Armin Lufer - Gimnazjum 27

Armin Lufer
MEINE KINDHEIT
UND JUGEND IN KARLOWITZ
Das Glück des Lebens kann niemand schmieden,
immer nur das Glück des Augenblicks...
Karl Heinrich Waggerl
Wrocław 2005

Niemiec Armin Lufer i Polka Alicja Zielińska urodzeni na Karłowicach.
Na wernisażu wystawy „Moje dzieciństwo i młodość na Karłowicach” w Gimnazjum nr 27
Am 13. Mai 2004 in Gymnasium 27 fand die Eröffnung der Ausstellung,,Meine
Kindheit und Jugend am Karlowitz statt.” An deren wurden die, von den zwei Personen
genannten verzauberten Karlowitzerstellen präsentiert. Herr Armin Lufer, der in Breslau
bevor dem Krieg gewohnt hat und Frau Alicja Zielińska, die schon in Wrocław geboren
wurde.
Die Ausstellung hat aber so ein Merkmal, dass die mit der Zeit vergeht. Und wir alle
wollten daraus was Dauerndes behalten. So ist diese Broschüre entstanden. Die ist unser
kleines Denkmal des Gemeinsamen Gedanken, das wir 60 Jahren nach dem Ende des
Krieges bauen.
Bearbeitung: Alina Kupczak
Übersetzung: Małgorzata Zarychta-Masłowska, Joanna Kupczak
Redaktion: Zofia i Marek Pierzchała
Herausgeber: Gimnazjum nr 27 we Wrocławiu

Woher kam die Idee der Ausstellung?
Viele Leute haben mich danach gefragt. Im Jahr 1999 veröffentlichte ich einen kleinen Führer
für meine Schüler „Spacerkiem po Karłowicach”(Karlowitzer Spaziergänge). Die Broschüre traf in
die Hände des, in Berlin wohnenden Herrn Armin Lufer, dessen Kindheit und Zeit der Jugend mit
Breslau/ Wroclaw verbunden ist. Herr Lufer hat mir damals an die Schuladresse geschrieben. Wir
haben uns am 13. Mai 2002 in „Dom lodów” (Eiscafé) in der Kasprowiczstrasse getroffen.
Damals habe ich den Menschen kennengelernt, der in die Stadt seiner Kindheit verliebt ist und von
der heutigen Stadt Wrocław begeistert bleibt. Den Menschen, der mit seinem Fahrrad – so wie einst,
die zauberhaften Stellen besucht hat. Als bewusster Mann, der die Ängste der Einheimischen vor den
früheren Bewohner der Stadt sehr gut versteht, hat es immer betont, dass er heute nur als Gast und
Tourist in die Stadt kommt. Seine Sentimentalreise nach Wroclaw macht er jedes Jahr im Mai, seit
dem Jahr 1964.
Als ich die riesengroßen Ordner mit Erinnerungsfotos gesehen habe, mit allen Überschriften die bei
den Fotos standen, habe ich mir gedacht, es lohnt sich den anderen so was zu zeigen, das sollte man
veröffentlichen.
Das ist mir wichtig, dass unsere Schüler erfahren können, dass vorkriegende Breslauer die auf der
Freundschaft basierten Relationen bauen möchten.
In der Geschichtskette der Stadtgeschichte und des Stadtteils Karlowitz befindet sich auch die
Person der Frau Alicja Zielińska – Lehrerin unserer Schule, die in Karlowitz geboren und
aufgewachsen ist, die hier die Schule besucht hat und die bis heute in Karlowitz wohnt und in dem
Stadtteil verliebt ist. Ich habe sie gebeten ihre verzauberten Karlowitzerstellen zu beschreiben und
diese Beschreibung mit den Fotos zu bereichern (die Fotos von Herr Lufer sind leider während des
Krieges verloren gegangen).
Herr Lufer war damals 17 Jahre alt, ein Jahr älter als unsere Schüler der dritten Klasse. In dem
Alter wurde er zum Militär berufen. Die Geschichte und viele Ereignisse der damaligen Zeit
beschreibt er in seiner Erinnerungen.
Die andere Erzählung zeigt, wie die Geschichte der Stadt Wrocław, darin des Stadtteils Karlowitz mit
verschiedenen Nationen verbunden ist, wie der Schicksal der Menschen sich miteinander verflechtet,
wie die Geschichte sich wiederholen mag...
Ein Freund meiner Tochter wohnt genau vis a vis des ehemaligen Hauses von Herr Lufer. Herrn
Armin Lufer erzählte, wie sie als Kinder die damaligen Bewohner heimlich beobachtet haben.
Dasselbe machen die anderen Kinder, die dort wohnen.
Einige Tage vor unserem Treffen in „Dom lodów” die Studenten der Wroclawer Universität hatten die
Austauschstudenten aus der Ukraine zu Gast. Als meine Tochter mit diesem Freund einem der
Ukrainischen Studenten erklärten, wie er zum Wasserturm auf dem Daniłowskiplatz kommt, hat der
Student aus der Ukraine gesagt, dass er genau weiß, wo das ist, denn früher hat er daneben gewohnt.
Er erzählte von den Äpfelkämpfen mit den polnischen Jungen in den nahen Obstgärten, das hat er in
Erinnerung behalten. Beide Jungen haben sich an diese „Obstkämpfe“ erinnert – ein Kinderspiel.
Der Student aus der Ukraine, war Sohn eines Militärs der, damals noch Sowjetischen Armee. Die
Soldatenfamilien bewohnten damals die Wohnblöcke beim Wasserturm.
Ich glaube das Treffen der früheren und gegenwärtigen Einwohner der Karlowitz, den
Jüngeren und Älteren, kann Quelle ihres Spiels, ihrer Freude und ihres besinnliches Nachdenken sein.
„Nachdenken an die Geschichte unserer Stadt“, so wie es ein deutscher Dichter, 1922 in Wrocław
geboren in einem Brief an den polnischen Dichter Tadeusz Różewicz ausgedrückt hat:
„Die Stadt nennt uns Kinder (...) Wir müssen uns leiden“.
Alina Kupczak
Wrocław, 13 maja 2004

Armin Lufer
Heinz Winfried Sabais
Brief von Breslau nach Wrocław
Lieber Tadeusz Różewicz, Sie leben
in Wrocław, ich bin in Breslau geboren.
Die Sauvenflüge, die Flockenfälle,
die Jahreszeiten, die ehrwürdigen Steine
begegnen uns, den Passanten, freundlich.
Aber die Stadt nennt uns Kinder.
Ostrow Tumski erinnert mit Glocken,
dass Codex Maioris Poloniae Deutsche
und Polen als Nächstverwandte beschworen.
Da sah ich die grausam verheerte Stadt
in neuer Würde, von Polen gerettet
aus den Trümmerwüsten des Jahrhunderts.
Sei gegrüßt Wratislavia,
und du, grausilberne Oder,
wälderbepelzte Babuschka!
Sang mit dir deutsch und polnisch,
und träumte in deinen alten Geschichten
am Feuerchen unter der Eisenbahnbrücke.
Im Stadthafen hausten wir, Indianer
geführt von Lederstrumpf, dem mährischen
Bruder. Wir rauchten Gekrüllten, rauften
um Mädchen, erleben zusammen beherzt
die Odysseen der Pubertät
wie wilde Ganter, wie junge Hunde.
(...)
Die Mietkaserne, wo ich heranwuchs
in Jahren der Not, hat überlebt.
Die Straße, die unser Olympia war,
heißt jetzt Lęczycka. Hinterheraus
ist noch viel Öde. Da starben viele.
Da standen meine Sonnenblumen.
(...)
Lieber Tadeusz Różewicz, wir beide
sind Cives Wratislavienses, Gott will es.
Die Stadt hat uns beide in ihre Geschichte
genommen. Die heraklitische Oder
umfriedet Ihre und meine Jahre.
Wir müssen uns leiden. Oder wir sterben.
Vom Deutschen übersetzt von Bogdan Danowicz
Ein Gedicht aus dem Buch „Lyrisches Breslau”.

Vorwort zur Ausstellung
des 27. Gymnasiums in Wrocław – Różanka
MEINE KINDHEIT UND JUGEND IN KARLOWITZ
13. Maj 2004
Im Norden Breslaus, nur durch Oder-Strom getrennt, liegt zwischen der früheren Hindenburg
– Brücke (Most Warszawski) und der damaligen Rosenthaler–Brücke (Most Trzebnicki) der
freundliche Vorort Karlowitz (Karłowice). Die GARTENSTADT KARLOWITZ wurde bis zum Jahre
1944 von den Breslauer Bürgern gern besucht; sie konnten Karlowitz mit den Straßenbahn–Linien 14,
22 und 24 sowie mit der 2 und 12 bequem erreichen. An der Endstation der 14, 22 und 24 zog den
Blick die Gaststätte „Teichbaude“ an die ursprünglich eine im Holzfachwerk–Baustil gebaute VILLA,
dis ein einladendes Gasthaus geworden war. In der Nähe der Straßenbahn–Endstation der 2 und 12
war für die Durstigen ein Lokal, der „SCHLEHENVOGT“ zu finden, das, wie der Name schon sagt,
einen guten Schnaps aus Schlehen und kühles Bier ausschenkte.
Ich, als der in KARLOWITZ Geborene, ahnte nicht, dass mich das Leben im Ergebnis des
2.Weltkrieges, in den ersten Monaten des Kriegsjahres 1945 als jugendlicher Soldat in Bahnen lenken
wird, die mit dem Verlust meines heimatlichen Karlowitz verbunden sein werden.
Als Kind, als Jugendlicher habe ich viele zu beschreibende Strassen und Wege kennen gelernt,
ab dem Jahre 1964 habe ich das nunmehr polnisch gewordene Karłowice in Regelmäßigkeit, fast
jährlich allein oder mit meiner Ehefrau, auch mit meinem Jugendfreund besucht. Meinen Spaziergang
durch Vergangenheit und Gegenwart an der Teichbaude, an der Straßenkreuzung Heinrich von Korn-
Strasse – Wichelhaus-Allee der heutigen Al. Marcina Kromera - Al. Tadeusz Boya Żeleńskiego. Die
Kastanien-Allee weist nach der Eisenbahn-Unterführung der Bahnstrecke Breslau-Oels (Wrocław-
Oleśnica) den Weg in den Ort. Hinter der Unterführung lenke ich meinen Schritt zunächst auf den
Oderdamm (Wał Karłowicki), der einen weiteren Blick auf die Oder mit ihrem früheren Regen, heute
fast verwaisten Schiffsverkehr bietet. Neben dem Damm erwuchs aus einem früheren Bruchgelände
eine Wohnsiedlung mit Einzel- und Reihenhäusern. Das parzellierte Gelände der Wohnsiedlung
entlang des Liliencron-Weges (ul. Władysława Orkana) empfing die Besucher mit der Blütenpracht
der Jahreszeiten. Durch den Hermann-Löns-WEG (ul. A. Dygasińskiego) und die Dietrich-Eckart-Str.
(ul. W. Berenta) schweift mein Blick auf den Drabitius-Platz (Plac Daniłowskiego) mit dem
Karlowitzer Wahrzeichen, dem Wasserturm. Die erste nach links abzweigende Querstrasse ist die
Strasse meiner Geburt, Kindheit und Jugend bis zum 17. Lebensjahr im Jahre 1945, den Erlenbusch
(ul. T. Micińskiego). Die Mehrfamilienhäuser wurden im Jahre 1927 gebaut und ab 1928 durch die
ersten Mieter bezogen. Erst in den 30-er Jahren wurden die vier Reihenhäuser gegenüber der großen
Gärtnerei und die Häuser Nr. 3 und 5 gebaut.
An den Erlenbusch schließt sich der Zentrale Platz von Karlowitz, der Markt (plac marszałka
Józefa Piłsudskiego) an. Dieser hatte im Leben vielen Karlowitzer eine besondere Bedeutung, zumal
sich dort das Einkaufszentrum und die Gaststätte Lindenhof etablierten. Der Weg führt vom Markt in
die Prachtstrasse von Karlowitz, die Korso-Allee (aleja Jana Kasprowicza), die am Drabitius-Platz
ihren Anfang nimmt und in die Trachenberg-Strasse (ul. Żmigrodzka) einmündet. An der Korso-Allee
stehen vornehme Villen, erheben sich auch die mächtigen Klinkerbauten des Ursuliner-Klosters und
des Franziskaner-Klosters, auf dem einmal ein kleiner, nadelspitzer Turm saß: Das zweite
Wahrzeichen von Karlowitz. Das Franziskaner-Kloster zog viele Breslauer Bürger an. Sie besuchten

gern die Mai-Andachten und das in der Kar-Woche mit viel Liebe errichtete Heilige Grab. Im
Straßenbild der Korso-Allee sah man die braune Kutte der Franziskaner und das schwarze Gewand
der Ursulinen wie den schwarzen Rock der Priester-Schüler des Priester-Seminars, das im Schloss am
Drabitius-Platz (plac Daniłowskiego) untergebracht war. Während des 2.Weltkrieges beherbergten
diese Gebäude Lazarette für die vielen Kriegsverletzten.
In Karlowitz waren Gegensätze zwischen den Angehörigen der verschiedenen religiösen
Glaubensgemeinschaften nicht wahrnehmbar. Jeder hatte in seiner Kirche seine Heimstätte. Zu den
Ordenskleidern der beiden Klöster und der Priester-Schüler gesellte sich auch der feldgraue Rock der
Soldaten; denn Karlowitz war bereits nach dem 1.Weltkrieg (1914 bis 1918) mehr und mehr zu einem
Garnisonsort ausgebaut worden. Die Kasernen lagen in der Schlieffen-Strasse (ul. Koszarowa), sie
hießen Tauentzien– und Hindenburg-Kaserne. Wo heute polnische Studenten der Wroclawer
Universität Soziologie- und Politik- Wissenschaften friedlich studieren, hallten bis zum Ende des
Zweiten Weltkrieges militärische Kommandos über den großen Kasernenhof. Von den dort
ausgebildeten und geschliffenen Rekruten des I., II. und III. Bataillons des Infanterie-Regiments Nr.
49 musste viel Schweiß vergossen werden. Das traf auch die Soldaten zu, die in den nach 1935 in der
Gallwitz-Strasse (ul. Piotra Czajkowskiego) neu gebauten Kasernen auf den Krieg der Faschisten
getrimmt worden, der am 1. September 1939 auch von dort seinen Ausgang nahm, dort wurde der
Überfall auf Polen vorbereitet.
Widokówka ze zbiorów pana Emila Pardy
Wo es Soldaten gibt, herrscht in der Regel auch reges Leben! Das gefiel nicht nur den
Mädchen, sondern viele Karlowitzer Bürger „verehrten“ die Soldaten. Sie eilten an die Fenster ihrer
Wohnungen oder eilten auf die Strassen, wenn die Soldatenformationen „unter klingendem Spiel“ mit
ihren benagelten Knobelbechern die Korso Allee nach ihren Kriegsspielen wieder ihren Kasernen
entgegen marschierten. An der Spitze marschierte die Militär-Musik-Kapelle mit ihren intonierten
Märschen So wurde “kriegerische Begeisterung“ bei Alt und Jung erzeugt.
Ab dem Jahre 1925 wurde mit dem Neubau vieler Gebäude in Karlowitz begonnen. Erst
entstanden viele neue Wohnviertel, wie die Gerhart-Hauptmann-Siedlung, rund um die gleichnamige
Strasse (ul. Marii Konopnickiej), deren Strassen die Namen bekannter deutscher Dichter trugen. Die
Konstantin-Schnier-Strasse (Stanisława Przybyszewskiego) neben der Volksschule Nr. 63 am
Drabitius-Platz entstand neu. Die mehrgeschossigen Wohnhäuser Am Markt und „Erlenbusch“

