POKOLENIE STALOWOWOLSKIE [pdf] - Radio Katowice SA

Andrzej Krzanowski WSZYSTKIE 

UTWORY NA Aleksander Lasoƒ 

Eugeniusz Knapik KWARTET 

SMYCZKOWY 

Pieces for string quartet – 

complete 

Stalowa Wola generation 

Kwartet Âlàski 

The Silesian 

String Quartet

Kwartet 

Âlàski 

Arkadiusz 

Kubica 

Szymon 

Krzeszowiec 

Łukasz 

Syrnicki 

Piotr 

Janosik 

II skrzypce 

2nd violin 

1st violin 

I skrzypce 

altówka 

viola 

wiolonczela 

cello 

2–3

CD I 

ANDRZEJ KRZANOWSKI 

I Kwartet smyczkowy wersja A/1st String Quartet version A (28’44’’) 

[1] 1. I=60 7’53’’ 

[2] 2. Lento assai. Adagio 5’22’’ 

[3] 3. Scherzando 5’55’’ 

[4] 4. Lento assai 9’37’’ 

[5] I Kwartet smyczkowy wersja B/1st String Quartet version B (11’23’’) 

[6] II Kwartet smyczkowy/2nd String Quartet (13’08’’) 

Con vigore. Koncert dla ośmiu wykonawców 

/Con vigore. Concerto for 8th performers (15’32’’) 

[7] 1. Con vigore 4’54’’ 

[8] 2. Lento assai 4’42’’ 

[9] 3. A piacere 5’55’’ 

TT: 68’53’’ 

Nagrano w sali koncertowej Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego: 

[1–4]w kwietniu 2011, [5] w październiku 2008, [7–9] we wrześniu 2011/ 

Recorded at Concert Hall of The Karol Szymanowski Academy of Music in Katowice: 

[1–4] April 2011, [5] October 2008, [7–9] September 2011 

[6] Nagrano w Radiowym Domu Muzyki, Katowice w październiku 1990. 

/Recorded in Polish Radio Music House. Katowice. October 1990 

Kwartet Śląski/The Silesian String Quartet 

Szymon Krzeszowiec (1–5, 7–9) – I skrzypce/1st violin 

Marek Moś (6) – I skrzypce/1st violin 

Arkadiusz Kubica – II skrzypce/2nd violin 

Łukasz Syrnicki – altówka/viola 

Piotr Janosik – wiolonczela/cello 

Agata Zubel – sopran/soprano (5) 

Mirosław Neinert – recytator/actor (5) 

Maria Grochowska – flet/flute (7–9) 

Jadwiga Czarkowska – klarnet/clarinet (7–9) 

Krzysztof Jaguszewski, Piotr Połaniecki 

– perkusja/percusion (7–9) 

Michał Klauza – dyrygent/conductor (7–9) 

reżyseria, montaż/recorded and editing Beata Jankowska-Burzyńska 

mastering: Wojciech Marzec 

CD II 


[1] Audycja VI na sopran i kwartet smyczkowy. Tekst Juliusz Słowacki 

/6th Programme for soprano and String Quartet (28’00’’) 

III Kwartet smyczkowy/3th String Quartet (30’26’’) 

[2] 1. Animato con passione. Largo. Lento dolcissimo. 12’38’’ 

[3] 2. Animato con bravura. Moderato. 5’57’’ 

[4] 3. Moderato 11’51’’ 

TT: 58’29’’ 

[1]Nagrano w sali koncertowej Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w październiku 2008 

/Recorded ot Concert Hall of The Karol Szymanowski Academy of Music in Katowice. October 2008 

[2–4] Nagrano w kościele Ewangelickim p.w. św. Jana w Mikołowie w październiku 2004 

/Recorded in St. John Church in Mikołów. October 2004 


Szymon Krzeszowiec – I skrzypce/1st violin 




Agata Zubel [1] – sopran/soprano 

reżyseria, montaż/recorded and editing: Beata Jankowska-Burzyńska 

mastering: WojciechMarzec

CD III 


[1] Reminiscenza na kwartet smyczkowy wersja B 

/Reminiscenza for String Quartet, version B (7’08’’) 

[2] Relief IX „Szkocki” na kwartet smyczkowy i taśmę 

/Relief IX “Scottish” for String Quartet and Tape (28’08’’) 

ALEKSANDER LASO¡ 

[3] Relief dla Andrzeja/Relief for Andrzej (7’12’’) 

TT: 42’39’’ 

Nagrano w kościele Ewangelickim p.w. św. Jana w Mikołowie: [1] w czerwcu 2004, 

[2] w sierpniu 2003/Recorded in St. John Church in Mikołów. [1] June 2004, [2] August 2003 

[3] Nagrano w sali koncertowej Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego 

w październiku 2008./Recorded at Concert Hall of The Karol Szymanowski Academy 

of Music in Katowice. October 2008. 








CD IV 


I Kwartet smyczkowy/1st String Quartet (20’26’’) 

[1] 1. Delicatamente 7’15’’ 

[2] 2. Agitato 6’57’’ 

[3] 3. Molto tranquillo e affettuoso 6’13’’ 

[4] II Kwartet smyczkowy/2nd String Quartet (19’30) 

III Kwartet smyczkowy/3rd String Quartet (19’00’’) 

[5] 1. Deciso con grazia 8’42’’ 

[6] 2. Deciso con agitazione 6’38’’ 

[7] 3. Molto tranquillo e semplice 1’09’’ 

[8] 4. Vivo e marcato 2’31’’ 

[9] „20 dla 4”/„20 for 4” (3’18’’) 

TT: 62’21’’ 

Nagrano w kościele Ewangelickim p.w. św. Jana w Mikołowie: [1–3] w czerwcu 2007, [5–9] 

we wrześniu 2007/Recorded in St. John Church in Mikołów. [1–3] June 2007, [5–9] September 2007 

[4] Nagrano w Radiowym Domu Muzyki, Katowice w październiku 1990 



Szymon Krzeszowiec – [1–3, 5–9]I skrzypce/1st violin 

Marek Moś – [4] I skrzypce/1st violin 





mastering: Wojciech Marzec

CD V 


IV Kwartet smyczkowy „Tarnogórski” 

/4th String Quartet “Tarnogórski” (17’14’’) 

[1] 1. Misterioso 8’29’’ 

[2] 2. Deciso e energico 9’44’’ 

V Kwartet smyczkowy „Siedem i pół kwartetu” 

/5 th String Quartet “Seven and a Half Quartet” (50’13’’) 

[3] 1. Tranquillo con calore. Subito con somma bravura 4’28’’ 

[4] 2. Vigoroso. Contemplativo. Subito tempo primo (vigoroso) 7’49’’ 

[5] 3. Sereno 6’01’’ 

[6] 4. Tranquillo. Deciso con vivezza 9’21’’ 

[7] 5. Sereno.Calmo 7’43’’ 

[8] 6. Coloramente, sostenuto 7’02’’ 

[9] 7. Frescamente 3’58’’ 

[10] 7 bis. Subito con somma bravura 3’40’’ 

TT: 67’28’’ 

[1–2] Nagrano w Studio S1 w Polskim Radio w Warszawie w czerwcu 2002. 

/Recorded in Studio S1 in Polish Radio. Warsaw. June. 2002. 

[3–10] Nagrano w kościele Ewangelickim p.w. św. Jana w Mikołowie w maju 2007. 

/Recorded in St. John Church in Mikołów. Mai 2007. 






reżyseria, montaż/recorded and editing:, Gabriela Blicharz, Lech Dudzik (1–2) 

Beata Jankowska-Burzyńska (3–10) 


Wydawca dziękuje Polskiemu Radiu za udostępnienie nagrania IV kwartetu „Tarnogórskiego” Aleksandra Lasonia 

CD VI 


[1] 

VI Kwartet smyczkowy/6st String Quartet 

Molto tranquillo. Deciso con Somma bravura 

VII Kwartet smyczkowy/7th String Quartet 

(13’31’’) 

[2] Mistico –Deciso – Mistico 

Muzyka kameralna I „Stalowowolska” 

(16’09’’) 

/Chamber Music No. 1 “Stalowowolska” (12’28’’) 

[3] 1. (6’32’’) 

[4] 2. Deciso (5’56’’) 

EUGENIUSZ KNAPIK 

Kwartet smyczkowy/String Quartet 23’06’’ 

[5] 1. Gąszcz/Thickness 11’53’’ 

[6] 2. Pieśń/Song 11’12’’ 

TT: 65’19’’ 

Nagrano w kościele Ewangelickim p.w. św. Jana w Mikołowie: [1]w maju 2006. [2] we wrześniu 2007 

/Recorded in St. John Church in Mikołów. Mai 2006, September 2007 

[3–4] Nagrano w studiu Wielkiej Orkiestry Polskiego Radia i Telewizji w Katowicach 

w styczniu 1983 r./Recorded in Studio Polish National Radio Symphony Orchestra in Katowice. January 1983. 

[5–6] Nagrano w Radiowym Domu Muzyki, Katowice w październiku 1990 



Szymon Krzeszowiec [1,2] – I skrzypce/1st violin 


Łukasz Syrnicki [1,2, 5,6] – altówka/viola 

Piotr Janosik [1,2,5,6] – wiolonczela/cello 

Reżyseria i montaż/recorded and editing: Tadeusz Nowak i Tadeusz Leśniak [3–4] 

Beata Jankowska-Burzyńska [1–2, 5–6]; mastering: Wojciech Marzec 

Marek Moś [3–6] – I skrzypce/1st violin 

Witold Serafin [3–4] – altówka/viola 

Józef Gomolka [3–4] – wiolonczela/cello

Kwartet smyczkowy w twórczości 

„pokolenia stalowowolskiego” 

P 

rzedstawiany tu fonograficzny monument, składający się z sześciu płyt kompaktowych, jest 

monografią twórczości na kwartet smyczkowy oraz utworów z kwartetem w roli głównej 

szczególnej w polskiej historii muzyki i wciąż w niej obecnej w kształtowaniu oblicza tej muzyki 

dziś trójki kompozytorów wywodzących się z Katowic, kończących kompozytorskie studia w tamtejszej 

Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w połowie lat siedemdziesiątych w czasie, gdy rektorem Uczelni 

był Henryk Mikołaj Górecki. W opisie tych kompozytorów niejednokrotnie podkreślano ich katowickość, 

określani są mianem „rocznika 1951” od wspólnej daty urodzin i mianem „pokolenia stalowowolskiego” 

od istniejącego w drugiej połowie lat siedemdziesiątych festiwalu „Młodzi Muzycy Młodemu Miastu” 

(1975–1980) w Stalowej Woli, na którym miały miejsce szersze prezentacje ich muzyki, gdzie odbywały 

się m.in. w ramach koncertów monograficznych prawykonania ich utworów, często przez Festiwal 

zamawianych, często mu dedykowanych. Druga połowa lat siedemdziesiątych jest czasem, gdy do trójki 

tych kompozytorów zaczyna się odnosić pojęcie „pokolenia”, wyodrębniając ich nie tylko spośród generacji 

starszych, ale też i z grona ich rówieśników. Choć prawykonania ich młodzieńczych utworów wcześniej 

pojawiły się sporadycznie na koncertach innych festiwali, to właśnie festiwal w Stalowej Woli skierował 

na nich bardzo silny reflektor recepcji i krytycznej refleksji, skutkując prezentacjami ich muzyki podczas 

słynnych „Spotkań Muzycznych” (1976–1981) w Baranowie Sandomierskim, wykonaniami w programach 

festiwalu „Warszawska Jesień” oraz nagraniami archiwalnymi dla potrzeb Polskiego Radia i audycjami im 

poświęconymi. 

Eugeniusz Knapik, Andrzej Krzanowski (zm. 1.10.1990) i Aleksander Lasoń. 

Nie tu miejsce na bliższe komentowanie zjawiska estetycznego tego trój-osobowego pokolenia w kontekście 

tak muzyki polskiej, jak i europejskiej, gdyż diagnozy takie stawiane są w innych publikacjach, m.in. 

tych, które towarzyszą obecnie jubileuszowi sześćdziesięciolecia urodzin jego przedstawicieli. Jeśli jednak 

mowa była wyżej o kręgach rozszerzającej się recepcji ich twórczości w Polsce (Baranów, „Warszawska 

Jesień”, Polskie Radio, kolejne polskie festiwale muzyki współczesnej, jak biennale we Wrocławiu czy 

„Poznańska Wiosna”) warto tu zauważyć, że taka recepcja twórczości tych trzech kompozytorów zaczęła 

już na początku lat osiemdziesiątych rozszerzać się na przestrzeń europejską, w czasie dla polskiej 

twórczości niezwykle trudnym, choćby ze względu na wprowadzony w 1981 roku stan wojenny i wyraźnie 

obserwowany kryzys opiniotwórczej roli festiwalu „Warszawska Jesień” w przestrzeni międzynarodowej. 

W 1980 roku I Symfonia na instrumenty dęte, perkusję i dwa fortepiany z roku 1975 otrzymała najwyższą 

punktację w kategorii ogólnej na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów Międzynarodowej Rady 

Muzycznej przy UNESCO w Paryżu, kontynuując tego typu uprzednie sukcesy jedynie utworów Witolda 

Lutosławskiego, Tadeusza Bairda i Henryka Mikołaja Góreckiego. Tej samej miary sukces stał się w 1984 

roku udziałem Kwartetu smyczkowego Eugeniusza Knapika. Na następny tego typu czekać było trzeba 

aż do 2003, gdy najwyższą punktację na Trybunie otrzymał Koncert na trąbkę i orkiestrę Hanny Kulenty. 

Zagraniczna recepcja twórczości „pokolenia stalowowolskiego”, to choćby niezwykle prestiżowa Nagroda 

Beethovenowska, przyznana przez Radę Miasta Bonn w 1980 za ukończoną w 1979 roku II Symfonię „koncertującą” 

na fortepian i orkiestrę Aleksandra Lasonia (ex-equo z prominentnym tego samego pokolenia 

kompozytorem niemieckim, Wolfgangiem Rihmem), zaproszenie w 1984 roku Andrzeja Krzanowskiego 

do prowadzenia podczas kolejnych Międzynarodowych Wakacyjnych Kursów Nowej Muzyki w Darmstadcie 

warsztatów wykonawczych i kompozytorskich w dziedzinie akordeonu, w końcu monumentalny projekt 

muzycznego teatru operowego Eugeniusza Knapika, realizowany we współpracy z wybitną belgijską 

postacią modernistycznej, częściowo awangardowej sceny sztuki teatralnej, dramaturgicznej i plastycznej, 

Janem Fabre, na zamówienia m.in. opery w Antwerpii i opiniotwórczego w dziedzinie sztuk nowatorskich 

i poszukujących festiwalu „Dokumenta” w Kassel, w którego obszarze zainteresowania Eugeniusz Knapik 

w połowie lat osiemdziesiątych znalazł się jako pierwszy polski kompozytor. 

* 

Na wyżej zarysowanym tle umieszczona jest w tej płytowej edycji twórczość tych trzech kompozytorów 

przeznaczona na kwartet smyczkowy lub na kwartet z innymi instrumentami. Osiemnaście utworów 

napisanych w latach 1973–2007: siedem Andrzeja Krzanowskiego z lat 1973–1988 o czasie trwania około 

10–11 

170 minut, dziesięć Aleksandra Lasonia z lat 1980–2007 o czasie trwania analogicznym i jeden Eugeniusza 

Knapika z 1980 roku, trwający niespełna 25 minut. Kwartetowa kolekcja pokolenia – bogata ilościowo 

i jakościowo w odniesieniu do twórczości Krzanowskiego i Lasonia, niekoniecznie ilościowo, ale przecież 

jakościowo, a jakże, w odniesieniu do twórczości Knapika (Witold Lutosławski także napisał tylko jeden 

kwartet smyczkowy, o jakże istotnym znaczeniu – czy Eugeniusz Knapik napisze następny? – to jest pytanie 

póki co bez odpowiedzi). Twórczość kwartetowa tych trzech kompozytorów głęboko zanurzona jest w ich 

katalogu utworów kameralnych, co nie znaczy, by tą domeną twórczości stawiali linię mianownika, szczególnie 

ich twórczość wyróżniającą. Jest więc ważna, istotna, intrygująca, ale niekoniecznie wiodąca.

V Festiwal MMMM 

od lewej: Anna Oberc, Maria Wiktoria Hübner, Paweł Buczyński, Wiesława Garr, Paweł Szymański, 

Joanna Wnuk, Barbara i Eugeniusz Knapikowie, Krzysztof Droba, Aleksander Lasoń, Stalowa Wola 1979 

P 

rzestrzenią wyróżnioną w twórczości Andrzeja Krzanowskiego jest muzyka z udziałem akordeonu 

w utworach solistycznych i kameralnych, choć nie tylko, bo przecież eksponowane miejsce ten 

instrument zajmuje także w utworach symfonicznych, jak w Studium I na akordeon i orkiestrę, 

I Symfonii czy Koncercie na orkiestrę. W katalogu twórczości Andrzeja Krzanowskiego wyróżniają się 

numerowane utwory o wspólnym tytule. Nie chodzi tu o dwie symfonie – między wizjonerskim monumentem 

Pierwszej, napisanej na zakończenie studiów w 1975 roku, a skameralizowanym liryzmem Drugiej 

na 13 instrumentów smyczkowych z roku 1984 trudno widzieć bliższe pokrewieństwa. W latach 1973–1978 

powstaje pięć samodzielnych Studiów na jeden, dwa i pięć akordeonów, nadto Pierwsze – na akordeon 

i orkiestrę. Utwory te jednak wtopione są w bogatą twórczość akordeonową tak o charakterze koncertowym 

(Od Chorału czy Ody na akordeon solo po Alkagran na pięć akordeonów), jak i użytkowym czy 

dydaktycznym, zebraną w sześciu Księgach akordeonowych wydanych w latach osiemdziesiątych przez 

Polskie Wydawnictwo Muzyczne. 

Równolegle ze Studiami – w latach 1973–1977 – powstaje cykl pięciu Audycji: I, II i IV na recytatora, taśmy 

i solistów, w III skład instrumentalny znacznie się poszerza (m.in. o dwa akordeony gitarę elektryczną 

i sześciu perkusistów), całość poszerzona jest o warstwę wizualną, V – trwająca około 90 minut – otrzymuje 

postać „meta opery” multimedialnej w 20 scenach z udziałem aktorów, tancerzy, mima, z użyciem 

warstw filmowych, muzyki nagranej na taśmach a nawet zapachów i elementów happeningu. W 1978 roku 

kompozytor opracował półgodzinną Suitę koncertową z tej Audycji, całość dopełnia Audycja VI umieszczona 

w niniejszym zbiorze. Tak, jak w Studiach podmiotem jest instrument – akordeon, tak w Audycjach 

relacja między słowem mówionym, tekstem recytowanym (w Audycji VI przeważnie, choć nie tylko śpiewanym) 

a muzyką go dopełniającą. 

12–13 

W latach 1984–1988, a więc praktycznie w ostatniej fazie krótkiego życia Andrzeja Krzanowskiego na szczególną 

uwagę zwraca cykl dziewięciu Reliefów – trzy na akordeon solo, jeden na organy, jeden na wiolonczelę, 

jeden na akordeon i perkusję, jeden na sopran i dzwony rurowe, jeden na taśmę komputerową i w końcu 

ostatni – przedstawiony w niniejszej antologii – na kwartet smyczkowy i taśmę komputerową. Można 

powiedzieć, że jest to rodzaj nowych, pisanych już na innym etapie rozwoju artystycznego „studiów”. 

No i – last but not least – trzy numerowane kwartety smyczkowe (w tym Pierwszy w dwóch wersjach), 

kwartet z sopranem solo (Auducja VI), kwartet z taśmą komputerową (Relief szkocki) oraz wersja B 

Reminiscenzy na kwartet smyczkowy.

I Kwartet (Wersja A) powstał w czasie studiów u Henryka Mikołaja Góreckiego w 1973 roku. W 1978 roku 

utwór otrzymał III nagrodę na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim im. Carla Marii Webera 

w Dreźnie, wtedy też, 3 czerwca, wykonany został tamże na koncercie laureatów konkursu przez drezdeński 

Kwartet im. Mirringa. 

Niemal półgodzinny utwór jest czteroczęściowy z pointującą go dodaną kodą. Najbardziej zróżnicowaną 

fakturalnie i wyrazowo częścią jest pierwsza, niemal rapsodyczna w częstych zmianach narracji i brzmienia 

– od początkowo rozproszkowanej, quasi-punktualistycznej faktury przez jej zgęszczenia i scalenia 

do wcześnie pojawiającej się lokalnej kulminacji w nasyconych pionach akordowych. „Zmiana kroku” 

następuje przez wprowadzenie gry pizzicato, które staje się tłem dla motywów, granych molto vibrato, następuje 

przyspieszanie akcji dźwiękowej w kierunku wyrazu „con vigore”, intensywnego, lecz dynamicznie 

cieniowanego do poziomu piano pianissimo¸ a gdy wydaje się, że część się kończy, glissandami ulatując 

w górę skali, muzyka kieruje się ku ekspresji lirycznej w splotach figuracji, glissand, motywów granych 

z dużym wibratem kontrapunktowanych płaszczyznami pizzicatowymi. Druga część – Lento assai. Adagio 

ma charakter quasi-pieśniowy – jej liryczny charakter uzyskany jest barwą – grą z tłumikiem, sul ponticello, 

tremolami w dynamice pp – ppp – tłem barwy, na którym budowane są rozległe frazy melodyczne 

poszczególnych instrumentów. 

Jeśli pierwszą część tego utworu można uznać za bardzo swobodną reminiscencję czy reinterpretację 

klasycznego allegra sonatowego z elementami techniki wariacyjnej czy układu ronda, część drugą jako 

współczesną odpowiedź na tradycyjną, pieśniową część wolną, to część trzecia – Scherzando – analogii 

tej nie burzy, lecz ją wspiera. Tę część opanowuje motoryczność ruchu, ruchu „con vigore” gdzie ową 

scherzowość tytułową dookreśla gra staccato i kapryśność w nieregularnych, graficznie przybliżanych 

w ich kształtach glissandach. Trudno tu dopatrzyć się schematu triowego czy nawet rondowego – jest 

kalejdoskopowość. I w końcu – w miejsce klasycznie finałowej części szybkiej następuję jednak część 

wolna – Lento inicjowane przez cantabile wiolonczeli i przechodzące w narrację falującą, w polifonię 

faktur schodzących się i się rozchodzących. Pointą całości staje się Coda z mini-kadencjami solistycznymi 

pierwszych skrzypiec i altówki. Lapidarny akord wieńczy całość. 

