tawar 70

بەهاری 2020

70

1

t

a

w

a

r

70

2

بەهاری 2020

70

3

t

a

w

a

r

70

4

کۆرۆنادا

سهردهمی له‏ رێکخراو رۆڵی سةروتار

2020

بەهاری 70

بهتایبهتی

کوردستان و بهگشتی جیهان لهئاست خهڵک کهرهنتینهکردنی و کۆرۆنا رۆژانی تش‌هگ بۆ دادهنرێت سهخت دژوارو قۆناخێکی به‏ کۆرۆناوه‏ نهخۆشی بهرباڵوی بههۆی یراو‌هسائ سهڕهڕای ئهنجامدا له‏ که‏ مرۆڤایهتیدا میژووی له‏ بهگشتی مرۆڤهکان و کۆمهڵ یروبائ و کۆمهاڵیهتی کێشهی چهندین راکێشی دهروونییهوه‏ و تهندروستی رووی له‏ نهرێنی کرد.‏

بهخۆوه‏ و ‌هشێک تهشهنهسهندنی کایهوه‏ هاته‏ کۆمهڵدا له‏ نهرێنیانهی کاریگهرییه‏ و ئاسهوار لهو یهکێک ‌هل ناوخۆییهکان و جیهانیی ئاماره‏ بهپێی که‏ خێزانهکاندا نێو له‏ بوو کۆمهاڵیهتییهکان .ووب لهزیادبوون روو رێژهکه‏ جیهاندا سهرتاسهری و جیابونهوه‏ و تهاڵق دیاردهی دهروونی،‏ و جهستهیی توندوتیژی جۆرهکانی زیادبوونی ئاسهوارهکانی

که بوو کۆرۆنا سهردهمی گرفتهکانی دیارترین له‏ دهرونییهکان نائارامییه‏ و‌هئ لهمهڕ توێژینهوهکانی بهپێی ئهوهش هۆکارهکانی بێگومان بوو،‏ زیاتر ژنان لهسهر ورۆز بهریهککهوتنی به‏ بوو پهیوهندیدار ههندێکی بوو،‏ هۆکار فره‏ خرانهڕوو مهسهلهیه‏ نای ماڵهوهدا،‏ چواردهوری له‏ قهتیسبوونیان و یهکتردا لهگهڵ هاوسهرهکان بهردهوامی ‌هل دهستێوهردان و لێکتێنهگهیشتن بههۆی یاخود و خێزانهکان ئابوری باری خراپی بههۆی و‌هئ بههۆی تریش ههندێکی و ژناندا کاروبارهکانی له‏ پیاوان بهتایبهت یهکتر کاروبارهکانی یماجن‌هئ‌ر‌هد له‏ ئاراوه‏ هاتبووه‏ دۆخهکهوه‏ نائارامی بههۆی که‏ بوو دهروونییانهوه‏ فشاره‏ راگهیاندنهکانهوه‏

ڕێی له‏ رۆژانه‏ که‏ کارهساتهکانی و دڵتهزێن ههواڵه‏ و تووشبوون و مردن . بهتایبهتی کوردستان ههرێمی ناوخۆی و بهگشتی جیهان ئاست له‏ دهبوین گوێبیستی ۆب بهکارهکان درێژهدان و ژنان کێشهکانی بههاناوهچوونی بهمهبهستی وایکرد دۆخهکه‏ میکانیزمی

شێوازو ژنان رێکخراوهکانی دهروونییهکان،‏ و کۆمهاڵیهتی کێشه‏ چارهسهری یتشگ‌هب خێزانهکان دهروونی ئارامکردنهوهی و رێنوێنیکردن ئامانجی به‏ بگرنهبهر جیاوازتر بهتایبهتی.‏

ژنان و چهندین

باڵوکردنهوهی و دانان ڕێی له‏ کوردستان ژنانی یهکێتی کۆرۆنادا؛ رۆژانی له‏ و‌درک مهبهسته‏ ئهو بۆ جدی کاری راگهیاندنهوه‏ کهناڵهکانی لهڕێی تهلهفۆنیی ژمارهی ینێونێر له‏ بێت سوودمهند بهئاگاو کهس زۆرترین ئهوهی بۆ بهکارهکانیدا،‏ درێژهی چارهسهری

بۆ خێزان دهیان رێنیشاندانی هۆی بووه‏ و کهیسهکاندا لهگهڵ قسهکردن و یڵو‌هه رێکخراوهکهوه‏ یاسای بهشی لهڕێی دواتریش و دهرونییهکانیان و کۆمهاڵیهتی کێشه‏ دادوهرهکان

له‏ ههندێ لهگهڵ بێت هاوئاههنگی پێویستدا لهکاتی تا‏ میکانیزمیدا دۆزینهوهی .هخانۆق ئهو‏ دهگهنه‏ کێشانهی ئهو چارهسهری بۆ یزاوێش پهروهردهییهکانهوه‏ و یاسایی و کهلتوری هۆکاری فره‏ بههۆی کێشهکان بێگومان نۆچ ههروهک پێویسته؛ فرهجۆری چارهسهرهکانیش بۆیه‏ لهخۆگرتووه،‏ جۆربهجۆری ‌هتێرگ‌هد جیاواز رێگهچارهی جیاوازهکان،‏ قۆناخه‏ بهپێی ههوڵهکان و خهبات میکانیزمهکانی یندرکڕبنب و چارهسهر بهمهبهستی بهکارهکان؛ بهردهوامیدانه‏ گرنگه‏ لێرهدا ئهوهی خۆ.‏ مرۆڤهکانی

کهرامهتی که‏ دادپهروهر و ئازاد و مرۆیی کۆمهڵێکی هێنانهدی و دزێوهکان دیارده‏ و جیاکاری له‏ بهدوور بێت،‏ بهرجهستهکراو تێدا مرۆڤی مافهکانی و بێت پارێزراو تێدا توندوتیژی.‏

عەبدوڵاڵ

کنێر Kner_abdullah@yahoo.com

TAWAR

5

t

a

w

a

r

70

6

هاوسهرگیری

و

شڵهژانی

بەهاری 2020

دهروونی

70

نازهنین عوسمان محهمهد

7

جیابونهوهی

ئهو چیرۆکی زۆرن نهخۆشی

هۆی به‏ که‏ هاوسهرگیریانهى ڕوودهدهن.‏

دهروونییهکانهوه‏ شڵهژانه‏ و ساڵێکه‏

ده‏ که‏ خێزانێک چیرۆکی وهک شێوهیهک

هیچ به‏ کردووه،‏ هاوسهرگیریان بوونى

ناسروشتی به‏ ههستی کوڕهکه‏ ‌هل نهکردوه‏ کچهى ئهم دهروونی الیهنی چهند

دواى بهاڵم دهزگیرانداریدا،‏ ماوهى دهکات

ههست هاوبهشی ژیانی له‏ مانگێگ ک‌هو دهکات بێزاری ڕهفتارهکانى که‏ راک ئهنجامدانى له‏ بێتاقهتی و زۆر خهوتنی پێویست.‏

له‏ زیاد بهدگومانیهکی ئیش،‏ و ههیه،‏

منداڵیان دوو سهرئهنجام بهاڵم خوێندنگه‏

له‏ ههیه،‏ کێشهیان ئهوانیش که‏ نینۆکی

منداڵهکان دهڵێن مامۆستاکان دڵهراوکێو

نیشانهى ئهوه‏ دهخۆن،‏ خۆیان ىنایژ که‏ لهوهى جگه‏ ئهمه‏ زۆره،‏ ترسێکی ینازێخ نه‏ دۆزهخ،‏ به‏ کردوه‏ کوڕهکه‏ له‏ ‌هن دادهنێن نهخۆش به‏ کچهکهیان کچهکه‏ ‌هک دهبینێت،‏ نهخۆش وهک خۆی کچهکه‏ وهسواسی

و قورس خهمۆکییهکى بارهکهی ‌هب باوهڕی که‏ بهدگومانه‏ ئاستێک به‏ ههیه،‏ بچێت

که‏ نییه‏ قبوڵی و نییه‏ کهسێک هیچ جیابوونهوهدان.‏

له‏ ئێستاش پزیشک.‏ الی بۆ دهروونی

شڵهژانی ئهگهر مرۆڤێک ههموو مرۆڤه‏

شتێک ههموو پێش ههبێت عهقڵی یا پێداویستی

ئهویش که‏ یهکهم،‏ پلهی به‏ ههیه،‏

دهروونی پێداویستی و جهستهیی پێداویستیانه،‏

لهو یهکێکه‏ هاوسهرگیریش یێل ماسلۆ ههرهمهکهی بهپێی ئهگهر پڕکردنهوهى

مافی ماف:‏ یهکهم بڕوانین خواردن

وهک سهرهتاییهکانی پێداویستیه‏ ڤۆرم ئهوانهى و خهو و خواردنهوه‏ و یفام ماف:‏ دووهم دههێڵنهوه،‏ ژیاندا له‏ بپارێزرێن

تا پێویسته‏ که‏ ئاسایشه‏ ئارامی بکهین،‏

ئهمنیهت و ئهمان به‏ ههست و یان

کۆمهڵ‏ بۆ ئینتمابوون مافی پاشان و

خێزان دروستکردنی مافی و خێزان نێودهوڵهتییهکان

پهیماننامه‏ هاوسهرگیریه،‏ ‌هک کهسانهى بهو داوه‏ هاوسهرگیری مافی ات هاوسهرگیری ههیه،‏ دهروونیان شڵهژانی دابین

باش و ئهرێنی ژینگهیهکی ڕادهیهک و دهدات مرۆڤه‏ ئهم یارمهتی که‏ دهکات و ئیلتزام ئاستی لهسهر دهکات پاڵپشتی سهردانیکردنی

و چارهسهری وهرگرتنی و‌هل وا پێویست،‏ شێوهی به‏ پزیشکهکهی و بێت بهخۆی باوهڕی زیاتر دهکات کهسه‏ پڕدهکاتهوه.‏

بۆ دهروونیهکانی پێداویستییه‏ ههڵوێستهیهک

به‏ پێویستمان لێرهدا بهاڵم شڵهژان

تووشی که‏ مرۆڤانهى ئهم ئایا ههیه‏ نووب عهقڵییهکان و دهروونی نهخۆشیه‏ و ماک بهاڵم بکهن،‏ هاوسهرگیری دهتوانن t

a

w

a

r

70

8

2020

بەهاری چونکه‏

شڵهژانهکان،‏ و نهخۆشی له‏ جۆر نموونه‏

بۆ ههیه،‏ ئاستی و جۆر زۆر کووس ئاستی که‏ ههیه‏ خهمۆکی نهخۆشی لهوانهیه‏

ههیه،‏ قورسیشی و مامناوهندی و و‌هئ دهتوانێت دهڵێن شارهزایان که‏ ئهوهی ۆب باشه‏ بۆی بکات هاوسهرگیری کهسه‏ شڵهژانانه‏

ئهمجۆره‏ سوکهکانی ئاسته‏ بهرامبهرى

کهسی مهرجهى بهو بوترێت،‏ بهرپرسیاریه‏

ئهو و زانیبێت حاڵهتهکهی به‏ ‌هک بگرێت ئهوه‏ بهرگهى و ئهستۆ بگرێته‏ چارهسهری.‏

بۆ بکات هاوکاری ‌هب پێویستیان ههردووکیان بارهدا لهم گونجاندن

مهبهستی بۆ ههیه‏ ڕاهێنان پێداویتسیه‏

له‏ تێگهیشتن و یهکتر لهگهڵ‏ ئهوانهى

زۆربهى یهکتر،‏ دهروونیهکانی دهروونییهکان

نهخۆشییه‏ کلینیکه‏ الی دێنه‏ کلینیکانهدا

لهو کردووه،‏ هاوسهرگیریان دابین

بۆ پێویستیان ڕێنمایی و هاوکاری جۆره‏

هاوسهرگیری چونکه‏ دهکرێت،‏ لهسهر

کۆمهاڵیهتی و ئابووری فشارێکی چۆنیهتى

دهکات،‏ دروست مرۆڤانه‏ ئهو ‌هک گرنگه‏ فشارانه‏ ئهو لهگهڵ خۆگونجاندن چۆن

بکرێن فێر و بکرێت پێ ڕاهێنانیان الیهنی

بهڕێوهببهن،‏ پهیوهندیهکانیان کۆمهاڵیهتییهکان،‏

مهراسیمه‏ له‏ بهشداری شتێک

ههموو پێش مرۆڤانه‏ ئهم چونکه‏ 70

9

نهخۆشیه‏

ئهو پاشان و وتمان وهک مرۆڤن ،‌هیین الیهنهکانی ههموو مرۆڤه،‏ لهو بهشێکه‏ پێویستیه‏

کۆمهڵ‏ ئهندامانی ههموو لهسهر ئهو

بکات،‏ پێشکهش هاوکاریان دهستی که‏ دهرهوهی

له‏ و نائیرادی دهروونیانه‏ شڵهژانه‏ پهیوهندی

که‏ مرۆڤهکانه،‏ دهسهاڵتی یا

سایکۆلۆژی یان جینی پێکهاتهى به‏ نناوت‌هد مرۆڤانه‏ ئهم ههیه،‏ کۆمهاڵیهتییهوه‏ رێژ له‏ ههمیشه‏ بهاڵم بکهن هاوسهرگیری ئهنجامدانی

بۆ بن دا پزیشکی چاودێری دانیشتنه‏

پێویسته‏ بهرپرسیارهتیهکانیان،‏ بگرێتهوه‏

خێزانیش و هاوسهر ڕێنماییهکان نۆچ بارهدا ئهو لهگهڵ‏ تا بکرێن ڕێنمای و مامناوهندی

ئاسته‏ بۆ بهاڵم بکهن.‏ مامهڵه‏ چیه به‏ نهخۆشییانه‏ لهم قورسهکان و ناکات

نهخۆشهکه‏ کهسی هاوکاری جۆرێک دروست

بۆ تری جۆراوجۆرى کێشهی و نهخۆشیه‏

له‏ ههندێک بۆ یاخود دهکات توانای

شێوهیهک هیچ به‏ عهقڵییهکان نابێت.‏

هاوسهرگیری ‌هس‌هک لهو نهخۆشیه‏ ئهو ئهگهر ئهی هاوسهرگیری

دهیهوێت که‏ شاردرایهوه‏ نهوترا؟

پێی و بکات لهگهڵدا نهخۆشییه‏

ئهو که‏ ئهوهیه‏ کێشهکه‏ کهسانى

وهک خهڵکدا لهناو دهروونییانه‏ تێکهڵ

کهم چونکه‏ دهکرێن،‏ سهیر ئاسایی ‌هک کاتێک هۆیهشهوه‏ بهو ناناسرێن،‏ دهبن کهسێکی

دهڵێن دهکرێت لهسهری پرسیار نموونه‏

بۆ بێکێشهیه،‏ و بێدهنگ زۆر کهسانى

له‏ له‏ که‏ هاتبوو داواکاری کچێک ههمان

به‏ پرسیبوو کوڕهکهی دهوروبهری فهقیرو

زۆر که‏ درابۆوه‏ وهاڵم شێوه‏ کێتاک نییه.‏ هیچهوه‏ بهسهر حهقی و بێدهنگه‏ دانیشتبوو

لهگهڵی دانیشتن یهکهم کچهکه‏ ‌هسق خۆم ههر بێدهنگه‏ زۆر که‏ وتبووی ‌هک سهرهوه‏ نمونهیهى ئهو یان کردووه.‏ ئهم

پرسی کوڕهکهم دایکی له‏ کرد باسم وتی

کردووه،‏ داواتان ناسیوه‏ چۆن کچهتان ئهوان

بووه‏ کورهکهم هاوڕێکانی ناسیاوی کچێکی

وتویانه‏ کردووه‏ وهسف بۆیان چیه بینیومانه‏ ئاههنگێکدا له‏ و فهقیره‏ زۆر دهچێت

و نهکردووه‏ ههڵپهڕکێی بهشداری ێئ بێدهنگه.‏ زۆر و دێتهوه‏ و ئیشهکهى بۆ کهسهکان

پێویسته‏ ههمووی نیشانانه‏ ئهم و نییه‏ ئاسایی ئهمه‏ که‏ بکاتهوه‏ هۆشیار بیناسێت.‏

زیاتر و بکات زیاتر پرسیارى وهسواسی

وهک نهخۆشییهکانى جۆری شیزۆفیرینا

و دووجهمسهری و ئیجباری ر‌هه ناشارێنهوه‏ ئهمانه‏ خهمۆکی و یێپ هاوسهرگیری دواى زیاتر دهردهکهون،‏ نهخۆش

کهسى خێزانی سهرهتا دهزانرێت،‏ کهسی

به‏ ناکات پێویست که‏ وایدادهنێت t

a

w

a

r

70

10

2020

بەهاری 70

ههست

ئهوه‏ خۆی تا بوترێت بهرامبهر خێزانهکه‏

ههیه‏ وا جاری یان پێدهکات،‏ و نهخۆشهکهیان له‏ دهکهن ڕزگار خۆیان ۆب ئهمه‏ ئیتر تر،‏ کهسێکی ملی دهیخهنه‏ م‌هل شته‏ ههمان پیاوهکه‏ بۆ یا بێت ژنهکه‏ ‌هک دهکات ههست هاوسهره‏ ئهو بارهدا شاردراوهتهوه.‏

لێ ڕاستی و ههڵخڵهتێنراوه‏ ناتوانن

دهروونییهکان نهخۆشییه‏ زۆربهى شیزۆفیرینا،‏

وهک بکهن هاوسهرگیری خۆیان

به‏ دهروونی ئازارى ئهوانه‏ چونکه‏ ‌هناو‌هئ چونکه‏ دهگهیهنن،‏ هاوسهرهکهش و ‌هل بهدگومانن ههیه‏ گومانیان ههمیشه‏ ‌هل زیاد بهشێوهیهکی بهرامبهر،‏ الیهنی دهکهن

هاوسهرهکهیان چاودێری پێویست و‌هئ که‏ پیاوانهى لهو یهکێک نموونه‏ ‏)بۆ ادیۆخ لهگهڵ هێناوه‏ ژنی ههیه‏ نهخۆشییهى ادیۆخ ژوورهکهى ههمان له‏ دایمهزراندوه‏ ژنهکهى

ئهوهنده‏ بهاڵم دهکات،‏ دهوام ناتوانێت

کهس که‏ ژێرچاودێریهوه‏ خستۆته‏ بکات

لهگهڵدا ئاسایی چاکوچۆنی و سهالم ‌هنژ ئهو دهڵێن فهرمانگهکهى ناو خهڵکی ژوورهکهى

دهچێته‏ و دێت ڕۆبۆت وهک سهیری

و بکاتهوه‏ بهرز سهر ناوێرێت و تێب نهخۆش پیاوهکه‏ ئهگهر یا بکات(،‏ کهس ى‌هشێک ههندێک بدات،‏ ژنهکهی له‏ لهوانهیه‏ ڵاز کهسهکه‏ لهوانهیه‏ ههیه‏ دهروونی بهجۆرێک

تێیپهڕاندبێت و بهسهریدا بوبێت ناکرێت،‏

باس هاوسهرگیریهکهدا لهکاتی که‏ ههیه‏

دهروونی شڵهژانی ههندێک بهاڵم زر‌هب زۆر خهمۆکی ئهوانهى ناشارێتهوه،‏ جهمسهریان

دوو مهزاجی شڵهژانی یان و باشه‏ زۆر مهزاجی ڕۆژێک ئهوانه‏ ههیه‏ دهناڵێنێت،‏

و دهگری و خراپه‏ زۆر ڕۆژێک بگرێت

ئهوه‏ بهرگهى ناتوانێت هاوسهر خهڵکدا

لهناو دهکات،‏ دروست کێشه‏ و ی‌هس‌هک ئهو دهڵێن که‏ ههیه‏ باوهڕێک هاوسهرگیری

ههبێت دهروونی شڵهژانی رۆز باوهڕه‏ ئهو که‏ دهبێت باش ئهوا بکات ههڵهیه.‏

ئهوهندى

غیرهکهى ڕادهى ههیه‏ نهخۆش ژنهکهی

بۆ کامێراى ماڵهوه‏ له‏ بهرزه‏ ئهمه

دهکات،‏ چی بزانێت تا دادهنێ ئهو

ناعهقاڵنییه.‏ و نامهنتقی زۆر شتێکى خهیاڵی

خۆیان ههیه‏ گومانیان نهخۆشانه‏ دروست

بنهما بێ سهمهرهو سهیرو نای خۆکوشتن بگاته‏ لهوانهیه‏ دهکهن.‏ نزیک.‏

کهسانى به‏ ئازارگهیاندن یشۆخ‌هن که‏ ئهوهیه‏ کێشهکه‏ ههندێجاریش و نهکراوه‏ دهستنیشان یا شڵهژانهکه‏ و باوانهوه‏

و خێزان لهالیهن خراوه‏ پشتگوێ ر‌هب‌هل قورسه‏ دهیبیننهوه،‏ عهیب وهک یان کێشهى

که‏ بزانێت کهس نابێت شانیان 11

پێیانبڵێن

دوایی نهک ههیه‏ دهروونیان شێت.‏

ر‌هب‌هل دهگرن بهرگه‏ که‏ ههن کهسانێک دروست

نێوانهدا لهو که‏ منداڵ‏ خاتری بهردهوام

هاوسهرگیریهکهی دهبێت،‏ ێب ههڵهیهکه‏ وهک ژیانیان بهاڵم دهبێت،‏ تیا

خۆشی و ئارامی هیچ که‏ چارهسهر،‏ کرد

هاوسهرگیری سێک که‏ ئایا نابێت،‏ بهرامبهرهکهی

که‏ بۆی دهرکهوت و باشه‏

بکات چی ههیه‏ دهروونی نهخۆشی منداڵ‏

و سهرهتایه‏ تا نا؟ یان جیابێتهوه‏ لێ نهبووه؟

دروست ر‌هگ‌هئ کهسه‏ ئهو بۆ هێدمهیه‏ ئهوه‏ خۆی رتشاب بهرهو بارهکهی و دهبێت چارهسهر تێرگب بهرگه‏ ئهوکاته‏ تا دهتوانێت دهڕوات بمێنێتهوه،‏

لهگهڵی بدات بڕیار دهتوانێت پزیشکی

له‏ پرسیارکردن به‏ ئهویش بدات.‏

بریاره‏ ئهو دهتوانێت دهروونی،‏ ‌هب دهبێت نهخۆشیانه‏ باره‏ لهو ههندێک وهک

بخوات دهرمان تهمهن درێژایی شیزۆفیرینای

یان ئیجباری وهسواسی جهمسهری،‏

دو و توند خهمۆکی توندی دهروونی

شڵهژانی چارهسهری چونکه‏ رتیئ و بیخوات که‏ نییه‏ حهبهکان به‏ تهنها و دانیشتن به‏ پێویستی بهڵکو بێت،‏ ڕزگاری دهبێت

ڕزگاری تا ههیه‏ دهروونی و ڕێنمای t

a

w

a

r

70

12

2020

بەهاری 70

‌هک زۆرهى گومانه‏ بیرکردنهوهو شێوه‏ لهو وهسواسیدا.‏

نهخۆشی له‏ ههیهتی ڕوودهدات

هاوسهرگیری که‏ کاتانهى ئهو نای کچه‏ ئیتر هاوسهرهکان له‏ یهکێک و دهروونی

نهخۆشی و شڵهژان کوڕهکه‏ بهرامبهر

به‏ و دهشاردرێتهوه‏ ههیه‏ ‌هل زوڵمکردن له‏ جۆرێکه‏ ئهوه‏ ناوترێت،‏ قوربانی.‏

دهبێته‏ کهسه‏ ئهو و بهرامبهر باشه‏

شتێکی ههبێت پشکنین ئهگهر یشۆخ‌هن دهرکهوتنی ئهوهى لهبهر بهاڵم م‌هک ماوهیهکی به‏ ههندێجار دهروونی یاخود

ناکرێت،‏ دهستنیشان و ناناسرێت پێویسته‏

زهحمهته،‏ پشکنینانه‏ جۆره‏ ئهو دهکهن

هاوسهرگیری کهسانهى ئهو لهسهرى

و بیزانن ههیه‏ نیشانهیهک کۆمهڵه‏ تهندروستی

له‏ بڕیار بتوانن تا بخوێننهوه‏ کهسێک

دهروونی الیهنی ناتهندروستی و دهکهن.‏

هاوسهرگیری لهگهڵیدا که‏ بدهن رۆز چهمکێکی عهقڵی یا دهروونی نهخۆشی و نهخۆشی کۆمهڵه‏ بۆ ئاماژهیه‏ که‏ فراوانه‏ ئهوه‏

گرنگه‏ بهاڵم ناڕێکوپێک،‏ کردارێکی نهخۆشی

گشتی به‏ که‏ ئهوهیه‏ بزانین نیشانانه‏

ئهو که‏ دهپێورێت بهوه‏ دهروونی کار

خراپکردنی و وهستاندن مایهی ببێته‏ ێپ ‌هب نهخۆشیانهش ئهو کهسهکه،‏ ژیانی و عهقڵییهکان

و دهروونی نهخۆشییه‏ ڕێنمایی .DSM5 به‏ ناسراوه‏ که‏ دهکرێن دیاری نهخۆشییه‏

که‏ ئهوهی سهربارى بهاڵم

جۆراوجۆرن،‏ و زۆر دهروونییهکان بهشدارن

نیشانهدا لهم ههندێک له‏ ههموویان ناتهندروستى

باری ناسیهنهوهی بۆ گرنگه:‏

کهسهکه‏ دهروونی تێکهڵوپێکهڵ.‏

و ناڕێکوپێک بیرکردنهوهى 1. ‌هل بهتایبهت کهمه‏ تهرکیزکردنى تواناى 2. نوسینگهیی.‏

کاری و خوێندن وهک کاری و زۆر پهژارهى و غهم به‏ ههستکردن 3. هۆکار.‏

بێ بوونى

بێ پێویست له‏ زیاد ترسی 4. هۆکار.‏

شێوهى

به‏ کۆمهڵ له‏ دورخستنهوه‏ خۆ 5. خۆدورخستنهوه‏

جار جار چونکه‏ بهردهوام،‏ ئاساییه.‏

نهبوونى

و بێهێزی و هیالکی ههمیشه‏ 6. کارهکان.‏

ئهنجامدانی ئارهزوو بۆنکردن.‏

یا بینینی یا دهنگى ههڵوهسهى 7. بوونى

ڕاستیدا له‏ که‏ دهبێت دهنگ له‏ گوێی بکات

بۆنێک یان ببینێت،‏ خهڵک یان نهبێت ناینوب ئهوانه‏ دهرهوهدا ژینگهى له‏ که‏ یۆخ کهسهکه‏ سهرچاوهکهى و نهبێت بێت.‏

واقع.‏

له‏ دورکهوتنهوه‏ 8. جنسیهکاندا.‏

خووه‏ له‏ گۆڕانکاری 9. 13

ناسروشتی

خوی یان دهبێت سارد زۆر یان دهربکهوێت.‏

تیا جنسی و

خواردن خووى له‏ گۆڕانکاری 10. رۆز یا بێتهوه‏ کهم زۆر یا ئیتر خهوتن.‏ ببێت.‏

زیاد کوشتن

خۆ ئارهزووى و ڕهشبینی 11. ژیان.‏

له‏ زۆر بێزاری و ‌هب بهرامبهر شهڕانگیزی زۆر 12. گونجاو.‏

هۆکاری بێ تر کهسانى هۆشبهرهکان

مادده‏ دواى به‏ گهڕان 13. مهى.‏

خواردنهوهی زۆر یان لهوه‏

بیر دهبێت زۆر گومانى 14. وان کردۆته‏ بۆ ژههریان که‏ دهکاتهوه‏ لێیهتی.‏

ڕقیان ههموو یا خواردنهکهیهوه،‏ و هاوسهرگیری بابهتى ڕاستیدا له‏ ئاڵۆزه،‏

کهمێک دهروونییهکان نهخۆشییه‏ جۆراوجۆرن،‏

و زۆر نهخۆشییهکان چونکه‏ ‌هل تره‏ مهترسیدار دهروونی نهخۆشی توشبوونى

واتاى جهستهیی،‏ نهخۆشی ئهویش

که‏ جهستهدا له‏ بهش گرنگترین یۆخ هاوسهنگی کهسهکه‏ مێشکه،‏ ژینگهکهى.‏

مامهڵهکردنى له‏ دهدات لهدهست واقعهکهى

و بکات کۆنترۆڵ خۆی ناتوانێت توانا

لهسهر کاریگهرى دهشێوێت.‏ لێ پهیوهندی

لهوانهش دهبێت عهقڵیهکانى پارخ هاوسهرهوه‏ و ژیانی هاوبهشی به‏ دهکات.‏

تریان

نیشانهى ههندێک پزیشکهکان مهزاجی

کهسهکه‏ ( وهک دیاریکردوه‏ تووڕهبون،‏

زوو زۆر بگۆڕێت،‏ زوو زوو حهزی

دهکات،‏ پرسیار زۆر بهدگومانی،‏ ،رۆز ئیرهیی نهبێت،‏ کۆمهاڵیهتى ژیانى به‏ ‌هراپ بمێنێتهوه،‏ ماڵهوه‏ له‏ زیاتر حهزبکات ئیشهکانى

کارو له‏ بکات،‏ سهرف زۆری به‏ شوێنی

بڵێت و نهکات کار نهبێت،‏ بهردهوام زۆری

گلهیی بکات.‏ تیا کاری تا نییه‏ گونجاو تێڵب ههبێت هاوکارهکانى و بهڕێوبهر له‏ دهکرێت.(‏

لێ زولمی ات بناسرێت نیشانانه‏ ئهم که‏ گرنگه‏ ژیانی

ههڵهی بڕیاری له‏ خۆیان کهسهکان کێشهیهکهوه‏

نهکهونه‏ و دوربخهنهوه‏ ئاینده‏ بناڵێنن.‏

پێوهى ماون تا t

a

w

a

r

70

14

له

دوورکهوتنهوه

ئازادیخوازى

بەهاری 2020

70

شیرین تاهیر

15

ونبوونى

له‏ ترس ههمیشه‏ ئهوهى ‌هل و شوناس دهکاته‏ پشت و نافۆڕماڵیانه‏ نانژ بۆچى که‏ نادیاره‏ ئهسڵهکهى بنهڕهتدا سنوورێک

ئازاد وزهى و بوون دهرهوهى له‏ ئهو

دهکێشن ئازادیخوازى ههنگاوهکانى بۆ ىڵق‌هع کهشفى ترسهوه‏ به‏ ههنگاوانهى ئهوانى

بۆخۆى و خۆى ڕهخنهییانهى بێجگه‏

که‏ دهرخستنێک دهردهخات،‏ تریش بهرزى

مهعریفهی لهبیرکردنى و تێڕامان له‏ جار

زۆربهى نییه،‏ تر شتێکى ڕۆشنبیرى به‏

خۆى لێبوورده‏ و الواز ژن سۆبێکتى وهک

و ههڵدهواسێ ژیاندا پلیکانهکانى لهم

دهبینێ خۆى تهنها و تاک ونبوویهکى ههمیشه‏

ژیان بۆ درککردنى کۆمهڵگهیهدا،‏ دهستهپاچهى

و ناڕوونه‏ و لێڵ شێوهیهکى ىریپ بهرهو که‏ بێسوودهیه‏ ئامانجه‏ ئهو حهقیقیهکه‏

واقیعه‏ له‏ دهیهوێ و دهچێت ۆب ‌هک تابووتهیه‏ ئهو تهواو ئهمه‏ ڕابکات،‏ پڕکهرهوهى

به‏ دژ شوێنێکه‏ کۆیالیهتى ڕێگاى

هێڵکارییهکانى ئێمهیه،‏ ئاگاییهکانى کارهساتى

تیۆلۆژیا و سیاسهت داخراوى و دهرهوه‏ دهکاته‏ پاڵهپهستۆ به‏ گهورهتر ‌هب تاک ژیانى به‏ سهبارهت گۆڕانێک هیچ ‌هب ئیمڕۆدا ئێستاى له‏ گشتى شێوهیهکى دروستکهرى

ئێستا دۆخى ڕوونادات،‏ ڕوونى ئاگایه،‏

بێ چهوساوهو زیاتر که‏ سۆبێکتێکه‏ ههیه‏

که‏ داخوازیانهى کهمترین ئهو بۆ بهرامبهر

ستهمانهى ئهو بهرامبهر له‏ تهلبهندهکانى

ناو له‏ دهکرێت ئیمڕۆ خهڵکانى ههیانه‏

داواکارییهى چهند ئهو کۆمهڵگه،‏ لهخۆگرتنى

بۆ پهنایه‏ و پێچ پڕ زۆر و ههڕهشه‏ ههموو ئهو نێو له‏ یهکسانی!‏ ایند و یهکڕهنگ ڕووبهڕووبوونهوه‏ ئهو و واقیع ئاستهکانى ئهمڕۆدا پرشوباڵوهى جیاوازى،‏

و دابهشبوون و درز له‏ پڕه‏ ژیان ى‌هو‌هئ ههموو دیسانهوه‏ ئهوهشدا لهگهڵ دهکهن

داواى ساکارانه‏ ههستێکى به‏ ژنان ههرشێوهیهک

به‏ تێناپهڕێت.‏ یهکسانى له‏ ئهوهى

ئهمڕۆماندا واقعى له‏ ڕێک بێت ئازادیدا

خودى ناو له‏ پاسیڤانهى ڕهفتارى نییه،‏

یهکسانى خودى پێگهى کرد دهستهمۆ ‌هک ئازارانهیه‏ چهوسانهوه‏ ناهاوتایى بهڵکو السهنگتر

و لهق داخوازییهکه‏ له‏ پێداگرى تێگهیشتنهى

ئهو ههموو دهردهخات،‏ داواکردنى

ههیانه‏ ژن مافخوازانى ‌هل کاڵ سۆبێکتێکى بهرامبهر یهکسانییه‏ ناگاته‏

که‏ تێگهیشتنێکه‏ ماهیهتی پیاو،‏ ‌هل بهدهر ڕهخنهییانه‏ عهقڵمهندى ئاستى یتشگ به‏ و دهسهاڵت سهپاندنى ئیرادهى وان له‏ ئاگامهندییه‏ ژیاندنهوهى بهشێکى ئهگهر

بارودۆخهکاندا ههموو له‏ واقیعدا.‏ بکرێت

توندوتیژیانه‏ ئهو ههموو دراسهى t

a

w

a

r

70

16

2020

بەهاری 70

‌هب ڕازیبوون ئهوا دهکرێت دهرههقییان که‏ بهردهم

له‏ داخوازییه‏ کهمترین یهکسانى ئهم

بپرسین دهبێت چونکه‏ جیاوازییهکاندا،‏ ماک بهرامبهر ههڵسهنگێندراوه‏ یهکسانیه‏ کهواته‏

دهى پێیه،‏ وهاڵمێکمان چ ئێمه‏ پیاو،‏ و‌هئ بهرامبهر یهکسانى بزانین پێویسته‏ ناسک‌هی لهگهڵى ئهوهیه‏ شایهنى که‏ پیاوهى نامێنى

بههایهى ئهو یهکسانى دهنا بیت،‏ مافهکانى،‏

داخوازى بیکاته‏ ژن ئهوهى بۆ ڕهنگه‏

دهکرێن،‏ ههاڵوێرد پیاوانێک کهواته‏ کیزن حهقیقهتێک سروشتى له‏ لێرهوه‏ ڤۆرم بونیادى به‏ پهیوهسته‏ که‏ ببینهوه‏ شهڕهنگێزى

و نامرۆڤانه‏ ههڵسوکهوتى له‏ مرۆڤێک

ههر کاتێکدا له‏ نابهرپرسیارانه،‏ ههڵسوکهوتى

توخمى کۆمهڵێک وابهستهى ڕیشهیى

ناکۆکى پهیوهندى له‏ که‏ سهپێنراوه‏ پێچهوانهشهوه‏

به‏ گهیشتووه،‏ پێى کۆمهڵگه‏ و پهیڕهو ئهو پێى به‏ ژنان بزوتنهوهکانى ىاواد سهداسهد له‏ ئهوا ههیهتى ئامانجانهى کۆمهڵیک

بهسهر دابهشکردووه‏ یهکسانى ۆب پاشکۆن سهرجهمیان که‏ الوهکیدا شتى ئهگهرى

و حهقیقیهکه‏ یهکسانیه‏ و ئازادیى دهکرێت،‏

سهیر نیسبی به‏ بهدیهاتنیان ۆب تێناپهڕێ سنوورهکان له‏ هیچیان ۆب پهرهسهندن،‏ و ژیانهوه‏ و پهلهاویشتن کێتش ههموو دهرنهچین دڵنیایى له‏ ئهوهى ه‌ل ئاسایى،‏ دهبێته‏ نهفیکردنهوه‏ ڕێگهى له‏ گهشهکرد

ڕاستهقینهى ناوهڕۆکێکى برى سواوى

ناڕازیبوونى گوزارشتکردن،‏ بۆ و تس‌هد دهگرێته‏ واقیعه‏ ئهو کۆمهڵگه‏ و بهرهنگارى بریقى باق تێکهاڵوى که‏ ىنم شتێکى ههموو ڕهتکردنهوهى 17

ماوهتهوه‏

تهنیا ئیمڕۆ ژن ناسروشتیه.‏ ڕێکخراوه،‏

ههموو ئهو بوونى سهرهڕاى وان ‌هل هێشتا دهرکهوتنهکانیهوه‏ ههموو به‏ ئارهزوویهکى

و سڕدهکرێ نهزانیدا چڵکاوى له‏

هۆشیارى ئاستى و ههیه‏ تۆراوى ترسى

ژن ڕۆشنبیرییه.‏ گۆڕینهوهى خوار ههیه‏

پیاو له‏ ترسى ههیه،‏ ئاوابوون له‏ زۆربهى

نیگهرانى ئهمه‏ بکات،‏ فهرامۆشى خواوهندیش

وهک ژن ئهگهرچى ژنانه‏ ئهو

بت-ێکدا فۆڕمى له‏ بکرێت ستایش ناخاتهوه‏

دوورى نادڵنیایى له‏ پیرۆزکردنه‏ کۆمهڵگه‏

ژیانى کهشى لهبهرئهوهى ‌هل مرۆڤ که‏ شێوهیهکه‏ به‏ دواکوتووهکان ىڵفاغ دهروونیهکهدا و کۆمهاڵیهتى ڕووه‏ له‏

ژن بتکردنى به‏ دهبێت،‏ ئینسانبوون زیاتر

کۆیلهبوونى و ترس بۆ بوار بنهمادا بت-چواندن

به‏ حاڵهتى چونکه‏ دهڕهخسێنێ،‏ ئاینى

خولیایى تێیدا و میتۆلۆژیه‏ حاڵهتێکى ى‌هیام به‏ که‏ و دهڕۆن پێکهوه‏ کۆمهاڵیهتى و ناعهقاڵنییه‏

باره‏ ئهو لهمڕۆدا نیگهرانیه‏ ئێمهى

کۆمهڵگهى تهڵخى و ناڕوون دنیایى دۆخى

پێرسپێکتیڤه‏ ئهم بێگومان تهنیووه،‏ لهناو

ژن ساختهى وێنهیهکى و مهترسیدار نژ که‏ دهخاتهڕوو،‏ بهمۆدێلکراودا دنیایى سهرهتاکان،‏

سهرهتاى بۆ دهباتهوهوه‏ ۆب زیندووهکهیهتى،‏ وزه‏ پێچهوانهى تهواو یهکسانى

له‏ ترسێک ئهمهش دهرئهنجامى یهکسانى

له‏ زۆر حاڵهوه‏ بهم ئاراوه،‏ دێته‏ دهسهلمێنێت،‏

خۆى پێڕازیبوونى کهمتر ژیاندا

کایهکانى له‏ ئێستادا له‏ ئهوهى دهگوزهرێ

ژن کااڵبوونى به‏ سهبارهت بیست

دواى سهرمایهدارییدا دنیایى له‏ ڕاوبۆچوونى

بۆ کردنێکه‏ ئیسپات سهده‏ کیسلاک فهلسهفهى فهیلهسوفانى له‏ یهکێک وان له‏ ژن پێگهى لهبارهى تالیس ئهرستۆ باسکردنى

ئهگهرچى سیاسیهکاندا کایه‏ جیاواز

کایهى دوو له‏ بهراوردکردنى ژن ناواقیعیه‏

شتێکى جیاوازدا،‏ بوارى دوو و دهچنهوه‏

ژن بۆ تێڕوانینهکان دواجار بهاڵم شێوهیهکى

به‏ کۆیالیهتى بازنهى ناو بڕواى

چۆن فهیلهسوفه‏ ئهم مۆدێرنکراو،‏ و سهردهست و کۆیالیهتى ڕژێمى به‏ ‌همزن ئاسته‏ بهو ههر ههبوو دهست ژێر وابوو

پێى داناوه!‏ کۆیله‏ ڕیزى له‏ ژنى ئهم

سیاسیهوه،‏ ژیانى بێنه‏ نابێت ژنان ههمیشه‏

فێمینیستیدا دنیاى له‏ بۆچوونه‏ ڤۆرم بۆ تێڕوانینه‏ ئهم ڕهخنهیه،‏ جێى سهیرکردنى

بهکهم له‏ قێزهوونه‏ تێڕوانینێکى بیروبۆچوون

له‏ جۆره‏ ئهم مرۆڤ،‏ ئایدیاڵیى

فهلسهفه‏ ئاستى ناگاته‏ ههرگیز ىتشگ شێوهیهکى به‏ عهقاڵنیهکان،‏ و خۆفهرزکردن

له‏ حهقیقهتێکه‏ سهرمۆرى t

a

w

a

r

70

18

2020

بەهاری 70

‌هل ژن ههڵبژاردنى مرۆڤدا،‏ بونیاتى بهسهر بهمادیکردنى

له‏ سهرمایهدارییدا سهردهمى وان له‏ گهورهیه‏ و زهق ناونیشانێکى ژندا ڕوونکردنهوهى

ئاست له‏ کۆیلهبوون دنیاى ئارهزووى

تێرکردنى سۆبێکتى دهبێته‏ دنیا جیهانگیرى

دنیاى ههردوو پیاو،‏ ترى ئهوى ۆب ئارهزوویهکهوه‏ له‏ کولتووریش دنیایى و دهکات،‏

پهلکێش مرۆڤ تر ئارهزووییهکى دههاڕدرێ

گهورهدا مهکینهیهکى له‏ مرۆڤ ئارهزووى

و بهکاربهێنێت عهقڵ بێئهوهى میتۆدى

ئهگهر دیسان بکات.‏ تێگهیشتن یهکال

هاوکێشه‏ بابهتى ناو له‏ یهکسانى و چهند بێ ئهوا دهربهێنین کهرهوهکاندا کۆیالیهتیهکان

ئارهزووه‏ و ویست چوون و دۆخهکه‏ له‏ پێشوازى بۆ ئامادهن ،ن‌هه تایبهت حاڵهتگهلى بنهماو کۆمهڵێک بابهتى

لهناو یهکسانى میتۆدى ئهگهر دهربهێنین،‏

ئهمڕۆ ناتهواوکراوى مێژووى سهرهتاییهکانى

بنهما دۆزینهوهى ئهوا جیهانى

جاڕنامهى ناو له‏ یۆنیڤێرساڵى ڕۆحى

به‏ دژ ڕکنێکه‏ مرۆڤدا مافهکانى ىت‌هفر‌هد که‏ شێوهیهکیشه‏ به‏ بانگهشهکهیه‏ بڕۆیین،‏

شوێنیدا به‏ پێنادات ئهوهمان ‌هل ‌همێئ که‏ ئهوهى پێچهوانهى به‏ کهواته‏ ههموو

له‏ جیهانگیریداین!‏ به‏ پڕۆسهى ناو ‌هک ئایین(‏ و ‏)نهریت بنهمادیاریکراوهکاندا بنهما

وهک ئاکاریین یاسایهکى به‏ سهر و ڕاستهقینه‏ بوونێکى کۆمهڵگهدا ناو له‏ ڕووبهڕووى

کاتێک ئێمه‏ ههیه،‏ ئامادهى )the

inhuman( نامرۆڤانه‏ پرسى خاڵێکى

له‏ جهخت پێویسته‏ دهبینهوه‏ ۆب گهڕانهوهیه‏ که‏ بکهینهوه،‏ پێویست کاتێکدا

له‏ یهکسانى،‏ بێمهرجى پرانسیبى ملکهچکردنه‏

خواستهو کهمترین یهکسانى ستهمانهى

و توندوتیژیى ئهو بهرامبهر له‏ جیهانه‏

لهو دهکرێت مرۆڤ بهرامبهر ئابوورى

ئۆقرهنهگرتووهى و ناجێگیر جیهانێکى

ئهمڕۆدا،‏ دیموکراسى و لێبراڵى ‌هک ناوهوهدا،‏ به‏ دهکات خۆى توندوتیژى ئایدۆلۆژى

ناکۆکى له‏ بریتییه‏ بنهمایهکه‏ ئاڵۆزى

ئهم داتهپیووه،‏ فیکرى و چڵکن ههژارى

حاڵهتى له‏ سیاسیانه‏ ئیبداعه‏ و پڕن

سیاسیهکانماندا گوتارى لهناو فیکردایه‏ لهوێدا

و ڕووهکهشیانه‏ جۆشوخرۆشى له‏ نامرۆڤانه‏

بههانهى کۆمهڵێک دهرگیرى حهقیقهتهوه.‏

و فیکر ناوى به‏ دهبینینهوه‏ واقیعهوه‏

به‏ ههیهتى پهیوهندییهى لهو فیکر ووم‌هه به‏ هاوپهیوهنده‏ لهوێشدا ههر کاتێکیش

هاوچهرخیشهوه،‏ سیاسهتێکى هێزێکى

تێههڵکێشى خۆیان کهس ههندێک ئارهزوو

ڕوودا ههندێک له‏ دهکهن سیاسى و‌هئ بێئهوهى ههیه‏ مادیانهى حهزێکى و 19

ىسرپ له‏ ئیمڕۆ که‏ ڕایبگرێت حهقیقهته‏ ڕووبهڕووى

نامرۆڤانه‏ و نایهکسانى ئیمڕۆ

ژنان بهشێکى دهبێتهوه.‏ ئێمه‏ و کاڵ عهوامى سیاسهتێکى پاڵ له‏ ‌هک سیاسهتێک تێنهگهیشتوو و کرچ و تاریکییهکان سهده‏ دووبارهکردنهوهى سیاسهتێکه‏

میتافیزیکیانه‏ شوێنکهوتهى لێدهرچوون

بۆ نییه‏ بیرکردنهوه‏ قابیلى نییه‏

شتێک سیاسهت چیدى چونکه‏ لێى،‏ گرێدرابێت

هاوچهرخهوه‏ فیکرێکى به‏ واقیع،‏

پرسى ڕووبهڕووبوونهوهى به‏ فیکرهوه‏

به‏ پهیوهندییان فیکر و فهلسهفه‏ فیکرهوه‏

و مێژوو به‏ پهیوهندى و ههیه‏ دهیهوێ

گومان و پرسیار مرۆڤ ههیه.‏ فیکرى

ناو له‏ بگرێت ڕاستیهکان له‏ شوێنێک دهدهن

گوتار سیاسیهکان کاتێک فهلسهفهدا.‏ ناواخنکردنى

له‏ بێجگه‏ که‏ بزانیت دهبێت ترى

بههایهکى ناعهقاڵنى پاتاڵى و پڕوپوچی تاکى

متمانهى قورگى به‏ ناکهن ژیاندۆستى ق‌هڕ هاشوهوشهى ههروهک کۆمهڵگهدا،‏ گوتارهکاندا

له‏ شێوهیهک به‏ مهترسیدار و لێکترازانى

به‏ ئێمه‏ بوونى مهرجى که‏ ههن،‏ گوتارهکان

دهکات،‏ هاوپهیوهند عهقڵهوه‏ و‌هئ لهناو ههستانهوه‏ بۆ نین هیوایهک تیایدا

که‏ کۆمهڵگه‏ ئیمڕۆ پاشهکشهیهى ۆب بهرهنگارى گوتارى الوازى چهقیوه،‏ کۆمهڵگهى

وهک پهرتوباڵوى کۆمهڵگهیهکى مۆدێرنه‏

به‏ گهیشتن لهناو کوردى کۆنترۆڵى

ژێر بکهوێته‏ مرۆڤ وایکردووه‏ م‌هل کردنهوه،‏ چاودێرى و گشتى دهسهاڵتى وان چوونه‏ بۆ ڕۆشنبیران بهرههمى ڕووهوه‏ ىرگێڕ و بهربهست لهبهردهم باسهوه‏ ئهم دهسهاڵتى

باردا کام به‏ ئاخۆ ناسینهوهدان،‏ دهگهینه‏

لێرهوه‏ دهکاتهوه،‏ یهکال نوسینى ‌هک گشتى مهعریفهى تاکه‏ ڕایهى ئهو دهکاته‏

بێفکر مێژووى و فیکر بێ سیاسهتى له‏

پێههڵواسین خودا بۆ ناچارى ئهسڵى ىش‌هک کهسدا له‏ ناتوانێت بوونهوه،‏ بارهى ‌هب ئهگهرچى دابمهزرێنێ،‏ فیکرى تاقانهیى گشتدا

ناو له‏ کارکردن واقیعى پرانسیپى و ههژوونسازى لێکدژى ڕواڵهتى له‏ جگه‏ شتێک

ئایدۆلۆژیاکان سازشى زۆرهملێى ڕهنگبێ

بهدیناهێنێت،‏ مرۆڤ راستى له‏ ئازادادى

بهرامبهر بوون ڕیسکى خاسیهتى ‌هکنوچ دهرناکهوێ،‏ باوهکهدا دۆخه‏ له‏ بوون ناوى

به‏ نییه‏ شتێک مرۆڤ جوهدى لێرهدا جیهان

سهرهتایى بۆ مهوداکان و تێپهڕاندن مرۆڤدا.‏

ئێستاى له‏ t

a

w

a

r

70

20

بیرکردنەوەی فێمنیستی

ڕەش پێستەکان،‏ لە

ماتریکسی دەسەاڵتدا

بەهاری 2020

دانایی وشیاری و

سیاسەتی بەهێزکردن

70

ن:‏ پاتریشیا هیل کۆلێنز

لە ئینگلیزییەوە:‏ ڕێزان نوورەدین،‏ مستەفا زاهیدی

21

بیرکردنەوەی فێمێنیسمی ڕەش پێستەکان،‏ دەرخەری هێزێکی نوێی ژنانی ڕەش پێست وەک

بکەرانی دانایی . 1 بە بەوێنا کێشانی ژنانی ئەفریقایی – ئەمریکایی (African-American) وەک

تاک کە خۆ-‏ پێناسەکەر و پشت بە خۆ بەستووە خۆیان نیستان داوە،‏ بۆ ئەوەی دژی

چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏ جێندەری،‏ چینایەتی بوەستنەوە و فێمنیستە ئەفرۆتەوەرکان 2 الیان

وایە دانایی دەورێکی گرینگ دەگێڕێت لە بەهێزکردنی خەڵکانی چەوساوە empowering(

)oppressed people . ئەو شتەی کە بیرکردنەوەی ڕەش پێستەکان جیا دەکاتەوە،‏ جەخت

کردنەوەیانە لە سەر ئەوەی کە گۆڕانی کۆمەڵگە بەندە بە گۆڕان لە وشیاری تاکدا و هەروەها

گۆڕان لە بونیادە کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکان.‏ لە هەردوو بواردا زانستی نوێ گرینگییەکی

تایبەتی هەیە.‏

دانایی 3 بەشێکی گرینگ و ژینەکییە لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی دەسەاڵتی زاڵ و بەرگری

و وەستانەوەدا.لە ڕێگای بە ئۆبژەکردنی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەوەو سەرلەنوێ

داڕشتنەوەی ئەزموونەکانمان بۆ ئەوەی بخرێنە خزمەتی پیاوانی هەڵکەوتەی سپی پێستەوە،‏

بەشی زۆری دونیابینی پیاوساالرانەی ئەورپا،‏ بیری لەوە دەکردەوە ژنانی ڕەش پێست

بکات بە کۆیلە و بندەستی خۆی.‏ بەاڵم دانانی ئەزموونی ژنانی ڕەش پێست لە ناوەندی

لێکدانەوە،‏ دەبێتە هۆێ هێنانە ئارای تێڕوانینێک نوێ لە سەر چەمک و پارادایم و مەعریفە

ناسییە بەربەستەکانی ئەم جیهان بینییە و ڕەخنەی فێمنیستی ئەفرۆ تەوەر.‏ بینینی دونیا لە

لێنزی چەمکیانەی هەم ئەم و هەم ئەوی ،(Both/And) کە چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏ چینایەتی

و جێندەری بە شێوەی هاوکات وەردەگرێت،‏ پێویستی بە دیدێکی مرۆڤانە هەیە لە کۆمەڵگە،‏

دەرفەتی نوێ دەخولقێنیت بۆ بەهێزکردنی ژنانی فێمنیستی ئەفرۆتەوەر لە باری داناییەوە.‏

ژمارەیەکی زۆر لە ڕۆشنبیرە ڕەشپێستەکان لەمێژە بەم شێوەیە بیر لە دونیا دەکەنەوە،‏ لەبەر

ئەوەی ئەمە تەنها ڕێگایەکە بۆ ئەوەی کە ئێمە ئەزموونی دونیا بکەین.‏

بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفرۆتەوەر بە دوو شێوە دەورێکی گرینگ دەگێڕێت لە بەرزکردنەوەی

ئاستی تێگەیشتنی ئێمە لە گرینگی پەیوەندی نێوان گرینگی نێوان دانایی و وشیاری و سیاسەتی

t

a

w

a

r

70

- 1 لەم وەرگێڕانەدا بەرامبەر بە وشەی Knowledge لە زمانی کوردیدا ‏)دانایی(مان هێناوە و بەرامبەر بە وشەی Science

‏)زانست(مان هەڵبژاردووە.)و-‏ کوردی(‏

- 2 لێرەدا وەک چەمک Afro کورتکراوەی African( ) ە و بەرامبەر بە Afrocentric ئەفرۆ-تەوەرمان داناوە.‏ کە هەمان

