บทปริทัศนหนังสือ Introduction to Science and Technology Studies ของ Sergio Sismondo โดยปกรณ์ เลิศเสถียรชัย
บทปริทัศนหนังสือ Introduction to Science and Technology Studies ของ Sergio Sismondo โดยปกรณ์ เลิศเสถียรชัย จาก วารสารวิจัยสังคม ปีที่ 42 ฉบับที่ 1 (ม.ค.-มิ.ย.62) หน้า 189-195.
บทปริทัศนหนังสือ Introduction to Science and Technology Studies ของ Sergio Sismondo โดยปกรณ์ เลิศเสถียรชัย
จาก วารสารวิจัยสังคม ปีที่ 42 ฉบับที่ 1 (ม.ค.-มิ.ย.62) หน้า 189-195.
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>บทปริทัศนหนังสือ</strong><br />
<strong>Sergio</strong> <strong>Sismondo</strong>. An <strong>Introduction</strong> <strong>to</strong> <strong>Science</strong> <strong>and</strong> <strong>Technology</strong><br />
<strong>Studies</strong> (2 nd Edition): Wiley-Blackwell. 2009.<br />
ISBN-10: 1405187654 ISBN-13: 978-1405187657.<br />
ปกรณ <strong>เลิศเสถียรชัย</strong><br />
Pakorn Lertsatienchai<br />
สถาบันวิจัยสังคม<br />
จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย<br />
Chulalongkorn University<br />
Social Research Institute (CUSRI)<br />
Email: pakorn.l@chula.ac.th<br />
เกริ่นนำ<br />
ความเขาใจผิดในการทำงานสหสาขาวิชาในบานเรา โดยเฉพาะระหวาง<br />
วิทยาศาสตรและวิศวกรรมศาสตร กับ สังคมศาสตร คือ การแบงสวนงานไปทำ<br />
คิดวาจะมาประกบกันได ทวาขาดการสรางกรอบคิดรวมกันแตแรกอันสำคัญ<br />
ยิ่งยวด หนึ่งในกรอบคิดนั้นคือ STS<br />
วารสารวิจัยสังคม ปที่ 42 ฉบับที่ 1 (ม.ค.-มิ.ย.62) หนา 189-195.
190 ปกรณ <strong>เลิศเสถียรชัย</strong><br />
STS นั้นเปนตัวยอ<strong>ของ</strong>ความหมายสองประการดวยกัน <strong>Science</strong> <strong>and</strong><br />
<strong>Technology</strong> <strong>Studies</strong> ประการหนึ่ง และ <strong>Science</strong>, <strong>Technology</strong> <strong>and</strong> Society<br />
อีกประการหนึ่ง ความแตกตางโดยคราวคือ ประการแรกจะเนนการศึกษา<br />
ทางทฤษฎี มีลักษณะทางวิชาการมากกวา หากประการหลังนั้น มีภาคปฏิบัติการ<br />
ประกอบดวย เพื่อใหสังคมเขาไปมีสวนกำกับทิศทาง<strong>ของ</strong>วิทยาศาสตร<br />
และเทคโนโลยีมากขึ้น หรืออีกนัยหนึ่ง สรางกระบวนการประชาธิปไตย<br />
ในวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี<br />
แมหนังสือ<strong>ของ</strong> <strong>Sergio</strong> <strong>Sismondo</strong> จะใชชื่อวา An <strong>Introduction</strong> <strong>to</strong><br />
<strong>Science</strong> <strong>and</strong> <strong>Technology</strong> <strong>Studies</strong> ซึ่งมีแนวโนมจะเนนไปในทางประการแรก<br />
