LIALIACI - Itaukeiaffairs.gov.fj

Matai ni Tabataba 2010
LIALIACI
EDITA
Janueri– Maji 2010.
T A B A N A N I V O S A K E I N A I T O V O V A K A V I T I
T A B A C A K A C A K A I T A U K E I .
LEWE NI VOLA
Vakatataro kei na vakadidike…
Kumuni itukutuku ……...
Vuli ni vakailesilesi…. 3
Tabana ni vakasokumuni
itukutuku
Vuli ni koro o Qelekuro 5
VULA VAKAVITI
• Janueri— Vulainuqalevu. E
vanua, sa lou na were, kasura
na ivakada, tabu ni lakovi ni
suasua de karaca na uvi. E levu
tiko na vuata .Mai wai, e levu
na nuqa kei na ki, katoa na
kena ba
• Vevurueri-Vulaisevu
Tu donu na iribuli - ni sa kala,
sa matua na uvi. Keli na uvi
taumada, sevu vakavanua. Mai
wai, sa oti na nuqa kei na ki
• Maji-Vulaikelikeli. Tau bi na
uca, na wainigasau. Lutu na
yaseyase.
Keli tiko na uvi, vakabibi na uvi
balavu. Tei na kumala me
vakalewe .Daba na mana,
matua na kuka, qari. Drava na
waitui, uro na ika, ca totolo.
2
4
Veisureti 6
Talanoa 7
Ni sa bula vinaka na turaga, marama kei kemuni na dau vakamuria tiko
mai na Lialiaci ni Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti. Au kila ni sa
vakacagau sara tiko na cakacaka e na veitabana ni cakacaka e da
veiqaravi kina. Sa toso tiko ga na qaravi itavi ena Tabana ni Vosa kei na
iTovo Vakaviti ni Tabacakacaka iTaukei ni noda matanitu. E ulu ni inaki
tiko ga ni tabacakacaka na vakadeitaki kei na toroicake ni bula ni kawa
itaukei ena vakarautaki ni yavu kei na ituvatuva eda qaravi kina. Qo meda liutaki vinaka
kina nikua, vaka kina ena veisiga ni mataka. Ena loma ni Tabana, e vakabulabulataki ka
veitalevi tiko ena veivanua me yadravi tale na veika e dau kilai tani kina e dua na vanua.
E dina ni sa rawarawa na veika vovou eda sa mai taurivaka tu nikua, meda kua ga nida
biuta vakadua na veika e noda dina, era a bula mai kina na tubuda.
Nikua sa levu na mate dole vei keda na kawa itaukei vu mai na veisau ni kakana eda sa
kania kei na itovo eda sa bulataka. E laurai ni sa sega ni dokai na kila vakavanua, sasaga
tiko kina na tabana me vakalesui tale mai ka vakabulabulataki, mera dokai tale ga
na kena itaukei dina. Sa inaki levu gona ni Lialiaci me vakaraitaka na itavi e qarava tiko
na tabana de rawa nida lialiaci tale kina meda maroroya na veika e noda dina. Ena loma
ni Lialiaci qo e volai kina na itavi kei na cakacaka a mai qarava rawa na tabana ena loma
ni vula tolu sa oti, nuitaki ni oni na kauwaitaka ka doka kina na veika e baleti keda na
kawa itaukei.
Ni wiliwili sara yani.
V a k a m a c a l a n i v o s a
E lewe tiko ga yani ni
ivakamacala ni vosa ena
Lialiaci qo na veika e so a
qarava na tabana baleta
na vakatorocaketaki ni
vosa ena vula tolu sa oti.
