Na Bula Vakamarama kei ira Na Vakaitutu e na Matabete

GONEYALEWA
IVOLA VAKARAU 1

Goneyalewa 1
Tabaka
Na Lotu i Jisu Karisito me baleti ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo
Salt Lake City, Utah

Taukeni © 1995 mai na Lotu i Jisu Karisito me baleti ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo.
iYau maroroi
Veivakadonui me tabaki vakaVavalagi: 15 Okotova 1992
Veivakadonui me tabaki vakaViti: 15 Okotova 1992
Na vakadewa ni Young Women 1 - Fijian

Lewe ni iVola
Naba ni Lesoni kei na iUlutaga Tabana
iVakamacala Taumada v
iDusidusi ni Nodra Vakaitavitaki o ira E Vakaleqai tu na Nodra Bula ix
Bula me vaka na Luvena Goneyalewa na Kalou 1
1 Luvena Goneyalewa na Kalou 2
2 Jisu Karisito, na iVakabula 6
3 Muria Tiko na iVakarau nei Jisu Karisito 9
4 Gumatuataka Tiko na Veitomani ni Yalo Tabu 13
Qarava Vagumatua Tiko na iTavi vaKalou ni Marama 17
5 Kune Marau mai Na Veika Cecere sa Tu Mai Liu 18
6 Kune Marau Edaidai 20
7 Qaravivuvale 24
8 Noda Nanuma na Noda iColacola vaKalou 29
Vakaitavi Kina Bula Vakavuvale 33
9 Vakarokorokotaki na iTubutubu 34
10 Veitokoni Kina Vuvale 40
11 Tubu ka Yalomatua e na Rawa-ka, Wase 1 45
12 Tubu ka Yalomatua e na Rawa-ka, Wase 2 50
Veituberi Me Baleta na Matabete 55
13 Tokoni Ira na Vakaitutu e na Matabete 56
14 Veiliutaki VakaPeteriaki e Vale 60
15 Na Matabete i Melikiseteki 65
16 Na Bula Vakamarama kei ira Na Vakaitutu e na Matabete 69
Tuberi e na Volai ni Kawa kei na Veiqaravi e na Vale Tabu 73
17 Na iNaki ni Veiyalayalati kei na Cakacaka Vakalotu 74
18 Vakamau e na Vale Tabu—E Gadrevi e na Bula ni Vuvale Tawamudu 78
19 Na iTukutuku me Baleti Keda 84
Vakaivotavota e na Veivakalotutaki 91
20 Dodoliga vei Ira na Tani 92
21 E na Veivakauqeti na iDusidusi Vinaka 97
Yalomatua Cake Vakayalo 101
22 Veivutuni 102
23 Veivosoti 105
iii

iv
24 Masumasu ka Vakananuma 109
25 Siga ni Vakacecegu 114
26 iVakadinadina 118
27 Vulica na Vosa ni Kalou 122
28 Vorata na Ca 127
29 Na Nona Lesu Mai 131
30 Veiqaravi 135
Na Bula E na Savasava 139
31 Golevi Vakailawalawa: E Yavu Vinaka ni Veilasami 140
32 Bula Tiko e na Savasava mai na Nomu Lewa Maqosa 145
33 Levei na Velavela ni Veika e Tabaki se Vakaraitaki 150
34 Vakanananu Kilikili 155
35 Bula Dodonu tiko Kena Donui na Veika Dredre 161
36 Na Bibi ni Dina e na Bula E Savasava 166
Qaravi Tiko na Bulabula ni Yago 171
37 Qarauni na Yagoda 172
38 Na Kakana kei na Vosa ni Vuku 176
39 Taurivaki Vakatani ni Wainimate 180
40 Tiko Bulabula Vakavuvale 186
Yalomatua e na Veiwekani kei na Bula Vakayalo 193
41 Na Kaukauwa ni Rawa-ka 194
42 Yalodei Mo Dau Vakatovotovo 198
43 Na Bula Dodonu 202
Lewai Matau ni Noda Bula 207
44 Wasei Vakavuku ni Gauna 208
45 Na Bibi ni Cakacaka 212
46 Na iNaki kei na Bibi ni Vuli 217
47 Tokona na Toroicake ni Taledi 221
Torocake ni Kila Vakailiuliu 225
48 Lalawa me iDewadewa ni Cavuikalawa 226
49 Na Veivakacolati 230
50 Kivua na Daunivakasala ni Goneyalewa: Taurivaki ni
Vosa mai na Lotuvakayabaki 234
iYaloyalo 239

iVakamacala Taumada
ME KILAI RARABA E tuvai na veituberi oqo me baleti ira na goneyalewa e na Lotu. Mai na nodra vulica na
lesoni ka sa tiko e na ivola vakarau oqo, era na kila vinaka kina na goneyalewa na inaki ni
Turaga me baleti ira, ka me ra tokoni e na kena yavutaki na nodra digidigi kei na ivakarau
mai na ivakavuvuli ni kosipeli.
Sa vakasala kina o Elder M. Russell Ballard, “Sa vakadreti vakabibi vei kemuni na
qasenivuli mo ni vulica vakavinaka na vosa ni Kalou kei na ivola vakarau oqo ni bera na
dodoliga yani ki na ivola tale eso. Era sa dau lewe vuqa sara na qasenivuli era dau gole
tani mai na lewe ni vuli e na nodra sega ni dau rai lesuva tiko. Kevaka era gadreva na
qasenivuli me taurivaki tale na lewe ni ivola me ikuri ni vosa ni Kalou kei na ivola
vakarau oqo, e dodonu me ra nanuma taumada na ivola tabaki vagauna ni Lotu” (M.
Russell Ballard, mai na Conference Report, Epereli 1983, t. 93, se Ensign, Me 1983, t. 68).
Veivakavulici
Umauma
iTokani ni
Veivakavulici
E okati e na veivakavulici umauma na kena lesuvi tale, ka vulici vakatitobu, kei na sukavi
tiko ni kena vulici na ivakavuvuli me yacova ni sa kilai, ka dau taurivaki e veisiga. Sa
wasewasei vakaoqo na ivola vakarau:
Bula me vaka na Luvena Goneyalewa na Kalou
Qarava Vagumatua Tiko na iTavi vaKalou ni Marama
Vakaitavi Kina Bula Vakavuvale
Veituberi Me Baleta na Matabete
Tuberi e na Volai ni Kawa kei na Veiqaravi e na Vale Tabu
Vakaivotavota e na Veivakalotutaki
Yalomatua Cake Vakayalo
Na Bula e na Savasava
Qaravi Tiko na Bulabula ni Yago
Yalomatua e na Veiwekani kei na Bula Vakayago
Lewai Matau ni Noda Bula
Torocake ni Kila Vakailiuliu
E na kena vakayacori tiko na vuli umauma e na ivola oqo, mo vakalewa toka na veika era
gadreva o ira na goneyalewa e na kalasi mai na nomu liaca:
Na dredre cava soti ni bula era donuya tiko oqo?
Na veituberi cava soti e sa soli vei ira mai liu e vuku ni veika oqo?
Na cava soti era sa kila tu me baleta na iulutaga oqo?
Na lesoni cava soti e na qaravi vakavinaka kina na veika era gadreva?
Ni o sa lalawataka vakavinaka na veika e gadrevi tu e na nodra bula na goneyalewa, qai
vulica na iulutaga ni lesoni kei na inaki ni lesoni yadua me rawa kina ni o lewa na lesoni
me veisotari kei na gagadre eso oqori. Kevaka o navunavuci vakavinaka e liu, e rawa kina
ni o raica ni ra tuberi e na lesoni taucoko o ira na goneyalewa e na iwasewase umauma
taucoko, ka me yaga, ka rabailevu na nomu qarava na lewe ni vuli.
Na vosa ni Kalou: Sa yavu ni vuli oqo na vosa ni Kalou, ka na taurivaki tiko e veimacawa
taucoko. Vakauqeti ira na na goneyalewa me ra kauta tiko mai na nodra ivola tabu ki na
kalasi e na veimacawa yadudua.
Mo moica tiko na nomu veivakavulici ka me taurivaki tiko kina na ivola tabu e na
veimacawa. Ke sa laki lekaleka na gauna, qai taurivaka ga na tikiniivola ka na yaga sara
v

ITUVATUVA
NI LESONI
Na Gacagaca
ni Lesoni
vi
vakalevu vei ira. Taurivaka vakavuku na tikiniivola eso mai na vosa ni Kalou. E rawa ni
veilauti na nomu veituberi kevaka ko sa vakavakarau vakavinaka mai kina.
Me ra vakaivotavota na goneyalewa e na nomu kalasi mai na wiliki ni vosa ni Kalou e na
veilesoni. Vakauqeti ira e na nomu taro se wasea vei ira e dua na leqa me ra vakasamataka.
Me qai biu tiko e na papa ni volavola na tikiniivola, ka me rawa ni ra cega o ira na
goneyalewa. E dodonu me soli tiko e liu na taro ni bera ni wiliki na vosa ni Kalou. Ke sega,
era na rairai wilika vakarua na goneyalewa na tikiniivola me ra qai sauma rawa na taro.
E na so na gauna, e rawa ni ra sauma mai na goneyalewa na taro ni ra sega ni cega na
tikiniivola. Ke sa yaco oqo, mo qai moica tale na taro me rawa kina ni vakauqeti koya me
wilika tale na tikiniivola; me kena ivakaraitaki, “Na cava e vakatautauvatataka eke o
Paula?” se “Na cava tale e rawa ni da raica mai na tikiniivola oqo?” Ni se bera ni ra qai
taleitaka na goneyalewa na vosa ni Kalou, sa dodonu mo taleitaka rawa tiko o iko.
Vakavakarau mai na nomu vulica vakatitobu na vosa ni Kalou, ka dau masumasu, ka
vakananuma na tikiniivola eso oqori o namaka me ra vakadikeva o ira na goneyalewa e
na gauna ni kalasi.
E na yaga sara vei ira na qasenivuli na Teaching—No Greater Call (33043). E vutucoqa tu
e na ivakasala eso me baleta na vakarautaki ni lesoni; na vakavakarau vakayalo; na
imoimoi ni veivakavulici eso, me vaka na vakatotovo, soli vakasama, taro, na taurivaki ni
papa ni volavola, tikina vulici kei na vakasama eso e na vuku ni nodra vakaitavitaki na
lewe ni kalasi. E vakamacalataki talega kina na iwalewale ni lewai vakamatau ni kalasi, na
kena tuvai na idabedabe e na kalasi, kei na idusidusi e vuqa me tokona na nomu kila na
veivakavulici. Mo dau lesuva tale e na nomu qara ivakasala ki na vakarautaki kei na
vakatavulici ni lesoni.
Mekesini ni Lotu: E tabaki tu e na mekesini ni Lotu na itukutuku kei na italanoa eso ka
rawa ni vakamatatataka na nomu lesoni.
E tuvai tu e na lesoni yadudua na iwasewase eso oqo:
1. iNaki ni Lesoni: E tukuni vakamatata ekena inaki ni lesoni—na cava o gadreva me ra
kila na goneyalewa, se me ra rawata mai na nodra vulica na lesoni.
2. Me Vakarautaki: E okati kina na vei gacagaca ni veivakavulici me vaka na iyaloyalo, na
tikidua veisoliyaki, kei na veilesi e dodonu me vakayacori rawa. E vuqa na iyaloyalo ka
cavuti tu e na lesoni e sa tiko e na daku ni ivola vakarau oqo. Na kedra naba ka baini
tiko e vakaraitaki ni lewe ni valenivola ni valenilotu. Me kakua ni dresu mai na ivola. E
dodonu me veisoliyaki na tikidua kei na veva ni volavola e na kena sa laki cava na
lesoni. Me kakua ni dresu tani mai na ivola vakarau oqo. E rawa ga ni tabaki e na loma
ni ivola oqo.
Qarauna: E vinakati e na vuqa na lesoni na vosa ni Kalou, jioke, kei na papa ni volavola.
3. Yavu Matau ni Lesoni: E volai tu e na yasa imawi ni veitabani lesoni na imoimoi vinaka
ni veivakavulici, ka rawa ni laurai e na lewe ni lesoni na veika e vinakati me
vakatavulici. Mai na veika e sa tuvai tu oqori, qai digia ga na sala matau kei na iyaya ni
veivakavulici e veiganiti kei ira na goneyalewa mai na gauna sa virikotori tu e na lesoni.
(Ke ganita, e rawa ni vakarabailevutaki na lesoni me rawa ni vakatavulici e na rua na
macawa.)
E wasei vakaoqo na lewe ni lesoni:
a. iVakamacala Taumada. Oqo e dua na sala vinaka me tekivutaki kina na veivakavulici
ka me ra vakatudaliga tale ga mai kina o ira na lewe ni kalasi.
b. iUlutaga Lalai. Na iwasewase ni lesoni oqo e lewe na tu na vakasama lelevu e
dodonu me tarai. Me qai vakatavulici na iwasewase e na kena taurivaki na vosa ni
Kalou, italanoa, vosa cavuti, kei na itavi eso sa navuci tu kina.
c. iTinitini. E lesuvi tale vakaleleka ekena lewe ni lesoni ka dusimaki kina na kena
wasei na vakasama me baleta na ivakavuvuli sa veivosakitaki tiko, se na
ivakadinadina ni ivakavuvuli ni kosipeli oqori.

NODRA TUBERI
NA GONEYALEWA
d. Taurivaki ni Lesoni. E dua na vakasama oqo me baleta na qarai ni dua na sala me
vakayacori kina na veika e gadrevi, na ilesilesi, se tikina namaki me ra tuberi kina na
goneyalewa e na kena taurivaki na ivakavuvuli ki na nodra bula. (Ke ganita, me qai
soli na gauna mai na itekivu ni lesoni, ka tarava me ra wasea kina na veika era sa
sotava kina. E rawa ni o vakauqeta na veivosaki oqo e na nomu kaya vei ira, “E na
macawa sa oti e da a veivosakitaka kina na veika e baleta na E bau
dua beka vei kemuni e tovolea na veika eda a vulica kina? Na cava o ni nanuma me
baleta na veika o ni raica mai kina?” Kevaka era sega ni vakaitavi mai na goneyalewa
e na veivosaki, e rawa ni o qai kaya, “Au a laki tovolea, ka’u raica kina na veika oqo.”
E na nomu veiwasei tiko e na veika cecere me baleta na veika o sotava, e rawa ni o
tokona tiko na nodra taurivaka na goneyalewa na ivakavuvuli oqori e na nodra bula.)
e. iTavi Veiganiti. Oqo eso na ka e rawa ni vakayacori me veitovaki ka vakaqaqacotaka
na lesoni.
O tuberi ira tiko na goneyalewa, ka sega ni veivakavulici walega! Mo qacoya na masumasu
me nomu mai na veivakauqeti e na nomu tuberi ira me ra vulica ka yacova na icavacava
ni nodra ilakolako me vaka era sa luvena goneyalewa na Kalou.
Me vakaikilaga na nomu veituberi, e kilikili tale ga mo kilai koya vakavinaka, veikilai kei
irau na nona itubutubu, kei na nona vuvale.
Mo kauwai ki na goneyalewa yadudua. Kauwai talega ki na nona vuvale.
Mo vakamareqeta na goneyalewa yadudua me vaka e dau vakayacora na Tamada
Vakalomalagi.
Mo veinanumi ki na ivakatagedegede ni bula era donuya yadudua, ka qai veivuke e na
nona torocake e na kosipeli.
Mo kilai ira na goneyalewa yadua e na nomu lialiaci vakaiiko:
Na cava soti e taleitaka, e dau gadreva, na nona taledi, kei na veika e nanamaki tiko kina?
Na cava soti na itukutuku e baleti koya kei na veika e sa sotava oti: Mai vale? E
koronivuli? E na nona cakacaka? Kei ira na nona itokani?
Na cava soti e gagadre tiko kina?
Me’u veivuke vakacava vua?
Na sala vinaka duadua mo veivuke kina vua e dua na goneyalewa, na nomu vukei koya
me kila, ka bula muria na kosipeli. E veivakadreti kina o Peresitedi Marion G. Romney: “E
sega ni rauta me ra vulica ga na kosipeli mai na veika sa volai tu vakavosa. E dodonu me
bula vakatovotovotaki. Ka rau duidui dina na noda kila na kosipeli kei na noda bula
vakatovotovo kina, ka ni rau veimuri voleka sara. E da na sega ni kila vinaka na veika me
baleta na kosipeli kevaka eda sega ni vakatovotovotaka e na noda bula. Me na tadravi
keda tiko mai vakalalai na noda kila vinaka na ivakavuvuli ni kosipeli: me vulica rawa
vakalailai, qai vakamuria na veika e vulica; ka vulica tale vakalailai, qai vakamuria tale .
Me vakatiko oqo na kena ilakolako me vaka e dua na wiriwiri sega ni vakaicavacava. Oqo
ga na sala e rawa kina vua e dua me vakasinaiti e na nona kila na ivakavuvuli ni kosipeli”
(Marion G. Romney, “Records of Great Worth,” Ensign, Sep. 1980, t. 4).
vii

iDusidusi ni Nodra
Vakaitavitaki o Ira e Vakaleqai
tu na Nodra Bula
Ni se qai tekivu na nona veivakalotutaki e vuravura o Jisu, e qai curuma yani na vale ni
lotu e Nasareci, na nona koro, e na Siga ni Vakacecegu ka laki duri kina:
“A sa soli vua na ivola nei Aisea na parofita. Ia ni sa tevuka na ivola, sa kunea na tikina
sa volai kina, Sa tu vei au na Yalo i Jiova, Ni sa lumuti au ko koya me’u vunautaka na
itukutuku-vinaka vei ira era sa dravudravua; Me’u vunautaka na veisereki vei ira na
bobula, Kei na rai tale vei ira era sa mataboko, Me’u vakalalagataki ira era sa mavoa”
(Luke 4:17–18).
Mai na gauna taucoko e veivakalotutaki tiko kina na iVakabula, e sa dau vakabibitaki ira
na gadreva tu na veivuke. E dina ga ni sega ni namaki vua ka dau veivakavulici me kila
taucoko na gacagaca lalai ni veivukei vei ira era vakaleqai tu na tiki ni nodra bula eso, sa
gadrevi ga vei ira na dau veivakavulici e na Lotu me ra yalomatua, ka yalo loloma, kei na
gagadre me ra vakaitavitaki o ira oqo e na gauna ga e rawa kina e na nodra tuberi na
kalasi. Era okati eke o ira na vakaleqai na nodra vakasama, na didivara, na mataboko, o
ira e vakaleqai tu na yagodra, o ira ka sega tu ni vosa vakavinaka, na leqa vakararaba ni
veimaliwai se bula vakaitikotiko, o ira era vakaleqai vakayalo, o ira na qase, kei ira ka
dredre vei ira na vuli. E na veivuke sara vakalevu na idusidusi eso oqo vua na qasenivuli
e na nodra vukei o ira ka donuya tu na leqa eso oqo.
Mo kila rawa na veika era gadreva kei na ka era rawata na lewe ni kalasi yadudua. Mo
veitaratara tiko kei ira na vakaitutu e na matabete, itubutubu, o ira na lewe ni vuvale, kei
ira talega na vakaleqai tu na nodra bula, kevaka e veiganiti kaya, me laurai kina na veika
era gadreva.
Ni bera ni o lesi ira me ra wiliivola, me ra tauca e dua na vosa, se cabomasu, mo tarogi ira
rawa e liu me baleta na ilesilesi, e na nomu taroga, “Na cava beka o nanuma kevaka e kerei
vei iko mo wilivola e na gauna ni kalasi, se cabora na noda masu, kei na veika tale eso?”
Mo vakarabailevutaka na nodra vakaitavi kei na nodra vuli o ira na lewe na era vakaleqai
tu na tiki ni nodra bula.
Mo qarauna vinaka me ra vakauqeti o ira na lewe ni kalasi me ra vakarokorokotaka
taucoko na veika e baleti ira na lewe ni kalasi yadudua.
Kua ni tovolea na veika e sega ni veiganiti, dau vakaveiwekanitaki ira, ka vosavosa
vinaka. Na veilomani kei na veigaleleti e da dau gadreva na luve ni Kalou yadudua,
veitalia ga na leqa cava eda donuya tu, se na kena bibi.
Me ra nanuma na qasenivuli yaduadua e na Lotu ni rawa ni cavuikalawa ki liu na lewe ni
lotu yadudua, veitalia ga na ituvaki ni nodra bula vakayago, nodra vakasama, se itutu e
na bula veimaliwai eda donuya tu. Sa nuitaki vei keda ni da na gugumatua e na noda
itavi me da vakatavulica na veika e rawa ni ra kila. Mo dau nanuma na nona vosa na
iVakabula, “Ni kemuni a cakava vua e dua sa lailai vei ira na wekaqu oqo, ni a cakava vei
au” (Maciu 25:40).
ix

Bula Me Vaka na Luvena
Goneyalewa na Kalou

Lesoni
1
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yaduadua na veiwekani taleitaki ka ra okati kina kei Tamada
Vakalomalagi.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki e dua na vevalevu ka volai tu kina Luvena Goneyalewa na Kalou.
2. iYaloyalo 1, O Tama kei Luvena Goneyalewa, ka tiko e na daku ni ivola ni lesoni.
3. Vakarautaka e dua na veva vivigi, na tikiniveva, se drauniveva ka tabaki kina me baleti
ira na goneyalewa yaduadua e rua na vosa cavuti e na mua ni iwasewase ni ivola oqo
ka vakatoka “O Dau Lomani Tikoga.”
4. Me lesi e dua na goneyalewa me vakarautaka na kena wiliki na sere “O My Father”
(Hymns, n. 292).
5. Me ra lesi na goneyalewa me ra vakaitavi e na wilivola tabu, italanoa, se vosa cavuti o
gadreva me taurivaki.
YAVU MATAU
NI LESONI Veivakilaitaki e na Kalasi
iVakamacala
Taumada: O
cei o iko?
Na Goneyalewa
Yadudua era Luvena
na Kalou
2
Luvena Goneyalewa
na Kalou
Mo tekivuna na kalasi oqo e na nomu vakamacalataki iko, ka qai solia vei ira na
goneyalewa yadudua me ra vakayacora vakakina. E na nodra vakamacalataki ira tiko,
vakauqeti ira me ra wasea e dua na tikina era duidui sara kina mai vei iratou na nona
vuvale se mai vei ira na nona itokani. Ni sa oti na veivakilaitaki, qai kerei ira me ra
vakasamataka tiko na veiwekani e tiko e na nodra dui bula. Mo dusimaka ni duidui
taucoko na nodra veiwekani na goneyalewa, ka vakavuna me ra duidui yadua, ka duidui
vakakina na nodra cau ki na veiwekani oqo. Dusimaka vei ira ni tautauvata vakakina na
nodra veiwekani. Era vakaitubutubu tina kei na tama, ka luvedrau goneyalewa, ka tiko
talega na tubudra kei na tukadra, ka vakakina na wekadra tale eso me lesu yani i liu.
iYaloyalo kei na veivosaki e na papa ni volavola
Ni sa oti na veivakilaitaki, dusimaka ni tautauvata ga na veiwekani era okati tu kina na
goneyalewa (eso beka e na sega na tacidra, tavaledra, kei na so tale) ia era vakatina kei na
vakatama yadudua, ka ra wiliki kina me ra luvedra goneyalewa. Vakaraitaka vei ira ni o
na vakabibitaka e dua na veiwekani oqo: na veiluveni, o tama—luvena-yalewa.
Vakaraitaka na iyaloyalo ni tama kei luvena yalewa.
Sureti ira na goneyalewa yadudua me ra vakamacalataka na veiwekani loga vinaka ni
tama kei luvena yalewa era raitayaloyalotaka ni uasivi duadua. Me ra tukuna mai na
goneyalewa na cava me nodra cau na tama ki na veiwekani oqo me toroicake kina.
Tuvana e na papa ni volavola na veika era vakaraitaka mai e na ruku ni ulutaga “Tama”
ka qai ulia na veivosaki me cauraki mai kina na veika e tuvai tiko e na ituvatuva ni papa
ni volavola ka tarava oqo.
Qai sureti ira na kalasi me ra vakamacalataka na cava e dodonu me ra vakayacora na
luvena yalewa me maucokona kina na nodrau veiwekani o tama kei luvena yalewa. Mo
qai ulia tale na veivosaki me vakalasikati mai kina ka tuvai me vaka e volai tu e na ruku ni
ulutaga “Luvena yalewa.”

iVakaraitaki ni
papa ni volavola
Tama Luvena yalewa
1. Qarava na veika e
gadrevi vakayago.
1. Vakavinavinakataka
2. Dau vakarogorogo 2. Veivakabauti ka kere
ivakasala vei tamana
3. Veituberi 3. Dau vakarokoroko
4. Veivakavulici 4. Muria na vosa
5. Lomana 5. Lomana
6. Veimaroroi 6. Qarava
7. Qacoya na veiwekani 7. Qacoya na veiwekani
Mo vakaraitaka vei ira na lewe ni kalasi ni vakaikuri tale ga na veiwekani ni goneyalewa
kei tamana vakayago, ni ra wili talega e na veiwekani talei sara—ni ra luvena goneyalewa
na Tamada Vakalomalagi. Vakaraitaka na vevalevu “Luvena Goneyalewa na Kalou.”
Wili qaqa ni sere Me vukei ira na goneyalewa me ra kila ni ra sa luve i Tamada Vakalomalagi vakayalo,
kerei ira me ra vakasamataka tiko na veiwekani talei oqo ni wiligusutaki na qaqa ni sere
“O My Father” e na kena qaravi na wiliwili oqo. (E na momona sara na kena qaravi oqo
kevaka e wiliki ni vakatagitaki tiko na sere, ia e rawa ni wili wale ga se lagati.)
Vakaleleka Ni o lesuva tale na sere ni lotu, mo tukuna tale vei ira na lewe ni kalasi na nona lomani
keda o Tamada Vakalomalagi ni da se bula mai liu. Sa Tamada Vakayalo; ka da luvena
dina. Sa dau susugi keda ka veivakavulici ka kilai keda dina.
O Lomani Tikoga
Veivosaki
Vakaraitaka vei ira na kalasi, ni a wasea na Turaga e dua na tikina talei ka vakavuna me
vakaivolatabu nanuma lesu o Jope na nona itekitekivu. Me dua na lewe ni kalasi e wilika na Jope 38:4–7.
Veivosakitaka na tikiniivola oqo kei na kena veiokati vei ira na goneyalewa yadudua. E
rawa ni o taurivaka eso na taro oqo e na veivosaki:
• Na gauna cava e na tabagauna kei vuravura e tukuni tiko e na tikiniivola oqo?
• Na cava na vuna era sere vata kina o ira na kalokalo ivolasiga?
• Na cava me sauma kina o Jope, se o iko, na taro ni Turaga: “O a tiko mai vei?”
Vosa cavuti “E tiko na Kalou, e Dua ka bula vakai koya ga, sega ni vakaiyalayala , tawamudu, lagilagi,
ka cecere. Sa vakawaqawaqa e na viciko kei na sui. O koya oqo na turaga uasivi ka sa
tucake tale mai na mate ka yalosavasava, eda sa luvena oi keda oqo. Eda sa luvena
vakayalo, ka bula talega o koya vakavuvale. E da sa lewe ni nona vuvale oi keda. Eda a
bula vata mai kei koya e na dua na gauna ka sega ni kilai vinaka na kena dede mai liu”
(Bruce R. McConkie, Making Our Calling and Election Sure, Brigham Young University
Speeches of the Year [Provo, 25 Maji 1969], t. 5).
Veivosaki e na Mo dusimaka vei ira e na kalasi ni ra vakamareqeti ka lomani o ira na goneyalewa
papa ni volavola yadudua mai vei Tamada Vakalomalagi e na bula mai liu. E sega ni dau veivukiyaki se
veisau na nona loloma, ka ra lomani ka taleitaki tiko e na gauna oqo mai vei Tamada
Vakalomalagi. Me ra vakaraitaka mada mai na lewe ni kalasi na isolisoli era taukena me
ivakadinadina ni nona loloma kivei ira o Tamada Vakalomalagi. Mo tarogi ira vakayarua
na lewe ni kalasi kevaka e lailai, me ra tukuna mai kina na veika era kalougata kina mai
vei Tamada Vakalomalagi.
Ni sa laki tini na itavi oqo, mo lesuva tale na papa ni volavola ka tuvai kina na veika e
namaki vei tama me veitokoni kina veiluveni e na vukudrau o tama kei luvena yalewa.
Mai na isolisoli taucoko oqori, mo dusimaka kina na sala e so e vakavatukanataka kina na
nona loloma na Tamada Vakalomalagi vei ira luvena yalewa yadudua.
Vuli vosa ni Kalou Mo kerei ira na goneyalewa me ra cega, ka wilika na tikiniivola eso oqo mai na ivola tabu
kei na veivosaki ka vakavotui tu kina ni sa na vakaikuritaka na Tamada Vakalomalagi na isolisoli eso eda
taukena tu, me da qarava rawa kina na veika eda gadreva.
3

Joni 14:16–18 (vakacegu)
Jekope 4:10 (veituberi kei na ivakasala)
Maciu 7:7–11 (vukei e na iwali ni lomaleqa kei na kila)
Joni 3:16 (na vatuka cecere ni loloma ni Kalou)
Vosa cavuti Tarogi ira na lewe ni kalasi, se cava na vuna e bibi kina vei keda ni da luvena yalewa
na Tamada Vakalomalagi.
Ni ra sa sausaumi oti mai na lewe ni kalasi, me qai wiliki na vosa cavuti e rua oqo
ki na kalasi:
“E dina sara, . . . ni sa luve ni Kalou na tamata—na kunekunetaki ni Kalou. . . .
“Na ka bibi duadua beka e rawa ni kila e dua na tamata, na nona kila ni sa luve ni Kalou
na tamata” (Marion G. Romney, e na Conference Report, Epereli 1973, t. 136; se Ensign,
Jiulai 1973, t. 14).
“Au sa vakacolati kemuni kina oqo, mo ni sukava tiko e veigauna e lomamuni na nomu
tukuna lo tiko, . . . ‘Au [luvena tagane se luvena yalewa] na Kalou’ ka torova yani, mai na
siga oqo, na ivakarau ni bula ka na vakamarautaki iko vakalevu cake ka me vuavuaidrau
mai na nomu vakayacora tiko, e na kena vakavotui mai vei iko na veika oqo e baleti iko”
(Harold B. Lee, mai na Conference Report, Okotova 1973, t. 10; se Ensign, Janueri 1974, t. 6).
iVola Vivigi Mo veisoliyaka na ivola vivigi eso ka volai tu kina na vosa cavuti e cake vei ira na lewe ni
kalasi. Vakauqeti ira na goneyalewa me ra tovolea me ra cavugusutaka, ka dau taurivaka
e na nodra bula.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Gadreva o Tamada Vakalomalagi me da Torovi Koya Yani
Mo vakamacalataka ni da sa tuberi mai na vosa ni Kalou kei na nodra vosa na parofita, ni
da sa luvena yadudua na Tamada Vakalomalagi. Eda a bula vata mai kei koya, ka dau
lomani keda vakalevu. Mai na vosa ni Kalou kei na isolisoli talega eso eda sa cavuta e na
kalasi, eda sa kila kina na ivakadinadina ni sa gadreva na Tamadra Vakalomalagi me
kasoso vinaka na nona veiwekani kei ira luvena yalewa yadudua.
Veivosaki Me ra vakaraitaka na goneyalewa na sala eso e rawa kina ni ra vakavatukanataka na
nodra gagadre me ra cavuikalawa tiko, ka vakatorocaketaka na nodra veiwekani kei na
Tamada Vakalomalagi.
Mo raica lesu na veika e tuvai tu e na papa ni volavola ka volai tu kina na veika e rawa ni
vakayacora o luvena yalewa e na dua na veiluveni vakaoqori. Mo taroga na taro eso oqo
me vakaraitaki kina ni vinakataki talega na veika eso oqori e na kena vakatorocaketaki ka
taqomaki na veiwekani kei koya na Tamada Vakalomalagi.
• Me da vakaraitaka vakacava na noda vakavinavinaka vua na Tamada Vakalomalagi?
(mai na noda dau talairawarawa, ka vakavinavinaka.)
• Me da veivakabauti, ka kere ivakasala vakacava mai vei Tamada Vakalomalagi? (E na
masumasu.)
Mo vakaraitaka ni so na gauna era na yalo rarawa na gone yalewa ni ra na vakasamataka
ni sa sega ni saumi mai na nodra masu. E sa lewa vuku na Kalou me solia vei keda me da
dui vakatulewataka ga na noda leqa, ka me qai veidusimaki mai e na gauna e ganita kina.
• Me da vuli vakacava mai vei Tamada Vakalomalagi? (Mai na noda vulica na nona vosa,
noda rogoci ira na parofita, kei na vakarorogo e na isau ni noda masu.)
• Me da vakaraitaka vakacava na noda loloma vua na Tamada Vakalomalagi? (Mai na
noda muria na ivunau [raica Joni 14:15] kei na noda veiqaravi vei ira na tani [raica Maciu
25:40 kei na Mosaia 2:17.)
iTinitini: E Veiwekani Vakamareqeti
Vosa ni Kalou Me ra cega na gone yalewa na Vunau kei Veiyalayalati 88:63. Qai dusimaka vei ira ni
gadreva dina o Tamada Vakalomalagi me da torovi koya yani.
4

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Lesoni 1
Tukuna tale vei ira na goneyalewa ni ra luvena yalewa taucoko na Tamada Vakalomalagi,
ka sa dau lomani ira. E rawa ni ra kila na qaqaco ni nodra veiwekani oqo mai na nodra
itovo kei na digidigi era dau cakava. E na sega sara ni vakanadakui ira. Ni ra vakayacora
na lomana, ka masulaka na nona veituberi, era na kila na sala me muria na nodra bula ka
me vakaqaqacotaki kina vei ira ni ra luvena yalewa na Kalou, ka sa dau vakamareqeti mai
vei tamadra.
Taurivaki ni Lesoni
Rai lesuva tale na vosa cavuti e rua ka volai tu e na ivola vivigi, ka soli ibole vei ira na
goneyalewa me ra cavugusutaka, ka taurivaka na tikina oqo ki na nodra bula.
5

Lesoni
2
INAKI NI LESONI Me qai kila rawa kina na goneyalewa yadudua ni nodra iVakabula o Jisu Karisito, ka rawa
walega ni ra tucake tale mai na mate, ka laki tiko kei na Kalou mai na veisorovaki e
vakayacora.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 2, Na iVakabula, ka tiko e na daku ni ivola. Ni se bera na kalasi, vakaraitaka
rawa tu na iyaloyalo e na dua na dela ni teveli ka ukutaki tu vakamatau, me vakavurea
na yalovakarokoroko.
2. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, wilika na vosa ni Kalou, na
vosa cavuti, o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI Sa tukuni tu e na Vosa ni Kalou ni Karisito o Jisu, ka iVakabula kei Vuravura
Papa ni volavola
kei na veivosaki
vakaivola tabu
Veivosaki
vakaivolatabu
6
Vola Sai Jisu na Karisito kei na tikiniivola eso oqo e na papa ni volavola. Me ra cega yadua
na tikiniivola oqo o ira na goneyalewa mai na nodra ivola tabu. Me ra wilika vata, ka ra
qai vakatakilakilataka yadudua na tikiniivola e na nodra ivola tabu. Me veivosakitaki sara
vakavinaka na tikiniivola eso oqo mai na ivola tabu.
Sai Jisu na Karisito
Joni 3:16–17
Joni 14:6
Vunau kei na Veiyalayalati 76:40–42
1 Nifai 22:12
1 Joni 4:14
Mosaia 3:17–18
Jisu Karisito, na iVakabula
Mo vakamacalataka ni vica wale ga oqo na tikiniivola ni vosa ni Kalou ka tukuni kina ni
sai Jisu na Karisito, na iVakabula kei vuravura.
Na Sorovaki nei Jisu Karisito Sa Dolava vei Keda na Katuba ki na Bula Cecere
Mo kerea e dua me wiligusutaka na ikatolu ni yavu ni vakabauta. Veivosakitaka kei na
kalasi na veisorovaki nei Karisito kei na kena yaga vei keda. Me lewe tiko ni nomuni
veivosaki na veitikina oqo:
1. E bolea o Karisito me mate me rawa kina ni da vakabulai na tamata kecega.
2. E a vakacolati mai liu o Karisito, se digitaki, ki na ilesilesi oqo ni se bera ni buli o
vuravura.
3. E tadravi vuravura na mate mai na nona vorolewa o Atama. Sa qai sauma na itotogi ni
vorolewa oqori na nona vakacabori me isoro o Karisito, ka solia kina vei keda na sala
me da vorata yani na mate.
4. E sega ni sauma ga o Karisito na cala nei Atama, na noda cala talega—kevaka eda
talairawarawa ki na cakacaka vakalotu ni kosipeli.

5. Me vaka e luvena dina na Kalou, o Karisito duadua ga e rawa ni vorata na mate. E
taukena tu mai vua na Tamana, na Kalou, ka lewana mate kei na bula. E tamata tawa
cala duadua ka kalawaca na vuravura oqo, ka sega ni yaga na kaukauwa nei Setani vei
koya duadua. Sa okati gona kina me tamata duadua ga ka sa bula oti me rawa ni
vakaitavitaki e na Veisorovaki.
6. Mai na nona vakacabori o Karisito, eda na tucake taucoko tale mai na mate na tamata
kecega.
7. O ira na parofita taucoko, era bula mai liu se na gauna e sa mate oti kina o Karisito e
vuravura, era tukuni koya tu.
Mo vola na tikiniivola e rua oqo e na papa ni volavola:
Alama 11:42–43
Alama 11:40
Me ra wilika lo na tikiniivola oqo o ira na goneyalewa, ka qai vakavotuya na tikina bibi e
rawa mai na nona Veisorovaki o Jisu Karisito. (Sa rawa vei keda me da tucake tale, ka na
rawata na bula cecere se rawata na bula tawamudu.)
• O ira na isoqosoqo tamata cava era na rawata na bula tawamudu me vaka na veika e
tukuna o Alama? (O ira era veivakabauti e na yaca i Jisu Karisito.)
iTalanoa Tarogi ira na lewe ni kalasi se ra sa bau vakasamataka beka na veika e donuya na
iVakabula me vosota kina na icolacola ni noda ivalavala jca. Wilika e cake, se digia e dua
na goneyalewa me wilika na veika e tukuna oqo o Elder Orson F. Whitney:
“Sa qai vakavotui mai e dua na tikina talei, e dua na veivakadreti mai na Vurevure cecere,
ka dredre sara me vakawaletaki. E dua na tadra, se raivotu mai na noqu tadra, e na noqu
koto e na noqu idavodavo e na koro lailai o Columbia, e Lancaster County, mai
Pennsylvania. Ka vakaraitaki vei au ni’u tiko mai na Were o Kecisemani, me’u
ivakadinadina ki na vutugu ka donuya tiko na iVakabula, Ka’u raici Koya vinaka tu me
vaka ga au raica e dua tale. Ni duri tu e na yasa ni vunikau ka’u raica tu yani, au raici Jisu,
ni ratou tu vata kei Pita, Jemesa kei Joni, e na nodratou se qai biliga, ka curuma mai na
matamata lailai ni were. E biuti iratou tu na i Apositolo e kea, ni sa tautaunaka vei iratou
me ra tekiduru, ka masumasu, me takoso yani ki na yasana kadua na Luve ni Kalou, me
laki tekiduru talega, ka masumasu. E cavuta kina na qaqa ni masu vata ga era sa kila
vinaka tu na dauwili ivola tabu: ‘I Tamaqu, kevaka e rawarawa, me takali tani vei au na
bilo oqo; ia me kakua ga ni vaka na noqu lewa, me vaka ga na nomu lewa.’
“E golevi au tiko mai, ka drodro yauyau na wai ni matana e na Nona masu tiko. Sa
vakayavalati au sara na veika au raica ka vakavuna me’u tagi talega, mai na kena
vakaciriloloma. Sa golevi koya yani vakatabikidua na lomaqu; ka’u sa lomani koya dina
mai na vu ni yaloqu, ka gadreva dina me’u laki tiko tikivi koya.
“Sa qai tucake mai ka lako yani ki na vanua eratou tekiduru tiko kina na i Apositolo—ka
ratou sa moce lutu tu! Sa qai vakayadrati iratou yani vakamalua, ka qai veidusimaki vei
iratou e na yalo loloma. E sega ni kunei vua na cudru se rarawa, ka qai kerei iratou tale
me ratou vakatawa vata tale me bau dua na aua. O koya oqori, e na icolacola bibi ni
ivalavala ca kei vuravura, ka vakaitavitaki koya kina ka me drodrovi koya tu na rarawa ni
ni turaga yadudua, na marama, kei ira na gone—ka ratou sega ni vakatawa vata kei koya
me dua na aua!” (Through Memory’s Halls: The Life Story of Orson F. Whitney
[Independence, Mo.: Zion’s Printing and Publishing Co., 1930], t. 82).
Taro saumi lo • Eda dau vakawaletaka beka na veika rarawa e sotava o Karisito e na vukuda? Eda sega
beka ni rekitaka na isolisoli cecere e rua e solia vei keda?
• Na cava e dodonu me da vakayacora me vakavatukanataki kina vei keda na
Veisorovaki?
Veivosaki
vakaivola tabu
Me Da Qai Rawata Kina na Bula Cecere Sara, E Dodonu Me Da Veivutuni Ka Gole Vua
na iVakabula
Vola e na papa ni volavola: Ilamani 14:13
• Me vaka na veika e volai tu e na Ilamani 14:13, na cava e na vakavureya vei keda me da
vakayacora na noda vakabauta dina na Gone Turaga o Jisu Karisito?
7

Kuria e na papa ni volavola: Vunau kei na Veiyalayalati 19:16–19. Me qai wiliki e cakena
veitikina oqo.
• Na cava e na vakavureya vei iko na nomu kila ni sa vakararawataki e na vukumu
o Jisu Karisito, kevaka o veivutuni, me rawa kina vei iko mo na sega ni sausaumi e na
kena rarawa?
Vakuria e na papa ni volavola: Vunau kei na Veiyalayalati 58:43.
• Me vaka na veika e volai tu e na Vunau kei na Veiyalayalati 58:43, na cava e na
vakayacora o koya e veivutuni dina?
E vakacakacaka na veivutuni dina, ka taura talega e dua na gauna. Me da
vakavatukanataka vei keda, kei na Turaga, ni da sa biuta tani na noda cala.
Vosa cavuti E vuqa na tamata era vakabauta na veivutuni vakasauri. Me vaka e rawa ni o tarova
vakadua e dua na ka o dau vakayacora. E na yaco na veivutuni mai na kena
vakavatukanataki, mai e na dua na gauna balavu, na veika o sa lewa mo vakayacora, sa
mai rawa, ka sa takali [nai ivalavala ca] mai na nomu bula” (Loren C. Dunn, Read, Ponder,
Pray, Brigham Young University Speeches of the Year [Provo, 7 Maji 1972], t. 4).
Veivosaki
vakaivolatabu
Mo vakamacalataka ni gadrevi vakabibi ka vinakati me vakatusai, ka biuti vakadua na
ivalavala ca. E so na ivalavala ca e dodonu me vakatusai vei ira na vakaitutu e na
matabete. Ni so tale na ka e okati tiko ki na veivosoti.
• Na cava tale e gadrevi?
Mo vakamacalataka ni o ira taucoko ka okati tiko e na tikiniivola e tolu oqo era sa
veivutuni, ka ra gadreva tiko na veivosoti ni nodra ivalavala ca, ka tautauvata sara na
veika era sotava. Me ra muria lo tiko na tikiniivola eso oqo na goneyalewa mai na nodra
ivola tabu, e na kena wiliki tiko e cake:
Inosi 1:4–8
Mosaia 4:1–3
Alama 38:8
• Era rawata vakacava na veivosoti o ira e na tikiniivola yadudua oqo?
Mo tukuna vei ira na goneyalewa ni da na vakanamata vua na Tamada Vakalomalagi e na
veivakabauti vua na Gone Turaga o Jisu Karisito. Sa solia yaduadua vei keda o Jisu
Karisito e rua na isolisoli cecere oqo. Sa isolisoli wale ki na tamata yadua na tucake tale
mai na mate. Na bula cecere, se bula tawamudu, sa na noda walega kevaka eda
veivakabauti vei Jisu Karisito me da qai veivutuni kina mai na vu ni yaloda.
iTinitini
iVakadinadina E rawa ni o wasea ekena nomu ivakadinadina e na bibi ni veiokati nei Jisu Karisito me
noda iVakabula. Mo vukei ira na goneyalewa me ra vakaqaqacotaka vakai ira na veika
bibi oqo. Eda na sega ni tucake tale, se na vakanuinui ki na lesu tale ki na nona iserau ke
sega o Koya. Mai vei Karisito, e noda tale kina na vakanuinui oqo, kei na yalayala ni
isolisoli ni bula oqo mai na noda yalodina.
8

Muria Tiko na iVakarau
nei Jisu Karisito
INAKI NI LESONI Me ra qacoya na goneyalewa yadua na muria na we ni yava i Jisu Karisito.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 2, Na iVakabula.
2. Mo qai digia: Vakarautaka na tikidua veisoliyaki e na mua ni iwasewase, “E Rawa Ni
Da Vulica Me da Muri Jisu Karisito.”
3. Mo digia rawa e dua na goneyalewa me lagata se wilika na serenilotu “Come Follow
Me” (Hymns, n. 116) se mo vakarautaka na kalasi me ra lagata.
4. Digia na goneyalewa me ra talanoa, wiliivola tabu, se vosa cavuti o na gadreva me ra
vakaitavitaki kina.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
• Na cava na kena ibalebale ki na nomu bula mo muri Jisu Karisito? (Mo vakamacalataka
ni sa ivakarau vinaka o Jisu Karisito, ka kilikili me da muri koya oi keda kece sara.)
Sere Kerei koya na goneyalewa ka sa digitaki oti tu, se na kalasi taucoko me lagati na sere,
“Come, Follow Me” (Hymns, n. 116), se me wiliki ga na qaqana.
Lesoni
3
Sa Rawata o Jisu Karisito na iVakarau Vinaka Me Da Muria
Cega ivola tabu Me ra wilika, ka vakatakilakilataka na goneyalewa na tikiniivola eso oqo:
kei na veivosaki
2 Nifai 31:10
2 Nifai 31:16–17
1 Pita 2:21
E tarogi iratou na nona tisaipeli e tinikarua vei ira na kawa i Nifai na iVakabula, “A cava
na ivalavala sa kilikili kei kemudou?” Me qai sauma tale na nona taro e muri, e na nona
kaya, “Au sa kaya vakaidina vei kemudou, mo dou vakataki au” (3 Nifai 27:27). Era vauci
ki na veivakavulici oqo o ira taucoko na goneyalewa, ka tautauvata talega na kena isau.
Me ra wilika ka vakatakilakilataka na goneyalewa na Joni 13:15.
Papa ni volavola Me ra cavuta mada na goneyalewa na ivakarau eso e tu vei Jisu, kei na itovo ka rawa ni
da vakamuria. Mo tuvana na veika era tukuna e na papa ni volavola, ka qai veivosakitaka
eso na kena vakaraitaki na itovo eso oqo. Na nona itovo eso e okati kina na veika oqo:
Yalomalua ka yalomalumalumu
Maciu 11:29 (Sa dau “yalomalua ka yalomalumalumu” o Jisu.)
Filipai 2:8 ( “Sa vakamalumalumutaki koya, a sa talairawarawa me mate.”)
Sa vorata na veiveretaki
Maciu 4:1–11 (Sa vorata ko Jisu na veiveretaki nei Setani.)
V&V 20:22 (E sega ni rawai mai na veivakatovolei.)
Sa dauloloma, ka dauveiqaravi
Marika 1:40–44 (Sa vakabula na tauvi vukavuka o Jisu.)
Joni 11:20–46 (Sa vakabulai Lasarusa ko Jisu mai na mate.)
3 Nifai 17:7, 9–10, 21 (Sa veivakabulai ko Jisu vei ira na tauvimate ka
vakalougatataki ira na lalai.)
Me vakaraitaka Mo vakamacalataka ni sa dau vakayacora na veika kecega o Jisu me da vakamuria tiko.
o qasenivuli
Eda sa vakaroti me da muri koya. Eda kune marau e na noda bula ni da talairawarawa ki
na ivunau oqori. Lesuva na veika e tuvai tu e na papa ni volavola.
9

• Me da vakavatukanataka vakacava na yalomalumalumu mai na noda ivakarau? (Me
kena ivakaraitaki, e rawa ni da talairawarawa vei irau na noda itubutubu kei na ivunau ni
Kalou; ka rawa ni da vakaliuca na nodra gagadre dodonu o ira na tani mai na veika e
baleti keda.)
• Na veika cava soti ni veisiga e rawa ni da vakamuria kina na ivakarau ni iVakabula?
(Me kena ivakaraitaki, na veiveretaki cava o dau sotava, ka veivorati kina e veisiga? Me
vukei iko vakaevei na ivakarau nei Jisu mo vorata rawa kina na veiveretaki oqo?
E Rawa ni da Vulica Me Da Muri Jisu Karisito
Me vakaraitaka Sureti ira na goneyalewa me ra vakarogoca na ivakamacala nei Marion G. Romney e na
o qasenivuli kei nona vulica me muria na ivakarau nei Jisu Karisito:
na vosa cavuti
“Mai na gauna au gonetagane tiko kina, au wilika kina e dua na ivola tikidua ka
vakatokai ‘Na Cava e na Cakava o Jisu?’ Sa vakavotui mai na taro oqori na veika au
gadreva tiko mai na noqu gauna ni gone. Sa vakavuqa na noqu donuya na veika dredre
ka’u dau tarogi au kina, ‘Na cava e na cakava o Jisu?’ Ni’u vakananuma tiko na taro
[koya], au qai [goleva] kina na vosa ni Kalou, me’u vakasaqara na kena isau. Au qai laki
raica e na Kosipeli nei Joni, na veika au vakasaqara tiko, ni volai tu kina vakamatata: E na
dau vakayacora tikoga o Jisu na loma i Tamana. E dau tukuna vakawasoma o koya . . .
‘ . . . Sa sega ni noqu na noqui vakavuvuli, sa nona ga ka talai au mai.
“‘Ia sa tiko vata kei au ko koya sa talai au mai; sa sega ni biuti au ko Tamaqu me’u tiko
duaduaga: ni’u sa kitaka tikoga na ka sa vinakata ko koya.’ . . . (Joni 7:15, 16, 18; 8:26, 28,
29; 10:30). . . . Ni’u qai vakadeitaka ni sa dau vakayacora o Jisu na loma i Tamana, au sa
qai goleva e muri me’u kila se vakavotui vakacava vei Jisu na loma i Tamana. Ni’u
vakadikeva na Veiyalayalati Vou, au qai kunea ni dau gumatuataka o Jisu me kila na loma
ni Kalou me vaka e tukuni tu e na Veiyalayalati Makawa. E vakavatukanataki oqo e na
Veiyalayalati Vou, mai na veika e tukuna, ka cavuta kina vakaduanadrau vakacaca na
vosa ni Kalou mai na Veiyalayalati Makawa.
“Me kena itinitini, ni’u qai kila ni rau dau veitaratara vakavoleka sara kei Tamana mai na
nona cabomasu. E dau vakayacora me kila kina na loma i Tamana, me kunea talega kina
na kaukauwa me rawa ni vakayacora kina na loma i Tamana. E dau lolo, ka masumasu . . .
Ka rawa ni laurai mai na itukutuku ni nona ilesilesi e vuravura ni sega ni vakatulewa e na
veika e bibi se sotava e dua na leqa ka sega mada ni goleva e na masumasu [raica Maciu
4:2; Luke 4:2; Luke 6:12-13; Maciu 26:39; Luke 22:42, 44]. . . .
“E na nomu vakararavi tiko ki na tikiniivola eso oqo mai na ivola tabu, kei na ivola itokani
ni ivola tabu, au sa vakatulewataka sara ga mai na gauna ni noqu se gone, ni sala vinaka
duadua me’u na goleva yani kina na kena iwali ni noqu leqa kei na lomatarotaro, me’u
vakamuria ga na sala e a muria o Jisu: me’u yavutaka e na gagadre titobu me’u cakava na
loma ni Turaga; me’u vakataukeitaki au ki na veika sa vakatakila mai na Turaga e na vuku
ni veika oqo; masumasu vagumatua kei na vakabauta me’u vakavukui kina vakayalo me
baleta na lomana, ka me’u qarava talega e na yalo dina.
“Na iwali uasivi ni noqu leqa kei na isau momona ni noqu vakatataro ka’u sa donuya mai
e na noqu bula, au sa rawata mai na noqu muria na sala oqo:
“1. Au dau wilika vagumatua na vosa ni Kalou mai na noqu gauna ni gone.
“2. Au dau goleva yani na vakatataro yadudua e na kena yalo dina, ka qara yani na kena
iwali me vaka e a goleva o Jisu me walia rawa kina.
“3. Au dau vakalewa vinaka na veika e votu tu me’u vakatulewataka, mai na noqu
qacoya na vuli kei na masumasu, ka me vakavotui kina na noqu kila vinaka na
ivakavuvuli ni kosipeli.
“4. Au sa vakatauca na noqu lewa mai na noqu vakasama.
“5. Ka’u qai cabora vua na veika oqori, ka talaucaka na leqa, ka vakatusa vua ni’u gadreva
tiko me’u vakayacora na ka e dodonu vua, ka qai kerea vua na vakacegu ni yalo
kevaka sa dodonu na lewa au sa vakatauca” (Marion G. Romney, “What Would Jesus
Do?” New Era, Sepiteba 1972, t. 4–6).
Veivosaki Mo veivosaki e na sala e lima ka dau taurivaka o Peresitedi Romney me kila kina na
lewa nei Jisu.
10

Papa ni volavola
(digidigi ki na
tikidua veisoliyaki)
Lesoni 3
Mo vola na veika oqo e na papa ni volavola, se vakarautaka me tikidua veisoliyaki vei ira
na goneyalewa. Veivosakitaka na sala e rawa ni ra taurivaka kina na vei sala eso oqo na
goneyalewa me ra muria kina na ivakarau nei Jisu e na nodra vulica na veika e gadreva
vei ira.
Vosa cavuti vakaleleka “O Jisu sa bula e na ivakatagedegede ni vakamuria na ikabakaba oqo. E na sega sara beka
ni na tautauvata kina na noda bula. Sa na vakaicagau ga kina na noda ilakolako me da
muria vinaka na nona ivakarau ni bula, ka vinaka cake mai na sala tale eso e rawa ni da
muria” (Romney, “What Would Jesus Do?” t. 5).
Me vakaraitaka
na qasenivuli
Sa na Tosoicakena Noda iVakarau ni Bula ni da Muria Tiko na Nona iVakarau
na iVakabula
Mo vakamacalataka ni na vakaikilaga sara ki na noda bula na itovo rawarawa eda
taurivaka mai na ivakarau ni iVakabula. Sa vakavatukanataki e na italanoa e muri oqo na
nona kunea na tosocake e dua na goneyalewa mai na nona taurivaka ki na nona bula na
ivakavuvuli nei Jisu.
iTalanoa “E mai donuya tiko o Laite e dua na gauna dredre, ka ni sega ni taleitaka e dua na ka. Me
vaka e cala taucoko vua na veika kece. Ka ra nona itokani o ira era kune vakarawarawa tu
ga; ka sega soti ni vale vinaka na nona itikotiko; me sega ni duidui sara na nona itovo ni
bula, me vaka e kila vinaka tiko. E sega ni rawata me walia vakaikoya na nona leqa. . . .
“[Me vakasaqara na veivuke, sa qai laki raici Ivamere Fifita o Laite, e dua na marama ka
dau vakaliuca o Laite na nona itovo ni bula.] Sa laki talaucaka vua o Laite na momosi ni
yalona mai na veika dredre e sotava tiko. Ni oti e vica na vosa veivakamarautaki lalai, sa
qai kaya vua o Ivamere, ‘E rawa ni o vukica na veika taucoko oqori kevaka e tiko dina vei
iko na kena yalo.’ . . .
“[Me tekivutaka yani na bula vukici vou, sa vakadreta o Mrs Fifita vei Laite]: ‘Mo bula e
na ruasagavulukava na aua, ka tarava oqo me vaka sara ga e tiko tikivi iko o Karisito, ka
raica vinaka tu na veika kece o vakayacora. Mo qai lesu tale mai vei au me daru mai
veitalanoataka. E rawa ni o cakava na veika o ya?’
“E na yalo vakatitiqa, e qai sauma yani, ‘Io, Mrs Fifita.’ . . .
“Sa lutu sara na yakavi e na nona tadu tale ki vale ko Laite. E kila deivaki tu ni nona itavi
me vakarautaka na vakayakavi e na siga o ya. Ka laki kauta mai na kovate na isulu ni
kana sasanukinuki. Ni tevuka yani e na dela ni teveli, e raica sara na duka ni isulu. Sa
donuya ekena imatai ni nona kidava na veisau.
“‘Ke mai vakayakavi vata kei keitou o Karisito, au na sega ni tevuka na isulu ni kana duka
oqo,’ e vosavosaiyalona tiko.
“Me laki kauta sara mai e dua na isulu ni kana savasava. Mai na vakasama vata ga koya,
e qai vakatikora kina e na teveli e dua na bilo senikau mai na nodrau veisenikau. Ka
talaca na bata ki na kena veleti vou mai na veleti makawa. Ka musuka yani vakamatau
na ibuli madrai. . . .
“ ‘E dua na nodatou vulagi nikua?’ e taroga o tamana. . . .
“ ‘O iko ga, Ta,’ e kaya yani e na marau o Laite.
“E mai dabe o tinana e na oca kei na buno levu, ka kaya kina ni sa tiko sobu, ‘Au sega ni
kila na cava e manati koya me vakarau kina va’qo vei kedatou ga. Au kila e rairai nanuma
beka ni datou na vakavulagi ni se bera ni datou kana oti.’ . . .
“‘Au sega ni kila tale e dua me’u na veiqaravi kina vakavinaka mai na noqu vuvale,’ e
sauma yani.
“Ratou wadra balavu yani me dua na gauna lekaleka. E sega ni dau va’qo o Laite.
“Ni ratou sa laki tiko e na rumu ni gade [ni sa oti na vakayakavi] sa laki kauta mai o Laite
na mekesini, ka laki [vavana] tu me mai wilika. Ni oti e vica wale na miniti, sa biuta sobu
tale . . . ‘Au na sega ni wilika tiko na ivola va’qo ke a tiko eke o Karisito me keirau wilika
vata tiko,’ e vakasamataka sara. Ka qai kauta kina ki tautuba me laki biuta e na kava ni
benu. . . .
11

“[Sa lako e na siga ka tarava o Laite] me laki cakacaka tale. . . . Sa besetaka sara vakalevu
na nona cakacaka. . . .
“‘E tiko tikivi au o Karisito,’ sa vakananuma voli ni curu yani ki na sitoa. . . . Ka vakayadra
yani vei ira taucoko e na mata mamarau. . . .
“[Sa walia rawa talega na nodra dau vakasecudru vua o ira na dauvolivoli vosavosa
kaukauwa me iwali ni leqa oqori kevaka e tiko e tikina o Karisito. Me qai lesuvi Ivamere
Fifita e na yakavi o ya me rau laki veitalanoataka na vakatovotovo e rau vakayacora.]
“‘Au sa tovolea mai, Mrs Fifita, mai na kena vinaka duadua au rawa ni rawata, ka vakila
kina na duidui ni veika kecega. Au sa rawa ni raica na veika o vinakata mo vakaraitaka
vei au. E dina ni sega ni veisautaka na veika au rarawataka tiko. Au se ligalala tu ga, sega
ni rawa ni laki vakaoti na noqu vuli, ka se tiko ga e na vale ca. . . . ‘
“‘Isa noqu lewa! O se qai tekivu kakaburaki wale ga e na ruasagavulukava na aua sa
oti. . . . E rawa ni o na tosoya tiko ga me vaka daru sa tekivuna? Sa tiko vei iko na vosa [e
vinakati]. O Karisito ga. E na sega ni veivuke vei iko na nomu nuiqawaqawa me
veisautaka e dua na ka; o Karisito ga e na rawata. Mo nanuma tiko me drau veitikivi tiko
e na veisiga.’
“‘Au na cakava sara ga,’ e kaya o Laite” (Janet Craig, mai na Stories that Live, comp. Lucy
Gertsch Thomson [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1956], t. 34–43; cavuti e na Marama
Lewe ni Lotu: Na iKarua ni Wasewase [1979] t. 5-7).
Veivosaki Kevaka e vo na gauna, veivosakitaka na veika era gadreva na goneyalewa me ra
veisautaka e na nodra bula me ra ucuya vinaka kina na ivakarau nei Jisu Karisito. Mo
vakauqeti ira me ra veisautaka na veika era navuca me vakataki Laite.
12
Taurivaki ni Lesoni
Kevaka e vo na gauna, veivoskitaka na veika era gadreva na goneyalewa me ra
veisautaka e na nodra bula me ra ucuya vinaka kina na ivakarau nei Jisu Karisito. Mo
vakauqeti ira me ra veisautaka na veika era navuca me vakataki Laite.

Gumatuataka Tiko na
Veitomani ni Yalo Tabu
INAKI NI LESONI Me ra qarava vagumatua na goneyalewa yadudua na bula veiganiti kei na veitomani ni
Yalo Tabu.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 3, me baleti Nifai, Leimani, kei Lemueli, ka tiko e na daku ni ivola oqo.
2. Me qai digitaki ke vinakati: Me kau mai e dua na itavoi se sikavu, ka rawa ni vau kina
na ulu.
3. Me qai digitaki ke vinakati: Me dua na tikiniveva levu (me ukutaki tu na tutuna) ka ra
yadua o ira na goneyalewa na peni kau me ra lavetaka kina na veika e veivosakitaki.
Lesoni
4
4. Me ra vakacolati rawa na goneyalewa me ra talanoa, wiliivola, se tukuna na vosa cavuti
eso o na gadreva me taurivaki.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Me vakatovotovotaki Kerea e dua na goneyalewa me vauca na matana e na isulu. Qai wirici koya vakavica me
veilecayaki ki na vanua e goleva tiko. Mo qai kerei koya me dusia e dua na ka (me vaka
na tutu ni vale e cake, na papa ni volavola, se dua tale na ka e tiko e loma ni kalasi). E
rawa ni na tukuna vei iko ni sega ni kila na vanua e tiko kina, se me cala na vanua e dusia
kina. Ni se vau tikoga na matana, me dua tale na goneyalewa me laki tu mai e na ka o
digitaka, ka me qai cavuta mai e na vosa malumu, “O koya qo.” Mo taroga tale vua na
goneyalewa koya na vanua e tiko kina na papa ni volavola. Ke vakabauta na domo, e na
rawa ni sauma vakadodonu na nomu taro.
Veivosaki • Na cava e vakavatukanataki e na vakatovotovo oqo me baleta na veika eda na sotava
mai na Yalo Tabu? (E na vuqa na gauna eda na sega ni raica na vanua me da muria ni da
vakamatabokotaki mai na veika tale eso. Ni da vakasaqara na veituberi ni Yalo Tabu,sa na
rawa ni vakavotui vei keda na sala me da muria. E da sega ni raica rawa na Yalo Tabu, ka
rawa walega ni da rogoci koya, se vakila na nona veidusimaki. E dodonu me da
vakadirorogo tiko me rawa kina ni da rogoca na Yalo Tabu, me vaka ni na vosa vei keda e
na domo malumu. Me da dau vakanuinui tikoga ni na tuberi keda na Yalo Tabu ki na sala
e dodonu me da muria.)
Me da Bula Veiganiti kei na Nona Veitomani na Yalo Tabu
Veivosaki • O a ciqoma vakacava na isolisoli ni Yalo Tabu? (Ni sa vakayacori oti na veipapitaisotaki
e na tabadromuci, e qai veitabaki e dua ka vakaitutu e na Matabete i Melikiseteki ki na
uluqu, me vakadeitaki au ki na Lotu, ka vakarota vei au me’u ciqoma na Yalo Tabu.)
Mo dusimaka ni gauna eda vakataudeitaki kina ki na lotu, e sega ni vakaroti ki na Yalo
Tabu me lako mai vei keda. E a vakaroti ga vei keda me da ciqoma na Yalo Tabu. E kaya o
Nifai ni “Yalo Tabu . . . na isolisoli ni Kalou kivei ira era sa vakasaqarai Koya matua” (1
Nifai 10:17). Na noda qai laki tuberi se sega mai vua na Yalo Tabu e vakatau vei keda.
Tiki ni veva yadudua
kei na veivosaki e na
papa ni volavola
Solia vei ira na goneyalewa yaduadua na tikina vakarau mai na veva vavaku. Me ra
lavetaka kina o ira na goneyalewa na lewe ni veivosaki. E rawa ni ra vakaliliga tiko e
lalaga mai vale me ra dau lesuva tale tiko o ira na goneyalewa e na gauna mai muri.
Vola na iulutaga Kilikili e na papa ni volavola.
Veivosakitaka kei ira na goneyalewa na cava e dodonu me ra cakava yadudua me ra
kilikili kina kei na veitomani ni Yalo Tabu. Mo vola na nodra vakasama e na papa ni
volavola. Mo qarauna me vakalasikati na veika oqo:
13

Me vakaraitaka
o qasenivuli
iTalanoa kei
na iyaloyalo
Mo vakamacalataka, ni da sa qarava vagumatua tiko na veitomani ni Yalo Tabu, e bibi
kina me da dau vakarorogo ki na “domo lailai” (1 Nifai 17:45). E na rawa ni cavu vosa vei
keda, ka na yacovi keda na vosa oqo me vaka na vakasama, ituvaki ni bula, se
vakanananu. E dina ni rawa ni curuseseta na nona vakasama e dua na tamata, e na sega
sara ni vakaikilaga vua e dua tale, ka sega ni kilikili tu na nona bula me veitomani tiko kei
na Yalo Tabu.
Me talanoataki oqo:
Na veika eratou a sotava o Nifai, Leimani, kei Lemueli e vakavatukanataki kina na kena
bibi me da veiganiti ka kilikili kaya na veituberi ni Yalo Tabu. Eratou a bula voli na vuvale
oqo mai Jerusalemi e na gauna e donuya tu na butobuto vakayalo, ka sa vakarau me
vakarusai na koro levu oqo. Sa vakaroti Liai na turaga me ratou cavutu mai na koro e na
nona via taqomaka na nodratou vuvale. E dua vei iratou na luvena o Nifai, e tamata bula
dodonu, dau vakarorogo vua Yalo Tabu, ka veivuke kina nodratou lako na nona vuvale ki
na vanua yalataki. O irau na tuakai Nifai e rua, o Leimani kei Lemueli, e rau sega ni dina
me vakataki Nifai. E rau sega ni vakabauta ni tuberi iratou tiko na Turaga, ka dau
vosamuri vakalevu. Ka rau kaya ni lialia o tamadratou, me ratou biuta laivi tu yani na
nodratou itikotiko vinaka kei na levu na nodratou iyau e Jerusalemi me ratou kosova yani
na voravora ni lekutu. Ka rau tovolea sara me rau vakamatei tamadratou kei tacidrau
gone. E sega ni nodrau gagadre o Leimani kei Lemueli me rau vakayacora na lewa ni
Turaga. Ka rui levu na nodrau yalokaukauwa kei na lomaqa me rau sega kina ni
vakarogoca na Yalo Tabu (raica 1 Nifai 17:7–45).
Vosa ni Kalou Me dua na goneyalewa e wilika na 1 Nifai 17:45.
Veivosakitaki na vuna e rau sega ni rogoca kina o Leimani kei Lemueli na dodomo lailai
ni Yalo Tabu. Mo dusimaka vei ira, ni sa dau vosa vakavuqa vei rau na Yalo Tabu, ia e rau
sa sega ni vakila na nona vosa.
• Na cava na vuna me dau qarauni kina na noda ituvaki ni bula me rawa kina ni da kila
na veivakauqeti ni Yalo Tabu?
Mo vakamacalataka ni dau veitaratara kei keda na Yalo Tabu e na yalo vakacegu, ka
logaloga vinaka, se me veidusimaki e na yalo nuiqawaqawa.
• Me da na vakadravudravuataki vakacava mai na veivakauqeti ni Yalo Tabu? (Ni da
vakasavuligataka, ni da domodomoqa ka sega ni veivutuni, e na noda dau vakarogoci ira
tale eso na tamata.)
Veivosaki e na
papa ni volavola
14
Kilikili
1. Veivutunitaka na ivalavala ca.
2. Talairawarawa ki na ivunau nei Tamada Vakalomalagi.
3. Masulaka na veitomani ni Yalo Tabu.
4. Vakatakekere e na vakabauta.
5. Vakanadakuya na vuravura.
6. Mo dina ki na veiyalayalati ni papitaiso.
7. Dau vakarorogo.
Eda Kune Kalougata mai Vua na Yalo Tabu
Vola e na papa ni volavola na iulutaga iSolisoli.
Mo veivosakitaka e vuqa na sala e rawa ni veivakalougatataki kina vei keda na Yalo Tabu.
Qarauna mo vakalasikata na veika e tuvai tiko oqori. Kevaka o gadreva, mo taurivaka na
tikiniivola ka volai tu. Me ra lavetaka ki na nodra tikiniveva vavaku na goneyalewa na
veika e volai oqo.

Kilikili iSolisoli
1. Veivutunitaka na 1. Vakatavulica na veika
ivalavala ca. kecega, ka vukei keda
me da nanuma na veika
kecega (Joni 14:26).
2. Talairawarawa ki na 2. Vakaraitaka vei keda na
ivunau nei Tamada veika e muri mai
Vakalomalagi. (Joni 16:13).
3. Masulaka na veitomani 3. Vakatakila na dina ni
ni Yalo Tabu. veika kece ga
(Moronai 10:5).
4. Vakatakekere e na 4. Sa dautukuni Tamada
vakabauta. kei Luvena (V&V 42:17).
5. Vakanadakuya na 5. Sa dauveivakacegui
vuravura. (Joni 14:26; V&V 42:16).
6. Mo dina ki na 6. Vakatakila vei keda, ka
veiyalayalati ni papitaiso.
7. Dau vakarorogo.
tukutuku sara ki na
lomada (V&V 8:2).
Lesoni 4
iTalanoa Mo talanoataka na italanoa eso oqo me laurai ki na sala eso e isolisoli kina na Yalo Tabu
kivei ira era vakarogoci koya.
E na siga Lotulevu ni qai suka mai na vuli o Ruci, erau sa waraki koya tu yani o irau na
nona itubutubu. E kaya sara mai o tinana, “Sa mai mate e na bogi o Cagi na nomu momo.
Keirau na laki reguregu kina kei tamamu, ka laki tiko kei nomu nau lailai Cika me vica na
siga, me yacova sara ni oti na veibulu. Keirau sa nuitaki iko ni o na raica tiko na veika e
vale e na gauna keirau lako tu kina. Ke dua na ka o vinakata kina na veivuke, qai kacivi
Sister Bhan e na talevoni.”
E yacovi koya mai e dua na yalo ririko ni rau sa vodo o irau na nona itubutubu e na
motoka ka vakamoce mai vua. Dau vinaka sara vua me lewa na veika kece, me kua ni dua
e tukuna tiko vua na ka me caka, ka taleitaka talega na nona mai vakacolati oqo. Ka sa
lesuva tale kina me vulica na nona lesoni vakafika, veitalanoa kei iratou e vica na nona
itokani, kania na kena ivakayakavi, ka qai lologani yani me wilika na ivola me baleta na
nona lesoni e na vosa vakaPeritania.
E laki yalo ririko vakalevu e na gauna e vakarau kina me moce, ka ni bera vakadua ni bau
moce taudua e vale. Ni vakararai tiko yani ki na butobuto ni bogi, e vaka e rogoca tiko eso
na rorogo lalai. Na kena levu ga na nona vakarorogo, na rogolevu mai ni veika oqori—me
vaka e sodrega na kau ni butuki yani. E dua beka e via curu tiko mai vakaukauwa ki vale?
Sa vavadugudugu mai na utona, ka raica sara na kaloko. Sa vaka e vica vata na aua mai
na gauna e bokoca kina na cina, e mani qai tekiduru sara me masu, ka davo lesu tale. E
kaya tiko na kaloko ni se qai sivi ga e ruasagavulu na miniti.
Ni vaqaqa tiko e lomana o Ruci se cava me cakava, e qai kereya lo tiko vei Tamada
Vakalomalagi me vukei koya. E vakasauri sara me nanuma na italanoa ni nona se
gonetagane voli o Peresitedi David O. McKay, ni dau rere, ka masulaka voli na veivuke.
Mai na kena dredre vua, sa siro sara mai ka tekiduru e na yasa ni nona idavodavo me
cabomasu. Ni masu tiko, sa qai rorovi koya mai na yalo malumu, ka vagaluya na
nuiqawaqawa ni lomana. Me lutu sara na nona moce e na nona lesu tale ki na nona
idavodavo.
E na siga ka tarava ni lako ka laki tiko e koronivuli, sa tiko yani vua na yalo vakacegu ka
tu vakarau me goleva yani na nona veitarogi e na fika.
Veivosaki • Na isolisoli cava e solia vei Ruci na Yalo Tabu? (Nona nanuma lesu tale e dua na ka e
kila mai liu, kei na yalo vakacegu.)
iTalanoa “E solega tiko na o loaloa ni lomabibi na lotu ni veibulu e na kena sa mai cava na soqoni
me baleta na tina gone ka vakasucugone mate. E matata, ka rogo vinaka na veivosa eso
e tau e na soqoni, ia eso vei ira era soqoni tiko e na siga koya era mai tiko e na yalo
rarawa. Me rawa vakacava vua na Tamada Vakalomalagi, ka dauloloma, me kauta tani
e dua na tina talei vakaoqo, ka me biuta laivi me qai raici iratou tu mai na luvena lalai
e va o tamadratou?
15

“E duri cake o tamadratou na gone oqo ni sa laki cava na soqoni, me cabe cake ki na itutu
ni vunau. Me kaya vei ira e na vosa malua, ‘Au kila deivaki na bibi ni lomamuni kei na
nomuni rarawa, ia e dua na ka au via kaya vei kemuni me vakayalovinakataki kemuni. E
na imatai ni aua a mai leqa kina o watiqu, au veilecayaki sara vakalevu—ka’u
vakasamataka kina se me’u rawata vakacava na bula ni sa yali mai tikiqu o watiqu. Sa qai
curuma mai na yaloqu e dua na yalovakacegu, ka’u taura kina na veivakadeitaki ni na
rawa vinaka na ka kece ga. Mo ni kakua ni leqataki keitou, keitou na rawata vakavinaka
na veika e baleti keitou’
“Na yalo vakacegu vata ga oqori e qai drodrovi ira taucoko e na soqoni koya. Me ra
duisuka ki na nodra duivale e na yalovakacegu” (Spencer J. Condie, “‘Thy Constant
Companion’: The Promised Blessings of the Holy Ghost,” Ensign, Okotova 1980, t. 33).
Veivosaki Me ra veivosakitaka na goneyalewa na veivakacegui ni Yalo Tabu vua na tama gone oqo.
iTinitini
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo:
“Se me dua na ka e yaco vakasauri me veitaqomaki, se veivakavotui ni nona vosa, se na
wiliwili me rogoci kina na domona, sa rawa ga mai vua na Kalou. Na isolisoli taucoko oqo
e nodra o ira vakayadua era sa papitaisotaki, ka ciqoma na Yalo Tabu, ka sa dau goleva
tiko ga na kena marautaki vakalevu na nona veituberi,” (S. Dilworth Young, “How the
Holy Ghost Can Help You,” New Era, Okotova 1971, t. 6).
Mo dusimaka vei ira na goneyalewa ni vakatau na nodra rogoca na domo lailai, ka rogo
matata ni Yalo Tabu mai na nodra gugumatua e na nodra talairawarawa ki na ivunau ni
Turaga. Ia kevaka era na vakarogoca na Yalo Tabu, e na ivurevure ni nodra vakacegu,
veituberi, kei na veitokani, ka da na sega ni lako vakai keda ni da sa kilikili me da
veitokani kaya na Yalo Tabu.
16
Taurivaki ni Lesoni
Kerei ira na goneyalewa me ra kauta na nodra tikinipepa ki vale, me laki lili e lalaga, ka
me ra dau rai lesuva tiko ni se bera ni ra masu e na bogi. Soli ibole vei ira me ra qacoya na
vakasaqaqara vua na Yalo Tabu me mai nodra itokani.

Qarava Vagumatua Tiko na
iTavi vaKalou ni Marama

Lesoni
5
INAKI NI LESONI Me ra kila vinaka na goneyalewa yadudua na veika va Kalou sa baleti ira, ka me ra kune
marau mai kina.
ME VAKARAUTAKI 1. Mo sureta e dua na gonemarama bula kilikili (me tovolei e dua ka sa vakamau oti mai
na vale tabu, ka vakavuvale talega), ka sa vakadonui mai vei ira na daunivakasala e na
matabete, me mai vosa vei ira na goneyalewa e na vuku ni kena talei na bula
vakamarama. Kerei koya me wasea eso na tikina marautaki kei na veika dredre e ibole,
ka sa sotava oti mai, me okati kina na veika eso e sotava mai na nona se goneyalewa me
vakataki ira na lewe ni kalasi. Me qai vakaraitaka talega na ka e sotava, kei na digidigi e
cakava me torovi Tamada Vakalomalagi kina, na kalougata kei na marau e sotava mai
kina. Me vakabibitaka na marau ni marama e na veitaba yabaki kece ni bula, ka kerea
me taurivaka e ruasagavulu na miniti. Mo kerei koya me solia na gauna vei ira na
goneyalewa me ra taro, ka ra vakaraitaka talega na ituvaki ni lomadra.
SE
E rawa ni o sureta e dua na marama sa vakamakubuni, e dua na tina, kei na dua na
marama vakawati gone, ka sa vakadonui mai vei iratou na daunivakasala e na
matabete, me ra mai wasea na marautaki ni bula vakamarama eratou dui sotava tiko.
Mo kerei iratou talega me ratou vakaraitaka na nodratou marau e na gauna eratou se
goneyalewa kina me vakataki ira na lewe ni kalasi. Vakabibitaka vei iratou me ratou
vakayagataka ga e lima se ono na miniti. E rawa ni o kerea talega mo raica tiko na
kaloko, ka qai sikinala yani ni sa gauna me oti na nodra gauna.
2. Kevaka e rawa, ka sa nomu gagadre mo vakayacora, mo vakarautaka na ilavelave ni
nodratou itukutuku na lewe ni Veiliutaki Raraba ni Goneyalewa me baleti ira na lewe
ni kalasi yadudua kei ira na vulagi.
YAVU MATAU
NI LESONI E rawa Ni da Kunea na Marau Mai na Noda Kilai Keda Vakaikeda kei na Noda
iCavacava
O ira era sureti
kei na veivosaki
Veivosaki kei
na nona soli
ivakadinadina
o qasenivuli
18
Kune Marau mai Na Veika
Cecere sa Tu Mai Liu
Vakamacalataki koya e nodra vulagi dokai, ka sureti me mai tau vosa vei ira (se o ira era
mai vosa), ka vakamacalataka ni na golevi tiko nikua na nodra vulica na icavacava ni
goneyalewa yadudua kei na marau e rawa ni ra kunea ni ra sa luvena yalewa na Kalou.
Mo tukuna rawa vei ira na goneyalewa me ra vakavola tiko na veika era rogoca, ka me ra
qai soli vakasama ni sa laki cava na vosa e tau.
Mo qai vakaraitaka na nomu vakavinavinaka vei koya se vei ira era mai tauca na vosa,ni
sa oti na vosa kei na nodra taro na lewe ni kalasi.
Mo wasea na nomu taleitaki ira na goneyalewa e ra lewe ni nomu kalasi. Ka vakaraitaka
vei ira na nomu taleitaka na nodra gumatua kei na nodra vakanuinui e na nodra tadolova
tiko yani na bula vou vaka tamata bula. Vakabibitaka na marautaki ni gauna oqo kei na
kena digitaki na veika dodonu ki na nodra bula mai na nodra muria na we ni yava i Jisu
Karisito. Me da se cakava rawa yani oqo, ka na sega ni biu vakawawa tiko ki na dua na
gauna mai muri me sa na laki wali rawa na veileqa eda na donuya tiko se me laki
vakavatukanataki na noda tadra. E na vuravura ni bula oqo, ni vakatovotovotaki ka
vakalatilati tu e matada na veika eso, e na sega beka ni tadravi keda mai na gauna vinaka
eda namaka tiko oqori. Na marau kei na reki dina e rawa ni rorovi keda e na dua ga na
gauna mai na noda bula yadudua me vaka e gadreva vei keda o Tamada Vakalomalagi.
Mo dusimaka na sala e veituberi, ka veivakalougatataki kina na kosipeli e na noda bula ni
da yalomatuataka na noda itavi vaKalou kei na icavacava e rawa ni noda ni da marama.

Me vakaraitaka
na qasenivuli
E Rawa Ni da Kune Marau e na Veigauna ni Noda Bula
Mo talaucaka na nomu marau ni o marama, kei na nomu vakabauta ni rawa ni drodrovi
ira na marama Yalo Dodonu e na Gauna Oqo na marau e na veigauna ni nodra bula.
Ke vo levu na gauna ka donu tiko na draki ni veimaliwai e na kalasi, mo qai sureti ira na
goneyalewa me ra vakamacalataka na nodra marau era donuya ni ra goneyalewa Yalo
Dodonu e na Gauna Oqo.
iTinitini
Wiliwili Mo wilika na ibole yadua oqo kivei ira na goneyalewa mai na Veiliutaki Raraba ni
Goneyalewa.
Kemuni na Neitou iTokani Tabagone:
O sa kalougata, ka lomani vakalevu mai vua na Tamada Vakalomalagi ni da bula tiko
edaidai. Sa vakasinaiti tu o vuravura e na veika totoka kei na vakanuinui–-me vakalevu
cake mai na dua tale na gauna e na itukutuku kei vuravura. Na nomuni gauna ni
vakavakarau oqo e na kuri tiko e na vakatovotovo, vakasaqaqara, kei na laurai, tubu cake,
e na dolele, ka malele, kei na vuli e na vuku ni naki ni Kalou, kei na veika e namaka vei
iko, o luvena goneyalewa.
Na vuravura talega oqo e osodrigi e na veika tawa kilikili, ka vakavureya na leqa. O na
bolei, veretaki, tarovi, ka valuti e na veisala eso mai na ivadi ca kei na veitovaki ni vu ni ca.
Sa kila vinaka tu na veika oqo o Tamada Vakalomalagi, ka kilai iko vinaka talega. Ka sa
vakabauta talega ni o na vakavakarau mai na veiyabaki ka sa tu oqo e matamu. Mo
luvena talairawarawa na Kalou, ka rawa ni muloci, ka siviraki ki na ilesilesi bibi kei na
icavacava ni bula mo laki vakatokari kina. Mo dau masu tikoga, ka mo drau veikilai
vinaka kei Jisu Karisito na iVakabula, tugana na vosa ni Kalou, ka vakasamataka na sala
eso e rawa ni o taurivaka kina na nona ivakavuvuli kina nomu bula. Mo bula e na kilikili,
ka veiganiti kaya na isolisoli ni matabete, dau yalomarau, ka duri dodonu e na nomu
kalawa tiko e na marau kei na vakavinavinaka e na iserau ni kosipeli i Jisu Karisito.
Era sa tu volivoliti iko o ira e lewe vuqa era taleitaki iko, ka lomani iko vakalevu, ka dau
gadreva me ra tuberi iko—nomu itokani, nomu iliuliu eso ni kalasi, ira na veiliutaki e na
isoqosoqo ni goneyalewa, o ira na veiliutaki e na tabana, o irau na nomu itubutubu kei ira
na nomu lewe ni vuvale, ka vakabibi ga o Jisu Karisito kei na Tamada Vakalomalagi.
Me keitou bau okati tale ga vei ira era dau kauwai oqori ka lomani iko vakalevu. Ka
neitou qaqa ni masu e veigauna me nomuni tiko na veivakalougatataki ka mo ni
vakaukauwataki e na nomu vakavakarau tiko oqo mo ni laki bula tale ki Lomalagi kei
koya na Tamada mai Lomalagi, ka ni sa sureti keda oti, “[Dou] lako vei Karisito”, (V&V
20:59) “mo dou vinaka kina” (Moronai 10:32).
Kei na neitou iloloma,
Mataveiliutaki Raraba ni Goneyalewa
19

Lesoni
6
INAKI NI LESONI Me ivurevure ni marau vei ira na goneyalewa yadudua lewe ni lotu LDS.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarau yadudua vei ira na goneyalewa lewe ni kalasi na peni kau kei na
drauniveva.
2. Kau tiko mai e dua na iloilo lailai.
3. Me vakarautaki e dua na vevalevu ka me volai tu mai kina vakamatailelevu na
itukutuku oqo nei Peresitedi Harold B. Lee: “E sega ni vakatau tiko na nomu marau mai
na veika e taudaku ni nomu bula, mai na veika ga e yaco tiko e loma.”
4. Me digitaki rawa e dua na goneyalewa me wilika na iwasewase ni ivola ka
vakaiulutaga tu e na “Veibuli.”
5. Me ra lesi tale ga na goneyalewa kina italanoa, wilivola mai na ivolatabu kei na vosa
cavuti, me vaka o na gadreva.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada: Titiro
Tikina Vulici Me veisoliyaki na iloilo vei ira na lewe ni kalasi. Me ra kerei na goneyalewa me ra
vakasamataka tiko na taro eso oqo e na nodra dui tirovi ira tiko e na iloilo:
• Na cava o raica e na iloilo?
• E mamarau tiko beka na goneyalewa o raica tu e na iloilo? O kila vakacava?
• O namaka beka mo vaka na goneyalewa o tirova tiko oqori e na iloilo?
• Na cava o taleitaka vakalevu duadua vua na goneyalewa o tirova tiko?
• Na cava beka o na via veisautaka vua na goneyalewa o raica tiko?
• Na cava soti e nona taledi kei na nona isolisoli ni goneyalewa o tirova tiko?
• Na cava o gadreva me nona na goneyalewa o tirova oqori?
iTavi me tirovi kina
na nodra vakasama
20
Kune Marau Edaidai
E Okati Me da Marau ni da . . .
Me veisoliyaki na drauniveva kei na peni kau vei ira na lewe ni kalasi yadudua. Me ra tosia
sobu e na veimama donu ni drauniveva e dua na laini balavu ka qai vakaiulutagataka na
iwasewase e rua me “Mamarau ka Reki Tawamudu” kei na “Cegu ka Marau Vakalekaleka.”
Mo wilika na itavi eso oqo vei ira na lewe ni kalasi, ka qai kerei ira na goneyalewa me ra
vola na itavi ki na iwasewase era nanuma ni salavata kei na nodra nanuma me baleta na
veitavi oqori. E rawa ni o moica na lewe ni ituvatuva oqo me salavata kei na nomudou
itikotiko kei ira na lewe ni kalasi.
1. Sisili
7. Bulia e dua na ka
2. Kana ivakalau
8. Culacula
3. Veivuke vua e dua
9. Taubale
4. Volivoli
10. Meimei vua na gone
5. Vakavinakataka na nomu 11. Sasamaki e vale
vakatagedegede ni veitarogi
e koronivuli
12. Veitalanoa kei na nomu itokani
6. Masumasu
13. Wilivola tabu

14.Mo vakaicocovi e na dua na veisisivi 18. Vakasaqara e dua na kakana taleitaki
15.Wilika e dua na ivola vinaka 19. Danisi
16.Qarava vakaoti e dua na cakacaka levu 20. Mo wasea vua e dua na kosipeli
17.Vakarorogo ivakatagi ni sere
Ni ra sa vakaotia na goneyalewa na itavi me rawa ni ilovi kina na nodra vakasama, kerei
ira me ra vakuria na nodra ituvatuva e na veika eso era nanuma ki na iwasewase e rua.
Mo vakamatatataka ni duidui na nodra ilavelave kei na ituvatuva, ka ni duidui na veika
era dui taleitaka, ka ra na sega ni tautauvata e na nodra sausaumi mai.
E Vinakata na Tamada Vakalomalagi Me Da Mamarau
Vakaibalebaletaki Ni ra sa vakacavara na goneyalewa na nodra itavi veitirovi, me ra qai vakaibalebaletaka
kei na veivosaki na vosa eso oqo: lasa, veivakacegui, mamarau, reki.
Veivosakitaka kei ira na lewe ni kalasi na duidui ni veika eda vakila e na itovo ni bula eso
oqori, ka qai vakatautauvatataka ki na nodra ituvatuva e na itavi ni veitirovi.
Veivosaki
Mo tarogi ira se ra nanuma na veika e sa tukuna oti vei keda o Tamada Vakalomalagi me
vakaivolatabu baleta na reki kei na mamarau. Mo vakaraitaka ni rau dau veisautaki vakalevu o irau na
vosa oqo e na nodrau taurivaki e na ivola tabu. Ni sa veivosakitaki oti na veika era
nanuma rawa na goneyalewa, qai vola na tikiniivola eso oqo e na papa ni volavola. Me ra
cega o ira na goneyalewa na tikiniivola eso oqo mai na nodra ivola tabu, ka ra qai wilika
vata e cake. Mo vakamatatataka vei ira na goneyalewa ni namaka ka gadreva vei keda ko
Tamada Vakalomalagi, me da dau mamarau ka reki.
Tikiniivola: 2 Nifai 2:24–25; Joni 13:15, 17; Alama 41:10
Veivosaki
• E rawa ni da kunea na reki oqo nikua, se rawa mai muri?
vakaivolatabu Mo ulia na veivosaki ki na vakasama ni rawa vei ira na goneyalewa me ra kune marau
oqo, ka dodonu me ra tovolea tiko me ra kune marau e na gauna oqo.
• O cei e vakacolati me baleta na noda marau kei na reki e na gauna oqo?
Me isau ni taro kerei ira na lewe ni kalasi me ra cega na Vunau kei na Veiyalayalati
58:27–28 ka qai wilika e cake. Me qai vakabibitaki na malanivosa “ni sa tu vei ira na
galala,” me vakatakilai kina ni sa tu vei ira na goneyalewa na kaukauwa me ra rawata mai
ki na nodra dui bula na marau.
Vevalevu Mo vakaraitaka na vevalevu ka volai vakamatailelevu tu kina na vosa nei Peresitedi
Harold B. Lee: “E sega ni vakatau tiko na nomu marau mai na veika e taudaku ni nomu
bula, mai na veika ga e yaco tiko e loma” (A Sure Trumpet Sound: Quotations from
Peresitedi Lee,” Ensign, Feperueri 1974, t. 78). Veivosakitaka vakalekaleka na dina ni veika
e tukuni e na vosa cavuti koya kei na kena yaga kivei ira yadudua na goneyalewa.
Papa ni volavola Mo vakamacalataka ni dina ga e tiko ga vei keda na kaukauwa me da vakadodonutaka
kei na veivosaki kina na noda lewa, e vuqa ga na gauna eda dau kune rarawa kina. Me ra tarogi na
goneyalewa e na nodra vakasama me baleta na vu ni rarawa. Ni ra sausaumi tiko mai na
kalasi, qai vola na isau ni taro e na yasa imawi ni papa ni volavola. Mo vagalalataka tiko
na yasana imatau e na vuku ni kena volai na sala eso e rawa ni vorati kina na rarawa, ki
na mua ni lesoni. E tiko oqo e vica na ivakaraitaki ni vakasama e soli:
Vu ni Rarawa
1. Talaidredre vua na Turaga 7. Sega ni taleitaka na
2. Sega na tikina e bula e vale
vakanamatataki se inaki 8. Sega na icaba
3. Nuiqawaqawa kei na rere 9. Galili
4. Beci iko 10. Viavialevu
5. Liga malumalumu 11. Logalogaca na
6. Sega ni dau lomani se veimaliwai kei Tamada
dauveikauwaitaki Vakalomalagi
21

Eda Rawa ni Kune Marau Edaidai
Papa ni volavola • Me vaka ni o goneyalewa Yalo Dodonu e na Gauna Oqo, na cava soti sa tu vei iko se o
kei na veivosaki taukena tu ka rawa ni vorati kina na ivurevure ni yalo rarawa oqo, ka me kunei kina
vakalevu na marau.
Me ra tauyavutaka na goneyalewa e dua na ituvatuva ni veika e rawa ni vakavuna vei ira
na marau e na gauna oqo. Mo vakacavara na ituvatuva e na papa ni volavola, e na kena
volai kina na nodra isau ni taro, ka me ra qai lavetaka na goneyalewa e na daku ni nodra
pepa. Mo qarava na itavi oqo me vagolei kina na nodra vakasama ni rawa ni ra kune
marau e na gauna sara ga oqo—ni ra goneyalewa Yalo Dodonu e na Gauna Oqo. Mo
vakaulia tiko na veivosaki e na vakasama bibi eso oqo:
1. Era goneyalewa yadudua, ka ra vakamareqeti, ka lomani mai vei Tamada Vakalomalagi
kei iratou na nona vuvale.
2. Era vakaivotavota yadudua tu e na veika e rawa ni ra vukei kina na tani.
3. E rawa ni vakacokotaka na nodra taledi e na sala eso me ivurevure ni nodra marau
vakayadua.
4. Sa tiko vei ira na goneyalewa na kaukauwa kei na icolacola me ra veisautaka kina na
nodra bula ki na sala ni bula vakadodonu ka mamarau.
5. Sa dolavi tu vei ira goneyalewa Yalo Dodonu e na Gauna Oqo na sala me ra rawata
vinaka kina na navunavuci oqo.
Mo tinia e na nomu vakaraitaka ni dodonu me sa tiki ni nodra bula tiko e na gauna oqo
na marau kei na reki—ka sega ni namaki mai muri.
Vosa cavuti Me qai wilika e na gauna oqo o koya na goneyalewa ka sa vakacolati oti mai na vosa
cavuti ka dusimaka tiko na veika e na vakavure marau vei ira na goneyalewa e na gauna
oqo. E roboti vuravura tu na veika totoka ka rawa ni vakamarautaki keda tiko.
Veibuli
“E na ivakatekivu (e sega ni kena itekitekivu dina—e dua ga na tiki ni gauna lekaleka mai
na balavu ni gauna ka tawamudu), au a vulica kina na inaki ni bula nei Tamada
Vakalomalagi me baleti au, kei ira na ganequ kei na taciqu. Ni sa bula tu o koya e na
cecere kei na uasivi, sa gadreva o Tamada lomani me dolava tale ga vei keda na sala me
da vakai koya kina. O koya na nona ulumatua, ka Tuakada, Jisu Karisito, e na laki conaka
e dua na vuravura me da na laki tubu, ka bula cake kina, ka vakatovotovotaka kina na
veilomani dina kei na veikauwaitaki. Sa na bula dredre e na dua na vuravura ka volivoliti
tu e na tamata eso era sega soti ni vinaka sara, kei na lewa e sega ni veisau.
“O Koya gona, . . . Au kaya yani, ‘Io.’ Ka’u qai waraka na noqu gauna.
“Sa veivukiyaki o [Jisu] e na nona bulia na vuravura me baleti au kei iko, na luvei Tamada
Vakalomalagi. Me’u qai biuta mai e na dua na siga, na vanua ka’u sega ni qai nanumi
koya, me’u lako mai ki ke, me mai yavutaki na noqu bula me vakaduavatataki kei
vuravura.
“E na rarama guiguilecavi rawarawa ni bula vakagone, au a kila rawa kina na veika
totoka eso—na iboi talei ni veisenikau, na marautaki ni baravi, na waitui kei na vakacilavi
siga, ka vakakina na kabukabua ni vuravura—na kena lutu ki mataqu na mirimiri ni uca,
na pi, kei na senikau, kei na veivunikau era suaigelege tu mai na liwa ni cagi.
“Ni’u tubu cake tiko, sa qai totoka cake ga vei au ko vuravura; ka sa tekivu raraga mai na
lomaqu na kamica kei na momosi ni veivinakati vakavuravura.
“Sa bulia o [Jisu] na rarama veilutuyaki eso ni bogi kei na yatayata ni cagi—me
veicurumaki tu na rarama, me karakarawa kula, ka me kata malumu ni cilava mai na
siga—kei na rarama me vakateteya na kena roka ni molidreu, ka me qai laki kata
kulakulaya, me muria mai na ivolasiga ni mataka, ka me ceburaka na butobuto ni bogi—
na kida ni mataka. Ka’u sa yalomatuataka e na noqu raica.
“Ni moica me carosa tiko na cagi e na veidrau ni kau e vuqa, ni ra se taliva tu mai ka sisi
yani e na kena rogovinaka, e na kena ilakolako ki waitui levu, ka curuseseta tu na kida ni
mataka na tagi ni manumanu vuka, me vaka na bitu uvuci rogo malumu. Ka’u sa
yalomatuataka talega na talei ni rorogo eso.
22

Lesoni 6
“E bulia na liga me veitarai e na veivolekati vakaveiwekani, ka me qai tukuni yani, ‘Sa
vakaevei tiko?’ se ‘Au na vukei iko’ se ‘Sa buroro tiko mai na noqu taleitaki iko’; kei na
mata me tukutuku, me kunei kina na veika e sega ni rogoci e na vosa, me rawa ni qai kilai
kina, se me laurai.
“E solia vei au na lomaqu, ka rawa ni rai ka rogo, ka kila na vuravura e bulia, ka tubu sara
mai loma me voleka ni vuabale, na veivinakati vakavuravura. Ka vakadrodroya vei au na
wainimata ni marau.
“E tu tale ga vei iko na veika oqo. Era isolisoli—na veivakalougatataki ka vuabale ki na
noda bula.
“Me dua na siga e na noqu raici [Jisu] tale ka sa kidavaki au lesu o Tamada Vakalomalagi,
au nuitaka tiko, kei koya na noqu itoma, me’u na rawa ni yavutaka na kena conaki e dua
tale na vuravura vakaoqo. Ka ra na gole o ira na luvei keirau, e na kabukabua ni mataka
caca, me ra ia yani ki na lomalagi ni nodra vuravura e na tonawanawa ni mata, ka vakavu
mai na veivinakati vakavuravura me ra kaya kina, ‘Vinaka vakalevu, Tamaqu’” (Ann
Busath, “Creation,” Improvement Era, Sepiteba 1967, t. 56).
iTinitini
Mo soli ivakadinadina ki na kena bibi vei keda me da mamarau tiko e na gauna oqo kei
na kena rekitaki vei keda na noda muria vakadodonu tiko na ivakatagedegede ni yalewa
lotu Yalo Dodonu e na Gauna Oqo. Mo rekitaka yani ka veivakauqeti vei ira na goneyalewa
me ra qatia na nodra icolacola me baleta na nodra bula marau e na gauna oqo.
Taurivaki ni Lesoni
Vukei ira na goneyalewa me ra raica rawa e rua na sala me ra kune marau kina e na
gauna oqo. Mo dusimaka vei ira me ra digia e rua na sala oqori me ra raica voleka tiko e
na macawa mai oqo.
23

Lesoni
7
INAKI NI LESONI Me ra marautaka yadudua na goneyalewa na talei ni qaravivuvale.
ME VAKARAUTAKI Me vakarautaki na peni kau kei na draunipepa kivei ira yadudua na goneyalewa.
YAVU MATAU
NI LESONI E iColacola Vakamareqeti ka Bibi na Qaravivuvale
Dikevi cakacaka Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka mada ke sa soli oqo vei ira e dua na
cakacaka. Ni o vakawilika tiko na ivakamacala ni cakacaka, me laveliga na goneyalewa e
rogoca e dua na ivakarau ni cakacaka ka taleitaka.
iVakamacala ni Cakacaka
1. O na qarava e dua na itavi ka na ivurevure ni marau kivei ira era tiko tikivi iko.
2. O na digia na ivalavala ni itavi ka tauyavutaka e dua na draki ni veimaliwai ka na
taleitaki vei ira.
3. O na veivuke e na kena maninitaki na ilavo.
4. O na vakatulewa ki na veika me caka, na gauna me caka kina, kei na sala me caka kina.
5. O na lewa na gauna ni cakacaka.
6. O na taleitaka sara na veimaliwai tiko kei ira na lewe ni isoqosoqo, ka na dolavi tu vei
iko na katuba mo na vakalomavinakataki ira kina.
Veivosaki • Na cakacaka cava e vakamacalataki tiko oqo? (Na qaravivuvale, se na marama ka
qarava tiko na nona vuvale.)
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Qaravivuvale
Mo vakamacalataka ni qaravi vuvale e dua na itavi ka sa vakacolati vei keda. E vinakata
na Tamada Vakalomalagi me da goleva vakabibi na tagane kei na yalewa ki na nodra dui
vuvale, na watidra, kei na nodra lewenivale. E tiki ni noda ilesilesi va-Kalou na noda
vuvale.
iTalanoa Kerei ira na goneyalewa me ra rogoca vinaka na kena vakavatukanataki na nona dina na
marama tina e na italanoa oqo:
“Me vakataki ira beka na noqu itaba goneyalewa, au dau vakasavuligataka na nodrau
loloma o irau na noqu itubutubu. Au sega ni dau nanuma na gauna tawa yalani, na
sasaga, na ilavo, se dauvosota e rau taurivaka vei au. E vakatabakidua tiko na veika au
tukuna oqo vua na tinaqu.
“Ka’u mai kila tu oqo, ni dau vuqa na gauna au sega ni taleitaki tinaqu kina, sega ni
taleitaka na veika e galele kina, na veika e kerea vei au me’u cakava, kei na veika e dau
talanoataka vei au me baleta na nona gauna ni gone. Au sega tale ga ni taleitaka na kena
sa vakataqari vei au, me vaka ni’u qase duadua vei keitou na gone, e vuqa na icolacola;
me vaka au nanuma. Sa gadrevi vei au me’u idusidusi—-na vosa au sa mai sevaka
vakalevu—me’u qarava e liu na veika kece, me’u tovolea taumada na ka kecega ka tini
sara ki na leqa, ka me ratou galala na taciqu ka ratou wele tu. Au sega kina ni dau
taleitaka na rorogo ni domoi tinaqu ni dau kacivi au me’u veivuke vua. E vica na nona
malanivosa e se votu tu ga e na noqu vakasama, ka’u se rawa tikoga ni rogoca na domona
e na gauna oqo:
“‘Kristy, mai vukei e na vakasaqa vakayakavi.’
“‘Me qua rawa na nodrau ivava na gone’
“‘Kristy, rau veivala tiko o Sue kei Gay; laki moici rau mada?’
24

“‘E via rogo italanoa o Nancy, wilika mada vua e dua na ivola?’
“‘Au dau via sauma lesu, ‘Au bese,’ ka’u sega ga ni vakayacora.
“‘Me qai yacova yani na vula o Sepiteba me’u biubiu kina e vale me’u lesu tale ki
koronivuli. Me tekivu mai na gauna ni noqu gone, au sa dau vakanamata tiko kina vuli e
kea. E rau a mai sota eke e na imatai ni gauna o irau na noqu itubutubu; me rau
veidomoni kina ka vakamau sara; ka’u mai sucu talega e kea. Ka’u sa vakanamata tiko
kina me’u lesu tale—vei rau—i ‘vale.’
“Ia e na Sepiteba koya, e a so tale na ka e tiko: Au sa via biuta sara mai na vale—na noqu
vale dina. Ia, ni sa toso tiko na gauna ka’u sa mai wilika tale tiko eso na ivola nei Na, ka
talanoataka tiko mai na veika ni veisiga e vakayacora tiko, au sa qai mai kila kina ni
vakayagataka na nona gauna taucoko, nona ilavo, veiqaravi, kei na vakanananu me baleti
iratou na luvena. Au qai kila kina ni nona veivosaki, volivoli, sasamaki vale, kei na nona
veivakavulici—na veika taucoko sara—e vuna yavu tiko ni nona qaravi iratou na nona
vuvale. E qai vakavotui mai vakamalua vei au na veika au kila oqo, ka sega sara ni`u bau
siqema ni a sa tiko rawa tu.
“E na dua na gauna au lesu mai kina ki vale e na kena oti na noqu kalasi eso e na mataka,
au raica sara na ivola mai vei Na. E ivola vaka ga na ivola era dau vola mai na tina, ka sinai
tu e na italanoa mai vale. Ka tukuna mai kina na nodrau vakadromuca e valenisili o irau na
druatabua, Dave kei Dan, na veva ni valelailai, ka qai vakaluvuca na valenisili e na gauna
sara ga e vakarau lako kina o Na ki na soqoni ni Marama Veivukei. E tukuni tale ga kina
na sasaga nei Na me koti o Sandy. E tukuni tale ga kina na nona kauti Ofa o Na me laki
vuli danisi, ka laki vakaraici koya tiko, ka tusanaki mai kina na nona veivakacerecerei vua.
“E ivola e vaka ga e dau tauri vakawasoma, ia, au sega ni yacova yani na ikarua ni drauna
ni sa yacovi au mai e dua na itovo ni yalo, ka me curuseseta sara yani na noqu bula. Me
vaka ga e kasere mai na matanisiga mai na daku ni o, me vakayanaka yani na kena
rarama. Me’u raici tinaqu rawa me vaka na nona itovo ni bula dina—na dau loloma, ka
veikauwaitaki—ka levu duadua na nona cau kina noqu bula, ka’u sega sara ni bau
vakavinavinaka vua.
“Au qai obata yani na noqu idavodavo ka tagi; me’u tagicaka kina ka rekitaka na veika au
qai kunea vou; ka tagi tale ga e na noqu rarawataka na noqu sega ni kauwaitaka na veika
eso, ka rairai ivurevure tu ni rarawa nei tinaqu. Ka’u mani vola sara kina vakatotolo e dua
na isau ni ivola nei Na me’u talaucaka kina vua na noqu taleitaki koya, ka loloma vakalevu
e na veika e dau vakayacora e na vukuqu. E sega beka ni ivola vinaka sara, ia, e sovaraki
ga kina na noqu vakanananu dina; ka me sauma lesu sara mai e na kena totolo tale ga:
“‘Kivei Kristy, e mai drodro vakayauyau na wai ni mataqu e na veika o vola ma’”
(Kristine Walker, “I Found My Mother,” New Era, Okotova 1974, t. 27).
Veivosaki • Na cava e bibi kina vei ira na goneyalewa yadudua me ra marautaka, ka veinanumi
kina itavi nei tinadra ki na qaravivuvale?
Me vakaraitaka Mo vakamacalataka ni marau e sotava oqo o tinai Kristy e rawa ni da sotava yadudua tale
o qasenivuli
ga. Na vakacegu e na yacovi koya mai e dua ka dau qaravivuvale mai na nona kila ni sa
vakaivotavota e na nodra tiko vinaka na nodra vuvale, e na tokoni koya tiko e na veika
taucoko e vakayacora e veisiga. Sa qai marau ga vakalevu ni ra vakavinavinataki koya o
ira na lewe ni vuvale.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
E Vakaikuritaki na Cakacaka Vakavale me Rawa na Qaravivuvale
Mo vakamacalataka ni okati e vuqa na itavi e na qaravivuvale, ka ra bibi yadudua. E bibi
sara na samaki vale, ka golevi na veika e gadrevi me ra bula kina na lewe na. Ia, e tiko tale
ga e dua na yasana bibi me baleta na qaravivuvale, me vaka e talaucaka oqo o Sister Belle
S. Spafford, ka a iliuliu e liu ni iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama:
Vosa cavuti “Mai na noqu rai, e wasei vakarua na icolacola ni qaravivuvale: na qaravivuvale kei na
cakacaka vakavale. E okati e na qaravivuvale na veika vakayalo: me vaka na veilomani,
vakacegu, bula maravu, nodra duavata na lewe ni vuvale, kei na tiko vinaka. Me tauyavu
kina e dua na itikotiko me vuvale ka rawa ni ra laki cegu kina o ira na lewe na mai na
veilecayaki kei na veituyaki ni vuravura, ka laki kunea kina na veitokoni kei na
veivakaukauwataki. Me kena itovo tu na vakadirorogo; ka lasika kina na veika maqosa ka
25

matau, kei na cecere ni bula. Me ra cau kina na turaga yadudua, marama, kei ira na gone
ki na kena maucokona na bula vakavuvale, ka ra vakaivotavota talega e na kena talei.
“Na cakacaka vakavale e golevi kina na cakacaka ni sasamaki vale, me tuvai maqosa na
veika ni vale, ka lewai vinaka na iyau kei na itavi vakavuvale. Me okati ekena tuva ilavo
matau, ka ni na vu mai kina e vuqa na veiriti vakavale” (Belle S. Spafford, A Woman’s
Reach [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1974], t. 24–25).
Veivosaki • E rau umani vata vakacava na qaravivuvale kei na cakacaka vakavale? Me kunei rawa
vakacava vei rau ruarua na kena isau vinaka?
Me ra vakamacalataka mada na goneyalewa e dua na vale ka vakaliuci kina na
veivakavulici vakayalo. Mo vakavureya vei ira na kena wasei mai na bibi ni maninitaki ni
ilavo se vakarautaki ni kakana ki na tauyavutaki e dua na vuvale ka rawa ni mai
vakaitikotiko kina na yalo ni Kalou.
E Rawa ni Dau Qaravivuvale Edaidai o ira na Goneyalewa
Papa ni volavola • O sa rawa ni dau qaravivuvale beka e na nomu vuvale edaidai?
kei na veivosaki
Mo qai tuvana e na papa ni volavola na veika era vakaraitaka mai na goneyalewa, ka
tovolea me vakalasikati mai na veika e cokoti tu e na vosa cavuti mai cake.
iTavi ki na
Mo wasei ira na goneyalewa ki na rua na iwasewase, ka qai solia yadua kina na leqa ka
iwasewase lalai tiko oqo. Mo kerei ira me ra veivosakitaka, ka me ra navuca rawa mai na idusidusi me
muri e na kena wali na leqa, ka vakayacori kina na veika e veiganiti. Mo kerei ira me ra
vakaraitaka tiko na sala e rawa kina na veivukei, ka solia tale na drauniveva kei na peni
me lavetaki kina na veika me tukuni.
iMatai ni iLesilesi
O suka mai na vuli e na dua na siga ka raica ni tauvimate tu o tinamu e na dua na
mosiniulu levu. Sa tagitagi tiko na gone, ka rau veivala tiko na ganemu gonetagane, ka
baya tu na iyaya e lomanivale. E na yaco mai ki vale o tamamu me mai vakayakavi e na
dua na gauna lekaleka ga sa voleka mai oqo. Na cava mo cakava me vakavureya ki na
nomu vuvale na draki vinaka ni veimaliwai vakayalo? O na cakava beka vakacava?
iKarua ni iLesilesi
E na sega ni tiko e vale o tinamu me yacova yani na gauna ni vakayakavi, ka sa kerei iko
mo lewa na veika e saqa me ivakayakavi, ka me momona vinaka kivei kemudou na
vuvale lewe va. Mo vakaraitaka na gacagaca lalai ni vakayakavi o na vakarautaka. Mo
tukuna na kena navuci na gauna mo qarava kina, me sa na vakarau tu na kakana e na
gauna ni vakayakavi.
Mo solia vei ira na goneyalewa e lima na miniti me ra qarava kina na veika e gadrevi oqo;
ka qai kereya ki na iwasewase yadudua me ra mai vakaraitaka na veika era sa lalawataka
mai kei na kena idusidusi kina kalasi. Me ra cau taucoko na lewe ni kalasi ki na kena
vakaraitaki na navunavuci ni nodra iwasewase. Ke gadrevi tale eso na tikina, mo qai
dodoliga kina e na ivakasala.
Me vakaraitaka Vakaraitaka ni e dina ni se bera ni vakatulewa tiko e na gauna oqo o ira na goneyalewa ki
o qasenivuli
na dua na nona vuvale vakaikoya, era sa dau qaravivuvale sara ga oqo o ira na
goneyalewa, ka rawa ni ra cau vakavinaka ki na toroicake ni bula e vale. E na vakavure
marau kina nona vuvale na sala e taurivaka me yaco kina na veika e tukuni tiko oqo. Ke
levu tiko na gauna, e rawa ni qai wiliki na italanoa oqo, ka a talanoataka e dua na
marama tina:
iTalanoa “Ni yaco mai ki vale o Kara e na nona sereki mai na vuli; keirau sa mai veitomani vinaka
sara e na veika keirau mai cakava vata. Keirau laki volivoli, keirau veisiko, keirau
veiwasei, keirau culacula, laki taro cakacaka me baleta na sereki balavu ni vulaikatakata,
ka qarava vata e vica na ogaoga vakavuvale.
“Me mai biu vakatikitiki tiko na cakacaka vakavale e na kena golevi eso na tikina bibi
cake. Ka sega kina ni taviraki na rumu ni gade me biu tu ga kina na iyaya ni culacula.
“E toso totolo sara na nona sereki macawa-dua o ya, ka ra mai tomiki koya o ira na nona
itokani e na 5 na kaloko e na yakavi ni Vukelulu koya, me ra lesu tale kina ki koronivuli ni
26

Lesoni 1
sa cava na sereki. Au a lokuca tu e dua na noqu veibuku e na 3 na kaloko e na yakavi, au
reguci koya sara me’u vakamoce vua, ka lakova yani na noqu veibuku, ka marau ni na
tiko e kea me kidavaki iratou e na nodratou suka mai na vuli o iratou na ganena gone, ka
na vakaraici iratou tiko me yacova ni yaco mai ki vale o tamadratou, e na nona suka mai
na cakacaka e na yakavi.
“Ka’u biuta sara yani ki na noqu veibuku, ratou qiri mai ko iratou na ilawalawa nei Kara
ni ratou na bera tiko mai ka na qai lako mai e na 9 na kaloko e na yakavi. Ni sa vakarau tu
na nona kato, sa qai sega tu yani na ka me cakava ko Kara e na va na aua ka tarava, ni
wawa tiko. E qai dabe ki na piano kei Kameli me vukei koya e na vuli taba piano, e laki
dabe vakalailai e na mata ni nodratou vale me ratou veitalanoa voli kei Penisoni ni rau
lobika tiko na niusiveva e na nona vakarau me veikauyaka yani; ka laki vakarautaka rawa
tu na teveli ni kana me baleti tamana e na nona suka mai na cakacaka; ka qai ratou
veivuke mai vua o iratou na gane na e na kena vakasavasavataki na iyaya ni kana kei na
valenikuro ni sa oti na vakayakavi.
“Ni ratou sa gole o tamana kei iratou na gane na ki na ogaoga ni bogi o ya, sa qai kauta
vata mai o Kara na iyaya ni sasamaki, ka vukica na rumu ka kabuwacara kina na iyaya
eso, me dua na rumu ka na qai qoroi e muri. Ni qai raica ni se vo tikoga e dua na aua, sa
qai samaka kina na valenisili.
“Ni sa laki bogi sara na vanua, e na noqu suka mai na noqu veibuku, au laki irovi iratou
na gone e na nodratou rumu. Ni’u lako sivita yani na rumu ni gade ka raica na valenisili
kei na valenikuro, sa dua na ka na levu ni noqu qoroqoro.
“Ni keirau laki veitalanoataka vakaveiwatini, keirau qai vakasamataka ni sa dau
qaravivuvale na neirau goneyalewa e na nona tubucake tiko mai. Ka nanuma sara kina na
veigauna eso keirau dau raici koya e valenikuro ni vavavi kuki tiko kei iratou na gane na
lalai. Keirau nanuma talega ni a volia e dua na katuisulu e na Kirisimasi sa oti, kei na kena
ikotikoti, ka’u qai rideu ni sa solia mai vei au e dua na noqu liku balavu. Au dau
dokadokataka na daramaka na liku o ya. Sa dau qacoya na goneyalewa totoka oqo na
kena toroicakena neitou vuvale mai na nona bula mamarau.
Veivosaki • E vakavure marau vakacava o Kara vei iratou na gane na? Vei tamana? Vei tinana?
• Me vakavolekati iko vakacava ki na nomu matavuvale na veiqaravi tiko kina vuvale?
• E dau tovaki ira vakaevei na lewe ni vuvale me ra tiko savasava, ni ra liga maqosa ka
dau sasamaki?
• Na cava e vakavure yalovinaka kina na curuma mai na vale ka savasavavuka tu?
• E vakavatukanataki vakacava e na vale savasava na nodra veilomani na lewe na?
• E vakaikuritaka vakacava na bula vakayalo ni dua na vuvale na icolacola ni
qaravivuvale?
Mo vakamacalataka ni vale e savasavavuka ka maqosa tu, me logavinaka kina na Yalo ni
Turaga, e na tovaka conaka na nodra vakabauta kei na nodra yalomarau o ira na lewe na.
Me ra yalo vakacegu ka logavinaka cake vakalevu. E vanua vinaka talega me tubu ka vua
kina na nodra vakabauta kei na nodra ivakadinadina. Sa gadrevi kina na nodra duavata o
ira na lewe na, ka vakavatukanataki talega kina na nodra veivakabauti vakaira o ira na
lewena. Ka kunei kina na imawe ni gugumatua kei na cakacaka vakaukauwa.
iTavi eso ni kalasi
Mo veitokoni kei iratou na veiliutaki e na kalasi, e na kena lalawataki eso na vakatovotovo
ki na qaravivuvale e na loma ni macawa, me ra vulica kina na lewe ni kalasi na veika eso
me ra kila, ka rawa ni vakayacora e na ilesilesi ni qaravivuvale. Oqo eso na ka e nanumi
ni vinaka me caka (mo taura rawa na veivakadonui ni iliuliu vakabete ni se bera ni sureti
e dua me mai vulagi dokai):
1. Mo sureta e dua na kena dau me mai vakaraitaka ki na kalasi na kena veisau na itatara
rapa ni paipo, veisau na fiusi ni livaliva se iyaya vakalivaliva, vakavinakataka e dua na
isema itokatoka ni yaya livaliva, na kena dola na tao ni siqi se salasala ni wai, se
vakaliligi ni itaba.
2. Mo vulica na kena sema se botani na isulu, ka qarava e dua na soqoni ni botabotani kei
ira na lewe ni kalasi.
27

28
3. Mo sureta e dua na kena dau e na kena taurivaki na roka, iculacula, kei na isulu, ka qai
vakayagataka na kila oqo me navuci rawa kina na cula ni isulu.
4. Me sureti e dua na kena dau me mai vakaraitaka na veika e dodonu me laurai e na
kena laki voli na isulu cula oti kei na isulu katu, na kena wiliki ka kilai na lepeli, kei na
kena maroroi na isulu.
5. Mo sureta e dua na tina me mai vakaraitaka na nodra vakasilimi, vakaisulutaki, veisau
isulu, vakania, se veimei vei ira na gonelalai kei na gone, ka me vakaraitaka tale ga na
sala me mai vakadulai kina e dua na gone ka tagitagi tiko.
6. Me dua na kena dau e mai vakatavulica na lewai vakamaqosa se maninitaki ni ilavo,
kei na volivoli e na dinau.
7. Me veituberi e dua na kena dau e na kena ukutaki na loma ni vale, e na kena tuvai na
roka, me kata vinaka ka veisotari, kei na sala eso me ra ukutaka rawa kina na
goneyalewa na nodra vale yadudua.
8. Mo navuca ka qai qarava e dua na soqo ni kakana vakamareqeti, me vaka na soqo ni
ukutaki keke, me dua na kana e na veimataqali kakana kei vuravura, me dua na soqo
ni katalau, se dua na bogi ni saqa kakana mai liu.
9. Me dua na soqo me caka kina na veiwasei isaqasaqa ni kakana, ka me ra takiva mai kina
na kakana era taleitaka vakalevu, me ra na tovolea, ka veiwasei e na kena isaqasaqa.
10. Me dua na bogi ni “vakasaqa vakatovotovo” e na nodra wasei na kalasi ki na rua na
timi me ra vakarautaka na kakana mai na na kena icakacaka e tawa tu e na taga se kato.