wurden im Jahre 1927 gebaut und ab 1928 bezogen. Die Gartenstadt Karlowitz reichte nun vom
Mühlengrund (ul. J. Klaczki) bis nach Pohlanowitz (Polanowice).
Beschaulich lebten die meisten Karlowitzer Bürger, und ebenso beschaulich zogen auf dem
Oderstrom die Oderkähne ihre Bahn stromab. Ein friedliches Bild! Dann und wann unterbrach die
Stille der heisere Ton der Sirene eines Oderdampfers, der einen Schleppzug stromauf zog. Wenn
dann das Abendgeläut von Turm der Franziskaner Kirche hallte, hüllte sich die Gartenstadt langsam
in die Dämmerung. Die Glocke der evangelische Kirche Zur Liebe Gottes, die als Holzkirche in der
Strasse An den Baumschulen (ul. W. Potockiego) einstmals gestanden hat, ergänzte das käuten der
Glocken der Katholischen Kirchen. Doch wer glaubte, dass nun alle Bürger zur Ruhe gingen, der hatte
sich getäuscht. Jetzt flitzten jüngere wie ältere Bürger, sowie die Ausgang habenden Soldaten zum
Tanz in den Korso-Garten – gegenüber dem kościół św. Antoniego – heute geplantes und teilweise
bereits gebautes Freizeit – und Erholungszentrum an der al. Jana Kasprowicza, während die anderen
Karlowitzer mehr den Lindenhof am Markt plac Józefa Piłsudskiego bevorzugten.
Hier war man bei den Gründern dieses Gasthauses, bei Muttel und Vatel KEIL bei Speis und
Trank gut aufgehoben. Hier hielten die verschiedenen Bürger-Vereine ihre Stiftungsfeste oder ihre
Monatsversammlungen ab, hier wurde zum Gänsebraten oder zu einem Wildessen eingeladen.
Zu allen Jahreszeiten bot Karlowitz ein buntes und freundliches Bild.
Im FRÜHLING war es die Blütenpracht der Obstbäume, die gleich riesigen Stauden und
Sträußen in den Gärten standen. Im SOMMER lud las STRANDBAD zum Tummeln im kühlen Nass
ein. Im HERBST war es die Laubfärbung, vor allem die roten Blätter des wilden Weines, der an der
Villen rankte, und im WINTER war es der reine, glitzernde Schnee, der das Auge erfreute.
Der ODERDAMM (WAŁ KARŁOWICKI) wurde für uns Kinder und Jugendliche zur
Rodelbahn, und selbst die Skifahrer kamen auf ihre Rechnung. Sie konnten geruhsam im Langlauf
ihre Spuren auf dem Oderdamm oder auf den Oder-Wiesen ziehen. Es war schon eine relativ
glückliche, unbeschwerte Zeit, die die Karlowitzer in ihren heimatlichen Vorortgefilden bis zum
Ausbruch des Zweiten Weltkrieges verleben konnten.
Im September des Jahres 1944 spürte Karlowitz den Krieg. In die Reihenhäuser des
ERLENBUSCHS schlug eine Fliegerbombe ein und beschädigte sie. Die Bürger mussten sich auf den
Ausbau der FESTUNG BRESLAU vorbereiten. Sie wurden durch die Machthaber gezwungen vor den
Breslauer Stadttoren „Verteidigungsstellungen“ bebaut. Dieser Abschied aus Karlowitz leitete meinen
Kriegdienst in Breslau und Schlesien ein mit allen Schrecken eines Krieges, der Chaos und mit der
Kriegsgefangenschaft endete.
Im Jahre 1964 nahm ich erstmalig nahm dem Krieg Gelegenheit die Stadt meiner Geburt,
meiner Jugend, WROCŁAW, zu besuchen. KARŁOWICE nahm mich nunmehr als Gast auf, in dem
ich 17 Jahre leben durfte und die Quelle meines Lebens war und ist. Fast jährlich durchstreife ich zu
Fuß oder mit dem Fahrrad die Strassen und Wege meiner Kindheit und Jugend; ich bin erfreut und
dankbar, dass ich teilhaben kann an der Völkerverbindenden Ausstellung MEINE KINDHEIT UND
JUGEND IN KARLOWITZ, der ich großen Erfolg wünsche!

Armin Lufer
Przedmowa do wystawy
w Gimnazjum nr 27 we Wrocławiu – Różance
MOJE DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ NA KARŁOWICACH
13 maja 2004
W północnej części Wrocławia, oddzielona od reszty miasta tylko prądem rzeki Odry, między
dwoma mostami - Mostem Warszawskim (wcześniejszym Hindenburg-Brücke), a Mostem Trzebnickim
(ówczesnym Rosenthaler Brücke) - leży przyjazna mieszkańcom wrocławska dzielnica Karłowice.
,,Miasto – Ogród Karłowice” było do roku 1944 miejscem chętnie odwiedzanym przez ówczesnych
obywateli Wrocławia, którzy mogli tu wygodnie dojechać liniami tramwajowymi 14, 22, 24 oraz
2 i 12. Przy końcowej stacji linii 14, 22 i 24 znajdowała się, w drewnianej willi, gospoda „Teichbaude”,
a w pobliżu końcowego przystanku tramwajowego linii 2 i 12 lokal dla spragnionych, „Schlehenvogt”
(nazwę można by tłumaczyć jako tarninowy wójt). W miejscu tym można było napić się
dobrej wódki z tarniny (stąd nazwa lokalu) oraz zimnego piwa.
Jako rodowity karłowiczanin nigdy nie myślałem, że życie, w wyniku wydarzeń drugiej wojny
światowej, poprowadzi mnie jako młodego żołnierza, w pierwszych miesiącach 1945 roku na drogę
związaną z opuszczeniem moich rodzinnych Karłowic. Jako dziecko, później jako młodzieniec,
zdążyłem dobrze poznać opisywane ulice i drogi.
W roku 1964 odbyłem pierwszą podróż sentymentalną do miasta mojego dzieciństwa i młodości.
Od tego czasu odwiedzałem regularnie - sam, z żoną, lub z przyjacielem z dzieciństwa – te już
polskie Karłowice. Droga mojego pierwszego spaceru po przeszłości i teraźniejszości w polskim
Wrocławiu wiodła od gospody „Teichbaude” przez skrzyżowanie ówczesnych ulic Heinrich von Korn
Strasse/ Wichelhaus Allee (dziś Marcina Kromera/ Aleja Tadeusza Boya Żeleńskiego). Podążałem
aleją kasztanową (Kastanien Allee), pod przejazdem kolejowym trasy Wrocław – Oleśnica – Warszawa
( Breslau-Oels) prosto do poszukiwanego miejsca. Zaraz za przejazdem skierowałem się w stronę
wału karłowickiego, skąd rozciąga się widok na rzekę Odrę. Kiedyś panował tu ożywiony ruch
statków, dziś jakby ruch na niej zamarł. Obok wału, na dawnych podmokłych terenach, wyrosło
osiedle pojedynczych, ustawionych rzędami domków. Podzielone na działki osiedle ciągnące się
wzdłuż ulicy Orkana (Liliencronweg) zachwyca spacerowiczów przepychem i okazałością kwiatów
wszystkich pór roku. Szedłem przez Hermann–Löns–Weg (ul. A. Dygasińskiego), dalej Dietrich–
Eckart–Str. (ul. W. Berenta) i spojrzenie moje skierowałem poprzez Drabitius Platz (pl. G. Daniłowskiego)
na znak rozpoznawczy Karłowic – Wieżę Ciśnień. Pierwsza odchodząca od placu w lewo uliczka
Erlenbusch (ul. T. Micińskiego) to ulica moich narodzin, dzieciństwa i młodości do 17 roku życia.
Wielorodzinne domy przy tej ulicy wybudowano w roku 1927, a pierwsze rodziny wprowadziły
się w 1928. Domy szeregowe, naprzeciwko dużego ogrodnictwa i te pod numerami 3 i 5, zostały
wybudowane dopiero w latach trzydziestych.
Do ulicy T. Micińskiego przylega karłowicki rynek, czyli plac Józefa Piłsudskiego. Plac ten
miał dla wielu karłowiczan szczególne znaczenie, zwłaszcza po otwarciu na nim domu towarowego
i gospody Lindenhof – dzisiejszy Dom Kultury „Agora”. Dalsza droga prowadziła od rynku do najbardziej
okazałej ulicy Karłowic – Korso – Allee (Alei Jana Kasprowicza), która zaczyna się od Placu
Daniłowskiego, a kończy na ulicy Żmigrodzkiej (ówczesnej Trachenberger Strasse). Przy ulicy Jana
Kasprowicza stoją okazałe wille, wznoszą się też klinkierowe budynki klasztoru Urszulanek i klasztoru
Franciszkanów, na którym znajdowała się onegdaj - ostro jak igła zakończona wieżyczka – drugi
symbol Karłowic. Klasztor Franciszkanów przyciągał wielu Wrocławian. Przychodzili oni chętnie
na Majowe Nabożeństwa, a w Wielkim Tygodniu do Świętego Grobu, budowanego corocznie z wielką
miłością. W obraz ulicy Kasprowicza wpisał się widok brązowych habitów Franciszkanów i czarnych
Sióstr Urszulanek, jak i czarne sutanny studentów Seminarium Duchownego, które znajdowało
się w pałacyku przy Placu Daniłowskiego. W czasie drugiej wojny światowej budynek ten zamienił
się w szpital wojenny.

Na Karłowicach przeciwieństwa między należącymi do odmiennych wyznań i kościołów nie
były wyczuwalne. Każdy odnajdywał w swoim kościele schronienie. Zaraz po pierwszej wojnie światowej
(1914–1918) do widoku habitów zakonów obu klasztorów i czarnych sutann seminarzystów
dołączyły szare mundury żołnierzy. Wojskowe koszary na Karłowicach powstały przy Schlieffen–
Strasse, dzisiejszej ulicy Koszarowej i nazywały się Tauenzin i Hindenburg. Tam, gdzie obecnie
studenci Uniwersytetu Wrocławskiego spokojnie studiują socjologię i nauki polityczne, znajdowały
się do końca drugiej wojny światowej tereny koszar. Wykształceni i szkoleni tam rekruci 1, 2 i 3 batalionu
piechoty musieli przelać wiele potu. Los taki spotkał też żołnierzy, którzy po 1935 w nowo
wybudowanych koszarach przy Gallwitzstrasse (ul. Piotra Czajkowskiego) przygotowywani byli do
faszystowskiej wojny. Stąd też 1 września 1939 rozpoczął się wymarsz. To w tych koszarach
przygotowywany był plan strategiczny ataku na Polskę.
Tam, gdzie są żołnierze, tętni życie! Podobało się to nie tylko młodym dziewczynom. Wielu
mieszkańców Karłowic uwielbiało wprost tych żołnierzy, którzy dzwoniąc przewieszonymi metalowymi
kubkami śpiesznie przebiegali ulicą pod ich oknami, zwłaszcza wtedy, gdy wracali Aleją Jana
Kasprowicza po ćwiczeniach do koszar. Na czele kroczyła wojskowa orkiestra intonując, co chwilę,
nowe marsze. W ten sposób próbowano osiągnąć ,,fascynację wojną” zarówno wśród starszych jak
i młodych.
Począwszy od 1925 roku, powstawało na Karłowicach wiele nowych osiedli np.: osiedle
Gerharta Hauptmanna (sławnego niemieckiego poety) leżące wokół ulicy noszącej taka sama nazwę
(dzisiejsza ulica Marii Konopnickiej), ulica Konstantin–Schnier–Strasse (Stanisława Przybyszewskiego),
kilkupiętrowe domy na karłowickim rynku powstały w roku 1927, a zasiedlone zostały od
roku 1928. Miasto – Ogród Karłowice rozciągało się w tym czasie od Mühlengrund (ulica Klaczki)
do Pohlanowitz (Polanowic).
W niezmąconym spokoju żyli mieszkańcy Karłowic i w niezmąconym spokoju przepływały
barki po Odrze. Sielski obrazek! Od czasu do czasu ciszę te przerywały syreny parowca na Odrze,
wieczorne dzwony z wieży kościoła Franciszkanów i dzwony drewnianego ewangelickiego kościółka
,,Zur Liebe Gottes” (Miłości Bożej), który stał kiedyś przy ulicy Władysława Potockiego (An den
Baumschulen), lecz gdyby ktoś myślał, że z tą chwilą wszyscy karłowiczanie udają się na spoczynek
głęboko by się rozczarował. O tej porze starsi i młodzi, jak i żołnierze na przepustkach pędzili na
potańcówkę w Korsogarten, naprzeciwko dzisiejszego kościoła św. Antoniego. Dziś ogród ten jest
częściowo zagospodarowany pod centrum wypoczynkowo - rozrywkowe. Inni bawili się w Agorze
(Lindenhof) przy obecnym Placu Piłsudskiego.
Tutaj każdy przyjmowany był przez Muttel i Vatel Keil- gospodarzy restauracji w Lindenhof -
dobrą potrawą i napitkiem. W miejscu tym różne wspólnoty mieszkańców organizowały swoje
uroczystości, bądź comiesięczne zebrania. Tutaj przychodziło się na pieczeń z gęsi czy na dziczyznę.
Przez cały rok Karłowice były przyjaznym i kolorowym miejscem. Wiosną kwitły bogato owocowe
drzewa i krzewy. Latem plaża nad rzeką zapraszała do swawoli w chłodnej wodzie. Jesienią pojawiały
się czerwone liście dzikiego winogrona, które pięły się wokoło domów, a zimą czysty jak kryształ,
lśniący bielą śnieg, który cieszył oczy. Zimą wał karłowicki był przez nas, dzieci i młodzież z
Karłowic, przerabiany na tor saneczkowy. Można było nawet zjeżdżać po nim na nartach. Narciarze
długodystansowi na biegówkach pokonywali długie trasy, zostawiając swoje ślady nie tylko na wale,
ale i na nadodrzańskiej łące. To był ten w miarę szczęśliwy i beztroski czas, który karłowiczanie
przeżywali na swoim terenie aż do wybuchu drugiej wojny światowej.
We wrześniu 1944 roku odczuły Karłowice tocząca się wojnę. Na szeregowe domki przy ulicy
Micińskiego zrzucona została bomba, uszkadzając je poważnie. Mieszkańcy musieli zacząć przygotowywać
się do rozbudowy Festung Breslau. Panujące władze zmusiły ich do budowania barykad
przed bramami miasta. 22 stycznia 1945 roku ja, jako 17-letni chłopak, musiałem wykonać rozkaz i
pożegnać się z siostrami, z matką i z ukochanymi Karłowicami. Podczas mojego ostatniego przejścia
ulicą Micińskiego, krocząc na miejsce zbiórki na Stadionie Olimpijskim, gdzie ubrano mnie w
mundur Wehrmachtu, strzepywałem dłońmi śnieg z żywopłotu, który ciągnął się wzdłuż ulicy Micińskiego
aż do okrągłego muru przy Dietrich–Eckart–Strasse (ul. Władysława Berenta). To pożegnanie
z Karłowicami zapoczątkowało moją wojenną służbę we Wrocławiu i na Śląsku. Służbę ze
wszystkimi okrucieństwami wojny, która skończyła się chaosem i więzieniem.

W roku 1964 wykorzystałem pierwszą po wojnie okazję do odwiedzenia miasta moich narodzin
i młodości – Wrocławia. Na Karłowicach czułem się coraz bardziej jako gość, który miał szczęście
przez 17 lat na nich mieszkać, i dla którego były i są one źródłem życia. Prawie co roku przemierzam
pieszo, bądź na rowerze, drogi mojego dzieciństwa i młodości. Jestem szczęśliwy i wdzięczny,
że mogłem wnieść wkład w wystawę ,,Moje dzieciństwo i młodość na Karłowicach”, której celem jest
zbliżenie naszych narodów. Wystawie życzę samych sukcesów!
DER DRABITIUS-PLATZ
PLAC DANIŁOWSKIEGO
Mit dem Wahrzeichen von Karlowitz im Mittelpunkt, dem WASSERTURM, war bis Anfang
der 30-er Jahre des XX. Jahrhunderts an seiner westlichen Seite, von einem riesigen SANDBERG aus
reinem Schwemmsand begrenzt.
Der Ursprung liegt möglicherweise darin begründet, dass die aus den in der unmittelbaren Umgebung
durchgeführten Bauvorhaben erfolgten Baugrubeaushübe gewonnenen Sandmengen dort abgelagert
wurden. Jedenfalls war dieser riesige Sandberg für meine Freunde und mich ein wunderbarer Spiel-
und Tummelplatz. In und auf diesem Sandbergmassen wurde mit Wasser nicht nur gebaut, zum
Beispiel Sandburgen, sondern mit unseren kleinen Sandschippen wurde auch in die Tiefe des Berges
eingedrungen.
Dort wurden nicht nur tiefe Löcher, verzweigte Wege, sondern auch kleine Unterstände
geschaffen, die letztlich zu einer großen Gefahr wurden, denn der tiefer gelagerte Sand wurde durch
die Sonnenstrahlen in kürzester Zeit trocken und die kleinen Unterstände brachen in sich zusammen.
In einem Falle konnten meine Freunde und ich einen Spielkumpel noch rechtzeitig aus seiner
lebensbedrohlichen Lage befreien, er war bis zu den Oberschenkeln beider Beine verschüttet worden.
Er konnte nicht mehr schnell genug vor den herunter brechenden Sandmassen fliehen. Dieser Vorfall
war und Kindern eine nachhaltige Lehre: nie wieder bauten wir in Sandberg einen Unterstand!
An der Stelle des Sandberges wurden etwa ab dem Jahre 1934 mehrgeschossige Wohnhäuser mit in
der Erdgeschosszone unterlagerten Geschäften für Einzelhändler gebaut.
PLAC DANIŁOWSKIEGO
DRABITIUS PLATZ
Na nim stoi znak rozpoznawczy Karłowic – wieża ciśnień. Plac do początku lat 30 XX wieku
był od swojej zachodniej strony ogrodzony przez wielką górę piasku rzecznego. Pochodzenie owej
góry piasku tłumaczono między innymi tak, że w okolicy prowadzonych było wtedy wiele projektów
budowlanych i że piasek wykopywany pod fundamenty domów zrzucano właśnie na placu. W każdym
razie dla mnie i moich przyjaciół owa górka była znakomitym miejscem zabaw i gier.
Na tej górze piasku nie tyko budowaliśmy z pomocą wody i łopatek grajdoły, ale też podziemne
tunele. Powstawały tam nie tylko głębokie dziury, rozgałęzione drogi, ale też małe schrony, które
w końcu okazały się dość niebezpieczne, bowiem wysuszony przez promienie słoneczne piasek na
górze zaczął się obsypywać, co doprowadziło do zarwania i zburzenia schronów. Pewnego razu
wspólnie z kumplami w ostatnim momencie uwolniliśmy kolegę z takiej ,,pułapki”. Aż do ud całe
nogi miał przysypane. Nie potrafił już uciec przed spadającymi zwałami piachu. Ten wypadek
stanowił dla nas – dzieci ważną i długotrwałą lekcję – nigdy więcej nie budowaliśmy w piasku
schronów. Na miejscu owej górki około 1934 powstały wielopiętrowe domy mieszkalne z parterami
przeznaczonymi pod drobny handel.
AM ERLENBUSCH
UL. MICIŃSKIEGO
Die kleine Verbindung- Strasse zwischen der Dietrich-Eckert-Strasse und dem Markt war 17
Jahre DIE STRASSE MEINER KINDHEIT UND JUGEND.

