BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI ... - AZERI.org
BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI ... - AZERI.org
BİZ CƏFƏRZADƏLƏR ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ BAКI ... - AZERI.org
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Мянбя: АЗЕРИ.орэ, 2003<br />
Veb direktor: Betti Bleyer<br />
Веб цчцн щазырлайан: Арзу Аьайеva<br />
Веб мастер: Цлвиййя Мяммядова<br />
<strong>BİZ</strong> <strong><strong>CƏFƏRZADƏ</strong>LƏR</strong><br />
<strong>ƏZİZƏ</strong> <strong>CƏFƏRZADƏ</strong><br />
БАКЫ – 2001<br />
We, the Jafarzades<br />
by Aziza Jafarzade<br />
Baku – 2001
Редактор: Кямаля Жяфярзадя<br />
Компцтер йыьымы: Аидя Гафарова<br />
<strong>BİZ</strong> <strong><strong>CƏFƏRZADƏ</strong>LƏR</strong><br />
<strong>ƏZİZƏ</strong> <strong>CƏFƏRZADƏ</strong><br />
Жяфярзадя Я.М., Жяфярзадя М.М., Жяфярзадя Я.М.<br />
«БИЗ ЖЯФЯРЗАДЯЛЯР», Бакы – 2001<br />
Китаба йазычы, профессор Язизя Жяфярзадянин бир няслин тарихи фонунда XIX-XX ясрлярдя<br />
Азярбайжан мяканында баш верян мцщцм щадисяляри якс етдирян «Рцбабя Султаным» романы,<br />
филолоэийа елмляри доктору Мяммяд Жяфярзадянин «Биз Жяфярзадяляр» биографик йазысы вя шерляри,<br />
филолоэийа елмляри доктору Ящмяд Жяфярзадянин «Адсыз гящряманлар» повести вя<br />
«Ешитдикляримдян, эюрдцкляримдян йадымда галанлар» йазысы дахил едилмишдир. Бу китаб Язизя<br />
ханым Жяфярзадянин 80 иллийиня оьлу Туранын щядиййясидир.<br />
©Туран Ибращимов<br />
«ШИРВАННЯШР» – Бакы-2001<br />
2
АНА ВЯ БАЛА<br />
Бу эцн о, ев сащибяси Пярижащан ханым, Молла бажы адландырылан ев сащибяси иля бирликдя ики кцлфят<br />
цчцн бир йердя бозбаш биширмишди. Хюряйи Молла няня чякирди. Ушаглар Молла няня дейирдиляр, Молла<br />
бажы дейирдиляр бюйцкляр, кичикляр Молла няня дейирдиляр, Пярижащан ханым белиня щямишя ялдя<br />
кобуд йун ипдян тохунмуш шал сарыйарды, башына алтдан чяртмя, цстдян шал юртцб чийниня ашырарды.<br />
Щямишя чырт чубуьу чякярди вя бу чубуг сюнмцш оланда щямишя онун белиндяки гуршаьа тахылмыш<br />
оларды. Хюряйи дя о, тюкцрдц. Дцздцр, ушаглар щамысы Аьа няня дедикляри Рцбабя Султанын<br />
биширдийини севирдиляр. Она эюря дя Рцбабя Султан даща чох бу ишля мяшьул олурду. Пярижащан<br />
ханым ися даща чох эялян мцштяри арвадлара, гадынлара тцркячаря мцалижясиля мяшьул иди. Йахшы<br />
тцркячарячи иди. Ядвиййатдан, мазы адландырдыьы тампонлары хяляфи нюйцт адландырдыьы щямин о<br />
мядянлярдян чыхан нефтин ичиня гойурду. Бу мазыларын ичиня мцхтялиф ядвиййат йыьырды вя йумру<br />
мазылар дцзялдиб гадынлара верирди, хястя, ушаьы олмайан гадынлара. Онларын беллярини баьлайырды.<br />
Бу эяряк олан ядвиййаты, о дярман кими ишлятдийи ядвиййаты сийащыйа алдырырды, балажа Язимя юз тязя<br />
юйряндийи ялифбасы иля буну йазырды вя бир аз ашаьыда «НЕП» вахтында ачылмыш, щяля дя алвер едян<br />
дцканлардан яттар дцканына эедирди, орада яттара верирди. Яттар ейняйини эюзцня тахыб, даща<br />
доьрусу, бурнунун цстцня ендириб, балажа тярязисиндя тякрар еляйя-еляйя чякирди. Апарыб верирди<br />
Молла няняйя. Щямин ядвиййатлардан щазырлайырды арвад хястя эялинлярчцн дярманы. Ня гядяр<br />
хястяйя шяфа, нечя ювладсыз эялиня аналыг севинжи баьышлады Пярижащан няня каш сиррини юзцйля<br />
апармайайды о дцнйайа.<br />
Язимя эцнцлцйцн ажысыны, язабларыны, аьры-ажыларыны щяйятдяки гоншу Йахшыханым халайла<br />
Сямяррухун эцнцлцйцндян билирди. Мцсибят иди вя бу мцсибятлярдян нятижя чыхарараг Язимя<br />
анлайырды ки, бир заманлар, щяля жаван йашында цстцня од эцнц эяляндя, гадынла араларында бу<br />
гядяр фярг олдуьу щалда, онун цстцн тутулмасында Язимя анасынын чякдиклярини анлайыр вя чалышырды<br />
ки, атасыны да дярк елясин. Щярдянбир сорушурду:<br />
-Ата, ахы сян нийя икинжи дяфя евляндин? Анам жаванды сяндян 17 йаш. Анам эюзялди о гадындан.<br />
Няинки о гадындан, Ширванын биринжи эюзялляриндян сайылырды. Рцбабя Султан кими бир ханымдан<br />
тярбийя алмышды. Анам савадлыйды, ярябжя, фарсжа, русжа йцксяк тящсили варды. Анам ана иди, доьар<br />
гарыны варды. Йедди ювлад доьмушду, эятирмишди дцнйайа. Дцздц, онларын дюрдц щяля кичиккян<br />
юлмцшдцляр. Цчцнц ися... Ахы анам о, сяндян йашлы олан гадындан вя сяндян кичик иди, жаван иди.<br />
Анам о гадынла, тамамиля савадсыз гадынла мцгайися олунмаз дяряжядя савадлы иди. О гадын<br />
мящрум сонсуз олдуьу щалда, анам йедди ювлад доьмушду. Анам Рцбабя Султан ханымын<br />
бцтцн ямлакына йеэаня варис иди, дювлятли иди, зянэин иди. Сян чыхдын онлары баша.<br />
Бу ахырынжы жцмляни гыз цряйиндя деди. Ата башыны саллады.<br />
-Ушагсан, - деди, - беля шейляри дярк елямязсян. Йаша эялярсян, баша дцшярсян.<br />
Амма Язимя щеч йаша эяляндян сонра да буну баша дцшя билмирди. Гоншудакы Йахшыханым хала<br />
иля Сямяррухун щяйаты онун цчцн бир нюв юрняк олмушду. Бу юрнякдян эюрцрдц, билирди эцнцлярин<br />
ня чякдийини. Арада бир ювлад гядяр севдийи, йахасындан кечирдийи, мин язабыны чякдийи эцнц<br />
бажысынын ювладыны, Сямяррухун биржя гызыны Йахшыханым бюйцтмцшдц. Юзц эедиб, ювлады олмадыьы<br />
3
цчцн, кишисиня елчилик еляйиб, доьар эялин эятирмишди. Амма щярдян бу юэей гызла эцнц бажы<br />
бирляшиб эирявяйя салыб, гоншулар эюрмяйяндя ону йахшыжа дюйцр, язишдирирдиляр. Эцнц эюй<br />
ясэидяйди Йахшыханым халанын. Язимя чох зящмят чякирди, елмин, институтун, диссертасийаларын, ня<br />
билим, даща нялярин... Йахшыханым хала артыг щяйатда йох иди. Щалбуки о, Язимянин эцндя бир йарым<br />
бадымжан йемякля елм цзяриндя чалышдыьыны, елми китаблар охудуьуну эюрмцшдц. Бир дяфя аьыр<br />
эцнляринин бириндя Язимя Йахшыханым халаны йухуда эюрдц. Гызын эюзляри аьрайырды, ган<br />
дцшмцшдц эюзляриня. «Эюзлцк тах», дейирдиляр щякимляр. Бюйцкханым разы олмурду буна:<br />
-Лазым дейил, индидян гыз ушаьы ня эюзлцк тахажагсан?<br />
Язимя эежя йухуда Йахшыханым халаны эюрдц. Гадын гапыларынын аьзында хырдажа бир кятилин<br />
цстцндя яйляшмишди. Щяр ики эюзц - эюз даиряси бцтцнлцкдя, йалныз ишыг сачырды, эюзляр эюрцнмцрдц.<br />
Бу эюзлярин йериндя мави, о филмлярдя космосдан эялян адамларын эюзцндян чыхан ишыглар кими<br />
ишыг эялирди. Эюз бябякляри.... дящшят ичиндя айылды Язимя вя йухусуну анасына данышды. Мцдрик,<br />
дцнйа эюрмцш, Рцбабя Султан кими ханымын тярбийясини алыб, гатбагат елм, билик, щяйат<br />
тяжрцбясини синясиня топламыш гадын деди:<br />
-Гызым, эюзляринчцн горхма даща. Йахшыханым хала сянин - эюзляриня ишыг вериб бу эежя.<br />
Йахшыханым хала щяля саь икян Язимянин ел дилиндян ешидилян сюзляря майил олдуьуну билирди. Щяр<br />
дяфя йадына бир аталар сюзц, йа бир шей дцшяндя мцтляг Язимяни чаьырырды.<br />
-А гызым, филан шей беля...<br />
Йа бир рявайят данышырды. Бир дяфя щятта бир дяня мащны охумушду онунчцн.<br />
Ширванын йоллар тамам бадымжан,<br />
Сян дяли, мян дяли, гайыт эял бяри.<br />
мащнысыды ки, Язимя сонрадан ону китабларынын бириндя ишлятмишди.<br />
Язимяни тцрк ядябиййаты, тцрк сяняти, инжясяняти, мусигиси иля Бюйцкханым ана юзц таныш етмишди.<br />
Щярдянбир гапылар юртцлц оланда, Тцркийянин адыны чякмяк мцмкцн оланда, Мустафа Камал Паша<br />
щаггында бир марш вар иди, ону охуйарды, юз инжя, зяриф, синядян эялян ханым сясиля:<br />
Сонра, мараглы тцркцляр охуйарды.<br />
Йаша, мин йаша, Мцстафа Камал Паша,<br />
Сянин жями дцшманын мящв ола башдан-баша.<br />
Арш, арш, иряли, иряли, тцркцн ясэяри.<br />
Фындыг, фындыг, фындыг,<br />
Чцрцк чыхды фындыг,<br />
Бир фындыгдан ютрц<br />
Йандыг, йахылдыг.<br />
Йахуд, финжан щаггында мащны ня гядяр гярибя иди.<br />
Финжаны дашдан ойарлар,<br />
Ичиня бадя гойарлар.<br />
Сян бизя эялмя, дуйарлар,<br />
Эял йеня долдур финжаны,<br />
4
Йахуд, «Гярянфил» мащнысыны эютцр.<br />
Сян йеня долдур финжаны.<br />
Финжаны ряфя дцзярляр.<br />
Ичиня бадя сцзярляр.<br />
Сян бизя эялмя, сезярляр,<br />
Эял йеня долдур финжаны,<br />
Сян йеня долдур финжаны.<br />
Финжанын ичи дцз олар,<br />
Бир финжан бадя аз олар,<br />
Сян бизя эялмя, сюз олар,<br />
Эял йеня долдур финжаны,<br />
Сян йеня долдур финжаны.<br />
Гярянфил щача бяндди,<br />
Сана эюр нечя бяндди,<br />
Дцшясян мян дцшян дярдя,<br />
Эюрясян нежя дярдди.<br />
Ай мяним яфяндим, яфяндим,<br />
Сярви бцляндим.<br />
Сян мяним яфяндим, яфяндим,<br />
Сярви бцляндим.<br />
Гярянфил сцзя эедяр,<br />
Доланар дцзя эедяр.<br />
Йар йолуну чашдырмыш,<br />
Иншаллащ бизя эедяр.<br />
Ай мяним яфяндим, яфяндим,<br />
Сярви бцляндим.<br />
Сян мяним яфяндим, яфяндим,<br />
Сярви бцляндим.<br />
Гярянфилям гямхарам,<br />
Ачылмаьа горхарам.<br />
Десяляр, йарын эялир,<br />
Юлц олсам, галхарам.<br />
Ай мяним яфяндим, яфяндим,<br />
Сярви бцляндим.<br />
Сян мяним яфяндим, яфяндим,<br />
Сярви бцляндим.<br />
Язимянин йадында галанлардан бири дя «Адалар» тцркцсц иди.<br />
Адалардан бир гыз эялди бизляря,<br />
Аман Аллащ, эюзляря бах, эюзляря.<br />
Ипяк жораб пяк йарашыр дизляря,<br />
Адалар гызы.<br />
5
Аман Аллащ йар, жаным Аллащ йар,<br />
Аман Аллащ, йарым, Аллащ, жаным Аллащ йар,<br />
Адалар гызы,<br />
Йандырыр бизи.<br />
Адалардан адалара йол вармы?<br />
Вя саиря беля мащнылар. Ялбяття, Язимянин анасы Бюйцкханым ана бу мащнылары тцрк лящжясиля,<br />
йяни, Тцркийя тцркжясийля охуйурду. Азяри лящжясиня салан Язимя юзц иди. Чцнки щям щардаса дили<br />
йатмырды, щардаса да анлашыглы олмасыны истяйирди. Щярчянд ки, сяси йох иди вя щеч охумаг фикри дя<br />
йох иди.<br />
Язимя илащиляри дя биринжи дяфя анасындан ешитмишди. Бир заман Фатимя - Нязищя Араз, сонрадан -<br />
Фатимя Араз адланан бир гадынын бир илащисини охуйарды щяр ахшам.<br />
Ол дедин, олдум,<br />
Ей валлащ, ей валлащ.<br />
Юл дедин, юлдцм,<br />
Ей валлащ, ей валлащ.<br />
Бул дедин, арарым,<br />
Нердесин, нердесин?<br />
Тап дедин, сяждядяйим,<br />
Ей валлащ, ей валлащ.<br />
Бюйцкханым ана хцсусиля Фаруг Нафизи севирди. Фаруг Нафизин «Зейняб» шерини еля эюзял<br />
охуйурду ки... Ялбяття, Язимянин охумасы она бянзямирди, амма щяр щалда охуйурду.<br />
Аннеси дцн Зейнябя,<br />
Мелек йаврум дийорду.<br />
Бу сюзц ешидинжя,<br />
Кыз мараг етди, сорду:<br />
Мелек йаврум ня демек,<br />
Доьрусу анламадым,<br />
Мелек канадлы олур,<br />
Щаны беним канадым?<br />
Аннеси верди жаваб:<br />
Цч йаврум даща варды,<br />
Онлар канадланараг<br />
Елимдян учмушларды.<br />
Щепси тянща буракды,<br />
Бу талесиз кадыны,<br />
Бары сян учма, дейя,<br />
Копардым канадыны.<br />
Ябдцлщягг Щамидин «Мягбяр»и, Рза Тофигин чох эюзял, ашыг шериня бянзяйян шерляри<br />
Щей Рза, кядярин башындан ашгын,<br />
Битиб-тцкянмяйир ялями ашгын,<br />
Сяндя дярйа кадар даима ташкын,<br />
Даима чалканан бир эюнцл вардыр.<br />
6
Онун «Йцрц, ей бивяфа, щяржайи эюзяли»ни дя щямчинин тез-тез охуйарды. Хцсусиля «Мягбяр»и,<br />
ялбяття «Мягбяр»и.<br />
Куртлармы йийор о жисми нази,<br />
Йа дявятя эялдими мялякляр.<br />
Мясяля бундадыр ки, бунларын щамысында бюйцк бир мящяббят вар иди. Бюйцкханым ана бу<br />
мащнылары, бу шерляри щягигятян ясл бир драматик артист кими, щярчянд ки, артист сюзцнц бязян еля<br />
ужузлашдырырлар ки, адам дейя дя билмир, амма щяр щалда бир сяняткар кими охуйурду бу шерляри.<br />
Вя щамысынын да мяьзиндя, рущунда илащи мящяббят, илащилярин рущу вар иди.<br />
Етмязмисян, ей жянаби Халиг,<br />
Мяхлугуну ашинайи-хилгят?<br />
Нежя эюзял сяслянирди. Щям Ябдцлщягг Щамидин бюйцклцйц, язямяти, щям ананын зяриф сясиндяки<br />
язямят, чох гярибя иди.<br />
Язимя балажа вахтындан китаб охумаг щявяскары иди. Совет кцчясинин йухарысында, цстцндя даща<br />
доьрусу, Сурахански дейярдиляр вахтиля, кцчянин башында кичик бир китабхана вар иди. Бурада<br />
Балаьа адында бир китабханачы вар иди. Язимя тез-тез китаб эютцряр, охуйар, эери гайтарарды.<br />
Китабханачы мцшащидя елямишди ки, бу гыз китаблары корламыр, жырмыр, чиркляндирмир, каьыза бцкцб<br />
эятирир. Вя щяр дяфя сорушанда:<br />
-Ай гыз, охумусан?<br />
Жаваб верирди:<br />
-Бяли.<br />
-Даныш, эюрцм мязмунуну. Даныш, эюрцм, нядян данышылыр китабда?<br />
Язимя дцрцст жаваб верирди. Вя Балаьа она аз гала эцндя китаб дяйишмякдян йорулмушду. Гыз<br />
чох тез-тез охуйуб гайтарырды китаблары. Вя демишди:<br />
-Эял, кечэинян ичяри. Язимя, бах, о ряфлярин баш тяряфиндян башла. Щансыны охумусан, щеч.<br />
Охумадыгларындан эятир, мян гейд еляйим, апар.<br />
Беляликля, Язимя щяр дяфя эедиб китаб эятирирди вя Балаьа бунун адына, гызын охумасы лайиг<br />
олдуьуна бахмадан китабы гейд едиб, она верирди. Икинжи синифдя охуйурду Язимя. Амма о гядяр<br />
китаб алудясийди ки, щятта дярслярдя партанын ичярисиня китабы ачыб гойур, мцяллим данышдыгжа, о да<br />
эюзц иля китабы охумаьа давам едирди. Мирмащмуд мцяллим буну дуйду. Дуйду ки, гыз орда няся<br />
охуйур. Икинжи тяряфин парталары арасы иля архайа кечди вя эюрдц. Эюрдц вя йахынлашыб китабы<br />
Язимядян - партанын алтындан эютцрдц. Бахды. Мопассан «Эюзял дост». Цряйиндя деди «Аман<br />
Аллащ, мян бу гызын инкишафына, габилиййятиня бялядям. Амма инди она «Эюзял дост» охумаг<br />
лазым дейил.»<br />
-Йахшы, Язимя, дярсдя китаб охумазлар. Дярсдя дярся гулаг асарлар.<br />
Беляликля, Мирмащмуд мцяллим гярара эялди ки, сабащ Язимяэиля эетсин, бир гядяр йахын гоншу<br />
идиляр, валидейнляриня тапшырсын ки, ушаьын китаб охумасына нязарят елясинляр. Она дяхли олмайан,<br />
она йарашмайан китаблары, щяля тезди, охумасын. О бириси эцн Язимяйя дедиляр:<br />
-Мирмащмуд мцяллим эялиб, сяни ахтарыр.<br />
7
Гыз щяйяжанла яввял даланын аьзына, гапыйа йахынлашмаг истяйяндя эюрдц ки, Мирмащмуд<br />
мцяллим артыг гапыдан, кцчя гапысындан ичяри эириб.<br />
-Ай гыз, валидейнляриндян евдя ким вар?<br />
-Няням.<br />
-Эет чаьыр, эялсин. Она дейиляси сюзцм вар.<br />
Язимянин щяйяжаны артды. Эюрясян, Мирмащмуд мцяллим онун анасыны нейнир.<br />
-Анам ишдяди, мцяллим.<br />
-Ейби йохду, няняни чаьыр.<br />
Язимя Мирмащмуд мцяллимин эялдийини нянясиня деди. Няня чадрасына бцрцндц, цзцнц сых<br />
юртдцйц щалда, ялляри чадранын бцрцшляри арасында гапыйа йахынлашды, гара бир щейкял кими дайанды.<br />
Онун няинки цзцнц намящрям эюря билмязди, щятта сясини дя ешидя билмязди. Бу ужа, гара<br />
щейкяли эюрцнжя Мирмащмуд мцяллим баша дцшдц ки, нейчцн ушаьа «филан китабы охума» дейирляр,<br />
бу ушаьа «оху» демялидиляр щямишя, валидейнляр демялиди ки, «оху, бала, дярсини юйрян.» Амма<br />
о, нежя баша салсын ки, франсыз ядиби Мопассанын «Эюзял дост» ясярини охумаг щяля олдугжа<br />
тездир Язимяйчцн. Буну баша сала билмяйяжякди. Одур ки, башга тактикайа кечди.<br />
-Ана, - деди, - тяшяккцр еляйирям ки, сиз беля ушаг тярбийя елямисиниз, йахшы охуйур. Амма бир иш<br />
вар ки, истяйирям, она юзцм сечиб верям ялавя оху китабларыны. Юзцнцз билирсиз ки, мяним<br />
ушагларымын анасы, бизим ушагларын анасы сизинля йахынды. Ижазя верин, гыз арабир бизя эялсин, мян<br />
юз китабханамдан китаб сечиб она верим. Разысызмы?<br />
Рцбабя Султан башы иля разылыг ишаряси верди. Мирмащмуд мцяллим эетди. Бах, еля беля гярибя<br />
китаблар эятирирди инди евя Язимя, гярибя дейяндя ки, ушаг китаблары эятирирди. «Ялжяк», «Ешшяк<br />
цстцндя сяйащят» кими китаблар эятирирди. Охуйурду. Апарыб гайтарырды. Еля тцрк ядябиййатыны да.<br />
Сонралар анасынын охудугларындан башга Мирмащмуд мцяллимин китабханасындан эятириб<br />
охуйурду китаблары. О, вердикжя, эятириб охуйурду бу китаблары.<br />
Бир эцн бу ушаг китабларынын эюзял шякилляриня марагла бахан кичик гардашы китабы эютцрцб<br />
вярягляйирди ки, Язимя о бири отагдан ичяри жумду.<br />
-Сян мяним китабыма дяймя, демишям ахы.<br />
-Ноолар, шикилляриня бахырам дя.<br />
-Олмаз. Жырарсан, чиркляндирярсян. Сонра мян Мирмащмуд мцяллимя ня дейярям?<br />
-Дейярсян ки, гардашым охуй...<br />
-Ай-щай, ял дяймя ща бир дя мяним китабларыма. Вурум?<br />
Бу евдя ушаг дюймяк адяти, вурмаг адяти йох иди. Бирдян Бюйцкханым ана эцлдц.<br />
-Няйя эцлцрсян, ана?<br />
-Нежя йяни, няйя эцлцрсян? Сян вурум-вурум дедин, йадыма бир шей дцшдц. Бир жаван гызы йашлы<br />
бир кишийя яря верирляр. Бу кишинин анадан бир нечя йетим ушаьы вар имиш. Еля тязя эялин дя аз гала<br />
бу ушаглар кими бир шей имиш. Щярдян киши арваддан наразы оланда, арвад демяк олмазды щяля<br />
она, жаван эялин иди, ня ися эялинин ушагларла сюзц чяп эяляндя, ушаглар аталарына шикайят<br />
еляйирдиляр. Киши дя:<br />
-Вурум? Вурум? - дейиб, ялини галдырыр, амма гызын да эянжлийиня йазыьы эялир, вурмурду. Еля<br />
«вурум, вурум» дедикжя, эялин ялини башынын цстцня щайил еляйиб, дивара гысылыб дейирмиш:<br />
-Вурурсан-вур, дайна, гыпыь олдуг-эетдцк ки, Ханялинин, Ханмяммядин, Хасайын, Хасынын,<br />
Гызбясин цстцндя.<br />
Балажа ушаглар да эцлдцляр бу гызын юз юэей ушагларынын адларыны бир-бир саймаьындан ютяри.<br />
8
Бюйцкханым ана еля гярибя, яфсаняляр, рявайятляр данышарды ки, еля бил, ясл бир дастанчы иди. Шерляр<br />
охуйарды, ушаглары зянэин фолклорла таныш еляйярди. Онун ушагларына биржя ян бюйцк мцкафаты<br />
севдикляри китабы щядиййя кими вермякдян ибарят иди.<br />
-Щя, бах, филан иши эюр, «Короьлуну» верим охуйасан, филан иши эюр, «Ашыглар» китабыны верим<br />
охуйасан. Бу евдя тез-тез беля сясляр ешидилярди. Тярбийяси дя мараглы иди. Гоншудан бир адам<br />
чаьыранда, яэяр ушаглардан бири -щя, ня дейирсян? - десяйдиляр, яввялжя юзц гоншуйа жаваб<br />
веряр, сонра да Язимяйя дейярди:<br />
-Бала, чаьырана «щя» йох, «бяли» де.<br />
ЯЗИМЯНИН ЮЗ БИЛДИЙИ КИМИ ЩЕКАЙЯТИ<br />
Кечян йцзиллийин тяхминян 83-84-жц илляриндя йедди ясрдян зийадя Ширваншащлыьын вя Ширван<br />
ханлыьынын пайтахты олмуш Шамахы шящяринин Имамлы мящяллясиндя сакин олан Мяшяди Жяфярля<br />
Ханым «падшащын» оьлу, Эцллц вя Шяряфнися бажыларынын биржя гардашы Мящяммяд Жяфяр оьлу<br />
Мусайев дцнйайа эялди. Биржя оьул, ананын вя онун горхусундан гощумларын яркюйцнляшдирмяси<br />
нятижясиндя чох надинж, интизамсыз, бир гядяр дя гочулуг ешгиля бюйцйцрдц. 15-16 йашындайкян<br />
Шамахыда кимися юлдцрдцйцндян тутулмушду. Рус мямурларына хейли рцшвят - «пул басыб» йашыны<br />
14-я ендирмиш, щябсдян азад едилмишди.<br />
Онун Шяряфнися адлы бажысы Шамахынын танынмыш рущаниляриндян «Фит даьындан енмиш» Султанын<br />
юэей гардашларындан биринин арвады вя Рцбабя ханымын йахын ряфигясийди. Еля бу бажылыг-жижилик<br />
сябяб олмушду ки, Сейид Рцбабя вя Кярбялайы Ялищейдярин гызы Эцллцбяйимля Мящяммяд Жяфяр<br />
оьлу нишанланмышды вя оьлан эяляжяк гайынанасыны «бажы» адландырырды. Щябсханадайкян она<br />
хябяр вермишдиляр ки, «бажынын бир гызы да олду». Рцбабя сяккиз гыз цстцндя биржя оьул тапмышды<br />
вя ушаг ики йашындайкян юлмцшдц. Эцллцбяйим нишанлыйды, тойу оласыйды. Гардашынын гяфил юлцмц<br />
она еля тясир баьышламышды ки, «аз гала дяли олмушду гыз». Няням Сейид Рцбабя ханым дейярди<br />
ки, гыз, гардашынын дяфниндян сонра дюшяк цстя йатмады ки, гагашым гуру йердяди, мян дюшякдя<br />
йатым? Аз мцддятдя о гядяр аьлады-сытгады ки, гардашынын гырхы чыхмамыш юзцня бичдийи цсулла да<br />
юлдц эетди. Эюзялди, адына Лащыжлара мис-мисана сифариш вермишди киши. Биржя бу балажа сатыл галыб,<br />
ады да цстцндя... (щямин сатыл мяндядир.)<br />
Бабам Кярбялайы Ялищейдяр Мящяммяд Жяфяр оьлунун юзцнц апармасындан наразыймыш, «ня<br />
охуйан кими охумур, молла дайысы ола-ола ялиндян дад чякир. Щеч бир сянят ужундан йапышмыр.<br />
Кцлфятини няйнян доландыражаг?» дейярмиш вя Эцллцбяйим халам - атамын яввялки нишанлысы юляндя<br />
Кярбялайы Ялищейдяр бир гядяр ращат няфяс алыр ки, гощумлуг битди.<br />
Амма сян сайдыьыны сай, эюр фяляк (бу йердя бажылар) ня сайыр. Гардашым Мящяммяд (атамын<br />
адыны дашыйыр) зарафатжа анама дейярди ки, «Ай ана, бу лцтком кишинин няйиня эетдин, ня бажысы<br />
йохду (онда юлмцшдцляр), ня гардашы варды. Бизим дя ня ямимиз, ня бибимиз, сянин дя ки, ананын<br />
сяккиз гызыйнан бир оьлундан тякжя сян галмысан, оду ки, ня халамыз вар, ня дайымыз.» Анам ону<br />
щейран-щейран динляйяр, хяфифжя эцлцмсцнцб дейярди:<br />
-Мян эетмишям ки? Ня хябярим варды? Вердиляр...<br />
-Дцз дейирсян, сяни ясэяр йериня басыблар...<br />
Доьрудан да анам доьуланда атамызын ян азы 16-17 йашы вармыш. Анамызын доьулмаьы хябярини<br />
щябсханадайкян ешидибмиш. Тай-тушу олан Эцллцбяйим халамыза нишанлыймыш. Амма... Фяляк<br />
айырды - «бажылыглар» гоймады. Нянямиз Рцбабя ханымла бибимиз Шяряфнися ханым бир-бириндян<br />
9
айрылмаг истямяйибляр. Бабам бир дя эюрцб ки, арвадлар няйся пычылдашыр. Нятижядя мялум олур ки,<br />
бизим 5 йашлы анамыз Зейбянися ханым - Бюйцкханым (ады нянямизин Мустафа хан няслиндян олан<br />
анасынын ады олдуьундан Бюйцкханым чаьырылыб) юзцндян азы 16-17 йаш бюйцк олан Мящяммяд<br />
Жяфяр оьлуна - атамыза нишанланыб. Доггуз йашы оланажан эюзляйиб, доггуз йашындайкян ата<br />
нянямиз Ханым арвад тяк олдуьундан адятя эюря «ев гызы-ев эялини» адыйла той едиб апарыблар.<br />
Юзц иля жещизляриндян башга бир файтон долусу ойунжагларыны да апарыблар яр евиня.<br />
Анамызын нишанлы вахтыны няням гялбиндя бялкя дя тяяссцф щиссийля, амма защирдя ушаг евжикевжик<br />
ойуну кими хатырларды. Шяряфнися ханым артыг чохдан киши щяддиня долмуш гардашынын 5 йашлы<br />
