พยาธิใบไม้ตับในประเทศไทย Liver Fluke in Thailand - มหาวิทยาลัย ...

วารสารวิชาการ มอบ. ปีที 12 ฉบับที 1 มกราคม – เมษายน 2553 49 

พยาธิใบไม้ตับในประเทศไทย 

Liver Fluke in Thailand 

ณัฏฐวุฒิ แก้วพิทูลย์* 

ศูนย์วิจัยและบริการตรวจวินิจฉัยโรคติดเชื อจากปรสิตภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 

มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี อําเภอวารินชําราบ จังหวัดอุบลราชธานี 34190 

สรญา แก้วพิทูลย์ 

วิทยาลัยแพทยศาสตร์และการสาธารณสุข มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี อําเภอวารินชําราบ จังหวัดอุบลราชธานี 34190 

บทคัดย่อ 

พยาธิใบไม้ในตับยังคงเป็นปัญหาที สําคัญทางด้านสาธารณสุขของประเทศไทย โดยเฉพาะภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 

ประมาณการว่ามีผู้ป่วยด้วยโรคพยาธิใบไม้ตับไม่น้อยกว่า 6 ล้านคน ในประเทศไทยมีรายงานพบพยาธิใบไม้ตับครังแรก 

โดย Leiper ในปี พ.ศ. 2454 จากนัน Sadun ได้ทําการศึกษาและให้ข้อสรุปว่าพยาธิใบไม้ตับที พบในประเทศไทยเป็นชนิด 

Opisthorchis viverrini และได้รับการยืนยันอีกครังโดย Wykoff และคณะในปี พ.ศ. 2509 พยาธิใบไม้ตับรูปร่างคล้ายใบไม้ 

ลําตัวเรียวยาว ขนาดโดยเฉลี ย ยาว 7.0 (5.4–10.2) มม. กว้าง x 1.5(0.8–1.9) มม. ไข่พยาธิใบไม้ตับมีขนาด 27 x 15 

ไมครอน ตัวแก่ของพยาธิใบไม้ตับ O. viverrini อาศัยอยู ่ในท่อนํ าดีในตับของโฮสต์เฉพาะ เช่น คน สุนัข แมว มีหอยนํ าจืด 

Bithynia species เป็นโฮสต์ตัวกลางลําดับที หนึ ง ปลานํ าจืดกลุ่มปลาวงศ์ตะเพียนเป็นโฮสต์ตัวกลางลําดับที สอง พยาธิ 

ใบไม้ตับติดต่อสู ่คนโดยการกินปลาดิบๆ สุกๆ ซึ งมีระยะติดต่อ การติดเชื อพยาธิใบไม้ตับมีความสัมพันธ์กับการเกิดโรค 

เกี ยวกับระบบตับและทางเดินนํ าดี เช่น ถุงนํ าดีอักเสบ ตัวเหลือง นิวในถุงนํ าดี ตับม้ามโต และหลักฐานทางระบาดวิทยา 

และในสัตว์ทดลองพบว่ามีความสัมพันธ์กับการเกิดโรคมะเร็งท่อนํ าดี ดังนันการให้สุขศึกษาเกี ยวกับการควบคุมและ 

ป้องกันยังคงมีความสําคัญโดยเฉพาะในพื นที เสี ยง 

คําสําคัญ : พยาธิใบไม้ตับ Opisthorchis viverrini มะเร็งท่อนํ าดี ประเทศไทย 

Abstract 

Opisthorchiasis caused by Opisthorchis viverrini remains a major public health problem in Thailand 

especially in the Northeast. It is estimated that six million people are infected with O. viverrini (calculated from 

overall 9.4% prevalence in 2001). The liver fluke was first described in 1911 by Leiper. Sadun commented that 

the liver fluke infection in Thailand was caused by O. viverrini, not by O. felineus, and this was confirmed later 

by Wykoff et al. in 1965. The adult worms of O. viverrini are flat, leaf-shaped, and transparent. The average size 

of fresh worms is 7.0 (5.4–10.2) x 1.5 (0.8–1.9) mm. Eggs are 27 μm x 15 μm in average size. The adult worm 

lives in the hepatic bile ducts of definitive host especially in human, dog, and cat. Snails of Bithynia species are 

the 1 st intermediate host and cyprinoids fishes are the 2 nd intermediate host, respectively. The liver fluke 

infection occurs by eating traditional raw or uncooked fish products which is popular in the northeastern and 

northern region particularly in the rural areas. The liver fluke infection is associated with a number of 

hepatobiliary diseases, including cholangitis, obstructive jaundice, cholithiasis, and hepatomegaly. Moreover, 

both experimental and epidemiological evidence strongly implicate the liver fluke infection correlated with the 

etiology of the bile duct cancer (cholangiocarcinoma). Health education programs to prevent and control 

opisthorchiasis are still required in the high-risk areas.

50 วารสารวิชาการ มอบ. ปีที 12 ฉบับที 1 มกราคม – เมษายน 2553 

Keywords : Liver fluke, Opisthorchis viverrini, Cholangiocarcinoma, Thailand 

บทนํา 

พยาธิใบไม้ตับยังคงเป็นปัญหาที สําคัญทางด้าน 

สาธารณสุขของประเทศไทย โดยเฉพาะภาคตะวันออก 

เฉียงเหนือ ประมาณการว่ามีผู้ป่วยด้วยโรคพยาธิใบไม้ตับไม่ 

น้อยกว่า 6 ล้านคน นอกจากนี แล้วยังพบว่าพยาธิใบไม้ตับมี 

ความสัมพันธ์กับการเกิดมะเร็งท่อนํ าดีอีกด้วย พยาธิใบไม้ 

ตับของคนที สําคัญมีอยู ่ 3 ชนิด ได้แก่ Clonorchis sinensis 

พบระบาดแถบจีน ญี ปุ่น ฮ่องกง เกาหลี ไต้หวันและ 

เวียดนาม Opisthorchis felineus พบระบาดแถบ ยุโรป 

ตะวันนออก เช่นไซบีเรีย Opisthorchis viverrini พบระบาด 

แถบ ประเทศไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนาม (IARC, 

1994) ในประเทศไทยมีรายงานพบครังแรกโดย Leiper ในปี 

พ.ศ. 2454 ซึ งได้ตรวจศพที จังหวัดเชียงใหม่และวินิจฉัยว่า 

เป็นโรคพยาธิใบไม้ตับชนิด O. felineus ต่อมาในปี พ.ศ. 

2470 เฉลิม พรหมมาศ รายงานว่าพบพยาธิใบไม้ตับกว่า 

1,000 ตัว ในท่อนํ าดีของศพชายไทย อายุ 17 ปี ซึ งเป็นชาว 

จังหวัดร้อยเอ็ด และให้การวินิจฉัยเป็นพยาธิใบไม้ตับชนิด 

O. felineus เช่นเดียวกัน ระหว่างปี พ.ศ. 2497-2499 

Sadun ศึกษาและให้ข้อสรุปว่าพยาธิใบไม้ตับที พบใน 

ประเทศไทยไม่ใช่ชนิด O. felineus แต่เป็น O.viverrini และ 

ได้รับการยืนยันอีกครังโดย Wykoff และคณะในปี พ.ศ.2509 

สุวัชร วัชรเสถียร และ จําลอง หะริณสุต ได้รายงานการ 

สํารวจพยาธิใบไม้ตับในปี พ.ศ. 2501 พบว่าเป็นพยาธิใบไม้ 

ตับทัวประเทศ 22.1% โดยมีภาคตะวันออกเฉียงเหนือพบ 

มากที สุด รองลงมา คือภาคเหนือ และภาคกลาง คิดเป็นร้อย 

ละ 29.8, 10.3 และ 0.3 ตามลําดับ ข้อมูลล่าสุดทังประเทศ 

พบอัตราความชุกเท่ากับ 9.4% (Jongsusuntigul และ 

Imsomboon, 2003) ปัจจุบันนี มีรายงานการศึกษาวิจัยเป็น 

จํานวนมากทังด้านการระบาดวิทยา พยาธิชีววิทยา ชีว 

โมเลกุลเกี ยวกับพยาธิใบไม้ตับ ซึ งมีข้อมูลที สามารถ 

สนับสนุนและสรุปได้ว่าพยาธิเป็นสาเหตุหลักของการเกิด 

มะเร็งท่อนํ าดี ถึงแม้ว่าจะระดับอัตราความชุกของพยาธิ 

ใบไม้ตับจะลดลงแต่ก็ยังพบระบาดในพื นที เดิมๆ และก็พบ 

อัตราป่วยด้วยโรคมะเร็งสูงอยู ่เช่นเดิม จึงถือได้ว่าพยาธิชนิด 

นี มีความสําคัญและเป็นปัญหาทางด้านสาธารณสุขของไทย 

อย่างยิง บทความนี จึงได้ทําการทบทวนวรรณกรรมต่างๆ 

เพื อเป็นประโยชน์ในการนําความรู้ที ทันสมัยมากขึ น ทังด้าน 

การระบาดของพยาธิ และสาเหตุ ความสัมพันธ์กับการเกิด 

มะเร็งท่อนํ าดี ซึ งจะทําให้เราเข้าใจกลไกและความสัมพันธ์ 

ของพยาธิกับโฮสต์มากยิงขึ น 

รูปร่างลักษณะ 

พยาธิใบไม้ตับ (O. viverrini) รูปร่างคล้ายใบไม้ 

ลําตัวเรียวยาว เมื อมีชีวิตอยู ่มีสีขาวอมชมพู ตัวบางใสรูป 

พยาธิ มีลักษณะส่วนท้ายมนกว่าส่วนหัว ขนาดยาว 7.0 

(5.4–10.2) มม. กว้าง x 1.5(0.8–1.9) มม. oral sucker 

อยู ่ปลายหน้าสุด รังไข่เป็นแขนง มดลูกยาวขดไปมาใน 

ส่วนกลางลําตัว อัณฑะมี 2 อันมีลักษณะเป็นกลีบๆ (lobe) 