کورتکراوەی ئەفریقا تەوەرە.‏

- 3 لەم وەرگێڕنەدا بەرامبەر بە Knowledge وشەی ‏)دانایی(‏ و بەرامبەر بە Knowing وشەی ‏)زانین(‏ و بەرامبەر بە Science

وشەی ‏)زانست(مان بەکارهێناوە.‏ ‏)و-‏ کوردی(‏

22

بەهاری 2020

70

بەهێزکردندا.‏ یەکەم ئەوەی کە بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش پەرە دەدات بە گۆڕانێکی

پاڕادایمی بونیادی shift) (Fundamental Paradigmatic لە چۆنییەتی بیرکردنەوەی ئێمە

دەربارەی چەوسانەوە.‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش کە هەڵگری پاڕادایمی ڕەگەزە،‏ جێندەر

و چین وەک دوو سیستەمی لێک هەڵپێکراو systems( interlocking‏(ی چەوسانەوە،‏ پەیوەندی

کۆمەاڵیەتی نێوان دەسەاڵت و بەرگری کردن دووبارە دادەڕێژنەوە .)reconceptualizes(

دووهەم ئەوەی کە بیرکردنەوەی فێمنیسمی ڕەش پێستەکان،‏ ئاماژە دەکات بە دیبەیتە باوەکانی

مەعریفەناسی،‏ لە تیۆری فێمنیستی و کۆمەڵناسی داناییدا وەک شێوە دیارەکانی هەڵسەنگاندنی

‏»حەقیقەت«.‏ داناییەکی نوێ دەخاتە بەردەم تاقمەکانی بندەست،‏ داناییەک دەربارەی کە

ئەزموونی خۆیان کە دەتوانێت ببیت بە هەوێنی بەهێزکردنیان.‏ بەاڵم ئاشکراکردنی ڕێگا

نوێکانی زانین (Knowing) دەرفەتی ئەوە دەڕەخسێنێت گرووپە بندەستەکان واقعی خۆیان

وەک دەرئەنجامی زۆر زیاتری دەبێت،‏ پێناسە بکەنەوە.‏

دووبارە وێناکردنەوەی ڕەگەز،‏ چین و جێندەر وەک سیستەمە لێک هەڵپێکراوەکانی ستەم

باربارا سمیت Smith( )Barbara لەم بارەوە دەڵێت:‏ « ئەو شتەی بەڕاستی هەست بە ڕادیکاڵ

بوونی دەکەم،‏ هەوڵدانە بۆ یەکگرتن لە گەڵ ئەو خەڵکانەی جیاوازن لێت،‏ سمیت هەروەها

بەردەوام دەبێت ‏:«هەست دەکەم ئەمە شتێکی ڕادیکاڵە کە هاوکات باس لە ڕەگەز،‏ جێندەر و

چین و ناسنامە سێکسییەکان identity( )sexual بکرێت.‏ الم وایە بە ڕاستی ڕادیکاڵە،‏ لەبەر

ئەوەی پێشتر نەکراوە.‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش پێستەکان،‏ پەرە بە وەرچەرخانیکی

پاڕادایمی فۆندەمێنتاڵ دەدات،‏ کە هەرچەشنە تێڕوانینێکی زیادە approaches) (additive بۆ

چەوسانەوە ڕەت دەکاتەوە.‏ لە بری ئەوەی لە ڕەگەزەوە دەست پێ بکات و دواتر بگۆڕەکانیتری

variables( other‏(وەک تەمەن،‏ تێڕوانینی سێکسی،‏ ڕەگەز و چینی کۆمەاڵیەتی و ئایینی پێ

زیاد بکات،‏ بینینی ژنانی ڕەش پێست بۆ پەیوەندییەکانی دەسەاڵت لە هەر کۆنتێکسێکی

کۆمەڵ مێژوویی ‏(‏socialhistorical‏)دیاریکراودا وەک ئەوەی بە سیستەمی لێک هەڵپێکراوی

چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏ چینایەتی و جێندەری بونیاد نرابن،‏ گرینگی زیاتر دەدات بە جەخت

کردنەوە لە سەر پەیوەندییە دەروونییەکانی سیستەمەکان.‏ بەم شێوەیە دیدی لێکدانەوەکانی

خۆی لەوە بەرباڵوتر دەکاتەوە کە تەنها وەسفی جیاوازی و وێکچوونەکانی ئەم سیستەمی

چەوسانەوانە بکات و جیاوازی دا بنێت لە نێوانیاندا،‏ زیاتر فۆکۆس دەکات لە سەر پەیوەندی

23

دەروونی ئەم سیستەمانە.‏ بیر لەوە بکەنەوە هەر سیستەمێک پێویستی بەویترە بۆ ئەوەی

لە ئاکامدا هەڵوێستی تیۆری جیاواز بخولقێنێ کە وا دەکات بە چەمکە بونیادییەکانی زانستی

کۆمەاڵیەتییدا بچینەوەو دووبارە بیریان لێ بکەینەوە.‏

سەرنجەکانی )notions( فێمنیستی ئەفرۆتەوەر لە سەر بنەماڵە دەرخەری هەمان ڕەوتی

دووبارە وێناکردنەوەیە.‏ ئەزموونی ژنانی ڕەش پێست وەک دایکانی خوێنی،‏ دایەنەکان

(Othermothers) 1 و کۆمەڵەی دایەنەکان،‏ ئەم ڕاستییە ئاشکرا دەکەن کە نۆرمی ئەفسانەی

ژن و مێردی هێترۆسێکشوال (Heterosexual) 2 بنەماڵەیەکی ناوەکی Family) (Nuclear کە

تێیدا ژنەکە بێ ئیشە و مێرد « نان هێنەر«‏ Wage) (Family ی بنەماڵەیە،‏ لەگەڵ ڕەوتی

سروشتی،‏ یۆنیڤێرسال و بەسەرترزانین ‏(‏Preferred‏)دا ناگونجێت و زۆر دوورە لێی.‏ بە

پێچەوانەوە بە شێوەیەکی قووڵ بەستراوەتەوە بە دەستەبەندییە چینایەتی و ڕەگەزییەکانەوە.‏

دانانی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی بە چەقی لێکۆڵینەوە،‏ جگە لەوەی کۆمەلیک زانیاری زۆر

گرینگ و پێویست دەربارەی ئەزموونی ژنانی ڕەش پێست دەخاتە ڕوو،‏ بەڵکوو جۆری

ڕوانینی پیاوانەی یۆرۆ-تەوەر)‏ )Eurocentric دەربارەی بنەماڵە دەباتە ژێر پرسیارەوە.‏

ئەزموونی ژنانی ڕەش پێست و بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفرۆتەوەر دەبێت بە هۆی

دووبارە داڕشتنەوەیان )ReArticulating( وهەروەها پێناسە باوەکان بۆ کۆمەڵگە دەباتە ژێر

پرسیارەوە.‏ چاالکییەکانی ژنانی ڕەش پێست لە خەباتکردن یان هەوڵدان بۆ مانەوەی گرووپ،‏

وێنایەک لە کۆمەڵگە ئەدات بە دەستەوە کە دژی مۆدێلی باوی کۆمەاڵیەتی و کولتووری

‏)کۆمەڵگە(‏ دەوەستێتەوە.‏ ئەو پێناسەیە لە کۆمەڵگە کە لە مۆدێلی بازاڕدا بە شێوەیەکی زاڵمانە

‏(‏Arbitrary‏)و لەرزۆک (fragile) ئەبینرێ،‏ بە شێوەیەکی فۆندەمێنتاڵی لە سەر بنەمای ملمالنێ

و دەسەاڵتداری دامەزراوە.‏ لە بەرامبەردا،‏ مۆدێلی ‏)پێشنیارکراو(ی ئەفرۆتەوەر بۆ کۆمەڵگە،‏

جەخت لە سەر پەیوەندییەکان ،(Connections) چاودێری کردن (Caring) و خۆ بە بەرپرس

زانینی تاکەکەسی accountability( )personal دەکاتەوە.‏ وەک کرێکارانی کولتووری cultural(

)workers ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی،‏ بۆ پاراستنی چەمکسازی ئەفریقا تەوەر لە کۆمەڵگە

community( )conserve Afrocentric conceptualizations of ئایدۆلۆژیای گشتگیری

t

a

w

a

r

70

- 1 Mothers : Other ئەو ژنانەن کە وەک دایک دەبیندرێن،‏ دەگیردرێن بۆ ئەوەی مناڵەکە بەخێو بکەن،‏ ئەوان لە باری بایۆلۆجیکییەوە

دایکی مناڵەکە نیین.‏ ئەزموونێکی باوە لە ناو ژنانی ئەفرۆ-‏ ئەمریکادا و لەو کۆمەڵگەیانەدا کە پێشتر کۆیلەداری تێیاندا باو بووەو بە

ڕەچەڵەک ئەفریقین.‏

Heterosexual- 2 : ئەو کەسانەی کە تەنها حەو ز و ویستیان بۆ جێندەری بەرامبەر هەیە.‏

24

دەسەاڵت،‏ ئەو ئایدۆلۆژیاییەی کە تاقمە دەسەاڵتدارەکان پێشیان خستووە،‏ ڕەت دەکەنەوە.‏

لە بەر ئەوەی دەست پێڕاگەیشتن بە سەکۆ ‏)‏podium‏(یان – بە مەبەستی دەربڕینی بیروڕای

خۆیان-‏ ڕەت دەکردەوە،‏ ژنە ڕەش پێستەکان نەیانتوانی کات دابنێن بۆ ئەوەی تیۆریزەی

ئەڵتەرناتیڤی چەمک سازی کۆمەاڵیەتی community( )conceptualizations of بکەن.‏ لە بری

ئەوە لە ڕێگای کرداری ڕۆژانەوە ژنە ئەفریقی-‏ ئەمریکییەکان،‏ ئەڵتەرناتیڤی کۆمەاڵیەتییان

داهێنا کە بەهێزکردنە.‏

بەهاری 2020

70

ئەو وێنایە لە کۆمەڵگە،‏ کە بە هەوڵی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی و بە هاوکاری پیاوانی

ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی پارێزراوە،‏ پرسە گەورەترەکەی دووبارە وێناکردنەوەی هێز دەخاتە

ڕۆژەڤەوە.‏ ئەم جۆرە لە هێزی ژنانی ڕەش پێست کە لێرەدا باسی دەکرێت،‏ هاوشێوەی

تیۆرییە فێمنیستییەکانی هێزە کە جەخت لە سەر وزە و کۆمەڵگە دەکاتەوە.‏ بەمەبەشەوە لە

بەرامبەر کۆی ئەدەبدا کە ڕێزگرتن لە هێز و دەسەاڵتی ژنان،‏ بە زۆری بە مانای لەبەرچاو

نەگرتنی گرینگی هێز وەک دەسەاڵت لێک دەداتەوە،‏ ئەزموونی ژنانی ڕەش پێست وەک دایک،‏

دایەنی کۆمەاڵیەتی othermothers( ،)community مامۆستا،‏ لیدری کڵێسە،‏ ژنانی ئەندامی

یەکیەتییە کرێکارییەکان و ڕێبەری کۆمەاڵیەتی،‏ هەڵگری ئەم خالەیە کە هێز بە مانای وزە،‏

کاتێک گەشە دەکات کە کردە یان ئەکتی داهێنەرانەی بەرگری کردنی لەگەڵ بێت.‏

ئەو پانتای کاریگەری دانانەی کە لە الیەن ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەوە پارێزراوە،‏ تەنها

بەو مەبەستە نییە کە خۆیان لە دۆخە چەوسێنەرانە بپارێزن یان لە کاریگەرییەکانی ئەم

دۆخانە خۆیان دوور بگرن.‏ بەڵکوو ئەم پانتایی کاریگەری دانانەی کە ژنانی ڕەش پێست

دایان مەرزاندوە،‏ مەکۆیەکی پارێزراوی هێزەکی دادەمەزرێنی کە شوێنێکە تاک بە تاکی ژنان

و پیاوانی ڕەش پێست تێیدا تەیار ئەکرێن بۆ ئەوەی بەرەنگاری دامەزراوە کۆمەاڵیەتییە

چەوسێنەرەکان ببنەوە.‏ هێز لەم ڕوانگەوە هێزێکی داهێنەرە کە لە بەرژەوەندی کۆمەڵگەدا

بەکار دەبرێت،‏ بە بێ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە ئەو کۆمەڵگەیە لە چوارچێوەی بنەماڵەی

تاکەکەسی،‏ کۆمەڵی کڵێسە،‏ یان منااڵنی جیلی داهاتووی کۆمەڵگەدا پێناسە کرابێت . لەگەڵ

بەهێزترکردنی کۆمەڵگە،‏ ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی بەهێزتر دەبن و هەر ئەم کۆمەڵگەیە

دەتوانێت کاتی ڕووبەڕوو بوونەوەی ژنانی ڕەش پێست لەگەڵ چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏

25

جێندەری و چینایەتی،‏ بکەوێتە خزمەتیانەوەو ببێت بە سەرچاوەی یارمەتی دانیان.‏

ئەو تێڕوانینانەی کە ڕەگەز،‏ جێندەر و چین،‏ لە گرێدراوێتی دەروونیاندا لەبەرچاوی دەگرن،‏

تیڕوانینگەلێکی پراکتیکین کە ڕاستەوخۆ پەیوەندیان بەیەکەوە هەیە.‏ بۆ وێنە ژنانی ئەفریقایی

– ئەمریکایی لە ئێستاشدا لە الیەن ماددەی ٧ ‏(‏VII‏)ی مافی مەدەنی پەسەند کراوی ساڵی

‎١٩٦٤‎ەوە دەپارێزرێن . مەبەستی سەرەکی ئەم پەسەند کراو و یاسایە نەهێشتن و لەناوبردنی

سەرجەم الیەنەکانی هەاڵواردنە.‏ بەاڵم بەدواداچوونی یاسایی و دادوەری بۆ سکااڵکانی ژنانی

ڕەش پێست پەیوەست بە هەاڵواردن لە کاتی کارکردندا،‏ وایکردووە کە ژنانی ڕەش پێست

بەو ئاراستەیەدا هان بدات کە ڕەگەز یان جێندەر بە هۆکاری سەرەکی هەاڵوادن بزانن.‏

سکاربۆرۆگ )Scarborough( پێشنیاری ئەوە دەکات کە :« بۆ چارەسەری ئەو ناعەداڵەتی

و نایەکسانیانەی کە ژنانی ڕەش پێست ڕووبەڕووی دەبنەوە،‏ دادگاکان سەرەتا دەبیت ئەوان

وەک ‏»ژنی ڕەش پێست«‏ وەک چینێکی جیاواز کە لە الیەن مادەی ‎٧‎ەوە پشتیوانی دەکرێن،‏ بە

دروستی پێناسە بکات.‏ وەها گۆڕانێک،‏ لە پاراستنی کاتاگۆرییەکان پشتیوانی کردنی چینگەلێک

لە خەلک کە سکااڵ یاساییەکانیان بە پێی ماددەی ٧ ڕەنگە زیاتر لە دوو جۆرە هەاڵواردن

بگرێتەوە،‏ دەبێت کار بکات بۆ گۆڕانی هەمە لە سەرجەم ئەو بونیادانەدا کە هەوڵ دەدەن بۆ

نەهێشتنی هەاڵواردنێک کە ئێستا هەیە.‏

بۆ دووبارە پێناسەکردنەوەی دیاردەگەلێکی وەک گەشەی خێرای ئەو بنەمااڵنەی کە لە الیەن

ژنانەوە بەڕیوە دەبرێن،‏ لە کۆمەڵگە ئەفریقایی ئەمریکاییەکاندا،‏ دەکرێت کەڵک لە شیکاری

و لێکدانەوەی گشتگیر بۆ ڕەگەز،‏ چین و جێندر وەربگیردرێت.‏ لە کاتی تاوتوێ کردن و

خوێندنەوەی کەیسەکانی تایبەت بە ژنانی ڕەش پێستی بەخێوکەری بنەماڵەدا دەبێت گرینگی

بدرێت بە پۆلێن بەندییە ڕەگەزییەکانی بازاڕی لۆکاڵی کار و سەرچەشنە کۆمەاڵیەتییەکان

patterns( ،)community بەگۆڕانە ئابووری سیاسی لۆکاڵییەکانی تایبەت بە هەر شار یان

ناوچەیەکی دیاریکراو،‏ و هەروەها ئەو ئایدۆلۆژیا ڕەگەزی و جێندەریانەی کە تایبەت بە

شوێنێکی دیاریکراون و جێ کەوتوون،‏ بەهەند وەربگیردرێن.‏ ئەم تێڕوانینە تا ئەو ئاستە

دەڕواتە پێش کە شیکارییە یۆرۆتەوەر و پیاوانەکان تێک دەشکێنێت کە بە شێوەیەکی شاراوەیی

پشت دەبەستیت بە کۆنتڕۆڵکردنی ئەو وێنایانەی کە دایک ساالری ،)matriarch( یان دایکانی

خۆشگوزەران mother( )welfare 1 وەک چەمکگەڵێکی ڕێ نیشاندەر و یارمەتیدەر لە بەرچاو

t

a

w

a

r

70

- 1 مەبەست ئەو دایکانەیە کە لە الیەن دەوڵەت و حکوومەتەوە پشتگ‏ ی ی دەکرێن بۆ ئەوەی بتوانن بژیوی ژیانیان دابی ن بکەن.‏ ‏)و-کوردی(‏

26

دەگرن....‏ بیرکردنەوەی ژنانی ڕەش پێست،‏ کە ئەزموونگەلێکی هاوشێوە دادەڕێژێتەوە

،)rearticulates( پەرە دەدات بر بیرکردنەوەیەکی تیۆری پێشکەوتووی لەم جۆرە کە ڕەگەز،‏

چین و جێندەر،‏ ببن بە بەشگەلێک لەو سیستەمەی کە بە درێژایی مێژوو دروست بووە.‏

بەهاری 2020

70

ماتریکسی دەسەاڵتDomination The Matrix of

مۆدێلە زیادکراوەکان models) (Additive ی چەوسانەوە بە شێوەیەکی تۆکمە ڕەگیان لەم

بیرکردنەوە دوانەیەی ‏)یان ئەمەیان یان ئەویان(‏ /Or) (Either یۆرۆتەور و پیاوانەدا داکوتاوە.‏

لەم جۆرە بیرکردنەوەیەدا ئینسانەکان ناچارن یان ڕەش بن یان سپی،‏ ئەو کەسانەی کە

ناسنامەیەکی ناڕوونی ڕەگەزی و ئیتنیکیان هەیە،‏ بەردەوام پرسیارێکی لەم چەشنە «

سەرەنجام تۆ چیت؟«‏ یەخەیان دەگرێت.‏ وەها جەخت کردنەوەیەک لە سەر چەندایەتی و

پۆلێن بەندی کردنی بە ناچار هاوکات ئەم دابەشکردنەی ‏)ئەم یان ئەوی(ەی لەگەڵە.‏ گەڕان بۆ

دڵنیا بوون لەم جۆرە پلەبەندی دروستکردنە پێویستی بەوەیە کە یەکێک لەم دوانە بە سەرتر

بزانین و ئەویتر پەراوێز بخرێت.‏ سەرتر بوون لە پەیوەند لەگەڵ ‏)ئەویتر(‏ پێناسە دەکرێت.‏

دانانی مۆدێلە زیادکراوەکانی چەوسانەوە بە جێگەی مۆدێلی لێک هەڵپێکراو،‏ ئەگەری

دروستکردنی پاڕادایمە نوێکان دەخولقێنیت.‏ گرینگی بینینی ڕەگەز،‏ چین و جێندەر،‏ وەک

سیستەمەکانی لێک هەڵپێکراوی چەوسانەوە،‏ بەو مانایە کە وەها تێڕوانینێک پەرەدەدات بە

وەرچەرخانێکی پاڕادایمی کە بە شێوەیەکی گشتگیر بیر لە ‏)مۆدێلەکانیتری چەوسانەوە(‏

وەک تەمەن،‏ تێڕوانینی سێکسی سێکسی،‏ ئایین و نەتەوە دەکاتەوە.‏ ڕەگەز،‏ چین و جێندەر

نوێنەرایەتی سێ سیستەمی چەوسانەوە دەکەن کە قورسترین کاریگەرییان لە سەر ژنانی

ئەفرۆ-ئەمریکی هەیە.‏ بەاڵم ئەم سیستەمانە و دۆخی ئابووری،‏ سیاسی و ئایدۆلۆژیا،‏ کە

ساپۆرتی ئەو سێ سیستەمە دەکەن،‏ ڕەنگە بونیادترین جۆرەکانی جەوسانەوە نەبن و بە

دڵنیاییەوە ( ئەم سیستەمی چەوسانەوانە ) جگە لە ژنانی ڕەش پێست،‏ کاریگەری لە سەر

زۆر گرووپ و تاقمیتر هەیە.‏ خەڵکانیتر وەک ڕەنگین پێستەکان،‏ جووکان،‏ ژنانی سپی پێستی

هەژار،‏ گەی و لێزبینەکان،‏ لە بەردەم دادوەری کردنێکی ئایدۆلۆژیکی هاوشێوەدان کە وا

دەکات بچەوسێنەوە.‏ سەرجەم ئەو مرۆڤانەی کە دەستەبەندی دەکرێن و نیشانی ‏)ئەویتریان(‏

لێ دەدرێت،‏ لەگەڵ یەکتر،‏ ئاژەڵەکان و سروشت بە یەکسان دەبیندرێن .

27

دانانی ژنانی ئەفرۆ – ئەمریکایی و ئەو گرووپە مافخوارەوەکانیتر،‏ لە ناوەندی لێکۆڵینەوەدا،‏

ئەگەرێک بۆ جێگیربوونی چەمکیانەی stance( )conceptual هەم ئەم و هەم ئەو دەخولقێنیت

و دەرفەتی دەرکەوتنی پێ دەدات.‏ جێگیربوون و مانەوەیەک کە لەودا سەرجەم گرووپەکان

بە ڕادەیەکی جیاواز سزادان و ئیمتیاز پێ بەخشین دەیانگرێتەوە،‏ لە ناو سیستەمێکدا کە بە

درێژایی مێژوو خولقاوە،‏ دەیانگرێتەوە.‏ بۆ وێنە لەم سیستەمەدا ژنانی سپی پێست بە هۆی

جێندەریانەوە سزا دەدرێن،‏ بەاڵم بە هۆی ڕەگەزیانەوە ئیمتیازیان پێ دەدرێت.‏ هەر کەسەو

و بە پێێ پێگەکەی خۆی،‏ دەتوانێت چەوسێنەر،‏ ئەندامی گرووپی بندەست و چەوساوە یان

هاوکات گرووپی چەوسێنەر و چەوساوە بێت.‏

باوەڕ بە جێگیربوونی چەمکیانەی هەم ئەم و هەم ئەو،‏ بەو مانایە نییە کە چەوسانەوە ڕەگەزی،‏

چینایەتی و جێندەرییەکان،‏ جێگای یەکتر بگرنەوە.‏ بۆ وێنە،‏ لە حاڵێکدا چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏

چینایەتی و جێندەری لە بونیادی کۆمەڵگەدا بوونی هەیە و جێبەجێ دەکریت،‏ وا دەردەکەوێت

چەوسانەوەی جێندەری باشتر دەتوانێت دەربڕی هێزی بناغەیی ئەمری ئیرۆتیک بێت و

دەست وەربدات لە پەیوەندییە کەسییەکانەوە لە ڕێگای داینامیکی بنەماڵە و وشیاری تاکەوە.‏

ئەمە ڕەنگە بەو هۆیە بێت کە چەوسانەوەی ڕەگەزی پەرەپێدەری)‏ ئەو جۆرە(‏ کۆمەڵگەیانەیە

لە ناو کۆمەڵی ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەکاندا و گرووپە ڕەگەزی/‏ ئێتنیکییەکانیتردا کە لە باری

مێژووییەوە بابەتیانە و کۆنکرێتن.‏

ئەم کۆمەاڵنە کولتووری بەرگری کردنیان هانداوە.‏ لە حاڵێکدا کە ئەم کۆمەڵگەیانە ڕەش

پێستەکان لە سپی پێستەکان جیا دەکەنەوە،‏ هاوکات بەربەستگەلێکی دژە – دامەزراوەیی

)counter-institutional( ئامادە دەکەن.‏ بەربەستگەلێک کە گرووپە بندەستەکانی وەک

ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەکان،‏ لە بەرامبەر ئایدیا و دامەزراوەکانی گرووپە چەسێنەرەکاندا کەڵکیان

لی وەردەگرن.‏ چینە کۆمەاڵیەتییەکانیش ڕەنگە بە هەمان شیوە بونیاد نرابێتن.‏ ‏)لەبری بەکار

هێنانی ) چەمکسازی نەریتی وەک پەیوەندی نێوان تاک بە تاکی کارمەندەکان و خاوەنکارەکان،‏

چینی کۆمەاڵیەتی،‏ ڕەنگە باشتر وابێت ‏)ئەم پەیوەندییە(‏ وەک پەیوەندی نێوان کۆمەڵگەکان و

ئابووری سیاسی بۆرژوازی ببینین.‏ بەدەر لەمە،‏ هاوبەشییەکی گرینگ overlap( significant

) هەیە لە نێوان چەوسانەوەی ڕەگەزی و چەوسانەوەی چینایەتیدا کاتێک بە لێنزی گشتگیر

و کۆلێکتڤی بنەماڵەیی و کۆمەاڵیەتی چاو لەم دوو جۆرە چەوسانەوەیە دەکەین.‏ بونیادی ئەو

t

a

w

a

r

70

28

بەهاری 2020

70

کۆمەڵگەیانەی کە هەن،‏ هەر لەسەرەتاوە دژی چەوسانەوەی ڕەگەزی و چینایەتین.‏ بەاڵم

جێندەر،‏ لە بەر ئەوەی دژی ئەم بونیادانەیە،‏ بناغەی دامەزراوەیی کەمتری لە بەردەستدایە بۆ

پەروەردەکردنی بەرخۆدان و وەستانەوە.‏

وەرگرتنی جێگیربوونی چەمکیانەی هەم ئەم و هەم ئەو،‏ وامان لێ دەکات سیستەمە پی

زیادکراوەکان systems) Additive‏)و سیستەمە جیاوازەکان systems( ) separate ی

چەوسانەوە تێپەڕینین و بەرەو شتێک ‏)هەنگاو بنێین(‏ کە من ئێستا وەک پرسە گرینگ و

سەرەکییەکانیتری پەیوەندی کۆمەاڵیەتی دەسەاڵت دەیبینم.‏ ڕەگەز،‏ چین و جێندەر تەوەرە

سەرەکییەکانی دەسەاڵتدارییەک پێک دەهێنن،‏ کە تایبەتمەندی و کارەکتەری ئەزموونەکانی

ژنانی ڕەش پێست لە ناو ماتریکسێکی گەورەتری دەسەاڵتداریدا دەیخەنەڕوو.‏ گرووپگەلێکیتر

ڕەنگە لەگەڵ الیەنگەلێکیتر ماتریکسی دەسەاڵت،‏ وەک حەزە سێکسییەکان،‏ ئایین و تەمەن

ڕووبەڕوون،‏ بەاڵم پەیوەندی زاڵ - لە ناو گرووپە کۆمەاڵیەتییەکاندا – پەیوەندییەکە کە

دەرئەنجامی دەسەاڵت و هەموو جۆرەکانی وەستانەوەیە دژی ئەو دەسەاڵتەیە.‏

بیل هووکس ) Hooks (Bell ئەم ماتریکسە وەک ‏»سیاسەتی دەسەاڵت«‏ ناوزەد دەبات و

هەروەها وەسفی کارکردی ئەم ماتریکسە دەکات بە درێژایی تەوەرە لێک هەڵپێکراوەکانی

چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏ چینایەتی و جێندەری.‏ ئەمە سیاسەتی دەسەاڵتە.‏

‏»دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بەستێنە هاوبەسە ئایدۆلۆژیایەی دەسەاڵت کە باوەڕ کردنە بە

دەسەاڵتدارێتی و هەروەها بڕواکردنە بە چەمکەکانی بااڵدەست و بندەست کە پاژە

‏)‏components‏(پێکهێنەرەکانی سەرجەم ئەو سیستەمەن.‏ بەالی منەوە ئەمە وەک خانوو وایە،‏

کە بەشە جیاوازەکانیان لە سەر بناغەی هاوبەش دامەزراون،‏ بەاڵم بناغەی ئەو باوەڕە

ئایدۆلۆژیکیانەیە کە چەمکەکانی دەسەاڵتی لە سەر دامەزراوە.«‏

یۆن نێال باتلێر Butler( )Johnella باس لەوە دەکات کە مێتۆدۆلۆژی نوێ کە لە ناو ئەم

پاڕادایمە نوێیەدا گەشەدەکات،‏ میتۆدۆلۆژییەکە کە هیراکلی نابێت،‏ خۆی لەوە بەدوور دەگرێت

کە ڕەگەز،‏ چین،‏ جێندەر یان ئێتنیک بخاتە پێش و گرینگی زیاتریان پێ بدات،‏ بە پێچەوانەوە

خوازیاری ناسینی کاریگەری دانانی ماتریکس ئاسای ئەوانە.‏ ڕەگەز،‏ چین و جێندەر،‏ ڕەنگە

بونیادیترین یان گرینگترین سیستەمەکانی چەوسانەوە نەبن،‏ بەاڵم بە قووڵترین ‏)شێوە(‏

29

کاریگەرییان لەسەر ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی داناوە.‏ ڕەهەندێکی گرینگی بیرکردنەوەی

فێمنیستە ڕەش پێستەکان،‏ ئەوەیە کە ئەم بیرکردنەوەیە لە خۆیدا توانای ئەوەی هەیە کە

پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی دەسەاڵت ئاشکرا بکات کە بە درێژایی تەوەرەکانیتری وەک

مەزهەب،‏ ئێنتنیک،‏ تێروانینی سێکسی و تەمەن ڕێکخراون.‏ لەم ڕووەوە لێکدانەوەی ئەزموونە

تایبەتەکانی ژنانی ڕەش پێست،‏ هیوای ئەوە دەدات کە زیاتر ڕوونکردنەوە بدات لە سەر

پرۆسەی یۆنیڤێرساڵی دەسەاڵت.‏

ئاستە جۆراوجۆرەکانی دەسەاڵتدارێتی Domination( )Multiple Levels of

ماتریکسی دەسەاڵت جگە لەوەی بەدرێژایی تەوەرگەلێکی وەک ڕەگەز،‏ جێندەر و چینی

کۆمەاڵیەتی بونیاد دەنرێت،کە لەسەر کۆمەڵێک ئاستی جۆراوجۆریش بونیاد نراوە . ‏)لەم

ماتریکسەدا(‏ خەڵک لە سێ ئاستدا ئەزموونی سەرکوتکردن دەکەن و لە سێ ئاستدا لە

بەرامبەریدا دەوەستنەوە:‏ ئاستی ژیانی تاکەکەسی،‏ ئاستی گرووپ یان کۆمەڵگە کە بەستێنی

کولتووری کە بە ڕەگەز،‏ چین و جێندەرەوە دروست دەکرێ و ئاستی سیستماتیکی دامەزراوە

کۆمەاڵیەتییەکان.‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش پێستەکان،‏ لە هەر سێ ئاستەکەدا جەخت

دەکرێتەوە لە سەر شوێنگەکانی دەسەاڵت domination( )sites of و شوێنگەکانی هێزەکی

وەستانەوە resistance.( .)potential sites of

هەر تاکەو ژیاننامەیەکی تاکەکەسی تایبەت بە خۆی هەیە کە لە کۆمەڵێک ئەزموون،‏ بەها،‏

هاندەر و هەستی بابەتیانە بونیاد نراوە.‏ هیچکات دوو کەس شوێنگەیەکی کۆمەاڵیەتی

یەکسان داگیر ناکەن;‏ هەربۆیە هیچکات دوو ژیاننامە نابینین کە بەتەواوەتی وەک یەک

بن.‏ پەیوەندییە مرۆییەکەن دەتوانن ئازاد و بەهێزمان بکەن،‏ وەک چۆن لە پەیوەندییە

عاشقانە هێترۆسێکشواڵەکانی )heterosexual( ژنانی ڕەش پێست،‏ یان هێزی دایکایەتی لە

بنەماڵەکان و کۆمەڵە ئەفریقایی – ئەمریکییەکاندا دەتوانێت ئازادی هێنەر بێت و ببێت بە

هۆی بەهێزبوون.‏ لەهەمانکاتدا پەیوەندییە مرۆییەکان ئەتوانن سنووردارمان بکەنەوە یان

ببن بە هۆی سەرکوتکردنمان.‏ دۆخەکانی توندووتیژی خێزانی domestic( Situations of

)violence هەروەها ڕەفتاری خراپ یان ئەو نموونەو کەیسانەی کە لە خۆیاندا پەرەپێدەری

وەها ئایدیایەکن کە چەوسانەوەی ژنانی ڕەش پێست دەروونی بکەنەوە،‏ دەرخەری دەسەاڵتە

t

a

w

a

r

70

30

بەهاری 2020

70

لە ئاستی تاکەکەسیدا.‏ ‏)لەم ڕووەوە(‏ دۆخی یەکسان دەتوانێت بە پێی وشیاری ئەو کەسەی

کە ئەو دۆخە تەفسیر دەکات،‏ بەتەواوەتی جیاواز ببیندرێت.‏

ئەم ئاستە لە وشیاری تاکەکەسی،‏ پانتایەکی بونیادییە کە لەو پانتایەدا دانایی نوێ دەتوانێت

گۆڕان دروست بکات.‏ بەراوردکارییە نەریتییەکان ئەو گریمانە دێننە پێشەوە کە جۆری هێز بە

مانای دەسەاڵت،‏ لە سەرەوە بۆ خوارەوە کار دەکات بە مەبەستی کونتڕۆڵکردن و ناچارکردنی

ئەو قوربانیانەی کە نایانهەوێت ملکەچی ئیرادەی ‏)هێزە(‏ بااڵدەست و بەهێزترەکان بن.‏

بەاڵم ئەم بەراوردکارییانە وەاڵمێکیان بۆ پرسیاری لەم جۆرە نییە کە بۆ وێنە بۆچی ئەو

ژنانەی کە لە الیەن پیاوەکانەوە خراپ هەڵسووکەوتیان لەگەڵ دەکرێت،دەمێننەوە سەرەڕای

ئەوەی دەرفەتی جیابوونەوەیان هەیە،‏ یان بۆچی زۆر کەم ڕوو دەدات کۆیلەکان خاوەن

کۆیلەکان بکوژن.‏ ‏)لێرەدا(‏ ئەوە لە بەرچاو ناگیردرێت کە قوربانی ئەو حەزەی تێدا دروست

دەبێت کە هاوکاری جەالد بکات لە پرۆسەی بە قوربانی بووندا.‏ ئەو جۆرە بەراوردکارییە

‏)بەراوردکاری نەریتی(‏ هەروەها خۆی لەوە بەدوور دەگریت وەاڵمێکی دروست بە دەستەوە

بۆ وەستانەوەی بەردەوام و جێگیری قوربانییەکان،‏ تەنانەت ئەو کاتەش بەختی سەرکەوتن

بە دوور دەزانرێت.‏ بە جەختکردنەوە لە هێزی خۆ پێناسەکردن self-definition( ) پێوستی

زەینی ئازاد،‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش پێستەکان ئەو باسە دێنێتە پێش کە بیرمەندانی

ژنی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی تا چەند وشیاری وەک پانتای ئازادی freedom( )sphere of

بەالیانەوە جێی بایەخە.‏ ژنانی ڕووناکبیری ڕەش پێست لەوە تێگەیشتوون کە دەسەاڵت تەنها

لە نەک ڕێگای داسەپاندنی هێز لە سەرەوە بۆ خوارەوە،‏ بەڵکوو هاوکات لە ڕێگای دەست

گرتن بە سەر هێزی وەک وزەی ئەو کەسانەش کە لە خوارەوە دەیانهەوێت بە ئامانجەکانی

خۆیان بگەن،‏ کار دەکات.‏ – دەیهەوێت دەست بە سەر هێزی ئەو کەسانەشدا بگرێت کە لە

خوارەوەن و دەیانهەوێت وزەی خۆیان بخەنە گەڕ بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجەکانیان - .

لە هەوڵەکانیاندا بۆ داڕشتنەوەی ڕوانینی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی وەک گرووپێک،‏

بیرمەندانی فێمنیستی ڕەش پێست کەرەستە چەمکییەکان بۆ وەستانەوە دژی چەوسانەوە

دەخەنە بەردەستی تاک بە تاکی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی.‏

بەستێنی کولتووری،‏ کە لە ڕێگای ئەو ئەزموون و ئایدیایانەی کە ئەندامانی ئەم گرووپ یان

کۆمەڵ لەگەڵ یەکتر هاوبەشی دەکەن و شکڵ دەگرێت،‏ مانا بە ژیاننامەی تاک بە تاکی ئەو

31

کەسانە دەبەخشێت و هەڵگری ئاستی دووهەمە کە تێیدا دەسەاڵت ئەزموون دەکریت و دژی

دەوەستنەوە.‏ ژیاننامەی هەر تاکێک ڕەگی لە کۆمەڵێک بەستێنی هاوبەشدا هەیە،‏ بۆ وێنە

گرووپەکان بە ڕەگەز،‏ چینی کۆمەاڵیەتی،‏ تەمەن،‏ جێندەر،‏ ئایین و تێڕوانینی سێکسی پێناسە

کراون.‏ پاژە کولتوورییەکان پێکهێنەری هەموو ئەو پێداویستیە چەمکیانەن لە بیرکردنەوەو

کرداردا بەکار دێن،‏ پەسن کردنی تەفسیری تاکەکەسی بۆ چەمکەکان لە الیەن گرووپێکەوە،‏

مۆدێلی بیرکردنەوەی بەکارهاتوو بۆ وەدەستهێنای دانایی و پێوەرە ستاندارەدەکانی بەکار

هاتوو بۆ هەڵسەنگاندنی ڕەفتار و بیرکردنەوە پێک دێت.‏ تۆکمەترین بەستێنە کولتوورییەکان

ئەوانەن کە مێژوو،‏ شوێنگەی جوگرافیایی و دامەزراوەیی کۆمەاڵیەتی دیاریکراویان هەیە.‏ بۆ

ژنانی ڕەش پێست کۆمەڵگە ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەکان شوێنگەیەک بۆ دروستبوونی بەرگە

گرتنی تێڕوانینی گرووپی ئەفریقا تەوەر دەخولقێنیت.‏

دانایی بندەستەکان وەک کولتووری بەرخۆدانی ژنانی ڕەش پێست لەو بەستێنە کولتووریانەدا

پەرە دەستێنن کە لە الیەن گرووپە چەوساوەکانەوە دەستیان بەسەردا گیراوەو کۆنتڕۆڵ

کراون.‏ ئامانجی گرووپە زاڵەکان ئەوەیە کە بیرکردنەوەی تایبەتی خۆیان بە جێگەی ‏)دانایی

بندەستەکان(‏ جێ بخەن . لەبەر ئەوەی ئەوان لەوە تێ گەیشتوون لە ڕێگای کۆنتڕۆڵکردن

و دەست بە سەردا گرتنی ئەم ڕەهەندە لە ژیانی گرووپە بندەستەکان،‏ ئاسانتر دەتوانن

کۆنتڕۆڵیان بکەن.‏ ڕەنگە تا ڕادەیەک سەرکەوتوو بن بەوەی کاریگەری دانێن لە سەر ئەم

الیەنە لە ئەزموونی گرووپە بندەستەکان،‏ بەاڵم کۆنتڕۆڵکردنی ئەم ئاستە لە ژیان زۆر

دژوارتر لەوەیە کە گرووپە زاڵەکان دەیانهەوێت پێمان بقەبڵێنن.‏ بۆ وێنە پێبەند بوون بە

ستانداردەکانی جوانی کە لە دەرەوە داسەپاون ‏)لە الیەن گرووپە زاڵەکانەوە(‏ بووە بە هۆی

ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە ژنانی ئەفریقایی لە ڕەنگی پێستی خۆیان یان جۆری قژیان بێزار

بن.‏ بە هەمانشێوە،‏ دەروونی کردنەوەی )internalizing( ئایدۆلۆژیای جێندەری یۆرۆ-‏ تەوەر

بووە بە هۆی ڕەفتاری خراپی ژمارەیەک لە پیاوانی ڕەش پێست لەگەڵ ژنانی ڕەش پێست.‏

ئەمان نموونەگەلێکەن ‏)دەری دەخەن(‏ کە بیرکردنەوەی گرووپە زاڵەکان چۆن ڕەنگدانەوەی

دەبێت لە ناو بەستێنی کولتووری ڕۆژانەی ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەکاندا.‏ بەاڵم لەبەر ئەوەی

کولتووری وەستانەوەی ژنانی ڕەش پێست مێژوویەکی کۆنی هەیە،‏ وەک چۆن پەیوەندی

ژنانی ڕەش پێست لەگەڵ یەکتر،‏ نەریتی بلووزی ژنانی ڕەش پێست women’s( the Black

t

a

w

a

r

70

32

بەهاری 2020

70

)blues tradition و دەنگی نووسەرانی ژنی ئەفریقایی – ئەمریکایی هاوچەرخی لێکەوتەوە،‏

ئەمە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ناتوانریت ئەو بەستێنە کولتوورییە لەناو ببرێت کە شوێنێکی

بونیادی هەیە لە وەستانەوەو بەرخۆداندا.‏

دەسەاڵت لە ئاستی سێهەمی دامەزراوە کۆمەاڵیەتییەکاندا ئەزموون دەکرێت لە الیەن گرووپە

دەسەاڵتدارەکانەوە:‏ لەوانە،‏ قوتابخانە،‏ کڵێسە،‏ میدیا و ڕێکخراوە کۆمەاڵیەتییەکانی ترەوە

و وەستانەوەش دژ بەم ئاستە لە دەسەاڵت ئەزموون دەکرێت.‏ ئەم دامەزراوانە تاکەکان

دەخەنە بەردەم کۆمەڵێک بیرکردنەوەی تایبەت و بەسەریاندا دایدەسەپێنن،‏ کە نوێنەرایەتی

جۆری ڕوانینی بەرژەوەندی گرووپە زاڵەکان دەکات.‏ هەرچەند ئەمجۆرە دامەزراوانە مزگێنی

ئەوە دەدەن کە ‏)فێری(خوێندەواری و تواناکانیترمان دەکەن،‏ کە بەکەڵکن و بەکار دێن بۆ

بەهێزکردنی تاکەکەس و هەروەها بۆ گۆڕانە کۆمەاڵیەتییەکان،‏ بەاڵم هاوکات دەیانهەوێت

ملکەچ و پەسیڤ بین.‏ وەها دامەزراوەگەلێک دەیانهەوێت ئەمەمان بەسەردا داسەپێنن و باوەڕ

بەمە بکەین کە ئەو شتەی لە الیەن ئێلیتەوە تیۆریزە دەکرێت هەڵگری کۆی تیۆرییە.‏ ئەو

ژنە بیرمەندە ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییانەش کە هەن،‏ لەوانە ماریا ستوێرت Stewart( Maria

،) سۆجۆرنێر ترۆس Truth( ،)Sojourner زۆرا نیەل هۆرستۆن Hurston( ) Zora Neale

و فەننی لۆ هەمێر Hamer( (، Fannie Lou سەرەڕای ئەوەی کە لە الیەن ئەم چەشنە

دامەزراوانەوە پەراوێز خراون،‏ بەاڵم درێژەیان دا بەوەی کە تیۆری بخولقێنن.‏ بوونی وەها

بیرمەندانێک وەستانەوەیەکی کاریگەر و بەرچاوە دژ بە هێژەمۆنی ئەم دامەزراوانە.‏ جگە لەمە

هەستانەوەی ئەم دواییانەی بزووتنەوەی فێمنیستی ڕەش پێستەکان لە ناو ئەم دامەزراوانەدا،‏

هەڵچوون و یاخی بوونی بیرکردنەوەی هاوچەرخی ژنانی ڕەش پێشت لە مێژوو و ئەدەبدا،‏

بەشێوەی ڕاستەوخۆ بیرکردنەوەی باوی پیاوانەی ئەورووپا تەوەر دەباتە ژێر پرسیارەوە.‏

وەستانەوە لە بەرامبەر ماتریکسی دەسەاڵتدا Domination( )Resisting the Matrix of

دەسەاڵت لە ڕێگای فریودان،‏ گوشارهێنان و یان ناچار کردنی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی

و ئەندامەکانی تری گرووپە بندەستەکانەوە،‏ هەوڵ دەدات بەوەی کە ئایدیا و بیرکردنەوەی

گرووپە تایبەتە زالەکان جێ بخات و بیانکات بە جێگرەوەی ڕێکارە تاکەکەسی و کولتوورییەکانی

دانایی.‏ هەربۆیە وەک چۆن ئاودری لۆرد Lorde( )Audre دەڵێت:«‏ بايەخى ڕاستى گۆڕانى

شۆڕشگێڕانە هیچکات تەنها بارودۆخى زۆردارانە نيە كە ئێمە لێی هەڵدێین،‏ بەڵکوو ئەوەی

33

پێویستە گرینگی پێ بدرێت و بگۆڕدرێت ئەو بەشە لە ستەمکارەکە کە بە قووڵی لە دەروونی

ئێمە دا دەچێنرێت .« یان وەک چون تۆنی کادی بامبارا Bambara( ) Toni Cade بە کورتی

دەیڵێت:«‏ شۆڕش لە خۆوەو لە ناو خودی کەسەکەوە دەست پێ دەکات.«‏

گریمانەکانی لۆرد و بامبارا شتێکی گرینگ دەخاتەوە بیری ڕۆشنبیرانی فێمنیستی ڕەش

پێست و سەرجەم ئەو زانا و چاالکانەی کە کار دەکەن بۆ گۆڕانی کۆمەڵگە.‏ گریمانەکەیان

ئەوەیە هەرچەند زۆربەی کەسەکان کێشەیەکی ئەوتۆیان نییە بۆ ناسینی قوربانی بوونی

خۆیان لە سیستەمێکی گەورەی چەوسانەوەدا-‏ جا ئەم چەسانەوەیە هۆکاری ڕەگەزی،‏

چینایەتی،‏ ئایینی،‏ توانای جەستەیی،‏ تێروانینی سێکسی،‏ نەتەوەیی،‏ تەمەن یان جێندەر بیت-‏

بەاڵم ئەوان لەوە ناگەن و نازانن چۆن بیرکردنەوەکانی خۆیان و کردەکانی خۆیان بووە

بە هۆی ئەوەی زیاتر چەوساوە بن.‏ هەربۆیە فێمنیستە ڕەش پێستەکان بەردەوام جەخت

لەوە دەکەنەوە کە وەک ژن دەچەسێنەوە،‏ بەاڵم نایانهەوێ ئەوە ببینن کە پێستی سپیان

تا چەند لە بەرژەوەندیاندا بووەو پلە و جێگەی پێ بەخشیون.‏ هەروەها ئەو ئەفریقایی-‏

ئەمریکاییانەی کە لێکدانەوەی ڕوون و ئاشکرایان هەیە لە سەر ڕاسیسم،‏ زۆربەی کات

سوورن لە سەر ئەوەی کە دەبێت ژنانی سپی هەژار،‏ وەک ڕەمزی هێزی سپی ببینن.‏

چەپی ڕادیکاڵیش دۆخەکەی لەمە باشتر نییە.‏ ئارگۆمێنتی ئەوان ئەوەیە :« ئەگەر پێست

ڕەنگینەکان و ژنەکان دەیانتوانی بەرژەوەدییە ڕاستەقینەکانی چینایەتی خۆیان بناسن،‏ ئەو

کات دەیانتوانی بەیەکەوەو بە هاوکاری یەکتر،‏ ‏)چەوسانەوەی(‏ چینایەتی و ڕەگەزی و

سێکسیزم لە ناو ببەن.‏ لە ڕاستییدا هەر دەستە و گرووپێک ئەو جۆرە لە چەوسانەوە

بە چەوسانەوەی بونیادی و فۆندەمێنتاڵ دەناسێت کە ئاسوودەترە لەگەڵی و سەرجەم

جۆرەکانیتری چەوسانەوە لە پلەیەکی خوارترەوە پۆلێنبەندی دەکات.‏ چەوساندنەوە پڕە لەم

جۆرە پاڕادۆکسانە،‏ لەبەر ئەوەی ئەو جۆرە ڕوانینەی کە لە سەرەوە باسی کرا لەوە ناگەن

کە ماتریکسێکی دەسەاڵت لەخۆیدا هەڵگری ژمارەیەک قوربانی یان سەرکوتگەری تۆخە،‏

هەر کەسەو هەڵگری ئاستێکی جیاوازە لەو ئیمتیاز وسزایانەی کە دەرئەنجامی سیستەمە

چەند الیەنەکانی سەرکوت و چەوسانەوەیە،‏ ئەو سەرکوت و چەوسانەوەیەی کە بیچمێکی

تایبەت دەبەخشێت بە ژیانی هەموان.‏

t

a

w

a

r

70

34

بەهاری 2020

جەخت کردنەوەیەکی بەرباڵوتر چڕ دەبێتەوە لە سەر لێک هەڵپێکرانی سروشتی چەوسانەوە

کە لە لە چەند ئاستدا بونیادنراون،‏ لە ئاستی تاکەکەسییەوە بگرە تا بونیادی کۆمەاڵیەتی،‏

هەموویان دەبن بە بەشێک لە ماتریکسێکی گەورەتری دەسەاڵتدارێتی.‏ پێبەند بوون بەم

مۆدێلە گشت گیرە بۆشاییەکی چەمکی دەخولقێنیت،‏ کە هەر کەسەو بۆ بینینی ئەو بۆشاییە

چەمکییە،‏ پێویستی بەوەیە ئەوە ببینێت کە ئەو کەسە چ ژن یان پیاو،‏ هاوکات ئەندامی

گرووپە بااڵدەستە چەند الیەنەکانەو هەر وەها ئەندامی گرووپە چەندالیەنە بندەستەکان.‏

گۆڕینی ‏)ئاستی(‏ شیکردنەوە بۆ لێکۆڵینەوە ‏)لەسەر(‏ چۆنیەتی شکڵ گرتنی دەسەاڵت،‏ لە ناو

چەند تەوەری دیاریکراوی وەک ‏—رەگەز،‏ جێندەر و چین و کە بوون بە تەوەرەکانی

لێکۆڵینەوە بۆ ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی—ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە

سیستەمە جیاوازەکانی سەرکوتکاری و چەوساندنەوە چۆن

دەکرێت بە ئاستی جیاواز

70

35

پشت بە مێکانیزمەکانی سیستەمی دەسەاڵت یان مێکانیزمەکانی سیستەمی نێوان کەسێتی

)interpersonal( دەسەاڵت ببەستێت.‏

بەهێزکردن بریتییە لە ڕەت کردنەوەی چەند ڕەهەندێک لە دانایی،‏ جا تاکەکەسی،‏ کولتووری

یان دامەزراویی بێت،‏ کە ڕەوتی بە ئۆبژە کردن و لە مرۆڤایەتی خستن دەکات بە هەمیشەیی.‏

ژنە ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەکان و تاکەکانیتری سەر بە گرووپە بندەستەکان،‏ کاتێک ب هێز

دەبن کە ئێمە ڕەهەندی تاکەکەسی،‏ گرووپیەکان و ڕێگاکانی پرەنسیپی زانین کە ئینسان

بوون وەک سووژەیەکی تەواو ئینسانی پەروەردە دەکەن بناسین و بەکاریان بهێنین.‏

بابەتەکە ئەمەیە کە ئێمەی ژنانی ڕەش پێست ڕێز لە خۆپێناسەکردنمان )self-definitions(

بگرین،‏ بەشداری بکەین لە نەریتی ژنە ڕەش پێستە چاالکڤانەکاندا،‏ مەعریفەناسی فێمینیستی

ئافرۆسێنتریک ‏)ئەفریقا ناوەند(‏ وەک چەقی بیرکرنەوەمان ناوزەد بکەین،‏ ئەو کارامەییانەی کە

لە خوێندنگەکان فێری دەبین وەک بەشێک لە پەروەردەی جەخت لێکراومان بۆ گەشەکردنی

کۆمەڵگەی ڕەش پێستەکان ببینین.‏ سی.‏ ڕایت مێلز Mills( .C( Wright ئەم مەعریفە ناسییە

گشتگیرە وەک ‏»وێنای کۆمەڵناسانە«‏ پێناسە دەکات و ئەرک و بەڵینیەکەی لەوەدا دەبینێتەوە

کە ڕێگایەکە بۆ زانین،‏ کە وا دەکات کەسەکان لە پەیوەندییەکانی نێوان مێژوو و بایۆگرافی

تێبگەن لە ناو کۆمەڵگەدا.‏ کەڵک وەرگرتن لە بۆچوونەکانی تاک بەمەبەستی تێکەڵکردن بە

وێنا کۆمەاڵیەتییەکان،‏ دەبێت بە هۆی بەهێزبوونی تاک.‏ تەنها ئەو کاتە کۆی هێزەکانی خۆم

لە بەردەستمدا دەبێت،‏ کە سەرجەم بەشەکانی بوونی خۆم یەک بخەم و بەو هێزەی کە لە

سەرچاوەیەکی دیاریکراوی ژیانمەوە دێت،‏ ئیزن بدم لە کۆت و بەندی پێناسە داسەپاوەکانی

دەرەوە ڕزگاری ببێت،‏ لە ناو خودە جیاوازەکانمدا لە گەڕاندا بێت.‏

t

a

w

a

r

70

ژنانی ڕەش پێست وەک بکەرانی دانایی

Black Women as Agents of Knowledge

ژیانکردن وەک ژنێکی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی لە پێشدا پێویستی بە بەرهەمهێنانی بیرکردنەوەی

فێمنیستی ڕەش هەیە لەبەر ئەوەی لە ناو دڵی کۆمەڵی ژنانی ڕەشدا و بە گەڕانەوە بۆ کۆمەڵێک

دۆخی تایبەتی مێژوویی،‏ مادی و مەعریفەناسانە بەرهەم هاتوون و بەهایان پەیدا کردووە.‏