* 

I Kwartet (Wersja B) materiałowo w dużej mierze wynika z Wersji A, lecz wyrazowo i estetycznie różni się 

w sposób bardzo istotny. Nie tylko dlatego, że jest zdecydowanie krótszy. Ta wersja I Kwartetu, dedykowana 

W domu u Krzanowskich 

od lewej: 

Aleksander Lasoń, 

Ola Krzanowska, 

Maria Gembalska, 

Eugeniusz Knapik 

z Kamilem Krzanowskim, 

Grażyna Krzanowska, 

Barbara Knapik 

z córką Agatą, 

Andrzej Krzanowski 

i Julian Gembalski, 

Czechowice-Dziedzice 1983 

żonie kompozytora, Grażynie, też kompozytorce, powstała w 1976 roku i została uhonorowana I nagrodą 

na Konkursie Kompozytorskim im. Artura Malawskiego w tym samym roku, w następnym, 15 grudnia 

1977, prawykonania utworu dokonał w Krakowie Kwartet Wilanowski. Wbrew więc chronologii powstania 

obu wersji – Wersja B została wykonana po raz pierwszy wcześniej, niż Wersja A. W autokomentarzu 

do utworu, wykonanego ponownie podczas „Warszawskiej Jesieni” w 1980 roku, Andrzej Krzanowski pisał: 

„Zainspirowały mnie pamiętne wykonania Czarnych Aniołów George’a Crumba przez Kwartet Wilanowski 

w Warszawie i Baranowie Sandomierskim oraz odczyt Marka Dyżewskiego na temat Stabat Mater. 

Wykonawcy Kwartetu posługują się obok właściwych im instrumentów smyczkowych także instrumentami 

perkusyjnymi. Integralną częścią utworu jest partia taśmy z nagranymi na niej fragmentem Kwartetu, 

fragmentem części IV Stabat Mater Karola Szymanowskiego, fragmentami recytowanej sekwencji Stabat 

Mater i sopranowej wokalizy zrealizowanej przez Olgę Szwajgier. Dynamika poszczególnych partii taśmy 

zależy od koncepcji wykonawców, stąd też każdorazowo można uzyskać nieco inny walor brzmienia.” 

Ten utwór zdaje się wyrastać z przestrzeni, którą Andrzej Krzanowski budował w tych swych młodzieńczych 

latach w cyklu utworów pod wspólnym tytułem Audycje. Tytuł „radiowy”: słowo poetyckie i jego

muzyczne dopowiedzenie. Słowo wydobyte „na wierzch” ze swoim znaczeniem i przesłaniem, a nie 

traktowane, jako zbiór sylab, fonemów rozpadających się w materii muzycznej brzmieniowości. Ta Wersja B 

też jest swoistą „audycją”, być może nawet bardziej „radiową”, niż inne jego Audycje. Po czysto kwartetowej 

pierwszej części następuje część druga z użyciem instrumentów perkusyjnych (różnej wielkości 

cztery fleksatony, tam-tam, syreny sopranowa i basowa oraz dzwony) oraz czterech taśm z elementami 

nagranymi, co daje efekt charakterystycznego dla techniki radiowej kolażowego montażu i mocno podkreśla 

ekspresję tej muzycznej piety. Jest też ten utwór napisany pod koniec 1976 roku jakoś symbolicznie 

znaczący – w tamtym roku, po koncercie monograficznym Andrzeja Krzanowskiego na festiwalu „Młodzi 

Muzycy Młodemu Miastu” w Stalowej Woli odbył się jego podobny koncert podczas „Spotkań Muzycznych” 

w Baranowie Sandomierskim, tam także Kwartet Wilanowski wykonał George’a Crumba Czarne Anioły 

na kwartet smyczkowy, tam też padło wtedy określenie, że estetyka muzyki i Crumba, i Krzanowskiego 

upoważnia do postawienia tezy, że zaczyna się w muzyce czas „nowego romantyzmu”. Kontynuacji tej 

diagnozy – zapewne bez takiej świadomej intencji – podjął się kompozytor w tym właśnie utworze. 

* 

W ukończonym w listopadzie 1978 roku II Kwartecie Andrzej Krzanowski zdaje się wyciągać konsekwencje 

z I Kwartetu (Wersja A). Po Wersji B powraca do muzyki „czysto” kwartetowej i „czysto” absolutnej, czyli bez 

dodatkowych instrumentów perkusyjnych, bez taśm z nagranymi motywami, cytatami i tekstami, bez estetyki 

i strategii jego cyklu Audycji, które wtedy właśnie na monumencie Piątej ukończył (choć wątek ten podejmie 

w 1982 roku w VI Audycji). Także tu i w najbliższych utworach nie podejmie wiązania swej muzyki nie tylko 

z poezją, nie tylko cytowaniem muzyki choćby Karola Szymanowskiego, ale też intensywnego jej otwierania 

na sztuki plastyczne, czego szczególnymi przykładami stały się Audycja III, Audycja V i multimedialny spektakl, 

przygotowany we współpracy z Kazimierzem Urbańskim i po raz pierwszy przedstawiony na dziedzińcu 

Zamku Baranowskiego w 1977 roku – Transplainting, gdzie w warstwie muzycznej pojawia się cytat z muzyki 

Karola Szymanowskiego, a nad zamkiem „aleatorycznie” wschodzi pełnia księżyca… 

I ten utwór otrzymał III nagrodę na kolejnym Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim im. Carla 

Marii Webera w Dreźnie, teraz w roku 1979. Kompozycja wykonana została po raz pierwszy przez ówczesny 

skład Kwartetu Śląskiego (Marek Moś – Arkadiusz Kubica – Witold Serafin – Józef Gomolka) 18 lipca 1981 

roku w Bolonii. 

Tu dygresja. Utwór powstał jednocześnie z zawiązaniem się młodego kwartety smyczkowego, złożonego 

ze studentów ówczesnej Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach. W następnym roku 

(marzec 1979) zespół zdobył pierwszą nagrodę w Międzynarodowym Konkursie Studenckich Zespołów 

Kameralnych w Krakowie, w sierpniu roku 1980 otrzymał zaproszenie do udziału w Międzynarodowym 

Festiwalu Kwartetów Smyczkowych, organizowanych przez Polskie Radio i Telewizję w Łodzi oraz do występu 

na pierwszym prywatnym festiwalu Elżbiety i Krzysztofa Pendereckich w Lusławicach. Wtedy to właśnie, 

w sierpniu 1980 nastąpił czas nadania właściwej nazwy Kwartetowi. Przeważył głos Krzysztofa Droby, 

zamykającego wtedy ze względów politycznych nacisków czas programowania swego festiwalu w Stalowej 

Woli (w ten rejon tarnobrzesko-sandomierski powrócił niebawem…): KWARTET ŚLĄSKI! Członkowie 

zespołu zrazu mieli obiekcje – może bardziej międzynarodowo, choćby SILESIAN…? Nie, uparł się Droba, 

odpowiadający za druki programowe zbliżającego się festiwalu w Lusławicach i wiedząc, że występ w Łodzi 

jest kilka dni wcześniej. Ma być KWARTET ŚLĄSKI, inni na swoje będą to tłumaczyli, jeśli będą musieli. 

I tak powstała FIRMA. KWARTET ŚLĄSKI. 

Dedykacja na partyturze tego utworu z 1978 roku (gdy grupa się zawiązała) wpisana została przy okazji 

prawykonania w 1981, gdy miała już swą nazwę. 

II Kwartet jest jednoczęściowy i aluzyjnie nawiązuje do swobodnej formy allegra sonatowego. Bardzo bogate 

są tu środki techniczno-wyrazowe, rozległa ich skala, lecz – podobnie, jak już I Kwartet (w obu zresztą wersjach) 

– ta kompozycja nie „wchodzi” do repertuaru charakterystycznych dla polskiego sonoryzmu utworów, 

których powabem miałaby być atrakcja np. sposobów artykulacji, składających się na katalog brzmieniowych 

gestów.Świat kolorystyczny Krzanowskiego nie służy dźwiękowemu nowatorstwu (choć brzmi 

ono niejako w tle), podporządkowany jest jakościom wyrazowym. Dodajmy: jakościom w ścisłym związku 

z architoktoniczną spójnością muzycznej formy. Nadrzędny cel muzycznego działania – ukonstytuowanie 

16–17 

zamkniętej i ukierunkowanej formy muzycznej – osiągnięty został tu środkami wyłącznie czysto muzycznymi. 

Ekspresja tej muzyki wyraźnie drży nutą ekspresjonizmu, jakby prawda uczucia pragnęła przerwać 

barierę ówczesnej estetycznej „poprawności estetycznej”. No tak – tak też, nie tylko tak, jak w Audycjach 

rodził się u Andrzeja Krzanowskiego „nowy romantyzm”. To znamienne dla kompozytora, który tak często 

właśnie środkami pozamuzycznymi (literackimi, poetyckimi, plastycznymi, filmowymi, teatralnymi) swój 

„synkretyczny” przekaz artystyczny – swej muzyki w związkach wszelakich – wyrażał i eksponował. 

* 

Con vigore… Warto niekiedy słuchać muzyki w kontekście osoby, która ją napisała, przypasowując 

to, co w dźwiękach do tego, co w sposobie zachowania niejako na co dzień. Może więc tu jest miejsce

na osobistą dygresję. Intymną i prywatną. Andrzej nie był „con vigore”. Był niezwykle ciepłym człowiekiem 

liryki w ekspresji „senza vigore”. Może dlatego ustrzegł się tak często obecnego u współczesnych artystów 

arywizmu, pośpiesznego łapania modnych mód i trendów, które wyglądałyby „na czasie”. Palił fajkę – 

a technika palenia fajki uspokaja i spowalnia – nie zaciągasz się łapczywie jak papierosem, który jest towarzyszem 

mojego życia. Życia con vigore. Te osobiste i zniewalające w osobistym z nim obcowaniu cechy 

Andrzeja, to ciepło, przyjaźń, serdeczność, oddanie, akceptacja. I zawsze, niejako w przerwie, można nabić 

fajkę i ją zapalić ponownie. Zaszczycił mnie pierwszą mi zadedykowaną kompozycją – kwintetem akordeonowym 

Alkagran, którego tytuł szyfruje incipity jego rodziny wtedy, gdy jeszcze na świecie jego trzeciego 

dziecka, Jagienki, nie było na świecie. Pewne miejsce na prawym brzegu Wisły – to w podtytule. Grażyna 

i Andrzej zaszczycili mnie zapraszając mnie do funkcji ojca chrzestnego ich syna – Kamila. Wydaje mi się, 

że nie odbywało się to w ekspresji con vigore, lecz w przestrzeni ekspresji animato. 

Utwór Con vigore z podtytułem Koncert dla 8 wykonawców na flet, klarnet, dwóch perkusistów i kwartet 

smyczkowy napisany został w 1978 roku z dedykacją „przyjacielowi Eugeniuszowi Knapikowi”. Kompozycja 

otrzymała wyróżnienie na konkursie kompozytorskim V festiwalu „Młodzi Muzycy Młodemu Miastu” 

w Stalowej Woli, rozstrzygniętym przez jury pod przewodnictwem Krzysztofa Pendereckiego. Wtedy I nagrodę 

otrzymała kompozycja Eugeniusza Knapika – Corale, interludio e aria. Prawykonanie utworu odbyło 

się w marcu 1984 podczas Śląskich Dni Muzyki Współczesnej. Grał Zespół Muzyki XX wieku. 

Utwór pomyślany został jako topofoniczny – z kwartetem smyczkowym w centrum estrady, perkusistami 

symetrycznie za nim po lewej i prawej stronie, na przedzie z lewej flet, z prawej klarnet. Trzyczęściowy 

utwór (Con vigore – Lento assai – A piacere) należy do najbardziej sonorystycznych kompozycji Andrzeja 

Krzanowskiego z zastosowaniem tak charakterystycznych środków artykulacyjnych i wyrazowych, jak 

rytmizowane i nierytmizowane tremola, grę sul ponticello i sul tasto, nieregularne glissanda i repetycje, 

bartókowskie pizzicato, uzyskiwanie najwyższych możliwych do wykonania dźwięków. Chodzi więc w tym 

utworze o jakości ruchu, barwy, o intensywność, dużą rolę odgrywa w kompozycji technika aleatoryczna, 

wykonawcza swoboda wynikająca z celowych niedookreśleń zapisu, stwarzając sytuację solistycznego 

koncertowania wszystkich wykonawców nie tylko wtedy, gdy pojawia się oznaczenie a piacere. Nastawiony 

na instrumentalną wirtuozerię utwór można określić jako brawurowy – tak w jego witalności (wigor), 

jak i w kapryśności, zatrącającej o improwizacyjność (a piacere, czyli wedle uznania). 

* 

Po Audycji V, pomyślanej jako multimedialna meta-opera stworzonej w 1977 roku na zaproszenie 

Polskiego Towarzystwa Muzyki Współczesnej w 1982 roku Andrzej Krzanowski napisał kolejną i ostatnią: 

Audycję VI. Przyczyną zamówienia utworu była setna rocznica urodzin Karola Szymanowskiego, która 

przypadła na fatalny, w 1982 roku trwający czas stanu wojennego. Hommage à Karol Szymanowski. 

Do projektu, którego mottem stał się ostatni utwór Szymanowskiego, Mazurek op. 62 nr 2, obok 

Krzanowskiego zaproszeni zostali Włodzimierz Kotoński, Zbigniew Rudziński, Zbigniew Bargielski, 

Zygmunt Mycielski i Paweł Szymański. Ten projekt miał swą kontynuację pięć lat później, z okazji 

50 rocznicy śmierci twórcy Harnasiów utwory napisało kilkunastu kompozytorów spoza Polski. 

Prawykonanie Audycji VI odbyło się w sali koncertowej PWSM w Warszawie 15 grudnia 1982 roku. 

Wykonawcami byli Małgorzata Armanowska i wyłoniony z Polskiej Orkiestry Kameralnej Jerzego 

Maksymiuka kwartet (Wiesław Kwaśny i Zbigniew Wytrykowski skrzypce, Piotr Reichert altówka i Maciej 

Jezierski wiolonczela). 

Ukończony 28 listopada 1982 roku w Czechowicach-Dziedzicach utwór rozplanowany jest przede wszystkim 

na odcinkach, utrzymanych w tempach powolnych i bardzo powolnych z szczególnie wyeksponowaną 

sopranową wokalizą. Andante otwiera solo skrzypiec, następnie w duecie z drugimi skrzypcami 

wprowadzony jest motyw Szymanowskiego. W następnym segmencie, adagio molto, obok wokalizy 

pojawiają się słowa smutno mi Boże. W moderato słowa kolejne, Witaj Aniele, by w kolejnym adagio molto 

i w lento assai powtarzać: smutno mi Boże. Następuje lento z tekstem Bogarodzico Dziewico, słuchaj nas 

Matko Boża z quasi-ekspresjonistycznym centrum kompozycji, wynikającym z II Kwartetu Krzanowskiego 

i z tego utworu wywodzącymi się efektami sonorystycznymi, po czym w lento powtórzona jest nuta 

Szymanowskiego. I znowu larghetto – wokaliza i Smutno mi Boże. Następuje Sostenuto „szymanow- 

18–19 

skie”, ponowne moderato i ponowne wprowadzenie słów Witaj, Aniele z ekspresją ekstatyczną, jakby 

z III Symfonią Szymanowskiego w tle. Następuje w końcu lento z solową kantyleną skrzypiec i larghetto 

z szeptem: w ciemnościach postać mi stoi matczyna, niby ku tęczowej bramie Jej odwrócona twarz patrzy 

przez ramię. I znowu wokaliza. Przedostatni takt ponownie słowami apeluje – Słuchaj nas, Matko Boża. 

I następuje utworu swoiste rozpłynięcie. 

Warstwa instrumentalna utworu w dużej mierze wywodzi się z materiału II Kwartetu z 1978 roku. Warstwa 

wokalna tego utworu natomiast rozpoczyna się liryczną wokalizą bocca chiusa, w następnych ogniwach 

utworu wprowadzone urywki z tekstów Juliusza Słowackiego – Hymn z eksponowanym melizmatem

na słowach smutno mi Boże, kantylenowo umuzyczniony tekst Ody do wolności, pod koniec utworu recytowany 

sotto voce wiersz Do Matki z ekspresyjną, modlitewną prośbą Słuchaj nas, Matko Boża. Treściowo 

i ekspresyjnie oba te utwory – I Kwartet, wersja B i Audycja VI – składają się więc na dyptyk maryjny wynikający 

ze Stabat Mater Karola Szymanowskiego, powstały z dyskretnym hołdem, złożonym Ad Matrem 

Henryka Mikołaja Góreckiego. Narracja Kwartetu z zastosowaniem silnego schromatyzowania, szerokiej 

gamy efektów brzmieniowych rodem z sonoryzmu, nieregularnych glissand, najwyższych do uzyskania 

wysokości, dźwięków „żebraczych”, łączących szerokie wibrato z glissandem, agresywnych, bartókowskich 

pizzicat w swym wyrazie kieruje się ku ekspresjonizmowi, w Audycji silny emocjonalizm staje się, wyjąwszy 

centralny segment wywiedziony z II Kwartetu, wyciszony. Bardziej skupiony, szczególnie za sprawą dominującego 

w nim czasu spowolnionego. Utwór – nie tylko przez dobór fraz słownych, wyjętych z tekstów 

Słowackiego – bardzo silnie rezonował z czasem powstania utworu: czasem stanu wojennego w Polsce. 

* 

Reminiscenza B ukończona została w listopadzie 1984 roku, będąc wersją Reminiscenzy z roku uprzedniego, 

napisanej na akordeon, klarnet, skrzypce i wiolonczelę. Ta pierwsza została dedykowana francuskiemu 

kompozytorowi Jean-Baptiste Devillers, druga – na kwartet smyczkowy – wykonana została po raz 

pierwszy przez Kwartet Śląski w Czechowicach-Dziedzicach 28 września 1994 roku podczas IV Muzycznych 

Spotkań Młodych „Alkagran”. 

Kompozycja należy do nurtu, który w twórczości Andrzeja Krzanowskiego można określić mianem intymnych 

przesłań – dotyczących czy to rodziny (jak Alkagran, którego tytuł wywodzi się z pierwszy liter imion 

Andrzeja, Grażyny oraz dwójki dzieci – Aleksandry i Kamila; Jagna urodzi się później…), czy to osób mu bliskich 

i dlań na różne sposoby znaczących. No cóż – na dobrą sprawę był (ponad aparatem instrumentalnym, 

którym się posługiwał) przede wszystkim lirykiem, pieśniarzem-lirnikiem-bardem i muzyczne „życiopisanie” 

było mu bliskie, a przynajmniej – nieobce (był w kontaktach z przyjaciółmi jakoś podobny do Edwarda 

Stachury…). Utwór powstał wtedy, gdy urodziła się Jagna – trzecie dziecko Grażyny i Andrzeja Krzanowskich. 

Wtedy, gdy zaczynał się czas komponowania cyklu Reliefów. Owa „reminiscencja” w Reminiscenzy dotyczy 

zapewne wrażeń i odczuć – choć bez jakichkolwiek spraw ilustrowania – po odbytej z żoną podróży po Francji, 

sfinansowanej z stypendium, zaoferowanego przez Witolda Lutosławskiego. Podróż ta zaowocowała m.in. 

wieloma kontaktami z muzycznym środowiskiem Francji, szczególnie w obszarze sceny akordeonowej – 

zamówieniami i wykonaniami. Nie jest ten utwór „kartką z podróży” – raczej impresją uczuć i wzruszeń. 

Choć – jak zauważa Grażyna Krzanowska – ów „trytonowy zaśpiew” obecny jest tu, jako jeden z muzycznych 

lejtmotywów wielu kompozycji Krzanowskiego, całość zdaje się zagadkowa, dla dotychczasowego stylu kompozytora 

niereprezentatywna i w swym kształcie wymyka się – jakby – formie. Prawdopodobnie to tu zaczyna 

się droga do III Kwartetu i Reliefu szkockiego, to tu też zaczyna się Andrzeja Krzanowskiego poszukiwanie 

swego „czasu spełnień”, „czasu późnego” (choć przecież jakże przedwczesnego…). Czasu po czasie rozpoznań, 

eksperymentów, ekskursji i badań swej własnej wrażliwości, swych twórczych możliwości i poszukiwania 

dla siebie miejsca w przestrzeni europejskiej muzycznej współczesności. 

* 

III Kwartet ukończony został w maju 1988 roku. Powstał z inspiracji Kwartetu Śląskiego i został 

zadedykowany „Panu Witoldowi Lutosławskiemu” (Lutosławskiemu zadedykowany został też Relief V 

na wiolonczelę solo w 1986 roku). Zespół wykonał utwór najpierw 25 września 1988 podczas V Śląskich 

Dni Muzyki Współczesnej w Katowicach, następnie 27 września w ramach Sandomierskiego Festiwalu 

Muyzcznego. Składa się z trzech części (Animato con passione.Largo. Lento dolcissimo – Animato con 

bravura. Moderato – Moderato). 

Andrzej Krzanowski tak scharakteryzował ten utwór: „Problem III Kwartetu to problem natury estetycznej, 

nie techniczno-wyrazowej. Przy wielkiej spoistości formy, podkreślonej powolnym tempem narracji, przy jednorodnym 

podłożu tonalno-harmonicznym, przy procesualnym, kierunkowym charakterze formy – kontakt 

słuchacza z dziełem staje się problemem „bycia w muzyce”. To poetyckie może określenie oddaje jednak istotę 

rzeczy: zawężenie się dystansu pomiędzy podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym.” Omawiając 

tę kompozycję Stanisław Kosz zwrócił uwagę na to, że muzyka Krzanowskiego z czasem zaczęła łagodnieć, 

jej liryzm stawał się coraz bardziej wysublimowany – aż po stany zadziwiającej kontemplacji. 

20–21 

To zastanawiające. Rok 1988, gdy powstaje III Kwartet, jest praktycznie rokiem ostatnim twórczości 

Krzanowskiego. Powstaje wtedy seria utworów akordeonowych, także z przeznaczeniem do wykonań 

przez dzieci, a z pozycji najbardziej znaczących – obok Kwartetu jedynie Relief VII na akordeon 

i perkusję, Relief VIII na taśmę i akordeon oraz Relief IX – Szkocki. Następny rok do katalogu twórczości 

kompozytora nie dodaje żadnej pozycji, w 1990 powstaje jedynie Sonata na gitarę, utwór o znaczeniu 

raczej marginalnym. Ten czas wydaje się być czasem kryzysu. Przenosiny do nowego domu rodzinnego 

w Czechowicach-Dziedzicach niewątpliwie pochłaniają energię i czas, prawdopodobnie sumuje się 

to z wątpieniami Andrzeja Krzanowskiego co do wyboru właściwej drogi estetycznej na następne lata, 

o czym wspomniała żona – Grażyna Krzanowska.

W tym utworze można widzieć Andrzeja Krzanowskiego dojście do twórczego apogeum, wynikające 

z fascynacji i brania za wzory tych kompozytorów, których uważał za swych duchowych mistrzów lub szczególne 

punkty odniesienia. A więc Henryk Mikołaj Górecki z jego archetypiczną mocą prostoty, wyrażania 

egzystencjalnej siły i energii; Karol Szymanowski, jako kraina ekstatycznych uniesień i fraz swym pięknem 

zniewalających; Witold Lutosławski, jako wzór kompozytorskiego poddania się dyscyplinie, odpowiedzialności 

za każdą nutę kompozycji i uczciwość w stawianiu jej na kartach partytury; z przeszłości – Beethoven 

z jego wzorcem budowania formalnych konstrukcji współgrającej z emocją muzyki. I jeszcze zapewne 

Aleksander Skriabin z ideą muzyki wszechogarniającej, i może też – z pewnego oddalenia – Ryszard Wagner 

z ideą połączenia muzyki z wszelkimi innymi dziedzinami sztuki i kultury, i może też Olivier Messiaen z jego 

metafizyką i panteizmem, dopuszczającym do świata kultury świat natury. Jakżeż to różnorakie są te punkty 

odniesienia! I jak bardzo przez artystyczną wrażliwość Andrzeja Krzanowskiego przetrawione, jakoś scalane 

i w jego utworach „oddawane” w całkowicie osobistych, oryginalnych i najdalszych od jakichkolwiek śladów 

eklektyzmu postaciach i kształtach! Tak ów III Kwartet, jak też z tego samego roku pochodzący Relief IX 

kierują swą ekspresję w rejony nad-realne, odrywające się od dotychczasowych kompozytorskich strategii. 