อยู ่ส่วนท้ายของตัว (ภาพที 1) 

ภาพที 1 พยาธิใบไม้ตับ Opisthorchis viverrini รูปร่าง 

คล้ายใบไม้ ลําตัวเรียวยาว เมื อมีชีวิตอยู ่มีสีขาว 

อมชมพู ตัวบางใสรูปพยาธิ มีลักษณะส่วนท้ายมน 

กว่าส่วนหัว ขนาดยาว 5.5-9.5 มม. กว้าง 0.7-1.6 

มม. oral sucker อยู ่ปลายหน้าสุด รังไข่เป็นแขนง 

มดลูกยาวขดไปมาในส่วนกลางลําตัวอัณฑะมี 2 

อันมีลักษณะเป็นกลีบๆ (lobe) อยู ่ส่วนท้ายของ 

ตัว (A; O. felineus, B; O. viverrini, C; 

Clonorchis sinensis) (ดัดแปลงจาก Ash, 1997) 

ไข่พยาธิใบไม้ตับ (O.viverrini) รูปไข่สีนํ าตาลปนเหลืองมี 

ฝาปิด ไหล่ของไข่มองเห็นชัด มีตุ่มเล็กๆอยู ่ทางด้านท้าย 

ไข่มีขนาด 27 x 15 ไมครอน (ภาพที 2) เมื อปนกับอุจจาระ 

ใหม่ๆ มีพยาธิตัวอ่อนไมราซิเดียมเจริญอยู ่ภายใน เปลือก 

ไข่ของพยาธิใบไม้ตับชนิด O.viverrini เมื อดูกล้อง 

scanning electron microscope จะเห็นเป็นเส้นๆ เรียก 

muskmelon pattern (Kaewkes, 2003)

่ 

่ 

 


ภาพที 2 ไข่พยาธิใบไม้ตับ Opisthorchis viverrini รูปไข่สีนํ าตาลปนเหลืองมีฝาปิด ไหล่ของไข่มองเห็นชัด มีตุ่มเล็กๆอยู 

ทางด้านท้าย ไข่มีขนาด 27 x 15 ไมครอน (A) เปลือกไข่ของพยาธิใบไม้ตับชนิด O.viverrini เมื อดูกล้อง 

scanning electron microscope จะเห็นเป็นเส้นๆ เรียก muskmelon pattern (B) (ดัดแปลงจาก Kaewkes, 

2003) 

ภาพที 3 อาหารที มีรายงานการปนเปื อนของระยะติดต่อของพยาธิใบไม้ตับ Opisthorchis viverrini ปลานํ าจืด ซึ งจัดเป็น 

โฮสต์ตัวกลางลําดับที สอง เช่น ปลาแม่สะแด้ง ปลาตะเพียนทราย ปลาสร้อยนกเขา ปลาสูตร ปลากะมัง ในเนื อ 

ปลาเหล่านี มีระยะติดต่อ คือ เมตาเซอร์คาเรีย (metacercaria) ฝังตัวในรูปซีสต์ มีประชาชนนิยมนํามาปรุงหรือ 

ทําอาหารแบบดิบๆ สุกๆ เช่น ก้อยปลา ปลาส้ม ปลาร้า และแจ่วบอง เป็นอาหารที นิยมรับประทานในภาค 

ตะวันออกเฉียงเหนือและภาคเหนือของประเทศไทย 

วงจรชีวิตของพยาธิ 

ตัวแก่ของพยาธิใบไม้ตับ O. viverrini อาศัยอยู ่ในท่อ 

นํ าดีในตับของโฮสต์เฉพาะ เช่น คน สุนัข แมว นอกจากนี ยัง 

อาจอาศัยอยู ่ในถุงนํ าดีหรือตับอ่อนได้ ไข่จะปนออกมากับ 

นํ าดี เข้าสู ่ลําไส้เล็ก และปนออกมากับอุจจาระ ถ้าไข่ตกลงสู 

แหล่งนํ า หอยนํ าจืดพวก Bithynia species ซึ งเป็นโฮสต์ 

กลางลําดับที หนึ งจะกินไข่พยาธิเข้าไป ไข่จะฟักตัวออกมา 

เป็นไมราซิเดียม (miracidium) แล้วเจริญต่อไปเป็นเซอร์คา- 

เรีย (cercaria) เซอร์คาเรียจะว่ายออกจากหอยไปฝังตัวใน 

ปลานํ าจืด โฮสต์ตัวกลางลําดับที สอง เช่น ปลาแม่สะแด้ง 

ปลาตะเพียนทราย ปลาสร้อยนกเขา ปลาสูตร ปลากะมัง 

เป็นต้น พยาธิเจริญต่อไปเป็นเป็นระยะติดต่อ คือ เมตา 

เซอร์คาเรีย (metacercaria) ฝังตัวในรูปซีสต์ เมื อคนและ 

สัตว์กินปลาที มีระยะนี แบบสุกๆดิบๆ เช่น ก้อยปลา(ภาพที 

3) เมตาเซอร์คาเรียจะแตกออกจากซีสท์ มาอยู ่ในลําไส้ 

ส่วนดูโอดีนัม แล้วเดินทางผ่านเข้าสู ่ท่อนํ าดีใหญ่ เดินทาง 

ต่อไปถึงท่อนํ าดีเล็กแล้วฝังตัวเจริญเป็นตัวแก่ต่อไป 

ระยะเวลาตังแต่คนกินตัวอ่อนระยะติดต่อของพยาธิเข้าไป 

จนเจริญเป็นตัวเต็มวัยและตรวจพบไข่ในอุจจาระใช้เวลา 

ประมาณ 4-8 สัปดาห์ (Wykoff et al., 1965) (ภาพที 4)


ภาพที 4 วงจรชีวิตของพยาธิใบไม้ตับ Opisthorchis viverrini ตัวแก่ของพยาธิใบไม้ตับอาศัยอยู ่ในท่อนํ าดีในตับของโฮสต์ 

ไข่จะปนออกมากับอุจจาระตกลงสู ่แหล่งนํ า หอยนํ าจืดโฮสต์กลางลําดับที หนึ งจะกินไข่พยาธิเข้าไป ไข่จะฟักตัว 

ออกมาเป็นไมราซิเดียม (miracidium) แล้วเจริญต่อไปเป็นเซอร์คาเรีย (cercaria) และว่ายออกจากหอยไปฝังตัว 

ในปลานํ าจืด ซึ งจัดเป็นโฮสต์ตัวกลางลําดับที หนึ ง และเจริญต่อไปเป็นเป็นระยะติดต่อ คือ เมตาเซอร์คาเรีย 

(metacercaria) เมื อโฮสต์กินปลาที มีระยะนี แบบสุกๆดิบๆ เมตาเซอร์คาเรียจะแตกออกจากซีสท์ มาอยู ่ในลําไส้ 

ส่วนดูโอดีนัม แล้วเดินทางผ่าน เข้าสู ่ท่อนํ าดีใหญ่ เดินทางต่อไปถึงท่อนํ าดีเล็กแล้งฝังตัวเจริญเป็นตัวแก่ต่อไป 

ดัดแปลงจาก http://www.dpd.cdc.gov/DPDx/HTML/Opisthorchiasis.htm. 