36

بەهاری 2020

70

ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی لە سەر ئەو باوەڕەن ئەو باسانەی پەیوەندی بە ژنانی ڕەش

پێستەوە هەیە،‏ دەبێت لە الیەن هەستەکانی ژنانی ڕەش پێست و ئەزموونەکانی خۆمانەوە

پشتڕاست بکرێتەوەو ئەوانەی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە داناییەکەمان پشت بەستووە بە

مەعریفەناسی فێمنیستی ئەفریقا تەوەر،‏ نەریتیکی دەوڵەمەندیان لە بیرکردنەوەی فێمنیستی

ڕەش بەرهەم هێناوە.‏

بە شێوەیەکی نەریتی وەها ژنگەلێک لە ناو گۆرانیبێژانی بلووز،‏ شاعیرەکان،‏ ئۆتۆبایۆگراف

نووسەکان،‏ حیکایەت بێژەکان و ئەو وتاردەرانەدا بوون کە دان بە ڕەوا بوونیاندا نراوە لە الیەن

ژنانی ڕەش پێستی ئاساییەوە،‏ وەک کارناسانی بۆچوونی ژنانی ڕەش پێست.‏ تەنها ژمارەیەک

کەم لە زانایانی نائاسایی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی توانیویانە بەرەنگاری مەعریفەناسی پیاوانەی

ئەورووپا تەوەر ببنەوەو بە شێوەی ئاشکرا مەعریفەناسییەکی ئەفریقا تەوەر وەربگرن.‏

تەماشا کەن کە چۆن ئالیس واکێر Walker’s( )Alice وەسفی زۆرا نیل هۆرستۆن Zora(

)Neal Hurston دەکات:‏

لە زەینی مندا زۆرا نیل هۆرستۆن،‏ بیلی هالیدەی Holiday( )Billie و بێسی سمیت،‏ جۆرێک

سیانەی ناپیرۆز ( trinity ) unholy پێک دەهێنن،‏ زۆرا زیاتر سەر بە نەریتی ژنە ڕەش پێستە

گۆرانیبێژەکانە نەک « چینی ڕۆشنبیر«....‏ بە هەمان شێوەی بێلی و بێسی،‏ ئەو ڕێگای خۆی

گرتۆتە بەر،‏ باوەڕەی بە خواداکانی خۆی هەبوو،‏ بە دوای خەونەکانی خۆی دەکەوت و خۆی

لەوە دەبوارد خۆی لە خەڵکی ‏»ئاسایی«‏ جیا بکاتەوە.‏

زۆرا نیل هۆرستۆن تا بەر لە دەیەی ١٩٥٠ ‏)کەسێکی(‏ ڕیزپەڕ بوو،‏ ژمارەیەکی کەم لە

ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی خوێندنی بااڵیان تەواو دەکرد و زۆربەیان خۆیان لەگەڵ

مەعریفەناسی پیاوانەی ئەورووپا-‏ تەوەر دەگونجاند.‏ هەرچەند ژنان بە نوێنەرایەتی لە

بەرژەوەندییەکانی ژنانی ڕەش پێست کاریان دەکرد،‏ بەاڵم ئەم چاالکیانە لە ناو سنووردار

کردنێکی تەشەنەکردووی چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏ جێندەریدا ئەنجام دەدرێن.‏ لێکۆڵەرانی

ڕەش پێست لە پێگەیەکدا بوون کە ئەوە ببینن کە ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی لە دیسکۆرسی

زاڵی زانستیدا دوور خراونەتەوە و لە ناوەرۆکی بەرهەمەکانیاندا بەزۆی ئەوە دەبیندرێت

کە حەز دەکەن ئەزموونی ژنە ڕەش پێستەکان لە بەرهەمەکانیاندا ڕەنگ بداتەوە.‏ بەهەموو

ئەمانەشوە،‏ پێگەی لەرزۆکیان لە دامەزراوە ئاکادێمیکییەکاندا ناچاری دەکرد کە پێبەند بنەوە

37

بە مەعریفەناسیی پیاوانەی یۆرۆ-تەوەر بۆ ئەوەی بەرهەمەکانیان وەک بەرهەمی زانستی

وەر بگیردرێت.‏ هەربۆیە،‏ ئەوان سەرەڕای ئەوەی کە هەوڵیان ئەوە بوو کە بیرکردنەوەی

فێمنیستی ڕەش بەرهەم بهێنن،‏ بەاڵم ئەو ژنە ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەی کە هەوڵیان ئەوە بوو

پێگەیەکی ئاکادێمی و زانستیانە بە دەست بهێنن،‏ بە زۆری کەمترین دەرفەتیان لە بەردەمدا

بوو بۆ بەرهەمهێنانی بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش کە لە مەعریفە ناسی فێمنیستی ئەفریقا

تەوەر کەڵکی وەر بگرێت.‏

ژنانی ڕەش پێست لە گرژییەکی بەردەوامدان وەک بکەرانی زانست،‏ گرژییەک کە ڕەگەکەی

دەگەڕێتەوە بۆ خواستە ئەفریقا تەوەر و فێمنیستییەکان کە هەندێجار ناکۆک دەردەکەوێت.‏

ئەو ژنە ڕەش پێستانەی کە فێمنیستن،‏ ڕەخنەیان هەیە لە دەور و نەخشی کولتووری ڕەش

پێستەکان و بەشێکی زۆر لە داب و نەریتەکان کە هۆکاری چەوسانەوەی ژنانن.‏ بۆ وێنە،‏

ڕەخنەیان هەیە لەوەی زۆر ڕژدن لە سەر ئەو باوەڕەیان کە دەبێت مناڵ خستنەوە ببێت لە

کۆمەڵگە ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەکاندا و ئەمە وا دەکات کچانی تازەالو زۆر زوو ببن بە دایک،‏

ناکارامە بن لە خۆ پێگەیاندن )self-actualization( کە دەکرێت هەڵگری کۆمەڵێک بابەت بێت

وەک کارکردن لە دوو تایم لە ڕۆژدا،‏ کارکردن بە مووچەوەو کارکردنی بێ مووچە لە ماڵەوە،‏

کەڵک ئاوەژۆ)‏abuse‏(ی هەستی و فیزیکی کە ڕەنگە ژنانی ڕەش پێست لە الیەن باوک،‏

خۆشەویستەکانیان و مێردەکانیانەوە ئەزموونی بکەن،‏ هەموویان ڕەنگدانەوەی ئەو کردارە

دژیەکانەن کە ژنان بەرامبەری وەستاونەتەوە،‏ بەاڵم ڕەنگە هەر ئەم ژنانە لە پێگەی ئەندامێک

لە گرووپێکدا کە لە ڕووی ڕەگەزییەوە دەچەوسێنەوە،‏ بە شێوەی هاوتەریب ئەو تێروانینەیان

ببێت کە ئەو کولتوور و نەریتانە پەسەند بکەن.‏ کەوایە،‏ دایکانی ڕەش پێستی بەهێز لە ئەدەبیاتی

ژنانی ڕەش پێستدا دەردەکەون،‏ ژنانی ڕەش پێست ستایش دەکرێن بەوەی یارمەتیدەری

ئابووری بنەماڵەن،‏ بە شێوەی سەیر بیدەنگە دەکرێت بەرامبەر بە هەڵسووکەوتی خراپی ناو

بنەماڵەکان بەرامبەر بە ژنە ڕەش پێستەکان.‏

بە چ ڕادەیەک ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی بە پلەی بااڵی زانستی بگەن،‏ مەودای زانستی

فێمنیستی ڕەش پێستەکان بەرباڵوتر دەبێت.‏ ژمارەیەکی زۆرتر لە لێکۆڵەرانی ژنی ئەمریکایی-‏

ئەفریقایی بە شێوەی ئاشکرا ئەزموونەکانی ژنانی ڕەش پێست وەک بواری کاری خۆیان بۆ

لێکۆڵینەوە هەڵدەبژیرن و بەم کارەیان پەیوەست دەبن بە مەعریفە ناسی فێمنیستی ئەفریقا

t

a

w

a

r

70

38

تەوەرەوە.‏ ئەم ژنانە لەبری ئەوەی لە دۆخێکی پەراوێزکراویاندا ‏)هەم ئەم و هەم ئەو(‏ by(

بەهاری 2020

70

)their both/and status of marginality دا قەتیس بمێننەوە،‏ بە شێوەیەکی داهێنەرانە لە دۆخی

دەرەکی ‏/ناوەکی )outsider-within( کەڵک وەردەگرن و بیرکردنەوەیەکی نوێی فێمنیستی

ئەفریقا تەوەر دادەهێنن.‏ ئەو کێشانەی کە ئەم ژنانە لەگەڵی ڕووبەڕوون،‏ بەرلەوەی هەوڵ

بێت بۆ سەلماندنی زاڵبوونیان بە سەر مەعریفەناسی پیاوانی سپیدا،‏ بەرهەمی هەوڵەکانیانە

لە بەرامبەر سروشتی هێژمۆنیکی ئەم مۆدێلە لە بیرکردنەوە ‏)مەعریفەناسی پیاوانی سپی(‏

لە ئاراستەی تێگەیشتن،‏ نرخاندن و کەڵک وەرگرتن لەو ڕێگایانی دانایی کە وەک ئەڵتەرناتیڤ

بوونیان هەیە و فێمنیسمی ئەفریقا تەوەر دەیانخاتەڕوو.‏

بە مەبەستی سەلماندن و ڕەوایی بەخشین بە وتە زانستییەکانیان،‏ ژنە لێکۆڵەرە ڕەش پێستەکان،‏

ئەوانەی کە دەیانهەوێت پەرە بدەن بە بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفریقا تەوەر،‏ ڕەنگە زۆرجاران

لەگەڵ ستانداردەکانی زۆرجار لەگەڵ یەک ناتەبای سێ گرووپی سەرەکی ڕووبەڕوو ببنەوە.‏

یەکەم،‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش دەبێت لە الیەن ژنانی ئاسایی ئەفریقایی-‏ ئەمریکاییەوە

بەهایان پێ بدرێت و بە هەند وەربگیردرێن،‏ ژنانێک کە هانا نێلسۆن Nelson( ) Hannah وتەنی

:« لەو دونیایەیدا کە تا عاقڵتر بیت،‏ بە شێتترت دەزانن«‏ گەشە دەکەن و ژنانە بوونی خۆیان

دەدۆزنەوە.‏ بۆ ئەوەی الی ئەم تاقمە وەربگیردرێت و بڕوات پێ بکەن،‏ ژنە لێکۆڵەرەکان

دەبێت خۆیان ببن بە بانگەشەکەری بەرهەمەکانیان،‏ وەاڵمدەرەوە بن لە بەرامبەر ئەنجامەکانی

کارەکانیاندا،‏ بە شێوەیەک لە شێوەکان لەگەڵ بەرهەمەکانیان بژین و ئەزموونیان بکەن و

خوازیاری ئەوە بن کە دەربارەی دەستکەوتەکانیان لەگەڵ خەلکانی ئاسایی بکەونە گفتوگۆوە.‏

دووهەم ئەوەی کە بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش پێستەکان دەبێت لە الیەن کۆمەڵی لێکۆڵەری

ڕەش پێستیشەوە وەربگیردرێت.‏ ئەم لێکۆڵەرانە گرینگییەکی تایبەت دەدەن بە دووبارە شکل

بەخشین و داڕشتنەوەی بیرکردنەوەی ژنانی ڕەش پێست بە کەڵک وەرگرتن لە مەعریفەناسی

فێمنیستی ئەفریقا تەوەر.‏ سێهەم ئەوەی کە بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفریقا تەوەر لە ناوەندە

ئاکادێمییەکاندا،‏ دەبێت خۆی ئامادە بکات بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی سیاسەتی پیاوانەی یۆرۆ-‏

تەوەر و پێویستییە مەعریفییە ناسییەکانیان.‏

گرفتێک کە ژنە لێکۆڵەرە ڕەش پێستەکان بۆ خولقاندنی بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش پێست

لەگەڵیدا ڕووبەڕوو دەبنەوە،‏ ئەوەیە باسکردن لە داناییەک کە پێوەرەکانی شایستەیی گرووپێکی

بە دەست هێناوە،‏ هەر بەم پێیە حوکم دەدرێت کە قسەکانیان لە باری زانستییەوە پەسەند

39

کراوە،‏ ڕەنگە نەکرێت بۆ سەر زاراوەی گرووپە جیاوازەکان وەربگێڕدرێت.‏ ‏)واتە ئەوەی بە

الی گرووپێکەوە وەردەگیردرێت و پەسەندکراوە ڕەنگە الی گرووپ و دەستە جیاوازەکانیتری

پەسەندکراو نەبێت و لەگەڵ دونیای بیرکردنەوەی ئەوان جیاواز بێت.‏ و-کوردی(.‏ بە کەڵک

وەرگرتنی لە زمانی ئینگلیزی ڕەش پێشتەکان،‏ جوونی جۆردەن Jordan( )June دژواری

جووڵەکردن لە نێوان مەعریفە ناسییەکانی خستۆتە ڕوو:‏

:« تۆ ناتوانیت نموونەگەلێک لە ئینگلیزی ستاندارد کە خۆی بەستۆتەوە بە ئابستتراکتەوە،‏

یان تایبەت نییە بە کەس/‏ شتێکی زیندوو،‏ وەربگێڕێتەوە سەر ئینگلیزی ڕەش پێستەکان.‏

وەها کارێک زمان بەرەو جۆرێک بەکاربردن بەالرێدا دەربات،‏ کە لەگەڵ جۆری ڕوانینی

ڕێنوێنیکەری کۆمەڵگەی بەکاربەر ناکۆکە.‏ لە بەرامبەردا تۆ دەبێت سەرەتا خودی ئەو ڕستە

ستانداردە ئینگلیزیانە بە شێوەیەک بگۆڕێت کە لەگەڵ وێنا و جۆری ڕوانین و گریمانە تاک-‏

تەوەرییەکانی ئینگلیزی ڕەش پێستەکاندا بگونجێت.‏ «

هەرچەند هەر دوو دونیابینی کۆمەڵێک وشەی هاوبەش بەکار دەبەن،‏ بەاڵم خودی ئایدیاکان،‏

وەها خۆیان بەدەستەوە نادەن کە بە شێوەی ڕاستەوخۆ وەربگێڕدرێن.‏

بۆ ئەو ژنانەی کە بکەری دانایین،‏ کەوتنە پەراویزەوە وێڕای دۆخی دەرەکی/‏ ناوەوەیی

)frustration( دەتوانێت هەم سەرچاوەیەک بۆ دەستەوەستانبوون )outsider-within status(

و هەم سەرچاوەیەک بێت بۆ داهێنان.‏ بۆ هەوڵدان بە گەیشتن بە کەمکردنەوەی جیاوازییەکان

لە نێوان کۆنتێکسە کولتوورییەکانی کۆمەڵی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی،‏ ‏)هەروەها کەمکردنەوەی(‏

چاوەڕوانییەکانی دامەزراوە کۆمەاڵیەتییەکان،‏ ژمارەیەک لە ژنان ڕەفتارەکانی خۆیان دوو

کەرت ‏)‏dichotomize‏(دەکەن،‏ لەگەڵ تێپەڕبوونی کات،‏ ئەم دوو کەرت بوونە دەکرێت گوشارێکی

زۆر دروست بکات.‏

ئەوانیتر پشت لە بەستێنە کولتوورییەکانی خۆیان دەکان و دژایەتیکردنی گرینگیترین

بەرژەوەندییەکانی خۆیان و ‏)کاردەکەن بۆ(‏ سەپاندنی بیرکردنەوەیەک کە بیرکردنەوەی

تایبەتی گرووپی دەسەاڵتدارە.‏ بەمەشەوە،‏ هێشتا هەن کەسانێک کە دەتوانن لە هەر دوو

بەستێنی کەلتوریدا بژین،‏ بەاڵم ئەم کارە بە شێوەی ڕەخنەگرانە و بەکەڵک وەرگرتن لە

ڕوانگەی دەرەوەیی/‏ ناوەوەیی perspectives( )outsider-within وەک سەرچاوەی تێگەیشتن

بیرکردنەوە ئەنجام دەدەن.‏

بەهەرحاڵ،‏ لەم حاڵەدا دۆخی دەروەیی/‏ ناوەوەیی بوون دەتوانێت تێچوویەکی زۆری کەسی

t

a

w

a

r

70

40

بەهاری 2020

70

هەبێت.‏ لۆرەین هانسبیری Hansberry( )Lorraine لەم بارەوە دەڵێت:«‏ ئەوەی کە تۆ دەکات

بە کەسێکی جیاواز،‏ ئەگەر هەر لە بنەڕەتدا کەسێکی جیاواز بێت،‏ بەناچار وات لێ دەکات کە

تەنها بیت.‏ «

کە لێکۆڵەرێکی فێمنیستی ڕەش پێستەکان ڕووبەڕووی ئەم گریمانەیە دەبێتەوە کە لە هەندێ

ڕووەوە بەتایبەت لە ڕوانگەی ژنانی ڕەش پێستەوە،‏ ڕەنگە هەوڵدان بۆ وەرگێڕانی ئایدیاگەلێک

لە مەعریفەناسی فێمنیستی ئەفریقاتەوەر،‏ بۆ چوارچیوەی کاری پیاوانەیی ئەورووپا تەوەر

کارێکی بێ کەلک بێت،‏ ئەوکات بژاردەیتر دەکەوێتە بەردەم.‏ لەبری هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی

بانگەشەیەکی یۆنیڤێرساڵی دانایی،‏ کە بەرگەی ئەوە دەگرێت مەعریفەناسییەک وەربگێڕدرێت

بۆ سەر ئەویتر ‏)النیکەم لە سەرەتادا(‏ ئەم ئەگەرە بوونی هەیە کە ڕووناکبیرانی ڕەش پێستی

ژن،‏ دووبارە داڕشتنەوەی ڕوانینی ژنانی ڕەش بە شتێکی بەكەڵک و بەسوود بزانن.‏ دووبارە

داڕشتنەوەی تێڕوانینی ژنانی ڕەش پێست ئەمری کۆنکرێت و بابەتیانە دەگۆڕێت و ڕەهەندی

مرۆیی و یۆنیڤێرسالی ژیانی ڕۆژانەی ژنانی ڕەش پێست ئاشکرا دەکات.‏ نیکی جیڤانی Nikki(

)Giovanni لەم بارەوە نووسیویەتی:«‏ من ڕێکەوتی نووسینی سەرجەم بەرهەمەکانم دیاری

دەکەم،‏ لەبەر ئەوەی من الم وایە شیعر یان هەر نووسینێکیتر،‏ تەنها ڕەنگدانەوەی چرکەساتەکانە

و بەس،‏ ئەمری یۆنیڤێرساڵ universal( ) لە ئەمری تایبەت particular( ) دروست دەبێت.‏ بێل

هۆکس Hooks( )Bell لەم بارەوە دەڵێت:«‏ ئامانجم وەک بیرمەندێکی فێمنیست و بیردۆزێک

ئەوەیە کە دەرهەست abstraction( ) وەربگرم و بە زمانێک کە بکریت لێی تێ بگەن بیهێنمە

باس کردن-‏ ئەمە بەو مانایە نییە لە ئاڵۆزییەکان و وردبینییەکانی کەم بکەمەوە-‏ بە شێوەیەک

کە دەست پێڕاگەیشتن بەو باباتە و تێگەیشتن لێی ئاسانتر بێت.«‏ ئاڵۆزییەک بوونی هەیە و

تەفسیر و ڕاڤە کردنی ئەم ئاڵۆزییە وەک ئالەنگارییەکی بەدی نەهاتوو challenge( )unfulfilled

لە بەردەم ڕووناکبیرانی ژنی ڕەش پێستدا دەمێنێتەوە.‏

زانستی بە دۆخکراو،‏ زانستی ژێردەستەکراو،‏ تێڕوانینی پاژبینیانە

Situated Knowledge, Subjugated Knowledge, and Partial Perspectives

جۆنی جۆردەن Jordan( )June دەڵێت ‏:وا دەردەکەوێت ژیانی من ‏)بریتیییە لە ) دەرخستنی

بەردەوامی کاریگەرییە ئاشناکانی جەنگێکی یۆنیڤێرساڵ.‏

ئێوە لەگەڵ بنەماڵە و منااڵنی گەڕەک دەست پێدەکەن،‏ دواتر چاوتان بەرەو ڕووی ئەوانە

41

دەکەنەوە کە پێی دەڵێن ‏»خەڵکەکانتان«،‏ ئەمە ئێوە بەرەو ڕێفۆرمی زەراعی،‏ بە دەربڕینی

ئینگلیزی ڕەشەکان،‏ بەرەو ئانگۆال )Angola( ڕادەکێشێت،‏ دەتانگەڕێنێتەوە بۆ سەر تەختی

خەوەکەتان،‏ ئەو شوێنەی کە بە تەنهایی ڕاکشاون،‏ بیر لەوە دەکەنەوە ئاخۆ شایستەیی ئەوەی

لە ئاشتی و ئارامیدا بژین،‏ متمانەتان پێ بکرێت،‏ خۆشیان بوێی یان ئەوەی ئازادانە بە دوای

خواستە ڕاستەقینەکانی دلت بکەویت.‏ پێوەرەکە بچووک دەبێتەوە بۆ بەکارهێنانی کاسەی سەر.‏

قەفەسی دەروونتان.‏

لۆرێن هانسبێری بیرۆکەیەکی هاوشێوە دەخاتە ڕوو:«‏ لە سەر ئەو باوەڕەم یەکێک لە دیارترین

بیرۆکەکان لە نووسینی درامادا ئەوەیە کە تۆ بۆ خولقاندنی ‏)بابەتێکی(‏ یۆنیڤیرساڵ،‏ دەبێت زۆر

گرینگی بە بابەتە تایبەتەکان بدەی.‏ من الم وایە یۆنیڤێرساڵ لە دڵی ناسنامەی ڕاستەقینەی ئەو

شتەی کە هەیە دێتە دەرەوە.‏ جۆردن و هانسبیریە لە سەر ئەو باوەڕەن نەبەرد و ڕاستی،‏

ڕەنگە دەمامکێکی پاژ بینانە و خۆمانە intimate( ) بپۆشن،‏ بەاڵم هەڵویستێکی مەعریفەناسانەی

نوێ دەربارەی چۆنایەتی ئاڵوگۆڕی ئەو وتە و بانگەشانەی دانایی کە لە ملمالنێدان دەخەنە

ڕوو و جەخت دەکەنەوە لەسەر ناسینی ‏»راستی«‏ لە الیەن ئێمەوە .

ئەو بەستێنەی کە بیرکردنەوەکانی ژنانی فێمنیستی تێدا پەروەردە دەکرێن یان سەرکەوت

دەکرێن زۆر گرینگە.‏ بۆ تێگەیشتن لە ناوەرۆک و مەعریفەناسی بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش

پێستەکان وەک زانستێکی تایبەت کراو،‏ پێویستیە باس لەو بەستێنە بکەین کەو ئەو بیرکردنەوە

سەرچاوەی لێ وەردەگرێت.‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش هەرچەند دروستکراوی تاکەکانە،‏

بەاڵم وەک ‏»دانایی بەدۆخکراو«‏ knowledge( )situated لە کۆمەڵگەکاندا جێ کەوتووە،‏ کە

ئێمە ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی خۆمانی تێدا دەبینینەوە.‏

جۆری ڕوانینی ژنانی ڕەش پێشت و گرووپە چەوساوەکانیتر،‏ تەنها لە یەک کۆنتێکسدا جێ

نەخراوە،‏ بەڵکوو جگە لەوە لە دۆخێکدایە کە بە دەسەاڵتەوە دەناسرێتەوە.‏ لەو ڕووەوە کە

بیرکردنەوەکانی ژنانی ڕەش پێشت سەرکوت کراوە،‏ ئەم سەرکوتە ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی

هان دەدات بەوەی داناییەک بخولقێنن کە خەڵک بەهێز بکات بۆ وەستانەوە بەرامبەر بە دەسەاڵت.‏

کەوایە بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفریقا تەوەر نوێنەرایەتی بیرکردنەوەی ‏»دانایی ژێردەستە

کراو«‏ knowledge( )subjugated دەکات.‏ جۆری ڕوانینی ژنانی ڕەش پێست دەتوانێت

هەڵوێستی پەسەندکراو stance( )preferred بخاتە بەردەست بۆ بینینی ماتریکسی دەسەاڵت،‏

لەبەر ئەوەی،‏ لە بنەمادا،‏ بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش،‏ وەک بیرکردنەوەیەکی تایبەتکراو

t

a

w

a

r

70

42

بەهاری 2020

70

thought( )specialized بە بەراورد لەگەڵ دانایی تایبەتکراو knowledge( )specialized کە

لە الیەن گرووپە زاڵەکانەوە بەرهەم هاتووە،‏ کەمتر پەیوەیندی نێوان بیرکردنەوەکان و ئەو

بەرژەوەندیانەی لە پشت خولقانی ئەو بیرکرد نەوەن ڕەت دەکاتەوە.‏ بەمەشەوە بیرکردنەوەی

فێمنیستی ڕەش وەک داناییەکی ژیردەستەکراو،‏ بێبەری نییە لە لێکدانەوەی ڕەخنەگرانە،‏ لەبەر

ئەوەی ژێردەستەبوون،‏ ناتوانێت بنەمایەک بێت بۆ مەعریفە ناسی.‏

سەرەڕای هێزی شاراوەی ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی،‏ بۆ دەرخستنی تێگەیشتنێکی نوێ دەرباری

ماتریکسی دەسەاڵت،‏ ڕوانگەی ژنانی ڕەش تەنها گۆشە نیگایەکە.‏ کەوایە بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش

دەرخەری تێڕوانینێکی ناتەواوە.ماتریکسی گشتگیری دەسەاڵت گرووپە چەند الیەنەکانی لەخۆیدا جێ

کردۆتەوە،‏ هەرکام لەم گرووپانە بە لە بەرچاوگرتنی ئەزموونی جیاوازیان بە هۆی ئەو ئیمتیازانەی

پێیان دراوە یان ئەو شتانەی لێی بێبەری بوون،‏ جۆرە ڕوانینێکی ناکامڵ تایبەت بەو ئەزموون و

دانایی بەدۆخکراو بەرهەم دەهێنیت،‏ ئەو تاقم و گرووپە ژێردەستانەی کە بە ئاشکرا دەناسرێنەوە،‏

داناییەکی ژێردەستەکراو بەرهەم دەهێنن.‏ هیچکام لەم گرووپانە ‏)بەجیا(‏ خاوەنی گۆشەنیگایەکی

کامڵ و ڕوون نین.‏ هیچکام لەم گرووپانە بە تەنها تیۆری و میتۆدۆلۆژییەکی لە بەردەستدا نییە کە

دەرفەتی دۆزینەوەی ‏»راستی«‏ ڕەهای پێ بدات،‏ یان خراپتر لەوە،‏ هیچ گرووپێک بە تەنها ناتوانێت

بە دڵنیایی و بە شانازییەوە بانگەشەی ئەوە بکات کە خاوەنی میتۆدۆلۆژی و تیۆرییەکە کە دەتوانێت

وەک نۆرمێکی یۆنیڤێرسال ئەزموونی گرووپە جیاوازەکان هەڵسەنگێنێت.‏ بە لەبەرچاوگرتنی ئەم

ڕاستییە کە گرووپەکان هێزی نایەکسانیان هەیە بۆ ئەوەی گوێیان لێ بگیردرێت و گرووپە زاڵەکان

بەرژەوەندییان لەوەدایە کە زانستی بەرهەم هاتووی گرووپە چەوساوەکان سەرکوت بکەن یان

بینرخێنن،‏ هەروەها بە لەبەرچاو گرتنی زانستی جیاوازەکان کە لە پێشبڕکێدان لەگەڵ یەکتر کە

هەرکامەیان خۆی بە هەڵگری ڕاستی دەزانیت و لە الیەن گرووپەکانەوە بە تێڕوانینی ناکامڵەوە

بەرهەم هاتوون،‏ کامە ڕوانگە مەعریفەناسی زیاتر مزگینیدەر و هیوابەخشترە؟

دیالۆگ و هاوسۆزی Dialogue and Empathy

بیرکردنەوەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی ڕۆژئاوا،‏ هەڵگری دوو ڕوانگەن بۆ سەلماندنی ڕاستی کە

هەرکامەیان ئەڵتەرناتیڤی ئەویتریانن،‏ ڕوانگەی یەکەم کە لە زانستە پۆزەتیڤیستەکاندا ڕەنگی

داوەتەوە،‏ هەڵگری ئەم وتە کۆنەیە کە بروای بە بوونی حەقیقەتی ڕەها هەیە و الی وایە ئەرکی

سەر شانی زانایانی ئاکادێمی ئەوەیە پەرە بدەن بە ئامانجەکان و کەرەستە بێ الیەنەکانی زانست بۆ

43

هەڵسەنگاندنی ئەم ڕاستیانە.‏ . . . ڕێژەیی گەرایی ،)Relativism( ڕوانینی دووهەمە کە وەک ئانتی تێز

و دەرئەنجامی ئاشکرای ڕەت کردنەوەی زانستە پۆزەتیڤیستییەکان باسی لێ دەکرێت.‏ بە ڕوانینێکی

ڕێژەیی گەرایانە هەر گرووپە و بیرکردنەوەی تایبەتکراوی خۆی بەرهەم دەهێنیت و بیرکردنەوەی

هەر گرووپێک بە هەمان ئەندازەی بیرکردنەوەی گرووپەکانیتر بەهای خۆی هەیە.‏ هیچ گرووپ

ناتوانێت بانگەشەی ئەوە بکات تەفسیر و ڕاڤەیەکی باشتری لە ڕاستی لە بەردەستە بە بەراورد لەگەڵ

گرووپەکانیتر.‏ بەم مانایە،‏ ڕێژەییگەرایی جۆرە ڕوانینێک دەخاتە ڕوو کە دژی ئایدۆلۆژیای زانستی

ئۆبژەکتیڤیسمە.‏ چ ڕێژەیی گەرایی و چ زانستە پۆزەتیڤیستەکان وەک هەڵوێستی مەعریفەناسانە

stances( ،)epistemological هەم ئەوەیە گرینگی بوونی دۆخی تایبەت بۆ کاریگەری دانان لە سەر

بانگەشی دانایی گرووپەکان کەم دەکەنەوە و هەم ئەوەیە نایەکسانی نێوان گرووپەکانی داهێنەری

دانایی بندەستەکان و خاڵی بەهێز و سنووردارییەکانی ڕوانگەیەکی ناتەواو partial( limitations of

)perspective دەگەیەنێتە کەمترین ئاست.‏

بیرکردنەوەی فێمنیستی ڕەش ئەڵتەرناتیڤیکیتر لە بەرامبەر نۆرمە بەڕواڵەت دەرهەستەکانی زانست

و ئەو وتە ڕێژەییگەراییانەی کە گرووپە پێشبڕکێ کارەکانی دانایی لە سەری دەم لە یەکسانی

ئەدەن دەخاتە ڕوو.‏ . . وەها تێڕوانینیک بۆ بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفریقا تەوەر ئەو ئیزنە بە

ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی دەدات بۆ ئەوەی بۆچوونی ژنێکی ڕەش پێست ڕابکێشنە ناو دیالۆگێکی

مەعریفەناسی گەورەتروە کە کەڵکەڵەی ماتریکسی دەسەاڵتی هەیە.‏ سەرەنجام،‏ وەها دیالۆگ و

گفتووگۆگەلێک ڕەنگە بە خاڵێکمان بگەیەنێت کە لەوێدا ‏»ئێلسا بارکلی براون«‏ Barkley( Elsa

)Brown وتەنی :« هەموو خەڵک فیربنن کە چۆن دەکرێت ئەزموونی کەسانیتر ببرێتە ناوەند،‏ هەڵی

سەنگێنن و بە پێی ئەزموونەکانی خۆیان دادوەری بکەن لە سەری،‏ لە حاڵێکدا ستانداردەکانی خودی

ئەو ئەزموونە بەکار دەهێنن،‏ بێ ئەوەی پێویستیان بە بەراورد کردن یان گۆڕینی چوارچێوەی کاری

خۆیان هەبیت.«‏ لە وەها گفتووگۆ و دیالۆگێکدا،‏ :« ئیتر پێویست ناکات کەس بخەینە پەراوێزەوە بۆ

ئەوەی کەسێکیتر بخرێتە سەنتەرەوە،‏ بەڵکوو دەبیت بە شێوەی بەردەوام و شیاو ناوەند بگۆڕین.‏

ئەو بیرکردنەوەنای کە وەک ڕاستی الی ژنانی ئەفریقایی – ئەمریکایی،‏ پیاوانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی،‏

ژنانی هێمۆسێکسواڵی التین،‏ ژنانی ئاسیایی-‏ ئەمریکایی،‏ پیاوانی پۆرتۆریکۆیی men( Puerto Rican

) و گرووپەکانیتر بە بۆچوونی جیاوازەوە پەسەند کراون،‏ دەبنە ‏»دەرهەست«ترین ڕاستییەکان،‏

لەبەر ئەوەی هەر گرووپەو کەڵک لە تێڕوانینێکی مەعریفەناسانە وەردەگرێت کە لە ڕوانگەیەکی

یەکەوە بەدەست هاتووە.‏ بەاڵم لەبەر ئەوەی هەر گرووپەی ڕاستی خۆی وەک ڕاستییەکی یەک

t

a

w

a

r

70

44

الیەنە وەردەگرێت و لێیان تێ دەگات،‏ وەها داناییەک ناتەواوە.‏ هەرکات هەر گرووپ و دەستەیەک

وازی لەوە هێنا کە بۆچوونی خۆی وەک بۆچوونێکی تاقانە ببینێت،‏ یان ئەوەی واز لەوە بهێنێت

کە بۆچوونی کەسانیتر بچەوسێنێتەوە،‏ ئەو کات باشتر دەتوانێت بۆچوون و ڕوانگەی کەسانیتر

هەڵسەنگێنێت و لەبارەیەوە قسە بکات.‏ ئالیس واکێر Walker( )Alice لەم بارەوە دەڵێت:«‏ بۆ ئەوەی

بەردەوام ڕێز لە هونەر و ژیان بگرین،‏ پیویستە ڕوانگەیەکی کراوەترمان هەبێت . کاتێک پەیوەندی

دروست دەبیت،‏ یان ئەوەی هەوڵ دەدرێت بۆ دروستکردنی پەیوەندی،‏ کە تاک بە وردبوونەوەی لە

دونیای جیاوازییەکان،‏ بە شوێن تاڵە هاوبەشەکانەوەیە،‏ بە دوای تێمێکی یەکەبەخشەوە unifying(

Partiality( لە ڕێگای جیاوازییە فرەجەشنەکانەوە.«‏ ناتەواو بوون و یۆنیڤێرساڵ نەبوون )theme

بەهاری 2020

70

)and not universality مەرجە بۆ ئەوەی گوێت لێ بگرن،‏ ئەو کەس و گرووپانەی کە دەم لە

زانستێک ئەدەن بێ ئەوەی خاوەن هەڵوێستی تایبەت بە خۆیان بن،‏ بەهایەکی کەمتریان دەبێت.‏

دیالۆگ و گفتگوگۆ دەورێکی گرینگ و ژینەکی دەگێڕێت لە سەرکەوتنی ئەم ڕوانگە مەعریفەناسانەدا،‏

جۆرێک لە دیالۆگ کە پێشینەیەکی کۆنی هەیە لە نەریتی ئەفریقا تەوەری گفتوگۆدا،‏ نەریتێک کە

هێزی داینامیک تێیدا لە جووڵەدایە.‏ هەرکەسەو دەرفەتێکی هەیە بۆ قسەکردن،‏ لەگەڵ ئەوەش دەبێت

گوێ بگرێت و وەاڵمی قسەی کەسانیتر بداتەوە بۆ ئەوەی دەرفەتی مانەوەی پێ بدرێت لە کۆمەڵگە.‏

بوونی ئامانجێکی هاوبەش پەرەپێدەری دیالۆگە و گرووپەکان هان دەدات کە بەرەوە بڕۆن کە

جیاوازییەکانیان بێنە الوە.‏

45

ژنانی ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی لە ڕێگای چەوسانەوەی ڕەگەزی،‏ جێندەری و چینایەتییەوە بوون

بە قوربانی.‏ بەاڵم بە وێنە کێشانی )portraying( ژنیکی ڕەش پێست تەنها وەک کەسانێکی بێ

کردە و چارە ڕەش،‏ کە لەبەردەم ڕەفتاری خراپی ڕەگەزی و جێندەریدایە ئەم وێنەیە لەناو

دەبات کە ئەو ژنە ڕەش پێستە دەتوانێت بە شێوەیەکی چاالک دۆخی ئێمە بگۆڕیت و ببێت بە

سەرچاوەی گۆڕان لە ژیانماندا.‏ هەر بەم شێوەیە،‏ بە وێناکێشانی ژنای ئەفریقایی-‏ ئەمریکایی

تەنها وەک قارەمانێک کە لە هەر بەرەیەکدا زۆر بە ئاسانی دژی هەر جۆرە چەوسانەوەیەک

دەوەستێتەوە،‏ ئەو تێچووە زۆرەی سەرکوت بۆ کەمترین ئاست دادەبەزێنێت و دەکرێت

بەمجۆرە لێکدانەوەی بۆ بکرێت کە ژنانی ڕەش پێست پێویستیان بە یارمەتی نییە لەبەر ئەوەی

« ئێمە دەتوانین کاری خۆمان ئەنجام بدەین.«‏

ئەوەی کە بیرکردنەوەی ژنانی ڕەش پێست بەردەوام جەخت لە کاریگەری لەسەر یەکتر

دانانی چەوسانەوەی ژنانی ڕەش پێست و چاالکی ژنانی ڕەش پێست دەکاتەوە،‏ وا دەکات

ماتریکسی دەسەاڵت کاریگەری لە هێزی ئینسانی وەر بگرێت.‏ وەها بیرکردنەوەی دونیا بە

شوێنێکی دینامیک و جووڵەدار دەبینێت کە لەوێدا ئامانج تەنها مانەوە،‏ خۆگونجاندن لەگەڵ

دۆخ یان سازان لەگەڵ کێشەکان نییە.‏ بەڵکوو دەبێت بە شوێنێک کە لەودا ئەو هەست بە

بەرپرس بوون و خاوەندار بوون بکەین.‏ بوونی بیرکردنەوەی فێمنیستی ئەفریقا تەوەر،‏ بەو

مانایەیە کە بەردەوام بژاردەیەک لە بەردەستدایە،‏ بە هەر ڕادەیەکیش دۆخەکە سارد و تاریک

دەرکەوێت،‏ هێشتا هێزێک هەیە بۆ کارکردن.‏ هەرچەند بەهێزکردنی تاک لەم بیرکردنەوەیەدا

جێگایەکی تایبەت و گرینگی هەیە،‏ بەاڵم تەنها کاری بە کۆمەل دەتوانێت گۆڕانێکی کۆمەاڵیەتی

بەردەوام دروست بکات کە گۆڕانی دامەزراوە سیاسی و ئابوورییەکانی لێ بکەوێتەوە.‏

t

a

w

a

r

70

From Patricia Hill Collins, Black Feminist Thought: Knowledge, Consciousness, and

the Politics of Empowerment (Boston: Unwin Hyman, 1990), pp. 221–238

46

تیۆرى ئهکت

الى

هانا

بەهاری 2020

ئارێنت

70

و/‏ شیرین عەزیز

47

هانا

الى )Theory of action( ئهکت تیۆرى فیکرهى

زیندووکهرهوهى ئهوهى و ئارێنت ى‌هد‌هس له‏ تهقلیدیهکهیه‏ ‏)مومارهسهکردن(ه‏ سهرهکیهکانى

هاوبهشه‏ له‏ یهکێک به‏ بیستهمدا کارى

ههروهها دادهنرێت،‏ سیاسى فیکرى ىراک له‏ جیادهکرێتهوه‏ ‏)مومارهسهکردن(‏ ‌هب گهشه‏ توانیویهتى ئارێنت هۆیهشهوه‏ ئهوهى

بدات،‏ سۆشیالیزم دیموکراتى چهمکى ڕوواڵهته‏

لهگهڵ جیاوازه‏ و دژه‏ تهواوى به‏ بۆیه‏

نوێ.‏ قۆناغى بیرۆکراتیهکانى سیاسیه‏ سیاسیهکانى

تیۆرییه‏ بنچینهى - ئهکت ئازادیدا

تێگهیشتنى چوارچێوهى له‏ و ئارێنته‏ t

a

w

a

r

70

‏)خانووبهره(‏

دروستکردنى کارى و داهێنان فرهیهتى،‏

و ئازادى به‏ دهبهسترێتهوه‏ و پهیوهندیهکهى

ئاشکراکردنى ڕێگهى له‏ ئارێنت

بیرهێنانهوهوه،‏ و تازهگهری به‏ مهسهالنه‏

ئهو و سیاسهت چهمکى توانیویهتى و اتاو به‏ ههیه‏ پهیوهندییان که‏ ڕوونبکاتهوه‏ پێشکهووتوو.‏

تازهى ڕێگهیهکى به‏ شوناسهوه‏ ‌هک دهکات کار تهماشاى وهها ههروهها و‌هب مرۆڤایهتى،‏ کۆبوونهوهى بۆ شێوهیهکه‏ راک هاوبهشى به‏ دهکات،‏ بۆ خوێندنهوهى جێگهیهکدا

له‏ ئارێنت تار.‏ و گفتوگۆ و بوون،‏

گونجاو قسهکان ‏»ههرکاتێک دهڵێت:‏ ىکێراک دهبێته‏ شێوهکهیدا له‏ کارهکه‏ ئهوا وادهکات

قسهکردن لهبهرئهوهى سیاسى،‏ به‏

ئارنێت بێت«.‏ سیاسى کائینێکى مرۆڤ خوێندنهوهى

به‏ گرنگى بهرفراوان شێوهیهکى و دهدات جیاوازهکان ههڵسوکهوته‏ وێنهى ى‌هبرۆز له‏ ناڕازییه‏ که‏ ناشارێتهوه‏ ئهوه‏ 48

2020

بەهاری 70

.ووڕ خستوویهتیه‏ که‏ تهفسیرهکانى بنهماکانى

کۆکردنهوهى له‏ تاک ‏»نهتوانینى چییهتى

له‏ گوزارشت که‏ وشانهى لهو ژیانى ‌هو‌هسق و ههڵسوکهوت ڕێى له‏ دهکهن ئهو مرۆڤهوه،‏

کاروبارهکانى به‏ دهبهستێ پشت بونهوهران

وهکو ئێمه‏ دهبینین ههربۆیه‏ لهسهرو

دهکهین...«‏ قسه‏ و دهکهین کار ىرۆیت سهرهکیهکانى پێکهاته‏ ئهوهشهوه،‏ ئازادى

له:‏ بریتیه‏ ئارێنت هانا الى ئاکت و بانگهواز و ‏)پلۆرالیزم(‏ فرهیهتى و ههیه‏

پهیوهندییان پێکهاتانه‏ ئهم ئاشکراکردن،‏ شێوازه‏

و ههڵسوکهوت نێوان ڕایهڵهى به‏ ى‌هو‌هئ که‏ بیرهێنانهوه‏ گرنگى و ئهدهبیهکه‏ بیرهوهرى«.‏

‏»کۆمهڵگهى دهڵێت:‏ پێى ئارنێت و ههڵسوکهوت نێوان پهیوهندى ههروهها فهزاى

یان نمایشکردن مهیدانى و دهسهاڵت سکۆف ئارێنت لهگهڵئهوهشدا دهرکهوتن،‏ و بهڵێندان«‏ ‏»دهسهاڵتى سهر دهخاته‏ شێوهیهى

بهم که‏ ئاشتبوونهوه»‏ ‏»دهسهاڵتى دهکهینهوه:‏

ڕوونى خوارهوه‏ الى ئهکت:‏

و پیشه‏ و کار 1- کار

نێوان له‏ کردووه‏ جیاوازى ئارێنت ‏»من

دهڵێت:‏ کاتێک ئهکتدا و پیشه‏ و شیو‌هئ دهکهم دهستهواژهیهک پێشنیارى ههروههادهمهوێ

پراکتیکى«ه،‏ ژیانى « مرۆیى

جهوههریى چاالکى سێ به‏ ئاماژه‏ act&work(

پیشه‏ و کار ئهوانیش:‏ بدهم جهوههرین

ئهوانه‏ که‏ چاالکییه.‏ و &( craft ‌هیاتواه لهوانه‏ یهکێک ههر لهبهرئهوهى نایژ به‏ شتێک و سهرهکى بارودۆخى لهگهڵ هاوتایه‏

چاالکیهکه‏ )act( ئهکت دهبهخشێت.‏ مرۆڤ،‏

جهستهى بایلۆژى کردارى لهگهڵ دووبارهیه‏

کارێکى خودى،‏ گهشهکردنى پهیوهندی

شیکارکراوه‏ وهها ئهمهشیان و چاالکیهکان پێویستی ئهنجامى به‏ ههیه‏ هۆى

به‏ ژیان کردارى له‏ بهشداریکردنى بریتیه‏

تاڕادهیهک کار بۆ مرۆڤ دۆخى کار.‏ چاالکیهکه‏

craft( ) پیشه‏ بهاڵم ژیان.‏ له‏ ‌هل که‏ مرۆڤ،‏ بارودۆخى لهگهڵ هاوتایه‏ شێوهیهک

به‏ ئهگهر نابێت شوێنگیر فهزایهکدا ىلوخ و ههتاههتایى گهڕانهوهى قهرهبووى ‌هشیپ نهکاتهوه.‏ ناوچوونهکهى له‏ جۆرى بۆ ‌هل ‏»ه‏ ‏»دروستکراو جیهانێکى تهواوهتى به‏ ناوهندێکى

ههموو له‏ و جیاوازهکان شته‏ ‌هب کهواته‏ پێشدهکهوێت.‏ دا سروشتى ىنایژ چوارچێوهکهیدا لهناو که‏ شێوهیهکه‏ ههمانکاتدا

له‏ دهکرێت،‏ نیشتهجێ تاکێک ههر بهردهوامى

واتاى ئاستێکدایه‏ له‏ جیهانه‏ ئهو ‌هل دهگهیهنێت.‏ ههمووهکی تێپهڕاندنى یان ‌هل بریتیه‏ پیشهکهى بۆ مرۆڤ دۆخى کاتێکدا چاالکیهکى

ئهکت،‏ بهاڵم جیهان،‏ بۆ هاوسۆزى 49

ناوهندگیرى

بێ به‏ خهڵکدا نێوان له‏ باوه‏ مرۆڤ

دۆخى مادهیهک،‏ یان شتانێک )pluralism(

فرهییه‏ ئهو فرهییه..‏ هاوتایى ‌هک دهکات-‏ دیارى مهرجهکان سنوورى ههموو

له‏ لێبپۆشرێت،‏ چاوییان ناتوانرێت ىێپ بارهیهوه‏ لهم ئارێنت سیاسیدا،‏ ژیانى فرهیى

واقیعى لهسهر ‏»سیاسهت وایه:‏ الیهنهکانى

ههموو ئهگهر دهوهستێ«.‏ مرۆڤ شێوه‏

به‏ بوایه‏ پهیوهست مرۆڤ دۆخى ت‌هبیات به‏ فرهییه‏ ئهو ئهوا سیاسهتێکهوه،‏ دهبوو.‏

سیاسیه‏ ژیانه‏ ئهو ههموو مهرجى دهرخستنى

له‏ بریتیه‏ ئهکت سهرهکى پێوهرى و قسهکردن بههۆى کردار ئاشکراى تک‌هئ لهبهرئهوهى مومارهسهکردنهوه.‏ ڤۆرم کهشفى و قسهکردنهوه‏ به‏ پهیوهسته‏ ىو‌هز له‏ لێدان و ههوڵدان لهبارهى دهکات ئهوهى

پێناوى له‏ ئاسۆدا له‏ بژارکردن و جیهاندا.‏

له‏ بگات تازه‏ شتێکى به‏ دهستى ‌هب تایبهتن سهرهکیه‏ چاالکیه‏ سێ ئهو ئهکت

و پیشه‏ و کار جیهاندا:‏ له‏ بوونمان ،رت لهوى سهربهخۆیه‏ ههریهکهیان که‏ پرانسیپ

ههریهکهیان که‏ شێوهیهک به‏ پێوهرى

به‏ و ههیه‏ جیاوازى ڕوانگهى و کار،‏

دهدرێت.‏ بهسهریاندا حوکم جیاواز مرۆڤ

ژیانى چاککردنى له‏ تواناى بههۆى خستنهڕووى

دهدرێت،‏ بهسهردا حوکمى پهیوهندییان

که‏ بایلۆجیهکانه‏ پێویستیه‏ :‌هشیپ بهرههمهێنانهوه.‏ و بهکاربردن ههیه‏ لهالیهن

توانایهک بهکارهێنانى ڕێگهى له‏ دروستکردنى

له‏ بهشداریکردنى و مرۆڤهوه‏ لێى

کردن پارێزگارى و گونجاو جیهانێکى ئهکت،‏

ههروهها دهدرێت،‏ سهردا به‏ حوکمى ناسنامهى

دهرخستنى لهبارهى تواناکهى به‏ و جیهان حهقیقهتى چهسپاندنى و کرێکار حوکمى

کهسایهتیمان ئازادى بهدیهێنانى و‌هئ ئارنێت لهگهڵئهوهشدا دهدرێت.‏ بهسهردا ڕادهیهک

تا ئهکت(‏ پیشهو و ‏)کار چاالکیه‏ سێ ‌هب مرۆڤایهتى،‏ ژیانى بۆ دهزانێت پێویست به‏ ڕێگهیهکى

به‏ لهوانه‏ ههریهکێک که‏ شێوهیهک مرۆییهکهمان

توانا بهدیهێنانى له‏ جیاواز ىراک لهسهر جهخت ههربۆیه‏ بهشداره،‏ ئاژهاڵندا

ژیانى له‏ دهکاتهوه‏ مرۆڤ جیاوازى ى‌هوێش له‏ هاوشێوهمانه‏ که‏ ‏)ئهوهى له‏

پارێزگارکردن و کار بۆ پێویستیهکانى ‏)ئهوهى

خوداوهندهکهى ژیانى و ژیانى(‏ دهکات(.‏

تێڕامانهکانى چاالکی بهشدارى وتهکهم

بۆ ئیعتیبارکردن الیهنهشهوه‏ لهم ىنتو له‏ جیاوازه‏ پیشه(وه‏ و ‏)کار بارهى له‏ دهگێڕن

گرنگ ڕۆڵێکى دووانهیان ئهو ‏)ئهکت(‏ ‌هل کارکردن فهزاى سهر خستنه‏ تیشک له‏ بهم

مرۆییهوه.‏ چاالکى سیستمى ڕێگهى چاالکیهکه‏

ههرسێ ئارنێت،‏ دهبینین شێوهیه‏ t

a

w

a

r

70

50

پێکهوه‏

هاوشێوهکانیان بارودۆخه‏ و پتهوپهیوهستن

شێوهیهکى به‏ که‏ گرێدهدات ‌هل باڵون زۆر بارودۆخانهى ئهو زۆربهى به‏ مردن،‏

و دایکبوون له‏ دا:‏ مرۆڤایهتى بوونى لهناوچوون.‏

و سهرهتا نهمرى،‏ و ههتاههتایى ڤۆرم نهمرى له‏ جهخت تهنها به‏ کار:‏ ىنایژ به‏ ههیه‏ پهیوهندیشى بهڵکو ناکاتهوه‏ بهرههمهێنانهکهى

کارو بۆیه‏ بوونهوهرهکان.‏ مانهوه‏

پێوهرى مرۆییهکه،‏ پیشهسازیه‏ و نائومێدى

بنهماى لهسهر بهردهوامیه‏ و خاسیهتێکى

هیچ نهبوونى سیفهتى و ژیان بهشدارى

کار ئهگهرچى مرۆیى.‏ هزرى بوونهوهرى

دۆخى باشترکردنى له‏ دهکات دۆخى

و لێیان کردن پارێزگارى و مرۆڤ لهوهى

دهخوڵقێنێت،‏ بۆ بیرکردنهوهیان ههمانکاتدا

له‏ ههیه،‏ مێژوهوه‏ به‏ پهیوهندى پڕۆسهى

له‏ ئهکتیش ههروهها و پیشه‏ و کار یکر‌هئ که‏ دهگهن،‏ بهیهک لهدایکبووندا 2020

بەهاری 70

51

کردنى

پارێزگارى و جیهان پێشخستنى ههڵقواڵنهوهى

پێناو له‏ مانهوه،‏ بۆ جیهانه‏ کیاد له‏ تازه‏ ئهوانهى بۆ ژیان بهردهوامى م‌هل وان پهناههندهیهک وهکو که‏ دهبن،‏ سیانهدا،‏

ئهو لهناو ئهوهشدا،‏ لهگهڵ جیهاندا.‏ ‌هی‌هه پتهوى و تایبهت پهیوهندییهکى کار،‏ دهشێ

مرۆڤهوه،‏ دایکبوونى له‏ دۆخى به‏ ڤۆرم دایکبوونى له‏ تازه‏ سهرهتاى له‏ تهنها

ئهوهش و دهربکهوێت جیهاندا له‏ ‌هوایند دێته‏ تازه‏ که‏ کهسێک لهبهرئهوهى و‌هئ دهستپێکردنى بۆ توانایهکه‏ خاوهنى ‌هک ئهکته،‏ ئهمه‏ بڵێین دهکرێ نوێیه،‏ شتهى دایکبوون