Noda Nanuma na
Noda iColacola vaKalou
INAKI NI LESONI Me davo donu vei ira na goneyalewa na nodra ilesilesi vaKalou e na nodra sa na yalewa
vakawati ka marama tina.
ME VAKARAUTAKI 1. Me qai lewai: Me vakarautaki na tikidua ka tiko e na “iTinitini.”
Lesoni
8
2. Mo digitaki ira na goneyalewa me ra vakaivotavota e na italanoa, wiliivola tabu, se vosa
cavuti o gadreva vei ira.
YAVU MATAU
NI LESONI Eda Ciqoma na Lewa ni Kalou me Baleta na iTavi ni Marama
iTalanoa E sivita yani e dua ka dau butu vanua na vanua ni ta vatu ka raici iratou e lewe tolu
eratou cakacaka tiko kina. E tarogi iratou yadudua se cava ni ratou cakava tiko. Ka qai
kunei mai na nodratou sauma mai na taro na veika eratou nanuma me baleta na cakacaka
eratou cakava vata tiko. “Au tayavoroka tiko na vatu,” e sauma yani na imatai ni tamata. E
qai sauma na kena ikarua e na nona kaya, “Au rawata tiko eke e tolu na tiki ni koula e na
dua na siga.” Me qai dredre ga na kena ikatolu ka kaya mai, “Au vakaitavi tiko e na kena
tara na vale ni Kalou.”
Me vakaraitaka
o qasenivuli kei
na veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuli kei
na veivosaki
• E vakavatukanataki vakacava kina noda cakacaka na noda ituvaki ni vakasama mai na
noda qarava tiko na noda cakacaka?
• E na rawa vakacava vua na ikatolu ni tamata me na taleitaka, ka yaga vakalevu vua na
nona cakacaka?
Mo dusimaka ni rawa ni vagolei cala se davo donu na noda ilesilesi vaKalou me da
yalewa vakawati ka tina. Era raica eso na cakacaka oqo me lolovira ka ra vakacauoca kina,
ka sa tiki ni dua na iyalayala bibi na noda cakacaka, ka vakadeitaki ni se bera ni da lako
mai ki vuravura. E tiki ni noda isolisoli ka da votai kina ni da sa luvena yalewa na Kalou.
E vakamacalataka o Peresitedi Spencer W. Kimball ni da “bubului, e na bubului bibi, mai
lagi ni bera na noda mai bula vakayago eke.
“Eda veiyalayalati mai. Ka da cakava ni da sa ciqoma na ituvaki ni bula eda na mai
donuya e vuravura. . . .
“Eda sa vauci keda kina vua na Tamada Vakalomalagi, ni kevaka e na biuti keda mai ki
vuravura, ka solia vei keda me da vakayago, ka dolava vei keda na veisala e vuqa ka
kunei tu e vuravura, eda na vakasavasavataka tiko na noda bula, ka na laki vakamau ki
na vale tabu, me da susuga cake kina na noda vuvale e na yalosavasava. E dua dina na
bubului bibi oqo, ka yalayala vakamareqeti” (Spencer W. Kimball, “Be Ye Therefore
Perfect,” na nona vosa e na Salt Lake Institute of Religion, 10 Janueri 1975, t. 2).
• Na ilesilesi cava eda yalataki keda kina vua Tamada Vakalomalagi ni se bera na noda
tadu mai ki vuravura oqo? (Ni da na vakamau ka na vakavuvale.)
E veivakadreti kina o Peresitedi Kimball, “Mo kakua sara . . . ni vakacalai e na nona
dusimaki yani ki na veitavi lalai eso, ka vakasavuligataka na nomu ilesilesi vakamareqeti
me vaka e sa virikotori oti tu, me vaka nomu mai vakasucu gone ka veisusugi kivei ira
tale ga na luvena vakayalo o Tamada mai Lomalagi” (Ensign, Noveba 1979, t. 102–3).
Na Noda Kila Deivaki na Bibi ni Noda iTavi
Mo dusimaka ni veika e tukuna o ira na vuku vakavuravura ni itavi ni marama, e
vakatikina ga ka ni okati ga kina na veika e baleti ira. E vakabibitaki sara kina na nodra
dodonu na marama me ra vakaivotavota, ka tabonaki sara kina na nodra ivakarau ni bula
29

me ra dau cau vakabibi. Sa dau rai vakarabailevu na Turaga. Ka me vakaliuci tiko kina na
nodra torocake vakayadua na turaga kei na marama me ra veilomani ka veiqaravi. E na
vueti keda na itovo ni rai oqo me da levea kina na qaciqacia kei na bula rarawa.
Mo vakaraitaka ni kevaka eda okata na bula ni yalewa vakawati ka marama tina ni ka
wale ka tawayaga, sa na yaco ga me vakakina. Ia, kevaka eda kila deivaki tiko na noda
itavi va-Kalou ka liaca rawa na veika bibi e baleti keda, sa na vakaibalebale sara vakalevu
na noda itavi ka me vakaliuci vakalevu cake mai na icolacola tale eso e na vuravura oqo.
Ni da veitokoni tiko vei ira na turaga watida, ka qarava voli na noda itavi, me da
veikaroni ka veituberi ki na yalo sa savasava, eda na kunea dina na marau levu.
• E veivakalougatataki vakaevei vei keda na noda kila vinaka, ka vagolea vakadodonu na
noda vakanananu ki na itavi ni marama vakawati kei na marama tina?
• E tovaki keda tiko vakacava ki na vo ni noda bula na noda moica vakadodonu na noda
vakanananu kina itavi vakamarama?
• E na veitaqomaki vakacava na ivakavuvuli ni Turaga kei ira na nona ilumuti, mai na
noda vakacalai kina vakasama vakavuravura me baleta na itavi ni marama vakawati kei
na marama tina?
iTavi ni Marama Vakawati kei na iToma
Vosa ni Kalou Kerei ira na goneyalewa me ra wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 25:5, 14, 16, ka
vakamatatataki tu kina na ivakaro eso ni Turaga vei Emma Smith. Mo vakamacalataka ni
da okati taucoko na marama e na veivakasalataki oqo me da veivakacegui vei ira na
turaga watida e na yalo malumalumu.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me kakua sara ni vakawaletaka e dua na marama na kaukauwa vakaitamera ka sala vata
tiko na veivakacegui kei na veivukei vua na turaga watina. E na dau gadreva tiko na
veivakacegui kei na veivakauqeti me baleta na nona itavi ni turaga vakawati, me
cakacakataka na nodrau bula vakavuvale, me iliuliu ni vuvale, se dau veituberi.
Vosa cavuti E a lomaleqataka vakalevu sara o Peresitedi Spencer W. Kimball na veilesi ka sa
vakayacori vua me i Apositolo. Ka talanoataka tiko oqo na veivakacegui kei na
veivakauqeti ka vakayacora vua ko watina:
“‘Ni sa kaci mai na Lotu, eda muria.’ Ka vakababa tiko vei au na noqu vakasamataka tu
na vakaiyalayala ni ka au rawata, na noqu ligalala e na veika ni bula kei na noqu
malumalumu, ka’u sa vuabale sara kina e na lomaleqa. Me taladrodro kina na wai ni
mataqu, me sega ni mudu rawa, e na noqu tagi tiko ga. Ka me’u tagiyaso kina ka kurea
kina na yagoqu. Ka dabe tikivi au tiko e na vuloa o watiqu, me vakamasia tiko na uluqu,
ka tovolea tiko me vakadulai au. . . .
“ . . . Sa vakabulai au na watiqu. Me vakacegui au ka vakauqeti au ka me tukuna tiko ga
sa dua ga na sala sa tu me keirau muria. . . .
“ . . . Au tukuna tiko ga vei Camilla ni’u sega ni kila na ka me’u na cakava, ia au kila
deivaki tu ni sa dua ga na sala. Me qai vakauqeti au tiko ka cikeva tiko ni ka ga e sa na
yaco, me’u ciqoma na veilesi” (Edward L. Kimball and Andrew E. Kimball, Jr., Spencer W.
Kimball [Salt Lake City: Bookcraft, 1971], t. 191–92).
Veivosaki kei
na tikina me
vakaraitaka o
qasenivuli
Vosa ni Kalou
kei na veivosaki
30
Mo vakamacalataka ni qai yaco e muri o Peresitedi Kimball me dua na parofita cecere
ni Turaga.
• Me vakabibitaki vakacava na itavi ni marama watina ka nona itoma Camilla, ki na nona
bula o watina?
Mo vakamacalataka ni kevaka e davo vakadodonu tiko na noda vakanananu me baleta na
noda itavi vakamarama e na vakawati ka me da itoma tiko vei watida, eda na vakaitavi
vakabibi talega ki na nodra tiko vinaka na watida, veitalia ga se vakacava na ituvaki ni
bula era donuya. Me da kua ga ni vakawaletaka na noda itavi vakamarama.
Me dua na goneyalewa e wilika na 1 Korinica 11:11.
• Me rau dau veivukei vakacava o irau na turaga kei na marama vakawati?
iTavi ni Marama Tina ka Dauveituberi

Lesoni 8
E tukuna kina o Peresitedi David O. McKay: “E tiko tikiva yani na itutu va-Kalou na itavi
ni Tina Dauveisusu. E ilesilesi cecere, ka savasava duadua ka rawa ni votai kina [e dua
na marama]” (mai na Conference Report, Okotova 1942, t. 12–13).
• Me vakaqaqacotaki vakacava na noda itovo ni vakanananu kina noda itavi na nona
vosa oqo na parofita ni Kalou?
• Me rawa vakacava ni da vukei mai na noda kila vinaka na itukutuku ko ya ni parofita ni
Kalou me da leveya yani kina na vakasama ni marama eso ni ka vakacauocataki na
cakacaka vakatina ka icolacola dredre, me kauta tani kina na noda bula galala yadudua?
Vakamacalataka ni itavi vakatina dauveisusu e na vakatavulici keda me da dauloloma ka
dau solia na veika e baleti keda.
E kaya kina o Peresitedi Spencer W. Kimball:
“Me ra dau navunavuci ka vakavakarau na goneyalewa ki na tiko vakamau, kei na nodra
cadra ka susugi na luvedra. E nomu isolisoli dina ka ivurevure ni nomu mamarau e na kena
cecere duadua” (“Privileges and Responsibilitites of Sisters,” Ensign, Noveba 1978, t. 103).
iTalanoa E dua na marama ka tinadrau e rua na gone ka rau se bera ni vuli, e a vakadavori koya tu
na matenigacagaca, ka sa na vakaleqai koya. Ni se bera ni mate, e a qai kerea o watina vei
iratou e valenibula me kau vakatikitiki Marilyn na watina ki na dua na tutu vakatikitiki ni
lomanibai me ratou laki vakatakakana kina kei irau na luvedrau yalewa. Oqo e dua na ka
e ratou dau marautaka vakalevu kei tinadratou ni se bera ni ravuti e na tauvimate. Me
ratou qai laki dabe vata toka e na rurugu ni vunikau, ka laki kania na kedratou
ivakasigalevu, ka marautaka sara vakalevu na gauna eratou toka veivolekati tiko kina
vakavuvale. Ni sa oti na nodratou vakatatakana oqori, e qai lesu tale ki na nona
idavodavo e valenibula o Marilyn ka laki vola na veika oqo e na nona ivolanisiga:
“E dau tukuni vakawasoma vei au ni “kevaka e bulabula tu na yagomu, e sega tale ni dua
na ka e vo me nomu.’ Au qai kila tu nikua ni sega ni dina na veika e tukuni oqori, me
vaka e noqu na veika kecega, ka sega ni tu vei au na bulabula ni yago. Sa dua na isolisoli
levu sara vei au na neitou dabe toka nikua e na rurugu ni vunikau-–na watiqu lomani kei
irau na neirau goneyalewa talei. Au sega ni gadreva e dua tale na ka. Sa ivurevure ni
marau e vuabale vei au e na noqu bula oqo, na noqu itavi vakamarama vakawati kei na
noqu itavi vakatina. Ni sa tu laivi mai na kena taleitaki na vakatakakana kei na veika
vakavuravura, ia e na tiko ga kei au na noqu vuvale me tawamudu.”
Veivosaki • E vukei koya vakacava na marama vakawati gone oqo, e na gauna e tauvimate bibi tu
kina, na nona vakadavora vakadodonu na nona vakanananu me baleta na nona itavi?
• E veitokoni vakacava na itovo ni nona vakasama vei irau na nona goneyalewa me
baleta na nona itavi vakatina, me rau na laki veiqaravi kina me vaka e dua na marama
vakawati ka marama tina mai muri?
Vosa cavuti kei na
digitaki ni tikidua
veisoliyaki
iTinitini
E solia kina vei keda o Peresitedi Spencer W. Kimball na vakasama oqo, me da
vakauqeti kina.
“E ka lagilagi sara e na tabagauna kece ga na bula dodonu. Ke da marama bula dodonu e
na tabagauna oqo ni sa voleka ni laki cava na veika e okati tu me baleti vuravura, ni se
bera ni lesu tale mai na iVakabula, e ilesilesi cecere dina. Na tatara ni nona kaukauwa kei
na nona vakaitavi e dua na marama bula dodonu e na gauna oqo, e rawa ni vakatinitaki
mai na kena e donuya e na gauna tale eso ka maravu tu kina na bula. Sa mai vakatikori
eke me veivuke e na kena vakaikuritaki, taqomaki, kei na taqomaki na vuvale—na
itokatoka se iwasewase cecere duadua ni noda bula veimaliwai” (Ensign, Noveba
1978, t. 103).
31

Vakaitavi Kina
Bula Vakavuvale

Lesoni
9
Vakarokorokotaki na iTubutubu
INAKI NI LESONI Me ra na tovolea kina na goneyalewa yadudua me ra vakavinakataka na nodra veiwekani
kei irau na nodra itubutubu.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki yadua na nodra ilavelave ni veivakatarogi ka tiko e na mua ni lesoni
oqo. E rawa ni soli rawa na nodra ilavelave ni veivakatarogi e na macawa ki liu, ka me
rawa ni ra vakaleweni rawa tiko mai.
2. Mo sureti ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa cavuti
me vaka o na vinakata.
Kivua na qasenivuli Mo qai moica na nomu solia na lesoni oqo ke tiko e na nomu kalasi eso na goneyalewa ka
sega ni tiko na nodra itubutubu turaga se marama e na nodra veivale.
YAVU MATAU
NI LESONI E Rawa Ni da Vakila na Nodrau Loloma na Noda iTubutubu
iTalanoa Wilika na imatai ni wasewase ni italanoa oqo, “Cakalesoni e na Sereki.”
“E sega soti ni rawarawa vei au me’u talanoataka oqo, ka ni yaco e na gauna au se
yalowai sara kina, ka’u na sega ga ni guilecava na Kirisimasi sa oti. E vakaitikotiko e dua
na noqu itokani vinaka e na dua na delana volekati keitou, ka sa tu vei iratou na [veika
kece]—vale vakaitamera, e levu na motoka vivinaka, kei na isulu. . . . .Me’u kua ni
vakacalai kemuni—eratou vuvale vinaka ka dau marautaki au. E lewe ni veiliutaki ni
tabana levu o tamai Fuimaono, ka ratou dau veimaliwai vinaka sara e vale—na mataqali
vuvale sara ga au dau vakatoka me vuvale vinaka.
“ . . . Au dau gade vakalevu vei iratou, ka ratou sureti au sara kina vakayakavi ni bera na
Kirisimasi. Sa totoka dina na veika kece. Keitou vakayakavi e na kena rumu ka cinavi e na
kadrala, ka taurivaka na iyaya vakamareqeti ni kana kei na kena veleti lase, kei na rua na
icula kei na kena itaki. E masulaka e liu o nodratou Ta na kakana ka sa tekivu sara me
keitou kana.
“ . . . E sega vakadua me dua na gauna me’u vakailoloma mai kina e na dua na iloloma ka
sivia na lima na dola na kena isau. Ka’u sa vakasamataka voli na nona sa na tadu mai e na
bogi koya o Santa Claus. . . .
“Au laki lomalomaruataka na noqu curu ki vale e na bogi koya ni sa laki talaci au o
Brother Miller ni sa oti na vakayakavi. E kaya vuki mai, ‘Me Siga ni Sucu marautaki vei
iko oqo Cheryl. Keitou marautaka vakalevu na nomu laki tomani keitou tiko.’ E turaga
ivakarau vinaka ka rakorako. Voleka sara me’u tukuna vua ni sa rui matau na kena irairai,
ka laki qai kaya ga, ‘Sa vinaka vakalevu, au sa taleitaka dina!’
“E sogo tu na katuba ka’u laki duri tu e katuba, ka qiria tiko na lali ka`u raica voli na
takuli levu ni iboro e na lalaga ni vale. Kei na ilatilati ka dresuka na koli e na yabaki sa oti.
Au sega gona ni nakita ni’u sa vakatautauvatataka tiko na nodratou vale na Miller kei na
neitou vale ca lailai. Au rogoci Ta sara ni sa lako vakamalua tiko mai ki katuba ka se
karakaraivesa tiko mai na retio yaloyalo e na neitou rumu ni gade. Me qai dolava mai na
katuba ka codrati au mai e na nona kaya ni’u sa rui bera, ka vinaka cake me’u a tiko ga e
vale e na bogi ni se bera na Kirisimasi. Ia, me vaka ni mateni tu, au vosavosaiyaloqu voli
ni sega ni nakita na veika e tukuna.
“ . . . E sega ni dua na ka e tu e vale me vaka na iukuuku ni Kirisimasi, e dua ga na isalusalu
makawa kei na ibinibini kau ni Kirisimasi ka sobe tu kina na polo lalai ka vakabiri tu e na
pini ni drauniulu. Sa kunei votu tu na duka ni vale ka curuseseta tu na loma ni vale na
iboi ni kakana bulagi.
34

“Me qai lako mai ki katuba o Na, ka tokara tu mai na nona isulu tatara [makawa] ni
vale. . . . Au raica votu vua ni baci yacovi koya mai na mosi ni ulu. ‘Ke bau tu mada ga e
vale na luvequ me vukei au e na noqu cakacaka.’
“Au sa kila mai na kakasa ni noqu itilotilo ni sa tonawanawa mai na mataqu. Me’u dolele
yani vei tinaqu, ka kaya yani vua, ‘Vosoti au, Na,’ ka sega ni vakaibalebale dina vei au.
“Au curu ki na noqu rumu ni moce ka sogota mai na katuba, ka caqeta tani vakatikitiki na
ivava nei taciqu.
“Au sega ni kila rawa se rawa vakacava ni’u sucu mai ki na noqu vuvale, ka sega ni sucu ki
na dua tale na vuvale me vakataki iratou na Miller. E dredre sara ni`u lewe ni lotu duadua
ga e noqu vuvale. Era tukuna vei au na daukaulotu ni na dredre sara vei au na veika e tu
mai mataqu, me’u idusidusi vinaka tikoga. Au sa tovolea tiko mai, ka’u vakila ga ni ratou
vakanananu vakatani na noqu vuvale me baleta na noqu curu ki na Lotu kei na noqu
saumaki kina.
“ . . . Au sa laki davo sara ka sega mada ni masu. Au sega sara ni masu rawa. Sa rui sivia
vei au na lomaca ka’u sega ni vakabauta ni na rogoci au na Turaga.”
Veivosaki • Na cava e ituvaki ni loma i Cheryl me baleti rau na nona itubutubu? Na cava beka navuna?
• Na cava na nomu nanuma me baleti rau na itubutubu nei Cheryl?
• Na cava e rawa ni a vakayacora o Cheryl me vinaka cake kina na nodratou veimaliwai e
vale?
iTalanoa Mo wilika vakaoti na italanoa
“Au yadra e na Kirisimasi ni sa siga levu tu. Na mataka ni siga ni sucu! Ka’u duri yani e na
yalo vakanuinui ni siga ni sucu. Au daramaka yani na noqu itatara ni vale ka lako yani ki
na rumu ni gade.
“ ‘Qori na nomu, Cheryl,’ [e kaya mai o tinaqu], ka dusia yani na sova ka sega tu na kena
iolo ka vau tu e na vica na ivovo ni reveni makawa. Au nanuma sara ni sote ni
vakabunobuno me taurivaki e na vakatakata mai koronivuli, ni’u vinakata tiko e dua, ka
se sega tiko ni dua na noqu, ka qai sega. Ni’u dreta laivi mai na veva ka vakaitatara tiko
kina, au qai raica na ilobi ni ivinivo totoka au se qai bau raica vakadua. Ka cula tu me
vaka e dau cula kina e liu, ka me yaco sara na bele na ki na noqu iqurunilasawa, me qai
vakaveleya ka sosouruuru tu na kena iculacula. E rairai [sau levu] sara beka ga.
“E vakagalui au sara ga, ka`u vakatabuicegu tale ga.
“ ‘Au sega ni vakabauta rawa. Sa rui ka talei!’ Me iwewe tiko ni gusuqu e na noqu
vakarautaka tiko mai ki toloqu na ivinivo.
“ . . . E gole tani tu o Ta, au lako ga yani ka laki dabe tikiva. Ka’u sega ni lewa rawa na
noqu sa dodoka yani na ligaqu ka mokoti koya, ka’u sa sega ni nanuma na gauna au se
mokoti koya kina e liu!
“ ‘O rawata vakacava Ta? Au kila ni sa rui sau levu vei iko!’
“Me wanonova vakabalavu tu na idabedabe ka tu e matana, ka sega ni bau tukuna e dua
na ka, ka vaka e veimamayaka tiko na yame na ni via kaya e dua na ka. Me biuta kina na
ligana ki vu ni tabaqu, ka dreta tani tale vakatotolo. Au dabe vakadua tu ga e kea ka raica
na tasere ni duru ni nona tarausese balavu ka vakananuma tiko na veisemati ni veilomani
kei na lomasoli, ka qai vakadeitaka ni tiko dina ki mataqu na veika dredre” (Carol C. Otesen,
“Holiday Homework,” New Era, Tiseba 1972, t. 22-23).
Veivosaki • Me laki vagolea tale vakacava na icavacava ni italanoa na nomu nanuma me baleta na
tama i Cheryl?
• Na cava o nanuma kina ni rau sega ni veiyaloni vinaka kina o tama kei luvena
goneyalewa oqo?
• Na cava soti e dusimaka na italanoa oqo ni rau taleitaki Cheryl o irau na nona itubutubu?
• O dau lialiaci beka e na so na gauna me baleta na nodrau lomani iko na nomu itubutubu?
• Na sala cava soti e rau dau vakavatukanataka kina o irau na nomu itubutubu na nodrau
lomani iko?
• Mo tovolea vakacava mo dau veiyaloni vinaka kei irau na nomu itubutubu?
35

E Ki Kina Nomudou Tiko Veilomani Na Nomu Volekati Rau na Nomu iTubutubu
Mo vakamacalataka ni na tubu cakena noda loloma kei na noda marautaki ira na tamata,
ni da sa kila cake vakavinaka na veika e baleti ira, na veika era sotava mai, kei na veika e
tu e vu ni yalodra.
Veivakatarogi Kevaka era sa vakalewe na rawa o ira na goneyalewa na nodra ivola vakarau ni
veivakatarogi, me qai veivosakitaki e na gauna oqo. Kevaka e se bera, me qai veisoliyaki
vei ira yadudua na goneyalewa na kena ilavelave ka sa vakarautaki tu. Mo vakauqeti ira
me ra vakalewe na vakaoti e na loma ni macawa mai oqo. Kevaka era sega ni vakalewe na
oti, me ra qai kere veivuke vei ira na nodra itubutubu me baleta na kena isau.
36
Na Cava ko Kila me Baleti Tinamu
1. Yacana ni sucu
2. Vanua e sucu kina
3. E susugi beka mai vei rau na nona itubutubu?
4. Na iwiliwili ni gane na kei na tacina
5. E ikavica ni gone vei iratou na veitacini (qase se gone duadua, se cava?)
6. Na nona cakacaka o tamana
7. Eratou tiko vinaka beka vakailavo?
8. Lotu cava na nona vuvale
9. Na veika cecere vakayalo cava soti sa sotava?
10. E so tiko na ivakarau vakavanua se tikina vakaitikotiko e baleti koya?
11. E vakacava na ivakarau ni nona veimaliwai kei irau na nona itubutubu?
12. Na ivakatagedegede ni vuli sa yacova mai?
13. Na cava e guguilecavi dredre vua mai na nona gauna ni vuli?
14. E a cakacaka beka ni se bera na nona vakamau?
15. Na cava na ka e nanamaki tiko kina e na nona bula?
16. Na cava e dau kune marau kina?
17. Na cava e dau vakararawataki koya?
18. Na veika dredre cava soti e sa vorata rawa mai?
19. Na cava e taleitaka duadua me ratou cakava vakavuvale?
20. Na cava e dau cakava e na nona gauna galala?
Na Cava o Kila me Baleti Tamamu
1. Yacana
2. Vanua e sucu kina
3. E susugi beka mai vei rau na nona itubutubu?
4. Na iwiliwili ni gane na kei na tacina
5. E ikavica ni gone vei iratou na veitacini (qase se gone duadua, se cava?)
6. Na nona cakacaka o tamana
7. Eratou tiko vinaka beka vakailavo?
8. Lotu cava na nona vuvale
9. Na veika cecere vakayalo cava soti sa sotava?
10. E so tiko na ivakarau vakavanua se tikina vakaitikotiko e baleti koya?
11. E vakacava na ivakarau ni nona veimaliwai kei irau na nona itubutubu?
12. Na ivakatagedegede ni vuli sa yacova mai?

13. Na cava e guguilecavi dredre vua mai na nona gauna ni vuli?
14. E a cakacaka beka ni se bera na nona vakamau?
15. Na cava na ka e nanamaki tiko kina e na nona bula?
16. Na cava e dau kune marau kina?
17. Na cava e dau vakararawataki koya?
18. Na veika dredre cava soti sa vorata rawa mai?
19. Na cava e taleitaka duadua me ratou cakava vakavuvale?
20. Na cava e dau cakava e na nona gauna galala?
Veivosaki Vakuria na veivosaki e na kena taurivaki tiko na ilavelave ni veivakatarogi.
Lesoni 9
• E rawa beka ni kila na vuna e vakakina koya na nodra nanuma na itubutubu me baleta
na qaravi Kalou (se na Lotu)?
• Me tokoni iko vakacava e na nomu tovolea tiko mo kila vinaka na veika e baleta na
nodrau bula mai liu na nomu itubutubu, mo kila vinaka kina na ituvaki ni lomadrau?
• E na rawa vakacava, mai na nomu kila na veika e lavaki e na veivakatarogi, me tokona
cakena nomu veiwekani kei rau o tamamu kei tinamu?
Me tini na veivosaki e na nomu vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni qai bula
vakavoleka sara na goneyalewa ka talanoataki tiko kei tamana mai na nona sa qai kila
vinaka na yalo i tamana. Mo dusimaka tale ga ni ra veivolekati sara na goneyalewa kei ira
na tamana mai na nodra kila vinaka na veika e baleti ira.
Sa Vakaroti Ira Yadudua na Goneyalewa o Tamada Vakalomalagi Me Ra Vakarokorotaki
Rau na Nodra iTubutubu
Vosa ni Kalou Me ra cega na Lako Yani 20:12. Sa vakaroti keda o Tamada Vakalomalagi me da
vakarokorokotaki rau na noda itubutubu. Ni se bera ni qai wilika e dua na goneyalewa na
Lako Yani 20:12, me ra vakauqeti na goneyalewa me ra vakarogoca matua na isolisoli e
sala vata tiko na ivunau.
• Na veivakalougatataki cava e soli vei ira era vakarokorokototaki ira na nodra itubutubu?
• Na cava na ibalebale ni yalayala oqo?
• Na cava o nanuma e vakavuna me solia kina na Kalou na ivakaro me da
vakarokorokotaki ira na noda itubutubu?
Me dua na goneyalewa e wilika na vosa nei Paula e na Kolosa 3:20.
• Na cava na vuna e tukuna o Paula ni vu ni noda talaidredre vei ira na noda itubutubu?
Me vakamacalataki ni da na vukei mai na noda vakarokorokotaki ira na noda itubutubu
me da veivolekati sara kei ira. Ka na vakarautaki keda tale ga yani me da veilomani
vakavinaka ka vakamuria na Tamada mai Lomalagi.
Eda sa Vakacolati Me da Vakavinakataka Cakena Noda Veimaliwai kei na Noda iTubutubu
Taro saumi lo • E vukea beka vakaikoya na veivakaroti ni Kalou mo vakarokoroko ka vakarorogo vei irau
na nomu itubutubu, mo veiyaloni vinaka kina kei irau?
Papa ni volavola
kei na veivosaki
• Na cava soti e rawa ni ko vakayacora me vinaka sara kina na nomu veiyaloni kei irau
na nomu itubutubu?
Ni ra sausaumi tiko mai na goneyalewa, qai tuvana tiko e na papa ni volavola na veika
era tukuna mai. Oqo e vica na ka me soli vakasama ki na veivosaki:
37

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me vinaka cake kina na noqu veiyaloni kei irau na noqu
itubutubu, au na—
1. Dau vakarorogo.
2. Dina tiko vei irau e na noqu na sega ni vosa vakaca vei rau.
3. Mamarau vei ira na lewe ni vuvale.
4. Tamata vinaka.
5. Veivuke e vale.
6. Yalomatuataka na veika e baleti rau.
7. Dau vakavinavinaka tiko ga.
8. Veiwasei kei irau me baleta na noqu leqa, kei na veika au
vakanamataka tiko.
9. Dau tukuna rawa tiko vei irau na vanua au na lakova.
Mo vakamacalataka ni rawa ni cakava e vuqa na ka na goneyalewa me vakavinakataka
cake kina na nodratou veiyaloni kei irau na nona itubutubu. Era na duidui na itubutubu e
na veika era na marautaka, ka sala vinaka ni nodra vakarokorokotaki na itubutubu na
noda bula vakarokoroko. E na sega ni veisautaki rau rawa na nona itubutubu o koya na
goneyalewa, ka na rawa ga ni ra vakaqaqacotaka na nodra veiwekani kei ira mai na nodra
veisautaka na nodra bula. E dua na idusidusi oqo mai vei Elder Loren C. Dunn:
“Au nanuma kina e dua na vakatasuasua ka se qai caka walega oqo me iyaloyalo yavala. Ka
vakananumi kina na nodrau veimaliwai e dua na cauravou ka se qai suka mai na ivalu kei
tamana. E rau sega ni dau veivolekati sara e liu. Me talanoataki kina na nodrau veilomani na
veiluveni, ka rau sega ni vakavatukanataka ni rau sega ni vakavotuya na dui lomadrau,
ka yaco kina vakalevu na nodrau veiriti ni rau sega ni kila vinaka na dui lomadrau. . . .
Me qai tikina cecere duadua ni italanoa na nona vosa vakaoqo o luvena vei tamana:
“‘Au sega soti ni dau taleitaki iko ni’u se gone mai Ta, ni o sega vakadua ni vakaraitaka vei
au na nomu taleitaki au, ka’u qai kila tale ga ni’u sega talega ni dau tukuna vei iko na
noqu taleitaki iko. Ta, au via kaya kina vei iko oqo: Au taleitaki iko vakalevu.’
“Me rau veimokomoko tu na veitamani me dua na gauna ni rau sa mai luvuci tu e na
nodrau veilomani ni vica vata na yabaki, ka rau sega ni dau vakavotuya. Ke a sega ni mai
yaco na veika oqo, ke a sega ni liaca ko luvena na nona sega ni nona talaucaka na nona
loloma me vakai nona itubutubu” (mai na Conference Report, Epereli 1969, t. 22-23; se
Improvement Era, Jiune 1969, t. 52–53).
Papa ni volavola Vola Talaucaka na nomu lomani ira e na papa ni volavola.
kei na italanoa E tekiduru ka masumasu e dua na goneyalewa vua na Tamada mai Lomalagi, me
vakavinakataka na nona veiwekani kei irau na nona itubutubu. Ni masu tiko, sa lomana me
vakavinavinaka vua na Turaga me baleti rau kina na nona itubutubu, e dina ga ni se bera ni
bau vakayacora vakadua mai liu. Ni se qai cavuta tiko na nona vakavinavinaka, sa vakasinaiti
mai na lomana e na veika e dodonu me vakavinavinakataki rau na nona itubutubu. E duri
mai kina e na vakamolimoli ni sa vakalasikati vua ni rau sa luve ni Kalou tale ga o irau,
me vakataki koya ga.
Papa ni volavola Mo kuria na Masulaka na veivuke e na veika e volai e na papa ni volavola.
Taro saumi lo • Na cava mo vakayacora mo vakaqaqacotaka kina na nomu veiyaloni kei irau na nomu
itubutubu, ka mo vakamarautaki Tamada Vakalomalagi kina?
38
Ogaoga me lewai
1. Lalawataka e dua na ogaoga me qaravi kina na “Vakarokorokotaki na iTubutubu.”
2. Mo navuca e dua na ituvatuva me rawa ni vakamuria e vale o ira na goneyalewa, kei
ira na gane na, na tacina, me vakavatukanataki kina na nodra vakarokoroko kei na
veidokai vei irau na nodra itubutubu.
3. Mo dusimaka na nomu vakasama me ra volavola o ira na goneyalewa vei ira na nodra
itubutubu me ra vakaraitaka kina na nodra vakavinavinaka.
4. Me ra caka ilalawa vakaiira na goneyalewa me baleta na kena vakaraitaki na
vakarokoroko vei nodra itubutubu.

1. Yacana ni sucu
2. Vanua e sucu kina
Na Cava ko Kila me Baleti Tinamu
3. E susugi beka mai vei rau na nona itubutubu?
4. Na iwiliwili ni gane na kei na tacina
5. E ikavica ni gone vei iratou na veitacini (qase se gone duadua, se cava?)
6. Na nona cakacaka o tamana
7. Eratou tiko vinaka beka vakailavo?
8. Lotu cava na nona vuvale
9. Na veika cecere vakayalo cava soti sa sotava?
10. E so tiko na ivakarau vakavanua se tikina vakaitikotiko e baleti koya?
11. E vakacava na ivakarau ni nona veimaliwai kei irau na nona itubutubu?
12. Na ivakatagedegede ni vuli sa yacova mai?
13. Na cava e guguilecavi dredre vua mai na nona gauna ni vuli?
14. E a cakacaka beka ni se bera na nona vakamau?
15. Na cava na ka e nanamaki tiko kina e na nona bula?
16. Na cava e dau kune marau kina?
17. Na cava e dau vakararawataki koya?
18. Na veika dredre cava soti e sa vorata rawa mai?
19. Na cava e taleitaka duadua me ratou cakava vakavuvale?
20. Na cava e dau cakava e na nona gauna galala?
1. Yacana
2. Vanua e sucu kina
Na Cava o Kila me Baleti Tamamu
3. E susugi beka mai vei rau na nona itubutubu?
4. Na iwiliwili ni gane na kei na tacina
5. E ikavica ni gone vei iratou na veitacini (qase se gone duadua, se cava?)
6. Na nona cakacaka o tamana
7. Eratou tiko vinaka beka vakailavo?
8. Lotu cava na nona vuvale
9. Na veika cecere vakayalo cava soti sa sotava?
10. E so tiko na ivakarau vakavanua se tikina vakaitikotiko e baleti koya?
11. E vakacava na ivakarau ni nona veimaliwai kei irau na nona itubutubu?
12. Na ivakatagedegede ni vuli sa yacova mai?
13. Na cava e guguilecavi dredre vua mai na nona gauna ni vuli?
14. E a cakacaka beka ni se bera na nona vakamau?
15. Na cava na ka e nanamaki tiko kina e na nona bula?
16. Na cava e dau kune marau kina?
17. Na cava e dau vakararawataki koya?
18. Na veika dredre cava soti sa vorata rawa mai?
19. Na cava e taleitaka duadua me ratou cakava vakavuvale?
20. Na cava e dau cakava e na nona gauna galala?
Lesoni 9
39

Lesoni
10
INAKI NI LESONI Me ra vakaitovotaki na goneyalewa e na veitokoni kei na yalodina kina nodra vuvale.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 4 kei na 5, e laurai kina na lewenivale era veitokoni tiko, ka kunei e na daku ni
ivola vakarau oqo. Mo vakaraitaka e na gauna veiganiti kaya e na gauna ni lesoni.
2. Mo lavetaka na tikiniivola mai na iVola Tabu e na iTinitini ni lesoni me baleti ira
yadudua na goneyalewa.
3. Mo veilesi vei ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, wilika na vosa ni Kalou
se vosa cavuti, me vaka o na vinakata.
Me kila o qasenivuli Ni o vakavakarau kina lesoni oqo, mo nanumi ira tiko na goneyalewa ka na sega ni tiko e
vale o tamadra, tinadra, se ganedra kei na tacidra, se sega ni gugumatua tiko e na Lotu o
ira na tacidra se wekadra.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Me vakaraitaka o
qasenivuli kei na
veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuliH3
Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakananuma mada na gauna era talanoa tiko kina vei
ira na nodra itokani, ka qai vakila ni ra sega ni vakarorogo o ira na nodra itokani, se
kauwai ki na veika era tukuna tiko.
• Na cava o dau vakasamataka ni ra dau sega ni kauwai o ira na nomu itokani ki na veika
o tukuna tiko?
• Na duidui cava o rawa ni raica ni ra vakarorogo na nomu itokani ka kauwai kina veika
o tukuna tiko?
Mo dusimaka ni da gadreva taucoko na nodra veivakadonui ko ira na tamata era na solia
vei keda na nodra veitokoni, yalodina, kei na veivakauqeti. E rawa ni ivurevure ni
kaukauwa, gugumatua, kei na tudei na nomu vuvale, ni ra veitokoni ko ira na lewe na. Sa
vakarota na Turaga vei keda me da duavata vakavuvale. Na yaloveilomani e tiki ni bula
bibi ka na yavu ni vuvale Yalo dodonu e na Gauna Oqo. Ka na kunei oqo mai na nodra
veitokoni ko ira na itubutubu vei ira na luvedra, ko ira na luvedra vei ira na nodra
itubutubu, kei ira na luvedra me ra veitokoni vei ira na tacidra kei na ganedra. Me tovaka
na kena laki cava vakavinaka na noda vuvale ki na bula tawamudu, e dodonu me da
cakacaka e na duavata ka dau veitokoni.
Vosa cavuti “Mo dua vei ira e na veisusugi ka veivakacokotaki. Mo dua vei ira na dau veinanumi ka
yalo veivosoti, ka vakanamata ga ki na veika vinaka mai na tamata kecega. Mo talaci ira
na tamata yadua e na itutu ni bula e daumaka cake mai na kena era a sotava e na gauna o
ni veisotari kina” (Marvin J. Ashton, mai na Conference Report, Epereli 1992, t. 26; se
Ensign, Me 1992, t. 20).
Veivosaki • O cei beka e rawa ni da raica ni ra dau veitokoni? (O ira na itubutubu, ganeda, tacida,
kei ira na wekada eso, qasenivuli, itokani, kei ira na vakaitutu e na Lotu.)
• O cei tale beka era dau tokoni keda, ka sega ni da dau raica votu? (Noda itubutubu
vakayalo, ira ka dau lomani keda era sa takali yani, kei ira era se bera tiko ni sucu mai.)
Me vakaraitaka
o qasenivuli
40
Veitokoni Kina Vuvale
Mo vakamacalataka ni bibi kivei keda da kila na gauna kei na sala me da veitokoni kina
vei ira na lewe ni noda vuvale. E dua na sala vinaka me da tekivutaka kina na noda
veiyaloni kei ira na noda lewenivale, me da vukei ira e na nodra itavi ni Lotu, cakacaka,
vuli, kei na cakacaka e vale. E dodonu me da kila vinaka na gauna e vakalatilati kina vei
ira eso na ka dredre.

Tokoni Tamamu
Veivosaki Mo vakamacalataka ni sa icolacola ni tama e na vuvale na veika vakayalo kei na veika ni
bula, me vaka ni sa iliuliu ni vuvale.
• Na icolacola cava soti e okati me nodra na tamamuni e nomuni dui vuvale? (E duidui
na nodra ituvaki ni bula, ka na duidui vakakina na isau ni taro era na solia mai, me wiliki
kina na veika era na qarava na tama e na duidui ni ivakatagedegede ni bula era dui
sotava na vuvale, me ra vakaitavi e na icolacola vakayago, veika ni bula vakayalo, veika ni
vuli, kei na tikina me baleta na lotu.)
• Mo kila vakacava na veika e vakacolati vei tamamu e na vuku ni nona ogaoga e na
veisiga yadua kei na nona itavi vakalotu? Mo veivuke vakacava vei tamamu e na nomu
itavi bibi eso oqo?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo dusimaka ni ra vulica vakavinaka cake, ka dau masulaka o ira na goneyalewa me
baleta na icolacola bibi eso nei tamadra, era na qai kila na bibi ni nodra itavi, ka ra na
goleva kina na sala eso me ra veitokoni ka veivuke kina kivei ira. E na so na gauna, e na
vinaka duadua beka me ra masumasu ga me baleti ira. E rawa talega ni ra kerei tamadra
me ra masulaki, se soli na nodra veivakalougatataki, kevaka era gadreva. Mo vakaraitaka
vakamatata ni rawa ni vakavatukanataki na kaukauwa mai na veitokoni.
Veivosaki • Na gauna cava beka o na gadreva kina na veivuke kei na veivakalougatataki o gadreva
mai lagi? (E na gauna ni veitarogi, na kena tekivu na iwasewase ni vuli, e na nomu
vakaitavi vosa, e na nomu toki, kei na so tale na gauna.)
Mo vakamacalataka ni so na gauna eda na gadreva kina vakawasoma na veivuke mai vua
na Turaga, mai na noda vakasosataki tu e na nuiqawaqawa, veivakatovolei, se veitemaki.
Era na veivukena itubutubu vei ira na luvedra, kevaka era kila na veika era gadreva. Sa
noda itavi gona kina me da veiwasei kei ira na noda itubutubu e na veika eda
vakanamata kina, ka dau kerea na nodra veivuke.
• E rawa vakacava ni vakavatukanataki mai na nomu kere veimasulaki vei tamamu na
nomu veitokoni vua? Mo vakamatatataka ni na sega beka ni na soli veivakalougatataki e
na veimasulaki o koya na tama ka sega ni lewe ni matabete, e na rawa ga ni veivuke e na
so tale na ka o na gadreva.
iTalanoa kei
na veivosaki
Mo talanoataka na italanoa oqo, ka taroga me vaka e sa tuvai tu me vakavure veivosaki
kina vei ira na lewe ni kalasi.
Ni tiko tani mai vale o Sera e na vuku ni vuli e na vuli torocake, e mani sotava eso na
imoimoi ni bula dredre, ka gadreva sara vakatotolo na veivuke e na ivakasala. Me vaka ni
dau luluqa voli o tamana e na Lotu, sa nanuma o Sera ni dodonu ga me kere veivuke vua.
E sega soti ni goleva mai na leqa nei Sera o tamana e na kena vakavotui taumada vua. Ka
qai solia e muri vua na ivakasala veiganiti kei na veika e donuya tiko. Ni qai laki vakatusa
o tamai Sera vei tinana, “E yacovi au mai na yalo marau ni kere ivakasala vei au o
luvequ.”
• E vakavatukanataka vakacava o Sera na nona veitokoni vei tamana?
• Na cava e rawa ni laki vakalasikati sara e muri mai na nona kere ivakasala o
Sera vei tamana?
• E na vakacava na itovo ni nodrau veimaliwai e dua na tama kei luvena yalewa, ka rau
dau veitokoni vakaoqori?
Mo vakamacalataka ni sa vaka ga eda dau gadreva na nodra veivakacerecerei o ira na tani
mai na veika eda rawata, se mai na noda rawata vinaka e dua na itavi, e vaka talega kina
o ira na tamada. Me vola kina e dua na goneyalewa e dua na ivolakoso vei tamana e na
nona siga ni sucu. Me qai laki tinia e na nona kaya, “O turaga cecere duadua au se bau
sotava mai. Ni’u dau rogoca na nodra tukuna na ka rogorogo ca o ira na noqu itokani me
baleti tamadra, au sa qai marautaka ga vakalevu ni o noqu itubutubu. Au taleitaki iko
dina sara vakalevu. Vinaka vakalevu na veika o dau vakayacora vei au, ka vakabibi na
nomu ivakarau vinaka.”
• Na yalo vakacava beka e na vakavureya vua e dua na tama na ivola vakaoqo?
41

• Na sala cava soti beka e rawa ni da vakavatukanataka kina na noda loloma,
vakarokoroko, itovo vinaka, kei na yalo vinaka?
Mo tarogi ira na goneyalewa me baleta na iotioti ni gauna era vakavinavinakataki
tamadra kina e na dua na ka, mai na kedra irairai kei na veika era cakava?
• Me rawa vakacava vua e dua na goneyalewa me vakavatukanataka na nona
vakavinavinaka e na veika oqo: na nodra marautaka na veika e vale, nodra isulu,
ivakasala, idusidusi vinaka, kei na nodra bula mai ki vuravura?
Papa ni volavola Me ra soli vakasama na goneyalewa ka qai volai e na papa ni volavola na sala tale eso e
rawa ni ra veitokoni kina vei tamadra o ira na goneyalewa.
Tokona na Tinamu
Veivosaki • Na itavi cava soti e duidui ka ra vakacolati kina na tinamuni e na nomuni dui vuvale?
(Me okati e na isau ni taro oqo na vakasama ni nodra vakaivotavota o ira na tina e na
veika me baleta na veika vakayago, vakayalo, veika ni vuli, kei na veika ni lotu.)
Mo tokoni ira na goneyalewa me ra kila na bibi ni itavi ni veisusugi, kei na veika era
cabora kina na nodra bula.
• Na cava soti na ka e dau vakayacora vakaveitaravi o tinamu e na veisiga? Na cava soti e
dau okati ki na nona ilesilesi ni Lotu? Na cava soti o rawa ni vakayacora mo veivuke kina
vei tinamu e na nona icolacola bibi?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
iTalanoa kei
na veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni imatai ni vakatagedegede ni nodra
veitokoni vei tinadra na nodra kila na veika era vakaitavitaki kina. Mo vakamacalataka ni
vuqa na ka era vakayacora me ra tokoni tamadra kina, e rawa ni vukei ira talega me ra
veitokoni kina vei tinadra. E rawa ni ra kere veivuke vei tinadra, me ra veimasulaki vei
tinadra, ka vakavotuya na nodra vakavinavinaka vei tinadra e na vuku ni veika vinaka
era dau vakayacora.
Mo talanoataka na italanoa oqo:
E laki raica mai e dua na goneyalewa eso na ivola maroroi nei tinana, ni sa mate o tinana,
ni ra vau ka maroroi vinaka tu. Sa veivakadrukai sara vua ni dau karona ka taqomaka ko
tinana na ivola eso, ka vakavatukanataki kina vua, na nodra loloma kei na
vakavinavinaka o ira na lewe ni nona vuvale, mai na veiyabaki sa oti yani. Ka sa nona
iyau dredre sara. Ni lecava tu na kena bibi o goneyalewa vei tinana na veika oqo.
• Na cava beka e na nanuma e dua na tina ni ra vakavinavinaka vua o ira na luvena me
baleta na veika e dau vakayacora? Ko kila beka ni na lialiaci, ke sega ni dua e
vakavinavinakataki koya?
Tokoni Rau na Nomu iTubutubu
Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni ra gadreva na nodra itubutubu na
vakavatukana ni nodra veitokoni. E duidui na vuvale yadua, kei na veika era donuya, ka
vakaikuritaki kina na nodra icolacola vakaitubutubu.
iTalanoa Mo talanoataka na italanoa oqo ka vakaliuci kina na veika e vakayacora e dua na
goneyalewa me tokoni rau kina na nona itubutubu.
E na gauna e lesi kina o turaga watina me lewe ni veiliutaki e na iteki, e cavuta e kina e
dua na marama na nona vakavinavinaka vua na luvena goneyalewa ulumatua e naj vuku
ni nona dau veitokoni. E qai cauraka na nona veivuke vua o Kristin e na vuku ni
nodratou maroroi na luvena e walu e na gauna e se bisopi tiko kina o watina. Ka
vakaraitaka talega na veika e vola tu o Kristin e na nona ivolanisiga ni sa oti e dua na
yabaki vakacaca mai na nona vola. E vaka oqo na veika e vola: “Au kila ni se sega sara ni
maucokona na veika me’u vakayacora vei iratou na noqu vuvale, ka’u sa navuca kina oqo
me’u na veivuke vei iratou e na gauna ga eratou gadreva kina. Ni sa roro tiko mai na
nona sucu e dua tale na taci keitou, e na gadreva sara vakalevu ko Na na veivuke. Au
gadreva me’u na volekati koya tiko e na gauna e gadrevi au kina. Ka’u kila ni’u sa qaravi
Tamada Vakalomalagi tiko e na noqu veiqaravi kina noqu vuvale.”
42

Lesoni 10
Veivosaki Mo veiwasei vei ira na goneyalewa e na veika e yaco oqo, ka qai tarogi ira se cava era na
vakayacora ke ra donuya na veika e sotavi oqori me vakavatukanataki kina vei ira na
nodra itubutubu na nodra loloma kei na veitokoni.
1. Sa davo bibi tu o bumu e na tauvimate, ka sa gadrevi na veivuke e nona vale.
2. E vakaleqai tukamu vakalevu na mate ni uto, ka sa na mai tiko kei kemudou e vale.
3. E vakananumi nikua na nodrau siga ni vakamau na nomu itubutubu.
4. E siga ni lolo na Siga Tabu mai oqo, ka o kila deivaki tu na veika dredre e vakalatilati tu
vei tinamu.
5. E gadreva tiko na veivuke o tamamu, ia e dua na nomu itokani o na via veitomani kaya
tiko e na suka ni vuli.
6. E rau na sega ni tiko vakadede e vale o tamamu kei tinamu nikua, ka ratou na suka mai
na vuli o iratou na tacimu kei na ganemu gone e na gauna vata ga o suka mai kina.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Tokona na Ganemu kei na Tacimu Yadudua
• Na cava beka na vuna e dau dredre kina mo vakaraitaka na nomu veitokoni vei ira na
ganemu kei na tacimu?
Mo vakaraitaka ni ra dau mamadua eso me ra vakaraitaka na nodra loloma vei ira na
ganedra kei na tacidra. Ka so era dau vakasewasewani ira na ganedra kei na tacidra, ka
sega ni tokoni ira cake.
iTalanoa E talanoa o Sister Emma Rae McKay, na wati Peresitedi David O. McKay, me baleta e dua
na goneyalewa ka dau vakatagi ka seresere vei ira na vulagi, kei ira na nona itokani.
“E qai rogoci koya e na dua na siga o gane na qase, ka laki veiwalitaki koya ka dredrevaki
koya e na nona kaya, ‘O nanuma beka ni ra via rogoca na domomu o ira na tamata. Era
vakarorogo lasu walega.’ Sa qai dredre sara vua me laga sere ni sa oti o ya; ka me dau qai
laga sere walega ni sega ni tiko voleka o gane na. E na veivanua kecega era gole kina, me
ra dau veimasulaki [na veiganeni kei na veitacini] me ra torocake tikoga, ka dau gadreva
vakabibi me ratou tiko na nona vuvale e na gauna e dau mamadua kina ka rere. Na ka ga
e gadreva voli, na vakavinavinaka me tokoni kina na nona gugumatua kina veika e
vakaitavi kina, ka dodonu me ra vakayacora oqo o ira na lewe ni nona vuvale. Me qai
kilai rawa kina na kena talei na nodra veitovaki ka veivakacecerei o ira na lewenivale ni
sa oti e dua na itavi” (Emma Rae Riggs McKay, The Art of Rearing Children Peacefully
[Provo: Brigham Young University Press, 1952], t. 11).
iTalanoa E vakananuma e dua na goneyalewa na nona dau vakaraitaka o tamana na sala me ra
dau veitokoni kina o ira na lewenivale. “E kauta mai kina ki na neitou rumu ni gade [o
tamaqu] e rua na vokete—e dua e sinai tu e na wai, ka dua e lala. Ka qai mai kerea me
keitou vakananuma eso na ka e veivakayalolailaitaki se veivakacudrui e na siga o ya. E na
veika taucoko keitou cavuta, me qai takia tani mai na vokete e dua na bilo wai. Ka qai
tukuna vei keitou, ni da vaka na vokete tawa oi keda taucoko, ni yaco ga e dua na ka me
vakayalocataki keda, sa takivi tani mai vei keda na noda rokovi. Sa na drekea sobu tiko na
noda dokai keda vakaikeda [me yacova sara ni sa na maca vakadua]. E qai goleva na
vokete ka dua. Sa qai kere ivakasala mai e na sala eso e na vakasinaiti tale kina na nona
vokete o koya ka sa maca tu. Mai na veivakasama taucoko tale e soli, sa qai takiva tale
kina na bilo ki na vokete lala. Sa qai dusimaka o Ta ni dau mai tawa tale na noda vokete e
na noda veivale, ka dodonu kina me da raica ka uqeti me baleti ira na lewe na, ni sa noda
icolacola me da veitokoni ki na kena vakasinaiti na nodra gagadre na ganeda kei na
tacida” (Eric G. Stephen kei Judith Stephan Smith, What Families Are Doing [Salt Lake City:
Deseret Book Co., 1981], t. 57–587).
Papa ni volavola
kei na veivosaki
Mo tuvana e na papa ni volavola na sala eso e rawa ni ra vakacokotaka kina o ira na
goneyalewa na nodra veitokoni vei ira na ganedra kei na tacidra. Mo vagolea na
veivosaki, mai na kena taurivaki na italanoa ka se qai oti ga oqo, kei na veika e vakaraitaki
e na papa ni volavola me yavu ni veivosaki. E rawa ni o vakalasikata cakena taro eso oqo:
• E dau vakacava na itovo ni nomu vakasama ni dau vakaicocovi e dua na nomu
lewenivale, se rawata e dua na ka qoroi? O dau vota beka vei ira na tani na ka o taukena?
Na gauna cava ko dau gumatuataka kina na nomu vakavatukanataka na nomu veitokoni
vei ganemu se tacimu? E vakaevei na ituvaki ni nomu veimaliwai vua e na nomu
43

vakayacora na veika oqo? O dau waraka beka me dua e vakayacora vei iko e dua na ka
vinaka ni se bera ni o veitokoni vei ira?
Veivosaki • Na cava soti beka e rawa ni ra vakayacora eke o ira na goneyalewa me
vakavatukanataki kina na nodra veitokoni?
1. E kaulotu tiko o ganemu.
2. E dua na tuakamu yalewa vakawati kei watina, ka rau dau sega ni gade vakalevu e na
vuku ni luvedrau lalai e vica.
3. Sa lesi na tacimu gone me qai masu vakadua e na isoqosoqo ni Lalai.
4. Sa na tosoicake tale na itutu nei ganemu e na matabete.
5. E na taba piano tiko e dua na tacimu e na Lotulevu mai oqo. E dua na veva ni veitarogi
dredre o na dabeca tiko e na Vakaraubuka.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
44
iTinitini
Me dua na lewe ni kalasi e wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 108:7. Mo vakaraitaka vei
ira na goneyalewa ni rawa ni dewa na nodra yalo veitokoni. E rawa ni dewa na yalo
veitokoni oqo mai vei ira kivei ira na nodra lewenivale yadudua, me kau tani kina na yalo
veiqati, ka me ra dau veitovaki kina nodra tiko veilomani ka duavata vakavuvale.
Taurivaki ni Lesoni
Mo dusimaka vei ira na goneyalewa me ra vakayacora e na macawa ka tu mai e dua na ka
me vakavatukanataki kina na nodra veitokoni vei tamadra, tinadra, ganedra, kei tacidra.

Tubu ka Yalomatua e
na Rawa-ka, Wase 1
INAKI NI LESONI Me ra yalomatua na goneyalewa yadudua ni ra sa tubu cake tiko me ra vakatulewa e na
vukudra, ka ra na tovolea tiko me ra dau nuitaki ira ga vakai ira.
Lesoni
11
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 6, 7, 8, kei na 9, E dua na Yalewa gone, E dua na Goneyalewa, O Rau na
Veiwatini Yalewa kei Tagane, E dua na Tina kei Luvena Gone. Era tiko taucoko e na
daku ni ivola.
2. Me vakarautaki rawa na peni kau me baleti ira na lewe ni kalasi.
3. Mo lavetaka na ilavelave ni vakatataro e na tabana ka tarava vei ira na goneyalewa
yadudua, se mo na qai wilika e cake vei ira.
4. Me qai digitaki: Mo vakarautaka e dua na ilavelave ni serekali, “Uku Mai,” me ra kauta
na goneyalewa yadudua ki nodra veivale.
5. Mo lesi ira rawa na goneyalewa me vakaitavi e na wilivola tabu, talanoa, se vosa cavuti,
me vaka o na gadreva.
YAVU MATAU
NI LESONI Eda na sega ni Vakanuinui Tani Tale, Ni da Sa Yalomatua Mai
Me vakaraitaka
o qasenivuli kei
na veivosaki
Mo vakaraitaka na itaba ni yalewa mai na duidui ni nodra yabaki. Mo kerei ira na
goneyalewa me ra vakasamataka mada na kedra itaba na yalewa oqori. Mo taurivaka na
taro me vakauqeta na veivosaki e na kena tomani mai na veika eda rawata ni sa toso tiko
na noda yabaki ni bula. Me vakaoqo:
• Na cava e rawa ni cakava e dua ka sa yabaki lima ka sega ni rawa ni vakayacora na
gone dramidrami? (Me lako, vosa, vakaisulutaki koya, me digidigi e na veika rawarawa,
kei na so tale.)
• Na cava e rawa ni cakava e dua ka yabaki ruasagavulukarua, ka sega ni rawata o koya e
se qai yabaki tinikava? (Kau motoka, gade kei ira na cauravou, me cakacaka tudei, me
vakamau, se vakavuvale, kei na so tale.)
• Na cava eda sega ni namaka kina e dua na yabaki lima me vakayacora na veika e
cakava o koya e yabaki tinikava, se me dua e yabaki tinikava me cakava na veika e rawa
ni vakayacora ko koya e yabaki ruasagavulukarua?
Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni veisau mai na bula vakararavi ki na bula
nuinui ga kivei ira, e na yaco mai vakamalua e na dua na gauna balavu, ka sa tu ga e na
veitaba ni bula yadua na veika eda na rawa ni cakava kina.
Vosa cavuti E kaya o Peresitedi Spencer W. Kimball:
“O kunea mai na imatai ni tabayabaki ni nomu bula na veika marautaki, na reki, kei na
bula sega ni yalomatuataki kina e dua na ka. Era veitaqomaki matua kina vei iko o iratou
na lewe ni nomu vuvale, ka ra tuberi iko, ka vakani iko, vakaisulu ka vakavaletaki iko; ia
e na ikarua ni tabayabaki oqo ni nomu bula, sa mai vakalalagataki kina vei iko na veika e
a vakabibitaki mai. Sa tekivu lasika tiko mai na nomu yavu ni bula vakai iko, ka ko sa
vakatulewa tiko mai vakawasoma me baleti iko. O sa yalomatua cake mai oqo ka sa rawa
ni o dau nuitaki” (“Peresitedi Kimball Speaks Out on Planning Your Life,” New Era,
Sepiteba 1981, t. 47).
Veivosaki • Na cava e okati kina na imatai ni tabayabaki ni nomu bula me sega ni yalomatuataki
kina e dua na ka? O cei e a vakatulewataki iko tiko e na gauna ko ya?
• E ratou vakavaletaki iko beka vakacava o irau na nomu itubutubu kei iratou na
nomu lewenivale?
45

• Na icolacola vou cava soti o tadolava yani e na nomu sa papitaisotaki?
• Na cava e vakagalalataki kina vei iko na lewa me baleta na ikarua ni tabayabaki ni
nomu bula?
• Na vakatulewa cava o rawa ni vakayacora e na gauna oqo o a sega ni dau cakava mai
na nomu yabaki tini?
Me baleti qasenivuli Mo qarauna me ra kila vakamatata na goneyalewa ni noda vakaicolacola ka yacova me da
nuitaki e gadrevi vakalevu e na veika e nanuma na Tamada Vakalomalagi me baleti keda.
E sega ga ni kena ibalebale ni da na lewa vakai keda mai na nona lewa kei na veituberi ki
na noda bula, se na veituberi dodonu ni itubutubu se iliuliu vakalotu. “Sa solia vei keda
vakaiyauyau na Turaga na galala. Mai na levu ga ni noda gole kina dina, na kena qaqaco
na noda maucokona vakayalo, na kena vakadeitaki talega na noda galala kei na noda
lewa vakai keda” (Boyd K. Packer, “Self-reliance,” Ensign, Okosita 1975, t. 89).
Papa ni volavola Vola na vosa vakararavi e na yasa imawi ni papa ni volavola kei na vosa nuitaki e na yasa
imatau ni papa. Mo toqa e dua na idusidusi ki na vakararavi kei na nuitaki. Mo
vakaraitaka ni dusimaka o Josefa Simici e dua na idusidusi me baleta na noda nuitaki, e
na nona tarogi, mai vua e dua me baleta na nona lewai ira na Yalo dodonu. Me qai dua e
wilika oqo: “Au tuberi ira ga e na ivakavuvuli dodonu, me ra qai lewai ira vakai ira” (me
vaka e cavuta ko John Taylor, Millennial Star, 13:339).
Mo dusimaka tiko ni rua na tikina bibi ni noda bula nuitaki. Me da dau kila taumada na
ivakavuvuli dodonu. Ka da qai vakatulewataki keda mai na ivakavuvuli dodonu eso oqori.
Vakatataro Me vukei ira na goneyalewa me ra yalomatuataka na nodra dau nuitaki, mo veisoliyaka
na vakatataro oqo ki vei ira yadudua na goneyalewa. Mo wilika na ituvatuva ni yatuvosa
veitikivi. E kunei e na veika e tukuni e na yasana imawi na tikina e vinakati kina na
tosocake; na kena e na yasana imatau na vakavatukanataki ni nuitaki. Mo kerei ira na
goneyalewa me ra dikevi ira vakai ira mai na imatai ni ivakatagedegede me yaco ki na
ikatini, ka me tiko duadua e ra na dua, ka cecere sara na tini.
46
Vakaraitaki ni 1
1. Era lewa mai na tani na veika
taucoko au cakava.
2. Au dau levea na cakacaka vakavale
kei na itavi ni vuvale.
3. Au dau guce vakawasoma e na
noqu itavi e koronivuli se dau
tukuni vakawasoma vei au na
vuli lesoni.
4. Au sega ni rawa ilavo; na veika
au taukena tu oqo e rau solia na
noqu itubutubu.
5. E dau dredre vei au me’u tosoya
na veika au qarava, ka ni dredre vei
au na duri mai e na mataka se me’u
laki vakatovotovo e na veika au
ukutaki tu kina e na noqu bula.
6. Au dau veibilitaki se vakaiulubale
ke dua na ka e leqa.
Nomu
itutu
Vakaraitaki ni 10
1. Au rawa ni vakatulewa me
yavutaki mai na ivakavuvuli ni
kosipeli, e dina ga ni na sega soti
ni duavata kei na veika era cakava
ko ira na noqu icaba.
2. Au sa kila deivaki ni dodonu me’u
veivuke kina cakacaka ni vale, ka
tokoni rau na noqu itubutubu kei
na noqu matavuvale.
3. Au dau lewa vakamaqosa na noqu
cakacaka ni vuli kei na vuli lesoni.
4. Au sa rawata tiko mai na noqu
cakacaka vakai au, eso na noqu
ilavo, ka’u sa navuca kina na noqu
saumi katini kei na veika me`u
vakacuruma me maroroi. Sa matau
vei au na volivoli vakavuku.
5. Au sa navunavuci tiko oqo ki na
noqu lewai au vakavinaka me’u
rawa kina ni dau duri e na kena
gauna me’u vakatovotovotaka na
veika au kila tu.
6. Au dau qarava me noqu icolacola
na veika au malumalumu kina kei
na noqu cala.

Veivosaki kei
na Wasewasei
ni Veitalanoa
Veivosaki e na
vosa ni Kalou
Veisoliyaki ni
serekali
(ke digitaki)
7. E sega ni dua na lewa e yavutaki
tu kina na veika au vinakata me’u
cakacaka kina se me baleta na
noqu vuli.
8. Au sega ni dau wilivola tabu, au
dau vakayacora ga e na na gauna
ni lesoni.
9. Au dau bera vakawasoma ki na
kalasi, se na soqoni.
10. E tu yadua sara na gauna me’u lolo
kina, ka ni’u dau cudrucudru ka
dau viakana e na noqu gauna ni lolo.
Nomu
itutu
Lesoni 11
7. Au sa vakamaqosataka tiko eso na
cakacaka au matau kina, ka me
tokoni au e na kena laurai e dua
na noqu cakacaka tudei, ka’u sa
vakasamataka talega vakamatata
na veika eso me’u na vulica
vakavinaka.
8. Sa tuvai oti vakaveitarataravi na
noqu vuli lesoni kei na kena wiliki
tiko na vosa ni Kalou e veigauna.
9. Au dau lewa vakamatau na noqu
vakayagataki gauna ka`u dau tiko
e na veivanua au goleva e na
kena gauna dodonu.
10. Au dau lolovaka na veivuke ni
Turaga me baleta na leqa eso au
donuya.
E Rawa ni da Bula Rawati Keda
Ni ra sa vakaitavi oti na goneyalewa e na vakatataro, mo qai vakamatatataka ni bula
rawati keda vakai keda, e rawa ni da rawata vakalalai. E na sega ni da na bula rawati keda
e na dua ga na gauna vakasauri. Me vaka e vakavatukanataki mai na vakatataro, e duidui
na noda itosotoso yadudua ni tubu.
Mai na nodra veitokoni na lewe ni kalasi, digia e rua na tiki ni vakatataro e sala vata kei
na veika ko gadreva me baleta na kalasi. Ke vaka era lewe levu na nomu kalasi, mo
wasewasei ira ka qai solia vei ira na iulutaga mai na vakatataro me ra veivosakitaka. Me ra
veivosaki e na sala eso na goneyalewa era rawa ni bula rawati ira kina vakavinaka e na
tiki ni bula o ya. Me kena ivakaraitaki ga: soli vakasama, ka veiwasei me baleta na nomu
nanuma tiko na vakatovotovotaki ni veika ko goleva, na kena qaravi na cakacaka ko lesi
kina e veisiga, na sala me vakavotui tiko kina na nomu vakayagataki ilavo ka me qarauni
kina na saumi katini e liu, na sala eso mo na vakaukauwataki kina e na nomu wilika e
veisiga na vosa ni Kalou. Me dua na goneyalewa mai na nodra iwasewase me vola tiko na
veika era veivosaki ka nanuma mai. Me ra qai mai vakaraitaka ki na kalasi na veika era sa
raica rawa mai e na nodra dui wasewase.
Me ra cega na na goneyalewa na Vunau kei na Veiyalayalati 93:13–14, 20, me ra wilika ka
qai vakatakilakilataka na tikiniivola oqo. Mo vukei ira me ra kila ni sega ni dau rawarawa
na bula rawati keda, e na rawa mai vakalalai. Na iVakabula mada ga e tubu cake me
yacova ni laki rawata na nona iukuuku “taucoko” ka “rawata na loloma e vakaikuritaki”.
Mo kerei ira me ra vakasamataka na tikina e 20.
• Na iyalayala cava e soli vei keda e na tikina oqo? (Ni rawa ni da tubu me vaka na
iVakabula, me da dau tubu vakalalai, ka yacova ni da sa rawata na keda iukuuku taucoko.)
Vakamacalataka ni noda rawata yani na veivakabauti me da rawati keda vakai keda, e
vaka ga na luve ni toa ka se qai voroka mai vakai koya na qa ni nona yaloka e na nona
igu kei na sasaga. E na so na gauna e na mosimosi vei keda na noda tubu cake tiko oqo.
Me qai wiliki na serekali oqo:
Uku Mai
Ke mosi ni da vorovoro mai. . . .
Me vou na kilakila
malumalumu
ka rui vuki malua.
Ni rerevaki sara me da
bula wale ga
me vaka na icegu malai
ka kunei vua.
Mo nanuma tiko
47

ka kila
na voqa ni kalarioni
ki na vakaruru:
“Au na veivakumuni . . .
me vaka na tina ni toa
ka oviovi
vei ira na luvena
e ruku ni tabana . . . “
Me ra susugi kina
ka kaukauwa yani.
(Dianne Dibb Forbis, New Era, Tiseba 1977, t. 7).
Veivosaki • Na cava soti na “vorovoro” kei na “kilakila” vou o donuya tiko e na ikarua ni tabayabaki
ni nomu bula? (Eso na ka me kena ivakaraitaki oqo: na qaqaco ni ivakadinadina,
veitemaki vou, veika dredre vakavuli, na veisau ni veiwekani kei ira na nomu itokani, kei
na so tale.) E dau vakavuna beka na veika vou eso e yaco se vakatulewataka, mo vaka
kina na “icegu malai,” se “vuki malua” ka rere?
• Na cava na “voqa ni kalarioni”? (Na kalarioni e dua na ivakatagi uvuci, voqa o matata
ka rogorogo vinaka.)
• Ni da lomalomarua se rere e na noda tubu cake tiko, na cava e tukuni e na serekali me
da cakava? O cei soti kei na vanua cava beka e rawa ni da vakaruru kina? (Na Turaga, na
noda itubutubu, noda vuvale, noda vale.)
Veivosaki e na
vosa ni Kalou
Me vakaraitaka
o qasenivuli
48
Me ra cega o ira na goneyalewa na Vunau kei na Veiyalayalati 29:1–2, ka me ra wilika , ka
vakatakilakilataka na tikiniivola.
• O cei a yalataka me “veivakumuni me vaka na tina ni toa e na ruku ni tabana”?
Mo dusimaka ni da na tubu cake e na kaukauwa kevaka eda veivolekati tiko kei Tamada
mai Lomalagi kei na iVakabula.
iTinitini
Mo vakamacalataka ni gauna eda sa bula rawati keda kina, eda sa na vakamarautaka kina
na Tamada Vakalomalagi. Sa dau marautaka na noda vakayacora na cakacaka e vuqa mai
na noda lewa vakai keda. Ka sega sara ni taleitaki ira era qai dau cakava ga na ka e na
gauna era vakaroti kina. (Raica V&V 58:27–29.)
Mo dusimaka ni gauna eda sa na sega kina ni vakararavi vei ira na tani e na veika me
baleti keda, eda sa na rogoca tiko kina vakamatata na “voqa ni kalarioni” ni Turaga. E
dodonu me da lewai keda vakavinaka tiko mai na noda muria na nona ivakavuvuli. Ka
na solia talega vei keda na kauwakauwa o Tamada Vakalomalagi, na kaukauwa me da
rawata kina, ka ni sa dau veiwaraki me baleta na noda tubu cake.
Vakaraitaki ni 1
1. Era lewa mai na tani na veika
taucoko au cakava.
2. Au dau levea na cakacaka vakavale
kei na itavi ni vuvale.
3. Au dau guce vakawasoma e na
noqu itavi e koronivuli se dau
tukuni vakawasoma vei au na
vuli lesoni.
Nomu
itutu
Vakaraitaki ni 10
1. Au rawa ni vakatulewa me
yavutaki mai na ivakavuvuli ni
kosipeli, e dina ga ni na sega soti
ni duavata kei na veika era cakava
ko ira na noqu icaba.
2. Au sa kila deivaki ni dodonu me’u
veivuke kina cakacaka ni vale, ka
tokoni rau na noqu itubutubu kei
na noqu matavuvale.
3. Au dau lewa vakamaqosa na noqu
cakacaka ni vuli kei na vuli lesoni.

4. Au sega ni rawa ilavo; na veika
au taukena tu oqo e rau solia na
noqu itubutubu.
5. E dau dredre vei au me’u tosoya
na veika au qarava, ka ni dredre vei
au na duri mai e na mataka se me’u
laki vakatovotovo e na veika au
ukutaki tu kina e na noqu bula.
6. Au dau veibilitaki se vakaiulubale
ke dua na ka e leqa.
7. E sega ni dua na lewa e yavutaki
tu kina na veika au vinakata me’u
cakacaka kina se me baleta na
noqu vuli.
8. Au sega ni dau wilivola tabu, au
dau vakayacora ga e na na gauna
ni lesoni.
9. Au dau bera vakawasoma ki na
kalasi, se na soqoni.
10. E tu yadua sara na gauna me’u lolo
kina, ka ni’u dau cudrucudru ka
dau viakana e na noqu gauna ni lolo.
Nomu
itutu
Lesoni 11
4. Au sa rawata tiko mai na noqu
cakacaka vakai au, eso na noqu
ilavo, ka’u sa navuca kina na noqu
saumi katini kei na veika me`u
vakacuruma me maroroi. Sa matau
vei au na volivoli vakavuku.
5. Au sa navunavuci tiko oqo ki na
noqu lewai au vakavinaka me’u
rawa kina ni dau duri e na kena
gauna me’u vakatovotovotaka na
veika au kila tu.
6. Au dau qarava me noqu icolacola
na veika au malumalumu kina kei
na noqu cala.
7. Au sa vakamaqosataka tiko eso na
cakacaka au matau kina, ka me
tokoni au e na kena laurai e dua
na noqu cakacaka tudei, ka’u sa
vakasamataka talega vakamatata
na veika eso me’u na vulica
vakavinaka.
8. Sa tuvai oti vakaveitarataravi na
noqu vuli lesoni kei na kena wiliki
tiko na vosa ni Kalou e veigauna.
9. Au dau lewa vakamatau na noqu
vakayagataki gauna ka`u dau tiko
e na veivanua au goleva e na
kena gauna dodonu.
10. Au dau lolovaka na veivuke ni
Turaga me baleta na leqa eso au
donuya.
49

Lesoni
12
INAKI NI LESONI Me ra gugumatau na nodra veiwekani vakavuvale na goneyalewa e na nodra tubu cake
tiko e na bula rawati koya.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki na peni kei na drauniveva me baleti ira na lewe ni kalasi.
2. Me rua mai na isulu cula oti tu—me dua e isulu lailai, ka rairai gone me baleta na nodra
itaba, kei na dua me ka levu ka laurai votu kina ni cula me baleta na qase mai na nodra
itaba yabaki oqo.
3. Me digitaki rawa e va na goneyalewa me ra vakarautaka mai na vakatovotovo.
4. Me ratou digitaki e lewe va me ra lewe ni veivosaki, ka me veivakadonui kina na
daunivakasala vakabete. Me ra vakaraitaka na iulutaga 1 kei na 2 o ira na yabaki
tinikavitu kei ira na uabula vou. Mo kerei ira me ra soli vakasama vei ira na goneyalewa
me ra lewa vakamatau na veisau e na nodra vuvale. Na iulutaga 3 e dodonu me
vakaraitaka e dua na tina kei na dua na goneyalewa yabaki tinikava se tinikalima (ke
rawa ni vakaitavi na luvena goneyalewa). Mo dusimaka vei ira me ra veiwasei kei ira
na kalasi me baleta na nodra veimaliwai vinaka me vaka era sa uabula, o ira na tina kei
na luvedra goneyalewa. Me kua ni sivia e va na miniti na mataveivosaki. Mo vakadusia
tiko na veivosaki mai na nomu ivakamacala kei na taro me duavata kei na inaki ni lesoni.
Ke sega ni rawa na mataveivosaki, qai raica me vakayacori ga na veivosaki vakalasi e na
tikina bibi eso. Mo ni raica vata na kena tuvai na veika e rawa ni ra cakava o ira na
goneyalewa kei ira na nodra itubutubu me vakaqaqacotaka na veimaliwai vakavuvale e
na nodra gauna ni tubu cake oqo.
5. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra talanoa, wiliivola mai na vosa ni Kalou, se
vosa cavuti o na vinakata vei ira.
Me baleti qasenivuli Me tuvai vinaka kina na gauna ni veituberi, vulica vinaka na lesoni ka solia vakadodonu
na ilesilesi. E na rauta e rua na ikatolu ni gauna ni vuli e na taurivaki e na mataveivosaki.
YAVU MATAU
NI LESONI Ni da sa Bula Rawati Keda Vakavinaka, Me da dau Vakarau Yani ki na Veiveisau ni Gauna
iTavi kei na veivosaki Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa na isulu e rua. Mo taroga vua e dua na goneyalewa
se rawa ni daramaka na isulu lailai vei rau. E na logalogavinaka beka kina? E na via
daramaka tiko me ra raica o ira na nona itokani? Na cava na vuna? Mo taroga tale vua e
dua na gone yalewa na nona nanuma kevaka e daramaka na isulu levu. E na
logalogavinaka beka vua? Na cava na vuna?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Tubu ka Yalomatua e
na Rawa-ka, Wase 2
Mo vukei ira na goneyalewa me ra dikeva na nodra ivakatagedegede ni bula. Era sa
goneyalewa tiko mai, ka sa nuitaki e na veika me ra cakava. Ka ra na vakila na veivesuki
ni tataqomaki ka virikotori mai na nodra gauna ni gone. Era na yalolailai tale ga mai na
veika ni bula vakagoneyalewa. Ni ra tubu tiko me ra bula rawati ira vakai ira, e na
vakavotui kina vei ira na vakasama me vaka era na daramaka tiko na isulu ka sa rui levu
vei ira. Mo dusimaka ni ra na veilecayaki kei ra e na nona vuvale mai nodra veisau ni
vakasama mai na veika era donuya tiko.
Vakatasuasuataki Mo taurivaka na vakatasuasua oqo me vukei ira na goneyalewa e na nodra kila na veisau
ni nodra itovo kei na veika e rawa ni ra vakagolei kina ko ira na tani.
Laisa: [E rau tiko kei tinana e na rumu nei Laisa] Na, kua ni samaka na noqu rumu ni’u
lako tu e na siga. Au rawa ni samaka ga na noqu rumu ka ni’u sa yalomatua mai.
Tinana: Sa vinaka, Laisa. Au marautaka ni o sa qarava na itavi oqori. Au diva mada ga me
50

atou ucui iko o ira na ganemu. [Sa curu sara ki tuba mai na rumu o tinana, ka me oti tale
e dua na gauna lekaleka.]
Laisa: [Mai na nona rumu] Na! Au sa qai nanuma mai, e dodonu me’u laki vakatovotovo
me baleta na vakatasuasua, ka’u sa bera mai na veimama ni aua. Au sega ni raica rawa na
noqu isulu! E tiko ga e na dua na vanua e na noqu rumu!
Veivosaki • Na sala cava soti e tovolea tiko o Laisa me rawati koya kina vakavinaka?
• Na cava na nona nanuma eke o tinana?
• E lakovata tiko na itovo nei Laisa kei na nona nanamaki me bula rawati koya?
• Na cava o nanuma e vakasamataka tiko o tinana, ni vakasaqara tiko o Laisa na nona isulu?
• Na cava soti e dodonu me rau kila vinaka o Laisa kei tinana me baleta na veiveisau
ni itovo?
Vakatasuasua Lia: [Ni torovi tamana tiko yani, ka wilivola tiko] Ta, e rawa ni dua na ka au cakava me’u
rawa ilavo kina?
Ta: Me ilavo ni cava?
Lia: Au via volia e dua na noqu ivava.
Ta: Au nanuma ni se qai voli wale mada ga oqo na nomu ivava.
Lia: Sega, qo na ivava me baleta na qito, ka’u na taurivaka ni keimami sa na gade.
Ta: Vakacava mo taurivaka na ivava makawa nei Ofa?
Lia: [E na cudru] Sobo, Ta. O sa sega ni kauwai kina kequ irairai. Sa sega ga ni dua na ka
ni dau kila o kemuni na itubutubu. [Sa butubutu e na nona curu yani]
Veivosaki • E saga tiko vakacava o Lia me bula rawati koya?
• Na cava me vakayacora eke me vakavatukanataki kina na nona yalomatua ka rawati
koya vakavinaka?
Vosa ni Kalou Me ra wilika na goneyalewa na Efeso 6:1–4. Kerei ira me ra veivosakitaka na sala e na
veivuke kina na ivakasala oqo me moici kina na nodrau veivosaki o Lia kei tamana.
Mo vakamacalataka ni tikina bibi tale ga ni tubu cakena noda lewa vinaka me baleta na
ivakarau ni yaloda, ituvaki ni lomada, kei na vakasama. Me ra dau veivotai o ira na
goneyalewa kei ira na tinadra e na nodra veilomani ka dau veivosoti e na gauna bibi oqo
ni ra tubu cake tiko ka yalomatua mai.
Mo tinia na iwasewase ni lesoni oqo e na nomu veivosakitaka kei ira na goneyalewa na
vosa eso oqo me baleta na bula rawati keda.
Vosa cavuti “Sa solia vakaiyauyau vei keda na galala na Turaga. Mai na levu ga ni noda gole kina dina,
na kena qaqaco na noda maucokona vakayalo, na kena vakadeitaki talega na noda galala
kei na noda lewa vakai keda” (Boyd K. Packer, “Self-reliance,” Ensign, Okosita 1975, t. 89).
“Ni kilai vakavinaka ka dau vakatovotovotaki, sa ivakarau uasivi vakalotu na bula rawati
keda; ia ni sega ni vakaliuci kina na Turaga, sa na okati me vakatanitaki ira na tamata mai
na sala ni yalododonu. . . .
“Me kena ilutua ga, ni sega ni bula vakaikoya rawa na tamata. Me kakua ni dau vakanuinui
kina na nona kaukauwa vakai koya se kaukauwa vakatamata. Me nona Daunivakasala ka
Dauveisereki na Turaga, ka me ivurevure ni nona tuberi, dusimaki, kei na vakauqeti”
(Bruce R. McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. [Salt Lake City: Bookcraft, 1966], t. 701–2).
E Bibi me Vakamareqeti na iVau Vakavuvale e na Gauna Dredre
ni Tubu Cake
Taro saumi lo • O na raica vakacava na nomu nanuma ni sega ni soli vakawasoma vei iko mo dau
vakatulewa e na vukumu?
iTalanoa Mo vakamacalataka ni noda dau gadreva vakabibi me da vakatulewataki keda ka me da
rawati keda vakavinaka e rawa ni da laki vakatanitaka na noda vakailiuliu. Me vaka na
italanoa nei Elder James E. Talmage (e dua vei ira na vakaitutu Raraba e na Lotu mai liu)
51

Me vakaraitaka
o qasenivuli
me baleta na vi ka vuka voli mai kina nona valenivolavola e na dua na siga vinaka ni
vulaikatakata. Ni oti na nona veivukayaki voli vakavica e na loma ni rumu, sa lecava tale
na katuba leka ka a curu mai kina. E kila o Elder Talmage e so na ka e lecaika kina na vi.
Sa kila ni kevaka e na tiko voli ga e na loma ni rumu na vi, e na mate. E qai tovolea me
vagolea yani ki tautuba, e kalawa kina ki na katuba leka me dolava vakalevu. Sa qai
tovolea me dusimaka na sala me curu rawa ki tautuba vua na vi. E sega ni dusimaka rawa
na vi. E mani tovolea tale vakaukauwa, ka vakavuna ga me cudrucudru na vi, ka katia
sara kina na ligana. Sa veivukayaki tiko ga ka sega ni raica rawa na vi na nona sala lesu ki
tautuba me galala mai kina. Me yacova ni qai mate e na siga ka tarava. (See James E.
Talmage, “The Parable of the Unwise Bee,” Improvement Era, Noveba 1962, t. 817.)
Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni lewe vuqa e na nodra bula era na gadreva
me ra tuberi ira ki na bula galala kei na bula rawati ira vakai ira. E rawa ni ra kila tu o ira
oqo na veika era sega ni kila o ira.
• E na veivorati vakacava ki na nodra bula galala kei na bula rawati ira, na nodra dau
domodomoqa?
• Na cava e leqa mai na vakasama me rau biuti iko tu ga o irau na nomu itubutubu, ka
mo lewai iko tu ga vakai iko?
• Na cava e sega ni dodonu kina na vakasama oqo?
• O dou na cava vei cei o iko kei irau na nomu itubutubu? (Eda na cava taucoko vei
Tamada mai Lomalagi.)
Mo vakamacalataka ni vakabibitaka e na nona ivunau na Turaga na icolacola ni itubutubu
me ra veituberi vei ira na luvedra. Me dua e wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 93:40–43
kei na 68:25. Mo dusimaka talega ni sa nodra icolacola na luvedra me ra vakarorogo vei
irau na nodra itubutubu, me vaka eda sa veivosakitaka oti mai. E dau verevereya
vakalevu na sala me da qai laki rawati keda kina vakai keda. Ka gadrevi kina vakalevu me
ra dau vakarorogo na luvedra e na nodra tovolea tiko me ra bula rawati ira. E na gauna
era tovolea tiko kina oqo na itubutubu me ra veivuke e na nodra tuberi me ra nuitaki, e
rawa talega ni na kunei na veika dredre vei ira na itubutubu me ra dolava vei ira na
luvedra me ra bula rawati ira. E tiko e vuqa na sala vei ira na goneyalewa me ra
vakaqaqacotaka tiko ga kina na nodra ivau ni veimaliwai vakavuvale.
Mataveivosaki Mo veivakilaitaki e na gauna oqo a e na vukudra na lewe ni mataveivosaki era sa digitaki
tu. Mo veisoliyaka na peni kau kei na drauniveva vei ira na goneyalewa, ka dusimaka vei
ira me ra vola kina na veika era nanuma ni bibi vei ira. Kevaka e levu na gauna, mo
dolava vei ira na goneyalewa me ra taro, e na gauna era vakaitavi tiko kina na
mataveivosaki.
iUlutaga 1 (me vakaraitaka e dua ka yabaki tinikavitu se uabula vou): “Me’u
Vakavinakataka Vakacava na Noqu Veimaliwai kei Rau na Noqu iTubutubu?”
Na vakasama eso oqo, kei na veika eso vakalasikati mai na mataveivosaki e rawa ni yavu
ni veika vakaraitaki tiko:
Kevaka e sega ni maucokona tiko na nomudrau veimaliwai, sa dodonu mo goleva
vagumatua ka vakavinakataka cake. Oqo eso na sala me vakavinakataka na veimaliwai e
veilecayaki tu:
1. Mo wasea tiko na gauna me baleti kemudou, ka me rau sega ni vakasosataki kina o irau
na nomu itubutubu.
2. Mo vakaraitaka vei irau na nomu itubutubu na nomu taleitaka e dua na ka e rau
vakayacora.
3. Mo vaqaqa na veika e rau qarava tiko o nomu itubutubu; ka qai solia kina na nomu
veivuke ni o sega ni kerei.
4. Mo kere veivosoti vua na itubutubu o sa vakacudruya se vakacala.
5. Mo dau veivosoti tikoga vei irau na nomu itubutubu e na cala eso erau cakava, se na
veika o nanuma ga ni rau vakayacora ka sega ni dodonu vei iko (Raica na V&V 42:88;
64:9–10).
52

Lesoni 12
6. Cabomasu vata.
7. Dau veiwali rakorako.
iUlutaga 2 (me vakaraitaka e dua ka yabaki tinikavitu se uabula vou): “Me’u Kunea
Vakacava na Nodrau Veivakabauti na Noqu iTubutubu?”
Na vakasama eso oqo kei na veika e vakavotui mai na mataveivosaki me yavu ni veika e
vakaraitaki tiko:
1. Era dau lomani luvedra o ira na itubutubu, ka dau kauwai me baleti ira. E vuna oqori
me ra dau sega kina ni vakadonuya na nodra kerekere eso, kevaka era nanuma ni sega
ni vinaka se rivarivabi me baleti ira.
Me ra dau veinanumi ka tukuna na gone vei ira na nodra itubutubu na veika e baleta
na itavi me ra laki qarava, ka me rawa ni ra veivakadonui kina e na yalo galala o ira na
nodra itubutubu.
2. Na levu ni nodra veivakabauti na itubutubu e vakatau vakabibi mai na nona ivakarau
na goneyalewa. Na kena levu ga ni nona vakayacora vakavinaka tiko na nona itavi
yalataki, na kena vakavatukanataki tiko na nona lewai koya vinaka, na lailai ni kena
yalani vua na veika me vakayacora. E vuqa na duidui e dau kunei e vale e vu mai na
kena veiletitaki na cakacaka vakavale, vuli lesoni, kei na nodra sogoti o ira na gone e na
gade. Kevaka e vakavatukanataka na goneyalewa ni rawa ni lewa matau mai na veika
rawarawa e vuqa, eratou sa na vakadeitaka vata kei irau na nona itubutubu na
veivakabauti kina nona bula rawati koya ka yalomatua.
iUlutaga 3 (me vakaraitaka e dua na tina kei na luvena yalewa yabaki tinikava se
tinikalima): “Me da Dau Veisautaki Keda Vakacava ki na Veisau Vakaveimaliwai?”
Na vakasama eso oqo, se na kena e vakavotui mai na mataveivosaki, e rawa ni yavu ni
veika e rau vakaraitaka:
Tinana
1. Sa matau vei ira na itubutubu na soli ivakaro kivei ira na luvedra. Ka rawa ni na dredre
kina vei ira e na so na gauna me ra kila na bibi ni so na ka vei ira na luvedra. “Kemuni
na itubutubu, nanuma mada na nomuni gauna ni gone; nanuma na veika ko ni dau via
vakayacora; nanuma na nomuni dau vinakata me ra taleitaki kemuni o ira na tamata,
ka dau votovotoa na nodra veivakalewai eso, ka dau levaleva, ka me dau yaco kina, me
rawarawa wale ga, eso na ka o dau vakaliuca mai liu. Na veika kece oqo keimami kerea
mo ni nanuma ni o ni sa itubutubu tiko” (Richard L. Evans, mai na Conference Report,
Epereli 1968, t. 87; se Improvement Era, Jiune 1968, t. 89).
2. E rawa ni dredre vua e dua na itubutubu me raica tiko ni tubu cake e dua na gone ka
vakatulewa vakai koya, ka rawa ni rau kune marau kei na reki mai na nodrau
veimaliwai vakauabula.
Luvena yalewa
1. E ka mosimosi sara me vakayacori vua e dua na itubutubu e dua na ivakarau lolovira.
“E rawa ni mosi na yalodra na itubutubu;. . . . me vakataki iko, e kavoro rawarawa tale
ga na yalodra, ka rawa ni ra yaloca mai na kena vakalewai na veika era vakayacora, ka
dau vakatanitaki na veika era cakava. Mo nanuma ni ra na cakava ga na veika taucoko
e na yalo dodonu me baleti iko” (Richard L. Evans, mai na Improvement Era, Jiune 1968,
t. 90). Veivosakitaka na sala me ra dau vakarokorokotaki ira kina na itubutubu o ira na
goneyalewa ni ra tubu cake tiko oqo.
2. E rawa ni lewai vinaka na yalo kei na loma ca, ka sega ni dodonu me vakavatukanataki
se vakayacori vei ira na lewe ni vuvale. Era rawa ni raica vata o ira na gone kei na
itubutubu na sala eso me ra biuta laivi kina na nodra yalo kei na loma ca.
Tina kei luvena yalewa
Mo vatavatairalagotaka rawa na sala me ra veimaliwai vinaka kina o ira na tina kei luvedra
yalewa e na itaba vakauabula. “Era nomu, ka o ni nodra, ka nomuni vata, oi kemuni kei
ira, na icolacola ka itavi tale ga, mo ni dabe ka navunavuci vata mai na nomuni veiwasei,
me rawa kina na veirogoci yadudua ka vakarokorokotaki kina—mo ni cakacakataka, ka
53

54
masumasu ka lalawataka vata me baleta na kena umani vata na nomuni marau e veigauna
ka me tawamudu” (Richard L. Evans, Improvement Era, Jiune 1968, t. 90).
Mo tinia na lesoni e na nomu vakabibitaka ni ivakarau ga ni bula na kena veisau na veika
ni lomadra kei na itovo ni nodra vakasama na goneyalewa kei ira na lewe ni nodra vuvale
e na gauna era tubu cake tiko kina. E rawa ni vakaqaqacotaki na nodra ivau vakavuvale e
na gauna oqo mai na nodra veivukei ka veinanumi vakavuvale.
Taurivaki ni Lesoni
Mo soli vakasama vei ira na goneyalewa me ra vakayagataka na veika era vola mai me ra
veivosakitaka kina kei ira na nodra itubutubu na veika era vakila se gadreva.