การระบาดของพยาธิใบไม้ตับในประเทศไทย 

จากข้อมูลย้อนหลัง 10 ปี ของสํานักระบาดวิทยา กรม 

ควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข พบว่าในปี พ.ศ. 2538 มี 

รายงานผู้ติดเชื อจํานวน 71 ราย คิดเป็นอัตราป่วยเท่ากับ 

0.12 ต่อประชากรแสนคน ช่วงระหว่างปี พ.ศ. 2539-2543 

ไม่มีรายงานผู้ป่วย จนกระทัง ปี พ.ศ. 2544 มีผู้ป่วยทังสิ น 

1,071 ราย คิดเป็นอัตราป่วย 1.72 ต่อประชากรแสนคน และ 

ผู้ป่วยลดลงในปี พ.ศ. 2545 เหลือ 469 ราย คิดเป็นอัตรา 

ป่วย 0.75 ต่อประชากรแสนคน จํานวนผู้ป่วยกลับมีรายงาน 

เพิมขึ นในปี พ.ศ. 2546 มีรายงานโรคพยาธิใบไม้ในตับ 

จํานวน 995 ราย อัตราป่วย 1.58 ต่อประชากรแสนคน ไม่มี 

รายงานผู้เสียชีวิตจากการติดเชื อพยาธิใบไม้ในตับ จังหวัดที 

มีอัตราป่วยต่อประชากรแสนคน มากที สุด 10 จังหวัดแรก 

ได้แก่ สกลนคร ยโสธร อํานาจเจริญ ลําปาง มุกดาหาร 

เชียงราย นครสวรรค์ น่าน ภูเก็ต และ หนองบัวลําภู โดยมี 

อัตราป่วย 60.32, 36.14, 23.21, 1.50, 0.59, 0.56, 0.44, 

0.41, 0.36 และ 0.20 ตามลําดับ การกระจายของกลุ่มอายุ 

ผู้ป่วย พบว่าผู้ป่วยกลุ่มอายุ 45-54 ปี มีรายงานการติดเชื อ 

พยาธิมากที สุด 218 ราย หรือคิดเป็นอัตราป่วย 2.94 ต่อ 

ประชากรแสนคน รองลงมาเป็นกลุ่มอายุ 55-64 ปี จํานวน 

125 ราย คิดเป็นอัตราป่วย 2.85 ต่อประชากรแสนคน ไม่ 

พบผู้ป่วยในกลุ่มทารกแรกคลอด (0-28 วัน) และในกลุ่ม 

เด็กอายุ 0-3 เดือน เริมมีรายงานพบผู้ป่วยในกลุ่มเด็กอายุ 

4-5 เดือน จํานวน 2 ราย อาชีพที มีรายงานการติดเชื อ 

พยาธิมากที สุดคืออาชีพเกษตรกร จํานวน 759 ราย คิด 

เป็นร้อยละ 76.3 รองลงมาพบในกลุ่มนักเรียน จํานวน 113 

ราย คิดเป็นร้อยละ 11.4 ไม่พบผู้ป่วยในกลุ่มอาชีพงาน 

บ้าน ประมงและเลี ยงสัตว์ อัตราส่วนชายต่อหญิง เท่ากับ 

1:1.1 จํานวนผู้ป่วยกระจายรายเดือน พบผู้ป่วยมากในช่วง 

ต้นปี ตังแต่เดือนมกราคมถึงกุมภาพันธ์ โดยจํานวนผู้ป่วย 

ที เกิดในช่วง 2 เดือนนี มี 489 ราย คิดเป็นร้อยละ 49.0 

ของผู้ป่วยที พบทังปี (อัสดง วรรณจักร และพจมาน ศิริ 

อารยาภรณ์, 2546) สําหรับข้อมูลผู้ป่วยระหว่างปี 2546- 

2549 ดังแสดงในภาพที 5, 6, 7, 8, 9


ภาพที 5 แสดงอัตราการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับโดยจําแนกตามลักษณะเวลาเป็นเดือนและปี ตังแต่ปี พ.ศ. 2544-2549 

(สํานักระบาดวิทยา กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 2550) 

ภาพที 6 แสดงอัตราการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับโดยจําแนกตามลักษณะอายุ ตังแต่ปี พ.ศ. 2544-2549 (สํานักระบาดวิทยา 

กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 2550)


ภาพที 7 แสดงอัตราการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับโดยจําแนกตามลักษณะเพศ ตังแต่ปี พ.ศ. 2544-2549 (สํานักระบาดวิทยา 

กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 2550) 

ภาพที 8 แสดงอัตราการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับโดยจําแนกตามอาชีพ ตังแต่ปี พ.ศ. 2544-2549 (สํานักระบาดวิทยา กรม 

ควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 2550)

่ 


ภาพที 9 แสดงอัตราการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับโดยจําแนกตามภาค ตังแต่ปี พ.ศ. 2544-2549 (สํานักระบาดวิทยา กรม 

ควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 2550) 

ในปี พ.ศ. 2547 มีรายงานโรคพยาธิใบไม้ตับจํานวน 

830 ราย อัตราป่วย 1.33 ต่อประชากรแสนคน ไม่มีรายงาน 

ผู้เสียชีวิต จังหวัดที มีอัตราป่วยต่อประชากรแสนคนมาก 

ที สุด 10 จังหวัดแรก ได้แก่ จังหวัดสกลนคร 49.02ลําพูน 

(30.47) อํานาจเจริญ (7.59) ลําปาง (5.20) ยโสธร (4.39) 

มุกดาหาร (2.68) เชียงใหม่ (1.11) บุรีรัมย์ (0.97) กาฬสินธุ์ 

(0.61) และอุทัยธานี (0.60) ผู้ป่วยมีจํานวนเพิมมากขึ น 

อย่างชัดเจนตังแต่อายุ 25 ปีขึ นไป กลุ่มอายุผู้ป่วยที มีอัตรา 

ป่วยสูงสุดอยู ่ในช่วงกลุ่มอายุ 55 – 64 ปี เท่ากับ 2.98 ต่อ 

ประชากรแสนคน พบผู้ป่วย 124 ราย รองลงมาได้แก่ กลุ่ม 

อายุ 45 – 54 ปี พบจํานวน 198 ราย อัตราป่วยเท่ากับ 

2.59 ต่อประชากรแสนคน อัตราส่วนเพศชายต่อเพศหญิง 

เท่ากับ 1.2:1 เป็นผู้ป่วยนอก ร้อยละ 98.9 (821 ราย) ส่วน 

ใหญ่อาศัยอยู ่เขตองค์การบริหารส่วนตําบล ร้อยละ 98.3 

(816 ราย) ผู้ป่วยที เหลืออาศัยอยู ่ในเขตเทศบาล ภาค 

ตะวันออกเฉียงเหนือ มีจํานวนผู้ป่วยสูงสุด 636 ราย คิด 

เป็นอัตราป่วย 2.96 ต่อประชากรแสนคน รองลงมาได้แก่ 

ภาคเหนือพบผู้ป่วย 193 ราย อัตราป่วย 1.61 ต่อประชากร 

แสนคนภาคกลางพบผู้ป่วยน้อยมาก ส่วนภาคใต้ไม่มี 

รายงานผู้ป่วยเลย ปีนี พบผู้ป่วยจํานวนมากในช่วงต้นปีและ 

กลางปีโดยมีการรายงานผู้ป่วยมากกว่า 100 รายขึ นไปใน 

เดือนพฤษภาคม ร้อยละ 25.5 (212 ราย) กุมภาพันธ์ ร้อย 

ละ 19.2 (159 ราย) กันยายน ร้อยละ 17.2 (143 ราย) และ 

มิถุนายนพบ ร้อยละ 16.9 (140 ราย) ผู้ป่วยที พบในช่วงฤดู 

ฝน คือ เดือนพฤษภาคมถึงเดือนกันยายน มีทังหมด 600 

ราย คิดเป็นร้อยละ 72.3 ของผู้ป่วยที พบทังปี (อัสดง วรรณ 

จักร และพจมาน ศิริอารยาภรณ์, 2547) 

ในปี พ.ศ. 2548 มีรายงานผู้ป่วยโรคพยาธิใบไม้ในตับ 

396 ราย ไม่มีผู้เสียชีวิต อัตราป่วย 0.64 ต่อประชากรแสน 

คน มีแนวโน้มลดลงตังแต่ปี พ.ศ. 2546 อัตราส่วนส่วนเพศ 

ชายต่อเพศหญิง เท่ากับ 1.2:1 กลุ่มอายุที พบอัตราป่วย 

สูงสุดสามอันดับแรก คือ กลุ่มอายุ 55 – 64 ปี, 45 – 54 ปี 

และ 35 – 44 ปี อัตราป่วย 1.19, 1.14 และ 1.14 ต่อประชากร 

แสนคน ตามลําดับ ผู้ป่วยส่วนใหญ่มีอาชีพเกษตรกรรม 

ร้อยละ 84.09 (333 ราย/396 ราย) เดือนที พบผู้ป่วยมาก 

ที สุด คือ เดือนกันยายน 257 ราย ผู้ป่วยส่วนใหญ่อยู ่ใน 

พื นที ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (242 ราย) และภาคเหนือ 