له‏ دهستپێدهکات،‏ ڕێگهیه‏ بهو ى‌هشیڕ به‏ و ئهکت توخمهکانى له‏ یهکێکه‏ دادهنرێت.‏

مرۆییهکان چاالکیه‏ ههموو فرهییهتى:‏

و ئازادى 2- سهرهکى

ترى خاسیهتى دوو )act( ئهکت ‏»فرهییهتی«ه‏

و ‏»ئازادى«‏ ئهوانیش که‏ ههیه‏ ژیانى

به‏ پهیوهسته‏ ئارنێت الى ئازادى .. لهبهرئهوهى

گشتى،‏ سیاسى کایهى و ڕۆژانه‏ بهشدارى

خهڵک ههموو مافێکه‏ ئازادى که‏ و سیاسی سیستهمى لهسهر دهکات،‏ تێدا بوارى

بخات،‏ ڕێک ئازادییه‏ ئهو یاساکانه‏ بهاڵم

دیاریبکات.‏ ئازادییهکان ژیانکردنى ناوخۆییه‏

ئازادییه‏ لهبارهى قسهکردن قسهکردنێکى

ئهوا ‏»سۆبژێکتهکه»‏ ‌هب ئازادى که‏ ناڕوونهیه.‏ و تهمومژاویی بواره‏

تاکه‏ ئارێنت،‏ بووچوونهکهى گوێرهى ‌هک سیاسى،‏ بوارى له‏ بریتیه‏ حهقیقیهکهى و ئهکت ئیمکانیهتى له‏ دهبینێتهوه‏ خۆى به‏

خۆى سروشتى به‏ ئازادیى،‏ قسهکردن،‏ مومارهسه‏

بهرجهسته‏ و فیعلى شێوهى بهریهککهوتن

تاک کاتهى لهو جگه‏ ناکرێت،‏ ىتسائ لهسهر تر،‏ کهسانى لهگهڵ دهکات هتد.‏

و لێکردن گوزارشت و گواستنهوه‏ پێیهى

بهو ئازادى چهمکى له‏ تێڕووانین فهلسهفى

پرسێکى و تیۆریی کێشهیهکى که‏ و ‏»بوون مهسهلهى وهکو یه‏ میتافیزیکى ئهوه‏

زهمان..هتد«‏ و ‏»نهمریى و نهبوون«‏ تێنرائ لهبهرئهوه‏ .. ههڵهیه‏ فهرمایشتێکى کات ناوهوهى بوارى به‏ ئازادى پهیوهندى سهرچاوهیهى

ئهو ‏»که‏ دهڵێت:‏ و ڕهتدهکاتهوه‏ ‌هب ئهوه‏ دهناسێنرێت،‏ تێیدا بهوشێوهیه‏ ئازادى ىنایژ له‏ بهشێکه‏ ئهوه‏ بهڵکو دانانێت،‏ کێشه‏ ‌هتاو سیاسیه»‏ سهرچاوهیهکى ئهو ڕۆژانه،‏ کایهى

نهک و گشتى مرۆیى ئهکتى کایهى سیاسهت

و ئهکت لهبهرئهوهى « فیکر:‏ ‌هک ئیمکانیهتانهن و توانا لهو وادهدهنرێت ناتوانى

ههیه،‏ مرۆییهوه‏ ژیانى به‏ پهیوهندى لێبکهیتهوه»‏

بیرى سهربهستى له‏ دابڕاوى به‏ و‌هئ سهربهستى بۆ فیعلى کایهى ههربۆیه‏ . t

a

w

a

r

70

52

2020

بەهاری 70

ىراک کایهى ئیعتیبارهى بهو سیاسیهیه‏ کایه‏ ‌هل ههروهک ههمووان.‏ بۆ گرنگه‏ و گشتیه‏ ر‌هگ‌هئ ئهستهنگه‏ گشتیهکه‏ ژیانه‏ دهرهوهى چهندێتى

ههڵسهنگاندنى مهحاڵه‏ نهڵێین سهربهستى

نائامادهیى یا ئامادهگى حهقهوه‏

ناوى به‏ ئاماژهکانهوه،‏ بههۆى ڕاى

ڕێزگرتنى و گشتى ڕاى دهربڕینى له‏ و مرۆڤ مافى دهستهبهرکردنى تر،‏ ئهوانى دهسهاڵت...‏

ئاشتیانهى دهستاودهستکردنى ق‌هح دهوڵهتى و دیموکراتى ڕوواڵهتی هتدله‏ ‌هکنوچ « گشتیهکانه.‏ سهربهستیه‏ و یاسا و ‌هین تایبهت سیفهتێکى تهنها به‏ سهربهستى پهیوهندییه‏

فۆرمهکانى له‏ فۆرمێک ههر بۆ جۆرهکانى

له‏ جۆرێک هیچ بۆ و مرۆییهکان،‏ ‌هل مرۆڤ کاتێکدا له‏ . مرۆیى کۆمهڵگهى سیاسى

دهستهیهکى و دهژى کۆمهڵدا ناو ‌هل ههیه‏ ئهوهى وهکو – ناکات دروست ئهوهى

‏–بۆیه‏ خێزانیهکان و هۆز کۆمهڵهى اهن‌هت به‏ ههڵسوکهوتهکانى و ئهکت که‏ ‌هنایژ پێویستى ئهوه‏ بهڵکو نیه‏ سهربهستى مانهوه.‏

سهر له‏ سووربوونه‏ و کارى

ناوهڕۆکى ‏»ئازادى شێوهیه،‏ بهم ىلا نیه‏ ئهوه‏ ماناى ئهمه‏ . سیاسیه»‏ نێوان

له‏ ههڵبژاردن تواناى ئارێنت،‏ ههڵبژاردن

‏)ئازادى ههن ئهوئهڵتهرناتیڤانهى لیبراڵیهوه(یان

فیکرى نیسبهت به‏ گرنگه‏ زۆر ‌هو‌هئ واتاى به‏ که‏ ناوهکیهکه.‏ سروشتیه‏ توانا تازه،‏

شتێکى دهستپێکردنى تواناى « دێت ‌هب ههر نهکراوه،‏ چاوهڕوان که‏ کارێک بۆ بهخشراوه.‏

کهس ههموو به‏ بوونى دایک له‏ بوونهکهى

سروشتى به‏ ئهکت ههربۆیه‏ کیاد له‏ به‏ هاوبهنده‏ ئازادییه‏ بهدیهێنهرى ووم‌هه که‏ ئهوهیه‏ قسهکه‏ ڕاستی بوونهوه،‏ ‌هزات سهرهتایهکى تهمسیلى لهدایکبوونێک ۆب تازهیه‏ شتێکى دهرکهوتنى و دهکات پێگهیشتنى

له‏ بریتیه‏ دایکبوون له‏ بۆیه‏ جیهان،‏ نهخشهکێشانى

برى له‏ ههمیشهیى جیهانێکى ‌هل کشانهوهیه‏ مردن سروشت،‏ دووبارهى بۆجیهانى

ڕۆیشتنه‏ و ههمیشهیى جیهانى ئارێنت

نبوون.‏ و نامۆیى و بهکاربهرى ‌هب چاالکیهکان ههموو که‏ دهکات ئهوه‏ درکی ‌هب ههیه‏ پهیوهندیان شێوهکان له‏ شێوهیهک و راک له‏ ههریهکه‏ دایکبوونهوه،‏ له‏ دیاردهى جیهان

پێویستن،‏ مرۆڤدا داهێنانهکانى له‏ پیشه‏ ‌هل تیا تازهى مرۆڤى بهردهوام شێوهیهکى به‏ و‌هئ نێوان له‏ ئهوهشدا لهگهڵ و دهبێت دایک پهیوهندى

زۆرترین ئهکت چاالکیهدا،‏ سێ ‌هب ئهوهى لهبهر ههیه،‏ دایکبوونهوه‏ له‏ به‏ له‏

تر جارێکى کار )medium ( نێوانگیرى شاراوه‏

سهرهتایهکى تاکهکان ئافهریدبوونى ‌هب بۆیه‏ ڕوودهدات.‏ دایکبوونیان له‏ به‏ ههریهکه‏

که‏ سهرهتایهى ئهو ئارێنت نیسبهت 53

تاک‌هد تهمسیلى لهدایکبوونهکهى به‏ ئێمه‏ له‏ ایت کارى که‏ بهدیدێت ئهوه‏ جارێک ههموو و ىکێتش جۆره‏ به‏ جارێک ههموو بکهیتهوه،‏ ‌هو‌هئ ئارێنت پێدهکهیتهوه.‏ دهست تازه‏ سهرهتایهکى

له‏ ڕهنگه‏ :« ڕووندهکاتهوه‏ خۆى

جیهاندا له‏ دایکبوون له‏ نادیاردا تازهى ى‌هو‌هئ لهبهرئهوهى دهربخات،‏ تهنها به‏ ۆب توانایهکه‏ خاوهنى دنیاوه‏ دێته‏ تازه‏ که‏ ئهکته.‏

ئهویش که‏ تازه‏ شتێکى دهستپێکردنى توانایهکى

که‏ تێدهگات ئهکت له‏ وهها ئارێنت ڕووداوى

کۆمهڵێک دهستپێکردنى له‏ مرۆییه‏ ۆب« سروشتیه‏ دهرئهنجامێکى ئهکت و تازه..‏ و‌هل تاک وهکو ئێمه‏ بۆیه‏ : دایکبوون«‏ له‏ سهرهتایهکى

به‏ که‏ دایکبووین له‏ بوونهوهرانه‏ ‌هب پێکرد دهستیان نهکراو چاوهڕووان سهرهتایهکى

وهکو ئهکت که‏ شێوهیهک ئازادیی

بهدیهێنهرى دایکبوون،‏ له‏ شاراوهى بۆچوونهکهى

گوێرهى به‏ بۆیه‏ بوو،‏ ۆب توانایهکه‏ ههڵگرى خۆیدا لهگهڵ ئارێنت سروشتى

له‏ موعجیزهکان.«‏ دروسکردنى ‌هزات شتێکى دهستپێکى ههمیشه‏ سهرهتاکاندا ئهوشتانه‏

که‏ بکهیت گریمانهى ناتوانیت ههیه‏ خاسیهته‏

ئهو ڕابردوودا.‏ له‏ ڕوویانداوه‏ گریمانهیهکى

نهبوونى به‏ ههیه‏ پهیوهندى ههموو

له‏ شاراوه‏ ترسناکى چاوهڕوانکراوى توانایدایه‏

له‏ مرۆڤ ڕاستیدا له‏ سهرهتاکاندا..‏ نهکراوه،‏

چاوهڕووان که‏ بکات کارێک تاقانهیه،‏

خۆى ههموومرۆڤێک ههربۆیه‏ تازه‏

شتى دایکبوونێکدا له‏ ههموو لهگهڵ دایکبوونى

له‏ شێوهیه‏ بهم جیهانهوه.‏ دێنێته‏ ‌هزات سهرهتایهکى به‏ بهڵێندانه‏ تاکێک ههموو خۆت

ئاشکراکردنى تواناى واته‏ ئهکت بۆیه‏ : نهکراو،‏

چاوهڕووان شتێکى دهستهێنانى به‏ و بۆچوونهدا

ئهو لهگهڵ تهواوى به‏ ئهوهش نمونهیهکى

ههموو که‏ دهڵێت که‏ یهکنایهتهوه‏ ‌هل ههڵسوکهوتهکان بهرجهستهکراوى موناقهشهى

ئارێنت که‏ نوێدا سهردهمى و شۆڕشکردن حاڵهتى له‏ بریتیه‏ کردووه‏ بانگهشهکانى

که‏ میلیهکان.‏ خۆپیشاندانه‏ تاکه‏

شۆڕشهکان ‏»که‏ لهوهى بوون بریتى دهبنهوه‏

ڕووبهڕومان که‏ سیاسیه‏ ڕووداوى ‌هل بێگومان که‏ و ڕاستهوخۆ شێوهیهکى به‏ ههوڵدانێک

به‏ ههیه»‏ کێشهیهک سهرهتادا سیاسهتى

مهیدانى چاکترکردنى بۆ دادهنرێت ایت ئازادى ڕهنگه‏ که‏ مهیدانێک نوێ،‏ ‌هب پهیوهندیدار حهقیقهتێکى وهکو دهربکهوێ باشترین

نمونهی جیهان.‏ بۆ الیهنگیرییهوه..‏ ئهمهریکیه‏

ئارێنت..شۆڕشى الى شۆڕش ىمرۆف تێیدا ئهکت بناغهى لهبهرئهوهى ىاود تریش نمونهى له‏ ئازادى.‏ بۆ بناغهیهکه‏ کۆنگرهى

دێنێتهوه،‏ فهرهنسى شۆڕشى ئهو سۆڤیهت

دامهزراندنى 1871، ساڵى له‏ پاریس t

a

w

a

r

70

54

2020

بەهاری بهرگریکردنى

دا،‏ ڕووسى شۆڕشى ماوهى له‏ ىگن‌هج هیتلهرله‏ لهبهرامبهر فهرهنسیهکان ساڵى

مهجهرى شۆڕشى دووهمدا،‏ جیهانى و ژنان حاڵهتانهدا ئهو ههموو له‏ 1956. بۆتێپهڕاندنى

ههبوو ئازایهتیان پیاوان بهرهوپێشچوون

بۆ ڕۆتینیهکانیان،‏ چاالکیه‏ ىوانێپ له‏ تایبهتیهکهیان ژیانه‏ ڕێگهى له‏ ئازادى

ڕهنگه‏ که‏ گشتى فهزایهکى خوڵقاندنى دهبێته‏

کار ڕێگهیهش بهو دهربکهوێ،‏ تێدا کهسهرچاوهیهکى

باسکراوانهى کاره‏ ئهو بۆچوونى

به‏ ئاینده.‏ بۆ بهخشینه‏ ئیلهام لهوشێوهیه‏

بهکارکردنى ئهوان ئارێنت،‏ یۆنانیهکان

ناسراوهکهى حهقیقهته‏ دووباره‏ ىوان ئهکت دهڵێت که‏ و دهکهن کهشف کێخرن ئهوهى مرۆڤایهتیه،‏ ژیانى بهرهکهتى فرهیهتى

بهاڵم دهبهخشێت.‏ تاکهکان ژیانى به‏ ووم‌هه بۆیه‏ ئهکته،‏ ترى سهرهکى خاسیهتێکى دابڕاوى

به‏ که‏ دهستپێشکهرییه‏ ئهو ئهکتێک ئهوانهى

زۆرینهیى له‏ دوور و تر کهسانى له‏ کردنیدا

بهسهر حوکم و ههڵدهستن پێى ‌هب فرهییه‏ به‏ پێویستى ئهکت بۆیه‏ دهدرێت،‏ جهماوهرهى

ئهو پێویستى ڕێژهى ههمان و رت ئهوانى بوونى بێ به‏ دهکات،‏ کارهکه‏ دهوهستێته‏

ئهکت تر،‏ ئهوانى ههڵسهنگاندنى دهکرێ

بهنرخ،‏ چاالکیهکى ههبوونى سهر ‌هک بیدۆزینهوه‏ کۆنتێکستێکدا له‏ تهنها ئهکت پێویستى

ڕێژهى به‏ دیاریدهکات،‏ زۆرینه‏ ‌هل گشتى شێوهیهکى به‏ دهرکهوتن،‏ بۆ 70

55

دهردهخات

خۆى کارهکانهوه‏ وشهو ڕێگهى بهدهستدههێنێ.‏

تر ئهوانى قبوڵى و ههڵویستى

نێوانگیرى به‏ ئارێنت ‌هل جهخت مرۆڤناسیانه)ئهنترۆپۆلۆژى(‏ دهکاتهوه،‏

زۆرینه‏ و ئهکت نێوان پهیوهندى ‌هک ‏»ژیان«ئهودۆخهیه‏ که‏ وایدهبینێت کارکردنه،‏

چاالکى هاوتاى ۆب الیهنگیرییه‏ ههروهها چاالکى

هاوشێوهى که‏ دۆخهیه‏ ‏»ئهو جیهان ‏»زۆرینه»‏

شێوهیهش ههربهو پیشهیهکه،‏ ههروهها

ئهکته،‏ هاوشێوهى که‏ دۆخهیه‏ ئهو حهقیقهته‏

ڕۆشنایى لهبهر ‏»زۆرینه»‏ ک‌هن ‏»خهڵک«‏ که‏ وادهناسێنێت:‏ وتراوهکهدا نیژ‌هد زهوى سهر له‏ که‏ ئهوانهن ‏»مرۆڤ«‏ جێن«.‏

نیشته‏ جیهاندا له‏ و ئهوه‏

دهڵێت ههروهها t

a

w

a

r

70

56

2020

بەهاری 70

‌همێئ ‏»لهبهرئهوهى مرۆییه‏ ئهکتى دۆخى ‌همێئ له‏ ههریهکه‏ و هاوشێوهین ههموومان لهبارهى

ههیه‏ تایبهتى بۆچوونى و ژیان ههمووتاکێک

زۆرینه‏ کۆمهکى به‏ . جیهانهوه»‏ و کاربکات جیاواز ڕێگهى به‏ دهتوانێت ‌هی‌هو‌هئ ئهمه‏ تربکات،‏ ئهوانى لهگهڵ مامهڵه‏ ىڕۆت داڕشتنهوهى له‏ دهکات بهشدارى که‏ ى‌هو‌هئ و جیاوازهکان پهیوهندییه‏ و ئهکتهکان ‌هڕۆت ئهو وه‏ بکهیت.‏ بۆ پێشبینى قورسه‏ که‏ کارهمرۆییهکان

بوارى ئهکتهکان له‏ له‏ تاکهکان

که‏ مهیدانهى ئهو دروستدهکات،‏ ێب ‌هب دهبهستێت،‏ بهیهکهوه‏ ڕاستهوخۆ ‏»زمان«.‏

ڕێگهى له‏ – شتانێک ناوهندگیرى و تک‌هئ نێوان له‏ پهیوهندییهى ئهو ههربۆیه‏ ڕوونه.‏

پهیوهندییهکى ههیه‏ زماندا دهبێته‏

‏»ئهکت : دهڵێت ئارێنت لهبهرئهوهش وان دهستدهخاته‏ ناپێویست،‏ زیادهیهکى یاساگشتیهکانى

له‏ ‏)ههڵگهڕانهوه(‏ ئارهزووى ‌هل بێت بریتى خهڵک ئهگهر کهواته‏ ڕهفتار،‏ ‌هل دووبارهکان و بهردهوام سهرئهنجامه‏ ‌هب خۆى سروشتى به‏ که‏ ئهوهى نمونه،‏ ههمان ههمووان

بۆ نمونهیهکه‏ و دادهنرێت گهیهنهر سروشت

وهکو پێشبینىکردنى ڕهنگه‏ و تر.‏

ههرشتێکى بنچینهى ببێته‏ یان وابێت ییۆرم ئهکتى له‏ دۆخیکه‏ زۆرینه‏ ههربۆیه‏ هاوشێوهین.‏

ههموومان لهبهرئهوهى جهخت

کتێبهکانیدا له‏ جارێک چهند ئارێنت تک‌هئ که‏ دهکاتهوه،‏ مرۆیى«‏ ‏»دۆخى له‏ خاسیهتێکى

خاوهنى پرانسیپ،‏ گوێرهى به‏ مرۆییهکان

پهیوهندییه‏ تۆڕى که‏ سیمبولیه،‏ دهکات.‏

بهیهکگهیشتنى و کارلێک کۆمهکى لێبکهین

گوزارشتى شێوهیه‏ بهم دهتوانین قسهکردنه:‏

بوونى به‏ پێویستى ‏»ئهکت : گوزارشت

دهتوانین زمانهوه‏ ڕێگهى له‏ و بکهین ههڵسوکهوتهکانمان واتاى له‏ کاریگهرییهکان

و زۆرینه‏ ئهکتهکانى که‏ قسهکردن

پێچهوانهشهوه،‏ به‏ بگونجێنێت.‏ و‌هب نهک ئهکته،‏ ڕوودانى به‏ پێویستى فۆرمێک

ببێته‏ خۆى قسهکردن که‏ ڕێگهیهى ‌هنبب ئهکتهکان زۆرینهى که‏ یان ئهکت،‏ له‏ ‌هک ڕێگهیهک به‏ بهاڵم قسهکردن،‏ شێوهى ڕێگایهى

ئهو دهبێته‏ جار زۆربهى ئهکت قسهکهر

ڕاستگۆیى له‏ لێکۆڵینهوه‏ که‏ ێب‌هب ئهکت کاتێک بۆیه‏ شێوهیه‏ بهم دهکات.‏ مهترسیهک

ئهوا نهبوو واتایهکى قسهکردن ‌هک مهحاڵ دهبێته‏ ئهوه‏ و لێدهگرێت پێشى ئهوانى

ههڵسوکهوتى لهگهڵ بکات گونجاندن کێک‌هی ئهکت بێ به‏ قسهکردن لهبهرئهوه‏ تر،‏ تخ‌هج دهتوانێت که‏ وندهکات ئامرازانه‏ لهو ىێپ به‏ بکاتهوه،‏ قسهکهر ڕاستگۆیى لهسهر ‌هل ئهوپهیوهندییهى ئارێنت بۆچوونهکانى ڕۆڵێکى

ههیه‏ دا زمان و ئهکت نێوان 57

و‌هئ کاتێک دهسهاڵتدا،‏ له‏ دهگێڕێ سهرهکى دهردهکهوێ

خهڵکدا نێوان له‏ دهسهاڵته‏ راک سیستهماتیکى«‏ شێوهیهکى ‏»به‏ که‏ پوخت

شهکان و ههرکاتێکیش دهکهن،‏ بنبهست،‏

نهگهیشتبێته‏ ئهکتهکانیش و نهبن ڵ‌هگ له‏ ناکهن بهشدارى ئهکت و ئهواقسه‏ بهکارنههاتوون

وشهکان چونکه‏ یهکتردا،‏ بانگهشهى

بهڵکو ناوهڕۆک،‏ داپۆشینى بۆ لهپێناوى

ئهکتهکان واته‏ دهکهن،‏ ڕاستییهکان بهکارنههاتون

ڕووخاندن و پێشێلکردن دروستکردنى

بۆ بهکارهاتوون بهڵکو و نوێ.‏

حهقیقهتى و پهیوهندى دهرکهوتن

بانگهشهو 3- لێکۆڵینهوهى

به‏ داوه‏ زۆرى گرنگى ئارێنت قسهکردن،‏

و ئهکت بانگهشهکردنى هێزى ى‌هراب له‏ « بهندى له‏ یهکهم بهشى له‏ ‌هل مرۆڤایهتى«‏ ‏»دۆخى کتێبى له‏ ئهکت«‏ کرێکار.‏

ناسنامهى بۆ بانگهشهکردن بابهتى ‌هل تاکهکان چۆن که‏ دهکات ئهوه‏ باسى خۆیان

بارهى له‏ قسهکردن و ئهکت ڕێگهى بانگهشه‏

تر لهوانى جیاوازییهکانیان و جیاوازهکهیان

کهسایهتیه‏ دهکهن،‏ بۆخۆیان ڕێگهیه‏

بهو دهکهن.‏ ئاشکرا جیهان بۆ دهڵیت:‏

دهردهخات،‏ جیاوازییهکان ئارێنت دهکهن

ئاشکرا جیاوازییان هۆکارى ئهوان ش‌هراک ئهو دهکاتهوه-‏ جیایان شتانهى لهو ‌هو لێهاتوویان،‏ و تاک تواناکانى به‏ پهیوهسته‏ و‌هئ ههموو و کهمێتیان و خهوش ههروهها دهکات.‏

دابهش مرۆڤ ههموو خاسیهتانهى ناتوانن

تاکهکان پیشه‏ به‏ یان کار به‏ تهنها لهبارهى

ناسنامهکهیان،‏ بۆ بکهن بانگهشه‏ ‌هیۆب تر.‏ لهوانى دهکاتهوه‏ جیایان ئهوشتانهى دهشارێتهوه‏

تاکێتى کاردا له‏ کهسێک ههموو ‌هک پهیوهندى له‏ زنجیرهیهک ڕێگهى له‏ و‌هئ ههروهها سروشتهوه،‏ به‏ پهیوهسته‏ ‌هب بهسهریدا سهپێنراوه‏ بهندانهى و کۆت ئێمه‏

کاتێک بایلۆژیهکانهوه.‏ هۆکاره‏ هۆى ‌هب ئێمه‏ ئهوا کارێک له‏ دهکهین بهشدارى پهیکهرهکانمان

چۆنێتى دهتوانین تهنها ئهوهیه‏

حهقیقهت که‏ کاتێک بدهین،‏ پیشان جۆرهکانى

بۆ دهگهڕێینهوه‏ ههموومان ئێمه‏ ‌هب بدهین گرنگى پێویسته‏ و مرۆڤایهتى ‌هل ئێمه‏ بۆیه‏ جهستهییهکانمان.‏ پێویستیه‏ ‏»ههڵسوکهوت

کۆنتێکستهدا لهم ڕاستیدا ‏»چهند

و دهبینین«‏ ڕۆڵێک ‏»چهند دهکهین«،‏ ‌همێئ کاتێک دهکهین«،‏ مسۆگهر وهزیفهیهک ههیه.‏

پابهندبوونمان ههمان ههموومان ‌هی‌هه گهورهتر بوارى کارکردندا له‏ ههروهها یان

کارێک ههموو بۆیه‏ تاکێتى)الفردیه(،‏ بۆ لهسهره‏

دروستکهرهکهى هێماى بهرههمێک و قسهکردن له‏ تهنها شێوهیه‏ بهم ‏...وه‏ ‌هل تر ئهوانى لهگهڵ کارلێکردن له‏ ئهکتدا،‏ t

a

w

a

r

70

58

2020

بەهاری 70

کهسایهتیمان

ئهکتهکانهوه،‏ وشهو ڕێگهى لهئاستى

تهنها به‏ کارهکه‏ دهبێت.‏ ئاشکرا ناوهستێ،‏

خودهوه‏ لهبارهى بانگهشهکردن بانگهشهکردنهوه‏

هۆى به‏ مرۆڤ بهڵکو : که‏ دهکات ئهوه‏ درکى دهبینرێت:‏

دهیکهیت ئهوهى هێندهى به‏ یهکهم:‏ تاک‌هداو که‏ ئهوهیه‏ بهتهنها کار لهبهرئهوهى ببینرێیت.‏

وشه(‏ ‏)ماناى به‏ گۆڕنکارى

له‏ جۆرێک کارهکهت به‏ دووهم:‏ دهسهپێنى،‏

مادیدا جیهانى له‏ ئاڵوگۆڕ و ههڵدهستى

پێى ئهکتهى ئهو لهبهرئهوهى جیهانى

له‏ ههبێت کاریگهرییهکى ههردهبێت دهرهکییدا.‏

‌هل جۆرێک ئهکتهوه‏ ڕێگهى له‏ سێیهم:‏ و خۆت نێوان له‏ دهخوڵقێت پهیوهندى ‌هنووب پابهند بهو لهبهرئهوهى تردا،‏ ئهوانى عالمێکى

« تردا ئهوانى و خۆت لهبهردهم و کالێکردن سهر له‏ دهخوڵقێنیت ڕۆحى«‏ کاریگهربوون.‏

کۆمهککردنى

لهسهر کارکردن چوارهم:‏ ئازاد

ترى کهسانى مرۆیى:‏ بههاى جیهانى وک‌هو ئهوکاته‏ دهکاتهوه‏ خهبهرى تهمهڵى له‏ کۆمهاڵیهتیهکهدا

ناوهنده‏ له‏ بااڵ نمونهیهکى ر‌هس‌هل کاردهکات بۆیه‏ دهبێت،‏ بهرجهسته‏ و کهرتبوونه‏ ئهودوو نزیککردنهوهى بااڵکه.‏

نمونه‏ و واقیع نێوان جیاوازییهکانى ‌هب ههڵدهستێت ئهکت به‏ تاکهى ئهو لهبهرئهوه‏ خاوهنهکهى

بۆ ‏»نیه‏ تایبهت ‏»کارێکى تهنها « ئهو بهڵکو تر،‏ ئهوانى بێ بێت گرنگ و ىتشگ شێوازه‏ به‏ یه‏ کۆمهاڵیهتیه»‏ کاره‏ لهبهرئهوهى

جیادهکرێتهوه:‏ ههمووهکیهکهى ‌هک کۆتێکڕایى ناوهندى بۆ دهرهوه‏ دهچێته‏ کاریگهرى

و دهکرێت تیا لێکۆڵینهوهى تێیدا و رت ئهوانى عهقڵى سهر له‏ دهکات دروست ئهگهر

ژیانیان.‏ جیاوازهکانى الیهنه‏ و سود ‌هرۆج لهو پڕکردهوه‏ هاتووالپهڕهیکمان ‌هب مرۆڤ ئهوا « ههڵدهستن پێى کارانهى ‏»ڕۆتین«‏

یان نهریت«‏ غهریزهو حوکمى ‌هتک‌هئ زۆربهى بڵێین که‏ ههیه‏ ئهوهى تواناى بهدیهاتوون

نیهتێکى جێگرهوهى مرۆییهکان بااڵى

نمونهیهکى و ئهخالقى بههایهکى و دیاردهیهکى

ئهوانه‏ بۆیه‏ بهرجهستهکراون:‏ تایبهتیان

دهاللهتى و گرنگن کۆمهاڵیهتى ه‌ک دهرهکى ناوهندى ڕێگاى نهخشه‏ له‏ ههیه‏ ه‌ک کارێک کهواته‏ دهکرێت،‏ تێدا لێکۆڵینهوهى خۆیهوه

به‏ پهیوهندى و ههڵدهستێت پێى تاک کات کارێکى وهکو جار ههندێک ههیه-‏ ه‌ک کۆمهاڵیهتیهکهشدا کاره‏ له‏ دهردهکهوێت،‏ ههڵدهستێت

کاریگهر بزواندنى ڕۆڵێکى به‏ دهرهوه

ناوهندى له‏ بههێزه‏ کارتێکهرێکى یان ئهوان

دهگرێت،‏ خۆ له‏ تر تاکێکى چهند و ‌هراک ئهو دهاللهتى که‏ ئهوهدان ئامادهى له‏ 59

کهوتوونهته‏

ئهوان نهڵێین ئهگهر تێبگهن،‏ خۆیان

ڕۆڵى به‏ و کاریگهرییهکهى ژێر دهکێشن.‏

ههنگاوهکانى نهخشهى ههڵدهستن،‏ مرۆڤایهتى

چارهنووسى و چیرۆک 4- ‌هک دهکهین بهوه‏ درک ههندێکجار ڕێگهى

له‏ توانایاندایه،‏ له‏ تاکهکان چۆن تایبهتى

جیاوازى و ناسنامه‏ کرداروقسهوه،‏ ڕووى

له‏ جیاوازن که‏ دهربخهن،‏ خۆیان کیانیان،‏

و کهسێتیهکان لێهاتووه‏ و توانا بهشدارى

تاک کاتێک ئهوهشدا،‏ لهگهڵ ناتوانن

کرداردا و قسهکردن له‏ دهکات ئاشکراى

که‏ کهسایهتیهى لهو ههرگیز ى‌هگێڕ به‏ تهنها ئهوهش بن.‏ دڵنیا دهکهن واته‏

ڕوودهدات،‏ ڕووداوهکان گێڕانهوهى بهرههمى

چیرۆکانهى ئهو ڕێگهى له‏ تهنها ‌هب و شوناسنامهکهیانه‏ و کاروههڵسوکهوت ى‌هفیز‌هو لهبهرئهوه‏ دهردهخات.‏ ڕوونىئهوه‏ ک‌هن گرنگه‏ زۆر چیرۆکدا له‏ گیڕهرهوه‏ الیهنگران

کارى پاراستنى بهر له‏ تهنها به‏ بانگهشه‏

پێناوى له‏ بهڵکو وتهکانیان،‏ و ئارێنت

بکهرهکه.‏ ناسنامهى تهواوى بۆکردنى ههواڵمان

چیرۆکخوان ‏»چیرۆکهکانى دهڵێت:‏ t

a

w

a

r

70

60

2020

بەهاری 70

ههموو

کهسێتیهکانى«‏ بارهى له‏ پێدهدات سهنتهرى

‏»له‏ پاڵهوانهکهى چیرۆکێک،‏ بهرههمهێن

دهشێ چیرۆکێکدا ههموو بهرههمهى

ئهو بارهى له‏ پێبدات ههواڵێکمان ههواڵمان

ئهفالتون بێ به‏ کردووه».‏ دروستى و سوکرات کهسایهتى بارهى له‏ پێدهدات ئهسیناییهکاندا،‏

ناو له‏ ههڵوێستى سروشتى شیوهنگێڕییهکهى

وتارى سیۆکیدیس بێ به‏ ‌هب دووباره‏ و دهکات تهواو ى ‏»بیرکلیس«‏ دایدهڕێژێتهوه،‏

کاریگهر بههێزترى ڕێگهیهکى ‌هک دهکات ئاشکرا بۆ هۆکارهشمان ئهو ‌هل بیرکلیس و سوکرات ئهوهى هۆى بۆنهته‏ هۆکارى

بهمهش بن،‏ دیارهکان کهسایهتیه‏ ڕاستیدا

له‏ ڕووندهبێتهوه.‏ بۆ جیاوازیهکانمان زۆرگرنگهکانى

و بههێز لێدوانه‏ له‏ یهکێک تک‌هئ واتاى :« دهڵێت که‏ وتهیهکیهتى ئارنێت،‏ گێڕانهوهى

ڕێگاى به‏ دهبهستێت پشت خۆى مێژوونووسان

که‏ شێوهیهک به‏ ڕووداوهکان ‌هل ههڵدهستن«.‏ پێى چیرۆکخوانهکان و ڕۆمانهکان

چیرۆکى وایه‏ پێى ئارێنت بهرئهوه‏ ‌هو‌هئ فهلسهفیهکان،‏ بیرکردنهوه‏ له‏ باشترن دهدات

گرنگى ڕۆمان که‏ نیه‏ تێدا گومانى ئهزموونىمرۆڤایهتى.‏

تاکێتى سروشتى به‏ ىرکیف کارى له‏ دژه‏ ئهوهى ههمیشه‏ ‌هب« تایبهته».‏ ڕههاى و دهستبهسهرداگرتن ۆب نوێ ڕێگهى پێشنیارکردنى به‏ حهقیقهت«‏ تایبهتى

خودى نێوان پهیوهندى تێگهیشتنى گهورهى

زاناى و خود که‏ کۆمهڵگه‏ مرۆڤ،‏ سهرچاوهیهکى

ئهدهب ههندێکجار تیایه،‏ دهستبهرداربوونى

بۆ ئارێنت بۆ گرنگه‏ ‌هو‌هووڕ لهم بۆیه‏ فهلسهفی.‏ کهلچهرى له‏ ‌هل نییه‏ فهلسهفهیهک ‏»هیچ دهڵێت:‏ ئارێنت بکهین

بهراوردى بتوانین واتاکانیدا چڕوپڕى گونجاو

شێوهیهکى به‏ که‏ چیرۆکێکدا لهگهڵ دهگێڕدرێتهوه».‏

ئارێنت

الى سیاسى فهلسهفهى بهاڵم ههڵهێنجانى

بۆ ڕۆمان«‏ بۆ ڕێگایهک ‏»دهبێته‏ . ئێستادا«‏ دڵى له‏ ڕابردوو ڕاستى و پهند دهردهکهوێ

باشتر شێوهیهکى به‏ ئهکت بۆیه‏ ڕۆمانووسینهوه‏

شێوازى ڕێگهى له‏ ڕێگهى

له‏ . ههبوون پێگهى له‏ گوزارشتکردن ئهکتهکان

بارهى له‏ چیرۆکێکهوه‏ گێڕانهوهى چونکه‏

بهشدارن،‏ تێیدا کارهکتهرهکان که‏ ن‌هکب بهشدارى توانایاندایه‏ له‏ ئهکتانه‏ ئهو ریکۆر

پۆل حهقیقهتهکان.‏ کهشفکردنى له‏ ئارێنت

سیاسى ‏»پڕۆژهى : وتیویهتى نهمریکردنمان«‏

به‏ بۆ ههوڵدانه‏ گهورهترین داردهکرێت

سنوور کاتێک ئهکت واتاى بۆیه‏ دهبێته‏

و پێبێت کۆتایى خۆى ئهکت که‏ ‌هب ئهکت بیگێڕینهوه..‏ ڕهنگه‏ چیرۆکێک ‌هب بهڵکو نایبینینهوه‏ کردنیدا ساتى له‏ تهنها ڕۆمانهکاندا

ڕوداوى له‏ گهورهتر شێوهیهکى 61

‌هک بڕوایهدایه‏ لهو ئارێنت دهبینرێتهوه.‏ چارهسهرى

و گرنگی دهتوانن چیرۆکهکان ن‌هکب گهورهکان ڕووداوه‏ به‏ پێشکهش تایبهت لهبهرئهوهى

فهلسهفیدا کۆنتێکستى ههمان له‏ ههیه»‏

جیاوازى تهفسیرى ئیمکانیهتى ڕۆمان جیهانیهکان،‏

جیاوازییه‏ بۆچوونه‏ پێى به‏ چیرۆک

له‏ گوێ کهسانهى ئهو زۆرن کۆتاییهکى

ئهگهرى لهبهرئهوهى دهگرن،‏ مشتومڕوئهرگۆمێنت

که‏ ههیه،‏ کراوهى دهگرێت.‏

لهخۆ ڕووداوهکان لهبارهى ڕۆمان

‏»چیرۆکى : دهڵێت ئارێنت ههروهها ئاسانترین

و باشترین به‏ ڕووداوهکان ماناى حاڵهتى

له‏ تایبهتى به‏ دهکات«‏ کهشف ڕێگا و تێگهیشتن که‏ ترسناکهکان ڕووداوه‏ ۆب تایبهتى به‏ ئاستهنگه،‏ خهیاڵمهندییان .‌هی‌هه بهرکهوتنیان لهگهڵى کهسانهى ئهو تێگهیشتنى

بۆ باشه‏ ئامرازێکى ڕۆمان بۆیه‏ کارهساتبارهکان.‏

مێژووییه‏ ڕووداوه‏ دنیسان

ئیسحاق وتهیهکى ئارێنت لێرهدا ووم‌هه بهرگهى ‏»دهتوانین دههێنێتهوه:‏ داماننا

چیرۆکێکدا له‏ ئهگهر بگرین خهمهکان ،« گێڕایهوه‏ لهبارهیهوه‏ چیرۆکێکمان یان ههموو

بهرگهى ‏»دهتوانین تر:‏ واتایهکى به‏ بۆیه‏

باسمانکرد«،‏ ئهگهر بگرین خهمهکان بۆ

دادهنرێت گرنگ ئامرازێکى به‏ چیرۆک جیهان.‏

ناشیرینیهکانى کردنى بهرههڵستى ڕاستگۆیى

بۆ دانانرێت پێوهر تهنها به‏ ڕۆمان بهڵکو

گرنگیهکهى،‏ سنوردارکردنى و مرۆڤ درێژایى

به‏ کارهکانه‏ بیروهرى پارێزهرى ‌هناراک ئهو وادهکات شێوهیه‏ بهم زهمهن،‏ بهخشین

ئیلهام بۆ بن سهرچاوهیهک نمونهیهک

چهند شێوهیهک به‏ ئاینده،‏ له‏ و بکهینهوه‏ السایى دهشێ دهکات دروست ‌هب شهکان و کارو بۆیه‏ بڕۆیین..‏ سهرى له‏ رم‌هن ههڵسوکهوت بیرهێنانهوه‏ کردهى بێ دووباره‏

بیرهێنانهوه،‏ تهنها به‏ چونکه‏ . ناکهن چیرۆکدا،‏

شێوهى له‏ دهگێڕێتهوه‏ کارهکان ڕزگار

کارهکانیشیان و بکهر ژیانى ڕهنگه‏ پارێزگارى

دواجار و بیرچوونهوه‏ له‏ بکات هۆیهیه‏

لهبهرئهو کار.‏ بایهخى له‏ دهکات ىزێڕ زۆر شێوهیهکى به‏ یۆنانیهکان که‏ دووانه‏

ئهو چونکه‏ دهگرن،‏ مێژوو و شیعر دهپارێزێت

ڕابردوویان پیرۆزهکانى کاره‏ )تێب سهربهرزیی کهمترین ئهوه‏ ‏)ڕهنگه‏ داهاتوو.‏

نهوهکانى بهرژهوهندى بۆ و شاعیر سیاسیهکهى وهزیفه‏ ههندێکجار به‏

و پارێزگاریکردن له‏ مێژوونووسهکان وایکردووه‏

و کۆنهکان کاره‏ بیرهێنانهوهى ئاینده.‏

ئاڕاستهکردنى بۆ سهرچاوهیهک ببێته‏ بهسهرقافڵهى

هۆمیرۆس نمونهکارهکانى بۆ دادهنرێت.‏

کارانه‏ ئهو دهرکهوتن

فهزاى و دهسهاڵت 5- t

a

w

a

r

70

62

2020

بەهاری 70

‌هل ههریهک پهیوهندى ڕوونکردنهوهى بۆ دهرکهوتوودا

فهزایهکى له‏ دهسهاڵت و ئهکت ڕۆڵى

دهکهین:‏ پرسیار ئارێنت،‏ الى چییه‏

شانۆنامهیى کارێکى بهرجهستهکردنى بۆچى

ئارێنت؟ الى دا سیاسى تیۆرى له‏ ىێپ و دهکات گشتی فهزاى بۆ ئاماژه‏ ههمیشه‏ کارهکتهره‏

شانۆ«‏ ‏»تهختهى سهر له‏ وایه‏ بانگهشه‏

ئهکتهکانیان و قسه‏ به‏ سیاسیهکان گهوره‏

شێوهیهکى به‏ بۆچى دهکهن؟ خۆیان بۆ ‏»بهرجهستهکردن«‏

وهکو خوازهى به‏ پشت ‌هل دهبهستن هونهرى«‏ ‏»لێهاتووى و سیاسى

ئهکتى چهمکهکانى له‏ گوزارشتکردن نیسبهت

به‏ وه‏ ههیانه؟ ئهوئازادیهى و ۆب پهنابردن له‏ ئارێنت ئایا : خاڵهوه‏ ئهو بینیووه‏

تاچهندسودى شانۆگهرى خوازهى ‌هل کێشهکان و گشتى فهزاى سروشتى له‏ فهزایه‏

لهو سود تهنها به‏ ئایا نوێدا،‏ سهردهمى ‏»دهوڵهت

وایکردووه‏ چى وهردهگرێت،‏ شیاندن

نمونهیهکى یۆنانیهکان شار«ى گشتیهکاریگهرهکان؟

کایه‏ ههموو بۆ بێت ‏»له‏

شار ‏»دهوڵهت خوازهى جار زۆر دهبێتهوه،‏

دووباره‏ ئارێنت نووسینهکانى کێتاک لهبهرئهوهى خوازه‏ دهڵێین پێى بۆیه‏ رۆز ئهوا بهکاردههێنێت،‏ ‏»زاراوهیه»‏ ئهو ۆب ناکات ئاماژه‏ تهنها به‏ سادهیى،‏ به‏ »راش ‏»دهوڵهت له‏ سیاسیهکان دامهزراوه‏ و سهردهم به‏ پهیوهندى که‏ یۆنانیهکان ى تاک‌هد ئاماژهش بهڵکو ههیه،‏ بارودۆخێکهوه‏ حاڵهتانهى

ئهو ههموو به‏ پهیوهندییهکهى بۆ کایهى

مێژووداوجێگهى له‏ دهرکهوتوون که‏ ڕێگهى

له‏ بۆتهوه‏ تێدا قسهى و ئهکت گشتى ‌هل یهکسان،‏ و ئازاد هاواڵتیانى له‏ کۆمهڵێک وێنه‏

له‏ یۆنانى ى شار«‏ ‏»دهوڵهت ڕاستیدا بهڵکو

نهبوو«،‏ شار ‏»دهوڵهت مادییهکهیدا دهکردوپێکهوه‏

کاریان بوون خهڵک کۆمهڵێک ڕێکخراو،‏

شێوهیهکى به‏ دهکرد گفتوگۆیان و‌هئ که‏ بوو شوێنه‏ ئهو فیعلیان شوێنى وه‏ ‌هل دهژیان تیایدا که‏ تیاکۆدهبۆوه‏ خهڵکانهى ‌هل پۆشین چاو به‏ مهبهستهدا،‏ ئهو پێناوى ‌هب دروشمه‏ شێوهیه‏ بهم شوێنه،‏ ئهو پێگهى ،یۆڕب ههرشوێنێک ‏»بۆ ئهمهیه:‏ ناوبانگهکه‏ چهندین

شاردایت«‏ دهوڵهت ناو له‏ ئهوا ناوێن له‏ بڕوایهى ئهو لهبارهى ههیه‏ دهربڕین ‌هک شێوهیهک به‏ ههیه‏ داگیرکهرهیۆنانیهکاندا سیاسیهکانى

پهیوهندییه‏ سروشتى جۆرى ببنهوه

دووباره‏ دهکرێ بوون،‏ دروست شێوهیهک

به‏ نوێیهکانیاندا،‏ داگیرکارییه‏ له‏ ‏»بهشداریکردنى

هۆى به‏ پانتاییهکه‏ دهکرێ ىنێوش که‏ بێت،‏ ئهکتهکانهوه»‏ و قسه‏ بێت

جێگایهکدا ههر له‏ خۆى گونجاوى ه‌و‌هل جهخت ئارێنت لهبهرئهوه‏ دهیدۆزێتهوه.‏ ‌هل ‌ه ‏)گهل(‏ کارى سیاسهت که‏ دهکاتهوه‏ 63

یۆنانیهکانه‏

دهستکردى ئهوه‏ تایبهت به‏ یۆنان،‏ ‌هل گوزارشته‏ شار«‏ دهوڵهت ‏»ههربۆیه‏ .. ‏»بریتیه‏

فهزایهش ئهو دهرکهوتن«،‏ ‏»فهزاى کهسانى

بۆ دهردهکهویت که‏ شوێنهى لهو ،نم بۆ تر ئهوانى دهرکهوتنى وهکو تر ‌هین شتانێک ئهوه‏ دهبینیت،‏ خهڵک کاتێک نازیندووهکانى

و زیندووهکان شته‏ وهکو دهربکهون«‏

ئاشکرا به‏ بۆئهوهیه‏ تهنها تر،‏ از‌هف ئهو سهرلهنوێ و ههمیشه‏ دهکرێ . خهڵکه‏

که‏ ‏»ئهوکاتهى بخوڵقێنرێت،‏ گشتیه‏ و‌هئ« یان کۆدهبنهوه»‏ پێکهوه‏ سیاسیهکان کۆدهبنهوه‏

پێکهوه‏ کهسهکان که‏ کاتهى ئهگهربهم

ئیتر . گفتوگۆوکارهکانیان«‏ بۆ ‌هک ئهکت،‏ له‏ داهێنانێکه‏ ئهوه‏ بێت،‏ شێوهیه‏ اهن‌هت دهردهکهوێ،‏ الواز زۆر فهزایهدا لهو ى‌هگێڕ له‏ بهدیدهاتووه‏ که‏ دهیبینیت کاته‏ ئهو قسهدهکهیت.‏

کاتێک یان کارێک به‏ ههستان پێچهوانهى

به‏ ئهوه‏ دهڵێت:‏ ئارێنت ههروهها دروستى

خۆمان که‏ فهزایانهوهیه‏ ئهو جواڵوهدا

واقعیه‏ لهو ئهکت بۆیه‏ دهکهین،‏ اهن‌هت ئهمهش دهیبینینهوه،‏ ئێمه‏ که‏ نامێنێتهوه‏ ناشارێتهوه–‏

کهسهکان جیاکردنهوهى به‏ کارهساته‏

حاڵهتى له‏ که‏ ئهوهى وهک سیاسى

ههیکهلى و ڕوودهدات گهورهکاندا شاردنهوهى

به‏ بهڵکو دهڕوخێت-‏ خهڵک فهزایه‏

لهو وهستانی یان خۆی چاالکیهکانى . ڕوودهدت ئهوه‏ و‌هئ ئارێنت الى گشتیهکان کایه‏ ههربۆیه‏ ‌هل دهکهن گوزارشت تاکهکان که‏ فهزایهیه‏ ر‌هس‌هل پێویسته‏ که‏ ناوهندهیه‏ ‏»ئهو خۆیان،‏ دهربکهوێ،‏

تیا بهردهوام ههمووتاکێک کارو

ڕێگهى له‏ بکات خۆى بۆ بانگهشه‏ دهکاتهوه‏

جیاى تایبهتیانهى ئهودهستکهوته‏ دهبێته‏

سیاسى ئهکتى کاتێکیش . تر«‏ لهوانى ههردهبێت

ئهوا خود،‏ بۆ گشتى نمایشى بۆبخاته‏

ئهوهى ههبێت کۆمهڵگهیهک ‌هک کردووه‏ ئهوهى تێبینى ئارێنت ڕوو.‏ پهیوهندییه‏

تۆڕى « ڕێگهى له‏ ئهکته‏ ئهو ‌هک فهزایهک ڕوودهدات،‏ مرۆییهکانهوه»‏ ىۆخ دهگرێته‏ تر کهسانى له‏ ژمارهیهک جیهانێکى

« له‏ و قسهدهکهن و کاردهکهن دراوهوکارلێکى

چواردهوییان هاوبهشدان«‏ زۆربهى

« دهکهن.‏ دروست مرۆیى فیعلى

واقیعى به‏ تایبهتن وشهوئهکتهکان ى‌هراب له‏ بێت بانگهشهیهک ئهوهى جێى له‏ لهبهرئهوهشه،‏

. قسهکهرهوه»‏ و بکهر خودى ههبێت،‏

گشتى کایهیهکى دهبێت سیاسهت که‏ بوارێکى

که‏ دهبێت دروست کاته‏ ئهو بۆیه‏ . مرۆڤدا نێوان له‏ ببێت دروست هاوبهش فهلسهفهى

پێشوودا ئهوهى ڕۆشنایى لهبهر ‌هل گهیشتنێکه‏ بهیهکتر ئارێنت الى سیاسى به‏

‏)فینۆمینۆلوجى(‏ دیاردهناسى تێگهیشتنى t

a

w

a

r

70

64

2020

بەهاری 70

اهن‌هت به‏ ئهوهش دهرکهوتنهوه،‏ گرنگى هۆى بهڵکودهاللهتێکى

نیه‏ سیاسى دهاللهتێکى بۆیه‏

بوونناسیانهیه،‏ و ههیه‏ بوونناسى سروشتى

شتێک،‏ ههموو که‏ واته‏ دهرکهوتن مردوو،‏

یان زیندووبێت دهستکرد،‏ یان بێت دهتوانین

و دهرکهوتنهدا لهو دهکات بهشدارى لێببینین

چێژى و بێت لێى گوێمان و بیبینین بوونهوهرانهى

ئهو لهگهڵ پێبکهین ههستى و ئارێنت

ڕاستیدا له‏ ههیه،‏ ههستیان که‏ و نووب « که‏ دهکات وتهیه‏ ئهو الیهنگرى جیهانن«.‏

مانهوهى هۆکارى دهرکهوتن دهرکهوتن

سیاسیشدا کایهى له‏ ههروهها ىیرۆیت ڕهگهزهکانى له‏ ڕهگهزێکه‏ )appear( ‌هک وایلێدێ گشتى شێوهیهکى به‏ ئارێنت،‏ بیبینێت

کهس ههموو واته‏ به‏ ‏»دهربکهویت«‏ ههڵوێسته‏

شوێنکهوتنى بهر له‏ لێبێت،‏ گوێى و ‏)گشت(‏

که‏ دهبینین فینومینۆلۆژییهکانى وایه،‏

بانگهشهکردن ههلى وهکو ئهو الى ‌هب ههڵدهستێت که‏ تایبهتهوه‏ پێچهوانهى به‏ دیاردهکان

به‏ لهوێدا سیاسهت شاردنهوهى،‏ ‌هل خودى بانگهشهى به‏ یا دیاریدهکرێت فهرمایشته‏

ههربۆیه‏ دهرکهوتندا،‏ فهزاى له‏

ئارێنت،‏ بۆچوونى پێى به‏ سیاسیهکان،‏ فهزاى

ههمیشه‏ دهبێت ئاشکران،‏ ڕوواڵهتدا ىۆه به‏ بکرێنهوه‏ دووباره‏ دهرکهوتن کێڵ‌همۆک ئهستۆى له‏ بوونهکهى که‏ ئهکتهوه،‏ گفتوگۆ

و مشتومڕکردن بۆ پێکهوه‏ کهسه‏ ساتێکدا

له‏ ههروهها گشتیهکان،‏ کاره‏ لهبارهى دهوهستێت.‏

چاالکیه‏ ئهو که‏ دیارنامێنێت تک‌هئ له‏ چاوهڕوانکراوه‏ ههمیشه‏ که‏ ئهوهى بهدیدههێنێت،‏

تاکهکان قسهى که‏ ئهوهیه‏ ه‌ک پڕۆژهیهک کردنى بۆ کۆدهبنهوه‏ پێکهوه‏ ه‌ل ئهوهى وهک دهردهکهوێت،‏ لهپڕ زۆرجار ه‌ب ڕهنگه‏ یان ڕوودهدات،‏ شۆڕشهکان کاتى جهماوهرهوه

ڕێى له‏ بێت بهرههم هێواشى یان

یاسا له‏ بچوک بهشێکى گۆڕینى بۆ ه‌نۆک فهزا ئهو لهوانهیه‏ ههندیکجار سیاسهت،‏ خولقاندوویهتى

گشتى فهزاى که‏ بخوڵقێنێت ه‌ل کۆبوونهوهکان له‏ گفتوگۆ،‏ و ئهکت له‏ کارکردندا،‏

کۆبوونهوهکانى له‏ و شار مهیدانى بهریهککهوتنى

و خۆپیشاندانهکان له‏ مافه

و دادپهروهرى پێناوى له‏ ملمالنێیهکان یهکسانهکان.‏

کردن

پێشبینى کێشهى 6- تایبهتمهندى

چهندین ئارێنت الى ئهکت ه‌ی‌هه کردنى بانگهشه‏ تواناى : لهوانه‏ ههیه‏ له

ئازادى بوونى کرێکار،‏ ناسنامهى بۆ دهرکهوتن

فهزاى داهێنانى دهرکهوتندا،‏ دهسهاڵت.‏

خوڵقاندنى بۆ بواردان ندرک پێشبینى ئهگهرى لهگهڵئهوهشدا و بهڵێندان دهسهاڵتى و پڕوپاگهنده‏ یان تک‌هئ چونکه‏ نیه.‏ لێبووردهیى دهسهاڵتى 65