«арвадына» - нишанлысына мцхтялиф мащнылар юйрядирмиш:<br />
Атлы чапар, ай дайы,<br />
Цряйим гопар, ай дайы,<br />
Бурдан эялиб кечяндя,<br />
Мяни дя апар, ай дайы.<br />
Ахы Бюйцкханым ады дашыйан гызжыьаз юлян бажысынын нишанлысына дайы дейирмиш. Бу быьыбурма<br />
Шамахы гочусу жаван, атла эяляжяк гайынанасыэиля эяляндя ат щяйяти мурдарласа, гызжыьаз<br />
эяляжяк балдызынын юйрятдийи кими дейирмиш:<br />
-Атын пейинини йыь папаьувун ичиня, апар...<br />
Йахуд щяйятдя мангалын цстцндян кабаб «даш-башлайан» эяляжяк яриня чыьырырмыш:<br />
-Ятими йе, гуйруьума дяймяяяяя!!!<br />
Гызжыьазын бцтцн бу защири эцлмяли, ясли фажияли щяйатыны жящяннямя дюндярмишмиш яр евиндя. Яри<br />
вя гайынанасы евдя олмайанда халчалары йыьышдырыб дюшямядя фырфыра фырладыр, гоншу гызжыьазларла<br />
эялин-эялин ойнайыр, яри евя эяляндя гачыб туалетдя эизлянир вя Аллаща йалварырмыш: «Ай Аллащ,<br />
Биржядайы тез эедяйди». Бу имиш илк эялинлик илляри. Яри щяля ону бир гадын кими ямяллижя дярк<br />
етмядийи щалда гайынанасы щяля гызлар булаьындан су ичмямиш, йашы эцжля 13-я чатан «эялининя»<br />
дейирмиш:<br />
-Бу ил дя щамиля олмасан, оьлума тязя эялин эятиряжям. Сян ярямик чыхырсан, мяним оьлумун<br />
ювлада, мянимся нявяйя ещтийажым вар. Няслим батмайажаг, биржя оьулун ювладлары ола эяряк.<br />
Арвадын арзусу эюзцндя галды. Анам 14 йашыны битирмямиш Ханым Падшащ дцнйасыны дяйишди. Чох<br />
касыб щяйат кечирирлярмиш эялин-гайынана. Атам кейф эязмякляриндя, арвад ялиндя яса цзцйухары<br />
Даьлы мящяллясиня евляря эедиб гызлара чярякядян Гуран дярси верирмиш. Анам дейярди ки,<br />
жавандым, щейваны дишля йемяк истярдим, о ися ялчатмаз йердян асарды, ня заман бир бюйрц<br />
гаралды, онда дцшцрцб, юзцйейян щала дцшяндя йейярдик. Бир эцн бабам онлара гонаг эялир, йяни<br />
еляжя гызы эюрмяйя. Гайыданда нянямя дейир ки, «гыз долма бцкцрдц, сайдым о билмядян, дцз<br />
18 ядяд долма бцкдц газанчасына». Бабамын сясиндя еля бир кядяр, тяяссцф щисси вармыш ки,<br />
няням дейярди: «Елядийимя пешмандым, онсуз да. Бир ишин ужундан йапышмады, юмцр узуну<br />
йазыг ана щей чалышды...»<br />
Анамын дярдляри бунунла битмир. Бир Новруз байрамы пловунун нимчясинин гыраьында эюзцня<br />
эцнябахан габыьы дяйир, сцфря гарышыг хюряйи икинжи мяртябядян туллайыр ашаьы вя эялини дюймяйя<br />
башлайыр. Щай-щяширя биринжи мяртябядя йашайан дайысы оьлу Мяшяди Бюйцкаьа вя ямидосту<br />
адландырдыьымыз Туту ханым эялир, биртящяр «гарайа дюндярдийи» байрам ахшамыны сакитляшдирир,<br />
эютцрцб ашаьыда юз евляриня апарырлар. Туту ямидосту данышарды ки, бир дяфя Кярбялайы Ялищейдяр<br />
бабамыз гызыэиля эяляндя гызына о заман гиймятли олан бир дяня биршащылыг эцмцш пул баьышлайыр.<br />
10
Эежя сойунанда анамын жибиня гойдуьу биршащылыг архалыьын жибиндян дцшцр вя яр галхыб эялини о<br />
ки вар язишдирир ки, «пулу мяним жибимдян эютцрмцсян». Ямидосту Туту ханым бцтцн ягряба кими<br />
дялисов жащыл щесаб етдийи, «гейрятли жаванды» дедийи атамызы чох истярди. Щамы ону савадына, шер<br />
габилиййятиня, мяжлисляр йарашыьы бол вя ляззятли, мараглы данышыьына эюря севярди. Амма анама<br />
мцнасибятиня эяляндя ямидостумуз щямишя «Аллащ инсаф вермиш» сюзцнц дейяр вя анамын<br />
мцсибятляриндян данышарды. Атам гощумлар ичиндян ян чох тай-тушу олан Мяшяди Бюйцкаьа ямини<br />
(дайысы оьлуну биз ями билир, еляжя ями адландырырдыг) чох истяйир, щюрмятини сахлайыр, сюзцндян<br />
чыхмырды. Ями дя ямийди ща! Эцлярцз, эюзял сюзлц, сющбятли, мещрибан...<br />
Бирдян-биря аиляйя чох бюйцк бир бядбяхтчилик цз верди. Бажысы Эцллцбяйим гардаш-гардаш дейядейя<br />
наля чякирди. Эцллцбяйим нишанлы гыз иди. Рцбабя Султанын севимлиси, бюйцк гызы иди. Сяккиз гыз<br />
цстцндя биржя оьул тапмышды. Бу оьул цчжя йашына гядяр йашады вя бу цч или Эцллцбяйим ону<br />
гойнунда, чийниндя бясляди. Ана явязиня она йемяк йедирдирди, йумшаг чюряйи сцддя яридир, она<br />
ичирдирди, йедирдирди. Мейвяляри язиб, суйуну ичирдирди. Эцллцбяйим бу гардашдан жаныны ясирэямирди.<br />
Гыз оьланы еля севирди ки, дялижясиня. Вя бирдян-биря бу ушаьын хястяляниб юлмяйи Эцллцбяйими талан<br />
етди - бир инсан кими, бир бажы кими.<br />
Юлся, бажылар юлсцн, - деди,<br />
Щеч демясин, вай гардаш.<br />
Анасы о гядяр донмушду ки, Рцбабя Султан цмумиййятля, донмушду. Аллащын она гарьышы<br />
нядянди, индийяжян сяккиз гыз цстцндя биржя оьул тапмышды. Сяккиз гыздан икижяжийи галмышды,<br />
Эцллцбяйимнян анасынын адыны гойдуьу Зейбянися. Еляжя бюйцк бир ханымын адыны гойдуьу цчцн<br />
щеч кяс она - бу балажа ушаьа Зейбянися демирди. Щамысы Бюйцкханым дейирди, балажа<br />
Бюйцкханым. Галан ушаглары бунлардан ибарят иди. Ахшам ушаьы - оьланы дяфн еляйиб, гайыдыб<br />
эялянляря ещсан веряндя Эцллцбяйим ня эютцрцрдцся, ялиндян салырды, гардаш-гардаш дейирди.<br />
Рцбабя Султан:<br />
-Гызым, бясдир, Аллаща ажыг эедяр.<br />
-Бундан артыг ня ажыг эедяжяк, ана, бундан артыг нейняйяжяк Аллащ мяня?<br />
-Аси данышма, бала, эцнащды, атан ешидяр, бабан ешидяр.<br />
-Лянятляйяжякляр мяни? Гой лянятлясинляр. Мяним гардашым эедиб. Еля билирсян йадымдан<br />
чыхаражаьам? Еля билирсян унудажаьам, ай ана? Мяним гардашым... Биржя гардашым...Биржям<br />
эедиб бу дцнйадан.<br />
-Бясди, бясди, гызым. О бириси отагда кишиляр чюряк йейирляр, чай ичирляр. Сясини ешидярляр.<br />
Намящрямляр ешидяр сясини, эцнащдыр.<br />
-Гой ешитсинляр, ешитсинляр намящрямляр. Гардаш...<br />
Ким гардашчцн аьласа,<br />
Эюзцнцн йашы мяням, - ана!<br />
Мян гардаш истяйирям. Мян Аллащдан гардаш истямишдим. Верди... Алды...<br />
-Нейнямяк олар, гызым, юзц вермишди, юзц дя алды.<br />
-Бяс нийя зцлм еляди?<br />
-Ай бала, гайынатан да о цздяди, гайынанан бяри тяряфдя арвадларла отуруб. Ешидярляр, эцнащды...<br />
-Даща мяним ня гайынатам вар, ня дя гайынанам. Мян йашамайажаьам, ана, мян<br />
гардашымдан сонра йашамайажаьам.<br />
11
Бостанда таьым аьлар,<br />
Басма, йарпаьым аьлар.<br />
Саьам, ай ана, юзцм аьларам,<br />
Юлсям - торпаьым аьлар.<br />
Рцбабя Султанын эюзляри долду. Чалдыьы щалваны йухаларын арасына гойуб црцш дцзялтдикжя<br />
эюзцндян сел кими ахан йашы гызындан эизлятмяйя чалышырдыса да, бажармырды. Балажа Бюйцкханым<br />
орталыгда эязишир, щяля фажиянин бюйцклцйцнц дярк елямирди. Эежя дцшдц, эялянляр даьылышыб эетди.<br />
Щяр дяфя беля олур. Ня гядяр ки, щцзр йериня язизини итирмиш адамларын башына топлананлар олур,<br />
онлар бир гядяр юзлярини топарлайыр, эяляня гуллуг едир, она эюря дя иткинин аьырлыьыны гялбляринин<br />
дяринлийиня эюмцрляр. Амма еля ки, адамлар даьылышыб эетди, бу щцзн, бу щижран, бу ябяди айрылыг...<br />
Гыз эюзляриндян ахан йашы силмядян - силмирди, силя билмирди, йумруьуйнан щярдян эюзцнц<br />
овушдурса да, силмирди бу эюз йашларыны - вя дейирди:<br />
Даьлара биня эяллям,<br />
Эедярям, йеня эяллям.<br />
Бир дя цзцнц эюрсям, - ай гардаш, жан гардаш, -<br />
Имана, диня эяллям.<br />
Йер-йурд салмагла мяшьул олан Рцбабя Султан дейинди:<br />
-Бясди, ай гыз, - данлады ону, - бясди, Аллаща хош эетмяз. Бясди, бала.<br />
-Нежя йяни бясди, ана? Нежя йяни бясди? Ахы бир дя гагашымын цзцнц эюрмяк гийамят эцня<br />
галды... Гийамят эцня галды, ана. Бу няди? Мянимчцн йер дя салмысан?<br />
-Нежя йяни йер дя салмысан? Бяс нейнямялийям?<br />
-Гагашым мяним гуру торпаг цстцндя, йерин алтында йатыб, мян йорьан-дюшякдя? Ипяк дюшяк,<br />
балыш цстцндя йатажаьам? Йох, ана, мян дя йердя йатажаьам.<br />
Гыз йарымгаранлыг ишыгда кюйняйинин бюйрцнц галдырыб саь тяряфдян жийяри щиссясини йеря сюйкяди,<br />
йорьан-дюшяйи итяляди, палазы-халчаны сыйырды вя торпаьын цстцндя, щямин бу чылпаг бядянини<br />
торпаьа дайайыб узанды. Рцбабя Султан щычгырыглар ичиндя гызын йанында чюкдц:<br />
-Бясди, бала, бясди. Байаг дедим сяня, йеня дейирям, Аллащ вермишди, Аллащ да алды. Бясди, аси<br />
олма, кафир олма. Елямя буну, гызым, елямя.<br />
Ушаьын гырхы чыхмамыш оьлан евиндян хябяр эялди ки, бу няди, кюрпя ушаьа да гырх сахлайажаьыг, ил<br />
сахлайажаьыг? Чох да ки, бир дяня иди. Оьланын анасы Ханым падшащ, щамы ону саташыб беля<br />
адландырырды, чцнки онун да цч гыз цстцндя оьул ювлады олмамышды. Бири олмушду ки, бир эежя о да,<br />
защы олан бажысы да аьры чякирди. Эялиб Эцллцйя дедиляр ки, Ханым бажын да аьры чякир бу эежя.<br />
Эцллц деди:<br />
-Йох, мян бу эежя оьлан доьажаьам, Ханым онун аьрысыны чякир.<br />
Аллащын ишлярини билмяк олмаз. Бу эежя о, дяйиш-дцйцш еляди, яксиня олду, Эцллц гыз доьду, Ханым<br />
оьлан. Жяфяр киши ири бир чувалы Ханыма тяряф чякди. Ханым ялини чувалдакы унун цстцня басды вя<br />
деди:<br />
-Пайла касыб-кусуба, пайла. Гой бцтцн аьраба бу эежя шам йандырсын, мян оьлан доьмушам.<br />
Бу ифадясиня эюря дя ону Ханым падшащ адландырырдылар. Чох щюкмлц арвад иди. Дящшят щюкмлц<br />
арвад иди. Щеч бир ягрябайнан-заднан ямялли-башлы йола эетмязди вя щамы тяяжжцб елямишди ки,<br />
Рцбабя Султан ряфигясинин хасиййятиня бяляд ола-ола, ону биля-биля, нийя гызыны она верир. Амма<br />
12
ряфигяляр о гядяр бир-бириня йахын, мещрибан идиляр ки, Ханым падшащын диляйини йеря салмамыш,<br />
онун биржя оьлу Мящяммядя вермишди гызыны, хябяр эюндярди ки, щазырлашсынлар, дцйцляри<br />
ислатмышам, той тядарцкц эюрмцшям, эялиб эялиними апаражаьам. Тякям, йола эедя билмирям,<br />
долана билмирям. Гызлары кючцртмцшдц, оьлу иля тяк галмышды. Оьлан да тяк олдуьундан о гядяр<br />
яркюйцн бюйцмцшдц ки, арвад она ющд едя билмирди, она эюря дя эялини апармаг истяйирди. Бу<br />
хябяр Рцбабя Султанын евиндя илдырым кими чахды. Эцллцбяйим яввял гящгящя иля эцлдц, сонра<br />
щюнкцртц иля аьлады вя деди:<br />
-Ханым падшащ ки, Ханым падшащ. Щюкмц рявандыр. Бяли, щеч гагашымын гырхы чыхмамыш эялин<br />
олажаьам. Ал дуваг юртяжякляр башыма, ал эейиндиряжякляр мяня. Аллащым, кцлляр олсун башыма.<br />
Бир нечя эежяйди ки, онсуз да гуру торпаг цстцндя йатан гыз юскцрцр, арабир тянэяняфяс олурду.<br />
Щямин эцн - Ханым падшащ тялябинин, Ханым падшащ щюкмцнцн сящяри эцнц Рцбабя Султан<br />
гызынын эеж ойандыьындан шцбщяляниб гызлар йатан отаьа кечди. Балажа Бюйцкханым йатаьында<br />
мышыл-мышыл йатырды, Эцллцбяйим дя ондан бир аз аралы гуру торпаг цстцндя узанмышды. Еля онун илк<br />
эюркяминдян, илк бахышдан Рцбабя Султан анлады ки, гызы дцнйасыны дяйишиб. Дизляри гырылды, йеря<br />
чюкдц. Бу онун йедди гызы, бир дя оьлунун юлцмц иди.<br />
Балажа Бюйцкханым бир шей дярк елямирди щяля, беш йаша тязяжя эирмишди. Ев долур, бошалыр, щцзцр<br />
верянляр, баш саьлыьына эялянляр, Рцбабя Султан кими ханыма жандан йананлар эялиб-эедир, ев<br />
долуб-бошалырды гырх эцн. Вя бу гырх эцндя эялин кими евиня апармаг истядийи гызын юлцмцндян чох<br />
мцтяяссир олмуш Ханым падшащ ряфигяси Рцбабя Султандан айрылмырды. Бу жижи-бажылыг хейли давам<br />
едирди, сыхлашырды. Ханым падшащ тез-тез балажа Бюйцкханымы гужаьына алыб отурдур, она сачаглы<br />
конфетдян-заддан эятириб верирди. Хысын-хысын Рцбабя Султанла данышмасындан атанын далаьы санжды.<br />
Бир эцн арвад бу евдя олмайанда Рцбабя Султанла тяк галанда киши адяти сюйцшц иля (онун<br />
сюйцшц беля иди, бундан аьыр сюз билмирди, бился дя, щяля Рцбабя Султанын йанында бир кялмя дя<br />
аьыр сюз сюйлямямишди, сюйцш сюймямишди) деди:<br />
-Бура бах, аьзы яйилмиш, бу Ханым падшащнан чох хосунлашырсыз ща. Бирдян билмярям...<br />
-Яшши, няйи билмязсян?<br />
-Бирдян бир иш чыхардыб-елийярсиз е...<br />
-Ня иш чыхардажаьыг?<br />
-Гызын башына бу иш эяляндян сонра цряйим чох йаныб. Чох дарыхмышам, арвад. Инан мяня, дцнйа<br />
эюзцмя дарды. Еля билирям ки, о йедди баламыз бирдян кечиниб. Эцллцбяйим айры жан иди. Жаныны<br />
гардашына гурбан верди.<br />
Рцбабя Султанын эюзляри долду. О, юмрцндя зарафатжыл, хошхасиййят, Щафизи Гуран щямишя башы<br />
дини сющбятлярля мяшьул олан яриндян беля сюзляр ешитмямишди. Йандырырды бу сюзляр ону. Демяли, о<br />
сящв еляйиб. Киши онун дцшцндцйцндян даща дярин язаб чякирмиш. Доьрудан да, бир заман, бирики<br />
ил кечяндян сонра киши анлады ки, онун дцшцндцйц сящв дейилмиш. «Гызы эюзляйяжяйям, балажа<br />
баланы эюзляйяжяйям», - дейян Ханым падшащ доьрудан да эюзцнц инди артыг алты йашыны<br />
долдурмуш балажа Бюйцкханыма зиллямишди. Гощум-ягряба арвадлары щамысы артыг билирдиляр ки,<br />
балажа Бюйцкханым юзцндян 17-18 йаш бюйцк Мящяммядин дейиклисиди. Даща дад-фярйад щара<br />
чатажаг? Олан олуб. Алын йазысына позу йохумуш...<br />
Мящяммяд еля атнан евин бу йанындан, о йанындан чапанда, охуйурду, дяб дцшмцшдц о<br />
заман, йаман бу щава о вахтлар.<br />
Щей, щей, чалпапаг,<br />
Щей, щей, эцлйанаг.<br />
Нейчцн олдун бидамаг?<br />
13
Яслиндя бидамаг дейил. Атлы эедян чалпапаг оьлан буну охуса да, бидамаг дейилди. Яслиня галса,<br />
бидамаг олмалыйды. Эцллцбяйим кими эялини тязяжя итирмишди. Нишаны верилмиш, той дцйцсц исланмыш<br />
эюзялляр эюзяли Эцллцбяйими. Амма ноолсун? О адам горхсун ки, йериндя дул балдызы олмасын.<br />
Онунса, дул дейил, беш йашлы, гузу кими, мещрибан балдызы варды. Йцз ил дя галса, лап беш ил, он ил дя<br />
чякся, ня анасы, ня бажысы Рцбабя Султанын гапысындан ял чякян дейилди. Алажагдылар о гызы,<br />
мцтляг алажагдылар.<br />
Бу щалла бир нечя ил кечди. Гыз эялиб 9 йашына чатанда Шяряфнися дя, Мящяммяд дя йавашжадан,<br />
падшащ Ханым ися тякидля:<br />
-Гызымызы-эялинимизи апарырыг.<br />
-Ай балам, бундан ня эялин, юзц дя щяля «эялин-эялин» ойнайыр...<br />
-Мян эялин демирям ки, ев гызы-ев эялини.<br />
Беля бир адят вар иди. Кичик гызлары ев гызы-ев эялини ады иля апарар, азажыг юзцня эялян, юзцнц<br />
таныйан кими дярщал бцтцн мясяляляри щялл едирдиляр. Беляликля, той олду. Той олду, эялинин жещизи иля<br />
бирликдя бир файтон долусу да эялинжикляри, онун эялининин бцтюв бир ев яшйасы, балажа бир отаьы вар<br />
иди бу эялинин, бцтцн яшйаларыны да бир файтонда апардылар. Эцлмялидир, еля дейилми?<br />
Ня ися... Гыз бу заман ялбяття эялин олажаг вязиййятдя дейилди, кюрпя иди. Евдя гайынанасына<br />
хидмят етмякля мяшьул иди. Арвад чырт чубуьу чякирди вя щяр дяфя онун тцпцржяк ляйянини апарыб<br />
щяйятдя йуйанда юдц аьзына эялирди. Заман эялди ки, бу гыз артыг щал щавасы эюрдц вя балдызы артыг<br />
ону баша салмаьа башлады ки, яр няди? Нейнямяк лазымды? Йюрясийчцн гызын цзцнц алдылар. О эцн<br />
щеч бир тцк олмайан цзцндя йалныз бир-ики хырдажа йцнэцл тцкляр дартылмышды. Биржя бу йадындады ки,<br />
нисбятян она уйьун эяля билян, йахын ола билян балдызындан сорушду:<br />
-Йахшы, йахшы, бяс бу да нежя олажаг, о тцк гядяр инжидяжяк?<br />
Шяряфнисянин цряйи сыхылды. Яслиндя онун доьрудан да гардашынын евляндийи бу кюрпя гыза йазыьы<br />
эялирди. О, билирди ки, гардашы - цзц цзляр эюрмцш, аз гала кцчя арвадларынын ялиндян чыхмыш надинж,<br />
яркюйцн, щеч кяси динлямяйян, щеч кяси ешитмяйян мяьрур гардашы бу кюрпя гызы нежя<br />
сындыражаг, нежя рам едяжяк. Едя билмирди. Эюрцрдцн ки, Мящяммяд дарвазаны дюйдц. Эялдийини<br />
билдирди аиляйя, юсэцрякнян, гядим кишилярин гайдасыйнан. Еля бу заман щяйятдя гартопу ойнайан<br />
балажа эялин гыз гар лопаларыны гачыб мятбяхдя эизлятмяйя йер тапмайанда кюмцр халчасынын<br />
цстцндя эизлядирди. Гачыб туалетя эирирди.<br />
-Йа Щязрят Аббас, юзцн кюмяк еля. Йа Щязрят Аббас, Биржядайы тез эедяйди.<br />
Бир-ики ил кечся дя эялин олдуьундан, о щяля дя ярини Биржядайы адландырырды.<br />
Яр... Яр ня иди онунчцн?.. Ики аьры йадындайды: бир цзцндян гопарылан о тцк, бир дя зифаф эежясинин<br />
аьрысы... Яр онунчцн анжаг бу аьрыларла баьлы иди. Мящяббятин ня олдуьуну билмирди. Щеч кяси<br />
севмямишди, щеч севэи йашына долмамышды да. Она эюря дя мящяббят, яр дейиляндя онун<br />
тясяввцрцндя о ики аьры жанланарды. Ягряба ичярисиндя эюрдцйц адамлар арасында гожа кишилярдян<br />
башга щеч кяс йох иди. Яри дя щяр шейи бящаня еляйиб ону дюйярди, юзцня рам етмяк цчцн горху<br />
йеридярди бядяниня. Бялкя горху она севмяйи юйрятсин, она тяслим олмаьы юйрятсин. Ондан<br />
гачмасын эялин. Мящяммяд евдя йох иди, шящярдя йох иди. Бир партийа халча эютцрцб эуйа<br />
сатдырмаг цчцн, яслиндя кеф цчцн Эцржцстана - Батумийя, Сухумийя - щараса о тяряфляря<br />
эетмишди. Евдя бир эялин, бир дя гайынана галмышды. Варидаты олмайан гайынана евлярдя чярякядян<br />
дярс дейирди. Йеня бу эцн цзцйухары - Даьлы мящяллясиня гядяр пайи-пийада, ялбяття, даща<br />
няйнян эедяжякди ки... Бу йерлярдя аты йох, файтону йох, арабасы йох иди. Гожа арвадды, пайи-<br />
14
пийада. Вар-йох бир оьул ону пулсуз-парасыз гойуб эетмишди. Мяжбур иди, эедиб пул газанмалы иди.<br />
Арвад евдя олмайанда балажа Бюйцкханым евдя халчалары, палазлары евин бир тяряфиня йыьыб, евдя<br />
фырфыра фырладырды. Щяйятдяки гызларла бешдаш ойнайырды. Еля бу эцн дя фырфыра фырлатдыьы йердя гяфилдян<br />
арвад ичяри эирди. Илащи, юсэцрмямишди дя. Юсэцряк боьан арвад о пилляляри нежя чыхмышды ки,<br />
Бюйцкханым ону дуймамышды. Ейвана 3-4 пилля вар иди щяр щалда.<br />
-Ня? Ай кюпяйин гызы, юзцвц дай беля йетирмисян? Ярцн чюллярдя газанж далыйжан эедиб,<br />
сянинчцн газанж эятирсин, сян бурда - евин ортасында фырфыра фырладырсан? Ай... Ай жамаат, - арвад<br />
ейвана чыхды, - бир бахын, эялин евин ортасында фырфыра фырладыр.<br />
Балажа Бюйцкханым ялбяття, фырфыра иля гамчыны бир тяряфя туллайыб жялд йерин халчаларыны, палазларыны<br />
салды, гайынанасынын дюшяйини, гайынана йастыьыны кцряйиня гойду. Чырт чубуьу чякмяк цчцн<br />
тянбякисини, кирбитини, даща доьрусу, чахмагголуну, бир дя тцпцржяк ляйянини эятириб дюшякчянин<br />
йанына гойду. Арвада бир кялмя дя сюз дейя билмирди. Билирди ки, деся, арвад бир аз да кюпцряжяк.<br />
Намярд оьлундан чякдийини биржя дяня истякли баласына щясрят олан арвад она щеч намярд дя<br />
дейя билмирди. Дейя билмирди, гарьыйа билмирди, далыйжан даныша билмирди. Биржя кялмя онун далыйжан<br />
данышанын эюзцн ойарды. Амма щяр щалда ялиндян бярк йаныглыйды. Она олан йаньысыны, она олан<br />
ажыьыны, щяр шейи бу хырдажа Бюйцкханымын - эялинин цстцня тюкцрдц. Балажа бойлу, сольун,<br />
омузларына гядяр узун, гыврым сачлы, ири гара эюзлц, гядим наьылларда дейилян кими каман гашлы бу<br />
гыз доьрудан еля юзц дя хырдажа бир эялинжийя бянзяйирди, амма юзц эялин иди, эялин. Заманын,<br />
талейин щюкмц иля эялин.<br />
-Ай щей, ай жамаат! Бу эцн-сабащ ана олажаг.<br />
Амма йох. О, ана ола билмяйяжякди. Ня яри йанындайды, ня дя юзц бу аналыьа щазыр иди.<br />
-Валлащ-биллащ, о охудуьум Гуран щаггы, яэяр бу ил дя ярин эялян кими щамиля галмасан, сянин<br />
цстцня эцнц алдыражаьам. Мяня нявя лазымды, мян гужаьымда нявя эюрмяк истяйирям. Мян<br />
баламын няслини эюрмяк истяйирям, давам елясин нясли. Сяндян ня чыхажаг мяним балама.<br />
Арвадын бу сюзляри артыг евдя дейилирди, чырт чубуьуна тянбяки долдуруб гызын алышдырдыьы<br />
чахмагголдан тянбякинин цстцня гойа-гойа данышырды, дейинирди. Йадындан чыхырды ки, алдыьы бу ев<br />
гызы-ев эялини ады иля эятирдийи бу кюрпя щяля щеч там мянасында гадынлыьа - аналыьа щазыр дейил.<br />
Заман беля эятирди ки, о, доьрудан да оьлунун ювладыны, йяни нявя эюрмядян юлдц. Эялин 14<br />
йашында гайынанасынын юлцмцндян жями биржя ил сонра илкиня щамиля галды.<br />
Щямин заман иди ки, ермяниляр шящярдя щакимлик едир, эащ Сентракаспи, эащ да дашнак Шаумйан,<br />
ня билим, башгалары, мцхтялиф адлар сяслянирди. Бюйцкханым да, Ханым падшащ да бу дяйишикликляри<br />
щеч жцр баша дцшмцрдцляр. Амма арвад щяр эцн дярся эедир, йеня щаралараса кеф чякмяйя<br />
эедян оьлуну явяз еляйиб, онун евини сахлайырды. Арвад юляндян сонра аз бир мцддятя Бакыйа<br />
эялиб-гайыдан Мящяммяд йеня дя гызы тяк гоймамагчцн ону эютцрцб гайынанасы Рцбабя<br />
Султанын йанына эятирди.<br />
-Бажы, мяним важиб ишим вар, эедирям, сиздя галажаг бу.<br />
Яслиндя Рцбабя Султан гызын онун йанында галмаьына йердян эюйяжян разы иди. Гызын вахтынын<br />
ютдцйцнц дя билирди. Бунун цчцн даща чох севинирди ки, гыз онун юз нязаряти алтында олажаг вя 14<br />
йашында гызжыьаз евлярдя тяк-тянща галмайажаг.<br />
Бу еля бир аьры, еля бир йара иди ки... Мцхтялиф шейляри бящаня еляйиб, эащ ермянилярдян, жаванлары<br />
тцрклярин гаршысына апардыгларындан, гырдыгларындан, мин бящаня иля Мящяммяд еви гойуб узаг<br />
гощумлары йашайан бир кяндя эетди.<br />
15
Гыз - балажа Бюйцкханым - артыг щеч бир шей олмамыш кими, санки щеч яря эетмямишди, санки щеч<br />
башга евдя йашамамышды, анасынын, атасынын ганады алтында эцзяран кечирирди. Фярящлянмирди.<br />
Щардан фярящляняжякди? Илкинин севинжини артыг анламаьа башласа да, ушаьын ня олдуьуну<br />
билмяйя-билмяйя артыг анласа да, щяр щалда яр евиндя дейил, ата-ана йанында иди. О, дягигябашы<br />
башына вурулан гапаздан, бюйрцня вурулан дцртмядян, цзцня гаршы сюйцшлярдян хилас олмушду.<br />
Биширдийи хюрякляри бяйянмяйян яр габы-газаны, щамысыны щяйятя туллайырды. Бунлардан да азад<br />
олмушду. Анасынын йанында йашайырды, анасынын йанында. Дцнйайа илки эялди. Ювлад ширинлийини щяля<br />
дадмамышды. Билмирди бу ширинлийин ня олдуьуну. Ана - Рцбабя Султан ушаьын адыны Нурижащан<br />
