ENSOC December 2018
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
*<br />
jaargang 08<br />
* nummer 04 *<br />
winter <strong>2018</strong><br />
in dit nummer onder meer:<br />
Restwarmte<br />
‘Restwarmte biedt groot potentieel’<br />
‘ Warmte van datacenter beter dan van afval’<br />
Hoe groen is afvalwarmte?<br />
En verder:<br />
Hoe wordt energietransitie haalbaar?<br />
Ook wagenpark moet verduurzamen<br />
onafhankelijk nieuws- en opinieblad over de energiemarkt<br />
ensoc winter'18.indd 1 21-11-18 10:29
The future of power monitoring is inside<br />
The future of power monitoring is inside<br />
PUB 1100012<br />
Systeem voor meting, monitoring en energie-beheer<br />
Systeem voor meting, monitoring en energie-beheer<br />
Met de lancering van de nieuwe DIRIS A40 multimeter<br />
zet<br />
zet Socomec<br />
Socomec<br />
opnieuw<br />
opnieuw<br />
de<br />
de<br />
standaard<br />
standaard<br />
op<br />
op<br />
het<br />
het<br />
gebied<br />
gebied<br />
van energiemonitoring<br />
van energiemonitoring<br />
De huidige energietransitie en digitale industriële revolutie creëert een nieuw soort<br />
De elektrisch huidige ecosysteem. energietransitie De drang en digitale naar industriële een gemeenschappelijke revolutie creëert digitale een nieuw architectuur soort<br />
maximaliseert de potentiële waarde van het IoT - het resultaat is een onovertroffen<br />
elektrisch<br />
efficiëntie, Met de ecosysteem.<br />
helemaal lancering De<br />
door de van drang<br />
toepassing de naar nieuwe een gemeenschappelijke<br />
van geautomatiseerde DIRIS A40 digitale<br />
en multimeter architectuur<br />
gecentraliseerde<br />
maximaliseert systemen zet Socomec en processen. de potentiële opnieuw waarde de van standaard het IoT - het resultaat op het is een gebied onovertroffen<br />
Een grote rol in deze ontwikkeling is weggelegd voor nauwkeurige<br />
efficiëntie, van energiemonitoring<br />
helemaal door de toepassing van geautomatiseerde en gecentraliseerde<br />
energiemonitoring en -management. De nieuwe DIRIS A40 is door de toepassing<br />
De huidige energietransitie en digitale industriële revolutie creëert een nieuw soort<br />
systemen van Smartsensor- processen. technologie, en de kenmerkende PreciSence-, VirtualMonitor- en<br />
elektrisch ecosysteem. De drang naar een gemeenschappelijke digitale architectuur<br />
Een AutoCorrectie- functies eenvoudig te installeren in nagenoeg iedere elektrische<br />
maximaliseert grote rol in de deze potentiële ontwikkeling waarde is van weggelegd het IoT - voor het resultaat nauwkeurige is een onovertroffen<br />
installatie, nieuw en bestaand. Dit alles met een klasse 0,5 –meetnauwkeurigheid.<br />
energiemonitoring efficiëntie, helemaal en door -management. de toepassing De van nieuwe geautomatiseerde DIRIS A40 door en gecentraliseerde<br />
toepassing<br />
Het automatisch verwerken van meetdata, met de Webview –S webserver, via het<br />
systemen en processen.<br />
van lokale Smartsensor- IP-netwerk of technologie, de cloud behoort en de kenmerkende tevens tot nieuwe PreciSence-, functionaliteiten. VirtualMonitor- en<br />
Een grote rol in deze ontwikkeling is weggelegd voor nauwkeurige<br />
AutoCorrectie- energiemonitoring functies en -management. eenvoudig te De installeren nieuwe DIRIS in nagenoeg A40 is door iedere de elektrische toepassing<br />
installatie,<br />
van Smartsensornieuw<br />
en<br />
technologie,<br />
bestaand. Dit<br />
en de<br />
alles<br />
kenmerkende<br />
met een klasse<br />
PreciSence-,<br />
0,5 –meetnauwkeurigheid.<br />
VirtualMonitor- en<br />
AutoCorrectie- functies eenvoudig te installeren in nagenoeg iedere elektrische<br />
Het<br />
installatie,<br />
automatisch<br />
nieuw en<br />
verwerken<br />
bestaand.<br />
van<br />
Dit<br />
meetdata,<br />
alles met<br />
met<br />
een<br />
de<br />
klasse<br />
Webview<br />
0,5 –meetnauwkeurigheid.<br />
–S webserver, via het<br />
lokale Het automatisch IP-netwerk verwerken of de cloud van behoort meetdata, tevens met tot de de Webview nieuwe functionaliteiten.<br />
–S webserver, via het<br />
lokale IP-netwerk of de cloud behoort tevens tot de nieuwe functionaliteiten.<br />
PUB 1100012<br />
pub_110012_EE_box_concept_200x251.indd 1 31/08/18 14:03<br />
2<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
pub_110012_EE_box_concept_200x251.indd 1 31/08/18 14:03<br />
ensoc winter'18.indd 2 21-11-18 10:25
PUB 1100012<br />
er<br />
rt<br />
tuur rt<br />
n<br />
rde er tuur<br />
en<br />
rde<br />
rt<br />
en<br />
tuur<br />
n<br />
.<br />
rde g<br />
t<br />
en<br />
d.<br />
en<br />
et<br />
.<br />
t<br />
PUB 1100012<br />
/18 14:03<br />
coverfoto: een medewerker<br />
van shell kijkt naar de<br />
raffinaderij in pernis. de<br />
raffinaderij levert vanaf<br />
deze winter restwarmte<br />
aan 16.000 huishoudens<br />
in katendrecht via het<br />
warmtenet in rotterdam.<br />
het is de eerste raffinaderij<br />
in de rotterdamse haven<br />
die restwarmte gaat<br />
leveren. de haven heeft<br />
nog meer restwarmte in<br />
petto, genoeg voor 500.000<br />
huishoudens en een deel<br />
van het kassengebied.<br />
wat moet er gebeuren om<br />
dit potentieel te kunnen<br />
benutten? dat leest u in dit<br />
ensoc magazine.<br />
Datacenters geven hun restwarmte gratis<br />
weg, meldt warmtepomp-expert Martijn Bos<br />
op de eerste dag van vakbeurs Industrial<br />
Heat & Power in de Brabanthallen. Hij<br />
zegt het tijdens zijn lezing, op terloopse<br />
wijze, want het is geen nieuws: de Dutch<br />
Datacenter Association (DDA) schreef de<br />
regering al medio mei 2017 een brief waarin<br />
het restwarmte van datacenters aanbiedt<br />
om gratis af te halen. Met deze restwarmte<br />
kunnen 1 miljoen extra huishoudens<br />
worden verwarmd. Een enorm potentieel.<br />
Helaas gebeurt er weinig mee. Grote<br />
projecten om deze gratis restwarmte te<br />
benutten blijven vooralsnog uit, zegt DDAdirecteur<br />
Stijn Grove. Hij wijt dit vooral aan<br />
een gebrek aan aandacht.<br />
Een dag later houdt DDA in Amsterdam een<br />
congres. Daar spreekt Diederik Samsom,<br />
die namens de gebouwde omgeving<br />
onderhandelt over het klimaatakkoord.<br />
Hij concludeert dat de energietransitie<br />
ermee is geholpen als restwarmte van<br />
datacenters wordt geclassificeerd als<br />
‘hernieuwbare energie’ voor de norm van<br />
Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG).<br />
Dat kan ook, want datacenters gebruiken<br />
bijna 90 procent groene stroom. Een<br />
maand later dient Kamerlid Matthijs Sienot<br />
van D66 hiervoor een motie in, waarmee<br />
de Tweede Kamer akkoord gaat. Opeens is<br />
restwarmte van datacenters een duurzame<br />
energiebron. Dit helpt enorm om de BENGnorm<br />
te realiseren.<br />
Met het klimaatakkoord in zicht lijken de<br />
zaken sneller vooruit te gaan, zegt Grove.<br />
“We staan aan de vooravond van een<br />
aantal mooie projecten,” zegt hij in een<br />
interview in dit Ensoc Magazine. Ook andere<br />
industriële sectoren komen in beweging. De<br />
Vereniging Nederlandse Petroleumindustrie<br />
(VNPI) wijst op de potentie van restwarmte<br />
uit raffinaderijen. Shell start deze decembermaand<br />
met de levering van restwarmte<br />
uit haar raffinaderij in Pernis, maar dit<br />
project voldoet nog niet aan haar ‘reguliere<br />
economische maatstaven’. De chemische<br />
industrie wil haar restwarmte nog niet gratis<br />
weggeven zoals datacenters doen. Zou<br />
de chemiesector soms gierig zijn?<br />
Norbert Cuiper, hoofdredacteur<br />
ensoc magazine<br />
www.ensoc.nl 3<br />
/18 14:03<br />
ensoc winter'18.indd 3 21-11-18 10:25
Een stap naar een duurzame<br />
11<br />
en flexibele toekomst hoe maken we<br />
de energietransitie<br />
Het klimaatakkoord is duidelijk: in 2030 stoot Nederland minimaal 49% minder CO2 uit. Door weersveranderingen<br />
wisselt de toevoer van zonne- en windenergie. Hierdoor kunnen deze niet altijd aan de vraag voldoen. Hoe kunnen we<br />
op een duurzame manier zorgen dat er altijd voldoende warmte en elektriciteit beschikbaar zijn? Met duurzame haalbaar?<br />
biomassa,<br />
Biomassa<br />
restwarmte<br />
als duurzame<br />
energiebron<br />
zorgt klimaatakkoord voor<br />
doorbraak voor benutting<br />
Gecertificeerd<br />
van restwarmte?<br />
restwarmte:<br />
het ei van<br />
colombus?<br />
Een deel van de warmte die vrijkomt<br />
column wordt gebruikt door in de Arbaflame installatie.<br />
hamilcar knops<br />
06<br />
Warmte<br />
18<br />
die voldoet aan de strengste duurzaamheidscriteria. Als aanvulling op andere duurzame energiebronnen.<br />
verslag van openingsdebat<br />
op vakbeurs<br />
energie. pagina 22<br />
12<br />
‘restwarmte<br />
biedt groot<br />
potentieel’<br />
vnpi: raffinaderijen<br />
hebben veel afvalwarmte,<br />
maar kunnen het nog niet<br />
kwijt<br />
30<br />
‘warmte van<br />
datacenter beter<br />
dan van afval’<br />
twee keer zoveel<br />
datacenters in vier jaar,<br />
maar restwarmte blijft<br />
onderbenut<br />
infographic<br />
Centrale<br />
Rotterdam<br />
De vrijgekomen warmte kan naast<br />
het gebruik voor de Arbaflame<br />
installatie ook gekoppeld worden<br />
aan een warmtenet. Zo kunnen<br />
bedrijven, kassen en woningen<br />
verwarmd worden.<br />
kolencentrale stapt<br />
over op biomassa,<br />
waardoor<br />
restwarmte Warmte<br />
groen wordt<br />
Naast warmte wordt er<br />
regelbare elektriciteit<br />
opgewekt die<br />
ondersteunend aan<br />
zonne- en windenergie<br />
ingezet kan worden.<br />
4<br />
Arbaflame<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
Pellets<br />
ENGIE Centrale Rotterdam<br />
Elektriciteit<br />
Met behulp van stoom<br />
De premium pellets hebben een<br />
wordt organisch<br />
hoge energiedichtheid en zijn<br />
restmateriaal ensoc winter'18.indd omgezet 4 weerbestendig.<br />
De pellets fungeren als de vervanger van kolen.<br />
21-11-18 10:25
32<br />
nog veel<br />
contractsvrijheid<br />
voor<br />
restwarmte<br />
restwarmteprojecten<br />
vereisen samenwerking<br />
tussen overheid<br />
en bedrijfsleven<br />
44<br />
hoe groen is<br />
afvalwarmte?<br />
garanties van<br />
oorsprong helpen<br />
om grijs van groen te<br />
onderscheiden. een<br />
pilot in duiven levert<br />
nieuwe inzichten op<br />
36<br />
informatieplicht<br />
helpt<br />
nauwelijks met<br />
energiebesparing<br />
opinie door ron ongenae en<br />
mat schatorjé<br />
industrie wordt<br />
niet op eigen<br />
houtje klimaatneutraal<br />
40 50<br />
industrial morning<br />
duikt in duurzame<br />
plannen en praktijk van<br />
chemische sector<br />
ook wagenpark<br />
moet verduurzamen<br />
schoon en zuinig<br />
vervoer hoort<br />
bij verplichting<br />
voor energiebesparing<br />
tijd rijp<br />
voor benutten<br />
restwarmte<br />
opinie door jan grift.<br />
pagina 53<br />
agenda<br />
alle beurzen, cursussen<br />
en bijeenkomsten voor<br />
het komende kwartaal<br />
op een rij. pagina 54<br />
www.ensoc.nl 5<br />
ensoc winter'18.indd 5 21-11-18 10:25
Restwarmte<br />
als duurzame<br />
energiebron<br />
Industriële partijen wijzen<br />
op het potentieel om meer<br />
restwarmte te leveren aan<br />
de gebouwde omgeving<br />
om te besparen op<br />
energie en CO2-uitstoot.<br />
Tot voor kort kwamen<br />
restwarmteprojecten<br />
echter nauwelijks van<br />
de grond. Met het<br />
klimaatakkoord in zicht<br />
is de situatie aan het<br />
veranderen.<br />
Tekst: Norbert Cuiper<br />
Industrie, energie- en afvalcentrales<br />
in Nederland lozen restwarmte,<br />
overtollige warmte die<br />
overblijft na gebruik, als koelwater<br />
in de zee of in een rivier. Dat<br />
gebeurt nog steeds in grote hoeveelheden,<br />
meldt Rijkswaterstaat<br />
op basis van een rapport<br />
van CE Delft en Deltares. Circa<br />
250 petajoule verdwijnt jaarlijks<br />
in de rijkswateren. Daarvan is<br />
100 petajoule geschikt voor<br />
duurzaam hergebruik in de<br />
gebouwde omgeving. Dat is<br />
vergelijkhaar met het verbruik<br />
van 1,5 miljoen huishoudens.<br />
Het lozen van restwarmte is een<br />
vorm van energieverspilling, die<br />
eigenlijk niet meer van deze tijd<br />
is. Een heffing of verbod op het<br />
lozen van restwarmte is een van<br />
de aanbevelingen in het rapport.<br />
Verbod op restwarmte<br />
“Er moet een verbod komen op<br />
het lozen van restwarmte,” stelt<br />
Martijn van Lier op de eerste<br />
dag van de vakbeurs Industrial<br />
Heat & Power in de Brabanthallen.<br />
Van Lier is adviseur warmte<br />
bij adviesbureau OverMorgen<br />
en voormalig projectmanager<br />
bij Stadsverwarming Purmerend.<br />
Hij heeft in opdracht van<br />
gemeente Brummen onderzoek<br />
gedaan naar benutting van<br />
restwarmte van een papierfabriek<br />
in Eerbeek. Uit het<br />
onderzoek blijkt dat de fabriek<br />
minstens 900 woningen in een<br />
nabijgelegen wijk kan voorzien<br />
van warmte. Dat zou een manier<br />
zijn om de wijk van het aardgas<br />
af te halen, maar de aanleg van<br />
het warmtenet vergt een grote<br />
investering.<br />
Beloning voor industrie<br />
Een ander obstakel voor de benutting<br />
van restwarmte is dat de<br />
industrie nu niet wordt beloond<br />
om restwarmte te leveren. Een<br />
van de aanbevelingen die CE<br />
Delft en Deltares doen is het<br />
onderzoeken van stimuleringsmogelijkheden<br />
voor de industrie<br />
om aan te sluiten op een<br />
warmtenet. De onderzoekers<br />
noemen als optie het geven van<br />
CO2-credits of een vergoeding<br />
voor de geleverde restwarmte.<br />
Daarmee zouden industriële<br />
bedrijven de investering in de<br />
aanleg van een pijpleiding<br />
die hun installaties verbindt<br />
met een warmtenet, kunnen<br />
terugverdienen. Dit geldt nog<br />
niet voor het restwarmteproject<br />
van Shell Pernis, waarbij de raffinaderij<br />
restwarmte levert aan<br />
Rotterdam.<br />
Restwarmte ‘duurzaam’<br />
Om restwarmte grootschalig<br />
te benutten is het nodig om<br />
restwarmte te kwalificeren als<br />
duurzame energiebron. Dat<br />
zegt Martijn Bos, directeur van<br />
Ecoon, een bedrijf dat innovatieve<br />
warmtepompen ontwikkelt,<br />
onder meer samen met<br />
warmtepompleverancier Itho<br />
Daalderop. Volgens Bos worden<br />
warmtebronnen op hoge temperatuur<br />
schaars, omdat bedrijven<br />
zoals Shell in Rotterdam bang<br />
zijn voor de verplichting om restwarmte<br />
te leveren. Als woningen<br />
goed worden geïsoleerd kunnen<br />
gemeenten volstaan met de<br />
aanleg van warmtenetten op<br />
lage temperatuur. “Hiervoor<br />
zijn meer aanbieders te vinden,<br />
zoals datacenters die hun<br />
restwarmte gratis aanbieden,”<br />
aldus Bos.<br />
Datacenters<br />
Nederlandse datacenters<br />
kunnen een enorme hoeveelheid<br />
restwarmte leveren aan<br />
warmtenetten. Met deze restwarmte<br />
kunnen 1 miljoen extra<br />
huishoudens duurzaam worden<br />
verwarmd, zo blijkt uit onderzoek<br />
van de branchevereniging<br />
6<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 6 21-11-18 10:25
zorgt klimaatakkoord voor doorbraak voor benutting van restwarmte?<br />
Martijn Bos sprak over<br />
restwarmte op de vakbeurs<br />
Industrial Heat & Power<br />
(foto 54events).<br />
www.ensoc.nl 7<br />
ensoc winter'18.indd 7 21-11-18 10:25
Dutch Datacenter Association.<br />
Het onderzoek wijst uit dat het<br />
potentieel aan restwarmte van<br />
de gehele industrie kan leiden<br />
tot een CO2-reductie van 600<br />
kiloton, ofwel 17,5% van de<br />
opgave van 3,4 megaton van de<br />
Klimaattafel Gebouwde Omgeving.<br />
Een nieuwe analyse van<br />
consultancybureau Berenschot<br />
in opdracht van de Rijksdienst<br />
voor Ondernemend Nederland<br />
(RVO) en met inbreng van de<br />
DDA en Nederland ICT bevestigt<br />
dit potentieel.<br />
Gratis weggeven<br />
In 2017 bood de Nederlandse<br />
datacenter sector, vertegenwoordigd<br />
door brancheorganisatie<br />
Dutch Data Center<br />
Association, haar restwarmte<br />
gratis aan in een brief aan de<br />
regering. Sindsdien is er een<br />
groeiende interesse in de potentie<br />
van datacenterrestwarmte<br />
en wordt er onderzoek gedaan<br />
naar de mogelijkheden om deze<br />
restwarmte te hergebruiken. Het<br />
gaat om benutting van restwarmte<br />
op lage temperatuur.<br />
Daar profiteert de gebouwde<br />
omgeving van, maar ook<br />
datacenters hebben hier direct<br />
voordeel bij. Terwijl zij warmte<br />
leveren, krijgen ze er namelijk<br />
koude voor terug. Daarmee<br />
besparen ze energie voor de<br />
koeling van hun ruimten.<br />
BENG-norm<br />
Tot voor kort classificeerde<br />
de overheid restwarmte uit de<br />
industrie nog niet als ‘hernieuwbaar’.<br />
Datacenters vielen onder<br />
de noemer ‘industrie’ en hielpen<br />
gebouwen daarom niet om aan<br />
de BENG-norm van 50 procent te<br />
voldoen. Woningen en kantoren<br />
gebouwd vanaf 2020 die zijn<br />
aangesloten op een warmtenet<br />
met datacenterwarmte, zouden<br />
daarom ondanks deze aansluiting<br />
een niet reële hoeveelheid<br />
zonnepanelen of opgestelde<br />
windturbines plaatsen om toch<br />
de 50 procents-norm te halen.<br />
De overheid creëerde hiermee<br />
in feite een flinke horde voor<br />
datacenterrestwarmte-projecten,<br />
die daarmee vele malen<br />
lastiger haalbaar werden.<br />
Motie voor datacenters<br />
Inmiddels is deze situatie<br />
veranderd, dankzij de politiek.<br />
Tweede Kamerlid Matthijs<br />
Sienot van D66 diende medio<br />
november met vier leden van<br />
andere partijen een motie in om<br />
restwarmte te laten meetellen<br />
als ‘hernieuwbare energie’ in<br />
de nieuwe BENG (Bijna Energie<br />
Neutrale Gebouwen) –norm voor<br />
nieuwbouw vanaf 2020. Omdat<br />
datacenters bijna 90 procent<br />
van hun elektriciteitsgebruik<br />
uit duurzame bronnen halen<br />
is hun restwarmte zowel goed<br />
als hernieuwbaar. De motie is<br />
inmiddels aangenomen door de<br />
Tweede Kamer. “Nu deze motie<br />
is aangenomen kan dit een<br />
enorm verschil maken om de<br />
doelstellingen van de BENGnormering<br />
te realiseren,” aldus<br />
DDA-directeur Stijn’ Grove.<br />
Klimaatakkoord<br />
Mogelijk wordt restwarmte van<br />
andere sectoren in het klimaatakkoord<br />
ook geclassificeerd als<br />
‘hernieuwbaar’. Restwarmte uit<br />
afvalverbranding kwalificeren<br />
als ‘duurzaam’ levert echter de<br />
nodige gefronste wenkbrauwen<br />
op, concludeert journalist<br />
Ties Joosten in een uitgebreid<br />
artikel op de website Follow<br />
The Money. “Het verbranden<br />
van afval wordt ‘groene energie’<br />
genoemd, omdat energie wordt<br />
teruggewonnen die niet uit fossiele<br />
bronnen hoeft te worden<br />
gehaald. Maar alleen de energie<br />
die vrijkomt bij de verbranding<br />
van bioafval (grofweg de helft)<br />
telt daadwerkelijk als groen,<br />
omdat er in afval ook fossiele<br />
restproducten en andere<br />
schaarse grondstoffen zitten.<br />
Bovendien komen er bij de verbranding<br />
van restafval fijnstof<br />
en andere schadelijke emissies<br />
vrij.”<br />
Chemische industrie<br />
Bij de chemische industrie lijkt<br />
het meest sprake te zijn van<br />
restwarmte die duurzaam kan<br />
worden, meldt Joosten. De<br />
chemische sector draait nu op<br />
fossiele brandstoffen, maar kan<br />
overschakelen op biobrandstoffen<br />
zonder haar processen<br />
ingrijpend te veranderen. Dat<br />
maakt restwarmte bij chemische<br />
fabrieken ook toekomstbestendig.<br />
Wel moet de chemische<br />
industrie een nieuw verdienmodel<br />
worden geboden op haar<br />
restwarmte, schrijft Joosten:<br />
“Shell claimt dat de investeringen<br />
die het heeft moeten doen<br />
voor het leveren van restwarmte<br />
aan het Rotterdamse warmtenet,<br />
niet voldoen aan haar<br />
‘reguliere economische<br />
maatstaven.’” De chemische<br />
sector is dus niet geneigd om de<br />
restwarmte gratis weg te geven<br />
zoals datacenters doen.<br />
8<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 8 21-11-18 10:25
zorgt klimaatakkoord voor doorbraak voor benutting van restwarmte?<br />
Delfzijl onderzoekt restwarmte<br />
De gemeente Delfzijl en Appingedam gaan onderzoeken of woningen straks gebruik<br />
kunnen maken van restwarmte van bedrijven op het Chemiepark Delfzijl, meldt<br />
RTV Noord. De industrie in en om Delfzijl houdt jaarlijks 100 tot 150 megawatt aan<br />
restwarmte over. Dat is goed voor 100.000 tot 150.000 huishoudens. Een groot deel<br />