Ulica Micińskiego – dom rodzinny / Familienhaus
Das Haus Nr. 4 ist meine Lebensquelle, ein Hort familiärer Liebe, der Eintracht zwischen vier Familien
unterschiedlicher gesellschaftlicher Schichten und der Freundschaft der in diesem Haus wohnenden
Kinder und Jugendlichen.
Der ERLENBUSCH mit seinem grünem Umfeld und der Stille war für mich in vielerlei Hinsicht
quelle von Kraft, Zukunft und auch der Trauer; einige Erlebnisse mögen davon Zeugnis ablegen:
Die zur jeweiligen Mietwohnung gehörigen Kleinst-Gärten waren für die Grossen Orte der
Ausspanne nach getaner Arbeit, für uns waren sie Treffpunkt zu Spielen in den Sandkästen
und später in jugendlichen Alter war der Hof Treffpunkt zu Ballspielen.
Die Grosse LINDE war für mich im Monat Juni, des Monats der reifen Blüten, ein ständiger
Platz zur Schaffung des eigenen des Gesamtfamilien-Vorrats an Lindenblüten - Tee. Der hohe,
dicke Baum wurde ohne Hilfsmittel erklettert, die Blüten in große mitgeführte Beutel
gepflückt und danach in der Wohnungs- Badewanne akribisch vom Schmutz befreit. Auf dem

Boden des Hauses wurden von mir die nassen Blüten zum Trocknen ausgebreitet. Mit diesem
Tee versorgte ich die ganze Familie.
Anfang der 30-er Jahre wurden nacheinander die, unserem Haus gegenüberliegenden Häuser,
von einem später selbst dort wohnenden Baumeister und – Unternehmer gebaut. Vom ersten
Tage an war ich mit auf dieser Baustelle „tätig“, in dem ich ständig an der Seite der Arbeiter,
besonders der Maurer, zu finden war.
Aus einer alten Feldmütze meines Großvaters wurde extra für mich eine Kalk-und
Ziegelträger-Kopfbedeckung und ein Ziegelbrett, sowie ein Mörtel-Schaff (Behältnis)
gefertigt. Mit dieser „Bekleidung“ wurde ich zum „anerkannten“ Gast und Bauarbeiter!
Diese wohltuende Verbindung zwischen den Bauarbeiter und mir ist für mich die erste Quelle
für meinen zukünftigen Beruf, den ich damals aber noch nicht bewusst gewählt hatte.
Auf dem Gelände der damaligen GÄRTNEREI KARL KURTZER war ich mit anderen Kindern,
besonders aber mit den in unserem Hause wohnenden Familie MÜCKE , nicht nur Gast,
sondern bei der Bekämpfung des Unkrautes und der Gemüse – Ernte eifriger Helfer, weil es
als Lohn kein Geld, sondern ein paar Produkte gab. Diese Arbeit hatte es körperlich in sich!
Wrocław-Karłowice 1932 Wrocław-Karłowice 1935
Sąsiedzi z rodziny Mücke. Koledzy z rodziny Mücke.
Die Gärtnerei wurde durch eine mannshohe Hecke bis zur Einmündung des ERLENBUSCH in
die DIETRICH-ECKERT-STRASSE sowie eine abgerundete Mauer begrenzt. Als ich mich
am 22. Januar 1945 des sehr kalten Winters von meiner Mutter und Schwester in Erfüllung
meines Gestellungsbefehles verabschieden musste, wurde mein Gang vom Haus Nr.4 entlang
dieser Hecke zum Schicksalsweg.
Die mit einer Schneedecke verzierten Sträucher streifte ich mit meiner rechten Hand als ein
Zeichen des Abschieds, der ein Abschied für immer von Karlowitz bedeuten sollte. Nach
meinem Kriegseinsatz, den Monaten der Kriegsgefangenschaft und nach dem 2. Weltkrieg
betraf ich meinen ERLENBUSCH als Gast von Wroclaw - Karlowice erst im Sommer 1964
wieder!
UL. MICIŃSKIEGO
AM ERLENBUSCH
Mała uliczka łącząca rynek z Dietrich Eckert Strasse była przez 17 lat uliczką mojego
dzieciństwa i młodości. Dom numer 4 jest źródłem mojego życia i ostoją rodzinnej miłości. Panowała
tam braterska jedność pomiędzy czterema rodzinami z różnych warstw społecznych i przyjaźń łącząca
mieszkające w nim dzieci i młodzież. Erlenbusch – Micińskiego z otaczającą te uliczkę zielenią i spokojem,
był dla mnie pod wieloma względami źródłem siły, nadzieją na to, co będzie, ale i miejscem
żałoby. Niektóre z tych przeżyć świadczą o tym:
Przylegające do mieszań czynszowych małe ogródki były dla dorosłych miejscem odpoczynku
po pracy, a dla nas - dzieci stanowiły punkt spotkań do zabaw w piaskownicy, a w mło-

dzieńczym wieku do gry w piłkę. Wielka lipa w czerwcu, miesiącu pełnego kwitnienia,
stawała się dla mnie miejscem zbierania zapasów lipowej herbatki dla całej rodziny. Na to
duże, grube drzewo wspinaliśmy się bez żadnej pomocy i udogodnień, potem zbieraliśmy
kwiaty do worka i zanosiliśmy do domu, gdzie w wannie były obmywane z kurzu. Następnie
rozkładałem wilgotne kwiatostany w domu na podłodze, aby wyschły. Herbatką tą raczyłem
potem całą rodzinkę.
Na początku lat trzydziestych budowano naprzeciwko naszego domu, po drugiej stronie ulicy,
kolejne domy - jeden po drugim. Ich budowniczym był pewien przedsiębiorca, który później
stał się ich mieszkańcem. Już od pierwszego dnia zaznaczałem przy tej budowie swoją obecność,
ponieważ zawsze towarzyszyłem pracy robotników, szczególnie murarzy. Ze starej
czapki mojego dziadka specjalnie dla mnie uszyte zostało nakrycie głowy, jakie nosili noszący
wapno i cegły robotnicy. Dostałem też młotek murarski na moją miarę i deskę do układania
cegieł. Tak ubrany stałem się już uznanym gościem i „pracownikiem” na budowie. Ta nić
porozumienia, która narodziła się pomiędzy mną a robotnikami była dla mnie pierwszym
zwiastunem mojej późniejszej pracy, którą wybrałem w późniejszym życiu, zupełnie podświadomie.
Na terenie ówczesnego ogrodnictwa Karla Kurtzera byłem razem z innymi dziećmi, szczególnie
z moimi sąsiadami z rodziny Mücke nie tylko częstym gościem, ale i pomocnikiem
w wyrywaniu chwastów czy przy zbiorze warzyw. Taka praca dawała fizycznie w kość. Jako
zapłatę, zamiast pieniędzy, dostawaliśmy zawsze kilka produktów.
Ogród był ogrodzony przez niewysoki żywopłot a w miejscu gdzie Erlenbusch wpadała w ulicę
Dietrich-Eckert, oddzielony był zaokrąglonym murem. 22 stycznia 1945 roku podczas
jednej z najzimniejszych zim, musiałem pożegnać się z moją matka i siostrą i spełniać wydawane
mi rozkazy. Droga od domu wzdłuż żywopłotu prowadziła mnie na nowe koleje losu.
Pokryte śniegiem krzewy głaskałem prawą dłonią na pożegnanie, które miało okazać się
pożegnaniem na zawsze z Karłowicami. Po moim przymusowym udziale w wojnie, po
miesiącach niewoli i po zakończeniu II wojny światowej wróciłem na Erlenbusch – ulicę
mojego dzieciństwa dopiero latem 1964 roku, już jako gość.
DIE WICHELHAUS-ALLEE
ALEJA TADEUSZA BOYA-ŻELEŃSKIEGO
Ist die zweite Karlowitzer Magistrale, die die Gartenstadt prägte und prägt. Sie ist nicht ur für mich
die Strasse meines sechsjährigen Schulweges in die Stadt, des Wohnsitzes meines besten Jugendfreundes,
sie ist auch eine von mit Erlebnissen Behafteter,
An der Einmündung in die KORSO-ALLEE war eine kleine für ganz Karlowitz zuständige
POLIZEI – WACHE: heute ist dort ein eingeschossiges Restaurant etabliert. In dieser Wache
waren höchstens fünf Polizei-Beamte stationiert. Auch ich war als Kind und Jugendlicher für
alle Unarten zu begeistern. Das Fahren mit den Fahrrädern ohne Licht oder zu Zweit auf den
Bürgersteigen gehörte zur Normalität. Auch ich wollte mich beweisen! Aber, wenn ich einen
dieser Polizisten mit ihren Tschakos als Kopfbedeckung zu sehen bekam, dann fand ich sofort
zur Ordnungsmäßigkeit zurück! Nur das Erscheinungsbild eines Polizisten reichte damals aus,
um Ordnung einziehen zu lassen!
In der Villa des obersten Graf von Agricola, dem Haus mit der Nummer 22/24, wohnte mein
Freund Hans Jank, mit dem ich schon in der QUAK-LAKE das eiskalte Wasser erlebt hatte.
Hans und ich verabredeten uns immer zu unseren FREIZEITGESTALTUNGEN.
Als Voraussetzung dafür musste er die Hausaufgaben der Schule zur Kontrolle der ordnungsgemäßen
Durchführung vorlegen, dann musste er auf dem Grundstück bestimmte Hausmeister-Aufgaben
erfüllt haben ehe er FREI bekam.
Als ein Freund beteiligte ich mich stets an der Durchführung von Teilaufgaben. Dazu gehörte
an den Wochenenden die Reinigung des Geh - und Radweges, sowie die Grundfläche im
Grundstücksbereich. Die ordentliche Ausführung wurde entweder vom Vater oder seiner
Mutter abgenommen. Da ich daran beteiligt war, bekam ich auch die FREISTELLUNG!

Diese gemeinschaftliche Arbeit schweißte mich und meinen Freund Hans Jank zusammen,
von dem ich mich am 20. Januar wegen unseres Militär - Einsatzes in der FESTUNG BRES-
LAU verabschieden musste und den ich nie wieder zu Gesicht bekam. Er erstarb schon im
Alter von 35 Jahren. Sein Elterhaus Nr. 22/24 ist auch mein jährliches Besuchsziel.
Auf dem Grundstücks des heutigen GYMNASIUMS an der ul. BOYA-ZELENSKIEGO war
einst meine/unsere WIESE. Es war ein unbebautes Grundstück mit ungeordnet angelegten
Wegen, die eine Abkürzung von der DIETRICH-ECKERT-STRASSE zur WICHELHAUS
ALLEE darstellten, vielen Sträuchern, durch ein wirres Dickicht verbunden und großen
Grundflächen. Die WIESE war Spiel –und Tummelplatz zugleich, auf ihr wurde ausgiebig
Fußball gespielt und das undurchdringliche Dickicht war Platz für das bauen von Verstecken
aus Strauchwerk. Das Spielen auf der WIESE hatte aber auch zur Folge, dass ich meine
Schulverpflichtungen vergaß; denn die Schulmappen flogen zuhause in die Ecke, ich
schnappte mir meinen Fußball und ich ward nicht mehr zu sehen. Nachahmenswert ist dieses
Verhalten zwar nicht, es war aber jugendgemäß!
Die Firma MEINECKE verfügte ein bis zur Wichelhaus–Allee sich ausdehnendes
Werkgelände mit eigenem Bahnanschluss. Nach dem so genannten FRANKREICH-
FELDZUG im Jahre 1940 wurde parallel zur Bahnstrecke, beginnend ab der Bahnunterführung,
ein LAGER FÜR KRIEGSGEFANGENE FRANKREICHS errichtet.
Diese Barackenlager entsprachen den Normen für Kriegsgefangene, aber sie wurden auch
hinter Stacheldraht gefangen gehalten. Im Jahre 1942 sah ich einige französische Soldaten
beim Ausgang. Sie waren guter Stimmung, sahen wohl genährt aus und ihre Kleidung war
gestriegelt und gebügelt!
Die KRIEGSGEFANGENE waren frohgestimmte junge Männer, die froh waren, dass sie den
Krieg überlebt haben; darüber sprachen sie auch mit mir und meinen Schulfreunden in
ausgezeichneter deutschen Sprache!
Ich sah aber an dem Jahre 1942, streng abgeschirmt, Ost-Arbeiter und Kriegsgefangene aus
der Sowjet-Union, die zerlumpt und unterernährt für die Deutschen schuften mussten!
Mit dieser Ungerechtigkeit kam ich nicht klar, waren es doch alles Menschen, die alle ein
Recht auf Leben hatten! Diese Bilder und Erlebnisse waren für mich gegenwärtig als ich am
10.Mai 1945 in die Kriegsgefangenschaft der ROTEN ARMEE bei Pisek/ CSR geriet.
Was würde mich und meine Kameraden erwarten, das waren Fragen!?
Diese Erlebnisse und eigenen Erfahrungen als SIEBEHNJÄHRIGER des Jahres 1945 ließen
mich zu einem unerbittlichen Gegner von Faschismus und Krieg werden!
ALEJA TADEUSZA BOYA-ŻELEŃSKIEGO
DIE WICHELHAUS-ALLEE
Jest drugą ulicą, która nadawała niegdyś i nadaje po dziś dzień charakter Karłowicom. Jest nie
tylko ulicą mojej sześcioletniej drogi do szkoły i miejscem zamieszkania najlepszego przyjaciela
mojej młodości, ale też miejscem naznaczonym wieloma przeżyciami. W miejscu, gdzie ul. Boya-
Żeleńskiego łączy się z ulicą Kasprowicza, mieścił się mały posterunek policji, który dbał o całe
Karłowice, dziś jest tam jednopiętrowa restauracja. Na tym posterunku było nie więcej jak pięciu
policjantów. Także ja, jako dziecko i młodzieniec przysparzałem policjantom swoimi młodzieńczymi
wybrykami trochę pracy. Jazda rowerem bez świateł albo we dwójkę po chodniku należały do
normalności. Ja też chciałem się wykazać! Ale kiedy tylko zauważałem policjanta z ich typowym
nakryciem głowy tzw. Tschakos, natychmiast zaczynałem przestrzegać reguł publicznego porządku.
To były czasy, w których sam widok policjanta wystarczył, by zaprowadzić porządek.
W willi wielkiego hrabiego Agricoli – domu numer 22/24 mieszkał mój serdeczny przyjaciel
Hans Jank, z którym przeżyliśmy wspólnie kąpiel w lodowatej wodzie żabiego stawu. Hans i ja
zwykliśmy razem organizować sobie nasz czas wolny. Hans musiał zawsze przedłożyć do kontroli
rodzicom zrobione zadania domowe i wykonać kilka prac domowych, zanim otrzymywał wolne od
rodziców. Jako jego przyjaciel uczestniczyłem zawsze w częściowym wykonywaniu zadań. Do takich
należało cotygodniowe czyszczenie drogi dla pieszych i rowerów, oraz obejścia domostwa.
Wykonana praca była ,,odbierana” bądź przez ojca, bądź też matkę Hansa. Jako, że i ja byłem zaan-