Jakby Krzanowski pragnął być Mahlerem osiemdziesiątej dekady XX wieku z zastosowaniem zupełnie 

innych środków wyrazu, dążących do tego samego celu – do jakiegoś Uniwersum. 

* 

„Łabędzim śpiewem” twórczości Andrzeja Krzanowskiego okazał się Relief IX – Szkocki na kwartet 

smyczkowy i warstwę komputerową. Ukończony został we wrześniu 1988 roku w Glasgow – powstał 

na zamówienie zaprogramowanego przez Adriana Thomasa, wiernego przyjaciela polskiej muzyki i ówcześnie 

działającego w radiu BBC festiwalu „Polish Realities”, zadedykowany został Józefowi Patkowskiemu 

i festiwalowi „Warszawska Jesień”. Warstwa partii komputerowej została zrealizowana przy współpracy 

Davida MacKenzie w Studiu Muzyki Elektronicznej Uniwersytetu w Glasgow. Prawykonanie utworu odbyło 

się 19 listopada 1988 – grali muzycy zespołu Paragon pod kierunkiem Davida Daviedsa z reżyserią dźwięku 

grupy BEAST. 16 września 1989 roku utwór został wykonany po raz pierwszy w Polsce przez Kwartet Śląski 

podczas festiwalu „Warszawska Jesień”. Przesubtelnione piękno tej niezwykle delikatnej muzyki można 

określić mianem „nieziemskie”, można też – „jasny smutek”. Niemal w całości kompozycja utrzymana 

jest w dynamice cichej, w tempie powolnym, tworząc klimat zjawiskowo-oniryczny. Wielokrotnie w swej 

twórczości Krzanowski sięgał po taśmy, zazwyczaj zawierające nagrane motywy, cytaty – tu mamy 

warstwę elektroniczną, komputerową, dobarwiającą, poszerzającą brzmieniowość instrumentów smyczkowych 

kwartetu. Urzeka melodyczność tego utworu – w kantylenach wiolonczeli i altówki, zachwyca 

glissandowość, przechodząca w niezwykłość układów akordowych, niekiedy jakby przywołujących 

akordowe brzmienia akordeonu. I efekt zadziwiający – szum syntetycznego wiatru. Mamy więc w tym 

Reliefie świat nadzwyczaj intymny, lirykę brzmieniowej poezji zanurzonej jakby w pejzażu jakiejś przyrody 

– przyrody natury, bo wiatr, i przyrody duchowej, bo nostalgia. Jakby w tym – jak się okazało – ostatnim 

swym utworze Andrzej Krzanowski tęsknił do świata, który przeczuwał, lub przeczuć pragnął… 

22–23

W 

twórczości Aleksandra Lasonia nie jest łatwo jednoznacznie wskazać na kompozytorskie przestrzenie 

w specjalny sposób wyróżnione. Ze względu na zawartość tego albumu należy zwrócić 

uwagę na tego kompozytora twórczość kameralną. Że jest ona bardzo bogata, świadczy o tym 

choćby zestaw utworów kwartetowych tu umieszczonych: dziesięć kompozycji powstałych na przestrzeni 

lat 1980–2007. Podobnie jak w twórczości Andrzeja Krzanowskiego, tak i w katalogu utworów Aleksandra 

Lasonia uwagę zwraca – obok numerowanych siedmiu kwartetów smyczkowych i licznych utworów solowych 

i kameralnych – wyodrębniony cykl o wspólnym tytule: Muzyki kameralne. Jest ich sześć, pisanych 

w latach 1974–2000 – kwintet fortepianowy Muzyka kameralna nr 1 „Stalowowolska”, którego druga wersja 

została w niniejszym zbiorze umieszczona, Druga na fortepian, 2 rogi, trąbkę, 2 puzony i tubę, Trzecia 

na instrumenty dęte, perkusję i fortepian, Czwarta ostatecznie zatytułowana jako Kwintet dęty „Wiosenny”, 

Piąta – Cztery pory roku na klarnet, puzon, fortepian i smyczki, w końcu Szósta –Saxophonium na kwartet 

saksofonowy i perkusję. Co charakterystyczne – i w niektórych z owych Muzyk (np. Druga) i niektórych 

innych swych utworach kameralnych skład instrumentalny stawia je na krawędzi tego, co jeszcze 

kameralne, a co już sinfoniettowe, czyli przeznaczone na małą, lecz jednak orkiestrę kameralną. Jakby 

kompozytor-kameralista pragnął wejść na ścieżkę symfonizmu… 

Aleksander Lasoń często podkreśla, że przede wszystkim czuje się symfonikiem. To fakt, że nurt symfoniczny 

i oratoryjny jest w katalogu jego twórczości niezwykle wyrazisty i istotny: cztery symfonie, obrazy 

symfoniczne, jak Góry, Katedra, utwory koncertujące – II Symfonia „koncertująca” z fortepianem, Concerto 

„Pablo Casals in memoriam” z solową wiolonczelą, z skrzypcami Concerto festivo, z akordeonem Concerto 

„Harmonium”, tworzony projekt Missa-Symphonia… Ten nurt muzyki Aleksandra Lasonia jest niezwykle 

intensywny, gęsty ekspresyjnie, rozległy gabarytowo, mocny i stanowczy ideowo i estetycznie. Nurt kameralistyczny 

w spisie utworów Aleksandra Lasonia nie jest jednak bynajmniej drugorzędny i mniej istotny 

– kontrapunktuje się z nurtem symfoniczno-oratoryjnym, formami wielkimi i niekiedy sięgającymi po kształt 

monumentów, na równorzędnych prawach, scalając tę twórczość w gmach niezwykle wyrazisty, odrębny, 

osobny, indywidualny i oryginalny. Gdyby więc Aleksander Lasoń podkreślał, że czuje się przede wszystkim 

kameralistą, nie zachwiałoby to naszą recepcją jego twórczości i nie zdeprecjonowało go, jako symfonika podobnie, 

jak jego „czucie się” symfonikiem w żaden sposób nie może zdeprecjonować w nim kompozytora-kameralisty. 

Niegdyś też kompozytora-pianisty, także improwizatora – to w obszarze kameralistyki, w ostatnich 

latach także kompozytora-dyrygenta – to w obszarze symfoniki. Dyrygenta, dodajmy, prowadzącego wykonania 

nie tylko swoich utworów. A więc żywioł tak kameralistyki, jak symfonizmu styka się w artystycznym życiu 

Lasonia z wykonawczą praktyką od samego początku, od Koncertu na fortepian improwizujący i trzy taśmy 

magnetofonowe, napisanego na festiwal Młodzi Muzycy Młodemu Miastu w Stalowej Woli i tam z Lasoniem, 

jako wykonawcą, przedstawionym, po Lasonia dyrygenckie kreacje autorskie choćby III Symfonii „1999”. 

* 

Muzyka kameralna nr 1 „stalowowolska” jest najwcześniejszym chronologicznie z utworów Aleksandra 

Lasonia tu przedstawianych. Pierwsza wersja kompozycji zatytułowana Muzyka kameralna na fortepian 

i kwartet smyczkowy napisana została w 1974 roku. W katalogu dokumentującym twórczość kompozytora, 

sporządzonym przez Iwonę Bias i opublikowanym po tytułem Aleksander Lasoń – portret 

kompozytora przez Akademię Muzyczną im. Karola Szymanowskiego w Katowicach w 2001 roku jest 

to pozycja nr 6. Poprzedzają ją cztery utwory napisane do słów Teresy Snopkowskiej i Impresje na fortepian 

i orkiestrę, utwory wykonane po raz pierwszy w latach 1972–74. Już przecież w 1975 roku powstaje 

I Symfonia na instrumenty dęte, perkusję i dwa fortepiany dająca kompozytorowi w 1976 roku II nagrodę 

na XVIII Konkursie Kompozytorskim im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach, a w 1980 roku otrzymująca 

najwyższą punktację na przesłuchaniach Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów w Paryżu. Pierwsza 

wersja utworu zamyka więc juwenilia wtedy 23-letniego kompozytora, jeszcze studenta w katowickiej 

klasie kompozycji Józefa Świdra. Wykonana została po raz pierwszy w ramach cyklu koncertowego 

Śląskiej Trybuny Kompozytorów w Katowicach, 16.04.1975. Wersja druga sytuuje się już w fazie twórczości 

dorosłej, choć przecież wciąż „młodej”. Powstaje w 1978 roku. Pod godłem „KRZYSZTOF – ANDRZEJ” 

została zgłoszona na konkurs kompozytorski, rozpisany z okazji V Festiwalu „Młodzi Muzycy Młodemu 

Miastu” w Stalowej Woli. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło 23.12.1978 roku – jury pod przewodnictwem 

Krzysztofa Pendereckiego przyznało I nagrodę Eugeniuszowi Knapikowi za Corale, interludio e aria, 

Andrzejowi Krzanowskiemu za Con vigore oraz Aleksandrowi Lasoniowi za tę Muzykę stalowowolską wy- 

24–25 

różnienia. Po raz pierwszy utwór zabrzmiał 8.09.1979 roku podczas IV Spotkań Muzycznych w Baranowie 

Sandomierskim z udziałem Anny Solczak-Lasoń przy fortepianie. 

Podczas pierwszych wykonań ten dwuczęściowy utwór (część pierwsza bez dookreślenia tempa i wyrazowości, 

druga – Deciso) natychmiast zwracał uwagę krytyki, jako szczególnie interesujący. Dlaczego? 

Może dlatego, że swą świeżością, jasnością i swoistą promiennością „wyskakiwał” poza dominujący wtedy 

w muzyce polskiej ton – ton znużonego i znudzonego sobą sonoryzmu z jednej strony, z drugiej względem 

niego gwałtownie dystansujących się w tym czasie partytur Krzysztofa Pendereckiego, Wojciecha Kilara, 

Henryka Mikołaja Góreckiego, mniej gwałtownie, lecz przecież jakoś też Włodzimierza Kotońskiego,

y wymienić tu choćby tylko tych autorów ówczesnego „przewrotu” estetycznego w polskiej muzyce. 

Na modernistycznym posterunku pozostawał wtedy przede wszystkim Witold Lutosławski w gatunku 

serio, Lasoń, pozostając w umiarkowanie modernistycznym idiomie dał ton jeśli nie buffo, to scherzando. 

Ton elegancji dźwiękowej poza „napinaniem się” na pseudoawangardowość i warsztatowym drążeniem 

technicznych problemów kompozytorskich, które zazwyczaj stawały się wtedy interesujące jedynie dla 

twórców, a niekoniecznie odbiorców, także ton odległy od szantażującego słuchaczy patosu, który już niebawem 

(no bo jeszcze w 1978 roku raczej nie) zaczął w polskiej muzyce być wyraziście obecny. „Wyważone 

proporcje konstrukcyjne, intrygujące faktury, wciągające słuchacza plany brzmieniowe, frapująca symbioza 

linearyzmu z harmoniką” – takich określeń użył Krzysztof Baculewski po wysłuchaniu utworu podczas 

koncertu członków Koła Młodych przy Związku Kompozytorów Polskich, imprezie towarzyszącej festiwalowi 

„Warszawska Jesień” w 1979 roku. „Utwór urozmaicony fakturalnie i brzmieniowo, barwny, zwarty 

w koncepcji formalnej” – tak kompozycję oceniał Leszek Polony w 1980 roku. 

* 

I Kwartet został napisany w latach 1979–80 na zamówienie Naczelnej Redakcji Muzycznej Komitetu 

d.s. Polskiego Radia i Telewizji, konkretnie Redakcji Muzyki Współczesnej na koncert z cyklu Forum 

Kompozytorów, organizowanego w latach 1977–1980. Zasadą tego przedsięwzięcia było przedstawianie 

muzyki wybranego kompozytora, bohatera edycji, w serii audycji emitowanych w programach Polskiego 

Radia przez cały tydzień i zwieńczanego publicznym koncertem, w którego programie znajdowało się prawykonanie 

utworu na tę okazję przez Polskie Radio zamówionego. Projekt objął następujących kompozytorów: 

Krzysztof Meyer, Augustyn Bloch, Aleksander Tansman, Marek Stachowski, Henryk Mikołaj Górecki, 

Zbigniew Bujarski i Aleksander Lasoń. Podczas finałowego koncertu cyklu audycji Forum Kompozytorów 

poświęconego twórczości Lasonia, 14 grudnia 1980 roku w sali koncertowej warszawskiej Akademii 

Muzycznej miało miejsce prawykonanie Pierwszego kwartetu. Całość koncertu była transmitowana przez 

Polskie Radio, druga część koncertu z prawykonaniem Kwartetu przez Kwartet Wilanowski także przez 

Telewizję Polską. Dedykowany Andrzejowi Chłopeckiemu, programującemu i realizującemu cykl Forum 

Kompozytorów utwór składa się z trzech części: Delicatamente – Agitato – Molto tranquillo é affettuoso. 

Po prawykonaniu utworu Olgierd Pisarenko tak w dwutygodniku „Ruch Muzyczny” pisał: „Widać tu wyraźnie, 

że myślenie kompozytora jest całkiem wolne od reminiscencji przedwczorajszego sonoryzmu. Lasoń 

„barwi” muzykę nie tyle artykulacją, co rozmaitymi formami ruchu dźwiękowego, harmonią, zabiegami 

fakturalnymi, bogatą i zmienną ornamentyką. Każda część ma własne, odmienne od pozostałych oblicze, 

każda zarazem stanowi jednorodną całość. Najbardziej utkwiła mi w pamięci część druga, emanująca 

jakąś „wiośnianą” atmosferą, kojarzącą się – bo ja wiem? – z jakimiś zapamiętanymi strzępami muzyki 

Dworzaka albo Martinů… W istocie można tu uchwycić pewne zwroty „folklorystyczne”, natomiast przy 

wnikliwszym słuchaniu zasadą tego fragmentu okazuje się „ogrywanie” komórek interwałowych (złożonych 

np. z tercji i sekundy albo dwóch sekund i tercji) przy wyraźnej centralizacji jednego dźwięku. Jakże 

uroczy efekt! Lubię muzykę Lasonia. Jej słuchanie sprawia mi przyjemność. Jej szczególnie ujmującym 

rysem wydaje mi się wesołość, nastrój wesołości czysto muzycznej, uzyskany dzięki określonym walorom 

kolorystycznym i ruchowym. Nie ma w tym oczywiście nic z dionizyjskiej radości na miarę Zaratustry czy 

Święta wiosny, jest tylko humor zdrowy i oczyszczający, skromna przeciwwaga dla wielkiej bani mistycyzmu 

i mistyfikacji. W naszych ciężkich czasach jest to dar nie do pogardzenia.” 

Początek „kwartetowej drogi” Aleksandra Lasonia – i jej dalszy bieg – warto widzieć w kontrapunkcie do jego 

twórczości symfonicznej, dostrzegając ową dialektyczność, bo raczej nie dwuszpaltowość czy opozycyjność, 

o której wspomnieliśmy wyżej dając określenia „kameralista” i „symfonik”. W roku 1980 mamy już Góry ma orkiestrę 

symfoniczną, jest to już po skomponowaniu II Symfonii „koncertującej”. Rok powstania II Kwartetu, 

1987, to rok powstania niemal patetycznej w wyrazie symfonicznej Katedry, dedykowanej Witoldowi 

Lutosławskiemu. Utwory z lat siedemdziesiątych – jak I Symfonia, pierwsze z Muzyk kameralnych, w tym 

Stalowowolska, także wybitna w swym formalnym kształcie I Sonata na skrzypce solo – charakteryzują się 

w przemożny sposób kategorią wigoru, młodzieńczej zgoła żywiołowości, jasnością, która wyrazowo (no bo nie 

technicznie!) kojarzyć się może z duchem francuskiego neoklasycyzmu. Wyrazowo – tak, technicznie nie, 

gdyż była to muzyka, której barwa i narracja niczego nie zawdzięczały takim strategiom neoklasycyzmu, jak 

np. tonalność dur-moll czy miarowość metrorytmiczna, sporo zaś (oszczędnie, bo oszczędnie, lecz przecież 

26–27 

jednak) barwowym środkom rodem z polskiego sonoryzmu. Już od I Kwartetu w twórczości Aleksandra 

Lasonia do głosu dochodzi przecież inny – niż ów rozpromieniony i rozmigotany ton – ton kontemplacji, 

ton coraz intensywniej w jego muzyce obecny co nie znaczy, by wypierał ton wigoru. Zasadą staje się więc 

dialektyczność żywiołów adagio i allegro, pieśniowości i motoryzmu. Oba realizują się na rozmaite sposoby 

i choć w słuchaniu mamy jakieś skojarzenia z utworami innych kompozytorów, ton i gest Lasonia Kwartety te 

nadzwyczaj wyraźnie wyodrębnia z całej biblioteki twórczości choćby tylko polskich kompozytorów. 

Ów ton kontemplacyjno-adagiowy, a można go nazwać też „nostalgicznym”, a więc modus liryczny, 

to w I Kwartecie Delicatamente; con anima – brzmienia flażoletów dające fakturę jakby szklistą, jakby

powidoki gry na nastrojonych wodą kieliszkach i glissanda, nadające tej pierwszej części utworu charakter 

onirycznego obrazu. W części trzeciej mamy niemal słodycz pieśni Molto tranquillo e affettuoso. 

Lasoń wielokrotnie w komentarzach i wywiadach wspomina o poszukiwaniu nowego typu melodyczności, 

co w połowie lat osiemdziesiątych stało się też ideą Witolda Lutosławskiego. Lasoń był w tej sprawie 

wcześniej? No tak. Mamy tu więc melodię (śpiew) I skrzypiec, mamy względem niej, jako podstawę basową, 

kontrapunkt wiolonczeli oraz tremola II skrzypiec i altówki, które określić możemy jako ostinatowy akompaniament. 

Melodia z akompaniamentem? Tak to można ująć. 

Ten żywioł drugi, ów „vigoroso”, w partyturze I Kwartetu określany jako con somma bravura. 

Agitato realizowany jest tak często występującą u Lasonia heterofonią, niesynchronicznością dźwiękowych 

figur wartkich, często ozdobnikowych, melizmatycznych, naprzemiennością typów ruchu. Tu dochodzi 

do głosu ton scherzoso z bliższymi lub dalszymi aluzjami do muzykowania zgoła ludowego. 

* 

II Kwartet powstał po dłuższej przerwie, gdyż w roku 1987. W tym jednoczęściowym utworze kompozytor 

wykorzystał szkice do nieukończonego koncertu kameralnego na obój i orkiestrę smyczkową, pisanego 

w latach 1984–85. Kwartet powstał na zamówienie Kwartetu Śląskiego i jest mu dedykowany. Zespół ten 

wykonał utwór po raz pierwszy podczas festiwalu „Warszawska Jesień” w tym samym, 1987 roku. W komentarzu 

do partytury Aleksander Lasoń napisał: „Zapisany jest w formie partytury w tradycyjnym systemie 

taktowym oraz fragmentami przy użyciu przybliżonego zapisu wartości rytmicznych. Zastosowany 

tu przybliżony zapis wartości rytmicznych ma służyć w moim przekonaniu przede wszystkim pełniejszemu 

ukazaniu odtwórców jako swobodnie funkcjonujących wirtuozów, mogących realizować w pełni, poprzez 

swe partie, emocjonalny i intuicyjny sens mojej muzyki, nie będąc jednocześnie skrępowanymi narzuconym, 

metrorytmicznym rygorem. W moim odczuciu jest to rodzaj kontrolowanej swobody z pewną 

zależnością zbieżną z moim procesem komponowania, opartym na intuicji poddanej daleko idącemu działaniu 

świadomościowemu. Główny nacisk położyłem tu na tworzenie tzw. „nowej melodyki” oraz budowie 

specyficznej jednoczęściowej formy, płynącej niemalże od początku do końca utworu na zasadzie jednej 

fali. Dla uzyskania większej dynamiki i większego nasycenia brzmienia w utworze jest możliwe zastosowanie 

nagłośnienia przez użycie mikrofonów dla poszczególnych wykonawców”. 

W utworze tym kontynuowany jest ów dialog stylistycznych jakości (szybkość – spowolnienie, motoryczność – 

złagodzenie) zaznaczony wyżej przy opisie I Kwartetu. Kompozycja zaczyna się „ostro”, dynamicznie, od duetu 

skrzypiec. Melodyka jest tu figuracyjno-ornamentalna, co odtąd staje się w twórczości Lasonia swoistym 

znakiem rozpoznawczym (choćby w IV Kwartecie „Tarnobrzeskim” czy II Sonacie „Hebrajskiej” na skrzypce 

solo). Co przecież jest kontynuowane tu w większym, niż w I Kwartecie, stopniu? Subtelna gra z tonalnością czy 

to modalną, czy nawet wywodzącą się z systemu dur-moll. Jakby Lasoń odpowiadał swą muzyką na zrodzone 

przed dekadą pojęcia „nowy romantyzm” i „nowa tonalność”, wchodzące do pojemnego pojęciowego worka 

„postmoderny”. Ta ostatnia ulubiła sobie wszelakie zmiany kroków estetycznych, ambiwalencję wyrazową 

i gatunkową. I tu więc, w tym Kwartecie, mamy zbliżanie się do tonalności i oddalanie się od niej, falowanie 

ekspresyjne między emocjami typu vigoroso z ich ludycznością, i typu ukojenia, co Lasoń uzyskuje przede 

wszystkim różnicowaniem faktur brzmienia – nasycanych i rozrzedzanych, intensywnych i ekstensywnych, 

„modernistycznie postępowych” i „postmodernistycznie zachowawczych” (co by te określenia nie oznaczały…). 

* 

III Kwartet powstał na przełomie lat 1992–93 na zamówienie polsko-kanadyjskiego zespołu Penderecki 

String Quartet (Piotr Buczek i Jerzy Kaplanek skrzypce, Yariv Aloni altówka i Paul Pulford wiolonczela) 

na festiwal kwartetów smyczkowych Quartet Fest ’93 w Ontario. Kwartet im. Pendereckiego, któremu 

kompozycja jest dedykowana, utwór wykonał po raz pierwszy 13 czerwca 1993 w Waterloo (Ontario), jego 

polska premiera miała miejsce podczas festiwalu „Warszawska Jesień” w roku 1993 – grał Kwartet Śląski. 

