بمناسبت اول ماه مه، جشن جنبش فریاد

بمناسبت اول ماه مه،‏ جشن جنبش فریاد
قضیۀ ‏”هر كه دانسته رود“‏ و دو چالش نهادینۀ جنبش کار
مسعود پرتوی

بمناسبت اول ماه مه،‏ جشن جنبش فریاد
‏قضیۀ ‏”هر كه دانسته رود“‏ و دو چالش نهادینۀ جنبش کار
مسعود پرتوی
از فصلنامه ‏«تئاتر امروز»‏
گروه تئاتر اگزیت
سال اول،‏ شماره ، ۴ بهار ١۴٠١

” لحظاتی هستند که دوران سازند
و کلماتی که دل انگیزتر از آوازند ”
وقتی این مطلع شعر شاعر ویتنامی که در رساي ‏”وان تروي“‏ کارگر قهرمان کشورش که
شجاعانه در برابر آمریکاییان ایستاد و تیرباران شد،‏ را می خوانیم؛ شاید در نگاه نخست
چنین به نظر برسد که این قطعه چیزي بیش از یک بزرگ نمایی ادیبانه نیست.‏ اما واقعیت
آن است که این قطعه بارها و بارها در تاریخ بشري حقیقت خود را به اثبات رسانده است.‏
به راستی اگر جز این ست؛ پس چگونه است که یک روز ساده که قرن ها تکرار مکرري بیش
نبود،‏ به نا گاه دوران ساز شده از یک روز بی نام و نشان بهاري به روزي جاودانه یاد بدل
شده و نامی سترگ و آشنا براي همگان می شود : اول ماه مه . و این سترگی و ماندگاري از
‏ِجرمی ست که همه حجمش را انباشته است،‏ حجمی پُر از روانی یگانه و تجزیه ناپذیر.‏ روانی
که بر همگانش هویت می سازد .
به راستی کدام آواز و کلام،‏ دل انگیزتر از نامی که معرف ‏”آن“ي ست که هر روز ساخته و
می سازد زندگی را براي همگان.‏ همان که،‏ گرچه به سادگی زندگی ست،‏ اما سادگی اش همه
انباشته از شکوة ساختن و آفرینندگی ست؛ همان که در همه روزهاي سال می سازد،‏ اما
فقط یک روز از روزان سال را به نام او می خوانند:‏ روز کارگر.‏ و چه پر هیبت نامی ست نام
این روز.‏ همان که بایدش روز جشن جنبش فریاد خواند.‏
با این همه اما؛ سالها ست که اول ماه مه،‏ یکی از پس دیگري از راه می رسد و کارگران
ایران گرد می آیند و بر رنج هاي شان فریاد اعتراض سر می دهند و از روز بعد دوباره از نو
تحمل رنج ها و دردهاي شان را پیشه می کنند.‏ تو گویی این چرخه،‏ عادتی است که گردش
دوارش،‏ بایستۀ زندگی کارگران است.‏
براستی آیا جامعه کارگري در ایران نمی تواند پا از این چرخه بیرون نهد؟!؟ کاستی کار
کجاست؟ و مشکل چیست که کارگران،‏ راه برون رفتی از این چرخه نمی یابند؟
سالیان سال پیش لاهوتی شاعر،‏ حدیث نفس کارگران را چنین سروده بود:‏
» من کارگرم،‏ کارگري دین من ست «
» دنیا وطن است و زحمت آیین من ست «
اما او آگاه تر از این بود که به همین بسنده کند؛ از این رو،‏ فورا راه برون رفت از دردها را
پیش روي کارگران گذاشته میگوید:‏
1