มากกวา กระนั้นก็มีการสอดแทรกประการหลังไวพอดู โดยอุทิศอยางจำเพาะ<br />
เปนบทให ซึ่งผูเขียนก็ไดแถลงไวในบทนำ<br />
ทั้งนี้ STS อาจจะดูเปนสิ่งใหมในบานเรา แตในโลกวิชาการตะวันตก<br />
มีความเคลื่อนไหวในทางนี้มานานแลว หากสืบยอนกลับไป นับจากสงครามโลก<br />
ครั้งที่สอง กลาวคือ ค.ศ. 1945 สหรัฐอเมริกาสามารถสรางระเบิดปรมาณู<br />
ไดสำเร็จจากโครงการแมนฮัตตัน (Manhattan Project) ที่ระดมนักวิทยาศาสตร<br />
และวิศวกรจำนวนประมาณกวาหนึ่งหมื่นคน เขามาทำงานในสถานที่เดียวกัน<br />
เรงทำงานในเวลาจำกัดดวยงบประมาณมหาศาล โครงการนี้เองทำใหผูบริหาร<br />
โครงการคนหนึ่ง Vannevar Bush ไดถอดแบบความสำเร็จออกเปนตัวแบบเชิงเสน<br />
(linear model) อันกลาวถึง วิทยาศาสตรขนาดใหญ (big science) ที่ประสบ<br />
ความสำเร็จจากการอัดฉีดงบประมาณและบุคลากรจำนวนมหาศาลลงไป<br />
ซึ่งพอจะกลาวไดวาเปนนโยบายวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีสมัยแรก อยางไรก็ดี<br />
นี่สรางความรับรูวา ความกาวหนาทางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีตองอาศัย
ปริทัศนหนังสือ 191<br />
การสนับสนุนจากสังคมอยางมโหฬาร พรอมกันนั้นเอง ผลทำลายลางอันสะเทือน<br />
ใจจากระเบิดปรมาณูนี้เอง ก็ทำใหนักวิทยาศาสตรจำนวนหนึ่งสำนึกวา<br />
แวดวงวิชาการไมสามารถแยกขาดจากสังคม และความรับผิดชอบ<strong>ของ</strong><br />
วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีตอสังคมนั้นเปนเรื่องที่มิอาจเลี่ยงได ความดังนี้<br />
ไดแสดงไวในหนังสือ<strong>ของ</strong> Robert Jungk ชื่อเรื่อง Brighter than a Thous<strong>and</strong><br />
Suns: A Personal His<strong>to</strong>ry of the A<strong>to</strong>mic Scientists อยางเปนโศกนาฏกรรม<br />
เรื ่องจริงที่ชวนติดตาม<br />
ครั้นชวงทศวรรษ 1960 และ 1970 ที่วิทยาศาสตรขนาดใหญยังแสดง<br />
บทบาทสำคัญตอเนื่องผานขายใยทหาร-อุตสาหกรรม (military-industrial<br />
complex) กอปรกับการใชวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีในโครงการขนาดใหญ<br />
และการผลิตอาวุธทำลายลางเพื่อใชในสงครามเวียดนาม ความสำนึกรับผิดชอบ<br />
เชนนี้สงผลตอเนื่องมายังขบวนการนักศึกษาและปญญาชน ที่ประทวงระบบ<br />
เทคโนโลยีขนาดใหญ และทดลองนำเสนอวัฒนธรรมการใชชีวิตในรูปแบบใหม<br />
ที่ตอตานกระแสเดิม หนังสือเลมหนึ่งที่เปนดังตัวแทน<strong>ของ</strong>ยุคสมัยคือ<br />
งาน<strong>ของ</strong> Theodore Roszak ชื่อเรื่อง The Making of a Counter Culture:<br />
Reflections on the Technocratic Society <strong>and</strong> Its Youthful Opposition<br />
นี่เองคือจุดเริ่มตน<strong>ของ</strong> STS ในรูปแบบที่มี “สังคม” (Society) เขามาเกี่ยว<strong>ของ</strong><br />