Grany attaca czteroczęściowy utwór (Deciso con grazia – Deciso con agitazione – Molto tranquillo 

e semplice – Vivo e marcato) jest kolejnym etapem Lasonia gry z wewnętrznymi opozycjami, scalanymi 

w koherentną formalnie całość. Patrząc jakby w dwie różne strony (owego wyżej zaznaczonego żywiołu 

niemal nieokiełznanego w allegro i tej też wyżej wspomnianej liryczności, niemal romantyzującej 

w adagio) – to podziwu godne: Lasoń nie dostaje estetycznego zeza, nasze (słuchaczy) odbiorców reakcje 

28–29 

i odczucia prowadząc ku temu, co w jego muzyce (jednak!) koherentne i nie pozwalając na to, by się one 

rozproszyły na sfery względem siebie niekoheretne, czyli nie mające z sobą wiele wspólnego. Oto Lasońdialektyk 

słuchacza wodzi za nos tak, jak chce, nie pozwalając mu zagrzać mniejsca w którymś ze swych 

wyrazowych miejsc – czy to ekspresyjnych, czy też impresyjnych dowodząc skutecznie, że nie rozdzierają 

mu utworu na kształty względem siebie odmienne, lecz na kształty się dopełniające harmonijnie. 

Wedle słów kompozytora utwór ten stał się kolejnym etapem pracy nad nową tonalnością, a przede 

wszystkim nową melodyką. Rozbudowana część pierwsza jest jakby swoistym resume całości. Potem mamy 

część szybką i motoryczną (z wigorem), następnie trzecią, będącą dość krótkim „zawieszeniem” w statyce

zmień raczej cichych (kontemplacja), w końcu finał dynamiczny i żywiołowy. Tonem szczególnym tego 

utworu jest jednak jego melodyjność o charakterze „romantyzującym”. Jest tu więc owe „romantyzowanie”, 

ale – powściągane, jakby „trzymane w cuglach”. W komentarzu do utworu Elżbieta Widłak wskazywała, 

że “elementem porządkującym przebieg narracji muzycznej i rozłożenie napięć jest plan harmoniczny, 

a pojedyncze dźwięki-centra oraz proste współbrzmienia stanowią punkty zwrotne akcji muzycznej”. 

W Deciso con grazia, pierwszej części III Kwartetu, której forma dzielona jest energicznymi „uderzeniami”, 

jak w III Symfonii lub Kwartecie smyczkowym Witolda Lutosławskiego, melizmatyka wydaje się orientalizująca, 

„hebrajska” (?). W oczywisty sposób i tu – ale dotyczy to mniej czy bardziej i pozostałych Kwartetów 

– tok narracji często spiętrzonej, bardzo ekspresyjnej i intensywnej dąży w swej gęstwinie do czystych, tercjowych 

akordów, jako punktów dojścia. Trochę tak, jak w Kwartecie Eugeniusza Knapika. Często zmierza 

ku tym punktom glissandami, często trochę podobnie stosowanymi przez Pawła Szymańskiego. W Deciso 

con agitazione, drugiej części III Kwartetu mamy zamaszystość, falowanie energii mocnej, żywiołowość 

przechodzącą w motoryzm. Jest to narracja jakby apelatywna, jakby agitująca za swymi argumentami: 

apel – oddech, apel – oddech. I nieco inaczej jest w ostatniej części tego Kwartetu – Vivo e marcato. 

Parcie do przodu, unisona przywodzące na myśl najlepsze strony Krzesanego i Orawy Wojciecha Kilara, 

niemal ludowo-podhalańskie (choć to odległe dość skojarzenie) „krzesanie”, puszczenie w ruch „motoru” 

jakby z echem Koncertu klawesynowego Henryka Mikołaja Góreckiego, miarowość zakłócana synkopami, 

radośnie zakręcane figury „szatkujące” nam czas percepcji utworu. No i Molto tranquillo e semplice – 

trzecia część III Kwartetu. Jest ona swoistym przystankiem w gęstej i niejako zamaszystej narracji całości 

czteroczęściowego utworu. Oddechem formy, zatrzymaniem biegu, nawet czasu. Jest to bardzo bliskie idei 

minimal music, dość wyjątkowe w partyturach Lasonia. Nuty (dźwięki) jakby kładzione osobno, faktura quasi-punktualistyczna, 

niby odpryski, lecz całość tej krótkiej części płynącej w powolnym tempie (paradoks: 

krótka część wolna!) sprawia wrażenie pieśni oddechów. 

* 

Relief dla Andrzeja Aleksander Lasoń skomponował w 1995 roku, w pięć lat po śmierci przyjaciela, 

w tytule nawiązując do cyklu dziewięciu utworów twórcy Audycji, Reliefów, pisanych w latach 1984–1988 

przez Andrzeja Krzanowskiego na różne instrumenty solowe, szczególnie akordeon, w tym ostatni, Szkocki, 

na kwartet smyczkowy i taśmę. Zewnętrznym impulsem do napisania tego utworu była dla Lasonia inicjatywa 

Bożeny i Ryszarda Gabrysiów, związana z okolicznościami nadania imienia Andrzeja Krzanowskiego 

Sali Kameralnej Szkoły Muzycznej im. Mieczysława Karłowicza w Katowicach w ramach jubileuszu 

półwiecza tej uczelni. 2 października 1995 tamże utwór po raz pierwszy wykonał Kwartet Śląski, podczas 

festiwalu „Warszawska Jesień” zaprezentował go w 1998 roku. W roku 2000 kompozytor sporządził wersję 

tego utworu na altówkę i zespół smyczkowy. 

Powstał krótki, jednoczęściowy utwór o rondowej strukturze formalnej, rozpoczynający się od delicamente 

e affettuoso, po czym następują agitato, misterioso con affetto, eroico i arioso con affetto – delicamente 

e molto vibrato. Już same przytoczone tu określenia wyrazowe stają się opisem gatunku emocjonalności 

tego utworu, jego „afektów”, utworu, w którym delikatność i smutek, tajemniczość i zaduma, subtelność 

i serdeczność pod koniec utworu jakby rozpływały się w aurze barwionej tonacji Fis-dur, w eterycznym 

niebycie. Ten wyrazowy ton niewątpliwie dominuje, lecz jest kontrapunktowany tonem innym, tonem 

w rodzaju con vigore (skądinąd jest to tytuł utworu Krzanowskiego dla ośmiu wykonawców umieszczonego 

w niniejszym zbiorze) z wzmożoną energią ornamentów i elementami skali góralskiej, jakby z zaproszeniem 

na spacer po Beskidzie Śląskim… 

Jest więc w tym krótkim utworze opozycja smutku i radości, smutnego śpiewu w eufonicznej poświacie 

akordowej emanującego czułym liryzmem oraz w kontrastujących segmentach utworu brawurowy żywioł 

muzykowania, gaszonego descendentami obniżanych interwałów, opadania i unoszenia się ponownie. 

Lecz ostatnie słowo należy do tonu nostalgii, w końcu utworu głoszonego instrumentalnym sotto voce… 

* 

W 1998 roku powstał utwór 20 dla 4, prezent na 20-lecie istnienia Kwartetu Śląskiego, w nagłówku opatrzony 

rokiem założenia zespołu – 1978. Ta kwartetowa miniatura – obok licznych urodzinowych dedykacji 

innych polskich kompozytorów – wykonana została przez Zespół-Jubilata 13 grudnia 1998 roku w Pałacu 

30–31 

w Rybnej, Tarnowskich Górach, podczas IV Festiwalu Muzyki Kameralnej „Kwartet Śląski i jego goście”. 

Określenie tempa i charakteru wyrazowego mówi nam jakby wszystko: presto possibile con 

vigore. „Jak najszybciej, z wigorem”. Powstała urocza nieco fanfarowa laurka dźwiękowa w dwudziestu 

(1978–1979–1980 itd. do 1997) numerowanych w partyturze motywicznych mgnieniach mająca opisać 

dwadzieścia lat istnienia i działania Kwartetu. Podstawą są czterodźwiękowe (no tak, bo Kwartet…) 

motywy – moduły, w których dźwięki oznaczone są jako ponumerowane stopnie skali dwunastodźwiękowej, 

przedstawiane przez muzyków Kwartetu w najrozmaitszych konfiguracjach tak melodycznych, jak 

akordowych, grane albo solistycznie, albo wspólnie. Zaczynają solo skrzypce pierwsze, gdyż na początku 

był Marek Moś, potem wkraczają do gry skrzypce drugie – bo w 1979 do zespołu dołączył Arkadiusz (Aki)

Kubica, następnie dołączają się altówka i wiolonczela – po opuszczeniu zespołu (i kraju) przez Witolda 

Serafina i Józefa Gomolkę w 1985 roku w skład Kwartetu Śląskiego weszli Łukasz Syrnicki i Piotr Janosik. 

Kalejdoskopowa fakturalnie repetytywna konstrukcja ma swe punkty – lata – wyodrębnione szczegółowym, 

nie pozostawionym do decyzji wykonawców, jak gdzie indziej, zapisem, i innymi kształtami, choćby 

glissandami. To lata 1980, 1987, 1993 i 1995, gdy Aleksander Lasoń pisze swe pierwsze trzy Kwartety 

i Relief dla Andrzeja. 

* 

IV Kwartet „Tarnogórski” w dwóch częściach (Misterioso – Deciso e energio) powstał w roku 2000 

na zamówienie Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej. Zadedykowany jest „Miłośnikom Ziemi 

Tarnogórskiej”. Prawykonanie utworu nastąpiło w Pałacu w Rybnej w Tarnowskich Górach 3 grudnia 

2000 roku podczas VIII Festiwalu Muzyki Kameralnej „Kwartet Śląski i jego goście”. W składzie Kwartetu 

Śląskiego, po odejściu zeń Marka Mosia, partię I skrzypiec grała Anna Rechlewicz – niebawem za tym 

pulpitem pojawił się Szymon Krzeszowiec i tak już jak dotąd pozostało… Po prawykonaniu było standing 

ovation… 

Całość utworu składa się z dwóch części proporcjonalnie równoważnych co do czasu trwania. Ludwik 

Erhardt tak opisywał ten utwór: „Część pierwsza, utrzymana w tempie wolnym, opatrzona jest wskazówką 

misterioso i rozwija się z tematu przedstawionego na początku przez cały zespół. Innym jej charakterystycznym 

elementem są glissanda oraz drobne, nieregularne ornamenty, zakłócające jednoznaczność 

linii melodycznej. Stopniowo nasilająca się ekspresja przenosi grę w coraz wyższe rejestry, prowadząc 

do ekstatycznego odcinka końcowego, po którym powraca temat początkowy. Część druga zbudowana jest 

odwrotnie: jej ramę stanowią odcinki oparte na motorycznym ruchu akordów, granych przez zespół deciso 

e energico, środek wypełnia zaś rozległa płaszczyzna muzyki spokojnej, eufonicznej, rozmigotanej melizmatami 

i namiętnymi ornamentami, które w innych okolicznościach dźwiękowych mogłyby przypominać 

manierę wykonawczą skrzypków cygańskich. Szczególnie ujmująca jest tu bogata inwencja melodyczna 

oraz umiejętność budowania szlachetnego dialogu między poszczególnymi instrumentami kwartetu”. 

Co w tym utworze jest znamienne, a nawet zaskakujące? Bardzo silny emocjonalizm, no tak, ale ten 

pojawił się już w poprzednich kwartetach. Nuta góralsko-podhalańsko-beskidzka – i ona się już pojawiła 

w III Kwartecie (może dlatego, że Aleksander z rodziną nabył dom w Glince w Beskidzie Śląskim…). 

Mamy tu przecież tony nowe (choć miejmy w pamięci II Sonatę „Hebrajską” na skrzypce solo ukończoną 

w 1984 roku) – motywy odwołujące się do kultury cygańskiej, jakby tęskniącej za czymś, co oddalone i bezkresne, 

skrzyżowane z najogólniej pojętą „góralskością” – jej temperamentem i „krzesaną” żywiołowością, 

ponadto motywy jakby przepisane lub jakby udające przepisanie z muzyki i manier wykonawczych żydowskich 

i arabskich. Glissanda i ornamenty, wijące się melodie i ich zdobienia. W końcu lat 30-ych, gdyby 

taka muzyka wtedy mogła powstać, określona by została w niemieckiej III Rzeszy mianem „niearyjskiej”. 

Jej „nuta żydowska” zapewne wzbudziłaby konsternację Karola Szymanowskiego, lecz jej „nuta arabska” 

zapewne twórcę Pieśni Hafiza by zainteresowała, a nawet zaintrygowała… 

* 

V Kwartet z podtytułem siedem i pół kwartetu pisany był przez Aleksandra Lasonia w latach 2003–2004. 

Skomponowany został na zamówienie miasta Bytomia, gdzie kompozytor mieszka, w związku z rocznicą 

750 lat lokacji miasta, a kolejne jego części dedykowane są „artystycznym przyjaciołom kompozytora, 

związanym z miastem Bytomiem”. Odnoszą się więc te dedykacje kolejno do Kwartetu Śląskiego, kwartetu 

Akademos, żony Anny, Jacka Łumińskiego i jego Teatru Tańca, Marka Mosia, Aniołów i księdza Huberta 

Kowola oraz Piotra Janosika. Prawykonanie utworu odbyło się 3 lipca 2004 w interpretacji Kwartetu 

„Akademos” podczas Festiwalu Sztuki Tanecznej w Bytomiu w wersji choreograficzno-scenicznej, opracowanej 

przez Jacka Łumińskiego z udziałem tancerzy Śląskiego Teatru Tańca. 

50-minutowy utwór – zgodnie z podtytułem – składa się z „siedmiu i pół” części. Są to kolejno: Tranquillo 

con calore. Subito con somma bravura – Vigoroso. Contemplativo. Subito tempo primo (vigoroso) – 

Sereno – Tranquillo. Deciso con vivezza – Sereno. Calmo – Coralmente, sostenuto – Frescamente oraz owe 

„pół”, na bis – Subito con somma bravura. 

32–33 

Jeśli jest to siedem i pół kwartetu, to w oczywisty sposób rzecz odnosi się do siedmiu i pół wieków miasta 

Bytomia, powstaje więc tu suita samodzielnych i odrębnych miniatur z „naddatkiem” – w owej dołączonej 

„połówce kwartetu” na bis pojawia się powtórzenie drugiej połowy części czwartej całości. Trzeba by użyć 

szczególnej analitycznej i historycznej egzegezy, dokonanej w historycznych archiwach miasta Bytomia 

dokonanych z partyturą Aleksandra Lasonia przed oczyma, by udowodnić, że istotnie kolejne części 

Kwartetu (i na koniec jego połówka) w jakikolwiek sposób odnoszą się do kolejnych wieków (i ostatniego 

półwiecza) historii miasta. Ów trud egzegezy bez wątpienia byłby trudem daremnym. Jest to więc suita 

lasoniowych impresji dotyczących jego muzyki kwartetowej, czynionych trochę w przeszłość, trochę 

w ewentualną przyszłość, jakby siedem i pół „muzyk kameralnych” na kwartet smyczkowy dotyczących

ardziej swoistego „remanentu” dotychczasowej kompozytorskiej kameralistyki, niż szperającej w wyobraźni 

w poszukiwaniu przyszłych inspiracji. Ale przecież mamy tu utwór (znowu, znowu…) intrygujący, 

poruszający i niezwykle estetycznie zajmujący. 

Kompozycję tak opisywała Bogumiła Mika: „Muzyka intensywna (pół godziny), ekspresyjna, nasycona. 

Mistrz warsztatu kwartetowego. Najpierw eufonia brzmienia, prosta harmonika; wstępna ekspresja i żarliwość 

przerwana zostaje nagle brawurowymi popisami instrumentalistów, energetycznymi, dynamicznymi, 

Pierwsza część – ogniwo wprowadzające. Część II – najpierw dominują figuracyjne dialogi (oparte 

o skrystalizowane kształty melodyczne). Narracja żwawa, pełna napięcia, które kulminuje w eufonii 

brzmieniowej zatrzymanych akordów – nawiązanie do początku I części. Piękny klimat budują liryczne 

sploty melodyczne. Znów wracają figuracje instrumentalne z początkowej fazy tej części. Część III – łuk 

emocjonalny – długotrwałe dochodzenie do kulminacji i powolne jej rozprowadzanie. Ogniwo liryczne 

zbudowane na dialogach instrumentów – obiegnikowe, arabeskowo wijące się kształty linii melodycznych 

sprzyjają nagromadzeniu ekspresji i śpiewności. Jest tu tęsknota... Finałowa część jest dwufazowa. 

Najpierw wyraźne warstwy melodyczne, rozwijane w postaci korespondujących z sobą głosów o zdumiewającej 

prostocie, muzyczna przestrzeń o nastroju zadumy, smutku. Potem narracja w charakterze 

toccatowym, powtarzanie akordów, nieustanny rozwój, rozmach, pochody figuracyjne prowadzące przez 

różne konstelacje barwne i wymiary kolorystyczne wiodą ku dynamicznemu zakończeniu.” 

Mamy tu więc wielce zajmującą słuchowo zmienność emocji i nastrojów. Jak pisał Stanisław Kosz 

w odniesieniu do tego utworu: są to części bardzo odmienne – albo skoncentrowane wokół muzycznej 

idei, albo wewnętrznej polaryzacji. I żywioł ludycznego pulsu rytmicznego, ostinatowość, uporczywość 

repetowanych wariabilnie motywów, i niebiańskie dłużyzny, quasi chorały, brzmienia modalne, 

eufoniczne, przestrzeń „muzyki duchowej”, nieziemskiej – jak cz. VI Dla Aniołów – ekspresywne serce 

całej kompozycji. Między tymi biegunami – własna „lasoniowość” – obiegnikowe melizmaty, powolnie 

przesuwane glissanda. Dialektyka kontemplacji i wigoru. „Nieziemskość” – czy tu Aleksander Lasoń jakoś 

zbliżał się (i czy się chciał zbliżyć) do „nieziemskości” Reliefu IX Andrzeja Krzanowskiego? Być może tak, 

być może nie... 

Nieomal równolegle z powstaniem V Kwartetu na kwartet smyczkowy powstała jego wersja na kwartet 

i warstwę elektroniczną (Wersja A). krótsza, bo złożona z wybranych części całości V Kwartetu, 

w częściach: Tranquillo con calore. Subito con somma bravura Vigoroso. Contemplativo. Subito tempo 

primo (vigoroso) Sereno Tranquillo. Deciso con vivezza. Partię elektroniczną do tego utworu przygotował 

Kszysztof Gawlas. 

* 

VI Kwartet powstał z inicjatywy Kwartetu Śląskiego „z przyjaźni i podziwu dla tego wybitnego zespołu”, 

jak twierdzi kompozytor na karcie partytury swego dzieła. Pierwsze wykonanie utworu odbyło się podczas 

Festiwalu Prawykonań, zorganizowanego przez Narodową Orkiesytrę Symfoniczną Polskiego Radia, w dniu 

9 czerwca 2005 roku. Jest to najkrótszy z siedmiu numerowanych kwartetów smyczkowych Aleksandra 

Lasonia. Częsci utworu: Molto tranquilllo. Deciso con somma bravura. Najpierw muzyką włada w szczególny 

sposób śpiewność, potem – motoryzm. Być może ten Kwartet w antologii utworów kwartetowych 

Aleksandra Lasonia jest najbardziej „impresjonistyczny” w swym subtelnym kolorycie, bogactwie barw 

uzyskiwanych różnymi sposobami artykulacji, grą flażoletową, stosowaniem tłumików, gry sul tasto i sul 

ponticello. I – tu znowu może bardziej widoczne i istotne niż w kwartetach wcześniejszych – jest przeplatanie 

się odcinków kontrapunktycznych, głosów zaplatających się w tkance polifonicznej z odcinkami 

scalającymi cały zespół w akordowej, harmonicznej grze tutti. 

* 

VII Kwartet powstał w 2007 roku dla Kwartetu Śląskiego na zamówienie firmy Pro Novum, sponsora 

działań zespołu. Dzięki wsparciu finansowemu firmy został w tym samym roku opublikowany w nagraniu 

Kwartetu Śląskiego obok I i III Kwartetu na płycie, wydanej przez Fundację Musica Pro Bono, co stało 

się publicznym (acz nie koncertowym) prawykonaniem utworu. Utwór w tym nagraniu został zgłoszony 

do pierwszej (i ostatniej oficjalnie rozstrzygniętej) edycji Nagrody Muzycznej Mediów Publicznych – 

Polskiego Radia i Telewizji Polskiej – „Opus” i znalazł się na liście siedmiu pozycji do nagrody nominowanych 

(spośród 46 zgłoszonych). 

34–35 

Jest to utwór jednoczęściowy zbudowany na dwóch zasadniczych fazach mistico – marcatissimo. Pierwsza 

część zaczyna się śpiewem wiolonczeli, do którego dołączają się flażoletowe brzmienia skrzypiec. 

Dobarwiają. Ów ton „mistico” coraz silniej w muzyce Lasonia dochodzi do głosu w ostatnich latach, a jest 

to liryzm szczególnego gatunku. Mamy tu elegijność, nawet modlitewność, gesty descendentu (choć 

całość utworu glissandem unosi się al niente ku niebu). Skojarzenie: jakby była to aluzja do filmu Andrieja 

Tarkowskiego „Nostalgia”, zaduma, „pieśni śpiewają” (to aluzja komentatora do III Kwartetu smyczkowego 

Henryka Mikołaja Góreckiego). Liryzm niezwykły i poruszający ekspresją czułości.

Owa nuta „góralska” może w najwyraźniejszy sposób obecna jest w tych fragmentach VII Kwartetu, 

które (m.in. marcatissimo) stają się „inną stroną medalu” jego tonu elegii – lirycznej pieśni śpiewanej 

z widokiem (i słyszeniem) krajobrazu, rozpościerającego się wokół domu Anny i Aleksandra Lasoniów oraz 

Krzysztofa i Stanisława, ich synów; domu w Glince, w Beskidzie Śląskim… 

Kwartet Âlàski z Eugeniuszem Knapikiem 

od lewej: Marek Moś, Arkadiusz Kubica, Eugeniusz Knapik, Łukasz Syrnicki, Piotr Janosik 

Pałac w Rybnej 1993 

twórczości Eugeniusza Knapika droga do jego jedynego Kwartetu smyczkowego z roku 1980 

nie wiedzie, jak u Andrzeja Krzanowskiego i Aleksandra Lasonia, mnogą serią utworów kameral- 

W nych na instrumenty solowe i różne składy instrumentalne. Na początku katalogu jego twórczości 

mamy wprawdzie młodzieńcze Trzy miniatury na fortepian (1970), Sonatę na skrzypce i fortepian (1971) 

i wybitną w ogarnięciu formy i użyciu wyłącznie dźwięków dla fletu „naturalnych”, rozbudowaną i od początku 

do końca trzymającą słuchacza w zaintrygowanym napięciu Sonatę na flet solo (1972): wielka 

forma zrealizowana z mistrzowską maestrią przez… 21-letniego studenta kompozycji w klasie kompozycji 

Henryka Mikołaja Góreckiego w Katowicach! Szybko przecież w twórczości kompozytora zaczyna się 

kierowanie uwagi na formy większe, też gatunki symfoniczno-kantatowe, przy kultywowaniu także jednak 

form kameralnych. Pierwsze sukcesy w przestrzeni swych pierwszych wykonań swych pierwszych utworów 

Knapik odnosi szczególnie za sprawą La Flûte de jade na sopran i orkiestrę do tekstów poetów chińskich 

we francuskich tłumaczeniach (1973) i Le Chant na sopran i orkiestrę do tekstów Paula Valéry’ego (1976). 