ханым гойду. Гыз чох аз мцддят йашайыб юлдц. Башыны бу говьалы дцнйадан гуртарды, юлдц эетди.<br />
Ата олан бяндя щеч билмяди ки, гызы эялдими дцнйайа, эетдими дцнйадан? Ня сифятдя, ня тярздя<br />
олду, билмяди. Беляжя эцнлярин бир эцнцндя Рцбабя Султан ешитди ки, Мящяммяд эетдийи кянддя<br />
Хейри адында бир гадына евляниб. Гызынын цстцня эцнц эялиб. Бу онун фажияси иди. Доггуз ювлад<br />
ичиндя сяккиз гыздан биржясини сахламышды, биржясини эюйярдирди, биржясиндян нявя дадмышды вя бу<br />
нявяни дя Аллащ она чох эюрцб ялиндян алмышды. Инди щямин гызжыьаз - эюзцнцн аьы-гарасы,<br />
цряйинин назик телляри, дилинин язбяри. Ана бу ювладдан да ниэаран иди. Бу ювладын да цстцня эцнц<br />
эялирди. Йандыражагды бу эцнц ону, йандыражагды. Гийамят гарасыйды чякилмишди Мящяммядин<br />
цстцня . Амма гайынана йеня гызынын хатириня, баш йолдашы хатириня ону гарьамырды, цряйи<br />
гоймурду гарьасын. Дейирди бялкя бир аз да бюйцйяр, аьла эяляр, гядир-гиймятин биляр. Билмяди<br />
гядир гиймятини вя бу доггуз ювладын ичиндя йеэанясинин фажияси Рцбабя Султанын шяхси фажияси<br />
иди, аналыг фажияси иди, нянялик фажияси иди, гайынаналыг фажияси иди. Яэяр о Щафизи-Гуран яр, о<br />
мещрибан инсан олмасайды, Рцбабя Султана еля эялирди ки, дярддян дяли олар. Бир дя бу гызы ярями<br />
веря биляр? Веря билмяз. Кябин алтындайды. Ювлад эюрями биляр? Эюря билмяз. Чцнки яр бурда<br />
йохду. Бах еля беля, су ичиндя, су цстцндя эями кими язаб ичиндя гыврылырды Рцбабя Султан.<br />
Шящяря шрапнелляр учдугжа о, щяйятдя юз ишини эюрцрдц. Шрапнеллярин ня кими фялакят тюрядя<br />
биляжяйини дцшцнмяк беля бажармырды, билмирди, эюрмямишди. Хошбяхтликдян онларын щяйятиня бир<br />
дяня дя шрапнел дцшмяди. Ермяни-мцсялман гырьыны да онун йанындан кечди, йяни йанындан<br />
кечди дейяндя ки, щеч йанындан кечмяди.<br />
Рцбабя Султанын дайыларындан биринин Татарски адланан кцчядя эюзял аршын малы маьазасы вар иди,<br />
оьлу да орда ишляйирди. Ермяниляр оьланы еля доьрамышдылар ки, 27 йара сайдылар бядяниндя. Беля<br />
кечмишди йанындан. Рцбабянин оьлу йох иди, яри гожайды, о аьыр фажияляри дайысынын бу жаван<br />
оьлунун бядяниндя эюз-эюз олмуш йараларында эюрдц. Бу да онун бир фажияси иди. Ермянимцсялман<br />
гырьынында о эцнлярдя Бакыда 10 миндян зийадя инсан шящид мящв олду,<br />
Чямбярякянддя юлцляри басдырмаьа имкан тапмырдылар, мейит мейит цстя эедирди. Щцзцр йерлярини<br />
чатдырмаг олмурду. Ягрябадан о гядяр адам юлмцшдц ки, чатдыра билмирдиляр. Тцркляр шящяря<br />
эялмясяйдиляр, бялкя щеч йердя галан жамаат да гачмаг эцманы олмайан, щеч бир йеря пянащ<br />
апарыб эедя билмяйян адамлар щамысы мящв олажаг иди. Бу дюврдя ялбяття Мящяммяд Бакыда<br />
эюрцнмяди. Бир дя о заман Бакыйа айаг басды ки, артыг евлярин дамларынын цстцндя зорла галдырылан<br />
гырмызы байраглар дальаланырды. Айагйалын болшевикляр эялиб гапылары дюйцр, зорла ев сащибляриня<br />
гырмызы байраг алдырыб евлярин дамларына галдырырдылар. Евляр гарят олунмаьа башлады. Гонумгоншуда<br />
дювлятли ким вардыса, гапыларына арабалар чякилди. Арабаларла ямлак, ев яшйасы, щяр бир шей<br />
сойулуб апарылырды. Рцбабя Султан, дцнйа эюрмцш гадын бу милли фажияни чох аьыр язабла кечирирди,<br />
бу фажия дя артыг кювряк олмайан, артыг бялкя бир даша дюнмцш цряйиндян кечирди, эюзляринин йашы<br />
гурумушду. Доггуз ювлад... Сяккизи юлцб, бири бядбяхт вя талесиз, ярликян дул... Ана олмалы икян<br />
(артыг йаша долурду) сонсузлуьа эедирди санки. Баласынын бу ажы талейи заманын дярдлярини, бяшярин<br />
дярдлярини унутдурурду Рцбабя Султана. Йох, унутдурмурду. Мяэяр бу фажияляри - гонумгоншуда,<br />
ягряба ичиндя, мящяллядя, шящярдя баш верян бу ажы фажияляри унутмаг оларды? О да<br />
16
унутмурду. Щяр дяфя мясжидя эедяндя дал тяряфдян гадынлара мяхсус пиллялярля галхыб тавана<br />
йахын габаьына мящяжжяр тутулмуш йердя яйляшяр, цзцнц гибляйя - мещраба доьру чевиряр - Илащи,<br />
ей бюйцк Аллащымыз, хилас еля бяшяриййяти бу бяладан. Ряббим, улу Ряббим, бюйцк Пярвярдиэарым,<br />
йараданым, сян юзцн йаратмысан бу инсанлыьы. Хилас еля, йа Ряббим. Ермяни бяласындан<br />
гуртардын, малашярик (болшевикляри о вахт беля адландырырдылар) бяласына дцшдцк. Илащи, ады малашярик<br />
имиш, юзляри дя еля мала шярик чыхдылар. Айагйалын эялиб, айаггабы эейиндиляр. Йыртыг-йамаглы, чулу<br />
жырыг эялдиляр. Дювлятлилярин, варлыларын палын-палтарын эейиндиляр. Аьа олдулар. Илащи, эютцр йер цзцндян<br />
щагсызлыьы. Эютцр йер цзцндян бу зцлмц. Чякмя бизи имтащана, йа Ряббим, чякмя бизи имтащана.<br />
Заман сянин щюкмцндяди, бяшяр сянин щюкмцндяди. Биз сянин щюкмцнцн гулларыйыг. Йа Ряббим,<br />
юзцн хилас еля гулларыны бу язабдан, бу бялалардан, юзцн хилас еля, йа ряббим. Гой щеч бир<br />
бяндянин ювлады юлмясин, йара алмасын, бядбяхт олмасын. Бцтцн аналарын эюз йашы лейсан кими<br />
тюкцлмясин. Бцтцн балалар хошбяхт олсун. Мяним биржям дя онларын ичиндя, йа Ряббим. Мяним<br />
биржямя дя нязяр сал. Мяним биржями дя хошбяхт еля, йа Ряббим.<br />
Фяляйи диндирейдим,<br />
Билмязин билдирейдим,<br />
Балама йазы йазанда<br />
Гялямин сындырейдим.<br />
Юзцн пасибан ол балама, йа Ряббим. Гурбанымы гябул еля. Исмайыл гурбаны, Исмайыл гурбаны.<br />
Щязряти Ибращим Пейьямбяр ешгиня. Щязряти Фатимя ешгиня. Баламын гурбаныны гябул еля. Хилас<br />
еля баламы, йа Ряббим бу бяд таледян. Тале цзцня эцлсцн. Яри цстцня гайытсын. Юз кцлфятини<br />
сахласын. Ата-ана олсунлар. Йа Ряббим, ешит, ешит ......<br />
ЩЯЙЯТДЯ<br />
Рцбабя Султан Бюйцкханымын эцнцлц щяйаты иля барыша билмирди. Эюзцнцн габаьында Мяшяди<br />
Хейри инди щамиля иди. Демяли, эцнцляр арасындакы бир фярг дя эютцрцлдц. Кишини црякдян севян бу<br />
арвад онун кюрпясини гарнында дашыдыьы цчцн еля бир фярящля данышыр, эцлцр, еля бир фярящля<br />
йашайырды ки...<br />
Дейярляр, эцнц, эцнц дейил, баласы эцнцдц. Язимя дя эютцря билмирди бу эцнцлц щяйаты. Арвады<br />
тез-тез тиканлайыр, анжаг бюйцкляр сцкунят ичиндя, дахили бир язаб иля кечирирдиляр бу эцнляри. Она<br />
эюря дя Рцбабя Султан дюзя билмяйиб, Бакыйа гайытмаг истяйирди.<br />
Бюйцкханым ана эцнцсцнцн щамилялийин сон эцнлярини ращат кечирмясиня чалышыр, эцнцлцйцн,<br />
щамилялийин ня олдуьуну йахшы билян гадын эцнцсцня щяр жящятдян йардым елямяйя чалышырды.<br />
Арвад ися щеч няйя бахмадан яввялки кими ат далынжан, щейванат далынжан эедир, юзцнц чох<br />
сярбяст апарыр, щеч нядян горхмурду. Вя бу щяйат, беля айагцстц щяйат она доьуму да асан<br />
кечирмясиня имкан йаратды. Рцбабя Султан эедяндян бир эцн сонра гадын - Мяшяди Хейри<br />
кечмишлярин дедийи кими, ашыгларын дедийи кими бар-щямлин йеря гойду вя эюзял бир оьлан доьду,<br />
буз балтасы кими. Ялбяття, ушаг ирилийиня бахмайараг йарымчыг иди, бир нечя эцнц чатмырды.<br />
Бюйцкханым ана ону бялякляйиб йцкцн цстцня гоймушду. Защы аьыр щалда йатан эцнляриндя<br />
Бюйцкханым ана чаьаны юз сцдлц дюшц иля - Ящмяд гардашынын сцдц иля йемляндирир, ямляндирирди.<br />
Язимя дя, атасынын адыны дашыйан балажа Мящяммяд дя эедир, эялир, йцкцн цстцндян ушаьы<br />
эютцрцб ямиздирян анайа вя чаьайа марагла бахырдылар. Бу, онларын аталарынын оьлу - щям атадан<br />
гардаш, щям анадан сцд гардашлары иди. Марагла бахырдылар. Мящяммяд атасынын адыны дашыйырды.<br />
Бунун гярибя бир тарихчяси вар иди. Бир яняня иля, бир адятля баьлы иди. Мящяммяд доьуланда, цч ил<br />
17
бундан габаг, Мяшяди Эцлсцм мама она ушаьын бабасынын адыны гоймушду - Ялищейдяр.<br />
Гулаьына чаьырмышдылар. Амма ирялидя дейилдийи кими юлян баба «ад вермядийиндян» ушаг гырхы<br />
чыхмамыш хястялянди вя мамачанын тяклифийля чаьайа юз атасынын ады верилди.<br />
* * *<br />
Щяйят адамы тез-тез Язимядян данышыр, онун нишанынын гайтарылмасыны бяд бир шей щесаб<br />
едирдиляр. Анайа цряк-диряк верирдиляр. Бу фикирляр Бюйцкханым ананын цряйиндян кечир, ниэаранчылыг<br />
артдыгжа ня арытдадыьы дцйцнцн нялийини баша дцшцр, ня гоншу арвадын дедиклярини. Еля гулаьы<br />
сюзляри алыр, биля-билмязя жаваб гайтарырды. Фикри Язимянин йанында иди. - Щарда галды, нюш эежикди,<br />
ноолду, эюрясян? Илащи, дцздц, инди азалыб. Амма о вахт - яввялиндя ня гядяр адам галырды<br />
трамвай алтында. Эюрясян, трамвай алтына дцшдц? Йаман гарьышды, трамвай Бакыйа эяляндян бяри<br />
арвадларын аьзына дцшцб. Ушаьа ажыглары тутанда дейирляр: «трамвай алтында галасан». Узаг, узаг<br />
олсун, эюрясян, башына ня эялди? Доьрудан эютцрцб гачдылар? Йох. Щярчянд ки, гызы гайтардыг,<br />
амма Жамал еля оьлан дейилди, еля оьул дейилди, намуслу оьул иди, хяйанят елямязди. Бяс<br />
Язимя? Бирдян онун да цряйи... - Ана щей фикирляширди. - Илащи, сян юзцн кюмяк ол балама, сян<br />
юзцн кюмяк ол.<br />
Тякжя бундан наращат дейилди ана. Гоншуларында Мирра адында бир йящуди гадын йашайырды, жаван<br />
адам иди. Кийев йящудиляриндян иди. Бир руса гошулуб гачмышды. Эялиб Бакыда ев тутуб, кирайя<br />
йашайырдылар. Эюрцнцр ки, онун да рущани аиляси, щардаса диндармыш; аиляси руса эетмяйиня разылыг<br />
вермямишди.<br />
-Су эирди бир габа, олду ичмяли, - дейярдиляр гоншулар, - Мирра йахчи ьызду, йахчи ьызду, - дейярди<br />
Инсафханым, - Щярийа, не дийирсян, елийир. Яризя йазмаь лазымду, урусийжян билмирям, эедирям<br />
йанына, йазыр мянимчцн. Беля дя тез бизим дили юйряшмяйя башдыйыб ки... Бир аз эцлмяли дийир<br />
сюздяри, амма йахчи дийир.<br />
Щямин бу Мирра Язимя иля дя достлашмышды. Язимя тез-тез онлара эедир, ахшамлар вахты оланда,<br />
дярслярини щазырлайыб гуртаранда:<br />
-Анажан, мян ондан рус дилини юйрянирям, рус дилиндя йахшы данышмаг истяйирям, - дейирди.<br />
Бирдян гярибя бир щадися баш верди. Бир эцн Иззят ямиси гызынын йанына эялди.<br />
-Бюйцкханым, хябярин вар, Мирра гызы Иосиф - Йусиф адында бир йящуди ясэярля эюрцшдцрцр. Щардаса<br />
оьлан онун вятяни олан Кийевдянди, кийевлиди. Йахшы билмирям, йящудиди, йа русду, мян билян,<br />
русду. Гызы эюрцшдцрцр онуйнан. Гясд гойуб дейясян.<br />
Бюйцканым ананын цряйи гоппажайа дцшдц:<br />
-Илащи, биржя бу чатышмырды. Бу ня бяла иди башымыза эялди?<br />
Иззят деди:<br />
-Горхма, мян юзцм Миррайнан данышарам. Амма сян дя гыза гадаьа гой. Эетмясин ора.<br />
Бир гядяр сонра щяйятдя Иззятля Мирранын данышыьы ешидилирди. Доьрудур, онлар рус дилиндя<br />
данышырдылар вя гоншуларын бир чоху бу дили йахшы билмядикляриндян мцбащисянин мювзусуну,<br />
сябябини анламырдылар. Иззят Миррайа ня демишдися, Мирра бяркдян-бяркдян, ажыглы-ажыглы Иззятя<br />
дейирди:<br />
-Ты ешо, партийнайа. Йа приду в вашу фабрику и скаъу вашему парткому. Как вам нестыдно.<br />
Иззят дейирди:<br />
-А ты не вмешивайсйа в семйу девочки. Зачем ты лезиш в чуъуйу семйу?<br />
18
-Какайа ета чуъайа семйа? Мы соседи, как одна семйа. Вот, йа ъе вышла замуъ за русского.<br />
Пуст она тоъе выйдет замуъ за йеврейа, или за русского. Какайа разниса? Мы интернасионалныйе<br />
братйа. Разве ты не читайеш газеты?<br />
Мцбащися чох чякмяди. Иззят ажыгла ня дедися, отаьына дюндц, Мирра да юз евиня кечди.<br />
Бюйцкханым ананын цряйиндя икинжи бир наращатлыг, икинжи бир йасаг ямяля эялди. Ахшам Язимя<br />
техникумдан гайыданда деди:<br />
-Гызым, бир дя Мирраэиля эетмя.<br />
Язимянин эюзляри тяяжжцбля бюйцдц.<br />
-Нейчцн, ана?<br />
-Нейчцнц буду ки, ора башга адамлар да эялиб-эедир.<br />
-Ноолар, эялсинляр. Мяни йемяйяжякляр ки, о адамлар.<br />
-Сяня дедим ки, ора эетмя. О Иосиф кимди?<br />
-Йахшы оьланды, ана. Кийевдянди. Ясэярлийи чякир бурда - Бакыда.<br />
-Гой чяксин, гайытсын вятяниня. Сяня дяхли йохду. Дедим сяня, эетмя. Иззят бажын да дейир ки,<br />
эетмясин.<br />
Язимя дахилян анасынын вя Иззят бажынын тяшвишини анлады. Дяриндян кюксцнц ютцрцб:<br />
-Йахшы, ана, олсун. Сян дейян олсун. Амма сян мяндян нащаг ниэаран галырсан. Доьруданмы<br />
сян мяни о аьылда бюйцтмцсян ки, мян сянин разылыьын олмадан бир иш тутам? Бир дя мян юз<br />
миллятими гойуб башгасына... Ана, мяним бир ряфигям вар. Мяндян бир аз бюйцкдц. Онун йахшы бир<br />
сюзц вар. Дейир ки, дцнйада ики сюз вар ки, инсан о сюзляри юз доьма дилиндя демялиди. Бири - «ана»<br />
сюзц, бири дя «севирям» сюзц.<br />
Бюйцкханым ананын цряйиня бир гядяр сакитлик чюкдц бу сюздян сонра.<br />
Бундан беля, Мирра бир нечя дяфя тякид елядися дя, Язимя «йох» демяди, «дярсим вар», - дейя,<br />
йа башга мцхтялиф бящанялярля бир дя айаьыны Мирраэиля гоймады. Ана да, Иззят бажы да ращат<br />
идиляр. Онлар ращат олдулар бир дя она эюря ки, артыг Иосиф бураларда эюрцнмцрдц. Айаьыны евдян<br />
кясмишди. Демяк, Иззят бажынын шцбщяляри ябяс дейилмиш.<br />
Инсафын сяси щяйяти башына эютцрмцшдц:<br />
-Аьяз, ишя бах ааа, гиниъкейнян памбыг йаьы верирляр. Аьяз, памбыг йаьыйнан да хюряк биширярляр?<br />
Даьыласан, ай беля зяманя, даьыласан.<br />
-Нейнямяк олар, кечиб эедяжяк. Дарыхма, бажым, инди салават эцжя баьлыды.<br />
-Ай оларын салаватлары башларына дяйсин. Аьяз, билирсян нейнирляр? Аьяз, шит йаьа да, дейир, су<br />
гатырлар, ня гатырлар, билмирям. Соора гойурлар бузханийя, бяркидирляр, эятириб эялиб сатырлар жамаата.<br />
Аьяз, уна кяпяк гатырлар. Аьяз, булары Аллащ гырсын. Дцэцйя, ня гядяр дцэцнцн ичиндян хырда даш<br />
чыхартмаг олар? Чюрейин, сыхсан, суйу чыхар, кярпиж кясярсян, гара кярпиж. Ай буларын гябри гара<br />
кярпижнян юртцлсцн. Дцнйа щяля дяйишибдц дя. Аллащ кяссин буларын урватыны. Дцнянляри Сяййаря<br />
эялиб ки, ай Инсаф, мяня бир аз ялборжу вяр. Дийирям, щардан вярим сяня ял боржуну? Ажын нейи<br />
вар, йалаважа да веря? Ярцн гуран щюкумятдц дя, кямсар арвады, сян дя дилянирсян? Бяс йердя<br />
галан нейнясцн? Башувуза дейейди сизцн, малашярик кюпяй ушаьы. Щяля эетди йа. О эцн тойда<br />
арвад охуйур, ханяндя, дяф чалан арвад ей, охуйур:<br />
Гара эцня гойдулар бизи, бу балшевикляр.<br />
19
Тцлкц кими сойдулар бизи, бу балшевикляр.<br />
-Ай Аллащ. Аьяз, о, охуйуб-охуйуб, сян нийя тякрар еляйирсян? Тутарлар, ешидярляр, диварларын да<br />
гулаьы вар, ай бажы, ешидярляр.<br />
-Щяри йа, ейля той адамы ешитмяди, мяни ешидяжякляр? Гадам онларын аьзына.<br />
Арвад су долдурмаьа эялян ушаьа баьырды:<br />
-Эюзцн корду? Ай эюздян оласан, эюрмцрсян вядря асмышам ордан, бир кюпий манаты нюш<br />
атмырсан ора? Мяним бир кюпий манатым щарданды, сизя су пулу вярям? Оду ей, кямсяр арвадына<br />
да дедим, анд ичдим ки, бир кюпий манатым да йохду. Сиз дя буйандан? Дийир ки, мяня, бяс су<br />
сатырсан, нейнирсян, мяня бир чюряй пулу борж вяр дя. Вярярям, дярдими дя гойарам цстцня,<br />
вярярям сяня. Эет, балшевий ярцндян истя.<br />
-Дилцвц сахла, бажым, дилцвц сахла. Заман эетдикжя гаралыр. Заман эетдикжя хараблашыр. Тутарлар<br />
сяни. Сяни тутмазлар, ярцвц, гардашувы, оьлувы тутарлар.<br />
-Аллащ кяссцн олары. Дцз дийирсян, дилими щеч сахлыйа билмирям.<br />
Бу вахт щяйятин гапысындан сяс ешидилди:<br />
-Йа Рясул Аллащ, бу эцн жцмянин ахшамы, сабащ жцмянин эцнц. Аллащ сизин юлянлярцвцзя рящмят<br />
елясин. Аллащ еля бярякят версин, беля бярякят версин...<br />
Балажа Ящмяд гачыб евдян, анасындан бир парча чюряк алыб, эятириб ужабойлу, дольун, лакин щяр<br />
ики эюзцндян шикяст олмуш кишийя верди.<br />
-Ай саь ол, бала, ай саь ол, Аллащ разы олсун.<br />
Киши гапыдан чыха-чыхмайа Инсаф баьырды:<br />
-Белядц дя, сящярин эюзц ачылмамыш, дянэ олур гулаьун. Бу йолчу эялди кечди, о бириси «истокла<br />
вставлйайу», о бириси гышгырыр «малако, маа лаа коо», бир аз кечир, о бириси эялир «соли, соли», бир аз<br />
кечир, о бириси эялир: «бычаг итиляйирям, бычаг итиляйирям, балта, гайчы, бычаг итиляйирям». Буларын<br />
сясиндян дянэ олурсан, йата билмирсян йерцндя, бир иращат да оласан. Щеч олмаса, выхадной эцнц<br />
гойалар ращат оласан. Онда да гоймурлар сяни динжялмяйя.<br />
-Ай гыз, бясди. Йолчуйнан ня ишин вар, шцшя саланнан ня ишин вар? Маьыл эялирляр, сынан шцшямизи<br />
биржя саатын ичиндя юзляри салырлар, эедирляр. Аллащ разы олсун, йохса, эедиб щардан тапажагсан сян<br />
шцшяни, шцшя саланы?<br />
-Щяри йа, дцз дийирсян. Анжаг, валлащ, нейним, гулаьым дянэ олуб буларын сясиндян.<br />
-Сянин щеч вахтын вар ки, гулаьын да дянэ ола? Обашданнан дуруб гачырсан очырлара.<br />
-Нейним, ай башува доланым, очыра эетмясям, бир шей ала билярям? Ялцндяки гиниъкейнян дя<br />
чюряк алмаг мцмкцн олмур. Бир дя эюрцрсян, о йоьун кишиляр, йекя кишиляр басдылар дцканы,<br />
эирдиляр ичяри. Арвад-ушаг гараэцннц, эежя саат цчдян очыра дийананлар галырлар гырагда. Щеч<br />
билирсян, ня ойун чыхардырлар?<br />
Хябярцн вар, аьяз? Дийир, о Суьра вар а, онун гызы ямбяряни вяриб бада. Аллащ билир кимдц, юз<br />
ядяхлисцдц, йа юз ядяхлиси дюйцр, кимдися, ахыры ки, оьлан юйц цзцэцни гейтяриб эери.<br />
-Щя, эцнащды, Инсаф. Еля сюзляри данышма. Няйя лазымды?<br />
-Щя дя. Сянцн дя юйцндя гызун вар, эюзцн цстцндя олсун.<br />
-Аллащ, сянцн аьзундан йелляр апарсун. Аьыз, адам щеч бир фикирляшмяз ки, няйи данышырам, кимя<br />
саташырам, кимдян данышырам?<br />
-Ееей, сян дя ща... Щеч адамы данышмаьа да гоймурсан. Валлащ, билмирям сянин кими гоншу<br />
няйя лазымды?<br />
-Щяри, дцз дийирсян, чай ашаьы ахыдасан, чай йухары ахтарасан мяним кими гоншуну...<br />
20
Арвад эцлдц.<br />
-Йох ааа, щяля димя. Эцнады сянинчцн. Йахшы гоншусан. Щяля димя. Мян щяля димядим ки, сяня.<br />
Сян йахшы гоншусан. Адамын дярдиня галансан. Мяним гейнанам рящмятдик димишкян,<br />
жцмлягайьысан, валлащ. Арвад щяля щямишя дийярди ки, Бюйцкханым жцмлягайьыду. Щаммызын<br />
юлцляриня йасин дя охуйур, аьзы дуалы, намазлы. Билмирям кимнян юйрянмисян. Нежя йяни? Щеч<br />
юзцм дя билмирям ня данышырам. Аьяз, кимдян юйрянижейсян? О жцря анон вар иди сянцн. Аллащ<br />
рящмят елясцн. Торпаьы саны йашыйасан. Аьяз, билирсян ня адам иди сянцн анон? Сянинчцн ана<br />
иди, амма бизим щаммызчцн язиз иди, щаммызын гайьысына галырды. Кянддян бир шей эялдийа<br />
онунчцн, биржя тикя чюрей дя олса, ону бюлцб гонум-гоншуйа пайлыйырды. Ещ, зяманянин цзц гара<br />
олсун. Гойду эетди ушаьлары. Маьыл сцзцн щамувузы бир йеря йыьмышды, Мящяммяд гардаш орда<br />
кефиндя, о бириси арваднан. Сизи бурда маьыл йыьмышды башына.<br />
Бюйцкханым ананын дярдлярини дцз дейирди. Бир гядяр кюнтюй данышса да, доьру данышырды гадын.<br />
Сюзцня давам елямякдя иди, Бюйцкханымын фяргиня варыб-вармадыьыны дцшцнмядян дейирди:<br />
-Щамымызын умуд йери иди, тутажаьымыз иди. Беш кюпий манатымыз чатмийанда, эедирдцк, рящмятдий<br />
бир дяфя йох димяди бизя. Валлащ, Ялинин папаьыны Вялинин башына гойса да, дцзялдирди, мющцбимизи<br />
дцзцрдц. Йахчи арвад иди, Аллащ рящмят елясцн. Гейнанам щяля щямяшя онийнан байрам<br />
намаздарыны гыларды. Эялярди, сян дийярдцн, о да гыларды. Бажылыглары вар иди ахы чохлы. Олар да<br />
эялярди...<br />
Щярдян Язимянин йадына Ялювсят мцяллим дцшцрдц. Ону «Шащ Исмайыл» да эюряндя цряйиндя<br />
дярин бир тяяссцф щиссиля фикирляширди ки, бу бюйцк сяняткар эюр бизя ня охуйуб-юйрядярди.<br />
Шуралар юлкяси,<br />
Верди бизя йени жан.<br />
Щяр тяряф шян йашар,<br />
Йашасын Азярбайжан.<br />
Шуралар дцшдц бизя,<br />
Кулаклар чыхды цзя...<br />
Бящ... Бящ... Бящ... Эцжлцйдц тяблиьат, чох эцжлцйдц, олдугжа. Рущаниляря, варлылара, аз-чох бир<br />
парча чюряйи оланлара щясяд щисси, нифрят щисси тярбийя олунурду.<br />
-Аьяз, ешидмисян? Аьяз дийир, Эцлмяммядин гызы цзцгара чыхыб. Йенэяни бир хуб дюйцбляр.<br />
Гейтярибляр эежейнян, эежя йарысыйнан гейтярибляр эери, юйляриня.<br />
-Вай, вай, йазыг. Ким иди йенэя гараэцннц, эюрясян?<br />
-Аьыз, ким олажей, аьыз, ким олажей? Танымырсан? Эцляндам иди, аьяз дя - йенэя Эцляндам.<br />
Ону тапмышдылар, эюндярмишдиляр, белянчий олуб. Билмирям нятяр олуб. Белянчик гыздары, дийир,<br />
задда, Сурахански кцчядя бир щяким вар, о тикир ей...<br />
-Аз, бясди, сян Аллащ. Сян дя аьлува эяляни данышырсан.<br />
-Ня аьлува эяляни? Оланы дийирям дя. Цзцгара чыхыб. Бяйям бу бядбяхтин гызы билмирди ки, йа,<br />
башына ня эяляжей? Билмирди ки, беля шей олар? Эедейди, габаьжаданнан, ня ямбяряни вермишди<br />
бада, билирди дя. Эедейди, тикдирейди.<br />
-Аьыз, бяс дийирляр йыхылыбмыш.<br />
-Щяри, йыхылыбмыш. Ябдцлщяшимин гызы тиндя дуруб, «Ябдцлщяшим, лешим, лешим» дийиб, гышгыранда,<br />
ешидмирдцн? Эцлмяммядин гызы да оларнан иди дя.<br />
-Ай Аллащ, няляр билмирсян сян? Ай чохбилмиш...<br />
21
-Аллащ мяня эюз вериб - эюрцрям, аьыл вериб - баша дцшцрям, гулаг вериб - ешидирям. Эюрдцйцмц,<br />
ешитдийими дя баша дцшцрям дя. Мян нейнийим?<br />
-Аьяз, бясди. Бялкя щеч еля шей йохду, йазыьа бющтан дийирляр?<br />
-Ня бющтан, аьяз? Балоппанын жаныйчцн, Аьоппа юзц эялди, диди ки, йенэя ган-гейсан, бир<br />
эцндя эедирди ки, эюздяр олсун, эюрмясцн.<br />
Бюйцкханымын эюзляриндян лейсан кими йаш ахырды. Сойдуьу соьандан идими, йа арвадын данышдыьы<br />
гейбятляря нифрятиндян идими, ня идися бычаьы соьана дейил, ялиня басды вя «Уфф», еляди.<br />
-Ноолды сяня, аьяз?<br />
-Ялими кясдим.<br />
-Ялцвц кясдцн? Вааа, йахшы бах дя. Эюрмцрсян бяйям ки, соьан сойурсан? Йаш да ахыр<br />
эюзцннян. Бу саат су эятирим сянинчцн.<br />
Бюйцкханым онун эятирдийи су иля яввял яллярини, сонра да эюзлярини йуду. Амма даща дейя<br />