gażowany w te prace dostawałem też od rodziców Hansa „odprawę”(wolne). Ta wspólna praca niezwykle
zbliżyła mnie z moim przyjacielem, Hansem Jankiem, z którym przyszło mi się pożegnać 20
stycznia 1945 roku, gdy musieliśmy objąć swoje stanowisko w Festung Breslau i którego nigdy
więcej nie ujrzałem. Hans zmarł w wieku 35 lat. Jego dom rodzinny przy Wichelhaus Allee nr 22/24
jest do dzisiaj corocznym celem moich odwiedzin.
Tam, gdzie dziś stoi szkoła przy ulicy Boya Żeleńskiego, znajdowała się niegdyś „moja” łąka.
Był to niezabudowany teren z wieloma, chaotycznie ułożonymi dróżkami, które stanowiły
znakomity skrót do ulicy Detricha Eckerta (ul. Berenta) i Wichelhaus Allee. Było tam mnóstwo
gęstych zarośli i wiele zieleni. Ta łąka była jednocześnie miejscem dziecięcych szaleństw.
Na niej graliśmy często w piłkę nożną. Zarośla były natomiast znakomitym miejscem to
budowania kryjówek. Zabawy na łące były często powodem, że zapominałem o obowiązkach
szkolnych. Szkolne ze-szyty i mapy frunęły w kąt, a ja brałem pod pachę piłkę nożną i
znikałem z pola widzenia. Godne naśladowania to moje zachowanie może nie było, ale było
jak najbardziej stosowe do wieku.
Teren zakładu MEINECKE rozciągał się aż do Wichelhaus Allee. Firma ta miała własne połączenie
kolejowe. Po tak zwanej kampanii francuskiej z 1940 na terenie wzdłuż torów aż do przejazdu pod
torami, został założony obóz dla francuskich jeńców wojennych. Powstałe tam baraki odpowiadały
normom przetrzymywania jeńców i były ogrodzone drutem kolczastym. Pewnego dnia w 1942 roku
widziałem kilku żołnierzy francuskich, wyglądali na dobrze odżywionych, a ich ubrania były czyste i
wyprasowane. Jeńcy ci byli szczęśliwymi młodymi mężczyznami, którzy cieszyli się, że udało im się
przeżyć. O tym opowiadali mnie i moim szkolnym przyjaciołom – mówili świetnie po niemiecku!
Od 1942 roku oglądałem jednak odartych z godności ,,robotników ze wschodu” i jeńców z byłego
Związku Radzieckiego, którzy obdarci i niedożywieni musieli harować dla Niemców. Z taką niesprawiedliwością
nie mogłem się długo pogodzić, przecież wszyscy byli ludźmi i mieli równe prawo do
życia! Te obrazy i przeżycia stały się dla mnie codziennością, kiedy 10 maja 1945 roku stałem się sam
więźniem wojennym Czerwonej Armii w Pisku, w byłej Czechosłowacji. Owe przeżycia i doświadczenia
z 1945 roku uczyniły ze mnie, jako siedemnastolatka, nieprzejednanego wroga faszyzmu
i wojny.
DIE STRASSE AN DEN BRUNNEN
UL. ASNYKA
war und ist eine Karlowitzer Prachtstrasse mit vielen Villen und exklusiven Wohnhäusern. Sie hat
ihren Namen von den in der Straßenmündung zur Karlowitz – Strasse etablierten Brunnen, die die
Wasserversorgung des Ortes garantierten.
Das Besondere der Strasse war der im Straßendreieck AN DEN BRUNNEN – GALLWITZ –
STRASSE – GERHART – HAUPTMANN – Weg etablierte Teich mit seinem natürlichen Bestand an
hochgewachsenem Schilf, anderen Gräsern sowie seinen Fröschen, Lurchen und Fischen. Diese Oase
lag auf meinem und meines Freundes HANS JANK Weg zum nahe liegenden Strandbad, entlang des
alten Karlowitzer Friedhofes. Der Teich hatte in den Sommermonaten einen reichen Tierbestand, der
unsere Neugier befriedigen musste, in dem Lauten der Frösche gelauscht wurde und zum Abschneiden
der KANONENSTOPPER, der Schilfes, einlud. Das unüberhörbare, laute Quaken der Frösche war
die Quelle für die Namensgebung des Teiches; er hieß in Karlowitzer Volksmund: DIE QUAK –
LAKE. Diese Teicherkundungen lieferten Stoff zur Behandlung im Biologie – Unterricht, der bei uns
damals LEBENSKUNDE geheißen hat. Im WINTER DES JAHRES 1941 begab es sich, dass HANS
JANK und ich zur Eisbahn auf dem Wasser des KARLOWITZER STRANDBADES die starke
Eisdecke der QUAKLAKE betraten; wir wollten einfach die Tragfähigkeit der Eisdecke erkunden.
Bis zur Teichmitte hielt uns das Eis, aber dann brach es und wir standen bis zum Hals im
eiskalten Wasser. Wir schrieen nicht um Hilfe, es sah und hörte uns kein Mensch.
Wir fassten uns an den Händen und schritten auf dem weichen Untergrund bis zum Ufer nahe
der Strasse. Wir befreiten uns noch schnell vom Schlick, aber in wenigen Minuten war unsere
Kleidung gefroren. Vor Kälte erstarrt und voller Angstgefühle rannten wir beide geistesgegenwärtig
über die Strasse AN DEN BRUNNEN, vorbei an der Polizei – Wache – heute Standort des
Restaurants an ul. BOYA – ZELENSKIEGO in das Wohnhaus der Eltern von HANS JANK in der

Wichelhaus – Allee 22/ 24. Seine Eltern waren in diesem die Hausmeisters – Leute; wir konnten
deshalb unbemerkt in die im Kellergeschoss liegende Waschküche eindringen, uns die Badewanne mit
heißen Wasser füllen und, uns sehr heiß baden. Dadurch verhinderten wir unsere Erkrankung als
mögliche Folge unserer Unterkühlung! Hans und ich hatten die Rechnung ohne den Vater von Hans
gemacht! Er überraschte uns bei unserem heimlichen Bad, stellte uns beide zur Rede und verabreichte
uns beide eine gehörige Tracht Prügel. Die „Handschrift“ hinterließ ihre Spuren auf unseren Hintern
und eine anhaltende Wirkung auf Lebenszeit! Bei meinen Karlowitz – Besuchen blicke in dieses
Haus, in dem eine Sozial – Einrichtung untergebracht ist!
UL. ASNYKA
AN DEN BRUNNEN
Była i jest do dzisiaj bogatą ulicą Karłowic ze swoimi licznymi ekskluzywnymi willami i domami.
Nazwę swoją (przy studni) otrzymała od studni, leżącej przy Karlwotzstrasse, która zapewniała
dostawę wody na całym przyległym terenie. Szczególnym miejscem tej ulicy był staw znajdujący się
w trójkącie połączeń ulic: an der Brunnen- Gallwitzstrasse- Gerhart Hauptmannweg, naturalnie
porośnięty trzciną i innymi trawami, zarybiony i znany z rechotu żab i ropuch. Oaza ta znajdowała się
na drodze, jaką przemierzałem wraz z moim przyjacielem Hansem Jankiem idąc na pobliską plażę,
wzdłuż karłowickiego cmentarza. Staw ten w okresie letnim bogaty był w różne ga-tunki zwierzątek,
które musiały zaspokoić naszą ciekawość, rechoczące żabki i długie rurki z trzciny były niezłą
zabawą. Głośne kumkanie żab stało się inspiracją do nazwania tego stawku, który w naz-wie żargonu
karłowickiego nazwany został Quak Lake- czyli żabie jeziorko. Doświadczenia zdobyte nad stawem
stały się materiałem na lekcje biologii, która nazywała się kiedyś nauką o życiu.
W zimie 1941 roku wraz z moim przyjacielem Hansem Jankiem udaliśmy się nad zamarznięty
staw, gdzie postanowiliśmy sprawdzić grubość pokrywy lodowej Quaklake. Doszliśmy do połowy
stawu, ale w pewnym momencie znaleźliśmy się zanurzeni po szyję w lodowatej wodzie. Nie wołaliśmy
o pomoc, bo nikt by nas nie dostrzegł i nie usłyszał. Złapaliśmy się za ręce i po miękkim dnie
stawu doszliśmy do brzegu blisko ulicy. Pospiesznie pozbyliśmy się sitowia na naszych ubraniach,
które w ciągu paru minut zamarzły. Skostniali od zimna biegliśmy obaj przez ulicę „an den Brunnen”,
obok posterunku policji – tam, gdzie dzisiaj stoi restauracja przy ul. Boya Żeleńskiego (Harenda) prosto
do domu rodziców Hansa Janka przy Wichelhaus-Allee 22/24. Rodzice Hansa byli w tym domu
dozorcami, mogliśmy więc niezauważeni przemknąć się do piwnicy budynku, w której znajdowała się
pralnia. Napełniliśmy wannę gorącą wodą i rozgrzaliśmy się, dzięki temu uniknęliśmy przeziębienia
i innych chorób, które mogły być następstwem tej przygody. Próbowaliśmy załatwić to niepostrzeżenie,
ale niestety tato Hansa nakrył nas przy naszej kąpieli i surowo się z nami rozprawił. Po ostrej
rozmowie oboj dostaliśmy zasłużone lanie, tak, że ślady ręki długo utrzymywały się na naszych
tyłkach, i przestrzegały nas przed podobnymi wydarzeniami na całe życie!
Za każdym razem, gdy jestem na Karłowicach, spoglądam na ten dom, w którym obecnie
znajduje się budynek użyteczności publicznej.
DIE KARLOWITZ-STRASSE
UL. PIOTRA CZAJKOWSKIEGO
markiert den Ursprung der späteren Gartenstadt. Ihre Bebauung ist beredter Ausdruck der historischen
Entwicklung! Als Kind und Jugendlicher war ich an diese Strasse mit markanten Gebäuden und
Plätzen in meiner Erinnerung gebunden!
Im östlichen Abschnitt der Strasse – nahe der Bahnüberführung – steht noch heute das für
mich legendäre Gebäude der DORF SCHULE als Bestandteil der VOLKSSCHULE Nr. 63 am
Wasserturm. Zum 1. April 1935 wurde ich in die 1. Klasse mit dem von mir hochverehrten
Klassenleiter, Herrn EGGERT, eingeschult. Dieser Lehrer, an Lebensjahr noch relativ jung,
verstand es spielend und ohne Lautstärke, uns den Ehrstoff zu vermitteln.
Er war ein Feind körperlicher Züchtigungen mittels Rohrstock oder den seinerzeit üblichen
„Backpfeifen“!

In den heißen Sommermonaten verlegte er den Unterricht in den auf der Rückseite des
Schulgrundstückes etablierten BIRKENWÄLDCHENS, das an das Priester – Seminar
angrenzte.
Klasa 1 – 1935 rok
Der Unterricht im Freien war ein ganz besonderes Erlebnis, war auch erholsam, dennoch lenkte das
Grün der Birken nicht ab! Leider hat diese Methodik der Lehrer EGGERT keine Nachahmer
gefunden!
Eines Tages besuchte mich unser Jagdhund HEKTOR im Unterricht; er kratzte an der
Klassentür, ihm wurde von Herrn Eggert Einlass gewährt, aber erst nach dem Ende der
Unterrichtsstunde musste ich HEKTOR wieder zu hause abliefern. Das Besondere meiner Zeit
bestand darin, dass nicht nur ich, sondern alle Mädchen und Jungen, barfuss mit Turnhosen,
die Mädchen mit Turnhemd bekleidet, mit unbekleidetem Oberkörper im Klassenraum sitzen
durften. An dieser SPARSAMEN BEKLEIDUNG konnte die soziale Herkunft und die Größe
des Geldbeutels der Eltern nicht ausgemacht werden! Das im Heute der kostspieligen Mode
feststellen zu können, ist für mich deshalb bedeutsam, weil die heutige MARKEN – MODE zu
Ausgrenzungen von Wirtschaftsschwachen geführt hat!!!
In der Mitte der Karlowitz – Strasse – an der Kreuzung mit der Konstantin – Schnier – Strasse
– gegenüber der früheren KARLOWITZER BAUMSCHULE – war bis zum Jahre 1944 eine
unbebaute sandreiche WÜSTE.
In diesem Bereich – im Rücken das Priester – Seminar – war der Treffpunkt der Karlowitzer
Fanfarenzuges, dem ich als Trommler angehört habe. Unter der musikalischen Leitung eines 6
Jahre älteren Gymnasiasten, der im ELISABETH – GYMNASIUM die Schulorgel jahrelang
spielte und dessen Mutter Musik – Professorin an der Breslauer Musik – Hochschule war,
durften wir, natürlich auch ich, zweimal in der Woche üben. Das reichhaltige Repertoire wurde
sehr intensiv einstudiert und das Gelernte musste jedes einzelne Mitglied vorspielen. Ich bin
zwar nicht Musiker geworden, aber diese Zeit war ein Erlebnis mit Langzeitwirkung!
UL. PIOTRA CZAJKOWSKIEGO
DIE KARLOWITZ-STRASSE
Ulica ta odzwierciedla pochodzenie późniejszego miasta-ogrodowego. Zabudowa ulicy jest
wymownym wyrazem jej historycznego rozwoju. Jako dziecko i młody chłopak byłem bardzo
przywiązany do tej ulicy z jej typowymi budynkami i placami.
We wschodniej części ulicy – w pobliżu przejazdu kolejowego stoi do dzisiaj legendarny
budynek „Dorf-Schule” (wiejskiej szkoły), będącej częścią szkoły ludowej (Volksschule) nr
63, znajdującej się przy wieży ciśnień. 1.kwietnia 1935 roku zostałem zapisany do pierwszej

klasy, której wychowawcą był bardzo szanowany i lubiany nauczyciel Pan Eggert. Nauczyciel
ten, jeszcze całkiem młody, potrafił przekazywać nam wiedzę bez podnoszenia głosu i stosowania
przemocy. Był on wrogiem kar cielesnych wyznaczanych przy pomocy kija (trzcinki)
czy tak ówcześnie stosowanych „policzków”. W gorące miesiące letnie, lekcje swoje
prowadził z nami na tyłach terenu szkoły, w tzw. zagajniku brzozowym, który graniczył z Seminarium
Duchownym. Nauka na świeżym powietrzu była szczególnym przeżyciem i była
równocześnie wytchnieniem, nie odwracała uwagi od zieleni brzóz. Niestety metody stosowane
przez pana Eggerta nie znalazły następców. Pewnego dnia w czasie lekcji ktoś zaczął
drapać w drzwi, okazało się, że to mój pies Hektor. Pan Eggert pozwolił mu wejść do klasy, po
skończeniu lekcji musiałem jednak zaprowadzić go do domu.
Czymś szczególnym w okresie szkolnym była dla mnie możliwość siedzenia w klasie na
bosaka, wszystkie dziewczynki i chłopcy siedzieli w ławkach boso, w szortach i w koszulkach
gimnastycznych. W takim oszczędnym stroju, nikt nie mógł stwierdzić pochodzenia społecznego
innych, nikt nie mógł rozpoznać zasobności portfela rodziców uczniów. Porównuję to
trochę z dzisiejszą modą na markowe ubrania, jakże kosztowna jest ta moda, która
doprowadziła do podziałów między ludźmi.
Na środku ulicy Czajkowskiego - przy skrzyżowaniu z ulicą Konstantin-Schnier, naprzeciwko
dawnej szkółki drzew, do roku 1944 znajdowała się piaszczysta „pustynia”. W tej okolicy, na
tyłach Seminarium Duchownego, było miejsce spotkań Karłowickiej orkiestry dętej, w której
i ja występowałem, grając na werblach. Pod okiem 6 lat starszego gimnazjalisty, który od lat
grał na organach w Gimnazjum Sióstr Elżbietanek, syna profesorki muzyki z Wyższej Szkoły
Muzycznej we Wrocławiu, mogliśmy ćwiczyć dwa razy w tygodniu. Bogaty repertuar był
bardzo intensywnie ćwiczony i musiał być prezentowany przez każdego członka orkiestry. Nie
zostałem wprawdzie muzykiem, ale doświadczenie to miało wielkie znaczenie w moim
dalszym życiu.
DIE KONSTANTIN-SCHNIER-STRASSE
UL. STANISŁAWA PRZYBYSZEWSKIEGO
ist mit einigen Jugendzeit – ERINNERUNGEN verbunden, von denen ich nur einige erwähnen
möchte:
In Höhe des Drabitius–Platzes steht noch heute der früheren VOLKSSCHULE NR. 63, in der
ich in den Jahren 1937 bis 1939 die 3. und 4. Klasse besuchen durfte.
Die durchschnittliche Klassenstärke betrug 30 Schülerinnen und Schüler unterschiedlicher
Konfessionen.