Veituberi me Baleta
na Matabete

Lesoni
13
Tokoni Ira na Vakaitutu
e na Matabete
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua na bibi ni nodra tokoni ira na vakaitutu vakabete.
ME VAKARAUTAKI 1. Mo vakarautaka vei ira na goneyalewa yadudua na ilavelave ni vakatataro oqo:
O kila beka na yacadra na vakaitutu oqo e na matabete ka ra qaravi kemuni tiko:
Na Peresitedi ni Lotu
Lewe ni Kuoramu e Tinikarua ,
, ,
, ,
, ,
Na peresitedi ni tabana ni kaulotu
Na bisopi se peresitedi ni tabana
O irau na dauveituberi vakavuvale ,
O cei na iliuliu vakabete e veiqaravi vakailiuliu vei iko? (Mo qarauna me ra kila na
goneyalewa ni oqo ko tamadra kevaka e lewe ni matabete.)
2. Me vakarautaki mai na peni kau me ra yadua na goneyalewa.
3. Me vakarautaki me baleti ira na goneyalewa yadudua na ilavelave ni taro e walu mai
na vosa volai nei Sister Ardeth Kapp.
4. Mo digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, wili vosa ni Kalou, kei na
vosa cavuti, me vaka o vinakata.
5. Ke tiko vei kemudou, vakaraitaka na iyaloyalo “The Blessings of the Priesthood,” e na
Family Home Evening Video Supplement 2 (53277).
YAVU MATAU
NI LESONI E rawa Ni da Tokoni Ira na Vakaitutu e na Matabete
Veivosaki Veisoliyaka na ilavelave ni vakatataro kei na peni kau vei ira na goneyalewa yadudua.
Kerei ira na goneyalewa me ra vola na yacadra na vakaitutu vakabete e na tikina lala ka
sa vakarautaki tu. Ni ra sa vakayacora oti, mo qai tarogi ira se ra veitokoni ka veitovaki
vei ira na iliuliu vakabete eso oqo.
Veivosaki • Na cava na kena ibalebale me da tokona ka totaka e dua?
Papa ni volavola E dua na ibalebale ni vosa totaka “me da vakayacora na veika e baleti koya se e na
vukuna” se “me da tokona ka taqomaka na kena dina se dodonu: ito.” Na ibalebale ni
tokona me da “veivuke se vukea e dua.” (Webster’s New Collegiate Dictionary,7th ed.
[Springfield, Mass: G&C. Merriam Co., 1973], t. 1171, 1174.)
Mo vola na ibalebale ni vosa eso oqo e na papa ni volavola.
E na ruku ni ibalebale ni vosa, vola kina na vosa Na cava e vuna kei na Me yaco vakacava. E
rukuna, tuva kina e na kena iyatu na itutu vakabete ka qaqai tiko e na vakatataro (bisopi,
dauveituberi vakavuvale, kei na so tale.)
56

Vosa ni Kalou kei
na vosa cavuti
Totaka: “me da vakayacora na veika e baleti koya se e na
vukuna “ se “me da tovaka ka taqomaka na kena dina se
dodonu: ito.”
Tokona me da: “veivuke se vukea e dua.”
Na cava na vuna
Me yaco vakacava
Peresitedi ni Lotu
Kuoramu ni Le Tinikarua
Peresitedi ni iteki
Bisopi
Dauveituberi vakavuvale
Tama
• Na cava na vuna e kerei keda kina na Turaga, me da totaka ka tokona na noda iliuliu?
Na sala cava soti e rawa ni da vakayacora kina oqo?
Vei ira yadudua na vakaitutu vakabete, mo kerei ira na goneyalewa me ra cavuta e dua
na vuna e dodonu kina me ra tokoni koya, ka vakaraitaka mai na sala eso e rawa ni ra
vakayacora kina. Mo tuvana na veika oqo e na papa ni volavola me veitikivi kei na
yacadra. Mo vakauqeti ira na goneyalewa me ra vakasamataka na sala eso me ra totaki ira
kina na iliuliu vakalotu yadudua. Me kena ivakaraitaki, me isosomi ni kena volai, “Cakava
na veika e vinakata o bisopi,” e rawa ni ra vola, “Vakadonuya ka vakanamata ki na itavi
vosa e na lotu ni sakaramede.”
Me vukea na nodra kila na goneyalewa na vuna e dodonu kina me ra tokona na nodra
iliuliu vakabete, me ra wilika na tikiniivola eso oqo kei na vosa cavuti. Vunau kei na
Veiyalayalati 1:38; Vunau kei na Veiyalayalati 112:20; 2 Veigauna 20:20; kei na Emosi 3:7.
Sa nodra na tagane kei na yalewa yadudua na digidigi me baleta na nodra tokoni na lewe
ni matabete. E na takiveiyaga na veivakauqeti ka sega na torocake, e na noda veivale se
na Lotu, ke sega kina na nodra veitokoni na marama vei ira na lewe ni matabete”
(Mathew Cowley, Mathew Cowley Speaks [Salk Lake City: Deseret Book Co., 1954], t. 194).
E Rawa Ni da Veitokoni e na Noda Masulaki ira Na Noda iLiuliu
Mo dusimaka ni dua na sala bibi ka rawa ni da veitokoni kina vei ira na noda iliuliu na
noda masulaki ira.
iTalanoa Mo sureti koya na lewe ni kalasi ka sa digitaki tu me wasea na italanoa oqo, me baleta na
goneyalewa e na nodratou veitokoni vua na vuvale nei Elder Ezra Taft Benson.
“Na imatai ni gauna [au lako mai kina] ki na Salt Lake Tabernacle me’u mai tikora na
lotuvakayabaki ni Lotu, au sa mai qoroya na vakaitamera ni vale, ka qai vakalevu sara na
momona ni soqoni oqo mai vei ira na Vakaitutu Raraba era lewe na tiko na ivavakoso.
“Mai na gauna au se qai tubu cake tiko mai kina, e vuqa sara vei ira era a dau laki sikovi
keimami yani e na neitou tabana mai Montana. Ni se sega tu na retioyaloyalo, ka sega ni
rogoca tale ga na kena itukutuku e na retio. Me keimami vakanuinui tiko kina veisiko me
ka ni veivakalougatataki vei keimami. Ni tu vei ira, me vaka au rawa ni raica, na
vakabauta kei na kaukauwa ka uasivi cake mai vei ira tale eso na turaga.
“E na [siga koya] e na vula i Epereli, au qai taura rawa na ivurevure ni kaukauwa vua e
dua na Vakaitutu Raraba.
“Au a dabe maliwai iratou tiko na luvei Elder Ezra Taft Benson e ono, ka dua vei iratou e
noqu itokani tiko e na vuli torocake, ka keirau vakaicili vata kina.Sa tekivu uqeti na noqu
vakasama e na gauna e tucake kina o Peresitedi McKay me kacivaka na yacana ka na
vakaitavi e na vosa ka tarava. Au qai wanono tu yani e na vakarokoroko ni sa cabe yani o
Elder Benson, keirau se bera ni sota mada mai liu, me lako ki na gusu ni vosavosa. E
turaga vakaitamera toka, ka ni sivia na ono na fiti na kena balavu. E vakamatanivola tu e
na Ph.D, ka kilai tu e vuravura taucoko e na nona veiqaravi me Vunivola Tudei ni Tabana
ni Teitei ni matanitu ko Amerika. E dua na turaga bula tudei ka galala, ka ivakadinadina
talei ni Turaga, ka dau vakaitavi vosa ki na soqoni e vuqa e na veiyasai vuravura. E qai
tavia mai vakasauri na ligaqu e dua. Ka dolele mai e dua na goneyalewa lailai ka
vakasolokanataka mai vakariri, ‘Masulaki Ta.’
57

“Mai na noqu kidacala, au vakasamataka kina, ‘Na itukutuku oqo e vakadewataki sobu
tiko kina lewe ni idabedabe oqo, ka me’u tukuna tale yani. Me’u kaya beka, ‘Masulaki
Elder Benson”? Me’u kaya beka, ‘E dodonu mo masulaki tamamu”? E na noqu lialiaci
mai na kena vakatotolotaki, au mani dolele ka vakasolokakanataka yani, ‘Masulaki Ta.’
“Au wanonova tu ni sa vakadewataki yani kivei ira e na idabedabe koya na
vakasolokakana, me yacovi Sister Benson, ka cuva sobu tu.
“Au dau vakananuma vakawasoma na itukutuku oqori mai na gauna koya–-Masulaki Ta,
na peteriaki ni noda itikotiko. Masulaki koya e na nona veiqaravi me peresitedi ni tikina
se dauveituberi vakavuvale. Me masulaki e na nona mai liganicakacaka levu ni dua na
isoqosoqo vakaitikotiko, ni sa toso vinaka na nona bisinisi, se na gauna e musuki kina na
kena isau. Me masulaki e na nona vakasala e vale e na bogi ni lotu vakavuvale. Me
masulaki na nona suka bera tiko mai e na cakacaka me rawa kina na nona kaulotu o Jereti
kei na nona vuli torocake o Daiana. Mo masulaki koya e na nona lesi e na lotu ni
sakaramede se me vakaitavi vosa se masulaki Na e na nona tauvimate tiko. Me masulaki e
na nona papitaisotaki Viliame, se me vakatokayacataka ka veivakalougatataki vakatama
vua na gone sucu vou. Ia kevaka e suka mai e na cakacaka e na yakavi, me kunei tu vua
na oca kei na yalolailai, me qai masulaki tale ga. Me masulaki tiko o Ta e na veika taucoko
e cakava—na veika lelevu kei na veika lalai.
“Ni sa toso tiko na yabaki, sa mai vakanadakui talega na lotuvakayabaki e vuqa, na
veigauna tale ga e tucake kina o Peresitedi Benson me vakaitavi vosa, e dau lako sara mai
ki na noqu vakasama, ‘Era sa duavata tiko o ira na luvena ka tabono tu e na vanua oqo,
me ra masulaki tamadra.’
“Ka’u vakabauta tiko ni itukutuku lekaleka ka vakadewataki e na idabedabe e na vica na
yabaki sa oti yani, e sa itukutuku bibi duadua ka rawa ni ratou vakaivaqataki kina e dua
na lewe ni vuvale. Sa dua dina na kaukauwa vakaitamera kei na vakabauta ka rawa ni
votai kina e dua na turaga tama e na kaukauwa me veivorati yani kei na veika eso e
vakalatilati mai matana e na veisiga ni nona bula, kevaka e vakasolokakana tiko e na
dua na tutu kei vuravura e dua na luvena yalewa se luvena cauravou ‘Masulaki Ta.’”
(Elaine S. McKay, “Pray for Dad, New Era, Jiune 1975, t. 33).
Mo vakamatatataka ni vakaikuritaki na noda veitokoni kei na veitotaki e na laveliga vei
ira na matabete mai na noda masulaki ira, dau vakacaucautaki ira, ka muria na veika era
tukuna.
E Rawa Ni da Veivakaukauwataki Vei Ira Era se Gone e na Matabete
Me vakaraitaka Mo dusimaka vei ira na goneyalewa ni nodra veitokoni kina matabete e sega ni
o qasenivuli
vakabibitaki ga vei ira na nodra iliuliu. E rawa ni ivurevure ni kaukauwa me ra tokoni
kina o ira na cauravou ka ra nodra itaba.
iTalanoa Mo kerei koya na lewe ni kalasi ka sa digitaki tu me talanoataka oqo:
E vakaitavi vosa o koya na cauravou daukaulotu ka sa na laki veiqaravi vanua tani e na
lotu ni sakaramede ni nona tabana levu. E vuqa e na ivavakoso na itabagone, me vakabibi
na nodra tiko na goneyalewa vakalewelevu.
“Ni sa laki tinia na nona vosa, au sa vakila na kaukauwa levu ka tu vua na cauravou
yalomatua oqo me veivagolei vei ira na nona icaba. Ni sa laki cava na nona
vakavinavinakataki iratou na wekana kei ira na nona itokani, ka se bera ni laki tinia
e na nona ivakadinadina, sa tatabaki matua yani ki na itutu ni vunau ka kala yani ki
liu. E qai cuva sobu vakalekaleka. E na nona tacake mai, a qai tukuna yani vei ira, ‘Au
vakavinavinaka vakalevu vei ira taucoko na noqu itokani, me vakabibi veikemuni na
goneyalewa o ni lewe ni vavakoso tiko oqo, ka dau veivakauqeti vei au me’u
veivakatotomuri vei kemuni, e na nomuni vakamareqeta na bula savasava e na nomuni
bula yadudua.’ Sa laki taumalua ekena nona vosa, ka qai vakuria tale yani, ‘Vinaka
vakalevu e na nomuni veivakauqeti, ka sa vukei au vakalevu e na noqu vakarautaka na
noqu kaulotu’” (Ardeth G. Kapp, “By the Way She Is,” New Era, Sepiteba 1976, t. 10–12).
Veivosaki • Na sala cava soti beka era a veivakauqeti kina o ira na goneyalewa vua na cauravou
daukaulotu oqo?
• Na itavi cava beka era a vakaivotavota kina me vakavuna na nona vakatulewa ki
na kaulotu?
58

Lesoni 13
• E na veivuke vakacava na nomu itovo kei na vakanananu me vakauqeta e dua na
cauravou me kaulotu?
Vosa cavuti Mo vakamacalataka ni sa tu e ligadra na goneyalewa na kaukauwa me ra veivakauqeti
vakaukauwa vei ira na lewe ni matabete e na nodra qarava na nodra icolacola. Mo wilika
na veika e tukuna oqo o Sister Ardeth Kapp e na sala e dau vakavatukanataki kina na
veivakauqeti:
“Kemuni na Goneyalewa ni Lotu i Jisu Karisito me baleti ira na Yalo Dodonu e na Gauna
Oqo, [1] era kila tiko beka na cauravou o dau veimaliwai kei ira na ivakatagedegede ni
itovo o na vakaliuca tiko e na nomu bula? [2] Era kila beka, mai na veika o tukuna ka
vakayacora, ni o veidokai ka vakarokoroko vei irau na nomu itubutubu, ka na [3]
vakamuria na nodra ivakaro na vakaitutu e na Lotu? [4] Era sa kila beka ni o ni na qai
tekivu gadi kei ira na cauravou e na nomu sa yabaki 16 me vaka e sa vakarota na parofita
ni Turaga? [5] Era kila beka mai na nomu ivakarau ni o sa lewa mo ivalavala dodonu ka
na sega sara ni vakasavuligataka? [6] E rawa beka vei ira me ra gole yani kivei kemuni me
ra vakadeitaka kina na nodra veivakabauti vakai ira, ka vakayacora na veika me ra dokai
tiko kina? [7] E na tokona beka na nodra vakacerecerea tiko na bula vakagoneyalewa o ira
na cauravou ka veimaliwai kaya, na nomu ivosavosa, isulusulu, nomu digia na
veivakamarautaki ko dau lakova, na ivakatagi, ivola, kei na iyaloyalo ko sarava? [8] Ni ra
vagolei tu na cauravou ki na vakatanitaki ni itavi ni yalewa e na gauna oqo, era dau raica
beka vei iko na ivakaraitaki ni uasivi kei na totoka ni itovo ka vakauqeta na vakarokoroko,
veidokai, kei na bula savasava ka veiganiti kei na ilesilesi vaKalou oqori?
“Au liaca na noqu sega ni se kila mai liu, ni sega ni vu na kaukauwa mai na nona
veivagolei na goneyalewa me veivakauqeti me kaulotu. E kunei oqori mai na nona
ivakarau kei na nona vakaraitaka na nona okati koya vakatabakidua kei na ivakadinadina
ni kosipeli i Jisu Karisito, ka vakavatukanataki mai na nona kaukauwa kei na veivakauqeti
kina vakatetei ni veika vinaka” (“By the Way She Is,” t. 13; sa qai mai biu ga na naba eso).
Taurivaki ni Lesoni
Tikidua veisoliyaki Mo veisoliyaka na ilavelave ni taro e walu vei ira yadudua na goneyalewa, ka
veivakadreti kina ko Sister Kapp. Mo vakauqeti ira me ra dui kauta ki nodra veivale ka
qai laki vakadikeva vakavinaka kina, mai na nodra masumasu, na veika e baleti ira kei na
veika era dau cakava. Mo vakauqeti ira na goneyalewa me ra vakaciqima e na loma ni
nodra ivolanisiga, ka me rawa kina ni ra dau lesuva tiko vagauna e na nodra dikevi ira
vakai ira.
Vakatataro
Na Peresitedi ni Lotu
Lewe ni Kuoramu e Tinikarua ,
, ,
, ,
, ,
Na peresitedi ni tabana ni kaulotu
Na bisopi se peresitedi ni tabana
O irau na dauveituberi vakavuvale ,
O cei na iliuliu vakabete e veiqaravi vakailiuliu vei iko? (Mo qarauna me ra kila na
goneyalewa ni oqo ko tamadra kevaka e lewe ni matabete.)
59

Lesoni
14
INAKI NI LESONI Me ra kila vinaka na goneyalewa yadudua na ilesilesi vakavuvale ni peteriaki.
ME VAKARAUTAKI 1. Me soli na peni kau vei ira na goneyalewa yadudua.
Veiliutaki VakaPeteriaki e Vale
2. E na nomu taurivaka na taro ka tiko oqo e ra, vakarautaka na ilavelave ni vakatataro e na
lesoni oqo me baleti ira na goneyalewa yadudua. Kevaka o sega ni vinakata mo taurivaka
na vakatataro, digitaka na taro vei ira na lewe ni kalasi. Solia na vosa cavuti e veisemati
kei na nodra taro vua na goneyalewa, ka me ra qai sureta na soli vakasama vakaveivosaki.
3. Mo digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, se vosa
cavuti o na vinakata.
Me baleti qasenivuli Era duidui yavu mai o ira na goneyalewa e na nomu kalasi, ka duidui talega na veika e
sotava mai na nodra vuvale. Eso vei ira e bula dodonu o tamadra, me peteriaki kina
nodra vuvale. Ka so e na luluqa tu, se sega ni lewe ni Lotu ko tamadra. E so tale ga e na
sega tiko beka na tamadra e nodra vuvale. Mo qarauna na veika e baleti ira na
goneyalewa. Veitalia ga se ituvaki ni bula cava e donuya tiko na nodra vuvale, e inaki ni
lesoni oqo me vakatavulici kina na ilesilesi vaka-peteriaki, kei na sala e rawa ni ra kune
kalougata mai kina ko ira na lewe ni nona vuvale.
YAVU MATAU
NI LESONI Na iLesilesi Vakapeteriaki e Lewa ni Turaga kina Vuvale
Vakatataro Yaduataka na peni kau kei na ilavelave ni vakatataro oqo vei ira na goneyalewa. Mo solia
vei ira e lima na miniti me ra sauma kina na taro taucoko. Mo vakamacalataka ni na sega
ni vakaraitaki na nodra isau ni taro. Mo dusimaka ni rawa ni vica na isau ni taro dodonu.
Na Cava O Sa Kila me baleta na iLesilesi Vakapeteriaki?
Mo digia na isau ni taro e veiganiti e na veika e tarogi oqo:
1. Na ilesilesi vakapeteriaki e—
a. Veivakadonui ka soli me baleta na veivakalougatataki vakapeteriaki.
b. Dua na kerekere me tauri kina na kakana mai na lololo ni bisopi.
c. iVakarau vakalou ni veiliutaki vakamatanitu.
2. iWasewase bibi duadua ni Lotu na—
a. Kuoramu ni Tinikarua na i Apositolo.
b. Veiliutaki Taumada.
c. Vuvale.
3. E dabe vakailiuliu e na nomu vuvale o—
a. Peresitedi ni Lotu.
b. Bisopi.
c. Tamamu (se tinamu, ke sega e vale o tamamu.)
4. Sa icolacola nei tamamu e vale, me vaka e kena iliuliu, me—
a. Veiliutaki ka veituberi e vale, kei ira na lewena, e na yalododonu.
b. Me qarava na nodra tiko vinaka vakayago ka vakayalo o ira na nona lewenivale.
c. Me vakasaqaqara vua na Turaga e na veivakauqeti me baleta na nona vuvale.
5. Na icolacola eso nei tinamu me—
a. Tokona ka susuga na luvena.
b. Vukea na kena vakarautaki na veika vakayago ka vakayalo me baleta na nodra vuvale.
c. Me itoma, ivukevuke, ka itokani nei watina.
60

Vosa cavuti kei
na veivosaki
6. Me vaka na lewa ni Turaga, o cei e vakacolati me baleta na nodra lomani ka tuberi
na luvedra?
a. O tama duadua.
b. O tina duadua.
c. O irau ruarua na itubutubu.
7. E na lewa ni Turaga—
a. E rau vakatautauvatataki na turaga kei na marama.
b. E bibi cakena turaga e na vuku ni nona lewe na na matabete.
c. Sa vakamareqeti ira na luvena yalewa na Turaga, ka dau vakamareqeti ira tale ga na
luvena tagane.
8. E dina ni veiliutaki e na nona vuvale na tama, e na veiliutaki tiko vaka-peteriaki ki na
nona vuvale, e na vuku ni nona—
a. Rawata na vuli torocake.
b. Cakacaka vinaka.
c. Vakaitutu e na Matabete i Melikiseteki.
9. E vakailesilesi ko tama me peteriaki e na vuku ni—
a. Nona bula kilikili cake ka sa ganiti koya.
b. Nona itavi vakalou.
c. Kena okati me itavi vakalawa ka dodonu.
Ni ra sa vakacavara na saumi taro e na nodra ilavelave o ira na goneyalewa, me qai wiliki
e cakena taro. Ni sa wiliki yadua na taro, me ra qai sauma mai na goneyalewa. Mo qai
wilika, se me dua tale, na vosa cavuti veisemati ka tuvai tu oqo e ra.
E tiko e na vosa cavuti yadudua e dua na idusidusi me baleta na taro ka rau lako vata. Sa
volai tu vakaduatani vakaoqo na vanua e tiko kina na idusidusi eso. Ni sa wiliki oti na vosa
cavuti, qai cavuta na isau dodonu ni taro.
Taro 1
“E matanitu vaka-peteriaki na matanitu ni Turaga. Ka kena ilutua na vuvale” (Bruce R.
McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. [Salt Lake City: Bookcraft, 1966] t. 559).
Taro 2
“Sa iwasewase bibi duadua e na gauna oqo ka tawamudu na vuvale. Sa noda icolacola ga e na
bula oqo me da tauyavutaka rawa na noda iwasewase vakavuvale me tiko vakadua ka me
tawamudu” (Joseph Fielding Smith, mai na Conference Report, Epereli 1972, t. 13; se
Ensign, Jiulai 1972, t. 27).
Taro 3
“Sa vakacolati me dabe vakailiuliu vakabete e vale na tama, ka sega ni dua tale na lewa e na
vakaliuci e vale me baleta na veika vakavuvale” (Joseph F. Smith, Gospel Doctrine [Salt
Lake City: Deseret Book Co., 1975], t. 27).
Taro 4
E malanivosa nei Peresitedi Ezra Taft Benson, “Sa lewa na Kalou me ra veiliutaki e vale ko ira na
tama. Me ra vakarautaka na veika e gadrevi kina na tama me ra rawata, me ra veituberi,
ka vakatulewa” (mai na Conference Report, Epereli 1984, t. 6; se Ensign, Me 1984, t. 6).
“‘E itutu vakaveiliutaki na itutu vakatama, na mataqali veiliutaki bibi duadua. E okati
vakakina mai liu, ka na sega ni veisau. O iko tama, mo veiliutaki e vale, mai na veivuke
kei na veitokoni ni nomu itoma tawamudu’” [Father, Consider Your Ways, ivola
veisoliyaki, 1973, t. 4–5]. (Me vaka e cavuta o Peresitedi Benson, Ensign, Noveba
1987, t. 49).
Me baleti qasenivuli Me vaka ni tikina bibi sara oqo, e na veiganiti kaya mo veivosakitaka sara vakamatata na
veika e vakaraitaki kina. Mo dusimaka ni isau tolutolu e na vakatataro e dodonu vinaka.
Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakaikuritaka na vakasama e na icolacola ni tama vakapeteriaki
e vale. E sa vakavotui mai na veika eso e tukuna o Peresitedi Benson; de rawa
beka ni ko vakavurea vei ira na goneyalewa na isau ni taro eso me vaka na idusidusi
vinaka, me soli ivakadinadina kei na veika e vakila, ka raica me ra vakatavulici e na
ivakavuvuli dodonu o ira na lewe ni nona vuvale.
61

Taro 5
“E na gauna ni veibuli, e a soli vei tina me veiroqo ka veisusu vei ira na gone, me nona
icolacola. Na itavi me rawata mai na veika ni bula, e nona o tama. E sega ni dua na
tikiniivola mai na vosa ni Kalou e veisautaki kina na vakasama oqo; ka qai vakavotui tale
na bibi ni veiwekani oqo nei tama kei tina mai vei ira na parofita e na gauna oqo, kei na
vosa ni Kalou e muri mai” (“The Church and the Proposed Equal Rights Amendment”
[ivola lailai], t. 11-12, Ensign, Maji 1980).
“E kalougata sara vakalevu, ni sega ni vakacolati vua [na tama] me veiliutaki ka daulewa
na veika bibi oqo, ka sega ni soli vua na veivuke. [Sa soli vua] na watina–-ka nona itoma,
nona ivukevuke, nona ikasa, nona itoko, ka nona itokani” (Father, Consider Your Ways [ivola
veisoliyaki, n.d. t. 3).
Taro 6
“Sa icolacola bibi sara ka rau okati kina na veiwatini e na nodrau vakatubu kawa mai ki
vuravura. E sega ni vinakati walega vei rau na vakarautaki ni kakana, isulu, kei na nodra
vakavaletaki na luvedrau, e namaki talega na nodrau veilomani vei ira, yalo vinaka,
veivakadodonutaki, veituberi, kei na veivakavulici” (Spencer W. Kimball, “Train Up a Child,”
Ensign, Epereli 1978, t. 5).
Taro 7
“E rau vakatautauvatataki sara na tagane kei na yalewa e na Lotu. E virikotora na Turaga na
kosipeli me baleti rau ruarua na tagane kei na yalewa. Ni duavata ga na ivotavota kei na
veika e lavaki e na kosipeli vei ira na turaga kei ira na marama. Ka sa dau taleitaka na Turaga na
luvena yalewa me vaka e taleitaka na luvena tagane” (John A. Widstoe, Evidences and
Reconciliations [Salt Lake City: Bookcraft, 1960], t. 30).
Taro 8
“E dina ni ulu ni vuvale yadua o koya na tama, me vaka na kena okati me vuvale e na
ivakamacala vakalotu vei keda na Yalo dodonu e na Gauna Oqo, e sega ni na okati me
iliuliu vaka-peteriaki e dua na tama me vakavo ke vakaitutu na tama koya e na Matabete i
Melikiseteki ka rau vakamau se vauci kei watina e na vale tabu, ka ra sucu e na loma ni
veiyalayalati o ira na luvedrau se ra vauci kivei irau” (A Light unto the World [ivola vakarau
ni Matabete i Melikiseteki, 1967–68], t. 55).
Me baleti qasenivuli Kevaka e tiko e na nomu kalasi eso na goneyalewa ka sega ni ra vakaitutu o ira na
tamadra e na Matabete i Melikiseteki, e na rairai kilikili beka me wiliki ka veivosakitaki na
itukutuku oqo.
“Kevaka e voqa na vosa, “Na watiqu [se tamaqu] e sega ni lewe ni Lotu, ka sega tale ga ni
dau doka,’ au na kaya kina vei kemuni e na yalo loloma: ‘Kivei kemuni na marama, ke
lotu o koya se sega, e se iliuliu tikoga ni vuvale. Mo tokoni koya e na veika dodonu e
vakayacora. Vakavotuya vua ni o vakabauti koya, ka vakanamata vua me lewa na
nomudou vuvale. Veivakauqeti vua e na ivakarau cecere” (Richard G. Scott, “Father Is
Head of the Family,” Ensign, Feperueri 1977, t. 84–85).
Taro 9
“E vu vakalou na ilesilesi vakapeteriaki ka na qaqaco tiko ga me tawamudu. Ka vuna gona
me ra kila vinaka o ira na turaga yadudua, marama kei na gone na veika e baleta na
ilesilesi oqo kei na veivakadonui oqo e na vuvale vakayadua ni Kalou. E sega ni kilai eke
se o cei e ganita vinaka. E sega tale ga ni laurai kina na bula e kilikili sara. E tarai ga kina
vakararaba na veika e dodonu ka sa virikotori tu.” (Joseph F. Smith, Gospel Doctrine, t. 287).
Me vakaraitaka Mo dusimaka ni veisemati na peteriaki kei na tama. Ia e da taurivaka e na dua tani ga na
o qasenivuli
kena ibalebale. Era okati talega o ira na veitarataravi mai vei Atama me ra vakailesilesi
vakapeteriaki, ka me ra vauci tu mai na veiqaravi e na vale tabu. Era na qaqaco tu ga o ira
oqo e na nodra dui matavuvale me tawamudu. Ni rau sa vakamau na veiwatini e na vale
tabu, e rau sa kalawa yani o irau na tagane kei na yalewa vakawati oqo ki na matavuvale
tawamudu oqo. E sega ni tama wale ga o tagane, e peteriaki talega ni nona vuvale. E kena
ibalebale oqo ni sa nona icolacola me veivuke kina nona vuvale me ra bula e na dua na
kena ivakarau me rawa kina ni rau lesu vata tale yani ki na iserau nei Tamada
Vakalomalagi. E na vakavureya na kalougata levu vei iratou na nona vuvale kei na
veituberi uasivi, ni vakaitutu tiko e na Matabete i Melikiseteki.
62

Papa ni volavola
kei na veivosaki
Lesoni 14
E Rawa ni Veitotaki na Goneyalewa Vei Tamana e na Nona iTavi
Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka na sala eso e rawa ni ra veitokoni kina
vei tamadra. Mo tuvana na veika oqori e na papa ni volavola. Me okati e na nodra isau na
veika oqo:
iTalanoa Era na nanuma eso na goneyalewa ni na dredre vei ira me ra vakavotuya na nodra
loloma kei na veitotaki vei tamadra. E rawa ni o digia e dua na goneyalewa me
talanoataka na italanoa oqo:
Ni se qai goneyalewa lailai tiko o Sister Lois Christensen, sa vakarota na nona qasenivuli e
na Wilivola ni Siga Tabu vei ira na lewe ni kalasi yadudua me ra tukuna vei tamadra ni ra
lomani tamadra. Sa mai veinanuyaka tu yani o Lois na dredre ni ivakaro oqo. E luluqa tu
e na Lotu o tamana, ka rau sa dau veiyawaki vakalevu e na nodrau veimaliwai. Ka sega ni
dau cavuti votu e na nona vuvale na nodra veilomani. E qai wawa tiko ni ra sa lako na
nona lewe ni kalasi me tukuna vei qasenivuli ni sega ni rawata. Me vaka e qai kaya:
“E sega ga ni veisau na loma i Sister Innes. E wadravi au matua mai ka kaya, “Veitalia ga
se mataqali tamata vakacava o tamamu, se cava e sa cakava,e gadreva tale ga me dau
rogoca na vosa vakaoqori mai vei iko, me vaka era via rogoca tale ga ko ira na tama
taucoko. Au vinakata mo yalataka vei au eke ni o na laki vakayacora na ivakaro oqo.’”
“Au sa mani vakadonuya, ka’u qai laki vakila na bibi ni icolacola oqo e na vica na siga ka
tarava. Ia au kila ga ni na qai kau tani ga mai na usouso ni domoqu na icolacola oqo ni’u
sa laki vakayacora na veika e gadrevi. E dua na bogi, ni ra sa laki moce taucoko na kena
vo, au sa laki waraka toka na vosa me`u kaya. Ni duri mai o Ta me laki bokoca na kavuru
ni tavako ka kania tiko e na kava ni benu. Ka’u qai tukuna yani e na vosa malua ka
malumu, kei na yalo ririki me voleka sara ni sega ni rogo, ‘Ta, au sa rui lomani iko
vakalevu.’
“E vakanadaku tu mai vei au, me qai sega ni vuki se vosa, se cakava e dua na ka. Ka’u
vakasamataka sara ni se sega ni rogoci au. Au qai kaya tale yani vakarua. ‘Ta, sa ka levu
na noqu loloma vei iko.’ Me qai vuki mai vakamalua vei au. Me mai mokoti au ka reguca
na yadrequ. Ka’u nanuma ni sa imatai ni gauna oqori mai na tinikaono na yabaki me
keirau veivolekati kina vakaoqori kei tamaqu.
“Au sa tina ni noqu vuvale levu e na gauna oqo. Ka sa taurivaki vakawasoma e na neitou
vuvale na malanivosa au lomani iko. Sa vakacava beka o Ta? Sa bete levu tiko e daidai, ka
cakacaka vagumatua tiko e na kena tara na matanitu ni Kalou” (Lois Christensen, “Telling
My Father I Loved Him,” Ensign, Feperueri 1978, t. 51).
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Na Sala Eso Me Totaki Kina O Tamada
Dau talairawarawa
Dau veitomani kaya
Veiwasei vua e na nomu nuiqawaqawa kei na veika
taleitaki
Kerea na veivakalougatataki ni tama
Kere ivakasala vua
Tovolea mo kilai koya vakavinaka
Mo idusidusi vinaka vei ira na ganemu kei na tacimu
Dau lomani koya ka vakavinavinakataki koya
Tara cake, kakua ni vorolaka
Totaki koya e na bogi ni lotu vakavuvale
Dau yalo mamarau ka veivuke e vale
iTinitini
Mo tukuna tale vei ira na goneyalewa ni sa ilesilesi vakalou me ra iliuliu vakapeteriaki e
na nodra vuvale o tamadra. Sa vakacolata vua na Turaga na itavi vakayago kei na itavi
vakayalo me baleta na nona vuvale, ka na okati tiko e na kena qaravi na itavi oqori. Ka sa
nona ilesilesi me veiliutaki ka lewa na veika e vale kei na nodra qaravi na lewe na e na
yalo dodonu kei na loloma. Sa noda itavi na lewenivale yadudua me da totaka ka tokona
na ilesilesi vakapeteriaki nei tamada. E vuqa sara na ka e rawa ni vakayacora na
63

64
goneyalewa e na tikina oqo, ka na rawa tale ga ni veivagolei vei ira na lewe ni vuvale me
ra tokona na tamadra e na ilesilesi oqo.
Taurivaki ni Lesoni
Kerei ira na goneyalewa me ra digitaka mai na ituvatuva e na papa ni volavola e rua se
tolu na ka me vakayacora e na macawa mai oqo, me totaki kina na tamadra e na nodra
ilesilesi vakapeteriaki.
Na Cava O Sa Kila me baleta na iLesilesi Vakapeteriaki?
Mo digia na isau ni taro e veiganiti e na veika e tarogi oqo:
1. Na ilesilesi vakapeteriaki e—
a. Veivakadonui ka soli me baleta na veivakalougatataki vakapeteriaki.
b. Dua na kerekere me tauri kina na kakana mai na lololo ni bisopi.
c. iVakarau vakalou ni veiliutaki vakamatanitu.
2. iWasewase bibi duadua ni Lotu na—
a. Kuoramu ni Tinikarua na i Apositolo.
b. Veiliutaki Taumada.
c. Vuvale.
3. E dabe vakailiuliu e na nomu vuvale o—a.
Peresitedi ni Lotu.
b. Bisopi.
c. Tamamu (se tinamu, ke sega e vale o tamamu.)
4. Sa icolacola nei tamamu e vale, me vaka e kena iliuliu, me—
a. Veiliutaki ka veituberi e vale, kei ira na lewena, e na yalododonu.
b. Me qarava na nodra tiko vinaka vakayago ka vakayalo o ira na nona lewenivale.
c. Me vakasaqaqara vua na Turaga e na veivakauqeti me baleta na nona vuvale.
5. Na icolacola eso nei tinamu me—
a. Tokona ka susuga na luvena.
b. Vukea na kena vakarautaki na veika vakayago ka vakayalo me baleta na nodra vuvale.
c. Me itoma, ivukevuke, ka itokani nei watina.
6. Me vaka na lewa ni Turaga, o cei e vakacolati me baleta na nodra lomani ka tuberi
na luvedra?
a. O tama duadua.
b. O tina duadua.
c.O irau ruarua na itubutubu.
7. E na lewa ni Turaga—
a. E rau vakatautauvatataki na turaga kei na marama.
b. E bibi cakena turaga e na vuku ni nona lewe na na matabete.
c. Sa vakamareqeti ira na luvena yalewa na Turaga, ka dau vakamareqeti ira tale
ga na luvena tagane.
8. E dina ni veiliutaki e na nona vuvale na tama, e na veiliutaki tiko vakapeteriaki ki na
nona vuvale, e na vuku ni nona—
a. Rawata na vuli torocake.
b. Cakacaka vinaka.
c. Vakaitutu e na Matabete i Melikiseteki.
9. E vakailesilesi o tama me peteriaki e na vuku ni—
a. Nona bula kilikili cake ka sa ganiti koya.
b. Nona itavi vakalou.
c. Kena okati me itavi vakalawa ka dodonu.

Na Matabete i Melikiseteki
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua na itavi kei na veiokati ni Matabete i Melikiseteki.
Lesoni
15
VEIKA ME
VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 10, Vakalesui Mai ni Matabete i Melikiseteki (62371), ka tiko e na daku ni ivola
vakarau oqo.
2. Ke rawa, me qai vakarautaki me ra yadua rawa o ira na lewe ni kalasi na ilavelave ni
tikidua veisoliyaki, “iTutu kei na iColacola ni Matabete i Melikiseteki,” ka tiko e na mua
ni lesoni.
3. Digitaka rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, kei na vosa
cavuti, me vaka o vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Vosa cavuti “E vakavatukanataki e na Matabete na kaukauwa ni Kalou ka votai mai vei ira na tamata me
baleta na nodra vakalougatataki ka vakabulai na kawa tamata e vuravura. Me vaka eda dau
cavuta vei ira era vakaitutu vakabete me ra ‘matabete,’ me kakua sara ni lecavi ni sega ni
taukeni na matabete, se virikotori vei ira era vakaicolacola kina.E ka maroroi ka vakamareqeti,
ka me taurivaki wale ga e na nodra qaravi vakatautauvata na turaga, na marama, kei ira na
gone. Me vakaraitaka kina o Elder John A. Widstoe, ‘E sega ni ra vakaliuci na turaga e na
veivakalougatataki ni Matabete me tomana na nodra vakaivotavota kina.’ (Priesthood and
Church Government, Salt Lake City: Deseret Book Co., 1939, t. 83). Me kena ivakaraitaki, me
dolavi vakatautauvata na isolisoli ni matabete vei ira na goneyalewa, me vakai ira na noda
cauravou”(Dallin H.Oaks, e na Conference Report, Epereli 1992, t.51; se Ensign, Me 1992, t. 36).
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Taurivaki na papa
ni volavola
Sa Vakalesui Mai na Matabete i Melikiseteki
Vakaraitaka na iyaloyalo ni vakalesui mai ni Matabete i Melikiseteki. Mo vakamacalataka
ni ratou taura tu o Pita, Jemesa, kei Joni na ki ni Matabete i Melikiseteki. Eratou rairai mai
vei Josefa Simici kei Oliver Cowdery ni sa roro tiko mai na tauyavutaki ni Lotu, me
vakasukai tale mai kina ki vuravura na kaukauwa ni matabete oqo.
Sa Virikotori tu Na nodra iColacola na Lewe ni Matabete i Melikiseteki
Mo vakamacalataka ni sa lewa na Turaga me vakateteya na matabete na nona matanitu ki
na veiyasai vuravura, ka me vakalougatataki kina na lewe ni Lotu yadudua. Sa virikotora
na Turaga na itavi yadudua ni itutu e na Matabete i Melikiseteki me rawa kina ni qaravi
na lomana kei na nona cakacaka me vaka na nona lewa.
Vakamacalataka ni o na wilika e vica na ka me vakatakilakilataki kina na itutu se kuoramu
ni Matabete i Melikiseteki. E na gauna ga o nanuma kina ni ra sa kila na goneyalewa na
itutu se kuroramu o vakamacalataka tiko, me ra laveliga sara. Mo wilika na kena ivakamacala
taucoko sara, kevaka mada ga era sa kila na goneyalewa na kena isau mai na imatai ni
vakamacala ko wilika vei ira. Ni sa wiliki na kena ivakamacala taucoko, qai kerei ira na
goneyalewa me ra solia mai na kena isau dodonu.
Vola e na papa ni volavola na kena isau dodonu era solia mai.
1. (a) O ira na lewe ni noqu kuoramu era ivakadinadina cecere nei Jisu Karisito i
vuravura taucoko. (b) Era tokoni na lewe ni noqu kuoramu mai vei ira na lewe ni
Lotu taucoko me ra parofita, daurairai, ka dauvakatakila. (c) Au dau vakaitavi vosa
vakavuqa e na lotuvakayabaki. Na kuoramu cava beka au lewe na? (Na Kuoramu ni
Tinikarua na i Apositolo.)
65

Veivosaki
2. (a) E okati na kaulotu ki vuravura taucoko, kei na kena qaravi na kosipeli e na veivanua
tani, me icolacola bibi ni noqu kuoramu. (b) Me rawa ni yacova na vitu na iwiliwili ni
noqu kuoramu oqo vei ira ka iLiuliu Raraba e na Lotu. (c) Ni tauyavu e na kena
vakataucokotaki, e na lewe vitusagavulu na iLiuliu Raraba e na noqu kuoramu. O cei oi
keitou? (Dua na Kuoramu ni Vitusagavulu.)
3. (a) E rawa ni lewe ciwasagavulukaono na lewe ni noqu kuoramu. (b) Au rawa ni
veipapitaisotaki ka vakatikora tale ga na isolisoli ni Yalo Tabu vei ira era qai curuma mai
na Lotu. (c) O rawa ni raici au kei na dua na noqu itokani daukaulotu. (d) Au dau
taurivaki vakawasoma me’u masulaki ira sa tauvimate. Na itutu cava e na matabete au
lewe na? (Elder.)
4. (a) Au vakaitutu e na Matabete i Melikiseteki. (b) O rawa ni dau raici au e na
lotuvakayabaki. (c) Au bete levu veiliutaki e na Lotu. (d) E dua wale ga e rawa ni
vakatawana na itutu oqo e na Lotu e na dua na gauna. Na cava na noqu ilesilesi? (Na
Peresitedi ni Lotu.)
5. (a) Au bete levu. (b) E rau vukei au e rua na noqu ivukevuke, kei na tinikarua na mata.
(c) Au vakacolati ki na ilesilesi ni matabete e na vica na tabana levu ni Lotu. (d) Au dau
vakaitavi vosa vakawasoma e na lotuvakayabaki ni iteki. Na cava na noqu ilesilesi? (Na
peresitedi ni iteki.)
6. (a) Au bete levu veiliutaki e na tabana levu. (b) Au peresitedi ni kuoramu ni bete e na
noqu tabana levu (raica V&V 107:87–88). (c) Era okati na itabagone ni noqu tabana levu
e na noqu ilesilesi. (d) E dua na noqu itavi bibi me’u veivakatarogi vei ira na gone
yalewa. Na cava na noqu ilesilesi? (Na bisopi.)
7. (a) E sega ni yalani na iwiliwili ni lewe ni noqu kuoramu. (b) E rawa ni’u bisopi se dua
na nona ivukevuke. (c) E peresitedi ni noqu kuoramu o peresitedi ni iteki. Na cava na
noqu itutu vakabete? (Bete levu.)
Me vakaqaqacotaka na nodra yalomatuataka na itavi na goneyalewa kei na nodra veiokati
na lewe ni Matabete i Melikiseteki, dou rai lesuva vata na veika e volai tu e na “iTutu kei
na iColacola ni Matabete i Melikiseteki.” Mo taurivaka na tikiniivola ka cavuti tu me
saumi kina na nodra taro na goneyalewa.
iTutu kei na iColacola ni Matabete i Melikiseteki
Lewe ni
iTutu Kuoramu iColacola Tikiniivola
iTalatala qase 96 1. Veivakatavulici V&V 20:39, 41–45;
2. Vunau
3. Veipapitaisotaki
4. Veivakadeitaki
5. Qarava vakailiuliu na soqoni
6. Qaravi tauvimate
7. Vakaitavi e na matabose ni
veivakadodonutaki ni Lotu
8. Vakaivotavota e na itavi ni
Matabete i Eroni
9. Tabaki ira tale na italatala
qase, se bete, ivakavuvuli,
kei na dikoni
V&V 42:43–44, 80
Bete levu Bete levu 1. Me’u qarava vakavinaka V&V 20:67 kei na
taucoko e taucoko na itavi ni italatala qase 107:10; V&V 84:111
na iteki— 2. Au na rawa ni vakaitutu tale
ga vakabisopi, peresitedi ni
iteki, se so tale.
kei na 68:19
Peteriaki E sega na nona 1. Au sa qarava vakavinaka tiko V&V 107:39–53
kuoramu; era na icolacola vakaitalatala qase
bete levu tale ka bete levu.
ga na peteriaki 2. Mo solia vakayadua
na veivakalougatataki
vakapeteriaki
66

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Lesoni 15
iTutu kei na iColacola ni Matabete i Melikiseteki (Continued)
Vitusagavulu 70 1. E iLiuliu Raraba V&V 107:25, 34, 38,
2. Vunau ki vuravura taucoko 93–97
i Apositolo 12 1. Qarava vakavinaka na V&V 18:26–27;
ilesilesi vakabete
2. Veiqaravi me ivakadinadina
cecere nei Jisu Karisito i
vuravura taucoko
3. Sa ratou maroroya tiko na
Kuoramu ni Tinikarua na ki
me baleta na matanitu ni
Kalou e vuravura; ka me
taurivaki ga na ki ni sa mate
na Peresitedi ni Lotu.
V&V 107:23, 33
E iSolisoli Cecere na Vakaitutu e na Matabete i Melikiseteki
Mo vakamacalataka ni dua na isolisoli cecere ni Kalou vei ira na luvena na Matabete i
Melikiseteki. Era vakaivotavota na turaga mai na Matabete i Melikiseteki me ra
vakayacora na cakacaka ni veivakabulai, ka gadrevi ki na tamata yadua me rawata rawa
kina na bula tawamudu kei na isolisoli cecere taucoko ni Kalou. E na vuku ni kena bibi ki
na noda torocake tikoga me tawamudu, sa ikalawa bibi kina bula ni tamata yadudua na
nona lesi ki na Matabete i Melikiseteki.
Mo vakamacalataka ni dodonu vei ira taucoko na cauravou e na Lotu me ra vakarautaka
na nodra lesi ki na Matabete i Melikiseteki. E na vakatarogi vei nona bisopi kei na
peresitedi ni iteki, ka rau na vakadikeva na qaqaco ni nona vauci koya kina Turaga kei na
Lotu. Ke rau raica ni kilikili vua, sa na lesi ki na Matabete i Melikiseteki. Ka na ciqoma
vata na ilesilesi oqo kina matabete kei na bubului kei na iyalayala (raica V&V 84:33–44), ka
sa na vakamatatataki vua.
Vosa cavuti Sa vakatavulica o Elder Marion G. Romney vei keda na icolacola ka ra na okati kina o ira
era lesi ki na Matabete i Melikiseteki. E kaya kina:
“E vakamacalataka vakaoqo na Turaga na ituvaki nei koya ka sa lesi ki na matabete oqo,
ka qai voroka na kena veiyalayalati: ‘Ia ko koya sa cakava oti na veiyalayalati oqo ka qai
vakacacana ka vuki tani mai kina, e na sega sara ni vosoti na nona ivalavala ca e na bula
oqo se na bula sa bera mai.’ [V&V 84:41.]
“Mai na itotogi ka vakatauci me baleta na kena vakacacani na iyalayala, e rawa ni da
lomatarotaro ki na kena kilikili me ciqomi na veiokati ni veiyalayalati; ka me yacova sara
ni sa laki wilika na tikina ka tarava. Me qai kila kina ni ka wale o koya e na sega ni
vakaivotavota e na kena bubului kei na yalayala, ka na sega ni vinaka cake mai vei ira era
sa lesi kina ka qai vakacacana. Ni kaya e na tikina ko ya na Turaga, ‘Raica e ca ko ira kece
sa sega ni curu ki na matabete dou sa lesi kina . . . ‘ [V&V 84:42.]
“Oqori na kena bibi na bubului kei na veiyalayalati ka okati e na matabete’ “ (mai na Conference
Report, Epereli 1962, t. 18; se The Improvement Era, Jiune 1962, t. 416).
Vosa ni Kalou Rai lesuva ka veivosakitaka na Vunau kei na Veiyalayalati 84:41–42 kevaka e kilikili, me ra
vakavatukanataka kina o ira na goneyalewa na nodra veidokai kina Matabete i
Melikiseteki, kei ira era vakailesilesi kina.
Veivosaki • E na vakadeitaki beka na noda icavacava na marama kina torocake tawamudu, ke sega
na Matabete i Melikiseteki?
• E vakavatukanataki vakacava na noda vakarokorokotaka na Matabete i Melikiseteki e
na noda vakanananu, ivosavosa, kei na veika eda cakava?
• Ni da vakarokorokotaki ira na lewe ni matabete, eda sa doka tiko vakacava na Matabete
i Melikiseteki?
• Kevaka eda gadreva me da veivakauqeti vei ira na lewe ni matabete me ra doka na
nodra ilesilesi vakabete, na cava eda rawa beka ni da vakayacora?
67

Me vakaraitaka
o qasenivuli
68
iTinitini
Mo tinia e na nomu vakamatatataka na kena bibi me da dau doka na Matabete i
Melikiseteki, kei ira era vakailesilesi kina. Era sa vauci ira o ira era lewe na na Matabete i
Melikiseteki me ra muria na Tamada mai Lomalagi, ka me ra taurivaka na nodra ilesilesi
me ra kune kalougata kina o ira na luvena. Era vakataki keda tale ga, ni ra tovolea tiko me
ra ucuya vinaka na Kalou. Era na vakauqeti mai na noda veivakabauti kei na vakanuinui,
me ra doka na matabete.
iTutu kei na iColacola ni Matabete i Melikiseteki
Lewe ni
iTutu Kuoramu iColacola Tikiniivola
iTalatala qase 96 1. Veivakatavulici V&V 20:39, 41–45;
2. Vunau
3. Veipapitaisotaki
4. Veivakadeitaki
5. Qarava vakailiuliu na soqoni
6. Qaravi tauvimate
7. Vakaitavi e na matabose ni
veivakadodonutaki ni Lotu
8. Vakaivotavota e na itavi ni
Matabete i Eroni
9. Tabaki ira tale na italatala
qase, se bete, ivakavuvuli,
kei na dikoni
V&V 42:43–44, 80
Bete levu Bete levu 1. Me’u qarava vakavinaka V&V 20:67 kei na
taucoko e taucoko na itavi ni italatala qase 107:10; V&V 84:111
na iteki— 2. Au na rawa ni vakaitutu tale
ga vakabisopi, peresitedi ni
iteki, se so tale.
kei na 68:19
Peteriaki E sega na nona 1. Au sa qarava vakavinaka tiko V&V 107:39–53
kuoramu; era na icolacola vakaitalatala qase
bete levu tale ka bete levu.
ga na peteriaki 2. Mo solia vakayadua
na veivakalougatataki
vakapeteriaki
Vitusagavulu 70 1. E iLiuliu Raraba V&V 107:25, 34, 38,
2. Vunau ki vuravura taucoko 93–97
i Apositolo 12 1. Qarava vakavinaka na V&V 18:26–27;
ilesilesi vakabete
2. Veiqaravi me ivakadinadina
cecere nei Jisu Karisito i
vuravura taucoko
3. Sa ratou maroroya tiko na
Kuoramu ni Tinikarua na ki
me baleta na matanitu ni
Kalou e vuravura; ka me
taurivaki ga na ki ni sa mate
na Peresitedi ni Lotu.
V&V 107:23, 33

Na Bula Vakamarama kei ira
Na Vakaitutu e na Matabete
Lesoni
16
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua ni rawa ni rau vakaivotavota o yalewa kei watina e na
bula cecere duadua e na lagilagi vakasilesitieli, ni rau okati ruarua kina.
ME VAKARAUTAKI 1. Mo vakarautaka na tikina volai ka lavaki tiko e na lesoni.
2. Me ra digitaki rawa na goneyalewa me vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, kei na
vosa cavuti me vaka ko vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI E Veiwekani Bibi na Marama kei ira na Turaga kei na Matabete
Veivosaki e na Me ra wilika na goneyalewa na 1 Korinica 11:11 kei na Vunau kei na Veiyalayalati 131:1–4.
vosa ni Kalou • Na cava e tukuni e na tikiniivola e rua oqo ni dodonu me yaco me da vakaivotavota
kina e na kena cecere duadua ni bula e na lagilagi vaka-silesitieli?
Me vakaraitaka Vukei ira na goneyalewa me ra kila ni bibi sara me ra vauci rawa e na vakamau vaka-
o qasenivuli
silesitieli kei koya na tagane ka bula kilikili e na ilesilesi kina Matabete i Melikiseteki,
kevaka e namaka me laki cava vaKalou na nodra bula. E dodonu me ra kila na tikina bibi
era sa nuitaki tu kina e na inaki tawayalani ni Kalou, kei koya na tagane bula dodonu ka
lewe ni matabete. E bibi na tagane vua na yalewa, ka bibi na yalewa vua na tagane.
Veivosaki e na • Na cava e tukuni e na Vakatekivu 2:18 me baleta na tagane e sega na watina?
vosa ni Kalou Mo vakamacalataka ni “dauveivuke e yaga vua” e kena ibalebale ni gadreva na Turaga me
vakarautaka vei Atama e dua ka rauti koya vinaka, ka dua ka kilikili me rau veitomani tiko.
Wilika na Mosese 5:1. Dusimaka ni rau veiwekani dredre o irau na imatai ni tagane kei na
imatai ni yalewa e na dela ki vuravura. “A sa cakacaka vata kei koya ko Ivi na watina.”
• Na cava e bibi kina me rau cakacaka vata o irau na veiwatini? Na veiwekani cava
e bibi duadua ka okati kina na yalewa vakawati? Me dau okati watina vakacava o
tagane vakawati?
Vosa cavuti Wilika na vosa oqo nei Peresitedi Spencer W. Kimball:
“Me vakavatukanataki kina na bibi ni veivakacolati vakalou ka ra duavata kina me baleti
ira na marama, e kaya kina na Turaga,
“‘O koya oqo sa na biuta kina na tamana kei tinana na tagane, ka kabita na watina: a rau
sa lewe dua ga.’ (Vakatekivu 2:24.)
“O sa kila tiko koya? O yalewa e vakatawana na itutu bibi duadua. E uasivi duadua na
nona itutu, ka okati kina o ira na itubutubu ka ra bibi vei keda. O ira talega na gone me ra
biu e na nodra itokatoka dodonu ka sa soli me baleti ira” (“The Blessings and
Responsibilities of Womanhood,” Ensign, Maji 1976, t. 72).
Me Veitotaki Na Goneyalewa e na Nona Veiwekani vua Na Lewe ni Matabete
Taro saumi lo • Na cava na itovo ni nomu vakasama me baleti ira na vakailesilesi e na matabete o
cakacaka vata tiko se dau veimaliwai? O dau veitokoni vei ira? Na cava na vuna?
Tikina volai Vakaraitaka yadudua na tikina volai eso oqo. Mo tarogi ira na goneyalewa se kunei e na
tikina volai o ya na veitotaki se na veisaqasaqa. Mo qai tuvana na tikina volai e na papa ni
volavola e na kena iwasewase dodonu.
69

Na veika e na papa ni volavola ni sa tuvai oti
Veisaqasaqa Guilecava
Vakaluluqataka Vakauqeta
Vakanadakuya Vakaqaqacotaka
Vakaweleweletaka Tokona
Veitotaki Tubera
Veivosaki • Na cava na duidui e kunei e na vosa eso e tiko e na iyatu e rua oqo? (E dua na iyatu e
vakavotui kina na itavi veitokoni; na kena ka dua e veicoqacoqa, tawayaga, ka vakavuleqa
tale beka ga.)
Taro saumi lo • Na vosa cava soti oqori e vakamacalataki kina vakamatata na nomu nanuma me baleti
ira na vakailesilesi e na matabete o cakacaka vata kei ira ka dau veimaliwai?
Raici vakavuli kei na veivosaki
Mo wilika ka veivosakitaka na tikina ni vuli eso oqo me vukei ira kina na goneyalewa e
na nodra kila ni vuqa tu na sala me ra vakavatukanataka kina na nodra veitotaki vei ira e
na matabete e na gauna oqo.
Raici Vakavuli 1
Sa lesi o Lia me peresitedi ni kalasi ni goneyalewa me tekivu mai na Janueri. Ka dau raica
ni vaka e vakacolati vakalevu na cakacaka ni nodra ogaoga cokovata vei ira na
goneyalewa. Sa vakavu yaloca kei na veileti vua. Me dau qai tautaunaka tale tiko vei
iratou na iliuliu ni cauravou na veika taucoko me caka. E sega ni lomana me dau
vakawariritaki ira, ka nanuma tikoga ni na sega ni caka na ka kevaka e sega ni dusimaka
tiko vei ira. Ni sa rau mai veivosaki oti kei koya na nodratou daunivakasala, sa qai
vakasalataki koya me veisautaka na nona ivakarau. Ka kaya kina vei Lia me vakadavora
vakadodonu na itovo ni nona rai me baleta na nona itavi kei na nona veiwekani kei ira na
cauravou vakailesilesi e na matabete.
Sa qai tugana ki lomana o Lia na ivakasala e na yalo masumasu, ka goleva sara yani me
tuvana vinaka kina na nona itavi e na ilesilesi taucoko, kei na sala eso e rawa ni
vakayacora kina vakavinaka. Sa qai mai vakanamata ka masulaka e na vakanuinui ni ra
na vakayacora o ira na cauravou na nodra itavi e na kena totolo ka rawa vakavinaka.
E qai raica ni yaga sara vakalevu na nona vakadavora vakadodonu na nona vakasama kei
na vakanananu e na masumasu. Era sa gole mai na cauravou ka ni ra sa iliuliu nuitaki e
na matabete. Ni ra sa kila na nodra veitokoni kei na vakanuinui na goneyalewa, ni ra dau
veivakauqeti vei ira. Me ra dau vakacavara sara na nodra itavi. Me sosomitaka kina o Lia
na veivakasaurarataki kei na wariri, e na nona nuinui kivei ira na lewe ni matabete. Sa qai
mai raica kina na kena talei.
• E vakalatilati tiko vakacava na ivakarau veisaqasaqa nei Lia e na nona sasaga me totaki
ira na lewe ni matabete?
• E rawa vakacava mai na ivakarau veitotaki nei Lia me vagolea vakadodonu na nona
itovo kei na nodra itovo o ira era veiqaravi vata?
Raici Vakavuli 2
Sa duatani na marau nei Kula ni ratou veitalanotaka tiko kei ira na nona itokani na veika
era na cakava e na bogi ni Vakaraubuka. Eratou sa lalawataka tiko mai e na vica na siga sa
oti na vakayakavi namaki e na vale nei Talei, me ra mai marautaka vata kina na kena sa
mai cava na vuli e na yabaki o ya. E sa tu talega na lalawa nei tamai Talei, na peresitedi ni
tabana, me baleti Te, na gane na ka se qai lesi vou me bete. E sega ni dau vakavuqa me ra
sikovi mai vua e dua na Vakaitutu Raraba, e na kena sa rui tiko vakatikitiki e Kenai,
Alaska na nodratou tabana. Ka ratou sa navuca tu me ratou vodo motoka yani ki
70

Papa ni volavola
kei na veivosaki
Lesoni 16
Anchorage e na Vakaraubuka o ya, e rauta na 150 na maile na kena yawa, me ra laki tiko e na
nodra veimaliwai ni tama kei luvena cauravou, ka soqoni ni iteki, kei na lotuvakayabaki
ni matabete kei koya na Vakaitutu Raraba. Sa vakanamata sara tiko kina o tamai Kula, ka
ni se qai vakaitutu vou e na iteki, ka nanuma voli me vakataroga e vuqa na ka.
E suka mai na vuli e na tinikarua o Kula e na Vakaraubuka koya, ka vakusakusa sara yani
ki vale. Ni yaco yani, e qai raici tamana kei Te ni rau matararawa tu. E tauvi matetaka o
tinai Kula, ka sa na sega ni rawa me raici rau na tacina gone. Me qai kuria oqori, e qai
dresuka na nona idavodavo lobi o Te e na kena tao, ka sa tasova tiko na kena ivakasoso.
Sa rairai na sega beka ni rawa ni rau laki tiko e na lotuvakayabaki.
Kerei ira na goneyalewa me ra okati ira mada e na veika sa sotava tiko oqori o Kula, ka qai
vakacavara na italanoa. Mo tarogi ira na goneyalewa me ra vakasamataka na
veivakalougatataki e rawa ni donuya na vuvale nei Kula kei na nona tabana, kevaka e sa
lewa me vakadaroya na nona lako ki na nona veibuku me tiko e vale ka vukei tinana. E
rawa ni okati ekena nona loma solisoli ka na donuya, na veivakauqeti ka na laki sotava o
tamana me qarava vagumatua na nona ilesilesi e na matabete, na veika talei e na laki
sotava o Te, na gane na, kei na vakavinavinaka e na solia vua o Te.
Mo taurivaka na veika eso e tukuni tiko oqo me vakavureya na veivosaki
• Ke tiko ga e vale o Kula, e na vukei tamana vakacava?
• Na cava e na nanuma o Te me baleti koya?
• Na duidui cava e na kunea ke qarava na loma solisoli oqo e na yalovinaka, ka sega ni
vakayacora e na vosakudrukudru?
• Na ivakaraitaki cava e na solia vei ira na tacina gone na veika e vakayacora oqo?
• Na cava o rawa ni vakayacora ni o goneyalewa, mo veitotaki kina vakaukauwa vua e
dua na cauravou ka vakailesilesi e na matabete? Mo tuvana e na papa ni volavola na
nodra vakasama na goneyalewa. Me ra okati kina na veika oqo:
1. Mo vakabibitaka na veika vinaka e kunei vua.
2. Soli vakasama vua.
3. Mo okati koya me vaka o nuitaka me na vakaivakarautaki kina.
4. Dau vakarorogo.
5. Mo vakadodonu e na nomu vakacerecerei koya.
6. Totaki koya e na nona itavi vakatovotovo kei na ilesilesi.
7. Mo nona daunivakasala, e na gauna o gadrevi kina.
8. Mo vakayacora na veika e vakacolati vei iko.
9. Tokoni koya e na masumasu.
iTinitini
Vosa cavuti Wilika na veika eso e cavuti tu oqo:
“E sega ni vakabibitaki e dua e na Lotu dina i Karisito; ka sega na veivakaduiduitaki e na
lotu me baleta na yalewa kei na tagane, me vakayavu ga mai na noda digidigi mai na veika
eda vinakata se solia me yaco. Sa tu na nodra itavi na tagane kei na nodra veivakadonui ka
soli vei ira me ra vukei kina na lewe ni Lotu taucoko, ka sega ni vakatau mai na nodra
tagane se yalewa, se na yabaki ni nodra bula.
“Ia me baleti ira na marama: Na isolisoli talei ka tu vua e baleta vakatabakidua na
torocake ni kawa tamata. Era vakaivotavota vata kina na tagane kei na yalewa, me ra
‘tokona vata’ na kena laveti cakena bula ni tamata. Era vakaitoma mai vei irau ka sega ni
dua ga vei rau, e yalewa se tagane e rawa ni vakacavara vakaoti na cakaca kei vuravura.
(Priesthood and Church Government, vakumuna John A. Widstoe [Salt Lake City: Deseret
Book Co., 1939] t. 92).
“E sega mada ni ra marautaka mai liu o ira na marama, na bula galala, me vaka era
vakaivotavota na marama e na Lotu edaidai. Mai na gauna e tauyavutaki kina na Lotu, sa
isolisoli vei ira na marama na nodra galala dodonu vakalotu, ka na sega ni rawa vua e
71

dua na turaga me vakaivotavota e na cakacaka cecere ni kosipeli, ke sega e tikina na
watina. Sa soli vakakina vua na galala e na veika e na bula oqo.
“Sa nona gona kina na marama na icolacola bibi sara, ka na vakavure kaukauwa vua
kevaka e doka ka vakamareqeta na nona itavi; ia kevaka e vakawelewele se vakasavuliga
kina, e na vakayalia na veika sa tu vua oqo, ka na solia tani kina na veika e namaki me
nona. Ka itavi bibi ni yalewa e na Lotu oqo me ra vakavinavinakataka ka duavata e na
kena taurivaki ka vakamareqeta na isolisoli talei ka cecere duadua oqo. Kivei ira sa soli
vakalevu vei ira, sa tarogi tale ga vakalevu vei ira” (Leah D. Widstoe, Priesthood and
Womanhood, me vaka e cavuti e na Priesthood and Church Government, vakumuna John
A. Widstoe, t. 90–91).
iVakadinadina Me ra kila e na gauna oqo o ira na goneyalewa na veika o tugana e lomamu kei na nomu
vakavinavinakataka na nomu veiwekani kei na matabete. Vukei ira me ra raica ni rawa ni
ra vakaivotavota e na nodra kalougata o ira era bula tikivi ira tu ka ra vakailesilesi e na
matabete. Era na kunea na isolisoli ni matabete e na nodra vakayacora na veika oqo, ka na
vakaikuritaki na taledi e tu vei ira me ra qarava yani kina vakavinaka na nodra icolacola.
72
iTavi Nanumi me baleti Ira na Tabagone sa Yabaki Tinikaono
Mo sureti ira na cauravou me ra mai veitokoni e na itavi navuci. Me taurivaki na
ivakavuvuli ka sa vakatavuvulitaki e na lesoni oqo, e na kena lalawataki. Mo qarauna ni
ra sa vakaivotavota taucoko e na itavi, ka me rawa ni qaravi vakavinaka kina na itavi. Me
okati e dua vei ira oqo me itavi me ra qarava vata:
Me dua na mataveivosaki e na sala eso e rawa ni ra vukei ira kina na cauravou o ira na
goneyalewa, me ra doka ka qarava vakavinaka na nodra ilesilesi vakabete ka vakavakarau
ki na kaulotu.
Mo taubale ka katalau e na cabe ni siga.
Vukei ira na cauravou me ra vakarautaka na nodra kaulotu e na nomu vakatavulica vei
ira na icakacaka ni madrai se dua tale na kakana saqasaqa rawarawa.
Mai na nodra veitokoni na vakaitutu e na matabete, digia e dua na itavi vakaveiqaravi me
vukei kina e dua e na nomu yasayasa, lewenilotu se sega.

Tuberi e na Volai ni Kawa kei na
Veiqaravi e na Vale Tabu

Lesoni
17
INAKI NI LESONI Me ra taura matua kina na goneyalewa na kena veivagolei kina nodra bula na buki
iyalayala kei na nodra qarava na cakacaka vakalotu.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 11, Papitaiso (62018); 12, Sakaramede (62021); 13, Vale Tabu.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
iLesilesi kina
vosa ni Kalou
Me vakaraitaka
o qasenivuli
2. Mo kotiva e dua na ivakatakarakara ni ikabakaba e na veva se vola e na papa ni
volavola, ka vakagalalataka tiko na kena ibutubutu me volai kina na vosa eso.
3. Mo veivotayaka na tikiniivola eso oqo: Inosi 1:15–17; Vunau kei na Veiyalayalati 82:10;
na ikalima ni yavu ni vakabauta; Vunau kei na Veiyalayalati 84:19–22; Mosese 6:58–59;
Luke 22:19–20.
4. Mo vakarautaka na drauniveva me baleta na taro veivosakitaki yadua, ka volai tu kina
na taro, tikiniivola mai na vosa ni Kalou, kei na vosa cavuti ka veiokati yadua kina taro.
5. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, kei na vosa
cavuti, me vaka o vinakata.
6. Ke tiko, mo vakaraitaka “Temples are for Eternal Cove nants,” mai na Family Home
Evening Video Supplement 2 (53277).
Veivotayaka na tikiniivola mai na vosa ni Kalou ni se bera na lesoni. Mo kerei ira na
goneyalewa me ra vakarautaka tiko me ra wilika na tikiniivola e na kena gauna dodonu e
na lesoni.
Mo vukei ira na goneyalewa me ra kila na veidinadinati eda bukia vei ira na tani. E na
rawa oqo, kevaka o kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka mada ni sa soli vei ira e
dua na cakacaka, ka me ra cakava mai na tolu na siga e na dua na macawa. E vinaka na
ilavo ka yalataki me kena isau, ia e vakaraitaka ga o itaukei ni cakacaka ni na saumi koya
ga e na gauna e tiko kina vua na ilavo.
Veivosaki • O vinakataka beka mo vakaivotavota e na veidinadinati vakaoqo? Na cava na vuna?
• Na cava e bibi mo vakadeitaka taumada e na nomudrau veidinadinati kei na dua tale na
tamata?
Mo dusimaka ni bibi sara me da veivakabauti taumada vua ka da veidinadinati tiko. E
dodonu me da kila ni rawa ni da nuitaki koya ka dua.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Papa ni volavola
kei na veivosaki
74
Na iNaki ni Veiyalayalati
kei na Cakacaka Vakalotu
Eda Buki iYalayala Bibi ni da Qarava na Cakacaka Tabu ni Matabete
Mo vakamacalataka ni duabau ga na tamata e rawa ni da vakadinata tiko ga e na noda
buki iyalayala. Ni da veidinadinati kaya, eda na kila deivaki ni na vakayacori vakadodonu
ka na sega ni vakasavuligataki. Na veidinadinati kei koya oqo e dau vakatokai me
veiyalayalati, ka na ivurevure ni isolisoli bibi kivei keda me vauci tu kina gauna
tawamudu. O koya oqo na Turaga.
Me wilika na Inosi 1:15–17, na goneyalewa ka sa lesi tu.
Vola na vosa veiyalayalati e na papa ni volavola. Wilika na kena ivakamacala oqo:
“Na veiyalayalati e dua na veidinadinati bibi ka virikotori me veivauci ka duavata kina na
Kalou kei na duabau ga na tamata se ilawalawa tamata digitaki” (Bruce R. McConkie,
Mormon Doctrine, 2nd ed. [Salt Lake City: Bookcraft, 1966] t. 166).

• Me da vulica rawa e vei na lewe ni noda veiyalayalati kei Tamada Vakalomalagi?
Mo dusimaka ni sa tukuni tu na lewe ni noda veiyalayalati e na vosa ni Kalou. Sa
vakamatatataki kina na veika e namaka vei keda na Tamada Vakalomalagi kei na veika e
yalataka vei keda me kena ivono.
Me wiliki na Vunau kei na Veiyalayalati 82:10 mai vua na goneyalewa ka sa lesi oti tu. Mo
dusimaka ni vakatau tiko na noda rawata na isolisoli mai na noda qarava na noda itavi e
na veidinadinati oqo. Ka me da kila deivaki tu ni na vakayacora ga na Tamada
Vakalomalagi na veika e yalataka vei keda.
Mo vakamacalataka ni vinakati e na vuqa na cakacaka vakalotu ni matabete me da buki
iyalayala vua na Turaga e na noda vakayacora.
Vula na vosa cakacaka vakalotu e na papa ni volavola.
• Na cava mada na ka e okati me cakacaka vakalotu?
Mo taurivaka na vosa cavuti oqo me vukei ira na goneyalewa e na nodra kila na ibalebale
ni cakacaka vakalotu.
“E ivakatakarakara vakavuravura na cakacaka vakalotu, me vakavatukanataki kina na veika
dina vakayalo. E qaravi e na kena vakayacori na kena vakatakilakilataki na noda
veiyalayalati se veidinadinati kei na Turaga” (John A. Widstoe, Priesthood and Church
Government, rev. ed. [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1954] t. 348).
iYaloyalo Mo vakaraitaka na iyaloyalo ni papitaiso, sakaramede, kei na vale tabu. Mo vakaraitaka
ni papitaiso, kei na veivauci e na vale tabu era cakacaka vakalotu taucoko. Ni da
vakayacori ira
yadudua, eda vakavatukanataka ni da sa veidinadinati, se veiyalayati, kei Tamada
Vakalomalagi.
Vosa ni Kalou Me rau wiliwili mai na vosa ni Kalou o irau na goneyalewa ka rau lesi ki na Mosese
kei na veivosaki 6:58–59 kei na Luke 22:19–20. Mo dusimaka na kena vakatakarakarataki na cakacaka ni
papitaiso kei na sakaramede me vukei keda me da nanuma na noda veiyalayalati.
• Na cava e virikotori mai kina na veiyalayalati kei na cakacaka vakalotu eso e na
kosipeli? Na cava e sega ni rauta kina na noda sa tamata vinaka ga?
Me dua na goneyalewa e wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 84:19–22.
Me vakaraitaka Mo dusimaka ni veiyalayalati kei na cakacaka vakalotu yadudua ni kosipeli, e baleta
o qasenivuli
vakatabakidua na noda tiko vinaka. Na noda maroroya na veiyalayati ka vakayacora na
cakacaka vakalotu eso e na vakavolekati keda yani vua na Tamada Vakalomalagi. Ni da
buki iyalayala, vakaivotavota e na cakacaka vakalotu eso, ka gugumatua e na kena
vakamareqeti na noda veiyalayalati, eda sa na kalawaca tiko na ikabakaba ka na laki tini e
na noda sa na tiko e na iserau nei Tamada Vakalomalagi.
Vosa cavuti kei na Me dua na goneyalewa e wilika na vosa cavuti oqo. Ni wilika tiko, vakaraitaka na
ivakatakarakara se ivakatakarakara ni ikabakaba e na veva se qai dronitaka e dua e na papa ni volavola.
papa ni volavola
“Ni lako voli o Jekope mai Pieri-sepa i Erani, e a qai tadra e na nona raici koya e na yava
ni ikabakaba e vuravura ka laki cava sara ki lomalagi ni duri tu mai kina na Turaga. Ka qai
raici ira na agilosi era veilakoyaki voli kina ni ra siro mai ka cabe cake, ka qai vakila o
Jekope ni sa vakatakarakarataki e na ibutubutu ni kabakaba na veiyalayalati e sa
vakayacora vua na Turaga, ka na kalawaca yani o koya me laki betia rawa kina na isolisoli
yalataki—na isolisoli ka na vauci koya me curu yani ki lomalagi ka laki veimaliwai kei na
Turaga” (Marion G. Romney, “Temples—The Gates to Heaven,” Ensign, Maji 1971, t. 16).
Veivosaki Veivosakitaki na veiyalayalati cava soti e na okati me ibutubutu ni kabakaba. Ni ra
vakayacana tiko o ira na goneyalewa na veiyalayalati, volai ira e na ibutubutu ni
ikabakaba. E na vinaka cake beka me ra vakasamataka tiko na goneyalewa ka vakayacori
me tiki ni cakacaka vakalotu ni matabete me vaka na papitaiso kei na veivakadeitaki,
vakaitavi e na sakaramede, nodra tabaki ki na matabete o ira na cauravou, enidaumeni,
vakamau silesitieli. (O na vinakata beka mo raica na Mosaia 18:8–10; Vunau kei na
Veiyalayalati 20:37; 20:75–79; 84:33–34, 39–40; 132:6.)
Me veivosakitaki ni da na okati me da “curu ki lomalagi ka laki veitomani kei na Turaga”
qarava na veiyalayalati ka bula talairawarawa ki na noda veiyalayalati oqori.
75

Sa Noda iColacola Me da Vakamareqeta na Veiyalayalati eda Vakayacora vua na Turaga
Me vakaraitaka Mo tataunaka vei ira na goneyalewa ni da buki iyalayala, sa na gadrevi me da
o qasenivuli
“daunanumi Koya ka dau muria na ivunau” (V&V 20:77). Ni da sa veiyalayalati kei na
Turaga, sa noda icolacola me da dau vakamareqeta, ka dau doka.
Veika e
Me wiliki na veika e sotava oqo e dua na wekada goneyalewa ni Samoa.
sotava e dua
“Me’u qai kalawa yani ki na vale tabu, ni sa mai cava na nodrau veitataunaki na noqu
bisopi kei na peresitedi ni iteki. Sa dua na isolisoli cecere na noda curuma yani na vale o
ya! E mai dolavi vakalevu na mataqu, daligaqu, kei na lomaqu me’u taura rawa kina na
ivakavuvuli e tu kina. Ka’u kila na kena dina na veiyalayalati au cakava e na veitiki ni
yagoqu taucoko. Ni’u vakila na noqu sa duri tu e na mata ni Turaga e na veigauna kece au
buki iyalayala kina. . . . Ka sa vakavotui vei au na kena dina ni’u sa tiki ni vuravura oqo,
ka sega ga ni lewe na” (Sipuao J. Matuauto, “The Glorious Moments,” Ensign, Okosita
1974, t. 64).
Mo vakabibitaka ni sosomitaka na Turaga o koya na lewe ni matabete ka qarava na
cakacaka vakalotu. Me wiliwili e cake e na gauna oqo o koya na goneyalewa ka lesi vua
na ikalima ni yavu ni vakabauta.
Me vakaraitaka Mo dusimaka ni kila vinaka o Tamada Vakalomalagi na veiyalayalati e da cakava. E na so
o qasenivuli
tiko na gauna eda na nanuma kina ni da tu taudua e na noda tovolea me da
vakamareqeta na noda veiyalayalati. Sa kila vinaka tu na Turaga na veika e baleti keda ka
na volekati keda tiko e na noda sasaga me da yalodina tiko ga.
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo ka cavuta e dua na iliuliu ni Lotu mai liu:
“Ni da sobuta yani na tobu ni papitaiso ka veiyalayalati kina kei Tamada mai Lomalagi
me da qaravi Koya ka muria tiko na Nona ivunau, e vauci Koya tale ga mai e na nona
veiyalayalati ni sega ni drovaki keda, e na sega ni biuti keda tu, e na sega ni guilecavi keda,
ka na torovi keda mai me tokoni keda e na gauna ni noda vakatovolei ka donuya na veika
dredre, ni sa kumuni e matada na veika veivorati. Oqori na Nona veiyalayalati, ka rawa
ni da buki keda yani ki na veiyalayalati ka sa cakava o Koya (George Q. Cannon, Gospel
Truth, vol. 1, comp. Jerreld L Newquist [Salt Lake City: Zions Book Store, 1957], t. 170).
Veivosakitaki na sala e rawa kina ni vukei keda ka vakadeitaka na lomada me da
vakamareqeta na nona veiyalayalati, na noda kila ni da na vukei mai vei Tamada
Vakalomalagi.
Me qai digitaki
na italanoa
Taro kei na
tikina lesuvi
76
Sa Na Dusimaki Keda Tiko na Noda Dau Maroroya na Noda Veiyalayalati E na Noda Bula
Mo tukuna na italanoa oqo ka vakavatukanataki kina na kena yaga ki na nona bula e dua
na goneyalewa na veiyalayalati ka sa vakayacora.
“E a papitaiso e na vica na yabaki sa oti e dua na goneyalewa e na drano ka volekata tiko
na nona itikotiko. Ni laki dabe tiko, e na nona se vakaisulu suasua tu, sa vakamacalataka
vua o tamana ni sa imatai oqori ni kabakaba me kalawaca, e na nona ilakolako ki na matanitu
vaka-silesitieli. Ka vakatavulica vua ni sa dodonu me vakarautaka na ikarua ni ikabakaba
e na nona bula, na enidaumeni kei na vakamau e na vale tabu. Sa qai vakamacalataka
sara vua ni na solia vua na isolisoli ni Yalo Tabu e na nona vakadeitaki koya. E na vukei
koya vakalevu na isolisoli oqo me vakamareqeta tiko na veiyalayalati sa cakava oti.
E na nona laki vakadeitaki, sa yalayala voli e lomana vua na Turaga ni na sega ni cakava e
dua na ka me laki vakataotaka na nona laki qarava na ikarua ni kalawa. Me qai dau
nanuma voli e na gauna eso ni nona bula, me laki vakatulewa kina e na nona sotava na
veitemaki. Ni sa laki yaco oqo me tina ka ono na luvena, ni sa oti mai e vica na yabaki, sa
qai vakasamataka voli na bibi ni iyalayala ka a vakayacora me totaki koya e na nona laki
bula kilikili tiko, ka qarava rawa kina na nona enidaumeni kei na vakamau vakasilesitieli,
ka tauyavutaka yani na nona vuvale tawamudu vakai koya.
E na vukei ira na goneyalewa na nodra vakasamataka tiko na taro eso oqo me ra kila kina
ni ra na okati mai na itovo ni nodra vakamareqeta na veiyalayalati era cakava vua na
Turaga. E rawa ni o kerei ira na goneyalewa me ra sauma yadudua mai na taro e tolu e na
veivosaki vakalasi, se mo wasea tolu na kalasi, ka solia vei ira na taro yadua me ra
veivosakitaka ka qai mai tukuna na lewe ni veivosaki.

Lesoni 17
Oqo na taro, kei na tikiniivola, vosa cavuti, kei na vakasama me tuberi iko e na nomu
vakadigova na taro.
1. E na laki tini vakacava na ilakolako ni nomu bula kevaka o sega ni buki iyalayala?
(Raica V&V 58:30; 132:7.) “Tauri rau e rua na turaga, ke rau tautauvata vinaka e na
nodrau vinaka, kau dau ivakarau vinaka, dauloloma, dina ka dodonu, ka dua vei irau e
papitaisotaki, ka sega na kena ikarua. E rau sa duidui sara vakalevu, ni dua e luve ni
Kalou ka sa vueti mai na nona talairawarawa ki na nona ivunau, ka se tu ga e na
butobuto na kena ikarua” (Joseph F. Smith, Gospel Doctrine [Salt Lake City: Deseret Book
Co., 1986], t. 97).
2. E na tovaki vakacava na nomu ilakolako kevaka o buki iyalayala ka sega ni dau
vakamareqeta? (Raica V&V 1:14–15; 58:29; ka lesuva na itukutuku nei Elder Cannon.) E
na duidui beka vakacava ke sega na isolisoli e vakamacalataka o Elder Cannon?
3. E na yavutaki vakacava na nomu bula mai na nomu buki iyalayala ka dau
talairawarawa kina? (Raica V&V 54:6; Mosaia 5:7, 15.) “E na vuku ni nona lomani keda
vakalevu na Kalou, sa lewa kina me buki iyalayala vei keda, me rawa kina ni da vueti
mai na veilecayaki, mai na rarawa, mai na momosi ni yalo, ka me da tacakeyani ki na
cecere duadua ni lagilagi ka yalataki vei ira ka yalodina, ka ra na vosota tiko me yacova
sara na kena icavacava” (ElRay L. Christiansen, mai na Conference Report, Okotova
1972, t. 46; se Ensign, Janueri 1973, t. 51).
Taurivaki ni Lesoni
Mo vakasalataka me ra vakananuma tiko na nodra veiyalayalati ni papitaiso o ira na
goneyalewa e na nodra vakaivotavota e na sakaramede, ka me ra navuca rawa kina na
kena vakamuri vakadodonu e na macawa ka tu mai.
77

Lesoni
18
INAKI NI LESONI Me ra kila kina na goneyalewa ni sa virikotori ki na bula vakavuvale tawamudu na
vakamau e na vale tabu.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 8, O Yalewa kei Tagane Vakawati, ka tiko e na mua ni ivola oqo.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Papa ni volavola
kei na veivosaki
iYaloyalo kei na
veika e vakaraitaka
o qasenivuli
78
Vakamau e na Vale Tabu—E Gadrevi
e na Bula ni Vuvale Tawamudu
2. Me ra digitaki rawa na goneyalewa me vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, kei na
vosa cavuti me vaka o na vinakata.
3. Ke tiko, me vakaraitaki “In This Holy Place,” e na vidio iyaloyalo Come unto me (53146).
Kena vakaraitaki na iyaloyalo, e na rairai tauri e na rua na macawa na lesoni oqo.
Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa na kedrau itaba na yalewa kei na tagane vakawati.
Mo vola vakamau e na papa ni volavola, ka qaqai ira na goneyalewa me ra solia mai na
levu ni vosa ka rawa ni ra vakamacalataka kina na ibalebale ni vakamau, ka solia vei ira na
itaba. Mo tuvana vakatotolo e na papa ni volavola na vosa era cavuta mai. Me okati e na
ituvatuva oqo na vosa eso oqo, isulu ni vakamau, mamarau, mama, tawamudu, veivakadonui
kina vale tabu, ivutu senikau, ilawalawa ni yalewa vakamau, veilomani, bula kilikili, gadi ni
vakamau, soqo, iloloma, itokani, vuvale, lewa, kei na soqo ni vakamau.
Mo bokoca na vosa vakamau mai na papa ni volavola ka qai vola vakamau e na vale tabu me
kena isosomi. Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni duidui na vakamau e na vale
tabu kei na kena soqomi na vakamau. E vuqa tu na sala me marautaki kina na vakamau,
me vaka na kena vakayacori na soqoni ni vakamau kei na soli iloloma. Ia, sa bibi sara na
vakamau e na vale tabu—na veiyalayalati me baleti yalewa kei tagane vakawati, kei na
Turaga. Sa veiyalayalati na yalewa vei watina tagane kei na Turaga; na tagane vei watina
yalewa kei na Turaga, ka rau qai veiyalayalati vata o irau na veiwatini yalewa kei tagane
vua na Turaga. Mo kerei ira na goneyalewa me ra digia na vosa mai na ituvatuva ka
dusimaka ni vakamau e na vale tabu, ka sega ni soqoni marautaki ni vakamau. Mo wirina
na vosa eso oqo. Mo tarogi ira kevaka era via vakuria eso na vosa ki na ituvatuva.
Mo lesuva na iyaloyalo ni yalewa kei na tagane vakawati ka qai vakamacalataka ni sega ni
vakacerecerei na vakamau e na vale tabu, me vaka na kena ukutaki vakalevu na kena
ilakolako ka dau laurai e na soqoni lelevu vakalotu me baleta na vakamau. E tu oqo e ra
eso na nodra ivakamacala na itabagone. Mo qai golevi ira yadudua vakatotolo kei ira na
lewe ni kalasi, kei na so tale ka ra na solia mai o ira na goneyalewa.
Kerei ira na goneyalewa me ra solia mai na vakasama eso era sega ni vinakata kina eso
me ra vakamau e na vale tabu. E tuvai tu oqo e ra eso na vuna era solia mai na itabagone.
Raica vata kei ira e na kalasi na tikina yadudua kei na vakasama era solia vata mai.
1. Era sega ni kila vinaka e vuqa na bibi ni vakamau e na vale tabu.
2. Era vakamau gone eso.
3. Eso era sega ni vinakata me ra daramaka na isulusulu ni vale tabu.
4. Era sega ni bula kilikili eso (sega ni vakamareqeta na bula vakawati, sega ni maroroya
na Vosa ni Vuku, sega ni saumi ni katini, kei na so tale.).
5. Eso era na sega ni lako rawa mai ki na vakamau o nodra itubutubu, lewe ni nodra
vuvale, wekadra, se itokani.
6. Eso e vakamautaki ira era sega ni lewenilotu.

7. E so era sega ni vakadeitaka vakai ira na nodra veilomani ka me laki okati e na bula
vakamau ki na gauna tawamudu.
E na gauna oqo kerei ira na goneyalewa me ra vakaraitaka na nodra nanuma me ra
vakamau kina e na vale tabu o ira na vakawati vou. E volai tiko oqori e ra e so na vuna ka
ra solia o ira na tabagone. Mo qai raici ira vakatotolo oqo, me ikuri ni nodra nanuma na
lewe ni kalasi.
1. E ivunau ni Kalou.
2. Sa yalataka na Tamada Vakalomalagi e vuqa na isolisoli vei ira ka ra na vakamau e na
nona vale, ka bula veiganiti tiko kei na iyalayala era sa cakava mai kea.
3. Na sala duadua e rawa ni da laki tiko tale kina vakavuvale e na bula mai muri.
4. E rawa ni solia vei keda me da vakaitikotiko vata kei na Kalou e na nona iserau, e na
kena cecere duadua ni bula lagilagi e na matanitu silesitieli se matanitu vakalomalagi.
5. Era sa vakatavulica na itubutubu ni ra gadreva me ra vakamau e na vale tabu o
ira na luvedra.
6. Era sa vakamautaki tiko e na vale tabu o ira na veitokani.
7. Erau veivinakati dina o irau na veiwatini ka vakavuna me rau gadreva me rau
veitomani tiko me tawamudu.
8. Erau sa dui kila ruarua ni rau dui vakamareqeta na kosipeli.
9. Erau sa veidinadinati na veiwatini ni rau bula savasava ruarua ka bula kilikili.
E Cakacaka ni Bula Tawamudu na Vakamau e na Vale Tabu
iTalanoa Wilika na itukutuku oqo nei Elder Bruce R. McConkie:
“Keirau veitalanoa tiko vakabibi kei watiqu e na neirau lesuva tale na veivakalougatataki e
neirau. Keirau cavuta kina e vuqa na ka e yacovi keirau mai, e na vuku ni neirau lewe na
na Lotu, e na vuku ni neirau vuvale, e na vuku ni kena vakatikori tale mai na veika dina
eso e na gauna oqo; ka qai mai vakacavara na veika keirau veivosakitaka tiko e na nona
tarogi au mai o watiqu: ‘Na isolisoli levu cava duadua o sa donuya mai e na nomu bula?’
“Ni’u qai sega tale ni lomalomarua e na noqu kaya, ‘Na isolisoli levu duadua ka sa bau
yacovi au mai e na noqu bula, e a yaco e na ki ka tinikatolu ni Okotova e na 1937, e na
11:20 e na mataka, e na kena dolavi vei au na sala me’u me’u laki tekiduru kina e na itutu
ni vakamau, ka tauri iko kina mo noqu itokani me tawamudu.’
“E kaya mai vei, ‘Sa dina, o sa rawata vinaka na vakatataro oqori.’
“Au vakabauta ni ka bibi duadua e rawa ni vakayacora e na gauna oqo e dua na Yalo
dodonu e na Gauna Oqo me vakamau donu, e na kena vanua dodonu, mai vei ira na
kena ilesilesi dodonu; ka qai—e na nodrau sa laki vauci mai na kaukauwa kei na veilesi
me vaka e sa vakatikora tale mai o Ilaijia—ka bibi duadua e rawa ni vakayacora e dua na
Yalo dodonu e na Gauna Oqo, me bula veiganiti kei na lewe ni veiyalayalati me rawa kina
ni momona na veika sa veiyalayalatitaki me tawamudu” (Agency or Inspiration?) New
Era, Janueri 1975, t. 38).
Me vakaraitaka Mo vakamacalataka ni kaukauwa ga ni matabete e taurivaki me vauci kina o tagane kei
o qasenivuli
yalewa me tawamudu. Ni rau vakamau e na vale tabu e dua na yalewa kei na tagane, e
rau bukia e dua na veiyalayalati, se veidinadinati, mai na kaukauwa ni matabete kivei
Tamada mai Lomalagi, ni rau na bula e na savasava ka vakamuria na nona ivunau. Ka
yalayala mai o Tamada mai Lomalagi vei rau, o irau na luvena, ni ratou na laki tiko
veivolekati me tawamudu. E yalataka tale ga o Tamada Vakalomalagi e vuqa tale na
veivakalougatataki uasivi kevaka era bula savasava ka vakamuria na nona ivakaro.
Veivosaki • Na cava e bibi duadua kina me da vakamautaki vakadodonu, e na kena vanua dodonu,
ka me taurivaki kina na kena ivakailesilesi dodonu, e na veika kece sara e rawa ni cakava
e dua na tamata e vuravura oqo?
• E bibi sara beka na vakamau?
• Na cava e namaka kina o Tamada Vakalomalagi me ra vakamautaki taucoko e na vale
tabu o ira na luvena tagane kei na yalewa?
79

Me vakaraitaka
na qasenivuli
Vosa cavuti kei
na veivosaki
• E tiko tale beka e dua na kaukauwa e rawa ni vakamautaki kina e dua na yalewa kei na
tagane me baleta na bula tawamudu?
• E rawa ni veivuke vakacava na vakamau e na vale tabu me rau torova tikoga, o irau na
tagane kei na yalewa vakawati, na bula tawamudu?
• Ke rau vakawati vakamatanitu e dua na veiwatini, e na okati beka na vakamau oqo ki
na gauna tawamudu? Na cava na vuna?
Mo vakamacalataka ni sa veivakaroti o Tamada Vakalomalagi ki vei ira na luvena tagane
kei na yalewa me ra vakamautaki e na vale tabu. Ka kaya kina o Peresitedi Kimball, “E
rawa wale ga ni dua e raica na sala dodonu ka rabailailai, mai na nona vakamau
vakasilesitieli, se vakamau vakalomalagi. Ni na sega ni kunei na bula tawamudu mai na
dua tale na sala. Ka sa veidusimaki sara kina vakadodonu na Turaga e na nona ivakaro
me baleta na vakamau” (“Marriage—The Proper Way,” New Era, Feperueri 1976, t. 6). Me
da veitauri tiko kina vakaveiwatini me tawamudu, e dodonu me rau vakamautaki mai vei
ira na vakailesilesi e na matabete e na vale ni Turaga, ka qai vakamareqeta tiko na
veiyalayalati era sa cakava mai e na vale tabu.
Sa Kena Gauna Oqo Me da Vakarautaka Kina na Noda Vakamau e na Vale Tabu
Me wiliki ka veivosakitaki na vosa cavuti e rua oqo mai vei ira na Peresitedi e liu ni Lotu:
“Au vakabauta ni sega ni dodonu me vakasavuligataka e dua na lewe ni lotu vinaka, ka
okati me Yalo dodonu e na Gauna Oqo, ka tagane se yalewa, me curuma na vale ni
Turaga ka laki tauyavutaki mai kina na nodrau bula. Na veiyalayalati ni vakamau taucoko
e caka e na vanua vakamareqeti oqo kei na veiyalayalati bibi ka laki buki me baleta na
gauna tawa mudu e isasabai ki na veitemaki ni bula e vuqa, ka dau vorata na vuvale ka
vakacacana na tiko marau.
“Na isolisoli kei na iyalayala ka rawa mai na kena tauyavutaki na nodrau bula vakawati,
me vagauna ka na tawamudu, e na vale tabu ni Turaga, e na sega ni kunei e na dua tale
na sala, ka kilikili gona kina vei ira yadua na tagane kei na yalewa ka ra Yalo dodonu e na
Gauna Oqo, me ra vakasaqara na nodra itokani tawamudu e na veiyalayalati tawamudu
ka na yavu me tara cake kina na sautu, marau, bula cecere, veilomani, kei na
vakavatukanataki ni bula talei, e na gauna oqo kei na gauna sa bera mai” (Heber J. Grant,
“Presidents of the Church Speak on Temple Marriage,” New Era, Jiune 1971, t. 8).
“Mo kila tiko ni kaburaki mai na gauna ni tabagone na sore ni bula marau vakawati. E
sega ni laki tekivu e na itutu ni vakamau na bula marau; e tauyavutaki e na gauna ni
noda tabagone ka dau veilasami. E kaburaki na sore ni kau ni bula marau oqo mai na
nomu lewa vakavinaka na nomu gagano ka vakila sara na kena kaukauwa. Ka dodonu
me itovo cecere ni bula me vaka na itabagone bula savasava. Sa dua tu ga na
ivakatagedegede e na Lotu. Ka ra okati kina na cauravou kei na goneyalewa. Kevaka o
vakamareqeta na ivakatagedegede oqori e na nomu bula–-kevaka o na vakarogoca na
veivakauqeti ki na vu ni yalomu—ko na qai vakila vinaka kina na lewa matau kina nomu
bula e na gauna ni nomu tubu cake tiko, ni sa na ivurevure ni momoqaqa ki na bula
vakacauravou, se me itekiteki totoka ni bula vakamarama, ka yavu dei ni vuvale, ka
vakavuna vakalevu na kaukauwa kei na tudei ni kawa tamata.
“Na kena vakaveitaliataki na noda gauna ni tubu cake e tautauvata kei na ivolakoso ni
yalayala me qai saumi mai muri. Me ruasagavulu, tolusagavulu, vasagavulu mada na
yabaki, mo na qai sauma. Na lewai keda vakavinaka, kei na itovo ni bula cecere, e rua na
sore ni kau ni bula ka na laki vakalesui vakalevu tale mai vei keda e na gauna mai muri—
ka na totolo sara na toso ni gauna oqori” (David O. McKay, “The Choice of an Eternal
Companion,” Improvement Era, Epereli 1965, t. 285).
E na Kune Marau na Goneyalewa e Vakamau e na Vale Tabu
iTalanoa Wilika na italanoa oqo:
“E tekivu mai na imatai ni Siga Tabu ni vula o Maji. E a tekivu beka kina? Au vakabauta ni
sega beka ni vakaitekitekivu, ka ni keitou se veitokani vinaka ga mai liu o Kereni, Emele,
kei au. Ni keitou marautaka na siga ni sucu ka cula vata na neitou baosi me baleta na
80

Lesoni 18
isoqosoqo ni Lalai ni keitou se goneyalewa lalai, se keitou voleni voli e na kena timi, se
laki gadi vata vakayarua se me keitou gadi taucoko kei ira na neitou itokani cauravou e
na neitou tiko e na koronivuli torocake, e vaka me dau veitokoni na duidui levu e kunei e
na neitou bula, me keitou sega ni veitawasei vakadede me tinikalima na yabaki.
“Ni sa laki cava na vuli me yaco na kena soli icocovi, sa veisau mai e levu na ka me baleta
na neitou veimaliwai. Erau tikoga e na nodrau itikotiko o Kereni kei Emele me rau lakova
tiko na vuli levu, ka’u laki vakabure voli mai na dua na icili ni koronivuli kei iratou e lima
ka vulagi sara vei au. Mai na neitou sa sivia vata mai e vuqa na ka, na cava beka e rawa ni
vakalatia na vica na maile keitou veiyawaki tiko kina, me baleta na neitou veiwekani.
Keitou qai raica e na dua ga na gauna lekaleka. . . .
“Au vakila ni sa yali na neitou veirogoci voleka, ka’u kidacalataka ni’u qai dolava na noqu
meli e na dua na siga ka raica kina ni sa vakarau vakamau o Emele. Ka qai kurabuitaka
sara vakalevu ni sega ni kunei me lewe ni ivola na vosa vale tabu.
“E na noqu suka ga e na mua ni macawa o ya, au vakadodonu sara ki na vale nei Emele.
Keirau laki veitalanoa—veitalanoa e na sala keirau sa lecava ka keirau dau vakayacora
mai na veigauna e liu. Ni se qai kilai Tuate ga mai na vula rua sa oti, ia e sa rui musudonu
ka bulitaki vinaka, tamata vuku, ka dau taleitaki mai vei ira e na lomanibai ni vuli levu.
Me ra’u na vakacavara sara na nodrau vuli, ka me qai gole ki na vuli dauveicavubati o
Tuate. Ratou sa vakadonuya na nodratou veivuke vakailavo o iratou na wekai Tuate, ka
na sega ni dua na leqa erau na donuya. Ka veiwalitaka o Emele, ni na dabe toka ga ka
kumukumuna na ilavo.
“Me’u volekati Emele tale yani, ka qai tu vuki e na noqu vakasamataka vakasauri mai na
kena sega ni laurai na veika e baleta na vale tabu e na nodrau itukutuku ni vakamau. ‘E
na sega ni rawa vei keirau,’ e kaya cake mai e na yalo vakanuinui tiko, ka sega ni bonata
rawa na noqu nuiqawaqawa. ‘E imatai ni ka ni o koya e lotu Baptist, kei na kena ikarua,
keirau via laki vakamau e na nona icili ni vakasisisi e na waicevata, ka keirau na vola ga
na neirau veiyalayalati ni vakamau. Me ka ni bula yadudua na vakamau, ka me
vakaibalebale vei keda na vosa e taurivaki kina, ka sega ni vakayagataka ga na vosa era sa
dau kila mai o ira e liu. E na dua na siga e na qai lewe ni Lotu o Tuate. Ke sega, o tamaqu
mada ga e sega ni lewenilotu, ka sega ni vakayalolailaitaki tinaqu e na nona qacoya tiko
na lotu. E na sega talega ni tarovi au e na noqu gugumatua e na lotu.
“Mai na gauna e qai talaucaka tale mai kina o Emele na veika e kaya, sa baci tu tale na
ilati e na keirau maliwa mai na nona ile me vakadonui koya ga. Na cava tale e rawa ni’u
kaya? Au mani vakamoce vua ni sa oti na veivosaki lalai eso me vakalogavinakataki
keirau tale.
Mo takosova ekena nomu italanoa e na nomu taroga vei ira na goneyalewa:
• Ke o a itokani nei Emele, na cava o na kaya vua?
Vakuria na italanoa:
“Au a laki tiko e na nodrau vakamau o Emele kei Tuate e na rua tale na macawa ka tarava
e na icili ni vakasisisi e na waicevata. Ka veisau sara vakalevu na noqu vakasama e na
kena maucokona na soqo. E rau dui cavuqaqataka na nodrau iserekali me ivalavala ni
nodrau vakamau, ka qai voqa tiko mai domo ni bitu uvuci. Ka qai caka na danisi, ka qai tu
na gunu me baleti keimami na Momani, ka ra gunu waini o ira na kena vo. Au rawa ni
raica ni rau vutuniyau na itubutubu nei Tuate, ka rau sa tuva vinaka mai na soqo ni
vakamau. Sa laurai votu vei rau na nodrau marautaka na wati luvedrau (kei na
vakamawe tale ga ni waini). Ia, e sa warurubu tu na matai tinai Emele—me vaka e sa tagi
oti mai vakalevu. Era dau vaka o ya na tina taucoko—vakabibi ke vakamau na luvedra e
dua ga.
“E kurabuitaki vakalevu ni qacoya tiko ga o Emele na nona itavi vakalotu me lakova na
nona soqoni, ka gumatuataka na nona itavi me ivukevuke ni ivakatawa ni valeniivola. E
rau vakaitikotiko kei Tuate e na dua na itikotiko e na vale tabavica e na neitou lomanibai
ni tabana levu ka dau raici koya vakalevu. Sa dau tukuna vakalevu vei au na kena talei
na vakawati kei na nona dau vinaka vua o Tuate. “Sa dua na bula vinaka,’ au
vakananuma lo toka.
“Ni oti tale e ono na vula, sa rau vakamau o Kereni kei na dua na daukaulotu ka sa cegu
mai ka sa vakaotia tiko na nona koroi ni vuli. E rau vakamau e na Logan Temple, ka sega
81

82
ni laki tiko rawa kina. Au laki donuya ga na kena soqoni e na neitou vale ni soqo, ka
vakadrukai vakalevu e na kena totoka. . . .
“Au se raici Emele tiko ga oqo, me lako tiko mai ki lotu e na mata mamarau, ka taleitaka
vakalevu sara na veika e vakayacora. ‘E sega ni dua na kena leqa,’ e kaya mai. ‘Sa rui
rawarawa na veivosaki kei koya. “Mo lako ki na nomu lotu, ka’u na lako kina noqu lotu.”
Na kena leqa wale ga ni sega ni dau lako ki na nona lotu.’ Me tiko ga mai e na daku ni
noqu vakasama na neirau se gone kei Emele: me keirau masulaka voli me papitaisotaki
koya o tamana ka se sega tiko ni lewenilotu, neirau nuitaka tiko ni na tomani koya o
tamana e na marautaki ni tamana-luvena goneyalewa e na isoqosoqo ni Lalai, kei na
neirau vakalecalecava tiko na kena bibi ni nona laki veitavi ka sega ni tiko kina e na soli ni
nona icocovi e na semaineri. Ka nanuma tiko ga ni tikina lailai sara ni noda bula na gauna
ni noda gone. Na cava na kena duidui e na gauna mai muri?
“Me rau duavata tiko e na veika e rau cakava, e rau qai vakaluveni yalewa o Kereni kei
Emele, ka veisivi ga mai na vica na siga na gauna e rau sucu kina. Au laki roqoroqo vei luvei
Emele e na dua na nona ivinivo piqi, ka laki taleitaka sara vakalevu. E qai tukuna tale ga
vei au o tinai Kereni e valenilotu ni ratou na lako mai o iratou na veiluveni, Tevita, Kereni,
kei Melia e na vula o Maji me mai vakatokayacataki na gone mai vei Tukana, ka me ratou
duri wavoki tale ga o iratou na ganei Kereni eratou qase cake vua ka dau veilomani.
“Me qai yaco mai na imatai ni siga Tabu ni vula o Maji. . . .
“Ni’u lako tiko yani ki valenilotu, au sotavi Emele kei luvena e na icurucuru ki vale. Me qai
imatai ni gauna e mai lotu tale kina e na nona sucu o Julia. Keirau veitalanoa vakalekaleka
ga ka curu sara yani ki valenilotu. E rau dabe tiko e liu vei au o Emele kei tinana.
“Ka’u raica tu mai na noqu idabedabe e na ikava ni dabedabe mai muri, me’u rai baleta
yani na uludra kei na vuvunitabadra ka dabe maliwa tiko, ni ratou vakatawana e dua na
idabedabe taucoko e na iyatu e loma o iratou na vuvale nei Kereni. . . .
“Ni sa laki tini na sere kei na veika eso e kacivaki, ka keimami sa vakaivotavota tale ga e
na sakaramede, sa qai duri mai e na itutu ni vunau o Bisopi Edwards ka kaya, “E dua na
tikina bibi eda na qarava e na sigalevu oqo. Au kila ni vuqa sara vei kemuni e kilai Kereni
Eveni vinaka mai na gauna ni nona gone.’ E qai kivi mai ka vakamataidua vei au o
Kereni, ka qai vuki tale yani ki liu e na nona kaya tale mai o bisopi. ‘E na sigalevu oqo, sa
kauta tiko mai o Kereni, ka sa yacana tiko oqo Kereni Senidasi, na luvena yalewa me mai
vakatokayacataki ka vakalougatataki mai vei watina. Ka ratou na veivuke tiko e na tikina
oqo o tamai Kereni kei iratou na gane na.’
“Ni’u wanonova tu yani na nona keveti nona goneyalewa lailai o Tevita mai vei Kereni, ka
kauti koya yani e na yalo vakarokoroko me laki biuti koya e na idabedabe e liu, au
raikiviti Emele yani. Sa tonawanawa tu na matana ka sa drodrova yani na ului Julia. Me
sakure tale ga na yagona e na nona reguca yani na domoi luvena. Ka qai mokoti koya
yani na tinana e na nona tagi tiko, ka’u raica tale ga e matana na wainimata. Ka qai rai
cake mai o Emele, ka’u vakila vua na nona galele e na nona vakatusa, ‘Isa Nau! O cei beka
me qai vakalougatataki luvequ?’
“‘Au sa vakalougatataki iko Melia, me tau donu na nomu vakasama kei na nomu bula
vakayago,’ au rogoca voli na voqa ni domoi Tevita Senidasi e na nona veivakalougatataki
tiko vei luvena mai liu, ‘ka mo na bula dodonu tiko e na nomu gauna ni bula taucoko, ka
na donuya e na kena gauna dodonu, mo drau laki veitomani kei na dua na nona
cauravou vakamareqeti na Tamada Vakalomalagi, ka dau maroroya na nona ilesilesi e na
matabete, me laki vakacurumi iko e na vale tabu ni Turaga, ka mo laki vauci kina vua me
tawamudu.’ E tuturu tiko ki na iolo nei Julie na wainimata ka drodro vakayauyau tiko
mai vei tinana.
“Ia ni sa mai oti tale oqo e dua na yabaki mai na kena yaco, e na gauna ga au raica kina e
dua na tina me tu taudua kei luvena, sa dau yacovi au mai na yalo ririki. Ni’u dau raica
lesu tale kina na veika e yaco vei Emele” (Carolyn White Zaugg, “I Keep Seeing Emily,”
New Era, Jiune 1975, t. 26–29).

iTinitini
Lesoni 18
Vosa cavuti Wilika na veika oqo ka a tauca e na dua na nona itavi vosa o Elder Boyd K. Packer. E rawa
tale ga ni o vakarautaka vei ira na goneyalewa yadudua na ilavelave ni vosa oqo.
“Au raitayaloyalotaki iko tiko e na nomu sa curu mai kina vale tabu mo mai vauci vakadua
me tawamudu. Au sa gadreva sara vakalevu me’u veitalanoa kei iko me baleta na
cakacaka tabu oqo ni veivauci, ka qai seva ga ni vakatabui na veika oqo e na taudaku ni
vale tabu. Na cakacaka lagilagi ka qaravi vei keda e na gauna eda cabeta kina na itutu ni
vakamau e sa rui uasivi, ka veiganiti kaya me da na waraka, ka veivorati tiko yani ki na
kena meca. . . .
“Ia e sega ni kena icavacava oqo ni itukutuku ni veivinakati dina. E dau uru ekena ilati ni
vakatovotovo se drama, e na italanoa mai na ivola. Ka sega ga ni yaco vakakina e na
veivinakati dina. Sa kena itekitekivu wale ga oqo, e sega ni kena icavacava” (Eternal Love,
[Salt Lake City: Deseret Book Co., 1973], t. 20).
83

Lesoni
19
Na iTukutuku me Baleti Keda
INAKI NI LESONI Me ra kila yadudua na goneyalewa na bibi ni mamaroroi itukutuku ki na veika e baleti keda.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki rawa e yadua na ilavelave ni iwasewase ni taro e rua ka tiko e na itekivu
ni lesoni. Me tiko vata kei na tikiniivola ka okati kina, me kua ga ni biu vata na kena isau.
2. Mo vakarautaka na kena italanoa e dua na tubumu kei na veika eso e baleti koya ka sa
tovaka tiko na nomu bula; se me dua na nomudou vulagi, me ratou veivakadonui vua
o ira na daunivakasala mai na matabete, me mai talanoataka e dua na ka me baleta e
dua na tubuna.
3. Mo vakarautaka e yadua na ilavelave ni tikidua veisoliyaki ni vosa cavuti, ka tiko e na
itinitini ni lesoni me baleti ira na nomu lewe ni kalasi.
4. Mo digitaka rawa e rua se tolu na goneyalewa mai na nomu kalasi, me ra mai
talanoataka vakalekaleka na kedra italanoa e dua na tubudra, kei na sala eso era sa
tokoni tiko kina mai na veika era kila me baleti ira na tubura oqo.
5. Me ra digitaki rawa o ira na goneyalewa era na vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa se
vosa cavuti eso, me vaka o na vinakata.
6. Mo raica e na icavacava ni lesoni e dua tale na ituvatuva ka rawa ni golevi me baleta na
volai ni kawa vakavuvale.
YAVU MATAU
NI LESONI Sa Vakaroti ira na Luvena o Tamada Vakalomalagi Me ra Maroroya na Kedra iTukutuku
Vakatataro Mo wasea rua na kalasi. Mo qarauna me tiko e na iwasewase ruarua na ivola taucoko ni
vosa ni Kalou. Mo solia kina dua na tuvataro A kei na kena tikiniivola ka tiko e ra, kei na
tuvataro B kina iwasewase ka dua. Mo solia vei ira e rauta e lima na miniti me ra sauma
kina na taro o ira na goneyalewa.
Tuvataro—A
1. O cei e vakalewe na na imatai ni tukutuku e na ivola ni vakananumi? (Mosese 6:5–8.)
2. Mo vola na yacadrau na parofita ni Veiyalayalati Makawa ka rau maroroya tiko na ivola
ni vakananumi? (Mosese 6:45–46; Malakai 3:16.)
3. Ni sa dau qaravi na cakacaka vakalotu me vaka na papitaiso, kei na vakamau e na vale
tabu, e dau maroroi e vei na kena itukutuku? (V&V 128:7.)
4. Na cava na ibalebale ni noda maroroya na keda itukutuku, se ivola ni vakananumi? (2
Nifai 25:23.)
5. Ni rairai mai na Karisito vei ira na Nifai, e mai raica ni sega ni tukuni tu e na nodra
ivola tukutuku e vica na ka bibi sa yaco. Na cava e qai vakarota vei ira me ra cakava? (3
Nifai 23:6–13.)
Na iSau ni Taro mai na Tuvataro A
1. Atama
2. Inoke kei Malakai
3. E vuravura kei lomalagi
4. Me vagolei ira na luveda me ra veivakabauti vei Karisito.
5. Me ra vola na veika era vakaweleweletaka mai e na kena vakaleweni.
84

Tuvataro—B
1. Eda kila vakacava ni kawai i Tevita kei Eparaama o Jisu? (Maciu 1:1)
2. Na cava na vuna eratou lesu tale kina ki na vale nei Lepani o Nifai kei iratou na tacina?
(1 Nifai 3:1–4.)
3. Na cava na vuna e mamaroroi itukutuku tiko mai kina o Nifai me baleta na nona bula
kei na nodratou biuti Jerusalemi na vuvale nei tamana e na nodratou ilakolako ki
Amerika? (1 Nifai 1:1–3.)
4. O cei e a vakatavulici Atama kei ira na luvena e na kena maroroi na ivola ni
vakananumi? (Mosese 6:46.)
5. E mai vakavukui vakacava o Eparaama me baleta na lewa ni matabete kei na veibuli ki
vuravura? (Eparaama 1:31.)
Na iSau ni Taro mai na Tuvataro B
1. E volai tu e na iVola Tabu na veika e a yaco oqo.
2. Me ratou laki kauta mai na ituvatuva ni nodra kawa na Jiu kei na nodra ituvatuva ni
kawa na tubudratou.
3. E na vuku ni nona kila deivaki tu na uasivi kei na veika vuni ni Kalou.
4. Eratou vakatavulici mai na liga ni Turaga.
5. E volai tu e na kedra itukutuku na nona qase.
Veivosaki • Me ra vakaraitaka mai na iwasewase ruarua na isau ni nodra tuvataro. Ni sa oti na
nodra solia na isau ni vakatataro mai na tuvataro, ka kerei ira me ra sauma mai na veika e
vinakati eke:
• Na itukutuku cava e ratou maroroya e na nodratou ivola ni vakananumi o Mosese,
Nifai, kei Eparaama? (Na yacadra na lewenivale, veika bibi e yaco, ivakamacala ni nodra
ivakadinadina yadudua, na parofisai ni veika sa tu mai liu, na isolisoli kei na
veivakalougatataki mai vei Tamada mai Lomalagi, kei na ivunau eso era sa taura tu.)
• O kila vakacava ni vinakata na Tamada Vakalomalagi mo maroroya na itukutuku ni
nomu bula? (Mai na kena itekitekivu, sa veivakaroti vei ira na luvena me ra mamaroroi
itukutuku e na veika e baleta na nodra bula. Ka ra sa veivakauqeti o ira na parofita kivei
keda e na gauna oqo me da maroroya na keda itukutuku ni bula taucoko, e na noda
ivolanisiga.)
E na iVurevure ni Marau kei na Kaukauwa na Kedra iTukutuku na Tubuda
iTalanoa Mo wilika se talanoataka na italanoa buli oqo:
“E sa mate o Tai Penijamini na tukaqu vakarua e na 30 vakacaca na yabaki sa oti, ka sa laki
biu vakatikitiki tu me maroroi e na tikina ecake ni neitou vale ni vagalala na nona iyaya.
“‘Au dau vakasamataka tiko na vuna e maroroya tiko o Tukaqu [na iyaya nei tukaqu
vakarua] me vica vata mai na yabaki,’ e vosakudrukudru tiko o Jone e na nodratou
yanaraka tiko kei tinana kei gane na. E a qai mai mate tale e na vica na macawa sa oti o
tukana, ka sa mai raica tiko kina o Talei Bukarau, na luvena duadua ka se bula tiko, kei
irau na luvena e rua, na kena samaki na nodratou vale makawa.
“E qai kolotaka o Jone e dua na isala carukaica ki na kava ni benu e loma ni rumu.
‘Kemudou, dou bau vakasamataka na kena kasere na waka ni noda itubutubu vakavuvale
? Kila, na cava beka na ibalebale ni kena maroroi na veika tawayaga oqo? Raica mada na
ivola duka oqo: Pamela, or Virtue Rewarded. Kemudou!’
“‘Qori,’ e sauma mai o Alisi na gane na, ‘na ilavelave ni imatai ni ivola e na vosa vaka-
Vavalagi e se bau volai. Yalovinaka biuta e na kato “maroroi.”’
“‘Raica, vakacava qo? E dua na ivola taurivaki tu vakavo? O cei beka e tu vinaka tu na
nona vakasama me maroroya na ka vakaoqo? . . . ‘
“E qai lako tikivi koya mai o Talei me mai raica na ivola e taura tiko. . . .
“‘Rawa ni o kila na veika e volai tu kina?’ e taroga o Alisi e na nona laki duri vata tu kei
tinana kei gane na.
85

86
“‘Sega na leqa,’ e sauma o Jone e na nona sa tiko sobu me tekivu wiliwili, me cega
vakariri sara na tabana.
“4 ni Me, 1888 . . .
“‘Ei, e vaka na ivolanisiga, se cava’
“4 ni Me, 1888: Sa baci laki sogota tale o tinaqu na noqu vaiolini e na mataka qo. E kaya ni
sa rui veitemaki vakalevu vei au ni se bera ni loba na sucu ni pulumakau. Rairai e dina
beka. E vinaka ga ni ratou gugumatua o iratou na kena vo ni gone, me keitou kana rawa
tiko mai na vica na eka ni qele keitou taurivaka tiko. Ke sega ni mate o Tamaqu, kena
vinaka cakena veika keitou na rawata.
“3 ni Sepiteba, 1888: E tukuna vei Na nikua o Orisi ni sa tuberi au e na veika taucoko e kila
ka sa kena gauna me dua tale kina na noqu qasenivuli. E tiko sara mai Kolavili o Sister
Kenatale, ka tukuni ni a lewe ni matavakatagi mai Philadelphia ni se bera ni lewe ni lotu ka
toki tani mai ki na yasanaira. Sa yalataka o Na ni rawa ni na kerei koya me mai vakatavulici
au. Na leqa ga na isau ni vuli e na lavaka vei au. Sa soli vei au me’u qarava na toa, ka dau
maroroya na ilavo e rawa mai na volitaki ni yaloka me baleta na noqu vuli vakatagi. . . .
“8 ni Epereli, 1892: Sa qai vakavotui mai vei au nikua ni tolu ga na ka au vakabibitaka e na
noqu bula: na Turaga, noqu vuvale, kei na noqu vakatagi. Ka’u sa qai kila tale ga kina ni
noqu taleitaka e dua na ka, e sega ni kena ibalebale me vakuai tale kina e dua tale na ka.
Ni ra ka vinaka taucoko, era na umani vata tiko ga.
“1 Tiseba, 1892: Sa bogi levu, ka’u sega ni moce rawa tiko. Au a lavelave sere tiko, ka
veivuke kina o tinaqu. Sa tukuni oti mai vei au me’u laki rogoci e na vakatovotovo
vakatagi kina matavakatagi levu ni yasana. . . .
“5 ni Maji, 1893: Ni oti e vica tale na macawa e na veiwaki tiko na vakatagi vakatovotovo
kei na masumasu, au lako sobu ki Salt Lake City, me’u laki vakatagi rogoci. E kaya vei au
o Mr Diani na iliuliu ni matavakatagi, ni se sega ni rogoca e dua na dauvakatagi e vinaka
cake ki na ra kei Denver. E sega beka ni levu e sa rogoca na nodra vakatagi ka ra tiko e na
ra kei Denver, ia e sa marau ga vakalevu o tinaqu e na nona rogoca na kena italanoa. Sa
lokuci me’u na tiko mai Denver e na vakatovotovo e na vulaibotabota mai muri. Au sa na
rawata vinaka na veika vakailavo me baleti au, kei Na, kei iratou na kena vo. Au na
vakatagitaka e na lotu ni sakaramede e na Siga Tabu, e vica na tikina ka kilai kina o
Mozart, ka’u a vakarautaka e na noqu laki vakatagi rogoci.
“11 ni Maji, 1893: Na cava beka e mai yaco kina oqo? Na cava e yaco donuya kina na
gauna oqo e na noqu bula? Ni sa laki suka na lotu ni sakaramede e na Siga Tabu, e qai
kacivi au o Bisopi Rainola kina nona vale ni volavola, ka taroga na vakatagi rogoci
vakatovotovo. Ka’u mani tukuna vua ni lako vinaka ka’u sa lewe ni matavakatagi, ka qai
kerei au mai me’u biuta toka mada vakatikitiki na matavakatagi me rua na yabaki. Sa qai
vakamacalataka vei au ni se bera ni’u rawa ilavo mai na vakatagi, e tiko e dua na noqu
dinau vua na Turaga. Me vaka sara ga e sega ni dua tale na vakatitiqa e tu vua ni sa lewa
ni Turaga, sa qai kerei au me’u vakadonuya na noqu sa na lesi me’u daukaulotu. Au kila
deivaki tu ni’u sa dinau tiko ga vua na Kalou e na veika kece sara au rawata, ka na sega ni
na vakatubuleqa ki na noqu vakatagi e rua na yabaki ka’u na biuta tu kina, ka sa dredre
sara vei au na kena biu tani vakatikitiki na ka au taleitaka dina. Ia, au sa kila tale ga ni
ririko e tiko e lomaqu e sega ni vakatitiqa, ka’u yalataka kina vei bisopi ni kevaka e dua na
sala e kunei rawa kina na ilavo, au na ciqoma na veikacivi. . . .
“13 Maji, 1893: Au vakaraitaka vei Na e na bogi e nanoa na ilesilesi vakadaukaulotu. Sa
dua tani na nona marau. E dau gadreva tu o Ta me daukaulotu, e qai tukuna vei au, e qai
seva ga ni mate ni se bera ni kaulotu rawa. Au sa na sosomitaki koya oqo me’u
daukaulotu e na vukuna. Ia, e laki veisau na irairai ni matana e na noqu taroga na kena
vakailavotaki na noqu kaulotu. Ni’u sega tiko ni gadreva me volitaki tale e dua na neitou
tiki ni qele, au sa vakalasikata vua na neirau veidinadinati kei bisopi. E qai wanono mai
vakalekaleka vei au, ka qai kaya, ‘Peni, e dua na sala e rawa ni dau kune kina na ilavo. E
tiko e na nodatou vuvale e dua na iyaya sau levu ka rawa ni vakailavotaka na nomu
kaulotu. Mo sa na volitaka na nomu vaiolini.’
“17 Maji, 1893: Me na vakayacori ga na veiyalayalati, ka sa tiko na kena sala. Au na lako e
na Moniti mai oqo me’u laki volitaka na noqu vaiolini e Salt Lake City. Kevaka au na
rawata na ilavo me baleta na noqu ilakolako, au sa na lako sara ga vakaulotu. Au sa
vakatulewa kina, ka’u sa loma vakacegu mai kina.