билмяди ки, - мяни соьандан чох ийряндирян, карыхдыран сянин гейбятлярин иди. Мян дя ахы гыз<br />
анасыйам, - дейя билмяди. Дейя билмяди ки, - бир эцн, Аллащ елямямишкян, мяним дя гызымын<br />
далыйжан беля сюз данышыла биляр. Амма йох, Язимя еля бала дюйцл. Цзцмц гара елямяз мяним.<br />
-Бажым нейшя еля дейирсян?<br />
-Аьяз, бяс сян нюшцн щяля дийирсян? Вай, вай, вай, вай... Аьяз, ора бах ей, тийатырду, валлащ,<br />
бунларын иши. Башланды эеня, тамашаду, тамаша, тийатр тамашасы. Щеч ня о эцлмяли тийатырына<br />
эетмя, еля бура эетэинян бясди. Она бах...<br />
-Аьяз, нежя ноолуб? Жаны йанмыш тавакабабыны гызардыр, ийи басыб алями. Балхонда, отагда,<br />
гоншу отагда гейнанасына вермир. Арвад да Гураны ачыб, гойуб башына. Гарьыш гарьыш цстцндян<br />
яндярир: «Ай Аллащ, эялнимя гяним ол. Ай Аллащ, оьлума гяним ол», дийиб, дад дюйцр. Бу бирисинин<br />
дя щеч вежиня дюйцр. Кямсар арвадыду да, ня вежиня олсун?<br />
-Бясдирцн, бясдирцн. Наля тюкмцйцн, ай бажы, йахшы дюйцл.<br />
-Аз, сян кимя дийирсян о сюздяри? Олар сусанду? Ня гейнана, гейнанаду, ня эялин, эялин. Аллащ<br />
йаьыйа гисмят елясцн, дцшмян дя йазыьду, беля эялини, беля гейнананы.<br />
-Хала, бяйям, йаьы дцшмян дюйцл, йа дцшмян йаьыдан йахшыды?<br />
-Ай бала, мян ня билим? Ня билим, щансы йахшыду, щансы пис? Аьыз, юмрц узуну бяля ешидмишям.<br />
Ола билсцн ки, дцшмян - гары дцшмян бир эцн дюняр, дост олар. амма йаьыдан дост олан щяля<br />
эюрян олмийибдц. Сцз лап чцрцйцн чыхартдуз.<br />
Одей башланды! Цст мяртябядяки евдян эялинля гайынананын далашма сяси щяйяти башына<br />
эютцряндя гоншулар тамашайа дурдулар.<br />
1938<br />
Шящяр бир-бириня дяймишди. Щяр йердя “Йола салырлар”, - дейирдиляр.<br />
Хцсусиля йухары мящяллялярдя, шящярин йухары щиссясиндя даща чох иранлыларын йашадыьы<br />
Щцсейнбала ачыглыьы, Щямшяри паланы - бу йерлярдя даща чох щай-кцй вар иди. Машынлар кцчяйнян<br />
эедир, адамлары сахлайыр, паспортуну сорушур, иранлы олдуьун билинжя машына басырдылар. Яслиндя<br />
бялкя дя онлар - дювлят адамлары щаглы иди. Чцнки бцтцн иранлылара совет паспорту алмаг тяклиф<br />
олунмушду вя адамлар беля эюрцнцр ки, ясэяр эетмямяк хатириня совет паспорту алмамышдылар.<br />
Совет паспорту алмайан иранлыларын йцздян-йцз фаизи Жянуби Азярбайжанлы, нефт мядянляриндя<br />
ишляйян, чалышан Жянуби Азярбайжанлылар иди, тцркляр иди. Бунларын щамысы олмаса да, чоху, олдугжа<br />
чоху йерли - Бакылы гызлара евлянмишдиляр. Инди ярляр щямшяри дейя Ирана йола салыныр, арвадлар<br />
22
паспорту совет вятяндашы олдуьу цчцн бурада галмалы олурдулар. Амма бу гадынларын яксяриййяти<br />
ярляриндян, ушагларындан айрылмаг истямирдиляр. Она эюря дя евлярдя ваняфса иди. Бцтцн евлярдя<br />
мцсибят давам едирди. Бир нечя эцн иди ки, яслиндя Тцрк - Азяри олдуьу щалда, иранлы паспорту<br />
олдуьуна эюря, ярляри тутуб машынлара долдуруб кюрпцйя апарыр, орадан да евиня щеч бир хябяр<br />
вермядян, евиня бир шей эютцрмяк цчцн эетмяйя ижазя вермядян эямиляря долдурурдулар.<br />
Кишилярин йалныз евя гайытмамасындан, йа да эюрцб, билиб, бир-бириня хябяр верянляр билирдиляр ки,<br />
филанкяси апардылар кюрпцйя. Вя арвадлардан ким яринин далынжа балаларыны да эютцрцб эедирдися,<br />
эедирди. Вязндян йцнэцл, гиймятдян аьыр, апара биляжяйи гядяр яшйа апарырды. Олдугжа аьыр<br />
вязиййят иди. Щеч 37-нин фажиясиндян эери галмайан...<br />
Язимяэилин гоншулуьунда Мяшяди Эцлсцм адлы бир гадын йашайырды. Бу гадын гожа, кимсясиз бир<br />
арвад иди. Бунун йалныз бир гардашы арвады вар иди, бир дя юзц иди. Гардашы чохдан вяфат етмишди.<br />
Гардашы арвады да анлашылмаз бир шякилдя юзцнц трамвай алтына атыб щялак елямишди. Бу гадын,<br />
эюрцнцр, бир нечя эцн иди ки, юлмяйя щазырлашырды. Гоншу Хейранса хала онун жяназясини йумаьа<br />
щазырлайанда, нежя эюрмцшдцся дя, еляжя дя эялиб данышмышды ки:<br />
-О, алтдан узун, аьяз, узун дарбалаь эейиб, ужуна ипляр баьлайыб, гейтанлар тикибмиш, дизиннян<br />
ашаьы бярк-бярк баьлайыбмыш ки, яти эюрцнмясцн, бядяни эюрцнмясцн. Боьазына щеляжя биртящяр<br />
гейтанны шей баьламышды, кюйняйинин ужуна боьаздан, голларынын аьзына эеня гейтанны ип<br />
баьламышды ки, ачылмасын. Щяйа юлцм вахтында да ону тярк елямямишди. Амма нейчцн юзцнц<br />
юлдцрдцйц щеч кяся бялли олмады. Мяшяди Эцлсцм дя бир шей дейя билмирди, нейчцнцн билмирди.<br />
Гадын жыьал олсайды, бялкя дя онун адына бир сюз чыхарардылар, филан иди, филан-филан иди, башы баьлы иди,<br />
дейярдиляр. Амма беля шейляр йох иди, йашлы гадын иди. Гяряз ки, щямин бу гадын да вяфат<br />
еляйяндян сонра, йяни, юзц юзцнц юлдцряндян сонра Мяшяди Эцлсцм тамамиля тяк галмышды.<br />
Иранда онун щеч кяси йох иди. Ушаг вахтындан, йягин ки, чыхыб эялмишдиляр цзцбяри. Йягин ки,<br />
ишлямяйя эялян, нефт мядянляриндя чалышан башга щямшяриляр кими, Иранда йашайан тцркляри беля<br />
адландырырдылар, щя, щямшяриляр кими онун да аиляси кючцб эялмишди. Сонра бир-биринин ардынжа<br />
йахынлары вяфат елямишди вя арвад тамамиля тяк галмышды. Вя арвад, ялбяття, баша дцшмямишди ки,<br />
она доьрудан да, паспортуну дяйишиб, совет вятяндашлыьыны гябул елямяк лазымды. Бу баша<br />
дцшмямязлик Мяшяди Эцлсцмя олдугжа баща баша эялди. Бир эцн гапысыны дюйцб, ону да евдян<br />
чыхартдылар вя тякидля тяляб елядиляр ки:<br />
- Щазырлаш, Ирана эедирсян, вятянин орады, паспортун да оранынды.<br />
Бцтцн гоншуларын, бцтцн бу йахын-узаг мящяллялярин Мяшяди Эцлсцмц няня чаьырмасынын сябяби<br />
вар иди. Мяшяди Эцлсцм мама иди. Язимяэилин, Язимянин анасынын, йяни, Бюйцкханым ананын<br />
бцтцн ушагларыны о, тутмушду. Бцтцн гоншу арвадлар бир ваняфсайа дцшдцляр ки... Язимя иля анасы<br />
Мяшяди Эцлсцмц эютцрцб кюрпцйя эялдиляр, яшйаларыны апармасына кюмяк елядиляр. Бу йазыг<br />
арвад, о цздя кимя цз тутажаг иди? Щансы кяндя, щансы кюйя, щансы шящяря эедяжяк иди? Бялли<br />
дейилди. Ялиндя щеч бир цнван, щеч бир гощум-ягряба ады йох иди. Гяряз ки, онун яшйаларыны<br />
топлайанда бир-ики боьазалты гызылы, цзцйц, филаны вар иди. Бюйцкханым ана бунлары бир дцйцнчяйя<br />
йыьыб жибиндя эизлятмишди, чадралы иди. Рус солдатлары дайаныб кюрпцнц эцдцрдцляр. Эюмрцкдян<br />
кечдикжя бир-бир яшйаларыны эямийя йцкляйирдиляр адамлар. Мяшяди Эцлсцмцн дя яшйаларыны<br />
йохладылар.<br />
-Кеч, кеч, арвад, - дейиб эюмрцкчц ижазя верди.<br />
Еля бу заман Бюйцкханым эуйа она кюмяк еляйир, дцйцнчялярини баьлайыр ады иля йахынлашды.<br />
Арвады гужаглайыб юпяндя, йавашжадан эизлятдийи гызыллары арвадын жибиня салды вя щяр икиси<br />
цряйиндя биржя анлыг севиндиляр ки, щеч олмаса, бу пуллар, бу гызыллар пула эедяр, она бир гядяр<br />
кюмяк еляйяр. Амма о тайда эюмрцк, о тайда аъанлар ону нежя гаршылайажагды, буну щеч кяс<br />
билмирди. Беляликля, Мяшяди Эцлсцм бу мящяллялярин - Даьлы мящяллясинин, Щямшяри паланынын,<br />
23
Щцсейнбала ачыглыьынын цмуми няняси олан бу гадын Бакыны тярк етмяли олду, мяжбур олду,<br />
аьлайа-аьлайа, эюз йашы тюкя-тюкя, - Орада мяним щеч кясим йохду, Аллащ, мяня кюмяк еля, -<br />
дейя-дейя.<br />
Йерлярдя инсанларын гулаглары кар иди, эюзляри кор иди. Аллащын кюмяйиня ися... Ня ися, Аллащ билян<br />
йахшыды.<br />
Кюрпцдяки ваняфса даща дящшят иди. Бу эцн бу кюрпц Араза бянзяйирди. Санки вахтиля,<br />
Тцркмянчай мцгавилясиндян сонра евляри, аилялялри, ана-балалары, кяндляри, шящярляри инсанлары<br />
бюлцб бир-бириндян айыран Араз кими. Бу эцн Хязяр дя, онун цзяриндя цзян эямиляр дя щямин<br />
Араз кими инсанлары бир-бириндян айырырды. Сащилдя бакылы ана Иранлыйа яря эетмиш гызыны Ирана йола<br />
салмагчцн башына, синясиня дюйцрдц. Сащилдя гардашы иранлы дейя, иранлы паспорту алдыьына эюря<br />
йола салынан бажы синясиня дюйя-дюйя, - Гардаш, ай гардаш, эюзцм чыхейди, гардаш, юлейдим,<br />
гардаш, йанейдим, гардаш. Сян ялимдян эедяндян сонра мян нейняйяжяйям, гардаш? - дейядейя<br />
йола салырды. Бу кюрпцдя бу эцн аталар оьулларындан, аналар балаларындан, бажылар<br />
гардашларындан, бажылар бажыларындан айрылырды. Ябядиййят айрысы иля айрылырдылар. Бир даща<br />
эюрцшмяйяжякдиляр. - Бир дя цзцнц эюрмяк гийамят эцня галды, - дейирдиляр. Ваняфса бцтцн<br />
кюрпцнц башына эютцрмцшдц. Эедян арвадлар ярляринин бир нечя эцн яввял о йана сцрцлдцйцнц,<br />
инди кюрпцдя ону гаршылайажаьына цмид едирдиляр. Аьлайан ушагларынын бурнуну силир, эюзцнцн<br />
йашыны гурудур, кимиси ушаьына сцд верирди. Бунларын щеч бириси, бу гадынларын щеч бириси иранлы<br />
дейилди, Иран вятяндашы олмаьа рай вермямишдиляр. Садяжя яря эетмишдиляр, ювлад сащиби<br />
олмушдулар. Инди ися о ярлярин далынжа вахтиля декабристлярин арвадлары Сибиря - сцрэцн олунмуш<br />
ярляринин далынжа эетдийи кими эедирдиляр. Амма даща дящшятли, даща аьыр, даща фажияли бир цсулла<br />
йола салынырдылар. Онда гадынлар юз ряйи иля, задяэан ханымлар юз файтонлары иля, юз эейимляри иля, юз<br />
йемяк, ярзаг ещтийаты иля, бурада ися сцрэцня эедирдиляр гадынлар. Эцнащсыз инсанлар сийаси<br />
сцрэцнляр кими йола салынырдылар, йох. говулурдулар, сцрэцн олунурдулар. Илащи, юзцн кюмяк ол<br />
миллятимя, йа ряббим, - дейя Язимянин башыны бюйрцня сыхмыш ана - Бюйцкханым ана баласынын<br />
чийинлярини сыьаллайыр, цряйиндя дцшцнцрдц:<br />
-Аллащым, Аллащым, миллятим ялдян эедир, йардым еля, йа ряббим. Юзцн кюмяк ол, йа ряббим. Улу<br />
Танрым, миллятим ялдян эедир. Миллятимин башына сийаси ойунбазлар олмазын ойунлар ачыр. Илащи, юзцн<br />
кюмяк ол.<br />
Эюрясян, дцнйада даща щансы миллятин башына беля фажия эялиб? Каш билейдим. Йяни, билмяйимдян<br />
ня хейир? Башга бирисинин мяним дярдимя дцшдцйцнц билмякдян тясяллими тапажагдым? Бу дярд<br />
мяним миллятимин дярдиди. Эюр нечя йцз - 150 илдян чох чякир бу мцсибят, бу бяла, бу аьры.<br />
Хязяря гарышан бу эюз йашлары туфана чевриляжяк, ляпяляр галхажаг, сащилляри басажаг эюз йашлары.<br />
Балыглар башларыны галдырыб, Пярвярдиэара, дяниз суйундан да шор, дяниз суйундан да ажы эюз<br />
йашларыны нежя рява эюрдцн, йа ряббим? Йяни, ряббимми рява эюрдц? Ряббим инсанлардан цз<br />
чевириб. Эцнащкарлара, ряббим, юзцн кюмяк ол, Илащи. Эцнащкарлары баша сал, анлат, миллятим ялдян<br />
эедир. Йа Ряббим, миллятимя кюмяк ол. Бу эюз йашларыны рява эюрмя. Амма бир нечя ай бу фажия<br />
давам етди. Аналарын, бажыларын, ювладларын эюз йашлары Хязярин суларына гарышды. Хязяр Араздан<br />
бетяр йанды. Бурда демишди ел:<br />
Дярйалар мцряккяб, мешяляр гялям,<br />
Моллалар йаздыгжа, дярдим вар мяним.<br />
Йох, щеч моллалар да йаздыгжа дейил. Амма дярйаларын мцряккяб ола биляжяйи мцмкцн иди. Ким<br />
йазажагды бу дярди? Ким билдиряжякди дцнйайа бу дярди? Кимся... Ким ешидяжякди дцнйада бу<br />
фярйадлары, йа Ряббим? Вар идими ешидян? Ня радиолар бир йана хябяр верирдиляр, ня гязетляр бу<br />
24
щагда йазырдылар. Щеч кяс, ялинин цстцндя ял олмайан бир партийанын ямрини ляьв едя билмязди. Едя<br />
билмязди. Щяр шей партийа цчцн! Щяр шей партийа цчцн! Бундан башга айры бир шей, анлайыш йох иди.<br />
Вя бу партийа ямр едирди. Бу эцн бу йердян, бурдан бцтцн онун хошуна эялмяйян инсанлары<br />
говсун. Бцтцн она бойун яймяйян инсанлара горху эялирди. Пишийи юлдцрцб, эялини горхузан кими...<br />
Бу фажияляр инсанларын гялбиня еля бир горху чюкдцрмцшдц ки, бу цздя - дямир пярдянин бу цзцндя<br />
йашайанлар артыг адижя бир кюля, адижя бир гул... Йох, гул щеч олмаса, фярйад едя билярди. Бурада<br />
ися инсанлар анжаг ял чалырды, эцлцмсяйирди. Еля бил Ниэар ханым - Тцркцн о бюйцк, XIX йцзилликдя<br />
йашайан Ниэар ханымы дедийи кими:<br />
Лябим эцлцр, дилизарым язаб ичиндя икян,<br />
Эюрцнмяк истяйирям хялгя мцттясил, йеня шян.<br />
О, халга мцттясил, шян эюрцнмяк истяйирди. Бурда ися бцтцн инсанлар партийайа, дювлятя, о дюрд<br />
щярфли лянятя эялмиш СССР щярфляриня хош эюрцнмяк цчцн эцлцмсямяйя мяжбур иди. Йанырды. Бу<br />
дярдляри кимся гялямя ала билмямишди. Ала билмязди дя. Ким бу дярдлярин ялейщиня биржя кялмя<br />
сюз сюйлясяйди, ян йцнэцл жязасы Сибиря сцрэцн иди. Йох, сцрэцн етмяйяжякдиляр. Нарэин адасынын<br />
ятрафында эцлляляниб балыглара йем олажагды. Щеч кяс етираз едя билмирди. Щеч кяс сясини<br />
чыхартмырды. Евлярдя щеч дейясян бу барядя данышан да йох иди.<br />
Сащилдяки ваняфса радиону ешитмяйя имкан вермирди. Радиода Бцлбцл юз эюзял, мялащятли сяси иля<br />
охуйурду:<br />
Яжяб аь эцндядир, мяним вятяним,<br />
Эцнляр кечир байрам кими, ел эцлцр.<br />
Амма ня вятян аь эцндяйди, ня эцнляр байрам эцнц кими кечирди. Сащилдяки ваняфса йцз илдян<br />
бяри ешидилмяйян мцсибят! Аналар «бала, вай», бажылар «ай гардаш», эялинляр ад чякя билмядян<br />
фярйад едирдиляр.<br />
Рянэдян-рянэя эирир чюлцм-чямяним,<br />
Ашыьын сазында эцлцр, тел эцлцр.<br />
Эцлцр баьлар, ужа даьлар,<br />
Яжяб эюзялдир, бу шян чаьлар.<br />
Щеч бу чаьлар эюзял дейилди. Ашыьын сазында да тел эцлмцрдц. Ашыг да аьлайырды, гялбиндя<br />
аьлайырды. Анжаг защирдя эцлцрдц. Бу бу эцлцшцн юзцндя дя бир цсйан вар иди. Ана да аьлайырды,<br />
бажы да аьлайырды, гардаш да аьлайырды. Аь саггаллы аталарын саггалындан эюз йашлары сцзцлцрдц<br />
Хязяря. Балыгларын дили олсайды, бюйцк Пярвярдиэара йалварар, цсйан едяр, Илащи, хилас еля юзцн бу<br />
милляти бу зцлмдян. Бир нечя эцн щябсханада йатырылмыш кишиляр евляриндян бихябяр кюрпцйя<br />
эятирилмиш, эямиляря долдурулмушдулар. Бир нечя эцн яввял ярляри Пящлявийя кючцрдцлмцш гадынлар<br />
юзлярини итириб, башларына ня эялдийини дцшцнмяйя беля мажал тапмадан юзляриня, балаларына<br />
эямидя йер дцзялтмяйя чалышырдылар. Бу мцсибятин гаршысыны алмаг мцмкцн дейилди. Радиодан<br />
йеня дя бир мащны сяслянирди.<br />
Шуралар юлкяси,<br />
Верди бизя йени жан,<br />
Щяр тяряф шян йашар,<br />
Йашасын Азярбайжан.<br />
25
Шуралар дцшдц бизя,<br />
Кулаклар чыхды цзя,<br />
Азадлыг дцшдц бизя,<br />
Щей.<br />
Нефт Бакысы верир<br />
Бизя щяр шейи ялан<br />
Нефт веряжяк, памбыг,<br />
Бизя Азярбайжан.<br />
Динляйян дя, шаир дя билмирди ки, бу сюз санки Тамбовдан цзцбяри айагйалын эялмиш<br />
малашяриклярин мащнысыды. Билмирдиляр ки, Азярбайжан бу памбыьы, нефти кимя веряжяк? Мащны буну<br />
еля билир... демирди мащны буну.<br />
Памбыьы да Русийа апаражаг иди, Русийанын тохужулуг фабрикляриндя читя чевириб, эятириб, щямин о<br />
памбыьы ня мцсибятля истещсал еляйянляря сатажагды. Нефти дя Русийа апаражаг иди. Щарайа, няйя<br />
сярф едяжяйини юзц биляжякди.<br />
Бакыда 18-жи ил март эцнляри сойгырымындан даща дящшятли щадися баш верди. Дцнйанын щеч бир<br />
йериндя бу сойгырымынын якс-сядасы ешидилмяди. Ермяни сойгырымы дцнйайа йайылдыьы щалда, бу<br />
фажиянин щеч йердя ады чякилмяди.<br />
Щеч кяс диниб даныша билмирди, аьзыны ача билмирди. Ким данышарды, ким даныша билярди? Щятта<br />
цряйиндян дя кечирмяйя горхарды. Инсанларын цряйиня еля бил горху йеридилмишди ки... Нечя дяфя бу<br />
миллятин зийалыларынын башы кясилмишди, гаймаьы йыьылмышды. 20-жи илдя Совет Щакимиййяти гурулан кими,<br />
30-жу иллярдя коллективляшдирмя, колхозларын йаранмасы дюврцндя, 37-жи илдя даща горхунж, даща<br />
дящшятли... Бу горху адамларын цряйиня еля чюкмцшдц ки, индики сойгырым, дири-дири сойгырым, милли<br />
сойгырым, мяняви сойгырым, црякляри парчалайан, ана-бала, ата бала, бажы-гардаш айрылыьы<br />
сойгырымындан щеч кяс даныша билмирди.<br />
Даныша билмирди. Даныша билмязди дя. Дили кясилмишди, башы кясилмишди. Эюзлярини кор, гулагларыны кар<br />
етмишдиляр. Милли мянлийини, милли адыны, гейрятини ялиндян алмышдылар.<br />
-Ряббим, - анжаг Бюйцкханым ана кими аналар цряйинин дяринлийиндя анжаг эюйляря йалварыр,<br />
анжаг Танрыдан - улу Танрыдан йардым умурдулар.<br />
Фажияни, щятта бу, адятян, дейилдийи кими тутатуту беля, бир тарихя чевириб йадда сахлайан йох иди.<br />
Тутатут вахты, щямшяриляр кючцрдцлян вахты, щямшярилярин тутатуту вахты. Бу сюзляр беля тарихя<br />
чеврилиб йаддашларда галмады. Силдиляр ону йаддашлардан. Динмядян, сцкунят ичиндя силдиляр.<br />
Аьла Хязяр, аьла, Хязяр,<br />
Сащилиндя йадлар эязяр,<br />
Цряйини йадлар язяр,<br />
Аьла, Хязяр.<br />
Бу дярдляри кимляр йазар?<br />
Аьла, Хязяр, аьла, Хязяр.<br />
Сащилиндя йадлар эязяр,<br />
Миллятимин баьрын язяр,<br />
Аьла, Хязяр.<br />
26
Башга чаря билмяйирям,<br />
Аьла, Хязяр.<br />
ЕЗАМИЙЙЯТЛЯРДЯ<br />
Язимянин езамиййятляри чох аьыр тясир еляйирди Бюйцкханыма. Мирзя Бабайевин бир мащнысы варды,<br />
охуйарды: «Додаьында эцлцш, ялиндя чичяк». Щямин мащныда бир йер вар:<br />
«Эюзцм йолдадыр, гулаьым сясдя,<br />
Щяр аддым сяси мяни алдадыр.»<br />
Бюйцкханым гызына дейирди:<br />
-Язимя, сян езамиййятдя оланда мян бу мащныны ешидяндя юзцмя йер тапа билмирдим. Ахы<br />
мяним дя эюзцм йолда, гулаьым сясдя олур. Сяндян хябяр, сораг эюзляйирям. Щяр аддым сяси<br />
мяни дя алдадыр.<br />
Язимя тез-тез районлара, башга республикалара езамиййятя эедирди. Бу езамиййят аспирантура<br />
дюврцндя, йа ондан бир аз яввял тялябя щяйатыны тямин еляйирди, Язимянин юзцнцн дя, аилясинин<br />
дя. Язимя мцхтялиф, мцхтялиф дейяндя ки, онда гязетляр чох аз иди, «Азярбайжан эянжляри»<br />
«Ядябиййат гязети», хцсусиля, «Азярбайжан эянжляри» цчцн сящифяляр долусу материаллар эятирирди.<br />
Бир эюрцш Язимянин щеч йадындан чыхмыр. Тцркмянистанда - Ашгабад шящяриндя баш верди. Орада<br />
хейли азярбайжанлы, даща доьрусу, шамахылы йашайырды, ширванлылар мящялляси варды. Орада<br />
Махтумгулийевляр аиляси варды. Бу аилянин эялини - шамахылы гызыйды. Вахтиля бюйцк зялзяля вахтында<br />
анасы иля, гардашы иля бирликдя Язимянин аиляси онлара арха дурмушду. Онларын гонаьы олду.<br />
Тцркмянистанын эюркямли актйорлары - Майа ханымла, башгалары иля таныш олду. Бу щямин Майа<br />
ханым иди ки, Бакыйа, гастрола эялмишди, Бцлбцлля бирликдя «Короьлу»да чыхыш еляйирди, Ниэар ролунда.<br />
Щямчинин Язимя Йазычылар Бирлийиндя олду. Йазычылар Бирлийинин, дейясян, биринжи катиби, йа сядри<br />
Гурбаннепесов иди. Гурбаннепесовла гярибя бир сющбят алынды. Деди ки, еля щямин эцнлярдя<br />
Бакыда Дядя Горгудун цстцня дцшмцшдцляр. Ону аз гала халг дцшмяни елямишдиляр.<br />
Гурбаннепесов деди ки, - Язимя ханым, орда Йазычылар Бирлийиндя, Академийада да, дейин ки,<br />
Дядя Горгуду биабыр елямисиз, щеч олмаса, Короьлудан ял чякин. О биздя галсын, биз ону<br />
тохунулмамыш сахлайаг. Даща сонра Язимя «Йаш Коммунист» гязетиндян бир сыра эянжлярля вя<br />
редакторла таныш олду. Ону инэилис кралынын оьлуйчунму, йа ярийчцнмц, щазырланмыш Мялякуш адлы<br />
ата бахмаьа апардылар. Атасы атжыл олдуьундан Язимя ушаг вахтындан атлары эюрцб таныдыьындан<br />
Мялякуш онун чох хошуна эялди.<br />
Шамахылы гызы Щюкцмя вахтиля чох мяшщур олан Мащтумгулийевляр аилясиня дцшмцшдц. Щям бу<br />
аиля, щям ширванлылар Язимяни чох бюйцк мящяббятля гаршыладылар, мящяббятля йола салдылар.<br />
Щюкцмя айрылмаг билмирди, о, зялзялядян зядяляр алдыьы вахт Бакыда Язимяэилин гонаьы олмушду,<br />
Язимяэил ону зялзялядян зяряр эюрмцш, эями иля Бакыйа эялянлярин ичиндян эютцрцб эялмишдиляр<br />
евляриня. Эедяндя Язимя гатарда чох шей эюрмямишди. Амма гайыданда Гызыларвад, Байрамяли,<br />
Гумлу сящралар, хцсусиля, Фирузя стансийалары йанындан кечяндя, Фирузя даьларына баханда,<br />
вахтиля нянясинин - Рцбабя Султанын, анасы Бюйцкханымын, кюрпя гардашы иля юзцнцн, атасы иля<br />
юэей анасынын бирликдя бу даьлардан кечиб гачагчыларнан о йана, сонра да бу йана эялдикляри<br />
йадына дцшцр, хатиряляри баш алыб эедирди.<br />
27
Сонралар Язимя бир мцддят дя Дашкясян кобалт вя дямир мядянляри йатагларына эетмишди. Орада<br />
бир хейли, ики айа гядяр галды, йералты мядянин маьараларына, шурфлара, ня билим, щара эедирди...<br />
Мядянчиляр юзляри дейирдиляр ки, - «чох вахт бизимкиляр юзляри буралара дцшмцрляр.» Беляликля, хейли<br />
материал эятириб эялирди Язимя гязетлярдян ютяри, хцсусиля, «Азярбайжан эянжляри»ндян ютяри. Бу<br />
щямин «Азярбайжан эянжляри»дир ки, илк дяфя эянж мцяллифин китабы щаггында, мярщум Жялал<br />
Мяммядовун, эюзял мцняггидин мягалясини вермишди вя Язимя щардаса бу гязетя чох баьлы<br />
иди. Орада достлары чалышырды. Хцсусиля Дашкясян мядянляриндян гайыдандан сонра йаздыьы ясяр<br />
диггяти жялб еляйирди. Бу гязетлярдян верилян гонорарлар Язимянин дадына чох чатмышды. Одур ки,<br />
йашлананда юз йанына эянж мцхбирляр эяляндя, щямишя чалышырды ки, хцсусиля гыз ушаглары, бир<br />
парча чюряк пулу газанмаг цчцн ялляшян бу гызлар рущдан дцшмясинляр, язиййят чякмясинляр,<br />
щардаса бир парча чюряк пулу газана билсинляр. Йардым еляйирди онлара.<br />
Эцнлярин бириндя ана-бала сющбяти баш тутду. Язимя анасындан сорушду:<br />
-Ана, бяс ахы сян ермяни-мцсялман гырьыныны эюрмцсян. Балажалыьында Шамахыда олмусан,<br />
сонра Бакыда олмусан. Щярдян аьзына бир сюз эяляндя, мцнасибятнян бир сюз дейирсян, амма<br />
щеч мяня ямялли-башлы данышмырсан о эцнлярин бялаларындан.<br />
Бюйцкханым ана деди:<br />
-Гызым, кющня йараларын кюзцнц гопартмаг няйя лазымды? Инди, шцкцр Аллаща, йалан-доьру,<br />
гардашлыг, достлуг йараныб. Гой еля беля эетсин. Дцшмянчилик олмасын арада. Она эюря дя мян<br />
щеч биринизин цряйиндя щеч кимя гаршы кин, гязяб йаранмаьыны истямирям. Истямирям ки, сиз кинли<br />