مرۆییهکان

پهیوهندییه‏ تۆڕى بارهى له‏ پلۆرالیزمهوه‏

کۆنتێکستى ڕێگهى له‏ دهدوێت،‏ ‌هک کهسێک هیچ شێوهیه‏ بهم ‏)التعددیه(‏ بهسهر

بدات حوکم ناتوانێت دهکات کارێک ههرکرێکارێک

ههربۆیه‏ کۆتاییدا.‏ ئهنجامى وان دهچێته‏ ههڵدهستێت چاالکیهک به‏ که‏ ههموو

که‏ ڕووداو و ئهکت له‏ ئاڵۆز تۆڕێکى دهبن،‏

بهشدار لهگهڵیدا تریش چاالکوانهکانى پێشبینى

ناتوانرێت ههرگیز که‏ لێدێ وای تاکو کهسێک

هیچ نیهتى له‏ بکرێت ئهنجامهکهى ‌هک‌هراک کراوهیهو ئهنجامهکه‏ که‏ تر.‏ لهوانى چاوهڕوانناکرێت

تێدا پێشبینیهکى هیچ ئێمه‏

زۆرینهوه.‏ و مرۆڤ ئازادى بههۆى ىدازائ کارهکانمانهوه‏ لهسهرهتایى ههر تس‌هد به‏ نوێ دهستکهوتى ههیه‏ ئهوهمان دانى

بڕیار هێزى کهسێک هیچ بهاڵم بهێنین،‏ ئارێنت

کارهکانى.‏ ئهنجامى به‏ سهبارهت نیه‏ کێشهیهى

ئهو خۆرئاوا فهلسهفهى وایه‏ پێى ر‌هس‌هل وهستان ڕێگهى له‏ کردووه‏ چارهسهر لهگهڵ

کارلێکردن کایهى له‏ کشانهوه‏ و ئهکت ‌هل کردن پارێزگارى مهبهستى به‏ تر ئهوانى سهالمهتیهکهى.‏

و تاک ئازادى سهرچاوه:‏

حنه‏

عند الفعل نڤریه‏ المتمدن-‏ حوار - وابحاپ

مواچیع المحور:‏ گلبه،‏ ابراهیم ارندت،‏ سیاسیه‏

t

a

w

a

r

70

66

سیاسهت

هیچ

شوناسێک

بەهاری 2020

وهرناگرێت

70

و:‏ شیرین تاهیر

67

‌هل ئهبهدییانه‏ و دۆستانه‏ چیتر بۆئهوهى ههموو

پێویسته‏ ئهوا نهڕوانین سیاسهت نی‌هکب درک ناعهقاڵنیانه‏ پهرهسهندنه‏ ئهو لهسهرهتاوه‏

دهکات گهشه‏ چۆن که‏ ههر

وهک دواجاریش چۆن ههروهک ههڵوهشانهوه‏

و شکست ئهگهرى ڕیسکێک ئهگهرچى

ههیه،‏ وهستانى و لێکترازان و ى‌هگێڕ له‏ پێشوهخت شێوهیهکى به‏ سیاسهت و ئامانج و پهیڕهو و فیکرى میکانیزمێکى چهسپاوه،‏

و جێگیر فۆڕمدا له‏ کارکردنهوه‏ ‌هب نابهخشێت تایبهتمهندیهک هیچ بهاڵم کهواته‏

پیاو(‏ و ‏)ژن ڕهگهز جۆرى پێى ‌هک نییه‏ سۆپهرمانه‏ کارهکتهره‏ ئهو پیاو -نژ نه‏ دهرپهڕێنێ،‏ بهسیاسهتهوه‏ سنگ ێناوت نه‏ که‏ الوازهیه‏ کارهکتهره‏ ئهو یش کاربکات،‏

سهربهخۆیانه‏ سۆبجێکتڤێک وهک هیچ

‏)فیکر(‏ بابهتى ماهیهتى جێگیربوونى ناکات

بهیان شووناسهکان بۆ دژیهکیهک پیاو،‏

و ژن سۆبجێکتى بههاى جیاوازى بۆ ئارهزووى

پیشاندانى دهرحاڵى چونکه‏ سیاسیانه‏

واقیعى کات هیچ سیاسیانه‏ ۆب نییه‏ کۆنکریتى چوارچێوهیهکى و نییه‏ t

a

w

a

r

70

68

2020

بەهاری 70

لهجیاتى

کهم النى ئهوا سیاسهتهوه،‏ واقیعى کارکردنى چۆنێتى و چهندایهتى ت‌هسایس واقیعى له‏ کهمێک تر ئهوانى تهنانهت سیاسهتدا،‏ خودى لهناو پیاو و ژن ،‌هی‌هک‌هگنرگ پرسیاره‏ ئهمه‏ بخوێنهرهوه...‏ بێت،‏ ڕادیکاڵیش جواڵنهوهیهکى ئهگهر ههموو

ئهم ناو له‏ تێبگهین،‏ ئێستا له‏ چۆن بۆ شوناس بێ فیکر پراکتیزهکردنى هێشتا رکیف سیاسهتدا؟ دهستهواژهى دژایهتیانهى دهڕهخسێنێ تێکهاڵوبوون دهرفهتى ئهویتر ‌هو‌هعیقاو ‌هب ههیهتى که‏ پهیوهندییهى لهو دهرفهتى که‏ جێگهیهى ئهو بگاته‏ دهتوانێت و ىکێتش‌هک سیاسهتێکیش ههموو ههروهها سۆشیالیزمى خهباتى ههیه،‏ سهرکهوتنى و‌هب ‌هو‌هعیقاو به‏ دهیبهستێتهوه‏ هاوچهرخ وزهى له‏ که‏ سهلماندووه‏ ڕاستیهى ئهو سهرمایه‏

بوونى قهڵهو بۆ شوێنێکه‏ جێگایهى گهشهکردووى ههوڵێکى ژندا کارکردنى او‌هئ سیاسهت،‏ بۆ پهرلهمانێک شێوهى له‏ ئازادى به‏ جێگۆڕکێ بۆ ههیه‏ گونجاوتر م‌هه ئهمڕۆ که‏ بۆچوونهى ئهو دهگهینه‏ پێشنیارکردنى سیاسهتدا.‏ لهناو کارکردن ى‌هو‌هئ لهگهڵ پهرلهمان ههم سیاسهت جێگیر و سانا ههروا کارێکى سیاسهتکردن ‌هر‌هنێون دهبهخشێته‏ مهعنهوى پێگهیهکى نزیکى به‏ زۆر بتوانێ نییه‏ بهستوو دهق و ش‌هی‌هوێشو‌هب ههر گهل ڕهنگاوڕهنگهکانى لهناو لهوهش جیا بکهین،‏ مومارهسهى ت‌هسایس سهرمایه،‏ پێکهوهنانى بۆ پێگهیهکه‏ و ڕهگهز کۆمهڵێک سیاسهتدا حهقیقهتى تێب بیرلێکردنهوه‏ قابیلى نییه‏ شتێک لهمڕۆدا بهربهست و تێۆریزهکراو کێشهى و ئامانج ادیتساڕ له‏ چونکه‏ لێى،‏ دهرچوون له‏ بێجگه‏ عهقاڵنیهتى و جهدهل و تێنهفیکرین و ووب‌هد ،تێب سیاسهت سیاسهت ئهگهر ههرکوێیهکدا له‏ ڕهنگه‏ ههیه‏ ناگهشهکردو ،تاکبراک ههیه‏ که‏ ئهوهى وهک سیاسهت ئهڵقهى بێت وێستگهیهکدا لهههر و بێت ‌هب پهیوهندى فیکر فهلسهفهى لهبهرئهوهى بۆ بیوهستێنێ.‏ و بپچڕێنێ سیاسهت پهیوهندى

فیکریش مێژووى ههیه،‏ فیکرهوه‏ تێگهیشتن بۆ و سیاسهت ناوى له‏ تێگهیشتن واگن‌هه چهندین که‏ ههیه،‏ دهوڵهتهوه‏ به‏ تهعینکردنى و سیاسهت واقیعى له‏ ىایند ۆب ڕۆشنایه‏ ئهم یهکترهوه،‏ له‏ دوورن بهشێک دژهواتاکانى و سیاسهت ناوى و ش‌هڕ جیاکردنهوهى بۆ گرنگه،‏ ئهمڕۆ داناوه،‏ ‏–م بادیو ئاالن نووسینهى لهم م‌هل ڕوواڵهتهکان،‏ و جهوههر سپى،‏ ناومێژووى دهچیته‏ پیشانتدا وا ئهگهر 69

دووبارهکردنهوهى

بۆ سیاسیانه‏ مفرداتى ناوى له‏ تێڕامان له‏ بادیۆوه‏ ئاالن نووسینهى جیاکردنهوهیه‏

ئهو که‏ بنچینهییهکان تێزه‏ دیکه‏ دنیابینى ههندێک به‏ دهگهین سیاسهت،‏ ووم‌هه وایه‏ پێى یهکهمیان:‏ دهنێت،‏ بنیات فیکرو سیاسهت،‏ و فهلسهفه‏ پهیوهندى له‏ بریتیه‏

لهجۆرهکان جۆرێک به‏ سیاسهتێک سیاسهت.‏

و واقیع سیاسهت،‏ کهواته‏

)singularities ( تاکگهرێتى له‏ لهو ناوێکه‏ سیاسهت ناوى درستبوونى ‌هیین بوونى سنوردارکردنێک جۆره‏ هیچ ناو له‏ الزیرز که‏ سهرهکیانهى ناوه‏ سنوردارکردنێک

ههرجۆره‏ سیاسهت،‏ بۆ تاکو پێدا گهشهى فیکرییهکاندا ئهگهره‏ ک‌هن رت شتێکى بۆ دهگۆڕێت سیاسهت لهههمانکاتدا ههبێت.‏ بهردهستى ئهنجامێکى جار

زۆر واقیعدا له‏ خۆى،‏ سیاسهت بۆ زانستى ناوێکى ‏)ئهنترۆپۆلۆژیا(‏ مرۆڤناسى ت‌هڵو‌هد ۆب دهگۆڕێت که‏ لهوکاتانهدا سیاسهتهوه‏ به‏ پهیوهندى و مهعریفیانهیه‏ ‌هل تاکگهرایهکهى مێژووکردنهکهى به‏ لهسهر الزیرز بیڵێین ڕوونتر یا نییه،‏ م‌هئ .‌هرکیف سیاسهت دووهم:‏ دهستدهدات.‏ به‏ نهوهستاوه،‏ خاڵه‏ لهم جهختکردنهوه‏ ‌هل ‌هییتیرب ڕاده‏ ئهوپهڕى تا بانگهشهکردنه‏ سهرۆکێکى و تێکۆشهرێک ئهو که‏ تایبهتى تیۆرى،‏

/ پراکتیکى دوانهى بۆ پهنابردن به‏ تر کهسانى بوو،‏ نمونهیى سیاسى ‌هک شتهیه‏ ئهو ‏»کار«‏ بێگومان لهوێدا ‏»زۆر دهڵێت بوون:‏ ئاشنا ئهو مهعریفهکانى ‌هک ى‌هو‌هل بێجگه‏ ههڵدهستێ،‏ پێى سیاسهت سهرقاڵى سیاسهت پرسهکانى دهمێکه‏ ۆب سادهیه‏ و تهواو کارێکى ڕاستهوخۆ ئهوه‏ پێوهى بهردهوام تائێستاش کردووم،‏ پێگهکهى

دیاریکردنى فیکر دهستنیشانکردنى له‏ پڕۆژهکه‏ ناتوانم تر الیهکى له‏ سهرقاڵم،‏ ک‌هی‌هشێک هیچ سێیهم:‏ لێى.‏ جیانابێتهوه‏ که‏ له‏ . بکهمهوه»‏ بچووک مرۆڤناسیدا ناوى وکڵ‌هب نییه،‏ فیکرهدا ئهو ههبوونى له‏ بوونى سیاسهت ئهنترۆپۆلۆژیادا سیاغهى نیناوت‌هد ایائ فیکرکردنیدایه.‏ به‏ له‏ کێشهکه‏ ئهوهشدا لهگهڵ ناوێکه.‏ که‏ لهوهى بێجگه‏ نییه‏ ‌هو‌هئ فیکر؟ وهکو بکهینهوه‏ سیاسهت له‏ بیر ئهندامێکه‏ ئهنسرۆپۆلۆژیا ناوى ههبوونى ت‌هیرکیف‌هت واتاى چوارهم:‏ پرسیارهکهیه.‏ ڕێگهیهوه‏ لهو دهتوانێت وردى به‏ که‏ سیاسهت.‏

بۆ مێژوویی فۆرمێکى له‏ بریتیه‏ دهستبگرێت خۆى وهکو سیاسى عهقاڵنیهتى او‌هک فۆرمێکه‏ سنووردارکردنى ههروهها دیاریکردنى بۆ شوێنێکه‏ و سهریدا به‏ 70

t

a

w

a

r

70

ناوێن له‏ ههیه‏ پهیوهندییهک دهکرێت ئیعتیبار و‌هئ بارهى له‏ تایبهت به‏ فیکردا،‏ و سیاسهت ناوخۆییانهى

وته‏ ئهو ڕێى له‏ تێگهیشتنهى خراپه‏

و ‏)چاکه‏ ههیه‏ سیاسهت خودى بۆ شۆڕشگێڕى

هۆشیارى جیست،‏ سانت الى ئاماژه‏

تاد...(‏ لینین،‏ لهالى مهرجێک وهکو قۆناغێکى

له‏ بریتیه‏ فۆرم بۆئهوهى دهکات لهسهر

فۆڕم چونکه‏ قبوڵناکرێت،‏ وهکوخۆى سیاسهتێک

که‏ دهڕوات.‏ خۆى ڕێگاى بڕینى هاتووه،‏

کۆتایى نییه‏ ئهوه‏ دهوهستێت،ماناى ‌هو‌هل بیر پێویسته‏ ئهوهوه،‏ پێچهوانهى به‏ لهسهریهتى

سیاسهتێک ههموو که‏ بکهیتهوه‏ ‌هیین بهڵگه‏ وهستانه‏ ئهو لهکاتێکدا بوهستێت.‏ ‌هک ئهوهى بهڵکو حهقیقهت،‏ بوونى لهسهر 2020

بەهاری 70

فیکرى

ڕوودهدات،‏ قۆناغهکهدا کۆتایی له‏ مرۆف پێنجهم:‏ پێدهگرێت.‏ شێوه‏ قۆناغهکه‏ سیاسهت

که‏ فیکر.‏ وهکو سیاسهت دهگمهنى ههیه،‏

کۆتایى و دهستپێک فۆرم ڕاگوزهرهو نیدن‌هچ ۆب وهردهچهرخێت واتایهکه‏ که‏ تیابێت وهستانهى ئهو ئهوهى بێ به‏ ‌هب درک ڕێگهیهوه‏ له‏ که‏ تایبهت،‏ جیاوازى ‌هک نییه‏ ئهوه‏ بهاڵم دهکهیت،‏ فیکر تێپهڕینى کاتێک

هاتبێت کۆتایى ناویدا له‏ تێفکرین بیانوویهک

هیچ ههروهک فۆرم،‏ بۆ پێوهره‏ شکستهکانهوه:‏

بارهى له‏ قسهکردن بۆ نییه‏ ئهزموونکراو

کارێکى شکستى ئیشکالیهتى 71

‌هل پاڵپشتى دیاریکراوى به‏ که‏ گووتنهکاندا به‏ بهڵکو سیاسیدایه،‏ مێژووگهراییهکى له‏ ،تاک‌هد فیکر و سیاسهت نێوان پهیوهندى ناوه،‏ حهقیقهتى که‏ زاتیهکهى،‏ واقیعیهته‏ لێپێچینهوهیهکى

فۆرم که‏ حاڵهتهدا لهو بکات ئهوه‏ بانگهشهى دهتوانێت ئهوکات وان دهچینه‏ دهکرێت،‏ لهگهڵدا هاوچهرخانهى بابهتێکى ببێته‏ ناتوانێت سیاسهت که‏ کێک‌هی له‏ فیکر ئیعتیبارهى بهو سیاسهتهوه‏ ئهو ههمان ببێته‏ یان فیکر بۆ واقیعى ‌هب دوخای دهردهکهوێت،‏ ناوهکاندا شوێنى له‏ وهک بنێت.‏ لێ ناوێکى دهتوانێت که‏ شته‏ ادت‌هیدوخ له‏ که‏ ئهوهى ڕیشهیى پابهندیى بهبێ بکرێت موناقشه‏ مێژووییانه‏ کارێکى ووم‌هه که‏ کراوه.‏ دهستنیشان شوێن وهکو بکات،‏ پێشکهش ڕاستهوخۆ ناوێکى ئهوهى ‌هو ‌هرێل– که‏ ئهوهیه‏ هاوچهرخ سیاسهتێکى لێ بیرى دهتوانى عهقاڵنیهت به‏ بهاڵم و‌هئ نام‌هه سیاسهته،‏ ههمیشه‏ کردن به‏ وهکو سیاسهت جیاکردنهوهى که‏ بکهیتهوه.‏ دهناسرێتهوه.‏

پێ شوێنى فیکر،‏ وهکو شتهیه‏ بۆ وایه‏ مێژووییانه‏ فۆرمى وتهى چهندین کرێکار/کارگه،‏

دوانهى له‏ نموونه‏ بۆ ناوى ناوێکه‏ سیاسهت شهشهم:‏ سیاسهت.‏ ىنێوش کارگه‏ که‏ دهکرێت ئهوه‏ بانگهوازى پاڵ له‏ نییه‏ بچوکردنهوه‏ قابیلى لێنانرێت،‏ کیاد له‏ جیاواز زانیارى چهندین و سیاسیه‏ ناوهێنانێک که‏ فۆرمدا،‏ وهسفپێکراوێکى ،رت شوێنێکى ئهستۆى دهیخاته‏ که‏ دهبێت خاڵى له‏ فۆرم فیکرهى دهکات.‏ دروستى ىتشپڵاپ ئهوانهى و کرێکار کهسێتى واته‏ بهشهکانى.‏ و سیاسهت له‏ بریتیه‏ بووندا ،‌هگراک ‏»له‏ دهکهن:‏ سهرۆک پرانسیپى له‏ ڕێگایهیه‏ ئهو کهوتندا خاڵى له‏ فۆرم فیکرهى ى‌هو‌هل چاوپۆشین به‏ بهاڵم ههیه».‏ کرێکار شوێنى ناوو دهستهواژهکانى ڕێگهى به‏ که‏ ،‌هزاوایج ناوهوه‏ چوونه‏ پهنجهرهکانى که‏ جیاوازى دهتوانین لێرهدا تێپهڕبووه،‏ ناودا ‌هک ى‌هو‌هئ ڕێگهى له‏ دههێنێت،‏ دهستى به‏ فیکر مومارهسهکردنى نێوان له‏ بکهین ڕوودهدات،‏

وێستگهکانیدا و سیاسهت له‏ و ڕوویانداوه‏ کاتێک فۆرمدا شێوهى له‏ ‌هنووچر‌هد بیرلێکردنهوهیه‏ شایهنى ئهوهى ڕووبدات لهوانهیه‏ که‏ فۆرم شێوهى ههروهها ‌هک ئهوهى بهدهستهێنان،‏ و شوێن له‏ حاڵهتى له‏ بێتهوه‏ پوچ یا داخرابێت یا ر‌هس‌هل ڕوودهدات لهوانهى دهمێنێتهوه‏ پوچبوونهوهکهیدا شێوهى له‏ دووهمدا،‏ ‌هل دهرچوونه‏ شوێنهکان،‏ بهرهو لێژاییهکان بوارى له‏ سیاسهت فیکر،‏ ناو دهچینه‏ 72

t

a

w

a

r

70

2020

بەهاری 70

عهقاڵنیهتی

واته‏ زاتیهتبووندا،‏ وهستانى دهتوانین

وهستانهوهیه،‏ ئهو پشت له‏ تاک ئیعتیبارهى

بهو بکهینهوه‏ شێوهیهک له‏ بیر سۆبجێکتیڤ.‏

بۆ سۆبجێکتیڤێک دهبێته‏ ‌هک دهکات لهوه‏ داکۆکى بزاڤه‏ ئهم که‏ فۆرم،‏

بابهتى خودى نهبێته‏ سۆبجێکتیڤیشن ،رکیف بهرهو دهڕوات دوورتر لهوه‏ بهڵکو قابیلى

زیاتر فیکرهکهى وادهکات ئهوهش ئیعتیبارهى

بهو فۆرم کردنى دهستنیشان ‌هب پهیوهندى دیاریکراوى به‏ سیاسهت پاشماوهى

ههمیشه‏ ئهوهى ههیه،‏ فیکرهوه‏ ‌هب ئامادهکراوه،‏ و هاوشێوه‏ عهقاڵنیهتێکى کۆمهڵێک

ڕێگهى له‏ تایبهت،‏ زۆر گهشتى پێى ‌هب بیبینین بۆئهوهى ناو.‏ ‏/ناو/شوێنى شێوه‏ نێوان

جیاوازى که‏ ئهوهى ئاڵۆز،‏ پوختیهکی ڕوویداوه،‏

که‏ ئهوهى و ڕوودهدات که‏ ئهوهى ى‌هرکیف ئهو ئهگهر بێت،‏ بیرلێکردنهوه‏ دووبارهبوونهوهى به‏ ناکرێت ناچار و‌هئ بوو بیرلێکردنهوه‏ قابیلى ههیهتى که‏ وهستانى

پشت له‏ پێدهکرێت کارى توانایهش سهرهکیهیه‏

بهڵگهیهکى ئهوهش فۆرمێکهوه.‏ و سیاسهت نێوان له‏ جیاکردنهوه‏ بۆ گوتهکانى

پوچهڵکردنهوهى لهپاشان مێژوو دهمێنێتهوه‏

دهستکهوتن کارى زهمهن:‏ ‌هب سیاسهت لهسهر فیکرهوه‏ لهڕێى کارهکه‏

ئایا ئیتر دووڕهگانه،‏ چاوێکى ڕۆیشتوهوه‏

سیاسهتێکى به‏ پهیوهندى دهست،‏

دهگیرێته‏ که‏ سیاسهتێک یان ههبێت پڕۆتۆکۆلهکان

ڕێوشوێنى ئهگهر تهنانهت ‌هخۆد لهو ههتا یهکتر،‏ له‏ جیاکرانهوه‏ ت‌هسایس ناتوانرێت ئهوا دهرهوه‏ نهیهته‏ حهوتهم:‏

بێت.‏ بیرلێکردنهوه‏ قابیلى وایلێبێت پهیوهسته‏

هاوچهرخ سیاسهتێکى ههموو ىمرۆف له‏ شوێنهیه‏ ئهو که‏ کارگهیهک به‏ زهمهن،‏

بهناو نه‏ مێژوودا ناو به‏ نه‏ تێپهڕین هۆکارى

ڕوودهدات سیاسهتدا له‏ ئهوهى شێوهى

به‏ دیاریکراوه‏ فیکرێکى و خودییهت ڕوویانداوه‏

که‏ ئهوهى یاخود سیاسیانه،‏ خودییهته‏

کاردانهوهى که‏ ڕووداوانهن ئهو کایهى

له‏ و بکات کار لهناوخۆیدا خۆى که‏ ناو

ئامرازى بێت:‏ خۆیدا دهستهواژهکانى دهوهستێنێ

ناو که‏ ئهوهیه‏ ناو شوێنى و ‌هل بوهستێت،‏ سیاسهت ههرکات خۆیدا،‏ له‏ دڵنیایى

به‏ فۆرم.‏ وهستانى ناونیشانى ژێر ئهمه‏

بهاڵم ههیه،‏ شوێنێک فۆرم بۆ ئهوا ‌هک حاشاههڵنهگره،‏ ئهوه‏ ناکاتهوه،‏ پووچى شتهکان،‏

کۆنترۆڵى ناو لهسهر وهستانه‏ ‌هل ڕووداوانهى ئهو پاشماوهى کاتێک ناوهکان

بۆ بهاڵم بهجێدهمێنێت.‏ شوێنێکدا ىگ‌هڕ له‏ ههیه‏ که‏ ئهوهى ههیه،‏ شوێنێک 73

‌هک دهچهسپێنێ ئهوه‏ سیاسهت پهرلهمانى کهسێتى

هاوکات زهمهنه‏ شوێنى کارگه‏ قوڵه‏

مانا ئهو ‏)ئهوهش غائبه‏ تێیدا کرێکار وهسفى

ماروى میتران که‏ دهبهخشێت کارگهکان

پێکدادانى پێدهکات،‏ سیاسهتى ئیعتیبارهى

بهو بواسى تالبوت و ڕینۆفلنس ئهو

لهناو ...( و کۆچبهرهکان پێکدادانى سیاسهتهى

ئهو وهکو سیاسیهدایه،‏ گریمانه‏ ‏)ڕێکخستنى

ناوى به‏ کۆمهڵێکه‏ پهیگیرى که‏ ئیعتیبارهى

بهو کارگه‏ دهیسهلمێنێ سیاسى(،‏ کرێکار

شوێنى دهبێته‏ سیاسیه‏ شوێنێکى ههروهک

جیاوازهوه.‏ زانیارى ڕێگهى له‏ نین بناغهیهک تێزانه‏ ئهو دهکهین:‏ تێبینى دهکات

پارێزگارى ههروهها سیاسهتێک،‏ بۆ ئهنسرۆپۆلۆژیاى

نێوان له‏ ماوهیهى لهو ‌هو‌هل جهخت بهاڵم ههیه.‏ سیاسهتدا ناوو ‌هل بیرکردنهوه‏ قابلیهتى لهسهر دهکاتهوه‏ ۆب بنیاتبنێت عهقاڵنى پایهیهکى و سیاسهت خۆى.‏

جیاکردنهوهى سهرچاوه:‏

السیاسه‏

میتابولتک موجز بادیو،‏ االن - t

a

w

a

r

70

74

بەهاری 2020

70

بەهای

ژن

لە دیدی

شاعیرەوە

‏)نەزەند بەگیخانی(‏

پ.‏ ی.‏ د.‏ عەتا رشید حسێن

75

وەک ئاشکرایە،‏ دەاللەتی زاراوەی

‏)بەها(‏ لەدووتوێی زانستە کۆمەاڵیەتی و

مرۆڤایەتییەکاندا تاکە پێوەرێک نییە بۆ

هەڵسەنگاندنی الیەن و ئەرک و ڕۆڵی

بەهایی،‏ بەڵکو ئەمڕۆ ‏)بەها(‏ لە نێو زۆربەی

کۆمەڵگەکانی جیهاندا خۆی لە خۆیدا ئاماژەیە

بۆ باشتر و جوانتر و ڕێکتر.‏

لەڕاستیدا،‏ بەها زۆرتر پەیوەستە بەژیانی

مرۆڤ و کۆمەڵگە و نەتەوەکان و

هاندەرێکە بۆ بەرەوپێشچوون و پێشکەوتنی

شارستانیانە و سەردەمیانە،‏ بۆیە ئاساییە،‏

ئەگەر کۆمەڵگەی ئەمڕۆ بەها ببەخشێتە

هەموو الیەنەکانی ژیانی خۆی.‏

بە واتایەکی بەرفراوانتر و لە دیدێکی

کۆمەڵناسیانەوە،‏ دەکرێ بڵێین مەسەلەی

‏)بەها(‏ ئەو پاڵنەرە فکری و ئایدیۆلۆجییەیە،‏

کە کاردەکاتە سەر هزر و ڕەفتاری مرۆڤ،‏

یاخود دیسپلینی ڕەفتارییە،‏ کە هزر و

t

a

w

a

r

70

76

بەهاری 2020

70

وەریگرتوون.‏ هەربۆیە ئەم بەهایانەش

کاریگەرییەکی ئاشکرا دەکەنە سەر ڕەفتار

و ئاکار و پەیوەندییە مرۆییەکانی.‏ تەنانەت

دەبێت ئەوەش بزانین،‏ کە کۆمەڵناسان

بەها کۆمەاڵیەتییەکان بەسەر دوو بەشی

سەرەکیدا دابەش دەکەن،‏ کە بریتیین لە:‏

.١ بەها پۆزەتیڤ و سوودبەخشەکان،‏ کە

لە بێ پێچ و پەنایی،‏ هاریکاری،‏ ئازایەتی،‏

بیروباوەڕەکانی مرۆڤ کاری تێدەکات.‏

هەر بۆیە ئەم دیسپلینانەش ڕەفتارەکانی

مرۆڤ دەخەنە قاڵبێکی دیاریکراوەوە،‏

بەجۆرێک کە لەگەڵ ئەوەی کۆمەڵگە داوای

دەکات و بەباشی دەزانێت،‏ بسازێت.‏ لەو

چوارچێوەیەشدا پرۆفیسۆر ‏)مالینۆڤسکی(‏

بەمشێوەیە پێناسەی ‏)بەها(‏ دەکات بەوەی

بەستەرەوەیەکی بەهێز و حەتمییە لە نێوان

هەڵگرتنی

بەرز،‏ بەخۆبوونێکی متمانە بوونەوەری زیندوو و هەندێک ئامانج و ڕاستگۆیی،‏

ئارامگرتن،‏ بەرپرسیارێتی،‏ پێوەر و ئەو کەسە پەیوەندیدارانەی وەک دڵسۆزی لەکارکردندا،‏

پێداویستییەکانی تێرکردنی ئامرازێکی دادپەروەری،‏ دیموکراسی،‏ یەکسانی و شەهید

بوون لەپێناو پرەنسیپ بیروباوەڕەکان...هتد

بەرجەستە دەبێت.‏

. ‎٢‎بەها نێگەتیڤ و زیانبەخشەکان،‏ کە

بوونەوەری زیندوو هەژمار دەکرێن.‏

بێگومان،‏ تێڕوانینی ئێمەش بۆ خوێندنەوە و

شرۆڤەکردنی هەندێک لە دەقە شیعرییەکانی

‏)نەزەند بەگیخانی(‏ لە سۆنگەی بەخشینی

خود،‏

خۆشەویستی خۆپەرستی،‏ لە بەها و ئاوڕدانەوە و بەهەند وەرگرتنی تیرەگەری،‏ ترسنۆکی،‏ ستەمکاری،‏ ڕیسوایی،‏

چینایەتی،‏ جیاکاریی کۆمەاڵیەتی،‏ نامەردی،‏

بێباری،‏ پەلەکردن لە دەر کردنی بڕیاردا،‏

ڕۆڵی ژنە لە نێو کۆمەڵگەی کوردیدا.‏ وەک

ئاشکراشە سیستەمی بەها لەالیەن کولتوور

و کۆمەڵگە و خوێندنەوەی مرۆڤەکانەوە

الیەنگیری،‏

هەرێمایەتی،‏ ڕەگەزپەرستی،‏ دروست دەکرێ و ئاڕاستەش دەکرێ.‏ بیرتەسکی،‏ درۆ،‏ دووبەرەکی،‏ ساختەکاری،‏

مرۆڤ کە بەهایانەی،‏ ئەو کەواتە دووڕوویی،‏ ڕق لە خەڵکی بوون و زیان

پێگەیاندنیان و تەواوی ئەو بەها ناپەسەندانەی

هەمووان ڕقیان لێیانە،‏ بەرجەستە دەبێت.‏

شایانی باسە،‏ لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا مەسەلەی

هەڵیگرتوون بەو هزر و بیروڕایانەی

کاریگەر دەبن،‏ کە لە ژینگەی کۆمەاڵیەتی

و پرۆسەکانی بەکۆمەاڵیەتی بوون و

شارەزایی و ئەزموونەکانی پێشوویەوە

77

سیستەمی بەهای تایبەتی خۆیەتی،‏ چونکە

سیستەمی بەها ڕێکخەری گشتی کاروباری

کۆمەڵگەیە و یەک تێڕوانین بۆ تاکەکانی

کۆمەڵگە دروست دەکات،‏ بۆیە سیستەمی

بەها ڕەنگدانەوەی کۆی گشتی ویژدانی

کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگەکانە.‏

لەو چوارچێوەیەشدا،‏ مافێکی سەرەتایی

ژنانە،‏ کە ئەوەی دەیانەوێ لە بۆچوونی

خۆیاندا زەمەن بخوڵقێنن بۆ گوزارشت کردن

لە دید و بۆچوونەکانی خۆیان و ئازادانە

مومارەسەی ژیان بکەن.‏ لەو ڕووەشەوە

‏)فرۆید(‏ ئەوە دەباتەوە سەر ئەوەی،‏ کەوا

هەموو هەوڵ و کۆشش و جەربەزەی

ژنان بۆ سەلماندنی خودی مێینە بەرانبەر

بەها بۆتە هەڵبژاردە و دروستکراوی دەستی

مرۆڤەکان و خۆیان دەتوانن بەهای تازە

دروست بکەن و بیبەخشن.‏ واتە چۆنیان

بوێ و چۆن لەگەڵ تێروانینەکانیاندا

دەگونجێت بەو شێوەیە پیادەی بکەن.‏ بۆ

ئەو مەبەستەش شاعیر لەسۆنگەی پەرۆشی

و خەمخۆری و دڵسۆزی خۆیەوە و وەکو

مافێکی ڕەوای بێ چەند و چوونی ژنانیش

دەیەوێت لە دیدگای دەقە شیعرییەکانییەوە

بەهای تازە بە بوونی ژن و ڕۆڵی ژن لە نێو

کۆمەڵگەی کوردیدا ببەخشێت.‏

هەربۆیە بەهەڵدانەوەی مێژووی مرۆڤایەتی

هەر لەسەرەتاییترین قۆناغەکانی ژیانەوە،‏

هەتا ڕۆژگاری ئەمڕۆ دەبینین بەشێوەیەکی

گەورەترین

تۆمارکردنی مونافسەکەی گشتی بەها کۆمەاڵیەتییەکان ڕەگوڕیشەی زاڵبوونە بەهۆی باوەڕبەخۆبوونە،‏ نەک

دروستکردنی زەمەنێکی شارستانیەت بۆ

ژنان،‏ ئەو ئەدەبەی دەینووسن زیاتر ئەدەبی

قووڵیان هەیە لەنێو زۆربەی بوارەکانی

ژیانی ڕۆژانەی کۆمەڵگەدا.‏ بێگومان لە الی

‏)نەزەند(یش چەمکی بەها وەکو هۆکارێکی

نێرینەیە

بەرانبەر وچێژەکانی مێینەیە کاریگەر لە نماییش کردن و خستنەڕووی زیاتریش بەدەرخستنی عەقڵی شاراوەیە و

منی بااڵیە لە کێشەی دەروونیدا.بۆیە ئەمڕۆ

وا سەیری پەیوەندی ژن و پیاو لەژێر

سێبەری شارستانیەتی باوکایەتی دەکرێ،‏

کە لەدێر زەمانەوە شارستانیەتی پەیوەندی

ڕۆڵی ژناندا و پەیوەندی ژنان بە پیاوانەوە

بەرجەستە دەبێت بەتایبەتیش لەو کاتانەدا،‏

کە بەناوی ئازادی و هەندێک نەریتی

سواوەوە دژایەتی ژنان دەکرێت و بەشیوازی

جۆراوجۆر دەچەوسێنرێنەوە.‏

زاڵبوون و چەوسانەوەیە،‏ وە لە هەموو

خاوەنی کۆمەڵگەیەکیش هەر دیارە،‏ 78

t

a

w

a

r

70

بەهاری 2020

70

بوێر زۆر سەرکەوتووانە ئەسپی شیعریی

خۆی تاوداوە و وەکو شاعیرێک بەردەوام

هەوڵدەدات لەدەرەوەی تێڕوانینی باوی

کاتێکدا پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤە و لەگەڵ

سروشتەوە گەلێ تەبریراتی چەوسانەوە و

زاڵبوون هەیە.واتە لەوەتەی مرۆڤ هەستی

کۆمەڵگەکەی تەماشای ژن بکات و داکۆکی

ئەو کردووە شارستانیەتی بەزەمەنی وبەرگریشیان لێبکات لەو ڕووەشەوە دیدی

تایبەت بەخۆی هەیە بۆ بەرز ڕاگرتنی بەهای

ژن.‏ نموونەی هەموو ئەمانەش ئەلبومە

شیعرییەکانیەتی،‏ کە لێرەدا بەپێی توانا

هەندێک لەو دەقە شیعرییانە دەکەینە نموونە

و کەرەسەی باسەکەمان.‏

بۆ نموونە لە شیعری ( سترانی ژنێکی

چەوساندنەوەیە هەبووە.‏

بەهەرحاڵ،‏ لە توێژینەوەیەکی دەروونناسیدا

دەردەکەوێت ئەوەی ڕەش و سپی و پیاو

و ژن لێک جیادەکاتەوە و دەیخاتە دوو

قاڵبی جیاوازی ملمالنێی بەردەوام فاکتەری

خودییە،‏ کە عەقڵگەری کورد لەسەرەتای

چەوسانەوەی کورد الیان مەزهەب و

سەربڕاو(‏ دا دەیەوێت ڕاشکاوانە لەسەر

شارستانیەت ڕەگەزپەرستەکانی ڕژێمە زاری ژنانی غەدر لێکراوەوە باس لەوغەدر

و ناحەقیانەی کۆمەڵگەی پیاوساالری بکات،‏

تووشی هاتووە،‏ کە مخابن هەرلەسەرەتاوە

زەفەریان بەعەقڵی ساکاری ژنی کورد

کە لەژێر پەردەی شەرەف و گەلێک بابەتی

کۆنەپەرستانە وبەشێوەیەکی بردووە تردا کوشتنی ژنیان پێ ڕەوایە،‏ هەروەکو

هوشیاریان پێگەی وموحافیزگەرانە،‏ دەڵێت:‏

سەرگوزەشتەی من

سەرگوزەشتەی گوڵێ بوو

لەسووچێکی ئەم سەر زەمینە

دەشنایەوە،‏ پێدەکەنی،‏ لەگەڵ جوانیدا هاودەم

بوو

داگیرکردووە بەاڵم لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا،‏

کەم تا زۆر بەپێی تواناو هەلومەرجی

ڕۆژگار ژنی هەوڵیداوە لەسەرجەم کایەکانی

ژیاندا بوونی خۆی بسەلمێنێ و شان

بەشانی پیاوان هاتوونەتە مەیدانەکەوە و

ئەسپی ژنێتی خۆیان تاوداوە و لە هەموو

ڕۆژێک بایەک هەڵیکرد

دیارە.‏ دەستیان شوێن بوارەکانیشدا بایەکی بۆر،‏ قورس،‏ چڕنووک درێژ

درێژ درێژ بەقەد بااڵی تاوانەکان

یەکێکیش لە بوارانە بابەتی ئەدەبە،‏ ئەوەتا

‏)نەزەند بەگیخانی(‏ وەکو ژنە شاعیرێکی

79

هات

تاوانی بوون ، تاوانی ژنبوون

لێرەدا دەبینین،‏ بەها و پیرۆزی ژن لەالی چڕنووکی چەقۆ ئاسای لە ڕوومەتەکانم گیرکرد

شاعیر دەگاتە ئاستێک،‏ کەوا هەست بکات پەپوولەکانمی خنکاند

ژن لەڕەگەز و توخمێکی جیاواز دروست شاعیر لە بەخشینی بەها بە ژن هەر بەوەندەوە

بووە و نامۆیە بە کۆمەڵگە و مافی ژیانی ناوەستێت و بەڵکو زیاتر لە دووتوێی

نییە،‏ چونکە ژنە.‏ واتە خودی پیاو دەمڕاست هوشیاری کۆمەاڵیەتییەوە و لەسەرووی

و بڵندگۆی هەموو بڕیارەکانی ژیانە و دەبێ هەمووشیانەوە کێشە و خواستەکانی ژن

سەرچاوەی هەموو کار و فرمانەکان هەر دەکاتە ئەو چەقەی،‏ کە کاری تێدا دەکات،‏

لەوەوە بێت و بۆ ئەویش بێت.مخابن،‏ زۆرجار ئەوەش بەو مانایەی هوشیاری کۆمەاڵیەتی

کلتوری ئێمە بریتی بووە لەسەودایەکردن بە بەسەرخان،‏ یان شارستانیەتی نامادیش

ناودەبرێت،‏ کە هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە،‏

چارەنووسی ژنانەوە.‏

بەهەرحاڵ،‏ شاعیر لەدوو توێی دەقە کە پەیوەستن بە هزری مرۆڤ،‏ فەلسەفە،‏

شیعرییەکەیدا زیاتر نهێنییەکانی ژیانی بیروباوەڕ،‏ ئایین،‏ ئاکار،‏ بەها،‏ پێوەر،‏ ئامانج

ژنی کورد هەڵدەداتەوە و چەوسانەوەی و زانیارییەکانی...هتد،‏ بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا

ژنی کورد و کۆیلە بوونی بەدەست پیاوی لەو ڕاستییەش بێ ئاگا نییە،‏ کە کردەی شیعر

خراپەوە دەخاتەڕوو،‏ هەروەکو دەڵێت:‏ لەو کێشانە بەرفراوانترە،‏ بەاڵم مومارەسەی

ئەو جۆرە شیعرانەش دەکات.‏

بای بۆر،‏ قرس،‏ ناگەهان

واتە هوشیارە لەوەی،‏ کە ئەو جۆرە کێشانە

بە بەرگی پیاوانەوە هات

بە شیعر چارەسەر نەکرێن،‏ بەاڵم نووسین

گرم گرم ئەستێرەکانمی شکاند و

و دەربڕینیان بەشدارییەکی مرۆڤدۆستانە

کانیەکانمی هەڵوەراند

وژندۆستانەیە.هەروەکو لەدەقی)خوداوەندی

گرم گرم نزیک بۆوە

گوناهبار(‏ ەکەیدا ڕاشکاوانە هەست و نەستی

بای بۆر،‏ قورس،‏ ناگەهان

خۆی دەردەبڕێت و گلەیی و گازەندە لە

بەبەرگی پیاوانەوە هات

بوونی خۆی دەکات و دەڵێت:‏

نزیک بۆوە

تاوانم چییە کە من هەم؟

نزیکتر

80

t

a

w

a

r

70

تاوانم چیبوو کە من بووم؟

باوک – م لە چایخانەکەی سەر سووچ چاوەڕێی

دەکرد

کە هەواڵی بوون – می بیست

چەند لۆچیک لەناوچەوانی ڕووا،‏ پێڵووەکانی

داخست و ئاهێکی

هەڵکێشا

مامم دەستی خستە سەرشانی:‏ ‏)برام

ناڕەحەت مەبە(‏

بوونی من مردنی کێ بوو؟

بوونی من مردنی کێیە؟

کە من بووم دایکم گریا

بەهاری 2020

70

81

پەنگ خواردووەکانی ژندا،‏ کە بەدەست

گریا و منی لە ئامێز نا

باوک – م شەقازلەیەکی لێدا و هاواری کرد:‏ نادادپەروەری کۆمەڵگەوە گیری خواردووە،‏

بێسڵەمینەوە لە هەموو بستە خاکێکی ئەم

فڕێیدە،‏ خواردنەکەم بۆ

جیهانەدا لە تاو زوڵم و ستەمی پیاوان و

بێنە

غەدر و بێ هەڵوێستی و بێدەنگی کۆمەڵگە

ڕیچکۆڵەی خوێن

پەنا بۆ پەنهانی و خودا دەبات بەوەی کەمێک

گەواهی ستەمێکی ڕەها بوو

مخابن،‏ گەلێک جار ژن لە کۆمەڵگەی ئێمە بە ئۆقرەیی پێ ببەخشێت و لەو تەنگژە پەنگ

نوقسانی لەدایک دەبێت و پەروەردە دەکرێت خواردووە ڕزگاری بکات،‏ هەروەکو دەڵێت:‏

و دەبێتە مایەی سووکی و کێشە و گرفت لە چۆاڵییەک

بۆ خێزان و دواجاریش بە نوقسانی چاو لەناو بیابانی تەم و

لەیەک دەنێت و دونیا بۆ پیاوان جێدەهێڵێت،‏ دامێنی تەپۆڵکەی با

کە ئەوەش تێڕوانین و بۆچوونێکی هەڵە و ژنێک ڕووی کردە خودا

دواکەوتووانەیە.‏ کەواتە ژن وەکو کێشەیەکی ژنێکی تەنک بااڵ

کۆمەاڵیەتی،‏ سیاسی،‏ بەشێک لە نەریت و ڕووخسار پڕ لە هێما

هەڵسوکەوت،‏ بەشێک لەو یاسایانەی،‏ کە دەستەکانی هەڵبڕی و

گوێم لێبوو دەپاڕایەوە :

دادەڕێژرێن و جێبەجێ ناکرێن.‏

بێگومان،‏ ئەمەش پێویستی بەوەیە،‏ کە ‏))ئەی خودای مەزن

بەشێک لە عەقڵیەتی مرۆڤی الی ئێمە دەبێت هێزێکم پێ ببەخشە با لە نهێنییەکان نەگەم

لەو فەزا و بیرکردنەوە تەسکە ڕزگار چونکە من نامەوێ لەناو ڕقدا ژیان لە ئامێزگرم((‏

بکرێت،‏ کە ئەوەش پێویستی بەشۆڕشێکی هەر لە دووتوێی زیاتر شۆڕبوونەوەمان بە

ڕۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی گشتگیر هەیە،‏ نێو ئەلبومە شیعرییەکەی شاعیردا،‏ ئەوەمان

دەنا زۆر شت هەر بەنووقسانی و ناتەواوی بۆ دەردەکەوێت،‏ کە شاعیر زۆر ڕاشکاوانە

و بوێرانە لە دەقی ‏)جەستەم هی ئێوە نییە(‏

دەمێنێتەوە.‏

هەروەها شاعیر لەدەقی ‏)پاڕانەوە(‏ کەیدا کەیدا بەرگری لە جەستەی ژن دەکات و

بە مەبەستی دەربڕینی خواست و هەستە تێیدا بەئاشکرا ئەوە دەخاتەڕوو،‏ کە دژی

82

t

a

w

a

r

70

بەهاری 2020

70

هەموو جۆرە چەوساندنەوە و داپڵۆسینێکە بیر،‏ کە دەڵێت:‏ ‏)یەک بۆ هەموو و هەموو

و لە پێناویشیدا خەباتی بێ وچان دەکات،‏ بۆ یەک(.‏

هەروەها لەمیانی گەشتەکەماندا بە نێو دەقە

هەروەکو دەڵێت:‏

لە ڕۆزئاوامدا الفاوێکی سوور هەڵچوو شیعرییەکانی شاعیردام دەبینین شاعیر

دواتر سەربازێک هاتە ناو باخچەکەم لەڕوانگە یەکی مەزنترەوە ڕێز و شکۆی

زیاتر بۆ بەهای ژن دادەنێت،‏ ئەویش ئەوەیە

گوڵە بەیبوونە سپییەکانمی برد و

ژن چۆن دەتوانێت لە دووتوێی خۆشەویستی

وەرزەکانمی هەڵوەراند

و ئەوینێکی پاکەوە بە هەموو ماناکانی

ئینجا ئەوان هاتنە گۆ و وتیان

جوانییەوە بەهای ژن ڕازاوەتر بکات و

ئەمە تاوانی خۆی بوو

منیان خستە ناو دەستی پیرەمێردێک لەوێشەوە واتاکانی ژیان بەرفراوانتر بکات.‏

چنگێ تاریکی ڕژاندە سەر گەنجیەتیم نموونەی ئەمەش ئەوەتا لەدەقی شیعری

ئۆقیانووسێکی سوور سەری کرد بە باکورمدا ‏)عەشق ق غیاب(‏ ەکەیدا بەم شێوەیە هەستی

خۆی دەخاتە ڕوو،‏ هەروەکو دەڵێت:‏

لە ١٢ ساڵی من کرام بە بێوەژن

تۆ دەفڕیت و سنوورەکان دەبڕیت

لە هەراشیمدا

سنوورەکانی لەش

فێربووم لەگەڵ خود ئاشتبمەوە

سنوورەکانی تێکەڵبوون

پانتاییەکی پاییزی پڕ لە هێلی با

سنوورەکانی چێژ و مەینەت

جەستەم بوو بە هی خۆم

سنوورەکانی ژیری و شێت بوون

ئینجا لە ناوەڕاستدا

تۆ لە جووڵەیەکی هێمن و هەاڵتنێکی نائارام

نەمامێکم ناشت

دایت

نەمامی ئازادی

بەاڵم من یەک بووم و ئەوانیش گشت تۆ نە لێرەیت و نە لەوێ

شایانی باسە،‏ وەک دەبینین شاعیر لە کۆتایی ئەی هاودەمی من

پەیامە شیعرییەکەیدا،‏ کە دەڵێت:‏ ‏)بەاڵم من بەرەو کوێ دەچی

یەکبووم و ئەوانیش گشت(‏ ڕاستەوخۆ ئەو لەسەر ئەو زەمینە ئاوریشمییەی غیاب؟ ...