Während in der 3. Klasse der ZIMMER – PAULE, ein schon Rentenalter Befindlicher, primär
mit der SENDE, einem Rohrstock versuchte und das Wissen einzubläuen, brachen sich in der
4. Klasse durch dem Rektor FROMMELT pädagogische Prinzipien der schweizerischer
humanistischer Pädagoge Johann Heinrich PESTALOZZI.
Das jüdische Geschwisterpaar MILITSCHER war vom ersten Schuljahr an in unsere
Gemeinschaft integriert; ihr jüdischer Glaube hatte auch für mich keine Bedeutung!
Eines Tages – im Sommer des Jahres 1938 – wurde uns lapidar vom Klassenlehrer mitgeteilt,
dass die Geschwister Militscher nicht mehr zum Unterricht kommen, sie seien verzogen.
Erst nach der so genannten REICHS – KRISTALLNACHT DES 9. NOVEMBER 1938 erhielt
auch ich unter vorgehaltener Hand die Information, dass die Familie unserer jüdischen Freunde
noch rechtzeitig das faschistische Deutschland verlassen konnten; sie ist nach den USA
ausgewandert!
Diese Familie ist dem damals beginnenden Massenmord an der Jüdischen Bevölkerung noch
entkommen; sie konnten sich den Weg nach Auschwitz ersparen!!!
Das in unmittelbarer Nachbarschaft befindliche PRIESTERSEMINAR wurde ab dem 2.
Kriegsjahr bis zum Kriegsende als LAZARETT FÜR SCHWERSTKRIEGS – VERLETZTE
mit Kopfverwundungen genutzt. Auf der noch heute vorhandenen Pergola an der abgerundeten
Grundstücksmauer offenbarte sich für mich das Grauen des Krieges.
Die nicht mehr Bettlägerigen durften an dieser Stelle pausieren. Der Anblick, die Köpfe waren
durch die Verbände bis zur Unkenntlichkeit entstellt, löste bei mir tiefes Mitgefühl aus; es
waren meist Soldaten von etwa 20 Jahren.
Die damalige Situation ist bei jedem Besuch dieser Stelle gegenwärtig, zumal ich ja selbst
noch die Kriegsfratze kennen lernen sollte!
Auf der dem PRIESTER – SEMINAR gegenüber liegenden Straßenseite begann das
sprichwörtlich zu nehmende DORF KARLOWITZ mit Dem FLEISCHER BRIEGER, dem
sich die kleinen Bäudlergeschäfte bis zur Karlowitz – Strasse anschlossen.
In diesen waren meine Eltern Kunden; ich durfte als Kind mit einkaufen gehen, die Waren
abholen und zum Teil auch „anschreiben“ lassen. Auf Raten wurden Rechnungsbeträge
abgestottert! Ursache: Die väterlichen Einkünfte waren bescheiden!
UL. STANISŁAWA PRZYBYSZEWSKIEGO
DIE KONSTANTIN-SCHNIER-STRASSE
Wiąże się ona z kilkoma wspomnieniami mojej młodości, z których chciałbym wymienić kilka:
Na wysokości Placu Daniłowskiego jeszcze dzisiaj znajduje się budynek ówczesnej Szkoły nr
63, do której uczęszczałem w latach 1937 do 1939, ucząc się w klasie 3. i 4. Przeciętnie
w klasie uczyło się ok. 30 uczniów, różnego wyznania. Jeszcze w 3. klasie starszy nauczyciel,
stojący na czołowym miejscu wśród grona pedagogicznego, potrafił używać kija, jako pomocy
naukowej do wbijania wiedzy, co zmieniło się radykalnie w klasie 4., gdzie ówczesny rektor
Pan Frommelt wprowadził do szkoły zasady wielkiego pedagoga Pestalozziego.
Żydowskie rodzeństwo Militscher od pierwszego roku nauki zostało zintegrowane ze społecznością
szkolną, ich hebrajska wiara nie miała dla mnie żadnego znaczenia! Pewnego dnia,
w lecie 1938 roku wychowawca naszej klasy w lapidarny sposób zaczął nam tłumaczyć, że
rodzeństwo Militscher nie będzie mogło już chodzić z nami do szkoły, gdyż muszą się
przeprowadzić. Dopiero po wydarzeniach tak zwanej nazistowskiej „Nocy Kryształowej” 9.
listopada 1938, dotarły do mnie skrywane informacje, że nasi żydowscy przyjaciele w porę
zdołali wyjechać z faszystowskich Niemiec do USA. Udało im się uciec przed masowymi
wówczas egzekucjami na narodzie żydowskim; oszczędzili sobie drogi do Oświęcima!!!
Seminarium Duchowne, leżące w bezpośrednim sąsiedztwie, od drugiego roku wojny, aż do
jej końca zamieniło się w Lazarett (Szpital wojenny) ciężko rannych ofiar wojennych – często
rannych w głowę. Na zachowanej do dziś pergoli z kolistym murem obnażało się dla mnie
okrucieństwo wojny. Ci, co nie musieli już leżeć w łóżkach, mogli wychodzić na to miejsce
i odpoczywać. Widok zabandażowanych głów, niewidoczne twarze wzbudzały we mnie
współczucie. Przecież to byli przeważnie młodzi żołnierze w wieku 20 lat. Za każdym razem

jak staję w tym miejscu, nawet po tylu latach, po osobistych wojennych przeżyciach, przed
oczyma staje mi ten okrutny widok.
Na ulicy przeciwległej do Seminarium Duchownego zaczynała się Wieś Karłowice, była to
naprawdę wieś, na której znajdowały się budy rzeźników, których ciąg sięgał aż do ulic
Karłowic. Moi rodzice byli stałymi klientami tych kramików mięsnych; również ja mogłem
robić tam zakupy wraz z nimi oraz kupować na tzw. zeszyt. Musieliśmy tak robić ze względu
na zbyt niskie zarobki ojca. Rachunki spłacane były w niewysokich ratach.
AM MARKTE
NA RYNKU
dem Karlowitzer Zentrum spielte sich in der Hauptsache das gesellschaftliche Leben ab. Für mich war
der MARKT ein Lebensmittelpunkt, der in meinem Gedächtnis lebenslang eingeschrieben ist.
An diesen ZENTRALEN PLATZ binden mich u. a. folgende Erinnerungen:
Der Treffpunkt für uns Kinder war der KANDELABER der zentrale, den Markt zu großen
Teilen ausleuchtenden Mast mit seinen Lampenarmen. Von dort aus wurden die sich über die
gesamte Marktfläche erstreckenden Fang – Suchspiele durchgeführt. Dort sammelten wir uns
Kinder mit den Fahrrädern zur Durchführung der Karlowitzer Tourenfahrten über Stock und
Stein. An dieser Stelle war im Dezember der Platz, an die Weihnachtsbäume aufgestellt und
verkauft wurden. Nach dem Geschäftsschluss boten die dicht gestellten Bäume günstigste
Voraussetzungen für unsere Versteckspiele.
Der LINDENHOF mit seinem Tanzsaal war von großem Interesse, weil sich an den Wochenenden
die Älteren und Jüngeren, die Ehepaare und die Pärchen im modernen Tanzsaal mit
seiner schönen Bühne zum Tanz trafen. Die großen Fenster an der Saalfront wurden belagert,
weil das Beobachten der Tanzpaare unter der Aufsicht und Führung des TANZMEISTERS
von der Saalmitte aus, das besondere Interesse weckte.
Für mich war es stets ein Erlebnis den Tanzpaaren, die zu den schönen Melodien ihre Figuren
tanzten, zu sehen.
Der LINDENHOF bot zu den
Gedenkfeiern für die Gefallenen
des 1. Weltkrieges der
Militär–Ehrenformation Unterkunft
zwischen den Zeiten
für die am KRIEGER–
DENKMAL eine Stunde lang
Wache stehenden Soldaten.
Als Kind fand ich das exakte
Antreten, Aufmarschieren und
die Wachablösung auf dem
Podest des Denkmals sehr
bedeutsam, weil dieses
Exerzieren Ausdruck von
„Zucht und Ordnung“ sei.
Dieses jährliche Zeremoniell,
was sich so schön ansah, war
Ausdruck einer planmäßigen Vorbereitung des deutschen Volkes auf den Krieg, den wir in
allen seinen Auswirkungen im Jahre 1945 kennen lernen sollten.
Deshalb denke ich heute mit Wehmut an diese vermeidlich „schönen Aufzug der Soldaten“!
Der MARKT mit den beiden Bäcker – und Konditorei – Geschäften, den beiden Kaufmanns –
Läden SCHOLZ und SCHENK und die Fleischerei BÜRGEL waren nicht nur meine Ziele für
den Kauf von Kuchen – Brinkeln und Wurst – Zipfeln, sie waren bevorzugte Ziele für meinen
Kindheits- - Gefährten, unseren Jagdhund HEKTOR VON DER WOLFSBURG. Er bekam
von den Geschäftsinhabern stets eine nahrhafte Aufmerksamkeit; denn er postierte sich

sichtbar vor den Eingangstüren. Da es damals keinen nennenswerten Autoverkehr gab, war
seine Position auf Gehwegen und der Strasse stets ungefährdet.
Zu meinen Gespielen gehörte das JÜDISCHE GESCHWISTERPAAR MILITSCHER, das im
Hause der heutigen Polizei – Station bis zum Jahre 1938 lebte.
In alle unsere Spiele waren die beiden Gleichaltrigen einbezogen; bei uns gab es keine
Ausgrenzungen oder Verächtlichmachung; sie waren Gleiche unter Gleichen!
Ich hatte doch damals keine Ahnung, dass aus Hitlers „MEIN KAMPF“ blutige Wirklichkeit
werden sollte, zumal ich auch im JUNGVOLK darüber nichts verspürte!
NA RYNKU
AM MARKET
Na rynku karłowickim toczyło się całe życie towarzyskie. Dla mnie rynek ten był środkowym
punktem mojego życia i tak wpisał się w moją pamięć. Z tym centralnym miejscem Karłowic kojarzą
się następujące wspomnienia:
Punktem spotkań dla nas, dzieci był ,,Kandelaber” – centralny maszt, który swoimi latarniami
oświetlał większą część rynku . W tamtym miejscu rozpoczynały się też nasze dziecięce gry i
zabawy w chowanego i w berka, po całym terenie. Tam też, jako dzieci, zbieraliśmy się z rowerami
wyjeżdżając na nasze karłowickie wycieczki, krążąc po wyboistych dróżkach. W tym,
miejscu w grudniu powstawał punkt sprzedaży choinek. Po godzinach pracy tego sklepiku,
wystawione drzewa stawały się świetnym miejscem do zabawy w chowanego.
Lindenhof ze swoją balową salą cieszył się dużym zainteresowaniem, w weekendy zarówno
starsi jak i młodsi, małżeństwa i młode pary spotykali się w nowoczesnej sali z piękną sceną.
Duże okna we frontowej ścianie sali były oblegane przez gapiów, którzy chętnie obserwowali
tańczących oraz prowadzącego mistrza tańca. Dla mnie samego patrzenie na pary tańczące w
rytm pięknej muzyki, było zawsze dużym przeżyciem.
Lindenhof zapewniał też zakwaterowanie żołnierzom, którzy podczas święta poświeconego
pamięci poległym w I. Wojnie Światowej, trzymali godzinną wartę przy pomniku ku czci
poległych.
Jako dziecko uważałem, że to musi być coś bardzo ważnego, to równe ustawianie się w szeregu
i miarowy marsz, było dla mnie wyrazem dyscypliny i porządku. Ta doroczna ceremonia,
której przyglądałem się z entuzjazmem okazała się być planowym przygotowywaniem narodu
niemieckiego do wojny, którą mieliśmy poznać wraz z jej wszystkimi skutkami w 1945 roku.
Z bólem myślę dzisiaj o tych możliwych do uniknięcia wymarszach żołnierzy.
Rynek ze swoimi dwoma piekarniami i cukierniami, sklepami Scholz i Schenk oraz rzeźnikiem
Bürgel był nie tylko miejscem moich zakupów ciastek i bułek z kiełbasą, ale też ulubionym
celem naszego myśliwskiego psa Hektora z Wolfsburga- wiernego towarzysza mojego
dzieciństwa. Zawsze dostawał od właścicieli sklepu jakiś pożywny kąsek, ponieważ zwykł
,,służyć” w widocznym miejscu przed wejściem. Z racji, że nie panował wtedy większy ruch
uliczny, jego obecność na ulicy nie stwarzała żadnego zagrożenia.
Do stałych towarzyszy moich zabaw należało żydowskie rodzeństwo Militscher, które do 1938
roku mieszkało w obecnym budynku policji przy placu Piłsudskiego. Byli oni zaangażowani
we wszystkie nasze podwórkowe gry i zabawy, nie było między nami żadnych uprzedzeń czy
pogardy, byli równymi pośród równych. Nie miałem wtedy bladego pojęcia, że z napisanej
przez Hitlera książki ,,Mein Kampf” narodzi się krwawa rzeczywistość. Jako „młody
przedstawiciel narodu” nie przeczuwałem też wtedy żadnego niebezpieczeństwa.
DAS STRANDBAD KARLOWITZ
KĄPIELISKO NA KARŁOWICKIEJ PLAŻY
als künstliches Schwimmbad gegenüber den Kasernen in der GALLWITZ-STRASSE angelegt
und von der Stadtverwaltung der Stadt Breslau als Freibad betrieben, erfreute sich nicht nur bei Jung
und Alt, den Karlowitzern, sondern auch bei den Breslauern der nahe liegenden Stadtteile, allergrößter
Beliebtheit.

Es verfügte über eine ausgedehnte Liegewiese unter zahlreichen neuangepflanzten Bäumen,
einen großen Sanddünen-Liegebereich, zahlreiche Unkleidekabinen mit der Kasse im Eingangsbereich
des Bades gegenüber dem Kasernenblocke. Das Attraktivste war der 5- Meter-Sprungturm mit 3-
Meter und 1- Meter Sprungwippen an der Nordseite der hölzernen Konstruktion des SCHWIMMER –
Bereiches mit einer abgedielten Lauffläche für die Badenden und den aufsichtsfühlenden
Schwimmmeister. In den SOMMERMONATEN gehörte ich zu den Stammgästen des Strandbades.
Nach gemachten oder nicht gemachten Hausaufgaben schwang ich mich nur mit einer Turnhose
bekleidet auf meine Karre, so nannte auch ich mein einfaches Fahrrad, und „futschte“ meist, ohne das
Eintrittsgeld an der Kasse zu entrichten, durch ein im Maschendraht der äußersten Einfriedigung im
Norden des Bades auf das Gelände.
Im Nichtschwimmer – Bereich kühlte ich mich mitunter kurz ab und mit ungestümen
Sprüngen stürzte ich mich von der 1- Meter- Wippe in den tiefen Schwimmerbereich.
Das wilde Gehabe auch meiner Freunde erregte meist den Unmut der Erwachsenen und des
Schwimmmeisters; denn die Schwimmerdichte barg Gefahren für die bereits im Becken
Schwimmenden. Ich handelte mir so manches Mal ein Schwimmverbot ein!
Mit Unbehagen verfolgte auch ich den Schwimmunterricht für die Rekruten der benachbarten
Kaserne. Meist wurden die jungen Rekruten, die noch nicht schwimmen konnten, von ihren
Gruppenführern an Händen und Beinen gefasst und im hohen Bogen in das Becken für Schwimmer
geworfen.
Erst in höchster Gefahr wurde der Rettungsschwimmer aktiv! Diesen menschenverachtenden
Umgang kritisierten wir Kinder, aber wer hörte schon auf uns keeine PIEPEL!?
Im WINTER wurde die gesamte zugefrorene Wasserfläche als ÖFFENTLICHE EISBAHN
genutzt.
Vorrangig die Karlowitzer Jugend und Kinder nutzten ab Nachmittag bis in die Abendstunden
die ausgeleuchtete Eisbahnfläche.
Mit der meist ganz normalen Straßenkleidung und den hohen Winterschuhen wurde
Schlittschuh gelaufen, die Schlittschuhe wurden an die Schuhsohlen und die Absätze mittels einen
Kurbel angeschraubt. Die Schuhe mussten allerhand aushalten, denn die Backen der Schlittschuhe
befestigten sich in den Schuhsohlen und Absätzen aus Leder. Die Folge waren teuere
Schuhreparaturen, die meiner Mutter nicht sehr gefallen haben.
Auf der Eisfläche wurden meist „Fangen“ gespielt, Figurenlaufen waren den Fortgeschrittenen
vorbehalten, aber denen wurde durch uns RANGEN das Kunstlaufen vermiest, weil wir, natürlich
auch ich, wenig rücksichtsvoll aufgetreten sind!!!
Das STANDBAD KARLOWITZ war das Erholungs- und Freizeit –Zentrum für mich! Es
bleibt unvergesslich!
KĄPIELISKO NA KARŁOWICKIEJ PLAŻY
DAS STRANDBAD KARLOWITZ
Sztuczne kąpielisko, leżące naprzeciwko koszar przy ulicy Czajkowskiego, było prowadzone
przez zarząd miasta Wrocławia jako basen odkryty. Miejsce to cieszyło się popularnością nie tylko
wśród młodszych i starszych mieszkańców Karłowic, ale również wśród innych mieszkańców
Wrocławia. Na terenie kąpieliska znajdowała się rozległa łąka z nowo posadzonymi drzewami,
piaszczystymi wydmami i miejscami do leżakowania oraz licznymi kabinami do przebierania, wraz
z kasą przy głównym wejściu – naprzeciw koszarowych bloków. Największą atrakcją była 5-metrowa
skocznia z 3-metrową i 1-metrową trampoliną, do której od północnej strony przylegał drewniany
pomost oddzielający basen dla pływających, a na nim znajdowało się miejsce ratownika. W miesiącach
letnich byłem stałym gościem tego kąpieliska. Po odrobieniu lekcji lub ich nie odrabianiu
znikałem ubrany w spodenki gimnastyczne na moim pojeździe (tak nazywałem mój najzwyklejszy
w świecie rower) prosto na kąpielisko, prześlizgując się przez drucianą siatkę od północnej strony-
w ten sposób nie musiałem płacić za wstęp. Najpierw moczyłem się szybko w basenie dla nie
umiejących pływać, a następnie w podskokach rzucałem się z 1-metrowej trampoliny do części dla
potrafiących pływać. Dzikie zachowanie moich przyjaciół i moje wzbudzało często gniew dorosłych i
ratownika. Skakaliśmy tam, gdzie mogło wydarzyć się coś złego, ze względu na tłok zażywających