Lesoni 19
“23 Maji, 1893: Au yadra e na mataka oqo ka taura na vaiolini mai na kena kato. Ka’u qai
vakatagitaka tu e na siga taucoko nikua na ivakatagi eso au dau taleitaka. Ni sa laki
karobo na yakavi ka’u sa sega ni vakatagi rawa, au sa qai vakalesuya tale na vaiolini ki na
kena kato. Sa na rauta vinaka, au sa na lako ni mataka.
“‘Sa koya qori,’ e qai kaya o Jone e na vakatitiqa. ‘Sa na yaco e kea. Sa na sega ni kurivi.
Na cava e qai yaco? E lesu tale beka mai me mai dua tale na nona vaiolini? E a yaco beka
vaka o ya? E a laki vakaitavi beka e na matavakatagi? Na, o kila na ka e qai yaco?’
“‘Au sega ni kila Jone,’ e qai kaya yani vakamalua o tinana. ‘Au vakabauta ni dua beka e
tiko me rawa ni kila, au sega ni kauwaitaka ke sa tini ga ekena italanoa oqo. O sa kila tiko
na tikina bibi duadua e baleti koya.’
“‘Wawa!’ e kailavaka mai o Jone. ‘Raica, e so tale na ka e volai e na daku ni ivola.’ E raica
ga vakalekaleka na veika e volai tu kina, ka terema mai e na nona vunitaka na veika e
donuya tiko, ka qai solia vei Talei na ivola. ‘Qori, Na,’ e tukuna e na nona sa muduka na
veitalanoa.
“E qai taura na ivola o Talei, me toso volekata yani na rarama mai na katuba leka, ka qai
vakaraica vakavoleka na taba ni ivola. Sa kunei mai na mawe ni volavola na toso ni
yabaki, ia se matata tu ga na veika e vola. Me qai wilika kina:
“23 ni Jiune, 1938: Na vakatulewa bibi duadua beka me’u vakayacora e na noqu bula, na
noqu solia laivi e dua na ka au taleitaka vakalevu, e na vuku ni noqu Kalou, ka’u sa
taleitaka vakalevu cake. E na vuku ni ka oqo, sa sega kina ni bau guilecavi au vakadua.
Penijamini Leidati” (Karen Nolen, “Benjamin: Son of the Right Hand,” New Era, Me 1974,
t. 35–37).
Veivosaki • Mai na veika e rau sotava o Alisi kei Jone, na cava e rawa ni da vulica kina me baleta na
mamaroroi ivolanisiga?
• Na cava e rau kila o Alisi kei Jone me baleti tukadrau vakarua mai na nona ivolanisiga?
• E vakacava beka na nodrau ituvaki ni vakanananu o Alisi kei Jone, e na nodrau sa
wilika oti na nona ivolanisiga?
• E ivurevure ni marau vakacava vei Penijamini Leidati na nona ivolanisiga?
• Me ivurevure ni kalougata vakacava vei ira na luvena kei na makubuna na nona
ivolanisiga?
• O bau kila tu eso na tikina taleitaki me baleta na nodrau bula na nomu itubutubu mai
na nodrau gauna ni gone me vakataki iko?
• O dau taleitaka beka na nodrau talanoataka na nodrau gauna ni gone, na nodrau
tekivu veikilai ka yacova na nodrau vakamau, kei na veika e baleti iko ni o se gone sara?
• E na rawa vakacava mo mai bula tudei e na gauna oqo mai na nomu kila na veika e
baleti rau na nomu itubutubu, kei ira na tubumu?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mai na nodrau wilika o Alisi kei Jone na ivolanisiga nei tukadrau vakarua, e rau sa kila
vinaka kina na veika e baleti iratou kina na vuvale nei Penijamini Leidati, kei na veika
eratou dau taleitaka. Rau kila vinaka tale ga kina na nona taleitaka na Tamada
Vakalomalagi. Sa qai tosoicakena nodra taleitaki koya mai na nodrau vakawilika na veika
e baleti koya. E na ivurevure ni marau vei ira na luveda kei na makubuda na noda
ivolanisiga.
Me kaya kina e dua na goneyalewa, “E ivakarau tudei ni neitou vuvale me keimami
maroroi ivolanisiga. E dau wilika o tamaqu eso na itukutuku mai na ivolanisiga nei
tubuqu vakarua, me dau vakauqeti au sara vakalevu me’u maroroya e dua na noqu
ivolanisiga. Kevaka era taleitaka na noqu kawa me vaka e veimamataki na noqu taleitaka
na veika e baleti iratou na tubuqu, sa na yaga sara vakalevu na noqu vakalewe na tiko
mai” (Laura Call, ka cavuti tiko e na Kathleen Lubeck, “A Journal Called Lucy,” New Era,
Noveba 1981, t. 40).
Nonu italanoa Mo wasea vei ira na goneyalewa e dua na kedra italanoa na tubumu ka sa veivakauqeti
vakalevu ki na nomu bula na veika e yaco mai vua, se me veiwasei na vulagi e na dua na
ka e donuya mai. Ka qai kerei irau se iratou na goneyalewa ka sa digitaki oti tu me ra
talanotaka na na veika e baleti tubudra ka ra sa vakarautaka oti tu, me ra rogoca o ira na
lewe ni kalasi.
87

Me digitaki na
ogaoga vakavula
ni volai ni kawa
iTinitini
Mo veisoliyaka na tikidua vakarautaki e na veika e tukuna o Peresitedi Spencer W.
Kimball, me qai wiliki e cake:
“Keitou kerei kemuni na noda itabagone mo ni tekivuna edaidai na mamaroroi itukutuku,
e na veika e bibi kina nomuni dui bula” (“The Angels May Quote from It,” New Era,
Okotova 1975, t. 4).
“Au yalataka vei kemuni ni kevaka o ni maroroya na nomuni ivolanisiga, e na
veivakauqeti vakalevu sara ki na nomuni vuvale, vei ira na luvemuni, na makubumuni,
kei ira eso tale, e na veitaba tamata taucoko. Eda dau vakabibitaki vakalevu o keda yadua
mai vei ira era wekada voleka, ka dau vakamareqeti mai vei keda, ni ra sa vakawilika na
veika eda sotava o ira na noda kawa, era na qai kilai keda vakavinaka ka lomani keda
vakalevu cake. Ni da sa na laki veisotari e na gauna tawamudu oi keda vakavuvale, era sa
na kilai keda vakavinaka tu” (“President Kimball Speaks Out on Personal Journals,” New
Era, Tiseba 1980, t. 26).
Vaqaqa na Tubumu e na FamilySearch ®
INAKI NI LESONI Me ra kila yadudua na lewe ni kalasi na inaki ni FamilySearch, kei na kena itautaurivaki
me ra tuvai kina o ira na tubudra, kei na veisala eso me vakayagataki kina.
IVAKAMACALA Me ra kau o ira na goneyalewa ki na vale ka tiko kina na FamilySearch.
ME VAKARAUTAKI E na kena lalawataki mai, me navuca rawa o daunivakasala na vanua me vakayacori kina
na lesoni. Me vakatau mai na veika e tiko, e rawa ni vakayacori oqo e na vale ni volai ni
kawa, na vale ni soqoni ni iteki, e dua na valenilotu, se vale ni dua na lewenilotu. Ke
rawa, mo digia e dua na vale ka tiko kina e sivia na rua na idabedabe ni misini ni
cakacaka ni FamilySearch (me rawa kina ni rau vakaitavi tiko e rua se sivia na
goneyalewa e na dua na gauna).
Mo kila: Ke lewe levu na kalasi, e na kilikili beka me wase vakalalai.
Mo navuca rawa na ikuri ni ogaoga oqo. Ni ra vulica tiko e vica na goneyalewa na
FamilySearch, e rawa ni ra qarava tale tiko na kena vo na kena vakadigovi na Family
Record Extraction, ka me rawa ni ra na vakaitavi e na kena vakayacori. Me veivosakitaki
na tikina oqo kei koya na daunivakasala ni Family Record Extraction. Ka rawa tale ga ni ra
vakaitavi eso e na vuli me baleta na vale tabu, se so na ka ni qito me vukei ira na
itabagone me ra vakabibitaka na tubudra.
Me ra sa na kerei o ira na goneyalewa yadudua me ra vakalewe na mai na nodra ivola ni
tuva kawa kei ira na nodra itubutubu.
Qarava Me ra Volai Kina iVola ni Kawa o Ira na Tubuda
iTavi Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa na inaki ni noda vaqaqai ira na tubuda e na
ivola ni kawa, me rawa kina ni ra vauci tale ga e na vuvale ni Kalou, me vaka sa soli tu vei
keda na kena sala e na bula oqo. Na cakacaka ni veivakabulai eso oqo (papitaiso, veilesi
kina matabete, enidaumeni, kei na veivauci) e na dusimaki keda ki na matanitu silesitieli,
se matanitu vakalomalagi, kevaka eda bula kilikili kaya.
E tiki ni cakacaka vaka-komipiuta na FamilySearch ka rawa ni veivuke e na kena kunei na
itukutuku me baleti tubudra ka qai vakau na yacadra ki na vale tabu. Ni sa tabaki ki na
komipiuta e dua na yaca, sa na dikeva vakatotolo na komipiuta na yaca e milioni
vakamilioni me veisotari kei na yaca o ya. Ka dusimaka vua na tamata ka vakasaqaqara ki
na yacadra kei na ibinibini itukutuku me baleti ira, me vaka na tikinisiga eso kei na
veivanua ni sucu, vakamau, kei na mate; na yaca ni itubutubu, luvedra, kei na watidra.
88

Lesoni 19
Na itukutuku e na FamilySearch e kau mai na ivurevure e so me vaka na tuva kawa
vakavuvale, itukutuku vakalotu e vuqa, kei na itukutuku ni matanitu eso.
E okati tiko e vica vata na iumauma (faile) ni itukutuku e na FamilySearch. Na tikina ka
na bibi duadua vei ira na itabagone na Ancestral File. E okati tiko e na faile oqo na
itukutuku taucoko ka ra solia yani o ira ka ra lewe na na Lotu, kei ira tale eso e vuravura
taucoko me tekivu mai na 1979. E tu kina e milioni vaka-milioni na yacadra o ira era sa
tuvai tu vakavuvale ka vaka-kawa.
Mo nanuma tiko: E rawa ni vakavatukanataka o daunivakasala na bibi ni volai ni kawa
vei ira na goneyalewa e na nona vakaraitaka e dua na ‘ivola ni vakananumi’ ka
vakaleweni tu e na yaca kei na ituvatuva ni kawa. Me vakamacalataka o daunivakasala ni
sa rui bibi na lewe ni ivola oqo, ia e na kena volai tu oqo, e yaga wale ga vei ira e vica. Ni
sa na vukici ki na komipiuta na veika e volai tu e na ivola (me taurivaki kina na kena
ilakolako ni vaka-komipiuta ni Personal Ancestral File, e rawa ni qai vakacurumi yani ki
na Ancestral File, me ra laki vakayagataka e vuqa tale.
Me dusimaka talega o daunivakasala ni sega ni se cava na itukutuku e na Ancestral File. Sa
levu sara na itukutuku sa katoni rawa tu kina, ka vuqa talega e rawa ni vakuri tale kina—me
okati kina na itukutuku eso ka sa rairai tiko vei ira na goneyalewa me baleti ira na tubudra.
E umani tale tiko ga e na Ancestral File na yacadra o ira era sa solia kina na yacadra kei na
nodra itikotiko o ira eso. Era na rawa ni mai kunea eke o ira na goneyalewa na tavaledra
se wekadra era sega tu ni se bau veikilai.
Me vakuria na nona ivakamacala o daunivakasala e na nona tukuna vei ira na
goneyalewa ni dodonu me ra ilova e na kena misini e vuqa na ivivi itaba, me vica vata na
drauniveva, e na nodra vakasaqara na yacadra na tubudra, ke sega na FamilySearch. O ira
era sa tovolea oti mai oqo, e rawa ni ra taurivaka kina e dua na gauna balavu. Sa
vakarawarawataka na FamilySearch na kena laurai na itukutuku eso oqo e na dua ga na
gauna lekaleka sara.
Me ra vakatovotovo o ira na goneyalewa e na nodra vakasaqara na yacadra na tubudra.
Vukei ira e na kena vakalasikati mai na yacadra era tu e na nodra ituvatuva ni kawa. Ke
sega ni se kunei e na Ancestral File na yacadra na tubudra, mo tukuna tale vei ira ni rawa
ni ra cau mai na yaca ni tubudra kina faile oqo.
Ni ra taurivaka tiko na FamilySearch o ira na goneyalewa, me ra vola tiko na veika era
raica. Mai na Ancestral File, e rawa ni ra tabaka kina e dua na ituvatuva ni kawa.
Ni ra sa tovolea taucoko o ira na goneyalewa na kena taurivaki na FamilySearch, qai rai
lesuva vata kei ira na veika era sa rawata. Mo soli ibole vei ira me ra vakasaqaqara tiko ga
me baleta na tubudra, ka soli itukutuku yani ki na Ancestral File.
Rai muri E na tiko beka eso e na tabana levu ka sa vakaleweni oti tu na kedra itukutuku e na kena
ivolavolai (ivola ni vakananumi). E rawa ni ra cau tale ga na goneyalewa e na kena
vakacurumi na itukutuku, kei na nodra vukei na lewenilotu me ra soli yaca yani ki na
Ancestral File. Kevaka e gadrevi me vakayacori oqo, e na vinakati kina e vuqa na ‘personal
computers’ ka cakacaka vata kei na Personal Ancestral File. O ira na daunivakasala e na
volai ni kawa mai na veitabana levu me ra qai veivuke vei ira na veiliutaki me baleti ira na
goneyalewa e na kena qaravi rawa e dua na ogaoga navuci vakaoqo.
89

Vakaivotavota e na
Veivakalotutaki

Lesoni
20
Dodoliga vei Ira na Tani
INAKI NI LESONI Me ra goleva na goneyalewa yadudua, me ra dodoliga yani e na nodra veiwekanitaki ira
ki na goneyalewa ka ra itaba vata ka veivakauqeti me ra mai vakaitavi e na soqoni
vakalotu kei na kena ogaoga.
ME VAKARAUTAKI Me ra digitaki rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada: Vakatautauvatataka
Raici vakavuli Me wiliki e cakena ivakamacala eso oqo vei ira na goneyalewa. Mo vakauqeti ira me ra
liaca na ka e yali tiko e na veika yadua e vakamacalataki tiko (Nomu itokani–e dua ka
veikauwaitaki.)
1. E dua na turaga ka sa davo tu e na yasa ni sala, e na nona sikabotei ka vakamavoataki,
e sega ni kauwaitaki mai vei ira era lako voli e na sala.
2. E dua na goneyalewa ka daramaka tu na isulu makawa, ka curu galala tu vua, e dau
lako tiko ki vuli, ka ra lako vata tiko vakalailai ga ki liu o ira na nona itaba.
3. E dau tu ga e vale e dua na cauravou e na veisiga Tabu e na nona vakila ni ra sega ni
kauwai vua o ira na nona lewe ni kuoramu e na matabete.
Eda Rawa ni Veitokani Kei Ira E Vuqa na Mataqali Tamata
iTukuni E rau veiqitori voli e na tutu ni sala e rua na koli, me qai torovi rau yani e dua na vusi. “E
rawa ni’u qito vata kei kemudrau?” e taro yani o vusi.
“Sega!” e vosacudrucudrutaka mai e dua vei rauna koli, ka sa mai gole sara yani o vusi e
na nona ilakolako.
“Na cava o cakava kina koya?” e taroga na ikarua ni koli.
“E sega ni dau qito na koli kei ira na mataqali manumanu vakakoya. Era duidui mai vei
keda na vusi. Ni duidui na domo ni nodra tagi ka ra dau kaba vunikau vakalevu. Au
vinakata me’u qito vata kei na dua e keirau tautauvata tiko.”
E qai lasika mai e dua na vonu, ka rairai galili tu e na nona qasi sobu tiko e gaunisala. E
qai mai tu talega me taro vei rau na koli e rua ke rawa ni ratou veiqitori vata. Qai kaya
tale mai e dua vei rau na koli ni sega ni rawa, ka sa mani toso sara tale.
“Na cava e sega ni mai qito rawa kina?” e tarogi koya mai o kena ikarua.
“Ko bau raica na kena irairai? E sega ni datou veiucui, ka sa rui berabera vakalevu talega.
Ka na sega beka ni cici totolo vakataki kedaru se cici muria na veika eso me vaka e daru
dau cakava. Au vinakata e dua me tautauvata kei kedaru.”
“Oi,” e kaya mai o nona itokani.
Ni oti vakalailai sa basika ka kiso voli mai e na gaunisala e dua na rapete dravu. Ni raici
rau na koli e na nodrau veiqitori voli, sa mai taro tale me kerei rau me ratou qito vata. Rau
qai besetaki koya tale na veitokani. E qai tarogi rau ga se cava na vuna e rau besetaka kina
me qito vata kei rau.
O koya vei rau na koli ka besetaka mai, e qai wadravi koya yani vakavinaka na rapete.
“Ko duidui mai vei au. E duidui na rokamu. Ka duitani talega na kemu irairai. Na veika
talega o dau cakava e duidui mai na veika au dau cakava. Na domomu talega e rogo
duatani. Au vinakata ga e dua e keirau tautauvata.”
92

“Na cava o via cakava?” e taroga mai o rapete.
“Au vinakata me’u cici ka rikarika” e sauma mai.
“Sa vinaka . . . “ e qai kaya o rapete.
Veivosaki Mo cegu vakalekaleka eke ka taroga vei ira na goneyalewa me ra vakaraitaka na nodra
nanuma me baleta na icavacava ni italanoa.
iTalanoa Vakacavara na italanoa:
E qai bolei rau na koli o rapete me ratou veitau cici ki na veikau volekati iratou. Ni laki tini
na veitau cici, sa yawakalia sara ki liu o rapete. E qai wawa me rau lako yani o irau na rua.
“E qai kaya vei rau o rapete, “Au dau via cici ka rikarika talega.
“Sa duatani na kemu irairai ka rogo duatani tale ga na domomu, ia o tautauvata ga kei
keirau e na so na ka,” e kaya na ikarua ni koli. “Keirau a sega ga ni kilai iko vinaka.”
Veivosaki Ko rawa ni vakaibalebaletaka vakacava na italanoa oqo ki na nomu bula?
• Na cava e bese kina na imatai ni koli me qito vata kei na dua tale na manumanu?
• Na cava na vuna e rau qai qito vata kina kei rapete?
• Mo taurivaka vakacava na ivakavuvuli oqo ki na nomu bula?
• O kila beka e dua na goneyalewa e tiko volekati iko ka na gadreva tu me veimaliwai kei
na dua tale?
• O na kila vakacava ni tautauvata na veika drau taleitaka?
Me vakaraitaka Mo vakamacalataka ni so na gauna eda dau vakaweleweletaki ira kina eso ka sega ni okati
o qasenivuli
ira mai e na noda veiwekani, e na vuku ni duidui ni roka ni yagodra, nodra isulusulu, se
ivakarau. E dodonu me da dau dolele yani me da kilai ira vakavinaka ka me da kunea
kina na veika vinaka e tu vei ira, kei na veika era gadreva me tautauvata kina kei keda.
Veivosaki mai na
vosa ni Kalou
Eda Rawa ni Dodoliga Yani Vei Ira na Tani
Mo vakamacalataka ni dau kauwai vakalevu sara o Jisu vei ira era sa yali. E na dua na
nona italanoa vakaibalebale, e tukuna kina na tiki ni siliva ka sa yali. Me ra cega na lewe
ni kalasi na Luke 15:8–10 mai na nodra iVola Tabu. Mo kerea e dua na goneyalewa me
wilika na italanoa vakaibalebale.
Mo vakamacalataka ni vakatautauvatataki na tiki ni siliva ka yali kei koya na tamata ka sa
galili tu se guilecavi. Ka vakatautauvatataki o yalewa kei koya ka sa lialiaci ka
vakasaqaqara matua me baleti koya oqo. Wilika lesu na tikina yadudua ka veivosakitaka
na kena rawa ni taurivaki vei ira na goneyalewa e na gauna oqo, ka ra galili tu ni sega na
nodra itokani se me ra sega kina ni dau lotu. Me ra vakamacalataka na goneyalewa na
sala e na kila rawa kina na Turaga ni da sa kauwai dina me baleta e dua.
Soli vakasama Kerei ira na goneyalewa me ra veivosakitaka na ka e rawa ni vakayacori me vukei kina e
dua na lewe ni kalasi me qacoya na Lotu. Mo vakabibitaka ni dodonu me vakilai ka
vakavatukanataki na noda kauwai dina.
Raici vakavuli Mo vakaraitaka na veika eso e vakamacalataki oqo kivei ira na goneyalewa, ka me ra
tovolea me ra walia na leqa:
1. O drau sota kei na dua e dau luluqa e na lotu, e na sitoa. O via vakavatukanataka vua
na nomu taleitaki koya. Na cava o na vakayacora?
2. O veisureti vua e dua ka dau luluqa voli e na veika vakalotu ki na kalasi. E mai
lomalomaruataka na nona sauma na nomu veisureti. Me qai kaya mai ni na tovolea me
lako mai e na dua na gauna mai muri. Na cava o rawa ni cakava?
3. O sureta mai kina nomu kalasi ni Goneyalewa e dua na nomu itokani ka lutu vakalevu
e na veika vakalotu. E qai kaya mai vei iko ni sega ni vinakata me ra vakaraici koya mai
o ira na tamata e na nona lako mai ki Lotu. Na cava e dodonu mo cakava ka tukuna?
4. O veisureti vua e dua malumalumu e na lotu ki na nomu kalasi, ka qai tukuna mai vei
iko ni sega ni vinakata na lakova na soqoni. Na cava beka e rawa ni o na cakava?
93

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Papa ni volavola
kei na veivosaki
Veivosaki mai na
vosa ni Kalou
5. O kerea e dua ka sega ni daulotu me lakova mai na kalasi, ka qai kaya ni na sega ni
lako mai. Na cava e rawa ni o vakayacora?
Mo dusimaka ni sega ni dua ga na isau ni taro e veidonui vinaka ki na veika era dau
donuya oqo na goneyalewa e na nodra tovolea me ra veivakauqeti vei ira era sega ni
qacoya tu na lotu. E dau bibi me vakavatukanataki vei ira na goneyalewa na noda
taleitaki ira ka galele me baleta na veika era donuya tu. E rawa ni veivagolei sara na noda
veikauwaitaki me ra vorata rawa na veika dredre era sotava ka veivakauqeti vakalevu
sara vua e dua.
Mo droinitaka na kadrala e tolu me vakaoqo e na papa:
Mo dusia na imatai ni kadrala ka vakaiyameyame vinaka tiko. Mo vakaraitaka vei ira na
goneyalewa ni ra vakatakarakarataki e na kadrala oqo. Mo vola iko e na ruku ni kadrala.
Mo vakaraitaka na ikarua ni kadrala e vakatakarakarataki kina e dua ka luluqa tiko e na
lotu—ka sa laki kataremoremo, ka boko sara na kena iyameyame mai na kena waqa
vinaka tu mai liu. E rawa ni qawa vinaka tale na kena iyameyame mai vua na imatai ni
kadrala. E rawa ni okati na nodra vakalesui mai ki lotu o ira era luluqa me vakawaqa
kadrala. Mo vakayameyametaka na ikarua ni kadrala.
• O cei beka e vakatakarakarataki e na ikatolu ni kadrala?
E se sega ni qawa na ikatolu ni kadrala, ia kevaka e na uturi e na dua na buka qawa, e
rawa ni qawa tale me vakataki rau na kadrala e rua. Mo vakamacalataka ni ratou
tautauvata vakavinaka na kadrala taucoko ka na qawa vakavinaka, ia e rawa ga ni
vakaqawaci mai na duatale na buka. E vakakina na noda bula na tamata, ni kevaka e tarai
ira na Yalo Tabu, e ra na qawa me ra vakararamataki vuravura, me vaka ga na kadrala. Me
dua na lewe ni kalasi e cega na Vunau kei na Veiyalayalati 103:9, ka wilika na veika sa
vakaraitaka na Turaga me baleti ira na Yalo dodonu.
• Na sala cava soti e rawa ni da okati kina me da rarama vua e dua tale? (Mo vola na
veika era tukuna mai na lewe ni kalasi e na papa ni volavola e na yasa ni kadrala. Ka
rawa ni okati na nodra kaulotu, se me idusidusi e na ivakarau, veimaliwai, veitokanitaki,
kei na veiqaravi me nodra isau ni taro.)
Vakayameyametaka na ikatolu ni kadrala e na papa ni volavola.
iTalanoa Mo wasea na italanoa oqo me baleti koya ka iqawaqawa ni yameyame me laki
vakaqawani kina e dua tale na kadrala e na kosipeli:
“E noqu itokani vinaka, ka keirau a tubu cake vata mai na gauna keirau se qai kalasi dua
kina e koronivuli. Keirau dau veiwasei voli mai na gauna koya e na veika taucoko, me
tekivu mai na veika e baleta na neirau vakatatalo matakau kei na visikete kana vinaka, ki
na neirau kalasi e na koronivuli e cake kei na soqo ni veilasamaki. E dua ga na ka e keirau
duidui sara kina. E sega tiko ni kila o koya na dina me vakataki au.
“Me qai tarai au mai na 12 na yabaki na bibi ni noqu kila ni sega ni baleti au wale ga na
kosipeli, ka na rawa wale ga ni qai laki rogoca ka kila na kosipeli mai na vukuqu ga.
“Au qai laki vakalasikata vei rau na daukaulotu na noqu nuiqawaqawa, ni’u nanuma tiko
ni rau sa na laki vakacolati kina; ia au qai laki vakadodonutaki mai kina.
“‘Laki kerea me keirau vakatavulici koya,’ e rau kaya mai.
94

Lesoni 20
“E sega ni na dredre na vakatavulici koya. Ka dredre duadua ga na noqu itavi.
“Au mani qiri koya e na talevoni.
“‘O via mai sara iyaloyalo e vale e na bogi nikua?’ au kaya yani vua. ‘E rau na vakaraitaka
o irau na daukaulotu vou ni neitou tabana levu.’
“E qai lako mai. Me sarava na iyaloyalo, ka qai nadaku tale ka sega ni kaya e dua na ka
me baleta na veika e sarava.
“E rau lesu tale mai e na macawa e muri o irau na daukaulotu. ‘Ko sa lokuca e dua na
gauna me tuberi kina e na kosipeli?’ e rau taroga mai vei au.
“‘E sega ni se bau kaya e dua na ka me baleta na iyaloyalo. Au lomalomaruataka tiko na
noqu sureti koya tale.’
“‘Qiri koya e na talevoni ka kerei koya,’ e kaya mai e dua vei rau. E dua o koya na
mataqali ka sega ni dau vakaoti gauna. E na noqu sega ni via veileti kei rau na
daukaulotu, au mani taura yani vakarerere na talevoni, ka qiria sara na nona naba. Au
vakasamataka vakalevu na kena dau vakadredretaki vakawasoma na veika vakaoqo.
“‘Bula Cheryl,’ au kaya yani vua. ‘Au vakasamataki rau tiko na daukaulotu ka rau sa tiko
oqo e vale, ka’u via taroga ga se o vinakata mo lako mai ka mai rogoca e so tale na ka vei
irau na daukaulotu me baleta na Lotu?’
“Me galu sara tu vakadede.
“‘Au vakabauta ni rawa.’
“E lutu sara ga na noqu icegu. ‘Na gauna cava o rawa ni lako mai kina?’
“‘E dua ga na gauna o na vinakata.’
“‘Na bogi ni mataka?’
“‘Io, sa rauta qori.’
“Au mani raivuki yani vei rau na daukaulotu. ‘E vakacava na bogi ni mataka?’
“E rau deguvacu ruarua mai e na vakanuinui.
“‘Sa vinaka Cheryl,’ au mani kaya cake yani vua, e na noqu sa biuta tale na talevoni.
“‘Wawa Patti,’ e kaya mai vei au. ‘Au vinakata mo kila ni’u na sega ni vakadonuya e dua
na ka e rau na tukuna vei au.’
“‘Io, sa i koya qori. Lako ga mai!’
“‘De’u na veiba, ka’u na sega ni vinakata me’u veiba vata kei rau.’
“‘E sega ni dua na ka kevaka o na sega ni duavata kei rau. E rau na sega ni kauwaitaka.’
“Au sa kalawaca na ikarua ni kabakaba.
“Me sega mada ni veiba vakadua kei irau na daukaulotu e na kena laki cava na ikava ni
veituberi. Ni sa vakadinadinataka na veika kecega e rau vakamacalataka vua o irau na
daukaulotu. E na kena laki laki tini na veituberi e na bogi koya, e vosa tiko o koya na
daukaulotu gone vei irau, me qai wanonovi koya yani ka kaya, ‘Keirau sa na vinakata me
tuvai rawa tiko na nomu papitaiso e na Vakarauwai. Na cava o nanuma kina?’
“E vakatataro lo o koya na daukaulotu ka qase cake. Sa rui totolo vua na kena yaco na
taro. Ka sa tavaladelade talega na lomaqu ka’u vakatabuicegu voli ga ni sega ni dua tale
na ka me’u cakava rawa. Keitou vakadirorogo voli vakalekaleka.
“Sa qai deguvacu o Cheryl ka kaya yani, ‘Io.’
“Au sega ni yavala rawa, ka’u sautaninini sara e na nodrau kerei koya me masu.
“Me qai cabora e dua na masu rawarawa ka totoka.
“Au cuva tu ga. Au sega ni tacake rawa. Ka rau tucake vagagalu o irau na daukaulotu ka
rau lesu tale.
“Ka’u qai vakila na ligana e na nona mokoti au mai, me keirau tagi vata.
“‘Patti,’ e kaya mai vei au e na marau ni se tuturu tu ga na wai ni matana, ‘vinaka
sara vakalevu.’
95

Me vakaraitaka
o qasenivuli
“E vakavinavinakataki au tiko e na dua na ka e rawa ga ni cakava o koya, me
vakavinavinakataka tiko e dua na isolisoli levu ka sa solia vei au ka’u sega sara ni nanamaki
kina—na nona ciqoma na isolisoli talei duadua ka’u taukena tu, na kosipeli i Jisu Karisito”
(“Patti Wiltbank, “The First Step Was the Hardest,” New Era, Janueri 1976, t. 18–19).
iTinitini
Mo dusia tale na kadrala e na papa ni volavola. Mo vakamacalataka ni vakarota na
Turaga me ra kakua ni da vunitaka na nona rarama e na ruku ni ivakarau ni sila (Maciu
5:15–16). E dodonu me da veivotayaka vei ira na tani. E na vakilai na nona rarama e dua
na goneyalewa.
iVakadinadina Mo vakadinadinataka vei ira na goneyalewa ni na vukei ira na Turaga kevaka era
gugumatua e na nodra dolele yani vei ira na tani e na veikauwaitaki. Vakauqeti ira me ra
wasea yani vakadodonu na nodra rarama vei ira na tani.
96
Taurivaki ni Lesoni
Kerei ira na goneyalewa me ra digia e dua e rawa ni ra sikova na lewe ni kalasi, me ra laki
vakauqeta tale mai, se saumakitaka kina kosipeli. Me ra navunavuci e na kena ituvatuva.
Me dua na goneyalewa e vola tiko na veika e tukuni. Me qai digitaki ga e dua na ka me
tukuni me vakayacori sara ga oqo.

E na Veivakauqeti na
iDusidusi Vinaka
INAKI NI LESONI Me ra idusidusi vinaka kina o ira na goneyalewa yadudua vei ira na tani.
ME VAKARAUTAKI 1. Me duidui na veva e vakarautaki yadudua kina na vosa ni Kalou eso oqo: Jone 13:15; 1
Timoci 4:12; 1 Pita 2:21; Maciu 5:16.
2. Mo kila matata na itukutuku kei na italanoa eso e na lesoni.
3. Digitaki ira rawa na goneyalewa me vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
Lesoni
21
YAVU MATAU
NI LESONI E Rawa ni Veivakauqeti Vei Ira na Tani na iDusidusi Vinaka
iTalanoa Wilika na itukutuku oqo nei Sister Ardeth C. Kapp:
“E tautauvata ga ni o laveta cake tiko e dua na cina na nomu vakamareqeta tiko na ivunau,
ka muria tiko na idusidusi ni iVakabula. E rawa ni veivuke vakalevu na nomu idusidusi ki
vei ira na tani e na nodra ilakolako e na vuravura butobuto oqo. Sa dau gadrevi na
yaloqaqa mo vakayacora kina na veika o kila ni dodonu e na gauna e rui dredre kina, me
dredre dina sara. E na sega ni takali mai vei iko na yalomu qaqa, kevaka walega o na qai
vinakata” (Stand for Truth and Righteousness,” Ensign, Noveba 1988, t. 94).
Talanoataka na italanoa dina oqo:
“Au sa yabaki 17 tiko e na gauna oqo, ka’u se lewe na na Lotu ni’u se qai yabaki walu. E a
sega ni dredre vei au na bula muria na kosipeli me yacova sara mai na bogi rua, ni keirau
sotava kina kei Craig e dua na ka guiguilecavi dredre.
“ . . . E na dua na gauna ni keitou vulica tiko na ‘algebra,’ eratou qai nanuma o [iratou e
vica na ilala cauravou] me ratou vakavelavelataki Craig, e dua na cauravou ka dabe tikivi
au tiko. E dau galugalu voli o Craig, ka sega sara ni rawata na veika kece sara, sa ratou qai
nanuma o iratou na cauravou oqo me ratou vakalialiai koya. Ratou qai veitukuniyaka e na
kalasi me kua sara ni dua e kauwai me baleti Craig. Au dau vukei koya e na so na gauna e
na veika eso e dau dredre vua, ka’u sega sara ni kila na cava me’u vakayacora ni’u sa
rogoca na nodratou inaki.
“ . . . Ni sa voleka ni suka na vuli, e qai kere veivuke mai vei au o Craig me baleta e dua
na ka dredre e sotava tiko. Era rai vuki taucoko mai na lewe ni kalasi e na nodra via kila
na cava au na vakayacora. Sa veisiriyaki na noqu icegu, ka sa buno levu mai na qeteqete
ni ligaqu. Au vinakata me’u vakayacora na ka e dodonu me’u lomani koya kina, ia era sa
waraka tu na lewe ni kalasi me’u vakanadakui koya.
“Sa veituyaki na yaloqu ka veilecayaki na ituvaki ni noqu bula e na noqu qai vuki yani vei
Craig, me’u vakamacalataka vua na iwali ni nona leqa vakavuli. Sai koya ga qori. Ni keimami
se qai veisukayaki ga mai na kalasi, era sa cavu yaca mai vei au o ira na cauravou o ya, me
ra sauma vakavinaka vei au. Au sega sara ga ni vakabauta ni keimami tiko e na koronivuli
torocake. E vaka sara ga keimami tiko e na kalasi dua, ka’u voleka sara ni tagi. Ia, mai na
boto ni noqu vakasama, au sa kila vinaka tiko ni’u a vakayacora na ka dodonu.
“E na siga ka tarava, au sa lomalomarua e na lesu tale ki na kalasi ni ‘algebra.’ Ia ni’u yaco
yani kina, eratou sa waraki au tu mai kina na cauravou o ya, ka ratou sa vakamasuti au
sara me’u tovaka na nodratou tovolea tale na ivadi ca koya. Au sa kila tudei e na gauna o
ya na kena dina na veika au a vakayacora e na siga e liu, ka’u sa na sega sara ni rawa ni
veitokoni ki na nodratou ivadi ca.
“Ni’u tukuna vei iratou, au qai kurabui sara vakalevu, ka qai kaya talega na noqu itokani
e dabe basai au tiko ni na sega ni duavata kei iratou. Era qai veitokoni tale mai o ira na
97

kena vo era dabe voleka tiko, sa qai tini ni ra kaya taucoko na lewe ni kalasi ni sa rui
vagonegonea na ivakarau eratou cakava. Ni se bera ni cava na kalasi, era sa talanoa tale
tiko vei Craig o ira na lewe ni kalasi, o iratou sara mada ga na gone ka ratou caka ivadi
eratou sa veitalanoataka tale tiko kei Craig e so na ka ni vuli dredre.
“Au kila mai kea ni sega ni ka rawarawa sara me da idusidusi vinaka tiko, me vaka eda
dau nanuma, ia e rawa ni vakaikilaga na nona ile e duabau ga na goneyalewa. Ke tiko vei
iko na kena yalo kei na vakabauta, e rawa ni o vagolea e dua na ilawalawa taucoko e na
gauna e gadrevi kina na nomu itavi” (Stephanie Christensen, “When the Pressure is On,”
New Era, Janueri 1988, t. 8–9).
Veivosaki Mo taroga na veika oqo. Mo solia na gauna me ra sausaumi mai e vica na goneyalewa ki
na dua na taro.
• Na cava na vuna e dodonu kina vei keda me da vakaraitaki vinaka, e na gauna tale
mada ga e dredre kina ni da vakayacora?
• Na veivuke cava e tu mo tokona kina e na nomu goleva vagumatua mo vakaraitaki
vinaka?
• Mo veivagolei vakacava ki na veika vinaka vei ira na nomu itokani?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni ra sa vakaivua o ira yadudua ka lewena na Lotu i Jisu Karisito me
baleti Ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo me ra dau dodoliga ka vakaraitaka na
ivakaraitaki vinaka. Eda sa kila deivaki na veika e dodonu kei na ka cala, ka da
vakadinata ni na tomani keda tiko na Tamada Vakalomalagi ni da vakayacora na veika
dodonu. E vinaka cake sara me da volekati Tamada Vakalomalagi tiko e na noda
talairawarawa ki na nona ivunau, ka ca me da taleitaki mai vei ira na lewe vuqa mai na
noda vorata na ivunau.
Veivosaki Kerei ira na goneyalewa me ra veiwasei mada e na gauna eso era vagolei kina mai vei ira
na tani, mai vua e dua tale kina veika vinaka, se na nodra veivakauqeti vua e dua tale
kina veika vinaka. E rawa ni wasei eke e so na ka o sa donuya mai, ka veisotari kei na
veika e vinakati tiko.
Mo kerei ira e vica na goneyalewa me ra wasea vakalekaleka na gauna era donuya, ka
dodonu me ra idusidusi vinaka kina, ka qai seva. Me ra tukuna mada na ituvaki ni
yalodra e muri.
Papa ni volavola
kei na veivosaki
Veivosakitaki na
vosa ni Kalou
98
Mo tosia mada e dua na ivakatakilakila ni veikerei (-) e na papa ni volavola. Na cava na
kena ibalebale ni da tukuna ni sa rui vakavuli ca e dua na gone mai vei ira na nona itokani?
Mo tosia e dua na ivakatakilakila ni sosoqoni (+) e na papa ni volavola. Na cava na kena
ibalebale ni sa rui idusidusi vinaka e dua vei ira na nona icaba?
Veivosakitaka na sala e so eda na idusidusi vinaka kina vei ira na noda itokani.
E Vakabibitaki e na Vosa ni Kalou Me da iDusidusi Vinaka
Mo vakamacalataka ni dusimaka vei keda na iVakabula na sala me da idusidusi vinaka
kina. E dau yalodina kina veika e kila ni dina. Mo solia na ilavelave ni vosa ni Kalou eso
oqo me ra wilika e cake e lewe va na goneyalewa:
1. “Ni’u sa solia e dua nai vakarau vei kemudou, mo dou kitaka me vaka ka’u sa kitaka oti
vei kemudou” (Joni 13:15).
2. “Me kakua ni beci iko e dua ni ko sa cauravou; ia mo yaco mo nodrai vakarau era sa
vakabauta, e na vosa, e nai valavala, e na loloma, e na lomadina, e na yalosavasava” (1
Timoci 4:12).
3. “Ni sa vosota talega na Karisito na rarawa e na vukumudou, a sa laiva vei kemudou nai
vakarau, mo dou muria na we ni yavana” (1 Pita 2:21).
4. “Me caudre vakakina ka nomudou rarama e na matadra na tamata, me ra raica na
nomudoui valavala vinaka, ka vakarokorokotaka na Tamamudou sa tiko mai lomalagi”
(Maciu 5:16).
Me veivosakitaki na kena yaga na vosa ni Kalou eso oqo kina nodra bula na goneyalewa.
Mo taroga na veika oqo:

Lesoni 21
• Me vakarokorokotaki vakacava o Tamada Vakalomalagi e na kena caudre tiko na noda
rarama [se idusidusi vinaka tiko] e matadra na tamata?
• Mo idusidusi vinaka vakaevei vei ira na nomu icaba e na tabana levu mai na nomu
ivosavosa? e na loloma? e na vakabauta? e na yalosavasava?
E na Vakavure Marau Vei Ira e Vuqa na iDudidusi Vinaka
iTalanoa Mo wilika na ivakadinadina oqo nei Sister Shirley Casper, na lewe ni vale nei Billy Casper,
e dua na dau tavi polo rogo levu. Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakarogoca na sala e
vuqa e suitu tiko kina ni italanoa na idusidusi vinaka.
“Au sa kaya oti vakavica ni’u a sa namaka tu me’u curu ki na Lotu i Jisu Karisito me baleti
Ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo ni se vo tiko e vica na yabaki me qai lewena o Bill. Sa
vakamacalataki vakavuqa cake vei au na lotu Momani mai na kena e vakayacori vei Bill.
Ni’u se goneyalewa voli, e vuqa sara vei ira na itokani vinaka nei tinaqu era Momani.
Ni’u sa goneyalewa cake ka laki vakamau, sa lewe vuqa na noqu itokani e na veiyasana
era Momani.
“Ni qai qaqa o Bill me taura kina na U.S. Open e na 1959, ka keirau laki vakacegu
vakalekaleka e Salt Lake City, e Utah. Au sa bau kila toka e vica na ka me baleta na
lotu ka rawa kina ni`u vakadigova vakamaqosa na lotu. Ka sa rairai kena gauna beka
me’u dikeva matua na veika e baleta na Momani. Au via kila vakalevu sara na kena
ivakamacala, ka yaco kina me’u vakatataro vakalevu ga e na noqu sa qai kila tiko mai
e vuqa na kena ivakamacala.
“Era dau vosa vakadodonu o ira na Momani—ka sega ni ra vosa vakasabalia, ni ra vosa
me vaka era sa vakadinata ni veika era cakava tiko me baleta na lotu, e veika sara ga era
gadreva me ra vakayacora.
“E vaka era bula vakavinaka cake, me ra vakaiyau—ka’u sega ni vosa tiko mai na veika
vakailavo ga. Era tamata bulabula, mamarau, ka dau liga kaukauwa. Sa dau veivolekati
sara kei ira na nodra lewenivale. Ke drau veikilai e dua ka lotu Momani, o sa na
vakaveikilaitaki talega kei iratou na nona vuvale.
“Au dau taleitaka vakalevu na veika e lalawataki e na lotu me baleta na itabagone. Au sa
da vakacerecereya na Tabernacle Choir, ka`u dau gadreva voli me`u lewe na. E sega ni ra
dau veivakasaurarataki vei keda me baleta na nodra lotu, ka keimami taleitaki ira
vakalevu na neimami itokani Momani e na nodra ituvaki ni bula.
“Au nanuma lesu tale na soqo eso e liu mai Utah. E vaka e lailai sobu na gunu, ka lailai
sara na vakatavako. Kevaka o sa dau lakova na veivanua e curuseseta tu na kubou ni
tavako e na veibogi, kei na veisiga, sa na taleitaki sara vei iko na nomu donuya yani na
cagi bulabula.
“Me’u tukuna tale, au sa taleitaka sara na nodra itovo ni bula o ira na lewe na na Lotu
Momani. Ka sa vakavuna vakalevu na noqu vakatataro tikoga. . . .
“Au a vinakata vakalevu me keirau lako kei Bill ki na vale tabu ni se bera tiko na neirau
yaco ki kea, ia e sega ga ni se vakarau vinaka kina. E rui lomani keirau kina vakalevu ko
koya na neirau Turaga ka iVakabula—ka sega kina ni solia vakailoa vei keda na nona
ivunau, na kena ga e rawa ni da vakamuria. Me da yacova yani na ivakatagedegede oqori
ni se bera ni da taukena na veika eda sa donuya tu oqo.
“Ni sa tukuna o Bill me papitaisotaki, au sa kila deivaki tu ni sa lomana dina.
“Sa dolavi vei keirau na vuravura vovou eso. Au a bau tomani ira voli na daukaulotu mai
Hong Kong—me’u kila rawa kina na veika me baleta na kaulotu.
“Mai na neirau qito veitavi polo, keirau butuka kina na veiyasai vuravura eso, ka
vakadinadinataka ni ra sa tautauvata vinaka na nodra dau loloma, ka yalovinaka e na
veivanua taucoko. E ra sega walega ni dau taleitaka na veitavi polo, ka ra ito nei Bill. Era
tacida ka ganeda talega e na kosipeli—o ira ga na tacida kei na ganeda mai na vuravura ni
yalo, ni ra wekada, ka luvei Tamada mai Lomalagi.
“Keirau sa mai kila kina na veiwatini Casper, ni kevaka keirau vakaraitaka vei ira na
tamata ni keirau Momani, e na kena rakorako, ka keirau na kalougata cake kina. Era dokai
keirau na tamata e na vuku ni neirau vakabauta. Me ra sega ni duavata beka kei na veika
99

keirau vakabauta, era na dokai keirau ga, ka keirau na dokai ira kei na nodra vakabauta.
Eda na dau qoroi, kevaka e kilikili me da qoroi, ka keirau dokai mai na ivakavuvuli keirau
bulataka.
“ Au sa dau vakaliuca kina na idusidusi e na veigauna taucoko. E dua na vuna levu au a
curu kina e na Lotu, na nodra ivakaraitaki vinaka o ira na Momani ka’u veikilai kei ira. Sa
lomaqu tiko me’u vakayacora talega me vaka era vakayacora o ira era veivagolei vei au”
(Hack Miller, The New Billy Casper [Salt Lake City: Deseret Book Co. 1970], t. 132–35).
Veivosaki Me ra veivosakitaka o ira na goneyalewa na nodra ivakarau dusidusi o ira na tani ka
veivakauqeti vei Sister Casper. Mo dusimaka ni veivakauqeti na veika e sotava mai o
Sister Casper me veivuke vei ira na tani mai na nona ivakarau vinaka vei ira.
100
Taurivaki ni Lesoni
Vakauqeti ira na goneyalewa me ra wanonova na nodra idusidusi vinaka o ira era tiko
tikivi ira ka me ra dau saga me ra idusidusi vinaka tikoga vei ira era veivolekati.

Yalomatua Cake Vakayalo

Lesoni
22
INAKI NI LESONI Me ra kila vinaka na goneyalewa yadudua na ivakavuvuli me baleta na veivutuni.
ME VAKARAUTAKI 1. Mo vakarautaka rawa na tikina volai e ciwa oqo: “iDewadewa kina Veivutuni:”
“Yalomatuataka na Veika Ca,” “Yalayala Mai na Ca,” “Yalataki iko tale,” “Vakalesuya
Lesu,” “Rarawa Dina,” “Solia na Kena Gauna,” “Vosoti iko kei ira,” kei na “Rawata na
Veivosoti ni Turaga.”
2. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se
vosa cavuti eso, me vaka o vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI E Gadrevi Vakabibi na Veivutuni E na Veivosoti
Taro saumi lo • E vakaevei tu na ituvaki ni nomu vakanananu ni se bera kei na gauna o sa veivutuni
oti kina?
Vosa ni Kalou E vakamacalataka o Alama na ituvaki ni lomana mai na nona sa veivutuni dina. Me dua
na goneyalewa e wilika na Mosaia 27:29.
Vosa cavuti kei
na veivosaki
Vosa cavuti,
tikina volai, kei
na veivosaki
102
Veivutuni
Mo wilika na itukutuku e muri oqo, ka vakatautauvatataka kina e dua na noda vakaitutu
ni Lotu:
“E tiko vua na Kalou e dua na peni kau ka tiko vata kei na kena ibokoboko. Sa yalataka
vei keda ni na taurivaka me vakabokoca na noda ivalavala ca kevaka eda veivutuni ka
saumaki mai. Ni sa tukuna tu ni kevaka eda biuta laivi vakadua na noda ca ka lewa vakai
keda me da lako tani mai kina, e na qai silisavai mai na nona nanuma ka me guilecava
vakadua na veika oqori. Sa na gadreva talega me da guilecava ka kauta tani talega oi keda
mai na noda vakanananu” (Sterling W. Sill, Making the Most of Yourself [Salt Lake City:
Bookcraft, 1971], t. 93).
Na Sala ki na Veivutuni
• O na veivutuni vakacava?
Dou veivosakitaka na sala ni veivutuni me saumi kina na taro oqo, me vaka e tuvai tu e na
vosa oqo nei Elder Robert D. Hales. Ni o vakamacalataka yani na kena ikabakaba yadudua,
mo vakabira sara na kena tikina volai. Mo veivosakitaka kei ira na goneyalewa na ibalebale
ni idewadewa. Me wilika na kalasi na vosa ni Kalou ka okati tu e na ikabakaba 2 kei na 8.
Mo tekivuna e na nomu vakabira na tikina volai “iDewadewa kina Veivutuni:”
“1. Mo vakadeitaka ni da sa caka cala.
“2. Veiyalayalati kei na Turaga ni da na sega ni vakaruataka tale na cala eda sa vakayacora
ka da sa veivutunitaka tiko. ‘Raica oqo ga na sala dou na kila kina na tamata sa veivutuni
vakaidina: ‘E na tusanaka na nona i valavala ca, ka biuta laivi sara vakadua.’ (V&V 58:43.)
“3. Musuki keda tale ki na ituvaki ni bula cecere cake e na kosipeli.
“4. Me da vakadodonutaka na veika cala eda sa vakayacora mai na noda—
“a. Veivutunitaka e na masumasu vua na Turaga.
“b. Vakatutusa vei bisopi . . . [ke cala bibi].
“c. Kere veivosoti vei ira eda sa vakacalai ira.
“5. Me vakavatukana vakabibi na noda veivutuni, me sala vata kei na cala bibi eda sa
vakayacora. E sega tale na sala e rawarawa cake. Sa na vakavureya na mosi ni yaloda,
ia e sa na veisavai tale ga.

Vosa cavuti kei
na veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuli kei
na veivosaki
“6. E wili tale tikoga na gauna ki na noda veivutuni kei na veivakadodonutaki.
“a. Me da vakadinadinataka vakai keda, kei na Turaga, kei ira na wekada, mai na dua
na gauna, ni da sa yalataki keda ki na dua na bula vou.
“b. Me dua na gauna oqori na noda vulica na vosa ni Kalou, ka yalataka na noda bula
ki na ivunau ni Kalou, ka da vulica kina me da bula e na marau kei na reki.
“7. Vakacavara na noda veivosoti vei keda ka veivosoti talega me da guilecava vakadua na
vakasama ni sausaumilesu kivei ira era vakacalai keda.
“8. Me qai kena itinitini, na isolisoli cecere duadua vei ira kece: na veivosoti ni Turaga. E
na sega tale ni rai lesuvi e na matawiwi kei na vakamavoa. Ni da sa vakanamata tiko ki
na vakanuinui, na reki sa tiko mai liu, kei na loloma ni Kalou, me lomani keda kei na
kawatamata kecega” (mai na Conference Report, Okotova 1976, t. 34; se Ensign,
Noveba 1976, t. 26).
Me Dau Qaravi Tikoga na Veivutuni
Mo vakamacalataka ni isolisoli talei na veivutuni ka na tokona na noda torocake tiko e na
bula oqo. Me da dau taurivaka vakayalomatua. Wilika na vosa cavuti oqo:
“Sa soli tu na veivutuni me ikarua ni ivakavuvuli cecere e na kosipeli. . . .
“Eda caka ca kece ga. Ke dina na noda veivutuni, sa na davo donu na noda qarava [na
Tamada Vakalomalagi] me baleta na veivosoti, ka me dau nanumi toka ga ni sega ni votai
tu vei keda na noda iwiliwili ni caka cala. Sa na daumaka sara me da kakua ni dau
vakayacora. Ka sega tale ga ni dodonu me da dau vakacalai tiko ga e na dua na ka. E
dodonu me da sa dau vuli mai na noda cala. E na sega soti ni vinaka me tautauvata
tikoga na ituvaki ni noda bula mai na noa ka sa vinakati me da vinaka cake sara. E dua
dina na ivakavuvuli ni tevoro me da dau tukuna ni sa sega ni vakabete na na noda cala e
muri ni da sa cala oti mai liu. Ni sa gauna vinaka ni veivutuni na gauna oqo, ni bera na
gauna ka tarava” (Richard L. Evans, mai na Conference Report, Okotova 1969, t. 68; se
Improvement Era, Tiseba 1969, t. 74, 76).
Mo vukei ira na goneyalewa me ra kila ni veivutuni e sega ni baleta walega e dua na cala
levu o sa vakayacora, e ivakarau ni bula ni veisiga me vinaka cake kina e dua na tamata. Me da
taurivaka e na veisiga ki na noda bula na ivakavuvuli me baleta na veivutuni.
E veivukena vosa cavuti oqo na kena matata vinaka na ivakavuvuli ni qaravi tiko ga na
noda veivutuni e veisiga:
“Sa okati me tikina bibi sara ni bula na torocake tiko na veivutuni, ni sa gacagaca bibi ni
torocakena qara na veisau, me tokari ka “vakatutukasutaki.” Eda na sega ni
vakaisosomitaka rawa na bula vakadrukai mai na bula uasivi e na kena vakayacori
vakavosa, se me caka e dua ga na ka; e qaravi me tomani tikoga e na kena
vakaisosomitaki na ka e cala ka tawa kilikili mai na veika e dodonu kei na caka vinaka; e
na ilakolako mai na ca ki na vinaka, kei na vinaka ki na veika e uasivi sara. . . .
“Ni da tukuna na kena golevi tiko ga na veivutuni, me kua ni nanumi cala kina ni keitou
vakaraitaka na mataqali bula e okata na ivalavala ca ka veivutuni ka qai caka cala tale. E
sega ni veivutuni taucoko oqori. Me da raica na veika dodonu ka vakamuria, ni da kila na
veika cala ka biuta laivi vakadua e na yalo rarawa ‘va-Kalou’ kevaka eda vinakata na
isolisoli ni veivutuni dina” (Hugh B. Brown, Eternal Quest, comp. Charles Manley Brown
[Salt Lake City: Bookcraft, 1956], t. 99, 102).
Mo vakamatatataka vei ira, ni gauna eda sa tubu cake vakayalo tiko kina, eda sa na qai raica
kina, ni veika ka a dau dodonu tu mai liu, sa mai kunei oqo na kena cala. E veivuke vakalevu
sara na noda torocake vakayalo ka me vorati kina na veika eda mai raica ni da malumalumu
kina. Oqo gona na torocake. Ni da sa kila tiko e veisiga na veika e dodonu me levei, eda
sa na vakavukui kina ka da sa kalawa tale yani ki na idewadewa ni torocake ka tarava.
Mo vakabibitaka tiko ni okati e na veivutuni na noda torocake tiko ga e na noda vakavinakataka
na noda vakanananu kei na veika eda cakava ni da sa kila na noda malumalumu eso. E na
yaco tiko na veika oqo ki na noda bula me yacova ni da sa goneyalewa
• O rawa beka ni nanuma e so na “ka lalai” ka dodonu mo veivutunitaka mai na
nomu bula?
103

• Kevaka o na tovolea e na veimacawa mo biuta laivi mai na nomu bula na veika oqo, e
na vakacava beka na itovo ni nomu raici iko vakai iko?
Vosa cavuti E kaya o Peresitedi Spencer W. Kimball: “Me vaka ni da dau caka cala kecega ki na kena
ivakatagedegede e duidui, e daumaka gona kina vei keda me da dau veivutuni tikoga, ka
me da toroya cake tiko na noda itovo ni rai kei na veika me da vakayacora Ni sega ni dua
e na muria taucoko na ivunau ni Turaga e na dua ga na siga, dua na macawa, dua na
vula, se yabaki. Me dau galeleti tikoga e na kena qaravi me yacova na icavacava ni noda
bula” (The Miracle of Forgiveness [Salt Lake City: Bookcraft, 1969], t. 202).
E Kunei na Vakacegu mai na Veivutuni
iTalanoa Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakarogoca e na italanoa oqo na kena
vakatautauvatataki na veivutuni.
Sa dau taleitaka o Iva na bula e tautuba, ka vuqa na gauna e dau taubale kina e na
veiulunivanua. E qai kunea e na dua na siga e dua na qara e na ulunivanua. E dina ni
yacovi koya mai na ririko me kua kina ni torova yani na qara, e vakavuna ga me laki
titobu na nona lomatarotaro. Sa qai curu ka toso tiko ga ki loma ni qara, ni raica tiko e liu
na soke ni vatu rairai vinaka. E qai yacovi koya mai na butobuto ni qara, ka sa sega sara ni
kila na ka me vakayacora.
E yacovi koya mai na rere, kei na nona rarawataka na veika e sotava ni sa sega ni kila na
nona sala lesu tale, ka sa qai yacovi koya mai na yalo rawai. Na cava beka me na
vakayacora e na gauna oqo? Sa sese ni sa sega ni kila na vanua e tiko kina kei na vanua
me muria me lesu tale kina ki na gaunisala dodonu. E qai vakauqeti e na gauna oqo me
masulaka kina na veivuke. Ka qai kereya vua na Turaga me dusimaka mai vua na sala
dina me vorata rawa kina na cala ni digidigi ka a vakayacora e na nona curuma mai na
qara. Ni yayamo tiko yani ki na lalaga ni qara, sa qai yacova yani na ilesu ni qara ka me
raica rawa kina na rarama lailai. Sa qai lakova yani vakatotolo na rarama ka me qai laki
tini ni sa lesu tale ki tautuba ni qara.
Tauri saumi lo • E nakita beka o Iva me laki sese e na loma ni qara?
• Na cava o nanuma ni ituvaki ni vakasama nei Iva e na nona sa curu tale ki tautuba?
• O sa bau donuya beka na yalo sese, se lako tani, ka sega ni raica na nomu gaunisala lesu
tale vei Tamada Vakalomalagi?
Mo vakamacalataka ni veivutuni e vaka ga na ituvaki ni bula nei Iva ni sa kila na nona
cala, me vakaraitaka na nona veivutuni, kerea na veivosoti kei na veituberi, ka qai lesu
tale mai ki na rarama. Oqo e dua na ituvaki ni bula taleitaki ka rawa ni yaco vua e dua.
Veivosaki e na Mo vakamatatataka vei ira na goneyalewa ni da dau vakayacora eso na ka cala e na veisiga
vosa ni Kalou ni noda bula. E na rawa ga ni tarai keda mai na yalo vakacegu e na noda veivutuni.
E a vakacacana na Lotu o Alama, e dua na parofita ni iVola i Momani, e na nona se gone. E
qai rairai mai vua e dua na agilosi ka vakarota vua me kakua ni vakayacora na nona ivakarau
tawa kilikili. Ni qai tarai Alama mai e dua na yalo veivutuni e na nona sa veivutunitaka
na nona ivalavala ca. Me dua na goneyalewa me wilika na Alama 36:12–13, 15–16.
• Na ituvaki ni bula cava e qai donui Alama mai ni sa qai kila na nona cala?
Me dua tale na goneyalewa me wilika na Alama 36:17–21.
• E qai vakamacalataka vakacava o Alama na ituvaki ni lomana ni sa vakananuma lesu na
veisorovaki nei Jisu Karisito, ka kila ni rawa ni vosoti?
• Me dau torocake vakacava na noda taleitaka na iVakabula ni da sa veivutuni dina ka
kerea yani na veivosoti?
iTinitini
iVakadinadina Mo soli ivakadinadina kina matata vinaka ni loloma nei Jisu kei na nona vakacabora na
veisorovaki. Vakadinadinataka ni sala dina ga ki na tiko marau na ivalavala dodonu, ka
na kunei walega na veivosoti mai na noda vakabauti Jisu Karisito, ka da veivutuni.
104

Veivosoti
INAKI NI LESONI Me ra kila vinaka na goneyalewa yadudua na bibi ni nodra veivosoti vei ira na tani.
ME VAKARAUTAKI 1. Mo vakarautaka rawa na peni kau kei na drauniveva me baleti ira yadudua na lewe
ni kalasi.
Lesoni
23
2. Vakarautaka e dua na veva waqalevu ka volai tu kina na vosa ni Kalou, ‘Ia dou veilomani
vakai kemudou, dou lomavinaka, dou kakua ni veicudruvi, me vaka sa sega talega ni
cudruvi kemudou na Kalou e na vuku i Karisito’ (Efeso 4:32).
3. Me volai tiko e na drauniveva na vosa nei Peresitedi Spencer W. Kimball ka kunei tu e
na ikarua ni wase ni lesoni oqo. Mo solia vua e dua na goneyalewa ni se bera ni tekivu
na lesoni, ka me kerei vua me vulica, ka wilika me taladrodro e na gauna ni kalasi.
4. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se
vosa cavuti eso, me vaka o vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Raici vakavuli Yaduataki ira na goneyalewa e na peni kau kei na drauniveva. Mo vakamatatataka ni o na
vakamacalataka e rua na ituvaki ni bula. Ni rau sa laki cava, me ra qai vola na veika era
na vakayacora kevaka era donuya na veika oqori.
Raici Vakavuli 1
Me qai wasea o Maria vei Kata, e dua na nona itokani vinaka, ka namaka vua ni na
maroroya na veika erau veitalanoataka. E qai rogoca tale e muri o Maria ni talanoataka
tiko o Kata vua e dua tale, ka qai vakuria oqori e na nona talaucaka tale o Kata eso na ka
lasutaki. Sa mai momosi na yaloi Maria ni sa voroka na nona yalayala o nona itokani. E
rarawa talega kina vakalevu—me nanuma sara me kua ni vosa tale vakadua vei Kata e na
nona rarawa.
Kerei ira na goneyalewa yadudua me ra vola na veika era na vakayacora kevaka era a
donuya na veika e sotava o Maria.
Raici Vakavuli 2
Ni se qai tekivu na soqoni, e vakatavara tiko o Akanisi na nona bausi e na dua na
idabedabe. Ka biu tu ga mai e kea ni ra sa veiwaseyaki ki na nodra dui kalasi. Ni qai laki
nanuma mai na nona bausi, sa sega e na vanua e a taqara toka kina. E qai mai sikovi koya
e na nona vale e na siga ka dua o Susana, e dua na goneyalewa ka se qai toki vou mai ki
na nodratou yasayasa. Sa mai tukuna vua o Susana ni a taura na bausi. E vakasuka tale
mai, ka mai kerea vei Akanisi me vosoti koya. Ka qai sauma yani vua o Akanisi, “Sa
guilecavi dina vakadua.” E na vica na siga ki muri, ni veitalanoa tiko o Akanisi kei ira na
nona icaba, e qai taroga e dua vei iratou se dua e kilai Susana vinaka.
Solia vei ira na goneyalewa e dua na gauna me ra vola kina na veika era na vakayacora
kevaka era donuya na veika e donuya o Akanisi. Kerei ira me ra maroroya tiko na nodra
drauniveva me ra na qai lesuva tale e na mua ni lesoni oqo.
Veivosaki mai na
vosa ni Kalou
E iDusidusi E na Vosa Kei na iVakarau ni Veivosoti na iVakabula
Mo vakamacalataka ni vakatavulica o Jisu Karisito vei ira na tamata e na veika me ra
vakayacora ni ra sa vakacalai mai vua e dua tale. Kerei ira na goneyalewa me ra rogoca na
vosa ni Kalou, ka nanuma vinaka na ivakaro nei Jisu. Kerea e dua na goneyalewa me
wilika na Maciu 5:43–44.
105

Vosa cavuti kei
na veivosaki
• Mo okati ira vakacava era sa vakacalai iko?
Mo vakamacalataka ni sa vakarota o Jisu vei ira na nona ilawalawa me ra veivosoti vei ira
na tamata kecega. Me ra lomani ira na nodra meca, ka vakalougatataki ira era sa
vosacataki ira. E vakamacalataka talega ni ivalavala ca sara vakalevu o koya mai vua ka
vakacalai koya, kevaka e sega ni veivosoti vua ka vakacalai koya. Kerea e dua na
goneyalewa me wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 64:9–10.
• E vakacava beka na kena bibi ni da sega ni veivosoti vei ira na tani?
• O cei soti e okati mo veivosoti kina?
Sa dusimaka na ivakaraitaki levu ni veivosoti o Jisu e na vukudra o ira era veivakacalai ka
veivakamavoataki. E vakamacalataka kina e dua na iliuliu ni Lotu: “Mai na veika e volai
vakaivolatabu e tukuni vei keda ni sega tale ni dua na tamata e sa bau vakamaduataki,
vakararawataki, me vaka na veika dredre ka donuya na iVakabula kei vuravura ni sa laki
cava na nona gauna e vuravura.
“Me muria na veibeitaki vakailasu eso, e a qai soli koya yani e dua ka okati me dua vei ira
na nona itokani ka volekati koya sara. Me qai laki donuya yani na veilewai, ka laki tau
kina na itotogi ka veiganiti kei na veika vakapolitiki, se na gagadre ni lewenivanua, ka
vakawaletaki na veika dodonu.”
Mo cegu vakalailai mai na nomu wilika na vosa cavuti, ka qai taroga:
• E na vakacava beka na ituvaki ni nomu vakanananu kevaka e cakitaki iko e dua na
nomu itokani?
• Na cava na nomu itovo ni rai vua e dua na wekamu ka bilitaki iko vakailasu e na dua
na cala levu?
Mo vakamacalataka ni nona vakararawataki o Jisu e sega ni laki tini e na kena laki
vakayacori na veilewai ka cakitaki koya e dua na nona itokani. Mo tomana na nomu
wiliwili.
“Me qai yaco vakatotolo vakaveitaravi: e qai dua na sasaga dredre na nona colata ki
Kalivari na kauveilatai bibi; e vakalialiai ka kasiviti mai vei ira na lewevuqa ka ra tu e na
bati ni sala; ka solia yani vua na wai wiwi, me qai tinia na nona kanakuita e na kuita
vakamatana; me yacova sara ni sa laki rube tu, ka sa kasere tu na yagona ka dradra, me ra
se vakalialiai koya tiko ga na nona meca; ka curumaliwa tiko beka na veika era
vakayacora oqo na nona vakatakekere o Jisu, e na yalo vakarokoroko, ‘I Tamaqu, kakua ni
cudruvi ira; ni ra sa sega ni kila na ka era sa kitaka. . . . ‘(Luke 23:34.)” (Robert L. Simpson,
mai na Conference Report, Okotova 1966, t. 128; se Improvement Era, Tiseba 1966, t. 1148).
Me da Dauveivosoti Me Kunei Kina na Veivosoti ni Kalou
Vosa cavuti kei Mo vakamacalataka ni sa dolava na goneyalewa vua na Kalou me vosoti koya kevaka e sa
na veivosaki
veivosoti o koya. Me taroga kina o Elder Marion D. Hanks: “E sega li ni veibeci kevaka
eda kere veivosoti vua na Kalou ni da sega ni veivosoti oi keda? e matanavotu? e
lomada?” (mai na Conference Report, Okotova 1973, t. 15; se Ensign, Janueri 1974, t. 20).
• O veivosoti vakacava vua e dua e na matanavotu se mai lomamu?
• E rawa vakacava ni vorati na yaloca, na cudru, kei na yalo ni veisausaumitaka na ca vei
ira ka vakacalai iko, me rawa ni o veivosoti dina?
• E rawa vakacava ni vukei iko na masu mo veivosoti kina?
• Mo veivosoti rawa vakacava mai na nomu kilai koya vakavinaka na iVakabula?
Mo vakamacalataka ni dusimaka na Tamada Vakalomalagi, me vaka e tukuni tu e na nona
vosa, ni veivutuni e dua na tamata, e na veivosoti ki na nona cakacala ka ‘na sega ni
nanuma tale na nona ivalavala ca” (V&V 58:42). Ni dua na goneyalewa e veivosoti vua e
dua tale e dodonu me tukuna vei koya oqori, ka qai guilecava na cala, ka me kakua sara
ni vakalasikata tale.
Vosa cavuti Mo kerei koya kina na goneyalewa ka sa digitaki oti me wilika e cakena vosa nei
Peresitedi Spencer W. Kimball.
106

Lesoni 23
“E dodonu beka [me’u] vosoti koya ka [veivakacalai vei au] ke vakasavuliga tu ka sega ni
kauwai kina o koya? E sega ni vakakawaletaki.
“Na cala ni vakasama e tu ni dodonu me kere veivosoti o koya e vakayacora na cala ka
me vakalolovirataki koya sara ni se bera ni qai soli na veivosoti. Ia dina sara ni dodonu
me veivakadodonutaki o koya e veivakamavoataki, ia me veivosoti o koya ka vakacalai
vua ka veivakacalai, veitalia sara na ituvaki ni vakasama nei [koya ka dua]” (The Miracle of
Forgiveness [Salt Lake City: Bookcraft, 1969], t. 282).
• Mo okati koya vakacava ka sa vakamavoataki se vakacalai iko, ke sega tiko ni kere
veivosoti? E vakaevei ke sega ni rarawataka na veika e vakayacora?
• E vakaevei na itovo ni nomu galele vua e dau vakawasoma na nona vakayacora tiko na
cala vata ga? (Maciu 18:21–22).
Vevalevu Mo vakaraitaka na vevalevu ka volai vakamatailelevu tu kina na vosa ni Kalou, “Ia dou
veilomani vakai kemudou, dou lomavinaka, dou kakua ni veicudruvi, me vaka sa sega
talega ni cudruvi kemudou na Kalou e na vuku ki Karisito” (Efeso 4:32).
Veivosaki ni
raici vakavuli
iTalanoa kei
na veivosaki
Mo lesuva na raici vakavuli o vakaraitaka mai na itekivu ni vuli. Mo kerei ira na
goneyalewa me ra vakananuma tiko na veika era sauma ka sa ra vola tu. Ke ra gadreva, e
rawa ni ra veisautaka na isau ni taro era vola tu.
• Ke o iko o Maria, me vakacava mada na itovo ni nomu golevi Kata e na nomudrau
sota tale?
• Ke rau veivosoti dina o Maria kei Akanisi, e na vakacava beka tu na itovo ni lomadrau?
• Ni sa vosoti Susana o Akanisi, e a qai kaya, “Sa guilecavi.” Me vakacava na nona itovo o
Akanisi ke sa veivosoti dina?
E Vakavurea mai Na Veilomani kei na Kalougata na Noda Veivosoti
“Au raici koya mai na valenilotu e Munich—e dua na turaga momoqaqa ka sa via caraqa
toka na uluna, ni daramaka tu na kote dravu, ka taura tu e ligana na nona isala. Era sa
tucake tu o ira era a mai rogoca na noqu vosa me ra lako tiko ki katuba ki muri, e na
nodra muria tiko yani na iyatu dabedabe. Au se qai lesu ga mai Holland ki Jamani, ka sa
vakadrukai tu e na 1947 ka lewe ni sa dau noqu itukutuku tiko ni veivosoti na Kalou.
“Era vinakata vakabibi o ira na lewe ni vanua ka sa vakacacani tu o ya mai na ivalu na
itukutuku ka’u sa vakarautaka yani. Me baleta beka ni tu volivolita na wasawasa na neimami
vakasama na kai Holland, sa dau laki sovaraki kina vakawasoma na noda ivalavala ca e
na noqu vakasama. ‘Ni da vakatusa na noda ivalavala ca,’ au vunautaka vei ira, ‘sa na
biuta yani na Kalou ki na wasawasa titobu duadua, me luvuci sara kina vakadua. . . . .’
“Me ra wanono tale mai vei au na mata kecega, ni ra sega ni vakabauta sara na veika au
tukuna. E sega ni dau rogoci na taro e na vosa eso mai Jamani e na 1947. Era dau tu galugalu
ga na tamata, ka ra laki taura na nodra kote se iovi, ka ra curu galugalu mai na rumu koya.
“Au qai raici koya e na gauna oqori, ni sasaga tiko mai ka veicoqacoqa kei ira era curu tiko
yani. Au raica vuki yani na kote dravu kei na isala masikuvui; e na dua tale na gauna tale
ka tarava, sa tu kina na unifomu karakarawa kei na isala duri na uluna ka vakatakilakila
kina na sui veilatai kei na sui ni ulu ni tamata. Me qai lesu tale mai vakatotolo: na rumu
levu oqo ka rama se tu na kena cina; na ibinibini ivinivo kei na ivava ka tu e na loma ni
vale; kei na vakamadua ni lako sivita na tamata oqo. Au raica rawa na yagona waloloi na
ganequ e liu vei au, ka sa lalaqa tu na sui ni sarisarina ka vulaci tu na kuli ni yagona.
Betsie sa lutu sara ga na yagomu!
[Keirau a vesu kei Betsie ni keirau vunitaki ira voli na Jiu e na neirau vale mai na gauna
era tauri Holland kina vakaukauwa o ira na mataivalu rerevaki ni Jamani; e dua na yadra
mai Ravensbruck, na keba ni veivesu kei rau a kau kina, na tamata oqo.]
“Sa mai duri tu oqo e mataqu, ka sa dodoka tu mai na ligana: ‘Sa dua na itukutuku
rogorogo vinaka Fraulein! Sa dua na ka vinaka na noda kila, me vaka o kaya, ni sa biu
taucoko ki boto ni wasawasa na noda ivalavala ca!”
“Ia, o au sara ga ka’u tukuna voli na veivosoti, au qai veitarayaka na noqu taga e na noqu
levea na ligana ka dodo tu mai. Au vakabauta ni sega beka ni kilai—me nanuma vakacava
e dua na marama mai na udolu vakaudolu na marama ka vesu tu e kea?
107

Vosa ni Kalou kei
na ivakadinadina
“Ia au kilai koya vinaka tu mai na kau ka lili tu mai na nona beleti. Keirau sa veiqaravi
sara tu ga kei na dua vei ira ka vesuki au mai liu, ka sa yacovi au mai na rere levu.
“‘O cavuta na Ravensbruck e na nomu vosa,’ e kaya mai vei au, ‘Au a dua vei ira na yadra
e kea.’ Sega, sa guilecavi au.
“‘Ia, e na dua na gauna mai muri,’ e tomana tale mai, ‘au sa mai lotu vaKarisito. Au kila ni
sa vosoti au na Kalou e na veika ca ka’u a vakayacora e kea, ia au vinakata ga me’u rogoca
sara ga mai gusumu. Fraulein, ‘e qai dodoka tale mai na ligana—’o rawa ni vosoti au?”
“Ka’u mai duri tu yani—koi au ga ka sa kere veivosoti vakavica e na vuku ni noqu cala—
ka sega ni rawa ni veivosoti. E a mate e kea o Betsie—e rawa beka ni bokoca vakamalua
na nona mate mai na nona kerekere tiko oqo?
“E sega ni vica na sekodi na nona duri tu e kea—me dodoka tu ga mai na ligana—me
vaka vei au ni sa sivi e dua na gauna dede, e na noqu vakamoica voli na tikina dredre
duadua beka me’u sotava.
“Me’u na cakava kina e dua na ka—au sa kila tiko. Na itukutuku e solia tiko na Kalou e
tiko kina e dua na tikina veisema: me da vosoti ira era sa vakamavoataki keda. ‘Kevaka o
ni sega ni veivosoti ki vei ira na tamata e na nodra ivalavala ca,’ e kaya o Jisu, ‘e na sega
ni veivosoti vei kemudou o Tamada Vakalomalagi.’
“Au sa kila na veika oqo e na veisiga, sega wale ga ni baleta e ivunau ni Kalou. Ni sa mai
cava na ivalu levu, au sa mai vakavaletaki ira e Holland na vakamavoataki mai na ivalavala
voravora ni mataivalu ni Jamani. O ira ga era vosoti ira na kedra meca e liu, e ra sa lako
rawa yani ki vuravura me ra laki vakacokotaka na nodra dui bula, veitalia sara na mawe
ni mavoa e kunei tu vei ira. Me ra qai lokiloki tu ga o ira era katona tu na nodra rarawa.
“Ka’u mai duri tu yani e kea, me rorovi au mai na batabata ni loma. E sega ni ituvaki ni
lomada na veivosoti—au sa kila tiko o ya. E vakavatukanataki kina na igu ni yalo, ni rawa
ni cakacaka na gu ni yalo oqori, veitalia sara mada ga na batabata ni loma.’ ‘. . . . Kerea!”
Au sa masu lo voli. ‘Au na rawa ni laveta na ligaqu. Sa rawa ni’u vakayacora o ya. Mo ni
qai solia mai na kena yalo.’
“Ka’u qai vakayacora ga me rawa, ni’u dodoka yani na ligaqu ki na liga ka sa dodo tu mai
vei au. Me qai yaco e dua na ka veivakurabuitaki e na noqu cakava oqori. Me tekivu mai
na vuvu ni tabaqu ni drodrova mai na kena livaliva, me curuma yani na ligaqu, kina liga
ka keirau ka sa veiqulumi tu. Me qai vakatakatari au na yalo ni veivakaduavatataki oqo,
me vakaturuya sara na wai ni mataqu.
“‘Au sa vosoti iko na wekaqu!’ Au tagicaka yani. ‘Mai na vu ni yaloqu taucoko!’
“Me dua na gauna balavu me keirau veitauri liga tu kina, na yadra e liu kei ko ya ka a
kaivesu. Au se sega mada ni vakila na kena vakavatukanataki vakaukauwa na loloma ni
Kalou, me vaka na gauna o ya” (e tiki ni “I’m Still Learning to Forgive” mai vei Corrie ten
Boom. E tabaki e na kena vakadonui mai na Guideposts Magazine. Copyright © 1972 mai
na Guideposts Associates, Inc., Carmel, New York 10512).
iTinitini
Tinia na lesoni e na kena wiliki na Vunau kei na Veiyalayalati 64:8–10 vei ira na gone
yalewa ka vakatakarakarataka na kena ivakavuvuli mai na dua na ka o sa sotava oti mai,
se dua na ka e sotava dina e dua tale. Mo soli ivakadinadina e na kena bibi me da bula e
na ivakavuvuli oqo kevaka eda vinakata me da rawata na isolisoli cecere ka sa yalataka
vei keda na Turaga.
Vosa ni Kalou Wilika tale na Efeso 4:32 mai na vevalevu ka vakauqeti ira na goneyalewa me ra dau
lomavinaka ka dauloloma vei ira na tamata kecega e na nodra vulica me ra veivosoti ka
muria vinaka na idusidusi ni iVakabula.
108

Masumasu ka Vakananuma
INAKI NI LESONI Me ra kila vinaka na goneyalewa yadudua na bibi ni masu e veisiga kei na nodra
vakanananutaka na veika vakalou e na nodra bula.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 14, Cabomasu o Jisu e Kecisemani (62175)
Lesoni
24
2. Vakarautaka e dua na pepa waqalevu ka volai tu kina na vosa nei Peresitedi Harold B.
Lee: “Sa rui kakavorovoro rawarawa na bula, ka sa dodonu kina me golevi tiko e na
masumasu.”
3. Me vakarautaki e dua na ilavelave ni veisureti oqo vei ira na goneyalewa yadudua
e na kalasi:
VEISURETI
KO CEI: V&V 104:79
NA CAVA
E VUNA: V&V 19:28
1 Cesalonaika 5:18
Jemesa 1:5
Alama 34:27
ME
VAKACAVA: 3 Nifai 19:6
1 Timoci 4:15
E VEI: Maciu 6:6
Alama 34:26
E NA GAUNA
CAVA: Alama 34:21
1 Cesalonaika 5:17
YALAYALA: Alama 37:37
ME SAUMI
TALE MAI
4. Mo digitaki ira na lewe ni kalasi me ra wili na veika eso oqo e na lesoni:
a. Na serekali “Na Masu Wale”
b. Na vosa nei Elder H. Burke Petersen, me baleta na cabo masu.
c. Na vosa nei Peresitedi David O. McKay me baleta na noda vakanananutaka
na veika vakalou.
5. Kerei rau e rua na goneyalewa lewe ni kalasi me rau lagata e na domorua na serenilotu,
“Prayer Is The Soul’s Sincere Desire” (Hymns, n. 145).
6. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa cavuti,
me vaka o na vinakata.
109

YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada: Na Veisureti
Tikidua veisoliyaki Mo veisoliyaka na veisureti kivei ira na lewe ni kalasi. Ni sa tekivu tauri tiko na lesoni, era
na dusimaki na goneyalewa me ra wilika na tikiniivola eso mai na vosa ni Kalou, me rawa
ni ra kila kina na lewe ni veisureti.
Mo veivosakitaka kei ira na lewe ni kalasi, se vakayacori tiko vei cei na veisureti. Me ra
cega na kalasi na Vunau kei na Veiyalayalati 104:79, ka me ra qai wilika vata. E na
vakavotui yadudua vei ira na goneyalewa ni vakayacori tiko vei ira na veisureti.
E Dusimaki na Masu mai na Vosa ni Kalou
Veivosaki Me ra soli vakasama na goneyalewa e na vuna e kerei keda kina na Turaga me da
masumasu. Ni ra soli vakasama oti na goneyalewa, me ra qai cega na tikiniivola e va ka
tiko e na veisureti. Me qai wiliki na tikiniivola yadua, me vakavotui e na veitikina yadua
na vuna e vakarota kina na Turaga me da masu.
Vunau kei na Veiyalayalati 19:28 (e ivunau); 1 Cesalonaika 5:18 (me da vakavinavinaka, ni
sa loma ni Kalou); Jemesa 1:5 (kevaka o gadreva na veivakavukui); kei na Alama 34:27
(masulaka tiko na nomu bula kei na nodra bula na wekamu).
Mo vakamacalataka vei ira na gone yalewa ni vuqa tu na vuna me da masumasu kina, ka
vica wale ga vei ira oqori.
Serekali Me tekivutaka na veivosaki me baleta na noda dau masu, me wilika mada o koya ka sa
digitaki tu na serekali oqo:
Na Cabo Masu
“Na sala duadua ni masu,
E kaya o Dikoni Lemeuli Kaia,
“Ka kena ilakolako e dina
Mo dau tekiduru kina.”
“Sega, e sala ni masu au wilika,
O iTalatala Vuniwai me vosa kina,
“Mo duri dodonu ka qai sala liga
Na mata me wadra ka sega ni sauriva.”
Segai sara, qai kaya o Eleda Sinou
“Leca e keri na rokovi kalou.
Me da masu ga ni da bobo tu
Ka bale sobu me tekicuva na ulu.”
“E dodonu beka me qumi tu na ligana
Vakarokorokotaka e matana.
Me tekisobu vata,” e kaya o Misi Ada,
Noda idovidovi ni kakana.
“Au dokoulu sobu e na yabaki sa dromu yani
Tobu nei Misikini,” e kaya o Sairusi Varauni,
“Me savu tu ki tuba na yavaqu,
Cobori tu ki qele na uluqu;
Cabo masu sara ga e keya;
Masu momona duadua beka;
Masu mamasu ka masuta;
Ni tekilaka tu na uluna.”
(Sam Walter Foss, “The Prayer of Cyrus Brown,” mai na Stars to Steer By, ed. Louis
Untermeyer [New York: Harcourt, Brace and Co., 1941], t. 301-302.)
Vosa ni Kalou Me ra cega na 3 Nifai 19:6 for ira na goneyalewa, me vaka e tukuni tiko e na veisureti.
Vakamacalataka vei ira ni a mai veivakavulici na iVakabula e na nona rairai mai ki na
vanua o Amerika, ka dusimaka vei ira na nona tisaipeli me baleta na cabo masu, ka ra qai
110

Lesoni 24
veituberi kina o ira vei ira na tamata. Me qai wiliki na vosa ni Kalou, ka me ra tarogi na
goneyalewa e na veika era tuberi kina na Nifai me baleta na masu.
iVosa cavuti Mo vakamacalataka vei ira, ni sa soli ivakasala na Tamada Vakalomalagi vei ira na noda
iliuliu edaidai me baleta na cabo masu, me rawa kina ni da vakavolekati keda yani kina ki
vua. Mo kerei koya na lewe ni kalasi ka sa digitaki oti tu me wilika ka qai veivosakitaka
na vosa nei Bisopi H. Burke Peterson:
“E na nomu gadreva yani mo veiwasei vakavoleka sara kei na Turaga, se mo
vakatorocaketaka na nomu talevi koya tiko—e na masu, ke me matata cake beka kina—
me’u bau tuvana mada na kena ilakolako: mo lako ki na dua na tikina o na laki tiko
taudua kina, mo lako ki na vanua e rawa ni vakavure vakasama vei iko, mo lako ki na dua
na vanua ka rawa ni o tekiduru kina, ka lako ki na dua na vanua e rawa ni rogoca kina na
domomu. Na rumu ni moce, na vale ni sili, se na rumu ni iyaya e rauta vinaka. Mo qai
raitayaloyalotaki koya mai na nomu vakasama. Mo nanumi koya o cabo masu tiko vua,
yalana na nomu vakanananu—mo kakua ni vakaveitalitaka, mo cavuta vua ni sa Tamada
Vakalomalagi, ka sa nomu itokani. Qai talaucaka vua na veika e dodonu mo vakaraitaka
vua—me kua ni okati kina na ivosavosa eso e sega ni vakaibalebale, ka me nawa donu na
nomu galele vua e na yalodina ka me vu sara mai lomamu na veika me baleta na nomudrau
veivosaki. Dau vakaraitaka vua na nomu ka vuni, kere veivosoti vua, vakatakekere vua,
marautaki koya, vakavinavinakataki koya, ka tusanaka vua na nomu loloma, ka qai
vakarogoca matua na nona vosa. E dau yaco mai vakamalua sara na vosa ni Kalou–e
malua dina sara. E dina, ni vica wale era dau rogoca na nona vosa e daligadra. Me da dau
vakadirorogo me rawa ni da rogoca kina na nona sauma mai na noda masu. E vuqa na
nona sauma mai na noda masu e vaka na kena raragi mai na lomada, se me vakasama ga,
ka vakatikori e na noda vakanananu. Ka na rorovi ira ga mai era vakarau tu, ka ra sa
vosota tiko” (mai na Conference Report, Okotova 1973, t. 13; se Ensign, Janueri 1974, t. 19).
Veivosakitaki
na iyaloyalo
Veivosaki mai na
vosa ni Kalou
Me vakaraitaki na iyaloyalo ni iVakabula e na nona cabo masu tiko e Kecisemani, ka kerei
ira na goneyalewa me ra soli vakasama e na veika era vulica me baleta na cabo masu, mai na
nodra wanonova tiko na iyaloyalo oqo. Vukei ira me ra raica e na yalomalumalumu, tiko
taudua, vakabauta, tekiduru, vakasama vakatitobu, kei na vakanananu ki na veika vakalou.
E Dua na iValavala ni Masu na Vakanananu
Kerei ira na goneyalewa me ra cega ka wilika na 1 Timoci 4:15 ka volai tiko e na ruku ni
“Me Vakacava” e na nodra ivola ni veisureti. Kerei ira na goneyalewa me ra solia mai vei
iko na nodra nanuma me baleta na veika era kila me baleta na vakanananu.
Vosa cavuti Ni ra soli vakasama oti na lewe ni kalasi ki na veika e tarogi tiko e cake, me qai wilika o
koya ka sa lesi tu na vosa oqo nei Peresitedi David O. McKay:
“Au vakabauta ni da dau vakawaletaka na yaga ni vakanananu, ni sa ivakavuvuli ni
qaravi Kalou. E ivosavosa ni yaloda na vakanananu. E vakatokai tu me ‘ilakolako ni
qaravi Kalou
yadudua se vakatovotovo vakayalo, me okati kina na kena raici vakatitobu sara na
veitikina vaKalou.’ Sa okati talega na vakanananu me dua na imoimoi ni masumasu. . . .
“E okati na vakanananu me dua na katuba maroroi duadua, ka vakamareqeti sara me da
curuma yani kina na iserau ni Turaga” (David O. McKay, Man May Know for Himself,
comp. Clare Middlemiss [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1969], t. 22-23).
Me veivosakitaki tale na vanua eso e dusimaka o Bishop Petersen me da laki tiko taudua
kina. Mo qai tarogi ira na goneyalewa me ra vakaraitaka na vanua era nanuma me ra laki
tiko kina, me ra vakanananutaka tiko na veika bibi vaKalou.
Veivosaki mai na
vosa ni Kalou
Mo vakamacalataka ni veisemati voleka sara na itovo ni noda cabo masu ka dau
vakanananutaka tiko, kei na vanua me da qarava kina. Me ra raica tale mada na lewe ni
kalasi na nodra ivola ni veivureti, kei na vosa ni Kalou ka cavuti tu kina na “E Vei”. Me ra
wilika vata ka qai veivosakitaka na vanua e dusimaka na Turaga me da lakova:
Maciu 6:6 (Masu e na rumu ni iyaya se tikina vuni.)
Alama 34:26 (Masu e na rumu ni iyaya, tikina vuni, kei na lekutu.)
111

Veivosaki e na
vosa ni Kalou
Mo qai tarogi ira na goneyalewa e na gauna oqo, me ra cavuta mai na dui nodra “lekutu”
kei na vanua e tiko kina. Mo vukei ira e na kena navuci se virikotori eso na tikina e rawa
ni ra lako yadudua kina me ra laki vakanananutaka na veika vaKalou.
Mo vakamacalataka ni sa vakarota oti vei keda o Tamada Vakalomalagi na gauna e dodonu
me da cabo masu kina. Mo kerei ira na goneyalewa me ra raica na nodra ivola ni veisureti,
me ra kila na gauna vinaka e tukuni tu e na vosa ni Kalou, me ra laki cabo masu kina.
Alama 34:21 (Masu e na mataka, sigalevu, kei na yakavi.)
1 Cesalonaika 5:17 (Masu me kakua ni mudu.)
Mo vakabibitaka vei ira na goneyalewa ni sa dau vakarorogo tu ga o Tamada
Vakalomalagi, ka sa dau gadrevi ira me ra veivosaki kei koya. E okati e na bula dodonu na
masumasu ka sega ni mudu, e na noda vakavinavinaka vua na Turaga.
E Bibi na Bula—Goleva E na Masumasu
Vevalevu Mo vakaraitaka na vevalevu: “Sa rui kakavorovoro rawarawa na bula, ka sa dodonu kina
me golevi tiko e na masumasu” (cavuti mai vei Harold B. Lee, e na Conference Report,
Mexico kei na Wasewase Eloma kei Amerika 1972, t. 48).
Papa ni volavola Tarogi ira na goneyalewa e na veileqa, lewa, kei na veitemaki mai na nodra bula ka rawa
ni a golevi vakavinaka mai na masumasu kei na nodra vakanananutaka. Mo vola na veika
era tukuna e na papa ni volavola:
E na veivukena masumasu kei na noda vakanananutaka e na kena:
1. Vakacokotaki na ivakadinadina.
2. Vorati na vakasama cala e vuqa.
3. Golevi na lolo me vakaibalebale dina.
4. Vorati ni nodra ile na nomu icaba.
5. Vakamuri na idusidusi ni Lotu.
6. Golevi na veika dredre vakavuli.
7. Me da vakatorocaketaki keda kina.
8. Vakamareqeti na Vosa ni Vuku.
9. Vakaitovotaki e na ivakarau vinaka.
10. Vorati ni noda malumalumu.
Vosa cavuti • Me veitotaki vakacava na noda masumasu na noda vakanananutaka, me rawa ni
yaga sara kina?
Ni ra sa sauma kece mai o ira na goneyalewa, mo qai wilika na vosa oqo ka cavuta o Elder
Boyd K. Packer, me baleta na kena vakamatatataki na tikina sa tarogi oti oqo?
“Ni o dau sotava e dua na leqa, mo dau veinanuyaka mada e liu. Mo vakaleguaca ka
goleva vakamatailalai ka qai vakanananutaka. Wilika na vosa ni Kalou. Masulaka.
“Me vakananuma vakatikina na leqa oqo e na veisiga, ka me kakua ni vakatulewataki
vakatotolo.
“Au raica mai ni uasivi sara me da veinanuyaka tu na noda leqa e na mataka caca sara. Sa
mai savavuka tu na papa ni volavola ni nomu vakasama mai na nomu moce vinaka e na
bogi. Ka se sega ni se tuvai tu e matamu na veika eso me vakataotaka na nomu vakasama.
Ni sa cegu vinaka tale ga mai na yagomu. Ka gauna vinaka sara mo vakananuma kina
vakavinaka na veika taucoko ka mo vakauqeti tale ga e na veika me baleti iko” (“Selfreliance,”
Ensign, Okosita 1975, t. 88).
112
iTinitini
Mo dusimaka ni vuqa na ivola ni veisureti e dau tiko vata kei na “Me Saumi Tale Mai”, ka
kena ibalebale ni dodonu me vakatulewataka o koya e sureti na nona lako kina se sega, ka
qai solia yani na kena isau. Mo kerei ira na goneyalewa me ra raica tale na nodra ivola ni

Lesoni 24
veisureti ka wilika na yalayala, ni se bera ni ra vakatulewataka na nodra vakadonuya na
veisureti se sega, me ra vakanananutaka ka masumasu. Me ra wilika na Alama 37:37 me
ra raica kina na yalayala ka sa solia na Turaga (e na dusimaki ira yani ki na veika vinaka,
me dau wanonovi ira, ka na vueti ira e na gauna e muri).
Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakatulewataka vakamaqosa na nodra sureti. Mo
vakamacalataka ni kevaka era sa vakadonuya me ra yalataki ira kina masumasu kei na
vakanananutaka na veika vaKalou, me ra na dau vakayacora e veisiga.
Wilika tale na pepa waqalevu “Sa rui kakavorovoro rawarawa na bula, ka sa dodonu kina
me golevi tiko e na masumasu.”
iVakadinadina Mo dusimaka vei ira na goneyalewa me ra dau goleva na nodra bula e na masumasu, ka
soli ivakadinadina ki na bibi ni masumasu kei na vakanananutaka na veika vaKalou e na
nomu bula. Mo qai wasea vei ira e dua na ka o sotava mai me baleta na masumasu, ka qai
sureti ira na goneyalewa me ra wasea na veika era sa sotava tale ga mai.
Serenilotu Mo tinia na lesoni e na nodrau kerei o irau na goneyalewa me rau domoruataka na
“Prayer Is the Soul’s Sincere Desire” (Hymns, n. 145).
113

Lesoni
25
INAKI NI LESONI Me ra tovolea na goneyalewa yadudua me ra laveta cakena nodra vakamareqeta na Siga
ni Vakacecegu.
ME VAKARAUTAKI 1. Me ra yadua na peni kau kei na drauniveva o ira na goneyalewa.
2. Vakarautaka e dua na tikidua veisoliyaki, ka volai tu me vaka na rula me ivakavakarau.
Me va’qo na kena irairai:
3. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, se vosa cavuti,
me vaka o vinakata.
YAVU MATAU Na Kena Qarauni na Siga ni Vakacecegu e Dau Vakavotuya mai na iSolisoli ni Siga O ya
iTavi volavola Mo solia na peni kau kei na drauniveva vei ira na goneyalewa yadudua. Mo vakaroti ira na
lewe ni kalasi me ra lobika irua na veva o ya, ka me vakaiulutaga na kena iwasewase e dua
e na “Na Veika Au Vakayacora e na Siga Tabu Sa Oti.” Me kua ni sivia na lima na miniti na
kena dede. Me ra maroroya tiko na nodra veva me qai taurivaki tale e na mua ni lesoni.
iTalanoa Wilika na italanoa oqo:
“Au nanuma tiko na noqu kaya vakai au, ‘Na cava beka au leqa tiko kina? Au dau sega
sara ni vakanuinuitaka na Siga Tabu. Au veilecayaki tu, ka dau vakamosi ulu vakalevu vei
au. Ka’u dau tagi. Keitou dau veileti kei irau na noqu itubutubu. E dina ga ni’u dau lako
vakawasoma ki lotu, e sega ni dau vakavatukanataki sara vakavinaka vei au na kena
yaga. E vei beka na veika e yalataki tu vei keda? Au dau tovolea me’u vakatabuya na Siga
ni Vakacecegu. Au sega ni dau volivoli se sara iyaloyalo, ka`u dau lakova tiko na
veisoqoni vakalotu e baleti au. Na cava beka e leqa tiko vei au?’ Au a sa qai kunea na
veika e leqa tiko vei au.
“Au kila deivaki tu ni noqu dau vulica na noqu lesoni ni vuli e na Siga Tabu, se sara retio
iyaloyalo, se culacula, se laki sikovi ira mada ga na noqu icaba ka veitalanoataka na veika
keimami dau veitalanoataka na goneyalewa. Au sa sega tiko ni vakamareqeta na Siga ni
Vakacecegu. Me sa vaka ga e dua tale na siga ni macawa na Siga Tabu.
“Ia ni sa laki cava na lesoni e na Siga ni Vakacecegu, au sa qai nanuma me’u veisautaka na
veika eso e baleti au. Au sa nanuma kina me’u ilovi au tale mada vakavinaka. Mai na
noqu lewa oti ga oqori, au sa vakasinaiti e na veivakauqeti e na veika eso me
vakamareqeti kina na siga o ya. E qaravi e na neimami lesoni na neimami tuvana na veika
eso e rawa ni keimami vakayacora e liu me vakarautaki kina na Siga ni Vakacecegu. Mai
na noqu tuvana vinaka ga na veika oqori, sa qai yaco vakaveitaravi ga na veika tale eso.”
Soli vakasama
vakailawalawa
114
Me vakarautaki kina na Ogaoga ni Siga ni Vakacecegu
E vinaka tiko? E veivueti vakayalo?
E na rawa ni vakayacora o Jisu?
Na noqu vakanamata: Me’u savasava mai na veika vakavuravura.
Siga ni Vakacecegu
Me ra lesuva tale na goneyalewa na ituvatuva era a vakarautaka mai na itekivu ni lesoni.
Mo kerei ira me ra cavuta mai na veika eso e tu kina ka rawa ni vakayacori e na
Vakarauwai, me vakamareqeti kina na Siga Tabu. Dusimaka ni siga vakamareqeti na Siga

Papa ni volavola
kei na veivosaki
Tabu, ka dodonu me da vakavakarau yani kina. Mo wasei ira na goneyalewa. Me ra qai
digitaka e na veiwasewase me dua e volavola tiko. Mo solia yadua vei ira na iwasewase na
taro ka tarava tiko oqo, ka qai vakauqeti ira me ra soli vakasama kina me kakua ni sivia e
lima na miniti. E rawa ni veivuke vei ira na nodra ituvatuva ni Siga Tabu ka ra sa vola oti tu.
1. Na cava soti e rawa ni vakayacori e na Vakarauwai me rawa ni vakamareqeti cake kina
na Siga Tabu?
2. Na cava soti e rawa ni kau laivi mai na veika e vakayacori e na Siga ni Vakacecegu me
vakamareqeti cake kina na bula vakayalo e na Siga Tabu?
3. Na vakavakarau cava soti e rawa ni vakayacori me golevi rawa kina na itavi se gauna
me ratou wasea vinaka kina na vuvale na veika ni Siga Tabu?
Mo kerei ira na volavola tiko mai na veiwasewase yadudua me ra mai wasea na vakasama
kei na nodra nanuma na lewe ni wasewase ni dodonu me vakayacori.
• Na veivakalougatataki cava soti e rawa ni da na rawata ni da na vakarautaka
vakavinaka na Siga ni Vakacecegu? (Na yalo vakacegu; vakanamata ki na Siga ni
Vakacecegu; gauna ni vakasama, vakanananutaka, masumasu, ka wilika na vosa ni Kalou,
veivolekati kei ira na lewe ni vuvale kei Tamada Vakalomalagi.) Mo vola na veika era
cavuta mai e na papa ni volavola.
Vosa ni Kalou Mo dusimaka ni da na vakalougatataki e na noda vakamuria na ivunau nei Tamada
Vakalomalagi, mai na noda vakatabuya ka vakamareqeta na Siga ni Vakacecegu. Me
wilika e dua na gone yalewa na Lako Yani 20: 8-11.
Veivosaki e na
vosa ni Kalou
Vosa cavuti kei
na veivosaki
E Vakavatukanataki E na Noda Vosa, Vakanananu, Sere, kei na Veika Eda Cakava na
Noda Qaravi Kalou
Sa tukuni tu e na Vunau kei na Veiyalayalati 59:9–10 na vanua me da lakova e na Siga ni
Vakacecegu. Me dua na goneyalewa e wilika na tikiniivola oqo.
• E vei na vanua e vakaroti vei keda me da lakova e na Siga ni Vakacecegu?
• Me vakaevei na ituvaki ni noda vakasama e na noda tiko e na lotu ni sakaramede?
• E vakaqaqacotaki vakacava na noda isema vakavuvale kei na veiwekani ni da lakova
vakavuvale na soqoni vakalotu?
Me wiliki na vosa cavuti oqo:
“E dau vakawasomani da mai lotu ka biuta tu mai na noda isolisoli, ka vakaweleweletaka
na lomada, me uasivi tale ga me vaka na noda isulusulu kei na noda sasauni” (Robert L.
Simpson, mai na Conference Report, Okotova 1966, t. 129; se Improvement Era, Tiseba
1966, t. 1148).
• Me da vakarautaka vakacava na “lomada” me baleta na Siga ni Vakacecegu?
Raici vakavuli Mo vakaraitaka eso na rai vakavuli oqo vei ira na goneyalewa me ra vakadigova ka
veivosakitaka: (Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni vuqa tu na sala e rawa ni
vakamareqeti se vakawaletaki kina na Siga ni Vakacecegu.)
1. Rau ciqi ki na idabedabe e muri o Lili kei Laisani ni se qai kacivaka mai o bisopi na
masu e liu. E rau qai vakasolokakana tiko ga e na gauna ni lotu, ka rau veivolavolai tiko
e na so na ka.
• E rawa ni veivagolei vakacava na veika e rau vakayacora tiko oqo o Lili kei Laisani vei
ira e ra tiko tikivi rau?
2. Ni lagati tiko na sere ni sakaramede, e qai tekicuva o Sowana e na nona idabedabe, me
bobo tiko, ka cere tu e matana na ivola ni sere ka sega ni lagata tiko.
• E rawa ni tomana vakacava na qaqa ni sere kei na kena ivakatagi na yalo ni noda
qaravi Kalou?
3. Rau dabe veitikivi tiko o Mele kei Daiana e na gauna ni lotu. Ni cabori ka veisoliyaki
tiko na sakaramede vei ira na lewe ni vavakoso, e vakananuma tikoga o Mele na
iyaloyalo ka sarava e na bogi rua. E qai kidacala ni sa cuqeti koya mai o Daiana me
dodoliga yani ki na sakaramede.
115

• O na vakatautauvatataka vakacava na vakarokoroko e kunei e tautuba vei Mele, kei
na veinananuyaki ni lomana?
• Na cava e rawa ni ra vakayacora na goneyalewa yadudua e na lotu ni sakaramede me
vakacerecereya vakalevu cakena nodra qaravi Kalou?
4. E tarai Tara sara vakabibi na veika e cavuta tiko e na nona vunau o bisopi. Ni
vakamacalataka tiko na veivutuni, ka rorovi koya mai na lomavinaka ni sa dua dina na
tiki ni kosipeli uasivi oqo.
• E vakavatukanataka vakacava o Tara na ituvaki ni qaravi Kalou uasivi?
• Na isolisoli cava soti e rawa ni da taukena ni da qaravi Kalou vakavinaka?
5. E a sureti o Eleni me laki siko e na vale nei Kereni, ka me laki rogoca kina e dua na
peleti ni vakatagi vou. E sa rogoca tale ga ni tauvimate tu o Ana, e dua tale na nona
icaba. Ni nanuma lesu ni rau a vavi bisikete kei tinana e na Vakarauwai, sa qai nanuma
me kauta tiko eso na bisikete ka laki veisiko ga vei Ana.
• E laurai vakacava beka mai na veika e vakayacora o Eleni na ituvaki ni nona qaravi Kalou?
• Me a vakayalia vakacava beka na nona ituvaki ni qaravi Kalou oqori kevaka e a lako
vei Kereni?
Mo vakalekalekataka eke ni rawa ni da qaravi Kalou e na vosa, mai na vakanananu
vinaka, mai na ivakatagi kei na sere ni lotu, kei na veika vinaka eda vakayacora. Mo
dusimaka ni qaravi Kalou tale ga na noda bula rawa ka cakacaka tiko—ka talairawarawa
tiko vua na Tamada mai Lomalagi.
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo nei Peresitedi Benson:
“Na inaki levu ga ni Siga ni Vakacecegu me da vueta cake kina na noda bula vakayalo, me
da vakavouia kina na noda veiyalayalati, me da qaravi kalou, vakacegu, ka masumasu. Me
vakani kina na yaloda, me rawa ni da vakasavasavataki tiko kina mai na veika vakavuravura
e na noda talairawarawa tiko ki na ivakaro ni Kalou” (Ezra Taft Benson, God, Family,
Country: Our Three Great Loyalties [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1974], t. 10–14).
Me da Dau Ilova Tiko Na Veika Eda Cakava E na Siga ni Vakacecegu
Veivosaki • Me da kila vakacava na veika e dodonu me da cakava, se kakua ni vakayacora e na Siga
ni Vakacecegu?
• O vinakata beka e dua na ilavelave ni vei ka me caka kei na veika me kakua ni caka e
na Siga ni Vakacecegu?
Mo vakamacalataka ni ra dau vakaweleweletaka na Jiu na veika e biu vei ira me ra
vakayacora e na Siga ni Vakacecegu me vakamareqeti kina. Me vukea na nodra kila
vinaka na veika e rawa ni ra cakava se sega ni cakava, e qai vakaqaqacotaki sara vakabibi
na nodra ivunau o ira na nodra ivakavuvuli. Era sa tuvai tu e ra eso vei ira oqo:
1 “E so na ibukibuki e a sega ni vakatarai me vesu se sereki. E rawa ga ni ra vesuka e dua
na ibuki ka rawa ni sereki mai na dua ga na liga.
2. “Sa vakatabui na boko kei na qawa buka.
3. “Ka tarovi vei ira na veilakoyaki me kakua ni sivia e dua na maile.’ E qai vakatokai oqo
me ‘ilakolako ni Siga ni Vakacecegu’ ka vakatautauvatataki mai na kena balavu mai na
valevakacevaceva ka taurivaki tiko e na gauna nei Mosese ki na vale laca e yawa
duadua. Ke dua e balavu na vanua e lakova tiko, sa na wili me cakacaka tiko ka na
okati me ivalavala ca” (“Is It Lawful To Do Good on the Sabbath,” New Testament Daily
Teacher Manual [ivola vakarau ni semineri, 1980–81] t. 97).
4. E a tiko tale ga na taro se dodonu beka me laukana e dua na yaloka ka vakalutuma e na
Siga ni Vakacecegu na tinatina ni toa ka sega ni kila na lawa. E a vakadonuya e dua na
nodra ivakavuvuli, ka tarova e dua tale na ivakavuvuli. (Raica Albert E. Bailey, Daily Life
in Bible Times [New York: Charles Scribner’s Sons 1943], t. 255).
Vosa cavuti Vakamacalataka ni sa soli vei keda e na tabagauna oqo na idusidusi me isosomi ni
vakatatabu eso, me baleta na Siga ni Vakacecegu.
116

Lesoni 25
“E na noda gauna sa vakabibitaka na Turaga na Siga ni Vakacecegu. . . .
“E na vuku ni noda bula maliwai ira tu na dau vakawaletaka na Siga ni Vakacecegu, e
dodonu me kakua ni vakavuravura na noda ivakarau, e dina ga ni da bula tiko kina. . . .
“Ka sega kina ni kilikili me da veivoli e na Siga ni Vakacecegu. Ni na sega dina na veivoli
e na koro o Saioni e na Siga ni Vakacecegu.
“Me kakua vakakina na qito eso, na vakasasa, se siwa e na Siga ni Vakacecegu.
“Kevaka eda gadreva dina, me da bula muria tiko na lewa ni Turaga me baleta na Siga ni
Vakacecegu me vaka e tukuni tu e na Vunau kei na Veiyalayalati” (Marion G. Romney,
mai na Conference Report, Epereli 1974, t. 116-117; se Ensign, Me 1974, t. 80).
• Na cava na inaki bibi ni Siga ni Vakacecegu me vaka e tukuni tu e na Vunau kei na
Veiyalayalati 59:9? (Me da taqomaki kina mai na dukadukali kei vuravura.)
• Me da kila vakacava ni na sega ni vakadukadukalitaki keda vakavuravura e dua na ka
eda vakayacora?
Ilovi keda vakaikeda Mo vola e na papa ni volavola na taro eso oqo, ka me ra qai lavetaka o ira na goneyalewa
e na yasana imatau ni nodra drauniveva:
1. E caka vinaka tiko na veika e vakayacori?
2. E veivueti beka vakayalo?
3. E na vakayacora beka o Jisu?
Me ra vola vakavinaka o ira na goneyalewa na veika era dau vakayacora e na Siga Tabu
mai na nodra goleva tiko na taro e tolu oqori.
Me vakaraitaka E na vukei keda na idusidusi oqo me da lewa rawa kina na ka me caka e na Singa ni
o qasenivuli
Vakacecegu. E na gadrevi me dau raici ga vakayalomatua, ni na sega ni tu na lawa me
baleta na veika kece e yaco. Me da dau nanuma tiko ga na inaki ni Siga ni Vakacecegu, kei
na noda gagadre me da kakua ni votai e na dukadukali kei vuravura, me rawa ni da lewa
tiko kina vakamatau na veika me da cakava e na Siga ni Vakacecegu.
Vosa cavuti Ni ra sa veivosakitaka na vakasama e tolu oqo o ira na goneyalewa, qai wilika na
itukutuku oqo mai vua e dua na vakaitutu e na Lotu:
“Ni tiko e vale se valenilotu, me veisotari tiko na nomu vakanananu ki na yalo kei na
inaki ni Siga ni Vakacecegu. E na sega sara ni veitokoni na veivanua eso ni qito kei na
marau ki na torocake vakayalo, e dina ga ni dau qaravi kina e dua na kena inaki, ka na
sega sara ni taqomaki iko mai na dukadukali kei vuravura ka bureitaka vei iko na ‘vuata
ni vanua’ ka yalataki vei ira era vakamareqeta na ivakavuvuli ni Siga ni Vakacecegu. Kivei
kemuni ka sa dau vakamatautaka na voroka na ivakavuvuli ni Siga ni Vakacecegu, mai na
nomuni sorova tiko na ‘kena vakamareqeti’, dou sa vakayalia tiko kina na yalomarau e na
vuku ni gagano e tawayaga sara. O sa rui vakabibitaka tiko na nomu gagadre vakayago
ka laki vakaveitaliataki kina na nomu bulabula vinaka vakayalo” (Harold B. Lee, Decisions
for Successful Living [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1973], t. 147–148).
Tikidua veisoliyaki Mo solia yadua vei ira na goneyalewa na tikidua ivakarau ka vakauqeti ira me ra
taqomaka vakabibi na Siga ni Vakacecegu, e na nodra veilovi mai na idusidusi e tolu.
Mo soli ivakadinadina e na kena bibi kei na veivakalougatataki na vakamareqeta na Siga
ni Vakacecegu.
117

Lesoni
26
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua na sala me ra rawata, vakaqaqacotaka, ka wasea kina
na nodra ivakadinadina.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaka rawa e so na sore ni kau kei na kautei e na kena kuro.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Tikina vulici kei
na veivosaki mai
na vosa ni Kalou
Vevalevu kei
na veivosaki
iVakadinadina
2. Vakarautaka e dua na vevalevu ka me volai tu kina na veika oqo:
Na ivakadinadina e okati na noda kila na dina mai vua na Yalo Tabu ni—
a. Sa luve ni Kalou o Jisu, ka iVakabula kei vuravura.
b. Parofita ni Kalou o Josefa Simici, ka vakalesuya tale mai na kosipeli.
c. Sa Lotu dina duadua ga na Lotu i Jisu Karisito me baleti Ira na Yalo Dodonu e na
Gauna Oqo, ka liutaki tiko edaidai mai vua na parofita.
3. Mo dui vola na tikiniivola eso oqo mai na vosa ni Kalou e na kena tiki ni veva: Alama
32:27; Vunau kei na Veiyalayalati 11:22; Moronai 10:4; Joni 7:17; Alama 5:46.
4. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me talanoa, wilika na vosa ni Kalou, se vosa cavuti,
me vaka o vinakata.
Mo vakaraitaka ki na kalasi na sore ni kau kei na kau tei e na kena kuro.
• E rau veisemati vakacava e rua na ka oqo?
• Na cava me yaco taumada ni bera ni tubu na sore ni kau oqori me vaka na kau o ya?
Mo vakamacalataka ni vakatautauvatataka o Alama na sore ni kau kei na dua na ka, e na
iVola i Momani. Kerei ira na goneyalewa me ra wilika na Alama 32:27–28 me ra kila kina
na veika e vakatautauvatataki tiko. (Na vosa ni Kalou.)
• Na cava eda vakatoka me noda kila na dina ni kosipeli? (Na ivakadinadina.)
Mo vakaraitaka na vevalevu ka tiko kina na ivakamacala ni ivakadinadina (raica na “Me
vakarautaki”) ka me qai wilika e cake e dua na goneyalewa. Mo vakamacalataka ni
kevaka e sega na tikina bibi eso oqo, e na sega ni se maucokona na noda ivakadinadina.
Me vakaraitaki tiko na vevalevu e na gauna taucoko ni lesoni. (Raica Bruce R. McConkie,
mai na Conference Report, iWasewase La Paz Bolivia, t. 7).
E Rawa ni ra Rawata na Goneyalewa Yadudua na Nodra iVakadinadina
Vosa ni Kalou Mo vakamacalataka ni qaqaco vinaka tale tikoga na nona ivakadinadina o Alama, ka
vakatautauvatataka tiko oqo na ivakadinadina ki na sore ni kau ka tubu tiko. E dina ga ni
a raica e dua na agilosi o Alama ni se cauravou (Mosaia 27:8–15), e sa mai kila ga vakai
koya na dina ni kosipeli.
Me dua na goneyalewa e wilika e cakena Alama 5:45–46.
• E mai kila vakaikoya vakacava o Alama?
Mo vakamacalataka ni sega ni dua e rau sucu vata mai kei na nona ivakadinadina, ka
vuqa sara e dau vakacokotaki na nodra ivakadinadina e na ivakatagedegede ni bula e ra
sa donuya tiko na goneyalewa e na nomu kalasi.
Taro saumi lo • E tiko beka vei iko na ivakadinadina me vaka e vakaraitaki tiko e na vevalevu?
• E rawa beka mo cavuta dina mai vu ni yalomu, me vaka e kaya o Alama, “Au sa kila
[vakaiau] ni sa ka dina”?
118

Vosa cavuti kei
na veivosaki
iTavi me baleta
na vosa ni Kalou
kei na veivosaki
• Ke se sega tiko na nomu ivakadinadina, o sa bau vakananuma li na sala mo na rawata kina?
E kaya kina o Peresitedi Spencer W. Kimball ni rawa ni da taukena yadudua na noda
ivakadinadina:
“E rawa ni da vakadinata vakai keda na dina ni Kalou; na bula gugumatua tiko nei Karisito;
na kena vaKalou na veivakatikori tale mai na liga i Josefa Simici. E rawa ni kila na tamata
yadudua na veika oqo, me vaka ga na nodra vakadinadinataka na cila ni matanisiga e na
veisiga. Na noda sega ni rawata na veika bibi oqo e baleta ga ni da sa vakasavuligataka na
veika me da vakayacora me kena isau” (Faith Precedes the Miracle [Salt Lake City: Deseret
Book Co., 1972] t. 13–14).
• Na cava beka me vakayacora e dua me “sauma kina” na veika oqo, me vaka e
vakaraitaka o Peresitedi Kimball? (Me kila—na ivakadinadina—ni Kalou, Karisito, Josefa
Simici kei na veivakalesui tale mai.)
Sa tukuni tu e na vosa ni Kalou na veika era dusimaka na parofita eso me baleta na veika
me da vakayacora me isau ni noda ivakadinadina.
Mo veisoliyaka na tikiniveva ka volai tu kina na tikiniivola eso, Alama 32:27, Vunau kei na
Veiyalayalati 11:22, Moronai 10:4, Joni 7:17, kei na Alama 5:46. Ke ra lewelevu e na nomu
kalasi, mo wasei ira na goneyalewa ki na va se lima na iwasewase ia ke ra lewe lailai ga,
biuti ira yadudua se yarurua. Ni ra sa wilika oti na tikiniivola ka soli vei ira, tarogi ira na
iwasewase yadudua e na taro oqo:
• Me vaka na vosa ni Kalou o sa wilika oti, na cava na ka e okati me tiki ni nomu itavi me
baleta na nomu ivakadinadina?
Ni ra sa soli vakasama mai, qai vola e na papa ni volavola na tikiniivola kei na kena isau,
ka qai veivosakitaka na sala e rawa ni ra rawata yadudua kina na nodra ivakadinadina.
Mo nanuma tiko: Mo laiva tiko e na papa ni volavola na veika e volai tu e na papa ni
volavola, e na qai lesuvi tale e na mua ni lesoni.
• Ni o sauma oti na kena isau e na nomu vakavatukanataka na nomu gagadre, vuli,
masumasu, bula dodonu, kei na lolo, na cava tale e se vo tiko e na nomu vakacavara na
ilakolako ni kune ivakadinadina?
Kevaka era sega ni sauma na taro vakadodonu oqo na goneyalewa, me ra qai wilika na
Moronai 10:4.
Ke yacovi ira mai vakamalua se vakasauri, e na kunei na ivakadinadina taucoko mai na
veivakauqeti ni Yalo Tabu. E duidui na kena rorovi keda mai na noda ivakadinadina, ka
dau tukuni ga ni vaka na katakata ni lomada se vakavotui na vakasama ki na lomada
(raica V&V 8:2–3; 9:8; Luke 24:32).
Vosa cavuti “E sega ni rauta me da raica ga. Na nodra ivakadinadina mada ga o iratou na iApositolo
digitaki e liu, e kadre mai na ivakadinadina ni Yalo Tabu. Ka vakaraitaka kina vei keda e
dua na parofita ni ivakadinadina ni Yalo Tabu e vakamawe vakatitobu cake ki na vu ni
lomada mai na ‘rairai ni agilosi’” (Dallin H. Oaks, mai na Conference Report, Okotova
1990, t. 36; se Ensign, Noveba 1990, t. 30).
iTalanoa kei
na veivosaki
Gadreva mo vakabauta (Alama 32:27).
Vulica na vosa ni Kalou kei na nodra vosa na
mparofita e na tabagauna oqo (V&V 11:22).
Masu e na yalodina (Moronai 10:4).
Bula vakamuria na ivakavuvuli ni kosipeli
(Joni 7:17).
Lolo ka masumasu tiko (Alama 5:46).
E Vakavurea na Veika Talei na Noda iVakadinadina
E na gauna e sa rawata kina e dua na goneyalewa na nona ivakadinadina, e na kunea
talega e na nona bula na isolisoli talei eso. E na nomu talanoataka na kena italanoa oqo
119

iTalanoa kei
na veivosaki
iVakadinadina
nei qasenivuli
Tikina vulici
kei na veivosaki
120
me baleta e dua ka taba vata kei ira na goneyalewa, mo tarogi ira se isolisoli cava tale e
raica na goneyalewa oqo mai na nona kunea na nona ivakadinadina.
“E a taubale sobu tiko o Julie [Wang] e na dua na sala kei Kaohsiung, e Taiwan e na vula o
Me e na 1972, ka qai raici rau e rua na kai valagi ni rau veisoliyaka na tiki ni veva vei ira
era siviti rau mai. E qai taura e dua na tiki ni veva o ya ka kunea kina na itukutuku ni
kena sa vakatikori tale mai na kosipeli nei Jisu Karisito. E a tuberi vakavinaka mai e na
ivakavuvuli ni kosipeli o Julie, ka sa vakauqeti sara mai na Yalo Tabu me laki tuberi e na
veivakatikori oqo. E qai vakasukara vei irau na tikina ka kabi vata tiko, ka rau sikovi koya
mai e na dua na gauna totolo o irau na daukaulotu. E qai vakadinata na veika e tuberi
kina me baleta na kosipeli, ka sa gadreva sara me papitaisotaki.
“E sega ni taura vakavinaka o tamai Julie [ka dua na italatala ni nodratou lotu] na veika e
kerea vua. . . . Ia, ni qai vakamacalacataka vakavinaka vua na veika e baleta Na Lotu i Jisu
Karisito me baleti Ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo o Julie, e mani ciqoma talega na
itukutuku me baleta na veivakalesui tale mai.
“ . . . A qai sala vata kei rau na nona itubutubu o Julie, e na i ka 1 ni Epereli 1973, kei na 62
tale na lewe ni Lotu e K’e Liao, ki na valenilotu e Kaohsiung. Me qai tonanawa tu na
matai Julie e na siga o ya, e na nona raica na nodrau papitaisotaki o tamana kei tinana. E
qai kuria sara na nona marau e na nodra sirova talega na tobu ni papitaiso e 48 tale na
wekana voleka.
“Mai na nona qaqa, yatedei, kei na nona ivakadinadina e dua na goneyalewa yabaki
tinikalima, era mai papitaisotaki taucoko kina e dua na ivavakoso lotu ki na Lotu i Jisu
Karisito me baleti Ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo” (Malan R. Jackson, “Julie Wang,”
New Era, Jiune 1973, t. 7).
• Na cava beka e vakavureya kina nona bula, kei na nodra bula na wekana na
ivakadinadina nei Julie?
Mo vakamacalataka ni so tale na tikina taqomaki me baleta na noda ivakadinadina e
vakavotui e na veika e yaco oqo e na bula ni dua ka se qai saumaki mai ki na lotu. Mo
vakarogoca na isolisoli ka vakalougatataki kina na nona bula mai na nona ivakadinadina.
“Au a se qai papitaiso walega e na noqu sa rogoca ni’u na vakarau sele e valenibula. Ni’u
qai sikovi mai vua e dua ka sega ni lewenilotu e valenibula, au a qai vakamacalataka ni`u
sa papitaiso oti na Lotu. Ka qai sauma tale mai o koya ni vu ni noqu curu ki valenibula na
noqu sa curuma e dua na lotu ka sega ni vakabauti Jisu Karisito. Au kidacalataka sara na
lailai ni ka e kila me baleta na Lotu, mai na dede ni nona bula tikivi ira tu na lewenilotu.
“E se bera mada ga ni’u soli ivakadinadina vakadua, ka’u sa liaca na kena gadrevi me’u
vakayacora e na gauna oqo. Au mani tukuna vua ni da qaravi Jisu Karisito, na Luve ni
Kalou, ka parofita ni Kalou o Josefa Simici ka dau vakanuinui na Lotu e na gauna oqo ki
na veivakauqeti mai lagi.
“Au sega ni vagolei noqu itokani rawa me curu ki na Lotu, ia mai na veika e yaco o ya au
vakila ga mai ni sa soli vei au e dua na kaukauwa ka sega ni vakamacalataki rawa. E qai
vukei au na kaukauwa oqo e na gauna au vakabulabula tiko kina mai na mate ka sa
vakavatukana tikoga e na noqu bula me yacova mai oqo.”
• E rawa ni tokoni iko vakacava na nomu wasea na nomu ivakadinadina?
• E rawa vakacava ni vakalasikati mai vei iko na nomu kaukauwa vuni, kei na loma
vakacegu, mai na nomu soli ivakadinadina?
Mo vakaraitaka ki na kalasi vei ira na goneyalewa yadudua ka sa tu vakarau ki na veika e
lavaki me kunea na nona ivakadinadina kei na isolisoli eso ka sala vata mai.
Me Dau Bukani ka Wasei Tiko Vakawasoma na iVakadinadina
• Ni sa kunea rawa na nona ivakadinadina rawa e dua na goneyalewa, e beka ni
vakadeitaka ni na tikoga kei koya?
Mo vakaraitaka na kau vei ira na goneyalewa.
• Me vakatautauvatataki beka vakevei na noda ivakadinadina na goneyalewa kei na kau?
(E rau gadreva ruarua me rau vakabulabulataki tiko.)