(152 ราย) ภาคกลาง (2 ราย) ไม่มีรายงานผู้ป่วยจาก 

ภาคใต้ ซึ งคิดเป็นอัตราป่วยต่อประชากรแสนคนใน 

ภาคเหนือ ตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคกลาง เท่ากับ 

1.28, 1.14 และ 0.01 ตามลําดับ ผู้ป่วยส่วนใหญ่อาศัยอยู 

ในพื นที เขตองค์การบริหารส่วนตําบล ร้อยละ 96.21 (381


ราย/ 396 ราย) ในปี พ.ศ. 2548 มีอัตราป่วยโรคพยาธิใบไม้ 

ในตับน้อยที สุด นับตังแต่ปี พ.ศ. 2544 จังหวัดที มีอัตรา 

ป่วยสูงสุด 5 อันดับแรก ได้แก่ จังหวัดแพร่ สกลนคร 

ลําปาง ยโสธร และอํานาจเจริญ อัตราป่วยต่อประชากรแสน 

คน เท่ากับ 20.11, 13.96, 4.50, 4.25 และ 3.80 ตามลําดับ 

(การุณ ชนะชัย, 2548) 

ในปีพ.ศ. 2549 มีการรายงานผู้ป่วยโรคพยาธิใบไม้ใน 

ตับ 459 ราย อัตราป่วย 0.73 ต่อประชากรแสนคน ไม่มี 

ผู้เสียชีวิต อัตราส่วนเพศหญิงต่อเพศชาย เท่ากับ 1 : 1.4 

กลุ่มอายุที พบอัตราป่วยสูงสุดสามอันดับแรก คือ กลุ่มอายุ 

45 – 54 ปี, 35 – 44 ปี และ 55 – 64 ปี อัตราป่วย 1.81, 

1.57 และ 1.10 ต่อประชากรแสนคน ตามลําดับ ผู้ป่วยส่วน 

ใหญ่มีอาชีพเกษตรกรรม ร้อยละ 49.02 รองลงมา คือ 

นักบวช ร้อยละ 13.07 รับจ้าง ร้อยละ 5.22 และไม่ระบุ ร้อย 

ละ 24.18 เดือนกุมภาพันธ์ พบผู้ป่วยมากที สุด 183 ราย 

ในขณะที เดือนอื น ๆ พบผู้ป่วยน้อย ไม่เกิน 35 รายต่อ 

เดือน ภาคเหนือ อัตราป่วยต่อประชากรแสนคนสูงสุด ภาค 

ตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคกลาง เท่ากับ 1.45, 1.34 

และน้อยกว่า 0.01 ตามลําดับ ไม่มีผู้ป่วยในภาคใต้ จังหวัด 

ที มีอัตราป่วยต่อประชากรแสนคน สูงสุด 5 อันดับแรก 

ได้แก่ จังหวัดน่าน แพร่ ขอนแก่น ยโสธร และสกลนคร 

เท่ากับ 15.07, 13.83, 7.55, 4.81 และ 4.33 ตามลําดับ 

ผู้ป่วยส่วนใหญ่มาจากพื นที เขตองค์การบริหารส่วนตําบล 

ร้อยละ 78.43 และเทศบาล ร้อยละ 21.57 (นัฐพนธ์ เอก 

รักษ์รุ่งเรือง, 2549) 

ข้อมูลเฝ้าระวังโรคของสํานักระบาดวิทยา กรม 

ควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข ตังแต่วันที 1 มกราคม 

2550-26 พฤศจิกายน 2550 พบผู้ป่วย 559 ราย จาก 19 

จังหวัด คิดเป็นอัตราป่วย 0.89 ต่อแสนประชากร ไม่มี 

รายงานผู้เสียชีวิต สัดส่วนเพศชายต่อเพศหญิง 1:0.64 

กลุ่มอายุที พบมากที สุด คือ 45-54 ปี (28.09%) อาชีพของ 

ผู้ป่วยส่วนใหญ่ คือเกษตรร้อยละ 63 จังหวัดที มีอัตราป่ววย 

ต่อแสนประชากรสูงสุด 5 อันดับแรก คือ สกลนคร (22.72 

ต่อแสนประชากร) น่าน (14.24 ต่อแสนประชากร) ลําพูน 

(13.31 ต่อแสนประชากร) แพร่ (10.89 ต่อแสนประชากร) 

และศรีสะเกษ (2.49 ต่อแสนประชากร) ภาคที มีอัตราป่วย 

สูงสุด คือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ รองลงมาคือ 

ภาคเหนือ คิดเป็นอัตราป่วย 1.68 และ 1.68 ต่อแสน 

ประชากร ตามลําดับ ปีนี มีรายงานผู้ป่วยในภาคใต้ด้วย คิด 

เป็นอัตราป่วย 0.02 ต่อแสนประชากร ตังแต่ปี พ.ศ. 2546 

อุบัติการณ์โรคพยาธิใบไม้ในตับมีแนวโน้มที ลดลงเรื อยมา 

แต่ในปี พ.ศ. 2549 และ 2550 กลับมีอัตราป่วยเพิมขึ น 

พื นที ที พบจํานวนผู้ป่วย และอัตราป่วยสูงยังคงเป็นภาค 

ตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคเหนือ ซึ งมีความนิยมในการ 

บริโภคปลาดิบ ซึ งเป็นปัจจัยเสี ยงของการเกิดโรค อย่างไรก็ 

ตาม ในการแปลผลข้อมูล อาจต้องมีการพิจารณาในเรื อง 

ของความครอบคลุมการรายงานผู้ป่วยในแต่ละพื นที ซึ งอาจ 

มีความแตกต่างกันได้ รวมถึงข้อจํากัดในการตรวจหาไข่ 

พยาธิโดยใช้กล้องจุลทรรศน์ เนื องจากไข่พยาธิใบไม้ตับ 

แยกได้ยากจากไข่พยาธิใบไม้ลําไส้ (ที มักไม่ทําให้เกิด 

อาการ รวมทังไม่เป็นปัจจัยเสี ยงต่อโรคมะเร็งตับ) (สํานัก 

ระบาดวิทยา กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 2550) 

