Stadtentwicklung und Denkmalpflege 15: StadtHeimaten/ Miejskie Ojczyzny

treść 

Inhalt 

MIEJSKIE OJCZYZNY – ojczyzna tożsamość pamięć 8 

Jürg Sulzer 

System planowania przestrzennego, jako bariera dla powstania tożsamości polskich miast 28 

Patrycja Bielawska-Roepke / Michał Ciesielski 

STADTHEIMATEN – Heimat Identität Erinnerung 9 

Jürg Sulzer 

Das polnische Raumplanungssystem als Barriere bei der Entstehung lokaler Identitäten 29 

Patrycja Bielawska-Roepke / Michał Ciesielski 

Miasto i Tożsamość 

Jak sprzedaje się duszę miasta? 42 

Maria Luise Hilber / Götz Datko 

Budowanie tożsamości miasta poprzez zastosowanie metod projektowych opartych na empatii 58 

Nicolas Beucker 

Gdańsk jako laboratorium transformacji tożsamości 72 

Małgorzata Dymnicka 

Symbole nowej wolności – architektura i urbanistyka w Polsce po roku 1989 88 

Romuald Loegler 

Stadt & Identität 

Von der Vermarktung der Stadtseele 43 

Maria Luise Hilber / Götz Datko 

Identitätsstiftung durch empathiebasierte Gestaltungsmethoden 59 

Nicolas Beucker 

Danzig als Labor des Identitätswandels 73 

Małgorzata Dymnicka 

Symbole der neuen Freiheit – Architektur und Städtebau in Polen nach 1989 89 

Romuald Loegler 

Miasto i Ojczyzna 

Planowanie miast jako próba konstrukcji uniwersalnej „ojczyzny” człowieka? 100 

Vittorio M. Lampugnani / Kathrin Siebert 

Upadek i rozkład – miasto unieruchomione 114 

Ines Weizman 

Zmiany w przestrzeni centralnej śląskich miast 134 

Tomasz Nawrocki 

Aspiracje i rzeczywistość w europejskim rozwoju miast: przykład Warszawy 146 

Florian Koch 

Ojczyzna w budowie? Heimat – identyfikacja – zabytek 168 

Jürgen Tietz 

Stadt & Heimat 

Städtebau als Produktionsversuch menschlicher Heimat? 101 

Vittorio M. Lampugnani / Kathrin Siebert 

Zerfall und Zerlegung – Stillstellen der Stadt 115 

Ines Weizman 

Veränderungen im städtischen Raum schlesischer Städte 135 

Tomasz Nawrocki 

Anspruch und Realität europäischer Stadtentwicklung: Das Beispiel Warschau 147 

Florian Koch 

Heimat bauen? Heimat – Identifikation – Denkmal 169 

Jürgen Tietz 

Miasto i Pamięć 

Tworząc wspomnienia. Przemyślenia na temat tradycjonalizmu 182 

Hans-Georg Lippert 

Pamięć biograficzna miast polskich i związane z nią procesy wspomnieniowe 196 

Peter Oliver Loew 

Aktualne tendencje w metropolizacji Warszawy 210 

Bohdan Jałowiecki 

Literatura 226 

O Autorach 232 

Spis ilustracji 239 

Stadt & Erinnerung 

Erinnerung stiften. Gedanken zum Thema Traditionalismus 183 

Hans-Georg Lippert 

Erinnerungsprozesse in polnischen Städten 197 

Peter Oliver Loew 

Aktuelle Tendenzen der Metropolisierung von Warschau 211 

Bohdan Jałowiecki 

Literatur 226 

Autorenverzeichnis 233 

Abbildungsnachweis 239

1_Reichenbachstraße in München – modernes städtebauliches Ensemble im historischen Kontext Widok ulicy: Reichenbachstraße w 

Monachium – współczesny zespół urbanistyczny osadzony w kontekście historycznym 

MIEJSKIE OJCZYZNY – ojczyzna tożsamość 

pamięć_Jürg Sulzer 

STADTHEIMATEN – Heimat Identität 

Erinnerung_Jürg Sulzer 

mieć więc szczególną wagę, jak to nakreśla 

Die Besonderheit der europäischen Städte liegt 

Aber vielleicht liegen gerade in dieser Pluralität 

„KARTA LIPSKA na rzecz zrównoważonego roz- 

darin, dass sie aufgrund unterschiedlicher Le- 

die Zukunftschancen der europäischen Städte? 

woju miast europejskich” 1 . Stąd też duże zna- 

bensqualitäten für die Mehrheit ihrer Bewohner 

Der Blick in andere Länder und Disziplinen kann 

czenie współdziałania mieszkańców w kształto- 

vielfältige und unverwechselbare Wohn- und Ar- 

helfen, um qualifizierte Antworten auf diese Fra- 

waniu swojej dzielnicy. Jest ono miarą 

beitsorte für verschiedene Lebensstile bieten. 

ge zu finden. 

utożsamiania się mieszkańców z miastem jako 

Insofern muss die Qualität der europäischen 

miejscem pamięci i zakorzenienia. Identyfikując 

Stadt besonders hoch gewichtet werden, wie 

HEIMAT_Im Gegensatz zur Herkunft scheint Hei- 

się ze swoim miastem, mieszkańcy bardziej 

dies die Leipzig Charta zur nachhaltigen europäi- 

mat eher ein dehnbarer Begriff zu sein. Heimisch 

skłonni są do aktywnego udziału w jego plano- 

schen Stadt 1 vorgezeichnet hat. Dabei kommt 

kann man werden, herkünftig oder herkommend 

waniu i kształtowaniu. Dzięki temu wzrasta 

der Mitwirkung der Bewohner an der Gestaltung 

hingegen nicht. Unsere Herkunft ist ein ge- 

uczucie przynależności do miasta jako miejsca 

ihres Stadtquartiers ein hoher Stellenwert zu. Sie 

schichtliches Faktum. „Heimisch werden“ kann 

zamieszkania – własne miasto staje się ojczyzną 

ist Maßstab für die Identifikation der Bewohner 

Zukunft sein und als Prozess verstanden wer- 

w sensie bycia u siebie i uczucia zadowolenia. 

mit ihrer Stadt als Ort der Erinnerung und Verwur- 

den, in dem sich das Individuum auf das Fremde 

Nawiązuje się łączność emocjonalna z dzielnicą, 

zelung. Wenn sich Bewohner mit ihrer Stadt iden- 

einlässt und sich dieses Schritt für Schritt aneig- 

w której się mieszka. Miasto jako (mała) ojczyzna 

tifizieren, sind sie eher bereit, sich aktiv an deren 

net. Die Bereitschaft des Fremden, diesen Pro- 

konieczne jest jako swego rodzaju przeciwwaga 

Planung und Gestaltung zu beteiligen. Auf die- 

zess positiv aufzugreifen und zu gestalten, kann 

dla pozostającego w ciągłym ruchu i elastycznie 

sem Weg wächst die Verbundenheit mit der Stadt 

als „Heimat schaffen“ bezeichnet werden. Im 

przystosowującego się do nowych warunków w 

als Wohnort – die eigene Stadt wird zur Heimat 

Sprachgebrauch existiert Heimat gleichermaßen 

globalnym świecie społeczeństwa. Aby miasto 

im Sinne des Heimisch-Seins und des sich Wohl- 

als konkreter Ort wie auch als Gefühl oder Vor- 

europejskie rozwijało się w sposób przyszło- 

fühlens. Es entstehen emotionale Bindungen an 

stellung – in jedem Fall wird mit Heimat ein hoher 

1 

ściowy, musi być ono pojmowane jako ojczyzna. 

I właśnie ze względu na swoją skomplikowaną 

das eigene Wohnquartier. Stadt als Heimat ist als 

eine Art Gegenpol zur mobilen und flexiblen Ge- 

Identifikationswert verbunden. Orte der Heimat 

speichern Wissen, das mit der gebauten Umwelt 

historię, miasta europejskie są być może prede- 

sellschaft in einer globalisierten Welt notwendig. 

eng verzahnt ist, und sie ermöglichen individuelle 

Cechą szczególną miast europejskich jest to, że 

stynowane do oferowania swoim mieszkańcom 

Für eine zukunftsgerechte Entwicklung ist die 

oder gemeinschaftliche Erinnerungen. Ein Be- 

zapewniają one większości swoich mieszkań- 

„miejskich ojczyzn”, choć taka liczba mnoga 

europäische Stadt als Heimat zu begreifen. Und 

deutungsverlust des gebauten Raumes gegen- 

ców, dzięki zróżnicowaniu aspektów jakościo- 

właściwie nie występuje (w języku niemieckim 

gerade aufgrund ihrer komplizierten Geschichte 

über virtuellen Räumen lässt sich nicht belegen. 

wych, różnorodne i niepowtarzalne miejsca za- 

słowo Heimat funkcjonuje tak stylistycznie, jak i 

sind Europas Städte möglicherweise prädesti- 

Im Gegenteil ist es die Permanenz des Stadt- 

mieszkania i pracy, odpowiednie dla różnych 

znaczeniowo, głównie w liczbie pojedynczej, 

niert, ihren Bewohnern „Stadtheimaten“ zu bie- 

plans, also die Geschichtsträchtigkeit der Stadt, 

stylów życia. Jakość miasta europejskiego musi 

przyp. tł.). Ale może właśnie w tej mnogości 

ten, obwohl es diesen Plural eigentlich nicht gibt. 

die sie sowohl zum historischen Phänomen 

8 MIEJSKIE OJCZYZNY – ojczyzna tożsamość pamięć Stadtheimaten – Heimat Identität Erinnerung 9

7_Danzig – Stadträume mit symbolischer Bedeutung für multinationale Kultur und Geschichte Gdańsk – przestrzeń miejska o symbolicznym 

znaczeniu dla wielonarodowościowej kultury i historii 

Tęsknota za emocjonalną więzią, za tożsamością 

zwartego miasta europejskiego. Centra miast są 

nem Beitrag Designthinking als alternative Strate- 

möglichen Verlust impliziert. Eine Chance, den 

i indywidualnością jednocześnie, są charaktery- 

tradycyjnymi punktami odniesienia dla produkcyj- 

gie zur Identitätsbildung vor. 

Danzig-Mythos zu durchbrechen, kann die Orien- 

styczne dla współczesnego poszukiwania ojczy- 

ności, spotkań i wymiany, tak dla mieszkańców 

Małgorzata Dymnicka (Danzig) verbindet in ihrem 

tierung weg vom historischen Zentrum hin zur 

zny. Dla Vittoria M. Lampugnaniego i Kathrin 

miasta, jak i dla odwiedzających. Centra miast ślą- 

Beitrag „Danzig als Labor des Identitätswandels“ 

Speicherinsel als neues Stadtentwicklungsgebiet 

Siebert (Zurych) oznacza to, że również urbani- 

skich zdominowane są jednak często przez wiel- 

bieten, mit deren Bebauung als eigenständigem, 

styka staje przed wyzwaniami, których dotych- 

kie galerie handlowe, które nie wykazują żadnego 

neu zu codierendem Raum sich die Bewohner 

czas nie była w stanie podjąć. Konieczniejszy niż 

związku z (lokalną) tradycją budowlaną. Tymi zmia- 

derzeit auseinandersetzen müssen. 

kiedykolwiek staje się z ich perspektywy urbani- 

nami w przestrzeni miejskiej różnych miast ślą- 

Die 20 Jahre seit der politischen Wende gestat- 

sta jako naukowiec. Przy tym to nie jeden ge- 

skich zajmuje się Nawrocki w swoim tekście. Z 

ten einen relativ objektiven Blick auf die heutige 

nialny projekt, ale cierpliwe konstruowanie na 

nadejściem przełomu politycznego możliwe stało 

polnische Architektur. Angesichts der kapitalisti- 

podstawie materiałów, które wcześniej trzeba 

się włączenie zachowanych struktur urbanistycz- 

schen Überformungen der Städte nach der poli- 

było zebrać, decydować ma o kształcie miasta 

nych i budowli o niemieckich korzeniach w rozwój 

tischen Wende konstatiert Romuald Loegler 

jako przestrzeni życiowej stającej się ojczyzną. 

śląskiego dziedzictwa kultury. Daje to możliwość 

(Krakau), dass im Polen nach 1989 noch keine 

Szczególne znaczenie miałoby przypadać prze- 

osiągnięcia daleko idącego utożsamienia się 

architektonischen und städtebaulichen Antwor- 

strzeni publicznej i jej możliwościom zapewnie- 

mieszkańców z dziedzictwem kultury materialnej. 

ten auf den Wandel der Gesellschaft gefunden 

nia wymiany międzyludzkiej. 

Związki z przeszłością, które szczególnie pielę- 

wurden. Der Verlust von hoheitlich zuständigen 

Dla Ines Weizman (Londyn) utratą ojczyzny jest 

gnuje się na Śląsku, mogłyby dla wielu miast w 

Stadtplanungsämtern und die Dominanz von 

rozpad i rozkład socjalistycznych przestrzeni 

Polsce stać się bogatym w treść wyznacznikiem 

Vorgaben privater Investoren mit ihren internati- 

miejskich. Z jej punktu widzenia wielkoskalowe 

kierunku - w samym środku liberalizacji, deregula- 

onalen Baudesigns machen es immer noch 

osiedle Leipzig-Grünau jest tego szczególnym 

cji i prywatyzacji, w dalszym ciągu wywierających 

überaus schwer, die fachlichen Kompetenzen 

przykładem. Grünau zostało nagle, we wcze- 

silny wpływ na rozwój miast. 

einer jungen Architektengeneration zum Tragen 

snych latach dziewięćdziesiątych XX wieku, po- 

Aspiracje i rzeczywistość europejskiego rozwoju 

zu bringen. Dort, wo dies dennoch gelingt, zei- 

mimo dobrej jakości życia w dzielnicy w czasach 

miast są materią tekstu Floriana Kocha (Barra- 

gen sich eigenständige Beiträge zu einer neuen 

NRD i uznania, którym obdarzali ją z tego powodu 

przez wiele lat jej mieszkańcy, uznane za 

nquilla). Na przykładzie Warszawy poddaje on 

analizie, jak dalece ideał miasta europejskiego 

7 

polnischen Architektur. Loegler plädiert dafür, 

der jungen Generation mehr Einfluss zu bieten, 

urbanistycznie niewystarczające. Zatrzymanie w 

może znaleźć zastosowanie w przypadku miast 

am Weiterbauen der Städte tatsächlich mitzu- 

biegu i niejasna przyszłość przestrzeni miejskich 

postsocjalistycznych. Podczas gdy nowe kom- 

Fragen nach der Identität mit denen nach der Be- 

wirken. 

prowadzi do dezorientacji mieszkańców. Jedno- 

pleksy biurowe i handlowe nie pozwalają na roz- 

wohnerschaft. In Danzig haben die Stadträume 

Die Sehnsucht nach emotionaler Bindung, nach 

cześnie przydatność planowania urbanistycz- 

poznanie jakichkolwiek odniesień do miasta eu- 

eine besonders symbolische Bedeutung. Multi- 

Identität und Individualität zugleich, prägen die 

nego może być oceniona dopiero po kompletnej 

ropejskiego, projekty mieszkaniowe promuje się 

nationale Traditionen, Kultur und Geschichte, er- 

moderne Suche nach Heimat. Für Vittorio M. 

realizacji projektu – w stanie, na który idealistycz- 

po części poprzez skojarzenia ze szczególnymi 

kennbar in einer demokratischen und architekto- 

Lampugnani und Kathrin Siebert (Zürich) stellt das 

nym planom Leipzig-Grünau nigdy nie pozwo- 

cechami miasta europejskiego. Z punktu widze- 

nischen Ordnung, haben aus dieser Stadt in 

auch den Städtebau vor Herausforderungen, die 

lono. 

nia Kocha istnieje jednak niebezpieczeństwo, że 

gewisser Weise ein Labor für die Transformation 

er bislang nicht zu erfüllen vermag. Der Städte- 

Nośnikami tożsamości są z perspektywy Tomasza 

pozytywne aspekty tej wizji, zawarte skądinąd 

von Identität gemacht. Die Traditionen und die 

bauer als Wissenschaftler wird aus ihrer Sicht not- 

Nawrockiego (Katowice) wciąż jeszcze głównie 

w projektach, zostaną przy realizacji odrzucone i 

Geschichte vieler Völker und Begegnungen im 

wendiger denn je. Dabei ist nicht der geniale 

historyczne centra miast, odpowiadające ideałowi 

zastąpione swego rodzaju dowolnością. 