Zagadką pozostają Psalmy na głosy solo, chór mieszany i wielką orkiestrę symfoniczną (1973–75) dotąd 

nigdy nie wykonane i nie wydane. 

29-letni autor Kwartetu smyczkowego rozpoznany uprzednio został za sprawą Sonaty na flet solo, La 

Flûte de jade, Le Chant a nadto jeszcze dwóch utworów: Tak jak na brzegu morza... na zespół instrumentalny 

i taśmę do tekstu Paula Valéry’ego (1977) skomponowanego na zamówienie III Festiwalu „Młodzi 

Muzycy Młodemu Miastu” w Stalowej Woli i tam wykonanego po raz pierwszy pod dyrekcją kompozytora 

podczas koncertu kompozytorskiego Knapika 13 maja 1977 roku oraz utworu Corale, interludio e aria 

na flet, klawesyn i zespół smyczkowy (1978), który uhonorowany został I nagrodą na konkursie kompozytorskim, 

rozpisanym w związku z V Festiwalem w Stalowej Woli. Tu następuje moment zwrotny w estetyce 

muzyki Eugeniusza Knapika. Zwrot prowadzący ku Kwartetowi i Particie na skrzypce i fortepian (też 1980). 

36–37 

Wymienione i wskazane wyżej utwory z połowy lat siedemdziesiątych dość wyraźnie zdają się estetyczną 

orientację kompozytora sytuować w kręgu inspiracji francuskich – choćby za sprawą wyboru tekstów 

francuskojęzycznych. Można więc wysłyszeć jakieś odległe echa muzyki Debussy’ego, impresjonistyczny 

koloryt barw, koncepcje harmoniczne, a też i poniekąd rytmiczne zdają się wiele zawdzięczać muzyce 

Oliviera Messiaena, którego wykonawstwem utworów fortepianowych (genialne nagranie Knapika-pianisty 

Dwudziestu spojrzeń na Dzieciątko Jezus dla nieistniejącej już dziś firmy „Vifon”!) kompozytor-pianista 

się intensywnie zajmował. Ponadto w tym kręgu warto widzieć (słysząc) muzykę Aleksandra Skriabina.

Pojawia się więc i w La Flûte de jade, i w Le Chant, a może nade wszystko w Tak jak na brzegu morza... muzyczny 

panteizm. W Corale, interludio e aria, Kwartecie i Particie pojawia się ton nowy. Jego podstawą staje się 

rodzaj pantonalności fundowany na gruzach systemu dur-moll budowanej lub zgoła tej tonalności reaktywacja. 

Dotychczasowy quasi-impresjonizm w utworach Eugeniusza Knapika zdaje się cofać przed naporem quasi- 

-romantyzmu, choćby przywoływanego aluzyjnie i niedosłownie, lecz przecież. Po Corale i interludio następuje 

przecież aria – śpiew. Śpiew bardziej, niż barwa, choć ta ostatnia też przecież jest obecna. Obecna, ale jako 

tło, jak akompaniament. W owym Corale, interludio e aria muzyka Knapika zakwita śpiewem. Śpiewem pieśni, 

śpiewem z gruntu romantycznym. „Nowy romantyzm”? Być może. Być może jednak po prostu – romantyzm, bez 

przymiotnika „nowy”. 

Mamy więc w późniejszej twórczości Eugeniusza Knapika kameralistykę. W 1982 roku Hymn na klarnet, 

puzon, wiolonczelę i fortepian oraz Versus I na organy, w 1985 roku ukończone Strofy na baryton, róg i organy, 

Tha’ Munnot Waste No Time na trzy (lub dwa) fortepiany i klarnet z roku 1988, w 2003 roku ukończone Trio 

na skrzypce, klarnet i fortepian oraz w 2005 roku napisane Filo d’Arianna na wiolonczelę solo. Należy tu może 

dodać na krawędzi kameralistyki i sinfoniettowości stojącą pieśń Przystępuję do Ciebie na sopran i orkiestrę 

kameralną do słów Edwarda Stachury z roku 2001. 

Ale po Wyspach na kameralną orkiestrę smyczkową (1983–84) twórczość Eugeniusza Knapika z inspiracji 

i na zaproszenie Jana Fabre’a, belgijskiego artysty – plastyka, dramatopisarza, reżysera, artysty multimedialnego 

o estetycznej orientacji modernistycznej, postmodernistycznej i postawangardowej, została skierowana 

w kierunku tworzenia wielkich form dramatu muzycznego. Dramatu o gatunkowej wizji porównywalnej z tetralogią 

Ryszarda Wagnera i „wadzącej się” z wizją operowego cyklu Licht Karlheinza Stockhausena. Wizjoner sceny 

poczuł, że jego muzycznym partnerem powinien być wizjoner muzyki. Wizjoner sceny patrzący w przyszłość 

i wizjoner muzyki, zakotwiczony w przeszłości. Powstała więc opowieść teatralno-muzyczna w postaci trzech 

oper, osnutej na psychicznych perypetiach niejakiej Heleny Troubleyn, schizofreniczki wadzącej się ze światem, 

ostatnio Eugeniusz Knapik ukończył swą czwartą operę, już bez udziału Jana Fabre’a, opartą na powieści Moby 

Dick Merville’a. Od połowy lat osiemdziesiątych kameralistyczna twórczość stała się więc dlań – siłą rzeczy – 

drugoplanowa. Także symfoniczna. Energię i wyobraźnię Eugeniusza Knapika pochłonął teatr muzyczny. 

* 

Kwartet został napisany w 1980 roku na zamówienie Elżbiety i Krzysztofa Pendereckich, którym jest dedykowany. 

Prawykonanie utworu odbyło się 28.08.1980 roku podczas pierwszego prywatnego festiwalu państwa 

Pendereckich – Dni Muzyki Kameralnej w Lusławicach-Dworze. Było to prawykonanie niejako podwójne. 

Zaproszenie do pierwszego wykonania utworu skierowane zostało przede wszystkim do Kwartetu Wileńskiego. 

W związku z bardzo napiętą sytuacją polityczną w ostatnich dniach sierpnia 1980 w Polsce, tuż przed podpisaniem 

Porozumień Sierpniowych, do przygotowania prawykonania utworu Krzysztof Droba, programujący 

festiwale w Lusławicach, zaprosił jednocześnie Kwartet Śląski zakładając, że Kwartet Wileński może nie 

otrzymać pozwolenia tamtejszych władz na przekroczenie granicy w tak gorącym politycznie czasie. Podczas 

jednego wieczoru odbyły się więc niejako dwa prawykonania Kwartetu smyczkowego Eugeniusza Knapika – 

przez Kwartet Wileński i Kwartet Śląski. Utwór w nagraniu Kwartetu Śląskiego otrzymał najwyższą punktację 

podczas przesłuchań Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów w Paryżu w 1984 roku. Muzyka Kwartetu stała 

się później podstawą spektaklu baletowego Jana Fabre’a The sound of one hand clapping. 

Utwór składa się z dwóch części: Gąszcz – Lento, misteriowo i Śpiew/Pieśń – largo, semplice. Eugeniusz Knapik 

powiedział tak: „Moim zamiarem było napisanie utworu nawiązującego do apogeum rozwojowego, jakie forma 

ta osiągnęła w kwartetach Beethovena. Mówiąc o nawiązaniu, mam oczywiście na myśli nie samą technikę 

kompozytorską czy budowę formalną Beethovenowskich kwartetów, lecz ich ciężar gatunkowy.” 

W utworze tym mamy więc – jak to ujął Stanisław Kosz – „wielką dramaturgię, a zarazem klasyczną, mądrą 

refleksyjność”. Krzysztof Baculewski pisał: „Świadome nawiązanie do wielkiej tradycji tego gatunku nie spowodowało 

tu powrotu do dawnych form czy stylu. Kompozytor jedynie „cytuje” jakby pewne wybrane harmonie, 

ni to klasyczne, ni to modalne. Stają się one pewnego rodzaju odskocznią do nowego świata dźwiękowego. Nie 

jest nim ani harmonika klasterowa, ani dodekafoniczna melodyka czy punktualistyczna faktura, ani rozproszenie 

rytmiczne. Język muzyczny Knapika wydaje się od nich równie odległy, jak od neoklasycznego historyzmu. 

Kompozycja sięga też do innych „pokładów” świadomości odbiorcy, wymagając odeń pełnego zaangażowania 

w śledzeniu – jakby to nazwał Berg – „perypetii” utworu. Warunkiem percepcji staje się tu jednak pełna aprobata 

dla środków warsztatowych: tak, by nie stanowiły one zaskoczenia, problemu do rozwiązania, wątpliwości”. 

38–39 

W obszernym komentarzu do utworu Ryszard Gabrysia czytamy: „I tę zawartość utworu, a zarazem narracyjną 

integralność, transformacyjną, lecz nie kalejdoskopową, budowaną nie z łatwych zdarzeń, ale w poetyce

metafory i płynnej metamorfozy, jednoczącej „ogień i wodę”, odczuwamy jasno, czytelnie, naturalnie, 

w dwuognikowym układzie całości. Obie części: polifoniczno-figuracyjna gęstwa głosów i kantylenowy 

finał, zmierzają do zwieszenia na quasi-tonicznym akordzie E-dur; a także, i to stanowi szczególnie ważki, 

kompozytorski spójnik, a jednocześnie symbol więzi z tradycjami muzyki tonalnej, klasycznej, z dawną 

„strefą” kwartetową, na co wskazują zwłaszcza – bardzo sugestywnie! – wszelkie harmoniczne i funkcyjne 

kadencje-przęsła plasowane w węzłowych punktach architektonicznych, przesądzających także o treściowej 

gradacji partytury. Chwyt z kadencjami tonalnymi jest znany, tutaj wszakże oznacza coś więcej; 

dzięki kontekstom formułowanym przez Knapika struktury owe brzmią znów nadspodziewanie świeżo, 

swoiście oczyszczone i „obnażone”, wolne od dawnych zadań formotwórczych. Czasem są puentami, kiedy 

indziej zalążkiem. Podziw, radość i respekt u słuchaczy, a także u dotychczasowych egzegetów – uczucia 

te chciałbym zwyczajnie podzielić – wzbudził już adekwatny do późnowiedeńskiego (a i bartókowskiego?) 

ciężar gatunkowy muzyki, wymagający odpowiednio pojemnego rozmiaru, stąd nie mniej niż dwadzieścia 

niezbędnych tutaj minut wypełnionych substancjami intensywnymi, nade wszystko treściowymi, zresztą 

przedpolem i dla wirtuozerii, substancjami rehabilitującymi meloharmonikę i metrometrykę, „zawieszonymi” 

na dramatycznych, zastanawiających i poruszających kulminacjach”. 

Patrząc z lotu ptaka na ten niezwykły utwór, arcydzieło polskiej kameralistyki, można powiedzieć (i odczuć), 

że część pierwsza – gąszcz, kłącze, to bardzo mocno zchromatyzowana i zagęszczona dominanta 

septymowa łaknąca rozwiązania, które następuje w śpiewie, pieśni, rozwiązujących wszelkie uprzednie 

napięcia w doskonałości toniki doskonałej. I znowu mamy tu ową dialektykę... To, co gęste i kierujące się 

ku mroczności powoduje uczucie descendentu, to, co rozrzedzone i kierujące się ku rozjaśnieniu powoduje 

uczucie ascendentu. Tęsknoty ku wzlatywaniu na skrzydłach śpiewu... 

© Andrzej Chłopecki 

Szkoła Muzyczna w Stalowej Woli 

– miejsce Festiwalu MMMM, 1977

Kwartet Âlàski 

Szymon Krzeszowiec skrzypce I 

Arkadiusz Kubica skrzypce II 

Łukasz Syrnicki altówka 

Piotr Janosik wiolonczela 

Istnieje nieprzerwanie od 1978 roku. Na początku działalności doskonalił swoje umiejętności u członków 

kwartetów LaSalle, Amadeus, Juilliard, Smetana, Alban Berg. Repertuar Kwartetu Śląskiego to ponad 

400 utworów kameralnych, z czego około 300 to literatura XX i XXI wieku. Śląscy kameraliści dokonali 

ponad 100 prawykonań kwartetów smyczkowych kompozytorów polskich i obcych, z czego znaczna część 

jest im dedykowana. W czasie 33-letniej kariery zespół koncertował w większości krajów europejskich 

oraz USA, Kanadzie, Meksyku, Japonii, Hong Kongu i Korei Południowej. Występował z sukcesami w tak 

renomowanych salach koncertowych jak: Concertgebouw w Amsterdamie, Konzerthaus w Wiedniu, 

De Singel w Antwerpii, Schauspielhaus w Berlinie, Tivoli w Kopenhadze, Salle Pleyel w Paryżu, Carnegie 

Hall w Nowym Jorku, Jordan Hall w Bostonie, Hoam Art Hall w Seulu czy Bellas Artes w Mexico City. 

Kwartet Śląski ma bardzo bogaty dorobek fonograficzny. Nagrywa muzykę różnych epok, koncentrując 

się na muzyce polskiej ostatniego trzydziestolecia. Nagrania kwartetu można znaleźć na płytach takich 

wytwórni jak m.in. ECM, EMI Polska, Olympia, CD Accord, Radio Katowice. Z ponad 40 płyt zespołu, 

3 otrzymały nagrodę „Fryderyk” za najlepsze nagranie muzyki kameralnej (H.M. Górecki – Olympia 1995, 

K. Szymanowski/W.Lutosławski – CDAccord 1997, E. Chausson – Radio Katowice 2004). Od 1993 roku 

zespół jest organizatorem Festiwalu Muzyki Kameralnej „Kwartet Śląski i jego goście”, którego 

dotychczasowych 18 edycji zgromadziło na estradach festiwalu wybitnych artystów z kraju i zagranicy. 

Kwartet Śląski był wielokrotnie nagradzany. Spośród najważniejszych wyróżnień należy wymienić: 

Złoty Krzyż Zasługi (1999), Złoty Orfeusz za najlepsze wykonanie utworu polskiego kompozytora podczas 

festiwalu Warszawska Jesień (2002), Złota Odznaka Honorowa za zasługi dla Województwa Śląskiego 

(2005), odznaka „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2008), Nagroda Radia Katowice im. S. Ligonia (2008). 

Od 2005 roku mecenasem Kwartetu Śląskiego jest Samorząd Miasta Gliwice, zaś Gliwicki Teatr Muzyczny 

– partnerem wspólnych projektów. 

Utwory kompozytorów „Pokolenia Stalowowolskiego” 

prawykonane przez Kwartet Śląski 

1. Aleksander Lasoń Muzyka kameralna I Stalowowolska 

Baranów Sandomierski 1980 

2. Eugeniusz Knapik Kwartet smyczkowy 

Lusławice 1980 

3. Andrzej Krzanowski II Kwartet smyczkowy 

Bolonia 1982 

4. Aleksander Lasoń II Kwartet smyczkowy 

Warszawska Jesień 1984 

5. Andrzej Krzanowski III Kwartet smyczkowy 

Sandomierz 1988 

6. Andrzej Krzanowski Relief IX 

Warszawska Jesień 1989 

7. Aleksander Lasoń III Kwartet smyczkowy 

Warszawska Jesień 1993 (polskie) 

8. Andrzej Krzanowski Reminiscenza B 

Bielsko-Biała 1994 

9. Aleksander Lasoń Relief dla Andrzeja 

42–43 

PSM im M. Karłowicza – Katowice 1995 

10. Aleksander Lasoń IV Kwartet smyczkowy Tarnogórski 

FMK „Kwartet Śląski i jego goście” 2000 

11. Aleksander Lasoń VI Kwartet smyczkowy 

Festiwal Prawykonań NOSPR, 2005 

12. Aleksander Lasoń VII Kwartet smyczkowy 

20-lecie PRO NOVUM, PR Katowice 2007 

13. Andrzej Krzanowski I Kwartet smyczkowy wersja A (polskie) 

XVIII MFMK „Kwartet Śląski i jego goście”, Katowice, AM, 4.12.2010

String quartet in the artistic 

output of „stalowa wola generation” 

The phonographic monument comprising of eight compact discs, which we are wish to present here is 

a monograph of the pieces written for a string quartet, as well as anything that has been written for 

a string quartet as the main performer, and this especially within the history of Polish music, as well as 

of the three composers, still participating in the acts molding the shape of this music, who come from 

Katowice and who studied composition at the National Music Academy in mid-70s, when it was Henryk 

Mikolaj Górecki that was the president of the Academy. Whenever these composers were written being 

about, their Katowice-wise character was always underlined. They are, however, also called by the 

name of “1951 Generation”, which comes from their common date of birth, or “Stalowa Wola Generation” 

from the festival “Young Musicians for the Young Town”, which was held in Stalowa Wola in the late 70s 

(1975–1080), and where the presentation of their music took place, and – within the monographic concerts 

– their pieces, which very often were commissioned by the Festival, and were to the Festival dedicated, 

had their first performance. The late 70s is the time when the notion of “generation” starts being used in 

relation to these three composers, and thus all of them become distinguished not only against the older 

composers, but also the ones very much of their age. Even though their early pieces had had their first 

presentations sometimes at some other festivals, it was the festival in Stalowa Wola that placed them in 

the limelight of the public reception, and had them attract the attention of some very significant critical 

reflection. And this, consequently, helped their music be presented at the very famed “Music Meetings” at 

Baranów Sandomierski (1976–1981), brought their compositions into the programs of the Warsaw Autumn 

Festival, as well as let them record and perform with the Polish Radio studios. 

Eugeniusz Knapik, Andrzej Krzanowski (died on 1.10.1990) and Aleksander Lasoń. There is no place here for 

closely commenting the aesthetic phenomenon of this three-men generation in the context of both Polish 

and European music. This is because this kind of diagnosis is presented in other publications, also those 

which came out on the occasion of the 60 th birthday of the artists. But since mentioned have been above 

the widespread circles of the reception of their artistic output in Poland (Baranów, Warsaw Autumn, Polish 

Radio, different contemporary music festivals in Poland, like the Biennial in Wrocław, or Poznań Autumn), it 

is worth noting that thhe reception of these three composers’ work started to fill also the European domain, 

and we must not forget that the time for Polish music was then exceptionally difficult, if only for the martial 

law that was introduced in Poland in 1981, and at the same time we could observe the significant devaluation 

of the internationally influential role of the Warsaw Autumn Festival. In 1980, 1 st Symphony for brass 

instruments, drums, and two pianos of 1975 was presented with the highest award in the general category 

at the International Tribune of Composers of the UNESCO’s International Music Council in Paris, and thus 

continuing the former very unique successes of the works by Witold Lutoslawski, Tadeusz Baird, and Henryk 

Mikolaj Górecki. A success of the same range made in 1984 String Quartet by Eugeniusz Knapik. It was not 

until 2003 that the Tribune awarded with the highest scoring the Concert for the Trumpet and Orchestra 

by Hanna Kulenty. The foreign reception of the work by “Stalowa Wola Generation” can be manifested by, 

just to mention a few, the very prestigious Beethoven’s Award, presented by The Town Council of Bonn in 

1980 for Aleksander Lasoń’s 2 nd “Concerting” Symphony for the piano and orchestra (ex-equo with one 

prominent German composer of the same generation Wolfgang Rihm), the invitation of Andrzej Krzanowski 

to run the performing and composing accordion workshops organized during the upcoming International 

Holiday Courses in New Music in Darmstadt, or, finally, Eugeniusz Knapik’s monumental musical opera 

theatre project, realized in co-operation with one outstanding Belgian persona of the modernistic, partly 

avantgarde scene of the theatrical, drama, and plastic art, Jan Fabre, and this by commission of, among 

others, the Antwerp Opera House, and the very influential in novel and searching arts “Documenta” Festival 

in Kassel, which recognized Eugeniusz Knapik – the first Polish composer ever. 

* 

Against the background presented above, in this CD collection included is the output of these three composers, 

designed for the string quartet or the quartet with other instruments. 18 pieces written between 

1973 and 2007: seven by Andrzej Krzanowski from between 1973 and 1988 of a 170-minute duration, ten 

44–45 

by Aleksander Lasoń from between the years of 1980 and 2007 of the similar duration, and one by Eugeniusz 

Knapik from 1980, of just 25 minute duration. A quartet collection of one generation – very rich both 

in volume and value as far as the outputs of Krzanowski and Lasoń are concerned, though not necessarily 

in volume, but certainly valuable, with regard to Knapik’s work (Witold Lutosławski also wrote only one 

string quartet, but of such a great importance. Will Eugeniusz Knapik ever write another one? This one 

is the question, yet without the answer). The quartet outputs of these three composers deeply penetrate 

their catalogue of chamber pieces, which, however, does not mean that they should have this domain of 

activity draw the line of the denominator, which distinguishes their output in a very special way. It is then 

very important, very intriguing, though not necessarily the leading one.

he space certainly distinguished in the output of Andrzej Krzanowski is the music with the accordion 

in his solo and chamber works, though not only, as a very exposed place this instrument 

Tholds 

also in his symphonic works, like in Studium I for the accordion and orchestra, 1st Symphony, 

or Concert for Orchestra. In the catalogue of Andrzej Krzanowski’s output quite conspicuous become 

the numbered pieces of the common title. And here we do not mean the two symphonies – between 

the visionary monument of the 1st, written on the occasion of the composer’s graduation in 1975, and 

the chambered lyricism of the 2nd for 13 string instruments of 1984, it is very difficult indeed to notice any 

closer similarities. Between the years of 1973 and 1978 written are five individual Studies for one, two and 

three accordions, but also the 1st – for the accordion and orchestra. These pieces, however, are placed very 

deeply within the rich accordion output of a both concert character (from Chorale or Ode for accordion 

solo to Alkagran for five accordions) and a functional or didactic one, collected in six Accordion Books 

published in the 80s by Polskie Wydawnictwo Muzyczne. 

Parallel to Studies – between 1973 and 1977 – written is a cycle of five Broadcasts: I, II and IV for the 

human voice, the tapes and the soloists, in III, the instrumental setting is largely broadened (e.g. by two 

accordions, an electric guitar and six drummers), and the whole is supplemented by the visual part; the 

90 minute V is given a shape of a multimedial “meta-opera” in 20 scenes with actors, dancers, a mime, 

with some movie elements, music on tapes, and even flavours and elements of happening. In 1978, 

from this Broadcast the composer drew up a 30-minute concert Suite, and the whole is complemented 

by Broadcast VI, to be found in this collection. Like in Studies the subject is the instrument – the accordion, 

like in Broadcasts, the relation between the spoken word, the recited text (in Broadcast VI, though 

not only sung), and the supplementing music. 

Between 1984 and 1988, so, sadly enough in the last years of Andrzej Krzanowski’s short life, especially 

worth noticing is the cycle of nine Reliefs – three for the accordion solo, one for the organs, one for 

the cello, one for the accordion and the drums, one for the soprano and the tubular bells, one for the 

computer tape, and finally the final one – presented in this anthology – for the string quartet and the 

computer tape. It can be said that this is a kind of new, written on the completely different stage of artistic 

development “studies”. And finally – last but not least – three numbered string quartets (among theses 

First in two versions), a quartet with the soprano solo (Broadcast VI), quartet with the computer tape 

(Scottish Relief), and Reminiscenza in its B version for the string quartet. 