อาการ และ พยาธิสภาพ 

โรคพยาธิใบไม้ตับส่วนใหญ่ไม่มีอาการ เมื อมีพยาธิ 

สะสมมากๆ เป็นเวลานานอาจจะทําให้เกิดอาการ เช่น 

ท้องอืด แน่นท้อง เจ็บบริเวณชายโครงขวา ออกร้อนบริเวณ 

หน้าท้อง มีอาการอักเสบของท่อนํ าดี ดีซ่าน ตับโต มีไข้ 

ระยะสุดท้ายของโรค ผู้ป่วยจะผอมซีด บวม บางรายเป็น 

โรคตับแข็ง มีนํ าในช่องท้องหรือท้องมาน สาเหตุที ทําให้เกิด 

อาการต่างๆ เนื องจากพยาธิหลังสารและหรือตัวพยาธิเอง 

เกาะผนังลําไส้ทําให้เกิดการระคายเคืองต่อผนังท่อนํ าดี และ 

การอุดตันของท่อนํ าดี เนื องจากพยาธิมีการเคลื อนตัวไปมา 

ในนัน บางตัวอาจไปทําให้เกิดอุดตันท่อนํ าดีส่วนปลาย 

นอกจากนันของเสียที ขับออกมาจากตัวพยาธิยังก่อให้เกิด 

การระคายเคืองของท่อนํ าดีอีกด้วย ผู้ป่วยมักมีอาการเบื อ 

อาหาร มีไข้ตํ าๆ ตับอาจโตกดเจ็บ และเริมมีอาการตัว 

เหลือง เริมมีภาวะแทรกซ้อน เช่น ท่อนํ าดีอักเสบเรื อรัง 

เป็นๆหายๆ มีไข้สูงปานกลาง ตัวเริมเหลืองมากขึ น ตับโต 

กดเจ็บ เริมมีอาการตับแข็ง ม้ามโต แรงดันเลือดสูง อาจพบ 

มะเร็งของท่อนํ าดีร่วมด้วย (ณรงค์ ขันตีแก้ว, 2548) เมื อมี 

การติดเชื อพยาธิใบไม้ตับ พยาธิจะอาศัยอยู ่ตามท่อทางเดิน 

นํ าดีภายในตับเป็นส่วนใหญ่ แต่ก็อาจพบได้ตามท่อทางเดิน 

นํ าดีนอกตับ ถุงนํ าดี และตับอ่อน การเกิดพยาธิสภาพเกิด 

จากการทําลายเยื อบุผิวท่อทางเดินนํ าดี เกิด epitherial 

desquamation ซึ งเกิดจากการเสียดสีทางกายภาพของ 

พยาธิใบไม้ตับ (mechanical irritation) และการดูดกัดของ 

sucker พยาธิและ/หรือเกิดจาก metabolic products ที 

พยาธิใบไม้ตับขับถ่ายออกมา จากรายการศึกษาที ผ่านมา 

พบว่า สารที ปล่อยจากตัวพยาธิ (excretory-secretory 

products) สามารถกระตุ้นเซลล์เยื อบุท่อทางเดินนํ าดีและ 

เซลล์ NIH-3T3 normal mouse fibroblast ซึ งเซลล์มีการ 

แบ่งตัวเพิมขึ น สารคัดหลังที ปล่อยออกมานี นําไปสู ่การเกิด


biliary cell hyperplasia ในคนและสัตว์ทดลองที ติดเชื อ 

พยาธิใบไม้ตับ (Thuwajit et al., 2004) อีกสาเหตุหนึ งน่าจะ 

เกิดจาก ภูมิต้านทานของโฮสต์ต่อพยาธิมีส่วนสําคัญในการ 

ทําให้เกิดโรค (บรรจบ ศรีภาและคณะ, 2548; Sripa et al., 

2007) จากการศึกษาที ผ่านมาพบว่า มี lymphocyte, mast 

cells, eosinophils และ macrophages infiltration รอบๆ 

periportal area ซึ งตอบสนองต่อแอนติเจน พยาธิที มี 

ออกมาจํานวนมากในช่วงระยะเฉียบพลัน เมื อมีการติดเชื อ 

เรื อรัง เป็นเวลานานมักจะพบว่าการอักเสบลดลง มี 

immunodepression และ immunomodulation กลไก 

เหล่านี เป็น immunopathologic mechanism หลักฐานที 

ช่วยยืนยันเกี ยวกับด้าน ภูมิคุ้มกันวิทยาได้ดีคือ ในผู้ป่วยที 

ติดเชื อและผนังถุงนํ าดีหนาตัว พบความสัมพันธ์กับระดับ 

ของแอนติบอดีชนิด IgG ที จําเพาะต่อแอนติเจนของพยาธิ 

ซึ งมีความสัมพันธ์มากกว่าความรุนแรงของการติดเชื อ 

(Haswell-Elkins et al., 1991) 

ตารางที 1 ผลการประเมินความสามารถในการก่อมะเร็ง 

ของหนอนพยาธิชนิดต่างๆ โดย International 

Agency for Research on Cancer 

Agent 

Degree of 

evidence of 

carcinogenicity 

Human Animal 

Overall 

carcinogenicity 

in human (group) 

Schistosoma S L 1 carcinogenic 

haematobium 

S. japonicum L L 2B probably 

carcinogenic 

S. mansoni I L 3 noncarcinogenic 

Opisthorchis S L 1 carcinogenic 

viverrini 

O. felineus I I 3 noncarcinogenic 

Clonorchis 

sinensis 

L L 1A possibly 

carcinogenic 

S: sufficient evidence L: Limited evidence I: Inadequate 

evidence 

ที มา: ไพบูลย์ สิทธิถาวร 2548; IARC, 1994 

พยาธิใบไม้ตับเป็นตัวก่อมะเร็ง 

ในปี พ.ศ. 2506 วีกิต วีรานุวัฒน์ และณัฐ ภมรประวัติ 

ได้ทําการตรวจวิเคราะห์ชิ นเนื อตับ และพบความสัมพันธ์ 

ระหว่างพยาธิใบไม้ตับกับมะเร็งท่อนํ าดี จากนันได้มี 

รายงานการตรวจผู้ป่วยและตรวจชันสูตรพลิกศพผู้ป่วย 

มะเร็งท่อนําดีและมะเร็งตับ ในระยะเวลาระหว่าง 2509- 

2532 ได้ทําการศึกษาในหลายพื นที ในประเทศไทยซึ งศึกษา 

เกี ยวกับความสัมพันธ์ของพยาธิใบไม้ตับกับมะเร็งท่อนํ าดี 

สถาบันวิจัยโรคมะเร็งนานาชาติ (International Agency for 

Research on Cancer, IARC)ได้สรุปว่ามีหลักฐานเพียง 

พอที จะสรุปได้ว่า พยาธิใบไม้ตับเป็นสาเหตุของมะเร็งท่อ 

นํ าดีตับในคน แต่ไม่มีความสัมพันธ์ระหว่างพยาธิใบไม้ตับ 

กับมะเร็งเซลล์ตับ (ตารางที 1) 

นอกจากนันยังมีปัจจัยอื นๆ เช่น สารเคมีและยารักษา 

โรคบางชนิด สารเคมีที เกิดจากอาหารหมักดอง สุรา ฯลฯ 

ภาวะทุพโภชนาการ ภาวะทางระบบอิมมูน ปัจจัยทาง 

พันธุกรรม และปัจจัยอื นๆ ที เกี ยวข้องกับสิงแวดล้อม เป็น 

ปัจจัยส่งเสริมในการเกิดโรค (IARC, 1994; Srivatanakul 

et al., 1991) จากการคาดประมาณของสถาบันวิจัยโรค 

มะเร็งนานาชาติ ประเทศไทยจัดอยู ่ในกลุ่มประเทศที มี 

อุบัติการณ์ของมะเร็งท่อนํ าดีระดับสูงมาก ปัจจุบันนี มะเร็ง 

ท่อนํ าดีมีอัตราอุบัติการณ์สูงมากใน ภาคตะวันออกเฉียง 

เหนือ ซึ งมีความสัมพันธ์กับความชุกของพยาธิใบไม้ตับ พบ 

ระบาดในพื นที เดียวกัน อุบัติการณ์ของมะเร็งท่อนํ าดีเท่ากับ 

84.6 ต่อประชากรแสนคน ในเพศชาย และ 36.8 ต่อ 

ประชากรแสนคน ในเพศหญิง(Vatanasapt et al., 1995) ผู้ 

ที เคยติดเชื อพยาธิ หรือกําลังติดเชื อพยาธิใบไม้ตับเสี ยงต่อ 

การเกิดมะเร็งท่อนํ าดี (Parkins et al., 1991) ในภาค 

ตะวันออกเฉียงเหนือพบว่า ผู้ที มีการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับ 

จํานวนมากความหนาแน่นของพยาธิมากกว่า 6000 

egg/gram feces หรือตัวพยาธิ 120 ตัว จะมีความเสี ยงต่อ 

การเกิดมะเร็งท่อนํ าดีมากกว่าผู้ไม่ติดเชื อ 14 เท่า (odd 

ratio=14) การดื มแอลกอฮอล์บ่อยๆ มีความเสี ยงต่อการ 

เกิดมะเร็งท่อนํ าดี ลําดับเอนไซม์ Glutathione-Stransferase 

M1 (GSTM1) ก็เป็นอีกปัจจัยเสี ยงต่อการเกิด 

มะเร็งท่อนํ าดีเช่นกัน (ตารางที 2) (ไพบูลย์ สิทธิถาวร, 

2548)


ตารางที 2 สรุปปัจจัยเสี ยงของมะเร็งท่อนํ าดีที มีนัยสําคัญทางสถิติจากการศึกษาด้านระบาดวิทยาในประเทศไทย 

Variables Odds ratio 95% confidence interval 

Intensity of O. viverrini (egg/gram feces) * 

0 1 reference 

1-1,500 1.67 0.2-16.3 

1,501-6,000 3.23 0.4-29.5 

>6,000 14.08 1.67-118.6 

Age* 

24-34 1 reference 

35-49 4.57 0.5-38.5 

>50 9.21 1.1-74.69 

Sex* 

Female 1 reference 

Male 3 0.8-11.2 

Antibody titer for O. viverrini** 

Negative 1 reference 

Positive 6.8 3.31-13.9 

No. of praziquantel treatment** 

0 1 reference 

1 3.4 1.6-5.77 

2-4 4.6 1.84-11.5 

O. viverrini antibody*** 

Negative (0.2) 27.09 6.3-116.5 

Alcohol drinking*** 

Never 1 reference 

Occasional 2.2 0.65-7.45 

Ex-regular 6.23 1.23-31.57 

Regular 4.3 1.12-16.57 

Genetic polymorphism*** 

O. viverrini antibody negative individual 1 reference 

O. viverrini antibody positive individual 

GSTM1 wild 10.34 1.31-81.63 

Null 23.53 3.33-97.4 

* Haswell-Elkins et al, 19949 ** Chernrungroj, 200010 ***Honjo et al, 2005 

ที มา: ไพบูลย์ สิทธิถาวร 2548 

กลไกการเกิดมะเร็งท่อนํ าดีที เกิดร่วมกับการติดเชื อ 

พยาธิใบไม้ตับนัน เมื อมีการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับจะเกิด 