Laufe der Zeit führen dazu, dass alles Neue einen 

Wurf, sondern geduldiges Aufbauen auf Grundla- 

20 MIEJSKIE OJCZYZNY – ojczyzna tożsamość pamięć Stadtheimaten – Heimat Identität Erinnerung 21

1_Typische sozialistische Wohnbebauung Typowa socjalistyczna zabudowa mieszkaniowa 2_„Hurrabeliebigkeit“ am Beispiel einer 

Breslauer Plattenbausiedlung „Hurradowolność” na przykładzie jednego z osiedli wielkopłytowego budownictwa mieszkaniowego we 

Wrocławiu 

System planowania przestrzennego, jako 

bariera dla powstania tożsamości polskich 

miast_Patrycja Bielawska-Roepke / Michał Ciesielski 

Das polnische Raumplanungssystem als 

Barriere bei der Entstehung lokaler 

Identitäten_Patrycja Bielawska-Roepke / Michał Ciesielski 

1 

Polska była do roku 1939 krajem wielokulturowym, 

gdzie Polacy stanowili ok. 60 procent 

mieszkańców. Poprzez zniszczenia wojenne, holokaust, 

przesunięcie granic na zachód i masowe 

wojnie, jako symbol niezniszczalności Polski. 

Nie uchroniło ich to jednak przed socjalistyczną 

zabudową obszarów centralnych i peryferii. 

Natomiast w miastach „poniemieckich”, we 

Wrocławiu czy Szczecinie, poczucie krzywdy wyrządzonej 

Polakom przez Niemców odreagowywano 

poprzez brak pietyzmu w stosunku do zabudowy 

miejskiej i urbanistyki, obcej polskiej 

tradycji i przyzwyczajeniom. W latach trwania 

PRL poruszanie tematów związanych z niemiecką 

przeszłością tych terenów było ocenzurowane. 

Dopiero po 1989 roku mogły wyjść z ukrycia tożsamość 

lokalna, mniejszości narodowe czy wyznaniowe 

i doprowadzić do renesansu „małej ojczyzny”. 

Istniejącym elementom przyznano na 

nowo znaczenie historyczne, stało się możliwe 

Polen war bis 1939 ein multikultureller Staat mit 

einem Anteil von maximal 60 Prozent polnischer 

Bevölkerung. Durch die Kriegszerstörungen, den 

Holocaust, die Westverschiebung der Staatsgrenzen, 

die Umsiedlungen der Bewohner und die 

Politik der kommunistischen Führung kam es zur 

fast vollständigen kulturellen Vereinheitlichung 

innerhalb des Landes. „Der musterhafte polnischsprachige 

Katholik bewohnte also ein sozialistisch 

modernes Polen, das in Fertigbauweise 

auf den Trümmern einer multikulturellen Gesellschaft 

errichtet worden war. Die typischen Entwürfe 

der Wohnblöcke, Einkaufspavillons, Schulen, 

Polikliniken und Erholungseinrichtungen 

wurden im ganzen Land vervielfältigt, in einer 

Bauweise, die zumeist aller lokalen Eigenschaften 

beraubt war.“ (Piątek 2007, S. 26) 

2 

die deutsche Vergangenheit dieser Gebiete tabu. 

Erst nach der politischen Wende 1989 konnte es 

zu einer Renaissance des Heimatbegriffs kommen, 

als auch nationale oder religiöse Minderheiten 

przesiedlenia oraz politykę komunistycznych ukazanie czy stworzenie na nowo lokalnej tożsamości. 

Als ein Symbol der Unzerstörbarkeit Polens wurden 

ihre Isolation überwanden. Nun wurde es 

urzędów doszło do nieomal całkowitego zrównania 

kulturowego. „Przykładny polskojęzyczny katolik 

zamieszkiwał socjalistyczną i nowoczesną 

Polskę, która powstała z prefabrykatów na gruzach 

społeczeństwa wielokulturowego. Typowe 

bloki mieszkalne, domy handlowe, szkoły, przychodnie 

i ośrodki wczasowe powielane były w 

całym kraju, bez żadnych cech lokalnych.” (Piątek 

2007, s. 26) 

Miasta polskie jak Warszawa czy Kraków zostały 

częściowo odbudowane lub rozbudowane po 

Jednakże wraz z wolnością w architektu- 

rze miast i prowincji pojawiła się też „hurradowolność” 

(Niezgoda 2005, s. 4) i rozpoczęła się 

„walka postu z karnawałem” jak to za Jackiem 

Purchalą określił Romuald Loegler w tym tomie. 

W gospodarce przestrzennej zapanował niespotykany 

w skali europejskiej liberalizm – samorządy 

lokalne utraciły, czy też oddały dobrowolnie, 

wpływ na zmiany w miastach firmom 

zagranicznym. Wynik liberalizmu w gospodarce 

przestrzennej jest opłakany. „Wyzwolenie z cia- 

Städte wie Warschau oder Krakau nach dem 

Krieg teilweise wiederaufgebaut. Das hat sie jedoch 

vor einer sozialistischen Bebauung der Innenstädte 

und Peripherien nicht verschont. In den 

ehemaligen deutschen Städten dagegen, wie 

Breslau oder Stettin, schlug sich das Gefühl des 

Leids, welches die Deutschen den Polen angetan 

hatten, in einer fehlenden Pietät gegenüber der 

Stadtbebauung und Stadtstruktur nieder, welche 

den polnischen Traditionen und Gewohnheiten 

fremd waren. Zur Zeit der Volksrepublik Polen war 

möglich, lokale Identität zu zeigen oder neu zu 

erschaffen. Den vorhandenen physischen Hinterlassenschaften 

wurde wieder eine historische 

Bedeutung gegeben. Die neue Freiheit führte in 

der Architektur der Städte und Provinzen allerdings 

auch zu einer „Hurrabeliebigkeit“ (Niezgoda 

2005, S. 4), es begann der „Kampf der Fastenzeit 

mit dem Karneval“, wie Loegler in diesem 

Band aufzeigt. Raum- und Stadtplanung prägte 

ein Liberalismus, wie er anderswo in Europa unbekannt 

war. Die lokalen Verwaltungen haben 

28 System planowania przestrzennego, jako bariera dla powstania tożsamości polskich miast Das polnische Raumplanungssystem als Barriere bei der Entstehung lokaler Identitäten 29

4_Die massive Zunahme des motorisierten Individualverkehrs ist eine der bisher weitestgehend ungelösten städtischen Planungsaufgaben. 

Intensywny rozwój indywidualnego transportu zmotoryzowanego jest jednym z problemów urbanistycznych, które praktycznie do 

dziś nie znajdują rozwiązania. 

bliczny z terenem publicznie dostępnym widać, 

stara się bronić przed takim sprywatyzowaniem 

der schon erwähnten niedrigen Abdeckung polni- 

Gestaltung anderer städtischer Freiflächen wie 

że szczególnie jako element nowych inwestycji 

sfery publicznej, negatywna tendencja jest aż 

scher Gemeinden mit lokalen Plänen, zur Regel. 

Plätze, Grünanlagen, Einkaufsstraßen, Spielplät ze 

jest on sprowadzany do niezbędnego minimum, 

nadto widoczna. 

Im Endeffekt entstehen anhand der von der Ge- 

usw. befindet sich letztlich in privaten Händen, 

meinde genannten Bedingungen zur Bebauung 

weil die Gemeinden schon bei der Erstellung lo- 

auch große Siedlungen von Mehrfamilienhäusern. 

kaler Pläne davon ausgehen, dass eigene Investi- 

Das Erteilen der „Entscheidung“ ist mit vernach- 

tionen finanziell nicht möglich sind. Diese aus der 

lässigbaren Mehrkosten für den Investor verbun- 

Sicht der lokalen Verwaltung „billige“ Vorgehens- 

den. Das Erarbeiten eines lokalen Planes für das 

weise garantiert aber nicht, dass solche städti- 

gleiche Grundstück bedeutet bestenfalls ein Jahr 

schen Freiflächen auch öffentlich zugänglich sein 

Wartezeit für den Investor und beträchtliche Kos- 

werden. Trotz Bemühungen mancher lokaler Ver- 

ten für die Gemeinde. Die Privatisierung des Rau- 

waltungen, öffentliche Räu me vor Privatisierung 

mes erfolgt demnach mit minimaler Kontrolle 

zu schützen, sind negative Tendenzen deutlich 

durch die Gemeinden; die Städte haben zu we- 

sichtbar. 

nige lokale Pläne räumlicher Bewirtschaftung, um 

Auch zu restriktive oder zweideutige Gesetze 

sich gegen die massive und zufällige Erteilung der 

und Verordnungen verhindern oft den wirksamen 

„Entscheidungen“ zu wehren. 

Schutz des öffentlichen Interesses. Die neuesten 

Begriffe wie „öffentliches Interesse“ oder „öf- 

Änderungen in der polnischen Rechtsprechung 

fentliches Gut“ haben in Polen meist eine nega- 

scheinen in der Absicht vorgenommen worden 

tive Konnotation: Sie werden mit den Jahren des 

zu sein, den Einfluss von Stadtplanern auf die Ge- 

Kommunismus, der Zentralwirtschaft oder der 

staltung öffentlicher Räume einzuschränken. So 

Beschränkung des Eigentumsrechts assoziiert. 

bestimmen fachlich nicht qualifizierte Akteure 

4 

Das Fehlen rechtlicher Instrumente zur Abwägung 

von privatem und öffentlichem Interesse 

jetzt über Fragen von Komposition und Ästhetik. 

Über neue Gesetze die Umsetzung von Investiti- 

wird jedoch nur von wenigen Fachexperten be- 

onen erleichtern zu wollen, ist nicht ungewöhn- 

czyli do realizacji chodników po obu stronach 

Na drodze korzystnego rozwiązania chroniącego 

mängelt. Die Mehrheit der Bevölkerung wünscht 

lich. In der Folge verliert die lokale Planung die 

ulicy dojazdowej. Inne formy miejskiej przestrzeni 

interes publiczny stają często zbyt restrykcyjne 

sich einen kompromisslosen Vorrang des priva- 

Herrschaft über die Gestalt des geplanten Rau- 

otwartej (place, skwery, pasaże handlowe, place 

lub dwuznaczne przepisy wyższego rzędu niż 

ten Interesses (Głuszyński 2004). Das Eigen- 

mes. Beispielhaft können hier sogenannte 

zabaw, tereny zielone itp.) znajdują się w efekcie 

prawo miejscowe - ustawy, rozporządzenia. 

tumsrecht wird oft als ein Recht zur unein- 

„Mega-“ und „Spezialgesetze“ genannt werden. 

w rękach prywatnych z powodu z góry zakłada- 

Ostatnie zmiany w polskim prawie przekładające 

geschränkten Verfügung über die Immobilie 

Das „Megagesetz” über die Unterstützung der 

nego braku gminnych środków na ich realizację. 

się na planowanie przestrzenne zdają się dążyć 

ge sehen, also etwa zur beliebigen Bebauung 

Entwicklung von Dienstleistungen und Telekom- 

Decyzje takie zapadają już na etapie sporządzania 

do ograniczenia możliwości wpływu urbanistów 

des Grundstücks oder zum beliebigen Umbau 

munikationsnetzen von 2010 hat den Stadtpla- 

planu miejscowego. Tego typu „tanie” z punktu 

na wygląd istniejących i projektowanie nowych 

eines Gebäudes. Bei der Entwicklung öffentlich 

nern eindeutig die Möglichkeit genommen, mit 

widzenia samorządu podejście do ochrony inte- 

przestrzeni publicznych. Także wpływ na zagad- 

zugänglicher Gebiete beschränkt sich die Be- 

lokalen Plänen auf die Lokalisierung der Mobil- 

resu publicznego nie daje żadnej pewności, że 

nienia kompozycyjno - estetyczne uzyskują pod- 

rücksichtigung öffentlicher Interessen auf ein 

funkmasten Einfluss zu nehmen. 1 Darüber hinaus 

przestrzenie te będą stanowiły publicznie do- 

mioty do tego nieprzygotowane. Wynika to ze 

absolutes Minimum, also den Bau der Bürger- 

müssen alle gültigen lokalen Pläne räumlicher 

stępną część miasta. Chociaż wiele samorządów 

zmian w prawie, wprowadzających „okazyjne” 

steige zu beiden Seiten der Zufahrtsstraße. Die 

Bewirtschaftung, in denen auch nur die kleinste 

34 System planowania przestrzennego, jako bariera dla powstania tożsamości polskich miast Das polnische Raumplanungssystem als Barriere bei der Entstehung lokaler Identitäten 35

Jak sprzedaje się duszę 

miasta?_Maria Luise Hilber / Götz Datko 

Von der Vermarktung der 

Stadtseele_Maria Luise Hilber / Götz Datko 

Wybierając się w podróż dowiadujemy się zazwy- 

organizująca społeczeństwo w ograniczonej prze- 

Wenn einer eine Reise tut, dann erkundigt er sich 

nale Maschine, die Gesellschaft auf engem 

czaj wcześniej, co może nas czekać, wyobrażamy 

strzeni” (Wolfrum 2003). 

vorab, was ihn erwartet, er stellt sich den Ort und 

Raum organisiert“ (Wolfrum 2003). 

sobie miasto będące celem naszej podróży i jego 

Oparte na ilościowej analizie danych rozumienie 

die Räume vor, fragt nach der Mobilität (wie 

Ein quantifizierendes Verständnis von Stadt reicht 

kształt przestrzenny, pytamy o transport (jak tam 

miasta nie wystarcza, aby sprostać jego złożono- 

komme ich dahin), nach der Kultur (was erwartet 

nicht aus, um der Komplexität der Stadt gerecht 

dojadę?), kulturę (co mnie tam czeka?), o funkcjo- 

ści. Aby ogarnąć duszę miasta, potrzeba czegoś 

mich dort) und nach der Funktion und Urbanität 

zu werden. Um die Seele einer Stadt zu erfassen, 

nowanie i atmosferę miasta (co ma mi do zaofe- 

dokładnie przeciwnego: „jakościowego”, emo- 

der Stadt (was bietet sie mir). Eventuell kontak- 

braucht es genau das Gegenteil: das „Qualifizier- 

rowania?). Ewentualnie nawiązujemy kontakt z 

cjonalnego, nieprzewidzianego, nieprzewidywal- 

tiert er Ortskundige, um über all diese Angaben 

bare“, das Emotionale, das Unvorhergesehene, 

kimś już z naszym celem obeznanym, aby dowie- 

nego (por. Wolfrum 2003). 

hinaus bereits etwas über das Besondere, das 

das Unvorhersehbare (vgl. Wolfrum 2003). 

dzieć się jeszcze czegoś więcej o tym co szcze- 

Jeśli podążymy za tokiem rozumowania Oswalda 

Charakteristische, die Ausstrahlung dieser Stadt 

Folgt man einem Gedankengang von Oswald 

gólne, charakterystyczne, o emanacji tego miasta 

Spenglera, dusza jest w materialnym świecie 

zu erfahren – über ihre Seele. 