ซึ่งก็งอกเงยออกมาเปนขบวนการเทคโนโลยีที่เหมาะสม (technological<br />
appropriation) อันเปนฐานหนึ่ง<strong>ของ</strong>การคิดเรื่องการเปลี่ยนผานสูความยั่งยืน<br />
(sustainability transition) ในปจจุบัน<br />
ยอนกลับมาที่หนังสือ An <strong>Introduction</strong> <strong>to</strong> <strong>Science</strong> <strong>and</strong> <strong>Technology</strong><br />
<strong>Studies</strong> เลมนี้เปนสวนผสมระหวางปรัชญากับสังคมวิทยา ผูเขียนสอนทั้งปรัชญา
192 ปกรณ <strong>เลิศเสถียรชัย</strong><br />
และสังคมวิทยาที่ Queen’s University ประเทศแคนาดา อนึ่ง ในแงมุม<br />
ทางสังคมวิทยานั้น โดยสอดคลองกับที่ไดกลาวไปขางตน ผูเขียนแสดงใหเห็นภาพ<br />
<strong>ของ</strong>สหสาขาวิชา STS ที่ทะลวงผานกรอบสังคมวิทยาแบบโครงสรางหนาที่นิยม<br />
(structural functionalism) ที่ครอบงำอยางชัดเจนในทศวรรษ 1950 และเริ่ม<br />
คลี่คลายในทศวรรษ 1960 สูการเปนสังคมวิทยาเชิงวิพากษ (critical sociology)<br />
อนึ่ง โครงสรางหนาที่นิยมเนนการมองระบบภาพรวม<strong>ของ</strong>วิทยาศาสตร<br />
และเทคโนโลยีในสังคม โดยสอดคลองกับการวิเคราะห “บรรทัดฐาน” (norm)<br />
ในฐานะที่เปนแบบอยางอุดมคติ (ideal type) หากขอที่ขาดพรองอยางมากคือ<br />
ที่จริงแลวนักวิทยาศาสตรและวิศวกร เขาใจและตีความ และสรางการกระทำ<br />
<strong>ของ</strong>ตนเองในวงการขึ้นมาไดอยางไร คำถามนี้เองเปนคำถามสำคัญ<strong>ของ</strong> STS<br />
ไมวาจะในแบบใดก็ตาม ทั้งนี้ การเนนแงมุมการทำความเขาใจและตีความนี้เอง<br />
ทำให STS ตางจากจริยธรรม<strong>ของ</strong>วิทยาศาสตรและเทคโนโลยี เพราะ STS จะไปเนนที่<br />
การพลิกแพลง<strong>ของ</strong>ตัวผูกระทำที่หนางานจริงมากกวาที่หลักการ กระนั้นทั้งสองอยางนี้<br />
ก็เปนสวนเสริมกันที่สำคัญอยูดีที่กำกับวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีใหอยูในรอง<br />
ในรอยที่สังคมรับได<br />
สวนแงมุมในทางปรัชญานั้น ผูเขียนเริ่มตนปญหาการอุปนัย (problem<br />
of induction) กลาวคือ ตอปรากฏการณหนึ่งใดหรือการสังเกตหนึ่งใด<br />
เราไมสามารถกำหนดไปไดอยางแนชัดวา เราจะใชทฤษฎีหรือคำอธิบายอยางใด<br />
มาทาบกับปรากฏการณไดพอดี หากมีไดมากมายหลากหลายมาก ประเด็นนี้<br />
สืบเนื่องไปวา ผูเขียนไดประมวลความคิดเรื่องกระบวนทัศน (paradigm)<br />
<strong>ของ</strong> Thomas Kuhn โดยกระชับ จุดหนึ่งก็เพื่อใหเห็นวาประวัติศาสตร<br />
วิทยาศาสตรนั้นไมสามารถอธิบายไดอยางเปนเสนตรงตอเนื่อง และนอกจากนั้น<br />
วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีก็มิใชแวดวงที่เปนหนึ่งเดียว ลงตัว แตมีการขับเคี่ยว
ปริทัศนหนังสือ 193<br />
การประสานตอรอง รวมถึงกลเม็ดฉอฉล อยูเรื่อยไป หนังสือเลมนี้นำเสนอ<br />