* 

1st Quartet (A Version) came out during the studies at Henryk Mikołaj Górecki’s in 1973. In 1978, the piece was 

awarded the 3 rd price at the Karl Maria Weber’s International Composer Competition in Dresden. It was also 

then, on June 3 rd , that the work was performed there by the Dresden’s Mirring’s Quartet at the final concert. 

The piece, a nearly 30-minute work, consists of four parts with the supplementing punchline coda. 

The texturally and expressionally most complex, proves to be the first, almost rhapsodic in its frequently 

changing narration and sound – from the scattered at the very beginning, quasi-punctualistic texture, 

through its density and consolidation, to the quite visible here and there before local culmination in the 

saturated accord elevations. The “change of pace” comes through the introduction of the pizzicato playing, 

which forms the background to the motifs played molto vibrato, then we have the acceleration of the 

sound action in the direction of the “con vigore” expression, intense, but very dynamically shaded up to the 

level of piano pianissimo, and when it seems that this part is coming to an end, elevating with its glissandos 

up to the top of the scale, the music turns into very lyrical expression entangled in figurations, glissandos, 

motifs played with a strong vibrato, all counterpointed with some pizzicato surfaces. The second 

part – Lento assai. Adagio is of a quasi-singing character. Its lyrical atmosphere is acquired with the help 

of the colour – the playing with the damper, sul ponticello, tremolos in the dynamic of pp – ppp – the 

background of the colour, in which noticeable get vast melodic phrases of single instruments. 

While the first part of this piece can be recognized as a very free reminiscence, or just reinterpretation, 

of the classical sonata allegro with the elements of variation technique, or a rondo setting, the second 

part will be viewed as the contemporary answer to the traditional, song-like, very slow part, then the 

third part – Scherzando – will not destroy this analogy but will support it. This part is occupied by the 

46–47 

motority of the movement – the movement of “con vigore”, where this topical scherzoity is explained 

by the staccato playing, and the observed in the irregular, graphically blown up in their shapes glissandos 

– petulance. It is very difficult indeed to spot here a trio, or even a rondo-like scheme – there is only this 

kaleidoscopity. And finally – the classical final, fast part is being replaced by the low one – Lento, initiated 

by the cello cantabile, and turning into a fluctuating narration, into a polyphony of textures, melting and 

separating. The punchline for the whole becomes Coda with its solistic mini-cadenzas of the first violin 

and the viola. A lapidary accord closes the whole. 

*

1st Quartet (B Version), as far as the content is concerned, results largely from A Version, however is, both 

expressionally and aesthetically, significantly different. And this is not only because it is definitely shorter. 

This version of 1 st Quartet, dedicated to the composer’s wife Grażyna – also a composer – was conceived 

in 1976 and was in the same year awarded the 1 st prize at the Artur Malawski’s Composer Competition, 

and in the following year, on the 15 th of December 1977, the piece enjoyed its first performance in Cracow 

by the Wilanów Quartet. On the contrary to the chronology of the conception of both versions – B Version 

had its first performance prior to A Version. In the auto-commentary accompanying the piece, performed 

again during the Warsaw Autumn Festival in 1980, Andrzej Krzanowski wrote: “I had been inspired by the 

memorable performance of Black Angels by Robert Crumb by the Wilanów Quartet in Warsaw and 

Baranów Sandomierski, but also by the speech by Marek Dyżewski on Stabat Mater. The performers of 

Quartet, apart from the actual standard instruments, also use the percussion instruments. The integral 

part of the piece is a part of the tape with a recorded fragment of Quartet, a fragment of part IV of Karol 

Szymanowski’s Stabat Mater, fragments from the recited sequence of Stabat Mater, and the soprano vocal 

realized by Olga Szwajgier. The dynamics of particular parts of the tape depends on the concept of the 

performers, thus on every occasion slightly different sound valour can be obtained”. 

This piece seems to be growing out of the space which Andrzej Krzanowski would build in his early days 

in the cycle of works under the common title of Broadcasts. The “radiowise” title, the poetic word, and its 

musical supplement. The word dug out onto the surface, along with its meaning and message, and has 

never been treated as a collection of syllables, phonemes being scattered chaotically in the matter of 

the musical sound. This B Version is also a peculiar “broadcast”, perhaps even more radio-like than any 

other of his Broadcasts. After the first, purely quartet-like, part, there comes the second part, with the use 

of the percussion instruments (four flexatones of a different volume, the tom-tom, the soprano and the 

bass siren, and the bells), and four tapes with recorded elements, which brings the effect of the collage 

montage, characteristic for the radio technique, and strongly underlines the expression of this musical 

piety. This piece, also written at the end of 1976, is in some symbolic way meaningful – in that year, after 

Andrzej Krzanowski’s monographic concert at the “Young Musicians for Young Town” Festival in Stalowa 

Wola, a very similar to this one concert took place during the “Music Meetings” at Baranów Sandomierski. 

This is also where the Wilanów Quarter performed George Crumb’s Black Angels for the string quartet; 

and this is also where someone first expressed the opinion that the aesthetics of the Crumb’s music and 

that of Krzanowski’s justifies the thought that there has come the beginning of the time of “new romanti- 

cism” in music. This is then in this exactly a piece where the composer – perhaps quite unintentionally 

– decides to continue this diagnosis. 

* 

In 2nd Quartet finished in November of 1978, Andrzej Krzanowski seems to have been drawing the 

consequences from 1st Quartet (A Version). After B Version he comes to the music “strictly” quartet-like, 

and “strictly” absolute, and that is without extra percussion instruments, without tapes with recorded 

motifs, citations, and texts, without the aesthetics and strategy of his Broadcast cycle, which at that time 

exactly on the monument of V he had just finished (the thread would anyway be picked up again in 1982 

in Broadcast VI). Here, too, as well as in the works to come, he will not attempt to bind his music not 

only with poetry, not only with quoting from the music of Karol Szymanowski, but also with opening it 

intensely to the plastic arts, of which a very special example came to be Broadcast III, Broadcast V, and 

the multimedial spectacle prepared in co-operation with Kazimierz Urbański, and presented for the first 

time in the courtyard of the Baranów Castle in 1977, Transplainting, where on its musical level that we are 

presented with the citation from the music of Karol Szymanowski, and over the castle, quite “aleatorically” 

is rising the Moon… And this piece, too, was presented with the 3rd award at the following Karl Maria 

Weber’s International Composer Competition in Dresden, this time in 1979. The composition enjoyed its 

first performance by Silesian String Quartet of that time (Marek Moś – Arkadiusz Kubica – Witold Serafin 

– Józef Gomolka) on the 18th of July 1981 in Bologna. 

Let us now digress for a moment. The piece was conceived, coinciding with the time of the creation of the new 

string quartet consisting of some students of the National Music Academy in Katowice. In the following year 

(March of 1979) the ensemble was awarded the first prize at the International Competition for the Student 

48–49 

Chamber Ensembles in Cracow, in August of 1980, then it was invited to participate at the International Festival 

of String Quartets, organized by the Polish Radio and Television in Łódź, as well as to perform at the first 

private festival organized by Elżbieta and Krzysztof Penderecki at Lusławice. It was then, in August 1980, that 

the quartet acquired his actual name. It was the voice of Krzysztof Droba, who at that time, due to the political 

pressure, was about to close down the time of programming his festival in Stalowa Wola (very soon though 

he would come back to the same Tarnobrzeg-Sandomierz’s region…): KWARTET ŚLĄSKI! The members of 

the ensemble objected at the beginning – perhaps the English name of SILESIAN would have sounded more 

internationally…? No – said Droba, who was in charge of printing the program sheets of the upcoming festival 

at Lusławice, and realizing that the performance in Łódź would take place a few days before. There is supposed

to be KWARTET ŚLĄSKI, and if anybody would feel the urge, they could easily translate it into a language of 

their own. And this is how the firm under the name of KWARTET ŚLĄSKI was established. The dedication on 

the score of this piece of 1978 (when the ensemble came into being) was put down on the occasion of the first 

performance in 1980, when the ensemble was already using its actual name. 

2nd Quartet is a single-part work and alludes to a free form of a sonata allegro. Very rich here are the 

technical and expressional means, and very broad their scale, but – quite similar to what we already have 

had in 1st Quartet (in both versions, as a matter of fact) – this composition does not “enter” the repertoire 

of the very characteristic for Polish sonorism pieces, whose allure might be the attractiveness of e.g. the 

means of articulation, making up the catalogue of sound’s gestures. The world of colours in Krzanowski 

does not serve the sound novelty (even though it can somehow be heard in the background), but is subdued 

to the expression-like values. Values, it should be noted, remaining in a very strict relationship with the 

architectural coherence of the musical form. The superior goal of the musical act – to constitute the closed 

and final musical form – had been acquired here with the help of strictly musical means. The expressiveness 

of this music very clearly trembles with a note of expressionism, as though the truth of the feeling was 

looking forward to breaking the levee of the “aesthetic correctness” of that time. Well, yes – this would also 

be it, not just like it was in Broadcasts, when in Andrzej Krzanowski the “new romanticism” was being born. 

This is very characteristic for the composer who, much too often, with the help of extra-musical means 

(literary, poetic, plastic, film, theatrical) would express and expose his “syncretic” artistic message. 

* 

Con vigore… It is sometimes worth listening to the music in the context of the person who has written 

it, trying to somehow suit what can be heard in its sounds to what makes the author’s everyday life. 

Perhaps then it would be the right time for something more of a personal digression. Very intimate and 

private. Andrzej did not used to be “con vigore”. He would be an extremely warm man of lyricism in the 

expression of “senza vigore”. This may have been the reason why he managed not to get involved in the 

so common in contemporary artists arriveism, the hurried effort to catch up with the fashionable trends, 

which would help them look like being in style. He would smoke a pipe, and the well known fact is that the 

technique of pipe smoking calms down and forces one to slow down. You don’t nervously inhale, like you 

do with a cigarette, which is actually my case. The case of my con vigore life. The features so characteristic 

for Andrzej, so personal and captivating when you were lucky to know him, were his warmth, friendship, 

cordiality, devotion, acceptance. And there was always his pipe, which he could at a moment of a break 

load and light again. I was honored to be dedicated the first composition of his – the accordion quintet 

Alkagran, whose title encodes the incipit of his family, when his third child Jagienka had not yet been 

born. A certain place on the right bank of the Vistula – this is the subtitle. Grażyna and Andrzej also 

made me feel honored to be the godfather to their son – Kamil. It seems that it was not happening in the 

expression of con vigore, but rather in the space of the animato expression. 

The piece Con Vigore, with the subtitle of Concert for Eight Performers for the flute, the clarinet, two 

drummers, and the string quartet was written in 1978, and dedicated to “my friend Eugeniusz Knapik”. 

The composition was awarded the distinction at the composer’s competition of the 5 th Festival “Young 

Musicians for the Young Town” in Stalowa Wola, listened to by the jury with Krzysztof Penderecki as the 

president. It was there that the composition by Eugeniusz Knapik – Corale, interludio ed aria, was presented 

with the first prize. The composition had its first performance in March 1984 at the Silesian Days of 

Contemporary Music. And the ensemble was The Ensemble of the 20 th Century Music. 

The work was conceived as a topophonic piece – with the string quartet in the centre of the stage, the 

drummers symmetrically behind on the right, and the left side, at the front of the stage on the left was 

the flute, and more to the right – the clarinet. The three-part piece (Con vigore – Lento assai – A piacere) 

belongs to the most sonoristic compositions of Andrzej Krzanowski, with the use of such characteristic 

means of articulation and expression like the rhythmized and non-rhythmized tremolos, playing sul 

ponticello and sul tasto, irregular glissandos and repetitions, Bartok-wise pizzicato, trying to reach the 

highest possible sounds. The piece then calls for the quality of movement, colour, intensity; of a very 

significant role in the composition is the aleatoristic technique, the performer’s freedom being the result 

50–51 

of the premeditated indefinitiveness of the score, which for all the performers creates the situation 

of concerting solo, and not just when a piacere symbol is brought up to their attention. Aimed at the 

instrumental virtuosity, the piece can be defined as brave indeed – in its vitality (vigour) as well as in its 

petulance, hinting on some sort of improvisation (a piacere, meaning whatever). 

* 

After Broadcast V, which had been thought of as a multimedial meta-opera, conceived in 1977 for the 

invitation of the Polish Society For Contemporary Music, in 1982 Andrzej Krzanowski wrote another 

one, and his last Broadcast VI. The reason for the commission of the work was the 100 Anniversary of 

Karol Szymanowski’s birthday, which happened to coincide with the fatal martial law of 1982. Hommage

à Karol Szymanowski. To participate in the project the motto of which became Szymanowski’s last work 

Mazurka op. 62 no. 2., invited were, apart from Krzanowski – Włodzimierz Kotoński, Zbigniew Rudziński, 

Zbigniew Bargielski, Zygmunt Mycielski and Paweł Szymański. The project was followed five years later 

by it continuation, when on the occasion of the 50th Anniversary of Harnasie’s author’s passing away, 

their works submitted several composers from outside Poland. The first performance of Broadcast VI 

took place in the concert hall of the National Music Academy in Warsaw on the 15 th of December 1982. 

The performers were Małgorzata Armanowska and the quartet which had been derived from Polish 

Chamber Orchestra directed by Jerzy Maksymiuk (Wiesław Kwaśny and Zbigniew Wytrykowski playing the 

violin, Piotr Reichert on the viola, and Maciej Jezierski on the cello). 

The work which was finished on the 28 th of November 1982 in Czechowice-Dziedzice, is mainly constructed 

on segments, and kept in slow and very slow tempos, with very much exposed the soprano vocal. Andante 

is opened by the violin solo, and then, along with the duo with the other violin, introduced is the motif 

from Szymanowski. In the next segment, adagio molto, next to the vocal come the words of I am so sad, 

my Lord. In moderato the words to follow – O, welcome my Angel, to be then, in the consecutive adagio 

molto and in lento assai, followed by the repetitive: I am so sad, my Lord. And there comes lento along 

with the text of Mother of God, o, hear us Holy Virgin, with the quasi-expressionistic centre of the composition, 

resulting from Krzanowski’s 2 nd Quartet, and with the known from this piece sonoristic effects, 

after which, in lento, again we can hear the note from Szymanowski. And again, larghetto, vocal, and I am 

so sad, my Lord. Then comes “Szymanowski-wise” Sostenuto, and then again the words of O, welcome, 

my Angel are introduced with the ecstatic expression, as though with Szymanowski’s 3 rd Symphony in the 

background. And finally comes lento with the solo cantilena of the violin and larghetto with the whisper: 

in the darkness I can see the silhouette like of my mother’s, as if at the rainbow gate her face is turned 

over her arm. And the vocal again. The bar before last again appeals to us with the words – O, hear us, 

Mother Of God. And the whole piece is slowly melting. 

The instrumental part of the piece comes to a large extent from the material of 2 nd Quartet of 1978. 

The vocal part though starts with the lyrical vocal bocca chiusa, and in the segments to follow introduced 

are fragments from Juliusz Slowacki’s texts – Hymn with the exposed melisma on the words of I am 

so sad, my Lord, the cantilena-wise musically supplemented text of The Ode to Freedom, and by the 

end of the piece – the recited sotto voce poem To Mother, with the expressive, prayer-like plea O, hear 

us, Mother of God. On the topical and expressive level, both of these pieces – 1st Quartet B Version, and 

Broadcast V – make up the Marian diptych, resulting from Karol Szymanowski’s Stabat Mater, being 

written as a very discreet homage to Henryk Mikolaj Górecki’s Ad Matrem. The narration of Quartet with 

the use of very strong chromatization, a very broad scale of sound effects coming straight from sonorism, 

irregular glissandos, the highest to reach the height of the “beggar’s” sounds, joining the wide vibrato 

with glissando, aggressive, Bartok-like, pizzicatos, in its expression gets directed towards expressionism, 

in Broadcast very strong emotionalism becomes, except from the central segment coming from 2nd Quartet, silenced. More concentrated, especially because of the time slowed down which dominates there. 

The piece – not only for the choice of spoken phrases, taken from the texts of Słowacki – very strongly 

resonated along with the time the piece was being created – the time of the marshal law. 

* 

Reminiscenza B was finished in November 1984, being a version of Reminiscenza of the previous year, written 

for the accordion, the clarinet, the violin, and the cello. The first one was dedicated to the French composer 

Jean-Baptiste Devillers, the second one – for the string quartet – was first performed by Silesian String Quartet 

in Czechowice-Dziedzice on the 28th of April 1994 during the 4th Music Meetings of the Young “Alkagran”. 

The composition belongs to the stream, which in Andrzej Krzanowski’s output can be described as intimate 

messages – concerning either his family (like Alkagran, whose title comes from the initials of the 

names of Andrzej, Grażyna, and their two children – Aleksandra and Kamil; Jagna was still to be born…) 

or the people who are close to him, and in any way significant. Well – the fact is that he was (over the 

instrumental apparatus which he would use) a lyricist, a singer-lyrist-bard, and the musical “lifewriting” 

was always very close to him, and, definitely – not strange (he remained in contacts with friends, in the 

52–53 

way quite similar to Edward Stachura…) The piece was conceived at the time of Jagna’s birth – the third 

child of Andrzej and Grażyna Krzanowski. Then, when the time of composing the cycle of Reliefs came, 

this “reminiscence” in Reminiscenza concerns surely impressions and feelings – however, without any 

cases of illustrating – after the trip he had taken with his wife across France, paid by the scholarship 

he had received as offered by Witold Lutosławski. The trip brought him quite a number of contacts with 

the musical society of France, especially in the field of the accordion scene – the commissions and the 

performances. This piece is not a “holiday postcard” – it is rather an impression of feelings and emotions. 

Though – as it has been noticed by Grazyna Krzanowska – this “Triton-like singing” is manifest itself 

here as one of very many musical lightmotifs of Krzanowski’s numerous compositions, the whole seems

mysterious, not very representative for the style the composer had presented so far, and in its shape it 

somewhat escapes the form. It is probably here that the road to 3rd Quartet and Scottish Relief begins, 

and this might also be here where Andrzej Krzanowski stars to search for his “time of fulfillment”, “time 

of late” (although so much too early…). The time after the time of recognitions, experiments, excursions 

and examining his sensitivity, his creative possibilities and looking for his own place in the space of the 

European musical present. 

* 

3rd Quartet was finished in May 1988. It was conceived due to the inspiration from The Silesian String 

Quartet and was dedicated to “Mr. Witold Lutosławski” (It was also Lutoslawski whom Krzanowski 

dedicated his Relief V for the cello solo in 1986). The ensemble performed the piece first on the 25th of September 1988 at the 5th Silesian Days of Contemporary Music In Katowice, and then on the 27th within the Sandomierz’s Music Festival. It consists of three parts (Animato con passione. Largo. Lento 

dolcissimo – Animato con bravura. Moderato – Moderato). Andrzej Krzanowski characterized the piece 

in such a way: “The problem of 3rd Quartet is a problem of an aesthetic character, and not of technical 

and expression-like one. With the very strong coherence of the form, underlined by the slow tempo of 

the narration, with the univocal tonal-harmonic basis, with the processual, directed character of form 

– the contact between the listener and the work becomes the problem of “being in music”. This poetic 

perhaps notion reflects, however, the heart of the matter: the narrowed distance between the subject 

that gets to know, and the object which becomes known. Writing about this composition, Stanisław Kosz 

pointed out to the fact that Krzanowski’s music started to get milder in time, its lyricism became more 

and more sublimed – up to the states of amazing contemplation. This is very strange. The year 1988, 

when 3rd Quartet becomes conceived is actually the year which closed down the output of Krzanowski. 

This is the time when a series of accordion pieces is written, also assigned to be performed by children, 

and from the positions most significant – next to Quartet only Relief VII for the accordion and percussion, 

Relief VIII for the tape and the accordion, and Relief IX – Scottish. The following year does not add 

up to the composer’s output, and in 1990 only Sonata on the Guitar is written, a piece of rather a small 

significance. This time seems to be the time of crisis. 

Moving to the new family house in Czechowice-Dziedzice definitely absorbs time and energy, and this quite 

perhaps adds up to the doubts that Andrzej had about the choice he had made about the artistic path for 

the years to come, which has been remembered by his wife Grażyna. 

In this piece we can see how Andrzej Krzanowski reached his artistic heights, which had come from 

the fascination and the attempt to take from them as much as he could, whom he considered his soul 

masters, or just a very peculiar points of reference. So Henryk Mikołaj Górecki with his archetypical 

power of simplicity, the expression of existential strength and energy; Karol Szymanowski, as the land 

of ecstatic fulfillments and phrases that bind with their beauty; Witold Lutosławski as the symbol of the 

composer’s surrender to discipline, responsibility for each and every note of the composition, and honesty 

in placing it on the surface of the score; from the past – Beethoven with his pattern of constructing the 

formal schemes of the music so much united with emotion. And certainly Alexander Scriabin with the 

idea of the overwhelming music, and perhaps – from a certain distance – Richard Wagner with his idea of 

joining music with any possible genres of art and culture, and there might also be Olivier Messiaen with 

his metaphysics and pantheism, letting in to the world of culture – the world of nature. How various these 

points of reference are! And how much were they digested through Andrzej Krzanowski’s artistic sensitivity; 

somehow put together and in his works “presented” in utterly personal, original and very far from any 

possible signs of eclecticism silhouettes and shapes! This 3 rd Quartet, as well as coming from the same 

year Relief IX, they direct their expression in the lands over-real, separating themselves from the composing 

strategies so far. As though Krzanowski dreamed of being Mahler of the 80s of the 20 th Century, with 

the use of completely different means of expression, aiming at the same goal – to some Universum. 

* 

The „swan song” for Andrzej Krzanowski proved to be Relief IX – Scottish for the string quartet and 

the computer layer, It was completed in September 1988 in Glasgow – and was conceived by commission 

from “Polish Realities” Festival, projected by Adrian Thomas, a truthful friend of Polish music, who at that 

time worked for BBC. The work was dedicated to Józef Patkowski and the festival of Warsaw Autumn. 

54–55 

The part of the computer was realized with the co-operation of David McKenzie in the Electronic Music 

Studio in Glasgow. The first performance took place on the 19th of November 1988 – the musicians 

of the Paragon Ensemble were playing, under the direction of David Davieds with the sound engineering 

by BEAST. On the 16th of September 1989, the work was performed for the first time in Poland by Silesian 

String Quartet at the festival Warsaw Autumn. Over-subtled beauty of this unusually delicate music can 

be described with the name of “celestial”, but also with something like “bright sadness”. 

Almost in its whole, the composition is preserved in quiet dynamics, in slow tempo, creating the phenomenally 

oneiric climate. Many times in his artistic life used Krzanowski tapes, usually recorded with

motifs, quotations – this is our electronic, computer-wise, colouring, the quartet’s sound broadening level. 

The melody of the piece is charming indeed – in the cantilenas of the cello and the viola we can found the 

breathtaking glissandos, transferred then into very unusual accord settings, sometimes bringing on the 

memory of the exceptional accordion sound, And the effect is overwhelming – the hum of the synthetic 

wind. We have then in this Relief a world of very special intimacy, a lyricism of the sound’s poetry 

submerged so to speak in the landscape of some nature. The nature, because of the wind. And the nature 

of the soul because of the nostalgia. As if in this – as it happened to be – final work of his, Krzanowski 

yearned for the world which he had foreseen, or just had wished to foresee… 

I 

n Aleksander Lasoń’s work it is not very easy to point to the composer’s spaces in any special way 

outstanding. For the content of this album, needs to be noted the chamber work of this composer. 