การทําลายเซลล์เยื อบุท่อทางเดินนํ าดี จากนันก็จะมีการ 

สร้างเซลล์เยื อบุผิวขึ นมาทดแทนใหม่ และนอกจากนี แล้ว 

ยังเกิดจากการกระตุ้นจากสารคัดหลังจากพยาธิโดยตรง 

เกิด epithelial hyperplasia, goblet cell metaplasia และ 

adenomatous hyperplasia การติดเชื อพยาธิก็ทําให้เกิด 

การอักเสบมากขึ นรอบๆ ท่อทางเดินนํ าดี มีเซลล์อักเสบ 

จํานวนมาก ได้แก่ macrophages, neutrophils, 

eosinophils, mast cells, lymphocytes และ plasma cells 

(บรรจบ ศรีภาและคณะ, 2548; Sripa et al., 2007) เซลล์ 

อักเสบเหล่านี จะสร้าง nitric oxide และ oxygen free


radicals ซึ งเมื อมีการสร้างสารเหล่านี ออกมาก็จะสามารถ 

ทําลายสารพันธุกรรมของเซลล์ได้โดยตรง หรือเป็นสารตัง 

ต้นในการสร้างสารก่อมะเร็ง N-nitroso compounds โดย 

กระบวนการ endogenous nitrosation ผ่านเอนไซม์ iNOS 

สารก่อมะเร็งเหล่านี จะถูกเมแทไลท์ให้กลายเป็น ultimate 

carcinogen โดยเอนไซม์ P450 (CYP) ในตับ โดยเฉพาะ 

ชนิด CYP 2E1 และ CYP 2A6 (CYP จัดเป็น Phase I 

drug metabolizing enzyme) สารก่อมะเร็งนี จะสามารถไป 

ทําให้เกิด DNA adduct ในเซลล์เยื อบุท่อนํ าดีที มีกําลังมี 

การแบ่งเซลล์ เกิดการเปลี ยนแปลงของสารพันธุกรรมและ 

พัฒนาเป็นมะเร็งท่อนํ าดีในที สุด ลําดับเหตุการณ์การ 

เปลี ยนแปลง ไปเป็นมะเร็งท่อนํ าดีเชื อว่าเป็นแบบ 

“dysplasia carcinoma sequence” เนื องจากมีการพบรอย 

โรคเช่นนี ในเยื อบุท่อทางเดินนํ าดี ในตับบริเวณที ไม่ได้เป็น 

มะเร็งและส่วนที อยู ่ใกล้บริเวณที เริมเป็นมะเร็ง (บรรจบ 

ศรีภา และคณะ 2548; Sripa et al., 2007; พวงรัตน์ 

ยงวนิช และสมชาย ปินลออ, 2548) สารก่อมะเร็งต่างๆ 

พบในอาหารประจําวัน เช่น ปลาร้า ปลาส้ม ปลาจ่อม และ 

อาหารหมักดองอื นๆ ซึ งมีรายงานการปนเปื อนของสารก่อ 

มะเร็งโดยเฉพาะกลุ่ม N-nitroso compounds หรือ 

precursors นอกจากนี หลักฐานจากการศึกษาใน 

สัตว์ทดลองว่าสารก่อมะเร็งกลุ่มนี สามารถชักนําให้เกิด 

มะเร็งเซลล์ตับและ มะเร็งท่อนํ าดีได้ (ภาพที 10) วิทยา 

ธรรมวิทย์และคณะ ได้ศึกษาวิจัยในสัตว์ทดลองโดยการให้ 

สารก่อมะเร็ง dimethylnitrosamine ขนาด 25 ppm ในนํ า 

ดื มร่วมกับการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับ 100 metacercariae 

ในหนูแฮมสเตอร์ และพบว่าสามารถชักนําให้เกิดมะเร็งท่อ 

นํ าดีได้ร้อยเปอร์เซ็นต์ แต่ไม่พบในกลุ่มที ให้พยาธิใบไม้ตับ 

หรือสารก่อมะเร็งอย่างเดียว (Thamavit et al., 1978) 

ภาพที 10 แสดงกลไกการเกิดพยาธิสภาพและความสัมพันธ์ของการเกิดมะเร็งท่อนํ าดี เมื อมีการติดเชื อพยาธิใบไม้ตับจะ 

เกิดการทําลายเซลล์เยื อบุท่อทางเดินนํ าดีจากการสัมผัสกับตัวพยาธิและ/หรือเกิดจากการกระตุ้นจากสารคัดหลัง 

จากพยาธิโดยตรง เกิด epithelial hyperplasia, goblet cell metaplasia และ adenomatous hyperplasia มีเซลล์ 

อักเสบจํานวนมากรอบๆ ท่อทางเดินนํ าดี เซลล์อักเสบจะสร้าง nitric oxide และ oxygen free radicals สามารถ 

ทําลายสารพันธุกรรม หรือเป็นสารตังต้นในการสร้างสารก่อมะเร็ง N-nitroso compounds โดยกระบวนการ 

endogenous nitrosation เกิดการเปลี ยนแปลงของสารพันธุกรรมและ พัฒนาเป็นมะเร็งท่อนํ าดีในที สุด นอกจากนี 

แล้วยังมีสารก่อมะเร็งกลุ่ม N-nitroso compounds (exogenous nitrosation) พบในอาหารพวก ปลาร้า ปลาส้ม 

ปลาจ่อม และอาหารหมักดอง สารก่อมะเร็งกลุ่มนี สามารถชักนําให้เกิด มะเร็งท่อนํ าดี (ดัดแปลงจาก Sripa et al., 

2007)


การตรวจวินิจฉัยโรคพยาธิใบไม้ตับ 

การตรวจวินิจฉัยโรคทําได้โดยการตรวจหาไข่พยาธิ 

ในอุจจาระดูภาพไข่พยาธิ ซึ งเป็นวิธีการที ง่าย ประหยัด 

แต่มีความจําเป็นต้องใช้ความชํานาญ วิธีที นักวิจัยพยายาม 

พัฒนากันขึ นมาสําหรับการตรวจวินิจฉัย คือการตรวจหา 

ระดับแอนติบอดี แอนติเจนในสารคัดหลังต่างๆ รวมทังการ 

พัฒนาวิธีทางชีวโมเลกุล ซึ งให้ผลที มีความไวสูง แต่ก็ยังมี 

ปัญหาในด้านราคาแพง ในอดีตจนถึงปัจจุบันได้พยายาม 

พัฒนาวิธีการตรวจวินิจฉัยโรคพยาธิใบไม้ตับ โดยเฉพาะ 

ในรายที การติดเชื อน้อยๆ หรือมีการอุดตันของท่อทางเดิน 

นํ าดีทําให้ไม่สามารถตรวจพบไข่พยาธิในอุจจาระได้ 

(Sithithaworn et al., 1991) การตรวจหาแอนติเจนของ 

พยาธิในอุจจาระก็เป็นอีกวิธีหนึ งที มีกลุ่มนักวิจัยได้ 

พยายามที จะทําการศึกษาและพัฒนาแต่ก็พบว่ายังไม่ 

เหมาะสม (Chaicumpa et al., 1992; Sirisinha et al., 

1995) การตรวจหาแอนติบอดีที จําเพาะต่อพยาธิใบไม้ตับ 

ในผู้ ป่ วยนั นได้ มี ความพยายามนํ ามาใช้ 

(Wongratancheewin et al., 1988; Elkins et al., 1990; 

Sirisinha et al., 1991; Akai et al., 1995) เช่นวิธี 

immunoelectrophoresis โดยใช้แอนติเจนชนิดสกัดอย่าง 

หยาบมาเป็นตัวตรวจจับแอนติบอดีในผู้ที ติดเชื อแต่ก็พบว่า 

เกิดปฏิกิริยาข้ามกับโรค gnathostomiasis และ 

schistosomiasis (Janechaiwat et al., 1980) อีกวิธีคือ 

Indirect haemagglutination ก็ได้พัฒนาเพื อตรวจหา 

แอนติบอดีแต่ก็ยังไม่ได้ผลเท่าที ควร (Sirisinha et al., 

1983b) อีกวิธีที มีการใช้ในห้องปฏิบัติการบ้างคือ Enzyme 

linked Immunosorbent Assay (ELISA) ซึ งวีธีการตรวจ 

ด้วยวิธีนี ได้ผลดีแต่ว่าปัญหาในการแยกแยะระหว่างผู้ที ติด 

เชื อปัจจุบันกับผู้ที เคยติดเชื อหรือผู้ที ได้รับการรักษาให้ 

หายด้วยยาแล้วนัน ยังให้ค่าผลบวกปลอม เนื องจากระดับ 

แอนติบอดีของผู้ป่วยจะยังคงมีอยู ่ (Feldheim and 

Knobloch, 1982; Akai et al., 1995; Srivatanakul et al., 

1985; Wongratanacheewin et al., 1988a; 

