ENSOC Magazine Juni 2016

*
jaargang 06
* nummer 02 *
zomer 2016
in dit nummer onder meer:
thema: Europa
EU moet gas van elders halen
‘Europees plan is aanval op klimaat’
Nederland mag door met energielabel
En verder:
Wordt elektriciteit steeds goedkoper?
Ban op fossiele brandstof
onafhankelijk nieuws- en opinieblad over de energiemarkt
www.ensoc.nl 1
ensoc zomer'16.indd 1 23-05-16 09:07

4, 5 en 6 oktober 2016
Brabanthallen Den Bosch
Hét platform voor duurzame
energieopwekking en energiebesparing
Facts & Figures Vakbeurs Energie 2015
• 44% van de bezoekers heeft concrete investeringsplannen op korte termijn
• 56% van de bezoekers heeft daarin een beslissende rol,
waarvan 32% eindbeslisser
• Hoogste bezoekerswaardering ooit
Top 3 interesse bezoekers
• 33% energiebesparing in woningen & gebouwen
• 30% duurzame energieopwekking
• 11% opslag & distributie van energie
Verkoop weer gestart
We hebben onder andere alweer de volgende partijen aan boord voor 2016:
Interesse in deelname? Neem contact op met Rein Bosma via
06 – 38 14 52 24 of rein@54events.nl
“DeVakbeursEnergieheeftin2015eenfiksemetamorfoseondergaan.Inrecentejarenvondikdebezoekersaantallenbijbeurzeninhetalgemeenergtegenvallen.Maardezebeursovertrofalleverwachtingen:
eindelijkweereenseenbeursmetveelénrelevantebezoekers!”- Dhr. P. (Peter) Desmet, Solarclarity
Inco-locatiemet:
Partner:
Onderdeelvan:
2
ensoc magazine zomer 2016
www.vakbeursenergie.nl
ensoc zomer'16.indd 2 23-05-16 09:07

h
Het kabinet gaat maatregelen voor energiebesparing
wettelijk afdwingen, als ze
te langzaam worden uitgevoerd. Dat is
nodig om de doelstellingen uit het energieakkoord
te halen. Het gaat vooral om
de doelstelling om 100 petajoule energie
te besparen in 2020. Volgens de Nationale
Energieverkenning 2015 koerst Nederland
af op 55 PJ, met een mogelijke doorgroei
naar 76 PJ. Om de 100 PJ te halen overweegt
minister Kamp verplichtingen voor
industrie en energiesector.
coverfoto: een jongetje
speelt op het strand. hij
graaft met zijn schep in het
zand. plots spoelt een golf
over zijn zandkasteel. hij
mag weer opnieuw beginnen.
zo gaat het soms ook met
energiewetgeving. zo is
eindelijk het energielabel
ingevoerd, maar komt
het kabinet alweer met
aanvullende maatregelen
voor energiebesparing,
mede op basis van
richtlijnen vanuit de
europese unie. over dit
laatste leest u meer in dit
zomerse nummer van ensoc
magazine.
Energieleveranciers voelen de hete adem
van Kamp in hun nek. Ze voelen niets voor
een verplichting om energie te besparen,
omdat ze een hoge boeten moeten
betalen als ze de doelstelling niet halen.
Dat meldt voorzitter Medy van der Laan
van Energie-Nederland in een interview
in dit nummer. Energie-Nederland voert
overleg over extra maatregelen om de 100
PJ energiebesparing te halen, maar wil
leveranciers buiten schot houden. Van der
Laan pleit voor een ‘energiebesparingsimpuls’.
Dat houdt in dat een fonds wordt
opgericht om energiebesparende maatregelen
te financieren.
Niet alleen het energieakkoord, ook
het klimaatakkoord werkt als aanjager
voor de energietransitie. Vergeten
wordt dat Nederland echter al jarenlang
werkt om de Europese richtlijnen voor
energie(besparing) te implementeren.
Op gebied van duurzame energie ligt ons
land ver achteraan, maar Nederland wil nu
als voorzitter van de Europese Unie het
goede voorbeeld geven. Komende jaren
moet een inhaalslag plaatsvinden. Of dat
haalbaar is valt nog te bezien. Dit doet me
denken aan een film van Walt Disney over
een wedstrijd tussen een haas en een
schildpad. Wie er wint? De schildpad.
Norbert Cuiper, hoofdredacteur
rsl
www.ensoc.nl 3
ensoc zomer'16.indd 3 23-05-16 09:07

12
energiebesparing
onder zachte
dwang
verplichte energieaudits
massaal uitgesteld;
controles komen eraan.
06
18
‘we gaan
voor 50% co2-
reductie in 2030’
medy van der laan
(energie-nederland)
neemt energiebesparing
serieus.
eu moet gas van
elders halen
rusland voorlopig
europa’s grootste
gasleverancier.
11
scoren met gas
column door
hamilcar knops.
europese
wortels van
energiewetgeving
juridisch artikel
van advocaat iman
brinkman. pagina 26
23
‘europees plan
is aanval op
klimaat’
europa wil
gaslevering
veiligstellen,
ondanks
klimaatakkoord.
4
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 4 23-05-16 09:07

32
nederland
mag van eu
door met
energielabel
dreigende boete
De voor geschiedenis implementatie van het energielabel en
44
epbd van de baan.
De implementatie van het energielabel voor een verantwoord en
duurzaam energiegebruik kent een lange aanloop
geschiedenis
van energielabel
en epbd
infographic.
36
34
2002
2002 Europese Parlement
neemt EPBD richtlijn aan.
Totstandkoming beleid
om verbetering energieprestatie
maak van
energie-audit
geen papieren
tijger
van gebouwen te stimuleren
opinie pascal van
putten.
wordt
elektriciteit
steeds
goedkoper?
analyse van eric
velthuizen. pagina 40
A
B
C
D
E
F
G
Energielabel
2013 Energieakkoord voor
serieus’
duurzame groei
rathenau
instituut geeft
48
11 lessen.
C
2003
ban op
fossiele
brandstof
wat betekent
klimaatakkoord voor
de energietransitie?
2014
2004
‘overheid:
neem uitkomst
energiedialoog
agenda
2013
alle beurzen, cursussen
en bijeenkomsten voor
het komende kwartaal
op een rij. pagina 54
2015
2012
2016
2005
2012 Twe
wetsvoor
vraagt om
energiela
2015 Lancering de
label voor woning
boete bij het ontb
verkoop, verhuur
Woningeigenaar...
... ontvangt voorlopig energielabel (tenzij reeds in bezit van energielabel)
... kan definitieve energielabel eenvoudig zelf aanpassen en laten controleren en registreren
www.ensoc.nl 5
ensoc zomer'16.indd 5 23-05-16 09:07

Energiebesparing
onder
zachte dwang
Voor circa 6.000 bedrijven en organisaties in Nederland is een energie-audit
in het kader van de Europese richtlijn voor energie-efficiency (EED) verplicht.
Het gaat om bedrijven met meer dan 250 fte aan werknemers, of bedrijven
met een jaaromzet van € 50 miljoen of meer. Bedrijven die meedoen aan
de energiebesparingsconvenanten MJA en MEE zijn vrijgesteld, evenals
bedrijven met een internationaal erkend energie- of milieubeheerssysteem.
De audit is na afgifte vier jaar geldig. Bij RVO.nl zijn ‘Veel gestelde vragen
en antwoorden’ te raadplegen, inclusief een stappenplan om te beoordelen
of de audit verplicht is. Voor vragen kan men ook contact opnemen met het
Klantcontactcentrum van RVO. Zie voor meer informatie www.rvo.nl/eed
6
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 6 23-05-16 09:07

markt verplichte voor energieaudits batterijopslagsystemen massaal uitgesteld; in nederland controles nog komen beperkt eraan
Nederland legt grotere
bedrijven, die buiten de
MJA- en MEE-convenanten
vallen, de plicht op om
onderzoek te doen naar
opties om energie te
besparen, maar de meeste
bedrijven hebben tot nu
toe uitstel aangevraagd
voor deze verplichting.
Uitstel betekent echter
geen afstel, dus bedrijven
zullen de energieaudits
toch eens moeten
uitvoeren.
Tekst: Norbert Cuiper
Energiebesparing zit nog niet
tussen de oren van ondernemers,
zo valt op te maken uit het
Ensoc-congres dat maandag 29
februari werd gehouden in het
Beatrixgebouw van de Jaarbeurs
te Utrecht. De schrikkeldag is
gekozen om niet te vergeten
dat we eens in de vier jaar een
energie-audit moeten uitvoeren,
zegt dagvoorzitter Margreet
van Gastel. De energie-audit is
een uitvloeisel van de Energy
Efficiency Directive (EED), de
Europese richtlijn voor energiebesparing
die de Europese
Commissie in 2012 opstelde om
energiebesparing te stimuleren.
Nederland heeft deze richtlijn
per 1 juli 2015 ingevoerd, en
stelde als deadline dat bedrijven
uiterlijk 5 december 2015 een
audit-rapportage moesten hebben
ingeleverd. Deze verplichting
geldt voor bedrijven die
buiten de convenanten vallen
voor de MJA- en MEE-convenanten
(zie kader ‘Voor wie zijn
energieaudits verplicht?’).
Lastig voor MKB
‘Veel bedrijven hebben uitstel
van de audit-verplichting aangevraagd,’
vertelt Margreet van
Gastel, programma-manager
voor het Expertisecentrum
Energiebesparing voor Bedrijven.
Ze hekelt de complexiteit
van de regelingen die Nederland
ingevoerd heeft. De voorwaarden
zijn zo divers dat bedrijven
door de bomen het bos niet
meer zien. ‘We maken het soms
wel erg ingewikkeld. Zeker voor
ondernemers, die beperkt tijd
en aandacht hebben om zich
bezig te houden met energiebesparing,
is dit lastig.’ Van Gastel
ziet dat het gemeenten het
toezicht neerleggen bij omgevingsdiensten,
die echter voor
de uitvoering van hun takenpakket
afhankelijk zijn van de
prioritering vanuit de gemeente.
Dat maakt dat het toezicht per
gemeente kan verschillen.
Energieakkoord
‘Energiebesparing wordt leuker,
makkelijker en goedkoper,’ zegt
Stef Strik, beleidsmedewerker
klimaat van het ministerie van
Infrastructuur en Milieu. Hij
verwijst naar het energieakkoord,
waarin is afgesproken
dat Nederland 100 PJ extra moet
gaan besparen op haar energieverbruik.
Bedrijven moeten 4 tot
36 PJ energiebesparing voor hun
rekening nemen. Het streven ligt
om 36 PJ te halen, zegt Strik. Dat
is omgerekend het verbruik van
de bevolking van Amsterdam
en Rotterdam bij elkaar. Om de
doelstelling van 100 PJ extra
energiebesparing te halen is een
intensivering van de afspraken
uit het energieakkoord nodig.
Dat meldde onlangs Ed Nijpels,
voorzitter van de borgingscommissie
die toezicht houdt op de
uitvoering van de afspraken uit
het akkoord.
Gemeenten nalatig
Dat energiebesparing geen
hoge prioriteit heeft bij ondernemers
is al lange tijd het geval.
In de twintig jaar oude Wet
Milieubeheer staat dat bedrijven
verplicht zijn om energiebesparende
maatregelen te nemen
die zich binnen vijf jaar terugverdienen,
maar de uitvoering
van deze wet valt tegen, mede
omdat gemeenten nalatig waren
met handhaving. Het ministerie
van I&M probeert deze houding
te veranderen door bedrijven
meer te stimuleren met energiebesparing,
door ze lijsten
voor te houden met erkende
energiebesparende maatregelen.
‘Dit voorkomt discussie over
terugverdientijden,’ zegt Strik.
Hij is ook projectleider voor de
Energie Prestatie Keuring (EPK),
waarbij bedrijven zich vrijwillig
www.ensoc.nl 7
ensoc zomer'16.indd 7 23-05-16 09:07

Om de doelstelling van 100 PJ extra energiebesparing
te halen is een intensivering van de afspraken uit het
energieakkoord nodig. Dat zegt Ed Nijpels, voorzitter van
de borgingscommissie (foto SER)
Het Ensoc-congres over
de EED-regeling trok circa
honderd belangstellenden
(foto Norbert Cuiper)
(laten) doorlichten om opties
voor energiebesparing in kaart
te brengen. De eerste EPK-pilots
zijn hoopgevend. De bedrijven
die hieraan hebben meegedaan
willen hiermee doorgaan.
Prestatieafspraken
Het Rijk heeft inmiddels ook
prestatieafspraken gemaakt
met bijna alle 390 gemeenten in
Nederland. Dit moet de prioriteit
voor energiebesparing verhogen
bij de gemeenten, die verantwoordelijk
zijn voor het toezicht
op de Wet Milieubeheer. In
eerste instantie gebeurt dit door
bedrijven te stimuleren, maar als
dit niet werkt hangt bedrijven
een boete boven het hoofd.
‘Onze ervaring is dat het
beter is om bedrijven te
overtuigen van het voordeel
van energiebesparing,
en om ze te belonen.
Het voorhouden van een
wortel werkt beter dan het slaan
met een stok,’ vertelt Strik. Bij
de EPK kijkt het bevoegd gezag
wel mee, maar de uitvoering
komt tot stand op initiatief van
de bedrijven.
Grootste klapper
De grootste klapper qua energiebesparing
moet echter nog
komen, zegt Strik. Hij verwacht
veel van de landelijke uitrol van
de EPK, die voor medio mei 2016
staat gepland. Daarvoor bestaan
drie varianten, die afgestemd
zijn op het niveau van het
energiebesparingsonderzoek.
Volgens Strik is het de bedoeling
om meer dan 90 procent
van de bedrijven energie te
laten besparen met de erkende
maatregelen. Voor de handhaving
heeft het Rijk twintig extra
toezichthouders toegezegd.
Deze toezichthouders zullen
dit jaar gaan controleren of
bedrijven energie-audits hebben
uitgevoerd. Waarschijnlijk zullen
ze daarmee medio mei mee
beginnen, meldt Strik.
Sinterklaassurprise
De invoering van de EED met 5
december 2015 als deadline voor
de energie-audits noemt Strik
een ‘Sinterklaassurprise’. De
tijdelijke regeling kwam hierdoor
over als noodmaatregel,
waardoor veel bedrijven niet
inzagen dat ze structureel aan
de slag moesten met energiebesparing.
Jammer, want energiebesparing
verdient zichzelf
terug, zegt Strik. Volgens hem
komt er formeel geen nieuwe
deadline vanwege de Europese
regels, die formeel geen uitstel
toelaten. Wel hoeven bedrijven
die bewezen hebben ‘EPK-proof’
zijn geen energie-audits meer uit
te voeren. De erkende maatregelen
zijn niet verplicht. Moeten ze
dan wel worden uitgevoerd?
Strik: ‘Dat wordt bepaald door
het bevoegd gezag. Die kan dat
afdwingen door de erkende
maatregel voor een bedrijf
verplicht te maken.’
8
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 8 23-05-16 09:07

Energy Efficiency
Renewable Energy
Mobility
Smart
Grids
Industry
Build
environment
“Accelerating the Energy Transition.”
TRUSTEC E-Hyb
Hybride opslag systeem
Volledige controle over eigen
opgewekte solar energie
Met programmeerbare
net-bypass schakeling
Naar keuze on-grid / off-grid
Tot 5 systemen
parallel te schakelen
Nobelstraat 48
3846 CG Harderwijk
0341 - 462020
www.belpa.nl
www.ensoc.nl 9
ensoc zomer'16.indd 9 23-05-16 09:07

10
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 10 23-05-16 09:07

column
Hamilcar Knops
scoren met gas
Bij een krantenkiosk in Peru zag ik een
sporttijdschrift dat helemaal gewijd was aan
Johan Cruyff. Zijn overlijden was ook in Peru groot
nieuws. Voor de Peruanen was Cruyff de motor
van ‘la naranja mecánica’, vrij vertaald: de oranje
machine, zoals ze daar het Nederlands elftal
noemen.
Intussen dendert een andere ‘oranje machine’
door Peru: de oranjegekleurde campagne van
Keiko Fujimori voor het presidentschap. Keiko
is de dochter van oud-president Fujimori. Zij
neemt het in de beslissende ronde van de
presidentsverkiezingen op tegen oud-premier
Pedro Pablo Kuczynski, afgekort PPK. Het is een
uiterst spannende race, de peilingen geven elk
50% van de stemmen.
Heikel thema in de campagne is het Peruaanse
aardgas. Zo’n bodemschat is natuurlijk altijd
prettig voor een politicus om over te beschikken.
Maar extra saillant is dat zowel vader Fujimori
als PPK zelf een niet onbelangrijke rol hebben
gespeeld in dit dossier. De Peruaanse gasreserves
werden ontdekt tijdens het bewind van Fujimori.
Oorspronkelijk werd Shell gevraagd het eerste
onderzoek en de investeringen te doen. Toch trok
Shell zich terug in 1998, omdat het bedrijf het
niet eens was met de eisen die president Fujimori
stelde.
Onder Fujimori’s opvolger, president Toledo, werd
een nieuw consortium gevonden dat het gasveld
wel wilde exploiteren. Hierbij was PPK betrokken,
eerst als minister van economie en later als
premier van Toledo’s regering. Maar dezelfde
PPK had daarvoor ook gewerkt als adviseur van
olie- en gasbedrijven. Zijn tegenstanders stellen
de vraag: wiens belang dienen de contracten voor
de exploitatie van het gasveld nu? Dat van Peru of
van de energiebedrijven?
Een deel van het Peruaanse gas is bestemd
voor binnenlands gebruik. Een deel voor export.
Dat was op zich geen gekke keuze, omdat Peru
niet heel veel gas gebruikte. Bovendien zou
een eventueel gasnet steeds de Andes moeten
kruisen, wat lastig en duur is. Men koos voor een
gaspijp naar de kust om er daar LNG van te maken,
onder andere voor export, en een voortzetting van
die pijp richting de hoofdstad Lima.
Driekwart van de export vindt plaats naar Mexico.
De prijs in het Mexicaanse contract is gekoppeld
aan de Noord-Amerikaanse marktprijs voor gas.
En laat die prijs tussen 2008 en nu flink gedaald
zijn, van 9 dollar naar 2 dollar. Botte pech dus voor
de Peruanen. De rest van het exportgas kan aan
Azië of Europa verkocht worden. Daar liggen de
prijzen hoger.
Heronderhandelen met de Mexicanen, roepen
zowel Keiko als PPK. Grappig genoeg ligt de
sleutel daarvoor niet bij de staat, maar bij ‘ons’
Shell, dat inmiddels terug is en als onderhandelaar
is aangewezen. Misschien kan de Hollandse
koopmansgeest er alsnog voor zorgen dat de
Peruanen meer opbrengst zien van hun gas.
Het is een ‘blessing in disguise’ dat Peru niet
afhankelijk is van de aardgasopbrengsten. Het
thema aardgas blijft dus vooral een onderwerp om
op te kunnen ‘scoren’ tijdens de campagne. Niet
onbelangrijk, want ook in de politiek geldt – vrij
naar Johan Cruyff – als je niet scoort, kun je niet
winnen.
www.ensoc.nl 11
ensoc zomer'16.indd 11 23-05-16 09:07