Spengler, ist in der bewohnten Welt die Seele et- 

– o jego duszy. 

zorganizowanej przestrzeni czymś „typowo 

Was ist denn das, was wir einerseits wohl ver- 

was „typisch Städtisches“. Um 1920 konstatierte 

Czym jest to, co z jednej strony całkiem dobrze 

miejskim”. Około roku 1920 skonstatował on, że 

stehen und andererseits doch nicht richtig fas- 

er, dass das Vorhandensein einer Seele die Stadt 

rozumiemy, ale czego z drugiej strony nie potra- 

obecność duszy odróżnia miasto od wioski. Cała 

sen können? Was ist denn diese Seele, über die 

von einem Dorf unterscheide. Alle echte Kultur- 

fimy jak należy ująć w słowa? Czym jest ta na 

prawdziwa historia kultury rozgrywa się w mia- 

es unzählige Auslegungen gibt? „Beseelt sein“ 

geschichte spiele sich in Städten ab, denn „Welt- 

niezliczone sposoby interpretowana dusza? ”Być 

stach, gdyż „historia świata to historia miasta” 

bedeutet: den Geheimnissen des inneren, unbe- 

geschichte ist Stadtgeschichte“ (Spengler 1981, 

uduchowionym” oznacza: zbliżać się do ukrytych 

(Spengler 1981, s. 667), podczas gdy wieś, nie- 

wussten Lebens näher zu kommen – mit Eigen- 

S. 667), wohingegen das Land selbst nicht der 

pod powierzchnią tajemnic, do samego życia – 

zdolna do najmniejszego aktu stworzenia, mil- 

leben erfüllt, verlebendigt zu sein. Auch die Stadt 

kleinsten Schöpfung fähig sei und sich schwei- 

być pełnym życia, ożywionym. Również miasto 

cząc odwraca wzrok (por. Spengler 1981, s. 

hat spezifische Eigenheiten, einmalige Charak- 

gend abwende (vgl. Spengler 1981, S. 661ff.). 

ma specyficzne własności, jedyne w swoim ro- 

661ff.). 

terzüge, ein Eigenleben. Auf der einen Seite ist 

Im Laufe der Zeit hat sich der frühere Stadt- 

dzaju cechy charakteru, swoje własne we- 

Z upływem lat dawny konflikt między miastem a 

es der gebaute Raum, die Gebäude, die Straßen 

Land-Gegensatz verändert. In den heutigen mul- 

wnętrzne życie. Z jednej strony jest to przestrzeń 

wsią uległ osłabieniu. W dzisiejszych policen- 

und Plätze, die Grenzen und Brachflächen, die 

tizentrischen Stadtregionen sind nicht mehr 

materialna, architektura, ulice i place, granice i 

trycznych regionach zurbanizowanych miasta 

der Stadt den Rahmen und ihre Erscheinung ge- 

zwangsläufig die Kernstädte die Zentren des 

ugory, ujmujące je w ramy i tworzące jego po- 

centralne niekoniecznie mają centralne znacze- 

ben. Auf der anderen Seite sind es die Men- 

Umlandes, das selbst infolge der Suburbanisie- 

wierzchowność. Z drugiej strony to ludzie, bada- 

nie dla najbliższej okolicy, która sama w konse- 

schen, die mit ihrem Bewusstsein die Stadt in 

rung zusätzliche Funktionen erhielt und immer 

jąc siłą swojej świadomości miasto w jego tajem- 

kwencji procesu eksurbanizacji otrzymała do- 

ihren Geheimnissen ergründen, sie mit ihren 

städtischer wurde. Neue Zentren entstanden an 

nicach, wypełniają je ideami i życiem. Tu miasto 

datkowe funkcje i nabrała cech miejskich. Nowe 

Ideen und mit Leben füllen. Hier hat die Stadt 

gut erschlossenen Verkehrspunkten, doch be- 

ma ciało, składające się z masy budowli. Tam jest 

centra powstają w okolicy węzłów komunikacyj- 

einen Körper, bestehend aus einer Masse von 

schleicht uns in diesen Siedlungsstrukturen häu- 

dusza napełniająca to ciało miasta, ponieważ „... 

nych o dobrej infrastrukturze, jednak często na- 

Gebäuden. Dort hat dieser Stadtkörper auch eine 

fig ein Gefühl, welches Spengler vor knapp ei- 

miasto to coś więcej niż funkcjonalna maszyna, 

chodzi nas w tych nowych strukturach osiedleń- 

Seele, denn „… Stadt ist mehr als eine funktio- 

nem Jahrhundert für „das Land“ beschrieben 

42 Jak sprzedaje się duszę miasta? Von der Vermarktung der Stadtseele 43

3–4_Auf die Frage: „Warum dauert der Bau Teclas so lange?“ antworten sie: „Damit nicht die Zerstörung beginnt.“ Na pytanie 

„Dlaczego budowa Tecli trwa tak długo?” odpowiadają: „Aby nie zaczął się rozkład.” (Illustration Ilustracje: Jörg Hülsmann, 

www.joerghuelsmann.de) 

towaniem tożsamości miasta. W ten sposób 

socjalnych i kulturalnych. Tylko w ograniczonym 

identität“ für Marketingzwecke „missbraucht“, 

duktentwicklung“ unter dem ständigen Grund- 

nadużywa się pojęcia „tożsamości miasta” dla 

stopniu mogą one być osiągnięte przy użyciu tych 

die Seele der Stadt wird vermarktet – doch wa- 

satz der Kundenorientierung. Damit gemeint ist 

celów marketingowych, a duszę miasta wysta- 

samych instrumentów marketingowych, które 

rum eigentlich nicht? 

die direkte Beeinflussung der Stadtidentität, 

wia się na sprzedaż – ale właściwie czemu nie? 

stosuje się w przedsiębiorstwach sektora pry- 

Im Marketinggedanken lässt sich unter dem Be- 

etwa indem in Orientierung auf die Bedürfnisse 

W myśleniu marketingowym pod pojęciem „toż- 

watnego. Wiemy wszyscy, co dzieje się, kiedy 

griff „Stadtidentität“ im Kern das Besondere, 

der Bevölkerung und Besucher positiv besetzte 

samość miasta” kryje się zasadniczo to, co w 

Identifikationsmerkmale gestärkt oder neue ge- 

nim szczególne, tylko jemu właściwe, indywidu- 

schaffen werden. 

alne i niepowtarzalne. Im bardziej charaktery- 

Dies heißt jedoch nicht, dass im Rahmen des 

styczna jest ta tożsamość, tym wyraźniejsza jest 

Stadtmarketings auf die Stadtidentität ausschließ- 

ona w porównaniu z konkurencją, tym lepiej się 

lich mit dem Ziel Einfluss genommen wird, die 

odróżnia i pozwala się ponownie rozpoznać. W 

Erträge zu erhöhen – das wäre in der Tat proble- 

ten sposób jest ona ważnym, jeśli nie central- 

matisch. Vielmehr muss im Stadtmarketing klar 

nym, czynnikiem pozycjonującym miasto w kon- 

sein, dass die Ziele einer Stadt völlig andere sind 

kurencji miast i gmin. Swoiste cechy oferty (uni- 

als diejenigen eines Unternehmens. Wo Unter- 

que selling propositions, w skrócie: UPSs) 

nehmen primär auf Gewinnmaximierung abzie- 

wyodrębniane i komunikowane są szczególnie 

len, ist eine Stadt auch gesellschaftlichen, sozia- 

pożądanym grupom docelowym, „klientom” mia- 

len und kulturellen Zielen verpflichtet. Diese 

sta. Co więcej: podobnie jak w strategiach mar- 

können nur bedingt mit den gleichen Marketing- 

ketingowych przedsiębiorstw, marketing miasta 

instrumenten erreicht werden, wie sie Unterneh- 

nie sprowadza się w żadnym wypadku do aspektu 

3 

4 

men der Privatwirtschaft anwenden. Wir wissen 

komunikacji czy reklamy, ale zajmuje się „rozwo- 

alle, was dabei herauskommt, wenn dies den- 

jem produktu” zgodnie z zasadą zorientowania na 

mimo wszystko podejmowane są takie próby. Tu- 

Charakteristische, Individuelle und Unverwech- 

noch versucht wird. Ein Beispiel: Begrifflichkei- 

klienta. Rozumiany jest przez to jego bezpośredni 

taj przykład: pojęcia takie jak Corporate Identity 

selbare einer Stadt zusammenfassen. Je präg- 

ten wie Corporate Identity oder Corporate Design 

wpływ na tożsamość miasta, na przykład kiedy, 

[tożsamość przedsiębiorstwa, przyp. tł.] czy Cor- 

nanter die Stadtidentität ist, desto eindeutiger ist 

werden in der Praxis bedenkenlos ins Stadtmar- 

poprzez zorientowanie na potrzeby mieszkańców 

porate Design [jednorodna stylistyka wizualna lub 

sie gegenüber den Konkurrenten unterscheidbar 

keting übernommen. Ungeniert wird zum Bei- 

i odwiedzających, wzmacniane lub kreowane są 

identyfikacja wizualna przedsiębiorstwa, przyp. 

und wiedererkennbar. Sie ist damit ein wichtiger, 

spiel die traditionelle Heraldik durch pfiffige, aber 

znaki szczególne o pozytywnym zabarwieniu. 

tł.] przejmowane są bez namysłu w praktyce mar- 

wenn nicht der zentrale Faktor zur Positionierung 

nicht selten inhaltslose Logos ersetzt. „Weg mit 

Nie znaczy to jednak, że w ramach marketingu 

ketingu miejskiego. Bez skrępowania zastępuje 

einer Stadt im interkommunalen Wettbewerb. Al- 

gewachsenen Traditionen und historischen Bot- 

miasta wpływa się na tożsamość miasta tylko po 

się tradycyjną heraldykę błyskotliwymi, ale nie- 

leinstellungsmerkmale (neudeutsch: unique sel- 

schaften, hin zu modernem, globalisiertem Main- 

to, aby uzyskać wyższe przychody – to byłoby rze- 

rzadko pozbawionymi treści symbolami graficz- 

ling propositions, kurz: USPs) werden herauskris- 

stream!“, scheint der Trend zu sein. Eine sinnvolle 

czywiście problematyczne. Znacznie bardziej 

nymi. „Precz z organicznie ukształtowanymi tra- 

tallisiert und gegenüber den gewünschten 

Einwirkung auf die Stadtidentität kann mit dieser 

musi być w marketingu miejskim jasne, że cele 

dycjami i przesłaniem historycznym, chcemy 

Zielgruppen, den „Kunden“ der Stadt kommuni- 

Haltung nicht gelingen. 

miasta są zupełnie inne niż cele przedsiębior- 

nowoczesnego, zglobalizowanego głównego 

ziert. Weiter noch: Wie auch im Marketing für Un- 

Wie bereits festgestellt: Die Entwicklung der 

stwa. Przedsiębiorstwo nastawione jest przede 

nurtu!”, zdaje się być popularną tendencją. Z tym 

ternehmen lässt sich Stadtmarketing keinesfalls 

Stadtidentität kann langfristig beeinflusst, nicht 

wszystkim na maksymalizację zysków, miasto 

nastawieniem sensowne oddziaływanie na tożsa- 

auf den Aspekt der Kommunikation oder Wer- 

jedoch einfach „geschaffen“ werden. Sie geht 

zobowiązane jest do realizacji celów społecznych, 

mość miasta nie może się udać. 

bung reduzieren, sondern meint auch die „Pro- 

deutlich über eine durch Werbung gestützte 

46 Jak sprzedaje się duszę miasta? Von der Vermarktung der Stadtseele 47

1_Tristesse des öffentlichen Raumes Tristesse - smutek przestrzeni publicznej 

Budowanie tożsamości miasta poprzez 

zastosowanie metod projektowych opartych 

na empatii_Nicolas Beucker 

Identitätsstiftung durch empathiebasierte 

Gestaltungsmethoden_Nicolas Beucker 

Tożsamość miasta definiuje się niejednokrotnie 

Verschiedentlich wird die Identität der Stadt 

urbane Identität also nicht in erster Linie durch 

poprzez wywierane przez samo miasto wrażenie 

gleichgesetzt mit dem visuellen Eindruck einer 

das Fremdbild der Stadt, sondern vielmehr durch 

wizualne - tak, jak umocowane jest to w naszej 

Stadt, so wie er im kollektiven Gedächtnis veran- 

ihr Selbstbild, das sich zum einen aus den indivi- 

kolektywnej pamięci. Wciąż najczytelniej ukazuje 

kert ist. Am deutlichsten wird dies nach wie vor 

duellen mentalen Bildern der Bevölkerung zu- 

to szeroko cytowane studium Kevina Lyncha „The 

in Kevin Lynchs viel zitierter Studie The Image of 

sammensetzt und zum anderen aus dem Selbst- 

Image of the City” (Lynch 1960). Lynch stwierdza, 

the City (Lynch 1960). Lynch verweist darauf, 

verständnis, wie die Bürger mit und in ihrer Stadt 

że odszyfrowywanie, rozkodowywanie i definio- 

dass es für den Menschen notwendig sei, seine 

leben. 

wanie, nazywanie swojego otoczenia jest dla czło- 

Umwelt zu entziffern und zu benennen. „Das Be- 

Um die Möglichkeiten von Identitätsstiftung für 

wieka koniecznością. „Potrzeba poznania i zaszu- 

dürfnis, unsere Umwelt zu erkennen und zu ‚eti- 

öffentliche Räume besser zu verstehen, ist es 

fladkowania naszego otoczenia jest tak istotna i 

kettieren‘, ist so wesentlich und wurzelt so tief in 

notwendig, ein paar Begriffe genauer zu fassen. 

zakorzeniona tak dalece w przeszłości, że ten 

der Vergangenheit, daß dieses erwähnte Bild 

Dafür soll ein Vorschlag folgen, was unter „Identi- 

wspomniany obraz [składający się z sumy bezpo- 

[das sich aus unmittelbarer Erfahrung zusam- 

tät“ verstanden werden kann, wenn sie mit Sehn- 

średnich doświadczeń (uwaga autora)] ma dla 

mensetzt (Anmerkung des Autors)] für das Indivi- 

süchten und Wünschen der Bürger in Verbindung 

konkretnej osoby nieocenioną wartość praktyczną 

duum einen ungeheuren praktischen und ge- 

gebracht wird. Anschließend soll definiert wer- 

i emocjonalną” (Lynch 1989, s. 13). 

fühlsmäßigen Wert hat.“ (Lynch 1989, S. 13) 

den, was das Leben in öffentlichen Räumen aus- 

Charakterystyczne elementy wizualne i doświadczenia 

uzupełniają się i splatają w tożsamości 

1 

In der Identität einer Stadt ergänzen sich die visuell 

prägenden Elemente und die erlebten Ge- 

macht, dessen Verschwinden beklagt wird. Und 

schließlich muss das Verständnis für die Art der 

miasta tak, aby stworzyć jedną całość. Tożsamo- 

schichten zu einem Ganzen. Nicht nur aus den 

Beziehungen, welche zwischen Stadt und Be- 

ści konstruujemy nie tylko ze znaków rozpoznaw- 

rzędzie nie poprzez obraz widziany z zewnątrz, ale 

Wahrzeichen, die wir als touristische Pflichtlek- 

wohnern entstehen können, geschärft werden. 