kąpieli ludzi. Nie raz swoim postępowaniem napytałem sobie biedy, mając zakaz kąpieli. Z niepokojem
obserwowałem często lekcje pływania dla rekrutów z pobliskich koszar. Przeważnie polegało
to na tym, że młodzi adepci nieumiejący jeszcze pływać, wrzucani byli przez swoich przełożonych na
głęboką wodę. Brano ich za ręce i nogi, i po rozhuśtaniu wrzucano do wody. Ratownik udzielał się
tylko w momentach najwyższego zagrożenia. To nieludzkie traktowanie było krytykowane przez
obserwujące to zjawisko dzieci, ale któż liczył się z małymi „gnojkami”. W zimie kąpielisko
zamieniało się w publiczne lodowisko. Uczęszczane było ono przeważnie popołudniami przez
karłowicką młodzież i dzieci, które używały oświetloną taflę lodową do późnych godzin wieczornych.
Jeździło się na łyżwach w normalnym stroju, tak jak chodziło się po ulicy, wysokie kozaki
przymocowywane były podeszwą do łyżew przy pomocy specjalnego klucza. Buty musiały być dość
mocne, by to wytrzymać. Skórzane obcasy i podeszwy przymocowywane do łyżew niszczyły się dość
szybko i wymagały częstych interwencji szewca, co niezbyt podobało się mojej mamie. Na lodowisku
bawiliśmy się przeważnie w berka. Jazda figurowa dozwolona była tylko dla zaawansowanych, ale
my przeszkadzaliśmy im często. Chcąc samemu popróbować, wdzieraliśmy się na ich lekcje, nie
bacząc na zakazy. Kąpielisko Karłowice było centrum rekreacyjno-wypoczynkowym nie tylko dla
mnie. Ale dla mnie jest ono szczególnym miejscem, którego nie zapomnę nigdy!
DER KARLOWITZER PARK
PARK KARŁOWICKI
Zwischen der Korso-Allee und dem Oderdamm gelegen, war und ist eine zusätzliche GRÜNE
LUNGE in ohnehin grünen Karlowitz.
Als Kinder und Jugendliche trafen wir, meine Schul- und Spielgefährten und ich, zu den so
genannten Geländespielen, zum Spiel „RÄUBER UND GENDARM“ sowie zu ausgedehnten, von
Übermut gekennzeichneten Geländefahrten mit den Fahrrädern, uns meist am Oderdamm, dem
Ausgangspunkt, zu unserem Spielen!
Die große Anzahl von Bäumen und Sträuchern, getrennt durch Trampelpfade und Wege,
verbunden durch große Grünflächen, luden zu Spielen aller Arten ein. Das Erklettern von Bäumen
gehörte zu den Selbstverständlichkeiten! Diese Parkanlage hatte und hat für mich außerdem noch eine
große FAMILIEN-BEDEUTUNG!
In den Sommermonaten trafen sich im Karlowitzer Park, im Bereich eines PLANTANEN-
BAUMS, zu Geburtstagen von Angehörigen meiner Mutter und meines Vaters, zu den seinerzeit
üblichen PIKNICKS IM GRÜNEN! Zur Runde gehörten Geschwister meiner Eltern, die Großmütter,
Tanten und Cousinen. Unter der BAUM waren Wolldecken ausgebreitet, auf diesen wurden die
mitge-brachten Kuchen, besonders das traditionelle Streuselkuchen und der BLÜMCHEN-KAFFE
serviert und über alle möglichen Themen geplauscht. Die Kinder vertrieben sich die Zeit auf ihre
Weise, sie spielten „VERSTECKEN“ oder kletterten auf Bäume. Es waren sehr angenehme Familien-
Zusam-menkünfte, die bis in das Jahr 1939 reichten, sie wurden durch den 2.Weltkrieg jäh
unterbrochen.
Anlässlich meines ERSTEN WROCLAW-BESUCHES im Sommer des Jahres 1964 führte
mich der Weg an die vertraute Stelle von Familientreffen, unter dem LUFER-BAUM!
PARK KARŁOWICKI
DER KARLOWITZER PARK
Położony między ulicą Kasprowicza a wałem odrzańskim, był i jest po dziś dzień dodatkowymi
płucami już i tak zielonych dookoła Karłowic. Jako dzieci spotykaliśmy się tam, najczęściej na
wale - stałym punkcie startowym dla naszych wypraw, aby bawić się w tak zwane gry terenowe, na
przykład grę ,,włamywacz i żandarm” lub na długie, terenowe jazdy na rowerach. Dużo drzew i krzewów,
kręte drogi i dróżki, zielone trawniki zapraszały do wszelakich zabaw. Wspinaczka na drzewa
należała wówczas do zabaw stałych i oczywistych.
Ten park miał i ma do dzisiaj dla mnie duże znaczenie rodzinne. W letnich miesiącach,
obchodząc urodziny swych członków rodzina nasza spotykała się zawsze na pikniku wokół okazałego
platana. Do grona ucztujących zaliczali się: rodzeństwo moich rodziców, dziadkowie, ciotki,
wujkowie i kuzyni. Była to wtedy bardzo popularna forma rodzinnych wypadów.

Pod platanem porozkładane były wełniane koce, na których serwowano ciasta - zwłaszcza placek z
kru-szonką oraz Blümchenkaffee (rodzaj ówczesnej kawy). Przy takim poczęstunku żywo plotkowano
na wszystkie tematy. Dzieci spędzały czas na swój sposób, bawiły się w chowanego bądź wspinały na
drzewa. Były to bardzo przyjemne zjazdy rodzinne, które odbywały się do roku 1939. Przerwała je II
Wojna Światowa. Przy okazji mojej pierwszej wizyty w polskim Wrocławiu, w lecie roku 1964 nogi
same zaprowadziły mnie do miejsca naszych rodzinnych spotkań – pod ,,platan Luferów.”
DER ODERDAMM
WAŁ KARŁOWICKI
Ist die südliche der Gartenstadt Karlowitz und ist für mich im jugendlichen Alter von
herausragender Bedeutung, weil sich mit ihm einige sehr wesentliche Erinnerungen verbinden!
Auf der ALTEN ODER entwickelte sich ein reger Lastkahn-Verkehr, der noch Mitte der 30er
Jahre durch das Ziehen der Lastkähne durch die TREIDLER gekennzeichnet war. Die Kähne wurden
durch Seile mit auf den am Ufer entlang laufenden Treislern verbunden, zusätzlich stakten auf den
Laufstegen der Kähne die STAKER:
Diese Männer ächzten unter der schweren, zu ziehen der Last im Schweiße ihres Angesichts!
Mit dieser Technik der Fortbewegung durch Menschenkraft entwickelte sich zunehmend der Warentransport
auf dem Wasser durch die mehr und mehr eingesetzten Lastschlepper! Diese Entwicklung
der Technik bei gleichzeitiger Rückdrängung des Eintsatzes der Menschenkraft war für mich
frappierend, denn im Fach PHYSIK konnte auch ich meine praktischen Kenntnisse als Folge meiner
Beobachtungen einsetzen!
In die Uferbefestigungen sind die noch heute sichtbaren Stahlringe aus sehr dickem Rundstahl
einbetoniert, an diese wurden mittels der Transportseile die Kähne während ihrer Liegezeiten vertäut.
Diese Stahlringe künden heute, im Zeitalter der Hochtechnologien, von der nicht hoch genug zu
schätzenden körperliche Schwerstarbeit der legendären TREIDLER!
Die LASTKÄHNE mit ihren Rettungsbooten am Heck waren auch für mich in den
Sommermonaten ein lohnendes Ziel. Bis in die Sommer des Jahres 1944 bin ich in die ALTE ODER
baden gegangen, sie war von Industrieabwässern noch nicht verschmutzt. Das Schwimmen in dem
Fluss war sowohl von einem zum gegenüberliegenden Ufer von Interesse, aber in besonderem Masse
war das Besteigen fahrender Lastkähne eine Art Mutprobe.
Die Schiffsführer schimpften ob des Leichtsinns, aber ein Kopfsprung von der Reling oder aus
dem Rettungsboot in den Fluss war dennoch schön, wenn auch nicht ungefährlich.
Der Winter hatte auch für den ODERDAMM besondere Reize parat! Als gebürtigem
Flachländer nutzte ich meine untergeschnallten schweren Ski sowohl zum Langlauf auf dem
Oderdamm, als zum Abfahrtslauf. Der Oderdamm hatte zwar einen sehr spitzen Dammwinkel mit
einer großen Auslaufmöglichkeit, er war ungefährlich. Den besonderen Reiz machte ein „gewagter“
Sprung über die aus Schnee gefertigte Sprungschanze, die Weiten von mehr als zwei Meter nicht
zugelassen hat!
Die traurigste Erinnerung für mich ist die Beobachtung der Truppen-Transporte mit Militär
und Ausrüstung Richtung Polen in den Augusttagen des Jahres 1939.
Mit meinen damals 11 Lebensjahren konnte ich nicht erahnen, dass ich im Januar des Jahres
1945 in meiner Stadt der Geburt und Jugend selbst als jugendlichen Soldat den Krieg mit allen seinen
Folgen erleben musste!
Die freundlichen Erlebnisse der Kindheit und Jugend am Oderdamm wurden durch den Krieg
stark beeinträchtigt! Der Oderdamm hat für mich viele Gesichter!
WAŁ KARŁOWICKI
DER ODERDAMM
Od strony południowej stanowi granicę miasta ogrodu, czyli Karłowic, dla mnie młodego
człowieka miał wyjątkowe znaczenie. Z nim związanych jest kilka moich wspomnień. W korycie
starej Odry rozwijał się ożywiony ruch barek, który widoczny był jeszcze w połowie lat 30.-tych.
Załadowane barki ciągnięte były przez holowniki. Powiązane one były z płynącymi wzdłuż brzegu
holownikami, grubymi linami umocowanymi na brzegach barek na dodatkowych metalowych

żerdziach. Mężczyźni ciągnący te liny, stękali z wysiłku, a pot oblewał ich twarz. Ta „technika
postępu” osiągana siłą ludzką, jeszcze bardziej przyczyniła się do rozwoju transportu rzecznego, coraz
więcej barek poruszało się po Odrze. Rozwój techniki, przy równoczesnym wypieraniu siły rąk
ludzkich i widok, jaki można było zaobserwować na wale, przeczył jakimkolwiek pogłoskom o
postępie techniki. To było żenujące, sam mógłbym chyba zastosować lepsze rozwiązania, o których
uczyłem się na lekcji fizyki. Do dzisiaj widać nad Odrą wielkie stalowe obręcze, służące do
cumowania, do nich przywiązywane były barki grubymi linami transportowymi. Obręcze te dzisiaj, w
erze rozwoju techniki, świadczą o ciężkiej fizycznej pracy, takiej jak legendarnego Syzyfa! Celem
moich letnich wypraw stawały się ratownicze łodzie na dziobach barek. Jeszcze w lecie 1944 roku
chodziłem kąpać się w Odrze, która nie była jeszcze wtedy zanieczyszczona ściekami przemysłowymi.
Przepłynięcie z jednego brzegu na drugi było celem, ale wyrazem olbrzymiej odwagi było
wdrapywanie się na przepływające barki. Przewoźnicy krzyczeli na nas i na naszą głupotę, ale trudno
było się oprzeć skokowi na główkę z rufy barki, czy z jej łodzi ratunkowej. To było zbyt piękne i nikt
nie zastanawiał się nad grożącym niebezpieczeństwem. Również zima miała swoje uroki na wale!
Jako człowiek urodzony na nizinie używałem moich nie umocowanych nart zarówno do biegów
narciarskich, jak i do zjazdów. W pewnym punkcie wał pozwalał na dość daleki zjazd, który był
zupełnie bezpieczny. Szczególną frajdę sprawiała nam usypana ze śniegu skocznia, z której można
było skakać nie dalej niż dwa metry, ale to było dobrą zabawą. Najsmutniejszym wspomnieniem był
dla mnie sierpień 1939 roku, gdy Odrą spływały militarne transporty w kierunku Polski. Jako
jedenastoletni chłopak, nie przewidywałem wtedy, że w styczniu 1945 roku będę musiał w moim
rodzinnym mieście wesprzeć szeregi wojska i poznam wojnę z jej wszystkimi następstwami! Te
radosne przeżycia okresu dzieciństwa i młodości nad Nadodrzańskim Wałem zostały silnie naznaczone
wydarzeniami wojennymi. Nadodrzański Wał ma dla mnie wiele twarzy!
Wał nad Odrą / Oderdamm

GÄNSEBLUMCHEN
Irgendwo an der Oder auf den Deichen wuchsen Gänseblumchen. Viele, viele - ein Teppich
von Gänseblumchen deren Mitte gelb wie die Sonne war. Die wurden alle aus derselben verseuchten
Erde geboren, alle erfreuten sich von derselben Sonne, alle schliefen mit demselben Mond ein.
Und dann kam Jemand, der eine Grenze zwischen ihnen gezogen hat. Am Anfang hat niemand
einen Unterschied bemerkt, aber nach einiger Zeit hat eine der Blumen behauptet, dass die Erde auf
ihrer Seite der Grenze mehr fruchtbar ist. Dass die mehr demokratisch ist. Dass die besser, als die auf
der anderen Grenzeseite, ist. Und so haben die Länder von mehr - und weniger demokratischen
Gänse-blumchen entstanden. Die Blumen selbst haben bald die Sonnen – Mond Gemeinschaft
vergessen.
Wir, Menschen sind nicht viele anders als die Blumen. So wie Die, brauchen wir Sonnenschein
und Liebe. Und genauso wurden wir in die Völker geteilt zwischen deren die Grenzen gezogen
wurden. Im Laufe der Zeit wurden die Länder von der Leuten beliebt, die Völker haben die
unglaublichen Kulturen geschaffen. So entstand Polen. Meines, eueres , Polen der tausend
Gänseblumchen. Ein Land, das so viele erlebt hat - zwei Weltkriege und ein Paar Staatsformen darin.
Das Land - das erst vor einigen Zeit die vergessene Gemeinschaft der Erde, Sonne und der
Gänseblumchen erneut entdeckt hat und will jetzt, mit anderen Länder zusammen, zu der Zeiten der
grenzenlosen Welt zurückkehren.
Aber es wird niemals so sein wie früher. Heutzutage sind wir alle, jedes Land und jeder
Mensch, reicher um die Erlebnisse, kluger um die Erfahrungen und begangene Fehler; jeder hat seine
eigene, besondere Kultur. Sind wir, Menschen, vor denen die Grenzen geöffnet wurden, fähig dazu,
uns auf die andere Kulturen zu öffnen? Können wir uns wie die Blumen zur Sonne wenden, sind wir
jetzt schon bereit? Können wir das Sprichwort ,,nil mirari , nir indignari, des intellegre“ ins Leben
bringen? Können wir uns nicht wundern und doch verstehen? Und werden die von der anderen Seite
unsere Kultur akzeptieren, oder werden sie über uns lachen?
Die sollten das doch verstehen, dass dieses ,,noch nicht voll demokratische Land“ viele zu
bieten hat, und was das Wichtigste ist, die Herzen und die Verstände geöffnet und vor den Vorurteilen
frei hält. So viele von uns könnten das gleiche, was irgendwann der Ovidius gesagt hat, wiederholen:
,,ich sorge mich um die Zukunft“. Das ist die Sorge um das Vereinigte Europa, ob ich selbst in diesem
Europa einen Platz finde. Wer das erfahren will, der aber versuchen muss. Der muss brav in die
Zukunft schauen, der muss akzeptieren, was die Schicksaal hinbringt. Der muss alles, was kommt
hinnehmen. Sogar ein armes romanisches Kind, das die Hilfe braucht. Dem muss man helfen. Man
muss denen, aus Osteuropa helfen, man muss die einnahren und einziehen. Das Brot mit denen
zusammen essen, die so anders zu sein schienend, fühlen doch und spüren das gleiche. Und die leiden,
wenn wir das nicht verstehen wollen.
Ich weiß, dass das keine einfache Pflicht ist. Es gibt doch solche Gänseblumchen, die immer
vermieden werden. Ich selbst kann nicht anders. Die Armut und der Hunger sind mir entsetzlich, ich
möchte auch ohne zu schauen vorbeigehen. Es ist immer einfacher in die Sonne mit dem Deutschen
oder mit dem Engländer zu schauen, als mit dem Romanen. Doch eben die Hilfe soll die Basis der
Vereinigten Europa sein! Die jenige geben etwas, um den anderen zu helfen. Werden wir vielleicht
wieder wie Vögel sein. Fliegend über den Wolken, wo die Freiheit voll grenzenlos ist… In einer
besseren Welt, der Visum und Pass fremd bleiben. Bist du der Sperling? Dann werde ich zur
Bachstelze. Dann essen was zusammen… Alles ist doch möglich wenn wir nur eine können: ,,nil
mirari, nil indignari, sed intellegre!“
Joanna Kupczak
1997 r. – Die Hauptpreis an dem internationalen literarischen Wettbewerb für Jugendlichen ,,Sind wir
der Europa brauchbar?“, der von der Kreisau Stiftung organisiert wurde.