daarvan verdampt nu in de lucht of verdwijnt in de zee. Wethouder IJzebrand Rijzebol<br />
hoopt dat die warmte straks op één centraal punt bij elkaar kan komen, voor een nieuw<br />
warmtenet. “We willen de emissie zoveel mogelijk beperken en de huizen van warmte<br />
voorzien. Hiermee slaan we twee vliegen in één klap”, aldus Rijzebol.<br />
Aardgasvrije wijken<br />
De gemeenten Appingedam en Delfzijl doen het onderzoek samen met Groningen<br />
Seaports, Samenwerkende Bedrijven Eemsdelta (SBE) en Nouryon, het vroegere Akzo<br />
Nobel. De eerste resultaten worden aan het einde van dit jaar of begin volgend jaar<br />
verwacht. Mocht de haalbaarheidsstudie positief uitvallen, dan is het de bedoeling<br />
om te beginnen op plekken waar huizen versterkt moeten te worden vanwege de<br />
aardbevingen. “We hebben vier miljoen euro gekregen van het Rijk om aardgasvrije<br />
wijken te realiseren. Dat geld willen we hiervoor gebruiken”, zegt Rijzebol. ‘Er zal eerst<br />
een pilot komen. Als dat goed loopt, gaan we het uitbreiden.’<br />
www.ensoc.nl 9<br />
ensoc winter'18.indd 9 21-11-18 10:25
10<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 10 21-11-18 10:25
Restwarmte:<br />
het ei van<br />
Columbus?<br />
Hamilcar Knops is columnist voor Ensoc<br />
Magazine. Hij werkt als senior adviseur<br />
bij de Adviesraad voor Wetenschap,<br />
Technologie en Innovatie (AWTI).<br />
Hoogleraar en duurzaam ondernemer Ad van<br />
Wijk schreef enkele jaren geleden een intrigerend<br />
boekje met de titel ‘Hoe kook ik een ei?’. Daarin<br />
laat hij overtuigend zien dat we 98% van de<br />
energie die we gebruiken ‘weggooien’. Soms<br />
letterlijk: om een eitje te koken warmen we een<br />
paar liter water op en datzelfde water gooien we<br />
daarna meestal in de gootsteen weg. Afgezien van<br />
alle energieverlies bij het opwarmen zelf, betekent<br />
dit dat we meer dan 90% van alles wat we aan<br />
de kook hebben gebracht, schijnbaar nutteloos<br />
afvoeren richting het riool.<br />
Van Wijk bepleit dan ook een radicaal andere<br />
manier om naar energieverbruik en efficiëntie<br />
te kijken. Staar je niet blind op het proces en<br />
de bijbehorende efficiëntie, maar ga uit van de<br />
functionaliteit die je wil bereiken. Neem vervoer:<br />
hoe efficiënt je een auto ook weet te maken, als<br />
je een gevaarte van meer dan 1000 kg gebruikt<br />
om een persoon van 70 kg van A naar B te<br />
verplaatsen, gebruik je altijd maar maximaal een<br />
paar procent van de benodigde energie nuttig. Een<br />
veel lichter vervoermiddel met lagere efficiëntie is<br />
dan uiteindelijk zuiniger.<br />
Bij verlichting lijkt het simpeler. De aloude<br />
gloeilamp zette maar een paar procent van de<br />
toegevoerde energie om in zichtbaar licht. De rest<br />
raakte je kwijt als warmte. Dat moest efficiënter,<br />
vond de Europese Unie. Het was tijd voor<br />
alternatieven zoals ledlampen die een veel groter<br />
deel van de energie omzetten in licht. Daarom<br />
verbood de EU de verkoop van gloeilampen voor<br />
huishoudelijk gebruik.<br />
Toch is dat jammer. Want die ogenschijnlijk<br />
nutteloze restwarmte is zo gek nog niet. Die blijft<br />
namelijk in de kamer. Net als de warmte van je<br />
tv of computer, of de warmte die vrijkomt als je<br />
het kookwater van je eitje rustig laat afkoelen.<br />
Nu komt het: mijn ervaring is dat je in de goed<br />
geïsoleerde woningen van tegenwoordig met de<br />
optelsom van deze restwarmte de temperatuur<br />
hoog genoeg kan houden zodat de verwarming uit<br />
kan blijven. In ieder geval voor meer dan 90% van<br />
het jaar.<br />
Ook wijzelf dragen bij aan deze vorm van<br />
‘restverwarming’. We produceren per persoon<br />
ongeveer 100 W aan warmte. Dat is overigens<br />
niets nieuws onder de zon, want vele eeuwen<br />
lang kroop men op de boerderij ‘s winters bij de<br />
dieren onder de wol omdat die dieren voor warmte<br />
zorgden.<br />
Dus in de context van de goed geïsoleerde<br />
gebouwen van nu en de toekomst is restwarmte<br />
van apparaten en processen geen verspilde<br />
energie, maar juist een zegen. Althans gedurende<br />
die periodes van het jaar dat anders de<br />
verwarming aan zou moeten.<br />
Laten we dus in de herfst en winter ruim baan<br />
maken voor bronnen van huiselijke restwarmte.<br />
Steek in de winter gloeilampen aan, bewaar<br />
ledverlichting voor de zomer. Kook in de winter<br />
dagelijks je eitje, houd het in de zomer bij<br />
gebakken eieren. Droog je kleren ‘s zomers in<br />
de zon, maar laat ‘s winters de droger draaien.<br />
Speel in de zomer lekker buiten, maar kruip in de<br />
winter voor de ouderwetse beeldbuis. Restwarmte<br />
als toppunt van efficiëntie: wie had dat kunnen<br />
denken?<br />
Hamilcar Knops<br />
www.ensoc.nl 11<br />
ensoc winter'18.indd 11 21-11-18 10:25
‘ Restwarmte<br />
biedt groot<br />
potentieel’<br />
Erik Klooster is directeur van<br />
de Vereniging Nederlandse Petroleum<br />
Industrie, brancheorganisatie<br />
voor de negen grootste petroleumindustrie-maatschappijen<br />
in Nederland:<br />
Shell, BP, Esso, Kuwait Petroleum,<br />
EG Retail, Total, Gulf, Gunvor,<br />
FinCo, Varo, Vitol Tamoil en AVIA.<br />
Deze maatschappijen raffineren<br />
aardolie, brengen petroleumproducten<br />
op de markt en verkopen deze<br />
bij tankstations. Klooster werkte<br />
eerder als hoofd ‘government affairs’<br />
bij BP Nederland, als manager<br />
public & regulatory affairs bij E.On<br />
Benelux, als projectmanager bij en<br />
mededingingsautoriteit ACM en als<br />
economisch beleidsadviseur voor de<br />
VVD in de Tweede Kamer. Klooster<br />
is tevens lid van het algemeen<br />
bestuur van VNO-NCW.<br />
12<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 12 21-11-18 10:26
vnpi: raffinaderijen hebben veel afvalwarmte, maar kunnen het nog niet kwijt<br />
De Shell-raffinaderij in<br />
Pernis is deze winter gestart<br />
met de levering van<br />
restwarmte aan Rotterdam.<br />
VNPI-directeur Erik<br />
Klooster: ‘Er zit een groot<br />
potentieel in restwarmte<br />
van raffinaderijen. Maar<br />
om deze te benutten moet<br />
er nog wel wat gebeuren.<br />
Er is nu nog onvoldoende<br />
vraag naar restwarmte.’<br />
Tekst: Norbert Cuiper<br />
De Nederlandse raffinagesector<br />
zou tussen de 8,5 en 17,5 petajoule<br />
per jaar aan restwarmte<br />
kunnen leveren aan huishoudens,<br />
kantoren, tuinders en<br />
bedrijven. Dit meldde de Vereniging<br />
Nederlandse Petroleum<br />
Industrie (VNPI) vorig jaar in<br />
een studie, dat ze had uitgevoerd<br />
samen met Havenbedrijf<br />
Rotterdam en Gasunie. Hiervoor<br />
werden data gebruikt van de<br />
raffinaderijen van BP, ExxonMobil,<br />
Gunvor, Shell en Zeeland<br />
Refinery. Het was de eerste keer<br />
dat de aanbodzijde van warmte<br />
vanuit de raffinagesector zo<br />
helder in beeld is gebracht.<br />
VNPI-directeur Erik Klooster<br />
noemde de uitkomst van de<br />
studie verrassend. “De resultaten<br />
overtreffen eerdere verwachtingen<br />
van de beschikbare<br />
volumes. Dat is goed nieuws.<br />
De restwarmte verdwijnt nu<br />
in koelwater en naar de lucht<br />
via de schoorsteen. Als we die<br />
restwarmte gebruiken in warmtenetten<br />
bespaart dat inzet<br />
van aardgas voor zo’n 230.000<br />
tot op termijn 450.000 huishoudens.<br />
Potentieel leidt dat<br />
weer tot een CO2-reductie van<br />
500-1000 kiloton per jaar.” Met<br />
andere woorden: het potentieel<br />
van restwarmte is groot. Zijn er<br />
al restwarmteprojecten bij raffinaderijen<br />
opgestart?<br />
Het antwoord daarop is simpel:<br />
slechts één restwarmteproject<br />
is gestart. Shell lanceerde eind<br />
september een restwarmteproject<br />
bij haar raffinaderij in<br />
Pernis. De raffinaderij start in<br />
december met de levering van<br />
restwarmte aan 16.000 huishoudens<br />
in de Rotterdamse wijk Katendrecht.<br />
Ook andere bedrijven<br />
kijken naar restwarmteprojecten,<br />
meldt Klooster in een interview<br />
met Ensoc Magazine. Voor<br />
het gesprek stuurt hij een studie<br />
van DNV-GL voor CO2-reductie<br />
in de raffinagesector voor 2030.<br />
Daaruit volgen diverse opties,<br />
zoals CCS, groene waterstof en<br />
elektrificatie, maar ook levering<br />
van restwarmte.<br />
Nederlandse raffinaderijen<br />
kunnen hun CO2-uitstoot<br />
tegen 2030 ten opzichte<br />
van 2017 met 43 procent<br />
verminderen, blijkt uit de<br />
studie van DNV-GL. Had u dit<br />
resultaat verwacht?<br />
“We hebben hier al eens eerder<br />
aan zitten rekenen. Het is in<br />
lijn met wat ik had verwacht.<br />
Maar dit is wel een enorme<br />
stap, laten we even wel wezen.<br />
Het is ook meer dan wat aan de<br />
industrie gevraagd wordt voor<br />
het klimaatakkoord. Overigens<br />
is 43 procent CO2-reductie vanaf<br />
nu iets anders dan vanaf 1990,<br />
maar die 43 procent is omgerekend<br />
een besparing van 5,5<br />
megaton. Daarmee kan de industrie<br />
een behoorlijke bijdrage<br />
leveren aan het klimaatakkoord.<br />
Dat scheelt wel een slok op een<br />
borrel.”<br />
Kan dit ook nog bijdragen aan<br />
het energieakkoord?<br />
“Ja, maar dan wordt het appels<br />
met peren vergelijken. Als je<br />
kijkt naar de opgave voor de<br />
industrie, om de CO2-uitstoot<br />
vanaf nu met 43 procent te<br />
verminderen, dan kan dat ook<br />
van invloed zijn op de uitstoot<br />
in 2020 en 2023. Maar dit hangt<br />
ook af van hoe snel projecten<br />
van de grond kunnen komen.<br />
Dat geldt niet alleen voor<br />
restwarmte, maar ook voor CCS<br />
en waterstof. Bij elkaar kan dit<br />
echter een grote impact hebben.<br />
Wat dat betreft bevindt de industrie<br />
zich in een goede positie<br />
om een bijdrage te leveren aan<br />
het klimaatakkoord.”<br />
Welke maatregelen zijn nodig<br />
voor komend decennium?<br />
“Komend decennium zijn er drie<br />
opties nodig, zoals ook DNV-GL<br />
meldt in haar rapport. De eerste<br />
optie is CCS op de productie<br />
van waterstof, zoals gebeurt bij<br />
www.ensoc.nl 13<br />
ensoc winter'18.indd 13 21-11-18 10:26
Raffinaderijen kunnen<br />
kwart bijdragen aan<br />
klimaatopgave industrie<br />
De Nederlandse raffinagesector<br />
kan in 2030 5,5 megaton CO2 van de<br />
jaarlijkse uitstoot reduceren. Dat is<br />
een kwart van de reductieopgave van<br />
19,4 megaton CO2 die het kabinet<br />
voor 2030 bij de industrie heeft<br />
neergelegd. Dit staat in een studie<br />
van adviesbureau DNV-GL. Het rapport<br />
is overhandigd aan Minister Wiebes<br />
van Economische zaken tijdens<br />
een bijeenkomst in Den Haag. De<br />
studie beschrijft hoe de Nederlandse<br />
raffinaderijen hun CO2 uitstoot<br />
kunnen reduceren in de periode tot<br />
2030 en tot 2050. Naast de productie<br />
van blauwe waterstof zijn mogelijke<br />
technologieën hierbij het opzetten<br />
van energie-efficiëntieprojecten,<br />
CO2-opvang bij de raffinage zelf,<br />
elektrificatie van processen met de<br />
inzet van groene stroom en de inzet<br />
van restwarmte bij afnemers buiten de<br />
raffinaderij. Deze technologieën zijn<br />
reeds beschikbaar of met verwachte<br />
R&D voortgang te realiseren. Om de<br />
raffinaderijen in staat te stellen 5,5<br />
megaton CO2 van de jaarlijkse uitstoot<br />
te reduceren, moet volgens DNV-GL een<br />
aantal voorwaarden worden ingevuld:<br />
Nederland moet investeringen in CO2-<br />
reductie aantrekkelijk maken om het<br />
benodigde kapitaal aan te trekken.<br />
Met een hogere CO2-prijs en SDE+<br />
subsidie kan de eigenaar van de<br />
raffinaderij tot een investering<br />
worden bewogen. Ook investeringen<br />
in infrastructuur zijn nodig, zoals<br />
de bouw van een CO2-netwerk,<br />
uitbreiding van het waterstofnet,<br />
verzwaring van het elektriciteitsnet,<br />
en een infrastructuur voor industriële<br />
restwarmte en een methodiek die het<br />
aantrekkelijk maakt om deze warmte<br />
af te nemen.<br />
14<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 14 21-11-18 10:26
vnpi: raffinaderijen hebben veel afvalwarmte, maar kunnen het nog niet kwijt<br />
‘steam methane reforming’. Dit<br />
is een relatief goedkope optie<br />
waarbij CCS relatief makkelijk<br />
is toe te passen. Raffinaderijen<br />
gebruiken nu al veel waterstof,<br />
en verwachting is dat de vraag<br />
naar waterstof zal toenemen.<br />
Dat komt omdat we gedwongen<br />
worden om steeds schonere<br />
brandstoffen te gebruiken. We<br />
zullen steeds meer zwavel uit<br />
brandstoffen halen, en dat doen<br />
we met waterstof. Dat moet je<br />
eerst maken alvorens het te<br />
kunnen gebruiken. Daarom zijn<br />
fabrieken voor waterstof nodig<br />
vlakbij raffinaderijen, zoals in<br />
Rotterdam met de waterstoffabriek<br />
van Air Products naast de<br />
raffinaderij van ExxonMobil.”<br />
“Daarnaast zullen we de energie-efficiency<br />
van onze fabrieken<br />
verhogen. Daarvoor staat<br />
een bijdrage van 1,1 megaton<br />
CO2-reductie. Elektrificatie is<br />
wat verder weg, maar er worden<br />
wel projecten gepland voor<br />
komend decennium. Daarnaast<br />
staat de levering van restwarmte<br />
op het programma. Daar zit nog<br />
meer potentie in, maar daarbij<br />
zijn we afhankelijk van de<br />
infrastructuur en de vraag naar<br />
restwarmte. Er zit echter een<br />
grote potentie in restwarmte,<br />
zoals we hebben geconstateerd<br />
in onze restwarmtestudie.”<br />
Uit de studie van DNV-GL<br />
voor CO2-reductie voor<br />
2030 volgen opties, zoals<br />
CCS, groene waterstof en<br />
elektrificatie. Alle opties zijn<br />
op dit moment verlieslatend,<br />
behalve enkele maatregelen<br />
voor energie-efficiëntie, zo<br />
staat in het rapport van DNV-<br />
GL. Kunt u enkele van deze<br />
maatregelen noemen?<br />
“Dit soort maatregelen komen<br />
bij raffinaderijen vaak voor, zoals<br />
zorgen dat branders efficiënter<br />
werken, dat de ventilatoren<br />
op hoogte beter functioneren,<br />
dat afvalgassen worden teruggewonnen.<br />
Dat zijn de klassieke<br />
energiebesparende projecten op<br />
raffinaderijen. Wel verschilt per<br />
raffinaderij welk energiebesparend<br />
project rendabel is of niet.<br />
Ik durf wel te stellen dat we in<br />
Nederland gemiddeld de meest<br />
energie-efficiënte raffinaderijen<br />
van Europa hebben. We<br />
staan helemaal vooraan in de<br />
Solomon index, de benchmark<br />
voor de raffinagesector. We<br />
lopen echter ook aan tegen het<br />
feit dat we het laaghangend fruit<br />
al geplukt hebben. Wel bieden<br />
complexere raffinaderijen met<br />
meer installaties meer mogelijkheden<br />
om energiebesparende<br />
projecten rendabel uit te<br />
voeren.”<br />
Voor restwarmte is het nodig<br />
dat er voldoende vraag naar<br />
is en dat er een financiële<br />
vergoeding tegenover<br />
staat, zo meldt DNV-GL<br />
in het rapport. Daaruit<br />
concludeer ik dat de levering<br />
van restwarmte vanuit<br />
raffinaderijen momenteel<br />
verliesgevend is. Klopt dat?<br />
“Eh, nou… De huidige situatie<br />
is dat er niet een continue vraag<br />
is naar restwarmte, terwijl die<br />
warmte wel beschikbaar is,<br />
niet alleen bij ons, maar ook bij<br />
andere installaties in Rotterdam.<br />
Om die warmte van te kunnen<br />
leveren heb je een infrastructuur<br />
(pijpleidingen en een warmtenet,<br />
red) en een vraagkant<br />
nodig. Iemand in bijvoorbeeld<br />
Leiden of Delft moet zorgen voor<br />
een aansluiting op het warmtenet.<br />
Om de warmtelevering<br />
rendabel voor de leverancier te<br />
krijgen is een bepaalde vergoeding<br />
nodig, anders kunnen we<br />
de business case niet positief<br />
krijgen.”<br />
“Het grootste probleem is<br />
dat het enorme investeringen<br />
zijn. Daarvoor moeten vraag<br />
en aanbod bij elkaar komen,<br />
anders blijven we zitten met<br />
restwarmte. Aan de andere kant<br />
mag het ook niet zo zijn dat bewoners<br />
in Delft in de kou zitten<br />
als raffinaderijen eens in de 5<br />
of 7 jaar in onderhoud zijn. Dat<br />
is een proces dat heel goed op<br />
elkaar moet worden afgestemd,<br />
met diverse bronnen en voldoende<br />
backup. Er moeten dus<br />
ook andere industriële bronnen<br />
worden aangesloten.”<br />
“Naast een optimale business<br />
case is het grootste probleem<br />
dus het goed aansluiten van<br />
de vraag op het aanbod. Daar<br />
wordt nu over nagedacht, in allerlei<br />
tracés wordt daar momenteel<br />
aan gewerkt.”<br />
Dat lijkt me een interessant<br />
proces.<br />
“Ja, dat is het zeker.”<br />
Levering van restwarmte<br />
via warmtenetten is ook<br />
in het voordeel van de<br />
raffinaderijen, omdat ze<br />
het afgekoelde retourwater<br />
www.ensoc.nl 15<br />
ensoc winter'18.indd 15 21-11-18 10:26
Shell start deze winter met de<br />
levering van restwarmte uit haar<br />
raffinaderij in Pernis aan het<br />
warmtenet in Rotterdam. VNPIdirecteur<br />
Erik Klooster meldde dat<br />
trots op Twitter, maar de reacties<br />
zijn verdeeld. Van Gas Los-initiator<br />
Maya van der Steenhoven vindt het<br />
een prachtig project. “We hebben<br />
dit soort projecten hard nodig voor<br />
de energietransitie,” meldt Van der<br />
Steenhoven. ‘Klimaatzuster’<br />
Anne-Marie Pronk vindt het Pernisproject<br />
van Shell ‘leuk voor de bühne’<br />
en een vorm van ‘greenwashing’.<br />
Klooster ontkent de aantijgingen van<br />
Pronk: “Ik weet dat sommige mensen<br />
denken dat de industrie wel eens aan<br />
greenwashing doet, maar dat is in dit<br />
geval echt onzin. Als je weet hoe het<br />
project in elkaar steekt en wat ervoor<br />
nodig is om dit op te schalen dan<br />
begrijp je dat dit de eerste stap is.<br />
Shell doet dit ook heel bewust, zodat<br />
andere partijen kunnen aanhaken, in<br />
de hoop en verwachting dat er meer<br />
projecten zullen volgen.”<br />
kunnen gebruiken om te<br />
koelen, zo blijkt uit een<br />
restwarmte-studie van<br />
VNPI. Wordt dit principe ook<br />
toegepast bij Shell Pernis?<br />
“Ja, Shell beschikt ook over een<br />
retourleiding voor het afgekoelde<br />
water. Koelen met retourwater<br />
kan absoluut een technisch<br />
voordeel zijn, maar ik denk<br />
dat het economisch voordeel<br />
vooral ligt in de energiebesparing,<br />
waardoor de raffinaderij<br />
efficiënter kan functioneren. Dat<br />
zie je ook in het buitenland. De<br />
twee meest energie-efficiënte<br />
raffinaderijen van Europa zitten<br />
in Oost-Duitsland en in Zweden<br />
en leveren allebei restwarmte.<br />
Het zorgt er vooral voor dat de<br />
energierekening omlaag gaat.”<br />
Shell levert sinds december<br />
de restwarmte van haar<br />
raffinaderij in Pernis aan het<br />
warmtenet in Rotterdam.<br />
Staan er nog meer<br />
restwarmteprojecten gepland<br />
bij raffinaderijen?<br />
“Nog niet, maar restwarmte is<br />
iets waarover al heel lang wordt<br />
nagedacht. De discussie stamt<br />
volgens mij al uit de jaren<br />
tachtig, toen het idee bestond<br />
om restwarmte te leveren aan de<br />
polder. Daarover wordt nu<br />
nagedacht door de Warmte-<br />
Alliantie Zuid-Holland. Alle<br />
raffinaderijen hebben restwarmte,<br />
de een wat meer dan de<br />
ander, maar in hoeverre dit kan<br />
worden geleverd hangt af van de<br />
locatie. Als een pijp vlak voor de<br />
deur langs gaat is dat levensvatbaarder<br />
dan als dat niet het<br />
geval is. Er lopen een aantal<br />
tracés, waar enkele in de buurt<br />
van industriële complexen.<br />
Afhankelijk van hoe de vraag en<br />
het aanbod zich ontwikkelt<br />
zullen de ideeën concreter<br />
worden.”<br />
16<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 16 21-11-18 10:26
estwarmte<br />
goedkoper dan<br />
all electric<br />
De warmtevraag van<br />
zowel industrie als particuliere<br />
huishoudens kan het<br />
best duurzaam worden opgelost<br />
door restwarmte grootschalig<br />
in te zetten. Dat is de uitkomst<br />
van een vervolgstudie door<br />
adviesbureau Berenschot, zo<br />
meldt Installatieprofs. De meest<br />
efficiënte wijze om te voldoen<br />
aan de warmte-eindvraag met<br />
het minste energieverlies is het<br />
directe gebruik van duurzame<br />
warmte, waaronder geothermie,<br />
zonnewarmte en restwarmte van<br />
industrie en datacenters.<br />
Voor de resterende vraag kunnen<br />
volgens Berenschot warmtepompen<br />
en groen gas worden<br />
ingezet.<br />
raffinaderij levert<br />
restwarmte<br />
De raffinaderij van Shell in<br />