The fact of its being very rich can be supported just by the set of the chamber works presented 

here: ten compositions written between 1980 and 2007. Similarly to the work of Andrzej Krzanowski, in 

the catalogue of Aleksander Lasoń brings our attention – next to the seven numbered string quartets, 

and numerous solo and chamber pieces – the separate cycle under the common title: Chamber Musics. 

There are six of them, being written between 1974 and 200 – the piano quintet Chamber Music no. 1”Of 

Stalowa Wola”, the second version of which has been presented within this collection, Number 2 for the 

piano, 2 horns, the trumpet, 2 trombones and the tuba, Number 3for the wind instruments, the drums and 

the piano, Number 2, finally titled “The Wind Quintet “Spring”, Number 5 – Four Seasons for the clarinet, 

the trombone, the piano, and the strings, and finally Number 6 – Saxophonium for the saxophone quartet 

and the drums. What is very characteristic – in some of these Musics (e.g. Number 2), and some other of 

his chamber pieces, the set of the instruments brings them to the edge of what is still chamber, but about 

to turn into a sinfonietta-like kind, that is intended for a small but still a chamber orchestra. As if a chamber 

composer thought of taking a symphonic path… 

Aleksander Lasoń fairly often underlines the fact that he feels like a symphonist. And indeed, the symphonio-orathorian 

stream is in his catalogue exceptionally vivid and significant: four symphonies, symphonic 

images, like Mountains, Cathedral, the concerting pieces – 2 nd “Concerting” Symphony with the piano, 

Concerto “Pablo Casals in Memoriam” with the cello solo, the violin Concerto Festivo, with the accordion 

Concerto “Harmonium”, the project in progress Missa Symphonia… This stream of Aleksander Lasoń’s 

music is extremely intense, expressively dense, broad in dimension, strong and strict in its idea and 

aesthetics. The chamber stream on the list of Aleksander Lasoń’s works is of not in the least secondary 

importance and less significant – it counterpoints the symphonio-orathorian stream, the grand forms, 

and sometimes reaching the shape of monuments, on the equal terms, binding this output into the 

building vivid indeed, separate, different, unique and original. If Aleksander Lasoń underlined then his 

feeling of being, above all, a chamber composer, it would not stir our reception of his work, and would 

not depreciate him as a symphonist, just like his feeling of being a symphonist cannot possibly depreciate 

him as a chamber composer that is always in him. But once upon a time a pianist-composer, too, also an 

improviser – and this in the field of chamber music, and, in recent years, a composer-conductor – and this 

in the field of symphonics. The conductor, it needs to be mentioned, managing not only the performances 

of his own work. So the element of chamber music as well as of symphonism meet in Lasoń’s artistic life 

with the performing practice from the very beginning – from The Concert for the Improvising Piano and 

Three Tapes, which was written specially for the festival “Young Musicians for the Young Town” in Stalowa 

Wola, and introduced together with Lasoń as the performer, up to the conducting author’s creations of his 

of 3 rd Symphony “1999”, to mention just one. 

* 

Chamber Music no. 1 “Of Stalowa Wola” is chronologically the earliest of Aleksander Lasońs’s works 

presented here. The firsts version of the composition, titled Chamber Music for the Piano and the String 

Quartet, was written in 1974. In the catalogue which documents the output of the composer, worked out 

by Iwona Bias and published under the title of Aleksander Lasoń – The Portrait of the Composer by Karol 

Szymanowski’s Music Academy In Katowice in 2001 it holds the position number 6. There are four pieces 

56–57 

preceding it, written to the words by Teresa Snopkowska, and Impressions for the piano and the orchestra 

– both pieces enjoying their first performance between 1872–1974. As early as in 1975 1st Symphony for 

Wind Instruments, Drums and Two Pianos is conceived, and in 1976 presents the composer with the 2nd award at the 18th Grzegorz Fitelberg’s Composer Competition in Katowice, and in 1980 receives the highsest 

score at the auditions of the International Composers’ Tribune in Paris. The first version of the piece closes 

down then the juvenilia of the 24-year-old composer, at that time, still a student at Józef Świder’s class of 

composition. It was performed for the first time within the concert cycle of the Silesian Composers’ Tribune 

in Katowice on the 16th of April, 1975. The second version finds itself among the grown-up output, though 

still so very “young”, and is made in 1978. Under the nickname “KRZYSZTOF-ANDRZEJ” it had been submit-

ted for the composers’ competition, organized on the occasion of the 5 th Festival “Young Musicians for the 

Young Town” in Stalowa Wola. The competition was adjudicated on the 23 rd of December, 1978 – the jury 

under the presidency of Krzysztof Penderecki awarded Eugeniusz Knapik with the first prize for Corale, interludio 

e aria, and Andrzej Krzanowski for Con vigore and Andrzej Lasoń for Music of Stalowa Wola – with 

the distinctions. For the first time, the piece was presented on the 8 th of September, 1979 at the 4 th Music 

Meetings at Baranów Sandomierski, with the participation of Anna Solczak-Lasoń on the piano. 

During its first presentations, this two-part piece (first part without definite tempo and expressiveness, 

second one – Deciso) instantly brought the attention of the critics as being especially interesting. Why? 

Perhaps for its freshness, brightness and the peculiar vividness that made it “leap over” the dominating 

at that time in Polish music tone – the tone of weary and bored with itself sonorism on the one hand, and 

on the other – the violently distancing themselves from the scores of Krzysztof Penderecki, Wojciech Kilar, 

Henryk Mikolaj Górecki, or, less violently, but still – Włodzimierz Kotoński, just to mention here only the 

authors of the aesthetic “coup” of the time in Polish music. 

On the modernist watchtower remained first of all Witold Lutosławski in the serio genre; Lasoń, remaining in 

the moderately modernistic idiom, gave out the tone, if not buffo, than definitely scherzando. The tone of the 

sound elegance, behind the “effort” to be so pseudoavangarde and the drilling off the technical composer’s 

problems, which usually became then interesting only for the composers, but not necessarily for the listeners, 

also the tone distant from the pomposity, which was to very soon (as not yet in 1978) become so very 

present in Polish music. “The ballanced construction proportions, the intriguing textures, the sound planes 

that absorb the listener” – these are the notions that Krzysztof Baculewski expressed after he had heard the 

piece during the concert of the members of the Circle of the Young at the Polish Composers Association, the 

event accompanying the Warsaw Autumn Festival in 1979. “A very reach work both in texture and sound, 

colourful, coherent on its formal level” – this is how the work was assessed by Leszek Polony in 1980. 

* 

1st Quartet was written in 1979–80 by the commission from the Chief Music Department of the Committee 

for Polish Radio and Television, and in particular the Contemporary Music Department on the occasion of 

the concert within the cycle Composers Forum, organized between the years of 1977 and 1980. The premise 

of this project was the presentation of the music by a chosen composer, the main hero of the edition, 

and this within a series of broadcasts on the Polish Radio for the whole week, and finishing with a public 

concert, the program of which included the first performance of the work commissioned on this occasion 

by the Polish Radio. The project included the following composers: Krzysztof Meyer, Augustyn Bloch, Aleksander 

Tansman, Marek Stachowski, Henryk Mikołaj Górecki, Zbigniew Bujarski and Aleksander Lasoń. 

During the final concert in the cycle of the broadcast by the Composers Forum, devoted to the output 

of Lasoń, on the 14 

58–59 

th of December 1980 in the concert hall of the Warsaw Music Academy took place the 

first performance of 1st Quartet. The whole of the concert was transmitted by the Polish Radio, the second 

part of the concert, together with the first performance of Quartet by Wilanow Quartet also by the Polish 

Television. Dedicated to Andrzej Chłopecki, who had programmed and realized the cycle of Composers 

Forum, the piece consists of three parts: Delicatamente – Agitato – Molto tranquillo é affettuoso. 

After the first performance of the piece, Olgierd Pisarenko wrote in biweekly “Ruch Muzyczny”: 

“It can be quite clearly seen here that the composer’s way of thinking is utterly free from the reminiscences 

of the sonorism of yesteryears. Lasoń “colours” the music not just as much with his articulation as 

with various forms of sound movement, harmony, textural gestures, rich and constantly changing embellishment. 

Each part has its own, different from the others countenance, and each one, at the same time, 

constitutes a homogenous whole. What I remember best is the second part, emanating some spring-like 

atmosphere, bringing on memories of – do I know? – some remembered shreds of Dvorak’s or Martinů’s 

music… As a matter of fact, we can spot here certain “folkloristic” phrases, however at a more careful 

listening, the principle of this fragment appears to be the “playing around” the interval cells (comprised 

of e.g. a third and a second, or two seconds and one third). With the very clear centralization of a single 

sound. What a beautiful effect! I like Lasoń’s music. Listening to it gives me pleasure. And its particularly 

breathtaking aspect is its enjoyment, the feeling of purely musical joy, achieved thanks to very definite colouristic 

and movement-wise valours. There is of course nothing of this Dionesian joy of Zarathustra, or of 

Festival of Spring. There is just the humour, wholesome and purifying, a modest counterbalance against 

the huge bubble of mysticism and mystification. In this hard times of ours this is a gift we cannot refuse”. 

The beginning of the quartet path of Aleksander Lasoń – and what follows it – is worth being seen as 

a counterpoint to his symphonic output, but still noticing this dialectics, and certainly not double-galleyness 

or opposition, which we have mentioned above, applying to it the notions of “chamber composer” 

and “symphonist”. In 1980 we already have Mountains for the symphonic orchestra, and this is after 

composing 2nd “Concerting” Symphony. The year 2nd Quartet was conceived, 1987, is the year of the nearly 

pompous in its expression Cathedral, dedicated to Witold Lutoslawski. The works from the 70s – like 1st Symphony, the first Chamber Musics, the one Of Stalowa Wola included, also the outstanding in its formal

shape 1 st Sonata for the violin solo – art characterized immensely by the category of vigour, youthful 

indeed vitality, brightness which in the sense of expression (not technicality!) can associate with the spirit 

of French neoclassicism. Expressionally – yes, technically – no, as this one was the music whose colour 

and narration did not owe anything to such neoclassical strategies like e.g. tonality Major-Minor, or the 

metronomic rhythmicity, a lot on the other hand (economically, that is the fact, but still) to the colouring 

means coming straight from the Polish sonorism. As early as from 1 st Quartet in the output of Aleksander 

Lasoń we can hear a different from this vivid and blinding tone of contemplation – the tone of more 

and more intensely noticed in his work, which certainly does not mean getting rid of the tone of vigour. 

The principle then becomes the dialectics of elements adagio and allegro, of the song and of the motority. 

Both realize themselves in different manners, and while listening to them we have certain associations 

with pieces by other composers, Lasoń’s tone and gesture very clearly distinguish these Quartets from the 

whole library of the output of Polish composers, to say the least. 

This tone of contemplating adagio, but we can also call it “nostalgic”, and so lyrical modus, is in 1 st Quartet 

Delicatamente; con anima – the sounds of flageolets providing the texture of somewhat glassy type, as 

if the reminiscences of the playing on the tuned with water glasses and glssandos, giving this first part 

of the piece the character of some oneiric picture. In the third part we are given almost sweetness of 

the song Molto tranquillo e affettuoso. Lasoń for numerous times in his commentaries and interviews 

remembers the searching for the new type of melodiousness, which in the mid 80s became also an idea 

of Witold Lutosławski. Had Lasoń been there earlier? Well, yes. So we have a melody (singing) by the 

first violin, we have against it, as the bass support, the counterpoint by the cello and the tremolos of the 

second violin, which we can define as an ostinato accompaniment. A melody with an accompaniment? 

Yes, we can define it as such. 

This second element, this “vigoroso”, in the score of 1st Quartet is defined as con somma bravura. Agitato 

is realized by so frequently present in Lasoń heterophony, dissimultaneity of the rapid sound figures, 

often ornamental, melizmatic, with the alternation of movement types. Here we are presented with the 

scherzoso tone with the closer and more distant allusions to the strictly folk playing. 

* 

2nd Quartet was composed after a long break, as late as in 1987. In this one-part piece the composer 

made use of the sketches for the unfinished chamber concert for the oboe and the string orchestra, being 

written in the years of 1984 and 1985. Quartet was conceived by the commission from Silesian String 

Quartet and is also dedicated to it. The ensemble played the piece for the first time during the festival 

of “Warsaw Autumn” in the same year of 1987. In his commentary to the score, Aleksander Lasoń wrote: “It 

has been written in the form of a score in the traditional bar system and the fragments with the use of the 

approximate notation of the rhythmic values. The approximate notation of the rhythmic values used here 

is in my opinion and above all supposed to serve a broader presentation of the performers as freely functioning 

virtuosos, who can realize fully, through their parts, the emotional and intuitive sense of my music, 

not being at the same time entangled with the imposed on them, metrorhytmic rigours. I strongly feel that 

this is a kind of controlled freedom, with a certain dependence coinciding with my process of composing, 

based on intuition submitted to the far-fetched acts of consciousness. The emphasis has been placed here 

on the creating so-called “new melodics” and constructing a specific one-part form, which sails almost 

from the very start of the piece to its end like a single wave. To achieve stronger dynamics and thicker 

density of the sound is possible through the use of the microphones for each of the performers”. 

In this piece, continuing is this dialogue between the stylistic values (speed – slowing down, motority – softness) 

mentioned above when describing 1 st Quartet. The composition starts strongly, dynamically, with the 

duo of the violins. The melodics is here figuratively ornamental, which from this point becomes in Lasoń’s 

output a peculiar sign of recognition (enough to mention 4 th “Tarnobrzeg” Quartet, or 2 nd “Hebrew” Sonata 

for the violin solo). Which is being continued here to a bigger than in 1 st Quartet extent. The subtle play with 

tonality – modal or even coming from the major-minor system. As if Lasoń was trying to provide an answer 

with his music to the notions having been born a decade before, like “new romanticism” and “new tonality”, 

which fill the very deep notion-wise sack of the “postmodern”. The last one has proved deeply fond of various 

changes of aesthetic steps, the expressive and genre-like ambivalence. And also here, in his Quartet, we have 

the attempt to reach tonality, and then leaving it behind, the expressive waving between emotions of the 

vigoroso type with their ludicity, and the type of relief, which Lasoń shows above all by differentiating between 

the sound textures – satiated and watered down, intensive and extensive, “modernistically progressive” 

and “postmodernistically conservative”, whatever these notions should mean…). 

60–61 

* 

3rd Quartet is written at the break of 1992 and 1993, by the commission from the Polish-Canadian ensemble 

Penderecki String Quartet (Piotr Buczek and Jerzy Kaplanek – the violin, Yariv Aloni – the viola and 

Paul Pulford – the cello), for the festival of string quartets Quartet Fest ’93 in Ontario. The Penderecki’s

quartet to which the composition is dedicated, presented the piece for the first time on the 13 th of June, 

1993 in Waterloo (Ontario), and it Polish premiere took place during the festival of “Warsaw Autumn” 

in 1993 – the performers were the Silesian String Quartet. 

Played attaca, the four-part piece (Deciso con grazia – Deciso con agitazione – Molto tranquillo 

e semplice – Vivo e marcato) makes the next stage of Lasoń’s playing with the interior oppositions, bringing 

them up together into the formally coherent whole. Looking somewhat into two different directions (of 

this mentioned above element almost untamed in allegro and that also mentioned above lyricism, almost 

romancing in adagio) – is admirable: Lasoń is not acquiring the aesthetic crossed eye, our (the listeners’) 

– the receivers’ – reactions, leading us to what is (still!) coherent in his music, and not allowing them 

to disperse into many incoherent units, which don’t have anything to do with each other. Here we have 

Lasoń the dialectician who is pulling the listener’s leg, whatever he will, not letting him feel rested in any 

of his expressive spots – either expressive or impressive, proving effectively that they do not tear his piece 

apart into shapes separate from each other, but into shapes harmonically complementing each other. 

According to the composer’s words, this piece became the next stage of his work over the new tonality, and 

before all the new melodics. The expanded first part is a peculiar resume of the whole. Then we have the 

fast and motoric part (with vigour), and then the third one, being a bit short “suspension” in the stativity 

of the sounds more on the quiet side (contemplation), and eventually the finale – dynamic and lively. 

The special tone of this piece is its melodiousness of a “romanticising” character. So we have here all 

this, “romanticising”, but restrained, as if “kept in reins”. In her commentary to the piece, Elżbieta Widłak 

pointed out that the “element bringing some order to the run of the musical narration, and to the balance 

of tensions is the harmonic plan, and the single sounds-centres as well as the simple co-sounds make the 

turning points of the musical action”. 

In Deciso con grazia the first part of 3 rd Quartet, the form of which is divided by the energetic “beats”, like 

in 3 rd Symphony or Witold Lutoslawski’s String Quartet, melizmatics seems oriental-wise, “Hebrew-like” 

(?). In an obvious manner, here – but it applies equally well to other Quartets – the run of the narration, 

very often piled up, very expressive and intense, aims in its density at the pure accords of the third, as the 

point of destination. To a certain extent, like in Eugeniusz Knapik’s Quartet. He very often aims at these 

points with his glissandos, and as often with the ones used by Paweł Szymański. In Deciso con agitazione, 

the second part of 3rd Quartet we have vigour, waves of very strong energy, vitality turned into motority. 

This is a narration somewhat appealing, as if agitating for its arguments: the appeal, the breath; the appeal, 

the breath. And a little different is the final part of this Quartet – Vivo e marcato. Pushing forward, 

the unisons bringing on the memory of the best sides of Krzesany and Orawa by Wojciech Kilar, almost 

Podhale-wise folk type (although this one is a bit distant association), “hewing”, letting go the “motor” as 

if echoing Harpsichord Concert by Henryk Mikolaj Górecki, rhythmicality disturbed with syncopes, joyfully 

wound figures “slicing” for us the time of the perception of the piece. Well, and then Molto tranquillo 

e semplice the third part of 3 rd Quartet. It is just a special stop on this dense, vigorous narration of the 

whole of this four-part piece. The breath of the form, the stop in the run, in the time even. It is very close 

to the idea of minimal music, something very exceptional in Lasoń’s scores. The notes (sounds) as if laid 

separately, the texture quasi-punctualistic, like splinters, but the whole of this short part flowing in a slow 

motion (paradox: short slow part!) makes the impression of the song of the breaths. 

* 

Relief for Andrzej Aleksander Lasoń composed in 1995, five years after his friend’s passing away, in the 

title referring to the cycle of nine pieces by the author of Broadcasts. Reliefs were written by Andrzej 

Krzanowski between the years of 1984 and 1988 for different solo instruments, especially the accordion, 

and among these the final one – Scottish for the string quartet and the tape. The outside impulse for 

writing this piece was for Lasoń the initiative by Bożena and Ryszard Gabryś, connected with the occasion 

of giving the name of Andrzej Krzanowski to the Chamber Hall of Mieczyslaw Karłowicz’s Music School 

in Katowice in the course of the 50 

62–63 

th jubilee of this school. On the 2nd of October 1995 this piece was performed 

for the first time there by Silesian String Quartet, and then in 1998 it was presented again by the 

same ensemble at the festival of “Warsaw Autumn”. In the year of 2000, the composer worked out the new 

version of the piece for the viola and the string quartet. 

And there we got a one-part piece of a formal rondo structure, starting with delicamente e affettuoso, 

after which come agitato, misterioso con affetto, eroico i arioso con affetto – delicamente e molto vibrato. 

Just the quoted here expression notions become the description of the genre of the emotionality of this 

work, its “affections”, the work in which delicacy and sadness, mystery and heartfulness at the end of it 

melt, so to speak, in the aura of the coloured key of F sharp major, in the ether-like void. This expression 

tone no doubt dominates, but is being counterpointed with another – a tone in a sense of con vigore (as 

a matter of fact, it is also the title of Krzanowski’s composition for eight performers, which is included in

this collection) with the heightened energy of ornaments and the elements of the highlands folk scale, as 

if inviting to take a walk across the Beskid Śląski… 

There is then in this short piece the opposition of sadness and joy, of a song sung in the euphonic accord 

twilight, emanating with sensitive lyricism, and in the contrasting segments of the piece, the brave element 

of playing music, put down with the descent of the lowered intervals, of coming down and up again. 

But the final word belongs to the tone of nostalgia, after all the piece announced with the instrumental 

sotto voce… 

* 

In 1998 the piece called 20 for 4 was written, as a present for the 20th Anniversary of Silesian String 

Quartet, in the headline announcing the year of the ensemble’s birth – a978. This quartet miniature – 

next to the numerous birthday dedications of some other Polish composers – was performed by the 

celebrated ensemble on the 13th of December in the Palace at Rybna, Tarnowskie Góry, at the 4th Chamber 

Music Festival “Silesian String Quartet and its Guests”. The way the tempo and the expression character 

were defined, tells us nearly everything: presto possibile con vigore. What came out was a charming, a bit 

fanfare-like sound greeting card in 20 (1978–1979–1980, etc. to 1997) numbered in the score motive-wise 

blinks, which was to describe the 20 years that the Quartet worked and performed. The basis is the foursound 

(well, yes… this is a quartet) motifs – modules, where the sounds are marked as numbered steps 

of the 12-bar scale, presented by the musicians of the Quartet in various configurations melodic as well as 

accord, and played either solo or together. It all starts with the first violin solo, as at the very beginning 

there was Marek Woś, then comes to play the second violin – as the ensemble was joined by Arkadiusz 

(Aki) Kubica, and then we have the viola and the cello – after Witold Serafin and Józef Gomolka had left 

the band (and the country) in 1985, the personnel of the ensemble was supplemented by Łukasz Syrnicki 

and Piotr Jarosik. Texturally kaleidoscope-like repetitive construction has its points – the years – distinguished 

by very particular, not giving too much choice for the performers, unlike elsewhere, score, and 

other shapes, if to mention glissandos. These are the years of 1980, 1987, 1993 i 1995, when Aleksander 

Lasoń his first three Quartets and Relief for Andrzej. 

* 

4th Quartet „Of Tarnowskie Góry” is written in two parts (Misterioso – Decisio e energio) was made in 

2000 by the commission of the Society of the Preservation of the Tarnowskie Góry Region, and is dedicated 

to the Society. The first performance took place in the Palace at Rybna in Tarnowskie Góry on the 

3 rd of December 2000 during the VIII Festival of Chamber Music “Silesian String Quartet and its Guests”. 

The personnel of Silesian String Quartet, after the departure of Marek Moś, held Anna Rechlewicz who 

played the part of the first violin – but very soon she was replaced by Szymon Krzeszowiec, and this is 

how it goes till the present day... After the performance was over, the audience gave the band a standing 

ovation... 