Medy van
der Laan was
tussen 2003 en 2006
staatssecretaris van
het ministerie van
Onderwijs, Cultuur en
Wetenschappen. Van
2010 tot 2015 werkte
ze als voorzitter
van de AOC-Raad, de
belangenvereniging
van de agrarische
opleidingscentra in
Nederland. Ze is sinds
september 2015 voorzitter
van Energie-
Nederland. ‘Het bevalt
erg goed. Het werk is
zeer uitdagend, omdat
alles in transitie
is: de totale energiemarkt
is volop bezig
met de energietransitie.
Dat komt ook
doordat de veranderingen
in productie
enorm zijn door de
grote toename van
duurzame energie. En
landen beïnvloeden
elkaar ook. Zo heeft
Duitsland, dat voorop
loopt met de Energiewende,
grote invloed
op de Nederlandse
markt.’
12
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 12 23-05-16 09:07

medy van der laan (energie-nederland) neemt energiebesparing serieus
‘We gaan voor 50%
CO2-reductie in 2030’
Energiebedrijven leveren niet alleen
energie, maar gaan ook diensten voor
energiebesparing aanbieden. ‘Daar zetten
we komende jaren vol op in om te voldoen
aan de afspraken uit het klimaatakkoord
van Parijs,’ zegt Medy van der Laan,
voorzitter van Energie-Nederland.
Tekst: Norbert Cuiper
Energiebesparing is niet iets waar consumenten
direct aan denken bij energiebedrijven. Energie-
Nederland, brancheorganisatie van energiebedrijven
in Nederland, wilde dat veranderen. De
vereniging voerde dit voorjaar een campagne
voor energiebesparing onder de noemer ‘Sta op
uit je stoel’. Twee weken lang werd een TV-spotje
uitgezonden en bezochten bijna 50.000 bezoekers
de daarvoor ingerichte website staopuitjestoel.
nl. Ensoc Magazine sprak voorzitter Medy van
der Laan van Energie-Nederland in aanloop van
het Nationaal Energie Congres, waar ze mee zal
doen aan het afsluitende debat. Op 26 mei heeft
Energie-Nederland haar koers voor de toekomst
bekend gemaakt. Ze heeft dus iets nieuws te melden,
zo blijkt uit het gesprek.
Waarom een campagne voor energiebesparing?
‘We wilden een duidelijk signaal afgeven
aan klanten dat energiebedrijven niet alleen
energie leveren, maar ook kunnen helpen met
energiebesparing. Met de campagne hebben
we ook aan onze stakeholders getoond dat
we energiebesparing serieus nemen. Extra
energiebesparing is een van de afspraken uit
het energieakkoord, waaronder ook Energie-
Nederland haar handtekening heeft gezet. Wij
willen die afspraak ook nakomen. Het is ons
menens met energiebesparing.’
Wat voor effect heeft de campagne gehad?
‘De campagne heeft twee weken geduurd. We
hebben consumenten laten zien dat energiebedrijven
meer zijn dan alleen leveranciers van energie.
De TV-commercial liet zien wat er op het gebied
van energiebesparing allemaal te koop is, en hoe
eenvoudig het is om via je energieleverancier in
actie te komen. Dat heeft geleid tot meer aanvragen
voor energiebesparende producten. Ook
bezochten bijna 50.000 mensen de campagnesite
staopuitjestoel.nl. Ook daar merkten we een
grotere belangstelling voor energiebesparende
producten.’
Energiebedrijven zijn niet gebaat met
energiebesparing.
‘Dat zien we toch anders. Energiebesparing vormt
een van de meest efficiënte instrumenten om de
CO2-uitstoot te verminderen, iets dat klanten
steeds meer vragen, zeker na het klimaatakkoord
van Parijs. Dat biedt kansen voor energieleveranciers
om actiever aan de slag te gaan met energiebesparing.
Dat doen ze door energiebesparende
diensten en producten te leveren. Dat betekent
bijvoorbeeld dat ze zonnepanelen aanbieden of
totaalproducten voor het huis of een complex van
woningen, zoals een pakket met energiezuinige
lampen, een energieverbruiksmanager en adviezen
voor isolatie. We zien dit als een toekomstige
taak waar we ook ons geld mee kunnen verdienen.’
www.ensoc.nl 13
Wat betekent dit voor netbeheerders, die hiermee
proeven uitvoeren?
‘We vinden dat netbeheerders en netwerkbedrijven
zich moeten beperken tot hun publieke taak.
Ze moeten buiten het commerciële domein blijven,
zoals het – soms gratis - aanbieden van energiebesparende
producten zoals energieverbruiksensoc
zomer'16.indd 13 23-05-16 09:07

‘een van de maatregelen die
wij willen is het uit de markt
halen van emissierechten’
managers. Tot nu toe gebeurde dat mondjesmaat
in experimentele proeven, maar het aanbod door
netwerkbedrijven neemt alleen maar toe. Met de
toegenomen aandacht voor energiebesparing
wordt de markt volwassen. Daarom zijn we erop
tegen dat energieleveranciers met netbeheerders
moeten gaan concurreren. Netwerkbedrijven
komen eenvoudiger aan financiering en kunnen
hun verliezen verdisconteren in de opbrengsten
van hun publieke taak. We willen dat de precieze
afgrenzing wordt vastgelegd in de wet, om deze
vorm van oneerlijke concurrentie te voorkomen.’
De campagne was gericht op consumenten. Hoe
staat het met energiebesparing bij bedrijven?
‘Elk bedrijf is weer anders, dus dat betekent meer
maatwerk. Ook kan het betekenen dat bedrijven
andersoortige producten krijgen aangeboden om
een keuze uit te maken. Niet voor niets hebben
energiebedrijven de laatste tijd installatiebedrijven
overgenomen, of werken ze daar intensiever
mee samen. Het gaat echter bij bedrijven niet
alleen om installaties, maar ook om energiezuinig
gedrag stimuleren en het efficiënter maken van
processen. Dat lokt ook innovaties uit die weer
bijdragen aan energiebesparing.’
Wat doet Energie-Nederland om
energiebesparing bij bedrijven te stimuleren?
‘In het energieakkoord is afgesproken om in 2020
100 PJ extra energiebesparing te realiseren. We
voeren overleg over extra maatregelen om deze
doelstelling te halen. Daarnaast pleiten we voor
een energiebesparingsimpuls. Dat houdt in dat we
vol inzetten op energiebesparing en dat een fonds
wordt opgericht om energiebesparende maatregelen
te financieren. De energiebesparingsimpuls
hebben we ontwikkeld met de Nederlandse Vereniging
voor Duurzame Energie (NVDE). Dit moet een
alternatief vormen voor de leveranciersverplichting,
waarbij leveranciers worden verplicht om
een doelstelling voor energiebesparing te halen.
Deze verplichting houdt een hoog risico in, omdat
leveranciers een te hoge boete moeten betalen
als ze hun doelstelling niet halen. Dat vinden we
ongewenst.’
Wat betekent het klimaatakkoord van Parijs voor
Energie-Nederland?
‘Het klimaatakkoord van Parijs beoogt de CO2-uitstoot
zodanig te verminderen, dat de opwarming
van de aarde beperkt blijft tot hooguit 2 graden,
en als het kan tot hooguit 1,5 graad. Energie-Nederland
wil recht doen aan deze afspraak. Dit betekent
dat we er in de Europese Unie voor moeten
kiezen om de CO2-uitstoot in 2030 met 50 procent
te verminderen. Dat is hoger dan de ambitie van
de Europese Unie, dat momenteel streeft naar
40 procent CO2-reductie in 2030. Vijftig procent
CO2-reductie kunnen we niet alleen, maar moet
Europa-breed worden bewerkstelligt. Ook moeten
alle sectoren meedoen aan het Europese emissiehandelssysteem
(ETS) zoals luchtvaart, scheepvaart,
mobiliteitssector en landbouw. Voorwaarde
is wel een serieus hogere CO2-prijs. Een van de
maatregelen die wij willen is het uit de markt halen
van emissierechten.’
Dat klinkt ambitieus, 50 procent CO2-reductie in
2030.
‘Dat is het ook. Het is een flinke klus waar we ons
vol voor willen inzetten. We hopen daarom ook dat
het ETS voor alle sectoren gaat gelden en dat de
CO2-prijs fors hoger wordt. Dat maakt het rendabel
om de CO2-uitstoot te verminderen. Bovendien
maken we hiermee op termijn een einde aan de afhankelijkheid
van subsidies. In de tussentijd moet
de SDE-regeling blijven zolang het ETS niet werkt.
14
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 14 23-05-16 09:07

medy van der laan (energie-nederland) neemt energiebesparing serieus
‘we vinden de op zichzelf staande doelstellingen
voor energiebesparing en duurzame energie
voor de toekomst niet meer nodig’
Een EU-brede aanpak is ook van belang, omdat
er anders een waterbed-effect optreedt tussen
verschillende landen, zoals Nederland en Polen.
Als in Nederland minder CO2 uitstoot kan Polen
CO2-rechten kopen van Nederland en daardoor
meer CO2 uitstoten. Net als bij een waterbed, waar
de ene plek omhoog gaat als je een andere plek
omlaag duwt.’
Hoe moet Nederland 50 procent CO2-reductie
halen in 2030?
‘Belangrijk is dat we CO2-reductie als hoofddoelstelling
definiëren. Dit moet centraal staan bij de
doelstellingen voor duurzame energie en energiebesparing.
Dat kunnen we voorkomen met CO2-
reductie als belangrijkste doelstelling voor het
beleid. Dat betekent niet dat de nevendoelstellingen
onbelangrijk zijn, want we hebben alles nodig,
inclusief energiebesparing en duurzame energie,
om de 50 procent CO2-reductie in 2030 te halen.
Daar moeten we maximaal op blijven inzetten, dat
is allemaal nodig. Ook kan innovatie op termijn
zorgen voor goedkopere CO2-reductiemethoden.’
De nevendoelstellingen staan in het
energieakkoord.
‘Ja, dat klopt. We zijn blij met het energieakkoord,
maar we vinden de op zichzelf staande doelstellingen
voor energiebesparing en duurzame energie
voor de toekomst niet meer nodig. Alle doelstellingen
moeten ten dienste staan van de CO2-
reductie met zo laag mogelijke kosten per ton CO2
reductie. Dat is de beste aanpak.’
Hoe staat Energie-Nederland tegenover de
energietransitie?
‘We willen de energietransitie versnellen. Tot
nu toe zijn energieleveranciers te afwachtend
geweest, maar we de energiemarkt wordt steeds
dynamischer. Zo ontstaat er door het groeiende
aanbod aan zon en wind een meer onvoorspelbaar
energieaanbod. Het wordt op enig moment een
uitdaging om de winter door te komen, om de
leveringszekerheid dan hoog te houden. Daarvoor
zoeken we nu al oplossingen, ook al ligt het
aanbod duurzame energie nu nog relatief laag.
Een van de oplossingen vormt de opslag van
elektriciteit. Als we dit grootschalig en kosteneffectief
op lange termijn kunnen toepassen, is dat
een oplossing voor de momenten met te weinig
zon en wind.’
Opslag van elektriciteit lijkt een taak voor
netbeheerders.
‘Het belang van de netbeheerder is het handhaven
van de netbalans. We vragen de wetgever
om hierin klaarheid te brengen. We denken mee
met netbeheerders en werken volop samen, maar
netbeheerders moeten niet zelf producten gaan
ontwikkelen, ze kunnen daarin gewoon samenwerken
met energiebedrijven. Dat zijn de partijen
die met consumenten aan de slag gaan om hun
energieverbruik te sturen. Dat helpt om de pieken
te dempen en tegelijkertijd de kosten voor de
consument te verminderen.’
Het kabinet wil kolencentrales sluiten. Hoe kijkt
Energie-Nederland hier tegenaan?
‘We werken constructief mee aan het uitvoering
van de motie over een plan voor de uitfasering van
kolencentrales. Momenteel zijn we bezig met het
uitwerken van diverse scenario’s. Het kabinet wil
in ieder geval serieus het vervroegd sluiten onderzoeken
van de twee oudste kolencentrales uit de
jaren negentig, de Hemwegcentrale in Amsterdam
en de Amercentrale in Geertruidenberg. Hiervoor
verwachten wij sowieso compensatie, maar er is
ook nog een aantal praktische belemmeringen,
www.ensoc.nl 15
ensoc zomer'16.indd 15 23-05-16 09:07

‘we hopen dat het project op de
maasvlakte uiteindelijk leidt tot een
betaalbare optie om ccs toe te passen’
‘Leverancier wordt
ook aanbieder van
energiediensten’
Consumenten zullen steeds vaker
elektriciteit produceren en mogelijk
zelf opslaan. Hierdoor verbreedt
de rol van energieleverancier naar
die van energiedienstenaanbieder.
Dat meldt Energie-Nederland in het
position paper ‘Consument leidt
transitie naar nieuwe energiemarkt’.
De branchevereniging wil dat
leveranciers ook in hun nieuwe
rol het centrale aanspreekpunt
blijven voor consumenten. ‘Elke
consument met een aansluiting
op het net heeft net als nu
wettelijke en administratieve
verantwoordelijkheden. De
leverancier blijft de consument
daarin ondersteunen. Zo biedt de
leverancier leveringszekerheid
op momenten dat voor de
energieconsument het verbruik
hoger is dan zijn eigen productie
en regelt de teruglevering als de
productie hoger is dan het verbruik.’
Volgens Energie-Nederland moet
de marktfacilitering voor datauitwisseling
onafhankelijk zijn.
‘Alleen dan kunnen consumenten
en energieleveranciers invulling
geven aan hun nieuwe rol in de
energiemarkt en bijdragen aan de
energietransitie.’
zoals de levering van warmte door de
Amercentrale. Het uitfaseren van de
nieuwe kolencentrales is ook onderdeel
van de diverse scenario’s. We moeten dit
grondig bekijken, ook in verband met de
leveringszekerheid. Pas in het najaar kunnen we
hierover uitspraken doen.’
Kolencentrales kunnen CO2-opslag toepassen,
maar dat is nog te duur.
‘Ja, dat klopt. Dat toepassing van CCS nog te duur
is komt o.a. door de lage CO2-prijs. Tot nu toe is
het CCS-project (CCS staat voor Carbon Capture
and Storage, oftewel CO2-afvang en –opslag, red)
bij de E.On-centrale op de Maasvlakte het enige
project in Europa. Dit project is cruciaal om
ervaringen op te doen met CCS, teneinde de
kosten te verlagen en het draagvlak te verhogen.
Dat laatste is heel belangrijk en speelt ook bij
andere bronnen, zoals wind op land en biomassa.
CCS is overigens niet alleen nodig voor de
energiesector, maar voor alle industriële bedrijven
die fossiele brandstoffen gebruiken. We hopen dat
het project op de Maasvlakte uiteindelijk leidt tot
een betaalbare optie om CCS toe te passen. Het
hangt ook af van de CO2-prijs. Dat is relevant voor
alles met CO2-uitstoot.’
Met Medy in debat
Medy van der Laan doet mee aan het
afsluitende debat op het Nationaal
Energie Congres op 16 juni in Utrecht.
Wilt u dit meemaken? U kunt zich
inschrijven voor het congres via
www.ensoc.nl/agenda
16
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 16 23-05-16 09:07

ENGIE
logotype_gradient_BLUE_PANTONE
14/04/2015
24, rue Salomon de Rothschild - 92288 Suresnes - FRANCE
Tél. : +33 (0)1 57 32 87 00 / Fax : +33 (0)1 57 32 87 87
Web : www.carrenoir.com
RÉFÉRENCES COULEUR
PANTONE PROCESS CYAN C
Zone de protection 1
Zone de protection 2
Zone de protection 3
ENGIE Nederland beheerst de hele keten voor
duurzame energie en verduurzaming van uw
assets; van advies tot exploitatie en financiering.
Wij zijn een onderdeel van ENGIE; een belangrijke
speler in de wereldwijde energiemarkt.
ENGIE Services is de grootste technologisch
dienstverlener van Nederland met duurzame
oplossingen voor de markten utiliteit, infra en
industrie.
In tijden waarin besparingen een grote rol
spelen, bedenken onze energieconsultants
slimme en nieuwe manieren om bestaande en
nieuwe gebouwen te verduurzamen.
De Energy Navigator, een innovatieve bewezen
tool, maakt het mogelijk om in slechts drie stappen
uw besparingspotentieel helder te krijgen:
zowel door snelle operationele aanpassingen
als door middel van label-stappen. Op basis
van de uitkomsten kunnen we simpele energieprestatiecontracten
afsluiten en zo budget
neutrale energie-besparingen garanderen.
Met onze multidisciplinaire aanpak van
onderhoud en beheer en de integratie van
energie oplossingen in onze technologische
aanpak geven wij u een voorsprong.
Met slim asset management kunnen wij de
energieprestaties van gebouwen verbeteren en
zo uw kosten verlagen en de CO2-uitstoot
drastisch verminderen.
Onze maatregelen hebben ook een positief
effect op het leef- en werkklimaat in kantoren
voor uw medewerkers en bezoekers.
Wilt u meer weten over onze energiebesparende
oplossingen?
Kijk op easyesco.engie-services.nl
voor meer informatie.
www.ensoc.nl 17
ensoc zomer'16.indd 17 23-05-16 09:07