Se tomani tiko ga na raici
ni ‘ivola ni fika’ nei Dr Sala Bakalevu. Sa
lewe tale tiko ga ni noke ni katokatoni ni
Noda Vosa, na porokaramu vakamacawa
ni tabana ena retio, na kacivaki ni ‘itavi
ni vosa’ ena iVolavosa Vakaviti. Ni cavuti
na ivolavosa vakaviti, e via vakamatatataki
tale yani ni qo na ivola ni vakamacalataki
vosa, dau yacana vakavalagi na
‘dictionary.’ Ia na ivolavosa vakaviti ga e
tabaki ena vosa vakaviti. Na ivola dusidusi
levu qo a sevu e na ika29 ni
Jiune 2007. E 996 taucoko
na kena drauniveva, e
24,573 taucoko na vosa e
vakamacalataki kina. Qo e
qai isevu ni ivolavosa vakaviti
me taba. O koya eda sa dau
raica nira tu ena veivata ni
sitoa ni ivola e so era ivolavosa
tale ga, ia era vakaviti
vakavalagi. Na ivolavosa
vakaviti koya e vakamacalataki
tiko qo e yavutaki sara
ga na kena volai ena
vakadidike vakadaunivosa,
qai muria na ivolavolai ni vosa
e taurivaki ena TVTV. Gauna
qo e volitaki tiko ga e
valenivolavola, ya $40 koya e
waqa kaukaua, $15 koya e
waqa malumu.

tabana 2
V a k a t a t a r o k e i n a v a k a d i d i k e e
v a l e n i v o l a v o l a
SALA VOLIVOLI, TABUA, NA ICAVUTI, NODA BULA NA ITAUKEI kei NA ITOVO VAKAVANUA - qori e vica wale ga na
ivola e rawa ni mai wiliki e valenivolavola. E levu tale e tiko ena rumu ni vola ni tabana, e rawa ni mai wiliki ka
raici kina na veika e baleti keda na itaukei. Ena loma ni vula 3 sa oti e 76 na kedra iwiliwili na vakayagataka na
valenivolavola ena vakadidike. E sega nira lako kece mai valenivolavola, e so era qiri, vica era imeli mai so era
volavola mai. Qo na veiulutaga e mai vakadikevi e valenivolavola: Na iCavuti, iTovo vakavanua, Vakadewa, Qito
vakaviti, Wai vakaviti, Tukutuku makawa, Matua vosa kei na Meke.
O BAU KILA NI
SINAI TU NA
NOMU VANUA
ENA VOSA KEI NA
ITOVO? VAQAQA
MO KILA
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Ena gauna tale ga qo e vakadewataka tiko na tabana na ivola ni veisiga nei Misi Kakili, dau kacivaki e na bogi ni Tusiti e na 8
ena Domoi Viti na porokaramu vakarautaki vakamacawa “ Na Noda Vosa”. Kevaka e dau tu e so na nomuni vakatataro ni rawa
ni qiri mai vei Naomi ena talevoni 3100909—1044 na vakailesilesi e qarava tiko na rumu ni vola. Sa dau tu vakarau o koya me
vukei kemuni ena nomuni vakatataro. Rawa tale ga ni oni imeli mai ena naomi.koroisamanunu@govnet.gov.fj ka vakaraitaka
mai vua na nomuni vakatataro.
Sa dau tu vakarau na tabana me vukei kemuni, a sauma na nomuni vakatataro .
K u m u n i t u k u t u k u k e i n a v e i t a b a
J a n u e r i – m a j i
Qori na veivanua a sureti mai kina na Tabana me lai tabaka , a vakasokumuna mai na itukutuku ni soqo a vakayacori
e na loma ni vula 3 sa oti. Sa kerei tiko ga ni se vo toka e rua na macawa me vakayacori na soqo, me volai rawa mai
na ivola ni veisureti se qiri mai ena naba ni talevoni 3100909— 1040 ka vosa vei Mereoni Dikula.
TIKINISIGA VEIQARAVI VANUA.
15/01/10 Vakataraisulu vua na iTaukei
ni Waluvu
23/01/10 Veitau Waqa Vakaviti Suva
Nasautoka, Wainibuka,
Tailevu
24-26/02/10 Vuli tulituli Qelekuro, Namena, Tailevu.
12/03/10 Dolavi ni vale ni “Agro
Marketing”
Janueri Veverueri Maji
Navua
Matai ni Tabataba 2010
cavuti
vakade
wa
meke
tukuni
talanoa
makawa
DAU LAI TABAKA TALE
GA NA TABANA NA
VEISOQO BIBI
VAKAVANUA E SURETI
MAI KINA.