czych, wyuczonych na turystycznej lekturze obo- 

raczej poprzez jego obraz własny, z jednej strony 

türe erlernt haben, konstruieren wir Identitäten. 

wiązkowej. Rozwijają się one również z sumy 

składający się z indywidualnych mentalnych obra- 

Sie entstehen auch aus der individuellen Erfah- 

Identität_Identität ist immer konstituiert durch 

osobistych przeżyć i wspomnień. To uwidocz- 

zów jego mieszkańców, z drugiej strony z ich per- 

rung und Erinnerung heraus. Die Identität einer 

Identifikation. Diese wiederum setzt sich zusam- 

nione tęsknoty i pragnienia mieszkańców miasta 

cepcji samych siebie; z tego, jak żyją oni w mie- 

Stadt wird von den sichtbar gemachten Sehn- 

men aus Aspekten, die zur Identifikation von et- 

tworzą jego tożsamość. Zanikające życie pu- 

ście - i z miastem. 

süchten und Wünschen ihrer Bürger mitbe- 

was beitragen, und Aspekten, die zur Identifika- 

bliczne dzielnic grozi rozpadem osobistego 

Dla lepszego zrozumienia możliwości inicjacji i 

stimmt. Mit einem schwindenden öffentlichen 

tion mit etwas beitragen. Die Identität einer Stadt 

związku między miastem, a jego mieszkańcami. 

kreacji tożsamości przestrzeni publicznej, trzeba 

Leben in städtischen Quartieren droht die per- 

setzt demnach voraus, dass wir sie identifizieren 

W przeciwieństwie więc do nadającego się do 

przyjrzeć się jest dokładniej kilku pojęciom. Na 

sönliche Beziehung zwischen Stadt und ihren Be- 

im Sinne von „unterscheiden“ können und dass 

wykorzystania w marketingu wizerunku miasta, 

tej podstawie przestawiona zostanie propozycja, 

wohnern zu scheitern. Im Gegensatz zum marke- 

wir uns mit ihr identifizieren, uns in ihr wiederfin- 

jego tożsamość definiowana jest w pierwszym 

co może być rozumiane pod pojęciem „tożsamo- 

tingtauglichen städtischen Image definiert sich 

den können. Wenn wir uns insbesondere mit 

58 Budowanie tożsamości miasta poprzez zastosowanie metod projektowych opartych na empatii Identitätsstiftung durch empathiebasierte Gestaltungsmethoden 59

Gdańsk jako laboratorium transformacji 

tożsamości_Małgorzata Dymnicka 

Danzig als Labor des IdentitätS - 

wandels_Małgorzata Dymnicka 

Pytanie o tożsamość miasta wiąże się z wyobra- 

Odnosząc problematykę tożsamości do Gdańska, 

Die Frage nach der Identität einer Stadt ist mit 

zur Selbstzuordnung in verschiedenen Kontexten, 

żeniami tego, kim jesteśmy jako mieszkańcy, jak 

skoncentrujemy uwagę na poszukiwaniu harmonii 

Vorstellungen verbunden, wer wir als Bewohner 

zum Messen mit verschiedenen Herausforderun- 

się „stawaliśmy” i dokąd zmierzamy. Refleksyj- 

między pamięcią i tradycją, między „wczoraj” i 

sind, woher wir kommen und wohin wir gehen. 

gen und zur Übernahme von neuen Verantwort- 

ność nowoczesności oznacza, że poczucie tożsa- 

„dziś”, co ze względu na historię miasta i jego obec- 

Das Gedankengut der Moderne besagt, dass 

lichkeiten. 

mości nie jest czymś danym jako wynik ciągłości, 

ność w świecie „płynnej nowoczesności” nabiera 

Identität nicht etwas unwiderruflich Gegebenes 

Die Herausbildung der Identität von Danzig kon- 

ale czymś, co wciąż podlega kreowaniu i podtrzy- 

wyjątkowego sensu. Tytułowa metafora „laborato- 

ist, kein kontinuierliches Produkt, sondern etwas, 

zentriert sich auf die Suche nach dem Gleichge- 

mywaniu. Z perspektywy socjologicznej tożsa- 

rium” definiuje wyjątkowy rodzaj doświadczeń i 

was herausgebildet und aufrecht erhalten wer- 

wicht zwischen Erinnerung und Tradition, zwi- 

mość jest konstruowana społecznie, jest unikal- 

eksperymentów skorelowanych z tożsamością 

den muss. Aus soziologischer Perspektive sind 

schen „gestern“ und „heute“. Dieses hat einen 

nym dla każdej zbiorowości zestawem czerpanych 

Gdańska. Sposób, w jaki się ona kształtowała, od- 

alle Identitäten gesellschaftlich konstruiert und 

besonderen Sinn angesichts der Geschichte der 

z różnych źródeł treści kulturowych. W procesie 

syła do skojarzenia z przestrzenią eksperymento- 

stellen Projekte und Aufgaben dar, die es zu lö- 

Stadt und ihrer Rolle in der globalisierten Welt. 

tym udział biorą – jako budulec – „surowce” po- 

wania, badania i wyjaśniania. Eksperymentowanie, 

sen gilt. An dem Entwicklungsprozess einer Iden- 

Die im Titel genannte Metapher „Labor“ definiert 

chodzące z historii, kultury, pamięci zbiorowej, 

jak twierdzi Ewa Rewers, odbywa się przy udziale 

tität sind verschiedene Faktoren beteiligt, die aus 

eine besondere Art der Erfahrung und des Expe- 

osobistych biografii, stosunków władzy i religii. 

różnych wyemancypowanych miejskich podmio- 

der Geschichte, der Kultur, dem kollektiven Ge- 

riments: Die Art und Weise, wie hier Identität 

Pytanie zasadnicze dotyczy problemu, w jaki spo- 

tów, których bohaterami są istoty miejskie, ekspe- 

dächtnis, den individuellen Biografien, dem Be- 

entstanden ist, weckt Assoziationen mit dem 

sób tożsamość tworzy się i zmienia, jest nada- 

rymentujące nie tylko z zagospodarowaniem prze- 

zug zu Macht und Religion entstammen. Die Art 

Raum und lädt zum Experimentieren, zum For- 

wana, potwierdzana i przekształcana społecznie 

strzeni, lecz przede wszystkim z nadawaniem jej 

und Weise, wie die durch die Gesellschaft bestä- 

schen und Erklären ein. Wie Ewa Rewers darlegt, 

(zob. Bokszański 2006). Formowanie się tożsa- 

znaczeń (Rewers 2010, s. 149). Miejskie laborato- 

tigte Identität entsteht und sich ändert, ist ent- 

findet ein Experimentieren bei der Teilnahme ver- 

mości miasta odbywa się w sposób ciągły, gdy 

rium kładzie nacisk na innowacyjność procesów 

scheidend (Bokszański 2006). Besitzen die ge- 

schiedener emanzipierter städtischer Akteure 

zmiany społeczne mają charakter ewolucyjny, 

zachodzących w mieście, nie wyklucza jednak nie- 

sellschaftlichen Änderungen einen evolutionären 

statt (Rewers 2010, S.149). Dabei wird nicht nur 

niezakłócany przez czynniki zewnętrzne. Każda 

powodzeń, dodaje Rewers. Gdańsk widziany z tej 

Charakter und werden durch äußere Einflüsse 

mit der Bewirtschaftung, sondern auch mit der 

radykalna transformacja uruchamia mechanizm 

perspektywy inspiruje do stawiania pytań o nowe 

nicht gestört, dann verläuft die Entstehung der 

Bedeutungsgabe des Raumes experimentiert. 

obronny przed dalszą niepewnością i fragmenta- 

pola doświadczeń w granicach wyznaczonych 

Identität in einem kontinuierlichen Prozess. Jede 

Das Labor der Stadt spiegelt das innovative Den- 

cją – poprzez odwoływanie się do porządku lokal- 

przez porządek lokalny i globalny. 

radikale Transformation ruft einen Schutzmecha- 

ken der im Stadtraum ablaufenden Prozesse wi- 

nego, wywołującego poczucie bezpieczeństwa i 

Mając to na względzie, przyjrzyjmy się kilku waż- 

nismus vor weiterer Unsicherheit hervor – der 

der – wobei jedoch, wie Rewers hinzufügt, Miss- 

przynależności do miejsca. W warunkach nowo- 

nym wydarzeniom na drodze kształtowania się toż- 

sich in einer Bezugnahme auf die lokale Ordnung, 

erfolge nicht ausgeschlossen werden können. 

czesności, gdy lokalne praktyki łączą się ze zglo- 

samości miasta, z dziejami sięgającymi ponad ty- 

die ein Sicherheitsgefühl und Zugehörigkeit zum 

Danzig, aus dieser Perspektive gesehen, inspi- 

balizowanymi stosunkami społecznymi, kwestia 

siąc lat. 1 Historia grodu nad Motławą nie daje tytułu 

Ort vermittelt, äußert. In unserer Zeit wird Identi- 

riert zu Fragen nach neuen Erfahrungsfeldern in- 

tożsamości stanowi niezwykle istotny element 

do jednej tożsamości (polskiej, niemieckiej czy eu- 

tät deshalb immer bedeutsamer, denn die Globa- 

nerhalb der von lokalen und globalen Ordnungen 

refleksyjności. 

ropejskiej). W Gdańsku spotkało się wiele narodów, 

lisierung zwingt uns zum ständigen Abwägen, 

festgelegten Grenzen. 

72 Gdańsk jako laboratorium transformacji tożsamości Danzig als Labor des Identitätswandels 73

2_Neue „alte“ Architektur in Danzig Nowa „stara” architektura Gdańska 3_Öffentlicher Raum in Danzig Przestrzeń publiczna 

współczesnego Gdańska 

beralne. Niewiele europejskich miast może się 

znaków. Jednakże różni gracze miejscy skłonni 

im Leben aller Polen aufgeschlagen – das „Atti- 

In der Zeit nach der politischen Wende rief para- 

poszczycić tak wspaniałym portretem duchowej 

są postrzegać i kształtować miasto raczej jako 

sche Kapitel”, in dem die Einwohner von Danzig 

doxerweise die Desintegration der räumlichen 

niezależności, odwagi i bezkompromisowości. To 

zbiór owych budowli, znaków i miejsc, a więc 

im Kampf um Demokratie eine besondere Rolle 

und sozialen Identität den Effekt hervor, sich 

einnahmen. 3 Untersuchungsergebnisse zeigen 

eine Einstimmigkeit bei der Interpretation der Ereignisse 

vom Beginn der 1980er Jahre und ihrer 

Bedeutung für das heutige Polen. 4 Danzig hat in 

diesem Prozess eine herausragende Rolle gespielt, 

als der Ort, an dem sich die freien Gewerkschaften 

und liberalen Kräfte entwickelten. Es 

gibt nicht viele europäische Städte, die sich eines 

solch hervorragenden Selbstporträts von geistiger 

Unabhängigkeit, Mut und Kompromisslosigkeit 

rühmen können. Das ist mit Sicherheit eines 

der beständigsten Elemente in der Identität von 

Danzig. 

Nach 1989 gab es neue Möglichkeiten für die Entwicklung 

des gesellschaftlichen Dialogs und der 

Debatte zur modernen Identität. Beim „Basteln” 

an der städtischen Identität verhielten sich die 

Bewohner ein wenig wie Heimwerker, die unter- 

2 

schiedlichste Gegenstände aus dem Material hervorzaubern, 

das sie gerade zur Hand haben (Bau- 

3 

man 2007, S. 48). Die Stadt lebte schon immer in 

z pewnością jeden z bardziej trwałych elementów 

jako strukturę, aniżeli przywiązywać takie samo 

einem Kreislauf von Wachstum und Rückgang, in 

krampfartig an dem einmal erarbeiteten Modell 

współczesnej gdańskiej tożsamości. 

znaczenie do wypełniających je ludzkich działań i 

ihr erblickten unzählige Generationen von Ein- 

der Gestaltung und Aufrechterhaltung der Identi- 

Po 1989 roku zaistniały nowe możliwości roz- 

zdarzeń, a zatem procesów (Baranowski/Dym- 

wohnern das Licht der Welt und beendeten ihr 

tät festzuklammern. Es scheint, dass es im öf- 

woju dialogu społecznego i debaty nad współ- 

nicka 2005). 

Leben, immer mit dem Versuch, der eigenen ver- 

fentlichen Diskurs immer noch zu viel Platz für 

czesną tożsamością. Mieszkańcy zajęci jej kon- 

W czasach po przełomie, paradoksalnie, dezinte- 

gänglichen Gegenwart mit Bauten, Orten und Zei- 

Diskussionen darüber gibt, wie Architektur aus- 

struowaniem zachowywali się trochę jak 

gracja tożsamości przestrzennej i społecznej wy- 

chen eine dauerhafte Form zu verleihen. Wir sind 

zusehen hat, und zu wenig für Reflexionen und 

bricoleurzy, wyczarowujący rozmaite przedmioty 

wołała efekt kurczowego trzymania się raz wy- 

jedoch geneigt, die Stadt eher als Gesamtheit al- 

Handlungen, wie und wem sie dienen soll. 

z materiału, który mają pod ręką (Bauman 2007, 

pracowanego modelu jej kształtowania i 

ler Bauten, Zeichen und Orte wahrzunehmen und 

s. 48). A choć miasto wzrastało i obumierało „od 

podtrzymywania. Wydaje się, że w dyskursie 

zu gestalten, statt den sie ausfüllenden menschli- 

Geiseln von Tradition und Geschichte_Die Ein- 

zawsze”, przemijające pokolenia jego mieszkań- 

publicznym wciąż za dużo czasu zabiera dysku- 

chen Tätigkeiten, Ereignissen und damit den Pro- 

wohner von Danzig treffen als „Geiseln” ihrer 

ców wciąż podejmowały wysiłek utrwalania 

sja o tym, jak ma wyglądać architektura, a za 

zessen mit gleicher Aufmerksamkeit zu begeg- 

Tradition und Geschichte, in der Angst, dass das 

swojej obecności w postaci budowli, miejsc i 

mało jest refleksji, jak i komu powinna służyć. 

nen (Baranowski/Dymnicka 2005). 

Neue den Verlust von etwas bereits Existieren- 


7_Rückkehr der Stadt ans Wasser Powrót miasta nad wodę 8_Installation von Sigrid Sandmann „Die Speicherinsel – ein Zwischenraum“ 

– aus der Dokumentation des Festivals Narracja 2010 mit freundlicher Erlaubnis der Danziger Stadtgalerie Instalacja Sigrid 

Sandmann „Wyspa Spichrzów – przestrzeń pomiędzy“ – z dokumentacji festiwalu Narracje 2010, dzieki uprzejmości Gdańskiej 

Galerii Miejskiej 

Interesującym przykładem kształtowania kolejnej 

warstwy miejskiego palimpsestu, zgodnie z oczekiwaniami 

i potrzebami przyszłości, jest zwycięski (w 

międzynarodowym konkursie) projekt Muzeum II 

Wojny Światowej z roku 2010. Z całą pewnością 

dowodzi on zmian w sposobie myślenia o miejskiej 

więc także jednostkowa pamięć są cząstką tego 

wzoru” (Krzemiński 2010, s. 10). Wspólne podzielanie 

pamięci wyrażone w poglądach, praktykach 

i innych symbolach niosących wiedzę o przeszłości, 

jest nieodłącznym warunkiem budowania 

współczesnej tożsamości pojmowanej w kategoriach 

niedokończonego, ale i niekończącego się 

projektu. 