analyse
Het nieuwe plan van
aanpak door de Europese
Commissie om de
Europese Unie minder
afhankelijk te maken
van energielevering uit
niet-Europese staten
geeft duidelijk aan dat
Brussel nog steeds in
een ivoren toren leeft.
Dat schrijft energie- en
veiligheidsexpert Cyril
Widdershoven. ‘Brussel
moet gasbedrijven meer
bijstaan bij gebruik van
(vloeibaar)aardgas als
transitiebrandstof.’
De LNG-tanker Coral
Energy op 7 december
2012 in Rotterdam.
Het schip transporteert
vloeibaar aardgas
vanuit Noorwegen
(foto Roy Borghouts /
Anthony Veder)
eu moet gas v
Tekst: Cyril Widdershoven
De afhankelijkheid van Rusland
zal de komende jaren nog
steeds op een zeer hoog niveau
liggen zolang de Commissie en
de lidstaten niet bereid zijn om
andere bronnen effectief aan
te boren. De roep om grotere
energie-onafhankelijkheid is
lovenswaardig, maar zal op
korte en middellange termijn
niet haalbaar zijn. Alternatieve
energie zal een deel van onze
afhankelijkheid kunnen verminderen,
maar Noordwest-Europa
kan niet als voorbeeld dienen
voor de rest van de lidstaten.
Harde geopolitieke keuzes zijn
dan ook noodzakelijk.
Gascrises
De gascrises in 2006 en 2009
hebben niet alleen grote delen
van Europa geconfronteerd met
een zeer koude winter, maar
zouden ook alle ambtenaren en
politici ervan moeten hebben
doordrongen dat de huidige
gasafhankelijkheid van Rusland
moeten worden doorbroken.
Het tegendeel is nog steeds het
geval. Nordstream 1 en 2 zijn op
dit moment de voorbeelden van
hoe Rusland (Gazprom) in staat
is gebleken om de Europese
lidstaten tegen elkaar uit te
spelen. Nederland en Duitsland
hebben niet aan de reuk van
Russisch gas kunnen weerstaan.
Diverse Oost-Europese staten
hebben hier al jaren tegen
gewaarschuwd, maar hun belangen
en bezwaren zijn niet mee
genomen in de discussie.
In de ijskast
Er kan een verontschuldiging
voor worden gezocht. Men
had namelijk nog Groningen
en Noorwegen. Deze beide
gasproducenten zouden elke
mogelijkheid van conflict met
Rusland kunnen opvangen.
Deze situatie is echter schrikbarend
veranderd. Noorwegen is
op dit moment geconfronteerd
met een lage olie- en gasprijs,
waardoor additionele projecten
in de ijskast worden gezet.
Nederland, de flexibiliteitsmanager
van de Europese gassector,
heeft unilateraal besloten om
de gasproductie van Groningen,
het grootste onshore Europese
gasveld, naar beneden bij te
stellen. Veel Europese partijen
maken zich hierover zorgen
omdat de totale flexibiliteit van
het systeem in het gedrang
komt. Berichten over mogelijke
verdere productieverlaging doen
hier ook nog een duitje in de
zak.
Ontregeling tegengaan
Deze ontwikkelingen veroorzaken
een situatie waarin
Europa opzoek moet naar
nieuwe gasproductie buiten het
eigen grondgebied, zeker zolang
als schaliegas uit den boze is.
Wereldwijd is en zal Europa
18
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 18 23-05-16 09:07

usland voorlopig europa’s grootste gasleverancier
van elders halen
de komende decennia nog de
grootste gasimporteur ter wereld
blijven. Rusland is met 39%
de grootste gasleverancier aan
Europa, gevolgd door Noorwegen
(30%) en Algerije (13%).
Qatar levert het meeste LNG
(vloeibaar aardgas). Nigeria,
Maleisië, Indonesië en Australië
zijn ook grote producenten,
maar hun LNG volumes staan
onder druk.
Nieuwe strategie
Een vermindering van de Europese
gasproductie dwingt de EU
dan ook nieuwe maatregelen
te nemen om een ontregeling
van Europa tegen te gaan. De
Russisch-Oekraïense crisis is
een van de ijkpunten waarop
een nieuwe strategie zou moeten
worden gebaseerd, zeker
gezien de huidige Russische
agressieve militaire aanpak
van conflicten in en rondom
het Europese grondgebied. Het
schijnt dat de visie van de NAVO
met betrekking tot Rusland nog
niet wordt geaccepteerd door de
bureaucraten in Brussel.
‘vraagblijftoflng
energieleveringszekerheidvan
euversterktof
verzwakt’
LNG ei van Columbus
In 2014 heeft de EU een
stresstest uitgevoerd, waaruit
blijkt dat het Europese gasnetwerk
nog steeds te kwetsbaar
is voor grote onderbrekingen
in de gastoevoer. Miguel Arias
Canete, Europees Commissaris
Klimaatverandering en Energie,
heeft dit dan ook nu weer
eens toegegeven. Maatregelen
zijn wel genomen maar blijken
nog steeds niet voldoende om
gasaanvoer naar Oost-Europa
en Zuid-Europa te garanderen.
Brussel roept dan nu ook op om
meer energie binnen Europa te
gaan produceren. Alternatieve
energiestromen zijn noodzakelijk
om de kwetsbaarheid te
verminderen. Dit gaat echter zeker
nog vele jaren duren en zal
zeker vooral worden geïmplementeerd
in regio’s waar al voldoende
andere energiestromen
zijn, vooral Noordwest-Europa
en het Iberisch schiereiland.
De rest is het probleem, niet
voldoende financiële middelen
en geen infrastructuur. Een
verbeterd netwerk (gas, stroom)
kan hierbij echter gaan helpen.
Versplinterde markt
Op hetzelfde moment vraagt
Brussel, voor de zoveelste keer
de laatste jaren, om een diversificatie
van energielevering. LNG
wordt hierbij alweer aangemerkt
als het ‘ei van Columbus’. Dit
is een no-brainer, maar is in
de praktijk niet makkelijk te
implementeren. Op dit moment
www.ensoc.nl 19
ensoc zomer'16.indd 19 23-05-16 09:08

analyse
is Europa al een grote importeur
van LNG, maar veel regio’s kunnen
nog niet worden voorzien
van vloeibaar gas wegens een
gebrek aan aanlandingspunten
of gasinfrastructuur. Dit laatste
is noodzakelijk maar vergt naast
grote investeringen de komende
jaren ook nog de juiste leveringscontracten.
In een vorig
EU-rapport werd hier ook al aan
gerefereerd. Tot op dit moment
is hiervan nog weinig terecht
gekomen. Voor veel potentiële
leveranciers is de zeer versplinterde
Europese markt een
obstakel, terwijl gasleveringsclausules,
splitsingswetgeving
en eigendomsrechten ook niet
meehelpen.
Risico’s blijven
De vraag blijft echter of LNG
voor een versterking of verzwakking
van de energieleveringszekerheid
van de EU zal zorgen.
Indien de Europese lidstaten
en de desbetreffende energieconsumenten
alleen LNG op de
spotmarkt willen blijven halen
zal er geen versterking van de
leveringszekerheid bestaan.
De leveranciers (Afrika, Midden
Oosten) zullen hun contracten
altijd afsluiten op een economisch-geopolitiek
basis, die
nogal eens van dag tot dag kan
verschillen. Onze toekomst leggen
in de hand van landen zoals
Libië, Iran, Irak, Mozambique of
Qatar, is ook niet geheel zonder
risico’s. De groeiende instabiliteit
en geopolitieke conflicten
in en rondom deze landen vergt
een totaal nieuw risicoanalysebeleid,
die op dit moment bij de
Europese politici en bedrijven
niet aanwezig is. Bij geen enkele
analyse van de EU wordt bijvoorbeeld
de rol van Azië als LNGimporteur
meegenomen. Tevens
wordt door velen vergeten dat
Europa, als groenste jongetje
van de klas, voor veel potentiele
leveranciers langzamerhand een
risicovolle klant aan het worden
is. Geopolitieke strategieën zijn
ook niet ten faveure van de EU.
Veel Arabische staten, inclusief
Iran, zien Europa op dit moment
niet meer als strategische
partner, economisch of politiek
gezien. De economische banden
met Azië (China, India) zijn veel
sterker, terwijl militaire samenwerking
ook een rol speelt.
‘brussel wil wel
meekijken maar
geen verantwoordelijkheid,
juridisch en/of
commercieel’
Doorn in het oog
Voor de Europese spelers zou
het veel beter zijn om de beoogde
gasexporteurs de mogelijkheid
te bieden om LNG of pijpleidinggas
te leveren aan hun
eigen projecten of infrastructuur
20
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 20 23-05-16 09:08

usland voorlopig europa’s grootste gasleverancier
De LNG-tanker
Arctic Princess bij
de Gate-terminal
in de Rotterdamse
haven
Europese leiders
bij de opening van
de Nord Stream in
2008. De noodzaak
van de tweede
pijpleiding staat al
jaren onder discussie
(foto Breaking
Energy)
in de EU. Gazprom heeft dit
geprobeerd en is gedeeltelijk
succesvol hiermee (Wingas/
Nordstream 1 + 2). Dit kan ook
voor Algerije (Sonatrach), Qatar
en anderen interessant zijn.
Jammer dat dit in het kader van
EU-afspraken niet kan. De rol
van de Europese Energie Unie is
op dit moment nihil te noemen.
In potentie is het een zeer goed
idee, omdat Europa dan met een
stem kan spreken en ook zo de
markt kan benaderen. Echter, de
meerderheid van de Europese
partijen (politici en gas/stroomleveranciers)
ziet dit niet zitten.
Het feit dat Brussel een rol wil
krijgen in de contractonderhandelingen
tussen Europese
energieklanten en niet-Europese
leveranciers is een doorn in het
oog van velen. Het is natuurlijk
ook niet juist om ambtenaren
invloed te geven in commerciële
onderhandelingen.
Energie Unie noodzaak
Dit is het volgende idee waar
geen visie of strategie uit blijkt.
Brussel wil wel meekijken maar
geen verantwoordelijkheid,
juridisch en/of commercieel.
Weer blijkt dat Europese ideeën
op de rotsen klappen door de
eigen, totaal achterhaalde weten
regelgeving van Brussel. Een
Europese Energie Unie is een
noodzaak. De uitdagingen de
komende jaren op het gebied
van energieopwekking en leveranties
zijn te groot om dit door
de diverse nationale regeringen
te laten organiseren. De Duitse
Energiewende is het voorbeeld
van een goedbedoeld idealistisch
alternatief waarvan de
buurlanden nu de zure druiven
van plukken.
Lichtpuntje
Brussels nieuwe energiestrategie
is op dit moment er nog
steeds een van pappen en
nathouden. Er worden geen
nieuwe maatregelen genomen,
waarbij de markt wordt
opengebroken en leveringszekerheid
wordt bevorderd. Het
enige lichtpuntje na een lange
arctische winter van alternatieve
energiefocus is dat schoorvoetend
de deur voor gas weer is
opengegaan. Eindelijk geeft ook
Brussel, en hopelijk volgen er
meer, toe dat de rol van
conventionele energie nog lang
niet is uitgespeeld. Gas als
transitiebrandstof wordt weer
op de kaart gezet. Nu is het aan
Brussel om dan ook hiervoor de
instrumenten te geven en
gasbedrijven de mogelijkheid te
geven om dit te implementeren.
Zonder gas valt de energievoorzieningszekerheid
van Europa
toch stil.
Over de auteur: Cyril Widdershoven is
onafhankelijk energie en security expert
voor de regio Europa, Midden-Oosten
en Afrika
www.ensoc.nl 21
ensoc zomer'16.indd 21 23-05-16 09:08

‘Europees
plan is
aanval op
klimaat’
De strategie van de
Europese Commissie
om de gaslevering in
Europa veilig te stellen
is een aanval op het
klimaatakkoord dat in
Parijs is gesloten. Dat
vindt de Luxemburgse
europarlementarier Claude
Turmes. Hij noemt de
Europese strategie voor
warmte en koude een
lachertje.
Tekst: Norbert Cuiper
Iets meer dan twee maanden
geleden, op 12 december 2015,
werd het klimaatakkoord in
Parijs gesloten. Namens de
Europese Unie sprak eurocommissaris
voor klimaat en energie
Miguel Arias Cañete de belofte
uit dat Europa haar economie
in 2050 volledig CO2-neutraal
zal maken. ‘Wat is overgebleven
van deze belofte in de plannen
die de Europese Commissie
presenteerde? Niet veel, kennelijk,’
meldt Turmes. ‘Het eerste
initiatief dat de Commissie
neemt na het klimaatakkoord
van Parijs is een fossiel pakket
aan maatregelen, dat aardgas in
Europa promoot, alsof er nooit
een klimaatakkoord is geweest,’
aldus de europarlementariër.
Strategie
De Europese Commissie presenteerde
dinsdag 16 februari haar
plannen voor een energiezekere
toekomst, met daarin een grote
nadruk op gas. De strategie
bestaat uit regulering voor het
bijspringen van buurlanden bij
een gastekort, de verplichting
om gascontracten vooraf voor te
leggen in Brussel, een strategie
voor verbetering van LNG-infrastructuur
en gasopslag, en een
plan voor energiebesparing bij
het verwarmen en koelen in gebouwen
en industrie. ‘De wereld
heeft niet meer gas nodig, maar
energiebesparing en duurzame
energie,’ schrijft Turmes in zijn
betoog ‘Lost in the gas bubble’
op Euractiv. De gepresenteerde
heating and cooling strategy is
een lachtertje, vindt hij.
Vice-voorzitter Maros
Sefcovic en eurocommissaris
Miguel Arias Cañete
presenteerden dinsdag 16
februari de plannen om de
energielevering voor Europa
veilig te stellen (foto Europese
Commissie)
22
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 22 23-05-16 09:08

europa wil gaslevering veiligstellen, ondanks klimaatakkoord
Provocatie
Volgens Turmes is de EU-strategie
gebaseerd op misleidende
scenarios’ voor de gasvraag, negeert
het grotendeels de context
van lage olie- en gasprijzen, en
is het in strijd met de klimaatdoelen.
‘Het is niets minder dan
een provocatie,’ meldt Turmes.
Hij verwoordt het beeldend:
‘Ik heb het bittere gevoel dat,
op een moment dat al onze
inspanningen moeten bijdragen
aan een toekomst met een
temperatuur die hoogstens 1,5
graad stijgt, de Europese Commissie
is bevroren op min 162
graden Celsius, de temperatuur
van vloeibaar gemaakt aardgas
(LNG), waarvan de Commissie
verwacht dat het overvloedig
naar Europa komt.’
Gasvraag overschat
De Europese Commissie kent
volgens Turmes een geschiedenis
waarin ze de vraag naar gas
ernstig overschat. In een recent
rapport doet de Raad van Auditors
een beroep op de Commissie
om de betrouwbaarheid van
de voorspellingen te herstellen.
Vicevoorzitter van de Europese
Unie Maros Sefcovic is verantwoordelijk
voor het project
van de Europese Energie Unie.
Volgens hem schat de Europese
Commissie de gasvraag voor
2030 op 380 tot 450 miljard
kubieke meter per jaar, ruwweg
hetzelfde volume als vandaag.
‘Dit komt neer op een slag in het
gezicht van de Raad van Auditors,
van het klimaatakkoord in
Parijs, voor de maatschappij en
voor het milieu,’ meldt Turmes.
Weggegooid geld
Europa heeft niet meer gas
nodig; het heeft energiebesparing
en hernieuwbare energiebronnen
nodig, vindt Turmes.
Hij richt zich tot Maros Sefcovic:
‘Meneer de vice-voorzitter, hoe
kunt u serieus een betrouwbare
gasstrategie ontwikkelen als
uw voorspellingen er al tien jaar
lang consistent naast zitten? De
bestaande gasnetten worden
tegenwoordig onderbenut en
de meeste investeringen in
aanvullende gasinfrastructuur is
weggegooid geld. Overschatting
van de gasvraag helpt alleen
de plannen van degenen die
pijplijnen en LNG promoten. Dat
leidt tot een waardeloze gasinfrastructuur
waarvoor belastingbetalers
uiteindelijk zullen
opdraaien,’ meldt Turmes.
www.ensoc.nl 23
ensoc zomer'16.indd 23 23-05-16 09:08

Claude
Turmes (Diekirch,
1960)
is een politicus uit
Luxemburg. Hij werkte
eerst als sportleraar,
maar is sinds 1989
actief op gebied van
milieu. Hij was tussen
1995-1997 secretaris van
Friends of the Earth
Europe. Tussen 1995 en
1997 was hij ook vicevoorzitter
van de NGO
EUFORES, die campagne
voert voor hernieuwbare
energie in Europa.In
1999 werd Turmes voor
het eerst verkozen voor
de Luxemburgse groene
partij in het Europees
Parlement. Sinds 2002
is Turmes vicevoorzitter
van de fractie De
Groenen/Vrije Europese
Alliantie. Hij is lid van de
parlementaire commissie
industrie, onderzoek
en energie en is de coördinator
energiebeleid
van zijn fractie.
Gazprom
Grote winnaar van de onjuiste
voorspellingen is volgens Turmes
het Nord Stream-consortium,
dat het Russische Gazprom
in staat stelt om haar grip op de
economieën van de midden- en
zuidoostelijk Europese landen
te verstevigen. ‘Zijn de plannen
voor gas een opzettelijke poging
om de rode loper uit te leggen
voor Gazprom en Nord Stream?
Of zijn ze simpelweg een naïeve
routekaart die is gedicteerd
door de grootste Europese
gasbedrijven?’ Volgens Turmes
helpen Europese gasbedrijven,
bewust of onbewust, Gazprom
en Rusland met het ondermijnen
van het Europese beleid
voor een Energie Unie, waarbij
Europa minder afhankelijk is van
aardgas.
Warmtecrisis
Turmes: ‘Ik geloof dat een
fatsoenlijke gasstrategie is
gestoeld op de vraag, en niet
op het aanbod. Ook moet
het uitgaan van effecten van
energiebesparing. De huidige
gascrisis is grotendeels een
warmtecrisis. Enorme hoeveelheden
gas worden verbrand in
slecht geïsoleerde gebouwen
en in verouderde stadsverwarmingsnetten.
De Europese
Commissie zou plannen moeten
maken voor manieren om deze
verspilling te stoppen, om ingrijpende
renovaties van bestaande
gebouwen te versnellen en om
lidstaten te begeleiden bij de
bouw van bijna-energieneutrale
gebouwen.’
Verbijsterd
Turmes is verbijsterd dat de
Europese Commisie een strategie
voor warmte en koude durft
te presenteren zonder de lage
olieprijs te vermelden. ‘Ons
elektriciteitssysteem is grotendeels
immuun voor concurrentie
op basis van de olieprijs, omdat
olie en gas in Europa momenteel
nauwelijks worden gebruikt voor
de opwekking van elektriciteit.
Maar de warmtesector is veel
kwetsbaarder. Lage olie- en gasprijzen
bedreigen ons beleid om
de CO2-uitstoot te verminderen,
zoals de markt voor houtpellets
momenteel ervaart. Naast het
uitbannen van kolen moeten we
een CO2-taks instellen om het
gebruik van olie en gas in de
warmtesector te ontmoedigen.’
Fossiel meer belasten
Turmes roept de Europese
Commissie en lidstaten op om
het debat te openen over een
hogere belasting op fossiele
bronnen. ‘Deze nieuwe inkomsten
kunnen worden gebruikt
om sociale maatregelen te
financieren, om energiearmoede
te bestrijden en de arbeidskosten
te verlagen. Het zou ook
investeringen moeten ondersteunen
die de energietransitie
stimuleren.’ Turmes noemt als
voorbeelden slimme financiering
voor slimme gebouwen, het
begunstigen van een massale
overstap van gas naar duurzame
biomassa of biogas, toepassing
van geothermie en zonnewarmte,
ontwikkeling van warmtekracht
en het benutten van het
volledige potentieel van
stadswarmte.
24
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 24 23-05-16 09:08