Pernis gaat restwarmte leveren<br />
aan 16.000 huishoudens in<br />
Rotterdam. De restwarmte wordt<br />
geleverd via een pijpleiding die<br />
is aangesloten op het warmtenet<br />
van Warmtebedrijf Rotterdam.<br />
De overgang van aardgas naar<br />
restwarmte levert jaarlijks een<br />
CO2-reductie op van 35.000<br />
ton. Shell Pernis is de eerste<br />
raffinaderij in de Rotterdamse<br />
haven die restwarmte gaat<br />
leveren. De Rotterdamse haven<br />
heeft nog meer restwarmte in<br />
petto, genoeg voor 500.000<br />
huishoudens en een deel van het<br />
kassengebied.<br />
risico’s van<br />
restwarmte<br />
Restwarmte biedt<br />
kansen, maar zeker<br />
ook bedreigingen voor<br />
de energietransitie. Dat meldt<br />
de TU Delft in een rapport dat<br />
is opgesteld in opdracht van<br />
de provincie Noord-Brabant,<br />
zo bericht Groente & Fruit. De<br />
risico’s van restwarmte zijn nu al<br />
zichtbaar bij de Amercentrale. Zo<br />
is het huidige warmtenet waarbij<br />
tuinders gebruik maken van de<br />
restwarmte van de op kolen en<br />
biomassa gestookte Amercentrale<br />
een probleem bij het sluiten<br />
van deze centrale. Er is nog geen<br />
alternatief voor die warmte. Het<br />
Duitse RWE, eigenaar van de<br />
centrale, voelt niets voor<br />
sluiting.<br />
roosendaal<br />
gebruikt<br />
‘afvalwarmte’<br />
Het gemeentelijk<br />
Duurzaam Energiebedrijf<br />
Roosendaal (DER) gebruikt de<br />
restwarmte van de nabijgelegen<br />
afvalverbrander van Suez om<br />
diverse nieuwbouwprojecten in<br />
Roosendaal te verwarmen. Met<br />
de zogeheten lage temperatuur<br />
restwarmte worden momenteel<br />
de Douanier, de woningen van<br />
de Nieuwe Wipweide en de<br />
basisschool de Zonneboom in<br />
de wijk Westrand verwarmd.<br />
In de nabije toekomst wordt<br />
het Essentgebouw, de Titus<br />
Brandsmastraat en de nieuwe<br />
wijk Stadsoevers aangesloten op<br />
het warmtenet.<br />
condenswarmte voor<br />
700.000 woningen<br />
RVO-adviseurs Lydia Dijkshoorn<br />
en Felix Lacroix wijzen op een<br />
onderbelichte en duurzame bron<br />
om woningen te verwarmen: condenswarmte.<br />
Zo’n 4500 bedrijven<br />
zoals fabrieken, koel- en vrieshuizen,<br />
de ICT-sector en supermarkten<br />
gebruiken veel energie voor<br />
koeling, waarbij energie bijna geheel<br />
wordt omgezet in warmte die<br />
vaak de buitenlucht in verdwijnt:<br />
zo’n 35 petajoule wordt elk jaar<br />
‘weggegooid’, blijkt uit onderzoek<br />
van KWA. In theorie zijn 700.000<br />
Nederlandse woningen hiermee te<br />
verwarmen. Gemeenten moeten<br />
deze kans niet laten liggen, aldus<br />
Dijkshoorn en Lacroix.<br />
havenwarmte voor<br />
westland<br />
Westlandse tuinders<br />
zien het meeste<br />
in één regionaal<br />
warmtenet met diverse<br />
warmtebronnen, zoals<br />
geothermie, bio-energie, wkk’s<br />
en restwarmte uit de Rotterdamse<br />
haven. Uit een verkennende<br />
studie van LTO Glaskracht blijkt<br />
dat een dergelijk open warmtenet<br />
het beste stap voor stap<br />
ontwikkeld kan worden.<br />
Bij het Warmtesysteem<br />
Westland (WSW) worden<br />
lokale warmtebronnen aan<br />
elkaar geknoopt door een<br />
open en onafhankelijk beheerd<br />
warmtenet. Met dit collectieve<br />
systeem kan de Westlandse<br />
glastuinbouw ruim 650 miljoen<br />
kuub aardgas per jaar besparen.<br />
RESTWARMTE<br />
www.ensoc.nl 17<br />
ensoc winter'18.indd 17 21-11-18 10:26
Stijn Grove,<br />
directeur Dutch Data<br />
Center Assocation:<br />
“ Onze huizen, datacenters<br />
en bedrijven zijn gebouwd<br />
op een manier waarbij<br />
we niet nadenken over de<br />
uitwisseling van energie.”<br />
18<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 18 21-11-18 10:26
twee keer zoveel datacenters in vier jaar, maar restwarmte blijft onderbenut<br />
‘Warmte van datacenter<br />
beter dan van afval’<br />
Nederlandse datacenters groeien uit<br />
hun jasje en hebben restwarmte te over,<br />
maar grote projecten om deze warmte te<br />
benutten blijven vooralsnog uit. Directeur<br />
Stijn Grove van branchevereniging Dutch<br />
Data Center Assocation (DDA) pleit<br />
voor meer aandacht en duidelijkheid.<br />
“Restwarmte gaat ook over hoe we op de<br />
lange termijn ons land energetisch willen<br />
gebruiken.”<br />
Tekst: Joost Agterhoek<br />
Datacenters in Nederland verbruikten in 2016 zo’n<br />
1247 megawatt stroom. En met een gemiddelde<br />
jaarlijkse groei van 17,5 procent in Amsterdam<br />
(waar 70 procent van de sector geclusterd is),<br />
gecombineerd met steeds geconcentreerder<br />
stroomgebruik voor onze datahonger, biedt deze<br />
digitale industrie een groeiend potentieel aan<br />
restwarmte. In theorie genoeg om nu 1 miljoen en<br />
in 2030 circa 2 miljoen woningen te verwarmen,<br />
becijferde technisch dienstverlener Unica vorig<br />
jaar. Vanaf begin 2017 bieden datacenters hun<br />
restwarmte gratis aan. Maar dat vindt nog geen<br />
gretige aftrek, concludeert branchevereniging the<br />
Dutch Data Center Assocation (DDA).<br />
Duidelijkheid op lange termijn<br />
Waarom blijven grote projecten met<br />
‘datarestwarmte’ vooralsnog uit? DDA-directeur<br />
Stijn Grove denkt dat er meerdere redenen zijn<br />
waarom de overheid, een warmtenetoperator<br />
en een datacentrumbedrijf op de ander zit te<br />
wachten. “De leveranciers van restwarmte, de<br />
operators van warmtenetten, bouwbedrijven<br />
en financiers willen allemaal duidelijkheid. Hoe<br />
gaat de warmtevraag en het aanbod per gebied<br />
ingevuld worden, wie zijn de klanten, hoeveel zijn<br />
het er? Die duidelijkheid op lange termijn is nodig<br />
voordat bijvoorbeeld een partij als Liander voor<br />
de komende tien jaar investeert in een warmtenet,<br />
waarna een warmtenetoperator business ziet in<br />
een regio en een datacenter gaat investeren om<br />
restwarmte aan te bieden.”<br />
Potentieel voor voetlicht<br />
Een ander knelpunt voor benutting van digitale<br />
warmte is misschien fundamenteler: aandacht.<br />
Grove: “We moeten het potentieel beter over<br />
het voetlicht brengen. Deze restwarmte is er,<br />
maar onze sector is nog redelijk onbekend. In<br />
de Troonrede heb ik één zinnetje gehoord over<br />
cybersecurity, terwijl het digitale domein als ‘port’<br />
harder groeit dan bijvoorbeeld Rotterdam en<br />
Schiphol: 1 procent groei tegenover 17,5 procent<br />
groei. Meer aandacht wekken we met input voor<br />
de Klimaatakkoord-tafels, masterclasses, een<br />
congres over restwarmte van datacenters, maar<br />
ook door te participeren in regionale projecten.<br />
Want je kan honderd vergaderingen houden, maar<br />
dan komt er nog geen warmtenet van de grond.”<br />
Projecten in de steigers<br />
Datacenters als warmtebronnen zijn dus<br />
onderbelicht, maar zeker niet onontdekt.<br />
Nederland telt al een aantal draaiende<br />
restwarmteprojecten waar datacenters op zijn<br />
aangesloten. NLDC in Eindhoven verwarmt met<br />
zes datacenters het bedrijventerrein High Tech<br />
Campus, Equinix voorziet het Science Park in<br />
Amsterdam van warmte en zo staan er nog<br />
‘tientallen projecten in de steigers’, aldus Grove.<br />
www.ensoc.nl 19<br />
ensoc winter'18.indd 19 21-11-18 10:26
TNO:<br />
datacenterrestwarmte<br />
kans<br />
en uitdaging<br />
Met het rapport Datacenters & restwarmte geeft de Dutch Data Center Association<br />
inzicht in datacenters als restwarmtebron en doet de brancheorganisatie<br />
tegelijkertijd een oproep om deze warmte meer uit te nutten. Onderzoekscentrum TNO<br />
geeft in het rapport ook haar visie en stelt dat restwarmte zowel een kans als een uitdaging is.<br />
Kans<br />
De lage temperaturen die datacenters bieden zijn interessant voor de verwarming van<br />
nieuwbouw, stelt TNO. In combinatie met mogelijkheden voor opwaardering, buffering en<br />
de inzet van hernieuwbare elektriciteit loont het de moeite om plannen en ontwerpen voor<br />
warmtenetten nog eens goed tegen het licht te houden en restwarmte daarin mee te nemen.<br />
Uitdaging<br />
Restwarmte van datacenters brengt wel haar eigen uitdagingen met zich mee, weet het<br />
onderzoekscentrum. Hoe wordt vraag en –aanbod gebalanceerd in een net met andere<br />
warmteaanbieders en datacenters met verschillende vermogens? Wat is dan de beste strategie<br />
om afnemers te voorzien die andere warmte nodig hebben? En wat kan opslag van warmte en<br />
slimme aansturing daarvoor betekenen? Dat zijn vragen die beantwoord moeten worden om<br />
deze digitale warmte slim uit te nutten.<br />
20<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 20 21-11-18 10:26
twee keer zoveel datacenters in vier jaar, maar restwarmte blijft onderbenut<br />
“Met de druk van het Klimaatakkoord zien we<br />
dat zaken nu sneller vooruit lijken te gaan. We<br />
staan aan de vooravond van een aantal mooie<br />
projecten.”<br />
Groene stroom<br />
Door de groeiende digitale industrie en<br />
doordat datacenters ‘vrijwel geheel’ op<br />
groene stroomdraaien, is deze restwarmte<br />
wellicht toekomstbestendiger dan de hitte van<br />
afvalverbrandingscentrales die traditioneel<br />
warmtenetten voeden, betoogt de DDA-directeur.<br />
“Die energie komt in de kern van een fossiele bron<br />
en die bronnen gebruiken we straks niet meer.<br />
Als we het dan hebben over onzekerheden en<br />
concessies, dan hebben wij een duidelijk verhaal.<br />
Vanuit warmtenetoperators is hier dan ook een<br />
enorme interesse in”, weet Grove.<br />
Restwarmte opwaarderen<br />
Waar komt deze onderbelichte restwarmtebron<br />
precies van pas? ECN, Equinix en Nuon<br />
onderzochten hoe restwarmte uit datacenters<br />
op te waarderen is tot 90 á 120 graden voor<br />
warmtenetten van Nuon in de omgeving<br />
Amsterdam. Dat zou zowel CO2-uitstoot als kosten<br />
besparen. Als restwarmte wordt ‘ingewisseld’<br />
voor koude, zou een datacenter geen koeltorens<br />
meer nodig hebben. Het onderzoek wees aan dat<br />
in het geval van de Amsterdamse Nuon-netten<br />
restwarmte opwaarderen enkel economisch<br />
en duurzaam rendeert als het een extra bron is<br />
voor een bestaand warmtenet en als decentrale<br />
gasketels worden vervangen.<br />
Kansen in nieuwbouwwijken<br />
De DDA-directeur ziet vooral kansen weggelegd<br />
voor nieuwbouwwijken, waar restwarmte van<br />
datacenters ‘absoluut winstgevend is’. “Kijk<br />
naar het ‘grand design’ voor een duurzame<br />
warmtevoorziening in de Metropoolregio<br />
Amsterdam. Uiteraard niet de oude binnenstad,<br />
maar veel andere wijken zijn zeker wel interessant<br />
voor deze restwarmte.”<br />
Vraagstuk ruimtelijke omgeving<br />
Grove benadrukt dat restwarmte in het algemeen<br />
een vraagstuk is over hoe we onze ruimtelijke<br />
omgeving op de lange termijn eigenlijk willen<br />
inrichten. “Onze huizen, datacenters en bedrijven<br />
zijn gebouwd op een manier waarbij we niet<br />
nadenken over de uitwisseling van energie.<br />
Woningbouw naast datacenters of bijvoorbeeld<br />
een zwembad. Ik ken een datacenter dat een<br />
belletje kreeg van een groot distributiebedrijf van<br />
supermarkten. Dat bedrijf spoelt kratten met water<br />
van 30 tot 35 graden: precies de warmte die dat<br />
datacenter kon bieden. Een voorbeeld van een<br />
verrassende vraag en aanbod van restwarmte<br />
waar je niet gelijk aan denkt.”<br />
‘Pas BENG aan voor benutting<br />
restwarmte’<br />
Van de datacenters die lid zijn van<br />
de Dutch Data Center Association<br />
(DDA) gebruikt 64 procent<br />
inmiddels al haar restwarmte. Dat<br />
concludeert de branchevereniging<br />
in het nieuwe rapport ‘Datacenter<br />
Restwarmte & Innovatie <strong>2018</strong>’. Om<br />
restwarmteprojecten te laten slagen<br />
heeft de overheid een belangrijke<br />
rol bij het scheppen van de juiste<br />
randvoorwaarden, vindt DDA. Primair<br />
aandachtspunt is de aanpassing<br />
van het Bouwbesluit met de nieuwe<br />
eisen voor bijna energieneutrale<br />
gebouwen (BENG) per januari 2020.<br />
In dit nieuwe bouwvoorschrift wordt<br />
restwarmte van datacenters niet als<br />
‘hernieuwbare energie’ gezien, wat<br />
bouwers belemmert om restwarmte van<br />
datacenters te gaan gebruiken bij het<br />
verwarmen van nieuwe woningen en<br />
kantoren. DDA roept op om deze regel<br />
aan te passen. De Tweede Kamer heeft<br />
deze oproep inmiddels ingewilligd door<br />
in te stemmen met een motie van D66.<br />
www.ensoc.nl 21<br />
ensoc winter'18.indd 21 21-11-18 10:26
Het openingsdebat van de vakbeurs<br />
Energie stond onder leiding van Frank<br />
de Groot. Op de stoelen v.l.n.r.: Erik<br />
van Teeffelen, eigenaar van Anode<br />
Energie, Teun Bokhoven, voorzitter van<br />
NVDE, wethouder Lot van Hooijdonk van<br />
gemeente Utrecht, Puk van Meegeren,<br />
programmamanager energie bij<br />
MilieuCentraal, en Frank Agterberg,<br />
voorzitter BodemenergieNL en DHPA.<br />
Hoe maken we de en<br />
De eerste stappen zijn<br />
gezet, maar er moeten<br />
nog veel stappen volgen<br />
om in 2050 uiteindelijk<br />
een klimaatneutrale<br />
samenleving te hebben.<br />
Welk laaghangend fruit<br />
kunnen we plukken in de<br />
komende energietransitie en<br />
waar liggen de uitdagingen?<br />
Tekst: Frank de Groot<br />
Foto: 54 events<br />
In het traditionele openingsdebat van de vakbeurs Energie<br />
gingen vijf sprekers in op zes prikkelende stellingen.<br />
Van het gas af, goed isoleren, Power-to-Gas, Power-to-<br />
Heat, bodemenergie en geothermie passeren de revue.<br />
Maar hoe krijgen we het belang van de energietransitie<br />
tussen de oren van consumenten en bedrijfsleven?<br />
“We staan voor een aantal uitdagingen”, opent Frank de<br />
Groot, hoofdredacteur van EnergieGids. “Het klimaatakkoord<br />
van Parijs vraagt om een drastische reductie<br />
van het gebruik van fossiele energie, tot dichtbij nul in<br />
het jaar 2050. We hebben het regeerakkoord, waarin<br />
staat dat we in 2030 een CO2-reductie van 49% moeten<br />
bereiken, ten opzichte van het jaar 1990. Dan is er de Wet<br />
Voortgang Energietransitie die regelt dat woningen waarvoor<br />
vanaf 1 juli <strong>2018</strong> een bouwaanvraag is ingediend,<br />
geen gasaansluiting mogen hebben. Vanaf 1 januari 2020<br />
zijn verder op de bouwaanvragen voor alle nieuwe gebouwen<br />
de BENG-eisen van toepassing. Inmiddels heeft<br />
NEN ook de bijbehorende nieuwe bepalingsmethode, de<br />
22<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 22 21-11-18 10:26
van hooijdonk: ‘restwarmte vraagt grote investeringen. die doe je niet voor tien jaar’<br />
e energietransitie haalbaar?<br />
NTA 8800, gepubliceerd. En daarmee gaat straks<br />
de hele EPC de prullenbak in en gaan we het – als<br />
het goed is – een stukje beter doen. Dan hebben<br />
we 2023 nog, dan moeten kantoorgebouwen groter<br />
dan 100 m2 energielabel C hebben. Ik denk dat<br />
de komende energietransitie één van de grootste<br />
uitdagingen is waar wij in Nederland voor staan.<br />
En daarover gaan we praten met onze vijf gasten.”<br />
Stelling 1. Te snel van het aardgas af<br />
willen wekt weerstand op bij burgers.<br />
“Vroeger werd mij geleerd: ‘te’ is nooit goed, behalve<br />
‘tevreden’. Je kunt niet anders dan het eens<br />
zijn met deze stelling”, opent Puk van Meegeren,<br />
programmamanager energie bij voorlichtingsorganisatie<br />
MilieuCentraal, dat praktische en duurzame<br />
tips en adviezen geeft aan consumenten.<br />
“De energietransitie begint bij beter isoleren en<br />
ventileren. Dit zijn technieken, vooral isoleren, die<br />
volledig uitgekristalliseerd zijn. En het isoleren van<br />
een slecht of zelfs ongeïsoleerde woning is niet<br />
alleen goed voor het klimaat, maar ook gelijk goed<br />
voor je portemonnee en wooncomfort. Combineer<br />
dat soort ingrepen met verbouwingen die je toch<br />
al van plan bent. Hiermee help je mensen op een<br />
slimme manier op weg naar aardgasvrij wonen.”<br />
“Als we de klimaatdoelstellingen willen halen,<br />
moeten we 1.000 gebouwen per dag aanpakken”,<br />
reageert Lot van Hooijdonk, wethouder energiezaken<br />
in gemeente Utrecht. Ze is tevens voorzitter<br />
van de Commissie Economie, Klimaat, Energie<br />
en Milieu van de Vereniging van Nederlandse<br />
Gemeenten (VNG) en lid van het VNG-bestuur. “We<br />
moeten dat proces nu goed op gang brengen, zodat<br />
we de komende dertig jaar een gestage stroom<br />
van gebouwen hebben die aangepakt worden. De<br />
voorwaarden die daarbij horen moeten duidelijk<br />
zijn voor bewoners. Wij zeggen: het moet haalbaar<br />
en betaalbaar zijn. Voor de haalbaarheid kijk ik de<br />
www.ensoc.nl 23<br />
ensoc winter'18.indd 23 21-11-18 10:26
“we praten ook met<br />
den haag om iets in de<br />
sfeer van de belastingen en<br />
financieringsmechanismen<br />
te doen, zodat het voor<br />
mensen betaalbaar wordt.”<br />
mensen hier in de zaal aan. Ook de markt moet<br />
komen met aanbiedingen waardoor het haalbaar<br />
wordt voor eigenaren.”<br />
Bewoners overtuigen<br />
“Wat is jullie verhaal naar de bewoners?”, vraagt<br />
De Groot aan de wethouder. Van Hooijdonk: “In<br />
Utrecht willen we de wijk Overvecht-Noord in 2030<br />
aardgasvrij hebben. Daar staat twaalf jaar voor,<br />
dus mensen hoeven niet in paniek te raken dat<br />
het morgen moet. Om het haalbaar en betaalbaar<br />
te maken gaan we als gemeenten helpen en<br />
faciliteren, bijvoorbeeld door grootschalige inkoop<br />
en advies. We hebben ook subsidie aangevraagd<br />
en gekregen, zodat we de eerste mensen kunnen<br />
helpen met bekostiging. Maar we zijn tegelijkertijd<br />
ook in Den Haag bezig om het betaalbaar te<br />
maken in die twaalf jaar. En dan kijk ik wederom<br />
naar de mensen hier in de zaal om met scherpe<br />
aanbiedingen te komen. Maar we praten ook met<br />
Den Haag om iets in de sfeer van de belastingen<br />
en financieringsmechanismen te doen, zodat het<br />
voor mensen betaalbaar wordt.”<br />
“Ik geloof niet dat de verleidingsstrategie – die<br />
we al jaren proberen – helemaal werkt”, zegt Erik<br />
van Teeffelen, eigenaar en oprichter van Anode<br />
Energie, een bedrijf voor inkoop en levering van<br />
energie in Nederland, België, Duitsland, Luxemburg<br />
en Zwitserland. “We moeten duidelijke<br />
richtingen aangeven. Dat je bijvoorbeeld aangeeft<br />
per wijk, wanneer de woningen van het gas af zijn.<br />
Die burgers begrijpen inmiddels wel dat we van<br />
het aardgas af moeten. Het gaat meer om het handelingsperspectief:<br />
wat gaan we doen en wanneer<br />
gaan we dat doen?”<br />
“De aanduiding ‘burgers’, is een breed begrip”,<br />
zegt Frank Agterberg, voorzitter branchevereniging<br />
BodemenergieNL en voorzitter Dutch Heat Pump<br />
Association (DHPA). “De één wil de nieuwste<br />
iPhone, de ander kijkt eerst de kat uit de boom.<br />
Wat dat betreft zitten we op een heel interessant<br />
kantelpunt. Wat betreft warmtepompen en bodemenergie<br />
hebben we nu de eerste groep van early<br />
adapters wel gehad. Nu kom je op dat wringpunt<br />
waar je voorbij wilt, zodat een consument zegt:<br />
dat wil ik. En zaken als infrastructuur en randvoorwaarden<br />
moet je opschalen. En denk ook niet<br />
alleen in individuele woningen, maar ook semicollectieve<br />
voorzieningen op wijkniveau, zoals één<br />
warmtebron, waarop meerdere warmtepompen<br />
zijn aangesloten. Dat is soms beter dan onder<br />
iedere woning een eigen bodemwarmtewisselaar<br />
in de grond.”<br />
Stelling 2. De rekening van de<br />
energietransitie moet meer bij bedrijven<br />
komen te liggen.<br />
“We hebben nu de energiebelasting. En die wordt<br />
vooral opgebracht door burgers en een deel van<br />
MKB. Grote bedrijven betalen nauwelijks energiebelasting.<br />
Als je het principe hanteert van de<br />
vervuiler betaalt, dan zou je daar de zaken moeten<br />
rechttrekken. We moeten ook creatiever omgaan<br />
met de financiering, zoals een afschrijving op<br />
30-jarige, gebouwgebonden financiering, waardoor<br />
je veel meer mogelijkheden hebt. Maar het<br />
is inderdaad zo dat de verhouding tussen kosten<br />
voor burger en bedrijfsleven nu scheef ligt en dat<br />
zou recht getrokken moeten worden”, zegt Teun<br />
Bokhoven, voorzitter Nederlandse Vereniging<br />
Duurzame Energie NVDE en voorzitter TKI Urban<br />
Energy.<br />
“De balans tussen wat particulieren en bedrijfsleven<br />
betalen is inderdaad nu niet helemaal op<br />
