئةم

والَتة،‏ ئايا لة دواى ئةوةى طةيشنت بة ثؤستةكانتان

هيض رِؤذيَك سةردانى طوند ء ناحية ء

شارؤضكةيةكيان كردووة،‏ تا بزانن ذنان هيَشتا

لة هةندىَ‏ كوجنى ناديارى ئةم والَتةدا ضؤن ئةذى

ء ضؤن بذيَوى ذيانيان دابني دةكةن،‏ ئايا ضةند لةو

ذنانة ضوار مةكينةى دوورمانى لةسةر بودجة

تايبةتةكةى خؤى كرِى،‏ كردى بة ديارى بؤ ئةو

ذنانةى كة كارامةء ليَهاتوون لة كارى دووريندا

كة ديناريَكى زيادةيان نيية مةكينةيةكى

دوورمانى ثيَبكرِن؟ ئةمانةء دةيان شتى تر...‏ ئةم

قسانة ناكريَ‏ وةك ماتريال َ َ بؤ نووسينةكة

تةماشاى بكةين ئةمانة حةقيقةتن وتنيان

ثيَويستة!‏ ناونان ء ليَكؤلَينةوة لة ضةمكى

t

a

w

a

r

68

128


پایزی 2019

68

فيمينيزم لة خؤرِا ناكرىَ‏ هةلَثة بكةين بة ناو

كؤمةلَيَك رِيَرِةودا كة لةو سةريةوة رِؤشناييةك

دةبينني،‏ هةرضةمكيَ‏ لةخؤرِا داناتاشريَت بيَجطة

لةوةى ئةطةر داللةتةكانى بؤ مدلولةكة وةسفيَك

نةبن ء كارى لةسةر نةكرىَ‏ ، بة ثراكتيكى لة ناو

جيَطة و زةمةنى جيَطريبوونى ضةمكةكة جيَطري

نةبيَت،‏ لةطةلَ‏ شرؤظةكردنى نوىَ‏ دا دةكرىَ‏

مانيفيَستة بنضينةييةكة كارى نويَى لةسةر

بكرىَ‏ ، كؤنسثيَتى فيَمينيزم ئةطةرضى مبانةوىَ‏

ثاريَزطاريشى ليَبكةين ئةوا مادام بوونيَكى

هةية هةر دةميَنيَتةوة ئةطةرضى كاركردن

لةسةريشى طؤرِانكارى بةسةردا بهيَنرىَ‏ ، وةك

ضةمكةكة هيَزى خودطةرايىء بابةتطةرايةكةى

ضةمكيَكى ثيَطةيشتووةو لة دنيايى فيكريدا،‏

دةتوانىَ‏ نةك تةنها لة رِيَطةى ضةمكةكةيةوة

‏َنى

بةلَكو لة ثراكتيكيشدا َ كؤنترتؤل عةقال

هةبيَت بةسةر كارء فةرمايشتةكاندا،‏ تائيَستا

فيمينيزم لة تةواوى ئاماجنةكانيدا نةطةيشتؤتة

بنبةست،‏ فيمينيزم كارةكتةرو رِؤشنايية لةبةردةم

كردنةوةى دةرطايى يةكسانى رِةطةزىء شةرِيَكى

فيكرييةو ثيَويستى بة ضةك نيية،‏ تارِادةية رِةنطة

ئةو وتةيةى-‏ يؤظالَ‏ نوح هريارى وةك فةيلةسوفيَكى

هاوضةرخ بؤ خةباتى ئيَستاى ذنانيش دروست

بيَت كة دةلَيَت:‏ مؤديَرنيتة و كةشفى جةهل

‏َثةكةرء

مرؤظيان كرد بة ضالَيَكى برسى ء هةل

‏َيَك كة بة

بزيَو،‏ دةبيَت ئةم ضالَة ثرِبكريَتةوة،‏ ضال

ميتؤلؤذياو حةقيقةتة ئاينيةكان ضيرت تينيويَتى

ناشكىَ‏ . زانست ء تةكنةلؤذياء داهيَنان

بةرئةجنامى ئةم ضالَة برسية بوون كة كةوتة ناو

دةروونى مرؤظةوة،‏ لريَ‏ ةوة زانست ء تةكنةلؤذيا

وةك ئايين نوىَ‏ ء وةك ئايدؤلؤذياى سيستةمى

كاثيتاليزم بوو بةو حيكايةتة رِةهايةى كة

جيَطاى حيكايةتة طةورةكانى ترى طرتةوة.‏

دنيايى ضاوضنؤكى مرؤظ لة رِؤذطارى ئيمرِؤدا بة

تةنها لة دةستكةوتى مادى دا قةتيس نةماوةتةوة

بةلَكو بةرةوة ضال َ برسيَتى سيَكسىء ئارةزووى

لةناوبردنى مرؤظ بال َ كيَشاوة،‏ لةمةش زياتر

سؤبيَكتى ذن نيَضرية رِاستةقينةكةية لة ناو ئةم

ليَكهةلَوةشاندنةوةى تةنطذةى شوناسةدا،‏ هةربؤية

ترس لة ئايدياى ذن ترسة لة ثرِكردنةوةى ئةم

ضالَة..‏ ئةم ترسى رِووبةرِووبوونةوةية بونيادى

‏َطة

‏َى كؤمةل

ثؤزةتيظانة لةطةلَ‏ دارِمانى عةقل

دةخاتة كيَشةوة لة بةرامبةر جيهانى سيَيةمى

ضةوساندنةوةى دوواليةنى ذنان لةبةرامبةر

ثياواندا جاريَك وةك ذن توشى هةرِةشةى ئةخالقىء

سيَكسى دةبيَتةوة جاريَكيش وةك سؤبيَكت

رِووبةرِووى لةناوبردنى ذيان دةبيَتةوة.‏

129

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!