7 

przestrzeni, w duchu respektowania pamięci, ale i 

zrywania z dominującą dotychczas, historyzującą 

tendencją w rozwiązywaniu form miasta. Według 

Daniela Libeskinda, jednego z jurorów konkursu, 

obiekt ten będzie działać na wyobraźnię ludzi z całego 

świata. Dwie części Muzeum: podziemna i 

naziemna, nawiązują w sposób symboliczny do 

przeszłości i przyszłości. Oddają piekło wojny i radość 

pokoju. 

Za kilka lat na mapie Gdańska pojawią się więc 

nowe symbole w publicznej przestrzeni, kolejne 

miejsca pamięci społecznej. Ta ostatnia jest 

czymś, „co powstaje jako zbiorowe dzieło, jak 

wielka tkanina, upleciona z milionów nitek w jakiś 

jednolity, prosty lub bardziej skomplikowany, złożony 

wzór. Jednostkowe losy i doświadczenia, 

Przypisy 

1 Gdańsk jest jednym z trzech miast należących do 

Trójmiasta – aglomeracji liczącej powyżej 700 tys. 

mieszkańców (ponad 450 tys. to gdańszczanie, kolejne 251 

tys. to mieszkańcy Gdyni, a 37 tys. – Sopotu). 

2 Günter Grass pisze w powieści „Blaszany bębenek“: 

„Główne Miasto, Stare Miasto, Korzenne Miasto, Stare 

Przedmieście, Młode Miasto, Nowe Miasto i Dolne Miasto, 

budowane łącznie ponad siedemset lat, spłonęły w trzy dni” 

(Grass 1991, s. 344f.) 

3 W 1980 roku, w Gdańsku, przedstawiciele robotników z 

całej Polski powołali do życia ogólnopolski Niezależny 

Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, na czele 

którego stanął Lech Wałęsa. 

4 W powszechnej opinii, według badań przeprowadzonych 

przez CBOS, dzięki ruchowi wolnościowemu „Solidarność” 

w ogóle możliwa była wolna Polska. „Mieszkańcy Trójmiasta 

w zdecydowanej większości (85%) są zdania, że «Solidarność» 

miała wpływ na to, kim dziś jesteśmy jako naród i 

współczesne społeczeństwo. Podobnego zdania jest prawie 

tyle samo osób z miast wielkich (87%) i dużych (84%). Tylko 

nieliczni respondenci w porównywanych grupach nie 

zgadzają się z tym poglądem” (CBOS 2010b, s. 12). W ocenie 

zdecydowanej większości badanych (66%) ruch ten zrodził 

prawdziwą solidarność między ludźmi, obudził w nich 

najlepsze cechy (CBOS 2010a, s. 12). 

5 Wyspa Spichrzów nie była niczym nadzwyczajnym w 

sensie architektonicznym, choć stanowiła szczególne 

miejsce na mapie Gdańska. Dzisiaj jest unikatowym terenem 

inwestycyjnym. Już samo położenie Wyspy naprzeciwko 

Długiego Pobrzeża daje prawo do aspiracji i oczekiwań 

gdańszczan, „że to, co tam powstanie, będzie piękną kurtyną 

domykającą wspaniały widok przez Motławę. Ale też w 

naturalny sposób wszyscy oczekują, żeby ta zabudowa 

nawiązywała do historii, nie uciekała od motywu drobnych 

okien, gęstej zabudowy, dużych bloków, jakimi były te 

magazyny. Jednocześnie wiadomo, że przyszła architektura 

Wyspy powinna być współczesna” (Omilanowska 2010, s. 

10). 

8 


1_Philharmoniegebäude in Lodz Filharmonia w Łodzi (Arch. Romuald Loegler) 

Symbole nowej wolności – architektura i 

urbanistyka w Polsce po roku 1989_Romuald Loegler 

Symbole der neuen Freiheit – Architektur und 

Städtebau in Polen nach 1989_Romuald Loegler 

Jacek Purchla 1 , Direktor des Internationalen Kul- 

steigertes Interesse an der authentischen Quali- 

turzentrums in Krakau, bezeichnet die Entwick- 

tät der gebauten Umwelt beobachten. 

lung der Stadt Krakau nach 1989 als „Kampf der 

Nach Polen ist der westliche Konsumstil vorge- 

Fastenzeit mit dem Karneval” (Purchla 2010, 

drungen – in gewissem Sinne als Ergebnis der 

S. 6). Wenn ich mir – nicht nur als praktizieren- 

Dominanz von Kommerz und freier Marktwirt- 

der Architekt, sondern auch als Herausgeber 

schaft. Die Aufgabe der Verwaltungen, das öf- 

einer Architekturzeitschrift – die Ereignisse in 

fentliche Interesse zu vertreten, wird zunehmend 

der polnischen Urbanistik und Architektur an- 

unabhängigen Organisationen überlassen und 

sehe, so bin ich der Meinung, dass jener Kampf 

der bereits genannte Jacek Purchla bemerkt: 

zwischen „Fastenzeit und Karneval” nicht nur 

„Unsere neue politische Klasse hat ein Modell 

für Krakau typisch ist. Mit Ausnahme von War- 

der kommunalen Verwaltung geschaffen, das ab- 

schau sind es viele Städte, die mehr oder weni- 

solut inadäquat zu den Herausforderungen ist, 

ger dieselben Etappen einer Metamorphose 

vor denen große Städte stehen.“ (Purchla 2010, 

durchleben. 

S. 6) Darin ist der Grund für viele Fehlentschei- 

Die Bewohner polnischer Städte sind seit der 

dungen in der Stadtentwicklung zu sehen. Im Er- 

1 

politischen Wende zunehmend weltoffener, 

kommunikativer und mobiler geworden. Ihre Fle- 

gebnis sind eine niedrige Nutzungsqualität und 

geringe Ästhetik der öffentlichen Räume kenn- 

xibilität wurde auch durch die leichtere Verfüg- 

zeichnend für viele polnische Städte. 

Prof. Jacek Purchla 1 , Dyrektor Międzynarodo- 

Mieszkańcy polskich miast stali się po roku 1989 

barkeit von Wohnungen, welche jetzt nicht mehr 

Dass in Polen alle bisherigen lokalen Pläne räum- 

wego Centrum Kultury w Krakowie, rozwój mia- 

bardziej otwarci na świat, komunikatywni i mo- 

zentral durch die Wohnungsbaugenossenschaf- 

licher Bewirtschaftung per Gesetz für ungültig 

sta po roku 1989 określa jako „walkę postu z kar- 

bilni. Mobilność stała się też łatwiejsza choćby z 

ten vergeben werden, erhöht. Zudem bot sich 

erklärt worden sind, hat zur Folge, dass in den 

nawałem” (Purchla 2010, s.6). Obserwując 

powodu łatwiejszego dostępu do mieszkania, 

mit der Öffnung nach Westeuropa und darüber 

Städten quasi keine Stadtplanung mehr erfolgt. In 

wydarzenia w polskiej urbanistyce i architekturze 

uniezależnionego od dawnych struktur tzw. spół- 

hinaus vor allem für junge Menschen die Mög- 

der Regel sind es die Juristen und Developer, die 

nie tylko jako praktykujący architekt ale też jako 

dzielni mieszkaniowych. Wraz z otwarciem na Eu- 

lichkeit, neue Lebensweisen kennenzulernen 

über die räumliche Entwicklung entscheiden. Die 

wydawca architektonicznego czasopisma sądzę, 

ropę zachodnią i inne części świata pojawiła się 

und neues Selbstbewusstsein zu erlangen. Eine 

Kommunalverwaltungen werden häufig zu Statis- 

że walka „postu z karnawałem” to nie tylko cecha 

dla młodych ludzi możliwość poznania innych sty- 

Entwicklung, welche den Lebensstil in Polen 

ten und haben keinen schöpferischen Anteil an 

Krakowa. Wyłączając może Warszawę wiele 

lów życia i nabrania pewności siebie. Te czynniki 

nachhaltig verändert hat. Mit dieser gestiegenen 

der Gestaltung identitätsstiftender Stadträume. 

miast w większym lub mniejszym stopniu prze- 

zmieniły długofalowo style życia w Polsce. Za ła- 

Mobilität und dem Streben nach einem höheren 

Diese schwierige Situation ist heute in fast allen 

żywa ten sam etap metamorfozy. 

twością poruszania się i dążeniem do podniesie- 

Lebensstandard lässt sich jedoch kaum ein ge- 

polnischen Städten anzutreffen. 

88 Symbole nowej wolności – architektura i urbanistyka w Polsce po roku 1989 Symbole der neuen Freiheit – Architektur und Städtebau in Polen nach 1989 89

1_Heimat als schöne, pittoreske und vertraute Welt Mała ojczyzna jako świat piękny, malowniczy i bliski 

Planowanie miast jako próba 

konstrukcji uniwersalnej „ojczyzny” 

człowieka? 1 _Vittorio Magnago Lampugnani / Kathrin Siebert 

Städtebau als ProduktionS versuch 

menschlicher Heimat? 1 _Vittorio Magnago Lampugnani / 

Kathrin Siebert 

„To nie ojczyzna – tu mija się innych w pośpiechu, nic 

o nich nie wiedząc.” 

(Friedrich Schiller, 1804) 

przybrała znacznie na skutek uprzemysłowienia, 

mała ojczyzna uległa instrumentalizacji jako kontrast 

wobec wielkiego miasta. Ideałem stało się 

neue Heimatvorstellung. Der mittelalterliche 

Rechtsbegriff wurde entmaterialisiert und nahm 

während der Romantik eine sentimentale Fär- 

chłopskie zakorzenienie w ziemi ojczystej. 

bung an, welche bis heute prägend ist. Heimat 

Termin ojczyzna [w org. Heimat, odpowiadające w 

Tylko nieliczni autorzy przedstawiali miasto w po- 

zeigt sich seither als ausgeglichene, schöne und 

języku polskim różewiczowskiej „małej, najbliż- 

czątkach XX wieku jako strukturę, której można 

pittoreske Welt. Zudem wurde der Begriff infolge 

szej ojczyźnie” czy też ojczyźnie prywatnej, w 

doświadczać w sposób pozytywny. Jednym z nich 

des aufkeimenden Nationalbewusstseins stark 

opozycji do narodowościowej ojczyzny ideologicz- 

był niemiecki architekt August Endell, który w 

politisiert. Gegen Ende des 19. Jahrhunderts, die 

nej, nie posiadającej odniesień regionalnych, 

opublikowanym w 1908 roku krótkim eseju o 

Stadtbevölkerung hatte zu dieser Zeit infolge der 

przyp. tł.] nie pozwala się raczej jednoznacznie 

„Pięknie wielkiego miasta” [org. „Die Schönheit 

Industrialisierung beträchtlich zugenommen, 

zdefiniować, zawsze jednak zawiera się w nim re- 

der großen Stadt”, przyp. tł.] charakteryzował je 

wurde Heimat zunehmend als Kontrast zur Groß- 

lacja między istotą ludzką, a przestrzenią. O ile w 

jako coś „stającego się, ciągle się zmieniającego, 

stadt instrumentalisiert. Die bäuerliche Verwurze- 

średniowieczu ojczyzna oznaczała jeszcze kon- 

zależnego od naszego życia i przede wszystkim 

lung mit dem Boden wurde nun zum Ideal. 

kretne pojęcie prawne, określające prawo własności 

do domu, obejścia, gruntu i włości [odpowia- 

od naszego postrzegania”. Jego zdaniem walory 

przestrzeni miejskiej mogą być rozpoznane i okre- 

1 

Nur wenige Autoren schilderten zu Beginn des 

20. Jahrhunderts die Stadt als positiv erlebbares 

dając w języku polskim raczej ojcowiźnie lub 

domowiźnie, przyp. tł.], o tyle współcześnie najróżniejsze 

ojczyźniane koncepcje egzystują równolegle. 

Całkowicie nowy obraz ojczyzny narodził 

ślone tylko poprzez dokładną obserwację. Wyczulenie 

postrzegania było dla niego podstawowym 

warunkiem uzyskania zdolności wydawania opinii 

o cechach szczególnych ówczesnej przestrzeni 

„Hier ist keine Heimat – jeder treibt sich an dem 

andern rasch und fremd vorüber.“ 

(Friedrich Schiller, 1804) 

Gebilde. Einer von ihnen war der deutsche Architekt 

August Endell, der in seiner 1908 veröffentlichten 

kleinen Schrift über die Schönheit der großen 

Stadt selbige als etwas „Werdendes, stetig 

się u progu XIX wieku, wraz ze wzrostem znacze- 

miejskiej. Endell używał świadomie właśnie ter- 

sich Änderndes, und von unserem Leben und vor 

nia mieszczaństwa. Średniowieczny termin 

minów ojczyzna, uczucie wobec stron ojczystych, 

Der Begriff Heimat lässt sich kaum eindeutig de- 

allem von unserem Anschauen abhängig“ cha- 

prawny utracił odniesienie materialne i w okresie 

wrażenie ojczyzny, i konstatował, że każdy czło- 

finieren, immanent ist ihm jedoch immer eine 

rakterisierte. Nur durch genaue Beobachtung 

romantyzmu przybrał zabarwienie sentymen- 

wiek swoją ojczyznę stwarza sam - dlatego moż- 

Beziehung zwischen Mensch und Raum. Be- 

könnten seiner Meinung nach die Qualitäten des 

talne, do dziś dla niego charakterystyczne. Mała 

liwa jest mnogość i różnorodność żywionych wo- 

zeichnete er im Mittelalter noch den konkreten 

städtischen Raumes erkannt und benannt wer- 

ojczyzna ukazuje się odtąd już tylko jako świat har- 

bec niej uczuć: „jego ojczyzną są wspólne 

Rechtsbegriff des Eigentums an Haus, Hof, 

den. Die Sensibilisierung der Wahrnehmung war 

monijny, piękny i malowniczy. W następstwie kieł- 

fragmenty pojedynczych światów” (Endell 1908, 

Grund und Boden, existieren heute verschie- 

für ihn die grundlegende Voraussetzung für die 

kowania świadomości narodowej pojęcie ojczyzny 

s. 14). Narodowi socjaliści upolitycznili pojęcie oj- 

denste Heimatkonzeptionen parallel. Mit dem 

Fähigkeit zur Beurteilung der Besonderheiten des 

uległo dodatkowo silnemu upolitycznieniu. Około 

czyzny jeszcze bardziej, zmieniając ją w ideolo- 

Aufstreben der bürgerlichen Bevölkerung ent- 

jeweiligen städtischen Raumes. Endell benutzte 

końca wieku XIX, kiedy liczba ludności miejskiej 

giczną i mistyczną karykaturę. 

stand zu Beginn des 19. Jahrhunderts eine völlig 

explizit die Begriffe Heimat, Heimatgefühl und 

100 Planowanie miast jako próba konstrukcji uniwersalnej „ojczyzny” człowieka? Städtebau als Produktionsversuch menschlicher Heimat? 101

1_Überreste vom Dreh des DEFA-Filmes Ernst Thälmann von 1985 im Stadtraum Widoczne w przestrzeni miasta pozostałości po 

pracach przy kręceniu filmu „Ernst Thälmann“ wytwórni DEFA (1985) 

Upadek i rozkład – 

miasto unieruchomione_Ines Weizman 

Zerfall und Zerlegung – 

Stillstellen der Stadt_Ines Weizman 

„Zum Denken gehört ebenso die Bewegung wie das 

Stillstellen der Gedanken. Wo das Denken in einer von 

Spannungen gesättigten Konstellation zum Stillstand 

kommt, da erscheint das dialektische Bild. Es ist die 

Zäsur in der Denkbewegung. Ihre Stelle ist natürlich 

keine beliebige. Sie ist, mit einem Wort, da zu suchen, 

wo die Spannung zwischen den dialektischen Gegensätzen 

am größten ist.“ 

(Walter Benjamin 1983, S. 595) 

geladen worden – viele Freunde und Verwandte 

waren in den 1980er Jahren schon lange weggezogen, 

entweder in ein Neubaugebiet oder 

ganz weg aus Görlitz. Die Stadt erschien mir bei 

jedem Besuch leerer. Die Geschäfte waren am 

Wochenende geschlossen und die Ruhe auf den 

Straßen und Plätzen wurde nur ab und zu von 

einer in den Kurven quietschenden Straßenbahn 

durchbrochen. Selbst aus den Hinterhöfen drang 

Görlitz ist mir vertraut, ja fast Heimat. Mein Va- 

eine sonderbare Stille. Man war eigentlich nicht 

1 

„Do procesu myślenia ruch należy tak samo, jak 

powstrzymanie biegu rozważań. Tam, gdzie myślenie 

w konstelacji przesyconej napięciem zatrzymuje się 

w bezruchu, pojawia się obraz zgodny z zasadami 

dialektyki. Jest to punkt zwrotny gonitwy myśli. Nie 

dzieje się to oczywiście w przypadkowym miejscu. 