бюйцйясиниз.<br />
-Йох, ана, биз ахы достла дцшмяни танымалыйыг. Билмялийик, ана, щягигяти билмялийик.<br />
-Ону дцз дейирсян. Амма истяйирям билясян ки, пис миллят йохду, пис адамлар вар. Бах еля,<br />
ермяниляри эютцр. Узун илляр Шамахыда гоншулугда йашамышыг. Ермяни арвадлары бизим о халис Яли<br />
шияси мцсялман арвадларынын тяндириня чюряк йапыблар. Бир-бирляриня эет-эялляри олуб. Бизимкилярин<br />
хятрини истядикляринин адларыны гойублар ушагларына. Амма...<br />
-Щя, ана, аммадан даныш. Цзляри дюняндя эюрмцсян онлары.<br />
-Цзляри дюняндя, дейяндя ки, ясас мясяля о дашнак партийасында иди. Дашнаклар тюрятдиляр бу<br />
зцлмц, бу мцсибяти.<br />
-Ана, башгаларындан ешитмишям ки, Шамахынын юзцнцн о заман эюркямли Ляляйовлар, ня билим,<br />
кимляр, лап еля яввялжя Сейид Язим шаиримизнян достлуг еляйянляр, ахырда Шамахынын башына ня<br />
зцлцм эятирибляр...<br />
-Дцз дейирсян, гызым. Еля ки, гырьын башланды, шамахылыларын бир гисми - бажараны, вязндян йцнэцл,<br />
гиймятдян аьыр, няйи вар идися, эютцрцб гачды. Йолларда намярдляр раст эялди, сойдулар онлары.<br />
Галачайына, Эянжяйя, ня билим щаралара цз тутдулар. Амма Шамахынын юзцндя гоншулугда о<br />
адамларын няйи вар идися, ня гойуб эетмишдилярся, басдырдыглары йери эюрян ермяниляр сонрадан<br />
чыхартдылар. Бу бир йана галсын, евлярини гарят елядиляр, йорьан-дюшяклярини, халчаларыны, няйляри вар<br />
идися, апардылар. Еля гоншулар юзляри чохусуну апардылар. Дашнакларын, онларын о солдатларынын, о<br />
дыьаларын тюрятдийи зцлмц Аллащ щеч миллятя эюстярмяйиб, бала. Арвадлары юлдцрцрдцляр,<br />
бармагларындан цзцйц чыхартмаьа щювсяляляри чатмырды, цзцйц бармагнан бир йердя<br />
гопардырдылар. Сырьалары гулагларнан бир йердя гопардырдылар, гызым, хянжярнян, гямяйнян. Еля<br />
щаллар олмушду ки... Ня дейим. О эцнлярдя нянян бир нечя байаты чякди. Инди дя гулаьымда, о<br />
аьыларын зцлмлц сяси гулаьымдан эетмир, гызым.<br />
Су эялди, бянддян эетди,<br />
Кяклик кямянддян эетди,<br />
Аллащ, сян рящм еля,<br />
Миллятим ялдян эетди.<br />
28
Гаршымызда ай ачар,<br />
Лала, жювщяр эцл ачар,<br />
Миллятим эирдаба дцшцб,<br />
Щагдан она бир ачар.<br />
-Бах, ана, бунлары бизя демялийдин. Бах, инди эюрцрсян, Раффинин ясярлярини эятирмишям, охуйурам.<br />
-Нежя ясярлярди?<br />
-«Хент», «Искры» - Гыьылжымлар, охуйурсан, башында тцклярин биз-биз дурур. Ана, Раффи йазыр ки,<br />
щялям XIX йцзилликдя, бцтцн шярг халглары ермяниляря эуйа дцшмянди. Кцрдляр эуйа бешикдян<br />
оьрудурлар. Эуйа кянддян шящяря эедирляр, шящярдян кяндя гайыданда, ермяни баьларындан<br />
аьажлары, еля-беля, зяряр вурмаг цчцн, щеч няйляриня лазым олмайан кювряк будаглары, тязя<br />
якилмиш жаван аьажлары кясиб апарырлар. Бизим Короьлуну бир эцня салыб о Раффи, дейир Короьлу эялиб<br />
кечян кяндлярдян, ана, эуйа еля бир вящшиликнян инсанлары гырыблар ки вящши щейванлар евляря эириб,<br />
юлмцш аналарын дюшцндян кюрпяляри гопардыб апарырды. Ана, о, йазыр ки, эуйа Сулдуз, Туфарган,<br />
Мараьа - бцтцн Гярби, Жянуби Азярбайжан щамысы Бюйцк Ермянистанды. Щаралара ял атырлар, ана,<br />
билсян, бу ясярдя?<br />
Ана сюзцня давам едирди:<br />
-Гызым, йадымдады, Шамахынын Дярякяндиндян Эцлэяз адлы бир гонаьымыз вар иди. О да, еля щямин<br />
кянддян Анамханым да дейирдиляр ки, ермяниляр молокан кянди олдуьуна эюря Мярязяйя<br />
дяймяйиб, кечиб, эялибляр Дярякяндя, Эямцстцня, Шорсулуйа. Ел аьсаггалларыны йыьырлар Дярякянд<br />
мясжидиня, дейирляр ки, эуйа барышыг еляйирик. Кишилярдян ики няфяр жанлысы пянжярядян чыхыб гачыр,<br />
хилас олурлар. Галанларыны ермяниляр эцлляляйиб, мясжиди дя даьыдыб, кянди дя йандырыб, чыхыб<br />
эедибляр. Тцркляр кюмяйя эялмясяйди Азярбайжана, Шамахынын торпаьы да йанмышды. Тцрк забити<br />
Жамал яфянди йаралы галды. Ики гызы галмышды. Евлянмишди ахы Шамахыда, сонралар бир гызы Шамахыда,<br />
бири дя Дярякянддя галды. Дейясян, чох савадлы адам имиш. О вахт яризя-зад йазармыш, кюмяк<br />
еляйярмиш кянд жамаатына сонралар.<br />
ГАЗАНЖ?<br />
Рцбабя Султан кюч карванын чякиб эедяндян сонра ожаг галды Бюйцкханыма -<br />
Зейбянисабяйимя. Явяз еляди Рцбабя Султаны. Ондан сонра Рцбабя Султан ожаьы сюнмяди,<br />
йериня Язимя эялди. Язимя бу ожаьын шамыны, чыраьыны даща парлаг нура бойады. Бир заманлар<br />
дямир пярдя эютцрцляндян сонра Тцркийядян, Ирандан эялян гонаглар, Язимянин эяздийи<br />
юлкялярдя ону гаршылайан, она мящяббят билдирян адамлар, «чох тядгигат апармышыг, сянин няслин<br />
улу Гараман няслиндяндир, айры сойады эютцрмя. Сян Язимя Гараманлысан» дедиляр.<br />
Язимя деди ки, артыг эеждир. Мян бундан сонра сойады, фамил дяйишя билмярям. Гадынлардан ян<br />
садялющвц эюр бир ня деди:<br />
-Нийя? О йашда Галман Илкин ола билир, Гылман Мусайев иди, Няби Бабайев Няби Хязри ола билир,<br />
Язизя Ящмядова Язизя Тцркан ола билир, Ряфигя Щцсейнова Ряфигя Нурай ола билир, сян нийя<br />
Язимя Гараман ола билмяйясян?<br />
Мянтиг Язимяни чашдырмышды. Доьру дейирди бу гадын. Амма щеч бир чаря йох иди. Артыг эеж иди.<br />
Язимя деди:<br />
-Мяндя тягсир йохду. Мяни биринжи синифя няням апармышды. Мцдиря мяни мяктябя йазанда<br />
нянядян сорушду: Бу гызын фамили няди? О заман фамил билинмирди. Мцдиря тез хятасыны дцзялдиб<br />
29
деди: Йяни, бабасынын ады няди? Рцбабя Султан ата бабамын адыны деди вя еля дя йазылды: Язимя.<br />
Даща Гараман сойады аьлына да эялмяди гадынын.<br />
Мящялля гызларындан Кифайятин тойу иди. Дцнйаханымын чалдыьы гармонун, Мярйямин дяфинин,<br />
Мясмянин гоша думбулунун сяси алями башына эютцрмцшдц. Ханымлар щамысы ялван эейимли,<br />
гызлар, эялинляр рягс еляйирдиляр. Бир гядярдян сонра Кифайяти хынайа эятиряжякдиляр. Щяля ки, щамы<br />
ойнайырды. Сярпайы бир-бир гызлары, эялинляри ортайа чякир:<br />
-Аьыз, эял ойна ееей, тойа эялян ойнуйар. Ял чалмайанын яли гурусун, суйа эедяндя бели<br />
гурусун, данышанын дили гурусун. Ял чалын, ай гызлар.<br />
Сярпайы орталыьы гызышдырыр, бир-бир гызлары ортайа чякирди. О жцмлядян Бюйцханымы да дартыб ортайа<br />
чякмишди. Бу заман дяф чалан Мярйям щаваны дяйишди. Сон эцнлярдя хцсусиля дяб дцшмцш<br />
«Эцнц» мащнысыны охумаьа башлады. Йанырды цряйи Бюйцкханым цчцн. Бюйцкханым эюзялликдя,<br />
Бюйцкханым савадда, Бюйцкханым аьылда, бир сюзля Бюйцкханымын щяйаты Мярйямин еля бил юз<br />
щяйатыйды вя Мярйям охуйурду.<br />
О читдян, бу читдян нечяйя верирсян?<br />
Бивяфа гызлара нисйя верирсян.<br />
Ай чини бошгаб чини дярди чяким,<br />
Евдя отурум, эцнц дярди чяким.<br />
Ай чини бошгаб, чини дярди чяким,<br />
Йохса, отурум, эцнц дярди чяким.<br />
Картофдан, соьандан нечяйя верирсян?<br />
Бивяфа гызлара нисйя верирсян.<br />
Ай чини бошгаб, чини нейняр мяня?<br />
Йарым йар олса, эцнц нейняр мяня?<br />
Ай чини бошгаб, чини нейняр мяня?<br />
Йарым йар олса, эцнц нейняр мяня?<br />
Мараглыды ки, рягс эюзял эетдийи щалда, еля Бюйцкханым юзц дя эюзял рягс етдийи, нарын-нарын<br />
сцздцйц щалда, цряйиндян гярибя фикирляр, гара ганлы фикирляр кечирди. Йарым йар олса, эцнц нейняр<br />
мяня. Ещ, йарын йар олса, дай эцнц нейнир евдя ки, сяня бир нейнясин дя. Эцнц эцнцдц, эцнцнц<br />
эятирян еля щямин о йарын юзцдц. Яэяр йарын йар олса, эцнц эялмяз евя. Ня ися. Бирдян<br />
«эятирирляр, эятирирляр» сяси ужалды. Орталыьа гойулмуш стулун цстцня ипяк салынмышды. Кифайяти эюзял<br />
эялинлик палтарында цзц алынмыш, бязянмиш эятириб щямин стулун цстцндя отуртдулар. Саьындасолунда<br />
ики гяшянэ гыз дайанмышды. Щяр биринин ялиндя бир шам йанырды. Гызын бири оьлан евиндян,<br />
бири гыз евиндян иди. Вя хына исладылмыш габы эятириб ортайа гойдулар.<br />
-Ай гызлар, шабаш, ай шабаш. Эялин башына ай шабаш, ай шабаш.<br />
Щяря бажардыьы гядяр сярпайылыг еляйян йенэяйя пул верирди, эялинин башына сяпилян ноьулдан<br />
эютцрцрдц. Хонча гойулду эялинин габаьына, хончанын гаршысына эцзэц гойулду. Гызларын<br />
голларына гырмызы лячякляр баьланды. Щярянин ялиня бир аз хынадан йахыб щямин лячяклярля<br />
баьладылар. Эялинин дя овжуна, ялляриня хына йахдылар. Бир вур-чатласын иди ки, аьыз дейяни гулаг<br />
ешитмирди. Мусиги дайанмышды, арабир чалырды, аралыгда рягс еляйян дя олурду. Амма ясас диггят<br />
бу саат хынайахдыда иди. Эюзял адятди хынайахды. Оьлан евиндян эялмишди хына. Исладыб эялинин<br />
ялиня, айагларына, башына хына гоймушдулар. Беляликля, хончада олан бцтцн ширниййат-филан<br />
цстцндяки халатла бирликдя сярпайылыг еляйян йенэяйя чатажаг иди. Щямин йенэя Кифайяти яр евиня<br />
мцшаийят едяжякди. Йанында бир дярня дя олажагды. Сабащ сящяр онлар эюзайдынлыьыйнан гызын<br />
30
бакиря олдуьуну, цзцаь чыхдыьыны ана евиня хябяр эятиряжяк, йеня дя муштулуг, йеня дя<br />
эюзайдынлыьы щядиййяляри алажагдылар. Инди ися рягс эедирди, Хончанын гяншяриндя бир гядяр бош йер<br />
галмышды. Оьлан евиндян эялянляря цзцнц тутуб йенэя щярдянбир саташырды:<br />
Оьлан адамы,<br />
Йесин бадамы.<br />
Ай гыз адамы,<br />
Алсын гадамы.<br />
Эялинин эяляжяк гайынанасы чох мещрибан, нявазишкар гадын иди.<br />
-Еля демя, йенэя, нейчцн гадамы алсын. Еля мян дя онларын гадасын алым. Еля демя. Йахшы<br />
инсанларды Кифайятин ата-анасы.<br />
-Боой, эюзцмцз айдын. Аллаща шцкцр. Щямишя беля оласыз. Щямишя гудалыгда гаим оласыз.<br />
Хошбяхт олсун балаларыныз. Еля-беля зарафатды, охуйарлар, охуйурам. Хятринизя дяймясин, ай гыз<br />
адамы.<br />
Щамы эцлцрдц.<br />
-Йох, ай йенэя, нюшцн хятримизя дяйир? Тойду.<br />
-Той эцнцдц, тойду. Ай гызлар, ял чалын. Ай гызлар, ойнайын. Бцтцн субайларчцн олсун. Эюзляри<br />
парылдайан гызлар, сизинчцн олсун. Беля, сизин йенэялийинизи еляйим, Аллащ гойса. Ананызын йенэяси<br />
олмушам, сизин дя йенэяниз олум.<br />
Бу заман Бюйцкханым Язимяни дцшцнцрдц. О да эянж гызларын арасында дайанмышды. О да<br />
арабир рягс еляйирди. Онун да эюзляри пар-пар йанырды вя ана дцшцнцрдц: щя, йенэя дцз дейир. О<br />
эцн олсун, мяним дя баламын тойуну йенэя беляжя тутсун. Хынайа беляжя эятирсин.<br />
Бир эцн нядянся, Язимя Рцбабя Султандан сорушду:<br />
-Няня, ай няня, нийя биздя 3, 7, 40 рягямляри мцгяддяс щесаб олунур?<br />
Рцбабя Султан бир гядяр дцшцнцб жаваб верди:<br />
-Гызым, 3 мян биляни - Аллащ, Мящяммяд, Яли ешгиня мцгяддяс щесаб олунур. 7 мян билян,<br />
валлащ, дцзцнц дейя билмярям сяня, гызым, чцнки щардаса беля бир шей охумамышам, юз фикрими<br />
дейирям сяня, биздя мян биляни 7 рягяминин мцгяддясляшдирилмяси мянжя Эюй Танрынын дястинин<br />
йедди гатлы эюйлярдя олмасы иля ялагядарды. Дцздц, Рясули Худа эюйляря галханда мялум<br />
олмушду ки, эюй доггуз гатлыды. Еля она эюря дя онун Бураг аты бу йеддинжи эюйдян йухары галха<br />
билмямишди. Дейясян бир дяфя сяня демишям е, мян буну. Щя, Жянаб Жябраил эцняшдян, эцняш<br />
ишыьындан йаранмыш Ряфряф адлы ат эюндярмишди. Щя, бах, о, юз йериндя. Амма йедди гатлы эюйдя<br />
эуйа Аллащын, улу Танрынын сарайы вар. Бах, мян билян йедди дя она эюря мцгяддясди.<br />
Гыз сябирсизликля сорушду:<br />
-Няня, бяс онда гырх?...<br />
-Эеня дцзцнц сорушсан, беля бир шей охумамышам. Амма чох фикирляшмишям, еля мян дя. Мян<br />
биляни 40 рягями, гырх дярвишлярин, гырх ярянлярин ады иля баьлыды. Заман олуб гырх ярянляр, гырх эцн<br />
чилля чыхардыблар вя анжаг бундан сонра ярян ады газаныб мцгяддясляшибляр. Гырх ермиш ярянляр -<br />
гырхла баьлыды. Гядимдя тойлары да, бала, бу эцнлярнян еляйярдиляр. Касыб узаг башы 3 эцн, бир аз<br />
дювлятли щампа 7 эцн, шащлар, ханлар 40 эцн, 40 эежя той вурдурардылар. Билирсян, гызым, еля эюзял<br />
тойлар олурду... Лап еля бизим о фягир-фцгяра кяндляримиздя. Тойу ашыг апарарды. Няляр данышарды<br />
ашыг, ня наьыллар данышарды...<br />
31
Язимя севинж ичиндя деди:<br />
-Йох, няня, билмирям. Ашыг наьылы ешитмямишям, щеч радиода да ешитмямишям, тойда да<br />
эюрмямишям. Амма щеч инанмырам ки, сянин наьылларын кими ширин ола, мяним язиз няням. Мяня<br />
бир наьыл даныш.<br />
-Ай гызым, эцндцз наьыл данышмазлар. Эцндцз наьыл данышанын туманыны оьурлайарлар.<br />
-Ещ, ай няня, сюздц дейирсян дя. Кимди туман оьурлайан?<br />
-Беля дейирляр, гызым. Дейирляр ки, эцндцз наьыл данышанын туманыны оьурлайарлар. Она эюря гой<br />
эежяйя галсын наьыллар.<br />
-Ещ, ай няня, эежя дя сянин намазларын мане олажаг ахы.<br />
-Йоох, шам намазындан сонра, сян йатмамышдан бир аз габаг сяня бир наьыл данышарам,<br />
архайын ол.<br />
-Чох саь ол, няняжан. Мян дя эцндцз дярслярими щазырларам ки, ахшам сянин наьылына лап<br />
архайын-архайын гулаг асым.<br />
-Ай мяним аьыллы балам.<br />
* * *<br />
Синифдя дярс йох иди. Ушаглар эяляжяк театршцнас, театр тянгидчиси, йедди няфяр иди бурада.<br />
Парталарын, мцяллим кцрсцсцнцн цстцндя, орда-бурда яйляшиб данышыр, эцлцшцрдцляр. Алты гардашын<br />
бир бажысы Язимя дя онларла. Бирдян Язимянин эюзц синиф йолдашларындан райондан эялмиш Яшряф<br />
адлы бирисинин йахасына илишди. Дцймянин бири гопмушду, йериндя йох иди.<br />
-Яшряф, дцймян щаны?<br />
-Жибимдяди, Язимя, гопуб сящяр, ийнямиз дя йох иди йатагханада.<br />
-Чыхарт кюйняйини, вер бура.<br />
Оьлан яввял утанды. Биржя бажы щесаб елядикляри гызын йанында тякжя майкада галмаг истямяди.<br />
Язимя зорла, йолдашларынын тяшвиги иля кюйняйи онун яйниндян чыхартды. Язимя щямишя чантасында<br />
эяздирдийи балажа цскцклц ийнягабыны чыхартды, аь саплы ийняни эютцрдц вя бу кюйняйин дцймясини<br />
тикмяйя башлады. Тикди вя ийнянин сапыны гырыб дишиня алды. Оьлан кюйняйини эейинжя щяря бир<br />
тяряфдян зарафатлашырдылар.<br />
-Бах, Яшряф, евлянмяк сяня дай важиб олду. Щарданса эет бирини тап, бажымыз да елчилийя эетсин<br />
сянинчцн.<br />
Щяря бир сюз дейирди. Бири дейирди:<br />
-Яши, она кимди ей, эедян? Аьыз-бурнуна бир бах...<br />
-Ноолуб онун аьзы-бурнуна?<br />
-Эюрмцрсян, йасты гутаба охшайыр.<br />
-Гутабын, бяйям эомбулу олур? Нежя йяни, йасты?..<br />
-Щя дя, еля бил щяр ики тяряфдян цзцнц басыблар, олуб гутаб.<br />
Язимя юзцнямяхсус бир гящгящя иля эцлдц вя эцляндя ийня онун боьазына эетди. «Ащ» еляди. Бу<br />
«ащ» сясиня щамы дюнцб Язимянин цзцня бахды вя дящшятдян эюзляри бяряля галды. Нейнясинляр,<br />
билмирдиляр. Мцяллимляр, мяктяб мцдири хябяр тутмамыш Язимя иля бирликдя кцчяйя чыхдылар. О<br />
заман такси йох иди вя йалвар-йахарла бир шофердян, щансы бир аьанынса шофериндян хащиш елядиляр,<br />
гызы тяжили сурятдя шящярин мяркяз йериндя, о заман щамынын Парапет баьы дедийи, амма адыны<br />
дяйишиб Карл Маркс баьы гойдуглары баьын сямтиндя йашайан профессор Каълайевин евиня<br />
сцрдцрдцляр. Профессор Каълайев бурун-гулаг щякими иди. Гызы йухары чыхартдылар. Язимя дюзцрдц,<br />
аьламырды. Амма горхурду. Горхурду ки, ийня онун гарнына эедяжяк. Гарныны кясяжякляр, йарыб<br />
чыхартмаг цчцн ийняни, жыражаг боьазыны. Амма сакит дайанмышды, ийнянин тярпянмясиндян<br />
32
горхурду. Ийнянин чох балажа, азажыг галмыш сапы щяля дилиня дя тохунурду. Ушаглар гапынын<br />
зянэини чалдылар. Чох тцндмяжаз олса да, яла, йцксяк ихтисаслы бир щяким иди.<br />
-Нолуб?<br />
-Боьазына...<br />
-Щя, анладым, анладым. Чыхын сиз, чыхын байыра.<br />
Габаг ялдян оьланлары байыра говалады вя гызы ичярийя, кабинетиня апарды.<br />
-Ач аьзыны. Бу ня щоггады? Йемяйя бир шей тапмырдын, йяни? Эяряк ийнядян башлайайдын? -<br />
дейя-дейя щансыса бир, дейясян, магнитли аляти иди, гызын боьазына салыб, ийняни чох асанлыгла онун<br />
боьазындан чыхартды. Гызын боьазында ийнянин ужу хейли жызыг салмышды вя боьазы аьрыйырды. Эюзляри<br />
йашармышды.<br />
-Щя дя, йашарар да. Инди аьлайырсан. Габагжадан аьламаг лазым иди, гыз. Ня тящяр олуб бу?<br />
Язимя инди йавашжадан деди:<br />
-Дцймя тикирдим, эцлдцрдцляр.<br />
-Кимди онлар? Гардашларынды?<br />
-Синиф йолдашларымды.<br />
-Ай сизи... Йахшы, йахшы, дур, эет.<br />
Тялябялярдян бюйцйц гапыйа чыхан Язимяйнян цз-цзя эялинжя ялиндя ня гядярся, йягин ки,<br />
ушагларын щярясиндян бир гядяр топланмыш пулу профессора вермяйя тяшяббцс эюстярди. Лакин:<br />
-Йахшы, йахшы. Пул-мул лазым дейил. Лцтком тялябясиз, эедин охумаьыныза.<br />
Онлар гызы эютцрцб гапыда эюзляйян машынла бирбаш евляриня апардылар. Шофер эетди. Щеч<br />
ушаглардан о да пул алмады. Баша дцшцрдц вязиййяти. Ана Язимяни гаршыламады, евдя йох иди,<br />
щараса эетмишди. Ушаглар евдя иди. Тялябяляр севиндиляр ки, Бюйцкханым ана иля цз-цзя эялмяли вя<br />
изащат вермяли олмайажаглар. Язимя юзц дя севинирди ки, анасы йохду. Дцздц, анасы оьланлары<br />
таныйырды, онлар эялиб бурда щямишя дярс щазырлайырдылар. Биржя-биржя щамысыны таныйырды. Щярдян<br />
онлара йемяк-зад да тяшкил еляйирди Язимянин анасы. Амма щяр щалда ийня мясяляси... Анасы бярк<br />
ажыглана билярди. Ня дейяжяйини дцшцня-дцшцня Язимя отаьына кечди. Боьазы чох эюйняйирди.<br />
Нейнясин, нейнямялиди? Профессор она демишди ки, сярт шейляр йемя. Щорра-моррадан-заддан<br />
бир-ики эцн ичэинян йеэинян. Анасына ня десин, ня десин?<br />
-Боьазым аьрыйыр, анажан.............<br />
Лап биринжи синифдян башлайараг орта мяктяб щяйаты Язимянин йадындан чыхмырды. Нежя мещрибан,<br />
биликли, нежя щягиги инсан мцяллимляр вар иди. Мирмащмуд мцяллим, Нязми мцяллим - тцрк иди, алман<br />
дили дярси дейирди онлара, синиф рящбяри иди, гярибя ишлякляри вар иди. Язимя бцтцн бунлары дцшцндцкжя<br />
йадына йенидян синиф йолдашлары, мцяллимляри, рус дили мцяллими Алийя ханым Гажар, Фатма ханым<br />
Тутайуг, рясм мцяллими Солтан мцяллим - щансыса намярд бир ушаг бычагламышды ону, ики<br />
йаздыьына эюря, идман мцяллими Анйа, тарих мцяллими Ханым Бакыханова - Гцдсинин нявянятижясиндян<br />
бири, еля мяктябин директору Аллащверди мцяллим дя Бакыханов Гцдсинин няслиндян<br />
иди. Синифдя ушагларын щамысынын Шапошников адландырдыглары рийазиййат мцяллими Рясул мцяллим,<br />
сонра онун Язимяйя няся бир иши дя дцшмцшдц. Язимя бу иши дцзялтмишди дя, тез. Севирдиляр<br />
Рясул мцяллими. Рясул мцяллим Язимянин эяляжякдя бир рийазиййатчы олажаьына цмид еляйирди. Беля<br />
олмады. Синиф йолдашларындан Яминя Атамалыбяйова Драм театрынын мяшщур Оддамды, Афтил ролларыны<br />
ифа едян актйор Атамалыбяйовун гызы, шамахылы баласы. Язимянин тез-тез гапазладыьы чох эюзял<br />
шаэирд йолдашы Жащид, Ящмядаьа - о да Бакыхановлар няслиндян иди. Синиф йолдашлары Фирузя,<br />
Адиляляр, бир нечя Адиля вар иди синифдя. Гярибя щяйат иди. Щяйятдя бир Мястан киши вар иди. Ееее<br />
гядимдян, щяля Бюйцкханым ананын вахтындан бу киши арвады иля бирликдя бу щяйятдя йашайыр,<br />
33
ушаглар цчцн касамас - гатыг, булка гойарды, сатарды. Амма даща ахыр вахтларда ижазя<br />
вермирдиляр. Чцнки мяктябдя буфет ачылмышды, буфет вар иди. Бу мяктябдян Эцллц Мустафайева кими<br />
эюзял ряссам, Кцбра ханым Гядирова кими яла ушаг щякими... кимляр чыхмамышды. Хядижя<br />
Ханларова - щяким, Зцлейха - щяким, чох эюзял, йахшы ушаглар чыхмышды мяктябдян. Язимя о<br />
мцяллимлярин щамысыны, амма хцсусиля Ханым Бакыханованы севирди. Онун тарихя мейли дя бялкя<br />
дя Ханым мцяллимянин тясири иля олмушду. Бу мяктяб шящяр мяктябляри ичярисиндя хцсусиля<br />
сечилирди. Юз милли тяркиби, милли тялими, эюзял, биликли мцяллимляри иля.<br />
Достлугдан олсун, бажарыгдан олсун, инсанлыгдан олсун, - наьылбаз иди, няня билирди.<br />
-Ай гызым, ня данышым сяня, ахы?<br />
-Онда няня, ай няня, дост мясялясиндян даныш. Бизя мяктябдя инша верибляр, достлугдан<br />
йазмалыйыг.<br />
-Ня дейим, валлащ, эюрцм дя фикримя ня эялир.<br />
Бир гядяр дцшцндц вя деди:<br />
-Бир киши вармыш, гызым. Бу кишинин цч оьлу вармыш. Эцнлярин бир эцнцндя оьланларыны имтащана<br />
чякмяк истяйир. Бир гядяр пул эютцрцр, щярясиня ейни мигдарда пул верир вя дейир:<br />
-Эедин, юзцнцзя ев тикин. Сизя бир ил вахт верирям. Гайыдыб эяляр, мяня данышарсыз.<br />
Оьланларын бири эедир, нежя дейярляр, Аладаьда, бири Гарадаьда ев тикир юзц цчцн - бюйцкля<br />
ортанжыл. Щяряси, мясялян, икимяртябяли, ичиндя щамамы, ня билим няйи, чох эюзял евляр тикирляр,<br />
эялирляр. О бириси оьлан ися пуллары эютцрцб, дцшцр шящярбяшящяр, кяндбякянд эязир. Йахшы инсанлар<br />
тапыр юзцня, достлар газаныр. Йейирляр, ичирляр, дост олурлар. Гайыдыр эялир. Еля ил башында оьланлар цчц<br />
дя щазыр олур. Ата дейир:<br />
-Ювладларым, дейин, эюрцм нейнямисиз?<br />
Бюйцк оьлан дейир:<br />
-Ата, мян, мясялян, Аладаьда юзцмя икимяртябяли ев тикдирмишям. Щяйяти, бажасы, щяр<br />
майещтажы, ичиндя щамамы, филаны.<br />
Ортанжыл оьлан да дейир:<br />
-Ата, мян дя, мясялян, Гарадаьда юзцмя ев тикдирмишям. Икимяртябяли, щяйятиндя эюзял бир баь<br />
салдырмышам. Эцл-эцлц чаьырыр, бцлбцл-бцлбцлц. Мейвя аьажлары салдырмышам.<br />
-Чох яжяб, чох яжяб.<br />
Кичик оьлуна цз чевирир киши.<br />
-Оьул, бяс сян нейнямисян?<br />
-Ата, мян пулу эютцрцб вятяними сяйащятя чыхмышам. Эюзял инсанларла растлашмышам. Йемишик,<br />
ичмишик, достлашмышыг. О эюзял инсанларын щяр бири мян жандан, бир гардаш кими севибляр, мян дя<br />
онлары. Бала-бала йедди-сяккиз шящярдя, беш-он кянддя юзцмя ясл, щягиги достлар тапмышам.<br />
Атасы щяр цчцнц динляйяндян сонра, кичик оьлуна цз тутуб дейир:<br />