Matai ni Tabataba 2010
“Digitaka vinaka na vanua mo veitaba mai
kina, kei na veika o vakarau tabaka”, qori e
dua na mala ni vosa a vakaraitaka toka o
Aren, e dua vei rau na vakailesilesi liu ni SPC
(Secretariat of the Pacific Community) ena
gauna a mai veivakavulici kina ena veitaba vei
ira na vakailesilesi ni Tabana e na ika22 i na
23 ni vula o Veverueri.
Na vuli qo a vakayacori ga e valenivolavola
ena rumu ni vuli. A tiko rawa ena vuli o ratou
na vakailesilesi ni vakasokumuni tukutuku
ena veikoro, nodratou iliuliu vakacakacaka kei
na rua tale na vakailesilesi mai na tabana ni
tukutuku, ena loma ga ni tabana.
A dolava na vuli na iliuliu o Ro Misiwaini
Qereqeretabua ni bera ni rau qai veituberi na
vakailesilesi mai na SPC ena vuli siga rua qo.
E dua ga na inaki levu ni vuli mera vakavulici
tale na vakailesilesi ena veitaba, na bibi ni
veika e lai tabaki mai kei na iwalewale ni
veitarotarogi.
A vakarautaki tale ga e so na cakacaka lavaki
ena gauna ni vuli. Ni oti na vuli a soli tale ga
na nodratou sitivikiti na vakailesilesi.
tabana 3
VAKAILESILESI VEIQARAVI UASIVI NI TABANA ENA VULATOLU SA OTI
JANUERI-MAJI.
Ni ratou turaganilewataka na vakailesilesi liu ni tabana na nodra cakacaka na vakailesilesi ena itekivu
ni vulatolu ni yabaki 2010, e mai laurai ni le rua e rau mai taura na kena icovi. Qo na icovi ni vakailesilesi
uasivi duadua na nona veiqaravi ena loma ni vulatolu sa oti. E kena ibalebale ni sega wale ga ni
taucoko na nodrau vakayacora na veika e volai ena nodrau dui ituvatuva vakacakacaka, me vaka e
volai tiko mai ena ituvatuva ni tabana (Business Plan), e vinaka tale ga na
veiqaravi raraba kei na veimaliwai, vaka kina na kena dokai na ituvatuva e so
e vakadavora yani na veikomiti ni valenivolavola.
A mai soli gona na sitivikiti ni dauveiqaravi uasivi ni vulatolu sa oti vei rau o
Kelera Tuiwailevu kei Mereoni Dikula. O Kelera e vunivola, dau
oga vakalevu ena veiqaravi raraba ni tabana. O Mereoni e vunivola tale ga, ia
e dua vei ratou na daunitukutuku ni valenivolavola,
iliuliu tale ga ni komiti ni Solesolevaki (social club).
V U L I N I V A K A I L E S I L E S I N I T A B A N A

tabana 4
V E I V A K A R A R A M A T A K i
Mai na ika2 i na 4 ni siga ni vula o Veverueri rau a gole e rua na vakailesilesi ni vakasokumuni
tukutuku ena loma ni yasana o Ra me lai qaravi na vuli ni veivakararamataki vei ira na turaganikoro. E
rauta ni 93 na koro ena loma ni yasana o Ra. Na vuli ni veivakararamataki qo a lai qaravi kina na
tikina o Bureiwai, Kavula kei Nakorotubu. E tarai kece sara na veiulutuga e gadrevi me dau
vakamatataki vei ira na turaganikoro, wili tale ga kina na turaga ni yavusa kei na mata ni tikina.
Era marautaka sara vakalevu na vuli, vakabibi ni sa qai matata vei ira na inaki ni kena sagai me
vakasokumuni na itukutuku ni veika vakavanua ena loma ni nodra vanua.
Y a s a n a s a q a r a v i o t i
Sa tosoi tiko ga na vakasokumuni itukutuku ena veikoro. Sa qaravi oti na yasana o Namosi, Serua, Rewa,
Tailevu kei Lomaiviti. Ena yabaki qo sa tekivu na veiqaravi ena yasana o Ra. E mai tekivutaki na cakacaka levu
qo e na ika2 ni siga ni vula o Maji. Sa mai qaravi rawa e 12 na koro ena loma ni 3 na tikina.