Szukać należy tam, gdzie, krótko mówiąc, napięcie 

pomiędzy dialektycznymi przeciwieństwami jest 

największe.“ 

(Walter Benjamin 1983, s. 595) 

samo, jak długie spacery z rodzicami po Śródmieściu, 

Parku Miejskim, wzdłuż brzegu Nysy i 

z powrotem na Stare Miasto. Mój ojciec znał tu 

każdy kamień i snuł wiele opowieści o niezwykłych 

zdarzeniach swojego dzieciństwa. Czasem 

wbiegał nagle na podwórze czy na klatkę 

schodową, niekiedy w sam środek ruin, czytał 

tabliczki przy dzwonku czy listę lokatorów, aby 

ter stammt aus dieser Stadt und ich habe hier als 

Kind und Teenager meine Sommer- oder Winterferien 

verbracht. Oft sind wir nur übers Wochenende 

gekommen. Zu diesen Besuchen zählten 

die Tränen über das arme Kaninchen, das für 

uns zubereitet wurde, ebenso wie lange Spaziergänge 

mit meinen Eltern durch die Innenstadt, 

den Stadtpark, am Ufer der Neiße entlang und 

zurück durch die Altstadt. Mein Vater kannte hier 

jeden Stein und berichtete mir über viele kuriose 

sicher, ob es einfach nur leise oder ob man allein 

war. Zu diesem Gefühl der Abgeschiedenheit 

kam auch das Wissen um die tatsächliche Unwirklichkeit 

kulturellen und politischen Lebens in 

Görlitz, denn in diesem Teil der DDR kamen nur 

die zensierten Nachrichten und Beiträge aus dem 

„Fernsehen der DDR“ an. Die Sendefrequenzen 

des „Westfernsehens“ oder „Westfunks“ konnten 

hier nicht mehr empfangen werden. Die Stille 

an diesem östlichen Ende des sogenannten Tals 

jakieś miejsce raz jeszcze zobaczyć – i upewnić 

Begebenheiten seiner Kindheit. Manchmal lief er 

der Ahnungslosen bezeichnete damit nicht nur 

się, że tam naprawdę nikt już nie mieszka. Moja 

plötzlich in einen Hof oder ein Treppenhaus, mit- 

eine bizarre sonntägliche Entrücktheit, sondern 

Görlitz jest miastem bardzo mi bliskim - nie- 

matka przytrzymywała mnie zawsze lękliwie, 

unter durch Bauruinen hindurch, las die Klingel- 

vielmehr eine künstlich im Stillstand gehaltene 

malże małą ojczyzną. Z tego miasta pochodzi 

kiedy chciałam biec za nim do wnętrza grożą- 

schilder oder Bewohnertafeln, um einen Ort noch 

Stadt, wie sie sich damals Politiker und Funktio- 

mój ojciec, a ja, będąc dzieckiem, a później na- 

cego zawaleniem budynku. Rzadko zapraszano 

einmal zu sehen, oder sich zu vergewissern, dass 

näre vermutlich wünschten. 

stolatką, spędzałam tu wakacje i ferie zimowe. 

nas z wizytą do domu – w latach osiemdziesią- 

dort wirklich niemand mehr wohnte. Meine Mut- 

Vielleicht gerade vor dem Hintergrund dieser Ver- 

Często zaglądaliśmy do Görlitz choćby na week- 

tych wielu przyjaciół i krewnych dawno już tu nie 

ter hielt mich immer ängstlich zurück, wenn ich 

haltenheit des städtischen Lebens ist mir in Erin- 

end. Do tych odwiedzin łzy nad nieszczęsnym 

było, wyprowadzili się do nowej zabudowy albo 

ihm in die einsturzgefährdeten Gebäude folgen 

nerung geblieben, wie 1985 in Görlitz ein Fern- 

przyrządzonym dla nas królikiem należały tak 

całkiem zniknęli z Görlitz. Miasto zdawało się 

wollte. Selten sind wir zu Leuten nach Hause ein- 

sehfilm über Ernst Thälmann gedreht wurde. 

114 Upadek i rozkład – miasto unieruchomione Zerfall und Zerlegung – Stillstellen der Stadt 115

5–6_Beispiel für Vorher-und-Nachher-Fotografien: Straße der Bauarbeiter in Leipzig-Grünau Przykład fotografii sytuacji „przed-po“: 

Straße der Bauarbeiter (ul. Robotnicza) w Leipzig-Grünau 

5 

6 

122 Upadek i rozkład – miasto unieruchomione Zerfall und Zerlegung – Stillstellen der Stadt 123

1_Zentrum von Kattowitz – ein Verkehrsknotenpunkt Centrum Katowic – węzeł komunikacyjny 

Zmiany w przestrzeni centralnej 

śląskich miast_ Tomasz Nawrocki 

Veränderungen im städtischen Raum 

schlesischer Städte_ Tomasz Nawrocki 

Im Kontext von Heimat und Stadt stellen sich 

Kontext der urbanen Mechanismen in den 

zwei grundsätzliche Fragen. Welchen Charakter 

post sozialistischen Ländern des jungen mittel- 

haben die in den schlesischen Innenstädten 

osteuropäischen Kapitalismus zu betrachten 

ablaufenden Veränderungen und ist im städti- 

(Jałowiecki 2010, S. 273–308). Die dabei umge- 

schen Raum in dieser Region eine deutsche Tra- 

setzten Prozesse von Deregulierung, Privatisie- 

dition erhalten geblieben? Nachfolgend sollen 

rung und Liberalisierung (Gądecki 2009) ver- 

diese zwei Aspekte erörtert werden, wobei in 

änderten die schlesischen Innenstädte. Im 

diesem Rahmen nur allgemeinere Aussagen 

Eiltempo schreitet in ihnen die Privatisierung des 

möglich sind, weil eine vertiefte Auseinander- 

öffentlichen Raumes, die Fragmentierung der 

setzung deutlich umfangreichere Studien erfor- 

Stadt und die Unterordnung unter die Konsu- 

dern würde. 

manforderungen voran. 

Die Antwort nach dem Charakter der Veränderun- 

Als ein Beispiel solcher Änderungen kann die Um- 

gen fällt leichter, da eigene Untersuchungen zu 

gestaltung der Innenstädte unter dem Einfluss 

den Innenstädten von Kattowitz, Rybnik, Nikolai, 

der Einkaufszentren der neuesten Generation, 

Tichau, Ruda, Gleiwitz und Beuthen vorliegen. 

der sogenannten Malls genannt werden. Es gab 

Weitere Analysen waren den Stadtzentren von 

zwar die Idee, dass die Innenstädte selbst zum 

Städten mit einer anderen Vergangenheit gewid- 

Einkaufszentrum werden sollen – wie in Ruda, 

met. Diese verfügen entweder über eine andere 

aber in Wirklichkeit übernehmen die Malls häufig 

1 

städtebauliche Anlage, über ein unterschiedliches 

Maß an Vernachlässigungen oder sind zu 

diese Funktion. Das betrifft vor allem Städte, in 

denen das Zentrum dysfunktional wie in Katto- 

einem unterschiedlichen Grad für Änderungen 

witz oder überhaupt nicht vorhanden ist wie in 

W kontekście ojczyzny i miasta można postawić 

pełne ich rozważenie wymagałoby oddzielnych i 

mit dem Wegfall der industriellen Tradition der Re- 

Tichau. 2 In Kattowitz ist es der Fall, weil das Zent- 

dwa zasadnicze pytania. Pierwsze z nich dotyczy 

znacznie obszerniejszych opracowań. 

gion anfällig. 1 Diese Studien erlauben es, einige 

rum die Rolle eines großen Verkehrsknotenpunk- 

charakteru zmian zachodzących w przestrzeniach 

Odpowiedź na pierwsze z tych pytań jest dla au- 

Schlussfolgerungen zur Funktionsweise und zum 

tes hat, den man nur zum Durchqueren nutzt. Ei- 

miast śląskich. Drugie zaś jest pytaniem o obec- 

tora łatwiejsza, gdyż od lat prowadzi samodzielnie 

Wandel in den Innenstädten der Städte Ober- 

nige Funktionen eines Stadtzentrums übernimmt 

ność tradycji niemieckiej w przestrzeni miast tego 

lub z Krzysztofem Bierwiaczonkiem badania nad 

schlesiens zu formulieren (Bierwiaczonek/Naw- 

die größte schlesische Mall mit dem aussagekräf- 

regionu. Poniżej podejmę próbę rozważenia tych 

przestrzeniami centralnymi miast śląskich (Kato- 

rocki 2008 und 2009). 

tigen Namen Silesia City Center (SCC). Sie zieht 

dwóch problemów, a raczej zwrócenia uwagi je- 

wice, Rybnik, Mikołów, Tychy, Ruda Śląska, Gli- 

Zunächst sind die Veränderungen der schlesi- 

die Einwohner nicht nur durch Handelsofferten 

dynie na zasadnicze kwestie ich dotyczące, gdyż 

wice, Bytom). Kolejne analizy poświęcone były 

schen Innenstädte nach dem Jahr 1989 im 

und Dienstleistungen an, sondern auch mit Mo- 

134 Zmiany w przestrzeni centralnej śląskich miast Veränderungen im städtischen Raum schlesischer Städte 135

Aspiracje i rzeczywistość w europejskim 

rozwoju miast: przykład Warszawy_Florian Koch 

Anspruch und Realität europäischer Stadtentwicklung: 

Das Beispiel Warschau_Florian Koch 

Model miasta europejskiego_Model miasta eu- 

 

Płaszczyzna historyczno-kulturowa ukazuje się 

Das Modell der europäischen Stadt_Das Mo- 

Die historisch-kulturelle Dimension zeigt sich in 

ropejskiego jako wizja rozwoju urbanistycznego 

w „zastanym”, w tym, co w mieście europejskim 

dell der europäischen Stadt ist als Leitbild der 

dem „Vorhandenen“, das in der europäischen 

jest w miastach europejskich wszechobecny już 

pozwala się jako takie rozpoznać. Przynależy tu 

Stadtentwicklung in europäischen Städten seit 

Stadt erkennbar ist. Hierzu gehören unter ande- 

od dawna. Mało która aktualna koncepcja roz- 

między innymi spuścizna panowania feudal- 

geraumer Zeit allgegenwärtig. Kaum ein aktuel- 

rem das Erbe feudaler Herrschaft, Kriegszerstö- 

woju urbanistycznego obywa się bez nawiązania 

nego, zniszczenia wojenne, czy rezultaty inge- 

les Stadtentwicklungskonzept verzichtet auf den 

rungen sowie die Resultate hoheitlicher Eingriffe 

do elementów tego normatywnego wzorca przy- 

rencji władzy zwierzchniej w strukturę i społe- 

Verweis auf Elemente dieses normativen Mo- 

in die Stadtstruktur und -gesellschaft. In der 

szłego postępowania, w rzadko którym nowszym 

czeństwo miasta. W konsekwencji ta „obecność 

dells künftiger Stadtentwicklung, in kaum einem 

Folge ist im Alltag des Städters diese „Präsenz 

wielkoskalowym projekcie urbanistycznym nie 

historii” (Siebel 2004) daje się rozpoznać i do- 

neueren städtebaulichen Großprojekt wird der 

von Geschichte“ (Siebel 2004) erkennbar und er- 

podkreśla się zgodności założeń z podstawowymi 

świadczyć w codzienności mieszkańców. 

Einklang mit den Grundwerten der europäischen 

lebbar. 

wartościami miasta europejskiego. Całkowicie 

 

W wymiarze społecznym miasto europejskie 

Stadt nicht hervorgehoben. Dieser durchweg po- 

In der sozialen Dimension ist die europäische 

pozytywnym skojarzeniom, jakie pojęcie to budzi 

jako formację charakteryzuje niski stopień se- 

sitiven Konnotation des Begriffs in aktuellen 

Stadt als gesellschaftliche Formation gekenn- 

w aktualnych dyskursach na temat rozwoju 

gregacji społeczno-przestrzennej, szczególnie 

Stadtentwicklungsdiskursen steht jedoch seine 

zeichnet durch einen geringen Grad sozialräumli- 

miast, przeciwstawia się jednak jego pewna nie- 

w porównaniu z miastami w USA (Bagnasco/Le 

gewisse Beliebigkeit gegenüber: Wie Dirk Schu- 

cher Segregation, insbesondere im Vergleich zu 

dookreśloność: jak stwierdza Dirk Schubert 

Galès 2000, s. 14). Równocześnie rola obywa- 

bert (2001, S. 290) feststellte, wird die europäi- 

den Städten in den USA (Bagnasco/Le Galès 

(2001, s. 290), często używa się bezrefleksyjnie 

teli i obywatelek jako aktywnych podmiotów 

sche Stadt oftmals unreflektiert als „Steinbruch“ 

2000, S. 14). Gleichzeitig wird die Rolle der Bür- 

terminu „miasto europejskie” jako łatwo dostęp- 

biorących udział w kształtowaniu miasta, na 

für ganz unterschiedliche Anregungen und Ein- 

gerinnen und Bürger als aktive Akteure, die die 

nej „kopalni skojarzeń” dla całkowicie niezwiąza- 

przykład poprzez udział w organizacjach, stowa- 

sichten benutzt. 