وتەیەی ‏)ئەلیکساندەر دۆما(‏ مان دەخاتەوە

83

هەولێر،‏ ٢.١٤

تێبینی//‏

بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لەم

سەرچاوانەی خوارەوە وەرگیراوە:-‏

.١ ئینسکلۆپیدیای کۆمەڵناسی،‏ د.‏ ئیحسان

محەممەد ئەلحەسەن،‏ و.‏ دانا مەال حەسەن،‏

دەزگای چاپ و

پەخشی سەردەم،‏ سلێمانی،‏ ٢.١٢

.٢ بنەماکانی کۆمەڵناسی،‏ برۆس کۆهین،‏

و.‏ چەکۆ ئەحمەدی،‏ چاپخانەی ڕۆژهەاڵت،‏

.٣ پێگەی ژن لەدیدی قوبادی جەلیزادە

و نەزار قەبانیدا،‏ د.ڕێزان ساڵح مەولود،‏

چاپخانەی حاجی هاشم،‏

هەولێر،‏ ٢.١٣

‏.‏‎٤‎چەند وێستگەیەکی سایکۆلۆژی،‏ یوسف

عوسمان حەمەد،‏ چاپخانەی تیشک

.٥ زەنگوڵی وتن،‏ نەزەند بەگیخانی،‏ چاپخانەی

ڕەنج،‏ سلێمانی،‏ ٢..٧

t

a

w

a

r

70

84

بەهاری 2020

چۆلهکهکان

به‏ تهنیا دهفڕن

70

شههال گهرمیانى

85

و ئهمسهر ههر ژوورهکهدا بهنێو راج ههندێک دهڕوا و دێت ئهوسهریهتى...‏ دهوستێت،‏

خۆى جێگاى له‏ و دهبێت ماندوو ڕێکردن،‏

به‏ دهکاتهوه‏ دهست دیسانهوه‏ و ژوورهکه‏ ئهوپهڕى بۆ ئهیبات قاچهکانى ههندێجار

خۆى..‏ ویستى بێ ئهیهێنێتهوه‏ ‌هل دهبینێ خۆى چى که‏ ڕێدهکات،‏ وادهزانێ ئازار

بێدهنگى،‏ تهنیایى،‏ دواجاریش بێسوود!‏ ماندوو

کۆتایى،‏ بێ چارهسهرى جهسته،‏ ههر

نووستن..‏ له‏ ڕێکردن له‏ دانیشتن له‏ ێب ئهنجامن،‏ بێ تاقهتپڕوکێنن ههمووى ئهوسهرێکى

و ئهمسهر دواى کۆتایین...‏ لهسهر

و ڕۆشت بوو ماندوو و تهوا زۆر...‏ ‌هدرک ڕووى و کهوت پاڵ قهرهوێڵهکهى t

a

w

a

r

70

جووڵه...‏

بێ دانیشتووه‏ قهرهوێڵهکهى سهر ئهوهنده‏

هاتووه‏ لێ یهکى وهکوو شتێک ههموو ناوهوهى

چاوى!‏ لهبهر بوونهتهوه‏ دووباره‏ باخچهکه‏

دیمهنى دهرهوهى،‏ ژوورهکه،‏ پهنجهرهى

ئاسنى و شووشه‏ لهودیوو و بێبهها شتن یهک ههموویان ژوورهکهى،‏ درهختهکانى

بڕیه‏ چاوهکانى پهنجهرهکه‏ ام‌هس باوه‏ بهدهم گهاڵکانى چۆن دهرهوه‏ پێڵوهکانى

دیمهنهوه‏ ئهو بهدیار دهکهن..‏ بهتهواوى

چاوهکانى بوونهوه‏ شل شل چاوى یاریکردنهوه‏

و پێکهنین بهدهم ئازا لێکنا...‏ دارسێوهکهوه‏

دایه‏ پاڵى ماندووبوون دواى 86

2020

بەهاری 70

1

لێکردهوه‏

سێوى دوو و برد دهستى پاشان ‌هجن‌هپ به‏ و پهنجهرهکه‏ بهردهم هاته‏ خێرا بۆئهوهى

شووشهکه‏ له‏ داى بچکۆلهکانى به‏

چاوهکانى دایکى،‏ به‏ بدات سێوێکیان خۆرئاوابوون

بهرهو کات کردهوه‏ ئهسپایى ادی‌هد دهنووک به‏ بوو چۆلهکهکه‏ دهڕۆشت،‏ ووب ههرچۆنێک پهنجهرهکه..‏ شووشهى له‏ لهتێک

سهرپێ ههستایه‏ خۆى دایه‏ هێزێکى ىر‌هس الى تهپڵهکهى لهسهر پسکیت قوورسهوه‏

ههنگاوى به‏ و ههڵیگرت بوو ‌هب پهنجهرهکه‏ بهردهم ڕۆشته‏ ورده‏ ورده‏ ئاسنهکانهوه‏

تاڵه‏ لهنێوان دهستى ئهسپایى و وردکرد پسکیتهکهى و دهرهوه‏ برده‏ پهنجهرهکه،‏

دهرهوهى بهشى ناو کرده‏ درک دهستى بترسێ ئهوهى بێ چۆلهکهکهش رخائ بسکیتهکان،‏ ورده‏ له‏ لێدان دهنووک به‏ دهکات.‏

سهردانى ڕۆژانه‏ کردووه،‏ فێرى ههڵپهیهتى

چۆن کرد چۆلهکهکهى سهیرى دیمهنه‏

بهو پسکیتهکان!‏ ورده‏ خواردنى بۆ گیانى،‏

سهراپایى کرده‏ ڕووى ئارامیهک ىێپ و ڕوخساری سهر کهوته‏ خهندهیهک وت:‏

وهکوو

تهنیاى تۆش ئهزانم الم؟ بۆ هاتیتهوه‏ بۆچى

تۆ ئهى لێره‏ زیندانیم من باشه‏ من تهنیا

به‏ و تهنیایت بهرینه‏ و پان دنیا لهو به‏

ههندێک من؟ الى بۆ دێى و دهفڕیت ئازا

تۆ وتى:‏ دواجار کرد سهیرى بێدهنگى دهوێت

خۆش زۆر تۆى ئهو دهبینى؟ گیان ئهزانم

وایه؟ نادات ئازاریشت دهزانیت...‏ بابێت

بڵێ بێى خۆت..‏ به‏ خۆزگهم دهیبینى..‏ بانهترسێت...‏

بۆالم...‏ ڕایچهڵهکاند!‏

ژوورهکه‏ دهرگاى کلیلى دهنگى نهخۆشخانهکهیه‏

کارمهندێکى دایهوه‏ ئاوڕێکى هێنایه‏

و گرتوه‏ گهنجى کچێکى دهستى و درک لێ بانگێکى تووڕهیهوه‏ به‏ ژوورهوه!‏ ‌هب ئێستا کچه‏ ئهم بگره‏ گوێ وت:‏ پێى و هاوڕێ

به‏ ببن ئهبێ دهبێت...‏ ژووره‏ لهم دوا بێزارى

نهدهیت،‏ ئازارى تێگهیشتى باشه؟ دهدرێیت.‏

سزا دواجار نهکهیت،‏ نم نییه...‏ جێگاى خۆ بهاڵم باش...‏ باشه...‏ _ بزانیت.‏

با نادهم..‏ پێ خۆمى جێگهکهى و ههڵکێشا ههناسهیهکى کچهکه‏ کارمهنده‏ گیرم

چۆن خوایه‏ ئهى وتى:‏ بادا سهرێکى دهستێکى

شێتانهوه.‏ ئهم بهدهست کردوه‏ ‌هب ووب تازهکه‏ نهخۆشه‏ کچه‏ دهستى ناو له‏ ان تریانهوه‏ ئهوى به‏ پاڵێکى ترى دهستهکهى نهماوه‏

کێشه‏ ئهڵێى بهرده‏ ڕێگهم الوه‏ وتى:‏ م‌هئ خۆ نهبێت!‏ تۆ قهرهوێڵهکهى جیهاندا لهم نهخۆشى

تهنیا،‏ به‏ نیه‏ تۆ موڵکى ژووره‏ ئێره...‏

بۆ دهیهێنین ههر هات بۆ تریشمان 87

2

ک‌هی قهرهوێڵهیهکى تر دووکارمهندى نووستنهوه..‏

پێداویستى تهواوى به‏ نهفهریان قهرهوێڵهکهى

تهنیشتى له‏ و ژوورهوه‏ هێنایه‏ کچهکهى

دهستى کارمهندهکه‏ نا،‏ دایان ئهو بوو...‏

دهستهوه‏ به‏ ههر داینیشاند...‏

خۆى جێگاکهى سهر له‏ و بردی رت جارێکى دهرگاکهى و دهرهوه‏ ڕۆشته‏ دایهوه...‏

کلیل و کرد کچهکهى سهیرێکى ئهویش و کردهوه‏ مۆن و گرژ لێ دهمووچاوى پهنجهرهکه..‏

بۆ دایهوه‏ ئاوڕى کرد!‏ لێ پشتى !ىۆخ جێگاکهى له‏ نهمابوو چۆلهکهکه‏ کچهکهدا:‏

بهسهر کرد هاوارى بهرز بهدهنگى نههاتیتایه‏

جهنابت گهر ڕۆشت،‏ باشه‏ ئهوه‏ ىچۆبۆت نهدهڕۆشت،‏ ئهویش ئهوه‏ کاته‏ لهم ژوورهکهم

له‏ کهس حهزناکهم من هاتیت؟ ناردوه،‏

ئهوتۆى ئهزانم تێگهیشتیت،‏ بێت بهڵێ...‏

بهڵێ...‏ ناهێنێ،‏

لێ وازم لێرهش دهزانم.‏ باش زۆر ىچ سهندم؟ لێ کووڕهکهى نهبوو بهس بیبات؟

ئیتر ماوه‏ چاوهکانیهوه‏

لهژێر ترسهوه‏ به‏ زۆر کچهکهش پهنجهکانى

نهوت!‏ هیچى و کرد سهیرێکى جارێک

کرد،‏ یهک به‏ تێکهڵ دهستى ههردوو جیا

لێکیانى جارێک دهئااڵند،‏ یهکیانى له‏ ههڵگهڕا!‏

سوور دهمووچاوى دهکردوه!‏ ههردوو

به‏ گریان!‏ پڕمهى له‏ داى پڕ له‏ چیه بێ خۆیدا!‏ بهسهرى دهیکێشا دهستى وهکوو

نووز نووزه‏ و گریان تهنها قسهیهک خۆى

لێدانى بهدهم ناز!‏ بێ بچووکى مناڵێکى ر‌هس خسته‏ خۆى بهالدا ههر گریانهوه‏ و توانى

تاوهکوو کرد..‏ گرمۆڵه‏ خۆى جێگاکهى،‏ نهمێنێت!‏

لهبهر ههناسهى بوو خهریک گریا!‏ رۆز دانیشت..‏ لهتهنیشتى نزیکیهوه...‏ هاته‏ پاشان

کردهوه،‏ نزیک دهستى لهسهرخۆ دهستى

تر جارێکى کشانهوه،‏ دهستى خێرا بهنهرمى

ئاڵۆسکاویهکهى قژه‏ بردوو هێمنى

به‏ زۆر البرد،‏ دهمووچاوى لهسهر باوهشى

قژیدا...‏ و سهر به‏ هێنا دهستى مهگرى...‏

دهى باشه‏ وت:‏ وپێى کرد پیادا چۆلهکه‏

نادهم؟ لێت من خۆ دهگریت؟ بۆچى رت تۆزێکى ئێستا جهههنهم.‏ به‏ ناڕوا دهڕوا ر‌هه دهبێت،‏ تاریک باخچهکه‏ و شه‏ دهبێته‏ ى‌هد خۆى،‏ هێالنهکهى بۆ بڕواتهوه‏ ئهبێ دهزانم

پشووبده‏ تۆزێک و پاڵکهوه‏ ئێستا فرمێسکاویهکانى

چاوه‏ ئهویش ماندوویت..‏ ،ىناوڕ لێى ههندێک ترسهوه‏ به‏ بهرزکردهوه‏ ئارامتر

بینى ڕوخسارى زهردهخهنهکهى که‏ پاڵکهوت

نادات.‏ ئازارى که‏ دڵنیابوو بویهوه،‏ بهتانیهکهى

ئهویش درێژکرد،‏ قاچهکانى و t

a

w

a

r

70

88

3

ر‌هس گهڕایهوه‏ خۆیشى بهسهریدا.‏ ڕاکێشا کرد

ڕوویان پاڵکهوت،‏ و خۆى جێگاکهى ڕووخسارى

سهیرى ههردووکیان لهیهک...‏ چاوهکانیان

دهنگى بێ به‏ دهکرد یهکیان وابێت

وهکوو یهک چاوهکانى بڕیبووه‏ بن

دوورودرێژ گفتووگۆیهکى بهنیازى ئازارهکانى

هاوارى له‏ گوێیان یهکدا!‏ لهتهک ههردووکیان

بوو خهریک بوو...‏ یهک ناخی ئازارهکانى

دیوارى دیوو ئهو دهگهشتنه‏ ؟

وایت تۆش ئێشێ..‏ دڵیشم بهدهم

پێکهنین...‏ قاقاى له‏ داى کچهکه...‏ ؟ێشێئ ههرئهونهت وتى:‏ پێکهنینهوه‏ ‌هتاه لێوهکانى پێکهنینهکهوه‏ ههربهدهم پڕمهى

له‏ داى تر جارێکى لهپڕ و لهرزین گریان!‏

چهندین

و الفاوێکه‏ وابێت وهک گریانێک 2020

بەهاری 70

بۆئهوهى

پهڕى...‏ تێ زۆر ماوهیهکى یهکتر!‏ ههیه‏

تۆئازارت : پرسى لێى قسه‏ بیهێنێته‏ ئازارم

منیش ؟ داوى ئازارى وائهگریت...کێ ئێشێ...‏

چاوم نانا ئێشێ...‏ سهرم زۆره،‏ ىدیئ ئێستا لێگیراوه‏ بهرى کۆئهبێتهوه‏ ساڵه‏ بهزهیى

ئهویش شکاندوه!‏ بهربهستهکانى رتیئ بهسه‏ توخوا ده‏ وت:‏ پێى هاتهوه‏ پێدا ئێستا

بکه‏ باس بۆم سبهینێ قهینا مهگرى 89

4

ئارامى

ههندێک گریانهکه‏ بده...‏ پشوویهک :ىتو ههڵکێشا قوڵى ههناسهیهکى کردهوه،‏ کێشام

ڕووحیان ڕۆژهى ئهو چى..‏ ئهزانى دهکرد..‏

هاوارم من زۆر!‏ بوو ئازارى زۆر بوون!‏

خۆیاندا باسى و قسه‏ له‏ ئهوان منیش

نهبوو!‏ ههر من له‏ ئاگایان کهسیان و‌هئ لهناو ئێستا تا بوو!‏ مهرگم پهلهقاژهى بۆچى

چیمه‏ ئهیانزانى خۆیان ئازارهدام...‏ ‌هل ئازارهکهم زانى ئهشیان دهکهم...‏ هاوار شێخ

الى بۆ ئهیانبردم کهچى دایه...‏ کوێ وتى:‏

کرد گاڵتهجاڕى پێکهنینێکى مهال!‏ و ئهدام!‏

لێى ئهوان ههروهکو ئهویش جا ک‌هی تهنها ئهدام...‏ لێیان ههر ماڵهوهش له‏ ئازارم

ههرگیز و ئهوێم خۆشى نهبێ...‏ کهس :تو پێى پهرۆشهوه‏ به‏ کێیه؟ ئهزانى نادات...‏ کوڕهکهته؟

کێیه‏ ئهزانم ‌هب بگهین نهیانهێشت نییه‏ مناڵم من نا...‏ نا...‏ _ ژیانمان

بگشتینایه‏ یهک به‏ گهر یهک...دڵنیام بگریت،‏

تۆ نابێ دهیوت بهههشت...‏ به‏ ئهبوو رۆز پێکهنینهکهت پێبکهنیت..‏ ههر ئهبێ تناوێل لهسهر خهنده‏ ههمیشه‏ دهبێت جوانه!‏ وهکوو

بژێین بهیهکهوه‏ ئهبێ تۆ و من بێت...‏ ۆب بکهین دروست النه‏ بهیهکهوه‏ چۆلهکهکان له‏

ڕۆژێک خۆزگه‏ دهموت منیش خۆمان...‏ ئاسمان.‏

بۆ بڕۆین و بفڕین چۆلهکهیهکدا گهڵ بدات!‏

ئازارمان نییه‏ لێ مرۆڤى لهوێ ئاخر لهخۆڕاى

تۆ بهخوا کێشاى؟ ڕووحیان _ چاوت

شێتخانهیه!‏ ئهم بۆ نههێنراوى مۆخ بکه...‏ وڕێنه‏ کهم ئیتر بخهوه‏ داخهو...‏ بکێشن

ڕووحى کهسێک نیم.‏ و تهوا زۆر دهژێت؟!‏

چۆن ىدیئ کهسه‏ ئهو بوو کهسێک بۆ عهشقت که‏ _ لێتبستێنن

کاتێک ههر ڕووحت،‏ به‏ دهبێت دهریدێنن.‏

جهستهت له‏ و ڕووحته‏ ئهوه‏ ئیدى ‌هل پرسى:‏ لێى و کردهوه‏ بهرز سهرى ڕاماو...‏

تێى ههندێک بفڕن؟ چۆلهکهدا گهڵ ههناسهیهکى

پاشان بوو بێدهنگ ههر ئهو ر‌هس خستهوه‏ سهرى دووباره‏ و ههڵکێشا سهرینهکهى...‏

:ىتو ههڵکێشا ئاهێکى ئومێدیهکهوه‏ بێ به‏ جوانهکهم

کوڕه‏ دهکهم بیرت چهنده‏ ئاااااى دهرهێناوه...‏

من باوهشى له‏ تۆیان دهمێکه‏ یان

نووستویت؟ دهکهیت چى ئێستا ئاخۆ کهس

و بیت نهخۆش ئهترسم دهگریت؟ ێک به‏ بوو برسیت ئهگهر نهبێت،‏ لێت ئاگاى ئاخر

بوو،‏ ئهو خهتاى ههمووى ئاخ ئهڵێیت؟ و لێدان ههموو ئهو بوو؟ چى من تاوانى ههر

دواجاریش تێکدا منى بوو ئهو ئازارانهى کهسیش

زیندانهوه‏ ئهم فڕێدایه‏ منى خۆى بهزۆر

ههر نییه‏ هیچم من ناکا پێ بڕوام t

a

w

a

r

70

90

2020

بەهاری 70

5

ئهمهوێ

من شێت،‏ به‏ بمکهن ئهیانهوێت کوڕهکهم

الى بۆ بڕۆمهوه‏ و لێره‏ دهرچم گریانێکى

گریان...‏ به‏ کرد دهستى هاوار.‏ ئهى کوڵ.‏

به‏ مهگرى..‏

بهسه‏ تووخوا باش...‏ باشه...‏ _ ههندێک

الت.‏ بۆ دێت خۆى دێت،‏ بهخوا که‏

من چى ئهزانى وتى:‏ پاشان بوو بێدهنگ ائ ئا باشه...‏ بۆتدههێنم ئهڕۆم لێره‏ دهرچووم بۆتدههێنم.‏

بهڕاستمه‏ بهخوا سڕى

بۆ فرمێسکهکانى و درێژکرد دهستى بۆتدههێنم.‏

بکه‏ پێ بڕوام وتى:‏ جنق و ڕاپهڕى جێگاکهى لهسهر خۆشیدا له‏ دهستى

ههردوو به‏ شادومانیهوه‏ به‏ دانیشت ۆب ئهوهم بهڕاسته‏ وتى:‏ سڕى چاوهکانى مێپ ناگریم.‏ ئیتر و تهوا باشه...‏ ده‏ دهکهیت؟ دهڕۆیت

کهى لێره؟ دهرئهچیت کهى تۆ بڵێ...‏ دێنى؟

بۆ کوڕهکهم و تێب بڕوات بهاڵم دهرئهچم کهى نازانم من _ دێنم.‏

بۆت لێره‏ دهرچووم که‏ ههر سهیرى

بوون...‏ بێدهنگ ساتێک ههردووکیان رت جارێکى دهکرد ژوورهکهیان ئاسمانى منیان

لێرهین؟ بۆچى ئێمه‏ باشه‏ ئهى پرسى:‏ بۆچى

تۆ ئهى جێگایه‏ ئهم بۆ هێنا بهزۆر نا..‏

بێت:‏ وهاڵم چاوهڕوانى ئهوهى بێ هاتیت؟ ۆت ئهگهر ماڵهوه‏ ناڕۆمهوه‏ من باشه.‏ ئێره‏ نا ناگهڕێمهوه.‏

ههرگیز ئیتر بێنى بۆ گیانم ئازا ،تاکب یارى باخچهکه‏ ئهیبهمه‏ بهڕۆژ خۆم بۆ مۆخ باوشى له‏ و جێگایه‏ لهم ئا شهوانیش ئههێنى

بۆم و ئهڕۆیت بهیانى ئهیخهوێنم.‏ دایهوه‏

ئاوڕێکى نهبوو!‏ وهاڵمى وانییه؟ ێل خهوى دهمێکه‏ میوانهکهى کرد سهیرى کهوتوه!‏

کهى

لێکهوت؟ خهوت زوو چ ئۆۆۆۆى _ ماندویت.‏

ئهزانم قهینا خهوه؟ کاتى ئێستا پهنجهرهکه،‏

کرده‏ ڕووى و لێکرد پشتى ‌هکات له‏ بایهى شنه‏ ئهو و شهو مانگه‏ تریفهى ‌هو‌هرووژ ئههاتنه‏ پهنجهرهکهوه‏ کراوهکهى دهکرد...‏

یاریان پهردهکه‏ لێوارى لهگهڵ باخچهکهیه،‏

ناو ڕووناکى سهر له‏ چاوهکانى کوڕه‏

گفتووگۆ:‏ هاته‏ خۆیدا دڵى له‏ ىلج بازاڕ بۆ ئهتبهم بێیت..‏ با شیرینهکهم...‏ ئهکڕم..‏

بۆ پاسکیلێکیشت ئهکڕم..‏ بۆ جوانت باخچهیه‏

لهم ههر کۆاڵن،‏ نهڕۆیته‏ ئهبێ بهاڵم گهورهبویت

که‏ بکهى..‏ یارى خۆت بۆ درووست

بۆخۆمان جوان خانوویهکى راد له‏ ئهکهین پڕ باخچهکهشمان دهکهین..‏ زۆر

ئهبێت جوان زۆر ڕهنگاوڕهنگ،‏ گوڵى و هاوڕێیهم...‏

ئهم تهک له‏ دواجار گیان..‏ ئازا رۆز ئاخر دوانهکهویت توخوا باشه‏ وهره‏ تیێب با تۆ چاوهڕوانتم...‏ دهمێکه‏ دهکهم بیرت نهتبینێت

کهس ئهشارمهوه‏ وات بهخوا بۆالم 91

نهبێت...‏

خهمت هیچ زهردهخهنهى

دهرکهوت دوورهوه‏ له‏ ئازا تریفهى

لهتهک ڕووخسارى خۆشحاڵى ههردووکیان

بووبوون،‏ تێکهڵ مانگهشهوهکه‏ الیهک

بۆ کرد ڕایان کراوهوه‏ باوهشى به‏ جارێک

چهند بڕى،‏ زۆریان مهودایهکى رۆز باخهکه‏ ههڵئهستانهوه،‏ و ئهکهوتن و

دڕک و چاڵوچۆڵى له‏ بوو پڕ چڕبوو گوێیان

بهاڵم زهلکاو...‏ و وقامیش لیته‏ ئاو ۆب ڕاکردن له‏ بهردهوامبوون ههر نهدا پێ ‌هب لهکۆتاییدا بهیهک.‏ بگهن زووتر ئهوهى مانگهشهوهکهدا

تریفهى لهژێر ههناسهبڕکێوه‏ .ترگ ئامێز له‏ یهکیان بهیهک...‏ گهشتن ههناسهکانیان...‏

دهنگى بێ به‏ ساتێک بۆ دواجار

بوون...‏ بهیهک تێکهڵ دڵیان لێدانى تریفهى

لهژێر و خۆیان جێگایهى لهو ههر میهرهبانى

باوهشى له‏ مانگهشهوهکه...‏ گۆرانییهکهوه‏

وتنى بهدهم خهواندى...‏ خۆیدا لێکهوت...‏

خهوى خۆیشى بهرز

بهدهنگى و ڕاتهکاند شانى کهسێک ئاماده‏

خۆتان ههسته...‏ دهى ههسته...‏ وتى:‏ نانى

نانخواردنهکه،‏ هۆڵى بۆ بڕۆن و بکهن بخۆن.‏

بهیانیتان t

a

w

a

r

70

92

هۆنینەوەی

ڕازەکان

بەهاری 2020

70

مەهاباد قەرەداغی

93

خودنووسین

جۆرێکە لە فڕین

خودنووسین!‏

پیاسە و گەشت لە کەنار ئۆقیانووسی بووندا

هەستێکە

وەک چوونە نێو بەهەشت!‏

زەن یۆگا

دۆزینەوەیە،‏

دۆزینەوەی شاڕێگا

بەرەو تۆ،‏

تۆی کۆچەر لە بۆشایی گەردوون

تۆی هەردەم ئاکنجی لەناو من

لە رۆژهەاڵتی دڵ و

لە ناوەندی دەروون!‏

t

a

w

a

r

70

94

ئاوێنەکەم

لە هەرکوێ سۆز هەبێ

من لەوێم

لە هەرکوێ رێز هەبێ تۆ لەوێی

بۆیە تۆ

من تەواو دەکەیت و

منیش تۆ

ئەو وەختەی هەردووکمان پێکەوە

دەڕوانینە خاڵی نهێنی

ناوەندی نەینۆکی پڕ شکۆ!‏

هاژە

بەهاری 2020

ڕووباری سۆزت شەپۆالن دەدا

ئەی تەنیاترین!‏

ژیان تاراوگەی رۆحە..‏ هەر بۆیە

لە دووری تۆدا

نە من و نە خۆم

ئارام ناگرین!‏

70

هەنیسک زمانی ئاخاوتنمانە

لە گەرمەی خەون و ڕامان و ئەوین

بۆ دیدارێکت

لە تیشک تیژتر کاکێشان دەبڕین

شوێنپێی مانگ هەڵدەگرین.‏

دەمەوئێواران

پەیامی تۆ دێنین بۆ گوند و شاران!‏

بێسنوور

95

لە نێوانی من و تۆدا

نە نێوەندگیر هەیە

نە ئاستەنگ و دیوار

نە ئایین هەیە نە ژیار

نە مزگەوت و نە کڵێسا و نەش ئاتەشگە

لە نێوانی من و تۆدا

تەنیا ئەوینی بێ سنوور

تەنیا گەردوونێکی پڕ نوور

هەیە و

هەمیشەش هەر دەبێ

خۆشەویستم..‏ پەروەردگار!‏

یاری

t

a

w

a

r

لە یاریکردن بە ئاگر و بە وشە

ئوستادم!‏

لە کۆکردنەوەی تیشکی سەرووی وەنەوشە

ئوستادم!‏

70

ئوستادم لە فڕین بە ناو تونێلەکاندا

لە نیشتنەوە بەسەر هەورەکان و

لە بارین

بەسەر دەریاکاندا!‏

96

ئوستادم لە خۆشەویستیت

کە بێ کۆتاییە!‏

لە دۆزینەوەی رێگا بۆ ژوانگەی نەستت

کە فیردەوسێکی تاهەتاییە!‏

ئوستادم لە ژەنینی ناوت

بە ترپەی دڵم

ئەی تاقانە گوڵم!‏

ئینفینتی

بەهاری 2020

70

سەرەتایەکی هەبوو ئەوینم

بەاڵم دوماهی

ڕەنگە هەر نەیبێت

بۆیە نایبینم

نە بە چاوی دڵ

نە بە توێی هەستم

نە بە سۆمایی دیدەی مەبەستم!‏

97

سەرەتا وشە

بوو بە تەلیسمێ،‏

ئاوریشمی وزەی تۆی بە من بەخشی

لە کۆتاییشدا

هەر وشە دێت و دەبێتە نەخشی

ڕێگای کاکێشان

بەرەو ژووانگەی نەمریی دەمبات

لەوێدا عیشق

بۆ گیانم بۆتە بەرینترین پرد

خۆشترین سابات!‏

تۆ لە ناو مندا

تۆ وشەیت و

هەر لە ڕۆژی پەیدابوونم

پێکت هێنا

تانوپۆی گیان،‏

سروشتی دڵ و گەردوونم!‏

تۆ وزەیت و

هەرکاتێ پێویستم پێت بێ

تاڤگەئاسا

دەڕژێیتە دۆڵی دەروونم!‏

t

a

w

a

r

تۆ ورەیت و

لەوەتی هەم

لە لووتکەی خۆت

هێالنەت بۆ تەواری بێداری گیانم چێ کردووە

تۆ هەر هەبوویت و

هەر هەیت و

سەرت بۆ هیچ هێزێ نەوی نەکردووە!‏

70

98

یاسای باریتۆ

)20-80(

بەهاری 2020

د.نازهنین عوسمان

70

99

ئابووریناسی

یاسایه‏ ئهم %20( 80- ‏)یاسای دایهێناوه،‏

1897 ساڵی باریتۆ ڤیلفرید ئیتالی و‌هب گهیشتوه‏ لێکۆڵینهوهکانیدا له‏ ئهو تێچ‌هد واڵتهکهی بهرههمی %80 که‏ ئهنجامهی داوه‏

سهرنجی دانیشتوانهکهی،‏ %20 تهنها بۆ سویسریهکان

سامانی و سهرهوهت %80 که‏ دهکهن،‏

خاوهنداری کهسهکان تهنها‎%20‎ ئهو

هاتووه‏ کوالیتی زاناکانی له‏ یهکێک ڕستهیه‏

ئهم باریتۆ،‏ یاسای ناونا یاسایهى یێپ باریتۆ که‏ بوو ئهنجامانه‏ ئهو کورتهى ‎20‎‏%ی

له‏ فرۆشت قازانجی % 80 1. دههێنیت.‏

بهدهستی کڕیارهکانتهوه‏ ‏)فرۆشیاری(‏

فهرمانبهرهکانت

%20 بهڕێوبهرایهتی:‏ 2. و دهزگا کارهکانی %80 به‏ ههڵدهستن کۆمپانیاکهت.‏

%20 بهدهستهێنانی بۆ کاتهکانت %80 کات:‏ 3. دهکرێت.‏

سهرف ئیشهکانت کارو یتاک له‏ %80 تهلهفۆنیدا:‏ پهیوهندی له‏ 4. تلا ‌هل ئهوانهى %20 لهگهڵ‏ پهیوهندیهکانت t

a

w

a

r

70

.تی‌هب‌هد بهسهری ههیه‏ ژمارهیان %80 که‏ لێکۆڵینهوهکانیدا،‏ له‏ گهیشتبوو ناک‌هتاک %80 بهرگدا:‏ جلو لهبهرکردنی له‏ 5. هۆکارهکانهوهیه.‏ %20 له‏ بههۆی ئهنجامهکان .تی‌هک‌هد لهبهر کهنتۆرهکهت ناو جلی %20 تێبگهین ئاسانی به‏ یاسایه‏ ئهم ئهوهى بۆ %20 ئهمریکا:‏ له‏ تهندروستی چاودێری 6. ئهم بکهین پیادهی ژیانماندا له‏ بتوانین و چاودێری

سهرچاوهکانی %80 نهخۆشهکان خستووهتهڕوو:‏

ئهنجامانهی 100

2020

بەهاری 70

دهڵێن

که‏ ئهوانهی بهتایبهت پیاوانیش بۆ بهکاردههێننن.‏

تهندروستى 101

%15 بههۆی هاتوچۆ ڕووداوهکانی %85 7. دهبێت.‏

دروست شوفێرهکانهوه‏ کارایی

%80 بۆ هۆکاره‏ بڕیارهکان %20 8. %20 هۆکاری بڕیارهکان چاالکیهکان.‏‎%80‎ و چاالکیهکانه.‏

هۆکارهکان

به‏ پشت ئهنجامهکان وتمان وهک دهتوانێت

چۆن باریتۆ یاسای دهبهستێت بێت؟

هاوکارمان حاڵهتی

له‏ ڕۆژانهمان گرنگهکانی کاره‏ %20 ئهنجامهکان

%80 ڕێژهی خستنهسهری تهرکیز کهواته‏

دهکهوێتهوه،‏ دهست پاداشتهکانمان و ئیشهکانت

کارو گرنگهى %20 ئهو پێویسته‏ و‌هئ لهسهر تهرکیزت تهنها بکهیت،‏ دیاری دهبینیت

ترت کارهکانی بهس،‏‎%80‎ و بێت %20 نین.‏

گرنگ زۆر بتوانێت

که‏ گرنگه‏ زۆر ژنان بۆ بهتایبهت لهسهر

بکات جێهبهجێ باریتۆ یاسای خشتهیهک.‏

به‏ بکات جیاکاریه‏ ئهو و کارهکانی بنوسێت

کارهکانى ههموو خشتهکهدا له‏ و دهکات چی ههڵدهستێت لهبهیانیهوه‏ که‏ و گرنگه‏ بنوسێت یهکێکدا ههر لهبهردهم دهردهکهوێت

بۆی خشتهیهوه‏ لهم نییه.‏ گرنگ لهسهری

تهرکیزی دهبێت که‏ کارانهیه‏ کام که‏ کهمتر

نییه‏ گرنگ که‏ کارانهش ئهو و بێت یوێش‌هپ لهو بهمهش دهکات،‏ لهسهر تهرکیزى ات‌هه ههیبوه.‏ که‏ دهبێت ڕزگاری جهنجاڵیه‏ و ‌هب ههمیشه‏ و مندال و ماڵ بۆ نییه‏ کاتمان م‌هل سوود دهتوانن سهرقاڵن کارهکانیانهوه‏ ببینن.‏

یاسایه‏ نییه‏

بهسوود یاسایه‏ ئهم هێندهی شتێک هیچ جێبهجێکردنی

ژیانمان،‏ ڕاگرتنی هاوسهنگی بۆ لهسهر

ههیه‏ سیحری کاریگهرى یاسایه‏ ئهم خۆدورخستنهوه‏

و کاتهکانت ڕێکخستنی ناوهرۆکی

کارکردنهوه.‏ به‏ ئالودهبوون له‏ ههموو

%80 که‏ پێماندهڵێت یاسایه‏ ئهم ششۆک %20 بهرههمی دهستکهوتهکانمان لهوانهیه‏

کارکردنمانه.‏ کاتی بهسهربردنی و بوبین،‏

یاسایه‏ ئهم گوێبیستی جار چهندین گنرگ ئهوهنده‏ و خستوه‏ پشتگوێیمان بهاڵم ڵو‌هه ئهگهر ئهوای لهگهڵ‏ المان،‏ نهبووه‏ س‌هک تاکه‏ وهک بهێنیت بهکاری که‏ بدهیت سوودی

زۆر دهزگاکان کۆمپانیاو وهک یان وهردهگرین.‏

لێ بتوانیت

دهکات لێ وات یاسایه‏ ئهم کۆششی

به‏ ههبێت زیاترت دهستهکهوتی پارهى

و بکهیت کار کهمتر دهتوانیت کهمتر،‏ وهربگریت

ژیانت له‏ چێژ دهست،‏ بێته‏ باشترت ئهگهر

بپرسیت لهوانهیه‏ بهاڵم جاران،‏ له‏ زیاتر یچۆب باشه‏ و بههێز ئهوهنده‏ یاسایه‏ ئهم ههموان

خۆ ناهێنێت بهکاری خهڵک زۆربهى و بکهین کار کهم دهدهین ئهوه‏ ههوڵی ههر بهاڵم

دهستکهوێت؟ پاره‏ زۆریشمان

.‌هیین بههادار ئهوهنده‏ بیرکردنهوهى 20-80 یاسای بهکارهێنانی وراک‌هب چاوبخشێنیتهوه‏ پێویسته‏ ناتوانێت ئاسایی کهسایهتیهکی دهوێت زۆری تناک‌هراک %80 لهوانهیه‏ چاالکیهکانتدا،‏ له‏ واته‏ بیت نائاسایی دهبێت بکات پیاده‏ ئهوه‏ بداتێ،‏

و بکات دابین بۆ %20 بهرههمی م‌هئ ههموو نهتوانیت یهکسهر لهوانهیه‏ دهتوانیت

خۆ بهاڵم بکهیتهوه،‏ ڕهت چاالکیانه‏ توانیت

ئهگهر بهێنیت،‏ ههندێکیان له‏ واز ۆب کاتێکت ئهوا بهێنیت نیوهشی له‏ واز وهربگریت.‏

چێژ تیایدا دهگهڕێتهوهکه‏ داهاتی

کارانهیه‏ کام بناسیت ئهوه‏ فێربه‏ تیایدا

که‏ لهوهى وهک دهکات پهیدا بۆ زیاترت ‌هژۆرپ لهو بکهرهوه‏ جیای دهکهیت،‏ سهرف فر‌هس تیای ئهوهی نیوهى که‏ کارانهى و بهکارهێنانی

کهواته‏ دهرهوه.‏ دهرچیته‏ ڕۆتین ‏)یهکهم

ئهوهیه‏ مهرجهکهی باریتۆ یاسای راک یا بده‏ ئهنجام ڕهفتار ئینجا بیربکهرهوه‏ ئهلفرید

که‏ ئامۆژگارییهیه‏ ئهو ئهمه‏ بکه(‏ کهس

زۆر کردووه،‏ پێشکهشی شفایرتز ئیشێکی

کارو ئهنجامدانی به‏ دهگرن خوو یاو چی بزانن ئهوهى بێ بێشمارهوه‏ یرۆز بهشی بدهن،‏ ئهنجام ئهمه‏ که‏ لێکردون تهرخان

بهرههم بێ کارى بۆ ههوڵهکانیان یشووت دهیانبینین که‏ نییه‏ سهیر بۆیه‏ دهکهن،‏ ش‌هم‌هئ ناهێنیتهوه،‏ بهدهستی دهکهیت بهدهستهوه‏ کاتیان دهبن،‏ دهروونی فشاری ‌هک بکهیت قهناعهت که‏ ئهوهیه‏ بهئامانجی یتاک که‏ بخهیتهوه‏ دور کارانه‏ لهو خۆت چۆن و دهوێت زیاتری کۆششی و ههوڵ و زیاتر کهمه.‏

دهستکهوتیشی ات بکهرهوه‏ هیواش ژیانت خێرایی ڕهوتی بێتهوه‏

درێژتر ڕۆژهکانت و پێیهتى پێویستمان که‏ شته‏ زیاترین کات بهکاریدههێنین.‏

خراپ که‏ شتیشه‏ زیاتری بن

ولیام دهڵێت

خهڵک که‏ بیستوه‏ ئهوهمان زۆرجار تاک ڕاستیدا له‏ بهاڵم وایه،‏ زێڕ وهک کات تڕێز ئهگهر چونکه‏ بههاتره،‏ به‏ زێڕیش له‏ بکهیتهوه‏

قهرهبوی دهتوانیت لهدهستچو ڵاق سهریان ههمیشه‏ تر.‏ شتی بۆ نامێنێتهوه‏ مشهوشن.‏

و هاوسهنگ

ژیانێکی له‏ چێژ دهتهوێت تۆش ئایا ببینیت؟

تێب هاوسهنگ ژیانت دهتهوێت ئهگهر چاالکیه‏

کام بدهیت بڕیار یهکهمجار پێویسته‏ دووهم:‏

بکهیت.‏ دهستنیشانی گرنگه‏ تۆ بۆ ڕچ گرنگهکه‏ کاره‏ لهسهر تهرکیزت ههموو گوتیه‏

بهناوبانگ نووسهرێکی بکهیتهوه.‏ مهخهره‏

گرنگهکان کاره‏ ‏»ههرگیز وتویهتی:‏ گرنگهکانهوه»،‏

کهم کاره‏ ڕهحمهتی ژێر ‌هب دهدهین ئهنجامی ژیانماندا له‏ ئهوهى ڕهزامهندیمان

و ئاسودهیی به‏ بهراورد 102

t

a

w

a

r

70

2020

بەهاری ڕێز پارهو ناکرێتهوه،‏ قهرهبو کات بهاڵم س‌هک ههندێک سنورداره،‏ کات بهاڵم بێسنوره‏ بێسنوره.‏

کات که‏ دهکهن مامهڵهى وا دهڵێن

پێی که‏ ئێستادا سهردهمی جیهانی له‏ کات

دهروونی فشاری و خێرایی سهردهمی ‌هل بهجۆرێک کردوه‏ زیادی زۆر بههاکهى دهتوانن

کهسهکان نهبینراوه،‏ و نهبوه‏ جاراندا ناتوانن

بهاڵم بهێنن،‏ بهدهست زۆر پارهى حایک(‏

‏)نیکۆال بکهنهوه،‏ درێژتر کاتهکانیان ‌هب که‏ سیوسری بهناوبانگی دهوڵهمهندێکی کاتژمێره،‏

بهرههمهێنهرى لوبنانیه‏ ڕهچهڵهک مهترسیداریشه‏

و جوان ‏»کات دهڵێت:‏ لهگهڵ

پیشهمه،‏ کارو کات ههمانکاتدا،‏ له‏ دهزانی

نییه،‏ لێی حهزم دهمبینی ئهوهشدا ئهو

بهردهوامی ناتوانم من چونکه‏ بۆچی؟ ببمه‏

و بهێنم بهدهستی ناتوانم بوهستێنم،‏ ر‌هگ‌هئ ههیه،‏ بونی ههمیشه‏ ئهو خاوهنی،‏ س‌هک دهڕهوێتهوه،‏ بدهیت گرتنی ههوڵی ئهو

کات،‏ گرتنی بۆ بهکاربهێنێت فێڵ ناتوانێت دهبهزێنێت«.‏

ههواڵنه‏ ئهو ههموو ههر ،تۆخ الیهنگری بکهیته‏ کات ویستت ئهگهر بهردهوامی،‏

به‏ بکهیت ملمالنێی ناتوانیت هێزی

ملمالنێکردنی وهک کات کێشی کێشمه‏ ناتوانیت

که‏ شتێتیهکه‏ جۆره‏ زهویه‏ ڕاکێشانی ‌هب دوانه‏ ئهم پێشبرکێی بدهیت،‏ ئهنجامی ۆت پێش ههمیشه‏ ئهوان دێت.‏ کۆتایی شکست 70

103

درککردنێکی

له‏ ئهوه‏ کات فشاری دهنێنن ههموومان

نییه،‏ تر هیچی زیاتر ههڵخهلهتێنهر چاالکیه‏

ههموو بۆ ههیه‏ تهواومان کاتی کاتهکانمان

ئێمه‏ بهاڵم کاریش،‏ بۆ و خۆشهکان ر‌هگ‌هئ دهڕوات،‏ بهفیڕۆ و دهدهین لهدهست ‌هب بهکاربهێنین بهباشی کاتهکانمان %40-30 تاک که‏ نابینهوه‏ ئهوه‏ تووشی شێوهیهک هیچ بێت.‏

کهم بهردهستمان دهوڵهمهندیش

چهنده‏ بکڕیت کات ناتوانیت بکه،‏

پارهکانت وهک کات مامهڵهى بیت،‏ اوائ دهکهیت سهرف پاره‏ زاناییهوه‏ به‏ چۆن بکه.‏

سهرف کاتهکانت ۆب نیشانهیه‏ کاتهکان،‏ وردی ڕێکخستنی ڕێکخراو.‏

عهقڵی ر‌هگ‌هئ که‏ لهوهی ههیه‏ تێگهیشتن ههڵه‏ کاتمان

ئهوه‏ بدهین ئهنجام کارهکان بهخێرایی دهمانهوێت

زۆربهمان بۆیه‏ دهگهڕێتهوه،‏ بۆ ئهنجام

کار زۆرترین کاتدا کهمترین له‏ تاقیکردبێتهوه‏

ئهوهشت لهوانهیه‏ بدهین،‏ نهماوهتهوه،‏

بهدهستهوه‏ کاتت ههر بهاڵم ری‌هس ال ئهڵمانیهمان بۆچونه‏ ئهم کهواته‏ ‌هل ئهوهنده‏ بکهین پهله‏ ‏»تا دهڵێت:‏ که‏ نهبێت ووم‌هه خهڵک نمونه‏ بۆ دهمێنینهوه»،‏ دواوه‏ ڕۆژانی

دهخاته‏ چێژبهخشهکان چاالکییه‏ شیئ ‌هل پهلهیهتی ههمیشه‏ ئهوهى دهکهون.‏ ،‌هیین بهدهستهوه‏ کاتم دهڵێت و کارهکانیدا و ادتاک لهگهڵ پێشبڕکێ که‏ کهسانهیه‏ لهو ئهو بێکاتیدایه،‏

فشاری ژێر له‏ ههمیشه‏ دهکات،‏ ‌هل ئامانج دهکات،‏ ناخۆش ژیان ئهمهش پیایدا

خێرایی بهوپهڕی که‏ نییه‏ ئهوه‏ ژیان یتو‌هڕ له‏ نهبێت دوودڵ لهوانهیه‏ بگوزهرین،‏ دهبێت

کۆتاییدا له‏ بهاڵم ژیانت خێرای وێڕای

بیت،‏ ناخۆش سوپرایزێکی چاوهڕوانی ییاتۆک دهگهیته‏ زوودا تهمهنێکی له‏ ئهوهى خێرای

ڕهوتی له‏ چۆن نهزانیت ئهگهر ژیانت.‏ کهمکهیتهوه.‏

ژیانت بهاڵم

ههمانه،‏ که‏ شته‏ گرانبههاترین هزر تاو ‌هک بهوهی بێت ههڵخهلهتێنهر لهوانهیه‏ یتاک تهنگهو کاتت بکهیت ههست دهکات لێ ژیانێکی

و ببینیت ژیان له‏ چێژ که‏ نییه‏ ئهوهت و هێوربونهوه‏ بوارى که‏ ئارام و هاوسهنگ ای نادات،‏ پێ کۆمهاڵیهتیهکانت پهیوهندییه‏ ناکهیت

چێژبهخشهکان چاالکییه‏ بهشدارى لهمه‏

بیر باشی به‏ کات،‏ نهبوونی لهبهر 1440 له‏ پێکهاتووه‏ ڕۆژهکانت بکهرهوه‏ ‌هک کاتهیه‏ ئهو ئهمه‏ چرکه،‏ و‎40086‎ خولهک رۆز ئهوانهی ههمانه‏ ڕۆژێکدا له‏ ههموومان ر‌هه دهژین.‏ ئارامی به‏ زۆر ئهوانهی پهلهیانه‏ چاالکی

مهبهستی که‏ پشووهکانییهوه،‏ بهدهستهوهیه.‏

کاتیان بڕ ههمان دهروونی

فشاری که‏ ئهوهیه‏ بۆ لهمجۆره‏ بکات،‏

باشتر تهندروستیت و بکاتهوه‏ کهم نێپ زانکۆی له‏ که‏ توێژینهوهیهکدا له‏ یوان ئهوهى ‏»دهڵێت ئهنجامدراوه:‏ ستهیتدا 104

t

a

w

a

r

70

2020

بەهاری 70

‌هم‌هئ بژی،‏ لهسهرخۆ هێواشی به‏ و مهکه‏ بهدهستهێنانی

بۆ دهچێت سیحر له‏ ڕێگایهکه‏ ساتهکان

پڕاوپڕی به‏ شێوهیه‏ بهم کات،‏ ‌هب چاالکیانهش ئهو دا ههوڵت ئهگهر بهاڵم پارخ کاریگهری ئهوا بدهیت ئهنجام پهله‏ ئهگهر

نمونه‏ بۆ باش،‏ نهک دهکات دروست شاوێه پیادهڕۆیشتنت کاتێک دهژیت،‏ فشار لهوانیه‏ بدهیت ئهنجام وهرزش پهله‏ به‏ ڕزگارت

کات ملمالنێکردنی له‏ دهکهیتهوه،‏ ر‌هه دهکهیت،‏ کۆنترۆڵ ئهو تۆ و دهبێت نوسینی

ئهگهر جا دهیکهیت،‏ که‏ چاالکیهک وهکو

تر،‏ شتێکی ههر یان بێت ڕۆمان ‌هک بکهیت دروست ئهندامهکانت لهسهر میدیتهیشن

بتهوێت ئهگهر یان خراپه‏ ئهمهش ناکرێت.‏

ههرگیز بدهیت ئهنجام خێرایی به‏ کارهکاندا

پرۆژهو له‏ که‏ ههیه‏ چهمکێک ‌هنام‌هئ ههموو کهسوکار و دایک سهردانی ‏)بهڕێوهبردنی ئهویش بهکاردههێنرێت ههمووی

جیهان دهبینیت مهکه‏ تیا پهلهى دهبێتهوه.‏

هیواش تۆ لهبهر تتاک که‏ کرد ههستهت ئهو ئهگهر جاره‏ ئهم بیری

ئهوا ڕۆژئاوابوون سهیرکردنى بۆ نییه‏ ‌هک ئهوهیه‏ شت خۆشترین که‏ بکهرهوه‏ لێ بکهیت.‏

بوون ڕۆژئاوا سهیری و نهبێت کاتت وات

ئاوابوون ڕۆژ سهیرکردنى خولهک ده‏ جیاتی

له‏ بگهیت ژیان بهکاروانی دهکات لێ الیهکدا.‏

ههموو به‏ پهلهکردن و ڕاکردن شتهکان

ڕهوتی که‏ سوڕدهمێنێ سهرت تۆدا.‏

پێناوی له‏ بونهتهوه‏ هیواش کهسانى

بۆ بهێنیتهوه‏ پۆزش که‏ نیت ناچار تۆ کردۆتهوه،‏

خاو ژیانت ڕهوتی تۆ که‏ تر -80 یاسای له‏ سوود باشتره‏ بارهدا لهم ر‌هس‌هل دهوروبهر لهوانهیه‏ وهرگریت.‏ %20 ‌هک ئهوهیه‏ گرنگ نهبن ڕازی ڕهفتارهکهت بیت.‏

ڕهزامهند خۆت پێشنیارانه‏

لهم سوود دهتوانیت پێناوهدا لهم ئهوهیه‏

چهمکه‏ ئهم مهبهستی خۆی کاته(‏ ئهنجام

کاتدا کهمترین له‏ کار زۆرترین که‏ کنترۆڵکردنی

بۆ هۆکارێک وهک ئهمه‏ بدهیت.‏ ڵو‌هه بهردهوام که‏ دهکات وا ئهمه‏ بهاڵم کاته‏ و

ناپێویست شتی بۆ کاتهکانت و کۆشش و بهێنیت.‏

بهکار ناگرنگ تاک ههوڵبده‏ کات بهڕێوهبردنی جیاتی له‏ چییه؟

واتای کات تێپهڕاندنی تێپهڕێنیت،‏ ‌هک ههڵدهبژێریت کاره‏ ئهو کاتهدا لهم ‌هک دهدهیت ئهنجامی کاتهش بهو دهتهوێت رت واتایهکی به‏ کارهکهدا،‏ لهگهڵ‏ گونجاوه‏ ک‌هن بێت کارهکه‏ لهسهر تهرکیزت ههموو کارهکه.‏

تهواوکردنی چۆنیهتی لهسهر نۆچ خهڵک که‏ بهوهى مهده‏ گرنگی ۆت دهکهن،‏ پهله‏ و ڕادهپهڕێنن کارهکانیان ژینگهى

کۆنترۆڵی نهکات لێ کاریگهرت ئهوه‏ بکه.‏

خۆت ههستی و دهروونی پهله‏

ژیانتدا له‏ ڕۆژهکانت،‏ درێژکردنهوهى بۆ 105

وهربگریت:‏

سادانه‏

کاره‏ ئهو کارهکهت،‏ له‏ دور • دهکات.‏

دڵخۆشت که‏ بکه‏ ‌هر‌هب بهسهر کهسانه‏ ئهو لهگهڵ کات • کهسانى

له‏ باشترن الت و خۆشتدهوێن تۆ که‏ تر.‏

تز‌هح که‏ بده‏ ئهنجام چاالکیانه‏ ئهو • ‌هک کارانهى لهو دوربخهرهوه‏ خۆت لێیهتى.‏ ‌هب حهز که‏ کهسانهى ئهو و نییه‏ لێیان حهزت ناکهیت.‏

هاوڕێیهتیان مڵا‌هب زهمهنیه،‏ ماوهیهکی ڕۆژ یهک • ئهگهر

ناگرێت لهدهستدانی بهرگهى کهس ئاگاییهوه‏

به‏ بۆیه‏ بێت.‏ دهوڵهمهندیش چهند بکه.‏

بهڕێ ڕۆژهکانت سهرانسهرهکان

و ڕۆتینهکان شته‏ • باش

ڕۆتینانه‏ ئهو دهشکێنێت.‏ مرۆڤ پشتی دورخهرهوه.‏

خۆت و بناسه‏ %20-80

یاسای بنهمای لهسهر • ،و‌هکب کار بیربکهرهوه،‏ بده،‏ ئهنجام ڕهفتار یتش یهک ههموی ئهمهش خۆشحاڵبه،‏ ئاگاییهوه‏

به‏ که‏ ئهوهیه‏ ئهویش پێویسته،‏ بدهى.‏

ئهنجام کارهکانت کارهکانت

و ئیش له‏ سێ یا دو تی‌هدب ئهنجامیان بهداهێنانهوه‏ تا ههڵبژێره‏ مامناوهندیهوه‏

توانایهکی به‏ کار زۆر نهک بدهیت.‏

ئهنجام تیب سهرکهوتوو دهتهوێت ئهگهر • چیه ههڵبژێره،‏ مامناوهندی ئاستی ئهوا ئهنجامدانی

بۆ نییه‏ نمونهی ڕێگهیهکی تهواوکاریدا

دوای به‏ بۆیه‏ پرۆژهکان،‏ کارو ماجن‌هئ کارهکانت دهتهوێت ئهگهر مهگهڕێ،‏ ى‌هو‌هل نهکهیت زیادهڕهوی دهبێت بدهیت تهواوکاری

بێت،‏ باشترین دهبێت ههر که‏ ‌هب بهئاسانى قورسه،‏ گرتنی که‏ پهپولهیهکه‏ تهواوکاری

له‏ واز ئهگهر دهگهیت کامهرانی کهموکوورتی(.‏

بێ ‏)کاری بهێنیت سهرچاوهکان:‏

تنجح

اقل ‏)‏‎2007‎‏(:اعمل زلنسكي ايرني 1. أمال

ترمجة:‏ النجاح.‏ سر هو الكسل اكثر.‏ فراشة

دار لبنان.‏ عبدوشبريوت.‏ فاديا و اتات النشر.‏

و للطباعة / 80

قاعدة )3( - حياتنا يف التنظيم مبادئ 2. http://

املادة ابط رِ‏ الثبييت.‏ عبداهلل بن بندر iswy.co/e15qbr20

https://ar.wikipedia.org/

ويكبيديا .wiki/% 3

•

t

a

w

a

r

70

106

بۆچی یهک ساڵ مۆڵهتی دایکایهتی

دهدرێت به‏ دایکان؟

تیۆری بالبی

بەهاری 2020

وابهستهگی

منداڵ – دایک

70

سۆنیا عوسمان

107

سازمانی

دووهم جیهانی جهنگی دوای ‌هتسخ ئهرکی یهک نێودهوڵهتی تهندروستی بالبی(،‏

‏)جون ئینگلیزی دهورونناسی بهردهم ئهرکهکهش

بوو،‏ ساڵه‏ 42 بالبی دهمه‏ ئهو ‌هل لێکۆڵینهوه‏ توێژینهوهو که‏ ئهوهبوو ێب که‏ بکات مندااڵنهوه‏ ئهو دهروونی بارەی بهجێمابوون

دایک بێ بهتایبهت کهسوکارن،‏ بالبی

دهبرد.‏ بهسهر ژیانیان کامپهکاندا له‏ درک کاری پرۆژهیه‏ ئهم لهسهر ماوهیهک شیکردنهوهکهی

و ئهنجامهکان ئهوهش دواى و دایک ‏)چاودێری بهناوى کتێبێکدا له‏ و‌هئ باڵوکردهوه.‏ دهروونی(‏ تهندروستی ‌هک نهبوو باوهڕەدا لهو شێوهیهک هیچ به‏ یۆخ مۆری بیست سهدهى بۆ کتێبهکهى دهدات.‏

ڕهوانشناسان له‏ زۆرێک کاری له‏ دوایی

کۆچی ساڵیدا 83 تهمهنى له‏ ئهو تری

ساڵهى چل ئهو بوترێت دهکرێت کرد،‏ منداڵهوه‏

لێکۆڵینهوهى به‏ خۆى تهمهنی . کردبوو سهرقاڵ تیۆری

و دهورونی ئاسایشى وابهستهیی

سۆزداری

وابهستهیی چهمکی لهسهر ئهو Attachment

واته‏ کردبوو تهرکیزی زیاتر پهیوهندی

شێوهکانی وابوو باوهڕی ، غهریزیهکانی

پێویستیه‏ له‏ یهکێکه‏ سۆزداری بابهته‏

ئهم بۆچی بهاڵم مرۆڤێک.‏ ههموو ‏»لهبهرئهوهى

دهڵێت:‏ بالبی گرنگه؟ ئهوهنده‏ منداڵیدا

تهمهنى له‏ منداڵ و دایک وابهستهیی ئاسایشی

و ئارامی ههستی سهرچاوهى لهسهر

کتێبێکی ئهوهى تا دهکات.‏ دروست ئارامی(.‏

و ئاسایش ‏)بنهمای بهناوی نووسی ووم‌هه له‏ پێویستیه‏ ئهم لهوهی جگه‏ ئهمه‏ تێرکردنی

بۆ توانامان بهاڵم ههیه،‏ مرۆڤێکدا یۆخ توانای پێى به‏ ههرکهس بۆیه‏ جیاوازه.‏ دهبهخشێت،‏

سۆزداریه‏ پهیوهندیه‏ بهم شێوه‏ دیسان

دههێنین بهکاری که‏ ستراتیژیهکانی یکێس‌هک بۆ لهکهسێکهوه‏ لهیهکتر جیاوازه‏ نێوان

لە جیاوازیانهى ئهو دهگۆڕێت.‏ تر ‌هب دهیبهستێتهوه‏ بالبی ههیه‏ مرۆڤهکاندا سۆزداری

وابهستهیى پهیوهندی جیاوازی منداڵ.‏

– دایک نێوان دهستنیشانکردنی

فاکتهری گرنگترین کهواته‏ پهیوهندیهیه،‏

ئهو گهورهییدا له‏ کهسێتیمان ‌هل زۆرێک بابهته‏ ئهم گرنگی لهبهر کردووه‏

سهرقاڵ‏ بهخۆیهوه‏ دهروونناسانی ساریوان،‏

کالین،‏ فرۆید،‏ وهک:‏ بالبی،‏ له‏ جگه‏ ئەریکسون.‏

ڕهگوریشهکهى

چهمکه‏ ئهم وابهستهیی:‏ سروشتییهکان

ڕهفتارناسه‏ بۆ دهگەڕێتهوه‏ دهکاتهوه‏

ئهوه‏ لهسهر تەئکید بالبی فرۆید،‏ و سهرهکی

بهشێکی ههڵچوونهکان که‏ t

a

w

a

r

70

108

2020

بەهاری ای ستایل به‏ ئهگهر منداڵ وابهستهیین.‏ ئاسایشی

له‏ پڕ و ئارام وابهستهیی مۆدیلی تێکدهر

دڵەڕاوکێیەکی له‏ دوور و دەروونى دهرووندروست

کهسێکی ئهوا کرا،‏ گهوره‏ ‌هک مندااڵنی لهبهرامبهردا و دهرئهچێت بێسۆزی

و نهگونجاو وابهستهیی به‏ نائارام

ژینگهیهکی به‏ جیهان گهورهبوون،‏ توانای

بهرچاویان،‏ دێته‏ دڵهڕاوکێ له‏ پڕ و شڵهژانهکانیان

و کێشه‏ بهرهنگاربونهوهى نابێت.‏

: تیۆرییهکه‏ گرنگهکانی خاڵه‏ هل پێش ههر منداڵێک ههموو یهکهم:‏ دهستنیشان

پێویستیهی ئهو ‏دایکبوون ‌هب پێویستی منداڵ غهریزیه،‏ واته‏ کراوه‏ تاکب پێ ههستی خۆیهوه‏ لهنزیک کهسێکه‏ ببێت.‏