䴀 椀 渀 椀 洀 愀 愀 氀 㐀 ─ 最 愀 猀 戀 攀 猀 瀀 愀 爀 椀 渀 最 搀 漀 漀 爀 㨀
∠ 匀 琀 甀 爀 椀 渀 最 眀 愀 爀 洀 琀 攀 瘀 爀 愀 愀 最
∠ 䠀 礀 搀 爀 漀 渀 椀 猀 挀 栀 攀 戀 愀 氀 愀 渀 猀
∠ 刀 甀 椀 洀 琀 攀 洀 漀 渀 椀 琀 漀 爀 椀 渀 最
∠ 䄀 搀 愀 瀀 琀 椀 瘀 椀 琀 攀 椀 琀
∠ 嘀 攀 爀 戀 攀 琀 攀 爀 搀 挀 漀 洀 昀 漀 爀 琀
眀 眀 眀 ⸀ 攀 愀 最 氀 攀 ⴀ 攀 渀 攀 爀 最 礀 ⸀ 攀 甀
㠀 㔀 ㈀ 㜀 アパート 㘀 アパート㈀ 㐀
www.ensoc.nl 25
ensoc zomer'16.indd 25 23-05-16 09:08

De energiesector zoals wij die nu in Nederland
kennen is op een Europese leest geschoeid. De
ideeën voor liberalisering van de energiesector en
de vorming van Europese markten voor gas en
elektriciteit komen uit Brussel en zijn inmiddels
uitgewerkt in een uitgebreid kader van Europese
regelgeving. Deze Europese regelgeving werkt
soms rechtstreeks door in Nederland (als die is
opgenomen in Europese verordeningen), maar
vaak behoeft die implementatie in nationale weten
regelgeving. Zo vinden bijvoorbeeld de Elektriciteitswet
1998 en de Gaswet ook hun oorsprong
in de Europese elektriciteits- en gasrichtlijnen.
De Europese
wortels
van energiewetgeving
Nationale wetten over energie
zijn vaak gebaseerd op Europese
richtlijnen. Toch blijft de rol van de
nationale wetgever essentieel voor
implementatie van energiewetten.
Tekst: Iman Brinkman, advocaat/partner
Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn
Europese regelgeving heeft de Nederlandse
energiesector grondig veranderd, niet alleen
door de introductie van marktwerking,
maar ook via regels over de verduurzaming
van de energievoorziening, energiebesparing
en klimaatverandering. Het maken van afspraken
over die onderwerpen op Europees niveau
is in feite nog logischer dan over marktwerking.
Thema’s als klimaat en verduurzaming hebben
per definitie een grensoverschrijdende component.
Zo kunnen de gevolgen van maatregelen om
klimaatverandering in het ene land aan te pakken
zich heel goed in het andere manifesteren.
Streefcijfers
In Europees verband zijn bindende streefcijfers
vastgesteld op het gebied van CO2-emissies, energiebesparing
en het aandeel duurzame energie, de
202020-doelstellingen. Per saldo houden die per
2020 EU-breed in: een reductie van de CO2-emissies
van 20%, 20% energiebesparing en dat ten
minste 20% van de energie, die in de EU gebruik
wordt, afkomstig is van duurzame bronnen.
Tussenstation
De 202020-doelstellingen zijn slechts een tussenstation.
Om de gevolgen van klimaatverandering
binnen de perken te houden, kijkt Europa
– ook met het oog op het Parijse Klimaatverdrag
(COP21) – verder vooruit. De volgende mijlpalen
zijn die van 2030 en 2050. De Europese Raad
heeft besloten dat de uitstoot van broeikasgassen
26
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 26 23-05-16 09:08

in 2030 EU-breed met ten minste 40% gedaald
moet zijn ten opzichte van 1990. Daarnaast heeft
de Europese Raad een bindend streefcijfer geformuleerd
voor het aandeel duurzame energie in
het Europese energieverbruik en een indicatief
streefcijfer voor verbetering van de energie-efficiëntie
in 2030. Aan beide streefcijfers koppelt de
Europese Raad een percentage van 27%. Dit zijn
ambitieuze doelstellingen. Ter indicatie: de Europese
Commissie verwacht dat het aandeel duurzame
elektriciteit in Europa tot 2030 zal moeten
oplopen naar 50% om de Europese energie- en klimaatdoelstellingen
per 2030 te kunnen halen.
Per 2050 moet de CO2-uitstoot wat de Europese
Commissie betreft met meer dan 80% zijn gedaald.
Om dat doel te bereiken, zullen nog aanmerkelijk
meer energiebesparende maatregelen
moeten worden getroffen. Ook zal dan het grootste
deel van de te verbruiken energie uit duurzame
bronnen afkomstig moeten zijn.
Nederlandse maatregelen
Nederland moet nog veel doen om zijn aandeel
aan het behalen van de 202020-doelstellingen bij
te dragen. De overheid heeft de laatste tijd echter
de nodige maatregelen daarvoor getroffen. Een
voorbeeld daarvan is de Wet windenergie op zee
die een eenduidig wettelijk kader beoogt te scheppen
voor de verwezenlijking van offshore-windparken.
Ook ondersteunt de overheid de verduurzaming
van de energievoorziening met subsidies,
zoals de SDE+-regeling, en fiscale maatregelen.
Om de Europese doelstellingen voor 2030 en
2050 te verwezenlijken, zijn echter nog veel meer
maatregelen nodig. Twee denkbare maatregelen
die kunnen bijdragen aan de verwezenlijking van
deze duurzaamheids- en klimaatdoelstellingen
zijn de ontwikkeling en uitrol van slimme energienetten
en de ontwikkeling van warmte-infrastructuur.
Slimme netten
Slimme energienetten kunnen de sleutel vormen
voor de afstemming op lokaal niveau van de vraag
naar en het aanbod van (gas en) elektriciteit. Die
afstemming kan veel energiebesparing opleveren,
bijvoorbeeld door de afvlakking van pieken in de
energievraag. Met de aansluiting van duurzame
energiebronnen op lokale, slimme netten kan nog
een extra bijdrage leveren aan de verduurzaming
van de energievoorziening.
Warmte-infrastructuur
De ontwikkeling van warmte-infrastructuur
teneinde te voorzien in de behoefte van
particulieren en bedrijfsleven aan warmte voor
ruimteverwarming en warm tapwater kan
eveneens bijdragen aan de verwezenlijking van
deze duurzaamheids- en klimaatdoelstellingen,
niet alleen door de inzet van (lokaal en) duurzaam
geproduceerde warmte maar ook door de
benutting van restwarmte. Daarbij biedt warmteinfrastructuur
een alternatief voor aansluiting
op het gastransportnet. Het mes snijdt daar aan
twee kanten: als de gasvoorraden leeg raken,
zal Nederland toch moeten overstappen op een
andere energiebron, terwijl gas bovendien geen
duurzame energiebron is, hoewel het natuurlijk
de duurzaamste bron is van de conventionele
energiebronnen.
Spelregels nodig
Ook om slimme netten en warmte-infrastructuur
grootschalig te ontwikkelen is regelgeving nodig.
Weliswaar zal op de geliberaliseerde
energiemarkten een rol zijn weggelegd voor
private initiatieven op het gebied van slimme
netten en warmte-infrastructuur, maar toch zal er
behoefte zijn aan spelregels voor de toegang tot
die markten. Hoe regel je bijvoorbeeld het op- en
afregelen van elektriciteitsproductie en –afname
via een slim net? Hoe verzeker je dat duurzaam
warmteproductievermogen toegang krijgt tot het
warmtenet van een ander? En hoe stimuleer je –
bijvoorbeeld met subsidies – nieuwe
ontwikkelingen die nog niet rendabel zijn?
Kortom, hoewel veel duurzaamheids- en
klimaatdoelstellingen Europese wortels hebben,
blijft de Nederlandse wetgever een sleutelrol
spelen bij de verwezenlijking daarvan.
www.ensoc.nl 27
ensoc zomer'16.indd 27 23-05-16 09:08

duurzame energieproducenten profiteren van handel op energiemarkt
Slimme software geeft groene
stroom zetje in de rug
Met ingang van 1 januari 2016 heeft
it-bedrijf Jules Energy een nieuw
bedrijfsmodel gelanceerd dat een
groene opwekker letterlijk zelf achter
het stuurwiel plaatst. Met de methode
van Jules bepaalt een eigenaar van
een windmolen, biomassacentrale of
zonnepaneleninstallatie zelf wanneer én
tegen welke prijs de opgewekte stroom op
de energiemarkten wordt verkocht.
koopt of verkoopt u elektriciteit aan de hand van
door u bepaalde minimum- of maximumprijzen.
U maakt zo op een slimme manier gebruik van de
fluctuerende prijzen op de dag- én onbalansmarkt.
production
meter
accu
battery
meter
Consumption
groups of the
constomer
consumption
meter
Grid meter
Tekst: Jos den Broeder, Jules Energy
Jules system
connection to
the grid
Tot nu toe bestond deze mogelijkheid in de energiesector
niet. De klant staat niet echt centraal en de
energieleverancier bepaalt de prijs die een groene
stroomopwekker voor de niet-geconsumeerde
opgewekte stroom krijgt. Dat is een vast en laag
bedrag per kilowattuur (kWh). Deze realiteit staat
een aantrekkelijk rendement op groene stroomproductie
in de weg en resulteert daarmee tot een
veel te trage vergroening van ons land.
Dat kan veel beter. Jules Energy geeft eigenaren
van groene stroominstallaties Original toegang tot de
energiemarkten waar stroomprijzen per dag,
uur en zelfs per kwartier fluctueren. Dit houdt in
dat er veel goedkoper kan worden ingekocht en
over productie tegen hogere prijzen kan worden
verkocht: tot wel drie maal meer de opbrengst dan
men gewend is te ontvangen van de energieleverancier.
Terugverdientijden van investeringen in
groene opwek zijn zodoende vier tot zes jaar en
niet de tien tot twaalf jaar die we nu kennen.
Via het web-based Jules Energy portal krijgt de
klant toegang tot de energiemarkten.
Het systeem voorspelt uw stroomproductie en
stroomconsumptie. Met behulp van ons online
regelsysteem en een batterij voor Jules stroomopslag,
Energy
internet
Deze aanpak biedt een veel hogere opbrengst
voor uw energieoverschot: €0,12/kWh i.p.v.
€0,045/kWh! Groene opwekkers plukken zélf de
vruchten van overproductie. Het potentieel van dit
bedrijfsmodel is dat er door prijsprikkels daadwerkelijke
vergroening van onze samenleving op gang
komt. Deze dienst is beschikbaar voor bedrijven
met een zogenaamde zakelijke energieaansluiting
van minimaal 100 kW of 3 x 80 Ampère.
Animatiefilmpje:
https://www.youtube.com/watch?v=L3Mc8i-EOes
Wilt u meer weten wat dit nieuwe
concept voor u kan betekenen?
Neem contact op met Rob van Leeuwen of
Jos den Broeder van Jules Energy BV.
Email: support@julesenergy.com
Telefoon: 0172 497216
Website: www.julesenergy.nl
28
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 28 23-05-16 09:08

energiebesparing
must voor
industrie
Minister Kamp van Economische
Zaken scherpt
de afspraken voor het energieakkoord
aan. De industrie
en energieleveranciers hangt een
verplichting voor energiebesparing
boven het hoofd. Dat blijkt uit een
brief van minister Kamp aan de
Tweede Kamer. Hij wijst op de afspraak
om 100 PJ energiebesparing
jaar op de energierekening.
Slechts een op de
negen Nederlanders
zegt alle energiebesparende
maatregelen
te hebben genomen die
mogelijk zijn. De belangrijkste
besparingsstappen in de praktijk
zijn het vervangen van gloeilampen
(74%), dubbel glas (57%)
en apparaten op standby
(57%). Isolatie zit nog
niet in de top 3.
amsterdam verliest
rechtszaak over energiebesparingsmaatregel
De gemeente Amsterdam heeft geen
gelijk gekregen in een rechtszaak
die was aangespannen door een
groot datacenter. De rechtszaak
ging over een energiebesparingsmaatregel
was opgelegd aan Colt
Technology Services in
Duivendrecht, zo blijkt uit
de rechterlijke uitspraak.
Voor het datacenter is
Energiebesparing
te realiseren in 2020. Dit doel ligt
nog niet binnen bereik, zo bleek
uit de Nationale Energieverkenning
‘investeer meer in
industrie’
begin 2014 bepaald
dat, om energie te
besparen, deels gebruik
2015. Volgens de NEV was 55 PJ te
In de industrie blijft energie-
moest worden gemaakt van
verwachten met een mogelijke door-
besparing hopeloos achter. Om dit
koeling van de ICT-apparaten met
groei naar 76 PJ. ‘Om het doel van
goed van de grond te krijgen moet
koude buitenlucht in plaats van me-
100 PJ te halen, heb ik samen met
extra geld uit het energieakkoord
chanische koeling. Het bedrijf vond
de partijen bij het energieakkoord
worden aangewend. Dat meldt
echter dat deze regel niet opgelegd
een groot aantal intensiveringen en
directeur Renate van Drimmelen van
had mogen worden. De rechtbank in
een aantal aanvullende maatregelen
het ingenieursbureau BreedofBuilds,
Amsterdam heeft het bedrijf op 29
afgesproken,’ aldus Kamp. Hij be-
dat bedrijven helpt om energie te
maart 2016 in het gelijk gesteld. Een
slist in het najaar of verplichtingen
besparen. Veel van de energiebe-
soortgelijke zaak door een ander
worden ingevoerd.
sparende innovaties blijven
bedrijf loopt nog.
nu achterwege omdat ze
nederlanders
willen sneller
isoleren
zichzelf nog niet snel
genoeg terugverdienen.
Van Drimmelens con-
Zoals het nu gaat
clusie: investeer in forse
duurt het isoleren van
energiebesparing in de
alle woningen in Nederland
energie-intensieve industrie.
nog minstens 31 jaar. De meeste
Dit kan door de onrendabele top
Nederlanders willen veel sneller
- het verschil tussen de inves-
hun huis isoleren om energie te
tering voor energiebespa-
besparen, zo blijkt uit onderzoek
ring en de opbrengst
van Natuur & Milieu. Als alle huizen
- te subsidiëren. ‘Dat
zijn geïsoleerd, daalt het totale
kost een fractie van
gasverbruik in Nederland met circa
het subsidiëren van de
50 procent. Per huishouden scheelt
onrendabele top van
volledige isolatie bijna 550 euro per
duurzame opwekking.’
www.ensoc.nl 29
ensoc zomer'16.indd 29 23-05-16 09:08

A
2012
De geschiedenis van het
energielabel en het EPBD
De implementatie van het energielabel voor een verantwoord en
duurzaam energiegebruik kent een lange aanloop
2005
2004
2002
2002 Europese Parlement
neemt EpbD richtlijn aan.
Totstandkoming beleid
om verbetering energieprestatie
van gebouwen te stimuleren
2003
2013 Energieakkoord voor
duurzame groei
2012 Tweede Kame
wetsvoorstel handh
vraagt om een eenv
energielabel voor w
2011
B
C
D
E
F
G
Energielabel
C
2014
2013
2015 Lancering denitief energ
voor woningen en invoering
boete bij het ontbreken erva
verkoop, verhuur en opleveri
2015
2016
Woningeigenaar...
... ontvangt voorlopig energielabel (tenzij reeds in bezit van energielabel)
... kan denitieve energielabel eenvoudig zelf aanpassen en laten controleren en registreren
30
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 30 23-05-16 09:08

2006
75% wordt
gebruikt voor
verwarming
woning
(= besparingspotentieel!)
11%
huishoudens
totaal
energieverbruik
89%
industrie
2005
2 Tweede Kamer verwerpt
svoorstel handhaving en
gt om een eenvoudiger
rgielabel voor woningen
2007
2009
2008
2008 Energielabel verplicht
bij verkoop en verhuur
van een woning
2010
2010 EPBD
wordt herzien
2011
g denitief energielabel
n en invoering
ontbreken ervan bij
uur en oplevering
2017
2018 Overheidsgebouwen
bijna-energieneutraal
2018
!
2019
Voor een nauwkeurige bepaling
van de energetische kwaliteit van
een woning blijft de uitgebreide
opname, de Energie-Index, bestaan
2020 Nieuwbouw
bijna-energieneutraal
2020
2021
Bron: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
www.ensoc.nl 31
ensoc zomer'16.indd 31 23-05-16 09:08