-Оьул, сян бунлардан чох ев тикмисян. Щяр йердя, щяр кянддя достун варса, демяли, дцнйа да<br />
сянинди. Йцз манат пулун олунжа, дейярляр, йцз достун олса, йахшыды.<br />
-Щя, нежяди, гызым?<br />
-Жан няня, ялады. Чох саь ол. Сабащ дярсдя, иншада еля буну йазарам. Мцяллимин дя хошуна<br />
эяляр, ушагларын да. Чох саь ол, няняжан.<br />
34
Язимя нянясиндян айрылмырды. Кичик гардашлары анасыйнан бирликдя о бири отагда, Язимя ися няня<br />
иля бирликдя бу бириси отагда йашайырдылар. Нянянин бцтцн иши, эцжц, намазы, Гураны, охумаьы,<br />
тясбещи, нянянин бцтцн зикри - щамысы Язимянин йанында баш верирди. О, бунлары гатлайыб синясиня<br />
чинляйирди. Щярдян мяктябдян еля гярибя сюзлярля эялирди ки... Тез-тез нянясийнян бцтцн эюрдцйц<br />
шейляри бюлцшцрдц, онун фикрини юйрянмяйя чалышырды.<br />
-Няняжан, ай няня, билирсян, дейирляр ки, илдя олса-олса, жцмя эцнцйнян айын он цчц бир эцня<br />
чятин дцшяр. Олса-олса, бир дяфя дцшяр илдя, лап олсун ики дяфя. Юзц дя дейирляр, щямин эцня шейтан<br />
эцнц дейирляр. Бир дя щяфтянин биринжи эцнц аьыр эцндц, дейирляр.<br />
-Гызым, беля шейляря фикир вермя. Бунлар щамысы хцрафатды. Бунлар щамысы инамдан иряли эялир. Ким<br />
няйи сынайыбса, о сынагла эедир. Гоншумузда Сялимя ханым вар, таныйырсан?<br />
-Щя, ялбяття, таныйырам.<br />
-Бах, Сялимя ханым, габаьына бош ведря чыхса, юлдцр ону, эетмяз, эери гайыдажаг. Кярим ями,<br />
йолунун цстцндян гара пишик кечся, гараэцн пишийин ня эцнащы вар, о эцнц ишим пис эятиряр, дейиб,<br />
дюняр эери, йа доланар, пишийин о тяряфиндян кечяр, эедяр. Щяря бир жцр, бир сынаьа адят еляйиб.<br />
Эюрцрсян, о бириси гоншумуз Инсаф ханым щяр эцн сящяр гардашыны чаьырыр:<br />
-Ящмяд, Ящмяд.<br />
О да чыхыр:<br />
-Няди, Инсаф хала?<br />
-Щеч ня, сюз дейяжякдим, гайыт эери.<br />
Ня вар, ня вар, Инсаф еля щесаб еляйир ки, Ящмядин цзц она дцшцр. О эцнц базарда, дцканда -<br />
щарда ня иши олажагса, ираст эяляр. Беля-беля шейлярля бейнини долдурма, гызым. Йохса, шейтанын<br />
айын он цчцйнян жцмя эцнцнцн бир эцня дцшмясиня ня дяхли вар, ня щесабы вар? Дцнйанын бир<br />
чох йерляриндя, бабан рящмятликдян ешитмишям, еля дядян дя щярдян эедиб эязир юлкяляри, ондан<br />
да ешитмишям, щеч кясин 13 сайындан хошу эялмяз. Бизим кяндлярдя дя эюрцрсян сайыр: 11, 12,<br />
13 дюйцл, 14. Ща дейирсян ай балам, 13-дц ахы. Йох, 13 дюйцл. Бу рягям йазыг нейнясин? Ня иш<br />
ола биляр? Рягям ня эцнащ ишлядя биляр ки, она беля диггят йетирясян, инанасан, сынайасан.<br />
Адам вар, сынаьы ня жцрдц: Ахшам вахты пул дяйишмяз, пул вермяз. Ахшам вахты гоншуйа бир шей<br />
вермяз. Яляйя эялянин башындан кялаьайысын эютцряр. Эюрярсян ки, мясялян, филан эцн щеч бир<br />
хейир иш эюрмяз, ня вар, о эцн мяня дцшмцр. Новруз байрамы ахшамы мцтляг филан хюряк<br />
бишмялиди, сынаьыды. Бцтцн бунлар щамысы, мяним фикримжя, гызым, инсаны ясас мясялядян<br />
йайындырыр. Сян инсан ол, щягиги инсан ол. Юзцня елм газан. Рясули Худа йа Щязрят Ялиди, йадымда<br />
дейил, ай бала, буйуруб ки, елм Чиндя дя олса, эет ардынжа.<br />
Бир оьлунун юлцмцндян Бюйцкханым йалныз сящяр хябяр тутмушду. Ахшам ушаьа дилимлянмиш<br />
портаьал вермишди. Ана йорьун, битаб, язэин, эянж йашында, щеч он сяккиз йашы олмамыш дул<br />
юрпяйи юртян, йяни, дири-дири дул юрпяйи юртян, цстц эцнцлц Бюйцкханым дярдляриндян о гядяр язаблы<br />
иди ки...<br />
-Аз, щяля дя ярин эялмяди? Аз, дейирляр кянддя бир айры арвад алыбды. Бюйцкханым, сяндя ня<br />
эюрдц ки, сяни атды, эетди?<br />
Беля суаллар, тяняляр ону еля йормушду ки, архасыны ушаьа чевириб йатмышды. Дярдли уйьуйа<br />
далмышды. Юлцм йухусу иди санки бу йуху, дейирди юзц. Ушаг портаьалы йейя-йейя, ярплярини<br />
анасынын кцряйиня сцртя-сцртя щяйатла видалашмышды, цч йашында, буз балтасы кими Жяфяр. О<br />
вахтдан Бюйцкханым ана ушаглара портаьал веряндя, йа юз гаршысына портаьал гойуланда,<br />
Жяфярин юлцм сящнясини эюзц юнцндя жанландырыр. Йяни, юлцм сящняси дя дейил. О бу сящняни<br />
эюрмямишди, нятижясини эюрмцшдц. Амма щадисяни хяйалында жанландырырды. Ушаг портаьалын<br />
ярплярини анасынын кцряйиня сцртя-сцртя щычгырыгсыз, сяссиз учуб эетмишди эюйляря. Ону йер цзцня<br />
35
баьышлайан эюйляря. Амма йер цзцндяки язабларына разы олмайан эюйляр ону тез чякиб<br />
апармышды. Мяляк иди, Аллащ билир. Гярибяди ки, беля бир щадися Бюйцкханымын гызы Язимянин дя<br />
башына эялмишди. Язимянин Сяма адында гызы варды. Икинжи Дцнйа мцщарибясиндя Язимя<br />
госпиталда чалышырды. Щяр эцн обашдандан эежя йарысына гядяр госпиталда ялляширди. Язимянин кичик<br />
гардашы Ящмяд ушаьы эцндя бир дяфя госпитала эятирирди, эцнорта, анасы иля эюрцшмяк, сцд яммяк<br />
цчцн. Ики йашында иди, артыг сцддян кясилмясиня аз галмышды. Хястяляр бу ики ушаьы - сяккиз йашлы<br />
Ящмяди вя балажа, ики йашлы Сяманы бюйцк севинжля гаршылайырдылар. Арада эизлинбасырыг Ящмядин<br />
овжуна зорла бир дишлям гянд, бир-ики тикя чюряк гойурдулар. Гызы ися ялдян-яля эяздирирдиляр. Ким<br />
билир, бялкя дя евляриндяки ушагларыны йада салырдылар хястяляр. Язимяни ушаьын эялмясиндян бир аз<br />
габаг зорла чай ичмяйя мяжбур еляйирдиляр. Язимя ушаьы йалныз эцндцз эюрцрдц, бир дяфя. Эежя о<br />
евя эяляндя ушаг артыг йатмыш олурду. Бир дяфя нежя олдуса, Язимя евя эцндцз эяля билди. Йолда,<br />
евляриня бир аз галмыш, о заман о мящяллядя балажа ушагларын щамысы хырда алверля мяшьул иди,<br />
эюрдц ки, тиндя бир оьлан балажа нимчяйя дцзцлмцш «Сойа» шоколад конфетляри сатыр. Бири беш<br />
маната. Алды. Бир дяня алды, артыьына эцжц чата билмязди. Евя эялди. Еля дарвазадан ичяри эирян<br />
кими айаггабыларынын баьыны, пенжяйинин йахасыны ача-ача эялирди ки, кюрпясиня тез говушсун,<br />
кюрпяси ону эюзлямяли олмасын. Чатан кими, Сяма онун гужаьына атылды. Ана - Бюйцкханым<br />
севинди бу эялишдян. Мяжмяйини ортайа гойду. Дюрд стякан чай сцздц. О бир дяня шоколады, о бир<br />
«Сойа» конфетини дюрд йеря бюлдц. Щяр стяканын йанына бир парчажыг - дюрддянбир «Сойа» конфети<br />
гойду. Язимя о бириси отагдан палтарыны дяйишиб эялинжя сцфрянин башында отурмушдулар. Язимя<br />
бахды, эюрдц ки, онун стяканынын йанындакы конфет пайы йохду. Мяммяд, Бюйцкханым ана вя<br />
Язимя дярщал дюнцб Ящмядя бахдылар. Бир аз надинж, бир аз кялякбаз олан бу ушаг тез ондан<br />
шцбщялянилдийини анлады:<br />
-Валлащ, мян эютцрмямишям. Бажы, валлащ, мян эютцрмямишям. Ана, валлащ, мян<br />
эютцрмямишям.<br />
Язимя дюнцб, нядянся гызына бахды. Сяманын орду шишкин иди. Гыз конфети эютцрцб аьзына<br />
басмышды. Язимя бармаьыны онун аьзына салыб, йарыисланмыш конфетдян бир гядяр гопарды, чайыны<br />
ичди. О заман бялкя дя бу, она о гядяр йер елямямишди. Амма заман кечдикжя лап гожалана<br />
гядяр, щяр дяфя ялиня конфет аланда, шоколад аланда, ушаглара олдугжа гиймятли шоколадлар<br />
веряндя, йадына Сяманын - цч йашы олмамыш щяйатдан кючян Сяманын, Жяфяр дайысы кими,<br />
эюйляря пярваз елямиш Сяманын о конфетдян шишмиш орду дцшцрдц. Эюзляринин йашы Язимянин<br />
ичярисиня эилялянирди вя дцшцнцрдц: Ана иля бала арасында ня гядяр тале охшарлыьы варды. О да од<br />
эцнц эюрмцшдц. Амма заман еля чеврилмишди, дяйишмишди ки, ана о эцнцлцйя давам едиб йедди<br />
ювлад анасы олмушду, цчц галса да. Язимя ися еля биржя Сяманы итирди вя ондан сонра узун<br />
мцддят яр ня дейилдийини, ня олдуьуну билмяди, яр адына нифрят еляди. Евлянмяди. Эцнлярин бириндя<br />
бибиси Бадам онун йанына эялди. Бу, онун яслиндя атасынын дайысы гызы иди, амма биби дейярдиляр<br />
щамысы она. Ювлады олмайан бир гадын иди. Юз дайысы балаларыны баласы кими севирди. Эялиб Язимяйя<br />
деди:<br />
-Гызым, бу гядяр истяйянлярдян бириня нийя эетмирсян?<br />
Язимя деди:<br />
-Нейнирям эетмяйи? Эетдим бир дяфя. Биржя ил йашадым. Биржя илин йадиэарыны да итирдим. Вя бу биржя<br />
илдя жан дейиб, жан ешитдийим инсанын хяйанятини эюрдцм. Ондан сонра бцтцн яр дейилян инсана<br />
нифрят еляйирям. Биби, нейнирям яри? Ишляйирям, газанжым вар, юзцмц доландырырам. Гардашларымы<br />
евляндиряжяйям. Онларын балалары мяним балам олажаг.<br />
-Йох, гызым, мян юз талейимдян билирям. Заман эяляжяк, аналар юмцр узуну адамын йанында<br />
галмырлар. Аллащ вериб, Аллащ чаьырыр онлары. Гардашларын ися... Гардашларын щяр бириси евляняндян<br />
сонра юз йарыны йанына чякяжяк, юз щяйаты олажаг, юз еви-ешийи олажаг. Сян тяк галажагсан. Анан<br />
ябяди дейил. Сян тяк галажагсан, гызым. Дейяжяксян ки,<br />
36
Язизим газанчаны,<br />
Долдур вер газанчаны.<br />
Жяфа чякдим, ев тикдим,<br />
Бяс мяня газанж щаны?<br />
Бюйцкханымын йахшы йадындады. О тез-тез дяйишилян, эцндя бир байраг галдыран, эцндя бир<br />
щюкумят ады иля мейдана чыханларын дюврцндя бир дяфя дя анасыны сорьу-суала тутмушдулар. Бир<br />
урусийжя данышан кишийди, бир дя йанында тяржцмячи вар иди. Бу урусийжя данышан киши, сонралар<br />
Рцбабя Султанын дедийиня эюря щансыса Сяркис Матевосйана чох охшайырды.<br />
-Еля бил, щыгг еляйиб бурнундан дцшмцшдц, ай бала. О ермяни кюпяйоьлуна охшайырды, о дыьа<br />
кюпяйоьлуна. Валлащ, биллащ, яэяр мяндян кимлийин билмясяйдим, дейярдим, гардашыды. Ня билим,<br />
кимди?<br />
Доьрудан да, о мцстянтиг гуру, щеч бир нязакят, инсанлыг дуйулмайан сясля алчагдан, амма<br />
сяртликля диллянди:<br />
-Адыныз? Ваше имйа, отчество и фамилийа?<br />
Ики дцнйа иди, цз-цзя дурмушду. Онун дцнйасына гаршы садя, юмрцндя милис, мящкямя<br />
эюрмямиш, юмрцндя полис, мцстянтиг эюрмямиш Рцбабя Султан еля бир тярбийя иля бюйцмцшдц ки,<br />
еркяк сярчядян беля йашынан гадын азажыг йашмаьыны чянясиня доьру галдырмышды. Щяндявяриндя<br />
щямишя ешитмишди ки, аршынмалчы, хырдаватчы жущуд, шцшясалан ермяни, бычаг итиляйян урус киши дейил.<br />
Йашынмасан да, зийаны йохду. Фикря далмышды. Ондан ня сорушулдуьуну, ня жаваб веряжяйини<br />
билмядян киприклярини калаьайынын ужуну дидишдирян бармагларына зиллямишди.<br />
-Ваше имйа и отчество?<br />
Рцбабя Султан йанында дайанан тяржцмячийя, щярчянд мянжя ещтийаж йохду, чцнки, йягин ки, бу<br />
адам тцркжя билирди, дюнцб сорушду:<br />
-Бала, бу ня дызылдадыр? Баша дцшмцрям ахы...<br />
-Адыны сорушур, ай ана.<br />
-Ана?... Йяни, бир эежядя бу гядяр гожалмышам? Щейван ня ганыр?<br />
Еля о вахт Рцбабя Султан бир дя йадына салмышды ки, анасы юляндян сонра цстцндян щеч цч-дюрд<br />
ай кечмямиш балажа Рцбабя Султаны горуйан дайяни изляйирлярмиш. Изляйирлярмиш щямишя. Амма<br />
ханын да ики нюкяри вармыш ки, арадан хейли кечяняжян, щейиф ки, сонра рящмятя эетдиляр, онлары<br />
горуйурдулар бу бялалардан.<br />
Ики дцнйа цз-цзя дайанмышды, бири Рцбабя Султан дцнйасы иди - бякарят дцнйасы иди. Бири ися Сяркис<br />
Матевосйанын гурдуьу гурьу иди. Хандан ялиня бир шей кечирмяк, хан няслиндян ханын<br />
вясиййятнамясини, олмаса, дейился, йохдуса, щеч олмаса, онун олуб-галаныны, щардаса<br />
эизлятдийини билянлярдян бир шей яля кечирмяк. Щарда, ня вар, ону гамарламаг истяйян дцнйа иди.<br />
Дцнйа демяздим буна, мурдар бир йер иди, алям иди.<br />
О гызыны хатиряляриндя жанланан бу дцнйадан айырмаг, хошбяхт, аиляли, оьуллу-ушаглы эюрмяк<br />
истядийиндян беля дейирди:<br />
-Йох, бала, юзцня йува гура эяряк щамы.<br />
37
ШАИР ЯЛИРЗА<br />
Язимя шящяря эетмяли иди, Бакыйа. Галхды. Чох тездян ойанды. Етибар кишинин Гараэюз<br />
адландырдыглары атыны минди вя Аьсуйа эялди. Ялбяття, Аьсудан Бакыйа щеч бир няглиййат олмадыьыны<br />
йахшы билирди. Амма чайхананын габаьында бир нечя йцк машынлары - студбеккерляр дайанмышды. От<br />
тайалары вурулмушду бу студбеккерляря, щцндцр, бир нечя метр барйериндян йухары. Инди артыг<br />
Бакыйа эедян няглиййат бундан ибарят иди. Язимя шоферлярдян бириня йанашды:<br />
-Мяни Бакыйа апарарсанмы?<br />
-Апарарам. Нийя апармырам? Гой бир чайымы ичим гуртарым, сонра апаражаьам.<br />
Чай ичилди. Язимя машынын йанында дайаныб шофери эюзляйирди. Шофер ися даща бир нечя мцштяри<br />
йыьмаг цчцн арамла щярякят еляйирди. Ужабойлу, мцтянасиб бу оьланын беля бир заманда сярбяст<br />
олмаьы Язимяни тяяжжцбляндирмяди. Чцнки бу студбеккерляри дя идаря етмяк о заман еля аз гала<br />
жябщядя чалышмаг кими бир шей иди. Чцнки бу студбеккерлярля Бакыйа фасилясиз олараг дашынан от<br />
тайалары, буьда, арпа, колхозлардан йыьылыб эедян ярзаг мящсуллары орду цчцн иди. Она эюря дя бу<br />
шоферляр дя орду няфярляри кими бир шейляр иди. Шофер даща цч няфяр адам топлады:<br />
-Щя, даща бясди, - деди, о йан-бу йана эюз эяздирди вя она чох йалваран бешинжини дя эютцрдц.<br />
Бир-бир кюмякляшиб от тайаларыны баьлайан галын кяндирлярдян йапышыб биртящяр, кюмякляшякюмякляшя<br />
от тайаларынын цстцня дырмандылар вя шоферин тапшырыьы иля тайалары сарыйан о кяндирлярин<br />
арасына эирдиляр. Бу, бир нечя тяряфдян йахшы иди. Яввяла она эюря ки, отун ичи исти иди. Бу<br />
щцндцрлцкдя даьларын цстцндян, щяр щалда гыш заманы, яйинляри галын да олса, дона билярдиляр. Она<br />
эюря дя орда исти иди онлара, исти оларды, донмаздылар. О бири тяряфдян дя Аьсу долайларында машын<br />
щярякят етдикжя, цзцйухары галхса да, тайалар мющкям баьланса да, горхунж бир шякилдя<br />
тярпянирди вя бу тярпянмядян кяндирдян ялля тутуб дайанмаг мцмкцн дейилди. Кяндирлярин алтына<br />
эирмяк лазым иди ки, тяпялярин цстцндян, даьын долайларындан чыхдыгжа йеря эумбаланмайасан.<br />
Она эюря дя довшанлар от ичиндя эизлянирди, о заман беля адландырырдылар, сярнишинляр ишлярини<br />
мющкям тутур, кяндирлярин арасына эирир, от тайасынын цстцня эюмцлцрдцляр. Щям исинир, щям<br />
тящлцкясизликди.<br />
Щадися о заман беля олмушду ки, бир тайа ашмышды, ашанда нечя сярнишин вар идися, щамысы щялак<br />
олмушду, шофер юзц дя. Йалныз бир йящуди, дейиляня эюря, нежя ися учуланда бир гайанын дибиндя<br />
битмиш аьаждан йапышыб саламат гала билмишди. Бу ещтималы нязяря алмасаг, сярнишинляр ялбяття,<br />
йерлярини мющкямлядирдиляр, Язимя дя о жцмлядян. Бир йашлы гадынла йан-йанашы отун ичиня<br />
эюмцлдцляр. Щям бир-биринин щяраряти, истиси, щарда иди о исти, гышын оьлан чаьы иди, декабрын ахыр<br />
эцнляри иди. Язимя Бакыйа эетмяйя мяжбур иди. Мяктябин директору Маариф назиринин дявяти иля<br />
Бакыйа эетмяли иди, щансы бир йыьынжаг идися, дявят алмышды. Директор олдугжа йашлы, хястя бир киши<br />
олдуьундан, айагларынын щяр бири шишиб батмана дюнмцшдц аз гала, она эюря дя хащиш елямишди ки,<br />
Язимя ону явяз елясин. Щям Бакыда галажаг йери вар иди, евляри вар иди, щям дя жаван, мющкям,<br />
дирибаш гыз иди. Сянядляри эютцрцб юзц иля, яйниня эейдийи сырыглынын ич жибляриндя мющкям-мющкям<br />
йерляшдириб, аьзыны санжагла бяркидиб, узунбоьаз сапоглар - керзовы сапоглар дейирдиляр, солдат<br />
сапоглары дейирдиляр, ондан эейинмишди, айаьында шалвар вар иди, шцбщясиз. Шалварын да цстцндян<br />
сапоглары эеймишди. Беляликля, бцтцн орда олан сярнишинляр бир гядяр щцндцрдян, Язимя ися<br />
гялбиндя, ахы мцяллим иди, билсяйдиляр ки, о, Аллащын, йа да дини бир шейин адыны чякир, жаныны алардылар.<br />
Партийанын цзвц иди, даща доьрусу жаван намизяд иди партийайа. Отуруб о бириси сярнишинляр кими -<br />
Аллащ, Мящяммяд йа Яли, - деди, цряйиндя нядянся кялмейи-шящадятини чякди вя машын йола<br />
дцшдц. Студбеккер нящянэ машын иди, нярилтийнян Аьсунун долайларыны, инди йастаныб о долайлар, о<br />
заман чох сярт иди, щяля ишлянмямишди, Аллащын йаратдыьы мешянин ичиндян инсанлар, щейванат нежя<br />
кечмишдися, щямин йолларла, долама-булама йолларла эедирди. Язимя бу вязиййятдя эялиб Бакыйа<br />
38
чатды. Йцкц йцнэцл иди. О заман кянддян йарыаж, йарытох мцяллимлярдян бири Бакыйа ня апара<br />
билярди? Балажа бир чантасы вар иди. Буну бюйрцндя бярк-бярк сахлайырды ки, бирдян дирибаш<br />
сярнишинлярдян бири йолун щарасындаса дцшяндя чырпышдырмасын. Хырдалана чатанда студбеккер<br />
дайанды. Айры йердя, щеч Шамахынын юзцндя дя сахламамышды машыны. Тялясирди шофер. Сцрцжц от<br />
тайасына йахынлашды:<br />
-Щя, нежясцз, юлцб-елямямисцз орда?<br />
Щяря бир жцря йорьун, иплярин кясдийи, сойуьун кясдийи сярнишинляр щяряси биртящяр, боьуг, бялкя дя<br />
еля щавадан донмуш сясля:<br />
-Йох, щяля ки, саьыг, - жавабы вердиляр.<br />
-Щя, онда йаваш-йаваш башлайын дцшмяйя. Бурдан о йана сизи шящяря апара билмяйяжяйям.<br />
Милсянерляр эюрся, жанымы аларлар. Инди бяйям пасаъир апармаг вахтыды? Халтуршиклярин атасыны<br />
йандырырлар. Мян дя халтуршик кими жяримя вермяк истямирям. Залым ушаьынын бязиси щеч, овжуна<br />
бир шей басырсан, ону да эютцрмцр. Зорнан йахову гуртара билмирсян, штрафнан да йахову гуртара<br />
билмирсян.<br />
Сцрцжц бунлары дейя-дейя, дейиня-дейиня бир-бир сярнишинляря йардым еляйиб, онлары от тайасынын<br />
цстцндян йеря ендирди, о жцмлядян, Язимяни. Айаглары сюзцня бахмырды. Уйушмушду бядяни,<br />
ипляр кясмишди бядянини нечя йердян. Амма чаря йох иди. Бурдан - Хырдаландан Бакынын Даьлы<br />
мящяллясиндя йерляшян евляриня тяряф эетмяли иди, мяжбур иди буна. Эежя саат он икидя, даща<br />
доьрусу, комендант сааты башламамыш юзцнц шящярдя евя чатдырмалы иди, буну билирди. Йанындакы<br />
гадынла беш-он дягигя дайаныб бир нюв динжлярини алдылар. Бир шей йемяк фикриня дя дцшмядиляр. Су<br />
ичмяк истясяляр дя, бу фикирдян дашындылар. Йола дцшдцляр. Йан-йанашы эедирдиляр, узун мцддят,<br />
арам-арам, йаваш-йаваш. Йадларына комендант сааты дцшяндя бир гядяр сцряти артырырдылар.<br />
Щя, ня ися бу цсулла эежя саат 11 радяляриня йахын Язимя эялиб щяйятляриня чатды. Ялбяття, сойуг,<br />
кимсясиз отагларынын гапысыны ачмады. Щяйятдя «хала» адландырдыглары - анасынын ямиси гызы иди<br />
яслиндя - Иззят ханымын гапысыны дюйдц. Эежянин бу вахтында тяк йашайан кимсясиз гадын, варыйоху<br />
биржя ямиси гызы, мялумдур ки, о да ювладлары иля районда галырды, ювладлары районда<br />
ишляйирдиляр, о жцмлядян, Язимя дя. Бу минвалла арвад чох бюйцк тяяжжцбля йаваш-йаваш гапыйа<br />
йахынлашды.<br />
-Кимсян?<br />
-Мяням, Иззят бажы.<br />
-Буй, Аллащ, Аллащ, сян сахла.<br />
Арвад тяяжжцбля, щямишя юйряндийи юз гапысыны чятинликля ачырды.<br />
-Сяня гурбан олум, -зянжирлярин жинэилтиси эялирди ичяридян. Демяли, гапыны тякжя килидлямямишди, бир<br />
дя щардаса зянжир кечирмишди, - сяня гурбан олум, башына доланым, эежянин бу вахтында щардан<br />
эялирсян, ай бала?,- дейя-дейя гапыны ачды. Гужаглашдылар. аьлашдылар. Аьлашдылар, гужаглашдылар.<br />
Иззят бажы тякликдян, йеэаня доьма, язиз бир адама говушдуьундан, севинжиндян аьлайырды.<br />
Язимя ися биржя халаны, шцкцр Аллаща, саь-саламат эюрдцйцндян аьлайырды. Заман айырмышды<br />
онлары, мцщарибя айырмышды онлары, бир парча чюряк айырмышды онлары. Гяряз ки, яйляшдиляр. Сяс-кцйя<br />
гоншулар ойанды. Йатанлар ойанды, йатмайанлар йерляриндян галхды. Ялбяття, щеч бириси чыраг<br />
йандыра билмязди. Гапылар, пянжяряляр гара пярдялярля, гара адйалларла бярк-бярк гапанмышды.<br />
Онлар балажа бир чыраьын юлэцн ишыьында отурмуш хала-бажыгызынын йанына жумдулар. Бюйцкханым<br />
анадан хябяр билмяк истяйирдиляр.<br />
-Бюйцкханым ана нежяди? Оьланлары, гызы, ушаглар нежядирляр, - билмяк истяйирдиляр. Эялиб<br />
яйляшдиляр. Язимя чантасындан бир аз яввял чыхардыб халасына тягдим елядийи ики бцкцм йайманы,<br />
39
бир балажа сойуг пендири столун цстцня гойуб, яслиндя цряйиня ня эялмишдися, цстцнц юртмцшдц.<br />
Эятирдийи пай бундан ибарят иди, айры шейя эцжц чатмырды. Ахы бурда да юзц йемялийди няся.<br />
Гоншулар йыьылан кими Иззят ханым юртцйц эютцрдц, щямин о йаймалары дюрд бюлдц. Щяряси бир гулаг<br />
йайманын цстцня бир мющцр бойда пендир гойду вя эялянляря пайлады. Илащи, о заманда, о<br />
эцнлярдя ки, чюрякляр грамла верилирди. О грамдан да бязи намярд дцканчылар кясирдиляр, аз<br />
верирдиляр. О чюрякдян ки, гара иди, галаж аз гала михяйи рянэдя, сыхсан, суйу чыхар. Бярк сыхсан,<br />
бир нюв кярпиж кясярсян. Палчыг кими иди.<br />
Иззят бажы щяряйя бир гулаг йайма, бир мющцр бойда пендир верди. Инсанлар буну - бу аь йайма<br />
парчасыны, бу сцд рянэли пендир парчасыны бир мюжцзя кими сейр едирдиляр. Йемирдиляр, бахырдылар.<br />
Яввял хейли бахдылар. Сонра щяряси о бир гулаг йаймадан бир дишлям, бир чимдик гопардыб<br />
аьызларына гойдулар. Бязиляри буну вахтиля пироъна, торт, шякярбура, пахлава йейян кими ляззятля,<br />
арам-арам, ляззятини, зювгцнц узатмаг цчцн йаваш-йаваш чейняйиб удурду, тез-тялясик йейиб<br />
гуртармаг истямирдиляр. Тялясмирдиляр. Гой бу зювг узансын. Бир гядяр чох тамаша еляйя-еляйя,<br />
йохса, аддым-уддум елямирдиляр. Тялясмирдиляр, ялляриндян ким алажагды эежянин бу вахтында?<br />
Амма биржя Хейранса хала тяк эялмишди, евдя ушаглары вар иди. О, йайманы йемяди. Биржя дишлям<br />
дишляйян кими бцкдц, мцгяддяс бир шей кими, мцгяддяс иди, чюряк иди, йайлыьынын ужуна бцкдц:<br />
-Апарым, Щцсниййяйнян Надир юйдядиляр, онлара верярям.<br />
Бу, онун оьлу иля гызы иди.<br />
Язимянин бу мянзярядян цряйи сыхылырды. Амма бу онунчцн йенилик дейилди. Мяэяр онун юзцнцн,<br />
аилясинин, анасынын вя гардашынын башына беля щадисяляр эялмямишди? Мяэяр о, бир дяфя чох аьыр<br />
вязиййятдя кцлфяти гойуб, дярся эетмямишди? Юзц дя щеч ня йемядян, сящяр саат сяккизин<br />