وابهستهی پهوهندییه‏

ئهم که‏ بوو بهوه‏ باوهڕی بالبی ،تێب‌هه دهبێت ههر ‏دایکهوه‏ به سهرهتاییه‏ رۆز تر پهیوهندییهکانی ههموو له‏ که‏ وابهستهییه‏

پهیوهندی ئهم ‏)تێبینی:‏ گرنگتره‏ 70

109

تێنهگهین

وا بهاڵم دایکه،‏ ئهساسیهکه‏ کهسه‏ وابهسته‏

ترهوه‏ ‏کهسی به منداڵ ئیتر که‏ باپیره‏

و نهنک به‏ باوکهوه‏ به‏ نهخێر نابێت،‏ گهورهترهوه‏

خۆی له‏ برای و خوشک یا یووڕ له‏ پهیوهندییه‏ ئهم دهبێت(،‏ دروست رت وابهستهییهکانی ههموو له‏ چۆنیهتیهوه‏ جیاوازه.‏

دهبێت دروست منداڵدا ژیانی له‏ که‏ م‌هئ وابهستهیی(‏ ‏)نهگۆڕی دهوترێت پێ ئهمه‏ پهیوهندییهکی

منداڵ‏ به‏ سهبارهت پهیوهندییه‏ بهڕێوهچوونی

چۆنیهتی و جۆر ژیانییه‏ سهرکهوتنی

وهک دهکات:‏ دیاری ئهمانه‏ جۆرهکانی

و ناکامی و شکست یان ژیان . منداڵهکه‏ ئایندهیی ژیانی شڵهژانهکانی ات دهکات ڕهفتار جۆرێک به‏ ههمیشه‏ منداڵ‏ بمێنێتهوه،‏

‏)دایک(‏ چاودێر کهسی نزیک له‏ دایکی

کشاندنی ڕهفتاری منداڵ‏ کاتێک دهکات،‏

زیاتر سهرنجڕاکێشانی یان ئهو

دایکی بۆ دهنێرێت پهیامی ئهو واتا جوڵهى

پێکهنین،‏ گریان،‏ وهک:‏ ڕهفتارانهش شێوهی

به‏ دایکانیش جهستهی،‏ ئهندامهکانی دهدهنهوه‏

سیگنااڵنه‏ ئهم وهاڵمی غهریزی دروست

نێوانیان وابهستهیی بهوجۆرهش م‌هئ دهریانخستوه‏ توێژینهوهکان دهبێت.‏ مانهوه‏

‏)نزیک منداڵ ڕهفتاریهى سیستمی زیندوومانهوهى

و پاراستن مایهى دایک(‏ له‏ مێژوو.‏

بهدرێژایی بووه‏ منداڵ ‏الیهنی

به دهبێت منداڵێک ههموو دووهم:‏ بکرێت

چاودێری ساڵ دوو تا کهمهوه‏ t

a

w

a

r

70

110

2020

بەهاری 70

وابهستهی

که‏ کهسهوه،‏ گرنگترین لهالیهن ای دایکه‏ ئهویش . بهردهوامی به‏ بووه‏ دایک(.‏

‏)جێگرهوهی خستهڕوو

ئهوهی 1951 بالبی جان دوابکهوێت،‏

نابێت کردن دایکایهتی که‏ ای نیو و ساڵ دوو تا کاره‏ ئهم ئهگهر دوانزه‏

ههتا یا دوابکهوێت ساڵی سێ چونکه‏

نامێنێت،‏ سودی ئیتر ئهوا مانگی یلوخ یهک به‏ منداڵهکه‏ مایهوهیهدا لهو ئهگهر

دهبێت،‏ تێپهڕ دهروونییدا قهیراناوی ‌هک کهسهی لهو ساڵهدا دوو ئهو ماوهى له‏ اڕباد و دورکهوتهوه‏ بووه‏ وابهسته‏ پێوهى دایک

مهرگی ‏)وهک شکست تووشی یا ڕوویدا(،‏

باوک و دایک جیابونهوهی یان تووشی

دایکایهتیە بێبهشبونی لهم منداڵ‏ قابیلی

که‏ دهبێت ماوهدرێژ نههامهتی یێپ ‏)بۆیه‏ نییه‏ چاککردنهوه‏ و پڕکردنهوه‏ و ئازار تووشی ههستیار(و قۆناغی دهڵێن زانینی

و دهروونی و کۆمهاڵیهتی کێشهى پێنج

تا مهترسیه‏ ئهم دهبێت،‏ سۆزداری و . دهبێت بهردهوام ساڵی بههۆی

منداڵ کێشانهى ئهو سێههم:‏ ‌هل بێبهشبوون و دورکهوتنهوه‏ ئهمانهن:‏

دهبێت توشی دایکهوه‏ شهڕانگێزی

زیادبونى 1. دانایی

و زیرهکی کهمبوونى 3. خهمۆکی

4. ناتوانێت

بێسۆزی:‏ و دهروونی شڵهژانی 5. یا

دهرببڕێت،‏ کهسانیتر بۆ خۆی سۆزی کهسانه‏

ئهم بکات،‏ دروست پێوه‏ پهیوهندیان بهئهنجامی

خۆیان کهمتر فکریهوه‏ لهڕووی یریب یا دهکهن خهریک ڕهفتارهکانیانهوه‏ ‌ڵ‌همۆک به‏ دژ ڕهفتاری ‏،کاتێک لێدهکهنهوه‏ . دهدهن نیشان تاوان بێ خۆیان دهنوێنن،‏ 1952

بالبی جان و ڕابرتسون چوارهم:‏ ماوه‏

کورت جیابونهوهى که‏ وایه‏ باوەڕیان نیشانهکانی

نارهحهتیهکانی لهوانهیه‏ دایک،‏ له‏ ئهوان

دهربکهوێت،‏ لهسهر هێدمهى دوای دورکهوتنهوه‏

ئهم بارەی له‏ که‏ نیشانهکانی دهردهکهوێت

منداڵ‏ لهسهر ماوهیهی کورت : قۆناغهوه‏ بهسێ کردویانه‏ کاتێک

دهربڕین:‏ ناڕهزایی یهکهم:‏ قۆناغی منداڵهکه‏

جێبهێڵن منداڵهکه‏ باوک و دایک که‏ ناڕازی

توڕهیی و هاوار و گریان به‏ کارهی

بهم منداڵ‏ دهردهخات،‏ خۆی بوونی ‌هک بڕیارهی لهو دایکی که‏ ههوڵدهدات پاشگهز

جێیدههێڵێت و دهرهوه‏ دهچێته‏ . بمێنێتهوه‏ ئهو الی بکاتهوه‏ بارهدا

لهم بێهیوایی:‏ دوهم قۆناغی و دهبێتهوه‏ خامۆش منداڵهکه‏ ناڕهزایهتی ئهگهرچی

بهرچاو دێته‏ ئارام زیاتر تاوانکاری

2. 111

یڵو‌هه بارهدا لهم ناڕهحهته،‏ ههر ئێستاش ڕهتدهکاتهوه‏

ئارامکردنهوهی بۆ تر کهسانی نادات

شتانه‏ بهو گرنگی و دهبێت گۆشهگیر . دهکهن بۆی که‏ ئهگهر

نهدان/‏ گرنگی سێههم:‏ قۆناغی لهگهڵ

بوو،‏ بهردهوام ههر دایک دووریی دهکاتهوه،‏

دروست پهیوهندی تردا کهسانی یووڕ بهرەو و گهڕایهوه‏ دایکی ئهگهر باوهش

بیگرێته‏ ویستی و ڕۆیشت منداڵهکه‏ ناچێته‏

و دهدات نیشان خۆی توڕهیی ئهو الی.‏

وابهستهیی

پهیوهندی شهشهم:‏ مۆدێلێکی

یهک دایکی،‏ لهگهڵ منداڵ‏ دروست

ناوهکی کاری گهشهکردوی یراک گهشهکردوهی مۆدێله‏ ئهم دهبێت.‏ عهقڵیه‏

چوارچێوهی یهک ناوهکی،‏ درکردنی

بۆ زهنی نموونهى که‏ کهسانى

و خۆی خودی و جیهان تاک

مامهڵهکردنی پێکدههێنێت،‏ تر تر بههۆی

چواردهوری کهسانی لهگهڵ‏ چاوهڕوانییهکانی

و یادهوهری مۆدێله‏

له‏ که‏ ناوهوهیهتی و وهریدهگرێت ناوهکیهکهوه‏ ‌هب پهیوهندی لهسهر کاریگهری دێته‏

وا دهکات.‏ ترهوه‏ کهسانی ساڵیدا

سێ تهمهنی له‏ که‏ بهرچاو یۆخ شێوهى منداڵهکه‏ کهسێتی له‏ بهشێک ئهوان

درکی لهسهر ئهنجامدا له‏ وهرگرتبێت خهڵکهوه‏

به‏ ئایندهیان مامهڵهی و جیهان بۆ بۆچوونی

به‏ دهکات.‏ دروست کاریگهرى بڵێین

یان یهکهمی چاودێریکاری بالبی ڕهنگدانهوهى

منداڵ‏ بۆ سهرهتایی دایکایهکی منداڵهکه‏

ئاییندهیی پهیوهندیهکانی لهسهر ناوهکیهوه‏

مۆدێلکاری ئهم ڕێگهى له‏ دهکات.‏ منداڵهکه‏

به‏ بهخشین نموونه‏ بڵێین یاخود ئایندهى.‏

پهیوهندیهکانى بۆ t

a

w

a

r

70

112

2020

بەهاری 70

ههیه:‏

تایبهتمهندی سێ ناوهکی مۆدێلکاری مەئ باوهڕبهخۆبوون.‏ نمونهى تایبهتمهندی خۆت.‏

بۆ خودناسین به‏ بههادان بۆ نمونهیه‏ ‌هل نموونهیه‏ دوو ئهم که‏ ئهوهى توانای بخاتهگهڕ،‏

ترهوه‏ کهسانی به‏ مامهڵهکردن ئایینهیی

ڕهفتاری که‏ زهنیه‏ نمونهیهکی ئهمه‏ یۆخ به‏ سهبارهت دهکات ڕێنمونی کهسهکه‏ دهوروبهری.‏

کهسانى به‏ منداڵ

– دایک وابهستهیی تیۆری بۆ بالبی فرۆید

بابهتی پهیوهندی تیۆری له‏ سوودی تیۆری

سروشتی ڕهفتارنناسی تیۆری و وهرگرتوه.‏

سیبرنتک سروشتی

ڕهفتارناسانی تیۆری بنهمای

ههیه،‏ غهریزه‏ به‏ زۆرباوهڕیان دهگێڕنهوه،‏

غهریزه‏ بۆ ڕهفتارهکان زۆربهى ئهنجام

گیانداران لهسهر لێکۆڵینهوهکانیان لهو

یهکێک کردوه‏ دروست یاسایان داوه،‏ دایکه،‏

و منداڵ‏ وابهستهیی یاسای یاسایانه‏ توێژینەوهیان

گیاندارنیش لهسهر ههتا ‏تایبهت

به گیاندارێک ههر که‏ کردوه‏ دهردههێنێت

سهر هێلکهکهی له‏ که‏ پهلهوهر دوای

بکات جوڵه‏ چاوی لهبهر شتێک چ . دهکهوێت ئهوه‏ لهلهدایکبونهوه‏

ههر منداڵ تیۆره‏ ئهم بهڕای یاتاو به‏ ههیه،‏ وابهستهیی به‏ پێویستی منداڵ

نییه‏ وهرگیراو و فێرکراو پێویستیهکی ههر

خۆی نا بگری،‏ دایکیدا بهدوای فێربکهین سیستمه‏

ئهو پێدهکات،‏ ههست پێویستیه‏ ئهو دهخوڵقێنێت

ڕهفتاره‏ ئهو که‏ مێشکییهی ئاراستهکردنی

‏)سیستمی ناوه‏ ناوی بالبی ئامانجی

بێگومان ئامانجدا(‏ بهدوای ڕهفتار ڕهفتارهکانیش

دایکهوه،‏ له‏ نزیکیه‏ منداڵهکه‏ و دهکهن گهشه‏ دوایی و سادهن سهرهتا وابهستهیی

سهدهکانی ڕهفتاره‏ دهگۆڕێن،‏ بهسکهخشێ

یا زهردهخهنه یا گریان وهک:‏ دواى

بهرزکردنهوه،‏ دهست یان ڕۆیشتن ڕهفتارانهش

ئهم منداڵ گهشهکردنی بهتایبهت

دایکی،‏ بانگکردنی بۆ دهگۆڕێن ارواه قیژهو یان نهبوو،‏ لهبهرچاوی ئهگهر ‏دوای

به ڕۆیشتن باوهشگرتن...‏ داوای دایکهوه.‏

کۆشی ناو سهرخستنه‏ و دایکدا کیاد ونبوونی لهبهرچاو به‏ سیستمه‏ ئهم بهیهکێک

دهست منداڵهکه‏ و دادهگیرسێت ئامانجهکهى

به‏ تا و دهکات ڕهفتارانه‏ لهو دایکیهتی.‏

نزیکبونهوهى ئهویش دهگات،‏ و سهرنجڕاکێشان بۆ ڕهفتارانهش ئهو ئهگهر

دهدات،‏ ئهنجام ئاگادارکردنهوه‏ خامۆش

سیستمهکه‏ گهیشت ئامانج به‏ ئامانج

به‏ ئهگهر و دهکوژێتهوە و دهبێت ناکوژێتهوه‏

سیستمه‏ ئهو ئهوا نهگهیشت نموونه‏

بۆ دهمێنێتهوه،‏ چاالکی به‏ ههر و دایکی

و گریا دایکی بۆ منداڵهکه‏ ئهگهر 113

نای پێنهدا گرنگیشی ههر بهالیهوه‏ نهچوو لهخۆدورخستنهوه‏

و ڕهق ڕهفتارێکی به‏ لهگهڵ

که‏ کرد،‏ منداڵهکهی مامهڵهی و‌هئ ئهوا نهبوو گونجاو دایکایهتی ڕهفتاری گرینۆک

زۆر منداڵه‏ و ناکوژێتنهوه‏ سیستمه‏ . دهردهچێت نائارام و وڕکگر بهردهوام و دایکایهتیان

ههستی که‏ دایکانەی ئەو بۆیه‏ منداڵهکهشیان

نزیکی ئهگهر ههتا الوازه‏ نزیکیه‏

لهو نابێت تێر منداڵه‏ ئهو ئهوا بن دهبێت

دهروونی بارێکی تووشی ههر و ‌هک گۆشهگیر(‏ ‏)منداڵی ناوه‏ ناوی بالبی که‏ نین ئارام دایکهوه‏ له‏ نزیکی به‏ مندااڵنه‏ ئهم کهشفکردنی

و هۆشی و زهنی گهشهى و ئاسایشی

ههستی و دهکهون دوا چواردهور دهدهن.‏

لهدهست بارهیهوه‏

لهم که‏ پرسیار گرنگترین ههموویان

دایکان که‏ ئهوهیه‏ سهرههڵدهدات بکرێت

چی ئهی ههیه،‏ کاریان ئهمڕۆدا له‏ نهکات؟

دهروونی زهرهری منداڵ ئهوهى بۆ دایکایهتی

مۆڵهتی ساڵ یهک دهوڵهت خۆی مۆڵهته‏

ئهم که‏ دایکان،‏ به‏ دهبهخشێت و دهرکهتووه‏ تیۆره‏ ئهم بنهمای لهسهر ک‌هو مۆڵهته‏ ئهم داوه‏ ههوڵی زۆر بالبی دهروونى

تهندروستى پێویستى و ماف واته‏

بکات،‏ دابین دایکان بۆ کۆمهڵ تاکهکانی یرۆیت بنهمای نههاتووه‏ خۆوه‏ له‏ ههروا ۆخ دانراوه‏ ساڵ یهک که‏ ههیه‏ زانستی و دهبوو،‏

باشتر ئهوا بوایه‏ ساڵیش دوو ئهگهر کیاد بێت هۆیهک ههر لهبهر وایه‏ تکام که‏ ،راک بۆ بچێتهوه‏ و وهرنهگرێت مۆڵهته‏ ئهم منداڵهکه‏

دهروونی تهندروستى چونکه‏ ر‌هگ‌هئ ئهوهش دواى لهکارهکهى.‏ گرنگتره‏ ،تێب کهم ماوهى بۆ با دورکهوتنهوهکه‏ بهپێکهنین

دهم گهڕایهوه‏ دایکهکه‏ کاتێکیش بهالی

بچێت یهکسهر بهخۆشیهوه‏ و دوابخاته،‏

تر شتهکانی ههموو منداڵهکهوه‏ رۆز گهڕانهوهى دواى دایک وهاڵمدانهوهى پێویستی

دابینکردنی منداڵهکه.‏ بۆ گرنگه‏ و خواردن و باوهشگرتن له‏ منداڵ‏ تێب دایک یهکهمیهکانی لهکاره‏ پاککردنهوه‏ تر.‏

شتهکانی و ماڵ‏ ناو کاری پاشان و ناچاربوو

زۆر ئهگهر ساڵیی یهک دوای بسپێرێت

دایهنگەکان به‏ منداڵهکه‏ باشتره‏ بهباشی

منداڵهکه‏ چاودێری بێت دڵنیا که‏ تێبان بێت،‏ کهم با ماوهکهی سهرهتا دهکهن.‏ ‌هب سهرهتا با بێت زیاد زۆر کاتژمێرهکانی ورده‏

ورده‏ تا بکات پێ دهست کاتژمێر دو چوار

تا بکه‏ زیادی کاتژمێر نیو کاتژمێر نیو منداڵ

توندی زۆر وابهستی خۆى کاتژمێر،‏ ورده‏

دواتر و لوتکه‏ دهگاته‏ ساڵیدا سێ له‏ ات بالبی ڕای به‏ دهبێتهوه،‏ هێواش ورده‏ بهکهمیی.‏

بێت بهردهوام ساڵی دوانزه‏ t

a

w

a

r

70

114

2020

بەهاری 70

تاوانبار

ههرزهکارانی 44 لێکۆڵینهوهى 1944 بالبیهوه‏ لهالیهن ‌هب دایک پهیوهندی که‏ بوو باوهڕهدا لهو بالبی ڕۆڵی

ژیانی یهکهمی ساڵی پێنج تا منداڵهوە ‌ڵادنم کۆمهاڵیهتی ژیانی لهسهر گهورهی پهیوهندیه‏

ئهو شڵهژانی دهکات.‏ دروست ‌هر‌هب منداڵ‏ لهوانهیه‏ بێت رهۆیهک هه‏ به‏ ببات

ههرزهکاریدا له‏ کردن تاوانکاری و به‏

دژ ڕهفتاری و سۆزداری کێشهی و یۆخ ئهزموونی به‏ ئهو ڕووبدات،‏ کۆمهڵ‏ خسته‏

ههرزهکارانی له‏ تاوانکار کهسی 44 پهروهدهییدا

سهنتهری له‏ که‏ لێکۆڵینهوه‏ ژێر دهژیان.‏

هک بوو ئهوه‏ لێکۆڵینهوهیه‏ لهم ئامانجی دووریى

کاریگهری بهڕاستی ‏بزانێت منداڵهکه‏

ئایندهى لهسهر منداڵیدا له‏ دایک منداڵیدا

له‏ تاوانبارانه‏ ئهم ئایا دهردهکهوێت؟ نای بینیوه‏ دایکیان دورکهوتنهوهى ئازاری نا؟

‌هل زیاتر که‏ دهرکهوت بۆى ئهنجامدا له‏ گنام لهشهش زیاتر تاوانبارانه‏ ئهم نیوهى کهسیان

14 بینیبوو،‏ دایکیان جیابونهوهى ناتوانن

واته‏ ههبووه‏ بێسۆزیان شڵهژانی ترهوه‏

بهکهسانی سۆزداری پهیوهندی خۆش

بهڕاستی کهسیان و بکهن دروست ژیانی

زۆربهى کهسانه‏ ئهم %86 ناوێت،‏ دهزگای

ناو له‏ ساڵی پێنج تا خۆیان منداڵی واته‏

بردبوون بهسهر حکومیدا کۆمهاڵیهتی باوک.‏

و دایک له‏ دور هب منداڵ که‏ دهروونییه‏ باره‏ ئهم بالبی هل ‏دایک له دابڕان و دورکهوتنهوه‏ ‏هۆی ساڵی

پێنج تا منداڵیدا تهمهنی ‏سهرەتای ‏)شڵهژانهکانی

نا ناو دهبێت تووشی یهکهم ناتوانێت

کهسهکه‏ بێسۆزی(‏ دهروونی کهسان

له‏ ژمارهیهک بۆ فراوانی سۆزی و تر کهسانی چاودێری ناتوانێت ههبێت،‏ ۆخ به‏ ههست نهبوونی بدات،‏ پێ گرنگیان دروستکردنی

له‏ بێتوانای دیتن،‏ تاوانبار . ژیانیدا له‏ جێگیر و واتادار پهیوههندی یشووت بالبی لێکۆڵینهوهیهدا لهم ئهگهرچی رت لێکۆڵهرهوانی بووهوه،‏ ڕهخنهلێگرتن یراب ئهم که‏ بوو،‏ ئهوه‏ ڕهخنهکهیان هل دورکهوتنهوه‏ هۆکاری به‏ تهنها شڵهژانه‏ و خێزان ناو کێشهی نهداوه‏ ڕووی ‏دایکهوه‏ توانایی

نهبوونی و ژیان تری کێشمهکێشی هۆکاری

باش خوێندنی و پهروهرده‏ بۆ بارهن.‏

ئهم تری و بارهیهوه‏ لهم تر توێژینهوهکانی : ئهنجامهکانیان 1992

سالی هاوکارهکانی و بیفولکو چاودێری

بێبهشکردنی تیۆری له‏ پشتیوانی 250 لهسهر توێژینهوهیان دهکهن،‏ دایکایهتی 115

به

دایکیان ساڵی 17 پێش له‏ دا ئهنجام ژن و‌هب دابوو،‏ لهدهست تهاڵق یان مهرگ ‏هۆی ‏بهراورد

به ژنانه‏ ئهم که‏ گهیشتن ئهنجامه‏ نهداوه‏

لهدهست دایکیان که‏ تر ژنانی به‏ ‌هب تووشبوونیان ئهگهری زیاتر هێنده‏ دوو ى‌هنانژ بهو سهبارهت بهاڵم ههیه،‏ خهمۆکی ‌هواد لهدهست ساڵی شهشه‏ پێش دایکیان که‏ . ئاستدایه‏ لهبهرزترین ڕێژهیه‏ ئهو ڕێگهى

له‏ )1964( ئهمرسون و شافر ئهوهیان

خۆیانهوه‏ توێژینهوهکانی یگنام ههشت تهمهنی تا منداڵ‏ که‏ دهرخست یۆخ شێوهی ‏دایکهوه‏ به وابهستهی ئینجا منداڵ‏

ئهوه‏ دواى کهمێک دهکات،‏ دروست دهکات،‏

پهیدا وابهستهی تریش بهکهسانی به

تهنیا مندااڵن %13 تهنیا مانگی 18 تا رت ئهوانی دهکهن،‏ پهیدا وابهستهیی ‏دایکهوه‏ ‌هب ههیانه‏ دهبن وابهسته‏ ‏کهسێک له زیاتر دروست

وابهستهیی زیاتر یان کهس پێنج . دهکات : سهرچاوه‏ https://motamem.

بالبی.‏ جان دلبستگی ‎1‎‏.تیۆری org/%D

http://farsi.al-

. دلبستگی نڤریه و بالبی ‎2‎‏.جان shia.org/%D

t

a

w

a

r

70

116

کاریگەری

ئەرێنی

بەهاری 2020

بەرزنرخاندنی

منداڵ لە

70

خێزاندا

پ.‏ ی.‏ د.‏ ئەحمەد بابان

117

هیچی تێ ناچێت تەنها زەردەخەنەیەک

ئەنجام بدەیت،‏ کە هیچ کاریگەری لەسەر

جەستە نییە،‏ بەرزنرخاندن کارێکە لەناووەی

مرۆڤدا دروست دەکات کە بەرامبەر

هەست بە خۆشی دەکات،‏ چونکە جۆرێکە

لە چاکی کەلەم ڕۆژانەدا زۆر پێویستترە

وەک لەجاران،‏ چونکە لەژیانی ڕۆژانەی

ئێستاماندا کارێکی قورسە بۆ خێزان وەک

لە جاران.‏ لەکاتی ئێستادا قسە بەیەک وتن

و هەست بریندارکردن زۆرترە وەک لە

جاران کە بەهۆی زیادبوونی پەیوەندی

ئەلەکترۆنی کە زۆرجار نازانێت کێ قسەی

خراپت پێدەڵێت ‏،یان،‏ کێ بە خراپی باسی

دەکات،‏ یان ڕقی لێتە،‏ کەبەهۆی ئینتەرنێت

و مۆبایلەوە،‏ کەدروست دەبێت،‏ کە تیایدا

بەهای کۆمەڵگە و بەرزنرخاندن کەم بۆتەوە

و پەیوەندی کۆمەاڵیەتی،‏ یان هاوکاری

هاوبەشی لە خێزاندا الواز بوونەتەوە،‏ کە

ئەمانە بەردی بناغەی کۆمەڵگان.‏

مرۆڤ هەر لە سروشتەوە حەز دەکات

t

a

w

a

r

70

118

چواردە خۆشیان بوێت و پێویستیان

بە خۆشەویستی هەیە،‏ لەگەڵ بەرامبەر

بەتایبەتی،‏ لەناو خێزاندا و ئەندامەکان حەز

دەکەن گرنگی بە یەکتری بدەن .

مامەڵەکردنی یەکتری بە ڕێزەوەلە

خێزانداو مامەلەکردنی هاوڕییانە بەرامبەر

بە یەکتری،‏ ئەمەش ، نەک لەسەر کار،‏

بەڵکو لەماڵەوە کاریگەری زۆر گەورەی

دەروونی،‏ کەتیایدا مامەڵەی بەرزنرخاندن

مێشک چاالک دەکات و ترسی کەم

دەکاتەوە،‏ بەم شێوەیە لەماوەیەکی کەمدا

داهێنەری ‏)ابداعی(‏ دروست دەکات،‏ هاندان

توانای پەیوەندی دروست کردن زیاد

دەکات،‏ لە کتێبەکەدا دەڵێت بەرزنرخاندن

کلیلی پەیوەندی باشە لەنێوان ئەندامی

خێزان،‏ هەروەها پاڵنەرە بۆ بوونی هەستی

بەهاری 2020

دەبێت.‏ لەبواری کۆمەاڵیەتی هەوڵ بدرێت

ڕەخنەکان بەناوەڕۆکی بابەتی بێالیەن

ڕوون بکرێتەوە و قبوڵ بکرێت،‏ ڕێزگرتنی

بەرامبەر دەبێتەهۆی دروست کردنی

متمانە بەخۆبوون،‏ کاریگەری،‏ لەسەر

ئارامی و دڵخۆشی.‏

ڕێزگرتن لە منداڵ،‏ پەروەردەکردن

بەڕێزەوە

دایباب داوا لە منداڵەکانیان دەکەن،‏ کە

70

119

هەڵسوکەوتی دەرەوە دەبێت،‏ نیشانەیە

بۆ گەورەی کەسەکە و کەسایەتی،‏ هۆکار

زۆرە بۆئەوەی هێنانەوەی بڕواکردن

بە بەرزنرخاندن کە ئەمە دەبێتەهۆی

زیادکردنی سەرنج ڕاکێشانی کەسی

چواردەورت بە بەرامبەرت.‏

یەکێک لە پەرتوکەکانی دکتۆری ئەڵمانی

پسپۆری دەروونی د.‏ راینهارت بەناوی

‏»چارەسەری سەرسوڕهێنەر بەهۆی

بەرزنرخاندن«‏ کە باسی دەکات و

بەرزنرخاندن وەک،‏ هێزی چارەسەر

کاریگەری هەیە لەکاتی چارەسەری

ڕێزیان لێبگرێت،‏ بەاڵم لەالیەکی دیکەوە

دایباب نازانن ‏،چۆن ڕێز لە منداڵەکانیان

بگرن،‏ منداڵ پێویستی بەڕێز گرتن

هەیە،‏ ئەمەش لە مامەڵەکردنی دایبابدا

دەردەکەوێت،‏ کە گرنگە بۆ گەشەی

ئەرێنی منداڵ،‏ گەر دایباب لە زووەوە ڕێز

لە منداڵ بگرێت،‏ ئەوا دایباب دەبنە پێشڕەو

بۆ منداڵەکانیان،‏ کە تیایدا توانای زیرەکی

و ڕێز الی منداڵ بەرەو پێش دەبات.‏

مامەڵەکردنی ئەندامی خێزان بەڕێزەوە،‏

بەردی بناغەیە بۆ ڕێزگرتنی یەکتری

لەناو خێزاندا.‏ منداڵ حەز دەکات گرنگ

بێت لە خێزاندا و پێویستییەکانی بە جدی هینانی ڕێز لەالی بەرمبەر بۆنمونە لەالی

وەربگیرێت.‏ لەبواری ڕێزگرتنی منداڵ دەبێت هاوڕی الواز یان خوشک و برای بچوکتر

توانای منداڵ بزانرێت و ڕێزی لێبگیرێت،‏ لە خۆی

بەم شێوەیە،‏ زیرەکی منداڵ،‏ نەک لەبواری

هەڵسەنگاندن،‏ بەڵکو لەبواری کۆمەاڵیەتی لێپرسراوێتی و نیشانە بۆ ڕێزگرتن:‏

بەشێکی گرنگی ڕێزگرتن بریتییە لە

گەشەی پێبدرێت.‏

مامەڵەکردنی منداڵ دانپیانانی ئەو بەشەی

ڕێزگرتن و بەرزنرخاندنی:‏ تیایدا باشە،‏ دەبێت منداڵ لێپرسراو بدرێتێ

ڕێزگرتن بەشێکە لە بەرزنرخاندن،‏ بەرامبەر بەپێی،‏ ئەرکی گونجاو لەگەڵ تەمەنەکەیدا،‏

بەکەسی بەرامبەر،‏ ڕێزگرتن تایبەتی خۆی بۆ منداڵی بچوک کافییە،‏ گەر ئەرکی

هەیەو ئامادەی تایبەتی دەوێ بۆڕێز گرتن،‏ دانانی کەوچک و چەتاڵ لەکاتی نان

ڕێزگرتن بەمانی ئەوەی کە قبوڵ کردنی خواردندابدرێتی بەپێی تەمەنەکانیان دەبێت

ڕەفتاری باش،‏ یان بێ الیەن لەالی منداڵ دایباب متمانەت بە منداڵەکەیان هەبێت بەبێ

کەدانی پیادابنرێت هەرچەندە،‏ کە جیاواز ئەوەی بترسن کاری گەورەی بدەن بە

بێت لەچاوەڕوان کردنی دایباب بۆئەوەی منداڵەکەیان لەسەرو توانانی خۆیان بێت

منداڵ مانای ڕیزگرتن بزانێت و هەڵسوکەوت گەر دایباب ئاگاداری توانا و سنوری منداڵ

بەڕێزەوە بکات،‏ لێرەوە پێشڕەوی دایباب بێت ئەمەش،‏ بەشێکە لە ڕێزگرتن لە منداڵ

گرنگە.‏

گەر ڕێگرتن لە دایباب بەهۆی بوونی توانا بنەمای پێویستی تەندروستی:‏

و هێزی زیاتریان بەرامبەر بە مناڵەکانیان،‏ یەکیک لە دروشمەکەنی پسپۆری دەروونی

کە تیادا منداڵ لە ترسی سزا ڕێز دروست د.‏ راینهارت دەڵێت ‏)گەر ئێمە بمانەوێت

دەگرێت لە دایبان،‏ لێرەدا منداڵ فێردەبێت،کە کەسی بەرامبەر بەهێز بکەین،‏ ئەوا خۆمان

ڕێز دروست دەبێت بەهۆی بەهێز بوونی بەهێز تردەبین(‏ ئەو دەڵێت مرۆڤ پێویستی

بەرامبەر بەرامبەرەکەی لەوانەیە لە ئایندە بە دڵسۆزی هەیە،‏ کە یارمەتی دەدات بۆ

منداڵ توندوتیژی بەکارهێنانی بۆ بەدەست بیرکردنەوەی،‏ ئەزمون دروست کردن،‏

120

t

a

w

a

r

70

توانای هەست پێکردن.‏

د.‏ راینهارت لە کتێبەکەیدا باسی دەکات

لەم کاتەی ئێستادا لە کۆمەڵگەی مۆدێرن

خۆپەرستی زیاد بووە بەشێوەیەکی زۆر

لە قسەکردندا،‏ لەژێر ڕوپۆشیدا ‏)ماسکی

ڕێزلێگرتن.‏

بەرنامە ڕێزگرتن لە منداڵ ‏)ستێپ(‏

بۆ دایبان

بۆ هاوکاری کردنی دایباب کاتێک کێشەیان

بەهاری 2020

70

نواندن(.‏ ڕێزگرتن لەبەرامبەردەبێتە،‏

هۆی دروستکردنی ژیانی ئارامی لەگەڵ

یەکدا بەهۆی متمانەکردن،‏ بەرزنرخاندن،‏

خۆشەویستی،‏ زۆر لە پسپۆڕی تاوان و

دەروونناسی ڕوونی دەکەنەوە کە زۆر

لە تاوانەکان پەیوەندی هەیە بەهۆی کەم

هەبێت لە خێزاندا دەتوانرێت سوود لە

ئامۆژگاری دکتۆری دەروونی بگریت.‏

ئەشتوانرێت سوو لەبارنامەی)ستێپ(‏

وەرگیری،‏ بەرنامەکە بریتییە لە خۆپاراستن

لەکاتی بوونی کێشە لەگەڵ منداڵ،‏ دایباب

فێردەبن چۆن لە خێزاندا ڕێز لە ئەندامانی

121

خێزان بگریت،‏ چۆن مامەڵە لەگەڵ

منداڵەکانی بکات بەبێ بوونی دڵەڕاوکێ و

سەرقاڵی لەبواری پەروەردەدا کە تیایدا ئەم

خااڵنەی خوارەوە کاری لەسەر بکرێت:‏

1. توانای گوێ گرتن بەباشی لە منداڵ،‏

ئاگابوون لە پێداویستییەکانی و جێبەجێ

کردنی.‏

2. پشت بەستن و دانی دڵنیایی بە منداڵ.‏

3. هاندانی منداڵ بۆ هەوڵدان بۆ جێبەجێ

کردنی ئەرکەکانی و زیادکردنی متمانە

بەخۆبوون.‏

4. گۆڕینی ملمالنێ ‏)کێشەی دەسەاڵت(‏

لەناو خێزاندا بەهەڵسوکەوتی ڕێزگرتن.‏

5. وزەی ئەرێنی دەربخرێت.‏

6. دروست کردنی ژینگەی بێ ترس لەناو

خێزاندا.‏

بەم شێوەیە دەتوانرێت،‏ کە منداڵ هەست

بکات ئەندامێکی گرنگی خێزانەکەیە کە

توانای کۆمەاڵیەتی پشتگیری دەکرێت،‏

کە تیایدا لێپرسراوی دەدرێتێ بەرامبەر

بە ئەرکەکانی،‏ ئەمانە هەمووی مەرجی

گرنگن بۆ ڕێزگرتن و بەرزنرخاندن لەناو

سیستەمی خێزاندا،‏ بەم شێوەیە منداڵ

پەیوەندی بەهێز دروست دەکات لە خێزاندا

بۆئەوەی ئازاد گەشە بکات.‏

سەرچاوە:‏

1.Natalie Decker, Wertschätzung als

Wundermedizin, msn.com.

2. www. Vätrfreunde.de

t

a

w

a

r

70

122

لە ڕۆژەکانی

تەمەنتەوە

گەورە بە

بەهاری 2020

70

سارا مەریوان رهئوف

123

زۆر دەگمەنە کەسێک هەبێ‏ لەسەر ئەم گۆی

زەوییە بژی و کێشەی نەبێ،‏ ئێمەی مرۆڤ

ڕۆژەکان،‏ کات،‏ بەروارەکان،‏ بەسەرماندا

تێدەپەڕن هەنێک جار خۆش هەندێک جار

ناخۆش .

ئەمە ژیانە وەک منداڵێکی یەک ڕۆژە دەست

بەژیان دەکەین قۆناغ بە قۆناغ گەورەدەبین

با هەر جەستەمان گەورەنەبێت و تەمەنمان

زیادنەکات جوانتر ئەوەیە لەرووی عەقڵییەوە

گەورەتربین وبیرکردنەوەمان فراوانتر و ژیرتر

وهۆشمەنتر بێت،‏ باڕێگەنەدەین کەڕۆژەکانی

تەمەنمان هەروا بەسانایی بەسەرماندا تێپەڕن،‏

چەند خۆشە رۆژەکانی تەمەنمان لەیەکتر

جودا بن،‏ با هەر ڕۆژە و هەوڵبدەین شتی

نوێ‏ فێربین و بیکەینە ئەزموون بۆخۆمان،‏

هەریەک لە ئێمە کارەکتەری ژیانە هەندێ

کات زۆر دڵخۆش دەبین هەندێ کاتیش زۆر

خەمبار دەبین بێتاقەت دەبین بێزاردەبین ئازار

دەدرێین،‏ دڵمان دەشکێت،‏ دەبینە شکێنەر،‏

تەنیا دەکرێین،‏ تەنیا دەبین،‏ تووشی ماڵئاوایی

لەناکاو دەبین،‏ جێمان دەهێڵن شکست دەهێنین،‏

بڕیاری هەڵە دەدەین . . . . . . . . هتد . هەموو

ئەمانە تێدەپەڕن سەرەتاکان کۆتاییەکیان

هەیە،‏ بەاڵم ئەوەی گرنگە خۆمانین تاچەند

لەکاتی خۆشییەکان جڵەوی خۆمان لەدەست

نادەین و سوپاسگوزارین؟ تا چەند لەکاتی

ناخۆشییەکان ئارام دەگرین وسوپاسگوزارین

؟ تاچەند وانە لە ڕووداوهکانی ژیانمان

وەردەگرین و دەیکەینە ئەزموون بۆ خۆمان ؟.‏

کەواتە پێویستە هەموومان بەدوای ئەو

میکانیزمانەدا بگەڕێین کە رۆژەکانمان

بۆ جیاواز بکات و بتوانین بەرەنگاری

سەختیەکانی ژیان ببینەوە لە شوێنی خۆمان

نەوەستین،‏ دەتوانین سوود لەم هەنگاوانەی

خوارەوە وەرگرین:‏

• لە هەڵەکانی ژیانتەوە فێر بە:‏ ئەگەر دەتەوێ‏

لە هەر کەوتنێک هەڵبستیتەوە،‏ دەبێت لە

هەڵەکانی ژیانت فێربی،‏ نەهێڵی هەڵەکانی

ڕابردووت کار لە ئێستات بکەن و بیڕوخێنن،‏

بە شێوەیەکی ئەرێنی مامەڵە لەگەڵ هەڵەکانت

بکە و وانە و پەندیان لێوەربگرە .

• بیری نەرێنی لە هۆشت دەربێنە:‏ بیری

نەرێنی دات دەبڕێنێ‏ لە جیهانی دەرەوە،‏

ڕاستیت لێدەشارێتەوە ناهێڵێ‏ ڕووناکی هیوا

ببینی،‏ بۆیە دەبێ‏ ئەو بیرە خراپانە وەدەربنێی

کە لەناختدا دەژی تاوەکو هەڵبستی و

سەرکەوتن بە دەستبێنی .

• متمانەت بە خودی خۆت هەبێ:‏ هەوڵبدە

خاڵی بە هێزی ناوەوەی خۆت بناسی و

تەرکیز لەسەر ئەو خااڵنە بکەی تا دووبارە

متمانە بەخۆت بەدەست بهێنیتەوە.‏

• لۆمەی خۆت مەکە : دەستهەڵگرە لەسەر

کۆنەکردنی خۆت،‏ چونکە هیچ مرۆڤێک نییە

هەڵە نەکات چونکە سەرکۆنەکردنی خۆت

t

a

w

a

r

70

124

بەهاری 2020

70

تەنها کاتت لێدەکوژێت.‏

• گەشبین بە:‏ ئەرێنی و گەشبین بەوەی

کە دەتوانی دووبارە لە دوای هەر کەوتنێک

هەڵبستیتەوە،‏ مەهێڵە کەوتن کار لەدواڕۆژت

بکات گەشبین بە بەوەی کە سبەینێ‏ باشتر

دەبێت،‏ دەبینی چۆن سەرکەوتن بەدەست

دەهێنی.‏ بوەستە و چیتر ژیانی ئەمڕۆت

تێکەاڵو بەو هەست و سۆزە و ئازارانە مەکە

کەتووشت بووە،‏ لێگەڕێ‏ باڕابردوو لە جێی

خۆی بمێنێتەوە لە قەوارەی خۆی گەورەتری

مەکە لە پێناو ژیانی ئەمڕۆت،‏ ئەستەمە

مرۆڤێک هەبێت ڕابردوویەکی ناخۆش و

تاڵی نەبێت لە بیری بکات یان کاتێک بیری

دەکەوێتەوە دڵی تووند نەکات،‏ بەاڵم ئافەرین

بۆ ئەوەی کە نایەڵێت کاریگەری بکاتە سەر

ژیانی ئەمڕۆی و ئەزموون لە ئازارەکانی

ڕابردووی وەردەگرێت و بۆ ئەمڕۆی دەژی

نەک ڕابردووی . هەمیشە ژیان دەمانخاتە سەر

ڕێچکەیەکی دیکەو ئاڕاستەمان پێ دەگۆڕێت،‏

ژیان وایە ‏......دەبێت بەری بۆ بەرەڵاڵ بکەین،‏

دەبێت دەستبەرداری خەمەکان بین . لە هەر

بارو دۆخێکدا بیت هەر بەخۆت بڵێ‏ من

باشم،‏ باش بە ڕێگەمەدە کە ناڕەحەتییەکان

ئازارەکان بەسەرتا زاڵبن تۆ بەسەر ئەواندا

زاڵبە چێژ و ئەزموون لە ئازارەکانت وەرگرە

هەمووشتێک دێدەپەڕێت ئارامگربە ئەو

کەسەی ئارامگربێت پاداشتی ئارام گرتنەکەی

وەردەگرێت،‏ بەهێزبە،‏ ببە بە هاوڕێی خۆت

نەک دوژمنی خۆت بەرامبەر بە خۆت

خۆپهرست مەبە لە ڕادەبەدەر ئازاری ڕۆحی

خۆت مەدە.‏ زۆر گرانە،‏ کە بیر لەو هەموو

کاتانە دەکەیتەوە کەتیایاندا هەندێک ڕەفتارت

نواندووە و لێیان پەشیمانی،‏ یان هەڵچوون و

توڕە بوونێک لە بەردەم دایکت،‏ بیر لەسەدەها

کاتی وادەکەیتەوە کەتۆ تیایاندا ویستوتە

هۆشمەند و میهرەبان و جوان و تێگەیشتوو

پێگەیشتوو بیت ...... ئەوانە هەستی هەموو

کەسێکە،‏ ئەی بۆچی بیر لەوکاتانە ناکەیتەوە

کەتیایدا جوان و هۆشمەند بوویت ؟ بۆچی لە

جیاتی بیرکردنەوە لە دۆڕان و شکستەکانت

بیر لە سەرکەوتنەکانت ناکەیتەوە ؟ ئیتر ڕێگە

بە خۆت مەدە کەلەناو ئەو ڕۆژانە دابژیت.‏

د.مەحمودی موعەزەمی دەڵێت:‏

کاتێک الوبووم ڕۆژێک لە باوکمم پرسی:‏

مرۆڤ بۆ ئەوەی ‏)لە ژیانیدا سەرکەوتوو بیت(‏

دەبێت بەعەقڵ بڕیار بدات یان بەهەستەکانی ؟

وەک هەمووان چاوەڕێ بووم بڵێت بەعەقڵ

بریاربدە....!‏

کەمێک سەیریکردم.!‏ باوکم توانایەکی گەورەی

هەیە لەنموونە هینانەوەدا.‏

پاشان لەوەاڵمدا گووتی:‏

کوڕەکەم ماشێنێکی باش ‏)تەنها(‏ ئیستۆپ و

سوکانی هەیە یان بەنزین و بزوێنەریش...؟

گوتم دەبێت هەمویانی هەبێت.‏

125

ووتی:‏ ‏»هەست«‏ زیندووترین بەشی

ژیانە,‏ ئەوکەسەی هەستی نییە مرۆڤ نییە

‏)چونکەهەستەکانی(‏ خۆشەویستی و خرۆشان

و رق وپێکەنین و گریان ئەمانەیە هەموویان

مرۆڤ بەزیندوویی دەهێڵێتەوە.‏ هەست

بزوێنەری ژیانە،‏ سوتەمەنی ژیانە،‏ پایدەری

بەنزینە دەتباتە پێشەوە،‏ بەاڵم وای بەحاڵی

ماشینێک کە ئیستۆپ و سوکانی نەبێت!‏

هەر ئەم ووروژانە هەرئەم بزوێنەرە باشە

ئەیدات بەدیواردا,‏ هەم زیان بەخۆی دەگەیەنێت

هەم بەوانی دیکەش،‏ عەقڵیش هەم سوکانەو

هەم ئیستۆپیشە؛ بۆیە هەندێک جار دەتوانێت

رێگە لەهەست بگرێت ‏)کاتێک کە خەریکی

بڕیارێکی هەڵە دەدات(‏ بۆیە ئێمە لەبڕیارەکانی

ژیانماندا هەردووکیمان پێویستە.‏ با فێربین

بیربکەینەوە لەرووداوەکانی ژیانمان،‏ با

فێربین پەلەنەکەین لە بڕیاردان,‏ با فێربین تەنها

خۆمان بەڕاست نەزانین,‏ با فێربین خۆمان

پەروەردە بکەین و بگۆڕێین بەرەو باشتر

ئەزموون لەرۆژەکانی تەمەنمان وەربگرین,‏

گەر هەستمان کردووە بەهەڵەداچوین با

کەلەڕەقی نەکەین ودانی پێدابنێن هەوڵ بدەین

هەمان هەڵە دوبارەنەکەینەوە لەڕۆژەکانی

تەمەنتەوە گەورە بە.‏ ژیان خۆشی ناو گەشتو

گوزار نییە یان باخێکی پر لە گوڵ بێت,‏

جیهان بەپێی بەرژەوەندی ئێمە هەڵناسوڕێت,‏

هەندێک رێوڕەسم و مەرجی کەسی هەیە

کە ناتوانین لێی دەربچین،‏ ئێمە پابەندین

بەبیروباوەڕمانەوە بە پرنسیپەکانەوە بە

بەرژەوەندی و خۆشگوزەرانیمانەوە ‏.....هتد،‏

ئەم دونیایەی ئێمە لە ئازار وگرفت ونشوستی

و زیان و لە دەست چوون بەدەرنییە،‏ بەاڵم

دەتوانین هەرچی هێز و وزەی هەمانە بیخەینە

گەر تاوەکو بەرگەی ناخۆشییەکان بگرین و

هەوڵبدەین گەورەترین پشکی خۆمان لەم ژیانە

بەدەست بێنین.‏ ئێمە هەموومان دەتوانین کە

یارمەتی خۆمان بدەین کە بگۆڕێین،‏ پێبگەین

و گەورەتربین دەتوانین فێربین کە چۆن

چۆنی ببین بە باشترین هاوڕێی خۆمان ئەگەر

وابکەین ئەوا تا دونیا ماوە هاوڕێیەکی جوانمان

دەبێت هەمیشە دەتوانین ورەی خۆمان بەرز

ڕابگرین . ئومێد و باوەر بەخود وەک مۆمێکی

داگیرساو وایە کە لە تاریکیدا بەدەستەوەبێت

تاکو بتوانی ڕێگاکانی سەرکەوتن ببینی .

سەرچاوە :

. 1 میلدرین نیومان و بێرنارد بێرکۆتس .