Nederland mag van EU
door met energielabel
De Europese Commissie stopt de procedure
waarin werd onderzocht of het Nederlandse
energielabel voor woningen wel voldoet aan de
Europese regels. Een dreigende boete van 90
miljoen euro per jaar is daarmee van de baan,
maar de kous is daarmee nog niet af.
Nul-op-de-meter-woning
in Heerhugowaard (foto
De Stroomversnelling)
Een installateur brengt een
zonnepaneel aan op het dak
van een woning (foto Riesjard
Schropp)
32
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 32 23-05-16 09:08

minister blok: dreigende boete voor implementatie epbd van de baan
Minister Blok
van Wonen en
Rijksdienst
had altijd al
vertrouwen in de
uitkomst van de procedure: “Ons
energielabel is zo eenvoudig
en goedkoop mogelijk, en
geeft toch goed inzicht in het
energieverbruik van een huis.”
Het energielabel is verplicht
voor huiseigenaren die hun huis
verkopen of verhuren. Daarnaast
stimuleert het mensen om
energiebesparende maatregelen
te nemen. Blok: “Daarmee
bespaar je energiekosten en je
wooncomfort gaat omhoog.”
Van voorlopig naar definitief
energielabel
Elk huis heeft een voorlopig
energielabel. Dat geeft een
indicatie hoe zuinig een huis is
met gas, elektriciteit en warmte.
Het maakt ook duidelijk wat
er nog mogelijk is om energie
te besparen. Het voorlopige
label is gebaseerd op openbare
gegevens uit het Kadaster (type
huis, grootte, bouwjaar) en op
gegevens van vergelijkbare
huizen. Het label varieert van
A (zeer zuinig) tot G (zeer
onzuinig).
Een huiseigenaar kan zijn
voorlopige energielabel via
www.energielabelvoorwoningen.
nl actueel maken: doorgeven
welke maatregelen inmiddels
zijn getroffen die nog niet
in het voorlopige label zijn
verwerkt. Denk aan isolatie, een
zuinige cv-ketel, dubbel glas,
de warmwatervoorziening, de
ventilatie en zonnepanelen.
Na het doorgeven van actuele
gegevens kan een huiseigenaar
het voorlopige label officieel
laten omzetten in een definitief
label. Dat kan digitaal door
bewijs als foto’s en nota’s te
uploaden. Een zelfgekozen
erkend deskundige beoordeelt
dit.
Energielabel verplicht bij
verkoop en verhuur
Een definitief energielabel is
verplicht bij verkoop of verhuur
van een huis. De Inspectie
Leefomgeving en Transport (ILT)
controleert dat. Als er geen
label is, krijgt de verkoper of
verhuurder een herinnering en
de tijd om alsnog een label te
regelen. Maar uiteindelijk staat
er een boete van maximaal € 405
op verkoop of verhuur zonder
energielabel. In advertenties
voor verkoop of verhuur is het
ook verplicht een energielabel
te vermelden. Funda zorgt er
bijvoorbeeld voor dat het label
standaard bij alle huizen op hun
site staat.
Woning met label A meer waard
Uit onderzoek blijkt dat de
waarde van een woning
gemiddeld met 12.000 euro
stijgt wanneer deze het hoogste
energielabel heeft. Een huis met
het laagste label is 13.000 euro
minder waard. Uit het onderzoek
blijkt tevens dat huizen met
energielabel A een stuk sneller
worden verkocht. Een huis met
een A-label wordt 70 dagen
sneller dan gemiddeld verkocht,
terwijl de verkoop van een huis
met een G-label juist 70 dagen
langer duurt. “Een woning die
goed te verwarmen is, kan
rekenen op een prijspremie”,
verklaart de Tilburgse
hoogleraar Dirk Brounen. “De
gebruikskosten van de woning
zijn immers lager, waardoor de
woning waardevoller wordt voor
de eigenaar.”
Energieakkoord
Het energielabel voor huizen is
een van de maatregelen uit het
energieakkoord dat het kabinet,
werkgevers, werknemers en
milieuorganisaties in 2013
sloten. Het label moet bijdragen
aan meer energiebesparing
in de gebouwde omgeving.
Het uiteindelijke doel is een
duurzame energievoorziening in
Nederland. Andere maatregelen
zijn bijvoorbeeld windmolens
op zee en subsidies of fondsen
voor energiebesparende
maatregelen voor huiseigenaren,
woningbouwcorporaties en
verenigingen van eigenaren.
‘EU nog niet akkoord’
Minister Blok doet voorkomen
alsof Brussel instemt met het
label in Nederland, maar zo
eenvoudig ligt het niet, zo
meldt HP de Tijd op basis van
een bericht van EU Observer.
Blok heeft Brussel nu wel op de
hoogte gesteld hoe Nederland
de Europese richtlijn voor
energiebesparing vertaalt, maar
Brussel moet nog onderzoeken
of de uitvoering in lijn ligt
met de richtlijn. Achter de
schermen proberen de EU en de
Nederlandse overheid er samen
uit te komen, voordat Brussel
een formele procedure tegen
Nederland opstart. Dat biedt
Blok nog enig perspectief.
www.ensoc.nl 33
ensoc zomer'16.indd 33 23-05-16 09:08

‘Koppel
energielabel
aan
feitelijk
verbruik’
Energielabels van
woningen krijgen pas
betekenis wanneer ze
worden gekoppeld aan
het werkelijke in plaats
van aan het theoretische
energieverbruik, stelt
promovenda Dasa Majcen.
Dat is ook duidelijker voor
bewoners.
Energielabels zijn in Nederland
de belangrijkste etiketten voor
de energieprestaties van woningen,
maar feitelijk zeggen ze
weinig. Labels vergelijken alleen
de thermische waarden van woningen
met elkaar. Veel factoren,
zoals de gezinssamenstelling en
hoe bewoners hun woning verwarmen,
worden onterecht als
vaststaande gegevens gezien.
Dat constateert promovenda
Dasa Majcen in haar proefschrift
waarop ze promoveerde aan de
TU Delft. Majcen pleit voor meer
bewustmaking van bewoners.
Woningen zijn in theorie prima
energieneutraal te bouwen,
maar in de praktijk lukt dit vaak
niet door het gedrag van de
bewoners en technische fouten.
De forse kloof tussen theorie en
praktijk bemoeilijkt beleid en
investeringen in Nul-op-de Meter
renovaties, want kosten en
terugverdientijden zijn daardoor
lastig vast te stellen.
Besparing blijft achter
Majcen voerde voor haar promotieonderzoek
een steekproef uit
onder een kleine veertigduizend
sociale huurwoningen door de
database met energielabels van
de Rijksdienst voor Ondernemend
Nederland (RVO) te koppelen
aan de energiedata van het
Centraal Bureau voor de Statistiek
(CBS). Ook onderzocht zij de
werkelijke energiebesparing in
de ruim 600.000 renoveerde woningen
op basis van de SHAERE
database van AEDES. Deze
studie liet zien dat de werkelijke
besparingen in op hoog niveau
gerenoveerde woningen sterk
achterblijven bij de theoretische
besparingen. In dit onderzoek
analyseerde ze ook de werkelijke
energiebesparing van verschillende
renovatiemaatregelen. Enkele
van die maatregelen pakten
gunstiger uit dan verwacht, maar
de meeste andere niet.
A-label minder zuinig dan
verwacht
Een alleenstaande oudere in
een huis met energielabel G
verbruikt soms minder energie
dan een gezin met kinderen in
een woning met label A, zo blijkt
uit het onderzoek. Sterker nog,
de meeste gebruikers van oude,
slecht geïsoleerde huizen hebben
relatief bescheiden stookkosten.
Het omgekeerde is ook
het geval. Terwijl het werkelijke
gasverbruik voor de labels D tot
en met G aanzienlijk lager ligt
dan het theoretische – gemiddeld
pakweg de helft – geldt
voor de hoogste labelklassen
juist het omgekeerd: het werkelijke
energiegebruik is fors hoger
dan vooraf berekend.
Oude vs nieuwe woningen
Het energieverbruik gaat wel
naar beneden als de U-waarde
wordt opgekrikt. Maar voor
een label A-woning ligt het
werkelijke verbruik toch gauw
20 tot 30 procent hoger dan
het theoretische verbruik.
‘Een verklaring is dat in oude
woningen niet altijd alle ruimtes
centrale verwarming hebben’,
vermoedt Majcen. ‘Ook kan
het moeilijk zijn om tochtige,
slecht geïsoleerde ruimtes
warm te krijgen. In dat geval
is het efficiënter om alleen
de belangrijkste ruimten te
verwarmen. Bewoners van zeer
goed geïsoleerde huizen hebben
al gauw het idee dat ze zich geen
zorgen hoeven te maken over
hun stookgedrag.’
Theorie vs praktijk
Door de forse kloof tussen
theorie en praktijk zijn kosten en
terugverdientijden van energiezuinige
investeringen lastig vast
te stellen. Het bemoeilijkt beleid
en investeringen voor energierenovaties.
Problematisch is
ook dat verbruiksgetallen die op
de labels worden vermeld van
weinig betekenis blijken. ‘Het is
beter om het gemiddelde werkelijke
verbruik te vermelden’, stelt
Majcen. Zij constateert daarnaast
dat bewustmaking van
bewoners minstens zo belangrijk
is als technische ingrepen. ‘De
doorslaggevende factor zijn we
zelf: richt het beleid dus ook op
de gebruikers. Gelukkig is er
inmiddels een grote hoeveelheid
gegevens beschikbaar op basis
waarvan theorie en praktijk bij
elkaar gebracht kunnen worden.’
34
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 34 23-05-16 09:08

ATEPS
Professionals in Energy
Energy Storage Systems
Capacity: 100kWh to > 3MWh
Power: 100kW to >2,8MW
On & Off Grid
Lithium-Ion Battery Technology
Fully enclosed and turn-key systems
Easy to maintenance and service
Modular design, easy to expand
Remote and local monitoring
Compatible with international standards
www.ateps.com
Panovenweg 34, 5708 HR Helmond
tel.: 0492 79 27 07 - info@ateps.com
www.ensoc.nl 35
ensoc zomer'16.indd 35 23-05-16 09:08

Wordt
elektriciteit
steeds
goedkoper?
De marktprijzen voor elektriciteit en gas
dalen nog steeds. Dat komt onder meer
door een groeiend aanbod van energie.
Toch blijft het rendabel om energie te
besparen, meldt Eric van Velthuizen.
Tekst: Eric Velthuizen
Wie de prijsontwikkeling van de commodity’s
elektriciteit en aardgas volgt, kan het niet zijn
ontgaan. Iedere keer denk je, lager kan niet. Maar,
de prijzen staan nog steeds onder druk. Onderstaande
grafiek geeft de ontwikkelingen van de
gemiddelde prijzen over de laatste jaren weer 1 :
Op deze grafiek is veel aan te merken. Het geeft
geen inzicht over de periode 2008 – 2012, die
wordt gekenmerkt door een extreme stijging en
daling. Die piek werd veroorzaakt door toestroom
van kapitaal tijdens de kredietcrisis, dat de prijs
opdreef; dit is daarom buiten beschouwing
gelaten. De grafiek biedt eveneens geen inzicht in
de het huidige stabiele niveau. Maar wat zegt het
dan?
Om die vraag te beantwoorden moet worden
gekeken naar groei van het Nederlandse fossiele
en duurzame productiepark, de groei van
buitenlandse duurzame productiepark, het effect
van energiebesparing, schalieolie en –gas, de
ontwikkelingen bij de handel in emissies (ETS), de
subsidies en het salderen van energiebelasting. Bij
aardgas tellen de relatief warmere winters van de
laatste jaren mee. De ontwikkeling van de economie
speelt een rol. Echter, gezien het gegeven dat
de Nederlandse economie groeit, was een stabilisering
op een hoger niveau aannemelijk geweest.
1 Gemiddelde (baseload) noteringen IceEndex jaar voor levering
36
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 36 23-05-16 09:08

het blijft rendabel om energie te besparen
Energie in overvloed
Aan het begin van deze eeuw is besloten tot de
bouw van enkele kolencentrales in Nederland.
Tegelijkertijd is de overheid begonnen met het stimuleren
van duurzame productie, zowel centraal
als decentraal. Die stimulering is nog groter in
de ons omringende landen, met name Duitsland
spant de kroon. Omdat duurzaam voorrang krijgt,
en omdat de subsidiesystemen het toelaten, wordt
deze duurzame energie tegen elke prijs verkocht.
Dit effect is vooral bij elektriciteit zichtbaar. Het
uitfaseren van kern- en kolencentrales en de
afbouw van de gaswinning in Groningen heeft tot
nu toe nauwelijks effect op de ontwikkeling van
prijzen. Ook aardgas is er in overvloed. Het aantal
bergingen in Europa neemt toe. De gasopslagen
zijn allemaal goed gevuld, waardoor een prijsdrukkend
effect ontstaat.
Energiebesparing telt mee
Ikzelf ben een groot voorstander van energiebesparing;
hier valt de grootste winst te behalen. En
dat is precies wat veel consumenten en bedrijven
doen. Naast de installatie van zonnepanelen worden
in grote volumes led-lampen en energiezuinige
apparaten aangeschaft. De Europese overheid
doet daar een schep bovenop. Het uitfaseren van
de gloeilamp was nog maar het begin; de verplichte
absolute energiebesparing krijgt gestalte en zal
het energieverbruik verder doen dalen. Maar gaat
het energieverbruik harder dalen dan de productiecapaciteit
of andersom?
Olie, gas en kolen
Het lukt de OPEC en andere olie- en gasproducerende
landen maar niet om op een lijn te komen.
De strategie van Saoedi-Arabië om schalieolie
uit de markt te drukken heeft vooralsnog niet
gewerkt. Alhoewel de eerste signalen van afname
van de schalieolie en –gas zichtbaar zijn, zal het
effect beperkt zijn. De producerende landen hebben
de opbrengst hard nodig om hun bewoners
te voeden, het stimuleren van de economie of om
oorlogen te voeren. Het vooruitzicht dat de voorraden
in de toekomst onder druk van duurzaam
nog minder waard worden zal eerder tot meer dan
tot minder productie leiden. Veel olie en gas wordt
gebruikt voor de productie van kunststoffen,
basischemicaliën of brandstoffen. Bij de productie
van kunststoffen en basischemicaliën wordt nu
de bioraffinage geïntroduceerd. Plastic tasjes zijn
alleen tegen betaling nog te verkrijgen. Maar bij
vervoer? Volkswagen heeft met sjoemelsoftware
onbedoeld de elektrische auto een grote impuls
gegeven. De wereldvoorraad kolen is enorm. Fossiele
brandstoffen raken niet op, nooit.
Subsidies en salderen
Subsidies en salderen geven de energietransitie
een enorme impuls. Het maakt de bouw van enorme
windparken mogelijk en maakt van consumenten
prosumenten. Het ongestraft kunnen leveren
en terugleveren drijft de negatieve spiraal steeds
harder aan. Meer subsidies leiden tot een grotere
onrendabele top en hinderen de introductie van
innovaties, zoals opslagsystemen of nieuwe
leveringsproducten. Leveranciers wensen nu een
capaciteitsvergoeding en netbeheerders staan
voor voor een grote uitdaging bij het investeren in
de netten. De kosten blijven gelijk of nemen toe;
de inkomsten dalen. Inmiddels is duidelijk dat
een ongebreidelde uitbreiding niet wenselijk is.
Er wordt voorzichtig gesproken over het beperken
van het salderen. Daarmee ontstaat een tweede
vraag; wordt het subsidiëring en salderen beperkt
of in stand gehouden? In het laatste geval is er feitelijk
sprake van een uitbreiding want de uitgaven
nemen toe.
Door de twee vragen te combineren ontstaan vier
mogelijkheden:
Subsidies worden beperkt
Productie daalt sneller dan energieverbruik
1
4
2
3
Energieverbruik daalt sneller dan productie
Subsidies worden in stand gehouden
www.ensoc.nl 37
ensoc zomer'16.indd 37 23-05-16 09:08

Over de auteur: Eric Velthuizen is directeur van
de Stichting Energie Inkoop Metalektro (STENIM)
bij FME. Daarnaast werkt hij sinds 2011 als
zelfstandig manager van Tellus Consultancy
& Development, waarbij hij mkb-bedrijven
ondersteunt met afval, emissies en energie.
Voor de korte termijn is een verdere daling van
de productiecapaciteit niet te verwachten. Tenzij
er wordt gesneden in de capaciteit van warmtekrachtkoppeling
(wkk) en warmtekrachtcentrales.
Het opgestelde vermogen na uitfaseren van alle
kolencentrales weegt niet op tegen de uitbreidingsplannen
van wind en zon. Tel daar alle lokale
installaties maar eens bij op. Voor de langere
termijn is dat zeker te verwachten.
Energiebesparing kent een andere cyclus. Het
laaghangende fruit is met een aantal jaren wel
geraapt. Vanaf dan wordt het lastiger. Op de korte
termijn zal het energieverbruik sneller dalen dan
de productiecapaciteit. Na verloop van tijd zal het
omgekeerd zijn. Het komt dan aan op aanpassing
van persoonlijk gedrag of over het laten overrulen
door slimme software.
Kosten Energiewende
De kosten van de Energiewende nemen toe;
ook in Nederland. De situatie wordt op termijn
onhoudbaar. Het is nu al zo dat de kosten voor
de aan energieverbruik gerelateerde belastingen
hoger zijn dan de commodity zelf. De roep om
aanpassing in Nederland en daarbuiten wordt
luider, en zal mijns inziens op termijn worden
gehonoreerd. Dan speelt nog de aanpassing
van ETS; vanaf het begin teveel rechten, teveel
beschermen van nationale belangen en te weinig
samenhang met andere EU-regelgeving of teveel
gesegregeerd beleid. Daling van het fossiele
energieverbruik doet het overschot aan rechten
toenemen. Maar een snelle aanpassing is niet te
verwachten.
Wat doet de energieprijs?
Voor de korte termijn is waarschijnlijk scenario
3 van toepassing; voor de langere termijn
scenario 1. In scenario 3 blijft de prijs laag, en kan
misschien nog wel verder dalen. De onwenselijke
neveneffecten van de toename aan duurzame
productie-eenheden, zoals de kosten die worden
veroorzaakt door de onvoorspelbaarheid worden
gesocialiseerd. Ik verkondig al sinds jaar en
dag de volgende stelling: de prijs daalt naar het
absolute minimum, belastingen stijgen oneindig.
De daling van de energieprijs is de afgelopen
jaren deels genivelleerd door de stijging van de
energiebelasting. Daarentegen is een extreme
stijging niet meer te verwachten.
Voor de langere termijn, scenario 4, komen
productie en afname meer in balans. Door de
afbouw van subsidies, het salderen en het
doorschuiven van de kosten naar de veroorzaker
zullen de kosten stijgen bij diegene die daar niet
op inspeelt. Het afnemen op dure uren, zowel
spot als onbalans, kan vreemde effecten brengen.
Daarentegen is het een kans voor diegene die daar
slim op inspeelt.
Energiebesparing blijft rendabel
Terugkomend op de vraag ‘Wordt elektriciteit
steeds goedkoper?’. Dat kan voor de korte termijn
absoluut zo zijn, waarbij een deel van de daling
teniet wordt gedaan. Voor de langere termijn is dat
niet zeker; een hoger niveau is mogelijk en
aannemelijk. Vooral voor diegene die zich niet
bewust is van de dure uren of zijn gedrag. Diegene
die denkt dat energiebesparing voorlopig niet
rendabel is moet ik teleurstellen. Die besparing
gaat verder dan alleen de factuur van de
leverancier.
Dit artikel is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. De
auteur wijst echter alle aansprakelijkheid bij voorbaat af.
38
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 38 23-05-16 09:08

Met Sentiunt Meterbeheer
voldoet u aan de Warmtewet
Zelf doen of uitbesteden?
De meeste bedrijven en
organisaties voeren de
controles in zogeheten
warmtemeterpools uit.
Het opzetten van een
warmtemeter pool en
het vervolgens uitvoeren
daarvan, vraagt het nodige
van uw organisatie. Door
uw warmtemeter beheer
aan Sentiunt Meterbeheer
uit te besteden kunt u
uw tijd aan andere zaken
besteden. Sentiunt Meterbeheer
heeft de kennis in
huis en kan u veel werk uit
handen nemen.
Van procesvoorbereiding
tot en met de begeleiding
van audits door derden!
J. ten Catestraat 8, 7671 MA Vriezenveen, 06 170 226 53
info@sentiunt.nl - www.sentiunt.nl
www.ensoc.nl 39
ensoc zomer'16.indd 39 23-05-16 09:08