VEITALANOA KEI
NA VALENIVOLA-
VOLA NI YASANA
VAKACURUMI ENA
SOVA VAKARAUTAKI
(DATABASE)
Veitalanoa kei na valenivolavola ni Yasana -
• Matai ena vakayacori na veitalanoa kei iratou na
vakailesilesi ni yasana. Lai vakamatataki na inaki kei
na bibi ni vakasokumuni itukutuku .
iTuvatuva ni Cakacaka ni Vakasokumuni iTukutuku.
QARAVI NA VULI
NI VEIVAKARA-
RAMATAKI
Qaravi na vuli ni veivakararamataki-
• Ni sa vakadonui, sa qai qaravi na vuli ni veivakararamataki
vei ira na turaganikoro.
Vakasokumuni mai na itukutuku-
Eratou sa na gole yani na vakailesilesi me ratou lai vakasokumuni
tukutuku ena veikoro. Eratou lewe 6, yarua ena
veikoro . Tiko na ulutaga eratou na vakadidike kina.
EDITA , BIU VATA
VAKAIULUTAGA
Matai ni Tabataba 2010
VAKASOKUMUNI
MAI NA ITUKU-
TUKU
ROGOVOLAI NA
ITUKUTUKU
Rogovolai na itukutuku
Kau mai na itukutuku, mai rogoci, volai ka taipataki e
valenivolavola. E ratou lewe 4 na vakailesilesi dau rogovola.
Edita
Ni sa rogovolai oti, qai editataki, biu vata vakaiulutaga.
Vakacurumi ena sova vakarautaki (Database)
Sa oti kece qori sa qai dau vakacurumi ka maroroi ena sova
vakarautaki (Database).

Matai ni Tabataba 2010
Vakabulabulataki ni kilā ena loma ni
koro o Qelekuro.
A qaravi na vuli tulituli mai Qelekuro e Tailevu mai na ika24 i
na ika26 ni siga ni vula o Feperueri, 2010.
A kilai na gagadre e tiko ena vanua qo ena nodratou
cakacaka na dauvakasokumuni tukutuku ni Tabana ni Vosa
kei na iTovo Vakaviti ni Tabacakacaka iTaukei, ni qaravi tiko
na yasana o Tailevu e na 2009. Qo ni kilai tu ga o Qelekuro ni
tiko kina na qele ni tulituli, ia na kila vaka dautulituli e sa yali.
A kauwaitaka sara vakalevu na valenivolavola ni dua na
kena itavi me vakabulabulataka na noda itovo era sa via
yali mai. A sega ni mani qaravi rawa na vuli e na 2009, mani
toki mai me mai qaravi e na itekivu ni 2010. Na vuli mai
Qelekuro e isevu ni ituvatuva vou qo me vakaciciva na
Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti ena veitokoni ni
Tabacakacaka iTaukei. Ni sa yaco mai na kerekere mai
Qelekuro, a qai vakadikevi vakavinaka ni bera ni qai tau na
lewa me cakacakataki.
A tekivutaki na vuli e na rauta na veimama ni ciwa e na
mataka ni Vukelulu 24/2/10. E dolava na vuli na illiuliu ni
tabana, o Ro Misiwaini Qereqeretabua, momona sara na
lewe ni vosa e idola ni vuli ni vakabibitaki kina na maroroi ni
noda itovo. Tokoni sara kina vakavinaka na lewe ni vuli e
vakarautaki tiko yani, vakabibi vei ira na Turaga.
Vei ira na Turaga, a veituberi tiko vei ira o Sekove, na dau ni
vakadidike liu ni valenivolavola e na siga rua ni nodra vuli.
Matai ni siga qaravi na ‘Bibi ni Qele’. Karua ni siga na
ulutaga—’Ni maucokona na vanua, ena maroroi na kena
iyau.’Ni dau oti na nodra vuli, ra qai dau sikovi ira na
marama me veisemai na itukutuku era rogoca kei na tulituli.