چۆن دەبیت بە باشترین هاوڕێی خۆت ؟

وەرگێڕانی : شێرزاد حەسەن لە ئینگلیزییەوە

کردوویەتی بە کوردی.‏ چاپی پێنجەم

چاپخانەی تاران

archives <https://hndav.com 2

t

a

w

a

r

70

126

چۆنیەتی دروستکردنی

متمانەبەخۆبوون الی

منداڵ

بەهاری 2020

70

پ.ی.د.‏ ئەحمەد بابان

127

منداڵ پێویستی بە متمانە بە خۆ هەیە لە

هەموو ژیانیدا،‏ ئەمەش لەساڵی یەکەمی

ژیانیەوە بەبەردی بناغەی ژیانی دادەنرێت،‏

منداڵ شەرمن بێت یان ترسنۆک یان متمانەی

بەخۆی بێت هەمووی بەهۆی پەروەردەی

دایان کاری تێدەکرێت،‏ لەم بابەتەدا باسی

هەندێک بار دەکرێت چۆن یارمەتی منداڵ

بدرێت بۆ دروست کردنی متمانە بەخۆبوون:‏

متمانە بەخۆبوون چییە؟

منداڵێک کە متمانە بەخۆبوونی تەندروست

هەبوو لەباخچەی مندااڵن یان لە قوتابخانە

ئاسان دەبێت بۆی،‏ هەروەها بۆ ژیانی

ئايندەی پیشەی.‏

بەاڵم متمانە بەخۆبوون مانای ئەوە نییە:‏

- منداڵ دەبێت بەردەوام زیرەک و بەهێز

بێت.‏

- هەموو شتێک بزانێت چی ڕاستە و چی

هەڵەیە.‏

- شکی لە هەڵسوکەوتی خۆی نەبێت.‏

متمانە بەخۆبوون مانای ئەوەیە:‏

- خۆت بناسی،‏ بەنرخاندنی کەسی خۆی.‏

- ڕێز لە خۆگرتن.‏

- الیەنی بەهێز و توانای خۆی بزانێت و

بەرز بینرخێنێت.‏

- الیەنی الوازی قبوڵ بکات و بتوانێت

مامەڵەی لەگەڵ بکات.‏

t

a

w

a

r

70

128

بەهاری 2020

70

- شکی لە کەسایەتی خۆی نەبێت.‏

- خاوەن بیروڕای خۆی و وەستای خۆی

بێت بەبێ سەپاندن.‏

- سەربەخۆیی خۆی پیشان بدات بەبێ

لەخۆبایی بوون.‏

متمانە بەخۆ بوون لە منداڵی

ساواوە دەست پێبکریت:‏

هەرچەندە منداڵی ساوا داواکارییەکانی کەمە

بەاڵم پێویستی بە خۆشەویستی،‏ خواردن،‏

گەرمی پەیوەندی،‏ سۆز،‏ گرنگی پیدانە.‏

هەرچەندە منداڵی ساوا بەهۆی هاوار و

گریان داواکارییەکانی نیشان دەدات،‏ بەاڵم

ئەگەر دایان ئەم داواکارییە پشت گوێ بخەن

ئەوا منداڵی ساوا خۆی بە گرنگ نازانێت.‏

بەهێزکردنی متمانە بەخۆبوون الی منداڵ

هەر لەتەمەنی زووەوە:‏

گەر منداڵ بەردەوام بانگی دایکی کرد بۆ

ئەوەی گرنگی پێبدات و ئاگای لێبێت ئەوا

ئەو منداڵە کەسايەتی الوز دەبێت،‏ گەر منداڵ

زوو وەاڵمی داواکارییەکانی بدرێتەوە ئەوا

مندالەکە هەست بە نرخاندنی خۆی دەکات،‏

بەم شێوەیە منداڵەکە متمانەی بەخۆی زیاتر

دەبێت.‏

لە ڕاستی کات کە گرنگی بدرێت بە منداڵ،‏

بەاڵم دەبێت بۆ منداڵ ڕوون بکرێتەوە گەر

دایان کاتی نەبوو بۆ ئەو بەکارهێنانی وشەی

دوایی بۆ ئەنجام دەدەن،‏ بۆ منداڵ مانای

ئەوەی دایان کاردانەوەیان نییە،‏ دەبێت

منداڵ بەجدی وەربگیرێت.‏ دایان ئاگاداری

خواستەکانی منداڵ بن دەبێت هەوڵ بدرێت

گەر هەموو خواستەکانی جێبەجێ نەکرێت

بەشێکی جێبەجێ بکرێت،‏

گرنگیدان بەبواری سۆزی منداڵ

یەکێک لە خواستە گرنگەکانی منداڵ بریتییە

لە گرنگیدان بە بواری سۆزی منداڵ،‏ ئەمەش

کاری دەبێت لەسەر گەشەی کەسایەتی

منداڵ بەتایبەت لە قوتابخانە ئەمەش

دەتوانرێت ببینرێت کە تیایدا منداڵ بەهۆیەوە

لە قوتابخانە یارمەتی دەدات سەرکەوتوو

بێت.‏

بناغەی بەشداریکردن،‏ دڵنەوایی،‏ تێگەیشتن،‏

هەست،‏ هەروەها گفتوگۆ لەگەڵ یەکدا گەر لە

بواری سۆزدا کەم و کوڕی هەبوو شتێکی

خراپە بۆ منداڵ بۆ دروست کردنی متمانە

بو خۆبوون.‏

هەنگاوەکانی بەهێزکردنی متمانە بە

خۆبوون الی منداڵ

1. دایبان زۆر گرنگن بۆ گەشەی منداڵ،‏

منداڵ هەستی پێدەکات کە ئەوان خۆشیان

129

دەوێن کە تیایدا هەست بە ئاسودەیی دەکات

کە تیایدا هەست بە دڵنیایی دەکات ئەمەش

بەردی بناغەی دروست کردنی متمانە

بەخۆبوونێکی تەندروستە،‏ ئاساییە گەر منداڵ

دایان دڵگران و توڕە بکات،‏ بەاڵم نابێت بڵێ

کە ئەوان منداڵەکەیان خۆش ناوێت.‏

2. دایبان پێشەوای منداڵەکەیابن،‏ لەبەرئەوە

پێوەستەدايباب لەبەرچاوی منداڵەکەیان

متمانەیان بەخۆیان هەبێت.‏

3. منداڵ پێویستی بە ئوسول ‏)پێوەر(‏ هەیە

کە دەبێت ئاگای لێ بێت،‏ لەبەرئەوە پێویستە

بە ئوسوڵی نەگۆڕ وشەی نەخێر منداڵ بەهێز

دەکات کە دەبێت خۆی لەگەڵ ڕابهێنێت،‏ بەم

شێوەیە بەرگەی فەشەل بوون دەگرێت و

هەستی بڕوابەخۆبوونی باش دەبێت.‏

4. ئازادی بدرێت بە منداڵ،‏ متمانەی بدرێتێ

بەم شێوەیە ترس کەم دەبێت و متمانەی بە

خۆی زیاتر دەبێت.‏

5. گەر منداڵ شتی تازە فێربوو لەوانە یەکسەر

ئەکرێت لەم بارەدا غیرەتی بدرێتێ کە هەوڵ

بدات بەم جۆرە شک لە متمانەی خۆی کەم

نەکاتەوە،‏ باشترە زوو زوو منداڵەکە مەدح

بکرێت،‏ چونکە هەموو مرۆڤێک پێویستی بە

دان پیانان هەیە،‏ بەمەش متمانە بەخۆی زیاد

دەکات.‏

زۆرجار دایبان بەراوردی منداڵەکانیان

دەکەن لەگەڵ منداڵی تر،‏ بەاڵم باسی کێبڕکێ

‏)منافەسە(‏ نەکرێت کێ باشترە کێ خراپترە

ئەمە خراپە هەر منداڵێک خێرایی تایبەتی

خۆی هەیە بۆ فێربوون و گەشە کردن.‏

6. منداڵ دەبێت بتوانێت بیروڕای خۆی بڵێت،‏

ئەمەش گرنگە بۆ دروست بوونی متمانە

بەخۆبوون ئەمەش قبوڵ بکرێت لەالیەن

دایانەوە ئەمە مانای ئەوە نییە دایان هەمان

بیرکردنەوەیان هەبێت بەاڵم دەبێت بۆی

ڕوون بکەنەوە.‏

بەگشتی دەبێت دایان نەزۆر ئازادی بدرێت

کە منداڵ لە خێزان بێ سنوور بێت کەدوایی

لە ژیانی دەرەوە کێشەی دەبێت لەگەڵ

سنوورەکانی قوتابخانە و ژیانی ڕۆژانە.‏

هەروەها گەر دایبان لەماڵەوە زۆربە توندی

سنوردار بنێن بۆ منداڵەکەیان کاتێک کە

گەورە دەبێت منداڵ کێشەی دەبێت لە

ئازادییەکانی دەرەوە نازانێت چۆن سوودیان

لێوەربگرێت.‏

باشترین شت ئەوەیە بۆ دایبان کە ڕێنمایی،‏

ئوسول بەباشی دانێت بۆ منداڵ کە تیایدا

سنوری ئاگا لەخۆبوون فێربێت بەم شێوەیە

لە ژیانیدا متمانەی بەخۆی دەبێت نەک بەهێز

دەبێت بەرامبەر بەژیان بەڵکو ئاسودە دەبێت.‏

سەرچاوە:‏ www.fitgundesund.at

t

a

w

a

r

70

130

پیسبوونى

ژینگە

و

بەهاری 2020

هۆکارو

چارەسەرەکەى

70

پ.‏ ى.‏ د.‏ عەبدواڵ کەریم ئەمین

131

زانستى ژینگە ‏)ئیکۆلۆژى(‏ یەکێکە لەو زانستە

بەرباڵوو گرنگانەى کە لە پێناو مرۆڤ و

تەندروستى مرۆڤدایە.‏ وشەى ئیکۆلۆژى

)Oikos( لە وشەى یۆنانى )Ecology(

ەوە هاتووە کە بە ماناى ‏“خێزان”‏ هاتووە،‏

واتە وشەى ئیکۆلۆژى دەاللەت لەو زانستە

دەکات کە دەکۆڵێتەوە لە مرۆڤ و ژینگەکەى

کە وەک خێزانێک پێکەوە دەژین.‏ ئیکۆلۆژى

لە دوو ڕێگەوە ئەم کارە دەکات،‏ یەکەم

لە ڕێگەى پاراستنى ژینگەى ئاوو هەواو

ژینگەى چواردەورى مرۆڤەوە،‏ دووەم لە

ڕێگەى پاراستنى ئەو گیاندار و دارودرەخت

و دارستانانەى کە لە دەورى مرۆڤن و

هۆکارى مانەوەى ئەون.‏ ئەم زانستە بە مرۆڤ

دەڵێت کە دەبێت ڕێژەى گازەکانى ناو ئەو

هەوایە چەند بێت کە شیاوە بۆ هەڵمژین،‏

هەروەها دەبێت ئەو ئاوەى کە دەخورێتەوە

چۆن بێت.‏ ئیکۆلۆژى پێمان دەڵێت کە دەبێ

کەى ژینگەیەکى لەبار یان نالەبارمان هەیە

بۆ ژیان و دەبێت لە کوێدا بژین و لە کوێدا

نەژین.‏ واتە ئاگادارمان دەکاتەوە لە پیسبوونى

ژینگە Environmental Pollution و

پیسبوونى هەوا Air Pollution و هەمو

جۆرە ئالودەبوونەکانى دیکەى ژینگەى ژیان.‏

هاوشێوەى زانستى ئیکۆلۆژى لە هیندستانى

کۆندا و یۆگیەکان زانستى ‏)ستاپاتیا ڤیدا(‏

و زانستى ‏)ئایور ڤیدا(‏ یان هەبووە،‏ کە بە

هۆیەوە باشترین ژینگە و ئاوو هەواو شوێنى

نیشتەجێبوون و لەبارترین ئاوى خواردنەوەیان

بۆ خۆیان دەستنیشان کردووە.‏ مێژوى ئایور

ڤیدا و ستاپاتیا ڤیدا دەگەڕێتەوە بۆ کۆنتر

لە 5000 ساڵ لەمەوبەر.‏ واتە لەو مێژووە

دورودرێژەوە مرۆڤەکان ویستویانە شوێن

ژیانى خۆیان پاک ڕابگرن،‏ چونکە بەردەوام

مرۆڤ لە کۆنتاکدایە لەگەڵ ژینگەکەى و ئەو

بەشێکە لەو ژینگەیەى کە تیایدا دەژى و

ژینگەکەش بەشێکە لەو.‏ تەنانەت بەشێوەیەک

کە لەش و فسیۆلۆژیاى لەشى مرۆڤ دەگۆڕێت

بە پێى گۆڕانى ژینگەکەى،‏ بۆ نمونە دانیشتوانى

شوێنە گەرمەسێرەکان و ئەو شوێنانەى

کە شێیان کەمە لووتیان گەورەو پێستیان

ئەستورە وەکو ئەفریقیەکان،‏ بە پێچەوانەشەوە

ئەوانەى لە شوێنى سارد و شێداردا دەژین

لوتیان باریک و تەسکە و پێستیان تەنک و

سپیە وەک دانیشتوانى ئەوروپا.‏

مرۆڤ خواردنى سروشتەکەى دەخوات و

لەشى مادى خۆى بەو خواردنە گەشە پێدەدات

و دروست دەکات،‏ نەک هەر لەشى مادى

بەڵکو وەک ئوپانیشادەکان دەڵێن تەنانەت

بەشێکى بیرکردنەوەش لە خۆراک دروست

دەبێت.‏ مرۆڤ بۆ مانەوەى ژیان و میتابۆلیزم

و کاتابۆلیزمى خانەکانى لەشى پێویستى بە

هەواى پاک هەیە کە لە دەرەوە وەریدەگرێت.‏

پێویستى بە ڕەنگى ڕوون و دەنگى سروشتى

t

a

w

a

r

70

132

بەهاری 2020

70

و ئارام هەیە تا بتوانێ لە ڕووى دەروونیەوە

دامەزراوو تەندروست بێت،‏ هەڵبەت ئەگەر

خۆراکى پاک و ژینگەى پاک ڕێخۆشکەر بن.‏

بەاڵم ئایا ئەمڕۆ ئێمە لە کوردستان و بەتایبەت

لە سلێمانى ‏)ئەو شارەى کە خۆمى تێدا دەژیم(‏

ئەو ژینگەیەمان هەیە؟ ئایا هەواکەمان شایەنى

هەڵمژینە؟ ئایە دەتوانین بێ خەم هەناسە

بدەین؟ من دەمەوێت بەرێزان سەرۆکى

هەرێم و سەرۆک وەزیرانى کوردستان و

لێپرسراوانى واڵت بە تایبەت وەزیرى ژینگە

بە وردى لێکۆڵینەوەیەکى چڕوپر لەو بارەیەوە

بکەن کە دەبو زووتر بکرێت.‏ وەگەرنا گوێمان

لێبگرن تا سەرەکیترین و پێویستترین هۆکارى

ژیانمان بە ئاسانى و بێ دوودڵى دەست

بکەوێت.‏

سەرەتا دەمەوێت لە بابەتى هەواوە دەست

پێبکەم.‏ دەبێت ڕێژەى گازەکانى ناو هەوایەکى

پاک کە شایەنى هەڵمژین بێت و نەبێتە

سەرچاوەى نەخۆشى،‏ واتە هەواى ترۆفۆسفیر

Troposphere بەم شێوەیە بێت:‏

%78 نایترۆجین

%21 ئۆکسجین

%1 گازەکانى دیکە

% 0 3، دووەم ئۆکسیدى کاربۆن لە هەوادا

هەروەها دەبێت گازەکانى وەکو نیۆن و هیلیۆم

و کریبتۆن و ئەمۆنیا و ئۆزۆن و میسان

بە ڕێژەیەکى دیاریکراو لە هەوادا هەبن و

زیادبوونى ڕێژەى هەریەکیان زیانێکى گەورە

لە تەندروستى مرۆڤ دەدات.‏

بەاڵم من دەپرسم ئایا ئەو هەوایەى ئێمە

هەڵیدەمژین لەناو شارێکى وەک سلێمانى

یاخود هەولێردا بەو ڕێژانەیە کە باسکران.‏

بێگومان نەخێر لەبەرئەوەى کاتێک دەچیتە

سەر شاخى گۆیژەو دەڕوانیتە سلێمانى

شارێک لە دووکەڵ و پارچە کۆنکرێتێکى

ڕوت دەبینى کە لەوە دەچێت پێش چەند سەد

سالێک لەمەوبەر لەترسى پەتایەکى کوژەر

چۆڵ کرابێت،‏ شارێک کە لەوە ناچێت ژیانى

تیادابێت.‏ دووکەڵ لە باکورەوە تا باشور و

لە ڕۆژهەاڵتەوە تا ڕۆژئاوا وەک هەڵۆیەکى

برسى باڵى بەسۆزى بەسەر ئەم شارە هەناسە

ساردەدا کێشاوە و دەیەوێت پێمان بڵێت:‏ منم

دیارى کارگە و سەیارەو تەکنەلۆجیاى تازە،‏

منم دیارى دەستى نەبوونى سەوزایى و پالن

لە شارەوانی دا،‏ منم دیارى دەستى ئەوانەى

گوێ بە هەوا نادەن چونکە هێشتا نەخنکاون.‏

بەهەرحاڵ هەرچى لەبارەى پیسبوونى هەواى

سلێمانى و من دڵنیام هەولێریشەوە بوترێت

هێشتا کەمەو دڵ ئارام ناگرێت،‏ چونکە

بەتەنگەوە نەهاتنى ئالودەبوونى ئەم شارانە

زیانێکى بێ شومار دەدەن و چارەسەرەکەشى

کارى خاوەخاو لێکردن نییە.‏ من لە خوارەوە

بە کورتى باسى هۆکارەکانى پیسبوونى

ژینگە و بەتایبەتیش هەوا دەکەم تا بزانین

133

گرفتەکانمان لە کوێدان،‏ هەڵبەت ئەمە لە ڕووى

زانستى ژینگەناسیەوە و بە سەرفەنەزەرکردن

لە هەندێ هۆکارى وەک ئەو گازانەى کە لە

شاخە بورکانییەکان بەرزدەبنەوە یاخود

هەورەبروسکە کە دەبێە هۆى زیادکردنى

ئۆکسیدەکانى نایترۆجین و چونکە تا ئیستا ئێمە

لەم مەسەلەیەدا پاک و پارێزراوین.‏ ناشمەوێت

خۆم لە باسى زیانەکانى مۆبایل و شەپۆلەکانى

مۆبایل بدەم لەم نامەیەدا کە ئەمیش یەکێک لە

هۆکارە گەورەکانى پیسبوونى ژینگەیە.‏

هۆکارەکانى پیسبوونى ژینگە و هەوا:‏

1. سوتانى سەوزایى و دارستانەکان.‏ یەکێک

لە دیاردە تازەکان سوتانى شاخ و گرد و

دارستانەکانى سلێمانى و دەوروبەریەتى کە

زیانێکى زۆرى هەیە بۆ پیسبوونى ژینگەو

هەواى ئەم شارە ئەزیزە،‏ چونکە ڕێژەیەکى

زۆر دوانۆکسید دەکاتە هەواوە.‏ ئێمە لە

کوردستاندا بە هەزاران پۆلیسى باخات و

دارستانمان هەیەو کەچى کەمترین دارستان

و دواکەوتوترین سەوزایى و دارستانمان هەیە

لەسەر ڕوى زەوى،‏ بیابانەکانى عەربستانى

لێ بترازێت کە هەموى کراون بە دارستانى

سەوز.‏

2. گێژولوکەو ڕەشەبا خۆاڵوییەکان کە

لە باشورى عێراق و بیابانەکانەوە دێت

بەسەرمانداو بەتەواوى هەواى شار ئەوەندەى

دیکە نەشیاو دەکات بۆ هەڵمژین و ئەمجۆرە

خۆڵبارانە زیانێکى زۆرى هەیە بۆ ڕێرەوەکانى

هەناسەو خودى دەزگاى هەناسەدانى مرۆڤیش.‏

t

a

w

a

r

70

134

بەهاری 2020

70

3. دووکەڵى سەریارە و تەیارە بە تایبەت

ئەو بەنزینەى کە قورقوشمى تیادایە یەکێکە

لە هەرە گەورەترین هۆکارەکانى پیسبوونى

ژینگەو هەوا،‏ چونکە بەنزین و بەتایبەت ئەو

جۆرە لە بەنزین یەکەم ئۆکسیدى کاربۆن و

دوەم ئۆکسیدى کاربۆن و دوەم ئۆکسیدى

کبریت و ئۆکسیدى نایترۆجین و ئۆزۆنى

زەمینى دروست دەکات و ئەم گازانەش

وردە وردە دەبنە هۆى دروستکردنى هەندێ

نەخۆشى وەک شێرپەنجەو تەنگەنەفەسى و

ڕەبوو و حەساسیەت و گەلێ نەخۆشى دیکە

و یەکێکن لە هەرە خەتەرترین هۆکارەکانى

پیسبوونى ئەم شارانە کە لە پڕدا ژمارەیەکى

زۆر ئۆتۆمبێلى تێڕژا بێ ئەوەى حسابێک

بۆ هەواى شارەکە بکرێت.‏ دەبوو حکومەتى

هەرێم پالنى هەبێت،‏ دەبوو بەڕێوبەرایەتى

هاتوچۆى هەولێرو سلێمانى هەروا فەرموو

لەو هەمو سەیارەیە نەکەن بێ ئەوەى بزانن

شار بەرەوڕووى چ مەترسییەک دەکەنەوە.‏

4. ئەو تەپوتۆزەى لە سەرجادەکان

بەرزدەبێتەوە.‏ یەکێکى دیکەیە لە هۆکارەکانى

پیسبوونى هەواى سلێمانى و ئالودەبونى

ژینگەى ئەم شارە.‏ بەرزبونەوەى تەپوتۆزى

لێوارى سەر شەقامەکانى وەکو شەقامى

درێژى شەست مەترى و شەقامەکانى ناوشار

و ئەو شەقامانەى وەکو مەولەوى و قەنات

کە ماوەیەکى زۆرە کارى تیادەکرێت و پەلە

لە تەواوکردنى ناکرێت وەک ئەوەى گوڵ

بارانى شار بکات،‏ ئەم تەپوتۆزە شێوەیەکى

دیکەى خۆڵبارانى شارە و هۆکارێکى دیکە

ئالوودەبونى هەواکەمانە.‏

5. ئەو کارگەکانەى لەناوشار و دەوروبەرى

شاردان.‏ کارگەى ڕۆنى تانجەرۆ و کارگەى

چیمەنتۆى تاسڵوجە و کارگەى قیر و هتد..‏

لەو کارگە تایبەتیانەن کە هەواى سلێمانیان

پیس کردووە و خەڵکێکى زۆر دەناڵێنن

بەدەستیانەوە.‏ دەبێت ئەم کارگانە ئامێرى

تایبەتیان بۆ دابین بکرێت کە بۆ پاککردنەوەى

ئەو دووکەڵ و هەوایە پێویستن.‏

خۆتان دەتوانن لە داتاى ئەو نەخۆشانەى

تاسڵوجە بڕوانن کە تا چ ڕادەیەک ترسناکەو

نەخۆشى سیەکان و شێرپەنجەو ئالێرژى

لەو ناوچانەدا بەرزە لەکاتێکدا چەند جارێک

و دەیانجار داواى چارسەریان کردوە و

پاراونەتەوە تا نەوەکانیشیان نەبنە قوربانى بێ

ئاگاییەکانى حکومەتى هەرێمى کوردستان و

الیەنە پەیوەندیدارەکان.‏

6. مۆلیدە ئەهلى و حکومیەکان...‏ بوونى

کارەباى حکومى تەنها بۆ ئەوە بەسوود نییە

کە دانیشتوان سوودى لێدەبینن بۆ ڕاپەراندنى

ئیش و کارەکانیان،‏ بەڵکو نەبوونى کارەبا

دەبێتە هۆى ئەوەى خەڵکى مۆلیدەى کارەبایى

بەکاربهێنن و هەر ماڵێک مۆلیدەیەکى تایبەت

بەخۆى هەبێت.‏ ئەم مۆلیدە ئەهلیانە لە دوو

135

الوە زیان بە ژینگە دەگەیەنن،‏ لەالیەکەوە

گازێکى زۆرى دوانۆکسید و یەکەم ئۆکسیدى

کاربۆن و دوەم ئۆکسیدى کبریت و ئۆکسیدى

نایترۆجین دەکەنە هەواوەو بەمەش زیانێکى

زۆر لە هەوا دەدرێت.‏ دوەم دەنگى ئەو

مۆلیدە حکومى و ئەهلیانە خۆیان لە خۆیاندا

هۆکارێکن بۆ پیسبوونى ژینگە،‏ چونکە دەنگى

بەرز و ناسروشتى یەکێک لە هۆکارەکانى

پیسبوونى ژینگەیە.‏

7. سوتاندنى خۆڵ و خاشاک ئەگەر

سەردانێکى تانجەرۆ بکەیت دەبینى کە

دووکەڵێکى زۆر باشورى سلێمانى گرتوە،‏

سەرچاوەى ئەم دووکەڵە یەکەم کارگەى

ڕۆنە و دووەم سوتاندنى ئەو خۆڵەیە کە لە

تانجەرۆ کۆدەکرێتەوە.‏ ئایا حکەمەتى هەرێم

نازانێت کە ڕێگەى دیکە هەیە بۆ لەناوبردنى

خۆڵ و خاشاک؟ ئایا نازانێت کە ئەم دووکەڵە

زیانێکى زۆرى هەیە،‏ چونکە ئەو شتانەى

دەسوتێن نایلۆن و کاغەز و جلو بەرگ و

عەالکەو چەندەها مادەى کیمیایى دیکە و خۆڵ

و خاشاکى خەستەخانەکان کە پڕن لە سەدان

جۆر ڤایرۆس و بەکتریا،‏ زیانى گەورە بە

تەندروستى دەگەیەنن.‏

8. دەنگەدەنگ و بوونى فەوزا لەناو شاردا

.Pollution Noise مۆلیدە حکومى و

ئەهلیەکان،‏ دەنگى سەیارەو کارگەکان،‏

چڕبوونەوەى بیناى بازرگانى و ئەهلى و

زۆربوونى دەنگدانەوە،‏ نەبوونى باخ و پارکى

حەوانەوە،‏ ئەمانە لەو هۆکارانەن کە ژینگەى

شار تێکدەدەن و دەتوانرێت بە بوونى باخ

و سەوزایى زۆر چارەسەر بکرێن.‏ دەبوو

هەرماڵێک باخى تایبەتى هەبوایە و ڕێ

نەدرایە ماڵى بێ باخ دروست بکرێت.‏ دەبوو

پێش بڕینى قردێلەى کردنەوەى هەر بینایەکى

بەرز،‏ قردێلەى باخەکەى لەالیەن بەرپرسانەوە

ببڕدرایە.‏

9. هەمووان سەردانى سەیرانگاکانمان کردوە.‏

لەڕاستیدا یەکێک لەو ڕەفتارە ناشارستانیەى

کە دەیبینى ئەوەیە کە عەالگەو شوشەى مەیى

و خۆڵ و خاشاک فڕێدراوەتە سەرزەوى و

ئەمەش کاریگەریەکى زۆر خراپى بۆ سەر

ژینگە هەیە.‏

.10 کەمیى سەوزایى و دارودرەخت.‏ نەبوونى

دارستان و سەوزایى لە دەوروبەرى سلێمانى

و ناو سلێمانى وایکردووە لە دوورەوە ئەم

شارە زیاتر لە پارچەیەک کۆنکرێت بچێت

تا لە شوێنى ژیانى مرۆڤ.‏ مرۆڤ پێویستى

بە سەوزاییە،‏ بەبێ سەوزایى مرۆڤ ناتوانێ

بژى و ژیان بێ دارو سەوزى ژیانێکە بێ

هەناسە،‏ چونکە ئەوان پرۆسەى پاککردنەوەى

هەوا ئەنجام دەدەن،‏ بەاڵم:‏ ئەم ساڵ بەتایبەت

ڕێژەیەکى زۆرى درەختى ناو ئەم شارە

بڕدرایەوە لە شەقامى مەولەوى و قەنات و

شەستمەتریەکە و هتد..،‏ چەند نەمامێکى بچووک

t

a

w

a

r

70

136

بەهاری 2020

70

دەگەنەوە بە ڕۆحى پاکى گردەکەى بەختیارى

و ڕیعایە کە زیاد لە چەند هەزار درەختیان

تیادا بڕدرایەوە وەک سیماى شاریان ناشرین

کردبێت.‏ سماى شارێک کە عەمودى زۆرترە

لە درەخت.‏

لە دەوروبەرى شەستیەکە نێژراون و بۆ چەند

ساڵێکى زۆرى تر سوودێکى ئەوتۆ نابینن.‏ من

دڵنیام ڕێژەى سەوزى لە ناو سلێمانیدا هێندە

کەمە کە باسکردنى عەیبە.‏ ئێمە ئەگەر بێ

سەوزیترین شار نەبین لە جیهاندا ئەوا بەالیەنى

بێ ئاگایى خەڵک لەو بارەیەوەو

11. کەمەوە لە ڕیزى ئەو شارانەدین کە دوژمنى ڕەچاونەکردنى تەندروستى ژینگە.‏ زۆرینەى

هاواڵتیانى ئێمە هەر لە منداڵیەوە وا فێرکراون

کاتێک بەالى گوڵێکدا دەڕۆن لێى دەکەنەوە

و بۆنى دەکەن و فڕێى دەدەن،‏ وەک ئەوەى

دوژمنى باوک کوشتەیان بێت،‏ کاتێک بەالى

نەمامێکدا دەڕۆن بە لەقەیەک سەالمى لێ

دەکەن،‏ وەک ئەوەى تاوانێکى کردبێت،‏ کاتێک

درەختێک لەبەر دوکان یان ماڵەکەیدایە تامى

سەوزین.‏ ئەو مااڵنەى تازە دروست دەکرێن

باخیان تیادا نییە و ئەمەش بە پێچەوانەى

یاساى شارەوانیەوەیە.‏ ئەو مااڵنەشى لە کۆندا

دروست کراون حەوشەکانیان دەکەنە گەراج

و کاشى.‏ زۆر لەو زەویانەى بۆ باخى گشتى

دانرابون ئەمڕۆ دەبینى فاڵن کەس کڕیویەتى و

کردویەتى بە بیناى گەورە.‏ گردەکانى ناوشار

خەریکە دەگەڕێنەوە بۆ الى خواکەى خۆیان و

137

تامى پێدەکات بۆ قومێ ئاوو و خوا نەکات بنى

نەمامەکە ڕۆژێ لە ڕۆژان بە تەڕى ببینى،‏ وەک

گوناه بێت.‏ شارەوانى و حکومەتى هەرێمیش

لەبەر شتى تر فریاى ڕێنمایى خەڵکى ناکەون.‏

ئەمانە هەندێک لەو هۆکارانە بوون کە هەوا و

ژینگەى ئەم شارانەیان پیس کردوە.‏

چارەسەرى پیسبوونى هەوا:‏

دەشتوانین هەموویان چارەسەر بکەین،‏ بەاڵم

ئەم کارە پێویستى بە کەسانى دڵسۆز هەیە،‏

کەسانێک کە بەخەم ئەو هەوایەوە بن کە

هەڵیدەمژن،‏ کەسانێک کە ئەم واڵتە بە هى

خۆیان بزانن،‏ کەسانێک کە بیانەوێت خزمەتى

واڵت و خەڵک بکەن نەک خزمەتى بەرژەوەندى

هەرگیز تێرنەبووى خۆیان.‏

دەمەوێت کەمێک باس لە زیانەکانى ئەم

ئالودەبوونە بکەم،‏ ئەو نەخۆشیانەى لێرەدا

باسیان دەکەم لەو نەخۆشیانەن کە وردە

وردە لە سلێمانیدا سەریانهەڵداوە و بە تەواوى

خەریکە باڵودەبنەوە:‏

1. هەوکردنى سییەکان.‏

2. توشبوونى مرۆڤ بە شێرپەنجەى پەردەى

دەورى سییەکان .Mesothelioma

3. دەرکەوتنى ڕەبو تەنانەت لە مندااڵن دا.‏

5. کزبوونى ئاستى بیستن Impaired.

hearing

6. کەمبونەوەى ئۆکسجین لە هیمۆگلۆبینى

خوێن دا.‏

7. سەرئێشە.‏

8. کارکردنە سەر دەزگاى دەماریى جەستەى

مرۆڤ.‏

9. تێکدانى بارى دەروونى مرۆڤ و زیادکردنى

خەمۆکى.‏

10. هیالکبوونى خێراى مرۆڤ.‏

11. حەساسیەت چاو.‏

12. ئەمە سەرەڕاى کەمبونەوە و تیاچوونى

سەوزایى و دارودرەخت.‏

نزیکەى یەک ملیۆن مادەى کیمیایى هەیە کە

تا ئێستا دۆزراونەتەوە و دروستکراون.‏ 6000

لەم ماددانە لەوانەیە هۆکارى دروست بوونى

شێرپەنجەبن و‎1000‎ دانەیان سەلمێنراون کە

نەخۆشى لە گیانداراندا دروست دەکەن و‎200‎

دانەیان سەلمێنردراون کە شێرپەنجە لە مرۆڤدا

بەرهەم دێنن.‏ یەکەمین هۆکارى گواستنەوەى

ئەم گازانە بۆ ناو مرۆڤ و کاریگەریان لەسەر

مرۆڤ ڕێگەى هەناسەیە کە پیسبوونى ژینگە

ڕاستەوخۆ کاردەکاتە سەرى.‏

.4 حەساسیەت .Allergy

t

a

w

a

r

70

138

مانا و واتای

شهوی

بەهاری 2020

یهڵدا

70

مهزن سڵێمان

139

‌هل کارێکهوه‏ بهبۆنهى مانگه‏ یانزه‏ ماوهى مانگی

‎21‎ی پێش ههفتهیهک نیشتهجێم.‏ ئێران هب زۆر قهرهباڵغی و جهنجاڵی بازار دوانزه،‏ جهژنهکاندا

له‏ چۆن وهک بوو،‏ دیار ‏بازاڕهوه‏ ۆب شهقامهکان سهر دههێننه‏ کهلوپهل دههات،‏

جمهى بازاڕ و جۆره‏ بهو فرۆشتن سهری

بۆ ئهمه‏ بڵێی تۆ وتم بوو،‏ سهیر الم ئێراندا

له‏ دهزانم چونکه‏ بێت؟ نوێ ساڵی ی‌هئ ناکهنهوه،‏ زاینیى ساڵى سهری یادی ۆب ئهوه‏ وتیان پرسیم چییه؟ ئهمه‏ کهواته‏ یکێک شیرینهیهکان دوکانی یهڵدایه.‏ شهوى ههمووی

کردبوو دروست جۆریان جۆراو جۆراوجۆر،‏

چهرهساتی یهڵدا.‏ نوسرابوو لێ لهبازارهکاندا

بهزۆریی شووتی و ههنار ‌هک گهیشتم ئهنجامه‏ بهو دواجار دهفرۆشران.‏ یباسح جهژنهو ئهمان الی بهڕاستى ئهمه‏ گرنگه.‏

الیان زۆر و دهکهن بۆ تایبهتی تا

کوردستان باشوری واته‏ خۆمان الی مۆخ وهک نهدهکرایهوه،‏ یاده‏ ئهم 1975 ساڵى بیستبێتم

شاعیرهکاندا هۆنراوهی له‏ مهگهر درێژترین

یهڵدا شهوى که‏ دهمزانی تهنها و بهاڵم

پاییزه،‏ عاشقانهى شهوی دواترین و او‌هئ پهنهانه‏ تر چی ناوهوه‏ ئهم پشت له‏ نهمدهزانی.‏

هل که‏ دوایی ساڵهی چهند ئهم ئهگهرچی یاو دهکرێتهوه،‏ یاد کوردستاندا ‏باشوری و کردنهوهیهکه‏ السایی تهنها دهچووم بۆ 140

‌هیۆب نهناسراوه،‏ بهباشی ناوهرۆکهکهی مۆخ که‏ زانیاریهى کۆمهڵه‏ ئهو زانی بهباشم ر‌هگ‌هئ بۆئهوهى بیخهمهڕوو وهرمگرتووه‏ م‌هئ فهلسهفهی بنهماو بکهینهوه‏ یادیشی ههر ک‌هن ببین،‏ شارهزا ڕهسمهکهی و ڕێ و یاده‏ ‌هداس خۆشیهکی و سهرگهرمی وهک تهنها واتادارتر

یادکردنهوهکهى بهڵکو بڕوانین،‏ لێی بکهین.‏

‌هل یهڵدا شهوی نهریتی و ئاداب ئێراندا

ههروهک

ئێرانه،‏ کۆنهکانی جهژنه‏ له‏ یهکێک سور،‏

چوارشهممهی و نهورۆز جهژنی ‌هک ئێرانییهکان الی شهوه‏ خۆشترین لهبارهى

خهیاڵدانیاندا له‏ زۆریان یادگهلێکی م‌هئ ‌هک باسه‏ جێی ههڵگرتووه.‏ شهوهوه‏ ئهم دهکرێتهوه.‏

یاد ڕوسیاشدا واڵتی له‏ شهوه‏ کیزن پاییزه‏ شهوی درێژترین که‏ یهڵدا شهوی دای ئێراندا له‏ دهبێت ساڵێک ههزار چهند به‏ کێراش ههر که‏ تایبهت بهشێوازی دهکرێتهوه‏ دهبهخشێت.‏

یاده‏ بهم خۆی تایبهتمهندی بووه،‏

کۆنهکان ئێرانییه‏ شهوی گرنگترین گرنگی

ئێراندا لهسهرتاسهرى ئێستاش تا و‌هب ههر نهداوه‏ لهدهست جهژنێک وهک دای ههیبووه‏ کۆندا له‏ که‏ گهرموگووڕیهى دهگێڕن.‏

جهژن شهوهدا لهو و دهکرێتهوه‏ ‌هل و ئێراندا له‏ شهوه‏ ئهم یادکرنهوهى t

a

w

a

r

70

2020

بەهاری 70

ئهو

نووسینهدا لهم و جیاوازه‏ تر واڵتانی پێدهکرێتهوه‏

یادهى ئهم ڕهسمانهى و ڕێ دهخهمهڕوو.‏

‌هب که‏ شهوه‏ درێژترین یهڵدا شهوى ئازهر

مانگی 30 ئێوارهی خۆری ئاوابوونی دادهنرێت،‏

دهی مانگی ‎1‎ی خۆرههاڵتنی تا زاینى

‎12‎ى مانگى 22/21 شهوى ڕێکهوتى ىژۆڕ یهکهم ڕێکهوتی که‏ ساڵێک،‏ ههر شهوه‏

لهم باکور،‏ گۆی نیوه‏ له‏ زستانه‏ و دهبێتهوه‏ کورت ورده‏ ورده‏ شهو بهدواوه‏ دهکات.‏

زیاد ڕۆژ یهڵدا؟

شهوی نراوه‏ ناو بۆچی چلهى

واته‏ دهوترێت.‏ پێ چلهشی شهوى ى‌هلچ دهکهن دابهشی دهوره‏ دو به‏ که‏ زستان سهرتا

ڕۆژی چل بچوک.‏ چلهى و گهوره‏ چلهى

کۆتاش ڕۆژی بیست و گهورهیه‏ چلهى ى‌هلچ ڕۆژی لهیهکهم یهڵدا شهوى بچوکه.‏ . دهکات پێ دهست گهورهوه‏ دایکبوونی

له‏ شهوی به‏ یهڵدا شهوی دهڵێن

ههندێک دانراوه،‏ خۆر و خۆشهویستی رۆخ ساردهدا مانگه‏ لهو چییه‏ ئهوه‏ مهنتقی لهڕێکهوتی

که‏ ئهوهیه‏ وهاڵم ببێت؟ لهدایک ژۆڕ ورده‏ ورده‏ ئیتر بهدواوه‏ ڕۆژه‏ ئهم و گهڕانهوه‏ مانای ئهوهش دهبێتهوه‏ درێژ رۆخ که‏ واتایهی بهو خۆره،‏ لهدایکبونهوهى دێتهوه.‏

ههر ناهێنێ شکست 141

‌هب وهرگیراوه‏ سریانیهوه‏ له‏ یهڵدا واژهی زانا

گهوره‏ لهدایکبوون،‏ شهوی واتای ڕهیحانی

‏)ئهبو ئێرانی ڕۆژژمێرناسی و شهوی

مانای یهڵدا شهوی دهڵێت:‏ بیرونی(‏ خۆره.‏

لهدایکبوونی ئهویش لهدایکبوونه.‏ و‌هئ که‏ نییه‏ دیار وردی به‏ زۆر ئهگهرچی فارسیهوه،‏

زمانی ناو هاتووەته‏ چۆن وشهیه‏ ‌هل کاتێک کۆنهکان مهسیحیه‏ دهڵێن بهاڵم هێناون

بۆ زۆریان فشاری ڕۆم واڵتی وشهیه‏

ئهو و ئێران هاتونهته‏ و ههڵهاتوون .‌هووب فارسی زمانی به‏ تێکهڵ‏ لهوانهوه‏ یهڵدا

وشهى که‏ ههیه‏ تریش بۆچوونێکی ‌هتاو ههیه‏ بوونى زمانهکاندا له‏ زۆر له‏ رۆز هاتووه‏ کوێوه‏ له‏ که‏ سهرچاوهکهى مێژوونووسهکان

له‏ ههندێک نییه،‏ ڕون ،ڵاس ههزار حهوت پێش بۆ دهیگهڕێننهوه‏ لا‌هو جۆراوجۆرهکان شیکردنهوه‏ ئهگهر لهدایکبوونی

پێش ساڵ 500 به‏ نزیک بنێین کۆن

ئێرانی مێژووی ناو چووەته‏ مهسیح ک‌هو بهفهرمی یهکهم.‏ داریوشی زهمانی له‏ یادکراوهتهوه.‏

و ناسراوه‏ جهژن شهوه‏

ئهم جهژنبوونی بهڵگهکانی چیین؟

دهسهلمێنێت ‌هب پشتی مرۆڤهکان ژیانی کۆندا له‏ یهکهم:‏ ئهوهش

بۆ بهستبوو،‏ کشتوکاڵ و ئاژهڵداری و بووه‏ گرنگ زۆر بۆیان ئاووههوا گۆڕانی

دروستکار

خوداى دهبنهوه،‏ درێژتر کهم لهبهرامبهر

ڕۆشنایی و ئههریمهن لهبهرامبهر دهبن.‏

زاڵتر تاریکی رهیم ئایینی که‏ ئهوهیه‏ دووهم:‏ باوهڕی پیش

ئێراندا له‏ میترایسم خۆشهویستی ئایینه‏

ئهم باڵوبووەتهوه،‏ زهردهشتی ئاینی الیهکهوه‏

له‏ میترا دهپهرست،‏ خۆشهویستی الیهکی

له‏ خۆشهویستیه.‏ و ئهڤین نوێنهرى پاراستنی

پهیمانهکان بهستنی هۆکاری ترهوه‏ نوێنهرایهتی

ڕاستگۆی ههروهها و پهیمانهکان دادوهرى

توانیویهتی خۆشهویستی دهکات.‏ و درۆزن بکات،‏ شەڕکهرهکان نێوان بزانن

که‏ بوون ئهوهدا ‏ههوڵی له زۆریش و‌هب درک زیاتر و چییه‏ گۆڕانه‏ ئهو فهلسفهی بکهن.‏

گۆڕانکاریانه‏ سهرما

و تاریکی و ڕوناکی کاریگهرى ڕهنگی

ژیانیان لهسهر ئاشکرا به‏ گهرما و یکانوڕ که‏ گهیشتوون ئهنجامه‏ بهو داوهتهوه،‏ باشیه‏

نیشانهی و مایه‏ گهرما و خۆر و نیشانهى

سهرما و تارکی بهرامبهریشی و‌هب بینراوانهوه‏ شته‏ لهو خراپییه.‏ و بهدی سهرماو

و ڕۆژ شهو که‏ گهیشتبوون باوهڕه‏ ‌هژۆڕ شهڕدان.‏ و ملمالنێ له‏ ههمیشه‏ گهرما و ڕۆشناییه‏ پیرۆزی نیشانهى درێژهکان سیمبوڵی

داوه.‏ سزا پهیمانشکێنهکانی تاریکیه.‏ زاڵبوونی نیشانهى کورتهکان ڕۆژه‏ شێوهی

خۆشهویستی ‏)ئیزد(‏ بۆ میتراییهکان ههڵقهى

پێشینهى که‏ دهڵێن ههندێک بازنهیه،‏ ‌هب دهکرد پاییزیان دواڕۆژی بهمجۆره‏ م‌هک دواتر ڕۆژهکانی لهبهرئهوهى جهژن،‏ 142

t

a

w

a

r

70

2020

بەهاری 70

خهڵکهدا

لهگهڵ‏ و کردووه‏ لهبهر سپیان جلی یشر‌هف لهسهر دانیشتون بهیهکهوه‏ ههموو ئهو

پاسهوانان و خزمهتکار ههموو و سپی بردووه.‏

بهسهر شهوهیان دهگهڕێتهوه.‏

سیمبوڵه‏ ئهو بۆ هاوسهرگیری میتراییه.‏

ئایینى نموونهى ههمان خۆریش یهڵدایان

شهوی پهرستهکان خۆشهویستی ‏)ئیزد(‏

خۆشهویستی لهدایکبوونی شهوى به‏ پیاوچاکان

و بهسااڵچووان ههروهها سارددا و درێژ شهوی له‏ جۆرهی بهو داناوه،‏ پۆشیوه‏

تایبهتیان جلی و کۆبونهتهوه‏ مهراسیمى

و چوون گردهکان بهرهو و پاڕاونهتهوه‏

خوداوهند له‏ گێڕاوه‏ تایبهتیان یوانێپ له‏ ‏)خۆر(‏ گهورهیه‏ ڕابهره‏ ئهو که‏ ‌هو‌هب باوهڕیان بنێرێتهوه،‏ گوندهکاندا خهڵکی و‌هئ خۆر لهدایکبوونهوهى نیشانهی که‏ بووه‏ ‌هک‌هدرگ سهری لهسهر که‏ بووه‏ ئهستێرهیه‏ ههڵهاتووه،‏

بووه‏ فهیروزى گردی ناوى که‏ جوانی

زۆر سنهوبهری درهختی گرده‏ ئهو کردوه:‏

شێوهیهدا لهم نزاکانیان بووه،‏ پێوه‏ تاریک

ئهشکهوتی لهیهک خۆشهویستی دههێنێت.‏

دیاری به‏ خۆر و دهردهکهوێت خۆشهویستی

شهوهدا لهم ئهوهیه‏ تر:‏ باوەڕێکی کاتژمێرهکانی

ئهوهش جیهان،‏ بۆ دهگهڕێتهوه‏ باشیهکانى

ئهنجامدا له‏ دهکاتهوه،‏ درێژتر ڕۆژ گهڕانهوهى

واته‏ دهردهکهونهوه،‏ زیاتر خۆر شهوهدا

لهم دهڵێن ههندێکیتر گهرمایی،‏ دهڵێن:‏

ئێرانییهکان دهبێت،‏ لهدایک پهیامبهرێک ‌هل ههزارچاو به‏ خۆشهویستی ‏»خوداوهندی ۆرد تا دهکات ئێرانییهکان سهیری ئاسمانهوه‏ 143

.« نهکهن یەڵدا

شهوى نهریتهکانی شهوی

درێژترین یهڵدا شهوی که‏ زانیمان نای‌هب بهری تا شهوه‏ ئهو ئێرانیهکان ساڵه،‏ دهبهنه‏

شادیهوه‏ و خۆشی بهرنامهی به‏ کهمبونهوهی

و ساردی و تاریکی تا سهر،‏ ئهو

تا نهکات،‏ الواز ڕۆحیان خۆر گهرمی ‌هب کاته‏ ئهو دهبێتهوه‏ ڕۆشن ئاسمان دهمهی . دهخهون و جێگاوه‏ ناو دهچنه‏ ئاسودهیی ات‌هه کۆندا ئێرانی نهریتى له‏ دهگێڕنهوه‏ و داناوه‏ تاجهکانیان شهوهدا لهو پادشاکانیش دهربکهوێت،‏

سهروهرم که‏ شهوهی ئهو شیو‌هئ دێ،‏ پهریهکانهوه‏ له‏ نیشانهیهک یدرگ لهسهر که‏ ئهستێرهیهیه‏ ئهو ههڵهاتنی ڕابهرمان

که‏ نیشانهیه‏ ئهوه‏ ههڵدێت،‏ فهیرۆزی بگات.‏

تا بهڕێوهیه‏ خۆر(‏ ‏)واته‏ کۆبونهوهى

به‏ یهڵدا شهوى ئێستادا له‏ ‌هب دهست پیرهکان دهکات،‏ پێ دهست خزمان و ههنار و شووتی و دهکهن گیڕانهوه‏ چیرۆک زیاتر

دهکرێت،‏ ئاماده‏ تر میوهی و چهرهسات ههبێت

پڕی دهنکی که‏ دادهنێن جۆرانه‏ ئهو و بهرهکهت به‏ مرۆڤهکان که‏ هیوایهى بهو بههێزتر

خۆیان باوهڕى دهنکانه‏ ئهو وزهى

یۆه‌هب ههنار و شووتی لهوهش جگه‏ دهکهن،‏ رۆخ نوێنهرى وهک سورهکانیانهوه‏ ڕهنگه‏ دهیبینن.‏

‌هب یهڵدا شهوی ئایینی نهریتی بهپێی رگائ چونکه‏ دهکهن،‏ پێ دهست ئاگرکردنهوه‏ ڕهواندنهوهى

بهواتای و بووه‏ خۆر نوێنهری و جانهوهر و دێو له‏ پڕبوون که‏ چیرۆکهکان،‏ بووه،‏

خۆش زۆر مندااڵن الی ئهمهش پهری،‏ بهخۆی

تایبهت چیرۆک شارێک ههر جا شبستری(‏

کرد ‏)حسین چیرۆکى وهک ههبووه‏ یشاب کاری دهکات پاڵهوانێک له‏ باس ئهمه‏ که‏ ڕۆیشتوه‏

تهبریزهوه‏ له‏ کردوه‏ عهباس شا بۆ t

a

w

a

r

70

بۆئهوهى

ئههریمهنهکانه،‏ شوومیی و تاریکی و ڕابکهن و بڕۆن ئههریمهنهکان هێزی ‌هل ئاگرهکه‏ گهرمی بهخۆشی خهڵکهکهش کۆببنهوه.‏

یهکتر دهوری پێشینان

پهندی و خۆێندنهوه‏ چیرۆک گێڕانهوە

گێڕانهوهى

به‏ دهستدهکهن پیرهکان 144

و ئازربایجانیهکان نێوان له‏ ئهسفههان بۆ و خۆراسانیهکاندا(‏ لهنێوان ‏)شانامه‏ شهوی

له‏ خوێندنهوه‏ شاهنامه‏ و حافز فاڵی یهڵدادا.‏

یزفاح دیوانهکهی لهسهر فاڵ‏ گرتنهوهی سهرگهرمیهکانی

له‏ تره‏ یهکێکی شیرازی وان کهسی بهتهمهنترین یهڵدا،‏ شهوی ى‌هک‌هڵاف که‏ کهسهی لهو خێزانیهکه‏ کۆبونهوه‏

2020

بەهاری 70

‌هل ،رووس ڕهنگ تایبهتى میوهى جۆرهها بخاته‏ نیهتێک که‏ دهکات داوا دهگرنهوه‏ بۆ ‌هوارککشو میوهى له‏ سوودیان زیاتر کۆندا بکاتهوه:‏ دوباره‏ وشانه‏ ئهم پاشان و دڵیهوه‏ ى‌هناتش ئهو ههروهها ترێ،‏ لهگهڵ‏ بینیوه،‏ ههموو دۆزهرهوهی تۆ شیرازی،‏ ‏»حافزى و نادرت‌هع دادهنرێن سفرهکه‏ لهسهر که‏ دهکهم،‏ فاڵ‏ یهک داوای من ڕازێکیت،‏ نزاکردن

بۆ شتێکه‏ که‏ بهرسهم و بخورد خۆت«.‏

بهرچاوی بیخاته‏ ‌هل نای ههڵکۆڵراو کانزای له‏ بهکاریانهێناوه‏ بهشی غهزهلی و دهکهنهوه‏ دیوانهکه‏ پاشان ‌هل کێدن‌هه له‏ کراوه.‏ دروست گیاندار شاخى غهزهله‏ ئهو دهخوێننهوه،‏ سهرهوهى و ڕاست .نێن‌هد ێل دۆغ ئاش و شیربرنج ناوچهکاندا بوو لهناوهڕاستهوه‏ ئهگهر فاڵهکهیه‏ وهاڵمی و داهر‌هف و شیرین داستانی کرمانشا له‏ پشتهوه،‏ الپهرهکهی بچنهوه‏ دهبێت ئهوا یراش ‌هل دهخوێننهوه.‏ زۆراب و ڕۆستهم شیکردنهوهی پاشان و دهخوێننهوه‏ غهزهلهکه‏ .نێن‌هدێل دۆڵمه‏ زیاتر سنندج ئهگهر غهزهلهکه‏ ناوهرۆکی پێ به‏ دهکهن،‏ بۆ پارخ ئهگهر دهبێت باش فاڵهکه‏ ئهوا بوو باش ادڵ‌هی شهوی بە تایبهت میوهى زۆربهى ئهگهرچی دهبێت،‏ خراپ ئهوا بو ،‌هی‌هو‌هش ئهو میوهى سهرهکیترین ههنار له‏ بهاڵم عاشقانهیه.‏ و ڕۆحی حافز غهزهلی ى‌هیام وهک ههناریان کۆندا له‏ چونکه‏ ئهویش دهگرنهوه‏ فاڵ تر جۆرێکى ههمهدان ،‌هواناد منداڵبوون و بهپیتی و بهرهکهت ههموو له‏ تر بهتهمهن ژنێکى که‏ ئهوهیه‏ و ‌هرۆز دهنکی که‏ ئهوهى بههۆی ئهویش میوانهکان دهخوێنێتهوه‏ هۆنراوه‏ میوانهکان ‌هیۆب دهچێت خۆر له‏ که‏ سووره‏ ڕهنگی لهگهڵ ههر منداڵێکیش و دادهنیشن بازنهیی به‏ ‌هک‌هران‌هه بهخشیوه.‏ پێ واتایهیان ئهو دهدات دهرزیهک هۆنراوهیهکدا لێبونهوهى دهیڕازێننهوه.‏

و ههڵیدهوهرێنن نهشۆرابێت و نهدورابێت که‏ قوماشێک له‏ ک‌هو ههناریان زهردهشتیدا ئایینی له‏ میوانهکان دانیشتنى ڕیزبهندی بهپێی و یکسان‌هم له‏ کردوه‏ سهیر پیرۆز میوهیهکی کهسه.‏ ئهو فاڵی دهبێته‏ هونراوهکان لقهکانی

و قهد له‏ سوودیان ئاینییاندا بهکاریانهێناوه.‏

و وهرگرتووه‏ یهڵدا شهوی سفرهی ڕێکخستنی تێب‌هد اد‌هو‌هش لهم که‏ میوه‏ سهیرترین بهاڵم چۆن که‏ ئهوهیه‏ نهریتهکان له‏ یهکێک ،‌هی‌هنیواه میوهیهکی که‏ شووتیه،‏ ههبێت کام به‏ دهڕازێنرێتهوه‏ شهوه‏ ئهو سفرهى رۆخ ‌هک سوورهکهی ڕهنگه‏ لهبهر بهاڵم و تایبهت چهرهساتی خواردن.‏ جۆره‏ 145

سهرمای

لهو هاوینهیان گهرمای ئهو و یۆخ ۆب ئهوهش که‏ بیردهخاتهوه‏ زستانهدا ‌هل هونهر ئهوهنده‏ بهاڵم بهخشه.‏ شادی جۆرهها

به‏ و دههێنن بهکار قاشکردنهکهیدا رۆز دیمهنێکى دایدهنێن و دهیبڕن نهخش میوهکانى

له‏ ههروهها هەیە.‏ سهرنجڕاکێشى سود

ههرمێ و خورما و وسێو پرتهقال وهک وهردهگرن.‏

و گوێز و بادام و بسته‏ زیاتر چهرهسات ههنجیری

و توو ئهمانیشهوه‏ تهنیشت له‏ فندق،‏ و

نۆک و وشکراوه‏ شووتی ناوکی و وشک سینی

شهوه‏ ئهم بۆ دادهنێن.‏ تر شتی زۆر خواردانانه‏

و چهرهس و میوه‏ بهم ڕازێنراوه‏ تازه.‏

زاواى و بوک ماڵی بۆ دهبهن ى‌هلچ به‏ شهوه‏ ئهم ئهسفههان شاری له‏ ‌هل بهاڵم مێینه،‏ چلهى واته‏ دهبهن،‏ ناوه‏ زری دهبرێت

ناو چله‏ عهمو به‏ تر شاری ههندێک یچ ۆب لهوهدایه‏ سهیر نێرینه،‏ چلهى واته‏ ادنۆک له‏ دهڵێن داناوه،‏ شهوه‏ ئهم بۆ ڕهگهزیان بۆیه‏

جیاکردۆتهوه،‏ مێیان و نێر شتهکانیش بۆ ‌هب جارێک نێر به‏ جارێک شهوهکانیش و ڕۆژ بردوه.‏

ناو مێ رۆز تازه‏ زاواى و بوک بۆ زیاتر شهوهدا لهو ۆب دهبهن دیاری زاوا باوکی ماڵی و تایبهته‏ دیاریهکان

و کۆدهبنهوه‏ لهوێ ههموو ماڵیان و دهیڕازێننهوه‏ و سینی یهک سهر دهخهنه‏ دیاریانهى

ئهو نموونهى بۆیان.‏ دهیبهن ئینجا جۆره‏

جۆراو میوهی وهک:‏ دهبرێت بۆیان پارچه‏

جۆراوجۆر شیرنی و کوڵۆ شهکری نای زێر پارچه‏ ههتا و ڕهنگاوڕهنگ قوماشی ‌هک ئهوهیه‏ شت گرنگترین تیایه.‏ پارهشى ڕازێنرابێتهوه‏

شێوه‏ بهجوانترین دیاریهکان شاموق پارچه‏ به‏ گرنگه.‏ زۆر بهالیانه‏ ئهوه‏ بۆ

بهکاردێت سوور ڕهنگی زۆرتر و ڕازاندنهوهکه.‏

و تایبهته‏ شهوێکی یهڵدا شهوی کهواته‏ یادکردنهوهى

بۆ خۆمان ئهوهیه‏ شایانى واتاجوانانهى

ههموو ئهو بهپێی بکهین،‏ ئاماده‏ بیبینین.‏

گرنگ ههیهتی که‏ سهرچاوهکان:‏

http://namnak.

یلدا شب ڕسومی و ‎1‎‏.أداب comA

ێداب

و تاریخچه )2019( دبیری ‎2‎‏.ابراهیم https://www.

ایران در یلدا شب رسوم و /digikala.com/mag

یلدا.‏

شب فلسفهی و ‎3‎‏.تاریخچه‏ https://seemorgh.com/culture/

history-and-civilization/

history-and-civilization-ofiran/1874218742-/

t

a

w

a

r

70

146

بەهاری 2020

70

147

tawar 70

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?