йарысында мяктябя эетмишди. Евдя ися бир дишлям чюряк йох иди, бир овуж ун йох иди. Анасыны -<br />
хястя, йашлы анасыны, юзцндян кичик мяктябли гардашларыны нежя дойуражаьыны дцшцнцрдц. Дцшцнядцшцня<br />
нежя дярс дедийини Аллащ билирди, бир дя юзц. Амма дейирди. Амма шаэирдляри, айагйалын,<br />
жыр-жындыр ичиндя ушаглар, атдюшц йыьыб мяктябя эятирдийи бу ушаглар ону диггятля динляйирди. Она<br />
эюря ки, аталары, гардашлары, бабалары жябщяйя эетмиш бу ушаглар евлярин дайаьы иди. Онлар одун<br />
йыьырдылар, эятирирдиляр. Одун да ки, памбыьын бяндямляриндян, чюпляриндян ибарят иди. Шялялярля<br />
эятирирдиляр евя. Чюряк дя онунла биширди, баш йумаг цчцн су да онунла гызырды. Беля бир вахтда<br />
Язимя еви аж гойуб эялмишди мяктябя. Икинжи дярсля цчцнжцнцн арасындакы бюйцк тяняффцсдя<br />
бешинжи синифдя охуйан кичик гардашы она йанашды, йавашжадан пычылдады:<br />
-Анам дейир, тез тяняффцсдя евя эялсин.<br />
Бир щадисями баш вермишди? Бцтцн дцнйа щадисялярля долу олдуьу бир заманда онларын евиндя<br />
нежя бюйцк бир щадися баш веря билярди ки, анасы ону ишдян - синифдян айырсын? Цряйи сыхылды<br />
Язимянин. Щарданса дящшятли, гара бир хябяр алындыьыны дцшцняряк евя гачды. Мцяллим олдуьуну,<br />
дярс щисся мцдири олдуьуну йадындан чыхартды, гачды. Шаэирдляринин ону эюря биляжяйиндян ещтийат<br />
етмядян йцйцря-йцйцря юзцнц тюйшцмцш щалда анасынын йанына - отаьа салды.<br />
-Няди, ана?<br />
Столун цстцня эюзц дцшяндя эюзляри бяряля галды. Ики бюйцк баш пендир - шит пендир, бир бюйцк<br />
дящмярдя долусу гаймаг.<br />
-Ана, кимин йолуну кясмисян? - дейя сюзц зарафата салды.<br />
-Щеч кясин, ай бала, - дейя арвад ащ чякиб жаваб верди, - щеч кясин. Сянин Дашдямирбяйлидяки<br />
тялябяляриндян бажы-гардаш Мурсагуловлар эятирибляр. О эцн Язимя, анасы вя гардашлары беля бир<br />
заманда падшащын беля ялиня дцшмяйян йемяк йедиляр. Пендир тикялярини гаймаьа батырыб<br />
йедиляр. Пендир тикяляри чюряк йерини эюрдц гаймаг ичиндя. Шащаня хюряк иди. Бах, Язимя дя<br />
40
эюрмцшдц бу эцнляри. Язимя кянддя мяэяр эюрмямишди ки, йаз эяляндя бялкцмц топлайыб<br />
газанда гайнадыр, ажы суйуну атыр, бялкцмцн цстцня, тапсалар, азажыг гатыг тюкцр, ушаглары<br />
йедирдирдиляр, юзляри йейирдиляр. Бу бялкцм йемякляриндян ушаглар ота дцшцрдцляр, йяни, от ишляйирди<br />
гарынлары, эюмэюй. Язимя бу эцнляри эюрмцшдц. Она эюря дя инди бу отагда баш верян щадися<br />
онун цряйини сыхса да, тяяжжцблц бир шей йох иди бурда. Гонаглар даьылышыб эетдиляр. Ахы нефтин од<br />
гиймятиня олдуьу бу дюврдя Иззят бажы чыраьы щавайыжа йеря йандыра билмязди. Онлар эедяндян<br />
сонра Иззят бажы Язимянин эейимини нязярдян кечирди.<br />
-Ай бала, сабащ Маариф назирлийиня бу жилддя эедяжяксян? Чыхарт. Кеч евиниздян палтарларындан бир<br />
дяйишик эютцр, эял, су гыздырмышам, сяни чимиздирим, башыны йуйум. Щеч олмаса, саман<br />
чюпляриндян тямизляйим, дарайым, ай бала.<br />
Язимя кечиб евляринин гапысыны ачды. Илдян зийадя гапысы баьлы галан, пянжяряляри баьлы галан, гара<br />
пярдялярля сымсых юртцлмцш, пянжяряляриндян эцняшин биржя зийасы беля ичяри дцшмяйян отагдан<br />
кясиф, рцтубят гохусу, киф гохусу вурду цзцня. Язимя дяриндян кюксцнц ютцрцб шкафа йанашды.<br />
Орада ня вар иди ки? Олан-олмазларындан ня ися бир шей тапыб, йенидян гапыны баьлады вя Иззят<br />
бажынын отаьына эялди. Гадын йекя бир тешти орталыьа гоймушду. Пилятянин цстцндя гыздырдыьы<br />
ведрядян йаваш-йаваш Язимянин башына су тюкмяйя башлады.<br />
-Кеч отур, бала, щям башыны йу, щям дя су бядяниндян ахсын. Бир аз юзцня эялярсян. Жанын да<br />
бир аз тоз-торпагдан тямиз олар.<br />
Еля бу заман радио хырылдады, Иззят бажынын дивара вурулмуш балажа радиосу. Анжаг шящяр<br />
мялуматларыны верян радио: «Язиз, щюрмятли динляйижиляр! Язиз халгымыз! Сизи гаршыдан эялян 1943жц<br />
илин эялиши мцнасибятиля тябрик едирик. Сизя сяадятляр арзу едирик. Арзу едирик ки, жябщялярдян хош<br />
хябярляр...»<br />
Язимя бу сюзляри ешидинжя аьламаьа башлады. Эюз йашлары суйа гарышды.<br />
-Нечин аьлайырсан, гызым?<br />
-Ой, Иззят бажы, эюр бир йени или щарда - тештин ичиндя кечирирям.<br />
-Аьлама, гызым, аьлама, бала. Тяки онлар цчцн йахшы олсун. Тяки орда - жябщядя балаларымыз галиб<br />
эялсинляр, галиб дюнсцнляр. Мцщарибя гуртарсын, бала. Тяки мцщарибя гуртарсын. Тяки онларчцн йахшы<br />
олсун.<br />
Язимянин аьлына да эялмязди ки, бир заман эяляжяк, о, Африканын гярбиндя йерляшян Гананын<br />
Аккра шящяриндя йашайажаг, юмцр досту тяййарячи Мяммядля бирликдя. Вя бир заман эяляжяк ки,<br />
о, 1965-жи илдян 1966-жы иля кечян эежяни, даща доьрусу, Гана вахты иля эцндцз иди, Бакы вахты иля<br />
эежя, йени или Атлантик океанынын сулары ичиндя чимдикляри вязиййятдя, фуъерляри долдуруб йени илин<br />
эялишини тябрик едяжякляр. Бу, инди онун аьлына да эяля билмязди. Инди о, тештин ичиндя отуруб<br />
аьлайырды. Аьлайырды ки, йени или беля аьыр эцнлярдя, беля дящшятли эцнлярдя тештин ичиндя кечирир.<br />
Жябщялярдя мяьлубиййят-мяьлубиййят далынжа ешидилир. Илащи, чох аьыр эцн иди. Артыг о, радионун<br />
даща няляр данышдыьыны ешитмирди. Йалныз тештин ичиндя кечирдийи, тештин ичиндя гаршыладыьы йени ил<br />
щаггында дцшцнцрдц. Иззят бажы демишкян, «тяки орада йахшы олсун, тяки йени эялян 43-жц ил<br />
гялябя эятирсин.»<br />
Назирликдя эюрцшляр йахшы кечди, жялд, сцрятля, дейилян мясяляляри щялл еляйиб, она бир эцн артыг<br />
Бакыда галмаьа ижазя вериб йола салдылар. Тярлан бяй Ялийарбяйов орада назир, йа назир мцавини<br />
иди. Бир дяфя дя эяляндя Мирзя Ибращимову орада назир эюрмцшдц. Гяряз ки, сящяр мцтляг<br />
Йазычылар Иттифагына дяймяк истяди. Дяйди дя. Бурада чох сакитлик иди, щеч кяс йох иди. Йазычыларын<br />
яксяриййяти яйниня щярби палтар эейиб, дюйцшя эедянляр - дюйцшя эетмиш, бязиляри дя щярякят едян<br />
ордуда дюйцшчцляр цчцн гязет бурахыр, щярякят едян ордунун ардынжа эедир, дюйцш йерляриндя,<br />
41
гызьын дюйцш эедян йерлярдя беля эюрцнцр, материал топлайыр, бизим, иэид дюйцшчцляримиз щаггында<br />
мягаляляр дярж едир, шерляр йаздырыр, Бакыдан алынан шерляри чап едирдиляр. Мялуматын чохусуну да<br />
Йазычылар Иттифагына бунлар верирди. Йазычылар Иттифагында демяк олар ки, щеч кяси эюря билмяди.<br />
«Ядябиййат» гязетинин редактору Мяммяд Сяид Ордубади юз отаьында яйляшмишди. Салам верди,<br />
кечди. Тай-тушу дейилди дейя, йахынлыглары сонралар ямяля эялди. Мцщарибядян сонра партийа<br />
ижласларында тез-тез Ордубади ону йанында яйляшдирярди, Иттифагда ижласларда иштирак едян йеэаня<br />
гадын йазычы Язимя иди, йанында яйляшдирярди. Ара-сыра дейярди:<br />
-Сян бу данышанлара фикир вермя. Бунлар бош ведрядян бош ведряйя тюкцб дангылдайырлар.<br />
Сонра да балажа жиб бычаьыйла овжунда хырдалайыб аьзына атдыьы гуру янжирдян она да верярди:<br />
-Ишиндя ол.<br />
Мяэяр Язимя о ижласларда, о мцгяддяс щесаб елядийи мяканда, Сямяд Вурьунун, Рясул<br />
Рзанын сядр олдуьу о отагда, севдийи йазычыларын - Мещди Щцсейнин, Ябцлщясянин - мяэяр Язимя<br />
онларын отаьында, яйляшдийи йердя янжир гурусу йейя билярди? Амма щяр щалда Ордубади ону<br />
ганадынын алтында йахшы сахлайырды. Ганадынын алтында сахлайырды ки, Язимя сынмасын, утанмасын.<br />
Бу сонралар олурду, чох сонралар. Юзц дя о гядяр мещрибанлыг еляйирди ки, Язимя мярщум<br />
Ордубадинин бцтцн ясярлярини, хцсусиля онун «Думанлы Тябриз»ини язбяр билирди. «Дюйцшян<br />
шящяр»и, «Эизли Бакы»ны - бунларын щамысыны охумушду, шцбщясиз. «Серэей Иванов адына кюрпяляр<br />
еви» щекайяси инди дя йадындады.<br />
Бир сюзля, Ордубади бу эцн юз отаьында отурмушду. Щансыса бир материалы редактя еляйирди вя она<br />
эюря дя Язимя она мане олмады. Она дейяжяк сюзц дя йох иди. Гоншу отаьа кечди, чагга-чук<br />
сясиня. Йа 36-жы, йа 1937-жи илдянми, бурада макиначы ишляйян Сона ханымын йанына кечди.<br />
Сона ханым назик, ужабой, зил гара сачлы, енли, зил гара гашлы, ясил бир азяри, тцрк эюзяли иди. Амма<br />
ясяби, чох жидди, щяддян зийадя, йягин ки, бу жиддилик она хцсусиля лазым олурду. Чцнки бязи<br />
йазычыларын зарафатлары, шухлуглары онун йанында мцмкцн дейилди. Онун йанында щеч кяс щырылдайа<br />
билмязди, эцля билмязди, артыг-яскик даныша билмязди. Сона о гядяр жидди, о гядяр гейзли, гязябли<br />
иди. Бу эцн Сона гейзли дейилди, амма кядярли иди. Бюйцк кядярлийди. Эюрцшдцляр, юпцшдцляр.<br />
Язимяйя бу мцнасибяти, хцсусиля тясир еляди. Чцнки Сонайнан о гядяр дя дярин, жижи-бажы танышлыьы<br />
йох иди. Язимя ондан жаван иди. Юзц дя Сонанын жиддиййяти ону щямишя горхударды. Йанына<br />
йазмаг цчцн щекайя апаранда хятти гарышыг олдуьундан Сонадан диггятли олмаьы хащиш едирди.<br />
Орасыны да дейяк ки, Язимянин хяттини ики няфяр чох йахшы охуйан вар идися, бири Сона иди, бири дя<br />
кичик гардашы Ящмяд. Щярдян щятта евдя дюнцб дейярди:<br />
-Ящмяд, бах эюр бурда ня йазмышам?<br />
Язимя бу фикирляри цряйиндян кечирдя-кечирдя Сонайа йанашды. Онун бц эюзял мцнасибятиня<br />
цряйиндя севинди. Сона машыны чаггылдатмасыны сахлады, йазмады бир мцддят. Язимя сорушду:<br />
-Сона ханым, Сонажан. Бу эцн, хцсусиля, бикефсян.<br />
-Ещ, нежя олмайым? Цмуми дярдимиз мялумду - мцщарибяди. Жябщялярдяки ящвалатлары ешидирсян,<br />
радиодан, гязетлярдян. Амма бу эцн Йазычылар Иттифагына бир бядбяхтлик цз вериб ки, ону щеч<br />
няйнян изащ елямяк олмаз.<br />
Доьрусу, цряйим бярк наращат олду.<br />
-Ня бядбяхтлик?<br />
Язимя еля билди ки, кимся вяфат едиб - бюйцк йазычыларымыздан кимся вяфат едиб вя Сона она эюря<br />
беля кядярлиди.<br />
42
-Щеч бир шей, беля бахсан, амма чох шей. Ялирзаны таныйырдын?<br />
Язимя тясдиг еляди:<br />
-Ялбяття, ялбяття.<br />
Язимя кюнлцндя бу ужабойлу, эюзял, гарайаныз, дашьын-дашьын илщамы олан, 37-дя итирдийимиз<br />
Мцшфиги хатырладан Ялирзаны, бялкя дя гялбинин щардаса дяринликляриндя севирди. Бу севэи онларын<br />
арасында икитяряфли иди. Ялирза она бир сыра шерляр щяср етмишди, амма Язимя бунлара жаваб<br />
вермямишди. Сябябляри сонра мялум олажаг иди.<br />
-Нолуб ки, Ялирзайа?<br />
Йеня дя Язимянин цряйи гопду. Еля билди ки, Ялирза щардаса жябщялярдя щялак олуб.<br />
-Щялак олуб?<br />
Сона онсуз да щямишя чатыг гашларыны, бу чатыглыгдан алнынын гашларына йахын щиссясиндя дярин<br />
гырышлар ямяля эялмишди, гашларыны чатды, бир аз да сыхлашды.<br />
-Каш ки, жябщялярдя щялак олайды.<br />
-Бяс онда ня олуб?<br />
Сона ханым Язимяйя еля бир ящвалат данышды ки, бу ящвалат хцсуси тясвиря, бялкя дя бир щекайяйя,<br />
бир повестя мювзу олмаьа лайигди. Сона деди:<br />
-Билирсян, бир эцн, бир дюрд-беш эцн бундан габаг оларды, Ялирза бизим редаксийада ишляйир, билирсян<br />
дя...<br />
-Щя, билирям.<br />
-Эялди редаксийайа. Ишя эежикмишди. Отагда мян макинада ишлямяйи дайандырмышдым, чцнки Сяид<br />
яфянди (о заман биз щамымыз Мяммяд Сяид Ордубадини Сяид яфянди адландырырдыг) мяня материал<br />
диктя еляйирди. Бир аз эежикмиш Ялирза гапынын ичярисиндя дайанды, сюйкянди гапыйа вя Ордубадинин<br />
«Ня олуб?» сюзцнц, «Нийя эежикмисян?» суалыны эюзлямядян сюзя башлады:<br />
-Сяид яфянди, бу эцн гярибя бир щадися иля растлашмышам.<br />
Ялирза бу сюзц башлайанда катибиййят отаьынын гаршысындакы гябул отагчасындан ермяни гызы - ишляр<br />
мцдири, катиб, бир нечя вязифяни ющд еляйирди - эялиб Ялирзанын йанында дайанды, гулаг асмаьа<br />
башлады. Ялирза дейирди:<br />
-Щя, гярибя бир шейя раст эялдим, Сяид яфянди. Бешмяртябянин йанындан кечирдим. Бешмяртябянин<br />
алтындакы чюряк дцканында карточкаларла чюряк нювбясиня дурмушдулар. Дурмушдулар дейяндя ки,<br />
бир-бирини гырырды еля бил жамаат, бир- биринин башына чыхырды еля бил жамаат, нювбядякиляр. Чцнки билирсиз<br />
дя, бязян еля олур ки, щеч карточкайнан да чюряк чатмыр, жамаат чалышырды ки, щеч олмаса, гануни<br />
ала биляжяйи чюряйи евя апарсын, ушагларына апарсын. Ня ися. Бешмяртябянин йанында, кечмиш<br />
Губа мейданынын йериндя дярин бир сянэяр газыблар, эюрмцсцз дя...<br />
-Бяли.<br />
-Бах, щямин о сянэярин, торпаглар сянэярин гыраьына тюкцлцб, цстцня дя гар йаьмышды. Эежядян<br />
йаьан гар бцтцн сянэяркянары торпагларын цстцня аь юртцк юртмцшдц, бцрцмцшдц. Бир ушаг -<br />
оьлан ушаьы, оларды да 7-8, бялкя 9, дейя билмярям, йашында, чцнки чох арыг, жылыз ушаг иди,<br />
айагйалын, жындыры чыхмыш йамаглы шалварда, еляжя бир кюйнякдя, яйниндя палто йох, башында да бир<br />
параланмыш гулаглы папаг. Щямин торпаг топаларынын цстцнц басмыш гар юртцйцнцн цстцндя эязир<br />
вя атданыб-дцшцб охуйурду:<br />
Яжяб аь эцндядир мяним вятяним,<br />
Эцнляр кечир байрам кими, ел эцлцр.<br />
43
Рянэдян-рянэя эирир чюлцм, чямяним,<br />
Ашыьын сазында эцлцр, тел эцлцр.<br />
Эцлцр баьлар, эцлцр даьлар,<br />
Яжяб эюзялдир бу шян чаьлар.<br />
Ушаг бялкя дя мащныны щеч ахыра гядяр охумады. Мяним цряйимдя давам еляйирди мащнынын далы.<br />
Амма яввялиндя «Яжяб аь эцндядир мяним вятяним» дедийи заман, онун няьмясийнян вахтиля<br />
щамымызын Бцлбцлцн ифасында щявясля гулаг асдыьымыз бу мащны иля чюряк нювбясинин арасында еля<br />
бир тязад, оьланын эейими иля рягсан атылыб-дцшмяляри арасында еля бир тязад вар иди ки, цряйим<br />
ойжаланды.<br />
Мяним лап аз гала эюзлярим долмушду. Ордубади санки буну щисс еляди:<br />
-Йахшы, йахшы, Ялирза. Кеч отаьына, ишини эюр. Бир хейли материал эялибди жябщядян. Онлары сеч, эюр<br />
бу нюмряйя щансыны веририк.<br />
Ялирза динмяз-сюйлямяз юз отаьына кечди. О ишляр мцдири ермяни гызы да кечди юз отаьына. Сящяри<br />
эцнц Ялирза ишя эялмяди. Бир эцн кечмиш дянизкянары бинадан мешинэейимлиляр, 3 няфяр идиляр,<br />
эялдиляр, Ялирзанын столуну - отурдуьу, ишлядийи йери сорушдулар. Эюстярдик. Ачдылар столун<br />
йешиклярини, ня вардыса, чыхартдылар, щансыса каьызлары эютцрдцляр ордан, эетдиляр. Баша дцшдцк ки,<br />
Ялирзанын башында няся бир гара булуд вар. Гяряз ки, даща ики эцн кечди. Яввял Сяид яфяндини,<br />
сонра да мяни дянизкянарына чаьырдылар. Бир отаьа дахил олдум. Ялирзанын о эюзял, гара сачлары<br />
гырхылмыш, башы мяня чох гейри-ади, йюндямсиз бир шей кими эялирди. Цряйим ойжаланды, Ялирзайа<br />
баха билмирдим. Мцстянтиг мяндян сорушду:<br />
-Буну таныйырсан?<br />
-Щя.<br />
-Айын 3-дя ня баш вериб сиздя?<br />
-Щеч бир шей.<br />
-Нежя йяни, щеч бир шей? Бу эялиб ня данышыб? Ня дейиб сизин йанынызда щюкумят ялейщиня?<br />
Мян тамамиля инкар етдим. Башымын щямишя макинада йазмаьа гарышыглыьыны вя щеч бир шей<br />
ешитмядийими дедим. Ажыглы-ажыглы цзцмя бахыб:<br />
-Вятян хаинлярини юрт-басдыр елямяк йахшы иш дейил, Сона ханым.<br />
Каьыза гол чякиб вердим вя мян чыхыб эялдим. Сонра билдим ки, Сяид яфяндини дя чаьырыблар. Вя<br />
Сяид яфянди, ялбяття, о да мян дейян кими, щеч бир шей олмадыьыны, щеч бир сющбят олмадыьыны<br />
сюйляйиб. Чыханда щямин ермяни гызыны коридорда эюрцб. Гыз цзцнц Сяид яфяндидян чевиряряк<br />
мцстянтигин отаьына кечиб. Бир сюзля, Ялирзаны, сян демя, щямин о ермяни гызы шейтанлайыбмыш ки,<br />
«Яжяб аь эцндядир мяним вятяним» сюзцнц Ялирза истещза иля деди, яля салырды гурулушу, яля<br />
салырды щюкумяти эуйа. Ялирзаны Сибиря сцрэцн елядиляр. Сонрадан ичдян-ичя Сяид яфянди буну<br />
юйряниб деди бизя. Бир нечя эцндян сонра Рясул мцяллим ишляр мцдирини йанына чаьырды.<br />
-Ханым гыз, - деди, - бура Азярбайжан Йазычылар Иттифагыдыр, бурада мяктублар щамысы, йазылар<br />
щамысы йалныз Азярбайжанжа эедир, она эюря дя сизин бурда ишлямяйиниз даща мцмкцн дейил.<br />
Бурада ишлядийи бир нечя айда, илдями юмрцндя азярбайжанжа бир кялмя дя данышмайан гыз<br />
бирдян-биря тяртямиз азярбайжанжа:<br />
-Рясул мцяллим, мян азярбайжанжа билирям, ишляйя билярям.<br />
-Йох, ханым гыз, сян бурда ишляйя билмязсян, мцмкцн дейил.<br />
Ямрини вериб йола салды, йериня Сара ханымы гябул еляди.<br />
44
Гяряз, Ялирзанын башында беля бир фажия олдуьу, башындан беля бир гара булуд кечдийи Язимяйя<br />
айдын олду. Узун мцддят сонралар, щяля о сонралар бир йана галсын, Йазычылар Иттифагындан нежя<br />
чыхдыьыны, о эюзял инсаны, эюзял шаири нейчцн, нядяр ютяри итирдийини дярк елямядян, евя чатанда<br />
эютцрцб бир мяктуб йазды, гулаьы нежя ешитмишдися, еля бир цнван йазды: Русийа, Сибир, «Лаэер».<br />
Ичярисиндя ися бу цнванын алтында йазмышды ки, «мяня бир хябяр йаз, бякляйирям сяни.» Ялбяття, о<br />
мяктуб ня эери гайытды, ня цнванына чатды, щардаса, кимин ялиндяся жырылыб атылды. Инди ися Язимя<br />
Аьсуйа гайыдырды. Йол узуну Ялирзанын гара эюзляри, мцтянасиб ужа бойу, гарайаныз цзцндя парпар<br />
парылдайан гара эюзляри, улдуз кими шяфяг сачан эюзляри эюзцнцн габаьында иди.<br />
Щаман эюзляр, жан Язимям, сянинкидир онлар бах...<br />
Бу мисралары о, тякрар едирди дюня-дюня. Ялирзанын она йаздыьы икинжи шердян бир нечя мисра иди бу.<br />
Йадындамы эцл гохулу эежяйди,<br />
Бир жан кими сейря чыхдыг щяр йаны.<br />
Йадындамы онда сащил нежяйди,<br />
Дальаланды ешгимизин цмманы.<br />
Йадындамы сян дедин ки, йетяр, дур,<br />
Дур айрылаг, мян сянинки дейилям.<br />
Олмадын мянимки, олмадым сянинки. Мяним язизим, сян халг достуйдун, миллят достуйдун. Сяни<br />
ким, нейчцн эцдаза верди? О гыз...О гыз... О яфи илан... О гары дцшмянин тюрямяси... Илан баласы...<br />
Ягряб баласы... Нежя санжды сяни? Нейчцн санжды сяни, Ялирза? Язизим, ахы 37-жи ил кечмишди. Инди<br />
Вятян мцщарибяси эедирди. Вятян уьрунда, дюрд щярфли ССРИ уьрунда мцбаризя эедирди. Юлцмдирим<br />
чарпышмасы эедирди. О дюрд щярфли ССРИ адыны биз нежя ифтихар щиссиля чякирдик. Доьма<br />
вятянимиз билирдик щяр йерини, щяр нюгтясини. Нежя жащил идик...<br />
Бцтцн бунлары дцшцня-дцшцня Язимя нежя, щансы йолла Аьсуйа дюндцйцнц чятин хатырлайырды.<br />
Сонралар да чох чятин хатырлайырды.<br />
Сонралар Язимя юзцнцн йашадыьы, ишлядийи, инсанлары иля достлашдыьы бу кянди, бу мяктяби, юзцнцн<br />
«Гырх иля бярабяр дюрд ил» адлы хатиратында йазмышды. Хатират щям Аьсуйа аид китабда, щям дя<br />
«Азярбайжан» ъурналында чап олунмуш, чох бюйцк илэи газанмышды. Ахы Язимя о йерлярдя<br />
эюрдцйц, достлашдыьы, севдийи инсанлары биржя-биржя йад елямишди. О аьыр иллярдя онларын бир-бириня ял<br />
узатмасыны, бир-бирини дярин мящяббятля севмясини, бир-бирини ажлыгдан, юлцмцн пянжясиндян, битсиркя<br />
жайнаьындан гуртармаларыны - щеч няйи унутмамышды, йазмышды. Йазмышды вя о йазылар<br />
Язимянин щяйатынын, бюйцк щяйатынын, бир инсан юмрц дейил, бир нечя инсан юмрц йашамыш бу<br />
адамын щяйатынын бир нечя сящифяси иди. Бу сящифяляр Русийада Бюйцк Вятян мцщарибяси, дцнйа<br />
тарихиндя Икинжи Дцнйа Мцщарибяси ады иля мялум олан 1941-45-жи илляр мцщарибясинин тарихчяси иди,<br />
якс етдирирди ону. О дюврцн инсанлары о гядяр няжиб, о гядяр бир-бириня доьма иди. Илащи, аьыр эцн,<br />
дярд-гям инсанлары нежя бир-бириня говушдурур, нежя бир-бириня йахынлашдырыр. Щямдярд олур<br />
инсанлар, бир-бирини горуйа-горуйа, бир-бириня цряк-диряк веря-веря, аьыр эцнляри баша чатдырмаьа<br />
чалышырдылар. О илляри щеч бир вахт, о дюврц йашамыш щеч кясин, о жцмлядян, Язимя кими даща<br />
щяссас бир адамын щафизясиндян силмяк мцмкцн дейил, щеч жцр мцмкцн дейил. Доьрудан да о<br />
илляр гырх иля бярабяр дюрд ил иди.<br />
ЧАПАРЛЫДА<br />
45
Щяйат... Щяйат юзц, заман... Заман юзц ирялилядирди инсанлары. Инсаны имтащана чякир, щяйатын ич<br />
цзцнц, щягигятин ич цзцнц ачыб чыхардырды ортайа.<br />
Язимя кяндя эежя йарысы эялиб чатды. Йолла тясадцфян бу кяндя йахын бир кяндя эялмяли олан<br />
кяндчилярдян бири - колхозчулардан бири ону тяркиня алыб эятириб эялмишди. Ялбяття, онун да балалары<br />
бу кянддяки мяктябдя охуйурду вя Язимяни йолда, йахуд Аьсуда сярэярдан гойа<br />
билмяйяжякди. Язимя сящяр обашдан йериндян дурду, эейинди. Мяктябя эетмяли иди. Азданчохдан<br />
- анасы ня щазырламышдыса, бир тикя сящяр йемяйи йеди вя кяндин ичиня чыхды. Еля бил кянд<br />
суйу соврулмуш дяйирман иди. Щеч йердян бир сяс-сямир эялмирди. Амма Хяндан арвадын евинин<br />
габаьында бир нечя адам топланмышды. Ялбяття, памбыг йыьмаьа эетмяли олан арвадлар чохдан<br />
эетмишдиляр. Даща доьрусу, йер шумлайан, белкан еляйян, су сулайан, инди щянэам вахты иди,<br />
щянэама эедян арвадлар чохдан эетмишди. Инди памбыг ня эязирди? Гышын оьлан чаьы иди. Бирдян<br />
цряйи няся санжды вя йаваш-йаваш мяктябя доьру дейил, Хяндан арвадын евиня тяряф эетди.<br />
Арвадын тяк-тянща галмыш башына ня иш эялмишди, эюрясян? Еви кющня йапма айыбаласы кярпиж<br />
дейярдиляр, чий кярпиждян тикилмиш бир эюз отаг иди, йасты-йапалаг. Чох касыб иди, щятта бу касыб<br />
кянддя ондан касыб адам йох иди. Арвадын йеэаня оьлу ясэяр эетмишди, ялбяття. Эялини дя бу<br />
кянддя дюзя билмяйиб, атасыэиля эетмишди. Арвад тяк-тянща йашайырды. Арыг, гайышбалдыр арвад иди,<br />
бажарыглы, данышан, сяси бир километрдян ешидилян чох бажарыглы арвад иди. Амма инди ня ися арвадын<br />
сяси эялмирди. Аллащ елямямиш, башына бир ишми эялмишди? Эялмиш олсайды, анасы билярди, Язимяйя<br />
демиш оларды буну. Язимя евя йахынлашды вя мясяляни баша дцшдц. О, бурда йох икян кяндя йун<br />
йыьан тящкимчи эялмишди, йун йыьмаьа. Гойунун олду-олмады, йун вермялийдин, сяккиз кило.<br />