Stadt zum Beispiel durch ihre Partizipation in Or- 

nych ze sobą propozycji i wniosków. 

rzyszeniach, związkach, inicjatywach itp., uzna- 

Diese Beliebigkeit ergibt sich auch aus unter- 

ganisationen, Vereinen, Verbänden, Initiativen 

Ta dowolność wynika również z różnorodnych te- 

wana jest za cechę charakterystyczną miasta 

schiedlichen thematischen Verwendungen des 

etc. mitgestalten, als Eigenschaft der europäi- 

matycznych zastosowań pojęcia „miasto europej- 

europejskiego. O rozwoju miasta europejskiego 

Begriffs „Europäische Stadt“. In der Fachlitera- 

schen Stadt betrachtet. Die Entwicklung der 

skie”. W literaturze fachowej można je z grubsza 

decydują zatem nie tylko wybrani przedstawi- 

tur lässt er sich grob den vier Dimensionen 

Stadt wird demnach nicht nur durch die gewähl- 

przyporządkować do tematyki „historyczno-kultu- 

ciele i inni aktorzy sceny politycznej, lecz rów- 

„historisch-kulturell“, „sozial“, „politisch“ und 

ten Vertreter oder andere öffentliche Akteure be- 

rowej”, „społecznej”, „politycznej” i „urbanistycz- 

nież mnogość różnorakich grup i mikroprojek- 

„städte baulich“ zuordnen, wobei zwischen den 

stimmt, sondern von einer Vielzahl unterschied- 

nej”, przy czym rozgraniczenie jest nieostre i po- 

tów, wśród których zaledwie nieliczne posiadają 

einzelnen Dimensionen Überschneidungen 

lichster Gruppen und Mikroprojekte, von denen 

szczególne płaszczyzny zazębiają się. 

formę zinstytucjonalizowaną (Le Galès 2002, s. 

existieren. Gleichzeitig können diese Dimensio- 

nur wenige über eine institutionelle Form verfü- 

Jednocześnie temin ten może być rozumiany za- 

262). 

nen sowohl als normativ-utopisches Leitbild als 

gen (Le Galès 2002, S. 262). 

równo jako normatywno-utopijna wizja, jak i układ 

 

Wymiar polityczny miasta europejskiego wynika 

auch als Analyserahmen der Stadtforschung 

Die politische Dimension der europäischen Stadt 

odniesienia dla analiz z zakresu nauki o mieście 

z jego osadzenia w narodowym państwie opie- 

verstanden werden (vgl. Häußermann/Haila 

ergibt sich durch ihre Einbettung in einen na tio- 

(por. Häußermann/Haila 2005). 

kuńczym, przy jednoczesnym korzystaniu ze 

2005). 

nalstaatlichen Wohlfahrtsstaat bei gleichzeitig 

146 Aspiracje i rzeczywistość w europejskim rozwoju miast: przykład Warszawy Anspruch und Realität europäischer Stadtentwicklung: Das Beispiel Warschau 147

Ojczyzna w budowie? 

Heimat – identyfikacja – zabytek_Jürgen Tietz 

Heimat bauen? 

Heimat – Identifikation – Denkmal_Jürgen Tietz 

Od lat nie maleje w Niemczech popyt na małe 

dzącej w konsekwencji globalizacji, widoczna 

Heimat hat seit Jahren Konjunktur in Deutsch- 

vor dem Hintergrund des Verlustes an Ortsge- 

ojczyzny. Nie da się nie zauważyć tego w filmie, 

jest narastająca tęsknota za ojczyzną, w znacz- 

land. Das ist im Film kaum zu übersehen, in den 

bundenheit infolge der Globalisierung, die Ent- 

przeoczyć w podmalowywanych lokalnym kolory- 

nej mierze związana i jednocześnie polemizująca 

regional eingefärbten Krimis nicht zu überlesen 

stehung der Sehnsucht nach Heimat in enger 

tem kryminałach ani nie wyczuć w opartej o pro- 

z rozwojem modernizmemu. W rzeczy samej - 

und in der durch regionale Produkte geprägten 

Abhängigkeit und Reibung mit der Entwicklung 

dukty regionalne sztuce kulinarnej. W atrakcyj- 

mała ojczyzna okazuje się ostatecznie jednym z 

Küche nicht zu überschmecken. Trotz der fast 

der Moderne zu sehen. Ja, Heimat erweist sich 

nym pojęciu heimatu, mimo jego niemal 

aspektów projektu zwanego moderną. Jednak 

inflationären Verwendung des schillernden Be- 

letztlich als ein Teilaspekt des Projekts der Mo- 

inflacyjnego stosowania, kryje się potencjał, 

wobec tego wszystkiego, co określa się i co 

griffs Heimat besitzt er auch für die aktuellen 

derne. Angesichts dessen, was alles als Heimat 

istotny również dla aktualnych dyskusji zarówno o 

przeżywa pod sztandarem małej ojczyzny, zagro- 

Denkmalpflege- und Stadtdiskurse Potenzial. An- 

bezeichnet und erfahren wird, droht jedoch ein 

ochronie i konserwacji zabytków, jak i o mieście. 

żeniem staje się znaczna merytoryczna dowol- 

gesichts des begrenzten Umfanges dieses Tex- 

hohes Maß an inhaltlicher Beliebigkeit. Mäan- 

Ze względu na ograniczony zakres tego tekstu 

ność tego pojęcia. Pojęcie ojczyzny meandruje 

tes kann im Folgenden nicht in der gebotenen 

dert der Begriff Heimat doch zwischen persönli- 

nie można poniżej zająć się odpowiednio szcze- 

wszak między osobistym doświadczeniem a ko- 

Ausführlichkeit auf die Entwicklung des Heimat- 

cher Erfahrung einerseits und kollektiver Wahr- 

gółowo rozwojem pojęcia ojczyzna: 

lektywnym postrzeganiem. Pojawia się przy tym 

begriffs eingegangen werden: 

nehmung andererseits hin und her. Dabei stellt 

 

poczynając od jego korzeni u schyłku XVIII 

pytanie, jakie właściwie jest umocowanie tej oj- 

 

von seinen Wurzeln im ausgehenden 18. und 

sich die Frage, woran sich Heimat eigentlich 

wieku i we wczesnym wieku XIX, 

czyzny: 

frühen 19. Jahrhundert, 

festmachen lässt: 

 

poprzez zawłaszczenie przez romantyzm, aż do 

 

Czy jest ona przede wszystkim ulokowana prze- 

 

über die Aneignung durch die Romantik bis hin 

 

Ist sie vor allem räumlich oder geografisch fest- 

ruchów ochrony stron ojczystych, które jedno- 

strzennie lub geograficznie? 

zur Heimatschutzbewegung, die zugleich den 

gelegt? 

cześnie przygotowały grunt pod kontaminację 

 

Czy jest to miejsce, w którym dorastaliśmy? 

Boden für die Kontaminierung des Begriffs und 

 

Ist es der Ort, an dem wir aufgewachsen sind? 

samego pojęcia i jego treści w „III Rzeszy”, 

Pojęcie ojczyzny prywatnej posiada, poza prze- 

seiner Inhalte im „Dritten Reich“ bereitete, 

Der Begriff der Heimat besitzt neben seiner 

 

dalej do tabuizacji pojęcia ojczyzny po roku 

strzennym, również wymiar czasowy. Życzenie 

 

weiter zur Tabuisierung des Begriffs Heimat 

räumlichen auch eine zeitliche Dimension. Tat- 

1945, 

zachowania ojczyzny i identyfikacji z nią definio- 

nach 1945, 

sächlich definieren sich der Wunsch nach Be- 

 

jego banalizacji w niemieckim filmie ojczyźnia- 

wane jest faktycznie w znacznej części poprzez 

 

seiner Banalisierung im deutschen Heimatfilm 

wahrung von Heimat und die Identifikation mit 

nym lat powojennych, 

zagrożenie jej utratą. Z fizycznego doświadczenia 

der Nachkriegszeit 

Heimat zu einem großen Teil aus ihrem drohen- 

 

i jego nie pozbawione tarć, wieloetapowe od- 

utraty stron rodzinnych wynika jednocześnie ko- 

 

und seiner keineswegs reibungslos und in 

den Verlust. Aus der leiblichen Verlusterfahrung 

krywanie na nowo od lat siedemdziesiątych XX 

lejny aspekt: ojczyzna, czyli to, co bliskie i zna- 

mehreren Phasen verlaufenden Wiederentde- 

von Heimat ergibt sich zugleich ein weiterer 

wieku. 

jome, przekazane, obecne, ukazuje się w perma- 

ckung seit den 1970er Jahren. 

Aspekt: Heimat, also das Gewohnte, das Tra- 

Pojęcie małej ojczyzny, tyle widać wyraźne w 

nentnym starciu z tym, co obce i nowe. 

Heimat, soviel wird aus dieser stark verkürzen- 

dierte, das Vorhandene, ist stets im Widerstreit 

tym dużym skrócie, zwraca się z jednej strony z 

Konsekwencją jest przyjęcie strategii (przynaj- 

den Reihung vielleicht bereits deutlich, wendet 

mit dem Fremden und dem Neuen zu sehen. 

refleksją i troską ku przeszłości. Z drugiej strony 

mniej) sprzeciwu wobec grożącej utraty ojczy- 

sich einerseits rückblickend und bewahrend der 

Daraus ergibt sich die Strategie, dem drohen- 

jednak, na tle utraty związku z miejscem, zacho- 

zny. Dzięki niej można temu zagrożeniu, poprzez 

Vergangenheit zu. Doch auf der anderen Seite ist 

den Heimatverlust zumindest auszuweichen 

168 Ojczyzna w budowie? Heimat – identyfikacja – zabytek Heimat bauen? Heimat – Identifikation – Denkmal 169

1_Weimar, Ilmpark, Winzerhaus des 17. Jahrhunderts, 1776–1832 Gartenhaus des Dichters und Staatsministers Johann Wolfgang von 

Goethe Weimar, Ilmpark, siedemnastowieczny dom właściciela winnicy, w latach 1776–1832 Dom z Ogrodem poety i ministra stanu Johanna 

Wolfganga von Goethe 2_Dresden-Loschwitz, Wohnhaus des Architekten und TH-Rektors Wilhelm Jost, 1936 Drezno, dzielnica 

Loschwitz, dom mieszkalny architekta i rektora Politechniki Drezdeńskiej, 1936 

Tworząc wspomnienia. przemyślenia na temat 

tradycjonalizmu_Hans-Georg Lippert 

Erinnerung stiften. Gedanken zum Thema 

Traditionalismus_Hans-Georg Lippert 

tradycjonalizmu: mianowicie w życzeniu, żeby nic 

Im Jahr 2001 lief im deutschen Fernsehen ein 

się nie zmieniało, bo istniejący świat ma wydawać 

Werbespot für einen bekannten Kaffeehersteller 

się tym najlepszym. Każda zmiana zniszczyłaby – 

aus Norddeutschland. Weiß gekleidete, offen- 

nawet, jeśli tylko pozorną – perfekcję i harmonię, i 

sichtlich sehr wohlhabende Menschen auf einer 

wprowadziła na scenę coś nieładnego, irytują- 

weißen Motoryacht, weiße Kaffeetassen in der 

cego, któż wie, może nawet groźnego. 

Hand. Ein Mann fragt eine dekorativ im deckchair 

Tradycjonalizm, to moja teza, ma dwa oblicza: na 

liegende Frau: „Wenn Du Dir etwas wünschen 

płaszczyźnie metodologicznej chodzi o świa- 

könntest – was würde es sein?“ Sie überlegt ei- 

dome, refleksyjne zwrócenie się do zasobów już 

nen Moment, lächelt fein und antwortet dann: 

nie bezsprzecznie obowiązującej, lecz umyślnie 

„Alles soll so bleiben, wie es ist.“ 

1 

na nowo inscenizowanej tradycji. To odniesienie 

możliwe jest nie tylko w obszarze architektury. 

Dieser Werbespot präsentiert sich heute nicht 

nur als ein Zeitbild aus der fernen Vergangenheit 

2 

Może ono obejmować wszelkie formy sztuki, po- 

vor der jüngsten großen Finanzkrise, er liefert zu- 

W roku 2001 można było oglądać w niemieckiej 

dobnie jak style życia, wzorce zachowania, poli- 

gleich auch einen Hinweis darauf, wo die große 

der Architektur möglich, sondern kann auch alle 

telewizji spot reklamowy znanego producenta 

tyczne i religijne rytuały, i wiele więcej. Przykła- 

Verlockung und (das weiße Ambiente war gewiss 

Formen der bildenden Kunst sowie Lebensstile, 

kawy z północy kraju. Biało odziani, ewidentnie 

dem jest silna, rozpowszechniona w Niemczech 

kein Zufall) die scheinbare Unschuld des Traditio- 

Verhaltensweisen, politische oder religiöse Ritu- 

dobrze sytuowani ludzie na pokładzie białego 

pierwszej połowy XX wieku przede wszystkim 

nalismus liegt: In dem Wunsch nämlich, es möge 

ale und vieles mehr umfassen. So gab es in 

jachtu motorowego, białe filiżanki z kawą w dło- 

wśród inteligencji tendencja – zainicjowaną przez 

sich nichts verändern, weil die vorhandene Welt 

Deutschland beispielsweise in der ersten Hälfte 

niach. Mężczyzna zwraca się do dekoracyjnie 

wydaną w 1908 roku książkę berlińskiego refor- 

als bestmögliche gelten soll. Jede Veränderung 

des 20. Jahrhunderts eine starke, vor allem vom 

udrapowanej na leżaku kobiety: „Gdybyś mogła 

matora architektury, Paula Mebesa (Mebes 1908) 

würde die gegebene – wenn auch vielleicht nur 

Bildungsbürgertum getragene Strömung, die – 

czegoś sobie życzyć - co by to było?” Ta zastana- 

– czyniąca obiektem tęsknoty czasy „około roku 

behauptete – Perfektion und Harmonie stören 

ausgelöst durch ein 1908 erschienenes Buch des 

wia się chwilę, uśmiecha delikatnie i odpowiada: 

1800” i inscenizująca codzienność w formie 

und etwas Hässliches, Irritierendes, ja vielleicht 

Berliner Reformarchitekten Paul Mebes (Mebes 

„Wszystko powinno pozostać tak, jak jest.” 

odrobinę tylko uwspółcześnionego neobiederme- 

Bedrohliches ins Bild rücken. 

1908) – die Zeit „um 1800“ zum Zielpunkt sehn- 

Ta reklama jest dziś nie tylko wspomnieniem 

iera. Na płaszczyźnie psychologicznej tradycjona- 

Traditionalismus, so meine These, ist zweierlei: 

suchtsvoller Rückprojektionen machte und den 

dawno minionego czasu przed ostatnim wielkim 

lizm jest reakcją na nadmiar zagrażających - lub 

Auf der methodischen Ebene handelt es sich um 

Alltag in Form eines nur verdeckt modernisierten 

kryzysem finansowym. Jednocześnie jest wska- 

jako zagrożenie odbieranych - przeobrażeń. Jedno- 

einen bewussten, reflektierten Rückbezug auf die 

Neobiedermeier inszenierte. Auf der psychologi- 

zówką, gdzie szukać należy przyczyn ogromnej 

cześnie diagnozowane jest uczucie wyobcowania 

Bestände einer nicht mehr fraglos vorhandenen, 

schen Ebene ist Traditionalismus eine Reaktion 

atrakcyjności i pozornej niewinności (wszech- 

i wykorzenienia, a w terapii poszukuje się najczę- 

sondern absichtsvoll re-inszenierten Überliefe- 

auf ein gefühltes Übermaß von bedrohlicher oder 

obecna biel na pewno nie była dziełem przypadku) 

ściej możliwości uformowania nowych ducho- 

rung. Dieser Rückbezug ist nicht nur im Bereich 

als bedrohlich erfahrener Veränderung. In der Dia- 

182 Tworząc wspomnienia. przemyślenia na temat tradycjonalizmu Erinnerung stiften. Gedanken zum Thema Traditionalismus 183

1_Sozialistischer Wohnblock im polnischen Teil der Europastadt Görlitz-Zgorzelec Blok mieszkalny epoki socjalizmu w polskiej części 

Miasta Europy Görlitz-Zgorzelec 

Pamięć biograficzna miast polskich i związane z 

nią procesy wspomnieniowe_Peter Oliver Loew 

Erinnerungsprozesse in polnischen 

Städten_Peter Oliver Loew 

Polnische Städte waren im 20. Jahrhundert in be- 

onen. Identifikation war umso schwerer, als die 

sonderem Maße Opfer: Opfer von Zerstörungen, 

soziale Veränderung der Städte nach 1944/45 

partiellen oder vollständigen Vertreibungen, von 

grundstürzend war: Breslau, Grünberg, Lands- 

partiellem oder nahezu vollständigem Vergessen, 

berg oder Stettin waren wenige Jahre nach dem 

sie waren Opfer ideologischer Überformungen, 

Krieg zu rund 99 Prozent von „neuen Menschen“ 

zentralistischer Anmaßungen oder der Vernach- 

besiedelt, Danzig zu weit mehr als 90 Prozent, 

lässigung durch die Zentrale und Opfer ökologi- 

auch Warschau, dessen Bevölkerung nach dem 

scher, akustischer oder visueller Verschmutzung. 