» گفتم:‏ به عروس فتح،‏ کابین تو چیست؟ «
» گفت:‏ آگاهی صنف تو،‏ کابین من است.‏ «
و دقیقاً‏ جان کلام برون رفت کارگران از چنبره مشکلات در همین نهفته است:‏ آگاهی.‏
اما آگاهی از چه و به چه؟
مگر کارگران،‏ مشکلات شان را با گوشت و پوست لمس نمی کنند که بخواهند به آن آگاه
شوند؟ پس آنچه باید به آن آگاهانه برخورد کنند،‏ کدام است؟
بگذارید براي روشن شدن موضوع از برشت شاعر و نمایشنامه نویس نامدار آلمانی یاد
کنیم،‏ که گفته بود :
» ضعیف ها مبارزه نمی کنند «
» قوي ترها شاید ساعتی «
» و آنها که باز هم قوي ترند «
» سال هاي طولانی مبارزه می کنند «
» اما قوي ترین ها «
» به درازاي عمر خود مبارزه می کنند.‏ «
دقیقا نکته در همین است که براي زیستنی در تقابل،‏ بایست قوي ترین بود و قوت
جامعه کارگري،‏ تنها در یگانگی اوست.‏
آنچه کارگران ایران در کسب آگاهی به آن نیاز دارند در همین نکته نهفته است؛ یعنی
آگاهی از نیاز به وحدتی بنیادین و مانا.‏ و نه گرد هم آمدن هاي موردي و کوتاه و با حداقل
پیوستاري .
واقعیت این است که کارگران ما هرگاه به اصطلاح کارد به استخوان شان رسیده،‏ گرد هم
جمع شده و حرکت ‏”خود به خودي“‏ را شکل می دهند.‏ در حالی که جهان کنونی؛ جهان
سازمان یابی آگاهانه پایدار است.‏
درواقع تا زمانی که کارگران به عنوان نیروي مولد جامعه،‏ در گفتمانی برابر و افقی با دیگر
طبقات اجتماعی و به گونه اي هم سنگ و هم وزن شرکت داده نشوند،‏ نمی توان مدعی
جامعه اي مردم سالار بود.‏
اما این به آن معنا نیست که دیگر طبقات اجتماعی باید خود به خود و از روي رحم و شفقت
جا باز کنند تا جامعه کارگري در طلب خواسته هایش بتواند عرض اندام کند.‏ نه؛ به هیچ
وجه چنین نبوده و چنین نخواهد بود.‏ این خود جامعه کارگري است که باید به جایگاه
مناسب خود دست یابد.‏
برگردیم به کاستی هاي ساختاري جامعه کارگري کشورمان؛ که شامل دو کاستی عمده
می شود؛ که می توان به عنوان هم آمیختۀ پاشنه آشیل و چشم اسفندیار از آن یاد کرد.‏
2

می گویند آشیل پهلوان اساطیریونانی – رومی؛ رویین تن بود،‏ جز در پاشنه هاي خود؛ و
اسفندیار،‏ این اسطوره ایرانی نیز رویین تن بود جز در چشمانش.‏ به گفتاري ساده تر،‏ اگر
زخمی به پاشنه آشیل می رسید گرچه همچنان می توانست ببیند اما از رفتن و حرکت
ناتوان می شد؛ و این مرگ سازش بود.‏ و نیز اگر به چشمان اسفندیار آسیبی می رسید؛ گرچه
از رفتن و حرکت باز نمی ماند،‏ اما دیگر نمی توانست چیزي را ببیند و از درك پیرامونش
عاجز می ماند و این مرگ سازش بود.‏
طبقه کارگر نیز به لحاظ ضرورت هاي تاریخی حضورش در چرخه اجتماعی تولید،‏ دقیقاً‏
واجد چنین شرایطی است.‏ به گفتاري دیگر،‏ شاید به نوعی بتوان رویین تن بودن این طبقه
اجتماعی را باور داشت،‏ اما این به معناي آن نیست که به لحاظ پراتیک اجتماعی اش در
فرآیند تحولات اجتماعی،‏ الزاما بی آسیب پذیر از کاستی هایی در خود،‏ باشد.‏ برعکس،‏ از
این زاویه جامعه کارگري ایران،‏ از همان کاستی هایی رنج می برد که از آنها با نام پاشنه
آشیل و چشم اسفندیارش یاد شد .
اما چرا پاشنه آشیل و چشم اسفندیار؟
مگر جز این است که براي پیش رفتن باید بتوان گام برداشت و براي تعیین راهی که باید
رفت به دیدن راه ها نیاز است؟
جامعه کارگري ایران،‏ هم اینک در هر دو این عرصه با کاستی هاي ساختاري به عنوان یک
ارگانیزم زنده پویا روبروست.‏
تاریخ جنبش معاصر کارگري ایران،‏ بارها این را اثبات کرده که جامعه کارگري از برداشتن
گام هاي متداوم و پیوسته ناتوان بوده است و این یعنی ضعف در رفتن یا همان ” پاشنه
آشیل“.‏
همچنین جامعه کارگري در تاریخ جنبش معاصر خود،‏ بارها و بارها این مسئله را آزموده
است که از ارائه ارزیابی و تحلیل دقیق از مقاطع گوناگونی که دچار بوده و راه هاي پیش رو
ناتوان بوده و نتوانسته تجزیه و تحلیل درستی از پیرامون خود ارائه داده تا واکنش
آگاهانه و مناسبی در پیش گیرد؛ و این یعنی کاستی در بینش یا همان ‏”چشم اسفندیار“‏ .
اما بگذارید از استعاره دست برداریم و رك گویی کارگري پیشه کنیم . جامعه کارگري ایران
دو ضعف عمده دارد و تا نتواند بر این دو کاستی فایق آید؛ ناتوان از آن خواهد بود که
جایگاه واقعی خود را در تعیین سرنوشت اجتماعی اش بدست آورد .
نخستین کاستی که جامعه کارگري ما از آن رنج می برد؛ همان آگاهی و بینش اجتماعی
است.‏ آگاهی با دانستن یکی نیست.‏ دانستن؛ شناخت اجزا ست.‏ و آگاهی شناخت اجزا و
مناسبات شان و نیز روند پیش رویی ست که این مناسبات می سازد ، و نیز آنچه بایست بر
ساخته شود.‏
طبقات اجتماعی تا به شناختی از خود؛ به عنوان یک ارگانیزم مستقل نرسند و طبقات و
اقشار اجتماعی دیگر را نیز به عنوان ارگانیزم هاي زنده درنیابند؛ و نیز از درك مناسبات
بین این ارگانیزم هاي سازنده یک جامعه عاجز بمانند،‏ هرگز به آگاهی و بینش عمیق و
3