ความดังกลาวพรอมตัวอยางประกอบที่เดนชัด ซึ่งใหภาพวงการที่แตกตางออกไป<br />
จากการรับรูโดยทั่วไปในสังคม หรือแมแตนโยบายวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี<br />
ที่ยังอิงกับตัวแบบเชิงเสนที่ไดกลาวไปแลวขางตน<br />
แงมุมสองประการนี้ เปนจุดเริ่มไปสูทอนกลาง<strong>ของ</strong>หนังสือ ที่ตั้งคำถาม<br />
วาถึง “การแตงสราง” (construction) <strong>ของ</strong>วิทยาศาสตรและเทคโนโลยี<br />
หัวใจ<strong>ของ</strong>ประเด็นนี้คือ เนื้อหาทางวิทยาศาสตรและรูปแบบ<strong>ของ</strong>เทคโนโลยี<br />
ไมจำเปนตองเปนในแบบที่เปนอยูนี้ ถาเราไดสืบคนไปถึงกระบวนการที่แตงสราง<br />
ขึ้นมา เราก็อาจจะเห็นทางเลือกอื่นก็ได ซึ่งอาจจะเปนทางเลือกอื่นที่เคยมีมา<br />
ในอดีตและหายไปแลว หรือที่อาจยังไมปรากฏ อยางไรก็ดี ในวิถีทาง<strong>ของ</strong> STS<br />
นี่มิไดหมายความวา “อะไรก็ได” (anything goes) แตหมายความวา สภาพทางวัตถุ<br />
มาประสานกับพลังการกระทำการ<strong>ของ</strong>กลุมทางสังคมที่เกี่ยว<strong>ของ</strong>จนนำมาสูรูปแบบ<br />
<strong>ของ</strong>วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีที่คงตัวระดับหนึ่งไดอยางไร แนวทางการศึกษา<br />
(approach) ที่รูจักกันดีที่สุดอยางหนึ่งคือ ทฤษฎีเครือขายผูกระทำการ<br />
(Ac<strong>to</strong>r-Network Theory: ANT) ไดถูกนำเสนอโดยกระชับในหนังสือเลมนี้<br />
กระนั้นก็มีแนวทางอื่นเชน การแตงสรางทางสังคม<strong>ของ</strong>เทคโนโลยี (Social<br />
Construction of <strong>Technology</strong>: SCOT) ที่ไดนำเสนอพรอมตัวอยางการอธิบาย<br />
ประวัติศาสตร ขอดี<strong>ของ</strong>เลมนี้ ไมไดเอียงไปในทางใดทางหนึ่ง แตรวบรวม<br />
และเปรียบเทียบอยางรอบดานใหเห็นศักยภาพและขอจำกัด ตลอดจน<br />
ขอวิพากษวิจารณ<strong>ของ</strong>แตละแนวทาง นั่นคือแสดงใหเห็นวา STS เปนสาขาวิชา<br />
หนึ่งที่มีความเปนสหสาขาวิชา อันเปนพลวัตและหลากหลาย จนนักคิดชื่อดัง<br />
เพียงไมกี่คนไมสามารถเปนภาพตัวแทน<strong>ของ</strong> STS ทั้งหมดได
194 ปกรณ <strong>เลิศเสถียรชัย</strong><br />
ในชวงบททายๆ <strong>ของ</strong>หนังสือเลมนี้ คือการหวนกลับสู “หัวจิตหัวใจ”<br />
(spirit) <strong>ของ</strong> STS ที่มี “สังคม” อนึ่ง เมื่อวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีเปลี่ยนจาก<br />
การกำกับโดยขายใยทหาร-อุตสาหกรรมมาสูบรรษัทขนาดใหญ ในทางการเมือง<br />
บทบาท<strong>ของ</strong> STS สวนหนึ่งยอมเลี่ยงไมพนการ “ลอกคราบ” กระบวนการแตงสราง<br />
แหงยุคสมัยนี้ รวมถึงการผนวกเอาคนทั่วไปที่พนจากแวดวงการแตงสรางนี้<br />
ใหมามีสวนรวมในการแตงสรางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี นิยามศัพทที่แสดงแทน<br />