orde”, reageert Van Hooijdonk, door Binnenlands<br />
Bestuur verkozen tot beste jonge bestuurder van<br />
Nederland in 2016 en 2017. “De businesscase om<br />
te besparen wordt dan interessanter voor grote<br />
bedrijven. En ze gaan echt niet zomaar het land<br />
uit, als ze ineens energiebelasting moeten betalen.<br />
We moeten ons verder vooral zorgen maken<br />
om de ‘first movers’, dus mensen die het eerst<br />
aan de beurt zijn. Die kosten moeten we samen<br />
opbrengen.”<br />
24<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 24 21-11-18 10:26
van hooijdonk: ‘restwarmte vraagt grote investeringen. die doe je niet voor tien jaar’<br />
Puk van Meegeren van Milieu Centraal vindt het<br />
jammer dat de discussie te veel gaat over de<br />
kosten en te weinig over wat het oplevert: “Dat<br />
proberen we altijd wel helder te communiceren.<br />
Het levert winst op voor het klimaat, een beter<br />
wooncomfort en een lagere energierekening.<br />
Vooral als we praten over een pakket waarin ook<br />
isolatie en zonnepanelen zitten.” Erik van Teeffelen<br />
vult aan: “De winst van de energietransitie zou<br />
bij de burgers moeten liggen. Dan heb je de drive;<br />
waarom wil ik dit eigenlijk?”<br />
Stelling 3. Opslag van elektriciteit is<br />
essentieel om de energietransitie te laten<br />
slagen.<br />
“Eens. Al was het maar om te nuanceren wat er<br />
soms geroepen wordt”, zegt Agterberg. “Ik heb<br />
zonnepanelen en een warmtepomp; komt het dan<br />
vanzelf goed? Je moet je dan realiseren dat de<br />
zon vooral in de zomer schijnt, maar dat je in de<br />
winter meer elektriciteit nodig hebt voor verwarming.<br />
Maar dan moet je niet alleen de elektriciteit<br />
opslaan. Hoe mooi is het om de warmte zelf op te<br />
slaan, die je in de zomer hebt en in de winter wilt<br />
gebruiken. Dan krijg je rendementen van een paar<br />
honderd procent. Dus dan heb je antwoord op<br />
de vraag: wat levert het op? Bodemenergie heeft<br />
een rendement van ruim 600 procent! Het kost<br />
wat aan het begin, maar het levert veel op omdat<br />
je bijna geen variabele kosten meer hebt. In TKI<br />
Urban Energy wordt trouwens heel veel onderzoek<br />
gedaan om het hele plaatje kloppend te krijgen,<br />
inclusief opslag van elektriciteit.”<br />
“Biedt Power-to-Gas geen grote kansen, waarbij<br />
de elektriciteit van windenergie van bijvoorbeeld<br />
windparken op zee wordt omgezet in waterstofgas<br />
of groen gas? Het huidige gasnet kan dan prima<br />
worden gebruikt om dat gas naar de woningen te<br />
transporteren. In dat licht is het bedenkelijk dat<br />
we woningen gaan afkoppelen van het gasnet”,<br />
zegt Frank de Groot. “Als energieleverancier<br />
weet ik dat opslag lokaal achter de meter alleen<br />
interessant is omdat we zo’n vreemde structuur<br />
hebben dat we betalen voor wat we van het net<br />
halen – met grote bedragen en belastingen – en<br />
niks terugkrijgen als je het teruglevert. Macro-economisch<br />
is elektriciteit bewaren niet zinvol, omdat<br />
het product er niet geschikt voor is. Je moet dus<br />
zo snel mogelijk naar een ander product of naar<br />
warmte. Energie stoppen in accu’s is suboptimalisatie”,<br />
antwoordt Erik van Teeffelen.<br />
“Je wilt een betere afstemming tussen de variabele<br />
vraag naar energie en het variabele aanbod<br />
uit duurzame bronnen. Elektriciteitsopslag in<br />
huishoudens kan, maar dat is een korte termijn<br />
oplossing. Het gaat om bijvoorbeeld Power-to-<br />
Heat”, zegt Teun Bokhoven. “Dat is omzetting<br />
van elektriciteit in warmte. Dat kan zowel in de<br />
gebouwde omgeving, maar – belangrijker nog –<br />
ook in de industrie. De industrie bereid zich grootschalig<br />
voor op de overstap van gas naar warmte<br />
en daar elektriciteit voor te gebruiken. Zorg voor<br />
flexibiliteit. Zoals het inschakelen van de lader van<br />
je autoaccu op een gunstig moment. Je gebruikt<br />
hem een uur en 23 uur staat hij aan die lader. Kies<br />
dan ook het juiste moment om te laden of zelfs te<br />
ontladen. We moeten dus integraal naar flexibele<br />
oplossingen kijken.”<br />
Puk van Meegeren noemt Power-to-Gas ook<br />
kansrijk: “We gaan straks naar lage temperatuur<br />
netten, maar die zullen in de winter ook hulpenergie<br />
nodig hebben. Dat kan uit duurzaam gas<br />
komen, of iets anders.” Teun Bokhoven ziet geen<br />
heil in het handhaven van het bestaande gasnet,<br />
waar dat te zijner tijd moet worden vervangen:<br />
“Het gasnet is deels aan vervanging toe. De<br />
beschikbare hoeveelheid benodigd duurzaam<br />
gas voor verwarming van woningen tot 21°C zal<br />
in de toekomst gering zijn. Dat vraagt om andere<br />
oplossingen. Dan is het niet zinvol om je gasnet<br />
daarvoor te vervangen. Gebruik dat duurzame gas<br />
om de pieken duurzaam af te vangen.”<br />
Stelling 4. We moeten restwarmte altijd<br />
gebruiken, ook als het van een fossiele<br />
bron komt.<br />
“Als we naar de vijf klimaattafels kijken, dan is de<br />
gebouwde omgeving de kleinste”, reageert Lot van<br />
Hooijdonk. “Dus je kunt zeggen: waar hebben we<br />
het over. Maar het is ook de ingewikkeldste sector,<br />
omdat je het over acht miljoen adressen hebt. Dan<br />
www.ensoc.nl 25<br />
ensoc winter'18.indd 25 21-11-18 10:26
“restwarmte betekent dat<br />
er ergens anders iets niet<br />
goed gaat.”<br />
heb je die dertig jaar echt wel nodig om op natuurlijke<br />
momenten die economisch verstandig zijn,<br />
langs te komen en je investeringen te doen. Ik zou<br />
daarbij restwarmte gebruiken als het kan, maar<br />
wel met het oog op 2050. Want restwarmte vraagt<br />
grote investeringen, zoals bij stadswarmte. En<br />
die investering doe je niet voor tien jaar. In 2050<br />
ziet ons energiesysteem er fundamenteel anders<br />
uit dan nu. We moeten dus wel tien tot dertig jaar<br />
vooruit kijken, om zeker te weten dat die bronnen<br />
er nog zijn.”<br />
“Restwarmte betekent dat er ergens anders iets<br />
niet goed gaat”, zegt Frank Agterberg. “En dan<br />
zeg je: dan kan ik daar nog wat nuttigs mee doen.<br />
Dat gaat allemaal veranderen. In 2050 is het hele<br />
energiesysteem totaal anders. Die restwarmtebronnen<br />
van nu zijn er omdat we blijkbaar werken<br />
met te hoge temperaturen. Dus die restwarmte wil<br />
je straks eigenlijk helemaal niet meer hebben! Dan<br />
kom je op lage temperatuur systemen, waarbij je<br />
precies de temperatuur daar krijgt waar je hem<br />
nodig hebt. Dan biedt geothermie goede kansen.<br />
Dat is trouwens wat anders dan bodemenergie,<br />
waarbij warmte voor lage temperatuursystemen<br />
wordt opgeslagen voor hergebruik. Geothermie<br />
gaat veel dieper, waarbij je het hele jaar door de<br />
beschikking hebt over temperaturen van 60 tot<br />
90°C. Daar kun je wat mee en is het zonde omdat<br />
weer zomaar terug te stoppen. Dan denken we<br />
aan cascadering van hoge naar lage temperatuur,<br />
waarbij je uiteindelijk op temperaturen komt die<br />
geschikt zijn voor bijvoorbeeld lage temperatuur<br />
verwarming en aan middelhoge temperatuur<br />
opslag.”<br />
Teun Bokhoven: “Geothermie zal niet overal even<br />
geschikt zijn, omdat het niet in alle gebieden kan.<br />
Maar ook andere duurzame bronnen hebben beperkingen.<br />
Maar we mogen geen opties uitsluiten.<br />
We hebben alle duurzame bronnen nodig en die<br />
optimaliseren.”<br />
Isolatie-opgave<br />
Puk van Meegeren wijst op de isolatie-opgave<br />
die we hebben, vooral als we gaan werken met<br />
warmtepompen en lage temperatuursystemen.<br />
Het rendement van warmtepompen is alleen hoog<br />
bij een goed geïsoleerde woning. “Mee eens, maar<br />
als we woningen heel goed isoleren, hebben we<br />
een warmteprobleem in de zomer. De warmte die<br />
ontstaat door de interne warmtelast door apparatuur<br />
en mensen, kan niet meer weg”, reageert<br />
Frank Agterberg. “In die nieuwe rekenmethode<br />
NTA 8800 voor BENG, zit wel degelijk in dat we in<br />
de toekomst ook zullen moeten koelen. Dat kun<br />
je traditioneel met een airco doen, maar interessanter<br />
is het gebruik van de bodem, grondwater<br />
of oppervlaktewater, zoals bij aquathermie. En als<br />
je nou die koeling met grondwater doet en je slaat<br />
dat opgewarmde water op in de bodem, dan kan<br />
je er in de winter weer warmte uithalen. Zo, heb<br />
ik toch weer even reclame gemaakt voor bodemenergie.”<br />
Stelling 5. De energie-intensieve industrie<br />
is goed bezig met de energietransitie.<br />
“Het begin is gemaakt”, zegt Teun Bokhoven.<br />
“Maar ze komen van ver en moeten nog een heel<br />
eind gaan. Het is een spannend dossier, want daar<br />
is veel CO2 te besparen. Er worden goede stappen<br />
gemaakt, dus ik heb er wel vertrouwen in. Powerto-Heat<br />
is daarin een belangrijke oplossing en de<br />
waterstofroute. Hoe kun je waterstofgas uit windenergie<br />
benutten voor industrie? Vooral de grote<br />
internationale bedrijven willen een goede balans<br />
tussen de investeringen in duurzame energie en<br />
hun concurrentiepositie. Daar moeten we natuurlijk<br />
wel rekening mee houden. Maar aan de andere<br />
kant: heel Europa moet die kant op, dus zorg dat<br />
je eerder klaar bent, zodat je ook eerder je nieuwe<br />
concurrentiepositie hebt vastgesteld.”<br />
“Waarom hebben we in Nederland zoveel energieintensieve<br />
industrie”, merkt Agterberg op. “Omdat<br />
we hier ooit gas aanboorden en dachten dat we<br />
daarna op kernenergie zouden overgaan. Dat gas<br />
moest snel worden omgezet in waarde. Een beetje<br />
historisch perspectief kan geen kwaad in deze<br />
discussie.”<br />
26<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 26 21-11-18 10:26
van hooijdonk: ‘restwarmte vraagt grote investeringen. die doe je niet voor tien jaar’<br />
Stelling 6. We staren ons blind op<br />
zonnepanelen en vergeten ons huis te<br />
isoleren.<br />
“Stel dat je geen gevel- of vloerisolatie hebt, dan<br />
kost het pakweg € 4.000,- om je huis te isoleren.<br />
Die investering levert je twee keer zoveel CO2-<br />
besparing op dan zonnepanelen”, zegt Puk van<br />
Meegeren van MilieuCentraal. “Dan zou je kunnen<br />
zeggen: eerst isoleren en dan pas zonnepanelen.<br />
Maar vanuit oogpunt van enthousiasmering moet<br />
je dat niet verkondigen. Wees blij met het enthousiasme<br />
voor zonnepanelen. Benut dat enthousiasme<br />
om ze te stimuleren ook de volgende stap te<br />
zetten.”<br />
“Speelt de epc hierin geen onbedoeld stimulerende<br />
rol? Ik heb nog wat punten nodig, dus gooien<br />
we er nog een paar zonnepanelen bij”, vraagt<br />
Frank de Groot zich af. “Ja, dat is inderdaad de<br />
dood in de pot”, vindt Van Meegeren.<br />
“Volgens mij gaat deze stelling over bestaande<br />
bouw, want nieuwbouwwoningen zonder zonnepanelen<br />
zijn sowieso een schande”, reageert Lot van<br />
Hooijdonk. “We moeten bij nieuwbouw nog eerder<br />
naar energiepositieve, in plaats van energieneutrale<br />
woningen. Zonnepanelen zijn ook in, dus<br />
kiezen mensen daar voor en ze zijn makkelijk aan<br />
te brengen. Het goede nieuws is dat mensen die<br />
eenmaal zonnepanelen hebben, ook meer<br />
energiebewustzijn krijgen. Dan willen ze vaak<br />
nieuwe stappen zetten. Mijn advies is: biedt<br />
bewoners brede pakketten aan. Maak ook de<br />
energielasten, als onderdeel van je woonlasten,<br />
veel inzichtelijker bij aanschaf van een woning. De<br />
aanschaf van de woning kan wel wat duurder zijn<br />
door alle duurzame maatregelen, maar laat dan<br />
ook zien dat de maandelijkse energielasten<br />
uiteindelijk veel lager zijn.”<br />
UTHERM<br />
WALL<br />
FLEX PIR L<br />
Isolatieplaten voor de<br />
spouwmuur, na-isolatie<br />
van de buitengevel<br />
Kijk voor ons volledige assortiment op www.unilininsulation.nl<br />
www.ensoc.nl 27<br />
ensoc winter'18.indd 27 21-11-18 10:26
Prof. Eykmanweg 27 - Waalwijk - NL<br />
+31 416 693 155 - info@de-hoeve.nl<br />
www.studeromvormers.nl<br />
28<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
F059.10.18.1956_DeHoeveMultipower.indd Alle pagina's<br />
ensoc winter'18.indd 28 21-11-18 10:26
www.ensoc.nl 29<br />
31-10-18 09:03<br />
ensoc winter'18.indd 29 21-11-18 10:26
Gecertificeerd<br />
R<br />
ARBAHEAT<br />
Een stap naar een duurzame en flexibele toekomst<br />
Het klimaatakkoord is duidelijk: in 2030 stoot Nederland minimaal 49% minder CO2 uit. Door weersveranderingen<br />
wisselt de toevoer van zonne- en windenergie. Hierdoor kunnen deze niet altijd aan de vraag voldoen. Hoe kunnen we<br />
op een duurzame manier zorgen dat er altijd voldoende warmte en elektriciteit beschikbaar zijn? Met duurzame biomassa,<br />
die voldoet aan de strengste duurzaamheidscriteria. Als aanvulling op andere duurzame energiebronnen.<br />
Biomassa<br />
Een deel van de warmte die vrijkomt<br />
wordt gebruikt in de Arbaflame installatie.<br />
Warmte<br />
Arbaflame<br />
Met behulp van stoom<br />
wordt organisch<br />
restmateriaal omgezet in<br />
premium kwaliteits pellets<br />
en in hoogwaardige<br />
biogrondstoffen.<br />
Pellets<br />
De premium pellets hebben een<br />
hoge energiedichtheid en zijn<br />
weerbestendig.<br />
ENGIE Centrale Ro<br />
De pellets fungeren als de verv<br />
Bij ENGIE gebruiken we deze p<br />
energie op te wekken.<br />
30<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
Hoogwaardige<br />
grondstoffen<br />
Deze grondstoffen kunnen in een<br />
bioraffinaderij worden bewerkt voor<br />
toepassingen in de chemische industrie.<br />
Bioplastics<br />
& biofuels<br />
Naast het geb<br />
de pellets bijv<br />
andere centra<br />
ensoc winter'18.indd 30 21-11-18 10:26
De vrijgekomen warmte kan naast<br />
het gebruik voor de Arbaflame<br />
installatie ook gekoppeld worden<br />
aan een warmtenet. Zo kunnen<br />
bedrijven, kassen en woningen<br />
verwarmd worden.<br />
Warmte<br />
Centrale<br />
Rotterdam<br />
Naast warmte wordt er<br />
regelbare elektriciteit<br />
opgewekt die<br />
ondersteunend aan<br />
zonne- en windenergie<br />
ingezet kan worden.<br />
Elektriciteit<br />
entrale Rotterdam<br />
ngeren als de vervanger van kolen.<br />
bruiken we deze pellets om<br />
wekken.<br />
Pellets<br />
Naast het gebruik in de centrale kunnen<br />
de pellets bijvoorbeeld ook gebruikt worden in<br />
andere centrales of bij particulieren.<br />
www.ensoc.nl 31<br />
ensoc winter'18.indd 31 21-11-18 10:26
Minister Wiebes van Economische Zaken en Klimaat<br />
gaf in februari <strong>2018</strong> het startschot voor de dialoog<br />
tussen het bedrijfsleven, maatschappelijke partijen en<br />
overheden om te komen tot een Klimaatakkoord. “Alle<br />
partijen hebben elkaar nodig om deze grote opgave<br />
tot een succes te maken”, aldus minister Wiebes. “De<br />
uitdaging om tot de noodzakelijke broeikasgasreductie<br />
te komen is groot, maar biedt tegelijk ook kansen voor<br />
versterking van de Nederlandse economie.”<br />
Nog veel<br />
contractsvrijheid<br />
voor<br />
restwarmte<br />
Nederland beschikt over diverse<br />
restwarmtebronnen die kunnen<br />
worden gebruikt om bijvoorbeeld<br />
woningen en gebouwen te<br />
verwarmen. Restwarmte kan zo<br />
bijdragen aan de klimaatdoelen.<br />
Restwarmteprojecten vergen echter<br />
samenwerking tussen overheid<br />
en bedrijfsleven. De wet biedt<br />
initiatiefnemers nog veel ruimte om<br />
te onderhandelen.<br />
Tekst: Carel van Swaay, senior advocaat<br />
bij Pels & Rijcken.<br />
De noodzaak tot broeikasgasreductie en het veranderende<br />
speelveld dat daaruit volgt, heeft geleid tot<br />
strategische (her)oriëntaties bij bestaande private<br />
ondernemingen, maar ook tot nieuwe initiatieven<br />
vanuit de markt op het gebied van duurzame<br />
energie. Hoe kunnen marktpartijen gebruik<br />
maken van de kansen waaraan minister Wiebes<br />
refereert? Hoe voorkomen bestaande ondernemingen<br />
dat zij de spreekwoordelijke boot missen?<br />
Belangrijke bijdrage restwarmte aan realisatie<br />
klimaatdoelstellingen<br />
Nederland heeft een aanzienlijk aantal restwarmtebronnen<br />
die kunnen worden ingezet voor de levering<br />
van warmte aan warmteafnemers. Industriële omgevingen,<br />
zoals havens en industrieterreinen, maar ook<br />
datacenters, produceren in Nederland jaarlijks circa<br />
125 PJ aan restwarmte. Door die restwarmte te (her)gebruiken,<br />
wordt warmteopwekking uit fossiele bronnen<br />
verminderd. Dit kan in belangrijke mate bijdragen aan<br />
het realiseren van de klimaatdoelstellingen waaraan<br />
Nederland zich geeft gecommitteerd.<br />
Actoren: aanbieders, afnemers, (de)centrale overheid,<br />
financiers<br />
Restwarmteprojecten kennen doorgaans een aantal<br />
hoofdactoren. De belangrijkste spelers zijn de warmteaanbieder,<br />
de warmteafnemer en de warmtedistributeur.<br />
De warmteaanbieder en de warmtedistributeur<br />
zullen met name gericht zijn op het generen van financieel<br />
rendement, terwijl de warmteafnemer onder meer<br />
belang heeft bij de kosten van de warmtelevering, de<br />
kwaliteit van de warmte en de leveringszekerheid.<br />
Vanuit de publieke kant zijn vaak de centrale (Rijks)<br />
overheid en de regionale overheid betrokken bij restwarmteprojecten.<br />
De belangen van de Rijksoverheid<br />
zal in eerste instantie liggen bij energie-efficiëntie-<br />
32<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 32 21-11-18 10:26
estwarmteprojecten vereisen samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven<br />
verbetering (en, daarmee: CO2-emissiereductie).<br />
De belangen van de regionale overheid lopen<br />
daarmee gelijk op, met dien verstande dat de<br />
regionale overheid ook specifiek oog zal hebben<br />
voor de ontwikkeling van een regionale warmte<br />
infrastructuur.<br />
Geen belemmering vanuit wet- en regelgeving<br />
De huidige wet- en regelgeving biedt de betrokken<br />
actoren een grote mate van contractuele vrijheid<br />
bij het uitonderhandelen van restwarmteprojecten.<br />
Weliswaar reguleert de Rijksoverheid de tarieven<br />
voor warmtelevering aan consumenten (tot maximaal<br />
100 kW), maar voor het overige is de levering<br />
van warmte vooralsnog niet - streng - gereguleerd<br />
en staat het overheden en bedrijven in beginsel<br />
(en binnen de toepasselijke wettelijke kaders)<br />
vrij om afspraken te maken ter verwezenlijking<br />
van restwarmteprojecten. Met andere woorden:<br />
partijen hebben een grote mate van contractsvrijheid.<br />
Overigens ligt in de lijn der verwachting dat<br />
warmtelevering op afzienbare termijn zal worden<br />
gereguleerd. Tot die tijd kan de huidige stand van<br />
zaken op het gebied van wet- en regelgeving een<br />
strategisch voordeel bieden aan partijen die zich<br />
als eerste op deze markt begeven.<br />
Aandachtspunten in de praktijk: financiering<br />
vollooprisico<br />
In algemene zin is de financiële haalbaarheid van<br />
de businesscase en de financiering daarvan een<br />
terugkerend aandachtspunt bij restwarmteprojecten.<br />
Vergelijkbaar met de aanleg van andere<br />
infrastructuurprojecten in Nederland, zoals tunnels,<br />
bruggen en viaducten, is ook de aanleg van<br />
restwarmte infrastructuur in beginsel niet rendabel<br />
genoeg voor een private onderneming. Dit vergt dus<br />
betrokkenheid en financiële ondersteuning van de<br />
overheid om de aanleg van restwarmte infrastructuur<br />
mogelijk te maken. In de samenwerking tussen<br />
bedrijfsleven en overheden bij dergelijke projecten,<br />
is het van belang om alle relevante risico’s helder in<br />
kaart te brengen en nauwe afstemming te zoeken<br />
tussen de betrokken actoren. De betrokken overheden<br />
zijn daarbij in eerste instantie kader stellend en<br />
zoveel mogelijk markt faciliterend. In veel restwarmteprojecten<br />
wordt van overheden echter een grotere<br />
bijdrage gevraagd om de businesscases sluitend te<br />
maken en de financiering rond te krijgen. Daarbij<br />
hebben de overheden binnen de huidige wettelijke<br />
kaders een breed instrumentarium ter beschikking<br />
in de vorm van meer traditionele subsidies,<br />
maar ook garanties, leningen of het ter beschikking<br />
stellen van eigen vermogen, bijvoorbeeld via een<br />
overheidsdeelneming. Dat laatste kan eventueel<br />
ook in combinatie met een private partij als joint<br />
venture partner.<br />
De praktijk leert dat zonder de inzet van deze instrumenten,<br />
de aanleg van restwarmte infrastructuur<br />