Dom Kultury AGORA (Lindenhof) na widokówkach ze zbiorów pana Emila Pardy.

Alicja Zielińska
MOJE DZIECIŃSTWO
I MŁODOŚĆ NA KARŁOWICACH
Nikt nie zdoła wykuć szczęścia na całe życie,
są to zawsze tylko momenty..."
Wrocław 2005
Karl Heinrich Waggerl

Armin Lufer z żoną Evą (po prawej), Alina Kupczak i Alicja Zielińska
13 maja 2004 roku we wrocławskim Gimnazjum nr 27 odbyło się uroczyste otwarcie wystawy
„Moje dzieciństwo i młodość na Karłowicach”, na której swoich dziesięć magicznych miejsc prezentowali:
pan Armin Lufer – przedwojenny mieszkaniec Wrocławia oraz pani Alicja Zielińska – urodzona
już w polskim Wrocławiu. Wystawy mają to do siebie, że przemijają, a my chcielibyśmy, by
został po tej wystawie trwały ślad. Ślad, który byłby naszym wkładem w budowanie Pomnika
Wspólnej Pamięci w 60 lat po zakończeniu II Wojny Światowej.
Opracowanie: Alina Kupczak
Tłumaczenie: Małgorzata Zarychta-Masłowska, Joanna Kupczak
Redakcja: Zofia i Marek Pierzchała
Wydawca – Gimnazjum nr 27 we Wrocławiu

Jak to się zaczęło?
Wiele osób mnie o to pytało. W 1999 roku napisałam mini-przewodnik dla moich uczniów
„Spacerkiem po Karłowicach”. Ta, skopiowana zaledwie w kilkunastu egzemplarzach broszurka
trafiła w ręce mieszkającego w Berlinie Armina Lufera, którego dzieciństwo i młodość związane były
z Wrocławiem. Pan Lufer napisał do mnie na adres szkoły. Spotkaliśmy się - dokładnie dwa lata temu
- 13 maja 2002 roku w „Domu Lodów” przy ulicy Kasprowicza. Poznałam wtedy człowieka zakochanego
w mieście swojego dzieciństwa i zauroczonego współczesnym Wrocławiem. Człowieka,
który jak za dawnych lat, rowerem odwiedzał magiczne miejsca swojego miasta. Człowieka, który,
znając obawy Polaków przed powracającymi do miasta dawnymi mieszkańcami, często akcentował,
że jest tu teraz tylko gościem i turystą, który od roku 1964 odbywa, corocznie w maju, swoją podróż
sentymentalną.
Gdy zobaczyłam ogromne segregatory ze zdjęciami z tych podróży i opisem zdarzeń związanych
z poszczególnymi miejscami, pomyślałam, że warto o tym opowiedzieć. Tak zrodził się
pomysł, by nasi karłowiczanie przedstawili dziesięć, dla nich ważnych miejsc i krótko je opisali.
Warto, by nasi uczniowie wiedzieli, że wielu przedwojennym mieszkańcom zależy na budowaniu
więzów przyjaźni i zrozumienia.
Polskim ogniwem w tym łańcuchu historii miasta i dzielnicy jest Alicja Zielińska – nauczycielka
naszej szkoły, urodzona, wychowana, wykształcona, mieszkająca na Karłowicach i także
zakochana w swojej dzielnicy. Poprosiłam, by zechciała opisać swoje magiczne miejsca, wzbogacić
opis zdjęciami i dokumentami, które w przypadku pana Lufera przepadły podczas wojny. Armin
Lufer, gdy musiał wyruszyć na wojnę, miał 17 lat. Był tylko o rok starszy od naszych
trzecioklasistów, gdy został wcielony do wojska. Opisuje te wydarzenia w swoich wspomnieniach.
Historia Wrocławia, w tym także Karłowic, właściwie „od zawsze” związana była
z różnymi narodami, których losy czasami w dziwny sposób splatały się ze sobą. Otóż kolega mojej
córki mieszka dokładnie vis a vis dawnego domu pana Lufera. Pan Armin opowiadał jak, jako
dziecko, podglądał ówczesnych mieszkańców. Tak się złożyło, że parę dni przed naszym spotkaniem
w „Domu Lodów” wrocławscy studenci przyjmowali na wymianie młodzież z Ukrainy. Gdy córka z
tym właśnie kolegą tłumaczyli jednemu ze studentów jak dotrzeć, pod będącą symbolem Karłowic,
wieżę na Placu Daniłowskiego, ten odpowiedział, że doskonale wie, gdzie ona się znajduje, bo
mieszkał kiedyś obok i z polskimi chłopakami toczył wojny na jabłka w zdziczałych sadach. Obaj
chłopcy mieli takie same wspomnienia z tych owocowych potyczek. Ten student z Ukrainy był synem
wojskowego, wtedy jeszcze Armii Radzieckiej, która zajmowała bloki obok wieży ciśnień.
Myślę, a właściwie chciałabym, by spotkania dawnych i obecnych mieszkańców – starszych
i młodszych – były dla nich źródłem zabawy, radości i mądrej refleksji nad historią naszego miasta,
które – jak pisał w liście do wrocławskiego poety Tadeusza Różewicza, poeta niemiecki urodzony
w 1922 roku w Breslau – „uważa nas za swoje dzieci”, a my „…Musimy się lubić”.
Alina Kupczak
13 maja 2004

Heinz Winfried Sabais
Wrocławski list
Drogi Tadeuszu Różewiczu, mieszka Pan we Wrocławiu
ja urodziłem się w Breslau.
Opadające z drzew liście, pyłki nasion,
pory roku, czcigodne kamienie, odnoszą się do nas przyjaźnie,
jak przechodnie.
Ale samo miasto uważa nas za swoje dzieci.
Ostrów Tumski obwieszcza nam dzwonami,
że Gall mnich sławił Niemców i Polaków
jako braci tej samej Europy.
Wówczas ujrzałem to straszliwie spustoszone miasto
obleczone w nową godność, odbudowane przez Polaków
z gruzów mojego dzieciństwa.
Bądź pozdrowiona, Wratysławo,
i ty, moja droga Odro,
życiodajna babuniu!
Z tobą śpiewałem po niemiecku i po polsku,
i śniłem w twoich dawnych opowieściach
przy ognisku pod mostem kolejowym.
W porcie koczowaliśmy jako Indianie
dowodzeni przez Skórzaną Pończochę
naszego brata z Moraw, paliliśmy skręty, tokowaliśmy
zabiegając o nasze dziewczyny, przeżywaliśmy wspólnie
porywy młodzieńczych radości i cierpień,
jak ryby, ptaki i młode psy.
(…)
Czynszowa kamienica, w której nasza rodzina
zamieszkiwała w czwórkę: izbę i kuchnię -
jeszcze stoi. Ulica, gdzie kopaliśmy piłkę
nazywa się dziś Łęczycka. Na jej tyłach
wciąż jeszcze pustkowie, chciałbym, aby ktoś
zasadził tam drzewo, dla naszej uciechy.
(…)
Drogi Tadeuszu Różewiczu
Jesteśmy Cives Wratislavienses, Bóg tak chciał.
Miasto włączyło nas obu do swej historii.
Heraklityczna Odra przepływa
przez Pański i mój pokój.
Musimy się lubić. Inaczej umrzemy.
Z języka niemieckiego przełożył Bogdan Danowicz
Wiersz z książki „Liryczny Wrocław“

Alicja Zielińska
Przedmowa
Podwrocławska wieś Karłowice została założona w
1699 r. w dobrach wrocławskich Norbertanów przez opata
klasztoru św. Wincentego Carla Kellera. Jeszcze w 1795 r.
Karłowice były małą wioską, w której znajdował się folwark,
karczma, trzynaście domów. Miały 49 mieszkańców i kowala.
Osada, tak jak wszystkie dobra kościelne na Śląsku w
wyniku sekularyzacji przestała należeć do klasztoru w 1810
r. i przeszła w ręce prywatne.
Rozwijała się powoli. W 1845 r. było tu czternaście domów i 113 mieszkańców. Był wiatrak,
strzelnica wojskowa z wartownią, dwóch szewców i dwóch przekupni.
Sto lat temu wieś Karłowice zaczęła robić się popularna wśród wrocławskich elit. W wielkich
ogrodach ciągnących się wśród Corso–Allee, dziś alei Kasprowicza, budowano luksusowe rezydencje.
W 1911 r. zapadła decyzja, że Karłowice z podwrocławskiej wioski staną się luksusowym miastem –
ogrodem. Miasto musi mieć rynek i... trzy lata później rynek w stylu małomiasteczkowym już był.
Mijały lata, karłowicki rynek rozbudowywał się. Powstało kasyno dla oficerów z pobliskich koszar,
kawiarnia, kino, poczta, skwer z lipowym szpalerem i basen z fontanną.
W czasie wojny Wrocław był zdobywany od południa i zachodu, więc Karłowice uniknęły
większych zniszczeń. Po zakończeniu działań wojennych osiedlała się tu polska elita - prawnicy, profesorowie
uniwersyteccy, lekarze, architekci, literaci, urzędnicy. Od ponad pół wieku mieszkam na
Karłowicach. Karłowice to dla mnie jedna z najpiękniejszych dzielnic Wrocławia, to moje „miasto
rodzinne”. Tu się urodziłam, wychowałam, chodziłam do żłobka, przedszkola, szkoły. Pracuję na
pobliskiej Różance i czuję się tu dobrze i bezpiecznie. Każdy zakątek Karłowic kojarzy mi się z pięknymi
wspomnieniami, beztroskimi latami. Moje ulubione miejsca to karłowicki park - miejsce zabaw
i spacerów, wały nadodrzańskie między mostami - pełna słońca trasa spacerów z rozległym widokiem
ku południowi na miasto i tłem cichych przydomowych ogrodów, z rozmachem wytyczona
szeroka aleja Kasprowicza - oś komunikacyjna osiedla oraz mój dom rodzinny na ul. Kazimierza
Przerwy-Tetmajera. Tutaj jestem szczęśliwa.
UL. JANA KASPROWICZA 64-66
dawniej - Szpital Sióstr Urszulanek
dzisiaj - Dolnośląskie Centrum Pediatrii im. J. Korczaka
55 lat temu przyszłam tutaj na świat. Budynek powstał w latach 1895 – 1901 jako klasztor
sióstr Urszulanek. Po II wojnie światowej w jednej części budynku znajdował się klasztor sióstr
Urszulanek, w drugiej szpital dla dzieci, a w jeszcze innej szkoła podstawowa. Dwie ulice dalej
zamieszkałam z moimi rodzicami.

Die Krankenhauskarte, die die Geburt der Alicja Zielinska bestätigt.
Strasse: JANA KASPROWICZA 64-66
Früher - Spital des Ursulinen-Klosters
heute – Niederschlesisches Zentrum für kranke Kinder Namens: J. Korczak
Vor 55 Jahren kam ich hier zur Welt. Das Gebäude wurde in den Jahren 1895 – 1901 als
Ursulinenkloster gebaut. Nach dem II. Weltkrieg in einem Teil des Gebäude befand sich
Ursulinenkloster, und in einem anderen Kinderkrankenhaus und noch eine Grundschule. Zwei
Strassen weiter hat sich meine Familie niedergelassen.
UL. KAZIMIERZA PRZERWY TETMAJERA 6
Mój dom rodzinny
Najpiękniejsze lata mojego dzieciństwa spędziłam na Karłowicach. Był to mój Świat, w którym
żyłam, uczyłam się, rozwijałam i dorastałam. Dom powstał w 1938 roku. Solidny budynek przetrwał
do dnia dzisiejszego. Duży ogród był miejscem ćwiczeń ruchowych (wspinanie na drzewa,
przechodzenie przez płoty, rzucanie owocami do celu i na odległość itp.) Dzisiaj często wracam do
tego magicznego miejsca, w którym odżywają wspomnienia tamtych beztroskich dni. W pobliżu
domu znajdowały się ruiny małego kościółka, które były miejscem zabaw. Dzisiaj znajduje się tutaj
centrala telefoniczna.
Alicja na huśtawce
w żłobku nr 4 na
ulicy Kasprowicza
Dom rodzinny /
Familienhaus

Strasse: KAZIMIERZA PRZERWY TETMAJERA 6
Mein Familienhaus
Die schönsten Jahre meiner Kindheit habe ich in Karlowitz verbracht. Das war meine Welt,
wo ich gelebt habe, wo ich die Schule besucht habe, wo ich aufgewachsen bin.
Mein Haus (heute schon sehr alt) entstand im Jahr 1938. Ein solides Gebäude hat bis heute
durchgehalten. Ein großer Garten war Platz meiner „Gymnastik“ (Baumklettern, Zäuneklettern,
Obstwerfen zum Ziel und auf die Weite usw.) Heute kehre ich oft mit meinen Gedanken in diese
zauberhafte Stelle zurück, wo meine Erinnerungen der harmlosen Kindheit geblieben sind. In der
Nähe meines Hauses befanden sich die Ruinen einer kleinen Kirche, wo die Kinder sehr gern gespielt
haben. Heute befindet sich an der Stelle die Telefonzentrale.
UL. JANA KASPROWICZA 58-60
kiedyś - Żłobek nr 4 - dzisiaj – Przychodnia Lekarska i Rehabilitacja
Do żłobka pomaszerowałam bardzo chętnie. Lubiłam dzieci, chętnie się bawiłam. To tam stawiałam
pierwsze kroki w dziecięcej społeczności. Pamiętam żłobek jako miejsce, w którym było dużo
zabawek - lalki i wózki oraz pachnące ciasto, którym nas częstowano co tydzień. Dorastając często
przychodziłam do żłobka pomagać pracującym tam paniom. Opiekowałam się małymi dziećmi,
karmiłam je i czytałam im bajki.
Strasse: JANA KASPROWICZA 58-60
Früher – Kinderkrippe Nr. 4 - heute – Poliklinik und Rehabilitationsstelle
In die Kinderkrippe
bin ich sehr gerne
gegangen. Ich habe die
Kinder sehr gern gehabt,
habe gern mit ihnen
gespielt, es waren meine
ersten Schritte in der
Kindergesellschaft. An das
Ort erinnere ich mich als
Ort mit viel Spielzeug-
Puppen und Puppenwagen,
als auch Ort, wo ein
duftender Kuchen jede

Woche ausgeschenkt wurde. Als junges Mädchen besuchte ich oft die Stelle und half den Betreuern
bei den Kleinkindern. Ich habe ihnen beim Essen geholfen, habe Märchen gelesen und auf die Kinder
aufgepasst.
UL. JANA KASPROWICZA 89
Przedszkole nr 1 „Planeta Uśmiechu”
To przedszkole pa-miętam do dzisiaj. Droga, którą prowadziła mnie ma-ma do budynku, była
wy-łożona czerwoną cegłą. Szłam w głąb ogrodu po-rośniętego krzewami
i kwiatami, aby zniknąć
w małym przytulnym miejscu zabaw. Nauczyłam się śpiewać, tańczyć, re
cytować wierszyki, skakać przez skakankę. Ale to miejsce pamiętam również z tego, że zmuszano nas
do picia tranu, który zagryzaliśmy kawałkiem chleba lub odrobiną kapusty kiszonej. W 1995 roku
odbyło się spotkanie z okazji 50-lecia powstania Przedszkola nr 1, na które zostałam zaproszona
jako „honorowy przedszkolak”.
Strasse: JANA KASPROWICZA 89
Kindergarten Nr. 1 „Planeta Uśmiechu” (Lächelnsplanet)
An den Kindergarten erinnere ich mich gut bis heute. Der Weg zum Kindergarten, den meine
Mutter mich jeden tag geführt hat , war mit rotem Ziegelpflaster ausgelegt. Ich vertauchte in der
Grüne des Gartens, reichlich mit Gebüsch und Blumen gewachsen, wo ich auf dem kleinen,
niedlichen Spielplatz versank. Ich lernte dort singen, tanzen, Gedichte sagen und Seil springen. Es war
aber auch Ort, wo wir- Kinder gezwungen waren, den „abscheulichen“ Tran zu trinken, den wir mit
Stück Brot oder Sauerkraut niedergeschluckt haben. Im Jahr 1995 feierte der Kindergarten Nr. 1, sein
50.-Jubileum. Ich wurde als ehemalige Schülerin- „Ehrengast” eingeladen.
UL. JANA KASPROWICZA 44
dawniej - Przedszkole nr 17
dzisiaj - Niepubliczny Zespół Szkolno – Przedszkolny
W Przedszkolu nr 17 kontynuowałam swoje zabawy, ale też przygotowywałam się do szkoły.
To tutaj dostałam wyprawkę w postaci pierwszej książki – elementarza, zeszytu w linię i kratkę,
zasuwanego piórnika z piórem, stalówką, gumką i ołówkiem. Jestem absolwentką tego przedszkola.