Lesoni 26
• Na cava e na yaco ki na ivakadinadina ke sega ni taqomaki tiko?
• Na cava beka e rawa ni vakavuna me yali na nona ivakadinadina e dua na goneyalewa?
(Me qai okati na veika oqo me kena isau: sega ni vakamareqeta na Siga ni Vakacecegu;
vakasavuliga e na masumasu kei na vuli vosa ni Kalou; vakaliuca na veika vakavuravura
ka vakaweleweletaka na veika vakayalo; voroka na Vosa ni Vuku.)
• Na cava beka e na yaco ke vaka au vakasuasuataka ka vakabulabulataka tiko na kau oqo?
E dina tale ga oqori e na vuku ni ivakadinadina.
• Me qaqaco tiko vakacava na noda ivakadinadina?
E na iwasewase ni lesoni oqo, mo raica tale na vei ka e tiko e na papa ni volavola ka
tuberi ira na goneyalewa me ra kila ni veika ga e tovaki ira me ra kunea kina na nodra
ivakadinadina, e na vukea talega na kena vakaqaqacotaki.
Vosa cavuti
Mo vakamacalataka ni dua na sala e rawa ni vakaqaqacotaka na nomu ivakadinadina na
kei na veivosaki nomu wasea tiko.
E dusimaka o Elder Gordon B. Hinckley vei keda, “Mai na gauna o sa kunea kina na
ivakadinadina oqori, sa noda ivotavota me da wasea vei ira na tani” (mai na Conference
Report, iWasewase Seoul Korea 1975, tabana 12).
• Na cava na vuna e noda “itavi” kina me da wasea na noda ivakadinadina?
(Raica V&V 88:81.)
• E okati me lotu ni ivakadinadina e na lotu e dua mai na va na lotu ni sakaramede. Na
cava beka e vuna oqo?
• Na yalo cava e vakavureya vei iko na nona ivakadinadina momona me baleta na
kosipeli e dua na lewenilotu?
• Na cava e laki vakayacora ki na nomu ivakadinadina?
Mo vakamacalataka ni qaqaco na noda ivakadinadina mai na noda wasea kei na noda
rogoca na nodra ivakadinadina na tani?
E dua na goneyalewa e sotava na veika oqo e na nona wasea na nona ivakadinadina.
iTalanoa “E lasa tale na kena cavuikalawa tiko na noda ivakadinadina mai na kena wasei
vakawasoma. Au sucu mai ka susugi e na Lotu, ka`u sa tovolea e na noqu igu me’u
vakamuria vinaka na kena ivakavuvuli. Au dau nanuma tu ni noqu ivakadinadina e sa
qaqaco me vakataki ira na lewenilotu tale eso, ia au sega ga ni se bau wasea vakadua. Era
sa kila deivaki tu na noqu icaba na noqu ivakadinadina, ia sai koya beka ga oqori.
“Ni’u semineri tiko e na dua na siga, e qai vakavoqataki mai me’u laki wasea na noqu
ivakadinadina. Sa dua na ka na noqu kurabui, ka rere talega vakalevu. E na gauna sa donui
au kina me’u laki vota na noqu ivakadinadina, au a laki duri wale tu ga ka lecava sara na
ka me’u na tukuna, ka qai tekivu drodro mai vakamalua na lewe ni noqu ivakadinadina.
Ni’u talaucaka sara ga na veika mai lomaqu. Ka’u vakadinati Jisu Karisito, ni dina na Lotu
ka parofita ni Kalou o Josefa Simici me vakataki koya na Peresitedi ni Lotu edaidai.
“E na gauna e laki tini kina, sa vakasinaiti tu na lomaqu e na veika talei. Sa tubu cakena
noqu ivakadinadina; au sa kila tudei. Me vaka ga ni da raica na tubu cake tiko vakatotolo
ni kau dau se e na iyaloyalo vakatotolotaki e na vulici ni veika bula.”
Mo lesu tale ki na vevalevu ka vakamacalataka na ivakadinadina ni goneyalewa oqo e
lewena tiko na veika e tataunaka o Elder McConkie.
Taro saumi lo • E vakacava tiko na qaqaco ni nomu ivakadinadina?
• Na cava o sa qarava tiko me vakaqaqacotaki kina?
• O wasea beka mai e na gauna cava na nomu ivakadinadina?
iVakadinadina Ke o sa vakauqeti kina, mo wasea na nomu ivakadinadina vei ira na goneyalewa. Mo
nei qasenivuli vakaraitaka na nomu veivakabauti ni ra na kila vakai ira o ira na goneyalewa ni sa
Karisito o Jisu, ka a parofita o Josefa Simici, ka sa lotu dina duadua ga e na gauna oqo na
Lotu i Jisu Karisito me baleti Ira na Yalo Dodonu e na Gauna Oqo, ka sa tuberi keda tiko e
na gauna oqo ka bula maliwai keda tiko e dua na parofita. Vakauqeti ira na goneyalewa
me ra wasea na nodra ivakadinadina e na loma ni vula ka tu mai.
121

Lesoni
27
INAKI NI LESONI Me ra qacoya kina o ira na goneyalewa yadudua na vuli vosa ni Kalou e na veisiga.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki na peni kau kei na drauniveva vei ira na goneyalewa yadudua.
2. Mo vakarautaka tiko e dua se sivia na ka, ka sa tuvai tiko e na iVakamacala Taumada.
3. Vola rawa eso na tikiniivola oqo e na dua na tikiniveva ka me ra qai biu tiko e na dua na
kena kato. Mo qai tabaka na kena drua me rawa ni ra yadua na goneyalewa taucoko.
Maciu 18:15
2 Nifai 32:9
Vunau kei na Veiyalayalati 121:7–8
Jemesa 1:5–6
4. Mo vakarautaka rawa na maka ni ivola me baleti ira na goneyalewa yadudua, me vaka
e sa vakamacalataki tiko e na mua ni lesoni. (Ke rawa, me taurivaki na veva vavaku.)
5. Ni se vo tiko e dua na macawa, mo kerei rau rawa e rua se tolu na goneyalewa me
ratou mai vota na nodratou tikiniivola taleitaki duadua mai na vosa ni Kalou, ka me
ratou vakamacalataka na vuna eratou taleitaka kina vakalevu.
6. Ke digitaki: Me lesi e dua na goneyalewa me qai qarava na “E Sega ni Malewa na
Vakanananutaka.”
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamcala Taumada
Mo vakaraitaka e dua se vica na ka oqo: e dua na kakana tawaitini ka ka sa biu laivi na
kena ivola vakamacala, me dua na tavaya gunu ka sa yali tu na kena ivola vakamaca, e
dua na ikotikoti ni isulu vinivo ka sega na kena idusidusi, se na kakana vakarau ka sega
tu na kena isaqasaqa. Mo dusimaka na ka e yali tiko e na veika yadudua.
• E ra yaga vakacava na veika oqo e na ituvaki era tu kina oqori?
• O na kila beka na vakayagataka?
• E vakacava beka na yaga ni idusidusi? (E na soli kina na veika me vakayacori ka me
vukei keda e na noda taurivaka se me da rawata eso na ka.)
• Na gauna cava eda gadreva kina na idusidusi e na noda bula?
• O na raica beka e vei na idusidusi me baleta na bula? (Mo taura cakena vosa ni Kalou.)
Vosa ni Kalou Vola na tikiniivola 2 Nifai 33:4–5 e na papa ni volavola.
Me ra wilika na goneyalewa na tikiniivola ka me ra na goleva ka soli vakasama yani kina
veika e vakaraitaka o Nifai ni vuna e dodonu kina me da vulica na vosa ni Kalou.
E rawa ni na volai e na papa ni volavola na veika e vakaraitaki mai.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
122
Vulica na Vosa ni Kalou
Sa Cabori Oti Na iKena Cakacaka Me da Vakaivolatabu Kina Edaidai
Era sa vakaroti na parofita mai na veitabagauna e liu me ra taqomaka na itukutuku ni nodra
veiwekani kei na Turaga. Era sa solia mai kina o ira na parofita kei ira na dauvolaitukutuku
na veika e baleti ira me da mai taukena tiko e na gauna oqo na vosa ni Kalou.

Volavola Mo solia na draunipepa kei na peni kau vei ira na goneyalewa. Mo solia vei ira na
goneyalewa yadudua na ivola mai na ivola tabu, ka vakaroti ira me ra lavetaka na ivola oqori.
Me ra tekivu na goneyalewa e na imatai ni tikina e na imatai ni wase ni ivola se iwasewase.
Mo solia vei ira me ra lavelave tiko me rua se tolu na miniti ni bera ni o tarovi ira.
• Mai na kena totolo ni nomu lavelave tiko oqori, e na vakacava na kena dede ni o sa na
lavetaka taucoko kina na ivola?
Mo vakaraitaka vei ira ni dredre na kena lavetaki e liga na veika oqori, na gauna kei na
vakasama e na gadrevi kina. Mo vakaraitaka ni dredre sara vei ira na parofita na nodra
lavetaka na vosa eso oqori ki na kaukamea se na ivola vivigi. Ni sa volai oti tu na
itukutuku, e na gadrevi talega kina na kena vakadewataki mai na vosa ka volai kina ki na
vosa tale eso, ka na ganita me qaravi e na dua na gauna balavu kei na veitokoni ni Turaga.
• Me ikuri ni balavu ni gauna ka qaravi kina kei na cakacaka e ganita me vakadewataki
kina na ilavelave ni vosa ni Kalou, na cava soti tale beka e caka se soli kina na cakacaka
me da taura rawa kina na vosa ni Kalou?
Me okati e na kena isau na veika oqo—
1. Na veika eratou donuya o Nifai kei iratou na tacina me ratou taura rawa kina na peleti
parasa (1 Nifai 3–4).
2. Na cakacaka dredre ka qarava o Momani me vakalekalekataka kina na itukutuku e na
peleti eso nei Nifai, ka me vola na peleti i Momani, ka mai vakadewataka kina o Josefa
Simici na iVola i Momani (Vosa i Momani 1:1—5 kei na Momani 1:1–5; 5:8–9; 6:6).
3. Na dredre ni nona sasaga taudua o Moronai me vakaotia na cakacaka ni ivola ka me
buluta na peleti koula (Momani 8:1–5; Moronai 1:1–4).
4. Na veika rarawa e yaco vei Josefa Simici, nona saqati, nona vakamatei mai na nona
vakadewataka na iVola i Momani ka veivuke me tauyavutaki na Lotu i Jisu Karisito e
vuravura (Josefa Simici - iTukutuku 1:30–67; V&V 135:1–3)
(E biu na tikiniivola eso oqori me baleti qasenivuli ka me kakua ni wiliki e na kalasi.) Mo
vakabibitaka ni a vakacolati na itavi bibi ka dredre vei ira na turaga oqo, ia e qai rawa ga
mai na nodra gadreva me tiko vakaivola e vuravura na vosa ni Kalou.
Na itukutuku mai
na lewe ni kalasi kei
na veivosaki mai na
vosa ni Kalou
E Rawa Ni da Tovolea Me da Taleitaka na Vosa ni Kalou
Me soli na gauna vei ira na goneyalewa me ra wasea na nodra tikiniivola taleitaki
duadua, ka vakamacalataka na vuna era taleitaka kina.
• Na cava na ituvaki ni vakasama nei Nifai e na vuku ni vosa ni Kalou? (Me veivuke e na
kena saumi na tikina oqo, me cegai ka wiliki na 2 Nifai 4:15.)
• Na cava na kena ibalebale me taleitaka na yaloda na vosa ni Kalou? (Me da marautaka,
rekitaka, ka vakavinavinakataka na vosa ni Kalou.)
Mo vakamacalataka ni da sa tovolea tiko me da raica na iwali ni noda leqa mai na vosa ni
Kalou, e na qai torocake kina na noda marautaka kei na rekitaka na vosa ni Kalou.
Vosa cavuti Mo vakamacalataka ni dua na vakaitutu e na Lotu mai liu, Parley P. Pratt, e vakaraitaka
vakaoqo na nona taleitaka na wilika na iVola i Momani:
“Au cega yani e na vakanuinui, ka wilika sara na tabana ka vakamacalataki kina na ivola.
Ka`u qai goleva sara na nodra itukutuku na ivakadinadina eso ka talaucaki kina na kena
laurai kei na kena vakadewataki. Ni oti oqo, au sa qai wilika vakaveitaravi na lewena. Au
wilika tiko e na siga taucoko; ka me icolacola levu tale na kana, ka ni’u sa sega sara ni
garova na kakana; ka icolacola tale ga na moce e na kena lutu mai na bogi, ni sa vinaka
cake vei au na wilivola mai na moce.
“Ia, e na noqu wilika tiko, sa lutuki au ma na Yalo Tabu ni Turaga, me’u vakatudeitaka
kina ni sa vosa dina na veika e lewena tu, me vaka ga na kena matata vua e dua ni bula
tiko. Ka sa vakasinaiti kina na noqu marau, ka sa reki vakalevu sara me tabonaki kina na
rarawa, soli ka, kei na icolacola ni noqu bula” (Autobiography of Parley P. Pratt [Salt Lake
City: Deseret Book Co., 1938, t. 37).
123

Me vakaraitaka
o qasenivuli
iWali mai na
vosa ni Kalou
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni ivakatakila na vosa ni Kalou ki vei ira na parofita yadudua, ka
rawa ni noda ivakatakila yadudua ni da sa wilika tiko. Ni da vakayacora oqo, sa na
taleitaka sara na yaloda na vosa ni Kalou.
Me ra tomika na goneyalewa yadudua na veika e tiko e na kato ka volai tu kina na
tikiniivola mai na vosa ni Kalou. Mo vakaroti ira me ra cega na tikiniivola e na nodra ivola
tabu ka wilika lo tiko. Mo kerei ira na goneyalewa yadudua me ra vakarogoca na
ivakamacala o sa na tuvana, ka qai vakaraitaka mai kevaka e veisotari na veika e tukuni e
na tikiniivola ka tiko vei ira kei na iwali ni leqa. Me wilika e cake o koya se o irau na
goneyalewa ka tiko vei irau na iwali ni leqa mai na vosa ni Kalou.
E dua na goneyalewa taleitaki e koronivuli o Rai. Ka itokani voleka nei Rai o Laisani, ia e
dau vuvutaki koya. E qai vakadewa o Laisani e dua na italanoa lasu mai koronivuli ka
rogoca sara kina o Rai. Na cava beka me cakava o Rai? (Raica Maciu 18:15.)
Sa dau leqataka vakalevu o Mere na nona ivakatagedegede ni vuli. E vinakata me vinaka
cake sara na veika e rawata. Ka sega ni kila me laki raica e vei na veika e gadreva, mai na
nona sa kila ni na gadreva na veivuke, se me kunea vakacava. Na cava beka me
vakayacora? (Raica 2 Nifai 32:9).
Se qai mate wale ga e dua na wekai Litea voleka. E yaco vakasauri mai, ka sa vakasinaiti
koya e na rarawa. E vei beka na vanua me kunea kina na veivakacegui me vosota rawa
kina? (Raica V&V 121:7–8.)
Rau laki tao o irau na daukaulotu e na vale nei Bulou, ka rau mani sureti yani ki loma. E
na nodratou veivosaki tiko, e qai gadreva sara vakabibi o Bulou me kila na dina ni veika e
rau tukuna. Na cava beka e rawa ni vakayacora? (Raica Jemesa 1:5–6.)
• E dua beka vei kemuni e sa bau kunea mai na vosa ni Kalou na iwali ni nona leqa
ka sa sotava oti?
Solia na gauna vei ira na goneyalewa me ra wasea kina na veika era sa donuya oti mai ka
ra tukuna kina na kena yaga vei ira na vosa ni Kalou. Ke tiko talega vei iko e dua na kena
idusidusi, mo qai talaucaka vei ira na lewe ni kalasi.
Mo dusimaka me ra dau cavuqaqataka o ira na goneyalewa na tikiniivola eso ka
vakaibalebale vei ira. Mo dusimaka ni iDusidusi Vakaiulutaga (Topical Guide) ka sa tiko e
na iVola Tabu tabaki e na Lotu e na veivuke sara me kunei na tikina ka da gadreva se
tikiniivola eso e baleta na iulutaga ka da vinakata me da raica vakavinaka. Vakaraitaka vei
ira na goneyalewa na iDusidusi Vakaiulutaga (Topical Guide) ka qai raica vei ira e dua na
tikiniivola mai na iulutaga, ka me vakamatautaki ira e na nodra taurivaka me tokona na
veika e ra gadreva.
Mo vakamacalataka ni rawa ni da wilika ka vulica na vosa ni Kalou mai na veisala eso me
vakaibalebale ka taleitaki kina vei keda. Ni dua na goneyalewa e tekivutaka na nona
wiliwili mai na vosa ni Kalou, e vakaraitaka na veika e veivakamamautaki ka taleitaki oqo
mai na nona wiliwili.
Vosa cavuti Me kacivi e na gauna oqo na goneyalewa ka sa vakacolati tu me baleta na “E Sega ni
Malewa na Vakanananutaka.”
“E vakaiyalayala na noqu kila na sala ka muria o ira na tamata taucoko ni Kalou me ra kila
kina na Kalou kei na kosipeli. Ka ni sega ni isolisoli ka nodra e vica wale, e isolisoli ka
vakatau mai na lawa ni talairawarawa, qaravi e na gauna dede, kei na vuli.
“Ni’u laki vulica na vosa ni Kalou . . . , au qai laki taura kina na veika rawarawa me baleta
na vulici ni vosa ni Kalou kei na noda vakanananutaka ka vakasaqaqara.
“1. Masu ni se bera ni o tekivu vulica na vosa ni Kalou. Vakaberaberataka mai na nomu vakasama
ka mo vakagalalataki mai na ogaoga vakavuravura. Mo masu tale tiko ga e na nomu
wiliwili—ni na vakararamataka na yalomu e na ivakavuvuli eso vakaivolatabu se na
gauna o lomatarotaro kina. Mo kakua ni lomalomaruataka na nomu kaciva na Tamada
Vakalomalagi.
124

Lesoni 27
“2. Me tiko voleka e na nomu wiliwili tiko, e dua na peni kei na pepa. E vakavumarau na tikina
oqo, ka yaco vakawasoma me vakavotui mai kina noda vakasama na veika eda
nanamaki kina, vakasama talei, kei na ituvatuva maqosa eso.
“3. Toso vakamalua! E sega ni veitautaki na vuli oqo. E sega ni gadrevi me wiliki vakaoti e
vica na iwase ni vola ni se bera ni o moce. Me vica na siga na nomu goleva tiko e dua
na wase ni vola se tikina. Mo cavuqaqataka na tikina eso, ka ni na laki seraka mai na
ibalebale eso ni vosa ka vunitaki tu o se sega ni nanuma, me vakaibalebale kina na
nomu bula edaidai.
“4. Mo vakatataro voli e lomamu e na nomu wiliwili tiko. Mo taro tiko ka qai kaciva na Turaga.
Ni’u vakatataro voli, sa qai dolavi mai na lomaqu ka vakarautaka kina na tikina me
vakaitikotiko kina na Yalo Tabu.
“5. Mo dau cegu vakavuqa e na veisiga ka vakananuma na vakasama o sa vaqaqa voli vakatitobu.
Me vaka, vakasamataka mada na dina ni ‘mo lomana na kai nomu me vaka o sa
lomani iko.’ Vakaruataka na tikiniivola, taroga na veika taucoko o vakayacora, ka
maroroya tiko na vakasama oqo e na dua na tikiniveva.
“Na veika taucoko oqo e okati kina na nomu solia kina na nomu gauna; ni sa cakacaka ni
veivakavoui e veisiga. O na marautaka vakalevu na kena vakabulabulataki na nomu
vakasama. E na vakavoui na nomu ilakolako, ka vaka talega kina na nomu vakauqeti e na
veisiga mai na ivakatakila.
“Na vakanananu taucoko oqo e dusimaka yani ka kila vakatitobu na kosipeli, na noda
ilesilesi, kei na lagilagi ni Kalou. E na vuqa na gauna ni o vakananuma tiko na veika eso, e
na caramaki na nomu sala me vakatikori kina e yalomu na Yalo Tabu, ka me
vakararamataka dina na nomu bula e na veika dina. . . .
“E kaya kina o [Peresitedi] Joseph Fielding Smith, ‘Au sa dau vulica ka vakananuma tiko mai na
ivakavuvuli ni kosipeli e na noqu bula taucoko, ka saga sara vagumatua me’u vakamuria
tiko na ivakavuvuli ni Turaga. Ka yacova mai na gauna me curuseseta kina na noqu bula
na noqu taleitaki koya kei na nona cakacaka, kei ira talega era gadreva me ra vakateteya
tiko na nona lewa me baleti vuravura’ (mai na Conference Report, Okotova 1971, t. 6).
“Dau vakananuma e na so na gauna. Oqo na idoladola ni marau kei na veivakavukui e
tawayalani.
“[Sa kaya na iVakabula,] ‘Au sa tukuna na veika oqo mo dou vakananuma e lomamudou,
ia mo dou vakananuma vata kei na veika au sa vakarota vei kemduou, ka tarogi au kina
ni’u sa tu voleka vei kemudou.
“‘Dou toro voleka mai vei au, ka’u na qai toro voleka yani vei kemudou’ (V&V 88:62–63.)”
(Susan Hill, “Pondering Isn’t Preposterous,” New Era, Me 1976, t. 49–50).
Golevi vakalekaleka Dusimaka ni rawa ni vakavure marau kei na reki na noda vakananuma voli na vosa ni
Kalou, ka me vakavolekati keda yani vua na iVakabula.
iTinitini: Na iDoladola Kina Bula Mamarau
Vosa cavuti Mo vakabibitaka na kena vakaibalebale vakabibi na vosa ni Kalou kina noda bula, wilika
na vosa cavuti oqo: “Me da goleva na vosa ni Kalou, koi keda vakayadua, e na dua na
ivakatagedegede ni noda bula, ka me da raica kina vakai keda—ka sega ni vakadua wale
ga, me da lesuva, ka lesuva tale tiko” (Spencer W. Kimball, “How Rare a Possession–The
Scriptures!” Ensign, Sepiteba 1976, t. 4.)
Sa vakasalataka tale ga vei keda e dua na parofita ni Kalou, ni sa dodonu me da wilika
e na veisiga na iVola i Momani.
E kaya kina o Peresitedi Ezra Taft Benson, “E dua tiko na ivola ka dodonu me da vulica
e na veisiga, vakayadudua se vakavuvale, e vakatokai me iVola i Momani” (mai na
Conference Report, Epereli 1986, tabana 99–100; se Ensign, Nov 1988, tabana 4).
“E dodonu me da wiliwili mai na veitabana [ka na] ‘vakavolekati keda cake yani vua na
Kalou mai na noda muria tiko na kena ivakavuvuli, mai na dua tale na ivola’ (History of the
Church, 4:461)” (mai na Conference Report, Okotova 1988, t. 3; se Ensign, Noveba 1988, t. 4).
125

Tikidua veisoliyaki Mo solia yadudua vei ira na goneyalewa na maka ni ivola. (Raica na kena ivakaraitaki e
ra.) Mo kerei ira na goneyalewa me ra vola e na daku ni maka na tiki ni gauna era na dau
wilika kina e veisiga na vosa ni Kalou. Ke ra wilika mada ga e vica wale na tikina e na
veisiga, era na kila sara vakalevu na kena yaga. Mo vakauqeti koya me taurivaka na maka
ni ivola me ivakatakilakila wale ga e na nona wilika tiko na vosa ni Kalou, ka me
ivakananumi talega ni nona yalataka me vulica na vosa ni Kalou e veisiga. Me qai
dusimaka tale tiko ga vua ni sa idoladola ki na nona vakabulai kei na nona tiko marau na
nona vulica ka vakananuma tiko na vosa ni Kalou.
126
Galeleta
na Vosa
ni Kalou
"Au sa dautaleitaka na ivolatabu ka
vakananuma e lomaqu" (2 Nifai 4:15).

Vorata na Ca
Lesoni
28
INAKI NI LESONI Me ra kila vinaka o ira na goneyalewa yadudua ni dodonu me ra vakaisasabai vakavinaka
me ra vorata kina na veitemaki.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 15, Na Dai Eso ka kunei tiko e na mua ni ivola oqo. (Ke rawa mo kauta mai
eso na dai dina (se ‘lure’ se ‘traps’) me taurivaki.
2. Mo vakarautaka rawa na peni kau kei na drauniveva me baleti ira yadudua na
goneyalewa.
3. Digitaki ira rawa na goneyalewa me vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
Qarauna: Mo kua ni vakamacala vakadede e na ivakavuvuli nei Setani. Me kua ni
veivosakitaki na veika e sotavi mai me baleti Setani.
YAVU MATAU
NI LESONI E na Veivuke kina Nodra Veivorati Na Goneyalewa Vei Setani Na Nodra Kila na Nona
iNaki kei na Veika e Kaukauwa Kina
Kena iDusidusi Mo solia yani na peni kau kei na drauniveva ki vei ira na goneyalewa yadudua, ka
tukuna vei ira na lewe ni kalasi me ra nabataka mai na dua ki na tini na nodra veva. Ni o
wilika tiko na veika oqo me ra kilai kina, me ra qai vola na yaca ni tamata ka veisotari
kaya mai na naba ni ivakamacala me ra kilai kina. Me kua ni tukuni e cakena veika e yaco
me yacova ni sa laki tini na lesoni.
Kena iDusidusi:
1. Au luvena vakayalo na Tamada Vakalomalagi.
2. Au tuakamu vakayalo.
3. Au a tiko e na Matabose kei Lomalagi.
4. Au a agilosi ni Kalou.
5. Au dau vosa e na kaukauwa e na iserau ni Kalou.
6. Au dau vakatokai me’u “Kalokalo iVolasiga.”
7. Au saqata ka besetaka na ituvatuva nei Tamada Vakalomalagi.
8. Era a muri au e vuqa na taciqu kei na ganequ vakayalo.
9. Au yalo tikoga ka sega ni vakayago.
10. Au liutaki ira e dua na ikatolu ni lewei lomalagi me ra biuta mai na iserau ni Kalou.
(Kena isau: Setani se Lusefa.)
Mo raica na nodra isau ni taro me laurai kina se o cei e tukuni Setani se Lusefa e liu.
Veivosaki • E vakasesei iko vakacava e so na kena ivakamacala oqori o Setani?
• Na yaca cava soti e kilai kina o Setani? (Tevoro, Veivakarusai, Tamata Ca, Tui ni Tevoro,
Gata, Dauveitemaki, tama ni lasu, kei na so tale.)
Vosa ni Kalou • Na cava soti na inaki nei Setani e vuravura? (Me laurai na isau ni taro, me ra wilika na
goneyalewa na Mosese 4:3–4.) (E saga o Setani me vakacacana na bula galala ni tamata
yadua, me rawa kina ni rawata na kaukauwa ni Kalou me lewai ira kina, me veretaki ka
vakamatabokotaki ira na tamata, ka me vesuki ira e na nona lewa.)
127

Vosa cavuti kei
na veivosaki
Mo vakamacalataka ni dua tale tiko na vuna ka temaki keda kina o Setani. Me ra wilika
na lewe ni kalasi na 2 Nifai 2:27: “Raica sa segata o [Setani] me ra rarawa na tamata kece
ga me vakataki koya.”
• E rawa li ni vorati keda o Setani?
Ni ra soli vakasama oti na goneyalewa, mo wilika na vosa cavuti oqo:
“E sega ni kaukauwa vei keda o Setani, me vakavo ga kevaka eda solia vua. E sega ni dau
vakasaurarataki keda na Kalou me da caka dodonu, ka sega na kaukauwa vei Setani me
vakasaurarataki keda kina caka ca” (Sterling W. Sill, Conference Report, Epereli 1970,
tabana 29–30; se Improvement Era, Jiune 1970, t. 45).
• Na cava beka e bibi kina me da kilai Setani vakavinaka kei na nona inaki, kei na
kaukauwa e tu vua? (Me da kila kina na nona imoimoi ka me da vakayawaka na nona
veiwekani ka me da kaukauwa tiko ga e na kosipeli ka veivorati vata kaya.)
“Me kaya kina o [Peresitedi] Spencer W. Kimball, e na nona itavi vosa vei ira e vuqa na
itabagone, me vakadreti ira kina me ra kila ni sa tiko, na kaukauwa, kei na inaki nei
Setani—me lako vata kei na ivakadinadina bulabula ka namaki tu me baleta na Kalou, na
kosipeli kei na ituvatuva ni Tamada—ka me totaki ira me ra rawata na veika cecere, me
laki vakatau mai kina na nodra bula tawamudu” (ElRay L. Christiansen, mai na
Conference Report, Okotova 1974, t. 30; se Ensign, Noveba 1974, t. 24).
E Dau Rorovi Keda Mai na Veitemaki e na Vuqa na Sala
iYaloyalo kei
Me vakaraitaki na iyaloyalo eso ni batinisiwa, kei na veimataqali dai, se me vakaraitaki
na veivosaki
sara ga na kena ka dina.
• Na cava na inaki ni veimataqali batinisiwa, kei na dai vakaoqo? (Me rairai vinaka ka me
vesuki ira na ika se manumanu.)
• Era ukutaki vakacava na batinisiwa kei na dai oqo me ra vakarairaivinakataki kina?
Mo vakamacalataka ni taurivaka vakavuqa o Setani na batinisiwa lawakitaki kei na dai me
toboki keda kina. Me ra wilika na goneyalewa na Alama 12:5–6.
• Na cava na inaki ni dai nei Setani e tukuni e na vosa ni Kalou?
• Na dai cava soti e dau taurivaka vakavinaka o Setani vei ira na itabagone?
• Me da levea vakacava na dai eso oqo?
Mo tarogi ira na goneyalewa se ra na vinakata beka me ra lakova yani e dua na rumu e na
butobuto, ka sa biri tu kina e vica na dai?
• E na vakataotaka vakacava na nomu itosotoso na butobuto? (Eda na sega ni rawa ni rai,
cakacaka, se cakava tale e dua na ka.)
Vosa ni Kalou Me ra wilika na goneyalewa na Vunau kei na Veiyalayalati 50:23–25 me ra kila kina na
kena bibi me ra vakacina tiko e na rarama ni Kalou.
• Na cava e vakatakarakarataki e na rarama? (Na Kalou, nona dina, kei na nona cakacaka.)
• Me veivuke vakacava na rarama oqo e na kena vakasevi na butobuto, se o Setani, mai
na nomu bula?
Vosa cavuti “Mai na nona ivadi ca, e kila vinaka tu [o Setani] na sala me valuti keda kina. E na gauna
ni tabagone era dau rawarawa ni vorati kina o ira ka dau goleva. Sa dau taurivaka na
tevoro e vuqa sara na iyaragi ni nona cakacaka” (Ezra Taft Benson, God, Family, Country:
Our Three Loyalties [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1974], t. 247).
Me vakaraitaka
o qasenivuli
E talanoataki e na dua na itukuni makawa mai Kirisi na kena italanoa e dua na cauravou
ka dua tikoga na nona icibaciba. Kerea e dua na lewe ni kalasi me talanoataki Akilisi.
iTalanoa E dua na qaqa rogolevu mai na itukuni makawa kei Kirisi o Akilisi. E toburaki koya o
tinana Ceitisi e na uciwai Sitaisi, ka tukuni tu ni na taqomaki koya mai na leqa. Ia, e sega
ni tara na samosamo ni yavana na wai, ka ni a tauri koya tiko kina o Ceitisi. E na ikatini ni
yabaki ni ivalu ni Torajiani, e mani vanataka o Parisi e dua na moto ki na kubu ni yavana.
E mani mate o Akilisi e na mavoa koya.
128

Lesoni 28
• Na cava na kena ibalebale me da vakaikubukubu ni yava me vakai Akilisi? (Me tiko e
dua na noda malumalumu ka da sega ni taqomaki tu kina.)
• E kila vakacava o Setani na noda malumalumu?
• Me da vorata vakaevei na noda dui malumalu?
Vosa cavuti Ni sa oti na veivosaki, me wiliki na vosa cavuti oqo: “E kila vinaka taucoko na ivadi o
Setani. Ni kila tu na vanua kei na sala me temaki keda rawa kina me da caka ca. Eratou
dau dusimaka na ca kei ira na nona italai, me ra vakamamadataka na bibi ni ivalavala ca,
ka me vukica me kamica vei keda na ivalavala ca” (ElRay L. Christiansen, “ Q and A” New
Era, Jiulai 1975, t. 49).
Vosa cavuti Mo digia e dua na goneyalewa me laki vola tiko e na papa ni volavola na veitemaki
yadudua ka cavuti tiko e na kena wiliki e cakena vosa cavuti oqo.
“Sa kila tiko na vu ni ca ni na sega ni lailai tikoga na cala lailai, ka sa sureti ira taucoko yani
nona matanitu me tovolei keda me da lasu vakalailai wale ga, ka qai vukei keda me da
vakadonui keda e na noda vakayacora se me da lasu se butako. Eso sara na tamata era sureti
me ra vakacacana na Siga ni Vakacecegu, me yacova sara ni sa laki matau vei ira. Ka so e ra
tekivu taurivaka na yaqona ni valagi me ra ‘vakacegu’ tiko kina vakalailai. Me vaka kina na
taurivaki vakailoa ni wainimate gaga, vakau ca, talaidredre vei ira na itubutubu, se lawakitaki
ira na itokani—oqo na sala eso me da vakasavuligataka kina na sala e dodonu me da muria.
E sa kila deivaki tu, ni kevaka e vakayacori tikoga, ni na laki tini me veivutunitaki, me
vakatubu rarawa, kei na veivakadrukai, ka ni da sa na laki titobu sara e na ivalavala ca.
“E sega ni vakatitiqataki ni dai cokocoko duadua ka biria na vu ni ca, na kena vakawaleni
na tiko vakawati” (ElRay L. Christiansen, mai na Conference Report, Okotova 1974,
tabana 29; se Ensign, Noveba 1974, t. 24).
Papa ni volavola Mo taroga e so tale na veitemaki era rawa ni donuya na goneyalewa. Mo tomana oqo e na
papa ni volavola.
Vakaitavi
vakailawalawa
Veitemaki
lasu yalolailai
lawaki daumateni
vosa ca butako e na sitoa
butako kania na wainimate ni
vakasavuliga veivakamatenitaki
voroka na lewa ni Siga veivakasesei
ni Vakacecegu ivalavala vakasisila
talaidredre vei irau na kakase
itubutubu (kei na so tale)
Mo wasewasea na kalasi me ra yatolu se yava na goneyalewa e na dua na iwasewase. Mo
kerei ira e na iwasewase ni kalasi yadudua me ra veivosakitaka e rua se tolu na veitemaki
o digia, mai na kena ituvatuva ka sa volai tu. Me ra soli vakasama e na vuku ni kena
valuti ka vorati na veitemaki oqo. Ni sa oti na veivosaki, me ra qai vakaraitaka ki na kalasi
o ira na iwasewase yadudua na veika era veivosakitaka. Ni ra sa vakaraitaka na nodra
vakasama, me qai bokoci na veitemaki oqori mai na papa ni volavola ka vakaisosomitaki
mai na veika vinaka me vorati kina na veitemaki.
Eso na vakasama:
1. Mo vakatulewa vakadodonu ni se bera na kena gauna.
2. Mo levea na irairai ni ca.
3. Me tiko e na nomu vakanananu e dua tale na ka e rawa ni o vakayacora.
4. Veisautaka na iulutaga.
5. Vakarautaka na isasabai.
6. Masulaka na veivuke.
7. Kere ivakasala mai vua na itubutubu.
129

8. Digidigi vinaka kina nomu itokani.
9. Taurivaka na nomu gauna e na veika vinaka.
10. Mo levea na veika e rawa ni vakavurea na veitemaki.
E na Totaki Ira Yadudua Na Goneyalewa na Tamada Vakalomagi Ni ra Tovolea Me ra
Vorata Na Veitemaki
Vosa cavuti E vakamacalataki e na vosa cavuti oqo na sala me da veivorati rawa kina ki na veitemaki:
“E na veika ca taucoko e rawa ni vakayacora, e na lako sivia o vu ni ca na noda
veivakadonui nei koya ka sa na vakacalai, ka rawa ni da vakaukauwataki me da vorata na
veika ca oqori mai vei Setani e na noda vakamareqeta tiko na ivakavuvuli ni kosipeli i Jisu
Karisito. Ka sa na vakatikori tiko beka na Yalo Tabu vei keda na lewe ni Lotu, me
dauveivakauqeti, me noda itoma talega, ka na sega sara ni na sikabotei keda yani o
Setani, ke sa tiko e lomada na Yalo Tabu. E na totaka tiko na veitomani kei na Yalo Tabu
me noda isasabai, na noda vulica na vosa ni Kalou, masumasu, muria vakadodonu na
ivunau ni Turaga, kei na kena qaravi vagumatua na noda itavi vakalotu” (ElRay L.
Christiansen, mai na Conference Report, Okotova 1974, tabana 30; se Ensign, Noveba
1974, t. 24).
Ke se sega ni volai tu e na papa ni volavola, mo qai tomana kina na malanivosa
“Vakasaqara na veitomani ni Yalo Tabu.”
Veivosaki e na
vosa ni Kalou
130
E a vakabibitaka na iVakabula na sala ka rawa ni vorati kina na veitemaki. Me ra wilika na
goneyalewa na 3 Nifai 18:15, 18–19. Mo kuria kina na vosa oqo “Masulaka na veivuke” ke
se sega ni tiko e na papa ni volavola.
Mo dusimaka talega ni da sa tuberi e na sala oqo me da vukei kina e na noda masu.
Wilika Momani 9:28.
• E da dusimaki vakacava mai na tikina oqo me baleta na noda masu me da vorata kina
na veitemaki? (Taroga “e na yalodina me kakua ni rawai kemudou na vere.”) Kuria
“Yatedei mo kakua ni guce” ki na papa ni volavola.
Sa yalataka o Tamada Vakalomalagi ni na vukei keda e na dua tale na sala. Wilika 1
Korinica 10:13.
• Na cava e yalataki eke?
Mo vukei ira na goneyalewa me ra kila ni kevaka era gugumatua e na nodra levea ka
vorata na veitemaki, e na tokoni ira o Tamada Vakalomalagi.
Taurivaki ni Lesoni
Mo dusimaka me ra muria na veika era vakasalataki tiko kina ka volai tu e na papa ni
volavola, ka dau nanuma tiko na yalayala ka tukuni tu e na 1 Korinica 10:13.

Na Nona Lesu Mai
INAKI NI LESONI Me ra kila o ira na goneyalewa yadudua na nodra icolacola na nodra tabatamata me ra
vakarautaka na Nona Lesu Mai.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 16, Na Nona Lesu Mai (62562), ka tiko e na daku ni ivola oqo.
Lesoni
29
2. Mo kauta rawa tiko mai e vica na ivola ni serenilotu.
3. Me qai digitaki: Me vakarautaki e dua na vevalevu ni Vunau kei na Veiyalayalati 87:8.
4. Me caka vakamatau na kadi (card) ka volai tu kina na vosa ni Vunau kei na
Veiyalayalati 87:8 me baleti ira na goneyalewa yadudua, se dua na vosa cavuti lekaleka
o sa digitaka mai na lesoni oqo.
5. Digitaki ira rawa na goneyalewa me vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Mo tekivu mai na nomu vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni ra sa dau veiliutaki ki
na vuqa na lewe ivuravura o ira na tui kei na ranadi, me vaka e volai tu e na kena
itukutuku. Eso vei ira na tui kei na ranadi oqo era veiliutaki vakadodonu vei ira na lewe
ni nodra matanitu. Ka so era veiliutaki vakatawadodonu, ka ra taurivaka na nodra
kaukauwa me ra vakasaurarataki ira kina na nodra tamata. Era sega ni veiganiti o ira na
iliuliu oqo kei na nodra yalodina na lewe ni vanua.
iYaloyalo Mo tukuna vei ira na goneyalewa ni sa waraka tiko mai o ira na tamata yalododonu e na
veivanua kecega na nona vakatikori vakatui e dua ka kilikili me vakatokai na “Nodra Tui
na Tui.”
Mo vakaraitaka na kena iyaloyalo na iVakabula. Mo vakamacalataka ni nodra tabatamata
oqo na goneyalewa e vakatokai tu me “tabatamata vakaturaga” e na vuku ni nodra sa
vakaivotavota kina o ira era gugumatua ka ra na vakarautaka na vuravura ki na nona lesu
mai na iVakabula.
Papa ni volavola
kei na veivosaki
Mo kerei ira na goneyalewa me ra cavuta eso na ivakarau ka rawa ni ra vakamacalataki
kina o ira na lewe ni tabatamata vakaturaga, ka nodra tui o Jisu Karisito. Mo tuvana na
vosa eso oqori e na papa ni volavola ka qai veivosaki kina vakalekaleka:
digitaki samaki
bula dodonu reki
mamarau yalo qaqa
kilikili cecere
savasava dauloloma
gugumatua dina
vakatarai kaukauwa
131

Vosa cavuti Me dua na lewe ni kalasi me wilika na vosa cavuti oqo, ka tau vei ira na itabagone e na Lotu:
“Kemuni na noqu itokani, o ni tabatamata vakaturaga. O ni a maroroi tu mo ni qai cadra
mai ki vuravura e na gauna oqo me baleta e dua na itavi bibi. E sega ni vica wale ga vei
kemuni, oi kemuni taucoko sara. E so tu na ka o ni na gadreva ka na sega ni dua tale e na
gadreva vakavinaka me vakataki kemuni. Kevaka o ni na vakaliuci Koya, au
vakadinadinataka ni na tomani iko tiko o Tamada Vakalomalagi e na nomu ilakolako e na
bula oqo ka mo kila vinaka kina na nomu ilesilesi e vuravura oqo” (H. Burke Petersen,
“Your Life Has a Purpose,” New Era, Me 1979, t. 5).
Me Vakarau tu o Vuravura Kina Nona Lesu Mai na iVakabula
Me vakaraitaka Mo dusimaka ni o ira ga era bula dodonu era namaka tiko e na yalomarau na lesu tale
o qasenivuli
mai ni Turaga. E isolisoli levu me da okati vata kei ira era na vakarautaka na vuravura ki
na nona lesu tale mai. Mo vakamacalataka ni na vuqa sara na ivakatakilakila kei na veika
e yaco ni se bera mada na lesu mai ni Turaga e na nona iukuuku. Era sa okati tiko kina na
veika sa yaco oti, so na ka sa yaco tiko oqo, kei na kena e se bera tiko ni yaco me vaka era
dusimaka tiko mai na parofita e na gauna e liu kei ira na parofita edaidai.
Veivosaki • Na cava mada me sa na yaco e vuravura ni bera ni lesu tale mai na iVakabula?
Era okati kina na ivakatakilakila kei na parofisai eso oqo: na nona lesi o Josefa Simici na
Parofita, na lasika mai ni iVola i Momani, na vakalesui mai ni matabete kei na Lotu, na
vakalesui mai ni cakacaka tabu eso e na vale tabu kei na kena e qarava na matabete, na
vunautaki ni kosipeli ki vuravura taucoko, na nodra vakarusai na ivalavala ca, kei na nodra
vakabulai na yalododonu. (Mo nanuma tiko: Me kakua ni tauri vakabibi na ivakatakilakila
eso ni lesu mai ni Turaga. Era sa vakaraitaki tiko vakamatata e na so tale na lesoni.)
Me vakaraitaka Mo vakaraitaka ni gadrevi vakabibi e na kena yaco oti kei na kena vakayacori tale mai
o qasenivuli
muri ni bera na Nona Lesu Mai, me donuya tiko e dua na tabatamata yalododonu. (Mo
nanuma tiko: Ke vakaibalebaletaki na tabagauna me vaka era dau rogoca tu—me dua ga
na gauna lekaleka, me tiko mai na tolusagavulu ki na vasagavulu na yabaki na kena
dede—e rawa ni ra nanuma cala na goneyalewa ni da sa rawa ni vatavatairalagotaka na
gauna e na lesu mai kina na iVakabula. Mo dusimaka ni dau cavuti na gauna me vica na
kena ibalebale vakagauna, me wiliki kina e duanaudolu na yabaki. [Raica Bruce R.
McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. (Salt Lake City: Bookcraft, 1966), t. 310.]) E icolacola
ni lewe ni Lotu yadudua me ra vakarautaka na noda vuravura e na nona lesu mai na
Turaga, mai na nodra ivalavala dodonu ka qaravi itavi vagumatua kei na yalodina. Me ra
tu o ira na Yalo dodonu ka ra yalodina me ra ciqoma ka vakayacora na ivakaro ni Turaga,
me ra tabatamata dina ka cakacaka vakadodonu me rawa ni toso kina ki liu na matanitu
ni Kalou e vuravura.
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo:
“Ni na lesu mai, e na lako mai me vaka e Tui lagilagi ka vakaiukuuku. . . .
“ . . . E a sa nodra icolacola tu ga mai na nona tamata me ra tauyavutaka na nona
matanitu. Ka sa nuitaki vei keda me da tauyavutaki Saioni—e sega ni se nona Saioni na
Turaga, na ivakarau ga ni bula vakalotu, vakaitikotiko, kei na kena vakaiyautaki, me
idusidusi ki na veimatanitu. (V&V 64:42.) Me da yavutaki tu e na tabagauna ni Yalo
dodonu ka sa nanamaki tu me ra vakatikora na nodra Tui. ‘Ia mo dou tudei e na vanua tabu
ka kakua ni yavalati rawa, me yacova na siga sa lako mai kina na Turaga’” (Courtney Lassetter,
“When He Comes Again,” Ensign, Jiune 1976, t. 68–70).
Veivosaki e na
vosa ni Kalou
132
Mo vakaraitaka na pepalevu ni Vunau kei na Veiyalayalati 87:8.
• Na cava na kena ibalebale me da “tudei e na vanua tabu ka kakua ni yavalati rawa”?
Ni ra sa soli vakasama oti kina o ira na goneyalewa, me ra qai vakatakilakilataka na
tikiniivola oqo e na nodra ivola tabu.

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Lesoni 29
Sa Digitaki na Tabatamata Oqo Me Veivuke Kina Lesu Tale Mai ni iVakabula
Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa ni dua na isolisoli bibi na noda okati tu e na
tabagauna namaki. Era a nanamaki tu mai kina o ira na parofita e na gauna mai liu e na
kena vakalesui mai na kosipeli ka na vunautaki ki na veimatanitu kecega, me vakarautaki
tale ga kina na nona lesu tale mai na iVakabula.
Veivosaki • Me da qarauna vakacava na noda okati vata tiko kei ira na yalododonu ka ra
vakavakarautaka tiko na lesu tale mai ni iVakabula?
• Na cava na vuna kei na sala cava, me da taqomaki keda kina mai na ituvaki kei
vuravura ka wavoliti keda tu oqo.
Vosa cavuti Mo taurivaka taucoko na vosa cavuti eso oqo, se na kena ga o digitaka, me umani vata
kina na itavi ni “tabatamata ka cadra tiko mai.” E rawa ni o kerei ira na lewe ni kalasi me
ra wilika e cakena itukutuku eso ka vakamacalataka na ibole kei na icolacola ni noda
gauna ka me vakayacori kina na gagadre ni Turaga e na vukudra na itabagone ni Lotu.
1. “Oqo e duatani sara na tabagauna mai na kena eso tale. Sa lewa tu na Turaga kina
tabagauna oqo—ni se bera ni a buli mai o vuravura—ni na yaco na veisiga mai muri, sa
na tauyavutaka kina na Kalou kei lomalagi e dua na matanitu ka na sega ni vakarusai
se soli tani vei ira na tamata tani” (Wilford Woodruff, Discourses of Wilford Woodruff, sel.
G. Homer Durham [Salt Lake City: Bookcraft, 1946], t. 145).
“Sa digitaka na Turaga e dua na iwiliwili vakarauta ni yalosavasava, me ra qai donuya
mai na veisiga mai muri, me ra tauyavutaka, tara cake ka taqomaka na Matanitu ni
Kalou e vuravura.” (Wilford Woodruff, me vaka e cavuti e na Our Lineage [lewe ni vuli
ki na ituvatuva kawa, 1933], tikina e 1, t. 4).
2. “O ni sega ni okati mo ni cauravou se goneyalewa wale ga. O ni yalo savasava, ka vuqa
vei kemuni era vakamareqeti tu mai na 6,000 na yabaki sa oti mo ni qai lasika mai e na
gauna oqo, ni sa tarabi sara na veitemaki, na icolacola, ka na cecere sara na veika me rawa.
“ . . . Keimami masulaka ni o ni sa na vakarau tu ki na cola ivua ni veiliutaki. . . . .
“ . . . Au masulaka ni o—kemuni na itabagone lewe ni tabagauna ka cadra tiko mai—ni
o ni na vakamareqeta na nomuni vakasama, me savasava ka vakagalalataki tu mai na
dukadukali kei vuravura, mo ni na tudei tu ka savasava me colati kina na matanitu ni
Kalou me qaqa kina e na kena vakarautaki na nona lesu tale mai na iVakabula” (Ezra
Taft Benson, mai na Conference Report, Okotova 1977, t. 43, 46–47; se Ensign, Noveba
1977, t. 30, 32).
3. “Sa solia mai kina na tabagauna oqo na Turaga, ka ra lewena mai o ira na itabagone
uasivi era na sega ni tagane se yalewa me ra na vakadrukai. . . .
“Mo ni nanuma tiko, oi kemuni na noqu itokani gone, mo ni na momoqaqa ka
kaukauwa vinaka tu. Mo bula vakarautaka vinaka tu na veisisivi. Ni virikotora tiko na
nomu ivakarau, bula dodonu, kei na ivakavuvuli ni dina me nomu bikeni tiko e na
gauna butobuto ka sa roro tiko mai. . . .
“Na qaqa mai muri, e na taukena o ira na savasava ka dau dina tu ga e na ivakavuvuli
kei na idusidusi ni iVakavuvuli” (Vaughn J. Featherstone, “These Are Not Men to Be
Conquered,” New Era, Epereli 1980, t. 5).
4. “Kemuni na wekaqu, e sega ni vakacalaka na nomuni sucu mai eke e na gauna oqo. O
ni tiko eke ni sa gadreva na Turaga mo ni tiko kina. . . .
“ . . . E gadrevi na yalewa qaqa, o ira na yalewa era na bula savasava tikoga ni ra
vakanadakuya na bula oqori o ira e yasadra, na yalewa me tauyavutaka na vuvale me
tiki lomalagi ka na maroroi kina na lewenivale ka vakamareqeti kina o ira na gonelalai e
na loloma kei na veimaroroi mai vei tinadra, na yalewa era na vakanadakuya na ivalavala
vakasisila eso—sega wale ga ni o ira na yalewa uabula cake, o ira tale ga na goneyalewa,
me ra galele tikoga ki na nodra vakavinakataki ira, me ra saga vagumatua me ra uasivi
cake tiko ga, ka dau vakarokorokotaka na iliuliu e vale kei na vakaitutu e na matabete.
Ni sa tubucake tiko na Lotu, e na gadrevi vakalevu sara o ira na yalewa me ra mai
veiliutaki, me ra lewe levu mai o ira na yalewa era na doudou me ra tukuna na nodra
ivakadinadina me baleti Jisu Karisito, o ira na yalewa era na dau masu ka vulica na vosa
133

ni Kalou me ra kila rawa kina na veika e gadreva vei ira na Turaga, ka me ra na dau
digidigi vakadodonu e na veigauna ka dau laiva na nodra bula e na qeteqete ni liga ni
Turaga” (Betty E. Brown, mai na Conference Report, Yasayasa Melbourne e Australia,
Feperuari, 1976, t. 29).
5. “Oi kemuni na noda itabagone e na gauna edaidai, o ni sa maliwai ira na yalo savasava
ka sa vakatuburi mai ki vuravura e na veitaba gauna e liu e vuravura. Mo ni
vakarautaka na itutu vakaveiliutaki e na gauna uasivi o ya e na yabaki udolu nei
Karisito, ni na mai dabeca kina o Koya na nona idabedabe vakaTui ni Tui ka nodra
Turaga na Turaga” (Harold B. Lee, Happiness through Faith in Jesus Christ [na ivola
vakarau ni lotuvakavuvale, 1977-78], t. 34, 39)
Tikidua veisoliyaki Mo solia vei ira na goneyalewa yadudua na tikiniveva se kadi o sa vakarautaka mai ka
lewena tu na vosa me ra vakananuma tiko kina na nodra icolacola vakaturaga. Mo kerei
koya me qai biuta tiko e na dua na vanua ka me rawa ni raica lesu tiko vakawasoma.
iTinitini
Serenilotu Lagati se ra wilika taucoko na qaqa ni sere “Come, O Thou King of Kings, (Hymns, n. 59).
134

Veiqaravi
INAKI NI LESONI Me ra kune marau mai na nodra veiqaravi o ira na goneyalewa yadudua.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki mai e rua na iyaya ni cakacaka, se kena iyaloyalo, me vaka na itukituki,
ivaro, na reki, isivi, se na ivavaqata ni sukuru.
2. Vola tiko “Dou ia tikoga na veivuke ni veilomani” (Kalatia 5:13) me tikina volai ka me
taurivaki e na lesoni oqo.
Lesoni
30
3. Ni se bera na lesoni, mo veivosaki mada kei iratou na veiliutaki e na kalasi me baleta na
ibalebale ni veiqaravi, kei na sala eso era na vakaitavi rawa kina o ira na lewe ni kalasi,
me ra qarava yadudua se vakaisoqosoqo. Ni sa na laki cava na gauna ni kalasi, era na
vinakata beka na goneyalewa me ra lewa e dua na itavi veiqaravi me ra cakava
yadudua se me ra qarava vata vakaisoqosoqo.
4. Mo kerei iratou e va na goneyalewa me ratou vakarautaka na idusidusi eso ni veiqaravi
mai na itukutuku ni nodratou bula e va na parofita (e rawa ni kunei e na ikarua ni
wasewase e na lesoni oqo).
5. Digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada: iYaya ni Cakacaka ni Turaga
Vakaraitaka Mo vakaraitaka na iyaya ni cakacaka, se kena iyaloyalo.
• E na taurivaki vakacava na iyaya eso oqo?
Mo dusimaka ni veitalia ga na inaki ni iyaya eso oqori, e rawa walega ni ra vakayagataki
mai na liga ni tamata.
Vosa cavuti kei
na veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuli
iTalanoa kei
na veivosaki
E vakamacalataka o Elder Marion D. Hanks na veimataqali iyaya ka dau taurivaka o
Tamada Vakalomalagi.
“E tukuna na Turaga ni vakamacalataki ira tiko na Nona dauveiqaravi, ‘Raica au na
vakaukauwataka na ligadra.’ [V&V 35:14.] O bau dau vakasamataka tu na veika oqo? Vei au
mada ga, e dua oqo na veivakacolati bibi ka matata ka’u rawa ni kunea e na ivolatukutuku
vakamareqeti, se e na dua tale na itukutuku. E kaya na Turaga ni na taurivaka na ligaqu oqo
ka me vakaukauwataka. Ka na taurivaka na iyaya eso oqo, na noqu vakasama, na yamequ,
na ligaqu, na yavaqu, kei na bausi oqo, me vakayagataka me baleti au. Ia me baleti iko, e
na taurivaka na Turaga na ligamu, na nomu iyau, na nomu kila ka, na yamemu, kei na
nomu igu” (Service, Brigham Young University Speeches of the Year [Provo, 15 Okotova
1958], t. 3).
• Na cava e kena ibalebale vei iko na veika e tukuni oqo?
Era Sa iDusidusi na Noda Parofita e na Veiqaravi Dina
Era sa idusidusi ka ra sa kacivi mai vei Tamada Vakalomalagi o ira na parofita me ra
liutaka na Lotu, ka dau vakatavulici ira na tamata, me ra dauveiqaravi e na kena yalodina
ni ra sa isuwai ni cakacaka ni Turaga. Me ra veiwasei e na gauna oqo o ira na goneyalewa
ka ra sa digitaki oti tu, e na italanoa eso oqo vei ira na lewe ni kalasi.
Josefa Simici
“E vola kina o Mercy R. Thompson, e dua na marama ka kilai koya vinaka na parofita
Josefa, “Au na sega ni guilecava rawa na loloma dina e dau vakavatukanataka kei na nona
135

136
dauveivukei vakaveitacini vei au, kei na luvequ ka sa sega tu ni vakatamani. Ni keitou vodo
vata tiko, o koya kei Ema na watina, e dau laki tao na neitou ilakolako e na so na gauna
me laki betia ga mai na senikau ni veibuca ka me qai mai solia vei noqu goneyalewa”
(“Recollections of Prophet Joseph Smith,” Juvenile Instructor, 1 Jiulai 1892, t. 399).
• Na ituvaki cava ni vakanananu e vakavatukanataka o Josefa Simici e na nona
vakayacora na veika oqo?
George Albert Smith
“E laki veikilai o Peresitedi [George Albert] Smith kei na dua na turaga mai Napa, e
California, e na loma ni sitimanivanua ka cici maliwa tiko e Salt Lake City kei San Francisco.”
Rau veitalanoa vinaka sara na turaga e rua oqo, ka rau laki veivolavolai e muri ni rau sa
laki sobu mai na sitimanivanua.
“Dua na gauna ki muri, e qai laki vaqaqa voli e lomana o Peresitedi Smith ni sa sega ni
taura e dua na ivola mai vei John Delaney.” Ni qai laki vakataroga, e qai kila o Peresitedi
Smith ni sa curu tu e valenibula o Mr. Delaney. “Sa qai dau vakadewataka yani o Peresitedi
Smith na nona itukutuku ni vakanuinui vinaka ka me veivakayalokaukauwataki kina, ka
dusimaka talega vei Mr. Delaney ni na rairai taleitaka na kakaburaki ni Tabernacle Choir e
na veimataka ni Siga Tabu.” E a vakarorogo dina o Mr. Delaney, ka vakavu yalovinaka
sara vua. Ka qai volavola lesu tale mai vei Peresitedi Smith me vakavinavinaka vua, ka me
tukuna tale ga ni na “nuitaka tiko me ratou lagata na matasere na nona serenilotu
taleitaki, “The Lord’s Prayer’ . . . Sa qai kurabuitaka dina sara ni qai rogoca ni ratou lagata
mai na matasere na nona sere oqo e na Siga Tabu ka tarava. Mo vakasamataka mada na
marau levu nei Mr. Delaney, na kena tamela mai na ivakatagi rogovinaka e na itekitekivu
ni sere” ka sa laki veivosakitaka na kena lagati mai o koya na nona itokani vinaka”(Raica
Edith Smith Elliot, “The Joy of Serving Humanity,” Instructor, Noveba 1966, t. 427).
• Na cava o rawa ni vulica mai na ivakarau nei Peresitedi Smith me baleta na veiqaravi
vei ira na tani?
Joseph Fielding Smith
“E a lesi o Joseph Fielding Smith me lewena na Matabose ni Tinikarua na i Apositolo ni se
qai yabaki tolusagavulukava. Ka qai veilakoyaki vakacakacaka e na veiyasa ivuravura ka ra
kilai koya vinaka o ira na lewenilotu e na veivanua kecega. Ia e sa tudei tu ga na nanuma
nei watina me baleti koya na turaga cecere oqo:
“Na turaga yalovinaka, watiqu daulomani ka itubutubu ka vakanuinuitaka tu ga e na
nona bula na nodra tiko marau na lewe ni nona vuvale. E sega sara ni dau nanuma na
veika e baleti koya ga e na nona vakayacora na veika oqori. Me dau laki vakamocera kina
na gone ka dau masa voli, dau tukuni vei ira na gone, ka sega ni dau kauwaitaka na nona
oca tu se osooso, me laki tiko tikivi koya na gone ka gadreva tiko na veivuke vakavuli me
yacova yani na bogi levu, se mai na matakacaca sara. Ni tiko na tauvimate e vale, au dau
raica kina ni laki tiko o koya na turaga oqo, me laki wanonovi koya tiko ka malumalumu
tu, me dau veiqaravi vua” (Ethel Smith, ka cavuti e na Bryant S. Hinckley, “Joseph
Fielding Smith,” Improvement Era, Jiune 1932, t. 459).
• Na cava e dau vakayacora o Peresitedi Joseph Fielding Smith me vakavatukanataki kina
na nona loloma vei ira na lewe ni nona vuvale?
• Na cava o rawa ni vulica mai na idusidusi nei Peresitedi Smith me baleta na nomu
veiqaravi vei ira e na nomu vuvale?
Spencer W. Kimball
E qai talanoataka oqo o Elder Boyd K. Packer me baleti Peresitedi Spencer W. Kimball:
“O ira kece sara na nona itokani o Peresitedi Kimball kei na nona ilawalawa era kila ni sega
ni dau tu vakamalua. E dau nuiqawaqawataka vakalevu na kena dau vakayacori na ka.
“Au a siviti rau [o Peresitedi kei Sister Kimball] e gaunisala e na dua na gauna me volekata
yani na iyalayala ni vanua e Idaho, ka rau gole tiko ki na dua na lotuvakayabaki ki na vualiku
ni vanua. E vakaumotoka tiko o Sister Kimball, ka toka e na nona idabedabe mai muri o
Peresitedi Kimball, ka me tava toka ga e sagana na nona taipa, ka tasau tu vua na drauniveva
eso, ka kunea eke e dua na gauna vinaka me cakacaka kina, me cakava e so tale na ka me ra
vukei kina eso” (“Peresitedi Spencer W. Kimball: No Ordinary Man,” Ensign, Maji 1974, t. 6).
• E vakavatukanataka vakacava na nona loloma vei ira na lewenilotu?

Vosa cavuti kei
na veivosaki
Lesoni 30
• Na sala cava e dau veiqaravi kina o Sister Kimball?
• E veivakalougatataki vakacava ki na nomu bula e na gauna oqo na nona cakacaka na
Peresitedi ni Lotu?
• Na cava o rawa ni vulica me baleta na veiqaravi e na Lotu mai na veika e sotava o
Peresitedi Kimball?
E rawa ni da vakadadamuri ira na parofita e na nodra veiqaravi. Me kaya kina o Spencer
W. Kimball: “E dau raici keda ka wanonovi keda voli na Kalou. Ia e dau qai vukei keda e
na veika eda gadreva mai na ligana e dua tale, ka sa bibi sara kina me da dau veivukei. Ka
sa tautaunaki tu e na Vunau kei na Veiyalayalati na kena bibi me da ‘vukei ira na
malumalumu, vakaukauwataka na liga sa wadamele, kei na duru sa malumalumu.’ (V&V
81:5.) Ka na vakawasoma na noda cakava na veika lalai me da veitokoni kina se me qaravi
rawa kina e dua na itavi—e na qai laki vakaitamera na kena yaga na veika lalai eda
vakayacora oqori e na kena qaravi tiko vakadodonu” (“There Is Purpose in Life,” New Era,
Sepiteba 1974, t. 5).
Mo vakamacalataka ni veika lalai e tukuni tiko oqori e okati kina na veika rawarawa eso
ka rawa ni vakayacori e veisiga. E dusimaka o Peresitedi Kimball, ka vakavatukanataki
mai na nodra ivakarau ni bula na parofita, ni na yaga sara vakawasoma ki na nodra bula
eso na veika lalai eso eda veivukei kina. Mai na veiqaravi ga, era sa na okati kina na
tamata kecega me ra isuwai ni cakacaka nei Tamada Vakalomalagi.
E Bibi Na iNaki Me Vaka ga na Veiqaravi
Tikina volai Mo vakabira na tikina volai “Dou ia tikoga na veivuke ni veilomani.”
iTalanoa E kunei e na italanoa oqo na sala era iyaya vinaka kina ni veiqaravi e dua na ilawalawa
goneyalewa:
E a sucu mai o Kara ka mavoa tu na nona vakasama, ka ra sa vakanuinui vinaka tiko e na
kena vinaka cakena nona bula mai na nodratou veivuke e vica na goneyalewa. Ni a sega
ni kunei vei Kara e dua na leqa mai na nona se qai vula vica ga. Ka qai vakamalua na
nodrau siqema tiko mai o irau na nona itubutubu ni sega ni yalomatua cake tiko me
vakataki iratou na ganena qase kei na tacina e na nodratou se gone mai. Ni rau qai kila na
nona itubutubu ni sa mavoa tu na nona vakasama, rau sa yalo rarawa sara kina vakalevu.
Ia, era qai veivakayalokaukauwataki o ira na vuniwai. E na rawa ni vakayacora e vuqa na
ka o Kara kevaka e dua e galala me vukei koya.
Rau dau tovolea na itubutubu nei Kara me rau vukei koya tiko, ia eratou gadreva talega o
iratou na luvedrau, na nodrau veivuke. Ni ra rogoca o ira na goneyalewa e na nodratou
tabana levu na leqa e donuya tiko o Kara, era sa galele mai me ra veivuke. E na sereki ni
vuli e na vulaikatakata, era sa tuvana na goneyalewa me ra veisosomitaki e na mataka kei
na yakavi me ra laki veitomani kaya tiko me dua na aua. Ni ra se qai gadreva yani me ra
veivuke o ira na goneyalewa, sa wadamele sara tu ga na nave ni yagoi Kara me rawa ni
tokona tiko na nona veigoleyaki. Ka qai vakamacalataka o tinana, “Era veivukei sara na
goneyalewa e na kena buli cakena masela ka sa qai laurai tu vua e na gauna oqo. E tovolea
sara me veiqasiyaki, ka qai qasi vakalevu mai na nodra saga tiko ga vagumatua. Ka sa gadrevi
tiko ga e veigauna me masi vakalevu, ka me vakayalokaukauwataki mai na leqa ka donuya tu.
“‘Ka qai vakasalataka o vuniwai me laki vakayagataka na ililili rikati me rawa ni
momoqaqa cake kina na masela ni yavana. E gadreva vakalevu e na gauna e rikarika tiko
kina oqo e na mataka kei na yakavi me vakamarautaki tiko. Ka ra qai vakaqitori koya voli
o ira na goneyalewa me yavavala tiko ga kina.’”
Ni sa laki tekivu tale na vuli e na vulaitubutubu, eratou se veivuke tikoga e lewelima na
goneyalewa, me dua na Laurel ka lewe va na Mia Maids. Ratou sa qai digia na goneyalewa
yadudua e dua na siga me ratou mai tiko kina kei Kara me dua na aua. Mai na nodratou
veiqaravi o iratou na goneyalewa, sa qai laki rawata o Kara na veika ka a sega ni rawata,
se me a laki rawata beka vakavinaka ni oti e dua na gauna balavu.
Me kaya kina o tinai Kara, “Sa dua na ka na nodratou lomadina na goneyalewa. Eratou
vakataubaletaki koya, wilivola vua, veiqitori e na veiruku ni kau, se me ratou nona itokani
voli ga. Sa dau vakanamata tu o Kara e na nodratou veisiko mai e na veisiga o iratou na
goneyalewa. E qai lakolako ni sa laki yabaki rua veimama, ni oti ga e dua na yabaki mai
na nodratou qarava na nodratou ogaoga na goneyalewa me baleti koya.’”
137

Ka qai vakamacalataka o tinai Kara, mai na nodratou galele na goneyalewa vei Kara e na
nodrau vakaqitori koya, veitalanoa vata, roqoti koya, ka vakaukauwa yago vua, e bibi
dina sara ni ratou taleitaki koya ka lomani koya. (Raica “Young Women’s Loving Service,”
Church News, 27 Noveba 1976, t. 8, 13).
Veivosaki Lesuva tale na tikina volai ka taroga vei ira:
• Na cava o ni nanuma ni ibalebale ni vosa nei Paula na i Apositolo e na nona kaya, “Dou
ia tiko ga na veivuke ni veilomani?”
• Era vakavatukanataka vakacava na goneyalewa na nodra loloma vei Kara kei irau na
nona itubutubu?
• Na mataqali vakacacabo cava era vakayacora na goneyalewa me rawa kina ni ra
veivuke e na veilomani vei Kara?
• Me vakacava na noda itovo ni vakanananu ni da solia na noda veivuke ni veilomani?
Vosa ni Kalou Me saumi vei ira na taro oqo, kerea e dua na goneyalewa me wilika 2 Korinica 9:7.
Vosa cavuti kei
na veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuli
E Rawa ni ra Kunea na Goneyalewa Yadudua na Marau e na Nodra Vakaitavi e Veisiga e
na Veivukei ni Veilomani
Mo kerei ira na lewe ni kalasi me ra rogoca na veika era tusanaka o ira na goneyalewa e
na veika era qarava vei Kara e na veivuke ni veilomani:
“‘E dau vakayalovinakataki au na noqu sa veivuke vua e dua. Au a sega sara ni vakabauta
ni keitou se qai tekivu ni na lako rawa tale o Kara. Me’u dau nanuma tiko ke a yaco vei au
na veika e donuya tu, ka’u qai tovolea me’u vakasamataka na veika e na gadreva. O koya
beka oqori na vuna au sa vinakata sara kina vakalevu me’u vukei koya me lako rawa tale.’”
“E dua [tale na goneyalewa] e qai kunei na kena taleitaki duadua me raica na nona
marautaka o Kara na veika vou e yaco tiko vua. ‘Au kila ni sa taurivaka dina vakavinaka
na gauna keitou vakayagataka vua,’ e kaya kina” (“Young Women’s Loving Service,” t. 13).
Ke so na goneyalewa e via veiwasei me baleta e dua na ka vakaoqo era sa donuya mai,
qai vakauqeti ira me ra vakayacora e na gauna oqo.
• E saumi vakacava vei keda na noda veivuke ni veilomani?
• Ke dua e sega ni vakavinavinakataki iko, me baleta beka ni sega ni kauwai kina veika o
vakayacora e na loloma, se sega beka ni kila ni o a vakayacora, mo na goleva beka
vakaevei? (Mo vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni sega ni dodonu me ra galeleta na
vakavinavinakataki se vakacerecerei ni ra veivuke ni veilomani.)
Mo vakaraitaka tale vei ira na goneyalewa na vosa nei Peresitedi Spencer W. Kimball, “Ka
na vakawasoma na noda cakava na veika lalai me da veitokoni kina se me qaravi rawa
kina e dua na itavi—e na qai laki vakaitamera na kena yaga na veika lalai eda vakayacora
oqori e na kena qaravi tiko vakadodonu.”
Veivosaki • Mo okati iko vakacava mo “iyaya ni cakacaka” ni Tamada Vakalomalagi e na nomu
bula tiko?
• Mo dau veivuke vakacava e na veilomani vei iratou na nomu lewenivale, na nomu
icaba, kei ira kecega o na sotavi ira?
• Me vakavure marau vakacava vei iko na veivuke ni veilomani o na vakayacora oqo?
Mo solia vei ira na goneyalewa e so na gauna me ra qai sauma mai na taro. Ka qai solia
vei ira me ra veivosakitaka na nodra vakasama. O rawa ni na vakalasikata eso na veivuke
me vaka na wilivola vei ira na ganedra se tacidra gone, na mata mamarau se vosa vinaka
vua e tiko tikivi koya, se mo talai mai vua e dua e vale se tiko tikivi iko.
Me vakaraitaka o
peresitedi ni kalasi
138
Taurivaki ni Lesoni
Mo vakauqeti ira na goneyalewa me ra vakatutukataka tiko na veivuke ni veilomani me
ra vakayacora se me ra liga ni loloma vua e dua, ke ra se sega ni se navuca oti tu.
Mo solia e dua na gauna vua na peresitedi ni kalasi me veivosaki kina kei ira na lewe ni
kalasi me baleta na veivuke ni veilomani me ra na vakaitavi kina. Mo solia me ra digia na
veika era vakanamatataka ka qai vakalewena tiko e na nodra ivola ni vula ni kalasi.

Na Bula E na Savasava
IVAKAMACALA
TAUMADA
Me kila o qasenivuli Sa veituberi na Turaga mai na vosa ni Kalou kei na nodra vosa na parofita, me baleta na
nona ivakatagedegede ni bula savasava e na veitabagauna. Ni sa mai kasauru na itovo ni
bula e vuravura mai vei ira era maliwai keda tu, sa mai veiyawaki sara kina na
ivakatagedegede ni Turaga kei na veika e vakayacori tu. E kilikili gona me da kila tiko na
ivakatagedegede ni Turaga me rawa kina vei keda me da qai vakamuria vinaka.
E na nomu veituberi tiko mai na lesoni eso e na iwasewase ni ivola oqo, mo dau qarauna
vakavinaka me ra tuberi na goneyalewa e na ivakatagedegede ni Turaga e na sala e
rakorako, ka veisotari kei na nodra yabaki ni bula me lako vata kei na veika e tiko me
lewe ni lesoni.
E gadrevi vakabibi ekena kena vakaliuci tiko na veituberi ni Yalo Tabu e na veika o
veivakatavulici kina, e na kena ivalavala ni veivakavulici, kei na kena gauna e veiganiti.
Me okati ga e na veivosaki na veika era sa vakalasikata na parofita ka sa tu e na ivola.
Me taurivaki na iyaloyalo yavala ka yacana Morality for Youth, ka iwasewase ni vidio
Come Unto Me (53146) me itekitekivu se itinitini vinaka ni veilesoni ka tiko e na
iwasewase ni ivola oqo. Keitou sa kerea ga me vakaraitaki na iwasewase ni yaloyalo oqo
me tekivu se tini kina na lesoni e na iwasewase oqo. E sega soti ni levu na gauna me
veivosakitaki tale kina na iwasewase ni iyaloyalo e na kena vakaraitaki oti, ia e rawa ga ni
qai wasei tani me dua ga na lesoni me vakaraitaki kina na iyaloyalo Morality for Youth ka
qai veivosakitaki.

Lesoni
31
INAKI NI LESONI Me ra vulica rawa kina na goneyalewa ni na vakavurea na nodra veiwekani vinaka kei ira
na cauravou na nodra veilasami vakailawalawa.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki na peni kau kei na drauniveva me baleti ira yadudua na lewe ni kalasi.
2. Kevaka e rawa, me vakarautaki na ilavelave ni vosa cavuti ka tiko e na ikarua ni
wasewase ni lesoni me ra na wilika e cake o ira na lewe ni kalasi. E rawa ni o wasea
vakatolu na vosa cavuti balavu nei Peresitedi Spencer W. Kimball.
Me kila o qasenivuli Mo wilika vakavinaka na iwasewase ni lesoni mo digidigi kina se mo goleva vakaitavi ka
tiko e na mua ni lesoni. Kevaka o nanuma mo taurivaka na mataveivosaki, mo se veilesi
rawa tu.
YAVU MATAU
NI LESONI E Rawa ni Vakacokotaka na Noda Vuli, Lewa-maqosa, iMoimoi Vakaveimaliwai na
Noda Goleva Vakailawalawa na Veika Eda Taleitaka
Mo wilika na vosa cavuti oqo mai vei iratou na Veiliutaki Taumada kei ira na Matabose ni
Lewe Tinikarua:
Vosa cavuti “‘Me lalawataki vakawasoma na nodra soqoni ni marau o ira na goneyalewa ni Mia
Maids kei ira na ivakavuvuli, me ra wili kina e koronivuli kei na isoqosoqo vakalotu, ka
rawa ni ra veilasamaki kina vakailawalawa. Ka me levei sara na veilasami vakayarua ga’”
(“Policies and Procedures,” New Era, Janueri 1971, t. 30).
E nona itatau oqo o Peresitedi Spencer W. Kimball vei ira na itabagone e na Lotu:
Vosa cavuti “Kemuni na wekaqu lomani na itabagone, e dodonu sara mo ni dau lewa maqosa. Ka ni
sega ni inaki walega ni bula na lasa kei na marau. E dodonu me qaravi vakabibi. Ka na
daumaka cake sara, e na nomu se tubu cake tiko, mo veigadivi ka veilasamaki vata voli
kei ira na cauravou kei na goneyalewa. Ni o sa tamata bula cake e na yabaki tini vakacaca,
e dodonu mo se veikilai tu ga vakararaba kei ira na goneyalewa kei na cauravou. Mo ni
qai gade vakayarua ga ni o ni sa yabaki 16, kevaka e yaco vakatotolo sara, se qase cake, ka
me lako vata kei na vakatulewa vinaka kei na digidigi vakayalomatua.
“Me vakayawaki tiko na veimaliwai vakaveivolekati me dua tale na gauna balavu, ni sa
na kaulotu tiko na cauravou e na gauna e yabaki 19 kina. Me musuki sara vakalevu na
veitaratara, ka me vakatabui sara vakabibi na veimaliwai ka na rawa ni vakavurea na
veidauci se veibutakoci. Me kua sara na veiyacovi e na taudaku ni vakamau”
(“Marriage–The Proper Way,” New Era, Feperueri 1976, t. 5).
Mo kerei ira na goneyalewa me ra lesuva tale na itovo rakorako ni veimaliwai
goneyalewa-cauravou ka sa vakarota o Peresitedi Kimball. O na rairai vinakata mo tuvana
na veika oqo e na papa ni volavola e na gauna era soli vakasama tiko mai kina.
• Na cava beka na vuna e vakarota kina o Peresitedi Kimball me levei na veilasami me
yacova ni ra sa sivia yani na yabaki tinikaono?
• Na cava beka na vuna e bibi kina vei keda me da vakamuria na ivakaro oqo?
Tomana na
vosa cavuti
140
Golevi Vakailawalawa: E
Yavu Vinaka ni Veilasami
“Me ra na vakavakarautaka taucoko tiko vakailavo na cauravou na nodra kaulotu ka me
ra vakagalalataki tu mai na veika eso e rawa ni vakaosoosotaka se vakataotaka na nodra
bula kilikili. Ni ra sa na suka mai na kaulotu, me ra qai loma galala me ra veikilai kina ka
veigadivi. Me qai laki vakamau sara e na vale tabu e na gauna e sa qai kunea kina na
goneyalewa bula kilikili ka rau veirauti vinaka. Ka rawa ni donumaki keda na kalougata e
vuqa kevaka eda lewa vinaka ka tosoya tiko na noda bula e na kena gauna dodonu ga:
me da veikilai vakaiyalayala, veilasami vakarauta ni veikilai, lakolako ni kaulotu, qai mai

veivosaki kina ki na vakawati, ka laki vakamau e na vale tabu ka goleva tiko na veika
vakavuli kei iratou na nona vuvale, ka qarava yani na nona cakacaka sa digia e na nona
bula. Ke tuvai tale vakatani, e na rawa ni sotava na veika dredre” (Spencer W. Kimball,
“Marriage–The Proper Way,” t. 5).
Era cavuti tiko e na vosa oqo o ira na cauravou. Tarogi ira na goneyalewa me ra
vakamacalataka na nodra okati talega kina.
• Na cava o rawa ni vakayacora rawa oqo mo na yalomatuataka kina na veilasami ni sa
oti na nomu yabaki tinikaono? (Me okati e na kena isau na veiwekani kei ira na cauravou,
goleva eso na cakacaka ko galeleta, rawata na itovo ni veimaliwai.)
• Na cava e bibi kina mo veimaliwai tiko kei ira na cauravou ka sega ni vakavu mai na
nomu dodomo?
• Na cava soti e yaga ni veilasami vakailawalawa vei ira na cauravou kei na goneyalewa?
O na gadreva beka mo tuvana na veika era sauma mai na goneyalewa e na papa ni
volavola. Mo qarauna me okati e na nodra sauma tiko mai na veika oqo: Mo vakadeitaka
na nodra veivakabauti vakai ira. Me ra kunea tale eso na ka talei ka rawa ni ra cakava se
vakaitavitaki ira kina. Era kila kina na veika era taleitaka o ira eso tale. Me ra
vakaitovotaki kina vakavinaka e na veitalanoa. Me ra vulica kina na veika e dodonu me
ra kila e na nodra veimaliwai tiko. Ni ra na taleitaka sara vakalevu mai na nodra lako voli
tiko vakailawalawa.
E Yavu Vinaka Kina Veimaliwai na Veilasami Vakailawalawa
Mo dusimaka ni ra sa vakarota vei ira na goneyalewa o ira na vakaitutu e na Lotu me ra
taurivaka na gauna ni se bera na nodra veilasami me ra vakavakarau kina, na gauna ni
nodra vakaitovotaki kina vakamarama.
Vosa cavuti “‘Ka’u okata kina na gauna oqo ni se bera yani na veilasami me vakalasikati kina ka
vakadeitaki “na nodra vakaitovotaki ira vakamarama.” Me tautauvata kina vakavinaka na
nodra marautaka na goneyalewa na nodra “vakaitovotaki vakamarama” kei na nodra sa
na yacova na veika era namaka mai.’ . . . [Na gauna oqori ni se bera na veilasami e gauna
vinaka] me vakarautaka kina na goneyalewa me veilasami vakailawalawa, me ra kune
marau, me ra yalomatua cake, ka me ra susugi cake tiko kina.
“‘E dau vakaoti gauna na wawa wale ga. . . . Ni vuqa sara na ka e rawa ni ra vakayacora na
goneyalewa ni ra wawa tiko kina [me ra veilasami ni ra sa yabaki tinikaono]. E rawa ni ra
dolele yani na goneyalewa me ra yalomatuataka na vanua era sa tiko kina oqo, me isosomi
ni tu wale ga e na nodra waraka tiko na siga ni mataka’” (Ruth H. Funk, me vaka e cavuta
o Gerry Avant, “Pre-dating Years: A Vital Season,’ Church News, 3 Tiseba 1977, t. 9).
Vosa cavuti “‘E vuqa sara na ka yaga e rawa ni vakayacora tiko e dua na goneyalewa me waraka tiko
kina na nodra na veilasami. Me vaka na nodra taleitaki ira yani na tamata ka tara cakena
nodra veiwekani kei ira na nodra icaba, ka na taleitaki sara vakalevu kevaka e na okata
vakakina ko koya na goneyalewa.
“‘Na goneyalewa ga ka sa lewe vuqa rawa tu na nona icaba era na galeleta yani vakalevu.
Ni sa vakateteya tiko yani na nona veiwekani, era na qai vauci tale ga kina eso tale. Ni se
sega tiko ni veilasami, e rawa ni veiwasei tiko kina e na veika e sa sotava mai,
vakaqaqacotaka tiko na nona vakanananu, ka marau tale ga.
“‘Kevaka sa nuiqawaqawa vakalevu e dua na goneyalewa me baleta na nona waraka tiko
na kena vakadonui vua me veilasami, me nanuma me talaucaka vua na Tamada
Vakalomalagi na veika e gadreva e na tikina oqo.’
“ . . . Na gauna ni vakavakarau e liu, ka yaga sara vakalevu vei ira, me kua ni laki
vakacavari koso ni ra sa veilasami yani. ‘Me dau lewa vakamatau o goneyalewa na nona
bula e na gauna oqo, me waraka tiko na gauna e na laki vakavatukanataki kina vua na
veilasamaki e donui koya me vakalasikati kina vakavinaka na ivakarau kei na itovo ni
bula e gadreva me taukena. . . .
“‘Me taurivaki vakavinaka na gauna e liu ni se bera ni ra veilasami, era na donuya kina
na goneyalewa na veika bibi eso ka na vukei ira me ra idusidusi vinaka sara vei ira era
bula tikivi koya.’
141

“E na vovodea sara na nona bula veimaliwai e muri e dua na goneyalewa ke sega na
gauna oqo me ra vakavakarau vinaka kina. ‘Ni sega na gauna ni vakavakacoko, e na sega
ni vakaiyaragitaki na goneyalewa e na icolacola eso me baleta na veilasami kei na nodra
veitotaki kei na veivakaukauwataki me baleti koya kei ira na wekana’” (Ardeth G. Kapp,
ka cavuta o Avant, Church News, 3 Tiseba 1977, t. 9, 14).
Vosa cavuti “E nodra ivakarau ga na itaba gone me ra goleva vakailawalawa na veika me ra qarava, ni
ra sega ni kauwai tu vakayalowai ki na veika tale eso, ka me maucokona kina na nodra
marau kei na veimaliwai. E na vakadeitaki tiko na nodra maroroi vakayago kei na nodra
maroroi e na ivakavuvuli ka ra sa tuberi kina ni ra veimaliwai tiko kei ira e levu na nodra
icaba. Ni a yaga sara vakalevu na nodra goleva vakailawalawa eso na ogaoga ni marau.”
Mo tarova mada ekena kena wiliki na vosa cavuti oqo mai vei Peresitedi Kimball, ka mo
kerei ira na goneyalewa me ra vakarogoca vakavinaka na ogaoga vakailawalawa ka
vakasala kina o Peresitedi Kimball.
Kevaka o sa vola tiko mai eso na yaga ni nodra qarava vakailawalawa na veika me baleti
ira, mo digia e dua na lewe ni kalasi me vakuria na veika e volai tu oqo ni wiliki tale na
vosa cavuti nei Peresitedi Kimball. Ke sega, me ra qai dui vola ga o ira na goneyalewa, ka
me ra qai lesuva tale vakaveitalanoa ni sa wiliki oti na vosa cavuti.
Tomana na
vosa cavuti
“E rawa ni yaco na veikilai e na soqoni vakalotu ni kubounibuka, me vakauqeti keda ka
vakatorocaketaka na vakasama. Ka na yaga sara na vakatakakana e tautuba me maqosa
cake kina na nodra itovo na itabagone ni ra veimaliwai ka me ra vakateteya tale ga na
nodra veikilai vakaicaba.
“E na torocakena kaukauwa ni yago kei na nodra cegu bula mai na nodra dau qito. Ka
rawa ni ra yalomatuataka yani na veika dredre eso kei na nodra dau vakadrukai kina se
dau qaqa, me tuberi ira me ra dau veinanumi, ka me ra dau qito vakavinaka ka veivosoti
vei ira era qito se sarasara. Ka na vakavinakataka na nodra kila na vakatovotovo me
baleta na drama, dau vosota, ka cuqena na veimaliwai kei na veilomani. Ni na vukei ira
na lagasere vata e na veika talega ka sa tukuni oti e cake, ka me vakamanoataka se
vakamalumutaka na yalodra ka me vakamamautaka na veika talei era dau goleva. . . .
“Era na kunea e na danisi vakarautaki vinaka na marau dina kei na gauna digitaki me ra
vakaveikilaitaki kina vakavinaka. Ka na sala talega ni nodra marau vakalevu. Ni ra tiko ka
danisi e na bogi oqo, e rawa kina ni ra veikilai ka veitalanoa kei ira eso era vakaitovo tu e
na veika talei ka na uasivi cake mai na kena e rawa ni kunei mai vua e dua ga. Me ra
wanono tiko eke o ira era danisi tiko ka nanuma vinaka me ra laki vakatulewa vinaka
kina, e na ivakarau taleitaki e tu vei ira, na veika cecere era sa rawata ka qai vakadutaitaka
na ka eso era kaukauwa kina. Na vakaicaba e vakauqeti vakaoqori e na yavu ni nomu
lewa maqosa me baleta na nomu digia tiko mai muri na nomu veilasami kei ira era sa
yalomatua ka donuya na kena yabaki ni bula dodonu, ka me qai laki vakuri e muri me ra
veilasami vakawasoma, ka veivosaki tiko yani me ra qai vakawati me tawacava” (Spencer
W. Kimball, The Miracle of Forgiveness [Salt Lake City: Bookcraft, 1969], t. 221-222).
Soli vakasama Me qaravi na soli vakasama e na vakasama vou eso me qaravi vakailawalawa. Mo
vakamacalataka na idusidusi eso oqo me baleta na soli vakasama:
1. Mo vakananuma vakavinaka. Kua ni yalana na nomu vakasama.
2. Mo nanuma mada eso na ogaoga era dau goleva ga na cauravou, ka rawa ni ra okati
talega kina o ira na goneyalewa, kei na nodra soqo na goneyalewa me ra wili kina na
cauravou.
3. Mo raica eso na itavi ka rawa ni vakavumarau ka me tokona cakena yalomatua kei na
kila vakaveimaliwai (me vaka na veitalanoa vakayalomatua, vulica na itovo ni soqo se
itovo ni veimaliwai, kei na veika tale eso).
E rawa ni vakavu veivosaki na vakasama eso oqo:
Veisisivi
E na timi ni veisisivi ni qito, cici balavu, se sotasota, ka curumaliwa tiko kina na yalewa kei
na tagane. Kevaka o vinakata mo vakayacora e dua na ka e vou vei ira eso, mo dau solia
rawa e liu na kena idusidusi. Me okati kina na sotasota ni jiese (chess), na qito volibolo
(volleyball), se na veisisivi yayani sote ka me yani oti na sote e na dua na gauna yalataki.
142

Lesoni 31
Cakava na Nomu iYaloyalo
Mo kauta na nomu itaba ni yaloyalo, na kena filimu, isulu ni vakatovotovo, na iukuuku ni
veika e laurai e na iyaloyalo, kei na veika tale eso e na gadrevi me vinaka kina na
iyaloyalo. Mo vola rawa tiko na ituvatuva ni iyaloyalo e na nomu tosoya tiko na kena
vakasama. (Me kua ni yaco e na iyaloyalo na cavu vosa, me laurai ga na veika e vinakati
mai na matadra era vakaraitaki e na iyaloyalo.) Qai lokuca e dua na gauna e muri me laki
vakaraitaki kina na iyaloyalo.
Vola na Nomu iVola ni Talanoa
Mo taurivaka na ikoti, drauniveva, kei na drega (glue), ka vola e dua na italanoa ni gone
mai na veika ni iyaloyalo e koti mai na mekesini eso se na nodra droini eso na kena dau e
na nomudou ilawalawa. Mo qai lolomataka na ivola ka sa caka oti oqori ki na valenibula
se na nodra koronivuli na gone lalai.
Vakatasuasua
Mo raica rawa e dua na ituvatuva lekaleka ni vakatasuasua, me lasa se vakatovotovo
malumu ga se mo qai vola ga e dua na nomu vakatasuasua. Raica rawa mai na kena isulu
kei na iukuuku ka mo qai lalawataka vakarawarawa na rorogo eso e gadrevi kina kei na
ivakatagi. Me ra qai digia na nodra itavi ka qai wilika yani na vakatasuasua ni se sega na
kena vakatovotovotaki. E rawa ni na katoni ka qai vakatagitaki e muri e na gauna e
vakayagataki tiko kina na vakalomavinaka.
Marau ni Olodei
Mo vaqaqa mada na kena marautaki na olodei e na veivanua tale eso. Mo qai marautaka
na olodei me vaka e ganita ni vakarautaki na kena kakana, iukuuku ni vale, kei na
vakalasalasa.
Soli Iko Yani
Mo tomani ira eso na lalai ki na vanua era susugi kina eso na manumanu, na rara ni
gade, se rara ni qito. Kauta rawa tiko yani na kedra ivakasigalevu. Se qai lalawataka na
nomuni laki vakalasalasa e na nomuni veisiko e valenibula, se mo ni vakalasalasa tiko
ga vakai kemuni.
Vakayakavi
Mo lalawataka tiko e na vakayakavi vakarautaki ka taurivaki kina na iyaya ni kana
vakamareqeti, me vaka na iyaya ni kana maroroi vakaVavalagi. Ni se bera ni vakayacori
na vakayakavi, mo sureta mai e dua e kila vinaka me vakatavulica na ivakarau kei na
itovo ni kana ivakayavi vakarautaki (taurivaki ni icula ni kana, na kena laukana eso na
mataqali kakana, ivakarau vinaka ni kana, kei na veika tale eso).
Veivosaki Ke vo levu na gauna, mo tarogi ira na goneyalewa se na veivuke vakacava na veika era sa
cavuta mai oqo me ra veikilai vakavinaka cake kina kei ira na cauravou kei na goneyalewa
tale eso.
• Era na vakarautaki keda vakacava me da itokani talei kei ira eda veilasami kaya?
Taurivaki ni Lesoni
Mo vakasalataki ira na goneyalewa me ra vakamuria na idusidusi nei Peresitedi Spencer
W. Kimball. Era na sega ni lomaleqa ko ira na itubutubu ki vua e dua na luvena goneyalewa
ka sa vauci koya ki na idusidusi oqo. Ka vakavatukanataki na yalomatua mai vua na
goneyalewa ka sa qai taura vinaka e dua na ivakavuvuli dina ka qai lewai koya
vakamaqosa mai kina.
Vosa cavuti Mo wilika tale na itukutuku e muri nei Peresitedi Spencer W. Kimball: “Ka rawa ni
donumaki keda na kalougata e vuqa kevaka eda lewa vinaka ka tosoya tiko na noda bula
e na kena gauna dodonu ga: me da veikilai vakaiyalayala, veilasami vakarauta ni veikilai,
lakolako ni kaulotu, qai mai veivosaki kina ki na vakawati, ka laki vakamau e na vale tabu
ka goleva tiko na veika vakavuli kei iratou na nona vuvale, ka qarava yani na nona
cakacaka vakavuravura. Ke tuvai tale vakatani, e na rawa ni sotava na veika dredre”
(Spencer W. Kimball, “Marriage–The Proper Way,” t. 5).
143

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me kila tiko
o qasenivuli
144
Mo dusimaka ni curumaliwa tale tiko ga e na veivakalougatataki oqori na isolisoli me
maucokona ka vinaka na veimaliwai. Na gauna oqo ni yabaki tini vakacaca e gauna
vinaka me yavutaki kina na veikilai ka na qai taurivaki kina veilasami mai muri.
iKuri ni Lesoni me Baleta na Ogaoga Lalawataki
E rawa ni qai tomani tale na iulutaga oqo ki na ikarua ni macawa se me dua na soqoni e
na kubounibuka, se ogaoga tale e na loma ni macawa, me ra vakaitavi vata kina e leweva
mai na tabana levu se tabana ena mataveivosaki ka tasereki kina na “ Golevi
Vakailawalawa: E Yavu Vinaka ni Veilasami.”
Kevaka sa lomamu mo vakayacora na veika oqo, mo se veisureti rawa tiko ki na kuoramu
ni Matabete i Eroni. Mo qarauna me sa kere veivakadonui ko peresitedi ni Goneyalewa
mai vua na bisopi me baleti iratou na cauravou, se mai vua na peresitedi ni tabana. Me ra
se soli vakasama rawa na goneyalewa e na taro eso me tarogi vei ira na cauravou ka mo
rawa ni tuvana rawa tiko me ra mai vakadikeva na cauravou.
Oqo eso na taro me kena ivakaraitaki:
1. Na isulu cava era dau vinakata na cauravou me ra daramaka na goneyalewa?
2. Na cava na ka era dau vinakata na cauravou me ra veitalanoataka o ira na goneyalewa?
3. Era vinakata beka na cauravou me ra dau talanoa ko ira na goneyalewa, se me ra
galugalu?
4. Era dau vinakata beka na cauravou me ra veitaratara yani ko ira na goneyalewa e na
talevoni?
5. Na cava beka na nodra nanuma na cauravou me baleti ira na goneyalewa ka ra dau
vosavosa ca se cavuta na veika tawakilikili?
E na rawa sara beka ni ra sauma vakavinaka ko ira na cauravou na veitaro oqo kevaka e
se soli rawa tu vei ira e na dua na gauna e liu, me ra na vakasamataka kina vakavinaka na
taro eso oqo. Mo qai solia talega vei ira na tikina eso me tokona na veika era na tukuna,
mai na nomu solia rawa tiko vei ira na iulutaga kei na inaki ni lesoni, kei na vosa cavuti
eso o nanuma ni ganita me ra kila (me vaka na vosa eso nei Peresitedi Kimball).
Mo totaka me ra kila na cauravou na inaki ni mataveivosaki me ra kila rawa kina o ira na
itabagone na kena yaga vakalevu me ra vakacokotaka na veiwekani e maucokona e na
nodra ilawalawa, ka dau goleva vakailawalawa na veika era vakayacora me yavu ni nodra
veilasami vakavuku.
Mo dau vagolea ga na veivosaki ni o kena iliuliu. Mo qarauna me veiganiti na taro eso kei
na kena isau. Mo qai ulia vakamatau na isau ni taro eso e sega soti ni rakorako. Ni o kena
iliuliu, mo tauyavutaka na imoimoi ni mataveivosaki e na nomu tuvana rawa na veika mo
vakaraitaka ka tukuna kina vei ira ka vakarorogo na iulutaga e na veivosakitaki. Mo
taroga na taro mai na kena ituvatuva o sa vakalewena oti tu, ka vakarogoca vakavinaka
na kena isau, ka qai taro muria tale kevaka ko vinakata me vakaikuritaki na kena
ivakamacala, se me vakamatatataki na tikina e vakamacalataki tiko. Mo navuca rawa e so
tale na taro kevaka e balavu yani na veivosaki. Mo vakaitavitaki ira taucoko na lewe ni
mataveivosaki.
Ni sa laki cava na mataveivosaki, mo qai uliva na veivosaki ka qai vakavinavinaka vei ira
era vakaitavi.