The whole of the work consists of two parts, proportionally ballanced as for the time it is concerned. Ludwik 

Erhardt described the piece in such a way: “The first part, kept in slow tempo, is signed by the hint misterioso, 

and is developing from the theme introduced at the beginning by the whole ensemble. Another of its characteristic 

elements are glissandos and tiny, irregular ornaments, disturbing the explicitness of the melodic 

line. Gradually increased expression carries the playing into higher and higher registers, leading to the 

ecstatic final segment, after which the first theme comes back. The second part is constructed the other way 

round: the frame of it is made of the segments based on the motoric movement of accords, played by the 

ensemble deciso e energico, the middle part is filled by the vast plane of peaceful music, euphonic, glittering 

with melizmats and passionate ornaments, which in different sound circumstances, could remind us of the 

performing manner of the Gypsy violinists. Especially engaging here is the rich melodic invention, and the 

ability to build the noble dialogue between the particular instruments of the quartet”. 

What is it so very significant about this work, and surprising, too? The very strong emotionalism? Well, 

yes. But this one appeared for the first time in the former quartets. The highlands folk note? This one, too, 

we encountered in 3 

64–65 

rd Quartet (maybe because Aleksander with his family had bought a house at Glinka at 

the Beskid Śląski…). But we have here the new tones (even though we may not forget 3rd “Hebrew” Sonata 

for the violin solo finished in 1984) – the motifs appealing to the Gypsy culture, as though yearning for 

something which is so very distant and infinite, crossed with most generally understood “highlands 

culture” – its temperament and sharp spontaneity, but also motifs somewhat rewritten from the music 

and performing manners – Jewish and Arabian. Glissandos and ornaments, winding away melodies and 

their embellishments. At the end of the 30th , if this kind of music could have there been produced, it would 

have been named in the German 3rd Reich – “non-Aryan”. Its “Jewish note” would have certainly induced 

some sort of consternation on the side of Karol Szymanowski, but its “Arabian note” would have definitely 

got the author of The Song of Hafiz interested, or even intrigued… 

*

5th Quartet with the subtitle of seven and a half of a quartet was being written by Lasoń in the years of 

2003 and 2004. It was composed by the commission of the town of Bytom, where the composer lives, and 

it was on the occasion of the 750 th Anniversary of the town’s establishment, and the consecutive parts of 

it are dedicated to “the artistic friends of the composer, connected with the town of Bytom”. These dedications 

respectfully refer then to Silesian String Quartet, Akademos Quartet, wife Anna, Jacek Łumiński and 

his Dance Theatre, Marek Moś, Angels, and Rev. Hubert Kowol, and Piotr Janosik. The first performance 

of the work took place on the 3 rd of July, 2004 in the interpretation of Akademos Quartet during the 

Festival of Dancing Art in Bytom in the choreographic stage version, worked out by Jacek Łumiński and 

the dancers from the Silesian Dance Theatre. 

The 50-minute piece – according to the title – consists to „seven and a half” parts. These are, consecutively, 

Tranquillo con calore. Subito con somma bravura – Vigoroso. Contemplativo. Subito tempo primo (vigoroso) 

– Sereno – Tranquillo. Deciso con vivezza – Sereno. Calmo – Coralmente, sostenuto – Frescamente, 

and this half as the encore – Subito con somma bravura. If this is indeed seven and a half of a quartet, 

quite obviously this thing refers to seven and a half of centuries of the town of Bytom. We have then here 

a suite of independent and separate miniatures with a “supplement” – in this additional “half a quartet” 

as the encore, the second part of the fourth part of the whole is repeated. There would need to be used 

this particular analitic and historical exegesis, found in the historical archives of the town of Bytom, and 

carried out with Aleksander Lasoń’s score before our very eyes, to prove that the actual fact is that the 

consecutive parts of Quartet (and its half for the end) in any way refer to the consecutive centuries (and 

the last half a century) of the town’s history. This effort of exegesis would no doubt be wasted. This one is 

then a suite of Lasoń’s impressions concerning his quartet music, aimed partly at the past, partly at a possible 

future, as if the seven and a half of “chamber musics” for the string quartet referring to the particular 

“stocktaking” of the chamber music he has composed so far rather than searching for the future inspirations. 

But we have here a piece (again, again...) intriguing, moving and extremely absorbing aesthetically. 

This is how the composition was described by Bogumiła Mika: “Intensive music (half an hour), very expressive, 

saturated. A master of the quartet technique. First, the euphony of the sound, simple harmonics; 

the introductory expression and devotion is suddenly broken by the brave displays of the instrumental 

skills – energetic and dynamic. The first part – the introducing link. The 2nd part – first, dominating are 

the figurative dialogues (based on melodicly cristalized shapes). Brisk narration, full of tension which 

culminates in the sound euphony of the arrested accords – reference to the beginning of the 1st part. 

The beautiful climate is built on the lyrical melodic plaits. And again, come back the instrumental figurations 

from the initial phase of this part. The 3rd part – an emotional arch – longlasting approaching the 

culmination, and a very slow act of spreading it. The lyrical link built on the dialogue of the instruments 

– the circling, arabesq-like winding shapes of the melodic lines help gather expression and melodiousness. 

There is yearning here... the final part is a two-phase one. First, we have very clear melodic strata, 

developing in the shape of corresponding voices of amazing simplicity, the musical space of the mood 

of reflection and sadness. Then the narration in a toccata character, repetition of the accords, constant 

development, vigour, figurative marches, running through different coloured constellations and colouristic 

dimensions, they lead us to the dynamic finale”. 

So we can listen here to a very interesting change of emotions and moods. As it has been expressed 

by Stanislaw Kosz with regard to this piece: these are parts very different – concentrated either around 

the musical idea or the interior polarization. And the element of the ludic rhythmical pulse, ostinatoness, 

persistence of the variably repeated motifs, and the heavenly longueurs, quasi-chorals, modal sounds, 

euphonic, the space of the “spiritual music”, celestial – like the 6 th part For Angels – the expressive heart 

of the whole composition. Between these poles – “lasonity” of his own – circling melizmats, the slow 

transfer of glissando. The dialectics of contemplation and vigour. “Cellestiality” – was Lasoń somehow approaching 

here (or did he actually want to approach) the “cellestiality” of Andrzej Krzanowski’s 9 th Relief. 

He might have, he might have not… 

But almost as simultaneously to the creation of 5th Quartet for the string quartet its third part was made, 

66–67 

for the quartet and the electronic layer (Version A). A shorter one, as consisting of selected fragments of 

the whole of 5th Quartet, in parts: Tranquillo con calore. Subito con somma bravura Vigoroso. Contemplativo. 

Subito tempo primo (vigoroso) Sereno Tranquillo. Deciso con vivezza. The electronic part of this piece 

was conceived by Krzysztof Gawlas. 

* 

6th Quartet was conceived by the innitiative of Silesian String Quartet “of the friendship and admiration 

for this outstanding ensemble”, as it is stated by the composer in the score to this work. The first performance 

of the piece took place at the Festival of the First Performances, organized by the Polish Radio 

National Symphonmic Orchstra on the 9th of June, 2005. It is the shortest of the seven numbered Andrzej

Lasoń’s string quartets. The parts of the piece: Molto tranquilllo. Deciso con somma bravura. First, the 

music is in a very particular way governed by melodiousness, and then – by motority. Perhaps this very 

Quartet in the catalogue of the quartet works by Andrzej Lasoń stands as the most “impressionistic” in its 

subtle colourity, the richness of the colours acquired with different manners of articulation, the flageolet 

playing, with the use of dampers, the playing sul tasto and sul ponticello. And here again, perhaps more 

visible and obvious than in the earlier quartets, is the alteration between the counterpointed segments, 

the voice entangled in the polyphonic fabric with the segments bringing the whole ensemble in the accord, 

harmonic tutti playing 

* 

7th Quartet was written in 2007 for Silesian String Quartet by the commission from the Pro Novum 

company – the sponsor of the ensemble’s artistic activity. Thanks to the financial support of the company, 

it was published in the recording of the ensemble, next to 1st and 3rd Quartet, on a CD, put out by the Musica 

Pro Bono Foundation, which became the first public (though not concert) performance of the piece. 

The work on this recording was then nominated to the first (and officially the last) edition of the Musical 

Award of the Public Media – Polish Radio and Television – “Opus”, and made the list of the seven positions 

nominated for the award (of 46 all in all). 

It is a one-part piece, built on two substantial phases mistico – marcatissimo. The first part starts with the 

cello singing, joined by the flageolet sound of the violin – and they put on colours. This tone of “mistico” in 

recent years makes itself more and more at home with Lasoń’s music, and it is a lyricism of a very special 

kind. Here we have an elegy, or even a prayer, the gestures of the descents (even though the whole of the 

work with some sort of glissando rises al niente up to the sky). The association: as if it was some kind of 

allusion to the film by Andrej Tarkovsky “Nostalgy”, reflection, “songs sing” (this is the allusion to 3 rd String 

Quartet by Henryk Mikołaj Górecki). Lyricism unusual and moving with the expression of tenderness. 

This note “of the highlands” might be most clearly seen in the fragments of 7 th Quartet which (e.g. marcatissimo) 

become “the other side of the coin” of its elegiac tone – the lyrical song sung overviewing (and 

hearing) the landscape, spreading away around the home of Anna and Aleksander Lasoń and Krzysztof 

and Stanisław – their two sons; the home at Glinka at the Beskid Śląski… 

n the output of Eugeniusz Knapik, the path to his only String Quartet of 1980 does not run, like in 

Andrzej Krzanowski and Aleksander Lasoń, with a long series of chamber pieces for solo instruments, 

Iand 

different instrumental settings. At the beginning of the catalogue of his output, we actually have 

the very young Three Miniatures for the piano (1970), Sonata for the Violin and the Piano (1971) and a very 

outstanding in the embracing of the form and the use of exclusively the sounds “natural” for the flute, 

very complex, and from the very beginning to the end concentrating the attention of the intrigued listener 

Sonata for the Solo Flute (1972): a grand form realized with great mastery by… a 21-year-old student 

of composition at Henryk Mikolaj Górecki’s composition class in Katowice! It was very fast indeed in the 

artistic career of this composer that attention had been directed to forms much bigger, also symphonic 

cantata-like genres, not however skipping the chamber forms. The first successes in the space of his first 

performances of his first works Knapik made especially for La Flûte de jade for soprano and orchestra 

to the lyrics by Chinese poets in French translation (1973) and Le Chant for soprano and orchestra to the 

texts of Paul Valéry (1976). The mystery remain Psalms for solo voices, the mixed choir, and the big 

symphony orchestra (1973–1975) never published and never performed so far. 

The 29-year-old author of String Quartet had been before recognized with regard to Sonata for Flute 

Solo, La Flûte de jade, Le Chant, but also two other pieces: Like at the Sea Shore… for the instrumental 

ensemble and the tape to the text of Paul Valéry (1977) composed by the commission from the 3 

68–69 

rd Festival 

“Young Musicians for the Young Town” in Stalowa Wola, and performed there for the first time under the 

conduction of the composer at Knapik’s composer’s competition on the 13th of May, 1977, and also the 

piece Corrales, interludio e aria for the flute, the harpsichord, and the string ensemble (1978), which was 

honoured with the first award at the composer’s competition organized on the occasion of the 5th Festival 

in Stalowa Wola. Here comes the turning point in the aesthetics of Eugeniusz Knapik’s music. The turning 

point leading to Quartet and Partita for the violin and the piano (also 1980). 

The pieces of the mid-70s that have been mentioned and pointed out to here, seem to very clearly situate 

the composer’s aesthetical orientation in the circle of the French inspirations – even if for the choice of the 

French texts. There can be then heard some distant echoes of Debussy’s music, the impressionistic setting 

of colours, the harmonic, but also rhythmical to some extent, concepts, seem to owe quite a lot to the music 

of Oliver Messiean, whose piano works (the congenial recording by Knapik the pianist of Vingt regards sur 

l’enfant-Jésus for not operating anymore recording company “Vifon”!) the composer- pianist very intensely

dealt with. It is also worth observing within this circle the music of Alexander Skriabin. It can be heard 

then in La Flûte de jade, and in Le Chant, and perhaps most of all in Like at the Sea Shore… – the musical 

pantheism. In Corale interludio e aria, Quartet and Partita can be noted a new tone. Its basis becomes a kind 

of pantonality, founded on the rubbles of the major-minor system, built or even reactivated. The quasiimpressionism 

that we had seen in Eugeniusz Knapik’s work so far seems to be retreating under the power of 

quasi-romanticism, even if reflecting allusively and not literally, but still. After comes aria – singing. Singing 

more than colour, although the latter one is also present. Present as the background, as the accompaniment. 

In this Corale and interludio e aria Knapik’s music is blooming with singing. The singing of songs, singing 

basically romantic. New romanticism? Possibly. But perhaps just – romanticism, without the adjective “new”. 

So in the later output of Knapik we have some chamber music. In 1982 Hymn for the clarinet, the trombone, 

the cello and the piano, and Versus 1 for the organs, in 1985 finished Verses for baritone, the horn 

and the organs, Tha’ Munnot Waste No Time for three (or two) pianos and the clarinet of 1988, in 2003 

completed Trio for the Violin, the clarinet and the piano, and in 2005 written Filo d’Arianna for the cello 

solo. There might need to be added here something staying on the verge of chamber music and sinfonietta 

I’m Approaching You for soprano and chamber orchestra to the words of Edward Stachura of 2001. 

But after Islands for the chamber string orchestra (1983–84), the artistic activity of Eugeniusz Knapik 

by the inspiration and for the invitation of Jan Fabre – a Belgian painter, playwright, multimedia artist of 

a modernistic, post-modernistic, and post-avantgarde aesthetic orientation, was directed toward grand forms 

of musical drama. A drama of the genre vision comparable with Richard Wagner’s theatrology, and “arguing” 

with the vision of Karlheinz Stockhausen’s opera cycle Licht. The visionary of the stage felt that his musical 

partner should be a visioner of music. The visioner of the stage looking into the future, and the visioner of 

music, harboured in the past. There came then a theatro-musical tale in the shape of three operas, built upon 

some psychic troubles of a Helen Troubleyn, a schizophrenic struggling with the world. Very recently Eugeniusz 

Knapik has finished his fourth opera, without the partnership of Jan Fabre though, based on Melville’s 

novel Moby Dick. Since the mid-80s then the chamber writing has become for Knapik – naturally – incidental. 

As well as symphonic. His energy and imagination have been consumed by the musical theatre. 

* 

Quartet was written in 1980 by the commission from Elżbieta and Krzysztof Penderecki, to whom it had been 

dedicated. The first performance of the work took place on the 28th of August, 1980 at the first private festival 

organized by the Pendereckis – the Days of Chamber Music at Luslawice-Dwór. It was somewhat a double 

performance. The first to be invited to perform the piece was Vilnius Quartet. Due to a very tense political 

situation of the final days of August 1980 in Poland, just before the August Agreements were to be signed, 

Krzysztof Droba, the program director of the festival, invited to perform at Luslawice also Silesian String 

Quartet, in fear of Vilnius Quartet might not be receiving permission from the authorities to cross the Polish 

border in such tense political time. During one night then took place two first performances of Eugeniusz 

Knapik’s String Quartet – one by Vilnius Quartet and another by Silesian String Quartet. The piece recorded 

by Silesian String Quartet received the highest scoring at the hearings at the International Composers Tribune 

in Paris in 1984. The music of Quartet became then the basis to the ballet event by Jan Fabre The sound 

of one hand clapping. The piece consists of two parts: Bushes Lento, misteriowo, and Singing/Song – largo, 

semplice. Eugeniusz Knapik said: “My intention was to write a piece that would refer to the development 

apogee that this form had reached in Beethoven’s quartets. Speaking of referring, I mean here of course not 

the very composer’s technique, or the formal structure of the Beethoven’s quartets, but their weight”. 

In this work then we have – like Stanisław Kosz has put it – “great dramaturgy, and – at the same time – 

classical, and intelligent reflexiveness”. Krzysztof Baculewski wrote: “The conscious allusion to the great 

tradition of this genre did not create here a return to the old forms or styles. The composer in a sense only 

“quotes” certain chosen harmonies, not classical, not modal. They become a certain sort of a trampoline out 

to a new world of sounds. It is not either the cluster harmonics or dodecaphonic melodics, or the punctualistic 

texture, or rhythmical scattering. The musical language of Knapik seems to be as distant from them as it 

is from the neoclassical historism. The composition reaches also to the other “layers” of consciousness of the 

listener, demanding from him full devotion in tracking – as it would have been called by Berg – “vicissitudes” 

70–71 

of the piece. The condition of the perception becomes here the full acceptance of the technical means: so that 

they would not surprise, would not present problems to solve, no doubts”. 

In the vast commentary to the work presented by Ryszard Gabryś we read: “And this content of the work, 

and at the same time, the narrative integrity – transformational but not kaleidoscope-like – built not 

from the easy happenings, but in the poetics of metaphor and liquefied metamorphosis, uniting “the fire 

with the water”, we feel very clearly, legibly, naturally, in a two-focal set of the whole. Both parts: the 

polyphonic-figurative thicket of voices, and the cantilena finale, aim at the suspension on the quasi-tonal 

E-Major accord; and also, and this makes this especially important composer’s connective, and at the

same time – the symbol of the bonds between the traditions of tonal, classical music with the old quartet 

“sphere”, which is shown especially – and very suggestively! – by all possible harmonic and functional 

cadenzas-spans placed in the crucial architectural points, deciding also about the topical gradation of the 

score. The trick with the tonal cadenzas is known, here, however, it means something more; thanks to the 

formulated by Knapik contexts, these structures sound again surprisingly fresh, purified and “exposed” 

in a very peculiar way, free from the old form-creating tasks. Sometimes they make the punchline, 

sometimes they are only the germ. Admiration, joy and respect from the listener, as well as from the 

exegesists – these feelings I would simply like to divide – he has already provoked, and also adequate 

to the late-Vienna (but also to the Bartok-like?) weight of the music, demanding a properly spatial size, 

thus we have the absolutely necessary 20 minutes filled with intense substances, rehabilitating meloharmonics 

and metrometrics, “suspended” over the dramatic, puzzling and moving culminations”. 

Looking at his unbelievable piece of work from the bird’s eye, at this masterpiece of Polish chamber music, 

it can be said (and felt) that the first part – the thicket, the quiff – it is a very strongly chromatized and 

thickened dominant of major seventh yearning for the solution, which comes in singing, songs, resolving 

any former tensions in the perfectness of the perfect tonality. And here we have got this dialectics again… 

Everything which is thick and directed toward murkiness, brings on the feeling of descent; everything 

which is thinned down and directed toward brightness brings on the feeling of the ascent. The yearning 

to fly away on the wings of singing… 

Andrzej Chłopecki 

translation from the Polish original Krzysztof Osiejuk 

Kwartet Âlàski – skład z roku 1983 

od lewej: Witold Serafin – altówka, Marek Moś – I skrzypce, 

Arkadiusz Kubica – II skrzypce, Józef Gomolka – wiolonczela

The Silesian String Quartet 

Szymon Krzeszowiec violin 

Arkadiusz Kubica violin 

Łukasz Syrnicki violla 

Piotr Janosik cello 

The ensemble have been playing since 1978. At the beginning of their activity they mastered their skills 

with the members of such quartets as LaSalle, Amadeus, Juilliard, Smetana, Alban Berg. The repertoire of 

the ensemble holds over 400 chamber pieces, 300 of which make the output of the 20 th and 21 st Centuries. 

These Silesian chamber artists have played more than 100 first performances of string quartet works by 

Polish and foreign composers, a vast part of which have been dedicated to them. During their career of 

33 years, the ensemble have given concerts in most European countries, as well as in the USA, Canada, 

Mexico, Japan, Hong Kong, and South Korea. They have successfully performed in such renowned concert 

halls like Concertgebouw in Amsterdam, Konzerthaus in Vienna, De Singel in Antwerp, Schauspielhaus 

in Berlin, Tivoli in Copenhagen, Salle Pleyel in Paris, Carnegie Hall in New York. Jordan Hall in 

Boston, Hoam Art Hall in Seul, or Bellas Artes in Mexico City. Silesian String Quartet enjoy a very rich 

phonographic output. They have recorded works of different epochs, concentrating however on the Polish 

music of recent 30 years. The recordings made by the quartet can be found on the records published 

by such recording companies like ECM, EMI Polska, Olympia, CD Accord, Radio Katowice. Of over 40 

CDs that the ensemble have produced, three have been presented with a very prestigious Polish award 

of “Fryderyk”, for the best chamber performance (H.M. Górecki – Olympia 1995, K. Szymanowski/W. 

Lutosławski CDAccord 1997, and E. Chausson – Radio Katowice 2004). Since 1993 the ensemble has been 

the main organizer of The Chamber Music Festival “Silesian String Quartet And Their Guests”, where in 

the course of the 18 editions so far, on different stages the most outstanding artists from all over the 

world have had their chance to perform. Silesian String Quartet have been awarded numerous times. 

Among the most significant awards, worth mentioning are: The Gold Cross of Merit (1999), Gold Orpheus 

for the best performance of the work by a Polish composer, at Warsaw Autumn Festival (2002), The Gold 

Badge of Honour for the service to the Region of Silesia (2005), the badge “Well-Deserved to Culture 

Gloria Artis” (2008), S. Ligoń’s Radio Katowice Award (2008). Since 2005, the main patron to Silesian 

String Quartet has been the Local Government of Gliwice, and the Gliwice Musical Theatre has become 

the group’s partner in numerous common projects. 

The works by the composers of “Stalowa Wola Generation” first 

performed by The Silesian String Quartet: 

1. Aleksander Lasoń’s Chamber Music I “Of Stalowa Wola” 

Baranów Sandomierski, 1980 

2. Eugeniusz Knapik’s String Quartet 

Lusławice, 1980 

3. Andrzej Krzanowski’s 2nd String Quartet 

Bologna, 1982 

4. Aleksander Lasoń’s 2 

74–75 

nd String Quartet 

Warsaw Autumn, 1984 

5. Andrzej Krzanowski’s 3rd String Quartet 

Sandomierz, 1988 

6. Andrzej Krzanowski’s Relief IX 

Warsaw Autumn, 1989 

7. Aleksander Lasoń’s 3rd String Quartet 

Warsaw Autumn, 1993 (Polish) 

8. Andrzej Krzanowski’s Reminiscenza B 

Bielsko-Biała, 1994 

9. Aleksander Lasoń’s Relief for Andrzej 

M. Karlowicz’s National School of Music in Katowice, 1995 

10. Aleksander Lasoń’s 4th String Quartet „Tarnogórski” 

Festival Of Chamber Music „String Quartet And Their Guests”, 2000 

11. Aleksander Lasoń’s 6th String Quartet 

The Festival of The First Performances at NOSPR in Katowice, 2005 

12. Aleksander Lasoń’s 7th String Quartet 

the 20th Anniversary of PRO NOVUM, Polish Radio Katowice, 2007 

13. Andrzej Krzanowski’s 1st String Quartet version A (Polish) 

the 18th International Festival of Chamber Music “Silesian String Quartet and their Guests” at 

the Music Academy in Katowice, December 4th, 2010.

Wydawca 

Fundacja Musica Pro Bono 

40-083 Katowice 

ul. Zabrska 3/3 

tel. +48/693 770 659 

Kierownictwo produkcji 

Grzegorz Zmuda 

Zaiks 2011 

Patronat medialny 

Projekt współfinansowany ze środków 

Śląskiego Urzędu Marszałkowskiego 

Sponsor Projektu Partner Kwartetu Śląskiego

POKOLENIE STALOWOWOLSKIE [pdf] - Radio Katowice SA

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?