Тойуьун олду-олмады, йумурта вермялийдин, йцз ядяд, ялли ядяд. Иняйин олду-олмады, йаь<br />
вермялийдин, дюрд кило. Щейванатын олду-олмады, ят вермялийдин, филан гядяр. Бу эцн дя йун йыьан<br />
эялмишди. Ялбяття, Хяндан арвадын щейванат дейилян гисимдян бир дяня готур жцжяси дя йох иди.<br />
Она эюря дя евдян вары, йоху бир дюшяйини чыхарыб ейванда, евин гяншяриндя дайанмыш адамларын<br />
эюзц габаьында эятириб тярязийя тюкдц. Арвад бир кялмя дя сюз демирди. «Ясэяр аилясийям, ясэяр<br />
анасыйам» демирди. Тяки орда йахшы олсун балаларымыз цчцн. Гышда, сойугду, бялкя бу йундан<br />
няся еляйяжякляр онлар цчцн, тохуйажаглар, эярякляри олажаг? Арвад арам-арам йуну дюшяйин<br />
ичиндян чянэяляйиб чыхардыгжа, «щяссябаны, щцссябаны, алты айаьы, ики дабаны», дейилян тярязийя<br />
йыьдыгжа, ятрафдакыларын эюзцндя йаш эилялянмишди. Щеч кясдя мцдахиля елямяк жцряти йох иди. Ня<br />
мцдахиля едяжякдиляр? Жябщя цчцн йыьылырды. Язимя йахынлашды.<br />
-Щя, пайыны вердин гуртардын, Хяндан хала, Аллащ яманяти олсун балан.<br />
-Сян дейян олсун, ай бала.<br />
Арвад сонунжу чянэяни дя тярязийя гойду. Дюндц, евя гайытды. Йунун тярязидя ня гядяр<br />
эялдийини билмяди дя щеч. Доьрусуна галанда, йун йыьан юзц дя щардаса ящваллы адам имиш.<br />
Тярязинин чякидя азмы-чохму эялдийиня мящял гоймады. Топлайыб кюмякчисинин ачдыьы чувала<br />
йыьды, даща доьрусу, о, тутду, кюмякчи йыьды чувала йунлары. Язимя щеч бир сюз дейиляси мейдан<br />
олмадыьыны эюрцнжя мяктябя тяряф йолланды. Ялбяття, щяля илк зянэ вурулмамышды. Ушагларын бязиси<br />
айагйалын, бязиси чарыглы, бязиси донмуш бармагларына, айагларына жыр-жындыр сарыйыб, цстцндян<br />
кюшяйнян, гайтаннан ня тапмышдыса, онунла сарыйыб эялмишди мяктябя. Оьланларын вар-йох бир<br />
китабы вардыса, белиндяки шалварынын баьына илишдирмишди. Гызлар голтугларында тутмушдулар китабларыны.<br />
Язимяни эюрцнжя щамысы саламлашды. Язимя отаьа кечди. Мцяллимляр артыг щамысы бурда иди.<br />
Жаван мцяллимлярля йанашы, гожа, тяжрцбяли мцяллимляр вя мцяллимяляр. Бир няфяр дя жаван киши<br />
мцяллим йох иди. Еля яслиндя Язимянин дя бура эялиб чыхмасынын сябяби бу иди.<br />
Бакыда бир дюврдя гызлары - йашы чатанлары ясэярлийя чаьырдылар. О дюврцн бир эцнцндя дюрд мин<br />
ясэяр йола дцшмцшдц. Ондан бир нечя эцн яввял гызлары йохлайырдылар. Савадларыны, биликлярини, адфамилийаларыны,<br />
сящщятлярини. Гызларын бир гисмини рабитя курсларына, бир гисмини шяфгят бажысы<br />
46
курсларына эюндярирдиляр. Аз бир мцддятдя онлар бу курслары битириб, жябщяйя йола дцшяжякдиляр.<br />
Амма онларын ичиндян нисбятян чох савадлы олан гызлардан бязисини сечиб кянд мяктябляриня<br />
эюндярирдиляр. Чцнки мяктяблярдя артыг мцяллим галмамышды. Онлары явяз едян лазым иди.<br />
Мяктябляр аз гала баьланмалы олурду, мцяллимсизлик цзцндян. Язимя дя беля бир тясадцфцн<br />
нятижясиндя эялиб бу йерляря чыхмышды, анасыйнан, ики кичик гардашыйнан. Бурада ишляри сащмана<br />
салды. Районда икян она верилян гязетляри эютцрцб, биринжи саатда дярси йох иди, она эюря дя<br />
дцшярэяйя - тарла дцшярэясиня эетди. О, гадынлар арасында тяблиьатчы иди яслиндя вя бу гязетляри,<br />
гязет материалларыны гадынлар цчцн охумалы иди. Йайда эцндян далдаланмаг цчцн дюрд диряк<br />
цстцня салынмыш ня идися, кцляшля бяркидилмиш дцшярэянин алтына чатды. Бурада цч йасты дашы цстцстя<br />
гойуб онунчцн кятил дцзялтмишдиляр. Бурада отурурду вя тяблиьатыны бурдан башлайырды.<br />
Арвадлар ян аьыр ишлярдя беля ишлясяляр дя, еля бир щявясля, еля бир марагла, щявяс дейил, дящшятли<br />
бир марагла эялиб бу гязетляря гулаг асырдылар. Дона-дона, цшцйя-цшцйя, яся-яся, щям беш-он<br />
дягигя динжялир, щям дя бядбяхт эюзляр, бядбяхт эялинлярин йол чякян эюзляри мцяллимянин аьзына<br />
дикилирди. Язимя гязетдян ня охуйажаг? Йеня бир шящяр вермишик, йа вермямишик? Йеня бир кянд<br />
ялимиздян эедиб, йа эетмяйиб?<br />
Чардаьын алтында тяк биржя гары варды. Язимяни эюрцнжя:<br />
-Ай уштел, ай уштел, башува дюнцм, арвадлар бянд баьламагдадылар, чайын гыраьында, аь арх<br />
йанында бянд баьлайырлар, башува доланым. Истяйирсян, еля ора эет, о йахшыды. Бура эялмякляри<br />
чятин олар.<br />
Язимя чайын гыраьына енди. Эюрдцйц мянзяря аьласыьмаз дяряжядя гейри-ади бир шей иди. Мцсибят<br />
таблосу иди бу. Чайын дящнясиндян азажыг йухарыда гадынлар ял-яля вериб суйа эирмишдиляр,<br />
синяляриня гядяр. Синяляринин гяншяриня ялляриндя эятирдикляри тиканлары йыьмышдылар. Гырагдан эялян<br />
гадынлар тайлары гумла, чынгылла долдуруб, эятириб бу тиканларын цстцня тюкцнжя, гадынлар бурада<br />
дайаныб, суйун тиканлары апармамасы цчцн бядянлярини иряли вериб щянэам цчцн суйу<br />
дюндяряжякдиляр, бянди баьлайажагдылар, чуваллар, кисяляр – йамаглы, кющня кисяляр, гум долу,<br />
чынгыл долу кисяляр тиканларын цстцня дцшдцкжя аьырлыьы да бир гядяр гадынларын цстцня дцшцр,<br />
тиканлар бир аз да артыг бядянляриня батыр, онсуз да кющня палтарларыны дешик-дешик еляйиб ятлярини<br />
жызырды. Илащи, дцшцнцрдц Язимя, бунлара тяблиьатмы лазымдыр? Бунлара тяшвигатмы лазымдыр? Бунлар<br />
Аллащын ян бюйцк, ян мцгяддяс инсанларыдыр. Оьуллары, ярляри, гардашлары, аталары жябщядя<br />
чарпышмагда, дюйцшмякдя, йараланмагда, щялак олмагдады. Бунлар ися бянд баьлайажаг,<br />
щянэама эиряжякляр, тахыл сулайажаглар, памбыг сулайажаглар. Вя... Вя бирдян эюзцнцн габаьына<br />
йайдакы ящвалат эялди.<br />
Колхозчуларын тахылы тязяжя бичиб, анбара йыьдыглары эцн, чохуну ися щеч анбара йыьа<br />
билмямишдиляр, хырманда ямбизя вуруб гаровулчуйа тапшырмышдылар. Танк сясляри кяндин эежя<br />
сцкутуну позду. Итляр беля горхудан щцрцшмядиляр, итляр беля танклардан чякиндиляр. Горхудан<br />
мырылдайа билдиляр анжаг. Эялян солдатлар тахыллары эятирдикляри мешоклара, торбалара, кисяляря,<br />
хараллара долдурдулар вя анбарда юзляринин - жамаатын эцндцздян щяля чуваллара долдуруб<br />
гойдуьунун да аьзыны баьлайыб щамысыны йцклядиляр танклара. Колхоз сядри дя, щесабдар да,<br />
анбардар да бющд ичиндя, дящшят ичиндя дайаныб бахырдылар. Колхоз сядринин бир эюзц йох иди. Она<br />
эюря дя жябщяйя дцшмямишди, ордуйа дцшмямишди. Анбардар олдугжа гожа бир киши иди, йашы<br />
чохдан йетмиши кечмишди. Щесабдар ися йашы щяля эцжля он цчя чата билярди, ушаг иди, мяктябли иди.<br />
Щамысы дайаныб бахыр. Сабащ тахыл бюлэцсц олмалыды, сабащ ямяк эцнцня, бу тахылы йетирянлярин<br />
эцнцня, о ювладлары жябщяйя эюндярян аналарын, эялинлярин ямяк эцнцня тахыл вермялидирляр. Ня<br />
гядяр? Кечян ил ямяк эцнцня 125 грам тахыл дцшмцшдц. Бцтцн ещтийажы, бцтцн доланажаьы тахыла<br />
баьлы олан бу инсанлар 125 грам тахылла йашамалы идиляр. Ятляри дя, сцдляри, пал-палтарлары да, щяр бир<br />
шейляри онлара баьлы иди. Язимя эюзцнцн габаьындан бу мянзяряни говмаьа чалышараг,<br />
47
гаршысындакы фажияйя, йох, йох, гящряманлыьа, иэидлийя, гадын жцрятиня, гадын жясарятиня, гадын<br />
фядакарлыьына тамаша едирди. Бянд баьланды. Гадынлар яся-яся бу суларын ичиндян йаш-жцлцмбцр<br />
чыхдылар. Сащилдя палтарларынын - туманларынын ятяклярини сыхыб сащилдя, чайын гыраьында гойдуглары<br />
йарыйыртыг кцркляря, йамаглы шаллара бцрцндцляр. Язимя, ялбяття, щеч бурда гязет охумаг фикриндя<br />
дейилди. Амма гадынлар щамысы алайаш, чятин вязиййятдя олсалар да, жябщялярдян сораг алмаг<br />
истяйирдиляр.<br />
-Ай уштел, башува дюнцм, оху, - титряйя-титряйя дедиляр.<br />
-Жаным, эялин, евя эедин, щеч олмаса, палтарынызы гуруйа дяйишин.<br />
-Ещ, ай бяхтявярин гызы, гуру палтар щардады? Олан буду. Аза, гызлар, бир тонгал галайын.<br />
Чайын гыраьында йовшанлардан, гуру гамышлардан, бюйцк бир тонгал галадылар. Яйинлярини гурудагуруда<br />
Язимя мцяллимя жябщялярдян хябяр верян мялумат бцросунун хябярлярини охумаьа<br />
башлады. Эюзляр онун аьзына дикилмишди. Гулаглар она эюз кими зиллянмишди еля бил. Щяряси бир иман,<br />
бир ягидя, бир арзу, бир марагла, жандан гулаг асырдылар, бялкя бирдян биринин йа яринин, йа атасынын,<br />
йа оьлунун ады чякилди, иэидлийиндян, гящряманлыьындан данышылды. Мяэяр гязетлярдя беля<br />
иэидликлярдян данышан очеркляр аз олурду? Амма бу эцн беля бир очерк йох иди. Бу эцн садяжя<br />
мялумат бцросунун хябярляри иди. Бир нечя кянд алмышды гошунларымыз. Гязет аьыз долусу йазыр,<br />
Язимя ися щявясля, севинжля бу хябяри охуйурду. Гожа бир гары кютцйц о йан-бу йан еляйиб<br />
тонгалда юзцня тяряф чякя-чякя, арыг, будаглар кими долам-долашыг олмуш яллярини бу кюсювцн<br />
цстцндя гыздыра-гыздыра дейирди:<br />
-Веряндя - шящяр веририк, аланда - кянд алырыг.<br />
Анасынын башынын гарышыглыьындан истифадя едиб эюз-эюз еляди, ики бцкцм йайманы чалын-чарпаз<br />
баьладыьы йун, тохунма шалын белиндя эизлятди вя юз малыны, юз газанжыны юзц оьурладыьы цчцн<br />
цряйиндя юзцня истещза иля эцля-эцля галхыб гапыдан чыхды, кюксцнц ютцрдц, дяриндян, чох<br />
дяриндян. Вя дцнян дюшяйини щазырлыьа вериб гуру йурдда галмыш Хянданын евиня йолланды. Бу<br />
чюряйи онунчцн апарырды. Балажа Сяфяр пачталйонлуг еляйирди. Вахтиля атасы пачталйон Жяфяр киши<br />
жябщяйя йолланандан сонра ону Сяфяр явяз еляйирди. Эедиб Аьсудан мяктублары, гязетляри алыр,<br />
бир арыг ешшяйи вар иди, ону миниб эялир, телеграм оланда кянд бойу гышгыра-гышгыра ешшяйини<br />
чапдырыр:<br />
-Телеграм, телеграм...<br />
Еля индики кими, мцяллимянин йанындан, «телеграм, телеграм», дейя-дейя кечди. Гара хябярляри о,<br />
эятирирди, цчкцнж ясэяр мяктубларыны, севинж, хошбяхтлик эятирян мяктублары да о, эятирирди щямин бу<br />
узунгулаьын цстцндя.<br />
1945-жи илин илк айларында артыг гялябя эцнц йахынлашырды. Жябщялярдян бир-биринин ардынжа хош<br />
хябярляр эялир, гапылардан, пянжярялярдян чалын-чарпаз даь кими вурулмуш тахталар ачылырды.<br />
Мцяллимляр йаралы, шикяст олса да, кяндляря гайыдырдылар. Илк бурахылышдан, демяк олар ки, мцяллимляр<br />
эялирди кяндляря. Жябщялярдян эялян бу хош сорагларла Язимя Бакыйа эялди. Маариф Назирлийиня<br />
эетди. Назир халг йазычысы Мирзя Ибращимов иди. Мирзя Ибращимов Язимяни таныйырды. Аз-чох<br />
йаздыгларына, кичик щекайяляриня бяляд иди. Эюрцнцр ки, щардаса бир цмидля йанашырды она. Язимяни<br />
эюржяк деди:<br />
-Щя, даща кяндлярдя долашдыьын бясди. Эял, али тящсилини гуртар.<br />
Язимя мещрибан сюзлярдян, башыны ашаьы салыб, эцлцмсцняряк деди:<br />
-Мирзя мцяллим, еля мян бундан ютрц эялмишдим, анжаг юзцм утанырдым, сиздян ижазя истямяйя,<br />
утанырдым сиздян шящяря гайтарылмаьымы истямяйя.<br />
48
-Нащаг йеря, инди даща сяня тящсилини тамамламаг лазымды. Гялябя узагда дейил. Эял, йени дярс<br />
илиндя - 1945-46-жы дярс илиндя сяни университетдя - филолоэийа факцлтясиндя эюрмяк истяйирям.<br />
Эялярсян, эедиб имтащанларыны верярсян. Щазырсанмы?<br />
-Бир гядяр щазырлашырам.<br />
-Йахшы щазырлаш. Башымызы ашаьы елямя ща.<br />
Мирзя мцяллимин хейир-дуасы иля Язимя кянд мяктябиндян азад олду. Жялд бу хябяри Аьсуйа<br />
эедянлярля анасына чатдырды. Бюйцк гардашы артыг жябщядя иди. Кичик гардашы анасы иля бирликдя бязи<br />
шейляри ев сащибясиня - Анамханыма тапшырыб, Бакыйа дюндцляр. Язимя бцтцн сянядлярини<br />
гайдайа салыб, ямрини алды вя сон ишлярини эюрмяк цчцн Аьсуйа дюндц. Райкомда данышды, бцтцн<br />
сянядлярини гайдайа салыб она вердиляр, хейир-дуа дилядиляр. Орда Щцсейн Мяммядов адлы бир<br />
гядяр аьыр ешидян, амма чох тямиз инсан, сядагятли, юз ягидясиня садиг бир партийа ишчиси<br />
чалышырды. Хейир-дуа верди:<br />
-Эет гызым, - деди, - эет, охумаг лазымды. Инди даща кяндлярдя мцяллимляр аз-чох вар. Сянин эедиб<br />
тящсилини давам елятдирмяйин лазымды.<br />
Язимя кяндя эялди. Онун бир чанта китаблары, ялйазмалары галмышды кянддя вя анасыэил эедяндя,<br />
ялбяття, няглиййат олмадыьына эюря кянддян Аьсуйа гядяр пийада эялирдиляр, Аьсудан да Бакыйа<br />
яввяллярдя дедийим кими йцк машынларында, от тайаларын цстцндя, орда-бурда, ня тапырлардыса,<br />
онунла эялирдиляр. Она эюря дя бу китаблары эятирмямишдиляр, ев сащибяси Анамханыма<br />
тапшырмышдылар. Щадисядян - Язимянин анасыэилин Бакыйа эетдийиндян тяхминян бир ай кечмишди.<br />
Язимя эялди. Салам-кялам, эюрцшдцляр, юпцшдцляр, о йан-бу йан, Язимя Анамханыма артыг<br />
тяшяккцр еляди, ев кирайясини верди, Бакыдан эятирдийи кичик, хырда-пара щядиййяляри она, ушаьына<br />
верди. Чамаданыны истяди, чантасыны - бюйцк чанта иди, чантасыны истяди. Мялум олду ки, кянддя<br />
кирбит йохду. Адамлар эюзляйярдиляр. Сящяр тездян тцстц эцдярдиляр. Щардан тцстц эялирдися, эедиб<br />
ордан тязяйин цстцндя бир хырда кюз эятириб евдя алышдырырдылар каьызларла. Анамханым китаблары<br />
мящв етмишди. О, охумаьа, тящсиля, китаба, тамамиля лагейд бир адам иди. Вя лагейдликля дя деди<br />
ки:<br />
-Валлащ, ай бала, сянин о китабларындан вяряг-вяряг гопартмышам, эедиб од эятирмишям, ожаг<br />
галамышам. Нейним? Эюрцрсян дя дцнйанын ишлярини. Китабды да, ня олажаг, йеня аларсан.<br />
Сюзляр щяр бири айрылыгда Язимяйя эцлля дяйян кими дяйди. Еля бил башына гайнар су тюкдцляр. Еля<br />
бил цзцня бир габ чиркаб атдылар. Отурдуьу йердян галха билмяди. Боьазы гурумушду, ня<br />
дейяжяйини билмяди. Бу цзля Язимя аьыр аддымларла отагдан чыхды. Гоншу - она чох мещрибан<br />
олан Црфят эялинин евиня эялди. Црфят хош хябяр алмышды яриндян. Ону тябрик елямяк лазым иди. Бу<br />
йахынларда яри жябщядян, йаралы олса да, евиня гайыдажагды. Эялди Црфятэиля. Тябрик елямяк истяди,<br />
тябрик еляйя билмяди, гужаглады, юпдц. Црфятин кцряйиня дюйдц. Црфятин памбыг йыьмагдан жадаржадар<br />
олмуш яллярини синясиня сыхды вя щеч ня даныша билмяди. Цч эцн, цч эежя йатаьа йыхылыб цзц<br />
дивара узанды, сяси чыхмады. Боьазы тутулмуш, сяси кясилмишди. Сяс чыхара билмир, сюз дейя<br />
билмирди. Цч эцндян сонра юзцня эялиб дярдини сюйляди Црфятя. Црфят:<br />
-Ай онун жаны йансын. Аллащ она гяним олсун. Еля Аллащ билиб ишини, ону о эцня гойубду, - дейядейя<br />
Язимяйя цряк-диряк вермяйя чалышырды, амма каьызын да, дяфтярин дя, китабын да гиймятини,<br />
гядрини билян эялин иди. Цряк вермяйя чалышдыьы йердя беля, сюзляри унудурду, кясирди, йарымчыг<br />
гойурду. Няся сюз тапа билмирди. О дилли-дилавяр Црфят сюз тапа билмирди.<br />
-Мцяллимя, - дейирди, - мцщарибяди. Мцщарибя щяйатын бялаларындан, фажияляриндян бириди, мцяллимя.<br />
Эюр башына ня эялиб. Жябщядякиляри еля итирмишик, архадакылары да беля.<br />
Онун кянддя таныдыьы, севдийи адамлар чох иди. Амма онларын ичиндя бири онунчцн хцсусиля язиз<br />
иди. Бу, анасынын адыны дашыйан Бюйцкханым адында бир гадын иди. Ювлады олмамышды. Бир нечя яря<br />
49
эетмишди. Ярляриндян биринин бир гызы, бир дя оьлу она йадиэар галмышды. Арвад бу ушаглары,<br />
мцщарибянин о аьыр, дящшятли илляриндя, инсанлар аз гала юз ювладларындан ял цздцкляри йердя, о,<br />
юзэя балаларыны доьма баладан артыг сахлайырды, баьрына басырды.<br />
Бир гядяр.... Яслиня галса, щеч бир гядяр дя демяк олмаз, яслиндя о, гадын иди, гадын эюзяллийи иля<br />
фяхр еляйян гадын иди. Гадын эюзяллийинин, тямизкарлыьынын гиймятини билян гадын иди. Юзц дя дцшся,<br />
йенидян яря эетмяк истярди. Йаманжа аьармышды сачлары. Щяр щяфтя айырдыьы таьындан аь бир золаг<br />
кими чыхан тцкляри гаралтмаг цчцн (лап трамвай йолуна охшайырды), бу золаьы гаралтмаг цчцн о<br />
заман чох надир олан рянэ тапырды, яллярини батыра-батыра, айагларыны гарайа бойайа-бойайа, аз<br />
гала лякяляйя-лякяляйя сачыны гаралдырды. Щярдян дейирди:<br />
-Каш сачым аьарынжан, дишлярим дцшяйди. Эедярдим щякимя, алтды-цстдц, одей анан кими,<br />
дцзялтдирярдим дишлярими, щеч кяс дя билмязди. Бу зящримар сачларым, дай мян йорулмушам, жана<br />
эялмишям бойамагдан, гаралтмагдан.<br />
Язимя щямин бу гадынын йанына эялди. Бу кяндя эялдийи илк эцнлярдя, Анамханымын евини тутана<br />
гядяр онун евиндя галмышды. Бура дарысгаллыг елямишди она, анасы вя ики гардашыйнан бирликдя.<br />
Амма о гядяр мещрибан гадын иди ки, дуз-чюряк кясмишди. Язимя мцтляг онунла саьоллашмалы иди.<br />
Эялди, ейванын ики-цч пиллясини галхды, даща доьрусу, буна щеч ейван да демяк олмазды, сякиди.<br />
Ики балажа отаг иди. Вахтиля бирини Язимяэиля вермишди, бириндя юзц галырды. Инди отагларын икиси дя<br />
юзцндя иди. Ушаглар да бир балажа бюйцмцш, оьлан бузовчу иди, гыз да мяктябя эедирди. Оьлан да<br />
охуйурду. Язимя пилляляри галхды. Еля гапыйа чатмамыш, Бюйцкханым арвад гулаж голларыны эенишэениш<br />
ачды, ужабойлу эюркямли гадын иди вя хырдажа Язимяни баьрына басды.<br />
-Эюзцмцн ишыьы, эюзцмцн эиляси. Эедирсян? Саь-саламат эет. Щяр гушун юз йувасы, ай бала.<br />
Амма сяня еля юйряшмишдик ки, кянддя мян биляни сянсиз дарыхажаьыг. Щамы сяни йадына<br />
салажаг. Щамынын йадында галажагсан. Ещ, ай бала, дцнйады да. Тяки дава тез гуртарсын, бир аз<br />
да тез...<br />
-Гуртаражаг, хала, гуртаражаг.<br />
-Хала сяня гурбан олсун. Инди ешидирик, ирадио да дейир, эялиб охуйанлар, тящкимчиляр дя - щамысы<br />
дейирляр, гуртаражаг, Аллащ гойса. Гайыдыб эялянляр дя вар. Одур ей, Гайыб киши гайытды, эялди,<br />
эюрцрсян дя, Бабажан гайытды, эялди. Ня вар, Аллаща шцкцр? Шцкцр Аллаща, инди саламатлыг олсун.<br />
Бюйцкханымла юпцшцб-эюрцшдц вя кянддяки башга севдикляриля - щамысы иля видалашмаг цчцн<br />
обанын ичиня чыхды. Эюрцшдцйц бцтцн жамаат - колхозчулар, арвадлар ону гужаглайыб юпцрдцляр,<br />
кишиляр ял тутушурдулар, даща доьрусу, кишиляр дейяндя, гожалар. Мцщарибядян гайытмыш йаралы,<br />
шикяст оьланлар ону танымырдылар, анжаг адыны ешитмишдиляр. Щамысы онунла ял тутушурду.<br />
-Бах, бизи йаддан чыхартма ща, мцяллимя, бизи йаддан чыхартма.<br />
-Ай уштел, ей...<br />
-Ай балам, уштелликдян кечиб ей, о, дай урус дили дярси демир. Ня дцшмцсцз еля уштел?...<br />
-Дилим юйряшиб, ай гаьа, дилим юйряшиб. Нейним дай? Еля щямишя уштел демишям.<br />
Йадына дцшдц Язимянин. Бир дяфя сабащ цзц галхыб, ял-цзцнц йуйуб мяктябя эетмяйя<br />
щазырлашырды. Бирдян щямин бу гоншу Сащибя арвадын сясини ешитди. Сащибя арвад оьлуна дейирди:<br />
-Ядя, ядя, Аьамайыл, Аьамайыл, ядя нюш дярся эетмирсян? Мяктябя нюш эетмирсян?<br />
-Ай няня, уштел мяктябдя йохду ей, мааш алмаьа эедибди.<br />
-Ай бала, уштел йохду, дай мяктябдя мцяллим йохду? Ай сяни Щязрят Аббасын бешачыланына<br />
эялясян. Ядя, йцэцр мяктябя, эет мяктябя. Сора мцяллимин йанында цзцгара оллам, дейяр ки,<br />
нявясин мяктябя бурахмыр.<br />
Сонра Язимяни эцлмяк тутду. Мяктябя эедяндя йахынлашды:<br />
50
-Сащибя хала, ахы Щязрят Аббасын дюврцндя бешачылан йох иди, сян еля гарьыш нийя еляйирсян.<br />
Гылынж....<br />
-Ай башына доланым, ай эюзцмцн эиляси, ахы мян ня билим ня вар иди о вахты? Еля дилим юйряшиб,<br />
дейирям ки, бешачыландан эялян эцлля юлдцрян олар. Бешачылан йахшы вурур, беш дяфя вурур бирдянбиря.<br />
-Щя.<br />
Сонра онунла эюрцшмяйя кянд советинин сядри Хейрулла киши эялди. Идарясиндян тязяжя чыхмышды.<br />
-Щя, мцяллимя, эедирсян дай, бизи атыб эетдин.<br />
-Йох, Хейрулла ями, Аллащ елямясин, нейчцн атыб эедирям сизи?<br />
-Бяс атыб эетмяк няйя дейирляр? Эедирсян дя дай, бирдяфялик.<br />
-Йох, эяляжяйям, Аллащ гойса, дяймяйя эяляжяйям сизя.<br />
-Бах бир дя мяня о сюзц демя ща, йадына салма.<br />
-Яши, Хейрулла киши. Йадында галан ня сюздц?<br />
-Билирсиз, жамаат, о вахт гышын гарлы вахтында, 43-жц илдя, Язимя мцяллимя Бакыйа эедирди. Дедим<br />
ки, ай мцяллимя, мяня бир дяня йахшы гулаглы папаг эятир. Аллащ сахламыш алды эятирди. Гоймушам<br />
башыма, ловьа-ловьа чыхмышам идарянин габаьына. Лотулар йыьышды башыма:<br />
-Ай Хейрулла, бу папаьы щардан алмысан?<br />
Бу дямдя Язимя мцяллимя дя йанымыздан кечирди. Дедим ки:<br />
-Будей, саьолмуш Язимя мцяллимя. Щамы сизин кими олмаз ки. Бир гяпийя саймырсыз адамы. Киши<br />
кими, кишинин гызы эетди Бакыдан алыб эятириб мянимчцн.<br />
Бирдян дили динж дурмайан ушаглардан бири урусжан гайытды ки, мцяллимя, пулуну верди? Язимя<br />
мцяллимя дя деди ки, «асталас на арпадяйян». Ахы мян урусжан билмирдим. «Асталас»ы баша<br />
дцшмядим. Амма «арпадяйян»и баша дцшцрям ахы. Дедим, ай уштел, онда еля мян дя уштел<br />
дейирдим, валлащ, арпадяйяня галмайажаг, тез веряжяйям.<br />
-Вердцн йаны? Сяндя о кярамят?<br />
-Валлащ, вердим. Гой юзц десин, ща, бах, бурдады.<br />
Язимя эцля-эцля тясдигляди, деди:<br />
-Хейрулла ями, сянин о вердийин пулу тцтйя кими, хейир-бярякят эятирян пул кими балажа чантамын<br />
ичиня гоймушам ки, щямишя орайа пул эялсин.<br />
Щамы эцлцшдц. Язимя видалашыб Ещтибар кишинин сазлайыб эятирдийи Гараэюз аты минди вя онун<br />
нявясини тяркиня алды ки, Аьсуйа чатандан сонра аты эери гайтарсын.<br />
Язимя инсаны мурада чатдыран атын цстцндя юз эяляжяйиня доьру эедирди. Ганлы-гадалы иллярдян,<br />
мящрумиййятлярдян гопараг тящсиля, елмя, йцксялишя доьру… Бу эцндян онун щяйатында йени бир<br />
дювр башлайырды… Щя, язиз охужу, Язимяни няняли, аталы дцнйа иля баьлайан щекайят бурда сона<br />
йетир. Тезликля эюрцшянядяк.<br />
Мянбя: АЗЕРИ.орэ, 2003<br />
Veb direktor: Betti Bleyer<br />
Веб цчцн щазырлайан: Арзу Аьайеva<br />
Веб мастер: Цлвиййя Мяммядова<br />
13 нойабр 2001-жи ил<br />
51