in veel gevallen niet door de markt zal worden<br />
gefinancierd in verband met de vollooprisico’s die<br />
dergelijke infrastructuur intrinsiek met zich brengt.<br />
Een overheid die mee investeert in restwarmteprojecten<br />
door middel van dergelijke instrumenten<br />
toont aan de markt dat hij gelooft in het product<br />
en de bijdrage die dat product kan leveren aan de<br />
energietransitie. Voor de financierbaarheid van<br />
een restwarmteproject is dat essentieel. De betrokken<br />
publieke en private partijen dienen daarbij<br />
telkens oog te hebben voor de staatssteun- en<br />
aanbestedingsrechtelijke kaders.<br />
Onderlinge afhankelijkheid publiek en privaat<br />
De praktijk leert dat publieke en private actoren<br />
onderling afhankelijk zijn bij het realiseren van<br />
hun individuele doelstellingen op het gebied van<br />
energietransitie. Het bedrijfsleven ziet duidelijk<br />
commerciële mogelijkheden, maar hanteert bij<br />
investeringsbeslissingen vanzelfsprekend een<br />
bedrijfs- en financieel economische maatstaf.<br />
Overheden benaderen duurzame energieprojecten<br />
meer vanuit een beleidsmatig perspectief: op<br />
welke wijze draagt een project bij aan de realisatie<br />
van beleidsdoelstellingen?<br />
Zoals minister Wiebes terecht stelde: “alle partijen<br />
hebben elkaar nodig”. De breed gevoelde<br />
noodzaak tot het nemen van concrete stappen<br />
ter verwezenlijking kan leiden tot een succesvolle<br />
energietransitie. Restwarmteprojecten kunnen<br />
daarbij een belangrijke rol spelen, mits overheid<br />
en bedrijfsleven nauw samenwerken. De huidige<br />
wet- en regelgeving vormt op dit moment geen<br />
belemmering en partijen kunnen gebruik maken<br />
van een ruime mate van contractsvrijheid.<br />
www.ensoc.nl 33<br />
ensoc winter'18.indd 33 21-11-18 10:26
BESPAAR<br />
BESPAAR<br />
BESPAAR<br />
CO2<br />
CO2<br />
CO2<br />
ENERGIE<br />
ENERGIE<br />
ENERGIE<br />
KOSTEN<br />
KOSTEN<br />
KOSTEN<br />
Duurzaam<br />
Duurzaam<br />
koelen<br />
verwarmen<br />
Duurzaam<br />
Duurzaam<br />
koelen<br />
verwarmen<br />
Duurzaam<br />
Duurzaam<br />
Eén oplossing<br />
koelen<br />
om lokaal te koelen, te verwarmen<br />
verwarmen<br />
en<br />
Duurzaam<br />
elektriciteit<br />
opwekken<br />
Duurzaam<br />
elektriciteit<br />
opwekken<br />
Duurzaam<br />
elektriciteit<br />
opwekken<br />
elektriciteit op te wekken. Een oplossing die ook nog<br />
Eén oplossing om lokaal te koelen, te verwarmen en<br />
eens energie, CO 2 én kosten bespaart... Een utopie?<br />
elektriciteit op te wekken. Een oplossing die ook nog<br />
Eén Nee! oplossing Met de EC om Power lokaal mini te koelen, WKK en te Aisin verwarmen gasmotorwarmtepomp<br />
van 2 én kosten bespaart... Een utopie?<br />
en<br />
eens energie, CO<br />
elektriciteit op te wekken. Gasengineering Een oplossing kan het! die Met ook deze nog<br />
Nee! Met de EC Power mini WKK en Aisin gasmotorwarmtepomp<br />
van Gasengineering kan het! Met deze<br />
eens bewezen energie, betrouwbare CO 2 én kosten techniek bespaart... worden Een primaire utopie?<br />
energiebronnen Nee! Met de EC optimaal Power mini benut WKK om nieuwe en Aisin en bestaande<br />
gasmotorwarmtepomp<br />
verduurzamen. van Gasengineering Wij zetten kan aardgas het! lokaal Met deze om<br />
bewezen en betrouwbare techniek worden primaire<br />
bouw<br />
energiebronnen optimaal benut om nieuwe en bestaande<br />
in bewezen warmte en en/of betrouwbare koude en bereiken techniek daarmee worden een primaire veel<br />
bouw te verduurzamen. Wij zetten aardgas lokaal om<br />
WKK<br />
hoger energiebronnen rendement optimaal en lagere benut CO 2 om -uitstoot nieuwe dan en elektrische<br />
bestaande<br />
in warmte en/of koude en bereiken daarmee een veel<br />
warmte bouw te pompen. verduurzamen. Wij zetten aardgas lokaal om<br />
WKK<br />
hoger rendement en lagere CO 2 -uitstoot dan elektrische<br />
in warmte en/of koude en bereiken daarmee een veel<br />
warmte pompen. Streeft u samen met ons naar een schonere en gezondere samenleving?<br />
WKK<br />
hoger rendement en lagere CO 2 -uitstoot dan elektrische<br />
Of wilt u meer informatie over CO2- en energiebesparing met duurzame<br />
warmte pompen.<br />
Streeft systemen u samen op gas? met Neemt ons u naar dan een vrijblijvend schonere contact en gezondere met ons samenleving?<br />
op!<br />
Of wilt meer informatie over CO2- en energiebesparing met duurzame<br />
Streeft u samen met ons naar een schonere en gezondere samenleving?<br />
systemen op gas? Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op!<br />
Of wilt u meer informatie over CO2- en energiebesparing met Bel duurzame 0348 413 485<br />
systemen op gas? Neemt u dan vrijblijvend contact met www.gasengineering.nl<br />
ons op!<br />
Bel 0348 413 485<br />
www.gasengineering.nl<br />
Bel 0348 413 485<br />
www.gasengineering.nl<br />
F039.09.17.1550_Gasengineering.indd 1 07-09-17 16:06<br />
34<br />
F039.09.17.1550_Gasengineering.indd ensoc magazine winter <strong>2018</strong> 1 07-09-17 16:06<br />
F039.09.17.1550_Gasengineering.indd 1 07-09-17 16:06<br />
F039.09.17.1550_Gasengineering.indd 1 18-09-17 13:15<br />
ensoc winter'18.indd 34 21-11-18 10:26
kolen eruit, biomassa erin<br />
Kan de kolencentrale van Engie<br />
in Rotterdam een volledig biomassagestookte<br />
energiecentrale<br />
worden? Over die vraag buigt het<br />
Europese onderzoeksconsortium<br />
ARBAHEAT zich op dit moment.<br />
Centraal in het onderzoek<br />
staat een technologie van het<br />
Noorse bedrijf Arbaflame AS die<br />
stoombehandelde biomassapellets<br />
produceert uit duurzame<br />
biomassa. Deze biomassa zou<br />
voldoen aan de strengste Europese<br />
duurzaamheidscriteria.<br />
Doel van het project<br />
is om te onderzoeken<br />
hoe deze technologie<br />
zo kostenefficiënt<br />
en flexibel mogelijk<br />
in te zetten is voor<br />
duurzame elektriciteit<br />
en warmte uit een volledig<br />
biomassagestookte energiecentrale.<br />
van wind naar warmte<br />
voor industrie<br />
Hybride power-to-heat kan de<br />
industrie helpen om grootschalig<br />
minder koolstofdioxide te produceren.<br />
Offshore-wind kan bij<br />
harde wind omgezet worden in<br />
warmte om vervolgens weer over<br />
te schakelen op gas bij ander<br />
weer. Het rapport ‘Facilitating<br />
the Integration of off-shore Wind<br />
with Power-to-Heat in Industry<br />
van DNV-GL trekt deze conclusies.<br />
DNV-GL onderzocht hybride<br />
power-to-heat in opdracht van<br />
Deltalinqs, Shell, Tenet en<br />
Nouryon. Volgens DNV GL zou<br />
de industrie op korte<br />
termijn minimaal 5<br />
gigawatt aan flexibele<br />
elektricitreitsvraag<br />
realiseren op kustlocaties<br />
waar offshore windenergie aan<br />
land komt. Daar zou met hybride<br />
boilers proceswarmte van te<br />
maken zijn.<br />
tno opent zeewierlab<br />
De energietransitie is niet onesize-fits-all.<br />
Alle oplossingen zijn<br />
nodig en zo ook zeewier als bron<br />
van voedsel, grondstoffen<br />
én energie. TNO denkt<br />
dat uit grootschalige<br />
zeewierproductie op<br />
8 tot 9 procent van<br />
het Nederlandse deel<br />
van de Noordzee in<br />
potentie 350 petajoule<br />
energie te halen is. Daarom<br />
opende TNO een nieuw laboratorium<br />
voor zeewier processing<br />
bij ECN part of TNO in Petten.<br />
Producten die in het lab gemaakt<br />
kunnen worden zijn onder andere<br />
grondstoffen voor brandstoffen,<br />
duurzame plastics<br />
en textiel.<br />
groningen krijgt<br />
7,6 mln voor<br />
transitie<br />
De gemeente<br />
Groningen wil in 2035<br />
CO2-neutraal zijn en is, als dat<br />
gehaald wordt, koploper in Europa.<br />
Om dat te stimuleren krijgt<br />
Groningen 7,6 miljoen euro van<br />
de Europese Commissie, meldt<br />
RTV Noord. Met het geld gaat de<br />
gemeente uitwerken<br />
hoe het haar koppositie<br />
kan realiseren,<br />
door bijvoorbeeld met<br />
bedrijven, kennispartners,<br />
woningcorporaties en bewoners<br />
te werken aan energieneutrale<br />
en -opwekkende gebouwen,<br />
stelt de lokale zender op haar<br />
site. Groningen zal binnenkort<br />
gebouwen gaan selecteren die<br />
energieneutraal worden en ook<br />
energie moeten gaan opwekken,<br />
om wijken sneller te kunnen<br />
verduurzamen.<br />
recordaantal<br />
zonnepanelen geplaatst<br />
Nog nooit zijn er zoveel<br />
zonnepanelen in Nederland<br />
bijgekomen als in de eerste helft<br />
van dit jaar. 2,3 miljoen stuks,<br />
genoeg voor de stroomvraag<br />
van 170.000 huishoudens en een<br />
CO2-besparing van jaarlijks zo’n<br />
0,5 megaton, zijn erbij gekomen,<br />
vertelt Rolf Heynen aan het<br />
ANP. Heynen is directeur van<br />
onderzoeksbureau Dutch<br />
New Energy Research,<br />
dat eerder dit jaar een<br />
kwartaalrapportage<br />
voor Nederlandse pvpanelen<br />
opstartte.<br />
Heynen voorspelt<br />
dat de groei aanhoudt<br />
en dat zonnepanelen<br />
in 2019 ruim 5 procent van<br />
de Nederlandse stroom zullen<br />
voorzien, wat nu nog rond de<br />
3 procent is. Meer dan de helft<br />
van de nieuwe panelen liggen op<br />
bedrijfsdaken.<br />
DUURZAME ENERGIE<br />
www.ensoc.nl 35<br />
7 13:15<br />
ensoc winter'18.indd 35 21-11-18 10:26
De AVR in Duiven levert warmte<br />
via het warmtenet van Nuon aan<br />
huishoudens en bedrijven in<br />
Arnhem, waaronder zwembad de<br />
Koppel.<br />
36<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 36 21-11-18 10:26
duurzaamheid warmtenet aan te tonen met garanties van oorsprong<br />
Hoe groen<br />
is afvalwarmte?<br />
Het Klimaatakkoord en de initiatieven<br />
om aan de slag te gaan met de<br />
energietransitie stimuleren de inzet van<br />
groene stroom. Ook de belangstelling<br />
voor duurzame warmte neemt toe.<br />
Garanties van Oorsprong (GVO’s) helpen<br />
om grijs van groen te onderscheiden. Een<br />
pilot in Duiven levert hierover nieuwe<br />
inzichten op.<br />
Tekst: Lynsey Dubbeld, Leene Communicatie<br />
Garanties van Oorsprong (GVO’s) zijn bedoeld om<br />
afnemers van stroom en gas inzichten te geven<br />
over de (duurzame) herkomst van energiebronnen.<br />
Energiebedrijven gebruiken de certificaten voor<br />
groene stroom bijvoorbeeld bij de zogenoemde<br />
stroometikettering. Sinds 2005 zijn leveranciers,<br />
producenten en handelaars namelijk verplicht om<br />
jaarlijks bekend te maken hoeveel elektriciteit is<br />
opgewekt met hernieuwbare bronnen en hoeveel<br />
stroom afkomstig is van fossiele brandstoffen.<br />
Hiervoor worden GVO’s gebruikt. Daarnaast is een<br />
GVO vaak een voorwaarde voor subsidies voor<br />
duurzame (pilot)projecten.<br />
Door de beweging richting een energieneutrale<br />
gebouwde omgeving staat certificering voor<br />
groene stroom en groen gas steeds meer in de<br />
belangstelling, bijvoorbeeld bij gemeenten met<br />
ambitieuze klimaatdoelstellingen. Ook bedrijven<br />
die werken aan een duurzame bedrijfsvoering vragen<br />
vaker om groencertificaten. Sinds 2013 is het<br />
garantiesysteem ook beschikbaar voor warmte.<br />
CertiQ, een dochterondernemer van netbeheerder<br />
Tennet, verstrekt de GVO’s. Deze zijn beschikbaar<br />
voor allerlei typen warmtebronnen: van warmte uit<br />
warmtekrachtcentrales tot geothermie.<br />
Warmte uit oud papier<br />
Bij afvalverwerker AVR in het Gelderse Duiven is<br />
in <strong>2018</strong> een pilot gestart om de methodiek van<br />
GVO’s voor warmte te verifiëren. “In de pilot willen<br />
we onderzoeken hoe we de herkomst van onze<br />
warmte op een transparante manier kunnen vastleggen”,<br />
vertelt Hans Wassenaar, senior projectleider<br />
bij AVR.<br />
Op het terrein van AVR in Duiven staan naast drie<br />
afvalcentrales ook een thermische conversie-installatie<br />
(TCI) die papierresidu verwerkt tot stroom<br />
en warmte. AVR levert de warmte via het warmtenet<br />
van Nuon aan huishoudens en bedrijven in<br />
Arnhem, Duiven en Westervoort. De warmte uit<br />
de TCI is onder andere in gebruik bij het nabijgelegen<br />
Zwembad de Koppel. “Hoe krijgen we voor<br />
dit complexe netwerk een systeem van GVO’s op<br />
orde, zodat klanten weten uit welke bronnen hun<br />
warmte precies afkomstig is?”, vat Wassenaar het<br />
centrale vraagstuk van de pilot samen.<br />
Het is voor het eerst in Nederland dat er een<br />
gedetailleerde boekhoudbalans wordt gemaakt<br />
van de productie en levering van gecertificeerde<br />
groene warmte, vertelt Wassenaar. “De vraag<br />
die we straks kunnen beantwoorden is: hoeveel<br />
warmte in het warmtenet is aantoonbaar afkomstig<br />
van afvalverwerking en hoeveel komt uit de<br />
nog duurzamere TCI? Door de biogene warmte,<br />
www.ensoc.nl 37<br />
ensoc winter'18.indd 37 21-11-18 10:26
“het einddoel is om de<br />
keuzevrijheid van onze<br />
klanten te vergroten en<br />
de verduurzaming van<br />
warmtenetten te versnellen.”<br />
die ontstaat bij de verbranding van bijvoorbeeld<br />
papier en voedselresten, te onderscheiden van<br />
warmte die ontstaat bij de verwerking van fossiele<br />
materialen zoals plastic, kunnen we afnemers precies<br />
de duurzame prestaties van hun verwarming<br />
laten zien.” Tot nu toe zijn die prestaties, zoals de<br />
verminderde CO2-uitstoot, alleen op het niveau<br />
van het gehele warmtenet berekend.<br />
Gecertificeerde warmte voor<br />
duurzaamheidsbeleid<br />
Op termijn biedt het systeem van GVO’s mogelijkheden<br />
voor een open markt in duurzame warmte,<br />
vertelt Daniël Awater van Nuon. “We willen<br />
afnemers van stadsverwarming groene warmte<br />
kunnen aanbieden. We gebruiken GVO’s om aan te<br />
tonen dat de warmte van hernieuwbare bronnen<br />
afkomstig is.”<br />
GVO’s beloven daarmee ook een belangrijke rol te<br />
gaan spelen in lokaal duurzaamheidsbeleid. Met<br />
groencertificaten kunnen producenten van warmte<br />
en beheerders van warmtenetten aantonen hoe<br />
groot de energiebesparing en/of CO2-reductie van<br />
een warmtenet is. Gemeenten, woningcorporaties,<br />
vastgoedontwikkelaars en andere zakelijke afnemers<br />
kunnen op die manier met de aankoop van<br />
gecertificeerde warmte laten zien wat de aansluiting<br />
op het warmtenet precies oplevert voor het<br />
bereiken van hun duurzaamheidsdoelstellingen.<br />
Warmtenet met een duurzaam profiel<br />
“Het thema duurzame warmte is actueler dan ooit.<br />
Nederland moet minder afhankelijk worden van<br />
aardgas. Gasloze alternatieven voor een duurzame<br />
warmtevoorziening zijn volop in ontwikkeling.<br />
Voor regio’s waar een warmtenet aanwezig is, is<br />
stadswarmte een goede oplossing”, zegt Wassenaar<br />
van AVR. “Het is dan wel belangrijk om te<br />
laten zien hoe duurzaam de bronnen zijn en hoe<br />
we daarmee bijdragen aan een duurzaam profiel<br />
van het warmtenet. Het systeem van GVO’s helpt<br />
om dit aan te tonen.”<br />
“Het einddoel is om de keuzevrijheid van onze<br />
klanten te vergroten en de verduurzaming van<br />
warmtenetten te versnellen”, vult Awater van<br />
Nuon aan. “Stel dat je duurzame warmte wilt van<br />
een specifieke bron, bijvoorbeeld van Orgaworld,<br />
een verwerker van organisch afval in Amsterdam.<br />
Als er meer vraag uit de markt is, dan kan het<br />
interessant zijn voor de producent om de capaciteit<br />
uit te breiden. Daarmee wordt het aanbod aan<br />
duurzame warmte binnen het warmtenet groter.”<br />
Transparantie over warmte uit Nederland<br />
Uit de ervaringen met GVO’s weten we dat het<br />
systeem voor groene stroom niet feilloos werkt.<br />
Zo is er een gebrek aan transparantie over de registratie<br />
van het aantal verkochte certificaten en is<br />
het mogelijk om in Nederland groene stroom van<br />
bijvoorbeeld windmolens in IJsland of waterkrachtcentrales<br />
in Zweden te kopen.<br />
Nuon heeft deze tekortkomingen onderkend, zegt<br />
Awater. “We hebben met betrokken partijen - zoals<br />
warmtebedrijven en toeleveranciers - een gedragscode<br />
ondertekend. Daarin staat bijvoorbeeld dat<br />
GVO’s voor duurzame warmte in het regionale net<br />
moeten blijven. Een certificaat van een warmtebron<br />
in Amsterdam mag dus niet verkocht worden<br />
in Groningen.” Alle groene warmte is in Nederland<br />
gemaakt. Sterker nog, de bron ligt altijd in de<br />
buurt van het warmtenet. Voor warmte is er dan<br />
ook geen Europees handelssysteem, zoals voor<br />
groene elektriciteit wel het geval is.<br />
Nuon heeft daarnaast vroegtijdig geïnvesteerd in<br />
een betrouwbaar administratie- en rapportagesysteem,<br />
zegt Awater over de inspanningen om<br />
transparantie over groencertificaten voor warmte<br />
te waarborgen. “Elk jaar rapporteren we over de<br />
CO2-prestaties van onze warmtenetten. Dit jaar<br />
hebben we daaraan een warmte-etiket toegevoegd,<br />
zodat je van elk warmtenet kunt nagaan<br />
38<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 38 21-11-18 10:26
duurzaamheid warmtenet aan te tonen met garanties van oorsprong<br />
AVR verwerkt in Duiven<br />
papierresidu tot stroom<br />
en warmte<br />
door welke bron het is gevoed en hoe duurzaam<br />
dat is. Daarnaast nemen we duurzame warmte<br />
mee in onze kwaliteitsverklaringen.”<br />
Waardering van warmte<br />
“Het is vreemd dat we van gas af willen en grootschalig<br />
over moeten naar warmtenetten en all<br />
electric oplossingen, maar dat de waardering van<br />
duurzame warmte niet wordt onderkend,” zegt<br />
Awater over de uitdagingen voor de toekomst.<br />
“Groene warmte is er nu voor mensen die iets<br />
extra’s voor het milieu willen doen en bereid zijn<br />
daarvoor te betalen. Je huis krijgt geen betere EPC<br />
of een beter energielabel als je honderd procent<br />
duurzame warmte afneemt - je krijgt waardering<br />
voor rendement van het gemiddelde van het hele<br />
warmtenet. We zoeken nu in samenwerking met<br />
het ministerie van Binnenlandse Zaken naar andere<br />
manieren om verduurzaming van warmtenetten<br />
te waarderen en stimuleren. Groene warmtenetten<br />
leveren immers een belangrijke bijdrage aan de<br />
energietransitie.”<br />
Volgens AVR heeft afvalverwerking in ieder geval<br />
een rol in de toekomstige ontwikkelingen in<br />
duurzame warmte. Wassenaar: “Je hoort mensen<br />
wel eens zeggen dat er over tien jaar geen afval<br />
meer is, omdat we steeds meer recyclen. De TCI<br />
laat zien hoe recycling en afvalverbranding prima<br />
kunnen samengaan. Papier dat na zeven keer<br />
recyclen niet meer hergebruikt kan worden, krijgt<br />
een zinvolle bestemming als warmtebron.<br />
Bovendien maken we er ook nog eens een nuttig<br />
product voor de bouwsector mee. Ook als je<br />
restafval gaat scheiden en recyclen, zullen er altijd<br />
spullen zijn die niet geschikt zijn voor hergebruik,<br />
of die na een tijdje niet meer te recyclen zijn. Als<br />
duurzame warmtebron voor warmtenetten is dat<br />
afval toch weer een grondstof.”<br />
www.ensoc.nl 39<br />
ensoc winter'18.indd 39 21-11-18 10:26
congres<br />
Industrie<br />
wordt niet op<br />
eigen houtje<br />
klimaatneutraal<br />
‘Nederland is het eerste land dat het Parijsakkoord vertaalt in een<br />
klimaatwet en met de onderhandelingen voor het klimaatakkoord<br />
bekijkt hoe de industrietransitie te maken is’, vertelt Martijn<br />
Broekhof van de VNCI op de Industrial Morning.<br />
40<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 40 21-11-18 10:27
industrial morning duikt in duurzame plannen en praktijk van chemische sector<br />
De industriële energietransitie<br />
reikt ver buiten de<br />
poorten van de fabriek en<br />
raakt overheid, consument<br />
en buitenlandse markten.<br />
Op de nieuwe vakbeurs Industrial<br />
Heat & Power stipten<br />
experts uitdagingen in<br />
de ruimtelijke omgeving en<br />
kansen van sectoroverstijgende<br />
samenwerking aan<br />
op weg naar een klimaatneutrale<br />
industrie.<br />
Tekst: Joost Agterhoek<br />
Nederland is het eerste land<br />
dat het Parijsakkoord vertaalt<br />
in een klimaatwet en met de<br />
Klimaatakkoord-onderhandelingen<br />
bekijkt hoe de industrietransitie<br />
te maken is. Dat is<br />
Europees pionierswerk, betoogt<br />
Martijn Broekhof, hoofd klimaat<br />
en energie van de vereniging<br />
van de Nederlandse chemische<br />
industrie (VNCI), tijdens de<br />
Industrial Morning. Broekhof<br />
kan op ruggensteun rekenen<br />
van minister Wiebes van Economische<br />
Zaken en Klimaat. In<br />
de kabinetsappreciatie van het<br />