Maak van
energie-audit geen
papieren tijger
De verplichte energie-audit
is een eerste stap om energie
te besparen, maar bedrijven
hebben massaal uitstel aangevraagd.
Toch moeten ze eraan
geloven. Hoe dit aan te pakken?
Pascal van Putten pleit voor een
pragmatische aanpak.
Tekst: Pascal van Putten
Wie denkt dat het met de
invoering van de energie-audit
voor de Europese richtlijn voor
energiebesparing (EED) wel zal
loslopen, heeft het mis. Na 1
juni 2016 gaan de Omgevingsdiensten
bedrijven aanschrijven
die geen energie-audit hebben
ingeleverd. Veel bedrijven kunnen
waarschijnlijk op post van
de Omgevingsdienst rekenen.
De aanvankelijke deadline van
5 december 2015 is door bijna
niemand gehaald, maar ook
de uitgestelde deadline gaan
weinig bedrijven halen, naar het
lijkt. Want het is een megaklus.
Toch halen de Omgevingsdiensten
de teugels aan, omdat er
dringend iets moet gebeuren.
De Europese Energie-Efficiency
Richtlijn (EED) vermeldt als
doelstellingen: 20% lager
Europees energieverbruik in
2020 en 30% minder in 2030. In
2050 moet de CO2-uitstoot met
80 tot 95 procent zijn verlaagd.
De nu vereiste energie-audit is
dan ook maar een stap in het
aangescherpte energiebeleid. Er
komt nog veel meer op bedrijven
af. Dus laten we van die
energie-audits het beste maken.
Maar hoe?
Ga meten, niet schatten
Het prijzenswaardige doel van
de energie-audit is het inzicht
vergroten in het energiegebruik
van uw bedrijf en de mogelijke
besparingsmaatregelen.
Daarvoor wordt gevraagd: een
gedetailleerd overzicht van alle
bestaande energiestromen.
Plus een overzicht met daarin
de omvang en verdeling naar
functies en eventuele omzetting
naar andere energiedragers. Het
gaat hier onder andere om het
energieverbruik van gebouwen,
industriële processen of installaties,
met inbegrip van vervoer
en warmte. Bent u er nog?
Rapportage-format
Om het u ‘makkelijk’ te maken
is er een 31 pagina’s tellend
rapportage-format opgesteld
met daarbij een 44 pagina’s
tellende toelichting. Allemaal
met de beste bedoelingen, maar
om er nou vrolijk van te worden.
Hoeveel tijd kost u het invullen?
Weken, maanden? Met als
resultaat al gauw vele tientallen
pagina’s A4. Welke organisatie
heeft al die cijfers zo gedetailleerd
paraat? Wat voor zin heeft
het om vanuit enkele kerncijfers
talloze tabellen in te vullen met
aannames en schattingen? Die
vervolgens de Omgevingsdienst
weer denkt te kunnen controleren.
Dat is papier heen en weer
schuiven om wille van de regels.
Terwijl we in dit land toch juist
minder regels willen?
Beoordeel op output
Mijn tip: Ga niet zitten rapporteren
en controleren op
detailniveau, maar beoordeel
bedrijven op hun output. Pas
moderne ‘Lean Startup’ met
‘Scaling Up’ managementmethodes
toe op energiemanagement.
Startups schrijven tegenwoordig
geen dikke businessplannen
meer. In plaats daarvan wordt
een businessmodel zo snel
mogelijk getoetst in de markt en
tussentijds bijgesteld.
40
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 40 23-05-16 09:08

Over de auteur: Pascal van Putten is eigenaar van
VPInstruments, een bedrijf dat oplossingen biedt op gebied
van perslucht-energiemanagement. Deze oplossingen
helpen dagelijks bij het besparen van perslucht in onder
andere de auto-,glas-, cement-, voedings- en dranken- en
consumentengoederenbranche.
Top 5 aanvalsplan
Dit concept kun je ook toepassen
op energiemanagement.
Iedereen in uw bedrijf met enig
verstand van het productieproces
weet dondersgoed waar de
meeste energie naartoe gaat.
Met een uurtje brainstormen
hebt u een top 5-aanvalsplan
van kansrijke energiebesparingen.
Ga vervolgens met de
meest kansrijke aan de slag.
Het kunnen meten gedurende
dit proces is hierbij cruciaal.
Het proces gaat als volgt: meet
de situatie zoals hij nu is, maak
een return-on-investmentberekening,
bedenk vervolgens
een aantal energiebesparende
maatregelen en ga deze in de
praktijk testen. Stel zo nodig bij,
probeer wat nieuws!
Veranker deze werkwijze in uw
organisatie: Dus ieder kwartaal
of half jaar een top 5-sessie,
dan hebt u over vier jaar, als u
een nieuwe energie-audit moet
houden, op een efficiënte manier
aantoonbaar energie bespaard
en uw meetgegevens op orde.
Tijdens de eerste audit laat u
met deze lean-werkwijze zien dat
u ambitieus bent en resultaatgericht
en daar gaat het om, niet
om het vol krijgen van dikke rapporten
met tabellen vol met uit
uw duim gezogen schattingen.
Laaghangend fruit
Mijn eigen vakgebied, perslucht,
zal regelmatig in de top 5
staan. Er wordt nog steeds veel
perslucht verspild, door lekkage,
door verkeerde toepassing van
perslucht en door inefficiënte
distributie van perslucht door
verouderde leidingnetwerken.
Het verlies (en dus het besparingspotentieel)
van een
persluchtinstallatie varieert van
10% tot 50%. Kassa! Er is dus
veel laaghangend fruit. Wie dat
wil plukken, en later ook het
hoger hangende fruit, begint met
meten. Door onze drie-in-één
persluchtflowmeters in combinatie
met vermogensmetingen op
de compressoren te installeren
meet u continu het energieverbruik
en kunt u doelgericht
verbeteringen doorvoeren. Alle
meetgegevens worden volautomatisch
verzameld in energiemanagementsoftware.
De
rapportage uit de software kunt
u 1:1 gebruiken voor uw EEDauditrapportages.
Dat scheelt
dus veel tijd. Deze werkwijze
kunt u natuurlijk bij veel meer
energiestromen toepassen.
Kortom: stop uw energie in
maatregelen en niet in teveel
papier. En neem de maatregelen
op basis van echte meetgegevens
en niet van schattingen.
Succes met uw energie-audit! En
als u hulp nodig heeft dan horen
wij dat graag.
www.ensoc.nl 41
ensoc zomer'16.indd 41 23-05-16 09:08

Olie & gas
nederland kan gasrotonde
blijven
Nederland kan zijn functie
als gasrotonde voor
de Europese gasmarkt
behouden, ook als ons
land naar verwachting
vanaf 2025 meer gas gaat
de Noordzee en de offshore
windparken. Op dit moment
onderzoeken we
in samenwerking met
Energie Beheer Nederland,
Shell en Siemens
bijvoorbeeld hoe
we oude platforms
tot 2,3 miljard m3. In 2015 werd in
totaal ongeveer 36 miljard m3 aan
aardgas geïmporteerd.
lage olieprijs drukt
winst shell
De winst van Shell is het
eerste kwartaal flink
invoeren dan het exporteert. Dat
en gasvelden op een
gekrompen door de
blijkt uit onderzoek dat het ING
innovatieve manier
lage olieprijs. Het olie-
Economisch Bureau heeft gepu-
kunnen inzetten om
en gasbedrijf boekte
bliceerd. Volgens ING-econoom
energie op te slaan’.
in het eerste kwartaal
Gerben Hieminga kan Nederland zijn
internationale spilfunctie houden als
het ervoor zorgt dat er meer gas ver-
‘nederland blijft
afhankelijk van gas’
een nettowinst van
bijna 484 miljoen dollar.
Hetzelfde kwartaal vorig jaar
handeld wordt op de Nederlandse
Nederland blijft komende decen-
was dat nog 4,4 miljard dollar. Vorig
gasmarkt, ook als er geen gasstro-
nia afhankelijk van aardgas, ook
jaar daalde de winst al enorm. Ook
men meer in ons land zelf lopen. De
als ze haar energievoorziening
bij andere grote oliebedrijven, zoals
handel wordt dan vergelijkbaar met
CO2-neutraal wil maken, melden
Exxon Mobil en BP, lopen de winsten
die in de bloemensector, zegt Hie-
gasbedrijven. Dat is een schop te-
fors terug als gevolg van de lage
minga in het Financieele Dagblad.
gen het been van milieuorganisaties
olieprijs. Een vat ruwe olie kostte
‘In Aalsmeer worden bloemen uit de
die de afhankelijkheid van gas zo
vorig jaar nog rond de 50 dollar. In
hele wereld verhandeld, zonder dat
snel mogelijk willen afbouwen. De
het eerste kwartaal van dit jaar was
er sprake is van fysieke handels-
afhankelijkheid van aardgas blijkt
de prijs een stuk lager. Een vat ruwe
stromen in Nederland.’
ook uit cijfers van het CBS.
olie op sommige dagen zelfs minder
nieuw leven voor
olieplatforms
Weliswaar is de winning
van gas uit Nederlandse
bodem afgelopen jaar
dan 30 dollar. Shell-topman Ben van
Beurden ziet de huidige omstandigheden
als een ‘unieke mogelijkheid
Steeds meer verou-
met ruim een kwart
om het bedrijf te hervormen en te
derde olie- en gasinstal-
verminderd naar iets
vereenvoudigen’.
laties op de Noordzee
meer dan 51 miljard m3,
produceren niet meer omdat
maar dat werd gecom-
de velden leegraken. Ze hoeven
penseerd met de import
echter niet te worden afgebroken,
van meer aardgas,
maar kunnen worden gebruikt voor
vooral uit landen als
een duurzame energievoorziening.
Noorwegen en Rusland.
Zo kan overtollige windenergie van
Ook is de import van
windparken op zee worden omgezet
vloeibaar aardgas meer
in waterstof, dat in lege gasvelden
dan verdubbeld, meldt
wordt opgeslagen. TNO-expert René
CBS. Werd in 2014 nog amper
Peters: ‘We maken een verbinding
1 miljard m3 LNG geïmporteerd, in
tussen de olie- en gasindustrie op
2015 was dit al meer dan verdubbeld
42
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 42 23-05-16 09:08
Airv

Exclusief importeur Clivet
Airview Luchtbehandeling BV is exclusief importeur van Clivet voor Nederland.
De volledige range van Clivet koudwatermachines, lucht-behandelingsunits en
commerciële airconditioners en de residentiële warmtepompen van Clivet Home
worden door Airview vertegenwoordigd. Het volledige leveringsprogramma
Clivet producten bestaat uit:
KOUDWATERMACHINES
Luchtgekoeld & Watergekoeld
WARMTEPOMPEN
Lucht/Water & Water/Water
ROOFTOPUNITS
Inverter rooftops & complete dakcentrales
LUCHTBEHANDELINGSUNITS
Warmteterugwinning & luchtbehandeling
WATERGEKOELDE AIRCONDITIONING
Packaged consoles en kanaalunits
INDUSTRIËLE AIRCONDITIONING
Verticale units & kanaalunits
PRECISIE AIRCONDITIONING
Luchtgekoeld, watergekoeld & koudwater
CLIVET HOME
Residentiële warmtepompen
Naast de levering van de apparatuur vormen advies, ondersteuning
en service & aftersales belangrijke ondersteunende onderdelen in de
totaaloplossingen van Airview. Wij laten u graag zelf de toegevoegde
waarde van ons concept ervaren en nodigen u uit om contact met
ons op te nemen voor het bespreken van de mogelijkheden.
Anders denken in klimaatoplossingen
ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING
www.ensoc.nl 43
Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl
Airview Clivet_A5.indd 1 01-03-16(wk9) 09:20
ensoc zomer'16.indd 43 23-05-16 09:08

anop
fossiele
brandstof
Nederland kan met het huidige elektriciteitsnet het groeiende aanbod
aan duurzame energie komende jaren goed aan. De uitdaging zit
vooral in het opvangen en sturen van de pieken van ‘rijke’ wijken met
hun zonnepanelen, warmtepompen en elektrische auto’s. Dat meldt
Peter Molengraaf, ceo van netwerkbedrijf Alliander en voorzitter
van Netbeheer Nederland, de koepelorganisatie van netbeheerders.
Netten verzwaren is volgens Molengraaf geen goede oplossing. ‘Dat
maakt het net steeds duurder, terwijl er andere opties zijn. Netten
verzwaren kan altijd nog,’ zei hij op het congres EnergyDrive in
Rotterdam.
Met een groeiend aandeel duurzame energie moeten netbeheerders
meer sturen op het net om de balans tussen vraag en aanbod
te handhaven, zegt Molengraaf. ‘Het net is aangelegd voor een
piekbelasting van 1 kWh, maar een elektrische auto maakt de piek
twee keer zo groot. Daardoor kan het huidige net de pieken niet aan.
Ik heb al een keer meegemaakt dat de stroom uitviel doordat ik mijn
eigen Tesla aan het opladen was.’ Molengraaf ziet als oplossing het
inrichten van een handelsplatform voor stroom, waar consumenten
en mkb onderling elektriciteit kunnen uitwisselen. ‘Dat kan via
allerlei slimme software, internettools en applicaties. Bewoners zelf
hoeven er niets van te merken.’
44
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 44 23-05-16 09:08

wat betekent klimaatakkoord voor de energietransitie?
Het klimaatakkoord van Parijs dwingt de wereld om de CO2-uitstoot zodanig te
verminderen dat de aarde deze eeuw hooguit 2 graden opwarmt. Betekent dit
een ban op fossiele brandstoffen?
Tekst: Norbert Cuiper
Het mondiale klimaatakkoord, dat medio december in Parijs werd gesloten, is geratificeerd in
New York. Minstens 55 partijen, waaronder grootmachten als China en de VS, ondertekenden
officieel de overeenkomst, dat afspraken bevat om de CO2-uitstoot zodanig te beperken
dat de opwarming van de aarde beperkt blijft tot hooguit 2 graden. ‘Het akkoord betekent
het begin van het einde van fossiele brandstoffen,’ schreef NRC-journalist Paul Luttikhuis.
Hij meldde dat ook op EnergyDrive, een congres in Rotterdam dat dinsdag 19 april werd
georganiseerd door NRC Handelsblad. Kernvraag was: wat betekent het klimaatakkoord van
Parijs voor de energietransitie?
Hoopgevende berichten
Luttikhuis ziet de laatste tijd hoopgevende berichten over inspanningen om de CO2-uitstoot
te verminderen. Bedrijven zoals Unilever, DSM en Akzo Nobel zijn hier al mee bezig. Maar
ook Tata Steel onderzoekt een methode om minder energie te gebruiken voor het produceren
van staal. ‘Deze bedrijven hebben de weg naar minder CO2-emissies allang ingeslagen. Het
klimaatakkoord vormt slechts een weerslag daarvan.’ Luttikhuis wijst ook op het bericht dat
het Verenigd Koninkrijk sinds kort meer elektriciteit uit duurzame bronnen haalt dan uit kolen.
Hij heeft echter ook kritiek op het akkoord. ‘In het akkoord wordt niet gesproken over een
hogere prijs voor CO2.’ Dat is wel nodig om de elektriciteitssector en de zware industrie over
te laten schakelen op CO2-arme bronnen.
Succes van klimaattop
Na het mislukken van de klimaattop in Kopenhagen in 2009 zat het klimaatoverleg vast. Toch
werd de top in Parijs tegen de verwachting in een succes, vertelt klimaatgezant Michiel Rentenaar
van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Volgens Rentenaar kwam dat door bilateraal
overleg tussen China en de VS, maar ook door het inzicht dat de economie kan groeien bij een
dalende CO2-uitstoot. ‘Deze ontkoppeling speelt zich wereldwijd pas de laatste drie jaar af,’
zegt Kitty van der Heijden, directeur Europa van het World Resources Institute. Volgens haar
moet er meer gebeuren dan de nationale plannen beogen om de opwarming te beperken.
‘Vooral met energiebesparing en duurzame energie valt veel winst te boeken. Energiebesparing
is essentieel voor een opwarming tot 1 ,5 graad.’
‘We moeten af van kolen’
Volgens Van der Heijden begrijpt slechts 10 procent van de mensen wat het klimaatakkoord
betekent. ‘Ook bedrijven nemen het nog niet serieus, want na Parijs daalde de CO2-prijs
van 8 naar 5 euro per ton CO2. We hebben nog maar vijf jaar om ervoor te zorgen dat de
doelstellingen uit het klimaatakkoord worden gehaald. We moeten komende jaren af van
kolen, die vooral in Azië veel worden gebruikt. Het Verenigd Koninkrijk gebruikt nu evenveel
kolen als in 1860. De Britten lijken erin te slagen om kolen af te bouwen. Dit moet ook
gebeuren voor andere fossiele brandstoffen.’ Nederland moet volgens Van der Heijden
niet pas in 2023, maar al in 2018 beslissen over maatregelen voor de lange termijn om de
opwarming te beperken tot 1,5 graad.
www.ensoc.nl 45
ensoc zomer'16.indd 45 23-05-16 09:08

zonnestroomissindsvorigjaar
goedkoperdanelektriciteit
uitfossielebronnen
Parijs duidelijk signaal
‘Parijs verandert alles’, zegt Jeremy Legget, oprichter van het Britse Carbon Tracker, dat
de kapitaalmarkt helpt te verduurzamen. Volgens Leggett vormt het klimaatakkoord een
duidelijk signaal om de energiemarkt klimaatneutraal te maken. Volgens hem moet de CO2-
uitstoot rond 2060 naar nul zijn gebracht. Hij acht dat haalbaar, want ‘in veertig jaar kan veel
veranderen’, zegt Leggett. Zo is de prijs van zonnestroom en veertig jaar gedaald van 101
dollar naar 0,61 dollar per kWh. Zonnestroom is sinds vorig jaar goedkoper dan elektriciteit uit
fossiele bronnen, zo blijkt uit een grafiek die hij toont.
Roer moet om
Volgens Leggett verliezen niet alleen energiebedrijven maar ook banken geld, door te blijven
investeren in fossiele energie. Het roer moet om, aldus Legget. Zijn verhaal lijkt niet aan
dovemansoren besteed. Meer dan vijftig bedrijven hebben al beloofd om alle energie uit
duurzame bronnen te halen. Volgens hem zijn flexibele bedrijven in het voordeel, omdat ze
snel kunnen reageren op de veranderingen die de energietransitie met zich meebrengt.
Waarschuwing aan Shell
Legget’s verhaal vormt een impliciete waarschuwing aan bedrijven zoals Shell, waarvan
enkele medewerkers aanwezig zijn op het congres. ‘Shell heeft haar kolentak verkocht en
richt zich op aardgas. Dat zal een belangrijke rol blijven spelen, eventueel in combinatie met
waterstof,’ zegt Ewald Breunesse, manager energietransities bij Shell. Volgens Breunesse
blijft Shell een handelsbedrijf, dat aanbod en vraag verbindt. Zolang er vraag blijft naar gas
zal Shell dat blijven leveren. Dat lijkt veel op de boodschap die Shell’s ceo Ben van Beurden
onlangs verkondigde.
‘Onzichtbare’ transitie
Shell merkt wel dat klanten vragen om hun CO2-voetafdruk te verminderen, voegt Breunesse
toe. ‘In de zakelijke markt vragen klanten wel degelijk om hun CO2-uitstoot te verminderen.
Sommigen willen CO2-neutraal worden. Dat is een stuk van de ‘onzichtbare’ energietransitie.
Dat vertaalt zich in een andere wijze van transport en logistiek. Bij de industrie is dit lastig,
zeker als het gaat om proceswarmte. Dat vereist meestal hoogwaardige warmte, waarvoor
aardgas nodig blijft.’
Schoon fossiel?
Een ommezwaai bij Shell lijkt niet aan de orde. Toch wordt er achter de schermen flink
nagedacht om fossiele energie ‘groen’ te maken. Volgens Pieter Kapteijn, voormalig Shellmedewerker
en mede-oprichter van Trigen Energy Projects Development, is het mogelijk om
schone energie te maken uit olie en gas. Volgens Kapteijn zijn olie- en gasbedrijven nodig voor
de energietransitie. Dat is een nieuw, optimistisch geluid uit de fossiele sector, die Jeremy
Leggett in de praktijk nog niet is tegengekomen. ‘Ik zie nog geen olie- en gasbedrijven die
inspelen op de energietransitie.’
46
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 46 23-05-16 09:08