สภาวะนี้คือ “วิทยาศาสตรภาคประชาชน” (citizen science) กระแสที่เกิดขึ้น<br />
ทั่วโลกคือ ความไมเชื่อใจตอผูเชี่ยวชาญที่แผขยายไปเพราะผลกระทบ<br />
ที่ไมไดคาดคิดจากวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี อีกทั้งการเรียกรองจริยธรรม<br />
จากนักวิทยาศาสตรและวิศวกรที่เกี่ยว<strong>ของ</strong> ผลสืบเนื่องคือ เกิดขบวนการ<br />
ที่นักวิทยาศาสตรรวมเรียนรูกับประชาชนที่มีความรูเชิงถิ่นที่ดีกวา หรือวิศวกร<br />
ที่พรอมนำประชาชนมาเปนผูรวมสรางเทคโนโลยีแตแรก ไมใชสรางเทคโนโลยี<br />
สำเร็จรูปแลวนำนักสังคมศาสตรมาสรางการยอมรับเทคโนโลยีจากประชาชน<br />
เพียงเทานั้น เหลานี้คือการนำหลัก STS มาสูการปฏิบัติจริง อันเปนการจุดประกาย<br />
ในเบื้องทาย<strong>ของ</strong>หนังสือเลมนี้<br />
ดวยความที่เปน “บทแนะนำหนึ่ง” (An <strong>Introduction</strong>) จึงเทากับการ<br />
ยอมรับขอจำกัด<strong>ของ</strong>หนังสือขนาดประมาณสองรอยหนาที่ไมอาจขยายไป<br />
ครอบคลุมเรื่องราวที่เกี่ยว<strong>ของ</strong>กับ STS ที่แผขยายออกไปตามพัฒนาการ<strong>ของ</strong>วิชา<br />
และขบวนการไดทั้งหมด สวนที่มิไดครอบคลุม ไดแก ทฤษฎีระบบเทคนิค<br />
ขนาดใหญ (Large Technical Systems: LTS) ที่พูดถึงเทคโนโลยีเมื่อขยาย<br />
เปนระบบขนาดใหญแลวก็ยากที่ใครจะไปเปลี่ยนแปลงได, สังคมความเสี่ยง<br />
(risk society) ที่พูดถึงความเสี่ยงจากสังคมสมัยใหมซึ่งสามารถแยกเปนหนังสือ
ปริทัศนหนังสือ 195<br />
แนะนำอีกเลมได, ระบบนวัตกรรม (systems of innovation) ที่พูดถึงการรวมสราง<br />
นวัตกรรมที่กาวไกลไปกวาตัวแบบเชิงเสนมากแลว<br />
อยางไรเสีย นี่เปนหนังสือที่เลนบทบาทเบื้องตนไดสมบูรณและพรอมสง<br />
ตอผูอานไปยังเลมอื่นที่ยากและเจาะจงกวานี้ กระนั้นก็มิใชหนังสือที่อานได<br />
โดยงายนัก ผูอานตองพอมีพื้นฐานทางปรัชญาและสังคมวิทยาอยูบาง ความรูทาง<br />
วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีนั้นอาจจะไมจำเปนตองมีมาก แตตองพรอมที่จะคนเพิ่ม<br />
เล็กนอยในจุดที่กลาวถึงและอยากไดความเขาใจถองแท สวนในทางวิชาการ<br />
นี่ถือเปนความอุตสาหะสำคัญที่ประสบความสำเร็จในการประมวลองคความรู<br />
<strong>ของ</strong> STS ที่มานานหลายทศวรรษ อันนายกยองยิ่ง<br />
ขณะนี้ ผูเขียนบทปริทัศนนี้ กำลังแปลหนังสือเลมนี้อยู คาดวาจะตีพิมพ<br />
กับสำนักพิมพ Illumination Editions ในปหนา (พ.ศ. 2563)<br />
ภาษาอังกฤษ<br />
รายการอางอิง<br />
<strong>Sismondo</strong>, S. (2009). An <strong>Introduction</strong> <strong>to</strong> <strong>Science</strong> <strong>and</strong> <strong>Technology</strong><br />
<strong>Studies</strong>, 2 nd Edition: Wiley-Blackwell; (Oc<strong>to</strong>ber 12, 2009).
Change language