voorstel voor hoofdlijnen van<br />
het Klimaatakkoord zegt ook de<br />
minister dat Nederland eerder<br />
dan andere landen wil beginnen<br />
met de ‘noodzakelijke transitie’<br />
in de industrie.<br />
Routekaart 2050<br />
De VNCI gaat in samenwerking<br />
met de nieuwe vakbeurs Industrial<br />
Heat & Power tijdens de Industrial<br />
Morning dieper in op de<br />
plannen en de praktijk van de industrietransitie.<br />
Broekhof haalt<br />
onder andere de Routekaart<br />
2050 aan van de VNCI, waarmee<br />
de chemische industrie streeft<br />
naar 80 tot 95 procent minder<br />
broeikasgasuitstoot in 2050 ten<br />
opzichte van 1990. Berenschot<br />
en Ecofys stelden voor VNCI in<br />
dit rapport vast dat in het meest<br />
optimale scenario 49 procent<br />
CO2-reductie in 2030 en 95<br />
procent in 2050 mogelijk is. Dat<br />
zou de chemische industrie 27,4<br />
miljard euro kosten en buiten de<br />
sector 34 miljard investeringen<br />
betekenen. Die 27,4 miljard lijkt<br />
veel, maar voor een chemische<br />
industrie met een waarde van<br />
800 tot 900 miljard is deze<br />
kostenpost nog beperkt, stelt<br />
Broekhof.<br />
Waar komt al die energie<br />
vandaan?<br />
Met 150 bedrijven, 60 fabrieken<br />
en 8.000 medewerkers is<br />
Chemelot een van Nederlands<br />
grootste chemische industrieterreinen.<br />
De grondstoffen<br />
en kunststoffen die op dit<br />
industriepark gemaakt worden,<br />
worden in 2050 ook nog<br />
gebruikt, verwacht uitvoerend<br />
directeur Robert Claasen. Dus<br />
moet deze productie gaandeweg<br />
klimaatneutraal worden. “Als<br />
we voor nafta-kraken overgaan<br />
op groene waterstof, deze nafta<br />
zoveel mogelijk recyclen en alle<br />
andere gebruikte energiedragers<br />
vergroenen, dan produceert<br />
Chemelot in feite klimaatneutraal.<br />
Met de nodige moeite<br />
krijgen we dat de komende 30<br />
jaar binnen het hek voor elkaar.<br />
Maar dan is mijn vraag: waar<br />
komt al die energie vandaan?”<br />
Samenwerking en bestuur<br />
essentieel<br />
De industrietransitie is niet<br />
alleen een technologische<br />
uitdaging, maar dus ook een<br />
kwestie van samenwerking<br />
over grenzen heen, stelt de<br />
Chemelot-directeur op de beurs.<br />
Het industriepark kondigde in<br />
mei aan dat restwarmte van een<br />
naftakraker van het petrochemische<br />
bedrijf SABIC ingevoerd<br />
gaat worden op Het Groene<br />
Net (HGN). “Als ik kijk naar de<br />
hoeveelheid betrokken partijen<br />
met elk hun eigen belangen, dan<br />
is zo’n project niet heel makkelijk.<br />
Goede samenwerking en<br />
bestuur is dan heel belangrijk.<br />
Dat is voor Chemelot naar 2050<br />
hetzelfde. Samenwerking en<br />
bestuur is nodig, zowel voor de<br />
regionale ruimtelijke aanpak<br />
richting een meer bovengrondse<br />
energievoorziening (van gas<br />
en kolen naar zonnepanelen<br />
en windmolens) als voor de<br />
internationale verbinding en<br />
infrastructuur van de chemische<br />
industrie in Europa.”<br />
Cross-sectoraal<br />
verduurzamen<br />
Klimaatneutraal chemisch produceren<br />
gaat niet lukken binnen<br />
de poorten van de fabriek, beaamt<br />
hoogleraar Emmo Meijer.<br />
Als boegbeeld van de Topsector<br />
Chemie ziet Meijer steeds meer<br />
cross-sectorale duurzaamheidsmissies<br />
ontstaan. “Samen<br />
met de High Tech Materialen<br />
www.ensoc.nl 41<br />
ensoc winter'18.indd 41 21-11-18 10:27
congres<br />
ISPT onderzoekt met Arcelor Mittal,<br />
Dow Chemicals en Tata Steel hoe<br />
afvalgas uit de staalindustrie<br />
gebruikt kan worden in de chemische<br />
industrie.<br />
Topsector werken we aan een<br />
programma elektrochemie om<br />
niet alleen in te zetten op een<br />
duurzamere energievraag, maar<br />
ook groenere elektrochemische<br />
producten. De creatieve<br />
industrie werkt met de recyclingindustrie<br />
aan recycling by<br />
design. Je ziet steeds meer van<br />
deze samenwerkingspatronen<br />
die dwars door sectoren heen<br />
lopen.”<br />
Unieke kennisinfrastructuur<br />
Samenwerken aan chemische<br />
verduurzaming gebeurt in<br />
Nederland langs allerlei lijnen<br />
en netwerken, laat Meijer op de<br />
Industrial Morning zien. De topsector<br />
werkt aan vier roadmaps<br />
(Chemistry of Advanced Materials,<br />
Chemistry of Life, Chemical<br />
Conversion, Process Technology<br />
& Synthesis en Chemical Nanotechnology<br />
& Devices) en er is<br />
een pan-Europees initiatief gestart<br />
om naftakrakers in Nederland,<br />
Vlaanderen en Noordrijn-<br />
Westfalen te verduurzamen.<br />
“In West-Europa bestaat een<br />
unieke kennisinfrastructuur van<br />
toppartijen die op rij-afstand<br />
van elkaar liggen. Als wij niet bij<br />
elkaar kunnen komen, dan lukt<br />
het eigenlijk nergens.”<br />
Twee voor twaalf<br />
Meer verbinding binnen en buiten<br />
de industrie is niet meer dan<br />
noodzakelijk, is uit het betoog<br />
van de hoogleraar op te maken.<br />
“Technisch is er veel mogelijk<br />
om CO2-uitstoot te reduceren,<br />
maar wat is praktisch en snel<br />
haalbaar? Technologie vertalen<br />
naar implementatietrajecten is<br />
de grote uitdaging van dit moment.<br />
De chemische industrie<br />
zou nu op de hoogste technology<br />
readiness levels (TRL, fasen<br />
van technologische innovatie<br />
en ontwikkeling) moeten zitten<br />
voor 2030. De investeringsgolven<br />
in deze sector kennen doorlooptijden<br />
van 10 tot 15 jaar.<br />
Kennis en innovatie waar we nu<br />
niet over beschikken realiseren<br />
we ook echt niet in 2030.”<br />
Lekken dichten<br />
Om nu stappen te zetten richting<br />
klimaatneutraliteit volgt het<br />
Institute for Sustainable Process<br />
Technology in al haar projecten<br />
hetzelfde uitgangspunt. “Wij<br />
onderzoeken innovaties die<br />
intrinsiek bijdragen aan een<br />
duurzame industrie”, legt Tjeerd<br />
Jongsma van het onderzoeksinstituut<br />
uit.CO2-opslag hoort<br />
wat betreft Jongsma niet bij dergelijke<br />
vernieuwing. “Dat gaat<br />
alleen ten koste van onze economische<br />
levensvatbaarheid.<br />
We moeten met eigen innovaties<br />
komen om winstgevend circulair<br />
te worden.”<br />
‘CO2 in de grond levert enkel<br />
kosten op’<br />
ISPT onderzoekt winstgevend<br />
klimaatneutraal produceren<br />
onder andere met een groot<br />
project waarbij afvalgas uit de<br />
staalindustrie gebruikt kan worden<br />
in de chemische industrie.<br />
Arcelor Mittal, Dow Chemicals<br />
en Tata Steel werken hiervoor<br />
samen, vertelt Jongsma. “Bij<br />
de productie van staal houd<br />
je koolmonoxide over. Die<br />
koolmonoxide is een belangrijke<br />
bouwsteen voor de chemische<br />
industrie. Gecombineerd met<br />
waterstof van duurzame energie<br />
kan je dan nafta maken. Deze<br />
nafta kan Dow weer gebruiken<br />
voor bijvoorbeeld de productie<br />
van ethyleen.” Met deze en<br />
andere projecten kan de Nederlandse<br />
industrie economisch<br />
aantrekkelijke verduurzamende<br />
technologie ontwikkelen, vindt<br />
Jongsma. “En daar kunnen we<br />
enorm veel aan verdienen.”<br />
42<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 42 21-11-18 10:27
industrial morning duikt in duurzame plannen en praktijk van chemische sector<br />
Technologie die energieintensieve<br />
industriële<br />
processen verduurzaamt is nu al<br />
commercieel beschikbaar, zegt<br />
Henk Akse van PINNL.<br />
‘Betaalbare technologie voor significante CO2-reductie al binnen bereik’<br />
Vergroenen door te intensiveren.<br />
Dat klinkt wellicht<br />
tegenstrijdig, maar is volgens<br />
Henk Akse van Netwerk<br />
Procesintensificatie (PINNL)<br />
in de chemische industrie<br />
mogelijk en haalbaar. Akse<br />
benadrukt dat technologie die<br />
energie-intensieve industriële<br />
processen verduurzaamt nu al<br />
commercieel beschikbaar is<br />
en wordt ingezet.<br />
Tijdens Industrial Morning<br />
pitcht Akse een aantal cases<br />
waarbij naftakrakers en<br />
waterstofmakers intensiever<br />
produceren en daarmee<br />
minder energie nodig hebben.<br />
Door bijvoorbeeld de groeven<br />
aan de binnenkant van een<br />
naftakrakerbuis aan te passen<br />
zodat warmte beter wordt<br />
overgedragen, verbetert de<br />
energie-efficiëntie en zijn er<br />
dus minder fossiele brandstoffen<br />
nodig voor dezelfde<br />
productie.<br />
In een andere case wist het<br />
Leeuwardse bedrijf ECM<br />
stoomreforming (SMR, onder<br />
andere voor waterstofproductie)<br />
bij bestaande fabrieken te<br />
intensiveren door de warmteoverdracht<br />
te verbeteren met<br />
een losstaande oplossing,<br />
geschikt voor bestaande<br />
SMR-installaties. Als dit bij<br />
elk relevant bedrijf in Europa<br />
ingezet zou worden, zou er 15<br />
procent efficiënter waterstof<br />
te maken zijn. ECM maakt nu<br />
pijpen van 7 tot 8 meter lengte<br />
en werkt aan de machines die<br />
nafta-kraakpijpen van 12 tot 15<br />
meter lengte op commerciële<br />
basis kunnen produceren, wat<br />
de lengte is die de industrie<br />
nodig heeft.<br />
Akse roept in gesprek met<br />
Ensoc Magazine om meer<br />
aandacht voor technologieën<br />
die al op de markt zijn of binnenkort<br />
komen en energie-intensieve<br />
processen in de bulkchemie<br />
kunnen intensiveren<br />
en verduurzamen. “Ondanks<br />
alle onduidelijkheid over<br />
bijvoorbeeld het Nederlandse<br />
toekomstige klimaatbeleid,<br />
werken veel bedrijven nu al<br />
aan deze transitie. Technologieleveranciers<br />
spelen in op<br />
die vraag met besparingstechnieken<br />
die commercieel<br />
interessant zijn of dat worden.<br />
Waterstofproductie en naftakraken<br />
produceert veel CO2.<br />
Als de grote spelers bijvoorbeeld<br />
de oplossing van ECM<br />
omarmen, dan zetten we grote<br />
stappen in verduurzaming.”<br />
www.ensoc.nl 43<br />
ensoc winter'18.indd 43 21-11-18 10:27
Informatieplicht<br />
helpt nauwelijks met<br />
energiebesparing<br />
Minstens honderdduizend<br />
bedrijven in Nederland moeten<br />
voor 1 juli 2019 de overheid<br />
informeren over de energiebesparende<br />
maatregelen die ze<br />
hebben genomen. De overheid<br />
heeft echter te weinig capaciteit<br />
om alle bedrijven te controleren,<br />
waardoor de informatieplicht<br />
nauwelijks zal bijdragen<br />
aan extra energiebesparing.<br />
Tekst: Ron Ongenae en Mat Schatorjé<br />
Stel: op een dag heeft u gezondheidsklachten<br />
en u gaat<br />
daarmee naar de dokter. Nadat<br />
u verwelkomd bent duikt de arts<br />
uw dossier in. Hij of zij kijkt of u<br />
als eens eerder klachten heeft<br />
gehad en of uw nieuwe klachten<br />
daar wellicht iets mee te maken<br />
hebben. Dat blijkt niet zo te zijn.<br />
Vervolgens raadpleegt de arts<br />
een lijst met 50 mogelijke oorzaken<br />
voor uw klachten, horende<br />
bij uw leeftijd, geslacht, lengte<br />
en gewicht. Op die lijst komen<br />
de symptomen die bij uw klachten<br />
horen niet voor, waarna de<br />
arts u naar huis stuurt met de<br />
opmerking dat u geen gezondheidsklachten<br />
heeft.<br />
We nemen aan dat u dan<br />
vreemd zou opkijken. Toch is dit<br />
ongeveer de manier waarop de<br />
overheid meent met energiebesparing<br />
bij bedrijven om te<br />
moeten gaan.<br />
Erkende maatregelen<br />
De ‘gezondheidsklachten’ van<br />
uw bedrijf hebben te maken met<br />
het zoeken naar en het vinden<br />
van maatregelen om de uitstoot<br />
van CO2 te beperken. Vervolgens<br />
komt u daar niet helemaal<br />
uit en moet u terugvallen op de<br />
erkende maatregelenlijst (EML)<br />
die past bij uw bedrijf. Op deze<br />
lijst kunt u geen maatregelen<br />
vinden om uw CO2-uitstoot verder<br />
te beperken, omdat niet alle<br />
maatregelen op de EML staan,<br />
alleen de meest voor de hand<br />
liggende. Volgens de overheid<br />
voldoet u dan wel aan uw plicht,<br />
u heeft immers alle maatregelen<br />
uit de EML genomen<br />
en daarmee uw best gedaan.<br />
Kortom, u komt dan niet verder<br />
met het terugdringen van uw<br />
CO2-uitstoot.<br />
Deskundigheid<br />
Waar gaat het mis? In de eerste<br />
plaats is de overheid niet de<br />
specialist die daarover zou kunnen<br />
oordelen, uitzonderingen<br />
daar gelaten. Je zou beter een<br />
deskundig energieadviseur kunnen<br />
inschakelen om uw bedrijf<br />
te helpen bij het zoeken naar<br />
oplossingen die de CO2-uitstoot<br />
terugdringen. Die ‘energieartsen’<br />
(deskundige energieadviseurs)<br />
kunnen op basis van<br />
een integrale benadering een<br />
gedegen analyse uitvoeren en<br />
concrete maatregelen uitwer-<br />
44<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 44 21-11-18 10:27
vormt informatieplicht voor bedrijven een stok achter de deur?<br />
ken die leiden tot een lagere<br />
uitstoot. Daarbij kunnen de<br />
erkende maatregelenlijsten als<br />
hulpmiddel worden gebruikt.<br />
Wortel en stok?<br />
Opvallend is dat bij de invoering<br />
van de nieuwe informatieplicht<br />
de respons op dit voornemen<br />
met name afkomstig was van<br />
de overheid zelf en dat het<br />
bedrijfsleven hier slechts zeer<br />
beperkt op heeft gereageerd.<br />
Dat de informatieplicht er dan<br />
toch in deze vorm lijkt te komen<br />
geeft aan dat de overheid er<br />
vooral mee geholpen zou zijn.<br />
We kunnen ons niet voorstellen<br />
dat bedrijven hier gelukkig van<br />
worden. Ook denken we dat dit<br />
niet helpt om de handhaving<br />
op de uitvoering van energiemaatregelen<br />
te verbeteren. Dit<br />
is geen wortel en ook geen stok<br />
(de beeldspraak die de overheid<br />
graag hanteert), maar een<br />
niet-ontkiemd zaadje dat nooit<br />
gaat uitgroeien tot een wortel of<br />
een stok.<br />
Achterover leunen<br />
Als energieadviseurs en als<br />
leden van de federatie van energieconsultants<br />
FedEC merken<br />
we dat de vraag naar energieadviezen<br />
en concrete maatregelen<br />
nog niet echt storm loopt. We<br />
hebben het bange vermoeden<br />
dat de informatieplicht hier niets<br />
aan gaat veranderen. Bedrijven<br />
kunnen na het invullen van hun<br />
formulier voor de informatieplicht<br />
achterover leunen, want<br />
de volgende keer dat ze dit moeten<br />
invullen is vier jaar later.<br />
Voor welke bedrijven?<br />
De informatieplicht gaat gelden<br />
voor bedrijven die meer energie<br />
gebruiken dan 50.000 kWh<br />
elektriciteit per jaar en/of meer<br />
dan 25.000 Nm3 aardgas per<br />
jaar (midden- en grootverbruikers<br />
van energie). Het gaat om<br />
minimaal 100.000 bedrijven<br />
(en wellicht zelfs het dubbele<br />
aantal) die in 2019 aan de overheid<br />
dienen te melden welke<br />
energiebesparende maatregelen<br />
ze hebben uitgevoerd. Daarbij<br />
dienen de bedrijven gebruik<br />
te maken van de voor hen van<br />
toepassing zijnde erkende maatregelen<br />
(EML). Maar hoe ga je in<br />
hemelsnaam 100.000 bedrijven<br />
of wellicht het dubbele aantal<br />
controleren en hoe kom je dan<br />
tot energiebesparende maatregelen?<br />
Compromis<br />
Waarom is dit instrument<br />
bedacht? Het is zoals zoveel in<br />
dit land een compromis waarin<br />
overheid en bedrijfsleven elkaar<br />
gevonden hebben. Vanuit haar<br />
rol als belangbehartiger van<br />
het bedrijfsleven lijkt VNO-NCW<br />
het belangrijker te vinden dat<br />
bedrijven zo veel mogelijk met<br />
rust gelaten worden dan dat ze<br />
gestimuleerd worden om energie<br />
te besparen. De vraag is in<br />
hoeverre hiermee de belangen<br />
van de bedrijven gediend zijn.<br />
Jammer dat men deze kans laat<br />
liggen om echt iets te gaan doen<br />
aan energiebesparing. Bij het<br />
huidige 25e jubileumjaar van<br />
de verruimde Wet Milieubeheer<br />
kunnen we constateren dat dit<br />
weer een tandeloze overheid<br />
laat zien.<br />
Hulp van buitenaf<br />
De kans is groot dat een deel<br />
van de bedrijven een beroep<br />
gaat doen op externe partijen<br />
om hen te helpen bij het invullen<br />
van de informatieplicht.<br />
Energieadviseurs kunnen dan<br />
een helpende hand bieden.<br />
Maar zou het niet veel effectiever<br />
zijn om de energieadviseurs<br />
te vragen om samen met de<br />
bedrijven invulling te geven aan<br />
energiebesparende maatregelen,<br />
in plaats van een op het<br />
oog louter administratieve rol<br />
te vervullen? Bij de bedrijven is<br />
nu al een tekort aan personeel<br />
dat invulling kan geven aan de<br />
kernactiviteiten van het bedrijf,<br />
en dan gaat de overheid juist<br />
die groep belasten met een verplichting<br />
die niet leidt tot enige<br />
energiebesparing.<br />
Ondersteun effectiever<br />
De overheid is van plan om<br />
miljoenen euro’s te investeren<br />
in campagnes om bedrijven te<br />
stimuleren bij het voldoen aan<br />
de informatieplicht en in het<br />
helpen van bevoegde gezagen<br />
bij de uitvoering van hun taken,<br />
zoals bedrijven die tekort schieten<br />
aanspreken op hun plichten.<br />
Die miljoenen kun je beter<br />
besteden aan het ondersteunen<br />
van bedrijven die energiebesparende<br />
maatregelen nemen en<br />
aan het opleiden van geschikt<br />
personeel. Bovendien kun je<br />
met dat geld externe expertise<br />
inschakelen, die verder kijkt dan<br />
de erkende maatregelen.<br />
Over de auteurs: Ron Ongenae is<br />
directeur en senior energieadviseur<br />
bij Epro Consult. Hij is register energieconsultant<br />
(rea), titel voor erkend<br />
energieadviseur. Mat Schatorjé is<br />
directeur en senior energieadviseur<br />
bij Milicon en tevens erkend EPA-U<br />
adviseur. Beiden zijn lid van FedEC,<br />
vereniging van energieadviseurs.<br />
www.ensoc.nl 45<br />
ensoc winter'18.indd 45 21-11-18 10:27
Merkonafhankelijke energie / PQ monitoring<br />
GMC Instruments verzorgt complete projecten, vanaf advies, levering, implementatie en training en<br />
helpt u met het inrichten van een energie managementsysteem volgens NEN-EN-ISO 50001:2001.<br />
Ook als u al componenten van diverse fabricaten in gebruikt heeft of als u naast elektrische energie<br />
ook energiedragers zoals stoom, flow, gas of warmte wilt implementeren.<br />
AM2000 Power monitor<br />
- Excellent TFT kleurendisplay<br />
- Diverse interfaces en/of I/O’s<br />
- Energiemeters, harmonischen +THD, vectordiagrammen, lastprofielen,<br />
trendanalyse<br />
- Leverbaar in 96 x 96 en 144 x 144 mm<br />
PQ3000 Power quality analyser<br />
- Netkwaliteit volgens IEC 61000-4-30 (ed. 3), Klasse A<br />
- Meet o.a. netfrequentie, flicker, spanningsdips– en onderbrekingen,<br />
onsymmetrie, (inter) harmonischen<br />
- Diverse interfaces en webserver<br />
- Inzoomen tot op sinus niveau<br />
- Nu ook leverbaar als DIN-rail variant (PQ5000)<br />
Smartcollect PM10 (Energiemonitoring)<br />
- Energiedata uitlezen, opslaan, presenteren<br />
- Direct uitlezen van Modbus of Modbus/TCP<br />
- Automatische rapportages<br />
- Merkonafhankelijke communicatie<br />
Smartcollect PM20 (Power quality)<br />
- Alle functies van Smartcollect PM10<br />
- Automatisch inlezen van power quality<br />
instrumenten<br />
- Automatische EN 50160 rapporten<br />
Smartcollect PM30 (Scada)<br />
- Scada light met alle functies van Smartcollect PM10 én PM20<br />
- Live waarden op iedere achtergrond mogelijk<br />
- Zelf definieerbare navigatie<br />
- Ook Run-time versie voor visualisatie<br />
46<br />
GMC Instruments Nederland B.V. T: 0348 42 11 55 info@gmc-instruments.nl www.gmc-instruments.nl<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 46 21-11-18 10:27
n,<br />
‘verbod op<br />
aardgas<br />
dogmatisch’<br />
Wil Nederland snel<br />
minder CO2 uitstoten,<br />
dan moeten we aardgas<br />
niet per afschrijven. Daarvoor<br />
waarschuwen energieconsultant<br />
Erik Spriensma en warmte-expert<br />
Rokus Wijbrans. Spriensma<br />
bepleit in een expertartikel op<br />
Ensoc.nl dat aardgas voorlopig<br />
nog hard nodig blijft. Hernieuwbare<br />
energie is voorlopig immers<br />
nog te beperkt voorradig en<br />
Nederlandse gascentrales zijn<br />
relatief gezien “zeer efficiënt en<br />
schoon”. Wijbrans stelde op de<br />
vakbeurs Energie dat aardgas<br />
verbieden dogmatisch is: “We<br />
kunnen de gaswinning in Groningen<br />
op korte termijn met 80<br />
procent verminderen voor een<br />
fractie van de kosten, waarbij iedereen<br />
kan meedoen zonder veel<br />
te hoeven aanpassen. Daarmee<br />
kunnen we direct echte meters<br />
maken.”<br />
deels van gas af met<br />