Congres EnergyDrive,
NRC Live (foto’s: Merlin
Daleman)
Elk huis heeft zonnepanelen
in de wijk Stad van de Zon
in Heerhugowaard
www.ensoc.nl 47
ensoc zomer'16.indd 47 23-05-16 09:08

‘Overheid:
neem uitkomst
energiedialoog
serieus’
De Nederlandse overheid
moet de uitkomst van
de energiedialoog,
die het ministerie van
Economische Zaken
organiseert, zeer serieus
nemen. Dat is een van
de lessen voor een
geslaagde energiedialoog,
concludeert het Rathenau
Instituut.
Tekst: Norbert Cuiper
Het Rathenau Instituut noemt
in een rapport elf lessen voor
de nationale energiedialoog die
het ministerie van Economische
Zaken vanaf 7 april tot juli 2016
organiseert. De auteurs Rini
van Est en Arnoud van Waes
onderzochten vijf soortgelijke
dialoogprocessen uit het verleden,
om te beginnen de Brede
Maatschappelijke Discussie over
kernenergie uit de jaren tachtig
die veel maatschappelijke opwinding
De ‘energieneutrale’ veroorzaakte. Ze onderzochten
jaren dertig-woning ook recente discussies
rondom van Joost schaliegas, Rienks. windmolens
op Bij de land, buren gaswinning zijn de en het energieakkoord.
zonnepanelen Fundamenteel op de voor
het veranda succes zichtbaar van elke maatschappelijke
(foto’s Joost dialoog Rienks) is het vertrouwen
van het publiek in het
proces, concluderen de auteurs.
Als de overheid de uitkomst van
de energiedialoog niet serieus
neemt ondermijnt dat het vertrouwen
in het proces.
Kernenergie
Dat laatste is gebeurd bij de
Brede Maatschappelijke Discussie
(BMD) over kernenergie.
Toenmalig minister van EZ Van
Aardenne vroeg in 1978 de
Algemene Energieraad een plan
te ontwikkelen voor het voeren
van een maatschappelijke
discussie over kernenergie. Toen
dit in 1981 van start ging was
kernenergie niet het enige dat
zorgen baarde; economie en
bezuinigingen eisten meer aandacht
op. Daardoor verdween
de discussie over kernenergie
naar de achtergrond. Sommige
politici, zoals premier Van Agt en
vicepremier Wiegel, uitten openlijk
hun twijfel over het nut van
de BMD. Tegenstanders zagen
het als een grote praatshow en
riepen zelfs op de BMD te boycotten.
Veel deelnemers waren
verontwaardigd dat de regering
de uitkomst van de BMD niet
overnam.
Lessen
Het Rathenau Instituut komt
na bestudering van de BMD en
recente discussies over energie
tot de volgende elf lessen voor
de energiedialoog:
1
Maak urgentie van
energietransitie voor
Nederland helder
Als initiatiefnemer van de energiedialoog
dient de overheid
helder te maken wat de urgentie
van de energietransitie is voor
Nederland. Als de urgentie
duidelijk is, zullen mensen
eerder bereid zijn om deel te
nemen aan de energiedialoog.
In tegenstelling tot de BMD en
de strijd rondom kernenergie
ziet het Nederlandse publiek
de energietransitie nog niet als
een urgente kwestie. Hierdoor
zullen burgers weinig bereid
zijn om deel te nemen aan een
dialoog daarover. Daarom is van
belang dat het ministerie van
EZ voorafgaand aan de energiedialoog
helder maakt wat
de maatschappelijke urgentie
is van de energietransitie voor
Nederland.
Dit laatste zou volgens het
Rathenau Instituut niet moeilijk
moeten zijn ‘omdat de uitdagingen
groot zijn’: het klimaatprobleem,
de miljardeninkomsten
uit de aardgaswinning die
de komende twee decennia
geleidelijk zullen wegvallen,
duurzame energie die langzaam
van de grond komt en tegen
maatschappelijke weerstand
aanloopt, en de gewenste transitie
van de Rotterdamse haven.
Het probleem is volgens de
onderzoekers dat de overheid
48
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 48 23-05-16 09:08

elf lessen voor de nationale energiedialoog
al jaren in vrij bedekte termen
(‘duurzaam’) over de energietransitie
spreekt. Het wordt
daarom tijd voor het ministerie
van EZ om open te communiceren
en de urgentie van de energietransitie
richting de burger te
verhelderen.
2
Neem doelstellingen
Energierapport als
startpunt
Het Energierapport ‘Transitie
naar duurzaam’ van EZ vormt
het democratisch en politiekbestuurlijk
gelegitimeerde
startpunt van de energiedialoog.
De doelstellingen schoon,
betrouwbaar, betaalbaar en
ruimtelijk inpasbaar zijn al lange
tijd de beleidsuitgangspunten en
worden maatschappelijk breed
ondersteund. In het Energierapport
verwoordt het kabinet
drie randvoorwaarden voor de
CO2-arme energievoorziening
in 2050: veiligheid, zekerheid
en betaalbaarheid. Er is echter
discussie mogelijk over de vraag
wat CO2-arm, veilig, betrouwbaar
en betaalbaar inhoudt
en welke innovaties hiervoor
nagestreefd dienen te worden.
Daarom is het wenselijk dat de
energiedialoog ruimte biedt
voor het debat over de precieze
inhoud van de genoemde doelstellingen.
3
Stel rol nationale overheid
ter discussie
De energietransitie is naast een
technologische, economische,
maatschappelijke transitie ook
een bestuurlijke transitie. Stel
daarom de wijze waarop de
nationale overheid interacteert
met lagere overheden en de
samenleving ter discussie, concludeert
het Rathenau Instituut.
‘Gebrek aan draagvlak wordt
vaak veroorzaakt door de manier
waarop de nationale overheid interacteert
met lagere overheden
en de samenleving. Overheden
missen vaak de gevoeligheid
om tijdig maatschappelijk
verzet in te schatten en daarover
ook tijdig het gesprek met de
samenleving aan te gaan. De
energiedialoog zelf is een vorm
van bestuurlijke vernieuwing
en deels een zoektocht naar
nieuwe, gewenste afstemmingsmechanismen
tussen overheid
en maatschappij, en tussen de
nationale overheid en provincies
en gemeenten. Door dit helder
te maken, laat de nationale overheid
zien dat ze ook haar eigen
rol in de energietransitie ter
discussie stelt.’
4
Neem de uitkomst van de
energiedialoog serieus
Maak helder dat het advies dat
voortkomt uit de energiedialoog
niet-bindend is, maar zeer serieus
genomen wordt. Spreek als
overheid eigen wensen en verwachtingen
uit ten aanzien van
de resultaten van de energiedialoog
voor de besluitvorming.
De uitkomst van de dialoog kan
niet-bindend zijn voor de overheid
of het parlement. Het organiseren
van een energiedialoog
is echter voor de politiek geen
vrijblijvende exercitie. Aangezien
het ministerie van EZ een appel
doet op maatschappelijke partijen,
mogen deze partijen verwachten
dat hun inbreng serieus
genomen wordt. Dat kan door
van tevoren duidelijk te maken
welke wensen en verwachtingen
de overheid ook zelf heeft ten
aanzien van de resultaten van de
energiedialoog en hoe de overheid
zich zal verantwoorden over
het al dan niet gebruiken van de
resultaten van de dialoog.
www.ensoc.nl 49
ensoc zomer'16.indd 49 23-05-16 09:08

Dialoog moet
draagvlak
voor transitie
vergroten
De Energiedialoog is
bedoeld om burgers en
bedrijven actiever te
betrekken bij de energietransitie,
teneinde het
draagvlak voor ingrijpende
maatregelen te vergroten.
Minister Kamp van
Economische Zaken en
astronaut en wetenschapper
André Kuipers trapten
op donderdag 7 april de
energiedialoog af in Rotterdam.
De energiedialoog
richt zich op een CO2-arme
energievoorziening in
2050 die veilig, betrouwbaar
en betaalbaar is, zo
meldt Kamp in een brief
aan de Tweede Kamer.
Volgens minister Kamp kan
de dialoog helpen ‘burgers
en professionele partijen
actiever te betrekken bij
de transitieopgave die
voor ons ligt, waardoor
het bewustzijn over de
noodzaak van actie en
het eigen handelingsperspectief
daarbij toeneemt.
Daarmee verstevigen we
de maatschappelijke basis
voor een transitieaanpak’.
De energiedialoog loopt
tot juli 2016. Naast de
startbijeenkomsten op 7
april worden meer dan
vijftig regionale of thematische
bijeenkomsten
georganiseerd.
Daarbij werkt Kamp actief
samen met gemeenten
en provincies. Naast de
fysieke bijeenkomsten
in het land zal de dialoog
worden gevoerd via
online discussiegroepen
en via de website www.
mijnenergie2050.nl, die
ook verslagen, opiniestukken
en standpunten kan
delen. Ook worden online
burgerpanels georganiseerd
met een dwarsdoorsnede
van mensen uit de
samenleving, om met circa
honderd Nederlanders in
gesprek te gaan over hun
beweegredenen, wensen
en zorgen als het gaat om
de energietransitie.
Zorg voor onafhankelijke en
5 betrouwbare organisator(en)
De organisator speelt een sleutelrol
bij de opzet en het verloop
van een participatietraject. Als de
organisator niet onafhankelijk van
de politiek-bestuurlijke opdrachtgever
kan opereren, kan de afstemming
tussen de organisator en de
maatschappelijke context problematisch
worden. De overheid moet
vertrouwen hebben dat zij de regie
kan loslaten. Dat lukt eerder als
de organisator vertrouwen geniet
van de overheid en heeft bewezen
goed gevoel te hebben voor de
politiek-bestuurlijke context. Omdat
bij een publiek participatieproces
ook maatschappelijke actoren hun
lot in de handen van de organisator
leggen, is het van belang dat de
organisator ook vertrouwen geniet
en als onafhankelijke partij wordt
ervaren vanuit de maatschappelijke
context.
6
Zorg voor vakkennis over
participatie
De organisator(en) moet(en)
expertise en ervaring bezitten op
het gebied van het organiseren
van publieke participatieprocessen
rondom complexe controversiële
politiek-bestuurlijke en maatschappelijke
onderwerpen. Het organiseren
van participatieprocessen is een
vak. Daarom heeft de organisator
bewezen expertise nodig voor het
uitvoeren van participatieprocessen
rondom complexe controversiële
politiek-bestuurlijke en maatschappelijke
onderwerpen. Daarbij gaat
het bijvoorbeeld om het herkennen
van politiek-maatschappelijke
gevoeligheden, methodologische
kennis en ervaring met het vormgeven,
organiseren en begeleiden van
participatieve processen.
50
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 50 23-05-16 09:08

elf lessen voor de nationale energiedialoog
7
Verhelder gezamenlijk
voorafgaand aan
energiedialoog doel, inhoud,
proces en spelregels
Maak onder leiding van de
organisator aan het begin van
de energiedialoog in gezamenlijkheid
heldere afspraken over
de vormgeving ervan (doel,
inhoudelijke agenda, interactieve
proces, spelregels). Bouw ook
tijdens de energiedialoog ruimte
in voor regelmatige reflectie en
discussie over de vormgeving
en pas deze zo nodig aan. Om te
komen tot een energiedialoog die
maatschappelijk geaccepteerd
wordt, is het van belang om eerst
de discussie te voeren over de
vormgeving van de dialoog. Voor
die discussie dient genoeg tijd
genomen te worden. Voor reflectie
op en discussie over deze
zaken is ook tijdens het proces
steeds ruimte nodig. Om de discussie
te structureren is het behulpzaam
om in interactie met de
samenleving relevante centrale
thema’s te kiezen. Per thema kan
de opzet van de dialoog op maat
gemaakt worden; opzet van de
dialoog en deelnemers kunnen
per thema anders zijn. Ook is
het goed om voort te bouwen op
bestaande discussies.
8
Communiceer open
en transparant met de
buitenwereld
Zowel de overheid (als initiatiefnemer)
als de organisator dienen
gedurende het proces open
en transparant te communiceren
over de energiedialoog. Keuzes
over de vormgeving van de energiedialoog
worden vaak in kleine
kring gemaakt. Het is belangrijk
om keuzes aangaande doel,
inhoud, proces en spelregels in
brede kring te verantwoorden.
‘Ondoorgrondelijke’ keuzeprocessen
kunnen namelijk tot veel
discussie leiden. Het is daarom
van belang om te zorgen voor
heldere keuzeprocessen waarover
goed gecommuniceerd kan
worden. Ook over de resultaten
van publieksparticipatie en hoe
die zijn bereikt dient transparant
gecommuniceerd te worden.
9Aandacht voor representatie
en ondersteuning van
deelnemers om te participeren
Maak binnen de energiedialoog
afspraken over representatie en
ondersteuning van deelnemers
om te participeren. Maak de
middelen vrij om waar nodig
minder vermogende groepen
te ondersteunen. Vanuit het
oogpunt van democratische
legitimiteit en procedurele eerlijkheid
is het van belang dat de
energiedialoog aandacht heeft
voor een brede maatschappelijke
representatie en het
vermogen van alle belanghebbenden
om te participeren. Het
energieveld kent veel machtige
spelers. Vanuit het oogpunt
van gelijkheid is ondersteuning
van minder machtige groepen
legitiem en vanuit het oogpunt
van representatie zelfs noodzakelijk.
Selectie en ondersteuning
van deelnemers zijn gevoelige
kwesties en hoe daarmee om te
gaan, maakt onderdeel uit van
de discussie. Het is verstandig
daar gezamenlijk spelregels voor
op te stellen (zie ook les 7).
10
Heb aandacht voor
kennisopbouw
Ontwerp de energiedialoog niet
slechts vanuit het perspectief van
discussie, maar als een kennisen
leerproces, dat vorm krijgt
door middel van een wisselwerking
tussen kennisopbouw en
discussie. Een goede discussie
ontstaat niet simpelweg door
mensen bij elkaar te brengen.
Inhoudelijke voorbereiding is cruciaal
en vereist veelal onderzoek.
Een discussie levert vervolgens
vaak vragen op die om verder onderzoek
vragen. Een energiedialoog
is daarom niet slechts een
verzameling van debatten, maar
vereist een goed doordachte
wisselwerking tussen dialoog en
kennisopbouw. De ontwerpopgave
is om die wisselwerking op
een productieve manier vorm te
geven en onderzoek te kunnen
doen.
Stel tijdig een borgingscommissie
in 11
Denk voorafgaand aan de
energiedialoog na over de
borging van de resultaten die
hieruit voortkomen. Stel tijdig
een onafhankelijke borgingscommissie
in die toeziet op de
uitvoering van resultaten. Dit
gebeurt ook voor het energieakkoord;
ook kan hierdoor tijdig
worden bijgestuurd als resultaten
tegenvallen. Gelet op de
urgentie van de energietransitie
verdient de energiedialoog een
onafhankelijke borgingscommissie
die toeziet op de uitvoering
van resultaten. De uitkomsten
van de energiedialoog kunnen
niet-bindend zijn voor politiek
en bestuur. Met de instelling van
een borgingscommissie geeft de
overheid wel het signaal af dat
ze de energiedialoog zeer
serieus neemt.
www.ensoc.nl 51
ensoc zomer'16.indd 51 23-05-16 09:08