Poopyruchpong et al., 1990). ในช่วงระยะเวลา 5 ปี 

ย้อนหลังมานี มีนักวิจัยหลายกลุ่มได้พัฒนาการตรวจ 

วินิจฉัยทางชีวโมเลกุลโดยเฉพาะวิธี polymerase chain 

reaction (PCR) ซึ งนํามาประยุกต์ใช้ในการตรวจหาชิ น 

DNA ในอุจจาระของสัตว์ทดลองและผู้ป่วย ซึ งให้ผลที มี 

ความไวและความจําเพาะสูง (Wongratanacheewin et al., 

2001; 2002) ขณะที Eursitthichai et al. (2004) ได้พัฒนา 

และนําโปรตีน OV28GST มาตรวจวินิจฉัยโรคก็ได้ผลการ 

ศึกเป็นที น่าพอใจ แต่อย่างไรก็ตามเกี ยวกับด้านชีวโมลกุล 

ถึงแม้ว่าจะให้ค่าความไวและความจําเพาะสูงแต่ก็ยังต้องมี 

การทดลองในพื นที ระบาด และศึกษาเกี ยวกับต้นทุน 

จุดคุ้มทุน รวมถึงจําเป็นต้องมีผู้เชี ยวชาญประจํา 

ห้องปฏิบัติการด้วย ดังนันวิธีที เหมาะสมและยังใช้ใน 

ปัจจุบันก็ยังเป็นการตรวจหาไข่พยาธิโดยใช้วิธีต่างๆเพื อ 

เพิมประสิทธิภาพ เช่น Modified formalin ethyl-acetate 

concentration technique, modified Stoll dilution egg 

count technique หริอ Katz’s modified thick smear 

technique (Katz et al., 1972) เป็นต้น วิธีการเหล่านี เป็น 

การปฏิบัติง่ายๆ ต้นทุนตํ า เพียงแต่ว่าผู้ตรวจทาง 

ห้องปฏิบัติการจะต้องแม่นยําในการจําแนกไข่พยาธิใบไม้ 

ตับออกจากพยาธิใบไม้ลําไส้ขนาดเล็ก 

การควบคุมและป้ องกันโรคพยาธิใบไม้ตับ 

สําหรับการป้องกันการติดโรคพยาธิใบไม้ตับ สิงที 

ควรปฏิบัติ คือ ให้ประชาชนเข้าใจถึงวงจรชีวิตของพยาธิ 

และการป้องกันไม่ถ่ายอุจจาระเรี ยราด ไม่เป็นที เป็นทาง 

โดยเฉพาะอย่างยิงการถ่ายลงนํ า เพิมศักยภาพของชุมชน 

ในการพึ งตนเอง และเสริมสร้างความเข้มแข็งให้กับ 

เครือข่ายของระบบสาธารณสุขของประเทศ ในด้าน 

นโยบายในการควบคุมโรค ควรเน้นผลการลดอุบัติการณ์ 

ในระยะยาว ทําลายหอยนํ าจืดตัวกลาง รวมถึงการสํารวจ 

อุบัติการณ์ของโรคเป็นประจํา ซึ งเป็นการค้นหาผู้ป่วยเชิง 

รุก เมื อพบแล้วก็ให้การรักษา ซึ งยาที มีประสิทธิภาพที สุด 

ตอนนี ก็คือยา praziquantel การส่งเสริมสุขภาพโดยทัวไป 

โดยการส่งเสริมการบริโภคอาหารที มีประโยชน์ เพื อลด 

ความเสี ยงในการเป็นโรค เลิกการรับประทานปลาดิบๆ 

สุกๆ และมุ่งประเด็นไปที การทําอย่างไรประชาชนจึงจะมี 

พฤติกรรมการบริโภคที ปลอดภัย ซึ งความปลอดภัยนี จะ 

รวมไปถึงการบริโภคที ถูกสุขลักษณะ ไม่บริโภคปลาดิบ 

หรืออาจจะหาวิธีการบริโภคปลาดิบที ปลอดภัย คล้ายกับ 

การบริโภคปลาดิบของประเทศญี ปุ่น 

บทสรุป 

พยาธิใบไม้ตับยังคงเป็นปัญหาที สําคัญทางด้าน 

สาธารณสุขของประเทศไทย คนและสัตว์ติดเชื อพยาธิโดย 

กินปลาที มีระยะติดต่อ เช่น ก้อยปลา ปลาส้ม ปลาจ่อม 

ปลาร้าดิบ ผู้ป่วยระยะแรกๆมักจะไม่มีอาการ เมื อมีพยาธิ 

สะสมมากๆ เป็นเวลานานจะทําให้เกิดอาการท้องอืด แน่น 

ท้อง เจ็บบริเวณชายโครงขวา ถ้าปล่อยไว้นานๆ จะมี


อาการอักเสบของท่อนํ าดี ดีซ่าน ตับโต มีไข้ ระยะสุดท้าย 

ของโรค ผู้ป่วยจะผอมซีด บวม มีนํ าในช่องท้องหรือ 

ท้องมาน และเกิดมะเร็งท่อนํ าดี จากข้อมูลการศึกษาทังใน 

สัตว์ทดลองและมนุษย์ สถาบันวิจัยโรคมะเร็งนานาชาติได้ 

สรุปว่า พยาธิใบไม้ตับเป็นสาเหตุของมะเร็งท่อนํ าดีตับใน 

คน และพบว่าประเทศไทยมีอุบัติการณ์ของโรคมะเร็งท่อ 

นํ าดีสูงที สุดในโลก กลุ่มผู้ป่วยด้วยโรคพยาธิใบไม้ตับที 

สําคัญคือวัยทํางาน มักพบในเพศชายมากกว่าเพสหญิง 

และพบในกลุ่มอาชีพเกษตรกร ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 

และภาคเหนือ เป็นพื นที ที มีการรายงานการระบาดตลอด 

จากข้อมูลอดีตจนถึงปัจจุบันนี จําเป็นอย่างยิงที ยังต้องมี 

การรณรงค์การงดรับประทานอาหารดิบๆ สุกๆ ควบคู ่กับ 

การให้ความรู้เรื องของมะเร็งท่อนํ าดีเพื อลดอัตราการ 

เจ็บป่วยด้วยโรคดังกล่าว 

เอกสารอ้างอิง 

การุณ ชนะชัย. 2548. สรุปรายงานการเฝ้ าระวังโรค: 

โรคพยาธิใบไม้ตับ. สํานักระบาดวิทยา กรม 

ควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 366-369. 

ณรงค์ขันตีแก้ว. 2548. “มะเร็งท่อนํ าดี 

(cholangiocarcinoma)”. ศรีนครินทร์เวชสาร, 

20, 143-149. 

นัฐพนธ์ เอกรักษ์รุ่งเรือง. 2549. สรุปรายงานการเฝ้ า 

ระวังโรค: โรคพยาธิใบไม้ตับ. สํานักระบาด 

วิทยา กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข, 

287-293 

บรรจบ ศรีภา, พวงรัตน์ ยงวนิชย์ และชวลิต ไพโรจน์กุล. 

2548. “สาเหตุและกลไกลการเกิดโรคมะเร็งท่อ 

นํ าดี: ปฐมบทความสัมพันธ์กับพยาธิใบไม้ตับ”. 

ศรีนครินทร์เวชสาร, 20, 122-134. 

ไพบูลย์ สิทธิถาวร. 2548. “บทบาทของพยาธิใบไม้ตับต่อ 

การเกิดมะเร็งท่อนํ าดีในสถานการณ์ปัจจุบัน”. ศรี 

นครินทร์เวชสาร, 20, 135-142. 

พวงรัตน์ ยงวนิชและสมชาย ปินลออ. 2548. “กลไกการ 

ก่อมะเร็งท่อนํ าดีโดยอนุมูลอิสระจากพยาธิใบไม้ 

ตับ”. ศรีนครินทร์เวชสาร, 20, 150-155. 

สํานักระบาดวิทยา. 2550. รางานการเฝ้ าระวังโรค: โรค 

พยาธิใบไม้ตับ 1 มกราคม 2550-26 

พฤศจิกายน 2550.สํานักระบาดวิทยา กรม 

ควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข. 

อัสดง วรรณจักร และพจมาน ศิริอารยาภรณ์. 2546. สรุป 

รายงานการเฝ้ าระวังโรค: โรคพยาธิใบไม้ตับ. 

สํานักระบาดวิทยา กรมควบคุมโรค กระทรวง 

สาธารณสุข, 359-365. 

อัสดง วรรณจักรและพจมาน ศิริอารยาภรณ์. 2547. สรุป 

รายงานการเฝ้ าระวังโรค: โรคพยาธิใบไม้ตับ. 

สํานักระบาดวิทยา กรมควบคุมโรค กระทรวง 

สาธารณสุข, 349-352. 

Akai PS, Pungpak S, Chaicumpa W, Kitikoon V, 

Ruangkunaporn Y, Bunnag D, Befus AD. 

1995. “Serum antibody responses in 

opisthorchiasis”. Int J Parasitol, 25, 971-973. 

Ash L. R., Oreil T. C., 2007, Ash&Orihel’s Atlas of 

Human Parasitology. 5 th Edition. ASCP 

Press, Chicago: 330-331 

Chaicumpa W., Ybanez L., Kitikoon V., Pungpa S., 

Ruangkunaporn Y., Chongsa-nguan, M., 

Sormani S., 1992. “Detection of Opisthorchis 

viverrini antigens in stools using specific 

monoclonal antibody”. Int J Parasitol, 22, 

527–531. 

Chernrungroj G., 2000, Risk factor for 

cholangiocarcinoma: a case control study: 

Doctoral Dissertation to the Faculty of the 

Graduate School, Yale University; 

Elkins D. B., Haswell-Elkins M. R., Mairiang E., 1990. 