aquathermie<br />
Energie uit oppervlaktewater zou<br />
potentieel meer dan 50 procent<br />
van de totale warmtevraag van<br />
de gebouwde omgeving kunnen<br />
voorzien. Dat blijkt uit onderzoek<br />
van CE Delft en Deltares naar<br />
aquathermie, een verzamelterm<br />
voor warmte en koude uit oppervlaktewater,<br />
afvalwater en<br />
drinkwater. De gemeente Hoorn<br />
wil deze overstap gaan uitproberen<br />
met verschillende<br />
pilotprojecten.<br />
Hoorn ligt aan het<br />
Markermeer en zou<br />
aquathermie kunnen<br />
benutten voor bijvoorbeeld<br />
de verwarming van Schouwburg<br />
Het Park. Mogelijk zou deze<br />
schouwburg daarmee aardgasvrij<br />
kunnen worden.<br />
europese co2-opslag nog<br />
weinig opgeleverd<br />
Plannen van de Europese Unie<br />
om opslag en afvang van CO2<br />
naar de markt te brengen hebben<br />
vooralsnog weinig opgeleverd,<br />
meldt de Europese Rekenkamer.<br />
In 2009 zijn<br />
twee grote financieringsprogramma’s<br />
gestart<br />
om CCS (carbon<br />
capture and storage)<br />
te ondersteunen in<br />
Europa. Gestelde doelen<br />
in de programma’s zijn echter<br />
niet of nauwelijks waargemaakt.<br />
Dat kwam onder andere door een<br />
tegenvallende marktprijs voor<br />
koolstof, maar ook door onduidelijkheid<br />
over financiering van<br />
projecten en te complexe regels<br />
en voorschriften. De Rekenkamer<br />
raadt de EU nu aan de projectselectie-<br />
en besluitvormingsprocedures<br />
van nieuwe CCS-plannen te<br />
verbeteren.<br />
ce delft stelt btw op<br />
co2 voor<br />
CE Delft wil structurele mechanismen<br />
op de publieke agenda<br />
zetten die de economie sneller<br />
kunnen verduurzamen en denkt<br />
dat een btw op broeikasgas<br />
dit kan doen. Onderzoek naar<br />
een zogeheten Vergoeding<br />
Externe Kosten (VEK) is daarom<br />
door directeur Frans Rooijers<br />
gepresenteerd tijdens een<br />
commissievergadering van de<br />
Tweede Kamer over de baten en<br />
kosten van de Klimaatwet. Net<br />
als de BTW zou de VEK geheven<br />
kunnen voor elke schakel in de<br />
productieketen om uiteindelijk<br />
de kosten van CO2-uitstoot<br />
te leggen bij de klant van een<br />
product of dienst.<br />
co2-heffing weer<br />
op tafel<br />
Met een rapport van<br />
De Nederlandsche<br />
Bank (DNB) die een<br />
heffing van 50 euro<br />
per ton uitstoot voorstelt<br />
is een CO2-heffing weer op<br />
de agenda gezet. In een rapport<br />
stelde DNB eind oktober dat<br />
de economische gevolgen van<br />
een dergelijke heffing voor het<br />
bedrijfsleven te overzien is.<br />
Bedrijven waar deze heffing wel<br />
een grote impact heeft zoals<br />
de chemische en staalindustrie<br />
zouden volgens DNB geholpen<br />
zijn door de opbrengsten<br />
van de taks in te zetten voor<br />
verduurzaming. Wiebes is voor<br />
een CO2-heffing, maar twijfelt<br />
over de hoogte. De industrie<br />
blijft vooral met onbeantwoorde<br />
vragen achter.<br />
FOSSIELE ENERGIE<br />
s.nl<br />
www.ensoc.nl 47<br />
ensoc winter'18.indd 47 21-11-18 10:27
Ook wagenpark<br />
moet verduurzamen<br />
Bedrijven met een wagenpark ontkomen niet aan om het vervoer te verduurzamen, omdat dit<br />
onderdeel is van de wettelijke verplichting voor energiebesparing. Dat concludeerden experts op<br />
een themabijeenkomst van energieadviseursvereniging FedEC tijdens de vakbeurs Energie.<br />
Tekst: Norbert Cuiper<br />
Hoewel de Brabanthallen<br />
slechts een kwartier lopen<br />
is vanaf NS-station ’s-Hertogenbosch,<br />
komen de meeste<br />
bezoekers van de vakbeurs<br />
Energie nog steeds met de auto.<br />
Enkelen beschikken over een<br />
elektrische auto of plugin hybride,<br />
die ze mogen opladen bij<br />
de ingang van de beurs, maar de<br />
overgrote meerderheid van de<br />
automobilisten heeft nog steeds<br />
een auto die rijdt op benzine of<br />
diesel. Ook Maarten Smeding<br />
bekent dat hij vandaag met<br />
een conventionele auto naar<br />
de beurs is gekomen. Hij opent<br />
de bijeenkomst met introductie<br />
van het begrip ‘duurzame<br />
mobiliteit’, dat niet alleen gaat<br />
over het rijden op elektriciteit<br />
of waterstof, maar ook over<br />
duurzaam gebruik van vervoer,<br />
zoals een Volvo uit 1986 die nog<br />
steeds wordt gebruikt.<br />
Energieaudits<br />
Smeding is lid van FedEC, de federatie<br />
van energieconsultants.<br />
Voor de vereniging zit hij in de<br />
vorig jaar opgerichte commissie<br />
(W)instrumenten, die zich bezig<br />
houdt met beleidsinstrumenten<br />
voor energiebesparing, zoals de<br />
Europese richtlijn voor energieefficiëntie<br />
(EED) en de daaruit<br />
voortvloeiende energieaudits,<br />
de energiebesparingsonderzoeken<br />
die bedrijven om de vier jaar<br />
moeten uitvoeren. Bedrijven<br />
kunnen aan de hand van de audits<br />
bepalen welke besparingsopties<br />
technisch en financieel<br />
het beste haalbaar zijn, zoals<br />
energiezuinige verplichting en<br />
isolatie. Hierbij kunnen bedrijven<br />
de hulp inschakelen van<br />
deskundige energieadviseurs,<br />
zoals die van FedEC.<br />
Vervoer en wetgeving<br />
“De mobiliteitssector veroorzaakt<br />
23 procent van de CO2-<br />
uitstoot in Nederland, en heeft<br />
naast effecten op milieu ook<br />
invloed op bereikbaarheid en<br />
gezondheid,” zegt Co de Smalen,<br />
voorzitter van het landelijk<br />
kernteam EED, dat bevoegde<br />
gezagen adviseert bij de beoordeling<br />
van energieaudits. Tevens<br />
werkt De Smalen bij Omgevingsdienst<br />
Noordzeekanaalgebied,<br />
dat toezicht houdt op naleving<br />
van milieuwetgeving door bedrijven.<br />
De Smalen richt zich de<br />
laatste tijd meer op het onderwerp<br />
vervoer in de wetgeving.<br />
“De introductie van de EED in<br />
2015 heeft de verplichting voor<br />
vervoer bij grote bedrijven goed<br />
op de kaart gezet. De richtlijn<br />
eist namelijk dat audits naast<br />
besparingsopties voor gebouwen<br />
en productieprocessen ook<br />
besparingsopties voor vervoer<br />
benoemen.”<br />
Zorgplicht<br />
De verplichting voor vervoer<br />
bestaat al langere tijd. Al<br />
sinds het ontstaan van de wet<br />
milieubeheer in 1993 bestaat<br />
de zorgplicht voor vervoer.<br />
Deze zorgplicht houdt in dat<br />
‘negatieve milieueffecten van<br />
bedrijfsgerelateerd vervoer<br />
moeten worden voorkomen. Een<br />
kleine groep vergunningsplichtige<br />
bedrijven (circa 2%) kan de<br />
zorgplicht in vergunningvoorschriften<br />
concretiseren, maar<br />
voor veruit de meeste meldingsplichtige<br />
bedrijven (circa 98%) is<br />
de zorgplicht de enige wettelijke<br />
kapstok. “Dat is handhavingstechnisch<br />
niet echt sterk,” zegt<br />
De Smalen. “Het zou fijn zijn<br />
als er voor vervoer een basisset<br />
van erkende maatregelen zou<br />
worden vastgesteld, net zoals<br />
deze in 2016 voor energiebespa-<br />
48<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 48 21-11-18 10:27
schoon en zuinig vervoer hoort bij verplichting voor energiebesparing<br />
rende maatregelen is gebeurd.<br />
Al in 2008 is geprobeerd om voor<br />
vervoer een maatregelenpakket<br />
te benoemen, maar dit is nooit<br />
van kracht geworden.”<br />
Klimaatakkoord<br />
Inmiddels lijkt de tijd rijp voor<br />
een inhaalslag. “Het klimaatakkoord<br />
zet de erkende maatregelen<br />
voor vervoer opnieuw op<br />
de agenda”, zegt De Smalen.<br />
“De mobiliteitstafel staat voor<br />
de opgave van 7,3 megaton<br />
CO2-reductie in 2030. Dat is<br />
een enorme opgave, die alleen<br />
kan worden bereikt met een<br />
combinatie van wortel en stok:<br />
er moeten programma’s worden<br />
ontwikkeld om bedrijven hierin<br />
te stimuleren en faciliteren, in<br />
samenhang met het reguleren<br />
via een handhaafbare normstelling.<br />
De mobiliteitstafel heeft<br />
dan ook de opdracht van het<br />
Klimaatberaad om de optie van<br />
wettelijke normstelling verder uit<br />
te werken,” aldus De Smalen.<br />
Kernteam zet vervoer<br />
op de kaart<br />
Het kernteam gaf sinds 2016<br />
over meer dan honderd audits<br />
van grote ondernemingen<br />
advies aan de bevoegde<br />
gezagen. Het onderdeel<br />
vervoer is stevig in de adviezen<br />
verankerd, zegt De Smalen. “We<br />
maken bedrijven ook bewust<br />
van de ambitie van grote steden<br />
zoals Amsterdam, Utrecht en<br />
Rotterdam om de stadsdistributie<br />
in 2025 emissievrij te laten<br />
verlopen. De bedrijven moeten<br />
zich hierop samen met hun<br />
logistieke partners voorbereiden,”<br />
aldus De Smalen. Hij<br />
raadt bedrijven ook aan om te<br />
kiezen voor een keurmerk zoals<br />
Lean & Green of de CO2-prestatieladder.<br />
“Deze keurmerken<br />
geven invulling aan de EED,<br />
houdt de toezichthouder buiten<br />
de deur en geven het bedrijf<br />
ook richting klanten een positief<br />
imago.”<br />
Trias Mobilica<br />
Net als de Trias Energetica voor<br />
de energietransitie is er de<br />
Trias Mobilica voor de transitie<br />
in de mobiliteit. Deze gaat uit<br />
van het verminderen van het<br />
wegverkeer (zoals thuiswerken,<br />
rekening rijden en het verhogen<br />
van accijns), het veranderen<br />
naar een schonere vervoersvorm<br />
(zoals openbaar vervoer of<br />
fiets) en het verduurzamen<br />
van vervoer (zoals<br />
met schonere motoren en<br />
schonere brandstoffen). “De<br />
mobiliteitstransitie kan alleen<br />
succesvol zijn als naast het bevoordelen<br />
van schone vervoersvormen<br />
en technieken ook het<br />
fossiele wegverkeer actief wordt<br />
ontmoedigd. In de klimaatonderhandelingen<br />
zie ik dat<br />
het principe van ‘de vervuiler<br />
betaalt’ wordt opgepakt en dat<br />
rekeningrijden en accijnsverhoging<br />
opnieuw bespreekbaar<br />
zijn”, aldus De Smalen.<br />
Elektrisch rijden<br />
Elektrisch rijden levert met 3<br />
tot 5 megaton CO2-reductie in<br />
2030 het meeste op bij vervoer,<br />
zo blijkt volgens De Smalen<br />
uit een analyse van het PBL.<br />
Verwachting is dat het aantal<br />
elektrische auto’s op de weg in<br />
Nederland de komende tien jaar<br />
fors zal toenemen, tot 1,5 miljoen<br />
exemplaren in 2030. Een<br />
van de bedrijven die inspeelt op<br />
deze trend is leasemaatschappij<br />
Arval. “We helpen bedrijven<br />
met het verduurzamen van hun<br />
wagenpark,” zegt business consultant<br />
Arjos Bot van Arval. Hij<br />
www.ensoc.nl 49<br />
ensoc winter'18.indd 49 21-11-18 10:27
Elektrische<br />
auto: vraag groter<br />
dan aanbod<br />
De vraag naar elektrische<br />
auto’s is momenteel groter dan<br />
het aanbod. Autofabrikanten<br />
moeten hierop inspelen door<br />
de productie van elektrische<br />
exemplaren op te schalen.<br />
Dat meldde Pieter Wouters,<br />
beleidscoördinator milieu<br />
bij het ministerie van<br />
Infrastructuur & Waterstaat,<br />
tijdens het Nationaal Debat<br />
Brandstoffenmix op de vakbeurs<br />
Ecomobiel in de Brabanthallen.<br />
Wouters ziet als trend dat<br />
vervoer steeds duurzamer<br />
wordt, maar dat het huidige<br />
aanbod van elektrische auto’s<br />
de stijgende vraag nog niet kan<br />
bijbenen.<br />
Aanbod nog beperkt<br />
Deze trend wordt bevestigd<br />
door Onoph Caron, directeur<br />
van stichting ELaadNL.<br />
“Autobouwers komen wel<br />
met nieuwe modellen, maar<br />
het aanbod van elektrische<br />
exemplaren is nog beperkt.<br />
Het produceren van grote<br />
aantallen elektrische auto’s is<br />
de uitdaging. Hierdoor nemen<br />
de levertijden ook toe, iets dat<br />
voor elk automerk geldt. Dit kan<br />
mogelijk de groei van elektrisch<br />
vervoer belemmeren.”<br />
Geen dieselauto meer<br />
Directeur Marja Versleijen van<br />
schone brandstoffenleverancier<br />
PitPoint adviseert consumenten<br />
ziet dat de hausse<br />
aan plugin hybrides<br />
voorbij is, omdat het<br />
fiscale voordeel is komen te<br />
vervallen. “Importeurs stoppen<br />
met levering van plugin hybrides<br />
en richten zich op 100%<br />
elektrische auto’s,” zegt Bot.<br />
Mobiliteit as a service<br />
Een andere trend die Bot noemt<br />
is dat de filedruk toeneemt.<br />
Werkgevers maken zich daar<br />
zorgen om, zegt Bot. Hij meldt<br />
oplossingen als thuiswerken,<br />
flexibeler werktijden, of de<br />
werknemer zelf laten kiezen<br />
tussen de auto of het openbaar<br />
vervoer. “Mobiliteit as a<br />
service is in opkomst. Dit komt<br />
ook tegemoet aan de behoefte<br />
van klanten, maar werkgevers<br />
vinden dit ook belangrijk omdat<br />
hun bedrijf aantrekkelijker<br />
wordt.” Volgens Bot vinden<br />
steeds meer klanten duurzaamheid<br />
belangrijk en gaat het ‘vrijblijvende’<br />
eraf bij verduurzamen.<br />
“Bedrijven stellen harde doelen<br />
om hun CO2-footprint niet te<br />
ver te laten oplopen. Daardoor<br />
tonen ze ook interesse in het<br />
verduurzamen van vervoer.”<br />
Banden slijten sneller<br />
Elektrische auto’s worden ook<br />
economisch aantrekkelijker,<br />
meldt Bot. “De totale kosten<br />
voor het eigendom betreft niet<br />
alleen de aanschafprijs, maar<br />
ook over de kosten van het<br />
gebruik. Uit onze cijfers blijkt<br />
dat 25 procent van deze kosten<br />
worden beïnvloed door het<br />
gebruik van de auto. Dit is niet<br />
alleen van invloed op de kosten<br />
voor brandstof, maar ook op de<br />
kosten voor schade en slijtage<br />
van de banden.” Bot merkt op<br />
dat banden van elektrische<br />
auto’s sneller slijten doordat ze<br />
sneller optrekken. Ook ligt het<br />
werkelijke verbruik fors hoger<br />
dan wat de fabrikant zegt. Dit<br />
verschijnsel doet zich vooral<br />
voor bij plug-in hybrides, die<br />
desondanks een lager absoluut<br />
verbruik hebben dan diesel- en<br />
benzineauto’s, aldus Bot.<br />
Diesel gaat eruit<br />
Dieselauto’s gaan er snel uit,<br />
concludeert Bot op basis van<br />
cijfers waarover Arval beschikt.<br />
“Vijf jaar geleden was het<br />
aandeel bestelde diesels al<br />
afgenomen tot de helft, nu is<br />
dat nog twintig procent.” In de<br />
plaats daarvan worden plugin<br />
hybrides en elektrische auto’s<br />
geleverd, hoewel de levering<br />
van volledig elektrische auto’s is<br />
50<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 50 21-11-18 10:27
schoon en zuinig vervoer hoort bij verplichting voor energiebesparing<br />
in elk geval geen dieselauto<br />
meer te kopen, ook als ze<br />
lang moeten wachten op een<br />
betaalbare elektrische auto.<br />
“Ze kunnen beter een auto<br />
kopen die op groen gas rijdt.”<br />
Ze voorziet in de toekomst<br />
meer auto’s die rijden op<br />
waterstof, al moeten hiervoor<br />
nog meer stations komen om<br />
waterstof te tanken.<br />
Waterstof in mobiliteit<br />
Vooral het vrachtverkeer zal<br />
waterstof gebruiken, zegt<br />
Versleijen. Wouters is minder<br />
optimistisch en denkt dat<br />
hooguit 10 procent van het<br />
wagenpark in de toekomst<br />
waterstof zal tanken. “De rest<br />
van de waterstof gaat naar<br />
de chemische industrie,”<br />
zegt Wouters. Hij verwacht<br />
vooral veel van groene<br />
waterstof, die voornamelijk<br />
zal worden geproduceerd<br />
door windparken op zee.<br />
vertraagd doordat de productie<br />
de stijgende vraag niet kan<br />
bijhouden. In september was de<br />
Hyundai Kona electric koploper<br />
bij de bestellingen, terwijl de<br />
Tesla Model S voorop liep qua<br />
leveringen. Zelf is Bot de trotse<br />
berijder van een Mitsubishi<br />
Outlander PHEV 4WD.<br />
Monitoring<br />
Arval maakt gebruik van de<br />
‘smart’ methode: eerst worden<br />
de ambities en het huidige<br />
wagenpark in kaart gebracht,<br />
waarna wordt gekeken naar<br />
mogelijkheden om de vloot<br />
te verduurzamen teneinde de<br />
ambities te realiseren. Arval<br />
biedt daarnaast met een online<br />
tool inzicht in de rijprestaties<br />
van medewerkers. “We kunnen<br />
hiermee ook monitoren op kilometerstand,<br />
brandstofverbruik,<br />
extra CO2-uitstoot en extra<br />
kosten,” vertelt Bot. De nieuwe<br />
meetmethode die de autofabrikanten<br />
moeten toepassen zorgt<br />
ervoor dat het verschil tussen<br />
de verbruikscijfers van de<br />
fabrikant en de metingen kleiner<br />
wordt, zegt Bot. Hij adviseert<br />
om het verbruik te baseren op<br />
de werkelijke gemeten waardes.<br />
Waterstof versus elektrisch<br />
Tot nu toe wint de elektrische<br />
auto het van de waterstofauto,<br />
qua marktaandeel. Bot schat dat<br />
de verhouding tussen waterstof<br />
en elektrisch ligt tussen de 1 op<br />
500 en 1 op 1000. Een waterstofauto<br />
is nog een stuk duurder en<br />
minder rendabel dan een elektrische<br />
auto. Wel hebben enkele<br />
early adaptors goede ervaringen<br />
opgedaan met een waterstofauto:<br />
het rijdt als een zonnetje.<br />
Waterstof is een veelbelovende<br />
techniek, maar is nu vooral een<br />
optie voor groter vervoer zoals<br />
bussen. Voordeel is dat het<br />
tanken slechts 3 minuten duurt.<br />
Nadeel is dat het aantal tankstations<br />
voor personenauto’s<br />
op waterstof met drie in heel<br />
Nederland nog beperkt is.<br />
www.ensoc.nl 51<br />
Stroom versus benzine<br />
Duidelijk is dat elektrische<br />
auto’s belangrijk zijn om het<br />
vervoer te verduurzamen.<br />
“Daarbij gaat het niet alleen om<br />
de CO2-uitstoot terug te dringen<br />
vanwege het klimaat, maar ook<br />
om onze gezondheid, die negatief<br />
wordt beïnvloed door uitstoot<br />
van stikstofoxiden en fijn<br />
stof,” zegt Chantal de Graaf van<br />
EV Consult. Elektrische auto’s<br />
maken nu nog voor 90 procent<br />
gebruik van ‘grijze’ stroom uit<br />
fossiele bronnen, maar ze geeft<br />
aan dat elektrisch rijden ecoensoc<br />
winter'18.indd 51 21-11-18 10:27
nomisch aantrekkelijker wordt:<br />
de prijs voor elektriciteit is veel<br />
lager dan diesel of benzine. Een<br />
ander bijkomende voordeel van<br />
elektrische auto’s is dat ze minder<br />
onderhoud nodig hebben.<br />
Elektrisch rijden goedkoper<br />
De vraag naar elektrische<br />
auto’s groeit exponentieel,<br />
vertelt De Graaf. Ze voorspelt<br />
dat elektrische auto’s rond<br />
2025 goedkoper worden dan<br />
auto’s op benzine. In sommige<br />
situaties is elektrisch rijden nu<br />
al goedkoper, zoals bij zakelijke<br />
rijders. Ook zal de actieradius<br />
van elektrische auto’s toenemen<br />
voorbij de 500 km en zullen<br />
bredere laadmogelijkheden<br />
verschijnen. Daarnaast zal het<br />
aanbod aan elektrische auto’s<br />
toenemen. Alle autofabrikanten<br />
komen met elektrisch aangedreven<br />
uitvoeringen, zegt De Graaf.<br />
Er is geen enkele fabrikant die<br />
niet meedoet aan deze trend.<br />
Strategieën voor laadpalen<br />
De Graaf is betrokken bij<br />
diverse projecten,<br />
waarbij strategieën<br />
worden ontwikkeld voor<br />
het plaatsen van laadpalen en<br />
methoden om ‘slim’ te laden.<br />
Hierbij kan de accu van elektrische<br />
auto’s worden ingezet als<br />
‘buffer’ om zo extra flexibiliteit<br />
aan het elektriciteitsnet toe te<br />
voegen. Een van de projecten<br />
van EV Consult is de aanbesteding<br />
van de plaatsing van<br />
meer dan 2000 laadpunten bij<br />
het Rijksvastgoedbedrijf in Den<br />
Haag, verdeeld over meer dan<br />
200 gebouwen van het Rijk. Een<br />
ander project is het begeleiden<br />
van het elektrificeren van<br />
bestelbussen van Post NL, door<br />
het bepalen van geschikte laadinfrastructuur.<br />
Ook onderzoekt<br />
EV Consult in opdracht van een<br />
consultancybedrijf hoe een<br />
groot wagenpark met alleen<br />
elektrische auto’s slim kan worden<br />
geladen op eigen terrein.<br />
Slim laden<br />
“Bij het ongecontroleerd laden<br />
van elektrische auto’s ontstaan<br />
pieken op het elektriciteitsnet.<br />
Dat gebeurt ’s morgens maar<br />
vooral ’s avonds. Bij slim laden<br />
kan het tijdstip, de snelheid en<br />
de richting worden gevarieerd.<br />
Dit dempt de pieken die meer<br />
over een langere periode<br />
worden uitgesmeerd. Zo staat<br />
een elektrische auto gemiddeld<br />
6 tot 8 uur geparkeerd, maar<br />
hoeft er slechts een uur te<br />
worden geladen om een<br />
terugreis van 35 km te kunnen<br />
maken.”<br />
V2G en V2B<br />
Slim laden gaat echter nog<br />
verder. De batterij van de auto’s<br />
kan ook worden gebruikt om de<br />
pieken op het net, bijvoorbeeld<br />
door onregelmatige opwek van<br />
duurzame energie, te verminderen.<br />
“Deze techniek heet<br />
Vehicle-to-Grid (V2G) en is<br />