Bula Tiko e na Savasava mai
na Nomu Lewa Maqosa
INAKI NI LESONI Me ra vulica kina na goneyalewa ni rawa ni ra bula savasava mai na nodra lewa maqosa.
Lesoni
32
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki e lima na tikina volai me taurivaki e na italanoa e muri oqo me baleti Ana.
2. Digitaki ira tiko na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se na vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI E Rawa ni da Bula ka Lewai Keda Vakamaqosa
iTalanoa E mai curuseseta na vale levu ni vakatasuasua o ya na nodra vakavinavinaka o ira era tiko
e loma. Se qai mai vakatagitaka oti walega o koya na daunivaialini rogo levu kei vuravura
na ivakuakua ni vakatagi e na bogi oqo. E curumaliwa yani e dua na gone marama e na
nona vakanamata tiko me laki vakavinavinakataka na nona vakatagi o koya na kena dau
rogo levu. Ni curubasikati ira yani ka ra osodrigi tu kina, e qai mani yaco sara kina vua na
turaga oqo. E na nodrau laki lululu, e kaya cakena marama oqo vua na daunivaialini, “Au
na solia na noqu bula me’u na rawata na vakatagi me vaka ko ya!” Ka qai sauma lesu tale
mai vakatotolo na turaga daunivaialini, “Noqu marama, au sa vakayacora vaka kina!”
Veivosaki • Na cava o nanuma e vakayacora o daunivaialini me kila vinaka kina na vakatagi
vaialini? (Na lewa maqosa e na vuku ni nona vulica tiko na ivakatagi, me biuta laivi na
veika tale eso ka rawarawa se taleitaki cake, me tiko vua na gagadre dina kina veika e
vinakata, me dua na nona dauniveivakavulici vinaka, ka navuca na veika bibi me yaco
kina me dua na dau vakatagi rogo levu.)
Mo vakamacalataka ni vuqa na ka eda cakava se sega e na bula oqo e vakatau tiko mai na
noda lewai keda vakavinaka. E okati e na lewa vinaka oqo na veika me da cakava ka rui
dredre, ka vaka talega kina na kena sega ni caka na veika eso.
• Na cava soti o dau vakayacora e veisiga e dau dredre vei iko mo cakava? (Solia vei ira
na goneyalewa me ra sauma mai.)
• Mo tarovi iko vakacava mai na nomu vakayacora na veika e sega ni dodonu mo
vakayacora?
Mo kerei ira na goneyalewa me ra raivakatayaloyalotaki ira mada e na vakasama eso oqo:
1. Sa vakacudrui iko tiko o ganemu gone. Se qai tukuna wale ga mai vei iko e dua na ka
mo cudruvi koya sara kina se vakavuna mo sabaki koya. Ko rawa ni tarovi iko beka mo
kakua ni vakayacora na veika oqo?
2. E na Siga Tabu ni lolo o sa walokai tu e na viakana, ia se bera na gauna mo kana kina. E
rawa ni o vosota tiko mo kakua ni kana?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
• O vakila tiko beka na veisaqasaqa ni lomamu ni da veivosakitaka tiko na veika oqo?
Mo dusimaka ni dua na tikida e vinakata me “sorova yani” ka vakavatukanataka na
ituvaki ni lomada se gagadre ni lomada; e dua tale na tikida e vakatulewa tiko ki na
nomu vosota na veika e gadreva se garova na lomada. Na lewa vinaka oqo ka tataro tiko
e lomada e mai na yalo ni tamata.
Vosa cavuti “E dua na cala ni vakanananu e na noda bula ni da lewai tiko mai na gagadre ni lomada
se veika eda garova. Ia sa ka dina sara ni lewa vinaka tu na gagadre ni lomada kei na
veika eda garova mai na yalo ka vakatawana tiko” (Terrance D. Olson, “Teaching Morality
to Your Children,” Ensign, Maji 1981, t. 14).
145

Papa ni volavola Mo vola e na papa ni volavola: “Sa Lewa na Yagoda na Yaloda.” E so na ka me baleta na
yagoda e rawarawa na lewa, ka so na ka e dredre sara.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo dusimaka ni da dau lewa vinaka eso na tiki ni yagoda—me vaka na iqaqalo ni
ligada. Kevaka eda vinakata e dua na noda iqaqalo me kalove, e na kalove. Ke da
vinakataka tale me dodonu, e na dodonu tale. Kevaka eda vakarota na yavada, rau na
talairawarawa sara kina. Mo dusimaka tale ga ni da rawa ni digia na vakasama eda
vinakata me da vakasamataka tiko, ka na rawa kina vei keda me da vakasama kina
veika eso e vinaka vei keda.
iTavi Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa ni o via tovolea e dua na ivakatovotovo me baleta
na noda lewa vinaka. Kerei ira na goneyalewa me ra wirica na ligadra imatau, ka qai
tosoya tiko ki liu ka qai toso ki muri na yavadra imawi, ka qai degudeguvacu tiko. Qai
kerei ira me ra dabe vakamalua ka vakasamataka wale ga na veika o sa na
vakamacalataka vei ira. Vakamacalataka sara vakamatailalai vei ira e dua na kakana
vinaka se ivakalomavinaka.
• Na cava e dredre vei rau, na nomu vakarota tiko na yavamu kei na ligamu, se na nomu
vakarota na nomu vakasama kei na vakanananu?
Mo dusimaka ni vuqa sara na tamata era sega ni vakabauta ni rawa ni ra lewa vinaka na
nodra vakasama kei na vakanananu. Ia e rawa ni goleva na noda vakasama e dua ga na
vakanananu se vakasama e na dua na gauna. Ka rawa kina ni da lewa tiko na noda
vakasama se vakanananu mai na noda digia me da vakasamataka tale e dua na ka. E so
gona era nanuma kina ni sega ni bibi na noda lewa vinaka vakaoqo na noda vakasama se
vakanananu, ka sa rui dredre, se sega ga na betena.
Vosa cavuti “Era vakabobulataki eso mai na nodra ivakarau tawa kilikili se ra vagolei kina garogaro ca
ni lomadra, ka qai kerea ni ra sa sega ni lewa rawa na nodra ivakarau—ka ra sa vagolei, se
vakatanitaki; ni sa kaukauwa cakena veitemaki mai na nodra lewa dodonu me ra veivorati.
Ia e rawa vei keda me da digitaka. E rawa ni da vorata na itovo ca; ka vakaitovotaki keda
e na ivakarau vinaka; me rawa ni da digia na veika me da vakananuma mai na noda lewa
vagumatua vakai keda” (Richard L. Evans, “Self Control,” Improvement Era, Tiseba 1963,
tabana 1113).
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakadinata ni dredre na lewai keda vakavinaka, ia e dua na ka e dodonu me da vulica
vakai keda me da rawata. Sa vakarota kina vei keda o Tamada Vakalomalagi me da yalana
na noda vakanananu, na noda gagadre se veika eda garova, kei na itovo ni yaloda. Me
vaka ni o Tamada, e na sega ni vakarota vei keda e dua na ka eda na sega ni rawata. Eda
sa luvena taucoko, ka sa rawa vei keda me yaco me da vakataki koya.
iTalanoa Mo rogoca vakamalua na italanoa oqo ni veika e yaco vei Ana, e dua na goneyalewa. Mo
tovolea mo raica na veika e cakava o Ana me lewai koya kina vakavinaka.
“Era vakayacora tiko na tamata taucoko, na cava beka me tarovi kina vei au? E tukuni ga
e na ivakaro me da kakua ni cavuta wale ga na yaca ni Turaga. Au qai saga voli me’u
vakadonui au e na noqu dau vosa ca tiko, ia e sega ni veivuke vakalevu. Au sa kila vinaka
tiko ni cala vei au na vosavosa ca, e dina ni ra vakayacora tiko o ira na noqu itokani. E
dau vakararawataka na yaloqu, ka’u sa qai lewa me’u cakava e dua na ka me baleta na
noqu leqa oqo. Ka’u vakila na noqu gusu qeleqelewa e na noqu goleva yani na Turaga e
na masumasu. Ia, au sa kila vinaka sara tu ni kevaka au sega ni veisautaki au mai kina, e
sa na ca sara vakalevu.
“Me’u tekivu guta e na dua na siga na noqu tovolea me’u lewai au vinaka kina. Ka’u kila
tu ni sa noqu ivakarau na vosavosa ca. Ka’u rogoca kina e vuqa na vosa tawa kilikili mai
koronivuli e na siga taucoko o ya, ka sa veiganiti kina me da vosa tale ga. Ka’u sa mani
lewa kina me’u lako sivita e dua na siga ka sega ni vosa ca.
“Au tovolea sara na noqu igu e na imatai ni siga, ka yacova rawa yani na gauna ni
vakasigalevu. Ka ra sa mamarau ka vosavosa icake o ira kecega, au qai sega ni nakita ni’u
sa vosa ca tale e na noqu vakatotomuri ira na kena vo. Au sega sara ni vakila na noqu sa
vosa ca; ia ni’u qai lialici au mai ni’u sa vosa ca, sa luvuci au sara na rarawa kei na yalo ca.
“Au qai masumasu vakaukauwa e na bogi o ya ka kere veivakaukauwataki. Ka’u yalo
kaukauwa cake e na siga ka tarava me’u vakaraitaka vei rau na noqu itokani vinaka e
146

Lesoni 32
koronivuli ni’u sega ni taleitaka na neitou ivosavosa, ka’u sa tovolea tiko me’u veisautaka
na noqu ivosavosa. Ka’u mani tovolea tale e na siga o ya.
“Au sega liaca sara ni na rui dredre vaka o ya. Ni’u dau nanuma tu ga ni rawarawa na
bula muria na kosipeli. Au qai laki sivita rawa e dua na siga me’u sega ni vosa ca kina ni
sa laki oti e va na siga. Sa yacovi mai na marau ka’u sa qaqarauni sara vakavinaka e na
veisiga. E na ka rawarawa sara na lesu tale ki na noqu itovo makawa.
“Au dau masulaka tiko ga na veivakaukauwataki e na gauna oqo. Sa mani rawa me’u
vakanadakuya na vosa ca, ia au sega tiko ga ni kila se’u sa vosoti mai na veika oqori. Qai
donuya e dua na soqoni ni ivakadinadina e na isoqosoqo ni Goneyalewa. Au mani kerei
ira na noqu itokani me ra vosota na idusidusi ca ka’u dau vakaraitaka tiko. Me’u vakila
kina na veituberi ni Yalo Tabu ka’u sega ni kinoca rawa kina na noqu gagadre me’u laki
soli ivakadinadina. Au qai laki talaucaka vua na Tamada Vakalomalagi, kei na Luvena, kei
na kosipeli, na noqu loloma. Ni sa laki cava na noqu ivakadinadina, e vaka e taluva mai
na usousonidomoqu e dua na icolacola bibi. Ka’u vakadinata kina ni’u sa vosoti.”
Veivosaki Veivosakitaka kei ira na goneyalewa na veika e sotava o Ana, ka taurivaka na taro eso oqo
me idusidusi. Ni sa veivosakitaki oti na taro yadudua, me qai vakabiri na tikina volai ka
talaucaki kina na icavacava ni lewa vinaka ka rawa ni vakalasikati mai na veivosaki.
1. E dau tovolea vakacava o Ana na nona vakadonui koya e na nona itovo? Eda dau
veivakadonui vakacava vei keda e na vuku ni noda itovo? Na cava na vuna e dodonu
kina me da levea kina na veika vakaoqo? (Vakabira na tikina volai: “Ni da vakadonui
keda tiko ni da sa voroka na ivunau, eda sa vakamalumumalumutaka na noda lewai
keda vakavinaka.”)
2. Na cava e qai vakavuna vei Ana me veisautaka kina na nona itovo? Na cava e qai vakila
kina? Na cava e dau yaco e na noda sa voroka na ivunau? (Vakabira na tikina volai: “Ni
da voroka na ivunau, sa yali mai vei keda na Yalo ni Turaga.”)
3. Na cava soti e vakayacora me lewai koya kina vakavinaka? E na vukei koya vakacava
na nona tukuna vei ira na nona itokani? Eda na vulica vakacava na lewa vinaka mai na
noda cavuikalawa yadudua e na noda vakadodonutaki keda? (Vakabira na tikina volai:
“Eda na vulica vakai keda na lewa vinaka, mai na ikalawa yadudua eda cavuta.”)
4. Na cava na ivurevure kaukauwa duadua ni veivuke vei Ana me lewai koya kina
vakavinaka? (Vakabira na tikina volai: “E na vakaukauwataki keda na Tamada
Vakalomalagi kevaka eda masulaka na nona veivuke.”)
5. E qai vakacava tu na ituvaki ni lomai Ana ni sa laki vakanadakuya na nona leqa? E
qai vakavure yalo vakacegu vakacava vua na nona soli ivakadinadina? (Vakabira na
tikina volai: “E na vakavolekati keda vei Tamada mai Lomalagi na noda lewa vinaka
me baleti keda.”
Kerei ira na goneyalewa me ra wasea na veika era sotava mai e na nodra lewai ira
vakavinaka, ka me ra vakamatatataka na veika era raica ni yaga vei ira.
Ni da Lewai Keda Vinaka Eda na Bula tiko e na Savasava
Me vakaraitaka Mo dusimaka ni noda sasaga taucoko me da lewai keda vakavinaka e na laki vukei keda
o qasenivuli
sara e na noda bula savasava, se da vulica tiko na ivakatagi, se iyaya ni qiriqiri, na noda
tarova na noda yalo cudrucudru, se na noda duri mai na idavodavo ni se gadreva tu na
yagoda me da moce.
iTalanoa Talanoataka na italanoa oqo:
“E dua na daukaulotu e na muaicake kei Amerika, e laki sotava e dua na cauravou vuli ka
vakadrukai vakalevu mai na nona ivakarau matau ni bula ka sega ni galele ki na
itukutuku [ni kosipeli]. Me veiwalitaka na gonevuli o ya na nona taro vua na daukaulotu,
se laki lewa vinaka vakacava na gagadre ni lomana ni ra volivoliti ko ya tu na goneyalewa
totoka e vuqa, ka vaka me tukuna kina ni sega tu vua na daukaulotu na [gagadre
vakayago ni tamata]. Ka qai kaya vua na daukaulotu: ‘Au sega ni vakuwai tu e na gagadre
dina vakayago ni tamata; ka’u kila ga ni’u sa vakatulewa ki na yaloqu kei na yagoqu. O
na nanuma ni o malumalumu beka mai na veika e gadreva tu na lomamu. O nanuma
147

kina ni o sa rawai mai kina. Au sa vakadeitaka vei au, ni’u sa lewai au vakai au e na veika
ni lomaqu oqori’” (Terrance D. Olson, “Teaching Morality to Your Children,” t. 14).
Veivosaki • Na cava e duidui mai na nodrau rai na gonevuli kei na daukaulotu? Na cava e sa vulica
na daukaulotu me baleta na gagadre ni lomana kei na nona vakanananu?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo dusimaka ni gadrevi e na bula savasava ka kilikili na noda veivakuwai kei na
lewa vinaka.
Vukei ira na goneyalewa me ra kila ni da vakaqaqacotaka na lewa ni yalo ki na yagoda e
na noda dau lewa vinaka na noda bula. Ka na kaukauwa cake tiko ga na noda
vakatulewa vinaka ki na noda bula e na veigauna kece eda lewa vinaka tiko kina.
Raici vakavuli Mo digia mai na raivakatayaloyalo eso oqo na tikina ka veisotari kei na nomu kalasi. Ni sa
laki golevi na veitikina yadudua, qai taroga na taro eso oqo: (1) Me lewa vinaka vakaevei
na tamata oqo e na tikina ka vakamacalataki tiko? (2) Na cava e na rawa beka ni yaco
kevaka e a sega ni vakayacora? (3) Na cava beka e rawa ni vakayacora me tarova kina se
levea na tikina oqo? (4) E bibi vakaevei na lewa vinaka e na veitikina oqo? Ni ra sa sauma
mai o ira na goneyalewa na taro, mo qai wilika na kena icavacava ni veika e
vakamacalataki tu ena rai vakavuli.
Veika e yaco kei
na veivosaki
1. Era sureti au eso na noqu itokani mai koronivuli ki na dua na soqo ni marau. Au sa
vakanuinui sara tiko kina ka ni dua na cauravou ka’u dau taleitaka sara e vakaraitaka
vei au na nona gadreva me’u tiko kina. Ka’u sa namaka tale tikoga me’u laki veimaliwai
kei koya. Ni keitou yaco yani kei iratou na noqu itokani goneyalewa, keitou sa qai laki
kila ni rau lako tu na nona itubutubu, ka sega ni dua na yalomatua e raica tiko na soqo.
Sa buto sara vakalevu na cina ka waqa butobuto tiko. Era danisi tiko eso, ka so tale era
veisasa tu, ka ra veireguci tiko, ka veimokomoko ka veiyamoci tu. O koya na cauravou
ka’u taleitaka vakalevu, e sa raica vinaka tiko na noqu yaco mai.
iTinitini Au kila ni dodonu me’u lako tani mai na soqo oqo, ia au taleitaka dina na cauravou.
Ni’u leqataka vakalevu na nona nanuma kevaka au sa biuta na soqo. E butobuto tu na
tautuba. Ka’u sega ni vinakata me’u taubale taudua ki vale. E qai yaco e muri, me’u laki
lewai au vakavinaka. Au mani qiri vei rau na noqu itubutubu e na talevoni, ka kerei rau
me rau mai vakavodoki au yani e na vale ni soqo.
Veika e yaco kei
na veivosaki
2. Au kila vinaka tu ni sega ni dodonu me’u veilasamaki kei ira na cauravou ni’u se bera
ni yabaki tinikaono, ia sa dau lasami au na noqu veidreyava voli ka vosa veisamei kei
ira na cauravou e koronivuli. E dua vei ira oqo o Rava, e dua na cauravou musudonu ka
dau taleitaki au voli. E na dua na siga ni keirau sota e na vakasigalevu, e mani bukuti au
me keirau laki sota e na vanua ni veivoli ka me keirau laki sara yaloyalo. E dua tale ga
na soqoni ni Goneyalewa e lokuci tiko e na gauna o ya. E na rawarawa sara vei au me’u
ulubaletaka vei rau na noqu itubutubu na soqoni ka qai vodobasi ki na vanua ni veivoli.
Au na suka tale mai e na gauna vata ga e oti kina na soqoni ni goneyalewa. “Au sa mani
kaya kina, “Io.” Ni sa qai kena gauna me’u lako kina mai vale, sa qai yacovi au mai na
veilecayaki. E mani kacivi au tale mai o tinaqu me vakadinadinataka ni’u sa kauta tiko na
noqu kote, ka qai kaya mai, “Nuitaka ni o na laki marau!” Ka mani curu lesu tale ki vale.
iTinitini Au sa gole sara yani ki na ikelekele ni basi. E dodonu me’u sa marau tiko. Ni’u sa na laki
sarava e dua na iyaloyalo vinaka kei na dua na cauravou ka dau taleitaki au vakalevu.
Na cava beka ga au sega ni marau tiko kina? E dua na tikiqu e vinakata tiko me ciciva
yani na basi; ia na tikiqu kadua e vinaka me’u lesu tale ki vale. Au tu vakadua sara ga e
na vanua au lako tiko kina oqori. Ka’u vakasamataka sara na vakalecaleca au na mai
cakava e na noqu suka mai ki vale, kei na lasu levu ka’u na mai vakamuria tiko e na
vuqa na siga mai muri. Ka’u qai nanuma tale na malanivosa ka vakatavulica vei keitou
o tamaqu: “Ni sa tiko na kena yalo, sa tiko tale ga na kakua.” Ka`u sa lako sara vakamalua,
ka tekivu me’u vakasamataka yani vakamalua. Au sa mani vakatulewataka me’u sa lesu
tale ki vale, laki qiriqiri vei Rava e na talevoni, me’u tukuna vua ni’u na sega ni yaco
yani, kei na vuna au na sega kina ni lako yani, ka qai gole ki na soqoni. Au qai cakava
me vaka au sa lewa oqori.
Mo tinia na iwase ni lesoni oqo e na nomu veivosakitaka na kena dau yaco na lewa
vinaka e na veigauna me vaka sa vakamacalataki tiko oqo, o na tokoni ira na goneyalewa
me ra lewa vinaka na nodra bula e na nodra bula tiko e na bula savasava.
148

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Lesoni 32
iTinitini
Mo dusimaka vei ira na goneyalewa ni a tovolei me vakatikori tale na lewa dodonu e na
veitikina ka vakamacalataki tiko oqo, ia e mani rawata o koya e tukuni tiko kina. E na
veigauna kece eda lewai keda kina vakavinaka, eda vakaqaqacotaka tiko kina na noda
rawata vinaka na bula savasava. Mo tinia na lesoni oqo e na nomu goleva na vosa cavuti
nei Peresitedi Brigham Young, ka vakaqaqacotaki tiko kina me da lewai keda vakavinaka.
Kerei ira na goneyalewa me ra vakarogoca vinaka na yalayala e soli me baleta na noda
lewai keda vakavinaka.
“Ni o sa vagolei tani ena dua na cala o vakayacora, se cakava vakailoa e dua na ka tawa
dodonu; ni sa curuseseti iko tu na garogaro ca, ka gadreva mo laiva iko yani kina, e na
gauna oqori mo duri sara kina vakadua, ka solia vua na yalo, ka sa vakatikora na Kalou e na
nomuni vale qele, me dusimaka vei iko na sala. Ni o cakava qori, au yalataka vei iko ni o na
vorata na ca, ka na rawata yani na bula tawamudu” (mai na Journal of Discourses, 2:256).
149

Lesoni
33
INAKI NI LESONI Me ra kila rawa kina o ira na goneyalewa na veika velavela e dau tabaki ka dau vakuai ira
mai kina.
ME VAKARAUTAKI 1. Ke vinakati: Kauta mai e dua na yaloka saqa, ka se tu na kulina, ka vinakati me
vulavula; me dua na tavaya ka tawa tiko kina na wai ka me rawa ni luvuci kina na
yaloka; e dua na itaki kei na ivakaroka ni kakana me ivakaraitaki eke. E rawa ni o
taurivaka e dua na tikitiki ni isulu vulavula me isosomi ni yaloka.
2. Mo droini e na papa ni volavola se dua na vevalevu. Mo tuvana na yaragi nei Lusifa
ka vakaraitaka o Peresitedi Spencer W. Kimball e na imatai ni wasewase ni lesoni. E
na ikarua ni yasana, mo tuvana kina na ivakatagedegede ni lewa nei Peresitedi Benson
ka laurai e na ikarua ni wasewase ni lesoni. E na ikatolu ni yasana mo qai vola kina na
sala eso e vakatura o Bisopi Peterson me levei kina na taba itukutuku velavela. Mo
tabonaka tiko na iyatu e tolu ka tuvai tu ka me qai vakaraitaki e na kena dui gauna e
na gauna ni lesoni.
3. Mo vakarautaka na nodra tikidua veisoliyaki na goneyalewa yadudua me baleta na
“iDusidusi kina Tabaitukutuku.”
4. Digitaki ira tiko na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se na vosa
cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI Na iYaragi Qaqa Duadua nei Setani na Taba iTukutuku Velavela
Veivosaki Mo kerei ira mada na goneyalewa me ra vakayacana e so na ka e dau yaga ka dau tu
talega na kena rerevaki. Mo okata kina na veika me vaka na isui ni co ca, na ivakaboi
vinaka, na wainimate ni teitei, kei na wainimate ni qusiqusi. Mo dusimaka ni na yaga, se
sega ni yaga na veika oqo mai na kena itautaurivaki.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Levei na Velavela ni Veika
e Tabaki se Vakaraitaki
Mo vakaraitaka ni ivakatakilakila ni poisoni se wainimate rerevaki na sui ni ulu kei na sui
veilatai. Era kila vinaka tu na lewe ki vuravura taucoko na leqa e rawa ni yacovi ira e na
nodra taurivaka ki yagodra na wainimate oqori. Era sa dusimaka tale ga vei keda na noda
parofita e na tabagauna oqo na veika rerevaki ka rawa ni veivakaleqai vei keda, ki na
yaloda kei na noda vakasama, ka sega ni vakaleqa na yagoda. Na taba itukutuku—na
retio yaloyalo, retio, mekesini kei na niusiveva—e veitaratara kei keda e na duavata ga na
gauna. E rawa ni vakateteya na cakacaka ni Turaga e vuravura, me veivakavulici, ka
veivakalasai. E rawa tale ga ni taurivaki me veivakarusai. O ira oqo na iyaya kaukauwa
sara ni cakacaka nei koya na vu ni ca, ka dau gadreva vakalevu mo voroka na ivakarau
dodonu ni tamata.
Veivosaki E dina ni so vei keda na tamata era kaya ni sega ni vagolei mai na ivalavala ni vakawati,
ivakarau sakasaka, kei na veika velavela, kei na ivakarau kaukauwa e dau laurai e na
veika e tabaki se vakaraitaki, e sega ni ka dina oqo.
Veivosakitaka kei ira na goneyalewa ni rawa ni laki yaco na vakanitaki ni veika ni
veiwatini, ivalavala sakasaka, kei na veika velavela e na kena dau laurai vakawasoma.
Vosa cavuti Sa tataunaka vakabibi o Peresitedi Spencer W. Kimball vei keda na leqa eso e na kunei mai
na kena laurai na veika velavela eso oqo e na taba itukutuku:
“E dau yaco dina na leqa mai na kena laki saravi e dua na iyaloyalo sakasaka e na kena
vale, se na kena cegai e na iqaqalo e na mekesini ni yaloyalo ca. Na sala ki na veidauci,
lasaituba, tiko vata vakatagane se vakayalewa, e rawa ga ni tekivutaki mai na kena saravi
na iyaloyalo ka vakacerecerei se vakaraitaki kina na veika ni tiko vakawati, ka sa laurai
150

vakawasoma tu qo e na retio yaloyalo” (mai na Conference Report, Okotova 1976, tabana
6; se na Ensign Noveba 1976, t. 6).
Vosa cavuti Sa veivakadreti tale ga o Peresitedi Kimball e na vuku ni leqa ni vakatanitaki ni yago ka sa
kunei tu e na idewadewa ni itukutuku tabaki: “Rau veisemati sara tiko na tabaki vakatani
ni yago kei na kena vakayacori na ivakarau vakasisila.
“E sega ni dodonu me da kaya tiko ni sega ni vakamawe na tabaki vakatani ni yago. Sa
tiko dina na kena veisemati ki na ivalavala tawadodonu. Na laba, veivakasaurarataki e na
butako, vesu yalewa, saumi na tikovata, kei na kena saumi vakailavo na veika tawadodonu
eso, e vakayavu mai na leqa oqo. Sa tukuni tiko e na iwiliwili ni cala ni tiko vakawati na
nodrau veisemati na ivalavala tawa dodonu kei na kena tabaki na vakatanitaki ni yago”
(mai na Conference Report, Okotova 1974, t. 7; se Ensign, Noveba 1974, t. 7).
Veivosaki Kerei ira na goneyalewa me ra solia eso na kena ivakaraitaki ni iyaloyalo se itukutuku ni
veivoli ka ra dau raica se rogoca e veisiga e na itukutuku ni veivoli, ka qai vakaraitaka na
sala e vagolei ira kina e na nodra digidigi me baleta na isulu me ra daramaka, na veika era
volia me ra vakayagataka, na veivakamarautaki, kei na sala eso era dau vakayagataka
kina na nodra gauna kei na nodra ilavo. Vukei ira na goneyalewa me ra kila na kena
kaukauwa na sala ni itukutuku eso e na nodra bula. Veivosakitaka tale ga na sala cala e
veivagolei tiko kina e na nodra bula na sala ni tabaitukutuku.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo dusimaka ni da na sega ni raica taucoko vakadua na sala e veivagolei tani tiko kina
na sala ni tabaitukutuku. Ni da vakamalumalumutaki tiko vakalalai, e na veisiga yadua,
e na veimacawa, me yacova sara ni da sa vakamatabokotaki mai na veika dina, ka sa
vakanunutaki na Yalo ni Turaga, ni da sa vakaiyaragitaki tu e na idewadewa ni ituvaki
ni bula ka na vagolei keda yani ki na ivalavala ca.
Vevalevu Mo vakaraitaka na imatai ni iyatu mai na vevalevu se cega na ituvatuva e na papa
ni volavola.
Vosa cavuti Sa vakaraitaka o Peresitedi Spencer W. Kimball kena rorovi keda mai na
veimalumumalumutaki vakayalo oqo:
“Sa dauveivakaisini o Lusefa vei ira era lecaika tu ka dau taurivaka na nona iyaya ni
cakacaka taucoko ka tu vua. E na dau [1] taurivaka na ivakamacala vakaile me
veivakacalai kina, kei na [2] nona vakamacala luluqa me veivakarusai kina. E na [3]
borodabataka na ibalebale dina, [4] vakalaqara vakalalai na katuba, ka [5] tuberi keda
mai na rama dina ni vula ki na kena katabuto” (Peresitedi Kimball Speaks Out on
Morality,” Ensign, Noveba 1980, t. 94; qai biu vou ga na naba eso oqori).
Vakatovotovotaki
(ke vinakati)
Me vakaraitaki kina na kena dau veivagarogaroi vakalalai vei keda na iyaya ni cakacaka
nei Lusefa, vakaraitaka na veika oqo: Tonia vakadua na yaloka saqa [se na tikiniisulu] e na
wai ka rokataki tu e na ivakaroka ni kakana. Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa na
kena sa tiko kina vakalailai sara na wai rokataki. E na sega beka ni kata vinaka e na kena
laurai oqori. Ka qai biuta tale na yaloka e na loma ni wai rokataki, ka qai takiva ka sova
kina vakavica na itaki wai oqori. Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa na kena sa tekivu
kata mai e na qa ni yaloka na roka ni wai e na veigauna ko takiva kina na wai roka.
Veivosaki • E veiwekanitaki vakacava na vakatovotovo oqo kei na kena tarai keda tu vakavoleka na
sala ni tabaitukutuku eso ka sa veivakadukadukalitaki tu? E rawa ni veivagolei vakacava
vei iko na nomu sarava e dua bulu wale na iyaloyalo ca, se na porokaramu ni retio
yaloyalo ka sa vakatanitaki tu? E vei na vanua ka na dusimaki iko kina na kena yaco
vakalevu na veika oqo?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni so na gauna eda dau vakasamataka ni sega beka ni tarai keda sara
na sala duka ni tabaitukutuku, me vaka e sa tarai ira tu era tiko tikivi keda. E rawa beka
ga ni da sega ni siqema na kena sa vagolei keda tu me yacova sara na gauna e da sa
rawata kina me da cavuraka tani vakadua na mawena.
Vosa cavuti “Ni rai lesuvi tiko na nodra vakarusai na nona tamata, e vola kina na parofita qaqa o
Momani vei Moronai na luvena e dua na ivakaro tonotonomata e na nona tukuna ni ra sa
vakasinaiti tu na nona tamata e na ivalavala vakasisila me ra ‘sega ni madua rawa.’ (Raica
Moronai 9:20.) Sa na rarawataki dina na noda sa yacova yani na vanua e sa na biuti keda
kina na Yalo Tabu, ka da sa sega ni vakila rawa na dina se cala ni veika eda vakayacora”
(Marvin J. Ashton, mai na Conference Report, Okotova 1977, t. 109; se Ensign, Noveba
1977, t. 72).
151

Veivosaki • Na cava na kena ibalebale ni sa sega ni madua rawa e na veika vakasisila ka sa dau
tabaki tu e na sala ni tabaitukutuku eso? E na laki vakataotaki vakacava na noda
vakatulewa dodonu me baleta na veika vakasisila vakaoqo ni sa volivoliti keda tu ga e
veisiga? E bibi vakacava na ivakatagedegede dodonu e na noda lewa vinaka na veika e
dodonu me da sarava, rogoca, ka wilika?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
E Rawa ni Vakatulewa e Dua na Goneyalewa me Baleta na Sala ni Tabaitukutuku ka me
Levea na Kena e Vakasisila
Mo dusimaka ni dodonu me da kila vakavinaka na ivakamacala me baleta na veika eda
sarava, rogoca, se wilika ni se bera ni da goleva yani. Ka sa dusimaki vei keda me da dau
goleva donu na ivakasala ka na yavutaki kina na noda lewa. Eso vei keda e na sega ni
vakatauca vakadodonu na lewa me vakatulewataki kina na sala ni tabaitukutuku. E rawa
ni ra veivakauqeti o ira ka ra dau vakadigova na iyaloyalo, ki vei ira na tamata kece ga me
ra laki sarava e dua na iyaloyalo “vinaka,” se porokaramu ni retio yaloyalo, e dua na tepi
ivakatagi ni sere, se dua na ivola ka lewena tiko e so na tikina sega ni kilikili. Sa virikotora
tu o Peresitedi Ezra Taft Benson eso na ivakatagedegede me da lewa vinaka kina na lewe
ni tabaitukutuku. E dina ni cavuti tikoga kina na ivola ka da wilika, e rawa ni da taurivaka
tale ga me da lewa vinaka kina na sala ni tabaitukutuku tale eso.
Vevalevu Vakaraitaka na ikarua ni iyatu e na vevalevu se cereka na ivakatagedegede e lima ka sa
volai tu e na papa ni volavola.
Vosa cavuti “E na kena sa vuqa tu vei keda e na gauna oqo na ivola me da wilika, sa ivakaraitaki ni
vuku dina me dua na tamata e lewa na ivola me kakua ni wilika. . . . Me vaka e
veivakasalataki kina vei Jone Wesele o tinana: “Levea na [1] veika ka
vakamalumalumutaka na nomu vakasama, [2] vakacacana na logavinaka ni nomu kila na
veika dodonu, [3] tabonaka na nomu lialiaci vua na Kalou, [4] me biuta tani na nomu
vakanamata ki na veika vakayalo,..ka [5] vakabibitaka na lewa ni yago ki na vakasama.’
“Na kena sa makawa e dua na ivola, e sega ni kena ibalebale ni sa qai vinakati vakalevu
cake kina. Na nona vola e dua na dauvolaivola e dua na ivola taleitaki vakalevu e sega ni
kena ibalebale ni nona ivola taucoko e na gadrevi me wiliki. Me kakua ni ibenubenu na
nomu vakasama mai na nodra duka o ira na tamata eso. E ka dredre sara na kena savai na
vakasama mai na wilivola tawa kilikili ka rawarawa cake me kau tani mai yagoda na
kakana ca, ka na veivagolei vakaca tale ga ki na noda bula” (“In His Steps,” mai na
Speeches of the Year, 1979 [Provo: Brigham Young University Press, 1980] t. 61).
Veivosaki Veivosakitaka yadudua na ivakatagedegede e lima oqo. Vukei ira na goneyalewa me ra
kila ni rawa ni kauta tani vei keda na Yalo Tabu na sala ni tabaitukutuku dukadukali, ka
biuti keda tu me da sega ni taqomaki mai vua na Yalo Tabu. Tarogi ira na goneyalewa e na
kena itautaurivaki na ivakatagedegede e lima oqo me ra digia kina na sala ni
tabaitukutuku me ra taurivaka.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakaraitaka ni sa dredre sara tiko me da noda vakayawaki keda mai na mawe ni
tabaitukutuku dukadukali ka sa volivoliti keda tu. Sa tu eso na sala me da levea kina na
kena yaco, se me da vakayacora kevaka eda donuya na kena yaco vei keda, ni sega ni nakiti.
Vosa cavuti E tukuna o Bisopi H. Burke Peterson e na nona ivakasala vei keda me “da kakua sara ni
sarava se veitalanoataka tiko e dua na iyaloyalo [vakasisila]. Me kakua tale ga na mekesini
dukadukali, iyaloyalo, se italanoa. O yalodei beka mo gole ki tautuba mai na iyaloyalo velavela—
se mo sarava ka vakarogoca tikoga, ka qai kaya tiko e lomamu, ‘E na vakalailai ga sa na
oti,’ se ‘Sa ra lakova taucoko tiko na tamata, e sa dodonu me veivakamarautaki kilikili’? O
doudou beka mo biuta tani mai nomu vale na porokaramu eso ni retio yaloyalo ka sinai tu kina
e na vosa velavela, kei na veivosaki ni tiko vakawati, ka vakatovotovotaki tale tikoga
kina? O bau vakasamataka beka na kena kaukauwa na iyaloyalo eso oqo e na kena
vakamanoataki na yalo kaukauwa? Me da kakua ni vakani keda e na benu!” (mai na
Conference Report, Okotova 1980, t. 56–57; se Ensign, Noveba 1980, t. 38–39).
Papa ni volavola
kei na veivosaki
152
Kerei ira na goneyalewa me ra vakavotuya mai na sala dusimaki me baleta na kena levei
na sala ni tabaitukutuku dukadukali. Kerei ira na lewe ni kalasi me ra veivosakitaka na
lewe ni vevalevu se na papa ni volavola me iwali ni tikina eso ka raici vakavuli oqo.

Raici vakavuli
kei na veivosaki
Lesoni 33
1. E sureti ki na dua na soqo o Daiana ka a nanumi tu me vakaraitaki kina e dua na
iyaloyalo vidio. Ka mani taura rawa e dua na kena itukutuku ni se bera na gauna ni
soqo ni sega ni iyaloyalo vinaka ka qai kerei koya na itaukei ni soqo me veisautaka na
iyaloyalo vidio. Ia e na dua tale na gauna, e donuya kina o Daiana e dua na iyaloyalo ka
sega ni se kila rawa mai na veivakamarautaki ka na yaco. E dua na iyaloyalo ka
vakacerecerei e na niusiveva ka ra sa sarava oti o ira na nona itokani. Ka ra tukuna ni ra
taleitaka taucoko. Sa rogoca talega na kena italanoa o Daiana ka tu kina na ivosavosa,
vakasama, kei na veika e laurai me na vakamaduataki koya.
• Na cava soti e rawa ni cakava o Daiana? Na cava e rawa ni o vakayacora e na
gauna vakaoqori?
2. E dua na itokani voleka nei Sera e dau vakarogoca matua tiko na nona siteseni ni retio.
Dua na siga e rau qai veitalanoataka sara na mataqali sere e dau vakatagitaki tiko mai
na siteseni ko ya. Qai tarogi Meri o Sera se cava na vuna e dau vakarogoca tiko kina, ni
dau vakasisila na qaqanisere e vakatagitaki mai kina ka dusimaka e vuqa na ka
tawakilikili. Mani kaya vua o Meri ni sega ni kauwai sara ki na qaqanisere ka ni dau
vakarogoca ga na ivakatagi.
• Na cava e rawa beka ni vakavurea vua na qaqanisere, kevaka mada ga e sega ni dau
vakarogoca matua? Na cava beka me a tukuna o Sera vei Meri?
3. E lako mai ki na korolevu vakaVavalagi e dua na cauravou e na dua na veisivisivi vaka
koronivuli. E tauvimate voli na nona itoma ka vakatawani koya voli, ka sega ni veikilai
vua e dua tale. Sa mai galala e na dua na yakavi, ka sa mani tiko ga kina e na nona
rumu ka vakadikeva sara na ituvatuva ni siteseni ni retioyaloyalo. E druka sara ni dua
ga na siteseni ni sara iyaloyalo e tiko, ia e na vakaraitaki ga kina e dua na iyaloyalo ka
tu kina eso na tikina vakasisila. Ka qai vakasamataka tiko e na bogi taucoko oqori me
sarava na iyaloyalo ko ya se sega. E vakavotui kina vua na bibi ni lewa vakadodonu na
nona bula e na nona sarava na iyaloyalo ka na sega ni dua e kila ni sa sarava. (Raica
Jack Weyland, “The Quiet War,” New Era, Okotova 1981, t. 12–19).
4. E dua na tama ni vuvale e qiriqiri e na talevoni ki na vale ni yaloyalo ka vakaraitaki tiko
kina na iyaloyalo e ratou via sarava. E tukuna vua na manidia ni iyaloyalo vinaka ka
“rauta vinaka na vuvale.” Ni ratou sarava, sa laurai sara ga e liu na iyaloyalo ni moce
vakaveiwatini ka vakavotui kina eso na tikina velavela. Ratou curu taucoko ki tautuba
na nona vuvale.
• Na cava e vakatavulica o tama vei ira na luvena? Ke a sarava tikoga o tama, na iyaya
cava nei Lusefa e na taurivaki kevaka era vakamuri koya tikoga o ira na luvena?
5. Rau vakasamataka tiko e na dua na yakavi o Deni kei Marica na ka me rau vakayacora.
E kaya sara mai o Deni me rau laki sara iyaloyalo. “Sa vinaka, au na via vakaraitaka
rawa ga ni’u na curu ki tuba kevaka e laurai e dua na iyaloyalo e sega ni veisotari kei na
ivakatagedegede au vinakata,” e sauma mai o Marica.
Sa rairai biuta rawa tu o Marica na ivakatagedegede ka na sega ni kalawaca. Na cava
beka e na nanuma o cauravou e na vuku i koya na nona icaba goneyalewa ka sa biuta
rawa tu na ivakatagedegede, ka qai vakamuria vinaka e na nona veilasami voli, e dina
ga kevaka e na vakavucudru kina vei koya na nona itokani cauravou?
Vosa cavuti E kaya kina o Peresitedi Ezra Taft Benson, “E vuqa sara na veivaluvaluti o na vakaitavi
kina, e na yaco vagagalu tiko ga e lomamu” (“In His Steps,” t. 60).
Mo dusimaka tiko ni so na gauna eda sarava taudua tiko kina na retio yaloyalo se mekesini
ka tu e na kena vata e na sitoa. Mo tarogi ira na goneyalewa me baleta na iyaloyalo e na
retio yaloyalo ka ra sarava tiko ni lala tu na vale. Na iyaya cava nei Lusefa era na taurivaka
tiko na goneyalewa kevaka era sarava e dua na tikina dukadukali e na gauna oqo?
iTinitini
Vakamacalataka ni rawa ni laki vakamawe sara na idusidusi ni tabaitukutuku vei ira e
vica vata na milioni na tamata. Ia, e rawa ni da vakaitavi kina oi keda yadudua, me laki
levei na kena kakana vakaca kina na noda bula. Me da rairai waraka beka na kena qai
taba mai na veika vinaka cake. E dodonu me da dau digidigi e na veika me da wilika,
sarava, ka vakarogoca, ka dau lewa vakamaqosa na veika eda vakatauca tiko e veisiga.
153

154
Taurivaki ni Lesoni
Mo veisoliyaka na tikidua vei ira na goneyalewa, “iDusidusi kina Tabaitukutuku.” Mo
vakarota me ra taurivaka na idusidusi eso oqo e na kena levei na tikina dukadukali ni
tabaitukutuku. Mo vakasalataka vei ira me ra vakalewena e na nodra ivolanisiga na
ilavelave ni tikidua oqo.
iDusidusi kina Tabaitukutuku
E rerevaki na dukadukali ni tevoro dina,
Ke sevaki me da vakavatukanataka kina,
Ka wasoma, ni da sa manoa vakadua,
Eda na vosota, lomana, ka qai taura.
(Alexander Pope, “An Essay on Man,” ikarua ni ivola, laini 217–221.)
iYaya ni Cakacaka nei Setani
Vosa matata me vakasala cala,
Vakamacala luluqa me vakarusa
Borodabataka na ka dina,
Vakalaqara vakalalai mo raica
Tuberi ni serauni keda na dina ka tini e na katabuto.
(Raica Spencer W. Kimball, “Peresitedi Kimball Speaks Out on Morality,”
Ensign, Noveba 1980, t. 94).
iVakatagedegede ni Lewa na Taba iTukutuku
Na veika ka vakamalumalumutaka na nomu vakasama,
Vakacacana na logavinaka ni nomu kila na veika dodonu,
Tabonaka na nomu lialiaci vua na Kalou,
Vakanadakuya na veika vakayalo,..
Ka vakabibitaka na lewa ni yago ki na vakasama
(Raica na Ezra Taft Benson, “In His Steps,” mai na Speeches of the Year, 1979
[Provo: Brigham Young University Press, 1980] t. 61).
Na Kena Tarovi na iDusidusi ni Veika Vakasisila
Kakua ni sarava na yaloyalo ca, se talanoataka.
Kua ni lasama na iyaloyalo ni luvaiwale, italanoa, se itaba.
Yatedei mo lako tani mai na iyaloyalo e sega ni vinaka.
Kua ni kauta ki vale na iyaloyalo e velavela se sakasaka.
(Raica H. Burke Petersen, mai na Conference Report, Okotova 1980, t. 56–57;
se Ensign, Noveba 1980, t. 38–39.)

Vakanananu Kilikili
INAKI NI LESONI Me ra vulica rawa kina na goneyalewa ni itinitini ni vakanananu kilikili na bula kilikili.
Lesoni
34
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki mai na iyaloyalo ilovi kei na tepi ni sere Worthy Music, Worthy Thoughts
(20 na miniti na kena dede; 51129). Mo vakarautaka rawa tale ga na iyaya ni vakaraitaki
yaloyalo, na retio ivakatagi ni sere e na tepi, kei na kena misini me saravi kina. Mo
vakarautaka na kena iyaya ni se bera na kalasi.
2. Ni se vo tiko e rua na siga mo qai vakatavulica na lesoni oqo, mo sarava rawa na kena
iyaloyalo ilovi. (Sa tiko oqori na qaqa ni vosa ni iyaloyalo me vukei iko e na nomu
vakarautaka na lesoni. Ke sega na kena filimu, mo taurivaka na qaqa ni vosa ka tu e na
“iTavi Nanumi” ena iwasewase oqo me idewadewa ni veivosaki.)
3. Mo vakarautaka e dua na vevalevu ni tikiniivola oqo: “Mo qarauna me savasava tiko ga
na nomu vakanananu” (V&V 121:45).
4. Mo vakarautaka e dua na tikidua ni tikiniivola e cake me baleti ira na goneyalewa
yadudua. Mo raica na kena ivakasala e na mua ni lesoni.
5. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se
vosa cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI Ni Da Lewa Vinaka Na Noda Vakanananu, Eda Sa Na Totaki Kina Bula Savasava
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni so vei ira na goneyalewa e na nomu kalasi era na kila tiko beka e
dua ka sa voroka na lawa ni tiko savasava, ka sa qai mai veivutunitaka tu me a kakua ga
ni voroka na cala ko ya. Sa na vakaraitaki e na lesoni oqo vei ira na goneyalewa na tikina
bibi ni bula savasava.
Vosa cavuti Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakarogoca na vosa oqo nei Elder Boyd K. Packer, ka
me ra kunea kina na tikina bibi duadua: “Sa ilelele, ka idewadewa ni noda cakacaka ni
liga na noda vakanananu” (Let Virtue Garnish Thy Thoughts, Brigham Young University
Speeches of the Year [Provo, 26 Sepiteba 1967], t. 4).
Veivosakitaki Mo vakaraitaka na vevalevu ni Vunau kei na Veiyalayalati 121:45.
na vevalevu
• Na cava beka na vuna e vakarota kina vei keda na Turaga me da qarauna me savasava
“tiko ga” na noda vakanananu?
iYaloyalo ilovi E na iyaloyalo ilovi Worthy Music, Worthy Thoughts, e vakaraitaka kina o Elder Packer na
kei na veivosaki sala e rawa ni vakasavasavataki kina na noda vakasama, mai na noda lewa vinaka na
noda vakanananu, ka da na bula savasava kina. Tarogi ira na goneyalewa me ra sarava ka
raica matua na sala e rawa ni ra vakatorocaketaka kina na nodra lewa vinaka kina nodra
vakanananu.
Vakaraitaka na iyaloyalo ilovi. (Ke sega ni tiko na iyaloyalo, mo taurivaka ga na qaqa ni
vosa e na iyaloyalo me ivurevure ni veivosaki.) Ni sa laki cava na iyaloyalo ilovi, tarogi ira
na goneyalewa e na sala e rawa ni ra vakatorocaketaka kina na nodra lewa vinaka kina
nodra vakanananu.
Veivosaki E rawa ni o taurivaka na taro eso oqo, kevaka o gadreva, me vakavure veivosaki:
1. Na cava e kaya o Elder Packer ni ka dredre duadua o na donua e na nomu bula e na
vuravura oqo? (Mo vulica tiko na kena lewai matau na nomu vakanananu.)
2. Na cava soti e yaga e rawa ni vakavurea vei keda na lewai matau tiko ni noda
vakanananu? (Noda vorata na itovo tawa kilikili eso, noda yalodei vakalevu cake,
noda vorata na rere, noda bula mamarau.)
155

3. O cei me lewa vei iko na nomu vakanananu? (O iko ga.)
4. O bau kila eso na sala ka rairai mamada ga kina ka sega ni cala eso na vakanananu
tawa kilikili?
5. Na cava mo vakayacora me vakasavasavataki kina na nomu vakanananu?
6. Na cava e vakatura vei keda o Elder Packer me da lewa vinaka kina na noda
vakanananu? (Na ivakatagi ni sere kilikili eso.)
7. Na cava e rerevaki kina na ivakatagi ni sere tawa kilikili? (E na sureta mai vei keda na
vakanananu tawa kilikili, e na sala vata tiko kei na vakasausa, ivakarau velavela, kei na
noda vesuki kina vakadua.)
8. Na mataqali ivakatagi cava e dodonu me da dau galele kina? (Na ivakatagi kei na sere
kilikili, ka na sala vata mai na veivakauqeti vakayalo, na vakarokoroko, na mamarau,
kei na kena golevi na veika uasivi.)
9. Na isolisoli cava e yalataki vei keda kevaka eda vakasinaita na noda vakanananu e na
veika vinaka, taleitaki, ka veivakauqeti? (Na veitokoni kei na veivakauqeti ni Yalo
Tabu.)
10. Na cava e vakadreta o Elder Packer me da cakava me vukei keda e na noda lewa
vinaka tiko na noda vakanananu? (Digia e dua na sere, vulica vinaka, ka taurivaka me
vagolea voli na nomu vakanananu.)
Taurivaki ni Lesoni
Mo dusimaka me ra digia na goneyalewa e dua na sere me ra taurivaka me vaka e
veivakadreti kina o Elder Packer. Vakauqeti ira me ra cavugusutaka na qaqa ni sere, ka qai
taurivaka me veivagolei kina nodra vakanananu.
Tikidua veisoliyaki Veisoliyaka vei ira na goneyalewa yadudua na tikidua ka tabaki tiko kina na icegu ni
vakatagi kei na vosa ni Kalou: “Mo qarauna me savasava tiko ga na nomu vakanananu”
ka volai tiko e tolona. E rawa ni ra vola tale ga kina na yaca ni sere ka ra sa digitaka e na
daku ni tikidua veisoliyaki. Kerea e dua na goneyalewa me wilika tale na Vunau kei na
Veiyalayalati 121:45.
156
"Mo qarauna me
savasava tiko ga na
nomu vakanananu"
(V&V 121: 45).
iTavi Nanumi
Me ra lewa vinaka na lewe ni kalasi na ivakatagi peleti kei na tepi ka tiko e na nodra
veivale, ka me ra biuta laivi na katokatoni ni sere ka na sega ni vakavureya vei ira na
vakasama kilikili.

Lesoni 34
Worthy Music, Worthy Thoughts
Qaqa ni vosa ni iyaloyalo ilovi mai vei Elder Boyd K. Packer
“Ni’u se gonetagane lailai, keitou a vakaitikotiko e na dua na vale ka wavokita tu na
veimoli. E vaka me dau lailai tu ga na wai me suivi kina na veikau tei. Na ivakata ka dau
samaki vinaka tu e na vulaitubutubu, sa dau tubua vakatotolo tale e na co. E na dua na
siga, ni’u vakaitavi tiko e na kena samaki na ivakata, au qai sotava kina na leqa. Au qai
tovolea voli mai na soso me tara cake kina na yasa ni ivakata. E na gauna ga au bonata
yani kina e dua na yasana ka sa lutu mai, e kasura tale mai e dua tale na yasana. A qai
lako mai e dua ka tiko tikivi keitou e na veimoli. Mai sarava ga vakalailai, ka qai sivia tani
na boto ni ivakata, me drodro vakavinaka yani kina na wai e na vanua ka sa samaka tiko.
E kaya mai kina vei au, ‘Kevaka ko vinakata me drodro ga na wai e na kena sala, mo kelia
rawa na vanua me muria.’
“Au sa qai mai kila kina, ni noda vakanananu talega, me vaka ga na wai, e na goleva tiko
ga na vanua e dodonu me muria, kevaka eda vakarautaka na sala me muria. Ke sega, sa
na muria ga na noda vakanananu na sala rawarawa duadua, ka dau lutuva ga yani na
vanua e lolovira tiko. Na ibole levu duadua beka ka na tikina dredre duadua mo na sotava e na
nomu bula, na nomu vulica mo lewa vinaka na nomu vakanananu. Ka tukuna kina na vosa ni
iVola Tabu, “Ia me vaka na vakanananu ni lomana, sa vakakina ko koya’ (Vakaibalebale
23:7). Ko koya ga ka sega ni lewa vinaka na nona vakanananu, sa vorati koya oti tu.
“Ni o sa vakamatautaki iko mo lewa vinaka na nomu vakanananu, o na vorata rawa na
itovo ca eso, me okati tiko kina na itovo dukadukali yadudua. O sa na qai yalodei, o sa na
vorata na rere, ka marau dina sara. Sa dau tukuni vakawasoma vei au e na noqu tubucake
tiko mai, ni dodonu me da lewa vinaka na noda vakanananu, ka sega ga ni dua e vakaraitaka
vei au na kena sala. Au sa vakasamataka vakabibi mai na tikina oqo e na veigauna sa oti
yani, ka’u sa qai mai kila oqo ni noda vakanananu e tautauvata kei na ivatavata ni
vakatasuasua. E na gauna taucoko eda yadra tiko kina, sa coki cake tu na kena ilatilati. Ka
sa vakatovotovotaki tiko e dua na vakatasuasua e na ivatavata oqori. E rawa ni vakatasuasua
lasa, e dua na leqa ka yaco, me taleitaki se sega, e vinaka se ca; e na vakayacori tiko ga e
dua na vakatovotovo ni ivakatasuasua e na ivatavata ni nomu vakasama.
“O sa raica tiko beka ni rawa ni yasa lo ga mai na vakanananu lalai ki na tutu ni vatavata
ka vagolea na nomu vakasama mo sega sara ni nakita? Na vakasama dauvakacaca oqo e
na tovolea sara me ceburaki ira taucoko mai na vatavata ni vakatasuasua. Kevaka o na
vakasavuligataka, e na cerebu taucoko mai na vatavata na vakanananu kilikili taucoko ka
tu kina. Me vaka o sa na vakatara, drau sa na qai tu vata ga mai kei na vakasama tawa
kilikili eso. Ni o sa vakatara vei ira, era na vakatovotovotaka e na vatavata ni nomu
vakanananu na veika taucoko me laki yacova sara na iyalayala ni nomu veivakadonui. E
rawa ni vakatovotovotaki kina na veika ni rarawa, na veivuvutaki, se veicudruvi. E rawa
ni vakasisila, tawa dodonu, se sakasaka. Ni sa galala tu ga na vatavata, kevaka o na
vakasorova, e na qai dewa mai kina na vakatotovo eso me malele tiko kina na yalomu. E
rawa ni taleitaki sara vakalevu vei iko, ka na tukuna tiko vei iko ni sega na kena leqa, ka
ni ra vakanananu wale ga. Na cava beka mo vakayacora e na gauna vakaoqo, ni sa
vakatulewa tiko ki na vatavata ni vakanananu e na nomu bula o ira na kena tevoro ni
vakanananu ca, se me ra vinaka toka me via savasava tu ga, se ca sara vakalevu ka me
sega tale kina vei iko na kena vakatitiqa? Kevaka o rawa ni vakasinaita na nomu
vakasama e na vakasama savasava ka me ivurevure ni veika vinaka, e na sega na nodra
tikina o ira na tevoro lalai oqo, ka ra na qai biuta.
“Au kila ni sa dredre sara e na gauna oqo me da vakasinaita tu na noda vakasama e na
veika kilikili. Ka vinakati kina na lewa maqosa. Ia, e na rawa ni yaco kevaka o na
vakarautaka e dua na vanua me cegu kina na nomu vakanananu savasava. Au sa raica
rawa na vanua vakaoqo, ka’u via wasea vei iko. E sala vata tiko kei na ivakatagi sere—na
ivakatagi ni sere kilikili. E kaya kina e dua na vuku, ‘Na ivakatagi sere e sala kaukauwa
sara ni kena vagolei na vakanananu.’ Ke veivagolei kina sala vinaka se sala cala, e vakatau
tiko mai na veika e vakavurea mai ki na nomu vatavata ni vakanananu. Kevaka o na kaya
ni dua na sere e veivakauqeti vakayalo vei iko, se veidusimaki vei iko mo ilovi iko
vakabibi ki na veika vinaka, sa na yaga vei iko na ivakatagi sere oqori. Ke
veivakamarautaki wale ga ka vakayalovinakataki iko, sa na tiko tale ga na kena yaga. Ia
kevaka ga e vakavurea vei iko na vakanananu mo vakayacora eso na ivakarau butobuto,
me vaka na gagadre ni lomamu se mo vakasamataka kina na veika tawa savasava eso. Sa
dodonu sara me kau laivi na ivakatagi sere oqori, ka ni sega ni kilikili kei iko.
157

158
“Sa tu ga o ira era na dau vakacacana na veika totoka ka uasivi. E kena ivakarau mai na
bula oqo; sa vakayacori oti e na ivola vinaka ka sa volai oti, e na drama, kei na
veicakacaka ni liga taleitaki, ka sa yaco tale ga e na ivakatagi sere. Mai na vica na senitiuri
sa oti, sa mai kilai kina ni kevaka e taurivaki me qaqa ni sere malaude na vosa ni veirawai,
e na veivagolei tani na ivakatagi sere vei ira na tagane. Na ivakatagi sara mada ga e na
dau vakadadagataka na noda ituvaki ni bukani vakayalo, mai na kena vakatagitaki, na
kena irogorogo, kei na kena voqa.
“Eda bula donuya tiko oqo na gauna ka sa veisautaki tiko mai kina vakalalai na itovou ni
bula veimaliwai. Sa luluqa sara vakalevu na veika e ciqomi me ka ni veivakamarautaki vei
ira na lewena. Me yaco gona kina, me so na sere ka buli tu ka ra vakatagitaka o ira na
kena dau e na gauna oqo e sega ni veivakalomavinakataki, me veivakayavalati ga, ka
veituiraki ka sega ni veivakacegui. Ka vuqa sara vei ira na dauvakatagi era dau tokona na
ivakarau vakasisila eso me nodra ivakarau ni bula.
“Kemuni na itabagone, e sega ni kena itovo mo ni vakasinaita tu na nomuni vakanananu
e na ivakatagi tawa kilikili ni noda gauna. Ni na veivakamavoataki dina. Ka na kidavaka
ki na ivatavata ni nomuni vakanananu na vakasama tawa kilikili eso ka me vakavu
malaude kina e na nodra danisi ka me veivagolei ki na nomu ivakarau. O na
vakalolovirataki iko wale ga e na nomu galele ki na icavacava ni vakasabusabutaki ni sere
se ivakatagi—na kena velavela, na vakasausa, na kena tawa kilikili, kei na noda vesuki tu
kina. E sega ni kilikili kei iko na ivakatagi vakaoqori.
“Mo dau digidigi e na veika mo vakarorogo kina ka lagata. Me tiki ni nomu bula. Ka me
lewa na nomu vakanananu ka veivagolei ki na nodra bula talega eso. Au sa vakaroti iko
mo vakaraica tale mada na nomu ivakatagi ni sere taucoko ka viritaka laivi sara na kena e
vakavureya na vakasama butobuto. Na mataqali ivakatagi sere vakaoqori e sega ni
nomuni na itabagone ka kauwai ki na torocake vakayalo.
“Au sega ni kaya tiko eke ni ivakatagi sere taucoko ka tu e na gauna oqo e vakavureya na
vakasama butobuto. Sa tu na ivakatagi sere e na gauna oqo ka vakaqaqacotaka na
duavata ni kawa tamata; na ivakatagi ka veivakayaloqaqataki; na ivakatagi ka vakauqeta
na vakasama cecere vakayalo, na vakarokoroko, na mamarau, kei na kena kauwaitaki na
veika talei ka totoka e na noda vuravura.
“Sa kaya vei keda na Turaga, ‘Raica au sa rekitaka sara na sere sa lagati e na yalodina; io
na nodra sere na yalododonu sa nodra masu vei au, ka’u na vakalougatataki ira kina’
(V&V 25:12). Sa mai vakasavui kina vei keda na nodratou itukutuku na Veiliutaki
Taumada e na Lotu, me baleta na veivagolei ni ivakatagi sere ki na noda bula, e na
nodratou kaya kina:
“‘Sa na mai vakatetei e na ivakatagi sere na isolisoli ni tamata me tasereka vakavinaka na
nona vakanananu me ulabaleta yani na kena iyalayala vakavosa me kata sara ka
vakamawe tu kina vakavinaka. E rawa ni taurivaki na ivakatagi me veivakacerecerei ka
veivakauqeti se me idewadewa ni veivakacalai se veivakarusai. Sa bibi gona kina vei
keda, ni da Yalo dodonu e na Gauna Oqo, me da taurivaka na ivakavuvuli ni kosipeli ka
me da vakanamatataka tiko na veituberi ni Yalo Tabu e na kena digitaki na ivakatagi me
da vakatarataki tiko kina’ (Priesthood Bulletin, Tiseba 1970, tabana 10).
“Sa tu na neimami veivakabauti vei kemuni, na noda itabagone e na Lotu. Eda sa toso
cake tiko oqo ki na kena kauwaitaki vakawasoma na nomu gagadre kei na nomuni
vakanananu e na veika taucoko e vakayacori e na Lotu. Sa mai tava gona kina na ivua ki
na iusousonidomomuni, vakabibi oi kemuni ka sa lesi mo ni veiliutaki. Me’u vakadreti
kemuni gona kina na iliuliu gone eso, mo ni qarauna vakavinaka na ivakatagi eso o ni na
taurivaka e na nomuni ogaoga vakalotu. Dau kere ivakasala mai vei ira na nomuni
daunivakasala e na kena digitaki na sere se ivakatagi. Mo ni galele ki na nodra lewa
maqosa, me semai kina na veika vakaLotu kei na vuravura, e na iyalayala ni ivakatagi
sere ka sa mai veiyawaki sara vakalevu e na noda gauna oqo mai na kena e liu.
“E dua vei ira na noda iliuliu cecere ni Lotu, Peresitedi J. Reuben Clark, e vakamacalataka
vakaoqo:
“‘Me da kakua sara ni dau vosota na ivakatagi ni sere sega ni kilikili, ke noda itavi me da
vakatulewa kina, e na noda nanuma tiko ni ra na gole tani o ira na itabagone me ra laki
rogoca kevaka eda sega ni vakatagitaka. Ni da na sega sara ni biuta e na vale ni soqo ni
Lotu na misini ni veimau ilavo me ra taurivaka, e na vakasama vata ga ni kevaka eda sega

Lesoni 34
ni vakarautaka vei ira na itabagone, era na laki vakasaqara na vanua me ra laki veimau
ilavo kina. Eda na sega ni vakavulici ira vakaoqo na noda itabagone.’
“Ka sega talega ni vinaka me da vakatagitaka na ivakatagi sere kei na kena ivalavala me
veisureti yani vei ira na cauravou vakavuravura. Mo dei tikoga e na nomu lewa, ka mo
kakua sara ni vakasorova na veika o kila ni dina ka dodonu; me tiko vei iko na kena yalo
mo rawa kina ni vakararamataka cakena cina ka toroya sobu na ivakatagi ke sega ni
vakavurea na vakanananu kilikili; ka dau lavaka tiko ga na isulusulu rakorako kei na
ivakarau mai vei ira era curu yani kina me ra veivakamarautaki, me vaka tale ga kina o ira
era laki tiko kina. Au via vakaraitaka eke ni sega ni vakatarai vei keda, se vei ira era sa
digitaki me noda iliuliu, era itabagone se uabula, me ra veitosoyaka tiko na ivakarau ni
Lotu, ni ra nanuma tiko me ra vakatikora e na dua na itokatoka ka ra sa gole tiko kina na
itabagone. Sa na tudei tu ga na Lotu e na kena sa vakakelei vinaka tu, e na kena vesuki
matua tu ki na dina, ka ra na sega ni vakaleqai o ira era maroroi vinaka tu e loma. Ni sa
noda itavi ga me da veiliutaki vinaka me vakavotui vakavinaka kina vei ira na noda
itabagone na daveta me ra curuma yani, ka na vukei ira me ra vakacerea na nodra
ivakatagedegede ka me ra tiko vinaka kina mai na veika dukadukali kei vuravura. Au sa
vakasalataki iko mo vakavinakataka na nomu taledi, kevaka e tu na nomu taledi ni
vakatagi, mo vakasamataka mada oqo: Se rabailevu sara na ivakatagi ka se bera ni buli
mai, ka se vuqa sara na kena me vakatagitaki vakatovotovo. Ka na rairai nomu ivakatagi
beka me na veivakacerecerei, ka na idewadewa ni kosipeli, me tara na loma ni tamata, ka
veivakalomavinakataki ka veivakaukauwataki ki na yalo kei na bula e kune rarawa tiko.
“E vuqa tu na idusidusi, mai na gauna e liu kei na gauna edaidai, me vakavatukanataki
kina na veidusimaki ni ivakatagi sere vinaka. Sa mai vakacirima na yalolailai ka
vakamamautaka na nodra vakasama ni voqa mai na qaqa ni sere ‘Come, Come, Ye Saints’
me vakayalokaukauwataki ira na ivuvu me ra vorata na veika dredre era donuya tiko. Sa
ivurevure ni veivakauqeti na sere oqo ki vei ira e vuqa e na veitaba gauna. E dua na
gauna keirau veitalanoa voli kina kei koya e dua na pailate ni waqavuka e na nona suka
mai e na dua na ilakolako dredre. Keirau veitalanoataka tiko na yalodei kei na rere ka’u
taroga kina vua na sala cava e dau vorata rawa kina na veika dredre e dau sotava. E kaya
mai kina vei au, “E dua tiko na noqu sere taleitaki, ni sa laki veilecayaki kina na neitou
ilakolako, ka sa sega ni vakabauti ni keitou na suka bula mai, au na vakavotuya voli e
lomaqu na qaqa ni sere, me vaka ga e seresere tale tiko mai vei au na idini ni waqavuka.’
“‘Come, come, ye Saints,
No toil nor labor fear;
But with joy wend your way.
Though hard to you
This journey may appear,
Grace shall be as your day.’
“E mai tautauri matua eke ki na vakabauta, na tikina bibi duadua ni noda yalo dei.
“Sa vakarautaki koya talega vakavinaka na Turaga me baleta na veika dredre sara ka na
laki sotava, mai na veivakauqeti ni sere, me vaka e tukuni tu e na ivola tabu: “Ia ni ra sa
sere oti, era sa lako yani ki na ulu-ni-vanua ni veiolive’ (Marika 14:26).
“Mo ni nanuma vinaka na itabagone, au vinakata mo ni kila yadudua ni oqo na nomuni
Lotu, ka nomuni Turaga ka iVakabula o koya ka taura tiko na kena uli. Sa dau wasei vei
kemuni na nona veituberi kei na veivakauqeti ni o ni vakasinaita tiko me vuabale mai na
nomuni vakasama e na veika vinaka, me totoka, ka veivakauqeti. Oqo e dua na sala me
vakayacori kina. Mo digitaka e dua na serenilotu se sere, me vaka e dau vakayacora na
noqu itokani pailate, ka veilaveti ka rakorako na qaqana, me vakavurea vei iko na
vakasama ni veivakauqeti. E vuqa tu na sere taleitaki me da digidigi mai kina. Mo qara na
veituberi ni Yalo Tabu e na nomu digidigi. Mo lesuva vakavica na qaqa ni sere e lomamu.
Mo rawa ni cavugusutaka. O na sega tiko beka ni kila vinaka na ivakatagi sere, e rawa ni
o vakananuma vinaka ga na qaqa ni sere. Dau vakayacora oqo me muria yani kina na
nomu vakanananu. Me vaka e sala totolo ni veivuke.
“E na gauna ga era via sugu yani kina o ira ka dau idusidusi ni vakatovotovo ca mai na
tutu ni rara ki na vatavata ni nomu vakanananu, mo dolava sara mai na sere oqo, e na
nomu lesuva tiko na qaqana. E na veisautaka vakadua na nomu ituvaki ni bula.
“Me baleta ni veilaveti ka savasava na ivakatagi sere, e na duinadaku yani na vakasama
duka eso. Me vaka e na sega ni veiwekani na ivalavala dodonu, kevaka eda digia, kei na
159

160
veika dukadukali, e na sega ni vosota na rarama na veika tawa kilikili. Ka na yaco e na
dua na gauna o sa na savenetaka tiko mai na ilagalaga ni sere mai lomamu, ka o na sega
ni nakita, me sabaya na vakanananu ca. Ni o galele tikoga ki na veika savasava kei veika
yaga, mo vakasinaita tiko na lomamu e na vakanananu savasava, o kemuni na itabagone,
ka ni vaka ga na vakanananu ni lomana, sa vakakina o koya, ka vakavurei kina vei iko na
kaukauwa mo vakayacora na veika me veivakamamautaki kina nomu bula.
“O iko e dua na luvena gonetagane se goneyalewa na Kalou sa Cecere Sara. Au
vakadinadinataka ni Tamada na Kalou, ka da luvena taucoko, ka dau lomani keda ka
sa vakarautaka tu na veika lagilagi ka cecere e na bula oqo. Au sa kila tiko oqo, ka’u
vakavinavinakataki koya vakalevu e na vuku ni kena veivakacerecerei na ivakatagi
sere vinaka e na noqu bula ka sa idusidusi tiko kina noqu vakanananu ka laveta
cakena noqu bula.”

Bula Dodonu Tiko E na Kena
Donui na Veika Dredre
INAKI NI LESONI Me ra vulica rawa kina na goneyalewa na bula savasava ni ra donuya tiko na veika dredre.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 17, Taniela (62096), e tiko e na daku ni ivola vakarau.
Lesoni
35
2. Kauta mai na ivola ni serenilotu kei na peni kau me baleti ira na lewe ni kalasi.
3. Mo vakarautaka e dua na ilavelave ni tikidua “Bula Dodonu Tiko E na Kena Donui na
Veika Dredre” me baleti ira yadudua na goneyalewa.
4. Me digitaki: Vakarautaka e dua na tikidua veisoliyaki: “Me’u vosota tiko na voravora
kei vuravura e na gauna oqo, ka me’u na laki bula e na lagilagi vakasilesitieli e na
gauna ka tawamudu.” (Raica na iTinitini.)
5. Mo digitaka rawa e dua na goneyalewa me veiliutaki e na kalasi e na kena laga na sere
“True to the Faith” (Hymns, n. 254). E rawa ni o laki tinia na kalasi e na kena lagati na
sere oqo.
6. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se
vosa cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
O Evans Stephens, e dua ka daunisere ni Tabernacle Choir, e se qai liutaka oti walega na
matasere e na gauna ni lotuvakayabaki. Me laki dabe sara ka kala yani ki liu, e na nona
waraka tiko na itukutuku ka na tauca mai o Peresitedi Joseph F. Smith. Sa dau taleitaka
sara vakalevu na veika e dau tukuna na parofita e na vukudra na itabagone, na veika
dredre vakavuravura era dau donua, kei na kena bibi vei ira me ra tudei tiko e na
ivakavuvuli ni kosipeli. Ni sa laki cava na soqoni, sa qai taubale taudua cake o Professor
Stephens me vakamuria cake tiko na City Creek Canyon, ka vakananuma tiko na vosa
veivakauqeti nei Peresitedi. Me qai laki dabe toka e na “dua na vatu ka se duri tiko ga
mani na kui [kaukauwa] ni wai drodro o ya.” E vakatakarakarataki sara ki vua na vatu
oqo me vaka e rogoca e na mataka o ya. Sa qai rorovi koya mai e na gauna o ya na
ivakatagi ka na qai yaco e muri me ilagalaga ni “True to the Faith.” O koya talega, me
vakataki koya na parofita, e dau taleitaki ira na itabagone, ka tukuna kina ni serenilotu
oqo e “nona ivakadre ki vei ira.” (Cavuti e na J. Spencer Cornwall, Stories of Our Mormon
Hymns [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1963], t. 173–174).
Veivosaki Solia vei ira na goneyalewa yadudua na ivolanisere ni lotu ka kerei ira me ra cega na
“True to the Faith.” Tarogi ira na goneyalewa me ra vakaitavi vakaveitaravi e na kena
wiliki na qaqa ni sere e va kei na kena italetale se koresi.
• Na itukutuku cava e via vakaraitaka tiko o koya na daunivucu oqo?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
E Rawa ni da Bula Dodonu e na Vuravura e Tawa Kilikili
Mo vakaraitaka ni se qai tekivu mai o vuravura, era sa dau vakavatukanataka o ira na
marama kei na turaga na nodra yalodei me ra kakua ni “muri cala” ka me ra bula dodonu
ni ra veitikivi tu kei na ivakarau e voliti ira tu e na vuravura tawa kilikili oqo. E dua na
kena ivakaraitaka vinaka o Taniela mai na Veiyalayalati Makawa.
• E vakaraitaka vakacava o Taniela ni rawa ni da bula dodonu ni da tiko e na vuravura
dredre oqo?
Me ra cega o ira na goneyalewa na ivola kei Taniela e na Veiyalayalati Makawa.
161

Tikidua veisoliyaki Veisoliyaka na tikidua vei ira na goneyalewa ka tiko kina na taro eso kei na kena
tikiniivola. Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa na veika oqo, ka mo solia vei ira na
gauna me ra vakasaqara kina na kena isau ni laurai e na lewena.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni o “Taniela e a kau ki na dua na vanua tani ni se qai cauravou ga–na
vanua ka tu kina na nodra ivakarau tani, duatani na nodra ivosavosa, duidui na ituvaki ni
vanua, ka duatani na [nodra lotu]. E imatai ni nona vakatovolei na nona lako mai vua na
tui e dua ka vakarota me ra gunuva na mena waini [o ira ka kau vakavesu mai ki Papiloni]
ka me ra kania tale ga na kena kakana. Sa dau vakatavulici mai vei rau na nona itubutubu
o Taniela e na ivunau ni Turaga, ka ni sega ni vinaka ki yagona na veika oqo. Era sa
vakatavulici [oti] o Taniela kei iratou na nona ilawalawa, me ra maroroya na ivunau ni
Kalou. Sa kerea o Taniela me ratou vakamuria ga na ivakavuvuli ni tiko bulabula ka sa soli
oti vei iratou.” E mani dusimaka me vakatovolei na kakana me tini na siga, me laurai kina
na kakana e vinaka cake vei rau. (E tauri na ivakamacala oqo mai vei L. Tom Perry, “In the
World,” Speeches of the Year, 1981 [Provo: Brigham Young University Press, 1981] t. 2–7).
Tikidua veisoliyaki 1. Na cava e laurai mai na kakana e kania o Taniela me vakatautauvatataki kei na kena
kakana na tui? (Taniela 1:15).
2. E vakalougatataki Taniela vakacava na Kalou, kei ira na nona itokani, e na nodratou
gugumatua ena vakamuria na ivakaro ni tiko bulabula? (Taniela 1:17).
E yaco mai na ikarua ni nona saqati o Taniela mai na nona tadra na tui o Nepukanesa
ka vinakata me vakamacalataki na kena ibalebale. E sega sara ni dua vei ira na daucaka
mana kei ira na daucaka isausau ni matanitu o ya e rawa ni vakaraitaka vua na tui na
ibalebale ni nona tadra. Sa vakavuna me cudru vakalevu na tui ka vakarota kina me ra
vakamatei taucoko na tamata vuku kei Papiloni, me wili tale ga kina o Taniela.
3. Na cava e qai vakayacora o Taniela e na nona sa rogoca na veika e nakita tiko na tui?
(Taniela 2:16).
4. E vakalasikati mai vakacava vei Taniela na ivakamacala e waraka tiko me baleta na
tadra nei Nepukanesa? (Taniela 2:18–20).
5. Ni sa vakamacalataka oti o Taniela na ibalebale ni tadra ni tui, na cava e qai vakayacora
na tui me kena isau o Taniela? (Taniela 2:47–48).
Sa tiko tale na ikatolu ni nona vakatovolei o Taniela. “E qai laki vakaitutu cecere e na
nodratou gauna ni veiliutaki e tolu na tui, ka lesi [tale ga] me nodra iliuliu na turaga ni
tamata vuku kece ga. Era sa vuvutaki koya o ira na turaga ni tamata vuku ka ra bukia
na kena vere. Me ra tovolea tiko me ra raica e dua na nona cala, ka rawa me ra laki
vakaraitaka vua na tui. Ni ra sa sega ni kunea rawa e dua na ka, era sa qai bukia tale e
dua na kena vere. Era sa qai lewa o ira na turaga lawaki ca oqo me tukuni e dua na lewa
vou vua na tui, me kakua ni maumau e dua e loma ni matanitu, me ra vakarokoroko
ga vua na tui. E qai nanuma na tui ni lewa vinaka o ya, ka mani lewa tale ga kina na
itotogi me baleti koya e na beca na lewa. Ni sa rogoca o Taniela na lewa vou oqo, sa
rarawa vakalevu na yalona, ni sa bibi sara vua na masumasu kei na veivosaki kei na
Kalou.” (Raica Perry, “In the World,” t. 6).
6. Na cava na itotogi ni dua e beca na lewa oqo? (Taniela 6:7).
7. Na cava e qai vakayacora o Taniela, e dina ga ni sa matata vinaka tu na lewa kei na
kena itotogi? (Taniela 6:10).
“Era sa qai vakairovi Taniela lo tiko o ira era gadreva me kau laivi mai na nona vale na
tui, ni ra sa raica ni masumasu tiko, [era sa qai tukuna vua na tui]. Sa dau taleitaki
Taniela vakalevu na tui, ka sa qai mai lialiaci e na vere sa buki oqo mai vei ira na
turaga lasulasu eso. Sa qai tovolea me veisautaka na lewa me rawa ni drovaka na kena
itotogi o Taniela me biu kina e na qara ni laione, ka ra qai tukuna vua na turaga ni sega
ni dau veisautaki tale na lewa sa vakatauca na tui” (Raica Perry, “In the World,” t. 6).
8. Na cava e qai tukuna na tui vei Taniela e na nodra sa viritaki koya yani ki na qara ni
laione? (Taniela 6:16).
“Sa vakabauta sara vakalevu na tui na Kalou nei Taniela mai na idusidusi e dau
vakaraitaka o Taniela, ka kila tu ni na vakabulai koya na nona Kalou mai na qara ni
laione. Sa lolo tiko e na bogi taucoko na tui e na vukui Taniela. E na mataka caca, e qai
cici yani ki na qara ni laione, ka qolou yani vua” (Raica Perry, “In the World,” tabana 6).
162

9. Na cava e qai taroga na tui vei Taniela? (Taniela 6:20) Na cava e qai vakayacora o
Taniela? (Taniela 6:22).
Lesoni 35
10. Ni sa qai mai raica e na caka mana oqo na tui na nona yalodina o Taniela vua na nona
Kalou, na cava na lewa e qai vakatura na tui? (Taniela 6:26–27).
(Na ivakamacala e vakarautaki mai na L. Tom Perry, “In the World,” Speeches of the Year,
1981, t. 2–7).
Veivosaki Kerei ira na goneyalewa me ra dui veidutaitaka lo na nodra dui yalayala ki na nodra
vakabauta kei na veika e yalataka o Taniela.
• E tu beka vei iko na yatedei mo vakayacora kina na veika e cakava o Taniela?
Mo dusimaka na veika e vakavuna taudua o Taniela e na matanitu taucoko mai na nona
digitaka me bula vakadodonu.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo dusimaka ni duidui beka na veika e bolei tu vei keda e na gauna oqo mai vei Taniela.
Ia e na rorovi keda dina mai na noda bolei, ka na rairai dredre tale ga me vaka e laurai vei
Taniela. Ka na sega ni vakaiyalayala na veika e yaco mai na noda vakatulewa e na digidigi.
iTalanoa Mo talanoataka oqo me baleta na goneyalewa ka sega ni vinakata me vakalutuma na
nona ivakatagedegede ni veilasami kei ira na cauravou:
“E lewe ni Lotu duadua e na nona kalasi e koronivuli, ka ra dau taleitaki koya vakalevu o
ira na cauravou, ni dau bukuti vakalevu mai vei ira. Era sega tiko ni vakamuria o ira na
cauravou e na nona kalasi na nona ivakatagedegede ka vakatavulici mai kina e na Lotu
me baleta na veilasami. Sa nanuma kina me vakaraitaka vakamatata sara vei ira na
cauravou era bukuti koya na ivakatagedegede ka vakamuria tiko mai. Kevaka e na gade
kei ira, sa dodonu me ra namaka tiko ni ra na vakamuria vinaka na ivakatagedegede ni
bula e muria tiko. Ka na taura rawa mai vei ira na nodra yalayala ni se bera ni vakatara
me gade kei ira. Ka qai mai bukuti koya e dua ka kilai levu tu e na rara ni futupolo, ka
kaya mai vua, ‘Kila, au na sureti iko ga ki na danisi kevaka o vakalutuma ga vakalailai na
nomu ivakatagedegede.’ Sega sara ga na lomalomarua e na nona sauma yani vua, [‘Mo
vosota sara, kevaka e gadrevi me’u vakalutuma na noqu ivakatagedegede me’u gade vata
kina kei iko, au sa na sega ga ni sala vata kei iko. Au sa yalataka oti me’u bula muria na
noqu ivakatagedegede, veitalia ga se o cei e bukuti au tiko’]” (L. Tom Perry, e na
Conference Report, Okotova 1979, t. 51; se Ensign, Noveba 1979, t. 36).
Veivosaki • Na cava o nanuma e vakavuna me dau vakayacora vakaoqo na goneyalewa?
Me vakaraitaka
na qasenivuli
Mo dusimaka ni a sega ni vakaloloma e na nona digia tu o Taniela me bula vakadodonu,
ka na vaka tale ga kina oi keda. Sa dau lomani ira taucoko na luvena na Turaga, ka
gadreva tale ga me ra rawati ira vakavinaka, ka na sega ni vakaveitalitaki keda wale tu ga.
Ia e gadreva tale ga me da vuli mai na veika eda sotava, me da vakayaragitaki kina e na
kila ka kei na yalodei me da bula dodonu vakawasoma.
Vosa cavuti Wilika na vosa cavuti oqo:
“Sa Tama dauloloma ka vinakata me da mamarau e na noda sa nakita mai me
vakadinadinataki e na ivalavala dodonu, ka sega ni yaco ga mai vakailoa vei keda. Ka na sega
ni vakuai keda kina mai na noda vulica vakabibi na veika e baleti keda—e dina ga ni na
qai vukei keda tale e na noda vorata rawa yani” (Neal A. Maxwell, “Talk of the Month,”
New Era, Me 1971, t. 30).
Papa ni volavola
kei na veivosaki
• Na ivurevure cava tale beka ni veivuke e tiko ni da gadreva na bula dodonu, me ikuri
kei Tamada Vakalomalagi?
Mo vola e na papa ni volavola na veika era vakaraitaka na goneyalewa. Ka rawa ni okati e
na nodra isau ni taro na: itubutubu kei na lewe ni vuvale, na Yalo Tabu, vosa ni Kalou,
matabete kei ira na vakaitutu e na Lotu, o ira na nomu itokani vinaka. Mo taroga na
idusidusi ni noda taurivaka na ivurevure ni veivuke eso oqo e na veigaunisala me da bula
dodonu kina. Kerei ira na goneyalewa me ra wasea eso na ka era sa donuya mai e na
nodra tovolea tiko me ra bula dodonu ni ra donuya tu na veika dredre vakavuravura.
163

Era na Donuya na Reki kei na Veivakalougatataki o Ira era Valavala Dodonu
Me vakaraitaka • Na veivakalougatataki cava e donui Taniela e na nona vakabauta dina?
o qasenivuli
Mo dusimaka ni sega ni na marau o Taniela e na veika e baleti koya kevaka e saqata na
lewa ni nona Kalou. E na ca vakalevu cake oqori mai na nona mate. Me kunea vakaevei
na marau dina kei na vakacegu ni lomana kevaka e vakanadakuya na veika e kila deivaki
tu ni dina, se me tabonaka na nona nanuma e na vuku ni veika oqori? Me qai yaco kina,
veitalia ga na idre vakavuravura kei na kena dredre na ka e vinakata, e digitaka kina me
bula dodonu tiko. Ni qai vakayacora oqori, e sa mai kune kalougata kina mai vua na Tamada
Vakalomalagi ka sauma votu vua na tui. E na noda oi keda na veivakalougatataki ni da
bula dodonu ka savasava. Eda na vakatovolei beka ka na sega ni tu vei keda na iyau
vakavuravura kei na irogorogo ka tu vei ira na qaqa kei vuravura, ia eda na
vakavutuniyautaki e na veitiki ni noda bula ka bibi cake vakalevu. E kaya kina
o Elder James E. Faust:
“Ni rau sega ni dau veiveisau vakarawarawa na bula savasava kei na vakabauta e na
makete ni bula oqo, e so vei keda era na nanuma kina ni rawa ni ra bula walega mai na
vakanananu ka galele kina na lomadra. E na vuravura ka sa vakailoa tu kina na itovo ni
veimaliwai— lewa ni bula vakailoa, vakailoataki na ivakatagedegede ni bula—e vuqa tale
ga era na bula tu ka sega ni galele e na kedra yaga, nodra dokai, kei na nodra rokovi. E
vuqa sara na itabagone, kei ira tale ga na qase cake, era sega ni vakasamataka tiko na ibole
ni korolevu o Nottingham, e Igiladi, ka vakatoka oqo: Vivet post funera virtus (‘e na
kalawaca na ibulubulu na bula savasava’)” (mai na Conference Report, Epereli 1981, t. 9;
se Ensign, Me 1981, t. 9).
Veivosaki • Na cava soti na isolisoli kei na veivakalougatataki ni bula savasava kei na bula dodonu?
Na cava na vuna e bibi kina na veika oqo mai na nodra veivakacerecerei kei na
veivakalagilagi o ira e vuravura?
iTinitini
Se vakacava ga na ivakarau ni bula gogo vakayalo ka boro tu kina o vuravura edaidai, era
sa tu maliwai keda tale tu ga o ira eso na Taniela. Eda na tautauvata vinaka kei Taniela ka
me da bula dodonu tikoga ni volivoliti keda tu na veika dredre, ka da kila deivaki tu ni na
sega ni yawaki keda o Tamada Vakalomalagi me tokoni keda ka vakalougatataki keda . E
rawa kina ni da “dina tikoga kina vakabauta” ka sega ni “muri cala.”
Serenilotu Me tini kina na lesoni, qai lagati na “True to the Faith” (Hymns, n. 254).
Me digitaki: “Me’u vosota tiko na voravora kei vuravura e na gauna oqo, ka me’u na laki bula e na
lagilagi vakasilesitieli e na gauna ka tawamudu.”
164

Bula Dodonu Tiko E na Kena Donui na Veika Dredre
1. Na cava e kunei mai na kakana e kania o Taniela me vakatautauvatataki kei na kena
kakana na tui? (Taniela 1:15).
2. E vakalougatataki Taniela vakacava na Kalou, kei ira na nona itokani, e na nodratou
gugumatua e na vakamuria na ivakaro ni tiko bulabula? (Taniela 1:17).
Lesoni 35
3. Na cava e qai vakayacora o Taniela e na nona sa rogoca na veika e nakita tiko na tui?
(Taniela 2:16).
4. E vakalasikati mai vakacava vei Taniela na ivakamacala e waraka tiko me baleta na
tadra nei Nepukanesa? (Taniela 2:18–20).
5. Ni sa vakamacalataka oti na ibalebale ni tadra ni tui o Taniela, na cava e qai vakayacora
na tui me kena isau o Taniela? (Taniela 2:47–48).
6. Na cava na itotogi ni o beca na lewa oqo? (Taniela 6:7).
7. Na cava e qai vakayacora o Taniela, e dina ga ni sa kila vinaka tu na lewa kei na kena
itotogi? (Taniela 6:10).
8. Na cava e qai tukuna na tui vei Taniela e na nodra sa viritaki koya yani ki na qara ni
laione? (Taniela 6:16).
9. Na cava e qai taroga na tui vei Taniela? (Taniela 6:20) Na cava e qai vakayacora o
Taniela? (Taniela 6:22).
10. Ni sa qai mai raica e na caka mana oqo na tui na nona yalodina o Taniela vua na nona
Kalou, na cava na lewa e qai vakatura na tui? (Taniela 6:26–27).
165

Lesoni
36
INAKI NI LESONI Me ra vulica rawa kina na goneyalewa na bibi ni dina e na bula savasava.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaka na tikina volai me vaka e vakamacalataki tiko e na imatai ni wasewase
ni lesoni.
2. Vakarautaka e dua na vevalevu ni veika e tukuni tiko e na ikarua ni wasewase ni lesoni.
3. Me digitaki: Mo vakarautaka e dua na ilavelave ni tikidua me vaka e vakamacalataki
tiko e na iwasewase “Taurivaki ni Lesoni.”
4. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se
vosa cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI E Rawa Ni Da Kila Na Dina ni Ka Kecega
Vakalewena na
tikina ka lala tu
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Na Bibi ni Dina e na
Bula E Savasava
Mo vola e na papa ni volavola na iyatu vosa oqo: “ sa kilai kina na ka ,
sa oti, kei na sa bera mai.” Kerei ira na goneyalewa me ra cega
na Vunau kei na Veiyalayalati 93:24 ka vakalewena na tikina ka lala tiko oqori me
vakamacalataki kina na dina. Ni ra sa vakalewena oti na vosa ka yali tiko mai na
tikiniivola oqori, me ra qai vakatakilakilataka na tikiniivola. Kerea e dua vei ira me wilika
e cakena tikiniivola.
Ni o lesuva tale na tikiniivola oqori, vukei ira na goneyalewa me ra kila vakavinaka ni
sega ni veiveisau na dina tudei. Na veika dina ka vakatakila na Kalou vei keda e
vuravurao, e tautauvata ga kei na kena ka sa vakatavulici mai vei keda ni da se bera ni
sucu mai ki vuravura, ka na toka dei ga me vakakina. Ka na sega sara ni veisautaki.
Tikina volai Vakabira na tikina volai: “Sega ni Veiveisau na Dina.”
Veivosaki e na • Eda na kunea vakacava na veika dina?
vosa ni Kalou Kerei e rua na goneyalewa me rau cega ka wilika na Jemesa 1:5 kei na Jekope 4:13. Mo
vakamatatataka ni ivurevure ni veika dina taucoko na Kalou. E rawa ni da dau masumasu
vua na Tamada Vakalomalagi ka kerea kina me da kila vakataki keda na ka dina. Sa qai
rawa ni da kila na dina, mai na veituberi ni Yalo Tabu.
Vosa cavuti E vakaoqo na ka e cavuta o Peresitedi Kimball me tokona kina na noda vakasaqara na
veika dina:
“Me rawa kina ni o kila. Ka sega kina ni vinakati tale na vakatitiqa. Na kena ikabakaba ga
oqo: vulica, vakananuma, masulaka, ka qai cakava sara. Sa yalataka vakawasoma vei keda na
Turaga ni na vakavukui keda e na veika vakayalo ni da vakarautaka tu vakavinaka na
ituvaki ni noda vakanananu. ‘Ia na kaukauwa ni Yalo Tabu e na vakatakila vei kemudou
na dina ni veika kece ga.’ (Moronai 10:5.)” (Spencer W. Kimball, “Absolute Truth,” Ensign,
Sepiteba 1978, t. 7–8).
Veivosaki • Na cava soti na ikabakaba e va ka vakaraitaka o Peresitedi Kimball ni na dusimaki kina
vei keda na veika dina?
Ni ra solia tiko mai na nodra vakasama na goneyalewa, mo vakabira kina na tikina volai:
“E Rawa Ni Da Vakavukui Kevaka Eda:” “Vulica,” “Vakananuma,” “Masulaka,” “Cakava.”
Taurivaka na tikiniivola eso ka tiko yani oqo me vukei ira kina na goneyalewa e na nodra
kila na sala me ra taurivaka na ikabakaba.
1. Vulica. (Joni 5:39)
2. Vakananuma. (3 Nifai 17:2–3; Moronai 10:3; V&V 88:62–63)
166

3. Masulaka. (Jeremaia 29:12–13; Alama 5:45–46; Moronai 10:4)
4. Cakava. (Joni 7:16–17)
iTalanoa E talanoataka oqo o Elder Richard G. Scott:
“Sa na vakavukui keda na Turaga ni da bula dodonu tiko. Ka dau yaco mai e na so na
gauna, me isau ni masumasu dina e na noda kere veituberi. Ka’u nanuma vinaka tiko na
gauna ni noqu kaulotu, ka vakalasikati mai vakaukauwa vei au ni leqa tiko e dua na
daukaulotu. Au sega ni vakasamataka rawa se o cei e donui koya tiko na leqa, ka sega ni
kila rawa. Au mani lako ki na buturara tabarua ni vale e cake ni neitou itikotiko na
kaulotu. Me bogi taucoko o ya, au saga voli, e na kena veivukiyaki tiko e lomaqu na veika
taucoko au kila me baleti ira na daukaulotu, ka vakatakekere kina vua na Turaga me
vakatakila vei au na daukaulotu ka gadreva tiko na veivuke. Ni sa laki kakaca mai na
mataka ka tarava, au sa qai vakauqeti kina e na vakasama me baleta na vanua e tiko kina
o koya na daukaulotu o ya. Au mani lako sara kina ki kea, ka laki qarava na veivakatarogi
ka dodonu me vakayacori e na gauna vakaoqo, ka veivuke sara kina vua na daukaulotu
ka gadreva na Turaga me vukea. Sa dina sara, ni dau rogomasu na noda Kalou, ka solia
vei keda na veika dina ni da bula vakamuria tu na nona ivakavuvuli ka dau veivakabauti
vua” (“Truth,” mai na Speeches of the Year, 1978 [Provo: Brigham Young University Press,
1979], t. 101).
Veivosaki Mo dusimaka ni a taurivaka na peresitedi ni tabana ni kaulotu na ikabakaba e va ka
vakaraitaki tiko e na tikina volai. Mo vakaraitaka ni taurivaka na Turaga na “veivakauqeti
e na vakasama” me soli kina na veivuke, ka gadreva kina vua na peresitedi ni tabana ni
kaulotu me vakasamataka vakatitobu, ka rai lesuva tiko e na vakanananu ni lomana, ka
vakatakekere kina vua na Turaga ni se bera ni qai vakalasikati mai vua na veika e dodonu
me vakayacora.
iTalanoa Mo talanoataka mada oqo me baleti Peresitedi Joseph F. Smith:
“Ni’u se gonetagane lailai, au dau tovolea voli me’u vakatakekere vua na Turaga, me
vakavotuya mai vei au e dua na ka talei, me’u rawata kina na noqu ivakadinadina. Ia, e
dau tabonaka ga mai vei au na Turaga na cakacaka mana, ka vakalasikata mai vei au na
veika dina, me vakaikuritaki tiko mai vakalalai, vakaveitaravi e na ivakavuvuli, me
vakalailai eke ka vakalailai tale e kea, me yacova sara ni’u sa qai vakavukui kina mai na
buradelaqu ki na samosamo ni yavaqu, ka me sa biu tani sara vakatikitiki mai vei au na
vakatitiqa kei na ririko. Sa qai solia vei au na ivakadinadina au taukena tu oqo na Yalo
Tabu ni Kalou. Ka na vakamuria tale ga na nona ivakavuvuli kei na kaukauwa oqo, me
vakatakila kina vei ira na luve ni tamata kecega na ivakadinadina me baleta na veika dina
ka na sega ni kautani mai vei ira. Me ra kila tiko kina na veika dina, me vaka e kila tiko na
Kalou, ka vakamuria na lewa nei Tamada, me vaka e dau vakayacora o Karisito” (Joseph F.
Smith, Gospel Doctrine, ikalima ni kena tabaki [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1939], t. 7).
Vakalekalekataki Mo vakalekalekataka ga vakatotolo na iwasewase ni lesoni oqo. Mo railesuva ka
vakamacalataka tale vakalekaleka na tikina volai eso.
Veivosaki e na
vosa ni Kalou
Me vakaraitaki
mai na vevalevu se
papa ni volavola
E Rawa Ni Da Yavutaka na Bula Savasava e na iVakavuvuli Dina
Wilika ka vakatakilakilataka na tikiniivola eso oqo. Mo taurivaka me vakavure veivosaki,
ka vukei ira na goneyalewa me matata vinaka kina na tikina eso e sala muria tiko yani.
1. Mosese 5:58; Mosese 5:12. E vakatavulici na ivakavuvuli dina ni kosipeli vei Atama kei
Ivi, ka rau qai veituberi kina vei ira na luvedrau.
2. Mosese 5:13. E curumaliwai ira voli na kawa i Atama o Setani, ka veivakacalai kina vei
ira e vuqa mai na nona lasulasu. “Ni da na coko sara e na cakacaka nei Setani mai na
noda vakanadakuya na Kalou. Ka ra na guilecava kina vakadua na Kalou, mai na nona
veituberi, me ra vakasisila kina, daugarogaro ca, ka itovo butobuto sara” (Marion G.
Romney, “Truth and Knowledge,” mai na Speeches of the Year, 1977 [Provo: Brigham
Young University Press, 1978], t. 63).
Mo vakamacalataka ni dua na ka me da mai vulica eke, me da kila na dina ka rawa kina
ni da digia na veika dodonu se cala. E dodonu kina me da kila ni na solia na nona igu
taucoko o Setani me vakacalai keda ka tuberi keda tiko me da “vakasisila sara,
daugarogaro ca, ka itovo butobuto sara.” (Vakarautaka na vevalevu oqo se droinitaka e na
papa ni volavola.)
167

Savasava
(E na gauna
ni sucu)
Dauveinanumi
Kocokoco
Daw Lewa
Vakavuka
Vakamuria na Dina VaKalov
Veiwekani
Vakadodonu Bula
savasava
Vakaveitaliataki Veiwekani Vakailoa
Bula
Vakasisila
Vakamuria na Lasu nei Setani
Veivosaki Ni o lesuva tiko na vevalevu, mo taroga vei ira na goneyalewa na veika oqo:
• E vakaevei tu na ituvaki ni noda bula ni da sucu mai ki vuravura?
• Ni da tubu cake tiko ka veimaliwai vakaveiwekani, na sala cava vei rau oqo e na
veituberi tiko kina o Setani?
• Na ivakarau vakacava e na kauti keda tiko e na sala ni dina vaKalou?
• Na sala cava vei rau oqo e vakatakarakarataki kina na bula tawamudu ka tiko mai liu?
• Na sala cava vei rau e yavutaki e na lasu?
Vosa ni Kalou Mo dusimaka ni sa solia tu na Tamada mai Lomalagi na sala me da kila rawa kina na
veika lasu mai na nona dina. Me ra cega, wilika, ka vakatakilakilataka na goneyalewa na
Moronai 7:15–17. Ni sa donui keda tiko na digidigi ki na veika dodonu se lasu, me da
tarogi keda ga, “E na vakavure vinaka beka vei au? E na vakaqaqacotaka beka na noqu
vakabauta na Karisito?”
iTalanoa Kerei ira na goneyalewa me ra wilika vata na Joni 8:32. Me ra qai vakarogoca na italanoa
eso oqo. (Me ra vukei ekena goneyalewa e na nodra kila na veika dina, me dusimaki
vakacava vei ira, kei na sala me ra cakava rawa kina.)
Sa mai donuya tiko oqo o Ana e dua na vakatulewa dredre e na vuku ni nona veilasami
vakaitokani kei na dua na cauravou. E dau taleitaka sara vakalevu e dua na cauravou ka
sega ni lewe ni Lotu. “Au nanuma vinaka na noqu masulaka tiko na veika e dodonu me
baleti au, ni’u sa qai taura rawa, au sega ni vinakata sara ga me’u vakarogoca. Ka’u sa mai
vakila kina ni sa na sega na noqu itokani cauravou, kevaka au tarova vakadua na noqu
veilasami kei koya na cauravou ka’u masulaka tiko oqo. Au saqata vakalevu sara na veika
e vakaraitaki mai ki lomaqu me baleta na noqu masumasu, ia au sa kila tu ga ni dina, ka’u
sa kila deivaki tale ga na veika me’u vakayacora. Sa deivaki tu ga na noqu kila, ni kevaka
au tomana tiko na noqu veilasami oqo, e na vakatanitaka sara na noqu ilakolako. Au sa
qai mai saga tiko yani me’u vakalewa vinaka, ka qai yaco e muri me’u vakamuria na veika
e dusimaki mai vei au e na noqu masumasu voli kina. Au sa kila tu ni dau lomani keda o
Tamada Vakalomalagi, ka dau rarawa tale ga kei keda e na digidigi dredre me da dau
vakayacora.”
Veivosaki • E qai kila vakacava o Ana na veika me baleta na nodrau veilasamaki kei na cauravou o ya?
• Na cava e na rawa beka ni yaco ke a vakanadakuya o Ana na veika dina, ka malele tiko
ga ki na nona veilasami e na nona nanuma ni vinaka vua?
• E sereki vakacava o Ana mai na nona kila na dina ka qai vakamuria vinaka?
• Na sala cava vei rau ka tiko e na vevalevu se papa ni volavola e vakamuria tiko o Ana?
iTalanoa E vakatarogi tiko o Matelita mai vua na nona bisopi. Ka tarogi koya kina me baleta e dua
na ivunau. Ni qai vakamacalataka tiko mai na ivakarau e sala vata kei na ivunau ko ya, sa
qai mai vakila kina o Matelita ni sa vakayacora tiko mai e dua na ka cala. Sa mai
veilutuyaki kina vakalevu na nona icegu ka sa drodrova yani na ligana na buno levu. E
rawa ni na savenetaka yani na nona “vakaio” ka me waraka ga me vakanadakui yani na
taro oqori me golevi tale na kena vo—se me tusanaka na nona cala.
Veivosaki Mo veivosakitaka na digidigi cava eda na vakaveitaliataki keda kina, kei na digidigi cava e
na vakavatukanataki kina na lewa vakavuku?
168

Lesoni 36
• Na sala cava e na vakanadakuya kina o Matelita na veidusimaki ka donuya tiko, ka me
digia kina me lasu? Na sala cava vei rau oqori e dodonu me muria tiko?
Vosa cavuti Mo wilika na ivakamacala oqo ni kena levei na ka dina. “E na sega sara ni sereki o koya
na tamata ka vauci koya tu e na lasu. E na rawa ga ni kila vakavinaka na bibi ni tikina oqo
o koya ka sa donuya oti, se donuya tiko na ituvaki ni bula ka tukuni tiko oqo. Me da dau
kila tikoga ni na sega ni laki dina e dua na ka cala, ni ra vakayacora tiko e lewe vuqa. Na
veika cala e na sega ni laki dina e na vuku ni kena sa laurai votu e matada” (Marvin J.
Ashton, mai na Conference Report, Epereli 1982, t. 14; se Ensign, Me 1982, t. 11).
Mo dusimaka ni sa dau tovolea tikoga o Setani me vakacalai keda. Kevaka eda sega ni
vinakata me da muria na nona sala, e dodonu me tiko vei keda na yatedei me da
vakayacora ga na ka dodonu.
iTinitini Mo vakamacalataka ni kevaka eda gugumatua e na vuli, vakanananu, masu ka qai dau
cakava, eda na tara cake e dua na yavu tudei kina noda bula. Eda na kila vinaka kina na
ivakavuvuli ni kosipeli, ka dau tovolea vagumatua me da vakamuria, sa na tokoni keda
na Turaga e na noda sotava yani na veika dredre, noda vakararawataki, kei na vakatulewa
dredre taucoko eda na cakava. Ni da talairawarawa tiko ki na dina, eda na sereki tani mai
na noda luvuci tu e na vakananuma na noda cala, e na rarawa, kei na ivalavala ca. Eda na
galala kina me da bula e na savasava ka vakila tiko na marau tawamudu, ni sa “na tudei
tu ka tawamudu” na dina (V&V 1:39).
Taurivpaki ni Lesoni
Mo veisoliyaka vei ira na goneyalewa na tikidua vakarautaki. Kerei ira me ra taurivaka e
na nodra vakatulewataka na veika e vinaka mai na veika ca, mai na veika dina mai na
veika lasu, kei na nodra vakalewa vinaka na icavacava ni veika era sa digia, ni na
vakavolekati ira yani vua na Turaga, se na vakayawaki ira mai vua.
Savasava
E na vakavureya beka
na veika vinaka
E na vakavureya
na veika ca?
Bula Savasava
Bula Uasivi
Bula Vakasisila
Na Bula e na i Valavala Ca
169

Qaravi Tiko na
Bulabula ni Tago

Lesoni
37
INAKI NI LESONI Me ra vulica ekena goneyalewa me ra marautaka na yagodra ka me ra dau qarava tiko
vakavinaka.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaka mai na iyaloyalo eso oqo mai na daku ni ivola vakarau: naba 13, na vale
tabu (se dua ga na itaba ni vale tabu ka tiko e na valenivola); kei na naba 18, era
vakaukauwa yago tiko na goneyalewa.
2. Vakarautaka e dua na drauniveva kei na peni kau me baleti ira na goneyalewa yadudua.
3. Mo vakarautaka rawa mai na iyaya ni sasauni (me vaka na sovu, wai, ivakaboiboi vinaka,
iseru, na barasi ni ulu, na isava ni ulu, na ibarasi ni bati, kei na ikoti ni taukuku ni liga).
4. Mo droinitaka rawa na vatuka ni dua na goneyalewa e na veva mamare iolo ni vale ni
bulumakau ka qai kotiva e na lima na kena iwasewase me vaka sa vakaraitaki tiko oqo.
Mo vakayacana me vaka sa vakaraitaki tiko. Mo vakarautaka me vakabiri e na papalevu
me ciqi kina, se e na dua ga na vevalevu.
Vakaukauwa
yago
Kila ka
Cegu
Sasauni Kana
vakavinaka
Qarauni na Yagoda
5. Kevaka o vinakata, qai vakarautaka e dua na vevalevu ni “Dikevi ni Kaukauwa kei na
Cegu Bula” me qai vakabiri.
6. Kevaka o vinakataka, mo digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou.
Me kila o qasenivuli Ni se bera na lesoni, mo raica me ra se goleva rawa e na loma ni macawa o ira na
goneyalewa na Dikevi ni Kaukauwa kei na Cegu Bula. (Me vakarautaki rawa tiko e rua se
tolu na dali, me walu ki na ciwa na fiti na kena balavu.) SE digitaki ira na goneyalewa me
ra tovolea me ra rikava tiko na dali ka sega ni tao. Ka qai kerei ira me ra solia vei iko na
nodra iwiliwili ni se bera na lesoni. Ke vakacolati vei ira yadudua, mo qai rai lesuva tale
me ra vakayacora mai e na loma ni macawa.
172

Dikevi ni Kaukauwa kei na iCegu Bula
Me rua se tolu na goneyalewa me ratou yadua na dali ka sikivu voli vakalimasagavulu, ka
sega ni cegu se tao, ka me kua ni tao e uludra se ki yavadra na dali. E rawa ni ra na
vakatovotovotaka vakadua ni se bera ni ra dikevi. Me ra qai vola tiko na goneyalewa e na
dua na tikiniveva na nodra iwiliwili ka ra rika kina.
Qarauna: Me kakua ni ra dikevi eke o ira na goneyalewa e vakaleqai tu na nodra bula
vakayago, se vakatitiqataki tiko na bulabula ni yagodra, ka rawa ni ra taurivaki ga me ra
wiliwili vei ira na goneyalewa ka ra na dikevi tiko.
YAVU MATAU
NI LESONI Na Goneyalewa Ka Marautaka na Yagona ka Gadreva Me Totoka Tiko E na Dau
Qarauna Vakavinaka na Yagona
iYaloyalo, veivosaki,
kei na vosa ni Kalou
Na veitikitiki
veilutuki (puzzle)
kei na veivosaki
Me vakaraitaki na itaba ni vale tabu ka me wiliki na 1 Korinica 3:16–17. Mo vakabibitaka
ni sa vakaroti me da qarauna vakavinaka na yagoda.
Mo vakabira cakena ulu ni veitikitiki veilutuki (puzzle) e na kena papa se na dua na vevalevu.
• Na tikiniivola cava e tukuni tiko kina me da qarauna na yagoda? (V&V 89, na Vosa
ni Vuku.)
• Me vaka e tukuni e na Vosa ni Vuku, na cava soti e sega ni dodonu me da gunuva
se kania? (Waini se yaqona kaukauwa, na tavako, kei na gunu katakata me vaka na kofi,
kei na ti.)
Vosa ni Kalou Me ikuri ni nodra bula muria tiko na Vosa ni Vuku, e rawa ni ra cakava e vuqa na ka o ira na
goneyalewa me vakarairaivinakataka na nona vale tabu, me samaki kina, ka me savasava
tiko. Kerei ira na goneyalewa me ra cega vakai ira na Vunau kei na Veiyalayalati 88:124.
• Na cava e tukuni vei keda e na tikiniivola oqo me baleta na noda qarauna na yagoda?
Kerea e dua na goneyalewa me wilika e cakena iwasewase ni tikiniivola oqo me tekivu
mai na dou moce vakayakavi.
Na veitikitiki
veilutuki (puzzle)
kei na veivosaki
mai na papa ni
volavola
Vosa ni Kalou kei
na veitikitiki
veilutuki (puzzle)
Tikina vulici kei
na veivosaki
Na veitikitiki
veilutuki (puzzle)
kei na veivosaki
Mo vakabira yani na tikina ka vakatokai tiko “Cegu” e na kena papa se na vevalevu.
• Na cava o nanuma e vakarota kina na Turaga me da moce vakayakavi ka yadra mai
vakamataka lailai?
• Na cava na vuna e vinaka kina me da qarauna na noda cegu? (Mo tuvana e na papa ni
volavola na veika era tukuna mai na goneyalewa: me vinaka cake kina na nodra ka ni
vuli, me ra marau cake kina, me ra bula vinaka cake kina, me ra cegu bula tiko kina, me ra
rairai vinaka cake kina.)
• Me na veivakaleqai vakacava vei keda na moce vakasivia?
Kerei ira na goneyalewa me ra cega na Vunau kei na Veiyalayalati 42:41 me ra raica tale
kina e dua na sala me ra sauni ira kina vakavinaka. Vakabibitaka ni bibi talega na bula
totoka vakayalo, me vaka ga na bula totoka vakayago. Mo vakabira na tikina ka vakatokai
e na puzzle me “Sasauni.”
Mo vakaraitaka na iyaya ni sasauni. Vakabibitaka ni na totoka cakena tamata yadudua
kevaka e savasava tu na batina, na drau ni uluna, kei na kuli ni yagona. Mo tukuna tale
ga ni dau taleitaki na ivakaboi vinaka, ka na sega ni taleitaki vakalevu na iboi ni buno kei
na duka ni yago. Mo kerei ira na goneyalewa me ra dau nanuma na drau ni uludra, kuli
ni yagodra, itaukuku ni ligadra kei na yavadra, kei na batidra, ka me ra dau galeleta na
ivakarau ni sasauni me daumaka vei ira. Mo dusimaka vei ira me ra raica ka cakava e dua
na ivakarau ni sasauni me ra vakavinakataka e na loma ni macawa mai oqo.
Mo vakabira na tikina ka vakatokai “Kana vakavinaka” e na kena papa se na vevalevu.
Mo veisoliyaka yadudua vei ira na drauniveva kei na peni kau ka qai kerei ira me ra vola
na vuanikau kei na kakana draudrau era rawa ni vola e na loma ni rua ki na tolu na
miniti. Qai kerei koya na goneyalewa ka levu duadua na ka e vola me wilika mai e cakena
veika e vola tu. Me ra qai vakaikuritaka o ira na goneyalewa mai na kena e duidui ka ra
vola tiko, ka me ra tomana talega ki na nodra ituvatuva na veika eso era sa qai nanuma
173

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Na veitikitiki
veilutuki (puzzle)
kei na veivosaki
iYaloyalo kei
na veivosaki
174
mai. Me ra nanuma o ira na goneyalewa na veimataqali moli eso, kei na kakana draudrau
drokadroka kei na kena e roka tani.
• Na mataqali kakana cava soti eda gadreva e veisiga, me ikuri ni vuanikau kei na kakana
draudrau? (Madrai se madrai sila; lewe ni manumanu, yaloka, toa se lewe ni manumanu
vuka, se ika; sucu kei na veika e laukana ka buli mai kina.)
Mo qarauna me veiveisau: E dau vakavuqa me rabailailai sara na veika era kania na
goneyalewa ka ni ra dau digia e vica ga na mataqali kakana ka ra taleitaka. Mo raica lesu
tale mada na ituvatuva ni kakana vuanikau kei na kakana draudrau ka ra sa vola oti tu na
goneyalewa, ka vakauqeti ira me ra kania eso na kakana vou.
Kerei ira na goneyalewa me ra vukica na nodra drauniveva ka ra vola kina na kakana era
nanuma ni sega ni yaga ki na bulabula ni yagodra.
• Na cava e veivuke kina na kakana eso oqo me baleta na kemu irairai kei na bulabula ni
yagomu? (Mo qarauna me okati tale ga e na isau ni nomu taro, na nodra tubu me bibi
cakena yagodra.)
Mo vakabibitaka ni dodonu me ra kana vakarauta se me ra kakua ni kania eso na kakana
oqo, kevaka era vinakata me ra rairai totoka cake se me vakarauta na tubu ni yagodra.
Mo vola e na papa ni volavola: “Mo biuta eso na ka vinaka mo rawata kina na veika e
uasivi cake.”
• Na cava na “veika e uasivi cake” eda na rawata mai na noda kania na kakana ka
sega soti ni vinaka? (Mo vakabibitaka na tuvai vinaka ni noda ikanakana e na rawa
ni vakavinakataka na kuli ni yagoda, drau ni uluda, yaloka ni matada, batida, kei
na keda ibulibuli.)
• E rawa ni da vakalutuma na keda bibi mai na noda vakuwai keda mai na kakana e sega
ni ganiti keda ka qarava vagumatua na vakaukauwa yago, ia e tubu vakacava na keda
bibi ke da sega ni kania na kakana eso ka sega ni ganiti keda?
E rawa ni tubu na keda bibi kevaka eda lewa vakamaqosa me da kania vakalevu na
kakana bulabula.
Eda sa veitalanoataka mai na ivakarau ni sasauni, na kakana e vinaka me laukana, na
Vosa ni Vuku, kei na noda cegu vakavinaka; ia e gadreva tiko e dua na ka na noda
goneyalewa (dusia yani na veitikitiki veilutuki (puzzle) me taucoko kina vakavinaka na
nona bula vakayago.
Mo vakabira sara na iotioti ni tikina ka vakatokai na “Vakaukauwa yago” e na kena papa
se e na vevalevu.
Mo vakabira na ivakatagedegede ni rawa ka oqo me baleti ira na goneyalewa, se mo vola
e na papa ni volavola.
iDusidusi ni Kaukauwa kei na iCegu Bula
10 ki na 24 na sikipu vakaveitaravi—Vinaka
25 ki na 44 na sikipu vakaveitaravi—Daumaka
45 ki na 50 na sikipu vakaveitaravi—Uasivi
Veivosakitaka na veika era sa qai kunea na goneyalewa me baleta na nodra kaukauwa kei
na cegu bula.
Vakaraitaka na iyaloyalo ni goneyalewa ka ra vakaukauwa yago tiko ka qai veivosakitaka na
yaga ni vakaitavi e na qito, danisi, cici wavoki, taubale, kei na itavi yavavala vakayago eso.
• Na cava beka eda gadreva kina na vakaukauwa yago?
• Na sala cava e rawa ni da vakaukauwa yago kina vakavinaka ka marautaka tale tiko ga?
Me ikuri ni noda yavalata na yagoda, e rawa ni veivuke vakalevu na vakaukauwa yago
me bulicaki vinaka kina na masela ni yagoda se me vakaukauwataka na isema se tiki ni
yagoda. E na veivuke tale ga e na kena vakayagataki na kakana eda kania. Mo kerei ira na
goneyalewa me ra vakaraitaka na vakaukauwa yago era na gadreva me rawa vakavinaka
kina na nodra navunavuci se na itavi ena macawa ka tu mai.