“A high frequency of hepatobiliary disease 

and suspected CCA associated with heavy 

Opisthorchis viverrini infection in a small 

community in northeast Thailand”. Trans R 

Soc Trop Med Hyg, 84, 715-719. 

Eursitthichai V., Viyanant V., Vichasri-Grams S., 

Sobhon P., Tesana S., Upatham S. E., 

Hofmann A., Korge G., Grams R., 2004. 

“Molecular cloning and characterization of a 

glutathione S-transferase encoding gene from 

Opisthorchis viverrini”. Asian Pac J Allergy 

Immunol, 22, 219-228. 

Feldheim, W., Knobloch, J., 1982. “Serodiagnosis of 

opisthorchisviverrini infestation by an enzyme


immuno-assay”. Trop Med Parasitol, 33, 8– 

10. 

Haswell-Elkins M. R., Elkins D. B., Sithithaworn P., 

Treesarawat P., Kaewkes S., 1991. 

“Distribution patterns of Opisthorchis viverrini 

within a human community”. Parasitology, 

103, 97-101. 

Honjo S., Srivatanakul P., Sriplung H., Kikukawa H., 

Hanai S., Uchida K., Todoroki T., 

Jedpiyawongse A., Kittiwatanachot P., Sripa 

B., Deerasamee S., Miwa M., “Genetic and 

environmental determinants of risk for 

cholangiocarcinoma via Opisthorchis viverrini 

in a densely infested area in Nakhon 

Phanom, northeast Thailand”. 2005. Int J 

Cancer. Jun 14 [epub] 

IARC. Schistosomes, liver flukes and Helicobacter 

pylori. IARC Working Group on the 

Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. 

Lyon, 7-14 June 1994. 

Janechaiwat J., Tharavanij S., Vajrasthira S., 

Chaicumpa W., 1980. “The immunological 

diagnosis of human opisthorchiasis and the 

humoral immune response to opisthorchis 

infection in the hamster”. J Med Assoc Thai, 

63, 439–447. 

Jongsuksuntigul P., Imsomboon T., 2003. 

“Opisthorchiasis control in Thailand”. Acta 

Trop, 88, 229-232. 

Kaewkes S., 2003. “Taxonomy and biology of liver 

flukes”, Acta Trop; 88, 177-186 

Katz M., Chaves A., Pellegrino J., 1972. “A simple 

device for quantitative stool thick smear 

technique in Schistosoma mansoni”, Rev Inst 

Med Trop Sao Paulo 379-99. 

Leiper R. T., 1911. “Notes of the occurrence of 

parasites presumably rare in man”. J London 

School Trop Med, 1, 16–19 

Parkin D. M., Srivatanakul P., Khlat M., Chenvidhya 

D., Chotiwan P., Insiripong S., L'Abbe K. A., 

Wild C. P., 1991. “Liver cancer in Thailand. I. 

A case-control study of cholangiocarcinoma”. 

Int J Cancer 48, 323-8. 

Poopyruchpong N., Viyanant V., Upatham E. S., 

Srivatanakul P., 1990. “Diagnosis of 

opisthorchiasis by enzyme-linked 

immunoprecipitation assay using partially 

purified antigens”. Asian Pac J Allergy 

Immunol, 8, 27–31. 

Prommas C., 1927. “Report of a case of Opisthorchis 

felineus in Siam”. Ann Trop Med Parasitol, 

21, 9-10. 

Sadun E. H. 1955. “Studies on Opisthorchis viverrini 

in Thailand”. Am J Hyg, 62, 81–115 

Sirisinha S., Tuti S., Vichasri S., Tawatsin A., 1983b. 

“Humoral immune responses in hamsters 

infected with Opisthorchis viverrini”. 

Southeast Asian J Trop Med Publ Health, 

14, 243–251. 

Sirisinha S., Chawengkirttikul R., Sermswan, R., 

1991a. “Immunodiagnosis of opisthorchiasis”. 

Southeast Asian J Trop Med Publ Health, 

22, 179–183. 

Sirisinha S., Chawengkirttikul R., Haswell-Elkins M. 

R., Elkins D. B., Kaewkes S., Sithithaworn P., 

1995. “Evaluation of a monoclonal antibodybased 

enzyme-linked immunosorbent assay 

for the diagnosis of Opisthorchis viverrini 

infection in endemic area”. Am J Trop Med 

Hyg, 52, 521–524. 

Sithithaworn P., Tesana S., Pipitgool V., 1991. 

“Relationship between faecal egg count and 

worm burden of Opisthorchis viverrini in 

human autopsy cases”. Parasitol, 102, 227- 

281. 

Sripa B., Kaewkes S., Sithithaworn P., Mairiang E., 

Laha T, Smout M., Pairojkul C., 

Bhudhisawasdi V., Tesana S., Thinkamrop B., 

Bethony J. M., Loukas A., Brindley P. J.,


2007. “Liver fluke induces 

cholangiocarcinoma”. PLoS Med, 4 e201 

Srivatanakul P., Viyanant V., Kurathong S., Tiwaweeh 

D., 1985. “Enzyme-linked immunosorbent 

assay for detection of Opisthorchis viverrini 

infection”. Southeast Asian J Trop Med Publ 

Health, 16, 234–239. 

Srivatanakul P., Ohshima H., Khlat M., Parkin M., 

Sukaryodhin S. 1991. “Opisthorchis viverrini 

infestation and endogenous nitrosamines as 

risk factors for cholangiocarcinoma in 

Thailand”. Int J Cancer, 48, 821–825 

Thamavit W., Bhamarapravati N., Sahaphong 

S,Vasrasthira S., Angsubhakorn S., 1978. 

“Effects of Dimethylnitrosamine on Induction 

of cholangiocarcinoma in Opisthorchis 

Viverrini- Infected Syrian golden Hamsters”. 

Cancer Res, 38, 52-58. 

Thamavit W., Kongkanunt R., Tiwwech D., Moore M. 

A., 1978. “Level of Opisthorchis infestation 

and carcinogen dose-dependence of 

cholangiocarcinoma induction in Syrian 

golden hamsters”. Virchows Arch B, 54, 

4634-4639. 

Thuwajit C., Thuwajit P., Kaewkes S., Sripa B., 

Uchida K., Miwa M., Wongkham S., 2004. 

“Increased cell proliferation of mouse 

fibroblast NIH-3T3 in vitro induced by 

excretory/secretory product(s) from 

Opisthorchis viverrini”. Parasitology, 129, 

455-64. 

Vatanasapt V., Martin N., Sriplung S., Chindavijak K., 

Sontipong S., Sriamporn S., 1995. “Cancer 

incidence in Thailand 1988-1991”. Cancer 

Epidemiol Biomarkers Prev, 4,475-483. 

Viranuvatti V., Kasamsant, D. & Bhamarapravati, N. 

1995. “Retention cyst of liver caused by 

opisthorchiasis associated with 

cholangiocarcinoma”. Am J Gastroenterol, 

23,442-446. 

Viranuvatti V. S., Harinasuta C., 1959. Primary 

carcinoma of the liver. Analysis of 90 

cases. Baltimore: Willams and Wilkins, USA 

Wongratanacheewin S., Bunnag D., Vaeusorn N., 

Sirisinha S., 1988a. “Characterization of 

humoral immune response in the serum and 

bile of patients with opisthorchiasis and its 

application in immunodiagnosis”. Am J Trop 

Med Hyg, 38, 356–362. 

Wongratanacheewin S., Charupatana C., Bunnag D., 

Sirisinha S., 1988b. “Effect of praziquantel 

treatment on antibody levels and 

lymphoproliferative responses in patients with 

opisthorchiasis”. Southeast Asian J Trop 

Med Publ Health, 19, 109–116. 

Wongratanacheewin S., Good M. F., Sithithaworn 

P., Haswell-Elkins M. R., 1991. “Molecular 

analysis of T and B cell repertoires in mice 

immunized with Opisthorchis viverrini 

antigens”. Int J Parasitol, 21, 719-721. 

Wongratanacheewin S., Pumidonming W., Sermswan 

R., Maleewong W., 2001. “Development of a 

PCR-based method for the detection of 

Opisthorchis viverrini in experimentallyinfected 

hamsters”. Parasitol, 122, 175–180. 

Wongratanacheewin S., Pumidonming W., Sermswan 

R. W., Pipitgool V., Maleewong W. 2002. 

“Detection of Opishorchis viverrini in human 

stool specimens by PCR”. J Clin Microbiol, 

40, 3879–3880. 

Wykoff D. E., Harinasuta C., Juttijudata P., Winn M. 

M. 1965. “Opisthorchis viverrini in Thailandthe 

life cycle and comparison with O. 

felineus”. J Parasitol , 51, 207–214

พยาธิใบไม้ตับในประเทศไทย Liver Fluke in Thailand - มหาวิทยาลัย ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?