Vei ira na marama, nira sa qeti qele oti mai, sa qai mai
vakasavasavataki, ra sa qai tekivu ena “itoqi,” na
idabedabe voivoi ni tulituli. Ni caka oti qo, ra qai goleva na
tulituli ni sa vakavakamacala o kenadau.
E dikevi rawa tale ga ni dau vakayagataki na makadre ena
tulituli. A mani kerei kina na tabana ni kau ena ikatolu ni siga,
mai vakamacalataka kina na kena vakailesilesi na itei qo na
dakua makadre. Era qai lai tea vata e vica na vuna ni oti
nona ivakamacala.
Ena ikatolu ni siga sa qai tavu na tulituli, qai boro ena
makadre sa vakarautaki oti tu yani. Sa duatani na kena
irairai ni boro oti .
Na ikatolu ni siga vata qori a soli tale ga kina na nodra
sitivikiti na lewe ni vuli, e lewe 20 na turaga, lewe 15 na
marama.
tabana 5
iLiuliu ni tabana, ena dola ni vuli.
Qeti ni qele
Pita Dobui kei U. Davuke - tei ni vu ni dakua
Gone ni koro o Qelekuro, kei na tinadra era vuli na tulituli.
Sa vakamamaca tiko na tulituli ni bera ni vavi
Na kitu buli mai Qelekuro ena vuli tulituli
Soli sitivikiti

TABANA 6
E na 13 ni siga ni Janueri a gole kina i Japani na iliuliu ni Tabana ni Vosa kei na iTovo, Ro Misiwaini
Qereqeretabua ena veisureti ni Tabana ni vakadidike baleta na itovo mai Japani (National Research
Institute for Cultural Properties).
E sureti mai na iLiuliu ni Tabana me matataki Viti ena nodra veitalanoa na matanitu vakaEsia kei na
Pasifika ena taqomaki kei na vakabulabulataki ni itovo kei na ivakarau. E lai vakamacalataka na
iLiuliu ni Tabana na veika sa cakava tiko na matanitu o Viti, vakabibi na Tabacakacaka iTaukei, ena
maroroi kei na vakabulabulataki ni noda itovo. E uto ni nona itukutuku na kena sa buli tiko na lawa
me taqomaka na itovo kei na kilaka vakaitaukei (Model Law on the Protection of Traditional
Knowledge & Expressions of Culture).
Veisureti mai Japani
E wasea tale ga na sasaga levu ni kena vakasokumuni tiko na itukutuku e Viti.
A vakaraitaka tale ga ni lai vuli sara vakalevu ena veika era wasea na mata mai na veimatanitu me
baleta na maroroi kei na vakabulabulataki ni itovo mai nodra vanua.
E qoroya o Ro Misiwaini na sasaga levu e vakayacora tiko na matanitu o Japani ena kena sagai me
maroroi na nodra itovo kei na veika era kilai tani kina.
Tokoni o Viti ena “fellowship” mai
Geneva
Matai ni Tabataba 2010
E digitaki mai na matabose levu kei vuravura na iliuliu ni Tabana ni Vosa kei na iTovo
Vakaviti me lai maliwai ira na le 5 mera lai vuli cakacaka ena valenivolavola ni
matabose levu kei vuravura mai Geneva.
Ena lai vakarorogo ena nona valenivolavola na Komisina ni dodonu ni lewenivanua
(Commissioner of Human Rights), ena lai vulica vakatabakidua na kena maroroi na
nodra dodonu na itaukei ni vanua e vuravura (Declaration of human rights).
Ena lai vula tolu veimama ni bera ni lesu tale mai me mai tokona na matanitu ena sala
me vakaukauwataki kina na tutaki ni maroroi ni nodra dodonu na lewenivanua.

Matai ni Tabataba 2010
T A L A N O A
Qo e dua na italanoa baleta e dua na ika levu a cabe mai Matuku ena koro o Daku.
TABANA 7
Eratou lewe tolu na veitubuni mai Daku ratou a lai taki waitui, na yacai buinigone o Naivila, kei rau na makubuna o Mereseini
kei Meriana. Eratou a sirova yani e dua na matasawa, yacana o Naduruvadra, ratou raica ni sa cabe mai vanua e dua na ika
levu.