W dużej grupie dzieci z pierwszego wrocławskiego przedszkola mała Ala trzyma lalkę. Na lalce już
od najmłodszych lat sprawdzała swoje możliwości jako wychowawca i nauczyciel.
Strasse: JANA KASPROWICZA 44
Früher – Kindergarten Nr. 17
heute – Nichtöffentliche Schul -und Kindergartengemeinschaft
Im Kindergarten Nr. 17 habe ich meine Spielzeit fortgesetzt. Aber ich habe mich hier auch auf
die Schule vorbereitet. Hier bekam ich die erste Schulausstattung- mein erstes Elementarbuch, ein
kariertes und Linienheft, eine Federtasche mit Reißverschluss mit dem Füller, Radiergummi und
Bleistift. Ich bin Absolventin des Kindergartens.
UL. JANA KASPROWICZA 28
wcześniej - Szkoła Podstawowa i X Liceum Ogólnokształcące (1954-1992), oraz Szkoła
Podstawowa nr 67
dzisiaj – Klasztor Ojców Franciszkanów
W tamtych latach obowiązywała rejonizacja i moją edukację kontynuowałam nadal na Karłowicach.
Piękną aleją Kasprowicza pomaszerowałam dzielnie do pierwszej mojej szkoły, w której
poznałam nowe koleżanki i kolegów. Znajomości pozostały do dzisiaj. Trochę się zmieniliśmy.
Ciepło wspominam panią Zofię Launer, nauczycielkę wychowania fizycznego. Panią, która
miała wpływ na wybór mojego przyszłego zawodu. To ona rozwijała moje zainteresowania sportowe,
zabierała mnie na pierwsze zawody, pomagała przezwyciężać trudności. Moja pierwsza Pani była dla
mnie wzorem do naśladowania. Zawsze chciałam być taka jak Ona. Od czwartej klasy szkoły
podstawowej wiedziałam, że będę nauczycielką wychowania fizycznego. Moje marzenia się spełniły,
bo po ukończeniu Liceum Ogólnokształcącego i studiach we wrocławskiej Akademii Wychowania
Fizycznego rozpoczęłam pracę jako nauczycielka tego przedmiotu.

Strasse: JANA KASPROWICZA 28
Früher - Grundschule und das X. Allgemeinbildende Lyzeum (1954-1992), als auch
die Grundschule Nr. 67
heute – Franziskanerkloster
In damaligen Zeiten , musste man die Schule entsprechend dem Wohnsitz besuchen – das war
Pflicht. So habe ich meine Ausbildung in Karlowitz fortgesetzt. Die wunderschöne Kasprowicza Allee
entlang, ging ich in meine erste Schule, wo ich neue Freunde traf. Viele der Freundschaften sind bis
heute lebendig.
Zwar heute sehen wir etwas anders aus. Ich erinnere mich gern an meine Sportlehrerin Frau Zofia
Laufer. Sie hatte einen großen Einfluss auf der Wahl meines zukünftigen Berufs geübt. Sie erweckte
meine Sportinteresse, dank ihr habe ich an vielen Wettbewerben teilgenommen, sie half mir die
Schwierigkeiten zu überwinden. Meine erste Sportlehrerin war ein Muster für mich, den ich
nachahmen wollte. Schon in der IV. Klasse der Grundschule war ich entschieden Sportlehrerin zu
werden. Diese Träume sind in Erfüllung gegangen, denn nach der Beendigung des X.Lyzeums begann
ich an der Sportakademie zu studieren. Nach dem Studienabschluss begann ich die Arbeit als
Sportlehrerin.
PLAC MARSZAŁKA JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO 2
wcześniej - Młodzieżowy Dom Kultury
dzisiaj - Centrum Kultury „Agora”
W latach sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych dom kultury tętnił życiem. Odbywały tam
się występy małych form teatralnych, w których aktywnie uczestniczyłam. Byłam członkiem kółka
teatralnego prowadzonego przez nauczycielkę języka polskiego Bogumiłę Matuszewską. Brałam
udział w konkursach piosenkarskich, zawodach strzeleckich i innych formach zajęć organizowanych
przez działaczy klubu. Tam również odbywały się zabawy taneczne. Na tym placu rozpoczynały się
pochody sportowców. Ubrana w piękny biały dres ze znakiem Psiego Pola, razem z innymi zawodnikami,
maszerowałam ulicami Karłowic, niosąc transparenty lub flagi.
MARSZAŁKA JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO 2 PLATZ
Früher – Jugend -Kulturhaus
heute - Kulturzentrum „Agora”
In den sechziger und siebziger Jahren war das Kulturhaus ein lebendiges Zentrum. Man führte
dort verschiedene, kleinere Theaterstücke auf, in denen auch ich mich tüchtig beteiligt habe. Ich war
Mitglied der Theater-AG, die von Polnischlehrerin Frau Bogumiła Matuszewska geführt war. Ich
nahm an Singwettbewerb, Schießwettbewerb teil, und an anderen vom Klub geführten Tätigkeiten.
Man veranstaltete auch Tanzbälle. Auf dem Platz fang immer die Parade der Sportler an. In schönen,
weißen Sportanzug mit dem Logo Psie Pole (Stadtbezirk) bekleidet, ging ich mit anderen Sportler
durch die Strassen von Karlowitz. In den Händen fassten wir verschiedene Sporttransparente und
Fahnen.
UL. JANA KASPROWICZA 26
wcześniej i dzisiaj Parafia Rzymskokatolicka św. Antoniego
W tym kościele przystępowałam do pierwszej komunii świętej, tutaj chodziłam na lekcje
religii, uczestniczyłam w procesjach, w długiej białej sukni, sypiąc płatki kwiatów. Lubiłam
przychodzić do kościoła przed eg-zaminami, specyfika tego miejsca dodawała mi siły i wiary.

Strasse: JANA KASPROWICZA 26
Früher und heute Römisch-Katholische Pfarrkirche des Hl. Antonius
In der Kirche empfing ich zum ersten mal Kommunion, hier besuchte ich Religionsunterricht,
beteiligte mich an den Prozzesionen, in denen ich in langem, weißem Kleid ging und Blumenblätter
warf (Fronleichnamfest). Ich kam immer gern in die Kirche, besonders vor dem Examen, diese
besondere Stelle gab mir immer Kraft und Glauben zu.
PARK JANA KASPROWICZA
dawniej i dzisiaj Park Karłowicki
Park Karłowicki to mój raj na ziemi. To miejsce sąsiaduje bezpośrednio z domem rodzinnym.
Gdy wychodziłam z ogrodu, od razu znajdowałam się w parku. W nim stawiałam pierwsze kroki. To
tutaj się bawiłam jako mała dziewczynka. Tutaj uczyłam się jazdy na rowerku. Organizowałam
koleżankom i kolegom zawody sportowe, zabawę w „podchody”. W zimie lepiliśmy bałwany. Budowaliśmy
ze śniegu twierdzę. Bawiliśmy się w „wojnę” na śnieżki. Od najmłodszych lat lubiłam
rywalizację. Często wspominam festyny pierwszomajowe organizowane w „naszym” parku, na
polanie pod pięknym platanem. W latach 50. i 60. zbudowano dla tańczących podest z desek, a orkiestra
przygrywała do tańca. Roiło się od dzieci, dla których organizowano konkursy sprawnościowe,
turnieje wiedzy, konkursy tańców i śpiewu. Dookoła stały samochody ciężarowe, na których były
sklepy z artykułami żywnościowymi i napojami (różnymi). To była okazja do zrobienia bardzo
dobrych zakupów. Dawniej park był zarośnięty, trochę dziki. Dzisiaj widać prawie każde miejsce,
dzieci straciły swoje kryjówki, ale park zyskał na urodzie. Nadal jest dla mnie piękny i niepowtarzalny.
JAN KASPROWICZ PARK
Früher und heute Karlowitzerpark
Der Park war für mich Paradies. Die Parkfläche grenzt unmittelbar an mein Familienhaus. Ich
ging aus dem Haus hinaus und war gleich im Park. In diesem Park habe ich meine ersten Schritte
gemacht, hier habe ich als kleines Mädchen gespielt, habe Radfahren gelernt und für die Freunde
Sportwettbewerbe organisiert. Hier haben wir Pfadfinder gespielt. Im Winter bauten wir
Schneemänner, Schneemauer und machten Schneeballkämpfe. Vom Kinde an, mag ich Wettkämpfe.
Oft gehe ich in Gedanken auf das 1.Mai- Fest zurück, man veranstaltete Vieles in „Unserem“
Park, auf der Wiese unter einem Platanebaum. In den 50. und 60. Jahren baute man eine Bühne, wo
man tanzen konnte, die Orchester spielte zu. Der Park war kindervoll. Für sie veranstaltete man
Wettkämpfe für Geschicklichkeit, Wissensturniere, Tanz und Gesang Wettbewerb. Rund um den Park
standen die LKW-s , wo man verschiedene Lebensmittel und Getränke kaufen konnte. Es war gute
Gelegenheit etwas Gutes zu kaufen.
Einst war der Park mehr wildbewachsen. Heute sieht man jede Parkecke, die Kinder haben ihr
Versteck verloren, aber der Park ist nun schöner geworden. Für mich ist er immer wunderschön und
seltsam.
WAŁ KARŁOWICKI
dawniej i dzisiaj Stara Odra
Teren przepiękny, zmieniający się o każdej porze roku. Każdy obraz przypomina mi
szczęśliwe lata dzieciństwa. W okresie letnim po całym tygodniu pracy moich rodziców nadchodził
czas odpoczynku. Z zapasem jedzenia i picia wyruszaliśmy nad Odrę. Tam istna sielanka. Na łąkach
zabawy dzieci, odpoczynek dorosłych, spotkania z sąsiadami trwające do samego wieczora. Tutaj,
w czystej jeszcze Odrze, uczyłam się pływać pod czujnym okiem „odważnego” wujka. Podczas zimy
pierwsze kroki na łyżwach stawiałam na zamarzniętej Odrze. Pod mostem kolejowym zjeżdżałam
z górek na sankach. Miałam ambicje przerzucić kamieniem Odrę! Trenowałam bieganie między
mostem kolejowym a Mostem Trzebnickim. Dawniej mieszkałam w pobliżu Wału Karłowickiego
i dzisiaj mieszkam w pobliżu tego wału. Często tędy spaceruję, wracają wtedy obrazki z tamtych lat.
I choć kasztanowiec na łuku wału pochylił się ku ziemi, dęby się postarzały i pojawiło się niestety

mnóstwo śmieci, to rzeka Odra płynie niezmiennie, zimą dzieciarnia zjeżdża z górki na sankach, na
wiosnę tak samo fruwają chrabąszcze i małe dzieci biegają u boku rodziców.
Jestem szczęśliwa, że mieszkam na Karłowicach.
DER ODERDAMM
Früher und heute die alte Oder
Ein wunderbares Gebiet, das sich in jeder Jahreszeit ändert . Jedes Anblick erinnert mich an
harmlose Kindheitszeit. Im Sommer nach der von der Arbeit ausgefüllten Woche für meine Eltern,
kam die Zeit der Erholung. Mit reichlichen Vorräte von Essen und Trinken gingen wir mit der ganzen
Familie an die Oder. Und dort blieb nur selige Zeit. Auf der Wiese spielten die Kinder, die
Erwachsenen erholten sich gemütlich, die Nachbarn trafen sich und genossen zusammen die Zeit bis
späten Abend. Hier in der Oder, damals noch mit sehr klarem Wasser lernte ich schwimmen, unter
Aufsicht des „tapferen“ Onkels.
Während der Winterzeit stellte ich die ersten Schritte mit den Schlittschuhe auf dem
zugefrorenem Fluss, unter dem Eisenbahnbrücke rodelte ich vom Berg hinunter.
Meine Herausforderung war, mit dem Stein den anderen Ufer der Oder zu erreichen. Ich habe
Langlauf getrieben, zwischen den Trzebnicki und Eisenbahnbrücke. Früher habe ich in der Nähe von
Oderdamm gewohnt und heute wohne ich auch ganz in der Nähe. Heute spaziere ich oft die Oder
entlang und erinnere mich an die vergangene Zeit. Auch wenn der Kastanienbaum an der
Oderdammkurve sich niedergesenkt hat, die Eichen sind alt geworden und leider der Abfall rundum
liegt, fließt der Fluss Oder seinen alten Strom , die Kinder rodeln im Winter den Damm hinunter wie
damals, im Frühling fliegen die Käfer und die Kinder laufen unter der Aufsicht der Eltern.
Ich bin glücklich in Karlowitz wohnen zu können.

Stokrotki
Gdzieś w okolicach Odry, na wałach przeciwpowodziowych rosły stokrotki. Cała masa, dywan
stokrotek ze środeczkami żółtymi jak słońce. Wszystkie rodziła ta sama, trochę skażona Ziemia,
wszystkie cieszyły się tym samym Słońcem, zasypiały z jednym Księżycem. A potem ktoś postawił
między nimi słupek graniczny. Na początku prawie go nie zauważały, ale wkrótce znalazła się jedna,
która obwieściła, iż ziemia, z której powstała, jest żyźniejsza i ponoć bardziej demokratyczna od tej
po drugiej stronie granicy. Granicą miał być ów postawiony w kraju stokrotek słupek. I tak powstały
państwa bardziej i mniej demokratycznych stokrotek, które wkrótce zapomniały o wspólnocie Słońca
i Księżyca...
My, ludzie, niewiele różnimy się od kwiatów. Tak samo jak one potrzebujemy Słońca i Miłości.
I tak samo podzielono nas na narody i ustalono granice. Z czasem narody pokochały swoje ziemie,
stworzyły niesamowite w swojej kulturze ojczyzny. I tak powstała Polska. Polska moja, wasza,
Polska tysięcy stokrotek. Kraj, który wiele przeszedł, który przeżył dwie wojny światowe i kilka
ustrojów. Ten, który dopiero niedawno, wraz z innymi, na nowo odkrył wspólnotę Ziemi, Słońca
i stokrotek; i tak jak one zapragnął powrócić do tamtych czasów, kiedy nie było granic ani podziałów.
Ale już nigdy, przenigdy nic nie będzie tak, jak wtedy, kiedy nie było granic ani podziałów. Teraz
każdy z nas, każde państwo bogatsze jest o wiele przeżytych chwil, mądrzejsze o popełnione błędy
i każde ma swoje zwyczaje, swoją kulturę.
Czy my, ludzie, przed którymi znów otworzono granice, potrafimy otworzyć się na inne
kultury tak, jak rośliny na słońce? Czy możemy „nie dziwić się, nie oburzać, ale zrozumieć”? Czy
inni, ci „zza słupków” dobrze odbiorą naszą polską, inną przecież kulturę, czy nie będą się
wyśmiewać, szydzić? Powinni zrozumieć, że to „nie w pełni demokratyczne jeszcze państwo” ma
wiele do zaoferowania i – co najważniejsze umysły i serca otwarte. Tak wielu z nas może powiedzieć
dziś to, co niegdyś Owidiusz: Gnębi mnie troska o przyszłość. Troska o to, jaka będzie ta zjednoczona
Europa, czy znajdzie się w niej miejsce dla mnie, dla mojej rodziny? Żeby się dowiedzieć trzeba
spróbować. Spojrzeć odważnie w tę nieznaną przyszłość i przyjąć to, co przyniesie los. Przyjąć
wszystko. Także biedne, rumuńskie dziecko i pomóc mu. Ubrać i nakarmić tych, którzy urodzili się
dalej na wschodzie, zjeść chleb z tymi, którzy na pozór tak inni, czują i kochają tak samo. I cierpią,
gdy my nie chcemy zrozumieć. Wiem, że to wcale nie jest proste, że istnieją te, zawsze omijane z
daleka stokrotki. Sama jeszcze nie potrafię inaczej. Bieda i głód przerażają mnie, chce omijać je i nie
poznawać. Wiem, że o wiele trudniej niż z Anglikiem czy Niemcem jest patrzeć w Słońce, liczyć
gwiazdy z brudnym i głodnym Rumunem. Jednak Zjednoczona Europa ma opierać się właśnie na
pomocy. Jedni coś materialnego stracą, inni zyskają.
I może znów będziemy jak ptaki, wolni i bez ograniczeń. Zwiedzający świat bez wizy i paszportu,
których nie znają, doskonalsze przecież, przestworza. Ja będę wróbelkiem a ty sikorką i wspólnie
zjemy słoninkę, którą w mroźny, zimowy wieczór ktoś dobry wywiesi na drzewo. Kto wie...
Wszystko jest możliwe, jeśli potrafimy „nil mirari, nil indignari, sed intellegre”! 1
Joanna Kupczak
1997 r. - nagroda główna w międzynarodowym konkursie literackim dla młodzieży „Czy jesteśmy
Europie potrzebni?” organizowanym przez Fundację „Krzyżowa”.
1 ,, nie dziwić się, nie oburzać, ale zrozumieć”