تاریخی دست نمی یابند.‏ طبقه کارگر ایران در روند کنش هاي اجتماعی خود،‏ همواره نشان
داده است که از این کاستی رنج می برد.‏ و از این رو عملا در پراتیک خویش آنچه از خود به
عنوان یک تعین اجتماعی بروز داده خود یافتگی به عنوان یک ‏”قشر“‏ اجتماعی بیش نبوده
است.‏ و به هودش؛ تاکنون ‏”جنبش“‏ کارگري ایران،‏ اوج عروج خود جز در سندیکالیسم و
اتحادیه گرایی دیده است؟
از سوي دیگر هر ارگانیزم زنده اي براي پیش رفتن،‏ به اندام هاي ‏”حرکتی“‏ و ‏”تشخیص
پیرامون“‏ نیاز دارد و این اندام ها نمی توانند جدا از کلیت یک ارگانیزم شکل گیرد.‏ به بیان
دیگر،‏ هر ارگانیزمی باید وحدت و پیوستاري ارگانیکی و اندامی داشته باشد تا از رشد
اجزاي اندامی برخوردار شود.‏ به دیگر گفتار،‏ اگر اندام ها جدا از یک ارگانیزم ‏(یا با حداقل
پیوستاري با آن ارگانیزم)‏ شکل گیرد؛ باید زمینه هاي وحدت و پیوندش را با ارگانیزم هاي
دیگر در چشم انداز دید.‏ از این روست که تشکل هاي کارگري کنونی ایران؛ عملا ناتوان از
تبیین نیازها و خواست هاي تاریخی جامعه کارگري بوده و در واقع همسو با دیگر اقشار
اجتماعی و در چارچوب مناسبات اقشاري - جناحی شان کنش می یابند .
نیروي کار ایران اینک با چنین کاستی روبروست؛ و اگر خودمانی بگوییم؛ تا جامعه کارگري
به لحاظ اجتماعی،‏ تشکل مستقل خود را نمود ندهد؛ ناتوان از حرکت متداوم رو به پیش و
در جهت حل بنیادین مشکلاتش خواهد بود.‏ طبقه اي که نتواند وحدت منافع،‏ نیازها و
خواست هایش را در قالب یگانگی متعین اجتماعی ‏ِویژه خود بروز دهد،‏ ناتوان از اعمال
قدرت اجتماعی و حل بنیادین مشکلاتش خواهد بود و همواره ناچار خواهد بود که در
کنش و واکنش هاي اجتماعی؛ به شکل ‏”توده اي بی شکل“،‏ یا دست بالا به شکل ‏”متشکلی“‏
صنفی و متفق با دیگران،‏ عرض اندام کند.‏
چکیده گفتار آنکه جامعه کارگري ایران،‏ اینک در خود با دو کاستی بزرگ ‏”بینش و
روش“‏ روبروست.‏ و از این رو؛ دو نیاز اساسی که باید به آنها پاسخ فوري گوید:‏ از سویی
پیشروي در جهت آگاهی بنیادین تاریخی؛ و از سوي دیگر،‏ پیش رفتن به سوي یگانگی ِ
‏”بنیادي ، واقعی و درونی“‏ ست،‏ یعنی برپایی نه فقط تشکل خود که بایسته تر از آن تعین
پراکسیس اجتماعی خود به عنوان یک بینش/‏ منش طبقاتی.‏ و این یعنی نهادینه کردن
خودآگاهی طبقاتی و در عین حال تعین بخشیدن به خود به عنوان محق ترین طبقۀ
اجتماعی.‏ از این رو نه فقط می توان بلکه بایست گفت:‏ نیروي کار ایران اگر بتواند از خود به
عنوان ‏”جامعه کارگري“‏ فراتر رفته،‏ و خود را به عنوان طبقۀ کارگر ایران متعین کند ) یعنی
اگر بتواند چون لایروبی طویله اوژیاس این کاستی ها را از هستار اجتماعی اش بزداید)،‏
آنگاه می تواند علیرغم همۀ مشکلات و چالش ها،‏ به گشایش اینک و فتح آینده امیدوار
باشد؛ که به قول حافظ:‏
» راه عشق ار چه کمین گاه کمانداران است «
» هرکه دانسته رود،‏ صرفه ز اعداء ببرد «
4