Warschauer Aufstand von den deutschen Be- 

Angesichts der oft traumatischen Erfahrungen im 

satzern vertrieben worden war, hatte einen sehr 

20. Jahrhundert (Zweiter Weltkrieg, Vertreibun- 

hohen Anteil von Zuwanderern aufzuweisen. 1 

gen, Stalinismus, die niedergeschlagenen Auf- 

Und in allen „traditionell polnischen“ Städten, 

stände von 1956, 1970, 1980/81) zogen sich viele 

denjenigen Städten, die auch vor 1939 zur Repu- 

Polen ins Private zurück: Wollte – oder durfte – 

blik Polen gehört hatten, 2 fehlten die Juden, die 

man sich mit den Verursachern der politischen, 

vielfach bis zum Zweiten Weltkrieg das Stadtbild 

wirtschaftlichen oder städtebaulichen Gegeben- 

und das städtische Leben mitgeprägt hatten; es 

heiten nicht identifizieren, so schien nur weitest- 

fehlten die Volksdeutschen, aber es fehlten auch 

gehende Staatsferne Geborgenheit zu bieten: 

viele Repräsentanten der polnischen Vorkriegse- 

Die Familie, die Wohnung, die Datscha auf dem 

liten – Konservative, Adlige, Querdenker. Die 

Land, vielleicht auch die Kirche, in zunehmen- 

städtischen Gesellschaften wandelten sich zu- 

dem Maße auch Freundesgruppen, private Netz- 

dem in den folgenden Jahrzehnten weiter ra- 

werke, aus denen sich schließlich Jahrzehnte 

sant: Der industrielle Ausbau des Landes wie 

1 

nach dem Krieg die politische Opposition entwi- 

auch die Modernisierung von Bildungswesen 

ckelte. 

und Verwaltung zogen zwischen 1950 und 1980 

Polskie miasta stały się w XX wieku w sposób 

rami ekologicznej, akustycznej lub wizualnej de- 

Der Blick aus dem Fenster hinaus in die Stadt bot 

Millionen von Zuwanderern aus den ländlichen 

szczególny ofiarami: ofiarami zniszczeń, częścio- 

gradacji. 

diese Geborgenheit nicht, wohnte man nicht ge- 

Gebieten in die urbanen Zentren. Posen etwa 

wych lub całkowitych wysiedleń, częściowego 

W obliczu często traumatycznych doświadczeń 

rade im Zentrum Krakaus oder am Stadtrand im 

wuchs von knapp 321.000 Einwohnern 1946 auf 

lub całkowitego zapomnienia, ofiarą ideologicz- 

XX wieku (II wojna światowa, wypędzenia, stali- 

Grünen. Realsozialistische Tristesse, Wohnblock- 

etwa 551.000 Einwohner 1980; auch eine ver- 

nych deformacji, arogancji władz centralnych lub 

nizm, stłumione rebelie lat 1956, 1970, 1980/81), 

wüsten und städtebauliche Fehlleistungen ver- 

gleichsweise provinzielle Stadt wie Bromberg 

zaniedbania przez te same władze, a także ofia- 

wielu Polaków wycofało się w sferę prywatną. 

hinderten vielerorts erfolgreich lokale Identifikati- 

legte zwischen 1950 und 1980 von 163.000 auf 

196 Pamięć biograficzna miast polskich i związane z nią procesy wspomnieniowe Erinnerungsprozesse in polnischen Städten 197

Aktualne tendencje w metropolizacji 

Warszawy_Bohdan Jałowiecki 

Aktuelle Tendenzen der Metropolisierung von 

Warschau_Bohdan Jałowiecki 

W tekście tym autor zarysowuje procesy społecz- 

trynę tak zwanej „urbanistyki nowoczesnej”, 

Im Folgenden soll dargestellt werden, welche ge- 

Funktionen Arbeiten und Wohnen. Sie gewann im 

nego wytwarzania przestrzeni kształtującej się 

której kanony zostały zapisane w Karcie Ateń- 

sellschaftlichen Prozesse bei der räumlichen Ent- 

20. Jahrhundert mit der funktionalen Stadt und 

środkowo - europejskiej metropolii pod wpływem 

skiej. Zasada strefowania miasta i podzielenie go 

wicklung einer mitteleuropäischen Metropole 

der Charta von Athen an Dynamik. Das Prinzip der 

procesów globalizacji. Procesy wytwarzania prze- 

na obszary zamieszkania, pracy, wypoczynku 

unter dem Einfluss der Globalisierung ablaufen 

Einteilung der Stadt in Wohn-, Arbeits- und Erho- 

strzeni są w znacznej mierze indukowane przez 

doprowadziło do rozbicia zwartości miasta i li- 

und in welchem hohen Maße diese Prozesse 

lungsbereiche bewirkte, dass die Einheit der 

czynniki zewnętrzne: zagraniczny kapitał oraz 

kwidacji ulicy. Artykuł 27 Karty Ateńskiej stwier- 

durch äußere Faktoren wie ausländisches Finanz- 

Stadt zerschlagen wurde und die Straße ihre Be- 

wzory architektoniczne wytwarzane w krajach za- 

dza, że obrzeżna mieszkaniowa zabudowa dróg 

kapital und westeuropäische architektonische 

deutung als Lebensraum verlor. Absatz 27 der 

chodnich. Analizowane są kolejno przestrzenie 

komunikacyjnych musi być zabroniona. Spośród 

Muster ausgelöst werden. Analysiert werden sol- 

Charta von Athen besagt, dass die Blockrandbe- 

pracy biurowej, mieszkaniowej, handlowe oraz 

licznych dogmatów Karty ten wydaje się najbar- 

len die neuen Räume für Bürozentren, Wohnun- 

bauung entlang der Verkehrswege ungeeignet ist. 

zachowania przestrzenne mieszkańców miasta. 

dziej zakorzeniony w świadomości architektów i 

gen, Handel sowie das daraus resultierende Ver- 

Von den vielen Dogmen der Charta scheint dies 

Miasto przyjmując kiedyś ludzi z zewnątrz nada- 

urbanistów. Rezygnacja z obrzeżnej zabudowy 

halten der Stadtnutzer im Raum. 

im Bewusstsein der Architekten und Stadtplaner 

wało im specyficzny status. „Miejskie powietrze 

miejskich dróg oznaczała eliminację ich ważnych 

Wenn eine Stadt früher Menschen von außen auf- 

am meisten verwurzelt zu sein. Der Verzicht auf 

czyniło wolnym” mówiono w średniowieczu. 

treści społecznych, chociaż podobnie, jak za- 

genommen hat, verlieh sie ihnen einen besonde- 

die Randbebauung der städtischen Straßen be- 

Obecnie mieszkaniec metropolii nie jest człon- 

wsze w przypadku dogmatów, i ten uzasadniono 

ren Status. „Stadtluft macht frei“ hieß es im Mit- 

deutete die Eliminierung ihrer wichtigen gesell- 

kiem społeczności lokalnej i jest coraz bardziej 

społecznym dobrem. Likwidacja funkcji mieszka- 

telalter. Heutzutage ist der Bewohner einer 

schaftlichen Inhalte, obwohl auch das – wie oft 

oderwany od miejsca. Metropolie są przykładem 

niowej pociągnęła za sobą ograniczenie dalszych 

Metropole nicht Mitglied einer lokalen Gemein- 

bei Dogmen der Fall – mit dem sozialen Wohl be- 

castellsowskiej „przestrzeni przepływów“, po- 

funkcji: handlu, usług i rozrywki. Oznaczało to w 

schaft, sondern immer mehr entwurzelt. Metro- 

gründet wurde. Die Verlagerung der Wohnfunk- 

nieważ zaludniające je populacje są w ciągłym 

istocie koniec ulicy i powstanie nowej formy 

polen sind ein Beispiel für Castells Space of flows, 

tion zog eine Beschränkung einer Reihe anderer 

ruchu. Dotyczy to w mniejszym lub większym 

przestrzennej – miejskiej drogi, której funkcja zo- 

weil die sie bevölkernden Populationen in ständi- 

Funktionen wie Handel und Dienstleistungen ent- 

stopniu wszystkich mieszkańców. Metropolia 

stała w nowych częściach miast ograniczona do 

ger Bewegung sind. Dies betrifft im größeren 

lang der Straßen nach sich. Das bedeutete dem 

wytwarza cywilizację jednostek i jak pisze Alain 

przemieszczania się pojazdów. Likwidacja ulicy 

oder kleineren Umfang die Gesamtheit der Be- 

Wesen nach das Ende der Straße in der bekann- 

Bourdin - jest społecznym wytworem, który po- 

ograniczyła przestrzeń publiczną miasta, której 

wohner. Metropolen bringen eine Zivilisation der 

ten Form und das Entstehen einer neuen räumli- 

wstaje i rozwija się przez stały ruch powodujący 

istotą jest wolność, swoboda wyrażania w roz- 

Individuen hervor und sind, wie Alain Bourdin 

chen Form – der städtischen Verkehrsstraße, de- 

nierównowagę (Bourdin 2005). 

maitych sposób swoich poglądów, możliwość 

schreibt, ein gesellschaftliches Gebilde, welches 

ren Funktion in den neuen Stadtteilen auf die 

Fragmentacja przestrzeni miasta rozpoczęła się 

ekspresji oraz różnorodność społeczna i obycza- 

geprägt ist durch eine ständige Bewegung, wel- 

Fortbewegung von Fahrzeugen beschränkt blieb. 

jeszcze w XIX wieku, kiedy następowało oddzie- 

jowa. 

che zu einem Ungleichgewicht führt (Bourdin 

Die Abschaffung der Straße beschnitt den öffent- 

lanie miejsc pracy biurowej i mieszkań od miejsc 

W wyniku strefowania miasta przemysł i dziel- 

2005). 

lichen Raum einer Stadt, dessen Wesen in Frei- 

pracy produkcyjnej. Przybrała ona na sile w XX 

nice mieszkaniowe przeniosły się na peryferie, co 

Eine Fragmentierung des Stadtraumes begann im 

heit, Möglichkeit freier Meinungsäußerung, sozia- 

wieku za sprawą urbanistów wyznających dok- 

wynikało przede wszystkim z przyczyn ekono- 

19. Jahrhundert durch die räumliche Trennung der 

ler Vielfalt und Vielfalt an Bräuchen besteht. 

210 Aktualne tendencje w metropolizacji Warszawy Aktuelle Tendenzen der Metropolisierung von Warschau 211

2_Stadtteile von Warschau Dzielnice Warszawy 3_Bürogebäude im Zentrum von Warschau Budynek biurowy w centrum Warszawy 

miastach jest zmiana organizacji handlu, który 

nym wyposażeniem usługowym. „Największym 

skupia się w specjalnie zaaranżowanych obiek- 

takim kompleksem jest „Mokotów Business 

tach położonych na ogół poza centralnymi obsza- 

Park” (MBP). W okresie od 1996 do 2001 r. na 7 

rami metropolii. W rezultacie tych trzech proce- 

hektarach położonych na warszawskim Służewcu 

powstało 9 budynków o powierzchni użytkowej 

przekraczającej 100 000 metrów kwadratowych. 

Na terenie MBP swoje biura ulokowało 150 firm, 

w których zatrudnionych jest około 13,5 tysięcy 

osób. Kompleks oferuje różnorodne usługi w postaci 

6 restauracji i kawiarni, 4 sklepów spożywczych, 

kancelarii notarialnej, centrum medycznego 

i apteki, fitness klubu, biura podróży, urzędu 

pocztowego i punktu usług kurierskich oraz kwiaciarni.” 

(Smętkowski 2009, s. 29) Oprócz centralnego 

obszaru biznesowego i kompleksu mokotowskiego 

istnieje w Warszawie jeszcze pięć 

mniejszych skupisk budynków biurowych, 

wszystkie one znajdują się po lewej stronie Wisły. 

We wschodniej części, która zajmuje połowę powierzchni 

miasta znajduje się jedynie ok. 5 pro- 

2 

cent biur. Taka nierównomierność w rozmieszczeniu 

tych miejsc pracy powoduje trudności w 

poruszaniu się po mieście, szczególnie na osi 

3 

sów kurczy się przestrzeń publiczna w 

wschód – zachód i północ południe. W pierw- 

metropoliach i postępuje fragmentacja i prywa- 

szym przypadku brak jest wystarczającej liczby 

in der Innenstadt, ein zweiter im südwestlichen 

Personen beschäftigt sind. Der Komplex bietet 

tyzacja przestrzeni. Empirycznym przykładem 

mostów, a w drugim obejścia centrum miasta. 

Teil von Mokotów. Neben Einzelbeispielen im 

vielfältige Dienstleistungen in Form von sechs 

scharakteryzowanych wyżej procesów global- 

Zentrum ist das Entstehen von Bürozentren mit 

Restaurants und Cafes, vier Lebensmittelge- 

nych może być Warszawa. 

Wytwarzanie przestrzeni mieszkaniowej_Miesz- 

vollständiger Dienstleistungsinfrastruktur ein 

schäften, einem Notariat, einem Medizinzentrum 

kania, w przeciwieństwie do biur, lokalizowano 

neues Phänomen. „Der größte Komplex dieser 

mit Apotheke, einem Fitness Club, einem Reise- 

Wytwarzanie przestrzeni pracy biurowej_Po 

przede wszystkim po wschodniej stronie Wisły i 

Art ist der Mokotów Business Park (MBP). Im 

büro, Postamt, Kurierdienst und Blumenge- 

stopniowej deindustrializacji 1 w latach 1990 za- 

na południu lewobrzeżnej Warszawy (w części Ur- 

Zeitraum zwischen 1996 und 2001 entstanden 

schäft.“ (Smętkowski 2009, S. 29) Neben dem 

częły się kształtować dwa skupiska pracy biuro- 

synowa – Kabaty i Wilanowie), co potęgowało 

auf dem sieben Hektar großen Gebiet im War- 

innerstädtischen Businessbereich und dem MBP 

wej w Warszawie: jedno w centrum, a drugie w 

trudności transportowe. Niezależnie od tych 

schauer Stadtteil Służewiec neun Gebäude mit 

existieren in Warschau noch fünf weitere kleinere 

południowo – zachodniej części Mokotowa. Obok 

stosunkowo dużych operacji urbanistycznych bu- 

einer Nutzfläche von über 100.000 Quadratme- 

Bürokomplexe, alle auf dem linken Weichselufer 

pojedynczych realizacji w centrum nowym zjawi- 

dowano po roku 2000 również pojedyncze 

tern. Auf dem Gelände des MBP haben 150 Fir- 

gelegen. Im Ostteil der Stadt, der die Hälfte des 

skiem jest powstawanie dzielnic biurowych z peł- 

apartamentowce w dzielnicach śródmiejskich. 

men ihre Büros angesiedelt, in denen ca. 13.500 

Stadtgebietes ausmacht, befinden sich nur 

214 Aktualne tendencje w metropolizacji Warszawy Aktuelle Tendenzen der Metropolisierung von Warschau 215

Stadtentwicklung und Denkmalpflege 15: StadtHeimaten/ Miejskie Ojczyzny

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Template löschen?

Als Template speichern?