PHOE
is hét instituut
voor energieopleidingen
Hoeveel
energie stopt u
in het vergroten
van uw kennis?
Summercourse
Energiebeheer
4, 5, 6, 7, 11, 12, 13,
14 en 18 juli 2016
Summercourse
Duurzame Energie
25, 26, 27, 28 juli
en 4 augustus 2016
Stichting
Post Hoger Onderwijs Energiekunde
Johannes Geradtsweg 17b
1222 pk Hilversum
035 - 683 88 33 | info@phoe.nl
52
Kijk voor meer informatie op: www.phoe.nl
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 52 23-05-16 09:08

nieuw handelsplatform
van start
Het Energy Trading Platform
Amsterdam (ETPA)
is in april van start
gegaan. Het platform is
bedoeld voor de handel
in decentraal opgewekte
duurzame energie en flexibiliteit.
Daarmee biedt het toegang aan
nieuwe initiatieven, zoals opslag van
De gemiddelde jaarprijs
voor een Nederlandse
megawattuur elektriciteit
daalde met 2,7
procent en lag in 2015
op 40 euro. In 2014 was
dat 41 euro/MWh en in
2013 zelfs nog 52 euro/
MWh. Ook in Duitsland
daalde de gemiddelde
megawattuurprijs in
systeem aardwarmte in de vorm van
heet water op een veilige manier
omzetten in honderd procent duurzame
elektriciteit. Volgens Climeon
vormt het systeem een ‘significante
stap vooruit in het realiseren van
de ambities uit het klimaatakkoord
van Parijs’.
windenergie uit
Denemarken
Elektriciteit
elektriciteit met grote batterijsyste-
2015 met 3,6 procent
Nederland kan vanaf
men. Commercieel directeur Pol van
tot 31,63 euro. Dit zijn
2019 windenergie uit
der Linde presenteerde op de Glas-
de bedragen die ener-
Denemarken impor-
tuinbouwdag van EnergyMatters
gieleveranciers betalen
teren. Dat is mogelijk
in De Meern de plannen voor het
op de groothandelsmarkt.
dankzij de aanleg van een
handelsplatform, dat hij samen met
Volgens TenneT worden deze prij-
325 kilometer lange elektrici-
operationeel directeur Sander Dijk-
zen doorgaans wel doorberekend.
teitskabel tussen Eemshaven en het
man heeft opgericht. ETPA richt zich
Dat betekent dat consumenten kun-
Deense Endrup. Alle Nederlandse
in eerste instantie op de korte ter-
nen profiteren van de prijsdaling.
vergunningen die nodig zijn voor
mijnhandel in elektriciteit. Het biedt
de mogelijkheid om op kwartier- tot
weekbasis te handelen. Doelgroep
groene stroom uit aardwarmte
de aanleg van de COBRA-kabel zijn
onherroepelijk verklaard, meldt de
Nederlandse netbeheerder TenneT.
van ETPA zijn zowel producenten
IF Technology en het Zweedse
Dit betekent dat TenneT en haar
als zakelijke grootgebruikers van
Climeon, leverancier van innovatieve
Deense collega Energinet.dk mogen
elektriciteit, zoals glastuinders en
technologie, hebben een systeem
beginnen met de aanleg van de
papierfabrikanten. Dit soort bedrij-
ontwikkeld dat heet water uit de
onderzeese gelijkstroomverbinding
ven kunnen via ETPA elektriciteit
bodem omzet in elektriciteit.
die het Nederlandse en Deense
en flexibiliteit aanbieden en
Hiermee kan aardwarmte
elektriciteitsnet rechtstreeks met
inkopen.
altijd worden benut,
elkaar verbindt. De kabelverbinding
stroom goedkoper
door import,
wind en kolen
ook als de vraag naar
warmte lager is, zoals
in de zomer. Het apparaat
dat Climeon en
met een capaciteit van circa 700
MW wordt ongeveer 325 kilometer
lang en loopt vanaf de Groningse
Eemshaven via Duitsland naar Dene-
De marktprijzen voor
IF Technology op
marken.
elektriciteit in Nederland
de markt brengen
dalen verder. Dat komt door
lijkt niet meer dan
import van goedkope groene stroom
een doos ter grootte
uit Duitsland en meer windenergie,
van een kleine kamer:
maar ook door nieuwe kolencentra-
2,25 meter hoog,
les. Dit concludeert hoogspannings-
2 meter breed en 2
netbeheerder TenneT in een rapport.
meter diep. Toch kan het
www.ensoc.nl 53
ensoc zomer'16.indd 53 23-05-16 09:08

Voor een actueel overzicht van evenementen
en opleidingen kijk op www.ensoc.nl/agenda
en de agenda op www.fbbv.nl
juni
30-31 mei – 6 juni
energie prestatie advies utiliteit
opleiding
f&b training center, hilversum
Informatie: FedEC
Telefoon: (035) 683 88 33
info@fedec.nl • www.fedec.nl
6 juni
fellowship on energy programme
moskou/berlijn
Informatie: Energy Delta
Telefoon: (088) 116 68 00
info@energydelta.nl
www.energydelta.org
7 juni
smart city event, conferentie
amsterdam arena
Informatie: Euroforum
Telefoon: (040) 297 49 77
klant@euroforum.nl
www.euroforum.nl
9 juni
energy now 2016, congres
audauditorium tu/e, eindhoven
Informatie: EnergyNow
info@energy-now.nl
http://energy-now.nl
13 juni
nulnu congres 2016
jaarbeurs, utrecht
Telefoon: (030) 295 59 11
info@jaarbeurs.nl
http://nul-nu.nl
14-15-21-22 juni
energiecoördinator, opleiding
f&b training center, hilversum
Informatie: FedEC
Telefoon: (035) 683 88 33
info@fedec.nl • www.fedec.nl
16 juni
nationaal energie congres 2016
jaarbeurs meetup, utrecht
Informatie: FedEC
Telefoon: (035) 683 88 33
info@fedec.nl • www.fedec.nl
sept aug
juli
16 juni
presentatie beleidsagenda
energietransitie noord-holland
2016-2020
haarlem
Informatie: Servicepunt Duurzame
Energie
www.servicepuntduurzameenergie.nl
28 juni
doorstroomminor
thermodynamica, opleiding
f&b training center, hilversum
Informatie: PHOE
Telefoon: (035) 683 88 33
info@phoe.nl • www.phoe.nl
4, 5, 6, 7, 11, 12, 13, 14 en 18 juli
summercourse energiebeheer
f&b training center, hilversum
Informatie: PHOE
Telefoon: (035) 683 88 33
info@phoe.nl • www.phoe.nl
25, 26, 27, 28 juli en 4 augustus
summercourse duurzame energie
f&b training center, hilversum
Informatie: PHOE
Telefoon: (035) 683 88 33
info@phoe.nl • www.phoe.nl
1 augustus - 1 september
part-time llm for energy
professionals: sept 2016-18
Informatie: Universiteit Groningen
www.nselp.eu
13 september
energiemanagement, opleiding
bcn, utrecht
Informatie: Euroforum
Telefoon: (040) 297 49 77
klant@euroforum.nl
www.euroforum.nl
27 - 30 september
wind energy hamburg 2016
hamburg, duitsland
Informatie: WindEnergy Hamburg
Telefoon: +49 403 569 21 45
denise.hardik@hamburg-messe.de
www.windenergyhamburg.com/en
okt
nov
4 - 5 oktober
ecomobiel
brabanthallen, den bosch
Informatie: 54events
Telefoon: (0294) 74 50 70
beurs@54events.nl
www.ecomobiel.nl
4 - 6 oktober
vakbeurs energie
brabanthallen, den bosch
Informatie: 54events
Telefoon: (0294) 74 50 70
beurs@54events.nl
www.energievakbeurs.nl
4 - 7 oktober
industrial processing, vakbeurs
voor procesapparatuur,
-engineering en -automatisering
jaarbeurs, utrecht
Informatie: Jaarbeurs
Telefoon: (030) 295 59 11
info@jaarbeurs.nl
www.industrialprocessing.nl
5 - 6 oktober
3rd operating specialist wind
vessels
hamburg, duitsland
Informatie: ACI
www.wplgroup.com/aci/event/
operating-specialist-wind-vessels
10 oktober
dag van de duurzaamheid
Informatie: Dag van de
Duurzaamheid
Telefoon: (020) 330 05 66
dvdd@urgenda.nl
www.dagvandeduurzaamheid.nl
15 november
european utility week
barcelona, spanje
Informatie: Euroforum
Telefoon: (040) 297 49 77
klant@euroforum.nl
www.euroforum.nl
24 november
het nationaal warmte congres
Informatie: Euroforum
Telefoon: (040) 297 49 77
klant@euroforum.nl
www.euroforum.nl
54
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 54 23-05-16 09:08

s u m m e r c o u r s e e n e r g i e b e h e e r
Verplichte energieaudit
stok achter de deur
Grote bedrijven die buiten
het MEE- of MJA-3 convenant
vallen moeten elke vier jaar een
‘energieaudit’ uitvoeren. Dit moet de
energiebesparing bij deze bedrijven
stimuleren.
De energieaudit stuwt de interesse voor energiebesparing
in de industrie. Dit is te merken
aan de animo voor de post-HBO-opleiding
Energiebeheer die vorig najaar van start ging
met een uitzonderlijk grote groep deelnemers.
Maar liefst 18 deelnemers dompelden zich in
onder in de theorie en praktijk rond energiebeheer.
Deelnemers kwamen uit diverse windstreken
en waren werkzaam bij het Catharina
Ziekenhuis Eindhoven, Ballast Nedam, Bosch,
Nuon en NUS Consulting.
Zelf meerekenen
Bijzonder is dat ook de gemeente Hilversum
een van zijn bouwkundige experts naar deze
opleiding stuurde om zijn kennis omtrent
energiebeheersystemen te vergroten. Na
een kennismaking geeft een van de deelnemers
heel precies aan wat zijn doel is om de
opleiding te volgen: ‘We willen ook zelf meer
kunnen meerekenen met de adviseurs om
goede beslissingen te kunnen nemen.’
Theorie en praktijk
Projectcoördinator Elmer van Krimpen is
verheugd over de grote interesse, maar niet
verbaasd. ‘De opleiding heeft zich zelf al vele
jaren bewezen. De kracht van deze opleiding
zit vooral in de combinatie van de soms pittige
maar noodzakelijke kennis over energie.
Docenten zijn experts uit de markt die de
theorie voorzien van vele praktijkvoorbeelden.
Zo gaat de theorie leven en komt een dialoog
tussen docent en deelnemers tot stand’, zo
vertelt van Krimpen.
Verplichte audits
Voer voor discussie vormt de verplichte energieaudits
die het ministerie van Infrastructuur
en Milieu aankondigde. Dit geldt voor
bedrijven met 250 werknemers of meer dan
EUR 50 miljoen omzet per jaar die níet deelnemen
aan het MEE- of MJA-3 convenant. Met
deze verplichting wil het ministerie het gat in
de Nederlandse uitvoering van de Europese
richtlijn voor energiebesparing dichten.
Opleiding Energiebeheer
Sinds de bekendmaking van deze verplichting
ziet Van Krimpen een groeiende interesse
voor energiebesparing in de industrie en grote
bedrijfspanden. Hiervoor is inzicht nodig in
gebouwen en beheersystemen. De opleiding
Energiebeheer gaat hier uitgebreid op in. De
post-HBO opleiding Energiebeheer vindt in
2016 plaats als summercourse in augustus en
als avondopleiding in oktober.
De Summercourse Energiebeheer
(dag)opleiding vindt plaats op
4, 5, 6, 7, 11, 12, 13, 14 en 18 juli 2016
in het F&B Training Center
te Hilversum
Meer info zie www.phoe.nl
www.ensoc.nl 55
ensoc zomer'16.indd 55 23-05-16 09:08

europa
‘versterk rol gemeenten’
De Europese Commissie moet bij
de herziening van haar richtlijn
voor energiebesparing (EED) de rol
van lokale overheden versterken
niet weet of hij rendabel kan
investeren in kolencentrales
of in windmolens.
Daarnaast valt de
CO2-prijs 50% lager uit
gebrek aan communicatie,
een wildgroei van regelgeving
en vage richtlijnen
liggen hieraan
ten grondslag, aldus
om het volledige potentieel aan
door interactie met an-
Toussaint.
energiebesparing te benutten. Dat
meldt Energy Cities, een vereniging
dere beleidsinstrumenten.
Daardoor levert investeren in
eu goed op weg
van meer dan duizend Europese
zonnepanelen netto geen klimaat-
Europa is goed op weg om het doel
steden. Met het huidige beleid zal
winst op. Volgens Mulder moeten
van 20 procent energiebesparing in
Europa slechts 17,6 procent
beleidsmakers zorgen voor
2020 te halen, meldt het FD. Het FD
verbetering van de energie-
meer prijsstabiliteit. Dat
baseert zich op cijfers van Eurostat,
efficiëntie in 2020 halen,
kan door het instellen
waaruit blijkt dat het energiever-
waardoor het de doel-
van een bodemprijs en
bruik in 2014 met 16,9 procent is ge-
stelling van 20 procent
prijsplafond of door te
daald, zo’n 2 procent lager dan wat
verbetering voor 2020
kiezen voor een CO2-tax.
nodig is voor 2020. De doelstelling
mist. Volgens Energy
Cities moet het nationale
manco’s van eed
voor Europa om 20% aan energie te
besparen maakt onderdeel uit van
energiebesparingsbeleid wor-
Waarom voldoet slechts een
een breder pakket aan maatregelen
den vertaald naar lokaal beleid,
vijfde van de Nederlandse bedrijven
ten gunste van het klimaat. De krant
moet de regie over investeringen
aan de Europese regeling voor ener-
waarschuwt echter tegelijkertijd
voor lokale energiebesparingen
giebesparing (EED)? Een gebrek aan
dat het energieverbruik vanaf 2015
naar provincies en gemeenten, en
communicatie, een snelle toename
kan stijgen door de aantrekkende
moet de kennisuitwisseling worden
van regulering en vage richtlijnen
economie. De laatste cijfers van
gestimuleerd om de best practices
zijn de voornaamste
Eurostat laten zien dat de
op te schalen en te over te nemen in
oorzaken, schrijft Roger
economische groei weer
andere steden in Europa.
Toussaint, directeur van
stijgt ten opzichte van
‘ets werkt pervers’
Eurbanlab, dat met
Longevity Partners
vorig jaar.
Het Europese emissiehandelssys-
onderzoek deed naar de
teem (ETS) dat is bedoeld om de
effectiviteit van de rege-
CO2-uitstoot van de industrie te ver-
ling in Nederland. In januari
lagen werkt vooralsnog slecht: de
2016 had slechts twintig procent
CO2-prijs is laag en zet nauwelijks
van de bedrijven actie ondernomen.
aan tot CO2-reductie. Arnold
Toussaint concludeert na be-
Mulder onderzocht voor zijn
zoek aan het Ensoc-congres
promotie aan de Rijksuni-
over de EED dat er in
versiteit Groningen de
Nederland weinig gevoel
voornaamste oorzaken:
van urgentie bestaat
de prijsontwikkeling is
voor energiebesparende
te onzeker, waardoor een
maatregelen in het kader
producent van elektriciteit
van de EED-regeling. Een
56
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 56 23-05-16 09:08

www.ensoc.nl 57
ensoc zomer'16.indd 57 23-05-16 09:08

ensoc magazine is een uitgave
van f&b specialisten in energie en milieu.
het vakblad publiceert nieuws en kennis
voor bedrijven om hun energiekosten te
verlagen via besparing en slimme inkoop
van energie. het maakt onderdeel uit van
het multimediale platform www.ensoc.
nl, platform voor betaalbare energie.
ensoc magazine verschijnt vier keer per
jaar en wordt verspreid op basis van
abonnementen.
uitgever: c.h. (karin) de ferrante,
f&b specialisten in energie en milieu
postbus 77, 1200 ab hilversum,
tel: 035 - 683 88 33, fax: 035 - 683 36 88
hoofdredactie: n. (norbert) cuiper,
f&b specialisten in energie en milieu
medewerkers: iman brinkman, hamilcar
knops, pascal van putten, eric velthuizen,
cyril widdershoven.
advertenties en druk: wat-communicatie
tel: 0226 - 765 000
e-mail: media@wat-communicatie.nl
www.wat-communicatie.nl
omslagfoto: graham oliver, 123rf.com
pagina 10: matusciac alexandru, 123rf.com
ontwerp en lay-out: paulien hassink,
www.phontwerp.nl
abonnementen: 137,- per jaar (excl. btw),
abonnementen worden per 1 januari
automatisch verlengd, tenzij
uiterlijk 4 weken vooraf schriftelijk
bericht van opzegging is ontvangen
www.ensoc.nl
issn: 2212-795x
het thema van het komende
ensoc magazine is
Innovatie
EZ zet in op innovatie
‘In de toekomst zijn er CO2-arme energiebronnen
en technieken die we nu misschien nog niet
kennen. Daarom zetten we krachtiger in op
innovatie,’ zegt minister Kamp van Economische
Zaken. Hoe gaat dit in zijn werk?
Top 10 energie-innovaties
Zonnepanelen die zorgen voor koeling,
ramen die elektriciteit opwekken of een
plastic warmtewisselaar. Wat zijn de tien
meest innovatieve vindingen op gebied van
energiebesparing?
Drempels voor innovaties
Met zonneboilers, warmtepompen of
infraroodpanelen kunnen we slim energie
besparen. Toch worden deze innovaties nog
niet veel door de consument gekocht. Waarom
eigenlijk niet?
En verder:
Acties voor 100 PJ besparing
Nederland moet extra maatregelen nemen om de
100 petajoule energiebesparing per 2020 te halen.
Welke acties zijn nodig om deze doelstelling uit
het energieakkoord te behalen?
Het volgende nummer verschijnt begin oktober,
zowel op de mat als op de vakbeurs Energie 2016.
Het volgende
nummer verschijnt
begin oktober 2016
58
ensoc magazine zomer 2016
ensoc zomer'16.indd 58 23-05-16 09:08
Adv city Adv city

Steden die 30% minder energie verbruiken?
Als toonaangevende producent van energie-efficiënte oplossingen
draagt ABB bij tot aanzienlijke energiebesparing, zonder afbreuk te
doen aan de prestaties. Met onze lichtregelsystemen kun je tot 50
procent energie besparen en met onze gebouwenautomatisering
zelfs tot 60 procent. Terwijl de anderen praten over energieprijzen,
stroomtekorten en klimaatverandering doet ABB er daadwerkelijk
iets aan, hier, op dit moment. www.abb.nl/lowvoltage
Vast en zeker.
ABB b.v.
Frankeneng 15, NL-6716 AA Ede
Tel. +31 (0)318 66 93 00, Fax +31 (0)318 63 17 18
E-mail: info.lowvoltage@nl.abb.com
www.ensoc.nl 59
ensoc Adv citylights zomer'16.indd NEC ENSOC 59 170x240.indd 1 23-05-16 02-05-16 09:08
09:36

De
zekerheid
van
Zantingh
Web-based oplossingen in gasbrandertechniek
Zantingh heeft een leidende positie als fabrikant van professionele gasbranderinstallaties,
CV-componenten en SCIOS gecertificeerde services. Wij leveren een
compleet pakket innovatieve oplossingen voor de gebouwenmarkt en de
industriële sector. Doel is leidend te zijn in het ontwikkelen van duurzame,
betrouwbare en efficiënte energiesystemen. In toenemende mate maken wij
gebruik van web-based technologie met optimaal rende ment en minimale emissies
zoals bijvoorbeeld een lage NOx uitstoot - zowel bij nieuwbouw als bij retrofit.
Tel. +31 (0)297 219 100 | www.zantingh.com
You can count on our expertise
60
ensoc magazine zomer 2016
F048.02.16.1192_Zantingh_Advertentie.indd 1 10-03-16 11:33
ensoc zomer'16.indd 60 23-05-16 09:08