Sa qai kaya o buinigone vei rau na makubuna me rau raica mada na tevoro levu sa lako tiko mai waitui, me ratou sa dro sara
vakatotolo i na koro, de na qai kanī iratou. Oti ratou mai dro sara yani i na koro. Na nodratou yaco yani i na koro, ratou lai
tukutuku sara vei ira na lewenikoro ni dua na tevoro levu sa tiko mai Naduruvadra, ratou kaya sara mera lai raica mada.
Sa ratou qai lako e vica na cauravou me ratou lai raica na ika, ratou qai kunea ni sa tiko voli ena loga ni weleti, kania tiko e so
na vuana. Ratou sa qai vesuka mai ka colata mai i na koro.
Ia, na ika qo e sa bau ika levu dina, e katu 1 ka taba 1 na kena balavu, na kena levu e tautauvata kei na dua na bulumakau, na
vutina e vaka na vuti ni bulumakau, na uluna e vaka na ulu ni koli, e va na tabana me vaka na vonu, e rua na sucuna vaka na sucu
ni tamata, ia na buina e vaka na bui ni ura. E vaka tu oya na irairai ni ika levu qo. E kainaki tale ga ni ratou lewe walu na ta-
mata eratou a qai kania.
Qo na isau ni vosa veita a taba ena ikava ni
tabataba ni Lialiaci.
1. T A 2. B 4. U A
A 6 U L U
3. N O R A
O 5 U V
A 7 A I
Sobu.
1. Ulu ni itiqa.
2. Dau yadrava na lawa ni matanitu.
3. Dua na matanitu vanua e Viti.
4. Rara viribai ni veivacu se veibo.
5. Veibasai ni, ‘e loma’
6. Manumanu yavaiva ni valagi, vaka na ose.
9. Tikiniyago(daliga), levu qai duri toka.
12. iVakalekaleka ni tucake.
14. Sala ni dra e yagoda.
17. Iyaya taku vakalomana, vakayagataki ena sisili.
18. Tau mataiyadua.
20.Veibasai—tu vakadua.
Vakababa
1. Tikiniyago, kau vuata tale ga.
3. Dua vei iratou na tikina ena yanuyanu o Ovalau
7. Mataqali kau levu ni vanua, na kulina e loqa me wa
Vosa veita
Na Mata ni 1893.
1. 2.
7.
3. 4. 5. 6.
8.
10.
9.
11. 12. 13. 14.
15. . 16. 17.
21.
24.
18. 19.
23.
20.
se tuki me ibena.
8. Tautauvata – kisiva
10. Tali ena voivoi, vakasomo.
11. Kakana draudrau, bula i veikau, taleitaki ni vaka
miti.
13. Niu laugunu, kaukaua vakalailai na lewena.
15. Veibasai —iko
16. Yasana e kilai levu ena ivosavosa “Mae na mae”.
17. Mataqali ika kuli vavaku
19. Vale ni volitaki iyaya kei na kakana.
21. E yaca vakaviti
22. Mate ni tagitagi kei na yatevuso.
23. Co balavu vakatagona drau babalavu veitava,
vakayagataki ena tara vale Vakaviti, sole ba
dianimoto, itiqa kei na so tale.
24. Lako vakalewelevu.

Sa vavi na tulituli
Na Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti e qarava na veika e
baleti keda na itaukei. Kevaka e vakarau qaravi e dua na soqo
bibi vakavanua, e rawa ni tabaki ena vidio(yaloyalo). Ni qiri mai e
valenivolavola ena talevoni na 3100909-1040 ka vosa vei
Mereoni Dikula na neitou daunitukutuku.
E rawa tale ga ni oni volavola ka vakauta mai vua na iliuliu ni
tabana ena:
iLiuliu,
Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti,
Katonimeli 2100,
Valenitabacakacaka, Suva.
Na kena ciqomi ena vakatau ena ituvatuva ni valenivolavola kei
na nodra galala na vakailesilesi.
Nodra veitalanoa na turaga ni vanua e Qelekuro
O ira na marama ena vuli mai Qelekuro Sigani na tulituli.