Mo vakabibitaka ni veitotaki sara vakalevu na vakaukauwa yago e na nodra rawata
vakavinaka na veitiki ni nodra bula yadudua vakaveisiga.
Lesoni 37
E na Saumi Votu Vei Keda na Noda Qarauna Vakavinaka na Yagoda
Veivosaki • Na ka vinaka cava soti eda na rawata mai na noda cakava na veika eda sa veivosakitaka
oti mai? (Na veika e rawa ni tukuni mai: bulabula vinaka cake ni yago, totoka cake ni
keda irairai, cegu bula cake, me da rairai vinaka cake, yalo mamarau cake.)
Vakayarayarataki ira na goneyalewa me ra cavuta mai e dua ga na ka me kena isau.
• E kilikili beka me da gumatuataka na veika oqo?
Keitou sa navuca oti tu na sala vinaka duadua me qarauni kina vakavinaka na noda vale
tabu vakayago. Me da dau gumatuataka na kena vakayacori na navunavuci oqo me
yacova sara ni sa laki yaco ga mai vakai koya na ivakarau vinaka. (Mo kauta tani e dua ga
na tiki ni puzzle oqo.) E na sega ni cakacaka vakavinaka na yagoda se me rairai vinaka tu
ke sega ni vakamuri e dua ga na tikina oqo. (Vakasuka tale na tikina ka kau tani ki na
kena itokatoka.)
E tukuna kina o Elder Delbert L. Stapley: “E rau veiwekani voleka sara na bulabula ni
yago kei na tubu cake vakayalo. Ni sa laki vakataotaki tu na nona bulabula vakayago mai
na nona talaidredre ki na ivunau tawamudu ni Kalou, e na laki vakadadagataki tale ga na
nodra tubu cake vakayalo” (mai na Conference Report, Okotova, 1967, t. 74; se
Improvement Era, Tiseba 1967, t. 77).
iVakadinadina
ni qasenivuli
Taurivaki ni Lesoni
Mo vakadinadinataka na kena bibi me da qarauna vakavinaka na yagoda, ka vakauqeti
ira na goneyalewa me ra vakayacora e na macawa oqo na veika eso me vakavinakataki
cake kina na nodra qarauna na yagodra.
175

Lesoni
38
Na Kakana kei na
Vosa ni Vuku
INAKI NI LESONI Me ra vulica ka gadreva kina o ira na goneyalewa na kena vakamuri na ivakavuvuli
rawarawa ni vakavinakataki na kedra kakana ka tukuni tu e na Vosa ni Vuku.
ME VAKARAUTAKI 1. Olona vakavinaka me vaka na iloloma, na kakana vinaka eso, me vaka na vuanikau,
kakana draudrau, sila, yaloka saqa, se jisi. Mo cakava tale ga vakakina e na kakana
tawayaga eso me vaka na loli, tikitiki ni pateta, na ivakalomavinaka eso, se bisikete
kamikamica. Mo biuta taucoko na iloloma eso oqo e na dua na kena taga veva, ka me
rawa ni ra digidigi kina o ira na goneyalewa yadudua e na kalasi.
2. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se
vosa cavuti, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Tikina vulici Vakaraitaka na taga veva ka tawani tu kina na ioloolo vei ira na lewe ni kalasi. Mo solia
vei ira na goneyalewa me ra digia yadua na nodra ioloolo ka dolava sara me ra raica.
Kerei ira na goneyalewa me ra vakamacalataka na iloloma e vinaka duadua vei ira. Ka me
ra qai vakasamataka na kena yaga vei keda na noda kania na kakana bulabula.
Mo dusimaka vei ira na goneyalewa ni ra galala tu e na digidigi e na vuku ni kakana me ra
kania, ni ra digitaka na kakana e veiganiti, era na votai sara e na bulabula vinaka ni yagodra.
E Vakaibalebale Tu Vakayalo Na Noda Qarauna Na Bulabula ni Yagoda
iTalanoa Mo talanoataki Taniela kei Tui Nepukanesa:
E na gauna nei Tui Nepukanesa mai Papiloni, era a kau vakavesu kina na lewe ni
Matanitu o Juta. E dua voli na kena turaga gone o Taniela, ka maliwai ira tiko yani na
veituraga gone tale, eso ka me ra kau yani ki na vale ni tui me ra laki vulica na ivola kei
na vosa ni Kalitia. Ni sa soli vua na kakana ka sa vakatabuya na Turaga vei ira na Jiu, sa
qai kerei koya na turaga ni nona matanivanua me solia vua kei ira na nona ilawalawa na
kedratou kakana me tini na siga.
Ni sa laki dromu na ikatini ni siga, eratou rairai bulabula cake o Taniela kei na nona
ilawalawa mai vei ira era kania na kedra kakana na kai Kalitia. Sa qai solia o ira na turaga
ni matanivanua kivei iratou me ratou kania ga na kedratou kakana, me tolu na yabaki
ka tarava. Ni sa laki cava tale na gauna ko ya, sa qai mai raici iratou tale o koya na tui.
Eratou sa vuku cake mai vei ira na nona daucaka mana kei ira era dauraica na lomalagi.
(Raica Taniela 1.)
Me vakaraitaka Mo vakaraitaka ni sega ni dua na ivunau e ka walega vakavuravura se vakayago. Era
o qasenivuli
vakaisa taucoko ki na veika vakayalo. Sa isolisoli mai vua na Kalou na yagoda. Sa kilai
keda vakavinaka o koya, ka kila vinaka talega na veika eda dau gadreva. Sa vakatikora vei
keda na idusidusi ki na veika me vakaukauwataka na yagoda, ka da na laki betia kina na
kena kalougata kevaka eda lewai keda vakavinaka ka vakamuria vinaka na idusidusi sa
solia tu oqori.
Veivosaki • Na idusidusi cava sa solia tu vei keda na Turaga me baleta na kena qarauni na yagoda?
(Na Vosa ni Vuku.)
• Na cava na vuna e bibi kina vei keda me da vakamuria na ivunau oqo?
176

Wiliki na vosa
ni Kalou kei na
veivosaki
Me dua na goneyalewa me cega ka wilika na 1 Korinica 3:16–17 kei na 1 Korinica 6:19–20.
Mo veivosakitaka na tikinivola e rua oqo kei ira na lewe ni kalasi. Tarogi ira se cava na
vuna e vakatoka kina o Paula na yagoda me vale tabu. Me ra veivosakitaka na vuna e bibi
kina me da taqomaka na yagoda kei na sala eso e rawa ni da vakayacora kina vakavinaka.
Veivosaki Kerei ira na lewe ni kalasi me ra tukuna mai na iwasewase ni kakana era sa vakaraitaka
na dau ni kakana vei keda ni bibi sara vakalevu na kena vakalewe vinaka tiko na keda
kakana e veisiga.
Mo wasea i va na papa ni volavola, ka tuvana na nodra isau ni taro na goneyalewa e na
ikarua ni wasewase ki loma e na imawi ka me vakaiulutaga e na “Kakana Lewe Momona.”
Na isau ni taro eso oqo e na taurivaki e na mua ni lesoni oqo, me vakadutaitaki kina kei
na kakana ka dusimaki vei keda e na Vosa ni Vuku. Mo qarauna me okati tale tiko ga kina
na veika e vakaraitaki tiko e na ruku ni iulutaga. (Raica na idusidusi ni tuvatuva e na
papa ni volavola ka tiko e na mua ni lesoni.)
Raici vakavuli Mo tarogi ira na goneyalewa se cava e leqa tiko e na nodra ivakarau ni kakana o ira na
goneyalewa era tukuni tiko oqo:
1. E sega soti ni dau kauwai me baleta na katalau o Tinai, ka ni dau vakavuna ga na nona
levulevu kei na tubu sivia ni bibi ni yago. Ni qai voleka yani ki na gauna ni vakasigalevu,
sa cudrucudru ka vosavosa voli, e sega ni rawa me goleva vakavinaka na veika e
dodonu me dau cakava.
2. Sa qai mai kila o Sulu ni sa sivia na kena bibi ka dodonu me vakalutuka vakatotolo na
nona ivakarau ni kana. Ka mai kania wale tiko kina na idaba loli me solia vakatotolo
vua na kaukauwa e gadreva. Ni oti ga e tolu na siga e mani tauvimate bibi sara.
3. Sa lewa nei Ofa me kakua ni kania tale e dua na ka, na poreti ga, na witbiks, kei na
madrai sila, ni sa qai mai rogoca na kena yaga ki na yago.
4. Sa vinakata o Evelini me lewena vakavinaka na nona ilawalawa vakaveitokani; e dina
ga ni tauvi koya tu na mate ni suka ka sa yalani mai na nona kania na kakana
kamikamica, sa dau laki tomani ira voli na lewe ni nona ilawalawa e na nodra laki kana
kakana kamica, gunu aisi kirimu, kei na veika kamikamica tale eso.
Veivosaki Veivosakitaka kei ira na goneyalewa na kena bibi vei ira na nodra bulabula vinaka tiko.
• Na cava na ituvaki ni lomamu kevaka o tauvimate bibi ka davo tu ga me dua na
gauna balavu?
• Na cava e dredre kina vei keda me da vakabibitaka tiko na noda bulabula vinaka
vakayago?
• Kevaka e sa mai nadakui iko na bulabula vinaka ni yago, e na yaga beka vei iko na levu
ni ilavo o taukena tu?
• O rawa ni vakatautauvatataka na bulabula vinaka kei na dua tale na isolisoli vakayago,
me vaka na vakavale vinaka, se motoka, na lako vakagade ki na veivanua taleitaki eso, se
na kena tawa vinaka tu na nomu katoisulu e na iyaya sau lelevu?
• E na laki vagolea vakacava na nomu bula vinaka vakayalo na bulabula ni yagomu?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakaraitaka ni isolisoli ni Kalou na yagoda kivei keda, ka vakavaletaki kina na yalo
vakalomalagi eda taukena. E na veivagolei tiko na yagoda ki na yalo e tiko e loma. Sa iyau
dredre dina ka rui vakamareqeti vakalevu na noda bula vinaka vakayago, ka ganita gona
me dau maroroi ka taqomaki vinaka tiko me rawa kina ni da na laki yacova na itutu
lagilagi me da luvena goneyalewa na Kalou.
Sa Tiko e na Vosa ni Vuku na iDusidusi kina Bulabula ni Yago kei na Yalo
Vosa ni Kalou Kerei ira na goneyalewa me ra cega na Vunau kei na Veiyalayalati Wase 89, ka wilika na
kena ivakamacala taumada. Veivosakitaka na itukutuku me baleta na iwase ni ivola, kei
na vuna e volai kina me vaka e tukuni tiko e muri oqo.
Kerei ira na goneyalewa me ra wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 89:1–2. Mo nanuma
vata tiko na kena ivolavolai kei ira e volai vei ira na Vosa ni Vuku. Me ra veivosakitaka
na goneyalewa na vuna, era nanuma kina, ni dau kauwai na Turaga ki na nodra bula na
Yalo dodonu.
177

Vosa cavuti Me ra kila kina na goneyalewa ni se veivauci tikoga vei keda e na gauna oqo na Vosa ni
Vuku, me ra wilika na veika e tukuni tu eke:
“Na vuna dina ga ka soli kina vei keda na Vosa ni Vuku, me ‘sega ni vakaroti se lavaki
vakaukauwa’ e na gauna ka soli kina, ka ni ra na vakacalai sara kina o ira era a vesuki tu
vakaukauwa e na itovo oqo; ka sa yalo loloma kina na Turaga me solia kina vei ira e dua
na gauna me ra vorata rawa kina na itovo oqo, ni ra se bera ni qai vauci kina mai Vua. E
muri, e qai kacivaki kina mai na itutu ni vunau, mai vei Peresitedi Brigham Young, ni sa
ivakatakila na Vosa ni Vuku, ka ivunau ni Kalou. Au vinakata ga me’u vakaraitaka na tikina
o ya, mo ni kakua kina ni nanuma ni sega ni vakatabui vei keda. Eda sega ni vinakata me
da vakacalai kina” (Joseph F. Smith, mai na Conference Report, Okotova 1913, t. 14).
Veivosaki mai na
vosa ni Kalou
Vosa ni Kalou kei
na papa ni volavola
kei na veivosaki
Vosa ni Kalou kei
na veivosaki mai na
papa ni volavola
178
Kerea e dua na goneyalewa me wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 89:3. Mo veivosaki e
na malanivosa “a sa virikotori me rawa kina vei ira na lewe ni lotu sa malumalumu sara e
na ka oqo.” O cei soti e okati e na tikina oqo?
Me dua tale na goneyalewa me wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 89:4.
Me vakaroti vei ira na goneyalewa ni sa tukuna rawa na Turaga vei keda, mai na nona
kauwaitaki keda, ni ra na lewe vuqa na tamata era na qara na nodra vakaiyau mai na
noda malumalumu.
Kerei ira me ra tukuna mai na sala ni kena lasika mai na “veika ca kei na nodra inaki na
tamata e na gauna oqo.”
Me ra vakasamataka mada na itovo ni bula ka dusimaki tu e na itukutuku ni veivoli e na
mekesini, retio yaloyalo, kei na sala ni tabaitukutuku eso, me baleta na vakatavako kei na
gunu yaqona ni vavalagi.
Mo dusimaka vei ira na goneyalewa ni tikina e lima e muri e na rawa ni okati me vosa ni
vakasala e na Vosa ni Vuku. Kerei ira me ra vakarogoca na veika e sega ni vinaka ki na
yago, ka wiliki mai e na tikina eso oqo.
Vola e na iwasewase ki na tutunaimawi e cake Sega ni Yaga ki na Yago.
Me dua na goneyalewa e wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 89:5–9.
Tuvana na vei ka e sega ni dodonu me da taura ki yagoda, mai na nodra veivukena
goneyalewa. (Raica na idusidusi e na papa ni volavola e na mua ni lesoni.)
Kevaka era tukuna mai o ira na goneyalewa na “wai katakata,” me qai wiliki na nona vosa
oqo na Parofita Josefa Simici, ka a cavuti e na Jiulai 1833, ni se qai oti ga e lima na vula
mai na kena tauri na ivakatakila. E na rawa ni vukei ira me ra kila kina ni kofi ga kei na ti
e rau vakatokai tiko oqori e na Vosa ni Vuku me “wai katakata.”
“‘Au kila tiko ni vuqa na tamata era vakatara tiko na nodra gunuva na ti kei na kofi, ka
ni cavuta wale tiko ga na Turaga na “wai katakata” e na ivakatakila me baleta na Vosa
ni Vuku. . . .
“‘(Na ti ga kei na kofi] e tukuna ka vakaibalebaletaka tiko ekena Turaga e na nona cavuta
na “wai katakata”’ (Joseph Smith, me vaka e cavuta o Joel H. Johnson, A Voice from the
Mountains [Salt Lake City: Juvenile Instructor Office, 1881], t. 12).
Kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka na veika e sa vakadinadinataki mai na kila
vakatamata kei na wainimate e na dua na gauna lekaleka ka sa qai oti walega oqo, me
baleta na vakatavako, gunu yaqona ni vavalagi, gunu kofi kei na ti. Me ra vakaraitaka mai
na sala kecega ka sa vakavotui mai ni na vakamavoataka kina na noda bula. Me okati e na
kena isau ni veitauvi kina vakalevu na mate ni gacagaca; mate ni suka; mate ni uto, leqa
ni davuibuco; kei na nodra vakamavoataki na gonelalai era se tiko ga e ketei tinadra.
Kerei ira na goneyalewa me ra vakarogoca vakavinaka na walu na tikiniivola ka tarava
me baleta na veika e yaga vei keda na tamata.
Mo vola Me ra vakayagataki e na ulu ni ikatolu ni wasewase e na papa ni volavola.
Kerea e dua na goneyalewa me wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 89:10–17.
Mai na nodra veivukena goneyalewa, tuvana e na ruku ni iulutaga na kakana yaga ka
vakasalataka vei keda na Turaga me da vakayagataka. Me wiliki tale vakarua na
tikiniivola, ke gadrevi. (Raica na idusidusi ni papa ni volavola ka tiko e na mua ni lesoni.)

Lesoni 38
Mo dusia vei ira na goneyalewa na kakana lewe momona ka sa volai oti tu e na papa ni
volavola, ka qai vakadutaitaka kei na kakana ka tukuni tiko e na Vosa ni Vuku. Mo
dusimaka eke ni rau tautauvata vinaka na ituvatuva ruarua oqo.
Mo dusia vei ira na goneyalewa na kena uasivi vei keda e na gauna oqo na kakana eso e
na Vosa ni Vuku, ka okati talega me kakana uasivi e na gauna edaidai. (E rau tautauvata
vakavinaka na ituvatuva e rua.)
Mo veivosakitaka na veiokati ni vosa eso ka cavuti tiko e na tikina e 11: “e na kena gauna
ga; raica me ra vakayagataki vakavuku e na yalo vakavinavinaka.”
Vola e na tutuna e cake ki na iwasewase ni papa e na imatau, Yalataki e na Kena Vakamuri.
Kerea e dua tale na goneyalewa me wilika na Vunau kei Veiyalayalati 89:18–21. Mai na
nodra veitokoni na goneyalewa, tuvana na veika eso e yalataki kivei ira era vakamuria na
ivakavuvuli ni Vosa ni Vuku. Wilika tale na vosa ni Kalou kevaka e vinakati. (Raica na
idusidusi ni papa ni volavola ka tiko e na mua ni lesoni.)
• Na isolisoli vakayalo cava e yalataki vei keda kevaka eda bula muria na ivunau oqo?
• Na cava e vakaibalebaletaka na Turaga e na nona yalataka na kila ka sa vuni tu?
• O na qarava vakavinaka cake vakacava na Turaga mai na nomu bulatiko e na ivunau oqo?
• E na vukei iko vakacava mo torova yani na Tamada mai Lomalagi e na nomu vakamuria
na ivunau oqo edaidai?
Mo vakaraitaka vei ira na goneyalewa ni sa tama dauloloma ka dau veivosoti na Tamada
mai Lomalagi. Sa daulomani keda vakabibi sara, ia ni da sega tiko ni vakamuria na nona
ivunau, e na sega ni solia vei keda na nona yalayala, ka sa na vakasabusabutaki kina na
veivakalougatataki ka dodonu me noda.
iTinitini
Vosa ni Kalou Me dua na goneyalewa e wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 29:34–35.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Na idusidusi kina
papa ni volavola
E dina ni vuqa na nona ivunau na Kalou e vauci kina na noda bula vakayago, e ra
virikotori vakatabakidua ki na noda bula vakayalo. Mai na noda talairawarawa ki na nona
ivunau, eda sa na rawata kina na veivakalougatataki vakayago, e okati talega kina na
noda isolisoli vakayalo e vuqa.
Taurivaki ni Lesoni
Mo kerei ira mada na goneyalewa me ra vakasamataka na tawamudu ni yalo ka tiko vei
ira. Mo vakauqeti ira me ra qarauna vinaka na nodra logavinaka, ka me ra vakaitikotiko
vinaka tiko me rawa kina ni ra torocake tikoga me yacova yani na tikina e namaki vei ira,
ka me ra rawata kina na iyalayala cecere duadua me baleti ira-–na bula tawamudu e na
lagilagi vakasilesitieli.
SEGA NI YAGA KAKANA LEWE ME VAKAYAGATAKI YALATAKI E na Kena
KI NA YAGO MOMONA VAKAMURI
1. Tavako 1. Kakana vakalewe tu e 1. Lewe ni teitei (kakana 1. Bulabula ni yago
2. Yaqona kaukauwa na porotini me vaka na teivaki kei na kakana 2. Vuku
(yaqona ni vavalagi) lewe ni manumanu, ika, draurau) 3. Na kila ka, na kila ka
3. Wai katakata toa kei na 2. Vuanikau eso sa vuni tu
(kofi kei na ti) manumanu vakatabana, 3. Lewe ni manumanu 4. Cegu bula
kei na yaloka. (me vakayagataki 5. Taqomaki mai vua na
2. Vuanikau kei na vakavuku) agilosi
kakana draudrau. 4. Kakana sila, me dauveivakarusai.
3. Sucu kei na veika e vakabibi na witi
buli mai kina.
4. Kakana mai na sila
kei na witi, me vaka
na madrai sila, na
witbiks kei na sirili
(wheat-bix, cereal
kei na corn-flakes).
179

Lesoni
39
INAKI NI LESONI Me ra kila kina na goneyalewa na kena rerevaki ki yagodra kei na yalodra na taurivaki
vakatani ni wainimate.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaka rawa tiko mai me ra yadua taucoko na goneyalewa na peni kau.
2. Ke vinakati: Vakarautaka na ituvatuva toqai ka tiko e na iVakamacala Taumada, me
baleti ira na goneyalewa taucoko sara.
3. Ke vinakati: Vakarautaka e dua na vevalevu ka volai tu kina vakamatailelevu na ibalebale
ni vakatanitaki ni wainimate, me vaka e vakaraitaki tiko e na iVakamacala Taumada.
4. Ke vinakati: Vakarautaka e dua na vevalevu ka volai tu kina vakamatailelevu na lewe ni
1 Korinica 3:17: “Ni sa savasava na vale ni Kalou, ia sai kemudou oqo.”
5. Mo digitaki ira na lewe ni kalasi me ra veivosakitaka na vuna e se veiokati tikoga kina
vei keda na vakatanitaki ni wainimate, ka me taurivaki kina na lewe ni lesoni oqo se na
nodra dui vakasama (raica na ikarua ni iwasewase ni lesoni).
6. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa cavuti,
me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Solia vei ira na goneyalewa yadudua na peni kau kei na dua na ilavelave ni ituvatuva
toqai ka tiko oqo e ra. Kerei ira me ra vakatakilakilataka na veika eso e wainimate se caka
e na wainimate, mai na nomu biuta toka e tikina e dua na ikorosi.
iTuvatuva Toqai
Mariuana (marijuana)
Tavako
Kefeini (caffeine)
LSD
Kokeini (cocaine)
Kereki (crack)
Alakaolo se yaqona ni vavalagi
Iroini (heroin)
Babituireti (barbiturates)
Emifetamini (amphetamines)
Vuanikau ni vakalutubibi (diet pills)
Veivosaki Ni oti e dua se rua na miniti, qai veivosakitaka na veika e volai tu e na ituvatuva toqai, ka
mo qai vakamacala talega e na so tale o na tukuna kivei ira. Mo vakaraitaka vei ira na
goneyalewa ni veika kece sara oqo, me okati tiko kina o ira era sega tiko ni cavuti kina,
era wainimate se caka mai na wainimate. Mo vakamacalataka ni ra duidui taucoko tiko e
na vuqa na tikina na wainimate oqo. E vuqa vei ira oqo era veikinoci (era kinoca na
cakacaka ni tikiniyagoda–depressants), ka so era ivakabulabula (era vakabulabulataka na
itavi ni tikiniyagoda–stimulants), ka so era vakarerevaki cake sara vei ira. Ia, era rawa ni
veivesuki me da vakaitovotaki tiko kina se me vakavuna vei keda me da vakararavi
vakadua tu kina kena vakayagataki.
Vosa cavuti,
vevalevu - ke
vinakati, kei
na veivosaki
180
Taurivaki Vakatani
ni Wainimate
Mo kerei ira na goneyalewa me ra vakaraitaka mai na ibalebale ni taurivaki vakatani ni
wainimate. Veivosakitaka na nodra vakasama. Mo tukuna ni yaga na wainimate ki na
kena qaravi na noda tauvimate eso. Ia, na kena “taurivaki ni wainimate, ka sega ni sala
vata na ivakaro vakavuniwai, me veisautaka kina na itovo ni bula, vakasama kei na
ivakarau” e vakatokai me taurivaki vakatani ni wainimate” (Ira W. Hillyard, “Drug Abuse:
It Starts in the Medicine Cabinet,” Ensign, Epereli 1977, t. 42). Mo vakaraitaka na pepalevu

Me vakaraitaka
o qasenivuli
Veivosaki e na
papa ni volavola
ka veivosakitaka na ibalebale ni vakatanitaki ni wainimate. Mo okata kina ka vakabibitaka
na vakasama ni kena taurivaki vakatani na wainimate ka sega ni vakarota mai o vuniwai,
kei na kena e vakarota mai o vuniwai, e okati talega me vakatanitaki ni wainimate. Kerei
ira na goneyalewa me ra vakasamataka tiko na ibalebale ni vakatanitaki ni wainimate
oqori ni sa vakaicagau tiko na lesoni.
E Sega ni Dodonu me Vakatanitaki na Wainimate
Mo dusimaka ni dina ga era sa kila tiko na rerevaki ni vakatanitaki ni wainimate, e sa
rabailevu sara na leqa oqo. Era sa vakatotogani o ira na itabagone kei ira ka uabula cake
me ra vakadadamuri ira na nodra icaba, ka me ra vakatovolea yani na taurivaki ni
wainimate gaga eso. Ni sa rabailevu tiko mai na leqa oqo, e dodonu me da kila vinaka
mada na vuna kei na sala e rawa ni valuti kina.
E tarogi keda kina o Elder Marvin J. Ashton, “Na cava e vakavuna me dua na itabagone
cegubula, bulabula, ka momoqaqa vinaka, me dolava na katuba ni nona bula me mai
veiliutaki kina na wainimate me lewa na nona itovo?” (mai na Conference Report, Epereli
1971, tabana 13; se Ensign, Jiune 1971, t. 30). Kerei ira na lewe ni kalasi me ra tukuna mai
na vuna era taurivaka tiko kina o ira na itabagone na wainimate gaga eso. Mo tuvana na
veika era tukuna mai e na papa ni volavola, ka qai veivosakitaka kei ira na vuna era
vakayacora tiko kina, ka vakauqeti ira me ra wasea mai na nodra vakasama. Mo kakua ni
se tukuna e na iwasewase ni lesoni oqo na vuna e lasu kina na veika eso ka vuna na
nodra vakatanitaka tiko na wainimate gaga. E na qai qaravi na tikina oqo, me ra
veivosakitaka, e na iwasewase ni lesoni ki muri. E so na vuna ka ra vakayacora kina oqo,
na veicuqeni vakaicaba, drovaka na yalowai, na kena tu vakarawarawa, kei na kena
vakacerecerei e na itukutuku ni veivoli.
E vakamatatataki na vakasama eso oqo na itukutuku ka muria tiko yani oqo. Kerei ira na
lewe ni kalasi me ra wilika vakavinaka, ka qai vakuria kevaka o gadreva.
1. Veicuqeni vakaicaba. Dau bibi vei ira eso me ra vakaito. O ira era cuqeni tiko mai vei ira
na nodra icaba me ra vakatovolea na wainimate gaga, e rawa ni ra cakava ga me ra
taleitaki kina se me ra vakaito tiko.
2. Drovaka. Sa rui dau bibi dina sara vei ira eso na nodra icolacola kei na lomaocaoca ka
sala vata mai. Era tovolea na me ra drovaka mai na nodra taurivaka na wainimate eso
ka na kinoca na nodra yalona na veileqa eso oqori, se me ra vakabulabulataka na itovo
ni nodra vakasama e na kena vakilai vakalekaleka na tiko vinaka.
3. Yalowai. Mai na nodra vakasamataka tiko na veika era na taleitaka, na nodra galili, se
veisaqasaqa ka vakavuna me ra taurivaka kina na wainimate o ira eso. Ni ra na gadreva
beka me ra cakava e dua na ka, me ra vakaitavi, se me vakabulabulataki kina na
yalodra. Era na dau nanuma tale ga na itabagone ni ra na rairai uabula se qase cake mai
na nodra cakava na cakacaka ni “qase.”
4. Tu Vakarawarawa. E na vuku ni kena sa volitaki tu ka sa vakaicagau na kena
vakavinakataki na wainimate vovou, sa tu kina vakarawarawa na wainimate gaga eso
me taurivaki. Na kena yaco oqo kei na veika tale eso, e vakavuna kina me rawa
vakarawarawa na wainimate gaga. Ni sa kunei vakarawarawa tu vakaoqo, sa na rairai
vakadonui kina vakalevu na nodra vakayagataka e vuqa.
5. Vakacerecerei vakawasoma. Na kena vakaraitaki e na itukutuku ni veivoli o ira na
cauravou musudonu, bula dodou, vakaiyau, ka rairai bulabula e na rawa ni laki
taleitaki na ka e na sega ni vinaka kina na veika ni bula. E dau veitemaki na itukutuku
ni veivoli eso kei na kena kaburaki se tabaki me dau veivagolei vakalevu ka na
vakavuna me vakadonui kina na ivoli eso oqo.
Veivosaki Ni sa veivosakitaki na vuna era vakatanitaka kina eso na wainimate, mo lesuva tale na
veika e volai tu e na papa ni volavola ka kerei ira na goneyalewa me ra tukuna mai na
vuna e sega ni vakavuna sara kina na veika e volai tu oqori na taurivaki vakatani ni
wainimate, ka na sega ni tokona na kena yaco.
181

Me ra vakaraitaka
na lewe ni kalasi;
ke vinakati
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Kevaka o sa digia rawa tiko e so na lewe ni kalasi me ra veivosakitaka na kena lasu na vu
ni vakatanitaki ni wainimate, me vaka e tukuni tiko e na lesoni oqo se mai na vakasama
tale eso, me ra vakaraitaka ekena nodra vakasama. Ke sega, kerei ira na lewe ni kalasi me
ra wilika na itukutuku eso oqo:
1. Veicuqeni vakaicaba. Sa dodonu me da sa yavutaka tu e na noda bula na veika e dodonu
kei na veika e cala. Ni ra na cuqeni keda mai ko ira na noda icaba ka ra vakauqeti keda
me da caka cala, era tu tale ga o ira na noda icaba ka ivalavala dodonu, ka dodonu me
da vakamuria na nodra idusidusi. Ka dodonu sara, me da wili vei ira era sa virikotora
rawa tu na sala me ra muria, ka veivakauqeti kina vei ira eso me ra muria tale ga, ka
sega ni oka kei ira era malumalumu vakalevu ka ra dau cuqeni vakarawarawa me ra
caka cala. E rawa ni da veivuke vinaka sara vei ira ka vakatanitaka tu na wainimate mai
na noda “muria tiko na idusidusi vinaka ni bula kaukauwa, ka bulabula vinaka e na
bula vaKarisito.” E rawa ni da dusimaka mai na noda ivakarau e na veisiga “na icocovi
ni bula dodonu, me vaka na tiko bulabula, mamarau, vakacegu, kei na rawa-ka” (Victor
L. Brown, Jr., “Q and A,” New Era, Me 1971, t. 33).
2. Drovaka. E ka dina na veika e lavaki vei keda kei na veika dredre eda donuya e na noda
bula. Ka da na vinakataka taucoko me da sereki se me da veisau e na so na gauna, e na
kena sala eda na vakadonuya. Me wiliki e na veisereki oqo na noda veivosakitaka na
noda leqa kei ira na lewe ni noda vuvale, itokani, iliuliu ni Lotu kei na qasenivuli, se vei
ira na dauvakaitavi me ra daunivakasala. Me yaco na veisau e na sala ni veivagolei
bulabula eso—vakaitavi e na qito se veika vakavanua, eso na ka e malele kina na
yalomu ka gadrevi kina na liga maqosa, gade, vakacegu, kei na nodra qaravi na tani.
Na veika ni veivagolei oqo e dau veisereki mai na veiokati vakailawalawa, ka me da cau
tale tikoga ki na noda vakabibitaka na keda yaga. Me da dau vakuai keda mai na kena
taurivaki, kei na vakatanitaki ni alakaolo se yaqona ni vavalagi me da drovaka kina na
noda icolacola me da lewai keda tiko vakavinaka.
3. Yalowai. Eda na goleva taucoko yani na tubu cake ka vulica tiko yani na veika e na vuku
ni noda bula. Ka na rawa ni vakatanitaki na noda ilakolako e na noda goleva tiko na
noda bula. Ia, e rawa ni taurivaki na noda vakatulewa vinaka kei na lewa maqosa e na
kena ivakatagedegede taucoko. Sa dau rarawataki sara vakalevu ni so na “[itabagone]
era dau siosio vakalevu ka ra qara na sala eso me ukutaki kina na gauna oqori ni ra
waraka tiko na nodra yalomatua. Ni ra sa rogoca voli na ‘veivakabukani’ ni wainimate
ka sega ni kila vinaka tu na leqa e sala vata tiko, era sa vagolei kina o ira na itabagone—
me vaka era nakita, se me ra malele kina e na vakacalaka—kina veivakarusai ni
wainimate gaga” (Hillyard, “Drug Abuse,” t. 41).
4. Tu Vakarawarawa. Na kena tu vakarawarawa e dua na ka e sega ni kena ibalebale ni ka
vinaka ka dodonu me da vakayagataka. Me da tara tiko na noda kaukauwa vakaikeda
me da taqomaki keda kina mai na veika votovotoa ni bula veimaliwai ka da donuya tu
oqo, ka sega ni vinaka vei keda. “E dina sara ni kena sa kunei vakarawarawa tu oqo na
wainimate kaukauwa ka da vulagi sara kina e na kena levu sa na vakavuna [na kena
taurivaki vakawasoma]. Sa drodrova sara tiko vakatotolo na wainimate oqo na
idewadewa ni kena taurivaki e veisiga, kei na kena taurivaki me ititoko ka me vukei ira
eso e na veika dredre eso ni bula, ka somidi sara, ka sa ivakarau tu ni bula vei keda e na
gauna oqo” (Hillyard, “Drug Abuse,” t. 42).
5. Vakacerecerei e na itukutuku ni veivoli. E dodonu ga me vakavotui na itukutuku dodonu e
na itukutuku ni veivoli, sa dau vakawasoma me moica, ukutaka, se me tukuna
vakatikina ga na ka dodonu. Ni sa tukuni e na itukutuku ni veivoli oqo ni na vakabulai
keda mai na mate kecega na wainimate era kacivaka tiko. Sa dodonu me da
vakatulewataka vakavinakataka e na noda goleva na veika e tukuni e na itukutuku ni
veivoli eso. Kevaka eda sega ni kidava tiko na veika e baleti keda, “eda na vagolei me
da vakasamataka ni wainimate e ka ni veisiga, ka iwali totolo ni mate kece ga eda na
donuya se na vakatubu rarawa tiko vei keda” (Hillyard, “Drug Abuse,” tabana 42).
Mo vakamacalataka ni dodonu me da vakasotara vata na noda kila-ka kei na vuku me
taqomaki keda mai na malumalumu kei na veiveretaki, me isosomi ni noda vakacalai mai
na iulubale eso ka vakacerecereya tiko na kena vakayagataki na wainimate.
Vosa cavuti “E na gauna oqo sa veiveretaki vakalevu sara vei keda na wainimate kei na alakaolo se
yaqona ni vavalagi. E dina ga ni sa dau taurivaki tu mai na gauna e liu sara mai vei ira na
tamata era donuya, e na kena icakacaka eso, kei na duidui ni kena vakasama. Sa dau
182

yalataki tiko mai kina na veisereki. Ia, sa laurai tiko mai na kena lasu” (E. Brent Frazier,
“Drugs: Why Do Kids Start? How Can You Help?” Ensign, Okosita 1975, t. 67).
Lesoni 39
E Dodonu Me da Kila Na iCavacava ni Vakatanitaki ni Wainimate
Me vakaraitaka Mo vakamacalataka ni wainimate dina ni qaravi ni bula, ka ra vakarota se soli mai vei ira
o qasenivuli
na vuniwai, e na vukea me da bula vinaka ka tiko marau. Ia, ke taurivaki me vakatanitaki
kina na ivakaro ni vuniwai, e rawa ni kunei kina na leqa. Na wainimate tale ga eso, me
okati kina na wainimate ka sega ni gadrevi kina na veivakadonui ni vuniwai e na kena
taurivaki, ka qai vakayagataki vakatani, e na veivakarusai sara ki na yagoda kei na yaloda.
Veivosaki • Na cava soti na icavacava ni vakatanitaki ni wainimate ki na yagoda kei na yaloda?
Mo vakabibitaka na vakasama ni o ira era taurivaka na wainimate gaga eso era kila vinaka
tiko, ka ra yavutaka na nodra taurivaka mai na nodra nanuma ni dodomu me ra
vakayagataka na veika era vinakata. Era vakadonui mai na vakasama ka ra sega ni ciqoma
se kila vinaka o ira na tani, ka sega ni rerevaka na veika era vakayagataka, ka sega talega
ni veivakarusai na kena icavacava ni nodra digidigi, se sega ni kauwaitaki na leqa e
vakavurea vei ira. Na iulubale oqo, kei na vakasama lasu tale eso e rawa ni vakavuna na
vakatulewa cala me ra vakayagataka kina vakatani na wainimate gaga. Na vakatulewa
oqori—kevaka mada ga me ra vakatovolea—e na veivakacacani sara vakalevu vei koya ka
vakayacora kei ira ka bula tikivi koya tiko. Na kena vakayagataki na wainimate gaga eso e
sega ni tikina ka okati ga kina na tamata yadudua, e na laki tarai ira tale ga vakabibi o ira
era sega sara ga ni kila kina e dua na ka, ka na laki tini tale ga ena nodra rarawa vakalevu.
Sa veisureti kurabuitaki ka vakailoa na vakatanitaki ni wainimate kina leqa e vuqa, me
ivurevure ni rarawa, ka na rawa ni tini sara e na leqa.
Na tikina vakavuli ka raici tiko oqo e yavutaki mai na veika dina ka a yaco vei ira na
itabagone mai na nodra vauci ira e na vakatanitaki ni wainimate. Mo kerei ira na lewe ni
kalasi me ra wilika e cake. Ka qai veivosakitaka na tikina e baleti ira yadudua me ra kila
vinaka kina na goneyalewa na kena veivakarusai na icavacava ni vakatanitaki ni wainimate.
Raici vakavuli E bete tiko o Jimi e na Lotu LDS. Ka lewe talega ni timi ni futupolo e na nodratou
koronivuli torocake. E na veimua ni macawa era sa dau sotasota o ira na lewe ni timi me
ra gunu bia ka kana mariuana voli, ka sa lewa o Jimi me laki tomani ira. Sa nanuma voli
me kakua ni tomani ira e na gunu bia se kana mariuana; me laki maliwai ira tikoga na
nona itokani. Ka sa kila vinaka tu ni na sega ni rau vakadonuya o irau na nona itubutubu
na vanua e lakova, kevaka e rau kila. Me qai tekivu gunu bia ka kana mariuana mai na
nodra veicuqeni vakaicaba. Ni veigauna e vakayacora kina, e dau lesu tale mai ki vale e
na icolacola ni sa vakayacora mai e dua na leqa bibi. E na vuku ni kena malele tiko na
nona vakasama ki na veika e vakayacora, sa dau vakaiulubale ki na nona itavi vakaLotu,
ka sa vakavulagitaki koya talega mai vei iratou na nona lewe ni vuvale.
Veivosaki • Na cava soti e yaco taumada mai na nona kana mariuana o Jimi?
• Na cava soti na kena leqa mai muri?
• E na vakaleqa vakacava na nona bula vakayago kei na bula vakayalo na nona taurivaka
tiko na mariuana.
Raici vakavuli Sa vesuki sara o Akanisi e na ivau ni taurivaki iroini, mai na gauna e se qai yabaki
tinikarua kina, ni sa vakanadakuya yani e rua vakacaca na yabaki mai na nona kana
mariuana vakawasoma. Ka vakavuna sara me daubutako ka volitaka na yagona, mai na
nona se goneyalewa lailai sara oqori, mai na nona sa vesuki tu e na ivau ni taurivaki
iroini. Me kena ikuri na nona dau vakayagataka na iroini, sa dau gunuva vakasivia na
alakaolo kei na babituireti (barbiturates). Ni oti ga e rua na vula mai na nona yabaki
tinikawalu, e qai vakacacani vakadua na nona vakasama e na nona taura vakasivia na
LSD , kei na wainimate tale eso ka taurivaka tiko” (Hillyard, “Drug Abuse,” t. 41).
Veivosaki • Na ituvaki ni vakasama cava e vakavurea vei iko na italanoa oqo?
Mo veivosakitaka na nona taurivaka o Akanisi na veimataqali wainimate gaga.
• Na ituvaki ni bula cava e na vakavurea vei iko na veika e sotava o Akanisi kevaka o drau
veitacini se nomu itokani voleka? Na cava beka e na vakavurea vei iratou na nona vuvale?
• Mai na nona vakaleqai tu o Akanisi e na vica na yabaki mai na nona sasaga kei na nona
lutu sobu tiko, e vakacava beka na ituvaki ni nona bula vakayago kei na bula vakayalo?
183

Raici vakavuli Ni ratou lesu tiko ki vale mai koronivuli, eratou sa qai nanuma o Melita kei ira na nona
itokani, me ratou sa vakalutubibi. Ratou mani laki volivoli kina e na sitoa, ka ratou yadua
kina na vuanikau ni vakalutubibi, ka sa kacivaki tu ni sala rawarawa duadua ni
vakalutubibi. Ni oti ga e dua na gauna lekaleka, eratou sa vakalutuma rawa na itokani nei
Melita na kedratou bibi ka ratou sa sega ni taurivaka tale na vuanikau. Ia e qai raica o
Melita, ni veigauna ga e kania kina na vuanikau o ya, sa dau vukei koya me yavavala
vakalevu me vaka e cegubula cake, sa mani kania tiko ga na vuanikau, e dina ga ni sa
vakalutuma oti na bibi ni yagona ka gadreva me biuta laivi. Ka sa nanuma kina ni sa dau
vukei koya vakalevu na vuanikau, me rawata kina vakavinaka na nona cakacaka e
veisiga. Ni sega ni raica rawa e dua na kena ca ka ni rawa vakarawarawa tu ga na
vuanikau ka sega ni gadrevi kina na tu veitokoni vakavuniwai, ka vakadonui tu
vakalawa. E sega sara ni siqema vakalailai ni sa na vakararavi tiko kina me yacova sara ni
sa nanuma me tinia na kena vakayagataki.
• Na cava beka e sega ni wiliki kina na sala oqo me sala vinaka ni vakalutubibi? Na cava
na kena rerevaki na vakanuinui kina vuanikau vakaoqo me latia na noda via kana?
• Na cava beka e na vakavurea—vakayago, vakayalo—na nona vakatanitaka na
wainimate o Melita?
• Na cava beka e na icavacava kina bula nei Melita mai na nona vakatanitaka na wainimate?
Veivosakitaka na vakarerevaki ni noda vesuki vakatawadodonu e na kena taurivaki se me
da vakararavi ki na wainimate ka kunei vakarawarawa tu?
Raici vakavuli “E na gauna vata oqo e na yabaki sa oti, au tiko kina e na dua na vanua, ka a lecavi
yaloqu tu vakadua e na veika eso. Au a biuta tu kina na noqu vuvale, ka’u bula tiko kina e
na dua na vuravura ka yavutaki tu e na vakayagataki wainimate vakailoa, ka vuki tatadra
voli ga. Ka’u mai kilai yaloqu ni’u sega ni vakasaqara mai na veika ka volivoliti au tu oqo.
“E wewe ni gusuqu voli ga, ‘O sa marau tiko,’ ka’u mai vakasamataka voli yani se cava
sara mada au tovolea tiko kina vakaukauwa me’u vakadonuya na sala au sa muria tiko.
Au sa vakararavi tu vakalevu ki na dua na ka e vulagi ki yagoqu. Ni’u sa malele tikoga ki
na ituvaki ni bula oqo, au sa muduki au tani mai vei ira na wekaqu.
“Evei beka na vanua au sa tiko kina oqo? Na cava beka oi au? O cei beka oi au? Au sa
vakarerei vakalevu e na veisiga kei na veibogi mai na taro e vica oqo, ka’u sa gole tani tiko
ga mai na kena isau e na veisiga yadua ka tarava yani.
“Ni’u lakova voli e dua na sala buto, ka vakaivaqa tu e na veika ka solia vei au o koya na
noqu ivurevure ni marau, au qai kunea kina e dua na ka. E na kena soli tu vei au na
galala e na bula oqo, na tikina duadua ga ka’u sa malele tiko kina na veika ni mate. Au sa
tu duadua ga, ka kinoci au tu na noqu bula galili” (Charleen Hurson, “Start the World; I
Want to Get On,” New Era, Epereli 1972, t. 12).
Veivosaki • Na cava soti na icavacava ki na noda bula vakayago kei na bula vakayalo mai na veika
ni bula eda goleva vakaoqo?
• Me na vorata rawa vakacava na leqa e sotava tiko na goneyalewa oqo ka me veisautaka
kina na nona bula?
Vosa cavuti Mo kerea e dua na lewe ni kalasi me wilika na itukutuku oqo:
“Bau vakayalo. Kakua ni raivakalekaleka ka vakayagataka tiko na alakaolo, tavako, kei na
wainimate gaga. E laurai ga na noda yalowai mai na noda vakayagataka. Sa ka lialia sara,
mo vosota na voravora ni vosa au tauca, na kena taurivaki na kokeini, mariuana, se dua
ga na mataqali wainimate ni veivakamatenitaki ka na vakalecalecava na nomu
vakanananu. Ni sa na nadaku yani na ‘kamica’, sa na yacovi keda tale ga mai na kena
‘dradraluka.’ Na cava na betena mo vakayagataka kina na nomu ilavo e na veika ka rawa
ni vakamavoataka na nomu bula? Mo soli iko tiko vakacava mo vakabobulataki mai na
ivakarau ka na laki mudukakoso na nomu gauna ni bula?” (Gordon B. Hinckley, mai na
Conference Report, Okotova 1981, t. 57; se Ensign, Noveba 1981, t. 40–41).
Ke vinakati na
vevalevu kei na
wiliki na vosa
ni Kalou
184
Mo vakabira na vevalevu ni tikiniivola 1 Korinica 3:17. Wilika ka veivosakitaka na
tikiniivola, ka qai vakaroti ira na goneyalewa me ra vakatakilakilataka e na nodra ivola
tabu. Mo dusimaka ni veika sa tukuni tu oqori kei na yalayala ni Vosa ni Vuku (V&V 89) e
baleta tiko na kena taurivaki kei na vakatanitaki ni wainimate. Mai na kena vakayagataki

Me vakaraitaka o uli
vakailoa na wainimate ka rawa ni vakavure leqa ki yagoda e veisaqasaqa sara kei na
ivakaro ni Turaga kei na nona ivunau.
Lesoni 39
iTinitini
Mo vakabibitaka vei ira na goneyalewa ni vakatulewa vuku ga me baleta na wainimate
rerevaki, o ya me da kakua ga ni taurivaka, me kakua mada ga ni taurivaki vakalalai sara.
Wilika na itukutuku oqo:
“E vuqa na tamata era kaya, ‘Dua na itibi tavako, dua na bilo ti se kofi, kuvu ga vakadua
na mariuana e na sega ni vakaleqai iko, ka na sega tale ga ni vakavuleqa vua e dua na bilo
yaqona ni vavalagi o na gunuva.’
“Au vinakata kina me’u vakamatatataka vei kemuni, ni kevaka o na sega ni taura e na
imatai ni gauna, o na sega ni qai laki taura e na kena ikarua ni gauna. O sega ni qai laki
daumateni se vesuki e na kena vakayagataki” (N. Eldon Tanner, mai na Conference
Report, Epereli 1975, t. 114; se Ensign, Me 1975, t. 77).
Taurivaki ni Lesoni
Kerei ira na goneyalewa me ra yalataka vakaira me ra kakua sara ni vakatanitaka na
wainimate se me ra veimaliwai kei ira era dau taurivaka. Mo kerea vei ira me ra vukei ira
na tani me ra kila na vakarerevaki kei na vakamosiyalo e na vakatubura kina nodra bula,
kei na nodra bula na nodra icaba, mai na vakatanitaki ni wainimate.
185

Lesoni
40
INAKI NI LESONI Me ra kila kina na goneyalewa na yaga kei na veitotaki ni tiko bulabula vakavuvale.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaka rawa tiko na tikidua veisoliyaki “Laurai na Kena Dina se Lasu” me baleti
ira yadudua na goneyalewa.
2. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa cavuti,
me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Veivosaki Kerei ira na goneyalewa me ra vakaraitaka mai na veika era donuya mai e na nodra
veiqaravi tiko e na nodra vuvale vua e dua na tauvimate. Na cava soti era bau vulica se
kila mai na veika era donuya oqori? Na cava soti era gadreva me ra bau kila tu mai e na
nodra veiqaravi tiko oqori vua ka tauvimate?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Tiko Bulabula Vakavuvale
Sa Vuqa Na Sala Ni Noda Veiqaravi ki na Tiko Bulabula Vakavuvale
Na kena qaravi tiko na tiko bulabula ka taqomaki na vakacalaka, e rua na tikina bibi e na
noda goleva tiko na tiko bulabula vakavuvale. Ia, kevaka mada ga eda sa tataqomaki tiko
ki na veika oqo, sa dau lutuka na vuvale kece ga e na dua na gauna, na vakacalaka kei na
tauvimate bibi. Sa ganita gona kina me da kila rawa tu na ilakolako ni veivuke taumada
vakavuniwai kei na veiqaravi kina tiko bulabula e na noda veivuvale. E dusimaki e na
italanoa ka muria tiko oqo na kena bibi na noda kila rawa tu na veiqaravi ki na nodra tiko
bulabula na qase sara e na noda vuvale.
iTalanoa Se qai yabaki tinikarua walega o Ana e na gauna e lutu kina o Bubu Oloseni, na tubuna, ka
veisivi sara kina na dibina imatau. Ratou sa qai vakaciqima tiko kina na vuniwai e dua na
kena ivako me taura vata tiko na sui ka sa ramusu, ka me vukea na kena mavo vakatotolo.
Era sa vakasukai koya mai valenibula ni oti ga e lima na siga, ka ratou vakasalataka na
vuniwai me laki vakacegu tiko e na vale ni veiqaravi, se dua na vanua e rawa ni qaravi
kina e na kena waraki tiko me mavo vinaka na nona sui. Sa qai tarogi iratou na nona
vuvale o tinai Ana me ratou na vakaivua vata e na icolacola ni nona qaravi o budratou,
ke sa mai tiko e na nodratou vale. Sa na levu cake kina na nodratou cakacaka, me vaka na
kena samaki na idavodavo kei na isulu ni moce, vakarautaki na kena kakana e na tereya,
na kena dau masiraki na dakuna kei na yavana e na kena waiwai, vukei me vakaukauwa
yago, me biligi tiko e na nona idabedabe qiqi, kei na nona dau vakalasai tiko mai na
nodratou italanoa eso.
Ratou sa bolea o Ana, Peni (na ganena yabaki ono), o Varanisese kei Makereta (o irau na
tuakana druatabua) me ratou veiqaravi vei budratou e na nona tauvimate ka tiko kei iratou
e vale. E davo tiko vakadua o budratou ni se qai lako mai. Ratou veisautaka tiko na nona
iubi ni davodavo o iratou na tuakana qase. Me dua e vukici nodrau bubu me davo
vakanatutu, ka me cokia sara mai o kena ikarua na iubi ni davodavo yadudua ka me caka
vaka o ya e na yasa ni idavodavo ka dua. Rau veivukena druatabua vei Ana e na kena
vakarautaki mai na tereya kakana. Ka mai solia vei buna o Peni e dua na isulu me qua kina
na ligana ka me tavoi kina. E na veiSiga Tabu, e na laki betia mai o Ana e dua na senirosi
mai tuba, ka laki vakatikora sara e na kena itokatoka e na tereya ni kakana nei budratou.
Dau kunei votu kina e matai nodratou bubu na nona marautaka na kena caka mai.
Sa dau taleitaka o Peni me masia na ligai buna. Me dau kena ivono ga na italanoa nei
nona bubu me baleti Tukai Oloseni, ka a mate e na yabaki ni bera ni sucu o Peni. E na dua
186

Papa ni volavola
kei na veivosaki
na yakavi, ni mai nuiqawaqawataka tiko vakalevu o Bubu Oloseni na berabera ni nona
kaukauwa cake mai, e qai tabaki vua na veivakalougatataki nei tamai Ana.
Ni ratou sa qai liaca o iratou na tuakai Ana na kena dau vakamosiyalo voli vei budratou na
ivakatagi rogo levu, eratou dau vaklailaitaka sara na nodratou retio. Sa qai laki sauma mai
vagauna o tinadratou e dua na idabedabe qiqi kei na itatakube titoko mai na dua na sitoa
ni iyaya ni veivukei vakavuniwai. Rau dau veivuke kina o Peni kei Ana me dau vakaukauwa
yago o budratou me vaka e vakarota mai na vuniwai. Ka ratou dau taleitaka sara na gone
me ratou biligi koya wavoki tiko e na nodratou yasayasa ni koro e na gauna e cila vinaka
tu kina na siga. E na gauna e sa rawa ni tucake me cavuikalawa tale kina ko budratou, sa
qai veivuke o Ta me vakaduri koya e na itatakube titoko. Ni sa kaukauwa cake mai na
yavana sa qai biliga voli me yacova ni sa kaukauwa cake mai na yavana. Ka me yacova
sara ni sa qai biuta vakadua na itatakube titoko, ka vakavure marau sara vei ira kece ga.
Eratou sa marau taucoko ni sa sega ni gadreva o budratou na veivuke me lako kina, na
itikotiko mada ga. Ia, eratou rarawataka ga, ni ratou kila ni sa na lesu tale ki vale. Ia, e dau
vakatulewa vakai koya o Bubu Oloseni, e dina ni marautaka vakalevu na nodratou
veiqaravi na nona vuvale, sa vakanamata tiko ga kina lesu ki nona vale ka me laki
veisotari tale kei ira na nona itokani e na vanua e vakaitikotiko kina.
Tuvana e na papa ni volavola eso na lesoni vinaka era vulica o iratou na vuvale nei Ana e
na nodratou qaravi budratou mai.
(Me wiliki e na ituvatuva na veika oqo: veivukei, cakacaka ni veiqaravi kei na kena
ilakolako, na yaga ni veivakalougatataki vakabete, na veiqaravi ni veilomani, na lewa
vinaka, na veinanumi, na veivukei, kei na nodratou veisau me veisotari kei na veisau sa
yaco e vale.)
• Me yaga vakacava na veika eratou sotava oqo me ratou na veiqaravi kina ki na
nodratou vuvale?
Veivosaki Na gauna cava tale e rawa ni gadrevi kina e vale na kila vinaka na veiqaravi
vakavuniwai? (Gauna ni vakasucu gone, vakacalaka, se dua na tauvimate dede,
vakabulabula mai na veisele vakavuniwai, na nona qaravi e dua ka vakaleqai tu na nona
bula, se dua na gauna e veitauvi kina na mate ka veivauci vakadede.)
E Rawa Ni da Dau Vulica na Cakacaka ni Tiko Bulabula
Vosa ni Kalou Kerei ira na lewe ni kalasi me ra wilika ka vakatakilakilataka na iotioti ni malanivosa oqo
mai na Vunau kei na Veiyalayalati 38:30: “Kevaka dou sa vakarau vakavinaka tu, dou na
sega sara ni rere.”
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Na noda vakarau vakavinaka e okati kina na vakaikuritaki ni kena sa tiko na wainimate
kei na iyaya ni veiqaravi vakavuniwai me baleta na veika vakasauri kei na tauvimate. Me
okati kina na noda vakaiyaragi tu e na veika bibi e dodonu me da kila me qasoso kina na
noda veivuke. Ka na vakamawe sara vakalevu na kena caka cala e dua na ka e na gauna
ni leqa, ka vinaka cake mai na kena sega ni caka e dua na ka. E na so na gauna, e na
veivakabulai sara ga na ka o vakayacora e na gauna totolo duadua. Sa na vakavu yalodei
vei keda na noda sa kila tu vakaikeda na veika dodonu e ganita me da vakayacora e na
gauna e vinakati kina.
• Me laki vukea vakacava na noda itavi kei na veitokoni o koya e mavoa se tauvimate tu,
mai na noda sa vakarautaka vakavinaka me da veivuke e na gauna ni vakacalaka se
tauvimate bibi?
Veivosaki Mo okata ki na nomu veivosaki na vakasama eso oqo. Kevaka o dau tavairiri se
nuiqawaqawa, e na vakila sara o koya e mavoa tu se tauvimate na veika o donuya tiko,
ka na vakavu nuiqawaqawa kina vakalevu vua. Me dau laurai vei iko na nomu yatedei.
Ke tiko na veika o ririkotaka tiko, me cavuti voli e lomamu na qaqa ni nomu masu. Ka
na vukei iko sara kina o Tamada Vakalomalagi mo veiqaravi e na lomadei ka me vakavure
vakacegu na nomu ivakarau ni veiqaravi, ka me vakauqeti iko tiko e na nomu vakayacora
na veika dodonu. E bibi sara me da dau kere veivuke mai vei ira era kila na veika e
dodonu me vakayacori, vakabibi e na gauna ni leqa. Sa na vukei iko tale ga me dei kina
na nomu ivakarau.
187

Laurai na Kena
Dina se Lasu
188
Sa dua na isolisoli levu na kena kilai vinaka na veiqaravi vakavinaka vua e dua na gone
dramidrami, se na gone sa lakolako. Me vaka era dau meimei vakalevu o ira na
goneyalewa e na nodra veivale kei na vuvale tale eso, sa dodonu me dau biu tu
vakarawarawa eso na itukutuku me kilai.
• Na itukutuku cava soti ko na via kila vakarawarawa e na nomu meimei tiko? (Na itikotiko
e meimei tiko kina, na vanua e rau na tiko kina na itubutubu ni gone kei na kena naba ni
talevoni, yaca ni nodratou vuniwai vakavuvale kei na nona naba ni talevoni, na naba me
qiriti kina vakatotolo na veivuke vakavuniwai kei na tabana ni bokobuka, na naba ni talevoni
ni vanua e soli mai kina na veivuke me baleta na gunuvi vakacalaka ni wainimate gaga
kei na poisoni, na yaca i koya e dua tale na wekadratou voleka na vuvale ni gone, se
nodratou itokani, kevaka e mani sega ni rau kunei rawa na itubutubu ni gone.)
E dina beka ni na sega ni taurivaki na itukutuku eso oqo, sa na vakavure yalodei tiko vei
iko ni o na lewa e na yalo dei na veika me vakayacori, kevaka e dua na leqa.
Na lewa maqosa ga e na vakavureya na lewa maqosa me baleta na nodra qaravi na gone
lalai. Me kena ivakaraitaki, vakasamataka mada na taro ka muria tiko oqo:
• Na cava soti e dau ririkotaki ena nodra vakatawani na gone dramidrami? Na
gone lakolako?
Veivosakitaka na veika tale eso era vakaraitaka mai o ira na goneyalewa, ka qai kuria tiko
na kena qaqarauni me vaka: me kakua ni biu taudua tu na gonedramidrami e na
idavodavo se na idabedabe balavu, se na loma ni tavu ni sisili; me kakua ni biu vakaikoya
tu na gone e na rara ni qito; mo vakaduria cake ka me toroqe na gone ni sa kana oti.
Mo tarogi ira na goneyalewa se tu tale eso na ilakolako ni veiqaravi me ra dau kila
na meimei.
Solia yadudua vei ira na goneyalewa na pepa vakatataro me baleta na kena laurai na dina
se lasu e na veika me baleta na veivuke taumada kei na veivuke vakavuniwai vakatotolo
me ra cakava. E na duidui tiko na veika era kila na goneyalewa.
Laurai na Kena Dina se Lasu
1. Na sala vinaka duadua me tarovi kina na drodro ni dra, ka kena kinoci e na dua na
isulu vavaku se na qeteqete ni liga kina mavoa.
2. E na donui na leqa vakasauri ni icegucegu ni sa sega ni cegu tiko e dua, ka sa sega ni
vosa rawa tiko o koya ka ni sa ora tiko na nona itilotilo. Mo taurivaka ekena sala ni
veivuke ka vakatokai vei Heimlich.
3. Mo kakua ni tovolea e dua na ilakolako ni veivuke o sega ni kila vinaka, ni na rawa
ga ni laki vakavureya tale na leqa. Kerea sara vakatotolo na veivuke mai na kena
tabana dodonu.
4. Mo kakua ni tokia e dua na tamata ka mavoa bibi tu me yacova ni sa yaco mai na
veivuke mai na tabana vakavuniwai, me vakasivitaki ga kina mai na leqa ka rawa ni
donuya tale.
5. Kevaka e a tiloma eso na wainimate gaga se poisoni, mo kacivi iratou na kena dau ni
kena qaravi na gunuvi ni poisoni, se na vale ni bula voleka duadua vei iko, me baleta
na ivakasala eso ni o se bera ni cakava e dua na ka.
6. Mo ni kakua ni vakagunuva se vakania e dua na tamata ka lecavi yalona tu.
7. E na gauna e soli igusu kina na icegu vua ka vakaleqai tu, mo raica me lave cake tiko
na korina. Me boboki sogo toka na ucuna me kakua ni dro mai kina na cagi mai na
qara ni ucuna.
8. Me taqomaki na nona lecavi yalona tale e dua ka sa mavoa vakalevu tu, e dodonu me
vakadavori tiko ka ubi vinaka e na itutuvi kevaka e liliwa na yagona.
9. Na nona yalodei o koya e veivuke taumada, kei na nona veivakacegui e na vakavu
vakacegu vua ka mavoa tu mai na nona rere, ka rawa tale kina ni laki lecavi yalona ke
sega ni qarauni vinaka.
10. Ni ubi na mavoa mai na dua na ibo vakaliliwataki, e na tarova ka kena vuce ka dra
tiko na mavoa e rukuna.

11. E sala rerevaki toka ni tarovi dra na ibo kau, ka sa sega ni taurivaki tale e na gauna
oqo, me vakavo ga kevaka e sa sega ni tarovi rawa sara ga na dra.
12. E dodonu me sava ga e na wai kei na sovu na drakusi ni yago, ka yaco mai na kena
yacaraki kina yago e dua tale na ka, me tarova na leqa e rawa ni muria mai.
Lesoni 40
13. Ke dua e tasova vakacalaka e matana na wainimate gaga, me savai ga na matana e na
levu na wai. Vakasuasuataka e dua na tikiniisulu savasava e na wai drodro ka qai
vakaturuma ki na tutu ni matana e loma, ka laveta tiko e cakena korina me rawa kina
ni drodro tani ki na tutu ni matana ki tuba na wai oqori. Mo cakava vakavica me
yacova ni sa savata vinaka sara na wainimate ka vakalogalogacataka tiko na mata.
14. E dodonu me da rawata yadudua na taqomaki keda mai na batabata kei na katakata
ni draki.
15. Mo kakua ni vakasivitaka e dua ka ramusu tiko me vakavo ga ke sa bibi sara
me vakayacori.
16. Ke dua na tamata e moku vakaukauwa na uluna, e dodonu me qaravi vakavuniwai,
kevaka mada ga e kilai yalona vinaka tu, ka me dau wanonovi vinaka tiko e na loma ni
dua se rua na siga mai na gauna e yaco kina.
17. Me kakua ni biu duadua tiko e dua na gone e na loma ni motoka ka sogo tu, vakabibi
kevaka e vulaikatakata.
18. Na sala vinaka duadua me bokoci kina na kama ni isulu ka tokara tu e dua, na nona
vivigi e na dela ni veico se buturara o koya e kama tiko oqori na nona isulu, e na ibe ni
vavalagi se na itutuvi vavaku, se me vakaqiqici ga e na dela ni qele.
19. Mo dau kila ka cavugusutaka na naba ni talevoni ni veika ni leqa vakasauri e na nomu
yasayasa ni koro.
20. Me biu vakatikitiki sara mai vei ira na gone lalai na wainimate gaga kei na poisoni.
(E moici mai na Relief Society Courses of Study, 1976–1977, t. 39–66.)
Veivosaki Era sa na liaca na goneyalewa ni dina taucoko na veika oqori. Mo veivosakitaka eso na
taro ka ra se sega ni vakadeitaka. Me ra kauta ki na nodra veivale na goneyalewa na
draunipepa me ra na lesuva tale e na gauna mai muri se me ra vuli mai kina.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me vakaraitaka
o qasenivuli
iTinitini
Sa dodonu sara me ra kila vinaka na ivakarau ni veiqaravi se veivuke taumada, se
veivuke e vale me baleta na tiko bulabula. Me da vulica tiko na ivalavala ni veiqaravi e
taurivaki tiko e na gauna oqo. E na veivuke sara vakalevu vei ira eda qaravi ira tiko na
noda kila na sala ni veivuke rawarawa eso.
Taurivaki ni Lesoni
1. Mo tarogi ira na goneyalewa se na tikina cava era na gadreva kina na veituberi. Mai na
nodratou veivakadonui na vakaitutu vakabete ka veiqaravi vei kemuni, dou lalawataka
rawa oqo me dua na itavi vakaraitaki me baleta na tikina oqo e na loma ni macawa. Me
kakua ni vakaraitaki e na Siga Tabu.
a. Me mai vakaraitaka e dua na tina ka sa kila vinaka tu na qaravi gone, se me dua na
nasi, na nodra qaravi na gone, me vaka na nodra vakasilimi se vakani.
b. Me vakaraitaka na ilakolako ni nona veiqaravi e dua na iLiuliu ni Sikauti, Kauveilatai
Damudamu, vuniwai, se nasi me vakaraitaki kina na veiceguvi gusu, caka na
ilakolako ni veiqaravi nei Heimlich vua e dua e ora tiko, na kena kinoci na sala ni dra
me tarovi kina na dra, kei na kena qaravi na lecavi yalona.
2. Me dua na kena dau me mai vakaraitaka na veiqaravi vakavuniwai e vale, me vaka na
kena dau veisautaki na iubi ni mocemoce ni davo tiko kina o koya na tauvimate, e na
kena tauri na ivakadinadina ni pamu ni uto kei na katakata ni yago.
3. Me qaravi vakalasi, na kena vakatovotovotaki na kena qiritaki e na talevoni na
veitabana se veiqaravi e gadrevi mai na tabana ni bokobuka, na qaravi ni gunuvi
189

190
vakailoa ni poisoni, ka me ra vakamacalataka yani vakavinaka na nodra itikotiko, kei na
vu ni leqa vakasauri.
4. Mo vakauqeti ira na goneyalewa me ra laki vuli e na Kauveilatai Damudamu, me baleta
na veivuke taumada vei ira na vakaleqai, na nodra veiqaravi e vale, se na vuli tale eso
eratou qarava tiko.

Laurai na Kena Dina se Lasu
1. Na sala vinaka duadua me tarovi kina na drodro ni dra, ka kena kinoci e na dua na
isulu vavaku se na qeteqete ni liga kina mavoa.
Lesoni 40
2. E na donui na leqa vakasauri ni icegucegu ni sa sega ni cegu tiko e dua, ka sa sega ni
vosa rawa tiko o koya ka ni sa ora tiko na nona itilotilo. Mo taurivaka ekena sala ni
veivuke ka vakatokai vei Heimlich.
3. Mo kakua ni tovolea e dua na ilakolako ni veivuke o sega ni kila vinaka, ni na rawa
ga ni laki vakavureya tale na leqa. Kerea sara vakatotolo na veivuke mai na kena
tabana dodonu.
4. Mo kakua ni tokia e dua na tamata ka mavoa bibi tu me yacova ni sa yaco mai na
veivuke mai na tabana vakavuniwai, me vakasivitaki ga kina mai na leqa ka rawa ni
donuya tale.
5. Kevaka e a tiloma eso na wainimate gaga se poisoni, mo kacivi iratou na kena dau ni
kena qaravi na gunuvi ni poisoni, se na vale ni bula voleka duadua vei iko, me baleta
na ivakasala eso ni ko se bera ni cakava e dua na ka.
6. Mo kakua ni vakagunuva se vakania e dua na tamata ka lecavi yalona tu.
7. E na gauna e soli igusu kina na icegu vua ka vakaleqai tu, mo raica me lave cake tiko
na korina. Me boboki sogo toka na ucuna me kakua ni dro mai kina na cagi mai na
qara ni ucuna.
8. Me taqomaki na nona lecavi yalona tale e dua ka sa mavoa vakalevu tu, e dodonu me
vakadavori tiko ka ubi vinaka e na itutuvi kevaka e liliwa na yagona.
9. Na nona yalodei o koya e veivuke taumada, kei na nona veivakacegui e na vakavu
vakacegu vua ka mavoa tu mai na nona rere, ka rawa tale kina ni laki lecavi yalona ke
sega ni qarauni vinaka.
10. Ni ubi na mavoa mai na dua na ibo vakaliliwataki, e na tarova ka kena vuce ka dra
tiko na mavoa e rukuna.
11. E sala rerevaki toka ni tarovi dra na ibo kau, ka sa sega ni taurivaki tale e na gauna
oqo, me vakavo ga kevaka e sa sega ni tarovi rawa sara ga na dra.
12. E dodonu me sava ga e na wai kei na sovu na drakusi ni yago, ka yaco mai na kena
yacaraki kina yago e dua tale na ka, me tarova na leqa e rawa ni muria mai.
13. Ke dua e tasova vakacalaka e matana na wainimate gaga, me savai ga na matana e na
levu na wai. Vakasuasuataka e dua na tikiniisulu savasava e na wai drodro ka qai
vakaturuma ki na tutu ni matana e loma, ka laveta tiko e cakena korina me rawa kina
ni drodro tani ki na tutu ni matana ki tuba na wai oqori. Mo cakava vakavica me
yacova ni sa savata vinaka sara na wainimate ka vakalogalogacataka tiko na mata.
14. E dodonu me da rawata yadudua na taqomaki keda mai na batabata kei na katakata
ni draki.
15. Mo kakua ni vakasivitaka e dua ka ramusu tiko me vakavo ga ke sa bibi sara me
vakayacori.
16. Ke dua na tamata e moku vakaukauwa na uluna, e dodonu me qaravi vakavuniwai,
kevaka mada ga e kilai yalona vinaka tu, ka me dau wanonovi vinaka tiko e na loma ni
dua se rua na siga mai na gauna e yaco kina.
17. Me kakua ni biu duadua tiko e dua na gone e na loma ni motoka ka sogo tu, vakabibi
kevaka e vulaikatakata.
18. Na sala vinaka duadua me bokoci kina na kama ni isulu ka tokara tu e dua, na nona
vivigi e na dela ni veico se buturara ko koya e kama tiko oqori na nona isulu, e na ibe
ni vavalagi se na itutuvi vavaku, se me vakaqiqici ga e na dela ni qele.
19. Mo dau kila ka cavugusutaka na naba ni talevoni ni veika ni leqa vakasauri e na nomu
yasayasa ni koro.
20. Me biu vakatikitiki sara mai vei ira na gone lalai na wainimate gaga kei na poisoni.
(E moici mai na Relief Society Courses of Study, 1976–1977, t. 39–66.)
191

Yalomatua e na Veiwekani
kei na Bula Vakayalo

Lesoni
41
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua ni sa tu vei ira na kaukauwa me ra rawa ka yani kina.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki na drauniveva kei na peni kau me baleti ira na goneyalewa yadudua.
2. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa cavuti
eso, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo:
“E dua na noda malumalumu levu oi keda e lewe vuqa, na noda sega ni veivakabauti me
baleti keda. Ka dua na tikina eda leqa tiko kina, na noda vakawalena na keda yaga” (L.
Tom Perry, “Be The Best of Whatever You Are,” mai na Speeches of the Year, 1974 [Provo:
Brigham Young University Press, 1975], t. 77).
Qaravi iTavi Me soli vei ira na goneyalewa yadudua na drauniveva kei na peni kau. Me ra vola kina
na ituvatuva ni veika era sega ni taleitaka me baleti ira. Na veika e volai oqo e baleti koya
ga; ka na sega ni vakaraitaki vua e dua tale. Me ra qai bokoca na veika vakavuravura ka
ra na sega ni rawata mai na ilavo era rawata tiko e na gauna oqo, ka vakatalega kina me
baleti ira ka ra sega ni na veisautaka rawa (me vaka na kedra balavu, na roka ni yaloka ni
matadra, na ibulibuli ni kulidra, kei na levu ni yavadra). Solia vei ira na goneyalewa me ra
raica lesu tale na nodra ituvatuva. Era na rawa ni raica beka kina ni sa vakalailaitaki sara
na veika e tukuni tiko e na nodra ituvatuva. Ka na okati kina na veika vakayalo, nodra
ivakarau kei na itovo ni nodra bula, na nodra imoimoi vakayago ka rawa ni na
vakavinakataki mai na nodra musuka na nodra kana kei na nodra sasauni vinaka.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Na Kaukauwa ni Rawa-ka
Mo dusimaka vei ira ni vuqa tu na ka eda na sega ni taleitaka me baleti keda ka na sega ni
na veisautaki rawa. Ia kevaka eda wilika na veika oqo ni sa isolisoli kivei keda yadudua,
eda na rawa ni qai solia vakatabakidua na noda gauna, noda igu, kei na vakasama me da
vakavinakataki keda yani kina. Sa na vakabibitaki tiko e na lesoni oqo na veitikina eso e
rawa ni vakavinakataka, ka me da tosoya cake kina na noda rawa ka.
Me da Kakua ni Veibeci me baleti Keda
Me vakaraitaka Sa dau donui keda e na veisiga kece sara na veika me baleta na noda ivakarau kei na
o qasenivuli
itovo, kei ira tale ga na tani. Ka dau vakawasoma me da raici keda e na itovo ni rai ga eda
taurivaka me baleti ira eda rawa ni raici ira. Ka rui ka ni rarawa sara ni da dau raica ga na
veika era kaukauwa kina kei na noda malumalumu. Ni da dau diva tu me da balabalavu
cake, me da tubu maresa cake, me da isulusulu vinaka cake, me da totoka cake, me da
vakaitovotaki, me da liga maqosa cake, ka dau bula vakayalo vakavinaka cake—ka me
tosoi tikoga e na noda vakasama na veika eda vinakata cake. Ni da raici keda tiko e
veigauna kece e na sala e vakalatilati, ka caka vakailoa, eda sa na vakacacana kina na
noda vakanamata tiko vei keda kei na noda raica na noda taledi. Ka da na qai
vakamavoataka sara vakalevu na noda raici keda kevaka eda sega ni rawata na nodra
ivakatagedegede na noda icaba.
Vosa cavuti Wilika na vosa cavuti oqo:
“E na sega ni [vakavinakataki] na noda okati keda vakavovodea, mai na noda laiva tiko
vei ira na tani me ra virikotora na ivakatagedegede ni noda bula, ka dau vagolei tiko ga
mai na veicuqeni vakaicaba. Era dau vakararavi vakawasoma o ira na itabagone e na
194

kedra ivakaraitaki na nodra icaba, ka sega ni kauwai kina nodra ivakatagedegede vakaira”
(James E. Faust, Ensign, Me 1981, t. 9; se na Conference Report, Epereli 1981, t. 8).
Veivosaki Kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka na ituvatuva era sa vola e na vuku ni veika
era sega ni taleitaka me baleti ira.
• Na cava beka na vuna eda dau vakalevulevuya kina na noda malumalumu?
• Me kinoca vakacava na noda taledi, na noda veiqaravi vakalotu, kei na noda icolacola
vakaveiliutaki na noda vakalecalecavi keda?
Vosa cavuti Wilika na vosa cavuti oqo nei Elder Marvin J. Ashton:
“E qai vakaraitaka e na papa ni yaloyalo e dua na iyaloyalo o koya na qasenivuli maqosa
oqo, ka peresitedi tale ga ni isoqosoqo ni veivukei ni marama e na iteki. Ka me laurai kina
e dua na gonetagane matawaqawaqa ka sega ni seru tu na drau niuluna, ka me roqota tu
na ligana. E kena iulutaga tiko, ‘Au kila ni’u dua na ka oi au, ka ni sega ni dau bulia na
Kalou na ravisi.’ Me’u vakaruataka tale, ‘Au kila ni’u sa dua na ka bibi oi au, ka ni sega ni
dau bulia na Kalou na ravisi.’
“Era gadreva tu na tamata yadudua kecega na ituvaki ni bula era donuya, na noda tokona
na nodra dokai kei na nuitaki. Na ituvaki ni nona raici koya e dua, e vakayavutaki tiko
mai na veika e sa donuya mai kei na nona veimaliwai kei ira na tamata. E vakavure
yalovinaka vei keda na noda raica e dua me tubera e dua na gone me qasoso na nona
ituvaki ni bula vakaikoya. E dua ga na tamata, na tinana beka,e dua na qasenivuli ni Lalai,
e dua na itokani bula veivolekati kaya, se dua sara mada ga na sere me vaka na ‘Au Luve
ni Kalou,’ e vakavureya vua na gone oqo me kila kina ni sa dua o koya na ibulibuli ni
Kalou. Me kila kina ni sega ni ravisi o koya. Ka sa kila tu mai ni na rawata. Ni sa kila
deivaki tu ni dua o koya na tamata ka lomani vinaka mai vei Tamada Vakalomalagi” (mai
na Conference Report, Okotova, 1981, t. 125; se Ensign, Noveba 1981, t. 89).
• Eda yavutaka e vei na noda itovo ni raici keda vakaikeda?
E kaya o Elder Ashton ni yavutaki na nona itovo ni raici koya e dua na tamata, mai na
veika sa donuya mai, kei na nona veimaliwai kei ira na tamata. Na noda dokai ira vakai
keda e rawa ni tara cake mai na veika eda kunea me baleti keda, kei na veika era tukuna
na tamata me baleti keda.
Ni o wilika tiko na itukutuku oqo, me ra vakarogoca tiko na goneyalewa e dua na sala
vinaka me da ilovi keda kina vakaikeda.
Veivosaki e na
vosa cavuti
“Era dau vakawaletaka eso na yaga ni vakabauta na Kalou kei na bula savasava. E dua na
tikina oqo e na laki tini kina leqa, ka ni sega ni okati kina na veika bibi eso eda kila vinaka
tu, ka sega ga ni raica rawa e matada. Me kena ivakaraitaki, au na taleitaka sara na watiqu
kei na noqu vuvale, ka’u vakila tale tu ga na nodratou lomani au. E sega ni rawa ni kunei
e matanavotu na neitou veilomani me kilai kina na kena levu, ia keitou sa vakila taucoko
tu na kena dina. Eda sega tale ga ni kila rawa na levu ni mosi e rawa ni da donuya, ia eda
dau vakila tiko vakawasoma. Sa vakakina na noda vakabauta na Kalou. Eda rawa ni kila
ni bula dina tiko o Koya ka na sega ni rawa ga ni vakavatukanataka na kena levu. Sa kaya
kina o Paula, ‘A yalo oqo sa tukuna mai ki na yaloda, ni da sa luve ni Kalou’ ” [Roma 8:16]
(James E. Faust, mai na Conference Report, Epereli 1981, t. 9; se Ensign, Me 1981, t. 9–10).
Kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka vinaka na veika e tukuna oqori o Elder
Faust ni dredre me vakavatukanataki na veika e baleti keda yadudua. Tuvana na veika
oqo e na papa ni volavola.
• Na veika cava soti e na veivagolei ki na noda ituvaki ni vakasama me baleti keda. E
rawa ni okati ekena—
1. Na noda kila vinaka tu na veika vakamareqeti me baleta na noda luve ni Kalou.
2. Na nodra dau vosa vei keda na noda itubutubu.
3. Na itovo ni nodra galeleti keda o ira na noda icaba.
4. Na itovo ni nodra rai na noda qasenivuli me baleta na veika ni noda vuli.
5. Na veika eda rawata kei na veika eda vakadrukai kina e na bula oqo.
195

Veivosaki e na
vosa cavutiH3
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Sa dau lesuvi vakawasoma na vuku nei Eleanor Roosevelt e na nona kaya, “E na sega sara
ni dua e na vakalolovirataki iko, ke sega ni o vakadonuya vua” (“Points to Ponder,”
Reader’s Digest, Feperueri 1963, t. 261).
• Na cava beka eda dau vakatara kina me ra vakalolovirataki keda o ira eso? (Ni da sa
dau vakawaleni keda tu ga me da vakabauta kina na noda malumalumu e vuqa ka dau
lecava sara na veika eda kaukauwa ka nuitaki kina; ni da kauwai vakalevu ki na nodra
vakasama na tani.)
• Na cava mo vakayacora mo kakua kina ni vakawaleni iko tiko?
Kevaka e dredre na isau ni taro oqo vei ira na goneyalewa, kerei ira me ra vakasamataka
tale mada. Sa tu e na iwasewase ni lesoni ki muri oqo na vakasama eso ka na vukei ira me
ra sauma rawa kina.
E na Tokoni Keda Me da Uasivi na Noda iTovo Ni Rai Me Baleti Keda
Mo dusimaka ni da taukena vata kece na taledi, rawa ka, se vakanuinui, ia eda taukena
yadudua e dua na ka e rawa ni da vakayacora vakavinaka. Me da dau lialiaci tiko ki na
veika e tu eda uasivi sara kina, ka qai vakaikuritaka tiko. E na vinaka sara me da
veivakabauti mada ga vei keda ni rawa ni da torocake sara. Eda tauyavutaka oqo mai na
noda vakasamataka taumada ni rawa ni da laki tini vinaka.
Vosa cavuti “Sa dau veivagolei sara vakalevu ki na noda bula eso na itovo ni vakasama e tu vei keda,
me da taleitaka kina e dua na ka se me da yaloca kina, se me da na laki rawata yani na
icavacava vinaka ni veika eda goleva se me da vakadrukai e na kena laki tini vakaca, se
me da rawata na veika vakayalo se me da kila na ca ni kena yali vei keda, ka’u vakabauta
kina, ni vuqa sara na irairai, e vakatau ga mai na noda talairawarawa se sega kina ivakaro
ni Kalou. Era kaya kina o ira ka dau dikeva na vakarau ni tamata, ni ituvaki ni vakasama
ni tamata e tautauvata vinaka kei na ilakolako ni komipiuta, me vakalasikati kina na veika
eda vakayalotaka tiko kei na veika e tabonaki tu e na noda vakasama. Na veika taucoko
eda vakacuruma yani kina kena vakayacori na veika vakaivakarau oqori, e qai laki
vakavotui mai kina na noda ivakarau ni vakasama, ituvaki ni bula, kei na noda itovo”
(Dean L. Larsen, “Thoughts about Thoughts,’ Speeches of the Year, 1976 [Provo: Brigham
Young University Press, 1977], t. 116).
• E na duidui sara vakacava na nomu bula kevaka o digitaka tikoga mo vakasamataki iko
vakavinaka me dua na gauna balavu?
• Me da vakalewena vinaka vakacava na noda vakasama?
Mo qara eso na kena ilakolako, me vaka na nomu dau vosamolitaki iko tiko, me vakauqeti
iko tiko kina e na veika vinaka, me va oqo, “O na rawa ni cakava!”
Na tikina raici vakavuli oqo e vakaraitaka ni rawa ni tokoni keda na noda ituvaki ni
vakasama kina noda rawata vakavinaka na veika eda qarava.
Raici vakavuli 1
Sa vakusakusa o tinai Wati me ratou na vakayakavi e na 6 na kaloko, ka ni dua tiko na
nona bose e na 7:30. Sa vakananuma tiko o Wati na nona icolacola vakavuli e na siga ka
tarava ni tabeya tiko na nodra iyaya ni kana mai na kena sa sava ka vakamamacataki oti.
Ka qai kaci kina mai valenikuro o Na, “Vakatotolo Wati, o sa rui vuki malua.” Sa rogoca
tiko mai vakavica e na dua na gauna lekaleka sa oti o Wati ni sa rui dau vuki malua, ka sa
vakabauta sara tiko. “Au sa rairai vuki malua dina ga,” e tukuna voli e lomana.
Veivosaki • Me veisautaka vakacava na nona ituvaki ni vakasama malumalumu o Wati me
vakasama vinaka cake?
Raici vakavuli 2
E tekivu tauri lesoni o Lia ena vaialini mai vua e dua na qasenivuli ka tiko tikivi koya. E
logalogaca sara e na nona laki roqota voli na vaialini kei na kena ikari ka tukuna kina vei
koya na nona dauveivakavulici ni sega ni vakabauta ni na laki uasivi sara kina. Ka mani
vakadeitaka mai vua o nona dauveivakavulici ni na qai laki logalogavinaka cake ni sa
vakatovotovotaka tiko vakawasoma. Ka nanuma tiko ga o Lia ni na sega ni kila vinaka, ka
qai vakavuna me sega ni basika tale vakadua me laki vakatovotovo.
196

Lesoni 41
Veivosaki • E na vakaevei beka na itovo ni nona vakasama o dauniveivakavulici nei Lia, kevaka e
basika tale yani me laki vakatovotovo?
• Sa na vakadeitaki beka mai na itovo ni vakasama oqo na nona vakasama o Lia ni na
sega ni vulica rawa na vakatagi vaialini?
• Na cava na leqa dina nei Lia—na nona sega ni rawata na vakatagi, se na nona beci
koya tu ga?
• Na sala cava me na digia ga kina o Lia na icavacava ni nona vuli vaialini?
Raici Vakavuli 3
E laki yadrava tiko o Mere na nona vakarautaka na nona itavi vosa me laki solia e
koronivuli. Ni sa laki wilika oti vei tinana e na mataka ka tarava ni se bera ni laki vuli, e
kaya kina vei tinana, “Dua na vosa vinaka ‘qo, se cava o nanuma?” E mani kaya mai kina
o tinana ni sa vosa vinaka, ni sa yadrava tiko mai na kena vakarautaki.
Veivosaki • Me laki qarava vakavinaka vakacava o Mere na veika e vakarautaka, mai na nona itovo
ni veivakabauti vakaikoya, ka me sala vata kei na veivakadonui nei tinana?
• Na cava beka e na yaco ke sega ni solia kina na nona gauna me vakarautaka na nona
itavi vosa? E na vakaevei beka na itovo ni nona veivakabauti vakaikoya?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni vuqa na ka e rawa ni yavalata na noda vakabauti keda vakaikeda.
Ka bibi duadua sara na idavodavo ni noda vakasama. Eda sa vakacolati ga kina. E rawa ni
da laiva me vakadrukai keda na vakasama tawayaga eso, se da na digia na vakanananu
cecere me tokona na noda rawa ka. Ni da sa kila tu ni da luvena vakayalo na itubutubu
vaKalou, ka sega sara ni vakaiyalayala na veika e rawa ni tubu cake tiko kina na noda bula.
Kevaka eda vinakata, e rawa ni da vakavinakataka na keda irairai, vakatorocaketaka na noda
taledi kei na noda kila ka, ka vakarabailevutaka yani na noda veinanumi vei ira na tani.
Vosa cavuti Eda sucu mai me da mai rawa ka, ka me davo vakadodonu tiko na noda vakasama, ka me
da taurivaka na idusidusi mai lagi me da kilai keda vinaka kina me vaka e tukuni tiko e
na itukutuku oqo:
“Na cecere ni bula yadudua e na laki vakaikuritaki sara vakalevu e na kena qarai na
ivalavala vaKalou mai na noda vakanamata tiko ga ki lagi. Me vaka ga na veivunikau
cecere, e dodonu me da dolele tikoga e na noda qara na rarama. Ka’u sa raica tale ga na
kena vakacerecerei na bula ni tamata, ka me vakaraitaki na veivakabauti vakaikeda mai
na nodra bula raramusumusu o ira na yalo malumalumu, o ira tale ga na vakaloloma ka
vakakina o ira na tamata era sa vuli vinaka ka rawati ira vakavinaka tu” (James E. Faust,
mai na Conference Report, Epereli 1981, tabana 9; se Ensign, Me 1981, tabana 10).
iTinitini
Mo vakamacalataka ni dau yaco eso na gauna me da vakayalolailaitaki kina. Me da
vakatautauvatani keda ga kei na noda dau bula vinaka cake, ka qara tiko ga na bula e
torocake ka da kila vinaka tu ni da rawa ni vakayacora. Ni sa dua dina na ibole dredre
kivei keda me da vakanadakuya sara na vakasama ni da ka wale oi keda. Sa vakaibalebale
tu na noda bula. Eda sucu mai me da mai rawata vakavinaka na veika e baleti keda, ka
me da ucuya yani vakavinaka na Kalou.
Taurivaki ni Lesoni
1. Vakatovotovotaka na nomu kauwaitaka na veivakacerecerei e na nomu kaya “Vinaka
vakalevu.” Mo kakua ni vosa suruya, me vaka, “Sobo, na isulu ca oqo,” se “Au sega ni
dau laga sere,” se “E sega ni rairai vinaka na drauniuluqu.” E sega ni da dau dokadoka
kevaka eda ciqoma na nodra vosavinakataki keda o ira na tamata.
2. Mo raica lesu mada na ituvatuva ka a volai mai na itekitekivu ni lesoni. Digia ga e dua
na ka e rawa ni veisautaki, ka qai tovolea mo vakavinakataki iko cake e na tikina oqori.
197

Lesoni
42
INAKI NI LESONI Me ra vakayalodeitaki kina na goneyalewa yadudua, ka me ra nanamaki tiko kina sala
eso me ra vakavinakataka cake kina na nodra bula.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 19, Esiteri, ka tiko e muri e na ivola oqo.
2. Vakarautaka e dua na vevalevu ka me volai tu kina e na matanivola matailelevu na
tikiniivola Josua 1:9.
3. Vakarautaka rawa na tikiniveva ka me volai tu kina na iulutaga ni veivosaki.
4. Vakarautaka e dua na italanoa e na nomu gadreva vakalevu na yalodoudou mo tovolea
kina e dua na ka vou.
5. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavitaki e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa
cavuti eso, me vaka o na vinakata.
Me kila na qasenivuli E qaravi e na lesoni oqo na noda yalodoudou me da tovolea na veika vou ka cecere cake,
me vakakina na yalodoudou e na kena tovolei tiko ga na veika dredre. Mo qarauna me ra
kakua ni vakacalai kina na goneyalewa e na nodra vakatanitaka na yalodoudou oqo ki na
nodra vakatovolea na veika e veicalati ka sega ni kilikili.
YAVU MATAU
NI LESONI E Gadrevi Me da Yalodei Ni da Vakatovotovotaka na Veika Cecere
Tarogi ira na goneyalewa me baleta na gauna era tovolea kina e dua na ka vou ka yaga,
me vaka na vakaitavi e na vosa, sasaga tiko kina dua na mataisoqosoqo se kalavo,
vakaitavitaki e na dua na qito vou, se vulica vou e dua na icakacaka ni liga. Kerei ira me
ra veiwasei me baleta na nodra sotava na tikina oqori. Ka qai tukuna ni dau vinakata
vakalevu na yalodei e na kena tovolei vou e dua na ka vakavu torocake.
Ni dou veivosakitaka tiko na veika era talaucaka mai na goneyalewa me baleta na veika
era sotava oqori, mo vakalasikata mai na vakasama eso oqo:
1. E vuqa sara na tamata era dau rere ni ra donuya yani e dua na ka vou.
2. Sa dodonu ga me da lomaleqa ka ririko voli ni da tovolea tiko e dua na ka vou.
3. Me kakua ni da vakatara me tarovi keda na noda rerevaka na veika vou, ka na
vakaukauwataka ka vakavinakataka cakena noda bula.
• Na cava soti na ka eda dau rerevaka ni na vakalatilati vei keda me da kalawaca yani na
veika vou?
Ni ra sa veiwasei tiko na goneyalewa, mo vakalasikata vei ira ni vuqa sara vei keda na
tamata era rerevaka me ra duidui se duatani, se me ra veiwalitaki ni ra sega ni rawata e
dua na ka vou. Na veika era rerevaka oqo e rawa ni tarovi ira mai na nodra
vakatovotovotaka na nodra kila vakacakacaka se na itavi me ra qarava.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Yalodei Mo Dau
Vakatovotovo
Tukuna vei ira na ibalebale ni yalodei. Vukei ira na goneyalewa me ra kila ni
vakaukauwataki keda na noda yalodei, me da tovolea e dua na ka vou. Kevaka eda
rerevaka na noda tovolea eso na ka vou ka na vakavinakataka na noda bula, eda na
vakataotaka tale ga na noda torocake ka da vakuai keda mai na veika eso ka na
vakaukauwataki keda ka vakarabailevutaka na noda ivakarau ni bula. Ni taurivaki vata kei
na vakabauta me golevi kina na veika dodonu, e dau yaco na yalodei me dua na noda iyaragi
kaukauwa me torocake kina na noda bula.
Veivosaki • Na veika vinaka cava soti o na cakava ka na gadreva kina na nomu yalodei?
198

Me vakaraitaka
o qasenivuliH3
iTuvatuva
vakaivolatabu
Oqo eso na vakasama: Vakaitavi vosa, tekivuna na nomudrau veitalanoa kei na dua na
tamata drau sega ni veikilai, mo cabo masu e na vukudra na nomu ilawalawa,
vakatovotovotaka tiko na itavi e koronivuli, veivakacaucautaki, vakamacalataka na
kosipeli vua e dua na nomu itokani, vulica e dua na qito vou, nomu vakatusa ni o cala ka
sa rarawataka dina, kei na nomu kerekere cakacaka.
Mo dusimaka ni o keda kece sara, eda vakila mai na rere kei na ririko oqo e na so na
gauna e na noda bula. Ia eda sa mai vakaukauwataki ka logani vinaka cake me da
tadolova yani na veika dredre ka sa tu mai liu, ni da sega ni biuta me lewai keda na noda
rerevaka e dua na ka, me da qarava yani me vakavinakataki kina na noda bula. Sa tu vei
keda e dua na ivurevure vinaka ni veitokoni me vukei keda me da vorata yani ka sega ni
dau yalorerere, ka me vakaukauwataki keda ki na veika vovou, me da rawata kina na
veika cecere eso.
Mo vakaraitaka na ituvatuva me baleta na Josua 1:9. Me ra wilika na goneyalewa ka
tovolea me ra cavugusutaka sara. Mo vakamatatataka vei ira ni na veitokoni vei keda na
Yalo Tabu, ka na vakaukauwataki keda ni da dau kerea yani na nona veivuke, ka dau
goleva tiko me da ivalavala dodonu tikoga.
Qaravi itavi Me ra dui digia na goneyalewa na tikiniveva eso o sa vakarautaka tu kina na iulutaga eso
oqo me veivosakitaki. Me qai wilika kina kalasi ka me qai vakamacalataka na sala e na
rawa kina ni veivukena ivakasala eso oqori me yalo doudou yani e dua vei ira, me
vakatovolea na veika era sotava. Kevaka o vakauqeti kina, mo qai vakuria na nona
ivakamacala na goneyalewa mai na veika e kuria tiko na ivakamacala me baleta na
iulutaga oqori, kevaka e na yaga vei ira.
Tu Vakarau. (Mo vakatulewataka rawa tu na ivakatagedegede o na vakamuria ni se bera ni
yaco mai e dua na leqa bibi. E na veitokoni talega mo dau vakatulewa tiko vakadodonu
ka vukei iko mo douvaka yani na nomu cakava e dua na ka dodonu. Mo tu vakarau mo
muria tikoga na nomu lewa, veitalia ga se cava e yaco me vakayavalata na nomu lewa.)
Dau Vakarorogo. (Dau vakarorogo, mo vulica rawa kina na veika eso. Mo vakadigova na
veika o donuya tiko, me rawa ni o raica vakamatata ni se bera ni o tovolea. Qarauna tiko
na domodomoqa kei na yalo sesewa. Vakarogoca na veituberi ni Yalo Tabu.)
Dau Rai Vakararama. (Mo kila deivaki tiko na kemu yaga ni o sa luvena na Kalou. Mo
nanuma tikoga ni o vakatikori eke mo rawata vinaka na veika o nuitaki kina. Sa tu vei iko
na taledi eso ka na vakaikuritaki na veika o rawata ni o vakatovolea tiko.)
Daumasu. (Sa ivurevure uasivi ni noda kaukauwa na masumasu, ka rawa ni solia vei iko
na yalo doudou mo vakatovotovotaka e vuqa na ka, ka vorata yani na yalo rerere. E na
veituberi ka veitovaki vei iko na Yalo Tabu.)
Mo Dau Yalodei. (Mo nanuma ni sa tiko voleka e vuqa na ka me veivuke vei iko ni o
tovolea tiko e vuqa na ka vou. Ka sa tu vei iko na vakasama mo vakasotara vata ka
nuitaka na nodra veitokoni na nomu vuvale, o ira na iliuliu ni Lotu, na nomu qasenivuli,
nomu itokani, kei na vosa ni Kalou.
Solia Na Nomu Igu. (Sa dau gadrevi walega na nomu igu e na kena qaravi vakavinaka e
dua na ka vou. Kua ni rerevaka kevaka e sega ni rawa e dua na ka o goleva tiko, ni sa na
vukei talega na nomu vakatovolea me vakavinakataki iko, ke sega mada ga ni uasivi sara
na veika o rawata kina.)
iTalanoa
vakaivola tabu
Eda na Vakaukauwataki Ni da Douvaka Na Veika Vovou
Mo tukuna ni tukuni tu e na vosa ni Kalou na veika e baleti ira e vuqa era douvaka yani
na veika vovou ka veivakauqeti vei ira. Mai na nodra yalododonu kina veika oqori, sa
vakaukauwataki kina ka vakalougatataki na nodra bula. E dua na goneyalewa totoka ni
Iperiu e a nona ranadi e dua na Tui kei Peresia. Sa yalocataki ira na Jiu o koya na
dauveiqaravi e na vale ni tui, ka bukiveretaka me ra vakamatei taucoko. Sa vakavure
yalorarawa vakalevu vei Esiteri kei ira na kai nona. Ni sa kila rawa o Moatekai, na tavalei
Esiteri, ni sa dodonu me caka kina e dua na ka, sa qai gole vei Esiteri me kere veivuke
vua. Ka sa kerei koya me kerekere vua na tui, ka me cikevi koya me veisautaka na lewa
199

erevaki oqo. Ia, a sa kena ivakarau e na gauna o ya me vakamatei o koya ka lako vua na
tui, ka sega ni sureti mai vua. Sa kila tu o Esiteri na veika oqo. Kevaka sa lako vua ka sa
vakacuvara mai vua na ititoko koula, sa na rawa me vakaraitaka vua na nona kerekere; ia
kevaka sa vakaduria tu ga na ititoko, sa na vakadeitaka na nona sa na vakamatei o Esiteri.
Sa dodonu me lewa o Esiteri na ka me vakayacora, me rawa ni ra vakabulai kina o ira na
kai nona.
• Wilika vata na Esiteri wase 2:5–17; 3–4.
• Na cava beka o nanuma ni tu e lomai Esiteri ni sa donuya yani na veika dredre oqo?
Sa qai vakaraitaka o Esiteri na nona lewa vei Moatekai. Me ra veivosakitaka na
goneyalewa na Esiteri 4:16.
Vosa ni Kalou O na vinakata beka mo talanoataka ga e na nomu vosa na veika e yaco e na gauna e sa
raici Esiteri kina na tui (raica 5:1–3.
• Na cava soti beka e vakayacora me vakarautaka kina na kena vakatovolei oqo na
nona yalododonu?
• Sa kila rawa tiko beka o Esiteri ni na laki yaga na nona ilakolako, se sega?
• Na cava beka o nanuma e na ituvaki ni bula nei Esiteri ni sa laki veivuke rawa ki na
nodra vakabulai na kai nona?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Vakamacalataka ni vakatovolei ni vakabauta kei na doudou nei Esiteri e vakaqaqacotaka
na nona bula. Mai na nona sa vinakata ga me tovolea, sa yaco kina me dua na yalewa
taleitaki sara ni yavusa o Isireli.
Ke se vo na gauna, qai talanoataki Kitioni mai na Veiyalayalati Makawa (Dauveilewai
6–8). E dua na cauravou o Kitioni, ka sega tu ni veivakabauti me baleti koya, ka nanuma
tu ni lolovira duadua sara e na vuvale nei tamana. E na dua na siga ni se samu sila tiko o
Kitioni, sa qai rairai mai vua e dua na agilosi, ka mai tiko sobu e na ruku ni oki.
Sa qai tukuna na agilosi vei Kitioni ni sa vinakata na Turaga me laki vakabulai ira na Isireli
mai vei ira na kedra meca, o ira na kai Mitiani. E qai taroga o Kitioni na sala me vakabulai
ira rawa kina na Isireli.
Vosa ni Kalou Kerei ira na goneyalewa me ra cega na Dauveilewai 6:16, me ra kunea kina na veika e
tukuna na Turaga me sauma kina vei Kitioni na nona taro.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni a vakayalodeitaki o Kitioni me laki talaraka sobu na icabocabo-nisoro
nei Peali. Me qai liutaki ira talega na nona sotia e lewe tolunadrau e na nodra laki
ravuti e lewevuqa na kai Mitiani, ka me veivuke e na nodra vakabulai o ira na na nona
tamata, me vaka ga e a vakayacora o Esiteri.
• E veisautaki Kitioni vakacava na veivakatovolei eso oqo kina nona vakabauta kei
na yalodei?
Mo dusimaka ni sa yalataka vei keda yadudua na Turaga ni na totaki keda tiko me da
vakaukauwataki kina e na noda vorata na veika eda sotava e na veisiga ka na dolavi vei
keda na katuba eso e na noda bula, kevaka eda yalodei me da ivalavala dodonu tiko ga.
Sa na qai veivuke sara vakalevu na noda kaukauwa vakaikeda oqo me da kalawaca rawa
yani na kena vakatanitaki na noda vakanuinui ka me da yalodei tiko ga me da dau
vakatovotovo tiko.
iTinitini
Vosa cavuti “Sa gadrevi me da dau yalodei ka dina e na noda vakayacora na veivakauqeti ni Yalo
Tabu ka ni dau ririkotaki na noda muria na ilakolako vou, na ilakolako e se sega beka ni
dua e muria mai, na icegu vou ni karua ni maile, me vakaitovotaki vakaduatani mai vei
ira era vakavuravura. Me kena ivakaraitaki ni rawa ni da matamamarau ke dua e
vakacalai keda, me da loloma vei ira era sevaki keda, me da vakavinavinaka e na gauna e
sega ni ra kunea kina o ira eso e dua na vuna me ra lomanavinaka kina, ka vakaivua e na
cakacaka ka ra na sega ni cakava o ira era dau dokadokai ira, dau kere veivosoti e na
veika era sasabai kina o ira e so, kei na veika e rairai veicalati ni veivakauqeti kina na Yalo
Tabu vua ka bula dodonu, dina, ka dau vakarorogo, me qarava” (“The Only Real
Treasure,” New Era, Tiseba 1979, t. 5).
200

Lesoni 42
Me veivosakitaki na veika e cavuta tiko e Elder Busche, ka vukei ira na goneyalewa me ra
raica na bibi ni yalodei e na veigauna vakaoqori era donuya yani.
Taurivaki ni Lesoni
Mo dusimaka vei ira na goneyalewa me ra dau masumasu ni se bera ni ra goleva yani e
dua na ka vou. Vakauqeti ira me ra goleva na veivakauqeti ni Yalo Tabu me ra raica kina
na veika vovou kei na sala vou me ra muria me ra vakaukauwataki kina ka
vakavinakataki kina na nodra bula. Mo vakayarayarataki ira me ra vakalewena e na
nodra ivolanisiga na veika era vakila e na gauna era se bera ni donuya kina se sivita mai
na nodra vakatovotovotaka na veika vovou.
201

Lesoni
43
INAKI NI LESONI Me ra kila kina na goneyalewa yadudua na yalonuinui ka lako vata kei na bula dodonu.
ME VAKARAUTAKI 1. Ni se bera na lesoni, mo takiva e dua na isepuni ni ti na qele ki na dua na tavaya iloilo.
Me qai vakasinai sara e na tavaya na wai. Me savasava vinaka na wai e na dela ni qele
ka tiko e na boto ni tavaya. Me qai laurai e dua na kena isogo vinaka, ka qai kuretaka na
tavaya. Mai biuta toka me rauta e tini na miniti, ka qai taloca laivi na wai ka tiko e na
tavaya, me vakavo tiko ga na qele ka sa kumuni tiko e na boto ni tavaya. Qai vakatawana
tale na tavaya e na wai ka kuretaka tale. Laki biuta tale me rauta e tini na miniti ka qai
taloca tani na wai mai na tavaya. Cakava vakava se vakalima na veika oqo me yacova
sara ni sa laki makare vinaka na wai e na tavaya e na gauna e sa kumuni tiko kina na
duka e na boto ni tavaya. Sa kau tani ekena veika e rawa ni waicala e na wai.
2. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na vosa ni Kalou, italanoa, se vosa cavuti
eso, me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
iTavi Tomika na tavaya ka tiko kina na wai kei na qele ka sa laki tiko e na botona, ka sa
vakarautaki rawa tiko mai e na tini ki na tinikalima na miniti sa oti. Sa dodonu me sa
savasava sara tiko na wai e na tavaya ni sa lutu ki na boto ni tavaya na duka. Mo kerei ira
na goneyalewa me ra raica vinaka na veika e na yaco kina wai e na kena kuretaki na
tavaya. E na vakadukari tale na wai. Qai biuta tale na tavaya e na dela ni teveli.
Vosa ni Kalou Me dua na goneyalewa e wilika na Aisea 57:20–21.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakaraitaka ni ra kila vinaka tu o ira era bula e bati ni waitui na veika e dau yaco e na
gauna ni draki ca. E dau ciri mai cakena duka kei na veika bula ni wasawasa, mai na boto
ni sauloa ka me yavalati voli, ka me ceburaki voli “na vuvu kei na duka.” Dau sala vata
voli na draki uaua vakaoqo kei na noda nuiqawaqawa kei na veilecayaki.
Veivosaki • Na cava e vakatautauvatataki kina o Aisea na “wasawasa seuseua, ni sa sega ni cegu
rawa”? Ni sa tukuna na Kalou, “sa sega na vakacegu. . . . .vei ira na tamatai valavala ca,”
na vakacegu cava e tukuna tiko? (Vakacegu ni vakasama, se loma savasava.) Tokoni ira na
goneyalewa me ra kila vinaka ni kevaka e sega ni veivutunitaka e dua na tamata na nona
ivalavala ca, e na sega ni vakacegu ka na sega ni savasava na lomana. Sa na vakavuna e
dua tale na ka na yalo sega ni vakacegu oqo. Na cava beka oqori? Mo vagolea tiko na
veivosaki me vakalasikati mai kina ni luvuci ni yalo kei na noda beci keda vakaikeda, e
icavacava ni veika oqo.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me vakaraitaka
o qasenivuli
202
Na Bula Dodonu
Mo vakaraitaka ni noda beci keda vakaikeda kei na ivalavala ca e na laki vakavurea na
“wasawasa seuseua.” E na sega na vakacegu e na nona bula e dua na tamata ivalavala ca.
• E na laki cadra vakacava na veibeci vakaikeda mai na noda caka ca?
Eda na Dokai Keda Vakalevu Cake mai na Noda Bula Dodonu
Dau golevi e na so na gauna na veidokai vakaikeda e na veika eso e rawa ni vakayacora e
dua na tamata, me vaka na nona rawa ni qiria e dua na iyaya ni vakatagi, me lako vinaka
e na veika ni vuli kei na qito. E dua ga na ka e rawa ni da vakayacora yadudua me tokona
kina na noda dokai keda vakaikeda, o ya na bula dodonu. Ni dua na tamata e tovolea tiko
me bula dodonu, e na kunea na yalo vakacegu ka na sega ni rawata mai na dua tale na
sala. Ka na marautaka kina na veika e baleti koya. Sa tukuna kina vakaoqo e dua na
vakaitutu e na Lotu:

Vosa cavuti “Au se sega mada ni kila e dua na ka me vakatubumarau, me vaka na noda sa qai kila ni
veika eda sa vakayacora oti mai se cakava tiko oqo, e dodonu vinaka ka dina” (Rex D.
Pinegar, “What It Means to Establish a Relationship with Christ,” mai na Speeches of the
Year, 1977 [Provo: Brigham Young University Press, 1978, t. 91).
Vosa cavuti E tautauvata vinaka kei na nona vosa e dua tale na iliuliu ni Lotu:
“Ni sa veivaluvaluti e dua na tamata kei na nona malumalumu, sa vakaivotavota e na
ivalu savasava ka rawa ni bole kina e dua na tamata. Na isau ni qaqa e na ivalu oqo e ka
tudei sara, taleitaki vakalevu, ka na marautaki vakalevu cake mai na veika taucoko tale
eso e rawata e dua na tamata” (Bryant S. Hinckley, That Ye Might Have Joy [Salt Lake City:
Bookcraft, 1958], t. 83).
Papa ni volavola
kei na veivosaki
Me vakaraitaka
o qasenivuli
• E ibalebale beka ni bula dodonu me da bula tiko ga ka tawa cala?
• Na cava soti tale e okati kina? Tuvana e na papa ni volavola na sala e rawa kina na bula
e na dodonu.
Oqo eso na kena ivakaraitaki: gugumatua ki na ivakavuvuli vakaLotu me vaka na
yalodina kina veika e baleti iko kei ira na tani, bula savasava, tiko savasava, vakabauta,
yalododonu, rakorako, kei na veiqaravi vei ira na tani.
Me ra cega na goneyalewa na Vunau kei na Veiyalayalati 121:45. Veivosakitaka na
malanivosa, “e na taucoko sara kina na nomu vakabauta e na mata ni Kalou.” Vukei ira
na goneyalewa me ra kila na gauna era na bula dodonu kina, era na vakanuinui ka dokai
ra kina vakaira ni ra duri tu e matai nodra itubutubu, bisopi, kei Tamada Vakalomalagi e
na lomagalala.
Mo goleva tale na tavaya wai kei na qele ka tukuna kina ni sa maravu vinaka tu oqo na
loma ni tavaya, ka sa laki tu vakadua e na boto ni tavaya na duka, ka sa makare vinaka
sara na wai.
Veivosaki Mo dou veivosakitaka na kena maravu kei na veivakalomavinakataki kina noda bula
mai na noda bula vakamuria tiko na ivakavuvuli ni bula dodonu ka sa tuvani tu e na
papa ni volavola.
Mo tukuna na italanoa e rua oqo me vukei ira kina na goneyalewa me ra kila vakavinaka
kina na kena yaco mai vei keda na veivakacegui ni da bula dodonu tiko.
iTalanoa E qase duadua o Maria mai vei iratou na lima na gone. Sa dau vakararavi vakalevu sara
vua o tinana me veivuke e na veika me baleti iratou na gone ka dau namaka tale ga vua
me dau veivosoti ka veinanumi vei iratou na gone mai na gauna e se goneyalewa lailai
mai kina. Sa mai vakacauocataka o Maria na nona dau nuitaki tiko e na vukudratou na
tacina kei na ganena gone, vakabibi sara e na gauna oqo ni sa mai vakailawalawa kei ira
na nona itokani ka ra goleva yani e vuqa na ka me ra qarava vata. Ka vakavuna kina me
sevaki iratou na ganena kei na tacina ka me dau voravora vei iratou na nona ivakarau.
Me dau vosavosa e cake vei iratou ka vakasevi iratou tani e na gauna eratou gadreva kina
vua e dua na ka, ka me tu taudua ga. Me sega tale kina ni dau veivosaki kei iratou e na
veika eratou dau vakaitavitaki kina se me vakadonuya me ratou curuma yani na nona
rumu. Sa dau tu ga e koronivuli e na gauna e sa suka kina na vuli; ka sa dau gole ki nodra
vale na nona itokani, ka me kakua ni dau laki vakaraici iratou na “gone viavialevu” oqori.
E dau votu e matadratou e na so na gauna, ni ratou vakayakavi tiko, na momosi ni
yalodratou, ia e sega ga ni veisautaka na nona ivakarau vei iratou na gone.
iTalanoa Sa kila vinaka tu o Nanise ni dua na ogaoga levu ki na nona bula na kena marama ka tiko
volekati iratou. E tiko taudua ga o Mrs Seeto, ka dau gadreva vakawasoma na veivuke me
baleta na kena samaki na nona vale kei na nona lomanibai. Ka sa vukei koya oti mai
vakavica o Nanise, ia e dau vosabalavu sara o Mrs Seeto e na gauna e vica ka sa laki
sasamaki kina ki na nona vale kei na lomanibai. Me nanuma kina o Nanise ni sa rui
vakaoti gauna wale ga na nona laki veivuke tiko vua, ka vinaka cake vua me laki maliwai
ira tiko na nona itokani. Qai kerei koya kina o tinana me vakatotovotaka mada kina e dua
na ilakolako vou ni nona veivuke. Sa kerei Nanise kina me dau lako ga vakadua e na
veimacawa kina vale nei Mrs Seeto, me laki sasamaki kina nona vale e na yakavi ka
vakarogoca tale ga na veika e tukuna tiko, me tovolea kina me kila na veika e gadreva. Ka
kerei Nanise kina me vakayacora tiko me dua ga na vula, ka qai vakatau vua na cava me
cakava ni sa oti o ya. Sa qai nanuma kina o Nanise me vakatovolea mada me kakua tale ni
mai vakasosataki koya tiko o tinana me baleti Mrs Seeto.
203