relatief nieuw. V2G-laders zijn<br />
nu nog veel duurder dan<br />
normale laders, maar de<br />
techniek staat op het punt om<br />
opgeschaald te worden<br />
waardoor het goedkoper kan<br />
worden. Met dezelfde techniek<br />
kunnen batterijen van elektrische<br />
auto’s ook worden ingezet<br />
om pieken in het energieprofiel<br />
van kantoren te verminderen.<br />
Deze laatste toepassing wordt<br />
Vehicle-to-Building (V2B)<br />
genoemd,” aldus De Graaf.<br />
52<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 52 21-11-18 10:27
Tijd rijp<br />
voor benutten<br />
restwarmte<br />
Jan Grift is managing consultant bij energieadviesbureau<br />
BlueTerra Energy Experts. Hij is<br />
tevens trekker van het Platform Industriële<br />
Warmte en lid van FedEC.<br />
Het goedkope aardgas was<br />
jarenlang een rem voor de<br />
industrie om haar restwarmte<br />
op te waarderen en opnieuw te<br />
gebruiken. Maar die situatie is<br />
aan het veranderen, schrijft Jan<br />
Grift.<br />
Behalve snackbars zijn er maar<br />
weinig bedrijven die koud<br />
product inkopen en een warm<br />
product verkopen. De meeste<br />
bedrijven hebben daarom in<br />
beginsel geen brandstoffen<br />
nodig om product op te warmen.<br />
Waarom wordt er dan zoveel<br />
aardgas gebruikt in de industrie?<br />
Dat komt vooral doordat<br />
het goedkope aardgas ons<br />
lui heeft gemaakt op energiegebied.<br />
Goedkope brandstof<br />
prikkelt ons niet om goed na te<br />
denken over zaken als warmteterugwinning.<br />
Dat terwijl er veel<br />
mogelijkheden liggen om restwarmte<br />
intern op te waarderen<br />
en opnieuw te benutten.<br />
Nu de subsidies voor wkk in Nederland<br />
zijn opgedroogd en de<br />
aardgastarieven sneller stijgen<br />
dan de elektriciteitstarieven,<br />
raakt warmtekracht uit de gratie<br />
en lopen bedrijven tegen hoge<br />
warmtekosten aan. Door de oplopende<br />
kosten van aardgas en<br />
door de brief van minister Wiebes<br />
zoeken industriële bedrijven<br />
naarstig naar alternatieven voor<br />
het gebruik van (laagcalorisch)<br />
aardgas uit Groningen.<br />
Transitie kost tijd en geld<br />
Het ombouwen naar een circulair<br />
systeem op warmtegebied<br />
is een duurzame oplossingsrichting<br />
die past binnen de Trias<br />
Energetica. Dit vraagt echter om<br />
hoge investeringen omdat de interne<br />
infrastructuur (veelal hoge<br />
druk stoom) hier niet geschikt<br />
voor is. Daarnaast zijn warmtewisselaars<br />
gedimensioneerd op<br />
het gebruik van stoom waardoor<br />
vervanging nodig is als stoomsystemen<br />
door bijvoorbeeld<br />
heetwaternetten of thermische<br />
olie vervangen worden.<br />
Restwarmte opwaarderen<br />
Om de warmtevoorziening circulair<br />
te maken kunnen interne<br />
exergieverliezen met elektriciteit<br />
gecompenseerd worden. Door<br />
inzet van warmtepompen en<br />
damprecompressiesystemen<br />
kan restwarmte opgepept worden<br />
naar een bruikbaar temperatuurniveau.<br />
Cascadering van<br />
het gebruik is daarbij van belang<br />
omdat Carnot (of Lorentz) geen<br />
grote temperatuursprongen<br />
toelaten. De techniek van<br />
warmtepompen laat wel steeds<br />
hogere leveringstemperaturen<br />
toe. Warmtelevering boven de<br />
150 °C is geen uitzondering<br />
meer. Bij temperatuursprongen<br />
van 50-60 °C levert een warmtepomp<br />
direct al CO2-winst op.<br />
De kosten voor inpassing doen<br />
de rentabiliteit echter vaak de<br />
das om.<br />
Socialiseren netverzwaring<br />
Voor een transitie naar een circulaire<br />
industrie op warmtegebied<br />
is er naast de hoge kosten<br />
voor interne infrastructuur en<br />
warmtewisselaars ook nog een<br />
andere hobbel te nemen. Zo<br />
zijn bedrijven die opteren voor<br />
hoogcalorisch aardgas om de<br />
bronnen in Groningen te ontzien<br />
gevrijwaard van hoge aansluitkosten<br />
terwijl bedrijven die<br />
(slim) willen elektrificeren met<br />
warmtepompen en damprecompressie<br />
het volle pond moeten<br />
betalen voor extra elektrisch<br />
vermogen. Socialisatie van de<br />
kosten van deze uitbreidingen<br />
lijken mij in het licht van verduurzaming<br />
dan ook niet meer<br />
dan logisch.<br />
Kansen warmteterugwinning<br />
Naar verluidt is EZK bezig<br />
met een tenderregeling voor<br />
CO2-reductie bij de industrie.<br />
Terugwinning van warmte scoort<br />
hoge ogen als het gaat om<br />
kosten per ton bespaarde CO2.<br />
Hier liggen nog veel kansen die<br />
tot een blijvend laag energiegebruik<br />
leiden. Dit in tegenstelling<br />
tot duurzame opwekking die<br />
eerder tot een lock-in situatie<br />
leidt voor besparingsmaatregelen.<br />
Het is dan ook zaak om<br />
de plannen klaar te hebben om<br />
intern kringlopen te sluiten en<br />
zo met slimme elektrificatie toe<br />
te groeien naar een productie<br />
die circulair is op warmtegebied.<br />
www.ensoc.nl 53<br />
ensoc winter'18.indd 53 21-11-18 10:27
Voor een actueel overzicht van evenementen en<br />
opleidingen kijk op www.ensoc.nl/agenda en de<br />
agenda’s op www.fbbv.nl en www.fedec.nl<br />
DEC<br />
11 december<br />
maatwerkadvies voor vve’s<br />
cursus<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: FedEC<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@fedec.nl • www.fedec.nl<br />
JAN<br />
8 januari<br />
doorstroomminor<br />
thermodynamica, cursus<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: PHOE<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@phoe.nl • www.phoe.nl<br />
MRT<br />
start 5 maart<br />
opleiding duurzame energie<br />
cursus<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: PHOE<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@phoe.nl • www.phoe.nl<br />
12 december<br />
zeer energiezuinig bouwen<br />
voor installatiebedrijven<br />
cursus<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: Stichting AcademyNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@AcademyNL.nl<br />
www.AcademyNL.nl<br />
13 december<br />
zeer energiezuinig bouwen<br />
voor bouwbedrijven en<br />
projectontwikkelaars<br />
cursus<br />
nieman raadgevende<br />
ingenieurs, utrecht<br />
Informatie: Stichting AcademyNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@AcademyNL.nl<br />
www.AcademyNL.nl<br />
13 december<br />
industry & energy <strong>2018</strong><br />
congres<br />
brightlands chemelot campus,<br />
sittard-geleen<br />
Informatie: Utilities<br />
Telefoon: 06 – 51499670<br />
david@industrieperspectief.nl<br />
www.industryandenergy.nl<br />
17/19 december<br />
opfriscursus epa-w<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: FedEC<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@fedec.nl • www.fedec.nl<br />
18 december<br />
zeer energiezuinig bouwen<br />
voor energieconsulenten en<br />
-adviseurs, cursus<br />
f&b trainingcenter, hilversum<br />
Informatie: Stichting AcademyNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@AcademyNL.nl<br />
www.AcademyNL.nl<br />
FEB<br />
start 14 januari<br />
opleiding energiebeheer<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: PHOE<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@phoe.nl • www.phoe.nl<br />
16, 23 en 30 januari<br />
cursus b: basis vakmanschap<br />
bodemenergie<br />
meetinoffice, woerden<br />
Informatie: BodemenergieNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@BodemenergieNL.nl<br />
www.BodemenergieNL.nl<br />
31 januari<br />
ezk-evenemenTelefoon:<br />
partners in energieuitdagingen,<br />
congres<br />
barneveld<br />
Informatie: RVO<br />
www.rvo.nl/actueel/evenementen/<br />
5 februari<br />
energieopslag & distributie<br />
congres<br />
theater de veste, delft<br />
Info: Management Producties<br />
Telefoon: 010 - 435 04 77<br />
en@managementproducties.com<br />
www.energieopslagcongres.com<br />
13 februari<br />
advies voor vve’s, cursus<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: FedEC<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@fedec.nl • www.fedec.nl<br />
14 februari<br />
duurzaam gebouwd congres<br />
friesland, congres<br />
westcord wtc hotel, leeuwarden<br />
Informatie: Duurzaam Gebouwd<br />
Telefoon: 038 – 460 6384<br />
info@duurzaamgebouwd.nl<br />
www.duurzaamgebouwdcongres.nl<br />
6, 7 en 14 maart<br />
opleiding epa-u, cursus<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: FedEC<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@fedec.nl • www.fedec.nl<br />
12 en 13 maart<br />
warmte in 2 dagen, cursus<br />
rotterdam<br />
Informatie: FedEC<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@fedec.nl • www.fedec.nl<br />
13 en 20 maart<br />
water/water warmtepompen<br />
voor woningen, cursus<br />
meetinoffice, woerden<br />
Informatie: Stichting AcademyNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@AcademyNL.nl<br />
W: www.AcademyNL.nl<br />
18, 19, 25 en 26 maart<br />
opleiding epa-w<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: FedEC<br />
Telefoon: 035 – 683 88 33<br />
info@fedec.nl • www.fedec.nl<br />
20 maart<br />
cursus spf,<br />
bodemenergiesystemen<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: BodemenergieNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@BodemenergieNL.nl<br />
www.BodemenergieNL.nl<br />
27 maart, 3 en 10 april<br />
cursus c: specialisatie<br />
bovengronds<br />
f&b training center, hilversum<br />
Informatie: BodemenergieNL<br />
Telefoon: 035 - 683 88 33<br />
Cursussen@BodemenergieNL.nl<br />
www.BodemenergieNL.nl<br />
54<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 54 21-11-18 10:27
phoe-opleiding brengt niet alleen kennis bij, maar ook inzicht<br />
‘Energiebeheer draait ook om soft skills’<br />
Een cursist van de PHOE-opleiding<br />
Energiebeheer deelt zijn ervaring. “Ik<br />
heb vooral geleerd hoe belangrijk bewustwording<br />
van het energiegebruik<br />
is voor een bedrijf.”<br />
Opleidingsinstituut Post Hoger Onderwijs<br />
Energiekunde (PHOE) organiseert elk jaar<br />
de post-HBO-opleidingen Energiebeheer<br />
en Duurzame Energie. Bij de opleiding<br />
Energiebeheer leert u hoe een gestructureerd<br />
plan te maken voor energiebesparing<br />
binnen uw bedrijf of organisatie. Diverse<br />
cursisten gingen u voor, zoals Sharique<br />
Nabi, projectleider bij cacaofabriek Olam<br />
Cacoa in Koog aan de Zaan. “Ik heb een hoop<br />
geleerd, vooral over bewustwording van het<br />
energiegebruik en voor welke doelen een<br />
bedrijf energie inzet. Olam is een energieintensief<br />
bedrijf dat de energietransitie<br />
wil maken. Dan is het belangrijk om<br />
inzicht te krijgen in die energie-intensieve<br />
gebruiksprocessen.”<br />
Meer dan technische maatregelen<br />
De PHOE-docenten brachten Nabi inzicht in<br />
hoe bijvoorbeeld lopende band-processen<br />
efficiënter kunnen, maar deden hem ook<br />
nadenken over mobiliteit. “Dat we in<br />
woon-werkverkeer mensen van zeg 75 kilo,<br />
verplaatsen in een auto van 1400 kilo. Over<br />
dat soort bewustzijn heb ik veel geleerd.<br />
Daarnaast laat de opleiding zien welke tools<br />
je kan gebruiken om inzicht te krijgen in het<br />
energiegebruik van een bedrijf en welke<br />
besparende alternatieven er beschikbaar zijn.<br />
En tot slot: Ik heb geleerd dat energiebeheer<br />
niet alleen draait om technische maatregelen,<br />
maar ook vraagt om soft skills. Je moet je<br />
medecollega’s overtuigen, met ze overleggen,<br />
om samen te besparen. Hoe dat moet laat de<br />
opleiding Energiebeheer u zien”, aldus Nabi.<br />
Summercourse Duurzame Energie<br />
De PHOE-opleidingen Energiebeheer en<br />
Duurzame Energie worden elk jaar ook<br />
georganiseerd als dagopleiding in de zomer.<br />
Met de summercourse Duurzame Energie<br />
breidde bodemadviseur Marc Groenenboom<br />
van de Dienst centraal milieubeheer<br />
Rijnmond (DCMR) zijn vakkennis uit. “Ik<br />
ben bouwkundige en wilde meer weten van<br />
energie om mijn kennis en vaardigheden te<br />
verbreden. De summercourse was hier een<br />
uitgelezen mogelijkheid voor.” Onderwerpen<br />
en technieken als zon- en windenergie,<br />
biomassa en geothermie worden in de<br />
opleiding met name technisch uitgediept,<br />
merkte Groenenboom. De opgedane kennis<br />
is door de bodemadviseur direct ingezet.<br />
“DCMR organiseert een conferentie over de<br />
energietransitie en deze kennis speelt daar<br />
zeker in mee.”<br />
Avondopleiding Energiebeheer<br />
De avondopleiding Energiebeheer<br />
start op 14 januari 2019.<br />
Interesse? Kijk dan op www.phoe.nl<br />
www.ensoc.nl 55<br />
ensoc winter'18.indd 55 21-11-18 10:27
ENERGIEBESPARING<br />
2 miljoen voor<br />
voorlichting<br />
infoplicht<br />
Het ministerie van Economische<br />
Zaken en Klimaat stelt<br />
2 miljoen euro beschikbaar om<br />
mkb-bedrijven voor te lichten<br />
over de verplichting voor de bedrijven<br />
om uiterlijk 1 juli 2019 op<br />
te geven welke energiebesparende<br />
maatregelen zij hebben genomen.<br />
Dat melden MKB-Nederland<br />
en VNO-NCW, die zich hebben<br />
ingezet voor het vrijmaken van<br />
het geld. MKB-Nederland en<br />
VNO-NCW schakelen branche- en<br />
regionale/lokale ondernemersorganisaties<br />
in om zo veel mogelijk<br />
mkb-bedrijven te informeren.<br />
RVO.nl opent binnenkort een<br />
e-portaal waar de mkb-bedrijven<br />
zich kunnen melden.<br />
metaalbranche bezorgd<br />
over infoplicht<br />
De Koninklijke Metaalunie,<br />
brancheorganisatie voor<br />
de metaalsector,<br />
constateert dat er<br />
nog een hoop moet<br />
gebeuren om de<br />
erkende maatregelen<br />
energiebesparing,<br />
die het ministerie van<br />
Economische Zaken en Klimaat<br />
wil actualiseren, goed aan<br />
te laten sluiten op de dagelijkse<br />
ondernemerspraktijk. De lijsten<br />
moeten met ingang van 1 januari<br />
2019 van kracht worden. Volgens<br />
Metaalunie staan er nog veel fouten<br />
in de conceptlijst. “Dat levert<br />
niet de administratieve<br />
lastenverlichting<br />
op die beoogd wordt en<br />
niet de bestuurlijke lastenverlichting<br />
voor de controlerende<br />
en handhavende overheid.<br />
Laat staan dat energie besparen<br />
als een kans wordt gezien.”<br />
tunnel bespaart met<br />
lichtgrijs asfalt<br />
De nieuwe Gaasperdammertunnel<br />
in de A9 bij Amsterdam-<br />
Zuidoost is voorzien van lichtgekleurd<br />
asfalt. Dat zorgt voor een<br />
energiebesparing van circa 20 tot<br />
30 procent. Normaal asfalt is vrij<br />
zwart, maar in de Gaasperdammertunnel<br />
is het lichter<br />
gekleurd, doordat<br />
het is gemengd met<br />
anothosiet, wit steenslag<br />
dat afkomstig is<br />
uit een speciale groeve<br />
in Noorwegen. Daarnaast<br />
wordt het asfalt afgestrooid<br />
met witte vuursteentjes<br />
uit Denemarken, die<br />
met het walsen in het<br />
oppervlak worden<br />
gedrukt. De combinatie<br />
van Noorse<br />
steenslag en Deense<br />
vuursteentjes zorgt voor<br />
lichtgrijs asfalt, dat meer<br />
licht reflecteert waardoor minder<br />
verlichting nodig is in de tunnel.<br />
industrie kan rendabel<br />
besparen met esco<br />
Energy Service Companies<br />
(ESCO’s) hebben genoeg kennis<br />
om industriële installaties op<br />
rendabele wijze energie-efficiënter<br />
te maken. Dat blijkt uit een<br />
studie van onderzoeksbureau<br />
CO2-Net. “Fabrikanten focussen<br />
op hun core business, en dat is<br />
het maken van hun product”,<br />
zegt Erica Dioguardi, een van de<br />
auteurs van de studie. “ESCo’s<br />
ontdekken mogelijkheden die<br />
fabrikanten over het hoofd zien.<br />
Juist door hun expertise en corebusiness<br />
in energie efficiency.”<br />
Het rapport is ook ingebracht<br />
aan de klimaattafel voor elektriciteit<br />
en is besproken met de<br />
klimaattafel industrie.<br />
zorg krijgt 4,7<br />
miljoen subsidie<br />
voor besparing<br />
Zorginstellingen<br />
kunnen gemiddeld<br />
12 procent op hun<br />
energierekening<br />
bezuinigen. Om besparende<br />
maatregelen te stimuleren is<br />
een nieuwe subsidieregeling.<br />
Dat meldt het ministerie van<br />
Volksgezondheid, Welzijn en<br />
Sport. Het ministerie stelt in totaal<br />
4,7 miljoen euro beschikbaar<br />
voor energiebesparing: 4,2<br />
miljoen voor besparende<br />
maatregelen 500.000 euro voor<br />
het verkrijgen van een keurmerk.<br />
Uit onderzoek blijkt dat het<br />
daadwerkelijke energiegebruik<br />
van zorginstellingen niet altijd<br />
overeenkomt met het theoretische<br />
gebruik dat energielabels van<br />
zorggebouwen aangeven.<br />
56<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 56 21-11-18 10:27
www.ensoc.nl 57<br />
ensoc winter'18.indd 57 21-11-18 10:27
Advert<br />
ensoc magazine is een uitgave van<br />
f&b kennispartner in energie en milieu.<br />
het vakblad publiceert nieuws en kennis<br />
voor bedrijven om hun energiekosten te<br />
verlagen via besparing en slimme inkoop<br />
van energie. het maakt onderdeel uit van<br />
het multimediale platform www.ensoc.<br />
nl, platform voor betaalbare energie.<br />
ensoc magazine verschijnt vier keer per<br />
jaar en wordt verspreid op basis van<br />
abonnementen.<br />
uitgever: c.h. (karin) de ferrante,<br />
f&b kennispartner in energie en milieu<br />
joh. geradtsweg 17b, 1222 pk hilversum<br />
tel: 035 - 683 88 33, fax: 035 - 683 36 88<br />
hoofdredactie: n. (norbert) cuiper,<br />
f&b specialisten in energie en milieu<br />
medewerkers: joost agterhoek, lynsey<br />
dubbeld, jan grift, frank de groot,<br />
hamilcar knops, ron ongenae, mat<br />
schatorjé en carel van swaay.<br />
advertenties en druk: wat-communicatie<br />
tel: 0226 - 765 000<br />
e-mail: media@wat-communicatie.nl<br />
www.wat-communicatie.nl<br />
omslagfoto: shell.com<br />
foto op pagina 10: www.123rf.com<br />
foto op pagina 57: arjanneke van den berg<br />
ontwerp en lay-out: paulien hassink,<br />
www.phontwerp.nl<br />
abonnementen: 137,- per jaar (excl. btw),<br />
abonnementen worden per 1 januari<br />
automatisch verlengd, tenzij<br />
uiterlijk 4 weken vooraf schriftelijk<br />
bericht van opzegging is ontvangen<br />
www.ensoc.nl<br />
issn: 2212-795x<br />
het thema van het komende<br />
ensoc magazine is<br />
Elektrificatie<br />
Elektrificatie helpt energiebesparing<br />
De wereld wordt de laatste twee decennia elk jaar<br />
1,1 procent energie-efficiënter. Die energie-efficiëntie<br />
zal door elektrificatie verdubbelen, meldt DNV GL.<br />
Daardoor kan de vraag naar energie richting 2050 een<br />
stuk lager zijn dan de huidige vraag, zegt ceo Remi<br />
Eriksen van DNV GL.<br />
Perspectief voor power-to-heat<br />
De industrie kan haar CO2-uitstoot fors verlagen met<br />
niet al te hoge extra kosten door haar warmtevraag te<br />
elektrificeren. Power-to-heat kan hiervoor een van de<br />
trekkers zijn. Dit vraagt wel om extra ondersteuning<br />
van de overheid. Hoe moet power-to-heat worden<br />
gestimuleerd?<br />
Aan de slag met elektrolysers<br />
AkzoNobel kan in Rotterdam het meest efficiënt<br />
energie besparen door voor de productie van chloor<br />
en natronloog gebruik te maken van elektrolysers,<br />
apparaten die veel stroom gebruiken. De innovatie<br />
wordt al toegepast in de fabriek van AkzoNobel in<br />
Delfzijl, het huidige Nouryon.<br />
En verder:<br />
‘Het vrijblijvende is er van af’<br />
Energiebesparing is niet langer vrijblijvend, zegt Ed<br />
Nijpels, voorzitter van het Klimaatberaad, dat hard<br />
heeft gewerkt aan het klimaatakkoord. Om meer<br />
energie te besparen moeten bedrijven de overheid<br />
informeren over de energiebesparende maatregelen<br />
die ze treffen.<br />
Het volgende<br />
nummer verschijnt<br />
eind maart 2019<br />
58<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
ensoc winter'18.indd 58 21-11-18 10:27
The future is<br />
NEXT<br />
ÉÉRSTE COMPACTE<br />
COMPOSIET<br />
VERDEELUNIT<br />
De toekomst in<br />
CLIMATE CONTROL<br />
Met de NEXT, de innovatie van Robot Vloerverwarming<br />
bent u klaar voor de toekomst. Deze verdeler kan niet<br />
alleen worden aangesloten op een CV-ketel maar werkt<br />
ook prima met een Warmtepomp. In combinatie met een<br />
warmtepomp kunt u zelfs koelen.<br />
WWW.ROBOTCLIMATE.COM<br />
www.ensoc.nl 59<br />
Advertentie Ensoc dec <strong>2018</strong> def.indd 1 9-11-<strong>2018</strong> 11:43:13<br />
ensoc winter'18.indd 59 21-11-18 10:27
60<br />
ensoc magazine winter <strong>2018</strong><br />
F057.07.18.1866_Intergas.indd 1 14-09-18 09:48<br />
ensoc winter'18.indd 60 21-11-18 10:27
Change language