E na imatai ni macawa, sa dau vakarorogo sara vakalevu vei Mrs Seeto, ka mai loloma
sara kina vakalevu vua na kena marama oqo mai na dredre ni bula e sa sotava mai. E na
ikarua ni macawa ni sasamaki ka vakarogoci koya tiko, sa qai vakila mai na levu ni ka e
vulica rawa o Mrs Seeto mai na veika dredre e sotava mai oqori, ka sa taleitaki sara na
veika e tukuna tiko. Ni qai laki cava na vula, e sega wale ga ni taleitaki Mrs Seeto
vakalevu, ka lomani koya, sa mai kila talega na kena bibi me nuitaki tiko mai vua e dua e
gadreva vakalevu na nona veivuke.
Veivosaki • O cei vei rau na goneyalewa e rua oqo e kune vakacegu vakalevu cake e na nona bula?
O cei vei rau e taleitaka vakalevu cakena na veika e qarava? Na cava beka e vuna oqori?
• Na cava soti beka na yaga ni kena golevi na bula dodonu mai na gauna eda se gone tiko
kina? (Me tauyavutaki rawa e na nomu bula na ivakarau vinaka ni o se gone mai; me
rawa kina na sala mo na tubu tiko ga kina, vakavinakataki tiko na nomu bula, kei na
vakanuinui vakaiko; ka me lailai sara kina na sala me rawa ni o vakacalai kina vakabibi,
ka na laki tini e na nomu sega ni nuitaki iko vakaiko.)
Sa Tukuna Vei Keda na Turaga ni “Ko na Sega ni Kune Marau e na Nomu i Valavala Ca”
Me baleti qasenivuli Taura na tavaya wai kei na qele, qai kuretaka vakaukauwa me duka tale na wai. Mo
vakaraitaka ni veibasai mai na yalo vakacegu ka kunea o Nanise e na nona tovolea tiko
me bula dodonu, e vaka ga na “wasawasa seuseua” na nona bula o koya e goleva tiko na
ivakarau ni bula tawadodonu.
Veivosaki e na Wilika na Alama 41:10 kei na Kalatia 6:7.
vosa ni Kalou
• Na cava e na yaco ki lomada ni da caka cala? Na cava beka eda sega ni logaloga vinaka
kina? O na vakamacalataka beka vakaevei na luvuci tu ni nomu vakasama mai na nomu
caka cala? Na cava beka e yaco kina noda veivakabauti vakaikeda ni da sa luvuci vakaoqo
e na vakasama ni noda caka cala? E dua beka na kena duidui kina na noda raici keda
vakaikeda?
Me vakaraitaka Mo vakamacalataka ni dusimaka tiko o vuravura me da vakabauta ni dodonu me da
o qasenivuli
luvuci tu mai na noda caka cala, me da kakua ni biuta tani na cala ka vakavurea vei keda
na yalo luvuci oqori.
Veivosaki Mo tukuna ni da sucu taucoko mai ki vuravura ka tu vei keda na isolisoli me da kila na
veika ca kei na veika vinaka. Ka dau vakatokai oqo me yalokasami. “Raica sa soli vei ira
na tamata kecega na Yalo i Karisito me ra kila kina na vinaka mai na ca “(Moronai 7:16).
Sa na rawa kina vei keda me da kasamitaka na cala eda cakava, ka dusimaki keda me da
lako tani mai kina.
• Na cava e na yaco ni da sa vakanadakuya tiko vakawasoma na noda yalokasami
vakaoqo? (Eda sa na sega ni kidava na veidusimaki ka dau yaco mai vei keda.)
Vosa Cavuti Sa kaya kina vei keda o Elder James E. Faust: “Era sa nanuma tiko eso me ra duilewa ga
na nodra bula, me vaka era dui vinakata. E na noda kawatamata ka sa vagalalataki tu, me
galala e na veirokorokovi, galala e na lewa vinaka—e vuqa talega era sa galala mai tu na
yalo veivakabauti vakaiira, me ra dokai ira tiko, ka me ra bula dodonu” (mai na
Conference Report, Epereli 1981, t. 9; se Ensign, Me 1981, t. 9).
Veivosaki • Na cava beka na vuna e kaya kina na Turaga ni o na sega ni kune marau e na nomu
ivalavala ca? Na sala cava eda na lomavinaka cake kina ka logalogavinaka ni da
vakamuria tiko e dua na ivakatagedegede ni bula?
Ni Sa Yali na Veivakabauti Vakaikeda, E Rawa Ni Da Donuya Tale
Veivosaki • Me da rawata lesu tale vakacava na yalo veivakabauti vakaikeda, me da dokai keda tale,
ka bula e na dodonu?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
204
Mo vakamacalataka ni sega ni dua vei keda e na tubu cake tiko, ka sega ni vakayacora na
e cala. Ni sa yali mai vei keda na noda dokai keda vakaikeda ka luvuci kina na yaloda, e
rawa ni da veisautaka na noda itovo kei na ivakarau ni da sa veivutunitaka. Ia ni da sa

awata na veivosoti ni Turaga, eda sa na vakalomavinakataki tiko kina, eda na sega ni
rawata e na dua tale na sala.
Lesoni 43
iTinitini
Mo vakamacalataka ni da rawata ga na yalo vakacegu ni da sa veivutuni ka kunea na
veivosoti, ka me vakamaravutaka na noda “wasawasa seuseua.” Mo dusia na kena
savasava na wai e na tavaya kevaka e na vakadewa tale me kau tani sara na duka e se vo
tiko e loma. Ka rawa talega ni suka mai vei keda na noda vakabauti keda vakaikeda ni da
sa veivutuni ka me vakasavasavataka na noda vakanananu.
Taurivaki ni Lesoni
Me ra lesuva tale na goneyalewa na veika era dau vakayacora me ra lewa kina na veika e
dodonu me ra veivutunitaka se me ra veisautaka, me rawa ni ra toroicake kina na nodra
veivakabauti vakaiira.
205

Lewai Matau
ni Noda Bula

Lesoni
44
Wasei Vakavuku ni Gauna
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua ni sa yaga ka rui bibi me vakayagataki vakavuku
na gauna.
ME VAKARAUTAKI 1. Me vakarautaki na drauniveva kei na peni kau me baleti ira na goneyalewa yadudua.
2. Vakaraitaka na iyaya ivakavakarau ni gauna, me vaka na hour glass se egg timer, na
veimataqali kaloko, e dua na kaloko ni liga ka tiko na kena liga idusidusi ni sekodi, se
dua na metronome, se idusidusi ni totolo ni sere se vakatagi.
3. Mo kauta mai na veika oqo me dusimaka na tikina vulici me vaka e tukuni tu e na
lesoni (e na vinaka beka mo vakatovotovotaka rawa na tikina vulici ni se bera na gauna
ni kalasi):
a. Dua na tavaya rauta e dua na paidi se dua na veleti titobu iloilo.
b. Me so na qereqere se tiki ni vatu (rauta na 1 1/2 na idi na kena raba) me mai
vakatawani e na tavaya.
c. Me rauta e dua na paidi na nukunuku, se raisi, se masima.
d. Dua na paidi na wai.
4. Vakarautaka e rua na iLavelave ni Tikiniivola (raica na “Veisivisivi Cega Vosa”). Kakua
ni biuta kina na veika e baini tiko ka volai tu vakaoqo.
5. Mo vakarautaka e dua na vevalevu me volai kina na veika e tuvana tu na
dautuvacakacaka, me vaka e volai tu e na lesoni.
6. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, se vosa
cavuti,me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
Tikina vulici Vakaraitaka na iyaya ni ivakavakarau ni gauna.
Me tekivu na kena vakarautaki na gauna mai na egg timer, na kaloko stop watch, se kaloko
alamu, me dua na miniti na gauna mo vakarautaka, ka qai vakadabera e matadra na lewe
ni kalasi.
E dina ni rairai dede beka na gauna oqori me ra dabe wale tiko kina na goneyalewa, kerei
ira me ra vakanomodi tiko me dua na miniti.
Veivosaki • E vica beka na miniti eda dau vakayagataka vakavuku e na veisiga? E vica tale beka ga
e vakasabusabutaki?
• Na cava e na rawa mo vakayacori mai na tini ki na tinikalima na miniti ke taurivaki
vakavuku?
• O vakabauta beka ni o na tarogi me baleta na nomu vakayagataki gauna?
Ni ra sa sauma mai o ira na goneyalewa, mo qai tukuna ni dua ga na ka eda
vakaivotavota vakatautauvata kina na tamata taucoko: sa soli vakatautauvata vei keda e
veisiga na gauna. Sa nuitaki na goneyalewa yadudua me baleta na gauna e soli vua.
Sa Noda iColacola Na kena Vakayagataki Vakadodonu na Gauna
Veisivisivi Cega Vosa Mo tukuna ni sa dusimaki e na vosa ni Kalou me da vakayagataka vakavuku na gauna.
Wasei ira vakarua na goneyalewa. Digia na vunivola kina iwasewase yadudua; solia vua
na peni kau kei na iLavelave ni Tikiniivola ka sa vakarautaki tu.
208

iLavelave ni Tikiniivola
1. Sa (vagauna) na ka (kecega) (Dauvunau 3:1).
2. Sa (yalona) na tamata vinaka na (vuku kei na lewa dodonu) (Dauvunau 8:5).
3. Dou kakua ni (vakawelewele) se vakaoti (gauna) (V&V 60:13).
4. Era na (lewai) na tamata e na nodra (ivalavala yadua) era sa kitaka e (yagodra) e na nodra
(gauna ni bula oqo) (1 Nifai 15:32).
Ni sa soli na gauna me ra tekivu, me ra dui cega na iwasewase ka me vakacuruma o
vunivola na tikina e lala tiko e na dua se vica na vosa ka dodonu me volai kina. Me kakua
ni sivia e tolu na miniti na kena qaravi oqo. Kerei rau na vunivola me rau cavuta yadudua
vakaveitaravi na tikiniivola ka sa vakaleweni vakaoti oqo.
Vosa cavuti Me dua na lewe ni kalasi e wilika na itukutuku nei Peresitedi Brigham Young:
“Ia, kemuni na wekaqu marama, sa ilutua ga ni iyau kei vuravura na gauna, ke
vakayagataki vakavuku, e na mai vakaikuritaka na nomu logalogavinaka, e na veivuke
vei iko, e na vakamamautaki iko talega. Me da vakasamataka tale mada, ka me da kakua
ni roqoliga voli e na vakaoti gauna” (Discourses of Brigham Young, tuvana o John A.
Widstore [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1941], tabana 214).
Eda na Kune Kalougata kei na iSolisoli Vakayalo mai na Kena Vakayagataki Vakavuku
na Noda Gauna
Veivosaki • Na cava beka na vuna eda dau vakatawayagataka kina na noda gauna? (Veivosakitaki
vakamatailalai na tikina oqo, ka me ra kerei na goneyalewa me ra wasea eso na kena
ivakaraitaki era sa sotava mai, se mai na nodra bula eso tale.)
Mo qarauna me vakalasikati mai na tikina eso oqo e na veivosaki.
Na vu ni vakaoti gauna:
1. Sega na navunavuci vakavinaka.
2. Na kena buwawa tu na veika me vakayacori, kei na tikina me golevi taumada.
3. Vakawelewele.
4. Kena sega ni tuvai vinaka na gauna kei na veika me caka.
5. Kena sega ni taurivaki na iyaya dodonu ni cakacaka, se na sala vinaka me caka kina.
6. Vakayacori eso na ka e sega na betena.
Mo vakamacalataka ni inakinaki, navuci ni veitarataravi ni cakacaka, kena tekivutaki, ka
taurivaki na iyaya ni cakacaka dodonu, kei na kena imoimoi dodonu ni cakacaka, e na
rawa ni tuvai vinaka kina ka me cava vinaka na veika eda vakayacora. E rawa ni votai
vakavinaka e dua e na isolisoli vakayalo kei na veika vakayago mai na nona vakayagataka
vakavuku na nona gauna.
Raica vakavuli
kei na veivosaki
Kerei ira na goneyalewa me ra veivuke e na kena vakadodonutaki na tikina eso oqo me
rawa ni kune kalougata vakalevu cake o koya na goneyalewa ka okati tiko kina, e na
veika vakayago kei na veika vakayalo.
Raici Vakavuli 1
O Ana, e dua na peresitedi ni kalasi ni Goneyalewa ka vuli tiko e na koronivuli torocake,
e dau vuli vakatagi ka goneyalewa duadua e na nona vuvale. Sa dau veisaqasaqa
vakalevu na nona bula mai na veika e lavaki mai koronivuli, itavi e na Lotu, vakatovotovo
eso, soqoni, sasauni, kei na nona icolacola vakavuvale. Ka sa sega ni raica rawa e dua na
gauna me wilika kina na vosa ni Kalou, dau moce koso e na gauna ni nona masu, ka sa
dau berata na nona soqoni.
• Me qai donuya vakaevei o Ana na bula tuvai vakamatau, ka me vakanadakuya kina na
bula osooso sa sotava tiko oqo? (Me dau lewa na veika e bibi ka me vakayacori e liu, ka
qai navuca na kena gauna me rawa ni okati kina na masu, vulici na vosa ni Kalou e
veisiga, kei na so tale na ka.)
209

Raici Vakavuli 2
Sa dau laki vakatawani iratou vakadede na tacina kei na ganena o Watelaite ni sa suka
mai na vuli. E dau gadreva tu na gauna me vakatorocaketaka kina na nona bula vakayalo
ka me qarava kina na cakacaka ni vale.
• Me vakacokovatataka vakacava na nona itavi me meimei tiko vei iratou na tacina, ka me
vakatorocaketaka tale ga na nona bula vakayalo kei na nona qarava na cakacaka ni vale?
(E rawa ni tuberi iratou na gone e na lesoni ni kosipeli kei na so na sere; lalawataka e dua
na sala me tuberi iratou kina na tacina me ratou vakasaqa, culacula, se cakava eso na
cakacaka ni vale; wilika na vosa ni Kalou kei na italanoa vakaivolatabu vei iratou na gone.)
Raici Vakavuli 3
Sa dau qarava vakadodonu o Lia na nona ilesilesi vakalotu, ka dua talega o koya na
gonevuli vinaka, ka goneyalewa nuitaki vei tinana. Sa dau vakarorogo ivakatagi
vakalevu, sisili e na tobu, dau vakanananu, ka raibalavu vakawasoma e na tadravakasiga.
• Na cava o nanuma me baleta na veika e goleva o Lia e na nona gauna galala? (E dau
qarava vakavinaka o Lia me yaga na veika e vakayacora me vakayagataki kina
vakavinaka na nona gauna. Sa dodonu me navuci talega na gauna ni vakacegu, gauna ni
tu wale, kei na veika ni marau e na ituvatuva ni veika me da cakava. Me kakua ni dau
vakaweleweletaki na gauna e sega ni navuci me baleta e dua na ka.)
Vosa cavuti me tinia Me wiliki na vosa cavuti oqo:
“E sega ni vakavatukanataki na kena vakayagataki vakavuku na gauna mai na noda
‘vakusakusa’ voli. E dodonu me tiko na gauna ni noda toroicake e na vakasama kei
na veika vakayalo, ni da vakacegu tiko: gauna ni soKalou kei na gauna me da
vakaraitaka kina na noda vakavinavinaka ni da cakacaka rawa tiko, ka dau vakasama,
ka dau masumasu, ka wilivola, ka veivuke, ka tadra, ka dredredre, ka navunavuci, ka
vuli tikoga. . . . .
“E na vakavurea mai na isolisoli cecere eso na gauna eda vakayagataka tiko me da kila
vinaka kina na veika e baleta na Tamada mai lomalagi, me drodrovi keda tiko e na noda
gauna ni bula taucoko” (John Longden, “Time Is of the Essence,” Improvement Era, Jiune
1966, t. 511-512).
Gadrevi na iTuvatuva Maqosa Me Vakayagataki Vakavinaka Kina na Noda Gauna
Tikina Vulici Kerei ira na goneyalewa me ra tuvana na veika e dodonu me ra cakava e na veisiga yadudua
(vuli e koronivuli, kana, moce, cakava na veika ni vuli e lavaki, kei na veika tale eso). Ni ra
sa tukuni mai na veika eso oqo, ka biuta sara ki na tavaya e dua na vatu me sosomitaka na
itavi yadudua ka cavuti tiko. (E vakatakarakarataki e na tavaya na ruasagavulukava na aua
ni dua na siga.) Vakatawana na tavaya e na vatu. Kerei ira na goneyalewa me ra tukuna na
veika tale eso e dodonu me ra vakayacora e na dua na siga (lako ki vuli ka suka tale mai,
samaka na idavodavo, vakaisulu, sisili, sasamaki e na rumu, raica na manumanu, masumasu,
vulica na vosa ni Kalou, vakarautaka na isulu, vakatovotovo ivakatagi, lakova na soqoni
vakaLotu, kei na veika tale eso.) Ni ra sa tukuna tiko mai na veika eso oqo, mo qai sova na
nukunuku, se na masima, ki na tavaya vatu me yacova sara ni sa rairai sinai vinaka tu. (E
vakatakarakarataki na itavi eso oqo mai na nukunuku.) Ka qai vakuria yani e na nomu sova
na wai kina tavaya se veileti iloilo titobu, ni o vakamacalataka tiko ni se tu ga na gauna e
na dua na siga ka rairai osooso sara, me da vakananuma kina na veika eso, qaravi kina na
veika ni veivakamarautaki, kei na veika tale eso. (E vakatakarakarataki e na wai na veika
eso oqo.) Me da dau gumatua taucoko me maucokona vinaka na veika me da dau goleva
e na noda gauna e veisiga. Sa na rawa walega na veika eda gadreva me da vakayacora, se
lalawataka, kevaka e navuci vakamaqosa na noda ituvatuva ni cakacaka e na veisiga.
iTalanoa “E gole yani e dua na dautuvacakacaka vua na peresitedi ni kabani buli sitila, ka laki
vakamacalataka sara na veika e dau qarava na nona kabani. ‘E sega na bete na,’ e kaya
tale mai vua o peresitedi ni kabani ni buli sitila, ‘au sa sega ni vakatulewa vinaka tiko e na
noqu kabani me vaka au kila vinaka tu. Keitou vinakata na toso, me sega ni vinakati na
kila vakalevu. Kevaka o rawa ni veivuke me keitou cakava na veika e dodonu me keitou
vakayacora, au solia vei iko na wase ni ilavo o na lavaka mai.’
“‘Sa vinaka,’ e kaya cake o daunivakasala ni tuva cakacaka. ‘Me`u na solia vei iko e na
loma ni vica walega na miniti na veika me vakaruataka na nomudou toso. Me kena
210

Lesoni 44
imatai, tuvana rawa e na dua na drauniveva na veika e bibi duadua mo na cakava e na
siga ni mataka. Qai kena ikarua, mo tuvai ira vakaveitarataravi me vakatau mai na kedra
bibi. Kena ikatolu, mo nanuma na drauniveva oqo e na mataka ni mataka, ka cakava sara
na tikina ka biu tiko e liu. Ni sa caka oti, qai goleva na kena ikarua, kei na kena ikatolu.
Mo vakayacora tiko me yacova sara ni sa laki gauna ni suka. Mo kakua ni lomaleqa
kevaka e rawa walega e rua na ka e na drauniveva, se mo vakacava rawa ga na imatai ni
ka e volai tiko. O sa na cakava tiko na veika bibi. Me kena ikava, mo vakayagataka e lima
na miniti ni sa laki oti na cakacaka e na veisiga mo tuvana tale kina na veika “me caka” e
na siga ka tarava.’
“E qai rogo na kena itukutuku e muri ni vakauta o peresitedi vua na daunivakasala
e $25,000 me baleta na vakasama e solia, me $1,000 e na veiminiti yadudua ni
ruasagavulukalima na miniti ka rau veivosaki tiko kina” (Teacher Development Program—
In service Series 2, 1971-72, Participant Materials, t. 58).
Mo vakaraitaka na vevalevu ka tuvai tu kina na ivakasala ni dautuvacakacaka.
iVakasala ni Dautuvacakacaka
1. Vola na cakacaka bibi duadua me vakayacori.
2. Mo tuvai ira vakaveitaravi mai na kedra bibi.
3. Tekivu cakava mai na kena imatai e na mataka.
4. Ni sa vakayacori oti na kena imatai, goleva sara na kena ikarua, ka me caka taucoko me
yacova ni sa laki oti taucoko.
5. E na veiyakavi taucoko, cakava rawa tale e dua na ituvatuva vou me taurivaki e na siga
ka tarava.
• E rawa vakaevei ni vakaitavi e na ituvatuva oqo o Tamada Vakalomalagi? (Kerei Tamada
mai lomalagi me veivuke e na kena lewai vakamatau na noda gauna ka me tuberi keda
talega e na kena laurai votu na veika e bibi.)
Volavola Me veisoliyaki na drauniveva kei na peni kau vei ira na goneyalewa yadudua. Me ra wasea
vakatolu na drauniveva o ira na goneyalewa ka vola “Me caka” e na imatai ni wasewase, ka
volai “E dodonu me caka” e na ikarua ni wasewase, kei na “Gadreva me caka” e na ikatolu
ni wasewase. Vakasalataki ira na goneyalewa me ra vola e na ruku ni “Me caka” na veika me
ra cakava e na siga ni mataka; ka volai e na “E dodonu me caka” na veika me ra na cakava; ka
volai e na “Gadreva me caka” na veika ni marau me ra cakava. E tautauvata na veika oqo kei
na veika e vakaraitaki tiko e na tikina vulici e na qereqere se tiki ni vatu, nukunuku, kei na
wai. Kerei ira na goneyalewa me ra nabataka na veika me ra cakava e na iwasewase e rua ki
muri me vakatau mai na kedra dui bibi, ni rawa tiko ni ra se lewa na veika e tuvai tiko oqo.
Taurivaki ni Lesoni
Me ra vakadigova vakavinaka na goneyalewa na veika bibi era sa vakaraitaka mai, ka me
ra qai navuca vakavinaka na gauna me ra vakayagataka me qaravi vakavinaka kina ka
vakacavari na veika e tuvai tu e na iwasewase e rua ki muri. Vakasalataka vei ira me ra
vakamuria mada na ivakasala ni dautuvacakacaka me rua na macawa. Me qai soli vei ira
na gauna e na macawa mai muri me ra mai tukuna tiko kina na veika era vakadinata mai
na nodra vakayacora na ivakasala oqori.
Vakauqeti ira na goneyalewa me ra dau tekiduru ka masumasu vua na Turaga e na
veimataka. Me ra dau tukuna vua na veika e baleta na nodra itavi kei na veika bibi era
vakanamata tiko kina e na siga o ya, ka me ra kere veivuke kei na veivakauqeti e na kena
vakayacori rawa, ka qai vakalesuya tale vua na kena itukutuku ena bogi.
iTavi Dusimaki
Me sureti e dua ka sa dau kena dau na tuvagaunataki ni cakacaka e veisiga, e na nona
veivakadonui o bisopi se peresitedi ni tabana, (se dua na gonevuli, dua na marama tina
gone, se dua tale na lewe ni nomu tabana levu ka dau lewa vakamatau na veika e
vakayacora) me mai veiwasei e na veika yaga eso me baleta na kena vakayagataki
vakadodonu na gauna.
211

Lesoni
45
INAKI NI LESONI Me ra kila na goneyalewa yadudua na yaga ni cakacaka.
ME VAKARAITAKI 1. Ke vinakati: Me vakarautaki rawa na ivola ni serenilotu, ka me ra na lagata kina o ira na
goneyalewa na sere naba 252, “Put Your Shoulder to the Wheel.”
2. Ke vinakati: Vakarautaka e dua na tiki ni vatu ka volai tiko kina cakacaka, me baleti ira
na goneyalewa
3. Mo lesia rawa e dua na goneyalewa me mai talanoataka na veika e dau qarava e na
nona cakacaka, kei na dua tale na goneyalewa me mai talanoa me baleta na veiqaravi ni
veilomani, me vaka e sa tukuni tu e na lesoni.
4. Digitaki ira na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, se vosa cavuti,
me vaka o na vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI E Gacagaca Bibi ni Kosipeli na Cakacaka
Mo kerei ira na goneyalewa me ra laveta cakena ligadra e na nomu sa cavuta na ka e na
vakalomavinakataki ira. Cavuta na vosa eso oqo—gade, “job,” tu wale, cakacaka—mo cegu
vakalailai ni o sa cavuta yadudua na vosa me rawa ni ra soli vakasama mai.
Mo dusimaka ni sega ni dau taleitaki sara vei keda na noda vakacolati e na cakacaka. Ia e
na ivurevure ni kalougata kivei keda na noda qarava tiko e dua na cakacaka.
• E na vakacava tu beka na ituvaki ni nomu bula edaidai ke rau sega ni via cakacaka mai
e na vukumu o rau na nomu itubutubu?
• Sa na vakacava tu beka na ituvaki ni Lotu e na gauna oqo kevaka era sega ni
daucakacaka mai o ira na lewe ni Lotu mai liu?
Vosa ni Kalou Me ra wilika vata na Mosese 5:1 kei na Lako Yani 20:9.
Vosa cavuti Mo vakamacalataka ni ra sa vakavuvulitaka o ira na parofita e liu me da mamakutu,
cakacaka vakaikeda, ka dau rawati keda vakaikeda. Wilika na itukutuku oqo:
“E sega ni dua ka Yalo dodonu e na Gauna Oqo, ni tu vua na kaukauwa kei na kena
vakasama, me vakacolata vua e dua tale na nona icolacola, se icolacola ni vuvale. Ni se rawa
tiko ni cakava na nona itavi, ni vakauqeti tiko mai vua na Turaga, ka gumatuataka tale ga
na veika e dodonu me qarava, e na vakaivaqataki koya tiko kei iratou na nona vuvale, e
na veika vakayalo kei na veika ni bula ka gadrevi me baleti ira” (Spencer W. Kimball, mai
na Conference Report, Okotova 1977, t. 124; se Ensign, Noveba 1977, t. 77-78).
Vosa cavuti Ni se qai vakaraitaki mai na veivuke vakalotu ki na tiko vinaka ni lewena, e vakaraitaka na
Veiliutaki Taumada: “Na noda itavi [bibi duadua] ga me da tekivuna e dua na ilakolako ni
bula me kau yawa sara kina na noda cudruvi e na vakasavuliga, me kakua ni da vakacalai
e na vakararavi kina matanitu, ka me tokoni sara vei ira na noda nuitaki, mamakutu, manini,
kei na rokovi. Sa inaki ni Lotu me veivuke vei ira na tamata me ra rawati ira vakaiira. Me
vakacerecerei tale na cakacaka me ivakavuvuli cecere duadua e na noda bula na nona
lewe ni Lotu” (mai na Conference Report, Okotova 1936, t. 3).
Papa ni volavola
kei na veivosaki
212
Na Bibi ni Cakacaka
• Na cava beka na vuna “me ivakavuvuli cecere duadua e na noda bula” na cakacaka?
• Na cava e okati kina me “cudruvi” na vakawelewele? Na cava beka e sega ni dodonu e
na “cala ni vakararavi kina matanitu”?
• Na isolisoli cava e na noda kevaka eda vakayacora na ivakavuvuli oqo? (Vola na vosa
nuitaki, mamakutu, manini, kei na rokovi e na papa ni volavola.)

Veivosaki Mo tarogi ira na goneyalewa se dua vei ira e tauvimate bibi e na dua na gauna ka sega ni
cakava rawa e dua na ka. Ke balavu na nodra davo tiko, na cava beka era nanuma me
baleta na nodra sega ni cakava na veika lalai eso?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
E yalataka e dua na goneyalewa ka mai davo balavu tu e na vulaikatakata taucoko mai na
nona tauvimate bibi, me kakua tale ni vakacauocataka vakadua na nona vakayadrati
vakamatakalailai. Sa marautaka sara vakalevu me yavalata tale na ligana kei na yavana
me cakava kina na cakacaka eso.
Mo vakamacalataka ni dua na tikina bibi ni nodra kune marau na nodra taleitaka voli na
veika era cakava. E rawa ni veivakamamautaki, taleitaki, veivakauqeti, vakatoroicaketaka
na vakasama, me lavaka na kena vakasamataki vakavinaka, ka me vukea na noda
ligaligavinaka, na noda cakacaka. Ka sega ni wiliki me gogo, drava, vakacauocataki,
vakalatilati, se sega ni lasa na noda cakacaka. E na qai kunei ga mai na ituvaki ni noda
vakasama na idusidusi eda na ciqoma kina. E vulica kina na goneyalewa e na italanoa
oqori na lesoni bibi oqo:
iTalanoa “E tauyavutaka e na vitu na yabaki sa oti na meimei e na nona vale o Ann Clynick me
levea kina na nona gadreva me laki cakacaka tudei e tautuba.
“ Ni ratou sa bula tu e 4 na luvena ka ratou sa lakolako tu, e dua e sa vuli voli, ka
vakaicolacola tu vakailavo me veicuqeni tiko kina na nodratou vuvale, sa kila tu ni sega ni
tarogi tale me cakacaka se sega, me lewai vinaka ga na mataqali cakacaka me cakava.
“Ia ni sa wali vinaka na lewa [kina na nona tiko kei ira na gone e vale] sa qai vakalasikata
tale kina e dua na leqa.
“‘Au sevaka sara ga,’ e kaya mai kina. ‘Au sa qai mai cakacaka kina me 60 na aua e na noqu
vakaraici ira tiko na luvedra na tani. Se bera vakadua ni’u meimei mai na noqu gauna ni
goneyalewa, ka’u sega ni dau marautaka na meimei vei ira na gone era sega ni luvequ.
Ka’u besetaka talega vakalevu ni’u vakasaurarataki kina. Sa vakatubuyalolailai dina vei au.
“‘Ia au sega ga ni biuta rawa na itavi o ya, ka sega talega ni laki cakacaka.’
“Mai na imatai ni rua na yabaki, sa dau vosota voli e veisiga, me curumaka voli ga e loma
ni nona vakasaqa kei na samaki vale na nodra veisau pikini na gone, kei na nona vagolea
tiko na nodra yavavala e tini na gone—na luvena o koya kei iratou e ono tale.
“‘Dua na siga au qai wilika e dua na itukutuku volai ni Vakaitutu Raraba me baleta na
veika e tukuna vua e dua na marama dau quaqua, ka sega ni taleitaka sara na nona qua
tiko e dua na iwiliwili ni ikabakaba e na dua na siga, ka me cakava e veisiga.
“‘Sa qai dusimaka na turaga o ya ni kevaka e sega ni taleitaka na nona cakacaka, me
tovolea mada me vaqaqa mai na veika e baleta na nona cakacaka.
“‘E qai vakaraitaka vei au na italanoa oqo na kena bibi vei iko na nomu ituvaki ni
vakasama me baleta na veika o vakayacora, ka sega ni vakabibitaki ga na nomu cakacaka,’
e kaya kina o Sis. Clynick.
“‘Mai na gauna o ya, au sa goleva sara me’u kila na veika kece me baleta na nodra qaravi
na gone.’ Sa laki curu e na vuli [eso]. Ka sa tuvana tu oqo me baleta na yabaki ka tarava
yani e dua na porokaramu momona me baleti ira na gonelalai. Era sa waraka tiko oqo o
ira na gone me bau galala na kalasi me ra curu kina.
“‘Na ka sa qai mai yaco e na vitu na yabaki sa oti, na noqu mai vorata na vakasama
vakailatilati me baleta na noqu cakacaka ka’u nanuma ni sega ni taleitaki, e yaco mai na
noqu veisautaka na noqu ituvaki ni vakasama,’ e kaya kina o Sister Clynick.
“‘Ka’u sa vulica kina e vuqa sara na ka, ka’u sa torocake kina e na noqu tubu tiko ka
taleitaka vakalevu na noqu cakacaka’” (John Forster, “Attitude–Not Necessarily Job
Itself–Is Important,” Church News, 29 Me 1982, t. 12).
Veivosaki Tarogi ira na goneyalewa se dua vei ira e sa bau donuya mai na veika e tautauvata oqo, ka
me ra wasea kina na veika eso era donuya kina.
• Me vakaibalebale vakacava na veika e donui oqo ki na kalasi ni vuli, cakacaka ni vale,
cakacaka vakatikina, se ilesilesi vakalotu ka na sega soti ni taleitaki na kena irairai. Me laki
vukea vakacava na noda qaravi cakacaka na noda ituvaki ni vakasama? Na cava soti e
rawa ni da kunea mai na noda qarava vakadodonu na noda cakacaka?
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo:
213

“Mo kakua ni beci ira era qarava tu na cakacaka ka sau lalai sara. Sa ka dokai ka yaga
vakalevu na cakacaka vakadodonu e na dua ga na cakacaka. Mo kakua sara ni kaya
ni cakacaka lolovira na cakacaka eso e vakavinakataki kina na noda vuravura, se o ira
era lewena.
“E sega ni ka maduataki na cakacaka vakadodonu” (Boyd K. Packer, mai na Conference
Report, Epereli 1982, t. 121; se Ensign, Me 1982, t. 84).
E Bibi na Cakacaka kina Noda Bula Vakavuravura, Vakaveimaliwai, kei na Vakayalo
iTalanoa Sa kalawaca yani e dua na dau siko vanua e dua na waidrodro. Sa basika mai ka tukuna
vua e dua ka vulagi sara vua ni kevaka e tomika ka biuta e na nona taga eso na qereqere,
e na laki kune marau ka kune rarawa talega e na gauna e yaco kina vanua e lakova tiko. E
qai vakamuria na veika e tukuna vua o koya na turaga vulagi o ya, ka mani vodo ose sara
tiko yani e na nona ilakolako. Ni yaco yani e na koro ka tarava, sa qai raica e na kurabui
levu ni ra sa vuki me ra vatu talei. Sa qai kila kina na ibalebale ni veika e tukuna na turaga
vulagi. Sa rarawa sara vakalevu ni a sega ni tomika mai vakalevu na vatu, ia e marautaka
ga ni sa tomika tiko mai eso.
Papa ni volavola
kei na veivosaki
Mo droinitaka eso na qereqere moqimoqili e na papa ni volavola me vakatakarakarataki
kina na vatu. Vola kina na veika e na vakalasikati e na veivosaki ka tarava me vaka e sa
vakaraitaki tiko. Mo toqa wavokita talega na vosa ka sa tiko e na papa ni volavola mai na
veivosaki sa qaravi oti: nuitaki, mamakutu, manini, kei na rokovi.
Veivosaki • Ke o kemuni yadudua na turaga dau siko vanua oqo, na cava beka e na
vakatakarakarataki vei iko mai na qereqere eso oqo?
• Na cava soti na ka o namaka mo rawata mai muri? Na ivakarau se itovo cava soti o na
vinakata mo taukena tu mai na nomu gauna ni bula?
• Sa na vakacava beka na itovo ni nomu vakasama e muri, e na nomu bula, ni o a sega ni
tomika vakalevu cakena qereqere o na gadreva?
Serekali E dua tale na kena talaucaki na vakasama oqo e vakaoqo:
Ni vosa ni rarawa kece mai na yame se na peni
Sa kena ka luvuci keda sara vakalevu na: “Ke a yaco dina!”
(John Greenleaf Whittier, “Maud Muller,” A Treasury of the Familiar, kumuna o Ralph L.
Woods [New York: Macmillan Publishing Co., 1942] t. 236.)
Me vakaraitaka
o qasenivuli
tiko vinaka vuvale dokai
itutu itokani ivakadinadina
mamakatu manini rikovi
iyau nuitaki
Mo dusimaka vei ira, ni ka ni rarawa sara, ni vuqa na tamata era na sega ni laki rawata na
veika era namaka, mai na nodra sega ni vinakata me ra cakacaka se ra sega ni cakacaka
vagumatua. Era sega ni vinakata me ra “sauma na kena isau” ni mamarau ka rawa ni
nodra. Ka vuqa na tamata era lakova tiko na sala ni bula era sega tiko ni se kila ni ra na
rawata, ka sega mai na caka mana, me vakavotukanataki na nodra gagadre—ni ra
cakacakataka vakaiira.
Vosa cavuti Wilika na itukutuku oqo:
“E sega na gaunisala vakacerecerei kina vuli ka, veitalia sara na cava eda vulica kina. Ni
sega ni dau vakacerecerei tu na sala ni noda laki rawata na ka yaga vei keda. E na sega ni
dua na ka me da laki vakamareqeta tiko se vakaliuca, ka sega ni da rawata mai e na
cakacaka kaukauwa kei na gugumatua. Ka’u na sega ni wilika kevaka eda daunivuku
214

Me vakaraitaka o
qasenivuli kei na
papa ni volavola
Lesoni 45
sara, e na vaka tiko ga oqo na kena ilakolako” (J. Reuben Clark, Jr., me vaka e cavuti tiko e
na Vital Quotations, me vaka e vakatakumuna o Emerson Roy West [Salt Lake City:
Bookcraft, 1968], t. 401-402).
Mo vakaraitaka ni rawa ni vakavatukanataki na veika vinaka e rawa mai na tolu na kena
ituvaki lelevu.
Mo vola e na ruku ni “qereqere” ka sa tiko oqori e na papa ni volavola, mo tosia kina e
tolu na laini veitikivi, ka biuta me lala tiko ga. Ni sa toso tiko na veivosaki, qai vakalewena
tiko na laini ka lala tiko e na vakayago, vakaveimaliwai, kei na vakayalo.
Vola na vakayago e na tikina ka lala tiko e liu. Mo vakamacalataka ni gadrevi me da
cakacakataka na noda bula.
Vosa cavuti “Na veika kece eda rawata me baleta na noda bula, e rawa mai na buno ni yadreda,
kei na loloma ni Kalou. Ni na rawa ga na veika me baleta na noda bula mai na noda
cakacaka” (Ezra Taft Benson, mai na Conference Report, Okotova 1980, t. 45; se Ensign,
Noveba 1980, t. 32).
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me vakaraitaka
na lewe ni kalasi
tiko vinaka vuvale dokai
itutu itokani ivakadinadina
mamakatu manini rokivi
iyau nuitaki
Mo vakamacalataka ni yaga vakailavo talega na cakacaka. Eda dau saumi mai na cakacaka
ni ligada, na noda gugumatua, kei na noda nuitaki.
• Na veika cava soti e dodonu me da cakava rawa tiko me baleta na noda tiko vinaka
mai muri?
• Na ituvaki ni vakasama cava soti e na rawa ni vakalatilati kina noda cakacaka me da na
rawata kina na veika eso eda vinakata e na noda bula?
• Me veivuke vakacava na nomu dau cakacaka vagumatua me laki yaga e na nomu
qaravi vuli kei na icolacola vakavuvale?
Me dua na goneyalewa me vakamacalataka na cakacaka e qarava tiko. E a vulica beka mai
vei na veika e gadrevi me kila e na nona cakacaka? Sa dau taleitaka beka vakalevu na
nona cakacaka? Sa tomana tiko se vakaikuritaka tiko na nona kila vakacakacaka?
Vosa cavuti E na dua na nona vosa vei ira na gonevuli, e kaya kina vakamatata o Elder Dallin H.
Oaks, ka a peresitedi tiko e na gauna o ya e na Brigham Young University, na kena bibi
vei ira na gonevuli me ra daucakacaka vagumatua ka lewai ira vakavuku.
“E vica wale sara na ka e vakamosiyalo vei au e na noqu raici ira na cauravou kei na
goneyalewa ka ra sega ni kauwai kina bula era rawa ni yacova, ka sega ni dau lewai
vakadodonu me baleta na cakacaka e na gadrevi me ra vakavatukanataki kina na kila kei
na vuli vinaka. Sa rui sivia na vakasavuliga, sivia na sara retio iyaloyalo, sivia na
vakatatalaisiga e tautuba, sivia na goleva na lasa, sivia na vakararavi kina nodra ivakasala
kei na nodra cakacaka na tani, ka lailai sara na nodra nuitaki ira vakaiira” (Dallin H. Oaks,
“The Formula for Success at BYU,” Speeches of the Year, 1979 [Provo: Brigham Young
University Press, 1980], t. 169).
Veivosaki Veivosakitaka na veika eso e rawa ni vakalatilati e na cakacaka ka tukuna tiko o
Peresitedi Oaks.
• Me da lewai keda vinaka vakacava e na veika eso me vinaka kina na noda vuli? Na cava
na vakasavuliga?
215

• Na ivakarau cava soti, kei na ituvaki ni vakasama, e rawa ni da vakasabusabutaka kina
na veika e dodonu me da laki yacova?
Papa ni volavola Vola vakaveimaliwai e na ikarua ni tikina ka lala tiko.
Wilika ka vakatakilakilataka na tikiniivola eso oqo: Vunau kei na Veiyalayalati 68:31;
42:42; 75:29.
• E na veivagolei vakacava na vakawelewele kina ivakarau vakasisila eso? Veivosakitaka
na leqa ni vakawelewele vua e dua, kina dua na vuvale, kei na dua na tabatamata.
Vosa cavuti Me dua e wilika na vosa nei Elder Neal A. Maxwell me baleta na noda icolacola
vakaveimaliwai mai na noda cakacaka:
“Kevaka eda se vulica mai na cakacaka ni da se gone, e na vukei keda me da laki lewe ni
vuvale vinaka, me da itokani vinaka, ka tisaipeli vinaka nei Jisu Karisito, o Koya ga ka sa
vulica mai me matai” (Gospel of Work,” Friend, Jiune 1975, t. 7).
Veivosaki • Me ra laki kalougata vakacava na nodra bula o ira na noda lewenivale, mai na noda
gugumatua e na cakacaka? Me ra kalougata kina o ira na noda itokani mai koronivuli? Kei
ira na lewe ni noda itikotiko?
Me vakaraitaka
na lewe ni kalasi
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Me dua na lewe ni kalasi me vakaraitaka na ituvaki ni lomana me baleta e dua ka
veiqaravi ni veilomani. Na cakacaka cava beka e laki rawa kina? E veivuke vakacava vei
ira na tani? Ka ra galele beka mai kina vakacava? Na cava beka e vakila e lomana?
Mo vakaraitaka ni vakararavi sara e dua na matatamata bulabula kivei ira era lewena me
ra vakaivotavota kina e na nodra cakacaka. Ka na sega ni laki yaco na noda itavi
vakagonevuli, vakakaulotu, vakailiuliu, vakaitubutubu, kei na noda itavi ni sa lewe ni
vanua yadudua, e na noda vulica na cakacaka.
Papa ni volavola Mo vola vakayalo e na ikatolu ni tikina ka se lala tiko.
Mo vakaraitaka ni rau qai raica o Atama kei Ivi ni sa cudruvi tu na qele e na vukudrau
(raica Mosese 4:23).
• Me laki yaga vakacava vei Atama kei Ivi na kena cudruvi tu na qele? Na ituvaki cava ni
bula e na vakalasikata vei rau na nodrau gumatua kina nodrau cakacaka?
• Na cava e na yaco ki yaloda ni da cakacaka tiko? Ni da sega ni cakacaka tiko?
Veivosaki e na Me ra wilika vata na Vunau kei na Veiyalayalati 75:3–5. Na cava e vakarota vei keda na
papa ni volavola Turaga? Na cava e na laki kena yaga vei keda?
iTinitini
Vosa cavuti “Eda dauveibuli vata kei na Kalou. Sa solia tu vei keda na cakacaka ka se vakavoca tu, me
da lewa kina na nona kaukauwa vuni, me keli rawa kina na lewe ni qele, me veisautaki na
veika talei kei vuravura me yaga vei keda. Ka kena e bibi duadua, ni sa kila vinaka tu na
Turaga ni na cadra mai na cakacaka ni ligada na yavu tudei ni noda ivakarau” (J. Reuben
Clark, Jr., mai na Conference Report, Epereli 1982, t. 109–110; se Ensign, Me 1982, t. 77).
Sere (kevaka
e vinakati)
216
Me lagati se cavugusutaki na qaqa ni “Put Your Shoulder to the Wheel” (Hymns, n. 252).
Taurivaki ni Lesoni
Solia yadua vei ira na goneyalewa e yadua na qereqere se tiki ni vatu, ka volai tiko kina
na vosa cakacaka. Vakauqeti ira na goneyalewa me ra vakavinakataka na nodra
vakanananu kei na cakacaka ni ligadra me baleta na nodra cakacaka.

Na iNaki kei na
Bibi ni Vuli
INAKI NI LESONI Me ra kila yadudua kina na goneyalewa na inaki kei na kena yaga ni nodra vuli tiko e na
gauna ni nodra bula taucoko.
Lesoni
46
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 20, Goneyalewa e na dua na Cakacaka; iyaloyalo 21, Tina e Vukei Ira Tiko na
Luvena me ra Wilivola; iyaloyalo 22, Goneyalewa Veivakavulici e na Soqoni VakaLotu.
Era tiko taucoko e na daku ni ivola vakarau.
2. Ke vinakati: Vakarautaka na kena vakaraitaki na iyaya ni vuli eso, me vaka na ivola
vakarau ni vuli, vosa ni Kalou, ivola ni lagasere, rula.
3. Ke vaka e vinakati: Vakarautaka e tolu na tikina volai ka tukuni tu kina: “E na gade “E
vale,” kei na “e na Lotu kei na itikotiko.”
4. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, kei na
taro eso, kevaka o vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
iTalanoa E talanoataka na veika oqo o Jeffrey R. Holland, ni se peresitedi kei Brigham
Young University:
“Au via kaya vei kemuni e dua na italanoa dina me baleti koya e dua na gonetagane ka
sega ni se bau vuli vakadede. Sa mate mai o tamana, ka lailai sara na ilavo e maroroya
tiko me baleti iratou na vuvale na gonetagane oqo. E mani tauvimate bibi e na dua na siga
na gonetagane oqo e na misila ka me calata kina vakalevu na vuli.
“Sa qai torocake tiko mai vakamalua na nona bula, ka sa marau sara vakalevu me lako tale
ki vuli. Ia, e mani vuli tikoga me yacova yani na kalasi vitu, me qai lutu vakadua e na vuli.
Me rau vakaqaqara cakacaka kei koya na tacina, me rawa mai na ilavo me ratou qaravi
kina na nodrau vuvale e na isulu kei na kakana eratou gadreva.
“Sa dau cakacaka vagumatua na gonetagane oqo, ka tubu cake tiko me ligakaukauwa, ka
me vuli vakalevu sara mai na veika e donuya tiko. Me dau wilivola e na gauna e galala
kina, ka dau taleitaka sara me vulica na veika e sa calata mai koronivuli. Ka dau kaya voli
e na so na gauna na nona rarawataka na nona sega ni se rawata mai na nona vuli. Sa mai
yaco kina me dua na cauravou vinaka ka gumatuataka tiko ga na nona torocake. E
nuitaka voli ga me na vuli vakaoti e na dua na gauna mai muri. Ia, e sega ga ni yacovi
koya mai na veika e nuitaka tiko. O koya na gone ka gadreva tiko ga me vakacavara na
nona vuli e tamaqu dina.
“Mai na veika e sa donuya mai oqori o tamaqu, sa namaka tiko mai me lako vakavinaka
na noqu vuli. Ni’u na kaya yani, ‘Au sega ni via laki vuli,’ e na qai kaya mai, ‘Kevaka e
va’qori, au sa na sosomitaki iko. E na kauwai beka kina o qasenivuli? E rauti au beka na
nomu idabedabe?
“Au dau dredrevaka vakalevu na veika oqori e na noqu kila tu ni na vakarerei noqu
qasenivuli sara vakalevu ke curu yani ki nona kalasi e dua na lewe ni kalasi uabula,
ka’u kila talega ni na sega ni rauti koya na noqu idabedabe. Me vakavuna sara me’u
lako ga ki vuli. . . .
“Ni’u sa qai laki vakacavara e muri na noqu vuli mai na koronivuli torocake, laki
kaulotu, mai vakacavara tale na noqu vuli, ka laki vakoroi e na Ph.D e muri e na vulilevu
mai New England. . . .
217

“Ni’u rawata na noqu diploma, au vinakata sara ga me nona o tamaqu. E sega mada ni se
bau rawata mai na diploma e na kena koronivuli ka’u nanuma kina ni sa dodonu me soli
vua na kena oqo. Me’u tukuna kina vua ni sa nona na diploma o ya, e dina ga ke tiko
kina na yacaqu. Au kaya kina ni rairai dua beka na cala mai na kena tabaki. E qai
vakavuna me dredre e cake, ka vakaturuya na wai ni matana. Au a se sega ni kila mai kea
na vuna e tuturu kina na wai ni matana—ia au sa qai mai kila e na gauna oqo” (“Do You
Think I Can Fit into Your Seat?” Friend, Sepiteba 1978, t. 6–7).
Veivosaki • O nanuma beka ni rau sa kila o rau na veiluveni oqo na yaga ni vuli? Me da vuli vakacava
mai na idusidusi oqo me da marautaka na sala eso e tu vei keda me da vuli kina?
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Vosa ni Kalou kei
na veivosaki mai na
papa ni volavola
Sa Dusimaki Vei Keda na Vuli
Vakamacalataka ni da sa dau vakauqeti mai vei ira na noda iliuliu era vakaitutu e na Lotu
me da goleva na vuli. Ka ra dau veivakatavulici voli ga o ira na ivuvu Momani ni ra
sotava tiko na veika rarawa ka talaraki voli na nodra veivale. Sa dau vakaliuci tu ga na
vuli. Ka ra kauta voli na ivola eso me baleta na iulutaga e vuqa, ka ra dau tara vakatotolo
sara na koronivuli, e na veivanua kece era lakova.
Me ra cega na goneyalewa na Vunau kei na Veiyalayalati 88:118. Mo dusimaka kina, ni
sa vakaraitaka tiko na Turaga, e na tikiniivola oqo kei na veitikina eso, me da vakasaqara
na vuli.
• Na cava beka e gadreva na Turaga me da vulica? Mo vola na veika era tukuna mai na
goneyalewa e na papa ni volavola. Ka qai wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 88:77–79
ka qai vakuria e na papa ni volavola na veika e sega ni ra se cavuta mai na goneyalewa.
• Na cava soti o sa vulica tiko oqo me vukea kina na nomu kila na veika e tukuni tiko e
na ituvatuva oqori?
Vosa cavuti Sa dau vakabibitaki tikoga mai vei ira na noda iliuliu ka vakaitutu e na Lotu na noda
goleva tiko na vuli. Ka rau vakasala kina e rua na parofita e na tabagauna oqo:
“Sa vauci tiko na Lotu mai na kena itekivu ki na ivakavuvuli ‘sa lagilagi ni Kalou na
vuku.’ (V&V 93:36). Keitou sa veivakauqeti gona kina vei kemuni mo ni vuli ka
vakarautaka na veiqaravi e na liga kei na vakasama.
“Eso era vakanuinui kina veituberi mai na vuli levu, ka so e goleva ga na vulica na
cakacaka era qarava. Keitou nanuma kina ni dodonu ga mo ni goleva na vuli ka salavata
kei na veika o ni taleitaka kei na nomuni taledi. E baleta beka na cakacaka tudei, na
maqosa ni liga, se na vuli cakacaka; ke vulilevu se vulica na imoimoi ni cakacaka, keitou
sa tokona vakalevu ka vakauqeti kemuni yani kina” (Spencer W. Kimball, mai na
Conference Report, Okotova 1977, t. 4–5; se Ensign, Noveba 1977, t. 4).
“Sa tu ga me icolacola taumada ki na Lotu na golevi ni vuli, mai na tabagauna oqo ki na
kena ka tarava, ki na tamata yadua kei na nona tiko vinaka. Eda sa lesi tu mai lagi me da
bula tiko me tawamudu, ni da sa kilai yaloda ka vakavukui tu. Sa noda itavi kina me
veivakauqeti ka vakabulabulataka tiko na yalo ni vakatataro, ka me da vuli ka tosoya
tikoga na noda vulica na veika me baleti keda, o ira na noda kawatamata, na noda
vuravura, kei na noda Kalou” (Hugh B. Brown, mai na Conference Report, Epereli 1968, t.
101; se Improvement Era, Jiune 1968, t. 34).
Papa ni volavola
kei na veivosaki
iYaloyalo kei
na tikinavolai
218
E na Yaga Sara Kina Noda Bula na Vuli
Mo vakamacalataka ni dolava na noda vuli e vuqa na katuba e na noda sasaga ni bula
vakayago kei na bula vakayalo.
• Me veivuke vakacava e na noda bula taucoko na veika eda vulica?
Mo vola e na papa ni volavola na veika era tukuna mai na goneyalewa. Mo qarauna me
veivosakitaki talega na tikina eso oqo.
1. (Vakabira na tikinavolai “E na Cakacaka” ka vakaraitaka na kena iyaloyalo na
goneyalewa ka tiko e na dua na cakacaka.) Mo vakamacalataka ni sa vakarautaka vei

Vosa cavuti kei
na veivosaki
iYaloyalo kei
na tikina volai
Lesoni 46
keda na vuli na kila vakacakacaka se vuli cakacaka ka na vukea na noda rawata e dua
na cakacaka vinaka. Sa bibi sara oqo vei ira na goneyalewa ka vakakina o ira na
cauravou, me vaka e dusimaki tiko e na itukutuku oqo:
“Sa tiko eso na vuna bibi me ra lalawa kina o ira na goneyalewa me ra cakacaka. Ka sa
gadrevi sara me ra vakarautaki ira tu vakavuli kei na vuli cakacaka me ra rawata kina
na nodra cakacaka mai muri. Ke ra qai laki dawai mai na veisere se sa mate o watidra ka
ra gadreva me ra cakacaka, sa nuitaki ni ra laki raica e dua na cakacaka e veiganiti kei
ira, ka me ra rawata kina na qaravi ni nodra bula. Ke sega ni vakawati e dua na
marama, sa tu vua na galala me cakacaka kina e na dua na tabana tudei me laki tosoya
tiko kina na kena vakavinakataki ni nona taledi kei na isolisoli” (Howard W. Hunter,
Ensign, Noveba 1975, t. 124).
•Na cava beka na vuna e dodonu kina me da vulica ka vakarautaka rawa e dua na
cakacaka? Me veivuke vakacava na noda vuli vinaka me vakarautaki keda e na noda
laki cakacaka?
•Na cava e bibi kina me da qacoya tiko na vuli, me da vuli lesoni, ka lalawa tiko kina
kena vakacavari na noda vuli? E na veivuke vakacava na nomu lalawa kei na vuli e na
nomu bula mai muri?
2. (Vakabira na tikina volai “E vale” ka vakaraitaka na iyaloyalo ni marama tina ka raica
tiko na wilivola nei luvena.) Vakaraitaka ni ra na tokoni sara vakavinaka e na nodra qai
laki tina ka qaravi vuvale e muri mai na yavu era sa vakarautaki kina mai na vuli.
Vosa cavuti “Sa na sega tale ni qai vakamamadataki na nodra vuli o ira na noda goneyalewa. Era na
vakaivua e na icolacola bibi eso. Sa virikotori vakatabakidua ki ligadra na nodra tuberi
ka moici o ira na noda itabagone, me ra vakaitovotaki kina e na ivakarau kilikili. Me ra
vakavukui mada kina o ira na noda marama, ni ra qai ucui ira ga o ira na gone. Sa dau
goleva ga na nona vuli e dua na turaga me rawata kina na nona cakacaka vinaka; ia na
tiko vinaka e vakanamatataka tiko na vuvale taucoko, e na rawa ni vakavatukanataki ga
mai na nona sa vuli vinaka mai o marama” (George Q. Cannon, Gospel Truth,
vakatakumuna o Jerreld L. Newquist [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1974], 2:138).
Veivosaki •Me yaga vakacava kina nona vuvale na vuli nei marama?
iYaloyalo kei
na tikina volai
Me vakaraitaka
o qasenivuli
3. Vakabira na tikina volai “e na Lotu kei na itikotiko” ka vakaraitaka na iyaloyalo ni dua
na marama ka veivakatavulici tiko e na soqoni vakalotu. Mo vakamacalataka ni na
vakavatukanataki mai na nona laki yaga ka vakaitavi vakawasoma na marama ki na
lotu kei na nona itikotiko, mai na nona sa vakarau tu vakavinaka. E na rawa duadua ga
mai na vuli na vakavakarau ka na gadrevi e na veiqaravi.
Me vukei ira na goneyalewa me ra vakasamataka na sala e vuqa me laki yaga kina e na
gauna oqo kei na gauna mai muri, e na Lotu kei na veiqaravi vakaitikotiko, na nodra
vuli o ira na marama, taroga na taro eso oqo:
•O na taurivaka vakaevei na nomu vuli vinaka mai e na nomu veivakatavulici e na
kalasi ni isoqosoqo ni Lalai? E na siko vuvale? Ni o qasenivuli e na kalasi ni Wilivola ni
Siga Tabu me baleti ira na uabula? E na nomu vakaitavi vosa e na Lotu?
•Mo taurivaka vakaevei na nomu vuli vinaka mai e na nomu vukei ira na tauvimate
tu? E na nomu veivuke vei ira ka sega ni cakacaka?
•Mo taurivaka vakaevei na nomu vuli vinaka e na nodra vukei o ira na gonelalai e na
vanua o vakaitikotiko kina ka sega ni dua na ka yaga e lokuci tu me baleta na sereki
balavu e na mua ni yabaki?
Kerei ira na goneyalewa me ra tukuna tale mai eso na sala era na vakavakarau
vakavinaka kina me ra veiqaravi ni ra sa vuli oti yani.
iTinitini
Vakamacalataka ni bibi sara vakalevu ki na noda tubu e na bula oqo na noda vuli tiko. Ni
da sa vakavukui mai na noda vuli ka, eda sa na kila kina na veika e vakarautaka vei keda
na Turaga. Na kena tomani tiko na noda vuli kei na kila ka, sa na qai maucokona kina na
noda bula ka vukei vakavinaka cake kina me da tara tiko na matanitu ni Kalou. Me da
219

220
vuli ni da se itabagone tikoga, ka sega tale ni dua na kena gauna vinaka se kilikili cake
mai na gauna oqo. Me da vakayagataka kina na veika e sa virikotori tu me rawa kina ni
da vuli, ka me da vakasaqara na kila ka e na veika kecega.
Taurivaki ni Lesoni
Vakauqeti ira na goneyalewa me ra vakayagataka vakavinaka na katuba ni vuli ka sa
dolavi tu vei ira. Vakasalataka me ra digia e dua na lesoni, se iulutaga, se ivakavuvuli
ni kosipeli ka ra gadreva tiko me ra kila vakavinaka cake, ka qai goleva vakatabakidua
na tikina oqori. Kerei koya me qai mai vakaraitaka kina kalasi, vua na iliuliu ka
vakaitutu vei ira na goneyalewa, se me vola e na nona ivolanisiga na veika e donuya
ka vulica mai kina .

Tokona na Toroicake
ni Taledi
INAKI NI LESONI Me ra goleva kina vakadodonu na goneyalewa ka gumatuataka na kena
vakatoroicaketaki na nona taledi kei na nodra taledi na nona lewe ni vuvale.
ME VAKARAUTAKI 1. iYaloyalo 23, na droini nei Vincent van Gogh, ka tiko e na daku ni ivola vakarau.
Lesoni
47
2. Vakarautaki na peni kau kei na veva me baleti ira na goneyalewa yadudua.
3. Kevaka e vinakati: Kauta rawa tiko mai eso na iyaya me mai vunitaki rawa tu vei ira na
goneyalewa, me vaka e dua na musu ni wa, icula, pini ni pikini, pini se ikaso ni ulu,
igutu ni waniculacula, dua na igutu waya, dua na ibulukau, na peni kau, kei na
ilokiloki ni drauniulu.
4. Mo vola na ituvatuva ni veika e vunitaki tu, me baleti ira na goneyalewa yadudua.
5. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, na
taro eso, kevaka o vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada: Veika Vunitaki
Qito (ke vinakati) Ni ra curu tiko mai na goneyalewa ki na rumu, kauti koya vakatikitiki ka vakatikora sara
vua e dua na ka o sa vakarautaka tiko me vunitaki. Mo biuta vakarawarawa ga (me kena
ivakaraitaki, vakadavora kosova e na vatuvatunitaba ni dua na goneyalewa na wa ni
culacula, mo loveca na tiki ni waya e na qara ni ibulukau, se vakaciqira e dela ni daliga
na peni kau).
Mo qai solia yadudua vei ira na goneyalewa na ilavelave ni veika eso ka sa vunitaki tu vei
ira na goneyalewa yadudua. Kerei ira na goneyalewa me ra tovolea me ra raica na veika
eso e vunitaki tu oqori, ka me ra toqa sara mai na ilavelave ni ra sa kunea rawa. Solia ga e
rua na miniti me ra vakaqaqara kina na goneyalewa; ka qai raica na veika e sa laurai kei
na veika e se sega tiko ni kunei. Kerei ira na goneyalewa me ra raica lesu na nodra
ilavelave ka tukuna mai na veika e sa kunei, kei na vanua e tiko kina. Laki kauta mai na
ka oqori mai vua na goneyalewa ka tiko vua, ka maroroya tale. E na dua beka se rua e na
sega tiko ni kunei. Dusimaka vei ira na vanua e tiko kina.
Veivosaki Veivosakitaka na kena tautauvata na kena kunei na veika vunitaki tu oqo kei na kena
vakavotui mai na taledi eso ni tamata.
• Me laurai vakacava na nomu taledi?
• E rawa vakacava me laurai tu na noda taledi, ka da sega ni kila ni tiko?
• Na cava beka na vuna me da sega kina ni kila na noda taledi?
• Na cava na vuna e rawa ni da kaya kina ni tu taucoko vei keda na taledi?
• Na cava beka na vuna e dredre kina ni kunei eso na taledi?
• Na cava beka e gadrevi kina vei keda me da dau vakaqaqara me yacova ni da sa kunea
na noda taledi?
Mo vakaraitaka ni sa soli taucoko vei keda na isolisoli se taledi mai vua na Tamada
Vakalomalagi. Ka dau kunei vakadredre se vunitaki tu na taledi eso oqo, ka dredre me da
raica. Ni sa qai kunei e dua na taledi, e bibi sara me vakatorocaketaki na taledi oqori, me
kakua kina ni yali vakadua.
Mo tukuna vei ira na goneyalewa ni sega ni kurabuitaki kecega na taledi, sega ni
cecere taucoko, e na kunekune dredre e na so na gauna, ka dau lecavi vakavuqa, me
dau vakanadakui vakadua e na so na gauna, ka na yaga sara vakalevu me veivukei
vei ira na tani.
221

Eda Vakaisolisoli Taucoko Mai Vei Tamada Vakalomalagi
Papa ni volavola Mo vola na vakasama oqo e na ulu ni papa ni volavola ka mo biuta tiko me yacova ni sa
laki tini na lesoni: Eda luvena vakayalo na Tamada Vakalomalagi, ka sa soli vei keda mai na Yalo
Tabu ni Kalou na noda isolisoli. Mo kerei ira na goneyalewa me ra wilika yadudua tiko e
cakena vosa taucoko oqori e na nomu vola tiko, ka me ra qai cavuta vata na iyatu vosa ni
sa volai vakaoti.
Veivosaki
vakaivolatabu
Mo vakamacalataka ni sa veidusimaki vakavuqa sara na Turaga e na tabagauna oqo me
baleta na taledi.
Ni o wilika ka veivosaki tiko mai na tikiniivola eso oqo, o vinakata beka me ra toqalaini e
na ruku ni tikiniivola o ira na goneyalewa, ka qai semati ira vata mai na nomu vola kina
na tikina-dusimaki ka muria mai.
Me dua na goneyalewa me wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 46:11–12. Veivosakitaka
na ibalebale ni isolisoli kei na vuna e solia kina vei keda na Turaga na isolisoli eso oqo.
Kerea tale e dua na goneyalewa me wilika na Vunau kei na Veiyalayalati 82:18. Veivosakitaka
na veika e vakatakila ekena Turaga me baleta na ivakavakayagataki ni noda taledi?
Wilika na Vunau kei na Veiyalayalyati 82:2–3, ka veivosakitaka kina na veika e vakalasikati
eke me baleta na taurivaki ni noda taledi.
E vosa tiko na Turaga e na Vunau kei na Veiyalayalati 60:13 vei rau e rua na daukaulotu.
Me dua na lewe ni kalasi e wilika na tikiniivola, ka me ra vakamacalataka na lewe ni
kalasi na kena veivolekati na ibalebale ni vakawelewele kei na buluti ni taledi.
• Ni sa wiliki oti mai e va na tikiniivola oqo, na cava beka e rawa ni o kaya kina me baleta
na nomu icolacola mo vakasaqara, vakatoroicaketaka, ka vakayagataka na nomu taledi?
Vakaroti ira na goneyalewa me ra vakasamataka vakavinaka, ni o vakaraitaka tiko vei ira
na veika eso oqo, e na kena dau kunei na taledi.
1. Sa vakila voli o Seini ni sa dodonu me laki kerea na nona veivakalougatataki
vakapeteriaki. Ni tabaki koya tiko o Brother Kama, me cavuta tiko na nona
veivakalougatataki, sa vakarorogo matua sara tiko o Seini ka kurabuitaka sara na nona
tukuna mai vua ni sa nona taledi na veivakavulici.
2. E taleitaka vakalevu o Sera na ibole ni veivakauqeti ka solia mai o Sister Ratabetebete
me ra qara ka vakatorocaketaka na nodra taledi ni veiqaravi.
3. Se qai vuli piano voli ga o Misi me rua na yabaki ka sa vakacolati vua me daunipiano
vei ira na Lalai. E na dua na yakavi ni se qai lesi walega kina itutu oqo, sa mai dabe voli
kina e na piano ka vakananuma tiko na nona dau besetaka na vakatovotovo e na piano.
Me qai nanuma sara kina na vosa ni masu nei Bisopi Tagidugu, e na nona vakatikori
kina nona itutu, ka yalataka kina vua ni na vakatoroicaketaki na nona kila na piano
kevaka e taqomaka tiko na nona iyalayala, me veivakauqeti tiko kina e na matanitu ni
Turaga mai na nona ivakatagi taleitaki.
4. E kerekere mai o qasenivuli nei Miri me vakatawani ira e na itavi ni cakacakaniliga e na
kalasi. Ka sa kila vinaka tu o Miri ni se bera mada ni cakava rawa mai e na nona bula
taucoko e dua na ka. Sa qai kurabuitaka sara ni vakumuna rawa mai eso na vakasama
ka qai cakava kina eso na cakacakaniliga, ka qai marautaka sara vakalevu.
Veivosaki Mo vakadikeva mada na sala eso e rawa ni ra kila kina eso na tamata na nodra taledi. Ka
qai veivosakitaka na veika eso e tarogi tiko oqo, ka rawa ni tarai ira na nomu goneyalewa:
• E dua vei kemuni e kunea na nona taledi ka sega ni bau siqema tu mai liu?
• Na taledi cava soti o bau kunea vei iko se vei ira na nomu itokani eso?
• Na cava e sega ga kina ni rauta me da kunea na taledi ka sega ni cakava kina e dua na ka?
E na Cuqeni na Vakatoroicaketaki ni Taledi mai na Veivakauqeti Vinaka
iTalanoa Mo vakaraitaka na ilavelave ni droini nei van Gogh ka tiko e na daku ni ivola vakarau
oqo. Ka qai solia na ituvatuva matata oqo ni bula nei koya na daudroini:
222

Lesoni 47
E sucu mai Oladi o Vincent van Gogh ni rauta e duanadrau vakacaca na yabaki sa oti
(1853), ka donuya mai e dua na gauna rarawa ka voravora. Ke a sega ni kilai levu o koya e
na droini, ke a sega o Theo, na tacina. Sa dau veivakabauti talega o Theo vei tuakana, ka
dau tokoni Vincent vakalevu na nona veivakabauti. Me ikuri ni nona veivakabauti o Theo
vei Vincent, sa dau vakarautaka talega vua na iboro, na laca, kakana, kei na vale me tiko
kina, ni se sega ni rawata vakaikoya o daunidroini na veika oqo. Sa dau dina tikoga o
Theo e na veivakabauti oqo, ni ra sa vakanadakui koya o ira na tamata eso. Ka sa vakilai
ka kacivaki vakamatata na veivakauqeti ni droini nei van Gogh e na vuravura ni droini.
Ka sa lili tu me saravi na cakacaka ni ligana e na veivale lelevu ni vakaraitaki droini e na
veivanua lelevu eso e yasai vuravura.
Me kila o qasenivuli Mo kila vinaka tiko ni sega ni idusidusi vinaka beka na ivakarau ni bula vei van Gogh. Ke
vakaraitaka mai na tikina oqo e dua vei ira na goneyalewa, mo vakamacalataka ga ni
suitu tiko ni veivosaki oqo na kena vakatoroicaketaki na nona taledi kei na veitokoni e soli
vua, ka sega ni okati kina na ivakarau ni nona bula.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Mo vakamacalataka ni vuqa sara vei keda e vakataledi tu, me vakai van Gogh, ka gadrevi
me vakatoroicaketaki, ka na sega ni vakayacori rawa kevaka era sega ni veivuke se
veivakauqeti o ira era tiko tikivi keda.
E rawa beka ni tiko e na noda vuvale yadudua e dua me vakataki van Gogh, ka rawa ni
da vukea mai na noda veitokoni kei na veivakauqeti.
Vosa cavuti Me kaya kina o Helen Lee Goates, na nodrau goneyalewa o Peresitedi kei Sister
Harold B. Lee:
“‘Sa dau veisusugi vei keda [o ira na noda itubutubu] e na veika matailalai ni vakanananu
me baleti keda! Ni sa mai tini e na yalolailai na nona goleva tiko mai ni keitou se gone na
vakatagitaka na iyaya ni qiriqiri, keitou dau tokoni tiko vakawasoma mai na vosa ni
veikacerecerei nei Ta kei Na, e na nodrau dau tukuna ni sega ni dua tale na ivakatagi e
rogo uasivi cake e na tai kei lomalagi oqo. Ni donui keitou tiko mai na gauna dredre ni
tubucake oqori, na kena nuiqawaqawataki kei na lomaleqa kina bula rokovi e na veisiga
yadudua, keitou dau nanuma tu ga ni o Na kei Ta e rau lomani keitou ka rau sa kila
deivaki tu ni o keitou walega na goneyalewa totoka duadua, ka ivakarau vinaka duadua e
rau se bau veikilai vata. Ni rau sa rui itubutubu vinaka sara, rau sa dau kila beka ni
ivakatakarakara oqori e rau dau vakavotuya e matai keitou, ka keitou na dau tovolea
tikoga me keitou rawata na veika e rau vakaraitayaloyalotaka tiko oqori me baleti keitou,
ka rau kila vinaka tu ni keitou na laki yacova dina’” (mai na Neal a. Maxwell, That My
Family Should Partake [Salt Lake City: Deseret Book Co., 1974], t. 56–57).
• Me ra taurivaka vakaevei na goneyalewa na veika eso e vakavuvulitaki tiko oqo me ra
dau veivakauqeti tiko e na nodra veimaliwai kei ira na lewe ni nodra vuvale?
Solia e dua na gauna vei ira na goneyalewa me ra veivosakitaka kina na veika oqo, na
kena vinaka se ca, me baleta na nodra taledi kei ira na lewe ni nodra vuvale. Tovolea sara
mo vakabibitaka tiko na yaga ni veivakauqeti me laki tauyavutaki kina na
vakatorocaketaki ni taledi. O na gadreva beka mo vakadutaitaka na italanoa nei van Gogh
kei na italanoa nei Sister Goate me vakaraitaki kina na yaga ni lewe ni vuvale yadudua e
na vuku ni nona taledi e dua tale.
Veivosaki • Me ra yaga vakalevu vakaevei na veika eso o qarava kei na ituvaki ni nomu rai e vale
me ra laki vakatorocaketaka kina o ira na tacimu kei na ganemu na nodra taledi?
• Na cava soti na vuna era dau gucetaka kina eso na veika e baleti ira kei na nodra taledi?
iTavi Mo veisoliyaka vei ira na goneyalewa na drauniveva kei na peni kau. Me ra lobika
vakabalavu na veva, me wasei tolu vakatautauvata na kena iyatu, ka vola kina “Yaca ni
lewenivale” e na ulu ni imatai ni yatu, me volai “Taledi” e na ulu ni ikarua ni iyatu, kei na
“Me caka” e na ulu ni kena ikatolu.
Me ra vola na yaca ni nodra lewe ni vuvale o ira na goneyalewa e na yasa imawi, ka me
veiyawaki toka na yaca e biu. Mo vakasalataka vei ira me ra vakasamataka mada e na dua
na gauna lekaleka na taledi e tu vei ira na lewe ni nodra vuvale. Vakaroti ira me ra
vakalewena na taledi sa tiko kei na kena e nanumi ni tiko e na ikarua ni iyatu.
Veivosakitaka na sala eso e rawa ni ra veivuke kina o ira na goneyalewa vei ira na lewe ni
vuvale; me qai volai na veika oqo e na iotioti ni iyatu. Vakauqeti ira na goneyalewa me ra
taurivaka na veika e volai tu e na veva me laki vukea na kena vakatorocaketaki na nodra
taledi na lewe ni vuvale.
223

iTinitini
Veivosaki • E na vakacava na nomu vakasama, ke dua na nomu lewe ni vuvale e vukei iko mo
rawata vakavinaka e dua na ka o dau nuitaka ka dau tadra tu mo mai rawata, e na
vakaevei beka na nomu itovo ni rai vua oqori?
Veivosakitaka mada na sala e rawa ni da veivukei kina e na noda dui taledi. Me ra
veiwasei na goneyalewa e na veika era sa donuya mai e na nodra vukei vakavuvale mai
vua e dua tale, me vakatorocaketaki kina na nona taledi e dua tale.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
224
Yaca ni lewenivale Taledi (sa tiko kei na Me caka
kena e namaki)
Bua Cici Vakaukauwayago vata kei
Fika koya. Me mai vukei au ena
Lagalaga sere fika. Vosa vinakataka na veika
e rawata rawa. Laga sere vata
kei koya.
Bulou Cici Taura na dede ni nona
Culacula cici. Vosa vinakataka na
Droini nona dau culacula, cici,
kei na droini. Veivuke
vua kevaka e kerea mai.
Vakamacalataka ni dau lewe vuqa vei keda era vakawalena na momona ni veika vinaka
era taukena tu e dua. Kevaka eda soli keda me da vukei ira na noda lewenivale ka tokona
na nodra taledi, eda na qai raica kina ni sa na tubu tale tikoga na noda taleitaki ira, e na
kena tubu tale tikoga na nodra taledi. Ka da na vakadinata kina ni sa vuqa sara na
mataqali taledi e tu vei keda, ka sega ni dau kunei vakarawarawa, ia eda na rawa ni
vakacavara kevaka eda gugumatua tiko, me da vukei ira na noda lewe ni vuvale me ra
tiko vinaka ka marau e na bula oqo ka me kakua sara ni mudu.

Toroicake ni
Kila Vakailiuliu

Lesoni
48
INAKI NI LESONI Me ra kila kina na goneyalewa yadudua na yaga ni lalawa me rawa kina na veika e
namaka tiko vakalekaleka.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaki na peni kau kei na veva me baleti ira na goneyalewa yadudua.
2. Ke vinakati: Vakarautaka na tikidua veisoliyaki me vaka e vakaraitaki tiko e na ikarua ni
wasewase ni lesoni.
3. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, na
taro eso, kevaka o vinakata.
YAVU MATAU
NI LESONI iVakamacala Taumada
iTavi Kerei ira mada na goneyalewa me ra vakasamataka mada ni ra sa bula tiko oqo e na lima
na yabaki mai muri. Mo tukuna vei ira me ra vakasamataka mada na cava era gadreva me
ra cakava tiko, kei na veika eso era na gadreva me ra rawata ke sa yaco na nodra
vakanananu cecere me baleti ira. Mo kerei ira me matata vinaka na veika era
tuvalewataka tiko me ra rawata, ka me baleti ira talega, me vaka: “Au na vinakata me’u sa
na vakamau e na vale tabu; au sa na vinakata me’u vakacavara vinaka na noqu vuli e na
koronivuli torocake; au vinakata me’u sa qasenivuli kina (se vunivola, vuniwai, se cava
tale).” Ni sa sivi e vica na miniti me ra vakasamataka tiko kina, tarogi ira me ra vola na
nodra lalawa oqo e na dua na drauniveva. Ka qai kerei ira na goneyalewa me ra vola e
tolu, se sivia, na ka bibi era na cakava tiko me ra rawata kina na nodra tuvalewa.
Vakamacalataka vei ira na goneyalewa ni kena tuvalewataki na veika oqo, se
vatuidewadewa ni cavuikalawa, e na tuberi ira tiko me ra rawata vakavinaka yani na
icavacava ni nodra tuvalewa. Sa tukuni e na dua na vosa vakaibalebale vakaJaina: “Na
ilakolako kina udolu na maile, e tekivu mai na dua na ikalawa.” Kerea e dua se rua na
goneyalewa me rau veiwasei e na nodrau tuvalewa me laki vakacavara vakavinaka na
veika rau lalawataka yani, me ra rogoca na lewe ni kalasi, kei na nodra idewadewa
(tuvalewa vakalekaleka) me dusimaki ira yani kina. Mo vola na veika oqo e na papa ni
volavola, ka me volai e ulu ni papa na icavacava ni nodra tuvalewa, ka me volai e botona
na noda tuvalewa vakalekaleka.
Me vakaraitaka
o qasenivuli
Lalawa me iDewadewa
ni Cavuikalawa
E na Tovaki na Noda Torocake ni Lalawataki na Kena iCavacava
Mo vakamacalataka ni na veitokoni vakalevu sara ki na noda vakacavara na noda
nanamaki ni da tuvalewataka.
• Na cava na vuna e na sega ni yaga walega me da gadreva tiko e dua na ka, me qai laki
vakavatukanataki sara e muri e na noda sa laki rawata?
Mo vakaraitaka ni sa vakavotui vei keda mai na noda tuvalewa na veika matata ka rawarawa
eda na goleva tiko. Sa dusimaki kina na sala me da muria. Wilika na itukutuku oqo:
Vosa cavuti “Sega na vakatutuka. Sega na kena icavacava. Sega na ka me laki rawati. Na sala ka
veigoleyaki e sala kina tawa macala, kei na sala kina tawa macala ni tadra vakasavuligataki,
vakasabusabutaki ni isolisoli, ka vakaweleweletaki kina na bula” (Thomas S. Monson, mai
na Conference Report, Okotova 1976, t. 73; se Ensign, Noveba 1976, t. 51).
E rawa ni sala vinaka me da torocake tiko kina e na noda bula na noda dau vakatutukataka
na veika kecega. Sa kena gauna vinaka oqo me da kila vinaka na kena vakatokari na noda
igu e na kena idavodavo dodonu me laki rawa kina na veika vinaka e na gauna sa bera mai.
226

Tikidua veisoliyaki
kei na papa ni
volavola
Mo rai lesuva tale kei ira na goneyalewa na sala e va oqo ni vakatutukataki ni icavacava ni
noda gagadre:
Tukuna
Vakadigova
Cakava
Vakatutuka iKabakaba 1: Vakadigova. (lewa na veika me caka)—Tuvana vakaivola na veika e dodonu
mo kila, na kila ka kei na iukuuku ni bula o vinakata mo taukena, kei na veika o namaka
mo rawata e na nomu bula.
iKabakaba 2: Lalawa (na cava soti me caka rawa kei na gauna me yaco kina)–Vola tiko na
icavacava o namaka kei na sala mo laki rawata kina. Mo nanuma ga ni nanamaki ka sega
ni volai e gagadre walega ni yalo. Kevaka o vinakata, digia na itubutubu, itokani, se iliuliu
mo na laki tukuna vua na toso o sa donuya se rawata mai. Lokuca e dua na gauna me laki
rawa kina na veika o namaka, kei na gauna e loma mo na rai lesuva tiko yani kina na
nomu itosotoso.
iKabakaba 3: Cakava na veika e lalawataki mai—Ke rawa ni o rawata vakaiko na veika o
namaka tiko mo laki rawata, cakava sara! Kevaka o na qai gadreva na veivuke, kerea e dua
me veivuke e na kena laki vakavatukanataki na veika o namaka.
iKabakaba 4: Tukuna na toso sa yaco tiko kei na veika e rawa—Mo drau veitalanoa sara kei
koya o sa lewa me dau tukuni vua na nomu cavuikalawa tiko e na nomu sasaga.
Vakaraitaka na veika o sa rawata ka me raica lesu na nomu toso cake tiko. E na rairai
taqomaki beka eso na nomu vakatutuka. E rawa ni o vakadigova ga vakaiiko se tukuna
vei Tamada Vakalomalagi e na masumasu.
Ni o sa vakacavara na ikabakaba 4, qai lesuva tale na ilakolako oqo ka mo vakadigova tale
mai na veika mo sa na goleva me tarava oqo.
iTalanoa Eratou leqataka vakalevu o qasenivuli ni kalasi ni Goneyalewa kei ira na lewe ni kalasi,
me baleta e dua na nodratou lewe ni kalasi. Ka ra sa tuvalewataka vakakalasi me ratou
vakabulabulataki Fei tale mai ni se bera ni cava na yabaki. Sa kena irairai vei iratou ni sa
na tuvalewa vakabalavu oqo, ka ni se lakova wale ga mai vakarua na nodratou kalasi e na
loma ni tolu yabaki sa oti. Ratou sa qai tuvana kina vakalekaleka na veika me ratou
cakava, ka ratou kerei koya na nodratou qasenivuli me ratou tukutuku vua me baleta na
tosoi tiko ni nodratou sasaga. Sa nodratou tuvalewa me (1) me lakova mai e dua na
nodratou soqoni o Fei, ka (2) me lakova mai na nodratou lesoni e na Siga Tabu. Ratou sa
qai vola na nodratou lalawa me baleta na tuvalewa yadudua, ka ratou sa goleva sara.
E rawarawa sara na imatai ni nodratou tuvalewa. Ratou kila vinaka tiko na goneyalewa ni
dau taleitaka o Fei na qito basketball, ka ratou mani laki qito e na nona timi. Ka sa mani
lalawataki me dua na bogi ni qito, ka qai kerei koya me laki veivakatavulici vei iratou e na
qito oqo. Sa qai vakadonuya o Fei na veika eratou kerea, ka mani rawa vakavinaka na
inaki ni bogi o ya.
E dredre sara toka na ikarua ni nodratou gagadre. Eratou se veitokani tikoga e koronivuli.
Ka ratou dau laki solia tiko vua na tikidua veisoliyaki mai na nodratou kalasi, ia e se
logalogaca voli ka sega ni lako rawa yani e na Siga Tabu. Me ratou qai lewa me ogaoga ni
kalasi, na nodratou laki sarasara taucoko, me oka kina o qasenivuli, e na dua na nodratou
qito, me ratou laki saravi Fei kina. Sa rogolevu sara na nodratou veitokoni e na gauna ni
qito, ka ratou laki vakavinavinakataki Fei ni sa cava na qito ka ratou sa qaqa. E basika yani
ki Lotu o Fei e na Siga Tabu! Me qai kena imatai me laki logalogavinaka e valenilotu ka
me laki dredre ka veitalanoa kei ira na goneyalewa. E ratou sa tomana tikoga o iratou na
goneyalewa na nodratou sasaga kei na veikauwaitaki, ka sa lakova tikoga vakawasoma o
Fei na nona soqoni vakalotu. Me qai yaco kina me lesi o Fei me vakaitutu e na veiliutaki
ni kalasi e na yabaki ka tarava.
Veivosaki Kerei ira na goneyalewa me ra lesuva vakalekaleka na ikabakaba e va me baleta na
vakatutuka me vaka e tukuni tiko e na italanoa oqo. Mo vakaraitaka ni lalawa
vakalekaleka e idewadewa kina vakacavari ni tuvalewa.
Lalawa
227

Vakadigovi na Tuvalewa Vakalekaleka Me da Kila Kina na Noda Toso ka me Gole Donu
na iLakolako
Mo vakaraitaka ni dodonu me da dau vakadigova tiko vakagauna na noda tuvalewa
vakalekaleka me muadonu tiko kina na noda itosotoso.
Vosa cavut Wilika na vosa cavuti oqo:
“E dodonu me da dau vakadigova tiko ga na noda itosotoso. Me da qai bula vakadodonu ka
rawata kina na inaki ka da buli mai kina, e dodonu sara me da raica lesu tale na veika sa
oti mai, kila vakamatata na vanua o sa tiko kina edaidai, ka tuvalewa e na veika se bera
mai. Ke sega ni vakayacori na veika oqo, sa dredre sara me laki rawa na gagadre e na
tuvalewa” (O. Leslie Stone, mai na Conference Report, Epereli 1978, t. 87; se Ensign, Me
1978, t. 57).
iTalanoa Talanoataka na veika oqo:
Dau rai vakabalavu tu ga o Soro kina nona nanamaki me laki vakamau e na vale tabu, ia e
sa rairai dede sara mai muri. Ka sa tekivu me dau veilasami tiko kei koya e dua na
cauravou ka sega ni lewe ni Lotu. Ia e sega ni raica kina e dua na kena leqa ka ni sa rui
cauravou vinaka. Ka sa kila talega ni na sega ni tudei na nodrau veilasami. Ka levu sara
na gauna e lokuci me rau sota e na Siga Tabu, ka me veisotari kei na nona gauna ni
cakacaka na nona itau cauravou. Dau tovolea sara o Soro, e na kena itekivu, me dau
lakova tikoga na nona soqoni ni Lotu. Ia, e dau veicalati na gauna me rau gade kina kei
na gauna ni soqoni, ka vakavuna me calata tiko kina vakalevu na nona soqoni vakalotu.
Sa tekivu luluqa tiko mai e na lotu ka sa laki goleva sara tiko na veika e vakatabui e na
Siga Tabu, ka dau sega ni vakayacora mai liu.
Sa vakavuna me ratou lomaleqa na itubutubu nei Soro kei bisopi e na veika sa goleva tiko.
Ni vakayacora vua o bisopi na nona veivakatarogi, e tarogi koya kina me baleta na
icavacava ni nona nanamaki. Ka vakadeitaka tale kina ni se vakaliuca tikoga na laki
vakamau e na vale tabu. Rau sa qai tekivu dikeva tiko kina na nona toso me baleta na
inakinaki o ya, ka vakadigova na tuvalewa vakalekaleka me laki cava e na gagadre o ya.
Sa qai mai kila o Soro ni sega ni yaco tiko mai na nona tuvalewa vakalekaleka me baleta
na vulica na vosa ni Kalou, lakova na soqoni vakalotu, ka talairawarawa kina ivakaro.
Eratou sa qai veivuke e na lalawataki ni tuvalewa vakalekaleka na veika oqo na nona
itubutubu kei bisopi, dodonu kina na nona ilakolako ka me laki vakavatukanataki na
nona nanamaki me vakamau e na vale tabu. Sa mai veisautaka o Soro e na kena gauna
dodonu na veika e vinakati me veisautaki, mai na nona yalodei, nona dina, kei na
veivuke ni Tamada Vakalomalagi. Ni sa laki sivi e vica na yabaki, e rau qai veikilai kei na
dua na cauravou vinaka, ka qai laki vakamautaki koya me tawamudu.
Veivosaki • Na cava beka e na yaco kevaka e sega ni veisautaka kina o Soro na nona ilakolako? E
vakasuguta vakacava na nona inakinaki me vakamau e na vale tabu, mai na nona
tuvalewa vakalekaleka, me vaka na veilasami ga kei ira era bula e na ivakatagedegede ni
bula e cecere, ka na rokova na nona vakaitavitaki vakalotu?
Mo vakaraitaka na kena rawarawa sara me muacala na nodra tuvalewa vakalekaleka,
kevaka eda sega ni vakarautaka na gauna me da rai lesuva kina ka vakadigova na noda
toso cake tiko. Vukei ira talega na goneyalewa me ra kila ni rawa ni ra veivuke o ira na
itubutubu se bisopi, e na vakadidigo oqori.
E Vinakati na Dina e na Kena Vakavatukana na Noda Vakatutuka
Me vakaraitaka Vakamacalataka ni dodonu me da dina tikoga e na veika eda vakatutukataka, ni rawa me
o qasenivuli
da gole cala e na dua na gauna e loma, ka muria na sala rawarawa.
Vosa cavuti “Sa dredre ka balavu tale na sala eso me da muria, ia e na dusimaki keda tikoga kina
yasana dodonu kei na icavacava eda nanamaki tiko kina; eso na sala e lekaleka, rabailevu,
ka sala taleitaki, ia e mua cala tiko. Sa bibi gona kina me da tuvalewa rawa e na gauna
oqo, ka me matata tiko vei keda, ka na sega ni buwawa vei keda na noda ilakolako mai na
veika eso e vakalatilati e na iualesu ni sala eso e na noda bula” (Spencer W. Kimball,
“Decisions: Why It’s Important to Make Some Now,” New Era, Epereli 1971, t. 3).
228

Me vakarautaka
o qasenivuli
Lesoni 48
Vakaraitaka ni dodonu me da dina tikoga, me rawa ni da caboisoro ka sauma kina na veika
e lavaki me rawa na veika eda nanamaki tiko kina. Na nona dina o Peresitedi Spencer W.
Kimball kina tuvalewa me baleta na veika namaki, e vakaraitaki e na italanoa oqo.
iTalanoa “Ni sa laki cava na noqu kaulotu, au sa qai gadreva me’u vakaotia na noqu vuli e na
koronivuli torocake, ia e sega na ilavo me ratou veitokoni kina o iratou na noqu vuvale.
Au qai laki cakacaka kina e na ikelekele ni sitima ni South Pacific Railroad e Los Angeles
me’u rawata kina na noqu icurucuru ni vuli. Ka cakacaka voli kina me tinikava na aua e
na dua na siga, me veitalayaki kina mai na qiqi biligi, na iyaya ki na veivale ni iyaya kei
na sitima. Dau levu na gauna au usana kina na iyaya ka duanaudolu na paudi na kena
bibi e na qiqi. O na kila kina na vuna au dau wawale kina vakalevu ni’u sa qai laki cegu e
na yakavi.
“Au vakaitikotiko vei ganequ, ka rauta e rua se tolu na maile mai na noqu vanua ni cakacaka.
E tini na sede na ivodovodo ni lori pasidia, ka’u taubale voli ga e veisiga me’u rawa ni
maroroya kina e ruasagavulu na sede e na dua na siga. Ka’u sa gadreva sara tiko vakalevu
me’u laki vakaotia na noqu vuli, ka vakavolekati au sara yani na noqu taubale tiko oqo
kina vakavatukanataki ni noqu nanamaki. Ni’u qai maroroya rawa kina na ilavo me rauta
vakavinaka na noqu lesu tale ki noqu yasana e Arizona, ka laki curu e na vulilevu e na
University ni Arizona” (Spencer W. Kimball, “Decisions,” t. 2–3).
Taurivaki ni Lesoni
Vakauqeti ira na goneyalewa yadudua me ra virikotora rawa, vakadigova, ka qarava e na
yalodina na nodra lalawa se tuvalewa vakalekaleka kei na vakatutuka me icavacava ni
nodra nanamaki. Dusimaka me ra vola eso na tuvalewa vovou o ira na goneyalewa kina
veika me ra vakanamatataka me icavacava ni nodra bula, ka qai tuvana talega na
tuvalewa vakalekaleka me kena idewadewa.
229

Lesoni
49
INAKI NI LESONI Me ra kila kina na goneyalewa yadudua na ivakavuvuli kei na ikabakaba ni kena
vakacolati vakamaqosa na ivua vua e dua tale.
ME VAKARAUTAKI 1. Vakarautaki na peni kau kei na drainiveva me baleti ira na goneyalewa yadudua.
2. Ke vinakati: O na gadreva beka mo veisoliyaka vei ira na goneyalewa yadudua na
ilavelave ni ikabakaba e lima ni veivakacolati, me ra kauta ki nodra vale.
3. Mo digitaka e rua me rau vakatovotovotaka na ikabakaba e lima ni veivakacolati.
4. Mo digitaki ira rawa na goneyalewa me ra vakaitavi e na italanoa, vosa ni Kalou, na
taro eso, kevaka o vinakata.
Me baleti qasenivuli E dodonu mo sa buta vinaka tu e na ivakavakayagataki ni ikabakaba e lima ni
veivakacolati ka vakamacalataki tiko e na lesoni oqo. Me vaka e rawa walega na liga
maqosa mai na kena dau vakatovotovotaki vakawasoma na veika e sa vulici, e dodonu
me taurivaki vakavuqa na gauna e na ikarua ni wasewase ni lesoni.
YAVU MATAU
NI LESONI Sa iValavala Bibi ni Veiliutaki na Veivakacolati
iTalanoa Kerei ira na goneyalewa me ra bobo tiko mada ka vakasamataka ni ra qitotaka tiko eso na
goneyalewa na qito ka dau qitotaki vakalevu e na nomudou yasayasa. Mo
vakamacalataka mada na veika era vakayacora na lewe ni timi oqo. Me kena ivakaraitaki:
Sa lesia o kavetani na nodra itutu na goneyalewa ka ra sa qito tiko e na nodra itutu oqori.
Era sa qito vinaka taucoko tiko ka vakamuria tiko na lewa nei kavetani. Ratou sa qai
rawata na kedratou kai, ka ratou sa mamarau ka qolou, ka vakakina o ira na sarasara.
Kerei ira na goneyalewa me ra vakasamataka tale na timi vata ga o ya. E na gauna oqo, e
sega kina ni veilesi o kavetani se me soli ivakaro. Era sa veilecayaki o ira na lewe ni timi
ka ra cici vakaveitalia voli e rara. Sa via taura kece ga o kavetani na itutu ni timi. E sega ni
bau dua tale vei ira e soli vua me caka kai, ia e sa vakacuru kai vakatolu o koya.
Papa ni volavola
kei na veivosaki
iDusidusi ni papa
ni volavola
230
Mo qai kaya vei ira na goneyalewa e na gauna oqo me ra rai, ka veivosakitaka na duidui
eso e tu me baleta na timi e rua, kevaka era lewena. Mo vola e na papa ni volavola na
veika era tukuna mai. Me vaka beka oqo na veika eso e na tukuni mai:
Timi 1 Timi 2
Lewa maqosa Yaloca
Veivukei Sega ni via qito
Galala Sega ni yaga
Mamarau Rarawa
Sala me Tarovi
vakavatukanataki
kina na veika au
rawa ni vakayacora
Na Veivakacolati
• Na timi cava o na via qito kina? Na cava e vuna?
Mo vakaraitaka ni kevaka eda lewena e dua na isoqosoqo ka da vakayagataki kina me da
vakatulewa ka digidigi ka dau cau talega, eda na tubu cake tiko ka yalo mamarau. O koya
na kavetani ni timi, jiameni ni komiti, se dua tale na vakaitutu vakailiuliu ka totaka na

Vakatataro mai
na vosa ni Kalou
se cega vosa
noda vakila na veika oqo, e sa taurivaka tiko vakavuku e dua na ivakavuvuli ni veiliutaki.
Kerei ira na goneyalewa ke ra rawa ni ra kila na yaca ni ivakavuvuli bibi oqo. Vola e na
papa ni volavola veivakacolati.
Ni da veivakacolati, eda sa wasea yani na noda cakacaka se icolacola vei ira eso tale, ka
solia vei ira na veivakadonui me ra vakaitavi e na vukuda.
Vukei ira na goneyalewa me ra kila na nona dau taurivaka na Turaga na ivakavuvuli ni
veivakacolati, ni o veidusimaki mai na tikiniivola eso ka muri tiko oqo. Mo taroga
yadudua, ka solia vata na kena tikiniivola. Me ra cega na tikiniivola o ira na goneyalewa,
me ra wilika lo, ka qai tukuna mai na isau ni taro.
Se, solia vei ira na tikina-dusimaki me rawa ni ra veisisivi e na cega vosa. Mo taroga na taro
ka qai namaka vei ira na goneyalewa me ra solia mai na kena isau vakaivolatabu, e na
nodra cega na tikiniivola. Mo qai solia eso na kena idusidusi kevaka e sa na gadrevi kina.
1. Na cava na inaki ni nona cakacaka na Kalou? (Mosese 1:39)
2. O cei beka e rau vakaivotavota e na cakacaka oqo? (Joni 6:38)
3. E veivakacolati beka vei cei na iVakabula? (Efeso 4:11)
4. Ke sa tau ki na usouso ni domoda na ivua ni cakacaka, me vakaevei na itovo ni noda
veiqaravi? (V&V 107:99–100)
5. Ni ra sa suka mai o ira na Apositolo mai na nodra ilesilesi, na cava era qai vakayacora?
Na cava beka e dodonu me da dau vakayacora?
Vakamacalataka ni rau dau veivakacolati vakawasoma o Tamada Vakalomalagi kei Jisu
Karisito. Eda dau tubu mai na noda taurivaka na ivakavuvuli oqo e na noda bula, ka dolava
vei keda na sala me da dau digidigi e na galala ka vakavotuya na noda taledi mai na noda
veiqaravi, ka okati tiko kina me da dau lewa vakadodonu na veika eda vakayacora.
Eda na Veivakacolati Vakavinaka mai na Noda Muria na Kena iKabakaba Dodonu
Vakatovotovotaki Mo vakamacalataka ni da rawa ni vulica taucoko na ivakavuvuli me baleta na veivakacolati,
ka me rawa ni da taurivaka kina vakadodonu. Kerei iratou na goneyalewa ka sa digitaki
oti tu me ratou vakaitavi e na vakatovotovo oqo. Vola na ikabakaba yadudua eso oqo e na
papa ni volavola, ka me ratou qai vakatovotovotaka yadudua na goneyalewa.
iKabakaba 1. Lesia vakamatata na itavi.
Peresitedi ni Kalasi: Ana, keitou sa rui nuiqawaqawa tiko vakalevu me baleti ira na
goneyalewa ni Beehive ka ra se qai curu mai oqo ki na Goneyalewa. Keitou vinakata me
keimami veikilai vakavinaka ka me ra kila kina na nodra taleitaki, ka me ra logalogavinaka
tiko kina. Keitou sa vinakata mo qarava e dua na itavi vakalasi me rawa ni ra vakaveikilaitaki
kina kei ira na lewe ni kalasi. Sa lokuci tiko me vakayacori e na i ka 28 ni vula ga oqo, ka
se vo tiko e tolu na macawa me qai caka.
iKabakaba 2. Vakamatatataka na bibi ni icolacola ka vakaraitaka na nomu veivakabauti.
Peresitedi ni Kalasi: Ke sega ni ra taleitaki ka maroroi o ira na goneyalewa, era na
vakasaqaqara me ra raica eso na nodra icaba, e na so tale beka na vanua tani. Keitou kila
Ana ni tu vei iko na imoimoi ni veimaliwai ka me qaravi rawa kina na ka. Sa matata talega
vei keitou ni o rawa ni qarava e dua na itavi me iwali ni nodra taleitaki vakalevu o ira na
goneyalewa oqo, ka me ra logalogavinaka kina e na noda isoqosoqo.
Ana: [Me vakadonuya yani]
iKabakaba 3. Vakamatatataka na itavi yadua ni tamata kei na gauna me oti kina na cakacaka.
Peresitedi ni Kalasi: O sa kila tiko beka ni sa vo walega oqo e tolu na macawa me da yacova
yani na gauna oqori. Na cava beka me caka, Ana?
Ana: [Me sauma tale yani vakadodonu]
Peresitedi ni Kalasi: Na cava beka me caka rawa e liu?
Ana: [Me sauma yani vakadodonu]
Peresitedi ni Kalasi: Na gauna cava o sa rawa ni cakava rawa kina ‘qori?
231

Me qaravi
vakaiwasewase
se yarurua
232
Ana: [Me sauma yani vakadodonu]
Peresitedi ni Kalasi: Na gauna cava me qai caka kina na veika e se vo tu?
Ana: [Me sauma vakadodonu]
Peresitedi ni Kalasi: O cei tale e rawa ni o kerea me veivuke?
Ana: [Me sauma vakadodonu]
Peresitedi ni Kalasi: Na itavi cava soti o na solia yadudua vei ira?
Ana: [Me sauma vakadodonu]
Peresitedi ni Kalasi: Daru vola sara mada oqori me kua ni daru guilecava.
iKabakaba 4. Mo lewa na gauna mo rai muria kina na nomu veilesi.
Peresitedi ni Kalasi: Au na rai lesuvi iko yani e na siga vata oqo e na macawa ka tu mai, ke
dua na veisau, se dua na ka o vinakata, mo qai raici au kina.
iKabakaba 5. Vakaraitaka votu na nomu veivakauqeti kei na vakavinavinaka.
Peresitedi ni Kalasi: Au sa rui taleitaka vakalevu, na nomu nakinaki me baleta na itavi oqo.
Sa voqa tiko na nodra vosa na goneyalewa, ka ra sa namaka sara vakalevu me ra tiko
kina. Au sa marautaka sara vakalevu na nomu cakacaka. Ni’u dau kere veivuke vei iko, au
sa dau kila tu ni rawa ni o nuitaki kina.
Me veivosakitaki na taro eso kei na veika eso e na vakaraitaki tiko mai vei ira na
goneyalewa. Mo vakamatatataka na bibi ni ikabakaba 3, na kena vakaraitaki vakadodonu
na ka me caka kei na gauna me caka kina. Oqo sara ga na yalayala me ra ciqoma kina na
veivakacolati. Me dau rai muria tiko o koya na iliuliu, mai na nona vakataroga tiko na
veika e cakava tiko, kei na gauna sa na oti kina. E rawa ni vakatanitaki na veivakacolati,
kevaka e vakayacora e dua me vakalailaitaka kina na nona cakacaka. Ka na taurivaki cala
talega, ke dua na iliuliu e sega ni dauvosota se veivakabauti e na kena qaravi vakaoti e
dua na ka, ka mani qarava ga kina vakaikoya. Mo dusimaka vei ira na goneyalewa me ra
kakua ni taurivaka vakatani me vakaoqori.
Sa Dau Yaga Vakalevu na Veivakacolati iTavi
Ni ra sa raica oti na goneyalewa na kena vakatovotovotaki, lesi ira me ra
vakatovotovotaka na veivakacolati vakaiira, ka me taurivaki kina na veika e tukuni tu
oqo, se so tale o na digitaka. Kerei ira na goneyalewa me ra taurivaka na ikabakaba ka sa
volai tu e na papa ni volavola.
1. Sa lesi na nomu kalasi me laki wilivola vua e dua na mataboko e na nomudou tabana
levu. Mo dou lako vakarua e na veimacawa, ka me dua na aua na kena dede. Mo lesia
vua e dua e na kalasi me liutaka na itavi oqo ka me vakatulewa e na veika me baleta
na veisiko.
2. Sa lokuci tu e dua na lotuvata ni itabagone e na nomudou iwasewase e na ono na
macawa mai oqo. Ka sa kena ikau tiko na “Me’u Vuka Cake Yani.” Lesia e dua me
qarava na kena kacivaki na soqoni oqo.
3. O peresitedi tiko ni matasere ni koronivuli. E wasei va tiko na matasere. Sa itavi ni
peresitedi me raica tiko na ilavelave ni sere—na kena veisoliyaki, na kena vakumuni
tale, kei na kena qarauni me tu taucoko ni ra laki vakaitavi e na veikoronivuli eso. Lesia
e dua na lewe ni kalasi me raica na imoimoi ni kena raici na ilaveilave ni sere ka me qai
vakaraitaka na nona vakasama e na vulisere ka tarava.
4. O ulumatua vei kemudou na goneyalewa e vale. Sa mai yaco e dua na leqa vakasauri,
ka rau sa kerei iko kina o tamamu kei tinamu me tolu na siga, mo raici iratou tiko mai
na tacimu e tolu, ka ratou yabaki walu, ciwa, kei na tinikarua. O na gadreva tiko na
gauna mo vuli lesoni kina me baleta na veitarogi ni veimama ni yabaki mai koronivuli.
Mo veivakacolati vakaevei e na ilesilesi ni vakasaqa, sava veleti, kei na kena qaravi na
cakacaka ni vale eso?

Lesoni 49
Veivosaki Mo raici ira na goneyalewa e na nodra vakaitavi tiko e na vakatovotovo, ka solia vei ira na
nomu veivuke, kevaka e gadrevi. Ke se vo levu na gauna, me rau vakatovotovotaka e rua
na nodrau ilesilesi. Me ra soli vakasama tale mai o ira na goneyalewa me baleta na veika
tale eso (ogaoga vakaLotu, vakavuvale, vakavuli, vakacakacaka) ka na gadrevi kina na
rakorako ni veivakacolati.
Taurivaki ni Lesoni
Solia yadudua vei ira na goneyalewa na drauniveva kei na peni kau. Me ra dui vola o ira
na goneyalewa na nodra icolacola yadudua. Kerei ira me ra rai lesuva na nodra ituvatuva
volai ka me ra taurivaka vakacava kina na ivakavuvuli ni veivakacolati. Vakauqeti ira me
ra taurivaka e na macawa mai oqo na ikabakaba e lima ni veivakacolati.
233

Lesoni
50
234
Kivua na Daunivakasala ni
Goneyalewa: Taurivaki na
Vosa mai na Lotuvakayabaki
Sa dau veivuke sara vakalevu na lewe ni nodra vosa na parofita e na gauna edaidai, me
vakuri kina na lesoni. Mo digidigi mai na lewe ni vosa e na lotuvakayabaki ka tabaki tu e
na Ensign kei na mekesini tale eso ni Lotu. E na kunei mai na nomu vakavakarau ka
veituberi mai na lesoni eso oqo na veidusimaki ni Yalo Tabu, ka me wali kina na nodra
lomaleqa se lomatarotaro na lewe ni kalasi. Me tukuni rawa tiko vei ira na goneyalewa ni
na qaravi tiko na veivosa eso ni lotuvakayabaki, ka me ra vakavakarau rawa tiko kina. E
na kena vakatoroicaketaki na lesoni eso oqo, mo taurivaka na nodra ivakavuvuli na
Vakaitutu Raraba, na lewe ni vosa e na lotuvakayabaki, kei na vosa ni Kalou.
Vakarautaki kei na Soli ni Lesoni
Mo muria ga na kena ilakolako ni vakarautaki ni lesoni kei na kena soli me vaka e
vakaraitaki tu e na lesoni. Me qai kena ikuri, e na yaga talega me nanumi tiko na tikina
eso oqo:
1. Mo masumasu me baleta na kena vakayavutaki na lesoni e na ivakavuvuli mai na
lewe ni vosa o sa digitaka. Me biu talega e rua se tolu na vakasama me tokona na yavu
ni lesoni.
2. Mo lewa na cava o via rawata mai na lesoni oqo. Me kena ivakaraitaki, o vinakata beka
me ra kila na lewe ni kalasi e dua na vakavuvuli, me tosocakena nodra vakabauta, me
ra vakasama vakadodonu, se me ra vakauqeti me ra veisautaka na nodra ivakarau?
3. Mo raica vinaka na iyaya ni lesoni. Vakayagataka na Topical Guide e na ivola tabu King
James Version ka tabaka na LDS, e na veivosa eso ka me kunei kina na tikiniivola tale
eso. Mo kerei koya na ivakatawa ni valenivola ni valenilotu me baleta na iyaya e tu kina
me veisotari kei na lesoni.
4. Mo vakarautaka tiko eso na taro me baleta na vosa cavuti eso o sa digia kei na vosa ni
Kalou e na lewe ni vosa. Na cava beka na ibalebale ni vosa cavuti kei na vosa ni Kalou?
Mo vakatautauvatataka vei ira na goneyalewa (raica na 1 Nifai 19:23).
5. Mo raica na imoimoi ni vuli ka ra na vakaitavitaki kina vakalevu na goneyalewa, ka qai
lesi ira na lewe ni kalasi me ra vakaitavi. Mo raica na Teaching–-No Greater Call (33043)
me vakamatatataki kina na ilakolako ni veivakavulici eso.

Vevalevu Mo taurivaki na ituvatuva oqo e na kena vakarautaki na lesoni.
Nomu iUlutaga
iVakavuvuli ni kosipeli se yavu ni lesoni:
Na vakasama e veitokoni:
iTuvatuva Vakarautaki Sala ni Veivakatavulici
1. Mo vakamacalataka taumada na • Vola na ivakavuvuli ni kosipeli kei na
ivakavuvuli ni kosipeli kei na vakasama vakasama veitokoni eso e na papa ni
e veitokoni vata. volavola. Mo taurivaka e dua na tikina
vulici, italanoa, iyaloyalo, vosa ni Kalou,
se taro vakavure vakasama me tekivutaki
kina na lesoni.
2. Mo solia na lewe ni lesoni.
• Na cava sa tukuna na Turaga me
baleta ivakavuvuli ni kosipeli oqo?
• Na cava beka era sa veivakadreti
kina o ira na parofita edaidai?
• Me da taurivaka vakaevei e na noda
bula e veisiga na ivakavuvuli ni kosipeli
oqo? Me vakaqaqacotaki beka vakacava
na noda vakabauta mai na noda
taurivaka e na noda bula na ivakavuvuli
oqo, ka me vukei keda e na noda digidigi
vakadodonu ka me veivuke me iwali
ni noda leqa?
3. Tinia e na nomu vakalekalekataka na
veika o sa veituberi mai kina.
• Cega ka veivosakitaka na vosa ni Kalou e
na loma ni vosa, kei na so tale na tikiniivola
me vakamatatataka na ivakavuvuli ni
kosipeli.
• Taro me baleta na vosa cavuti eso e na
nomu lewe ni vosa. Mo vakamacalataka na
italanoa kei na idusidusi eso mai na vosa
me vakatakarakarataki kina na ivakavuvuli
ni kosipeli.
• Taro ka vagolea na veivosaki me veivuke
vei ira na goneyalewa e na nodra taurivaka
na ivakavuvuli ni kosipeli e na nodra bula.
• Sureti ira na lewe ni kalasi me ra
veiwasei e na veika era sa sotava mai, na
ituvaki ni lomadra, kei na nodra
ivakadinadina me baleta na iulutaga o
veivosakitaka tiko. Mo tomana e na veika o
nanuma e lomamu.
• Solia na nomu ivakadinadina me baleta
na dina ni ivakavuvuli ni kosipeli o sa
veituberi oti kina, kei na kena yaga ki na
nomu bula.
235

Me baleti qasenivuli

Me baleti qasenivuli

Me baleti qasenivuli